La Austriaca Siue Naumachia de Francisco de Pedrosa
 9782503599786, 2503599788

Table of contents :
Front Matter
I. APUNTES PARA UNA BIOGRAFÍA DE FRANCISCO DE PEDROSA
II. LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA: APROXIMACIONES
III. LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA COMO POEMA ÉPICO
IV. CRITERIOS DE EDICIÓN
V. BIBLIOGRAFÍA
PARTE II. EDICIÓN CRÍTICA
Back Matter

Citation preview

Fédération Internationale des Instituts d’Études Médiévales TEXTES ET ÉTUDES DU MOYEN ÂGE, 99

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA DE FRANCISCO DE PEDROSA

IX Premio Internacional de Tesis Doctorales Fundación Ana María Aldama Roy de Estudios Latinos

Introducción, estudio y edición por Juan Carlos JIMÉNEZ DEL CASTILLO

FÉDÉRATION INTERNATIONALE DES INSTITUTS D’ÉTUDES MÉDIÉVALES

Présidents honoraires : Leonard E. BOYLE (†) (Biblioteca Apostolica Vaticana et Commissio Leonina) Louis HOLTZ (Institut de Recherche et d’Histoire des Textes, CNRS, Paris) Jacqueline HAMESSE (Université Catholique de Louvain, Louvain-laNeuve) Président : Maarten J. F. M. HOENEN (Universität Basel) Vice-Président et Éditeur responsable : Ana GÓMEZ RABAL (Institución Milá y Fontanals, CSIC, Barcelona) Secrétaire : Marta PAVÓN RAMÍREZ (Centro Español de Estudios Histórico-Eclesiásticos, Roma) Trésorier : Ueli ZAHND (Université de Genève) Membres du Comité : Alexander BAUMGARTEN (Universitatea Babeş-Bolyai, Cluj-Napoca) Patricia CAÑIZARES FERRIZ (Universidad Complutense de Madrid) Massimiliano LENZI (Sapienza, Università di Roma) Roberto H. PICH (Pontificia Universidade Católica do Río Grande do Sul, Porto Alegre) Dominique POIREL (Institut de Recherche et d’Histoire des Textes, CNRS, Paris) Anne-Marie TURCAN-VERKERK (École Pratique des Hautes Études, PSL, Paris) Carmela VIRCILLO-FRANKLIN (Columbia University, New York)

Fédération Internationale des Instituts d’Études Médiévales TEXTES ET ÉTUDES DU MOYEN ÂGE, 99

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA DE FRANCISCO DE PEDROSA

IX Premio Internacional de Tesis Doctorales (2019) Fundación Ana María Aldama Roy de Estudios Latinos

Introducción, estudio y edición por Juan Carlos JIMÉNEZ DEL CASTILLO

Basel 2021

La edición de este libro ha contado con la financiación de la FUNDACIÓN ANA MARÍA ALDAMA ROY DE ESTUDIOS LATINOS, que tiene como fines la promoción y difusión de la investigación en Filología Latina, con especial atención al estudio del latín cristiano, medieval y renacentista, así como el fomento de los estudios latinos y la defensa y preservación del legado cultural latino y de la tradición clásica.

ANA MARÍA ALDAMA ROY se licenció en Filología Clásica en la Universidad de Barcelona, donde se doctoró en 1983. Fue profesora de Filología Latina de la Universidad de Zaragoza (19741982) y desde 1983 hasta 2009, año en que nos dejó, Profesora Titular de Filología Latina del Departamento de Filología Latina de la Universidad Complutense de Madrid. Sus principales líneas de investigación fueron el latín cristiano, el latín medieval, los florilegios latinos y los libros de emblemas.

ISBN: 978-2-503-59978-6 E-ISBN: 978-2-503-59979-3 DOI: 10.1484/M.TEMA-EB.5.128642 All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior permission of the publisher. © 2021 Fédération Internationale des Instituts d’Études Médiévales. Philosophisches Seminar Universität Basel Steinengraben 5 CH-4051 Basel (Schweiz)

A mis padres Juan José y M.ª Antonia, a mis hermanos José Luis y Ana Belén, a Yolanda y a mi pequeña Inés

ÍNDICE

PARTE I. ESTUDIO INTRODUCTORIO I.

XI

Apuntes para una biografía de Francisco de Pedrosa

XIII

1.

Hacia una biografía de Francisco de Pedrosa

XIII

2.

Francisco de Pedrosa, hijo

XXI

3.

El círculo literario de Pedrosa 3.1. Fray Martín de la Cueva 3.2. Pedro de Liévana 3.3. Fernando y Pedro de Salazar 3.4. Alonso Eliz de Laso

XXVII

La obra literaria de Francisco de Pedrosa

XXVII

4.

II. La Austriaca siue Naumachia: aproximaciones 1. 2.

3. 4.

5.

La Austriaca siue Naumachia de Francisco de Pedrosa: breve estado de la cuestión Características generales 2.1. Extensión y título 2.2. Razón de la obra Modelos literarios El manuscrito BNE 3960: problemas de datación 4.1. Descripción del manuscrito 4.2. La Austriaca, un poema inacabado 4.3. Datación del ejemplar conservado 4.4. Un poema inédito Argumento y estructura de la Austriaca siue Naumachia 5.1. Libro I 5.2. Libro II

XXII XXIII XXV XXVI

XXXI

XXXI XXXV XXXV XXXVI XXXVII XL XL XLI XLV XLVII XLVII XLVII XLIX

ÍNDICE

VIII

5.3. 5.4. 5.5. 5.6.

Libro III Libro IV Libro V Libro VI

III. La Austriaca siue Naumachia como poema épico 1. 2.

3.

4.

Relación con la historia Elementos épicos de ascendencia clásica 2.1. Recursos formales 2.2. Recursos estructurales y de contenido Programa político 3.1. El linaje mítico de Juan de Austria y Felipe II 3.2. Las profecías 3.3. Accio y Lepanto Elementos procedentes de la tradición cristiana

IV. Criterios de edición 1.

2.

3. 4.

Criterios para la edición de los textos castellanos 1.1. Vocalismo 1.2. Consonantismo Criterios para la edición de los textos latinos 2.1. Vocalismo 2.2. Consonantismo 2.3. Errores del copista 2.4. Uso de mayúsculas 2.5. Puntuación 2.6. Signos diacríticos y de nasalización, abreviaturas y división de palabras Aparato crítico Aparato de fuentes

V. Bibliografía

L LII LIII LIV LV LV LVIII LIX LXIII LXIX LXX LXXI LXXIV LXXV LXXXV LXXXV LXXXVI LXXXVI XC XCI XCIV XCVIII XCIX XCIX C C CI CIII

ÍNDICE

PARTE II. EDICIÓN CRÍTICA Poemas laudatorios y carta prologal Liber primus Liber secundus Liber tertius Liber quartus Liber quintus Liber sextus Carta de fray Martín de la Cueva a Francisco de Pedrosa

IX

1 3 29 59 89 117 141 161 181

ÍNDICE ONOMÁSTICO 1. Antropónimos clásicos, medievales y renacentistas 2. Autores contemporáneos 3. Topónimos

183 197 199

ÍNDICE DE MANUSCRITOS

205

PARTE I ESTUDIO INTRODUCTORIO

I. APUNTES PARA UNA BIOGRAFÍA DE FRANCISCO DE PEDROSA

1. Hacia una biografía de Francisco de Pedrosa La escasez de fuentes documentales ha hecho de la vida de Francisco de Pedrosa un verdadero misterio. Por este motivo, las referencias a su figura entre estudiosos y bibliógrafos se han limitado en no pocas ocasiones a los escasos datos biográficos contenidos en la carta prologal de su Austriaca siue Naumachia. En los archivos españoles apenas hay constancia del poeta épico: en la Biblioteca Nacional de España (BNE) se conserva el manuscrito con su epopeya1, y en el Archivo General de Indias (AGI), algunas informaciones de oficio y parte –propias y ajenas–, además de algunas cédulas reales a las que nos referiremos más adelante. Es el Archivo General de Centroamérica (AGCA) donde hemos hallado la mayor parte del corpus documental con datos biográficos de nuestro poeta. Francisco de Pedrosa nació en Madrid en 1539 o 1540. Una información de oficio y parte realizada en la Audiencia de Guatemala a petición del músico Hernando Franco2, en la que el propio Pedrosa interviene como testigo, parece darnos una pista sobre esta datación. En este documento, firmado en febrero de 1571, se dice que Pedrosa tenía entonces treinta y un años3. En otra información de oficio y parte realizada, esta vez, a petición del madrileño y firmada en 15724, varios testimonios ofrecen datos relevantes para fechar su llegada a Guatemala. El testigo Francisco Váz1

Madrid, Biblioteca Nacional de España, 3960. Para más información sobre esta figura, cf. M.ª GEMBERO USTÁRROZ, «El compositor español Hernando Franco (1532-85) antes de su llegada a México: trayectoria profesional en Portugal, Santo Domingo, Cuba y Guatemala», Latin American Music Review, 26.2 (2005) 273-317. 3 Sevilla, Archivo General de Indias, Guatemala 112, N.13, f. s/n. En el lenguaje formular de estas probanzas de méritos era habitual la expresión «poco más o menos» cuando un testigo indicaba la edad del personaje objeto de la información, calculaba los años que hacía que lo conocía, el tiempo que hacía que se había casado o desde cuándo desempeñaba su oficio. De ahí nuestra prudencia al ofrecer el año aproximado del nacimiento de Pedrosa. 4 Sevilla, AGI, Guatemala 113, N. 17, f. s/n. El destacado de los textos citados es nuestro. 2

ESTUDIO INTRODUCTORIO

XIV

quez, abogado y alcalde de la ciudad a la sazón, conocía a Pedrosa desde cuatro años antes, pero había oído decir que este había llegado a Guatemala hacía dieciocho o veinte años. Baltasar de Vera, canónigo, afirma que lo conoce desde hacía dieciocho años, y Álvaro de Paz dice que lo conocía desde veinte años antes, «porque lo uio... que uenía de Castilla con sus padres, y después lo conoçió enesta zibdad». Estos datos apuntan a que Pedrosa debió de llegar a la provincia entre 1552 y 1554. Solo el testimonio de un tal Francisco de la Cueva apunta a una llegada aún más temprana, antes de 1552, al afirmar que «conoçe... al dicho Francisco de Pedrosa de más de ueynte años a esta parte, desde que bino de los reynos d’España». Sin embargo, el motivo de su llegada a Guatemala no parece claro. Hasta ahora algunos estudiosos han seguido la tesis de Menéndez Pelayo, quien afirmaba que Pedrosa fue enviado por cédula real para ocupar allí la cátedra de Gramática5. En efecto, en 1548, Francisco del Valle Marroquín6, primer obispo de la provincia, solicita al rey que se envíe a Santiago un gramático7, un artista, un teólogo y un canonista8, petición por la que, por otra parte, se ha considerado que el obispo ya tenía en mente la creación de una universidad9. Ese mismo año se le indica que puede proceder a 5

M. MENÉNDEZ PELAYO, Estudios sobre el teatro de Lope de Vega, vol. 6, CSIC, Madrid 1949, p. 120. 6 Para un acercamiento a la vida y escritos del obispo Marroquín, destacamos entre la extensa bibliografía existente al respecto la obra de C. SÁENZ DE SANTA MARÍA, El licenciado don Francisco Marroquín, primer obispo de Guatemala (1499-1563), Ediciones Cultura Hispánica, Madrid 1964. 7 En 1545 y 1547 el obispo ya había pedido rentas al rey para pagar al preceptor de gramática Juan Suárez. Cf. B. SUÑE BLANCO, «La educación en Guatemala (s. XVI) como un proceso de enculturación-aculturación», en A. JIMÉNEZ (ed.), Antropología histórica: la Audiencia de Guatemala en el siglo XVI, Universidad de Sevilla, Sevilla 1997, pp. 386. 8 SUÑE BLANCO, «La educación en Guatemala», p. 386-387. Estas cartas del obispo al rey se han conservado en Sevilla, AGI, Guatemala 156. 9 SUÑE BLANCO, «La educación en Guatemala», p. 380, y A. ÁLVAREZ SÁNCHEZ, La Real Universidad de San Carlos de Guatemala. 1676-1790, Tesis doctoral, Universidad de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela 2007, p. 33. Para más información sobre las bases e institución, ya en el siglo XVII, de la Universidad de San Carlos de Guatemala, remitimos a T. LANNING, La universidad en el Reino de Guatemala, Editorial Universitaria, Guatemala 1977; L. PÉREZ-PUENTE, «San Carlos de Guatemala. Universidad pública o universidad conventual», Revista Iberoamericana de Educación Superior, 1.2 (2010) 60-73; y A. ÁLVAREZ SÁNCHEZ, «El Imperio

APUNTES PARA UNA BIOGRAFÍA DE FRANCISCO DE PEDROSA

XV

la búsqueda de un preceptor10. Pero a la luz de los datos biográficos que ofrecen las informaciones de oficio y parte parece que, por evidentes motivos cronológicos, esto sería improbable: por un lado, Pedrosa debía de tener aproximadamente ocho años cuando se emitió la cédula real (1548) que autorizaba la búsqueda de un preceptor; por otro, a tenor de los documentos conservados, el poeta arribaría a Santiago entre cuatro y seis años después de la emisión de esa cédula, con una edad de entre doce y catorce, y comenzaría su andadura como preceptor de Gramática unos años más tarde todavía. Por ello, es más plausible la idea de que Pedrosa, tal como aseguraba el testigo Álvaro de Paz11, viajara a Guatemala simplemente acompañando a sus padres, Francisco de Pedrosa e Isabel de Herrera, que llegaban al Nuevo Mundo con cédula real. Según el testigo Francisco de la Cueva, los padres «traýan cédula de S. M. para que se les yziese merced para dicha zibdad», y Francisco Vázquez afirma que «Francisco de Pedrossa, difunto [...], tuvo cédula de S. M. para que enestas partes le diesen de comer»12. Sin embargo, esta cédula quedó sin efecto tras la muerte del padre de Pedrosa pocos días después de su llegada a la provincia, y un tiempo después Isabel de Herrera contrajo nupcias con el licenciado Cristóbal Rodríguez Andino13. En todo caso, el madrileño desarrolló su vida en Guatemala como miembro de los estratos más altos de la sociedad disfrutando del título de hidalgo14, que, al igual que en tierras hispanas, era la máxima expresión de todo un sistema de valores. El afán de nobleza de la Península en estos tiempos no es ajeno a los pobladores de la provincia guatemalteca, ni y el gremio universitario de Guatemala en el siglo XVII», Semata. Ciencias Sociais e Humanidades, 23 (2011) 189-209. 10 Guatemala, Archivo General de Centroamérica, A1. 22, Leg. 1511, f. 68. 11 Sevilla, AGI, Guatemala 113, N. 17, f. s/n. 12 Sevilla, AGI, Guatemala 113, N. 17, f. s/n. 13 Sevilla, AGI, Guatemala 113, N. 17, f. s/n. Testimonio de Álvaro de Paz. 14 Sevilla, AGI, Guatemala 56, f. s/n, que contiene un memorial redactado por Pedrosa en 1583, en el que afirma que es hidalgo. Cf., asimismo, Sevilla, AGI, Guatemala 115, N. 35, f. s/n. Se trata esta de una información de oficio y parte realizada entre finales de 1594 y principios de 1595 a petición del hijo del poeta madrileño, también llamado Francisco de Pedrosa, para solicitar merced de una de prebenda de calongía en la iglesia de Santiago. En la solicitud alega como mérito propio para su probanza que su padre era hidalgo y que hizo mucho provecho en la provincia.

XVI

ESTUDIO INTRODUCTORIO

a los de alta alcurnia ni a los de clase media. Los conquistadores, que constituían junto a los gobernadores y el clero la clase social de mayor prestigio, solicitaban la hidalguía probando sus méritos militares en las guerras de conquista y pacificación15. Pero no son los únicos a los que mueve el deseo de mejora social y de una vida acomodada. En un ambiente algo desgajado de las convenciones y normas peninsulares, se presenta ante estos pobladores la oportunidad de empezar una nueva vida aspirando a algo mejor, y comportarse como hidalgos y ser tenidos por tales era suficiente, a veces, para disfrutar del rango sin necesidad de una carta de hidalguía que lo certificara16. Frente a esta clase de hidalgos, denominados notorios, lo hidalgos con patente y los honoríficos obtenían el título por merced real17. Desconocemos cuál era el caso de Pedrosa, toda vez que no se ha conservado, hasta donde hemos podido saber, carta de hidalguía alguna a su nombre. Sí parece claro, si nos atenemos al hecho de que era muy joven cuando desembarcó en Guatemala, que debió de obtener allí el título por la vía que fuese18. Además de ser hidalgo, Pedrosa disfrutaba de otro requisito que habría de encarecer su posición social: llegó a ser antiguo poblador de la provincia y, por tanto, se le tenía como hombre noble y honrado que disfrutaba, junto a los conquistadores, de la condición social más elevada19. Una de las relaciones sociales que se establecían entre estos dos grupos era el matrimonio, cuyo objetivo era garantizar una descendencia igualmente noble y el que los descendientes de conquistadores obtuvieran la base económica que sustentara su reputación. Este es precisamente el tercer rasgo encarecedor de la figura de Francisco de Pedrosa: su temprano matrimonio con María de Pineda, hija de conquistador, en torno a 155720. 15 P. SANCHIZ OCHOA, Los hidalgos de Guatemala. Realidad y apariencia en un sistema de valores, Universidad de Sevilla, Sevilla 1976, p. 40. 16 SANCHIZ OCHOA, Los hidalgos de Guatemala, p. 43. 17 SANCHIZ OCHOA, Los hidalgos de Guatemala, p. 8. 18 Dada la escasísima información que tenemos acerca de su padre, de quien solo conocemos su nombre, es imposible saber por ahora si Pedrosa heredó la hidalguía. 19 Conquistadores y antiguos pobladores constituían exclusivamente la clase social más alta, hasta que a finales de siglo se les unirían mercaderes y burócratas. Cf. P. SANCHIZ OCHOA, «Españoles e indígenas: estructura social del valle de Guatemala en el siglo XVI», en A. JIMÉNEZ (ed.), Antropología histórica: la Audiencia de Guatemala en el siglo XVI, Universidad de Sevilla, Sevilla 1997, p. 187. 20 Sevilla, AGI, Guatemala 113, N. 17, f. s/n. Así lo afirma Álvaro de Paz en esta información del poeta madrileño, fechada, recordemos, en 1572: «Después que se

APUNTES PARA UNA BIOGRAFÍA DE FRANCISCO DE PEDROSA

XVII

Por añadidura, aquel que tenía –o aparentaba tener– los recursos necesarios para mantener una «casa poblada» con el mayor número posible de habitantes también estaba en disposición de hacer ostentación de su posición privilegiada: Pedrosa tenía doce hijos, y en 1570 aproximadamente adquirió una milpa21 junto al monasterio de Santo Domingo con una partida de indios. En el Archivo General de Centroamérica se han conservado los documentos relativos a un pleito en el que se vio envuelto el poeta a cuenta de la milpa que había comprado a Catalina de Zuleta, hermana del clérigo Pero Martín de Zuleta22. Los indios, representados por el abogado Francisco Sánchez, denunciaban que Pedrosa abusaba de sus encargos domésticos y que no se los remuneraba. El proceso se decidió en favor de Pedrosa23, cuyo abogado, Pablo de Camargo, demostró que los indios estaban incluidos en la propiedad de la hacienda cuando su dueña se la traspasó. Así pues, el madrileño era hidalgo, antiguo poblador, esposo de hija de conquistador, y dueño de casa poblada. Estos conceptos, además de otros valores como la honradez y suficiencia con que ejercía su oficio de preceptor o el gran provecho que con su labor hizo en la provincia, son algunas constantes en las declaraciones de los testigos de las informaciones de oficio y parte. Como prueba de su calidad también aludían al provecho que en aquellas tierras hicieron los clérigos que oyeron gramática de él, así casó viene a ser quinze años poco más o menos a visto este testigo que se puede dezir poblador desta zibdad, porque del dicho tienpo a esta parte le a visto tener su cassa poblada en esta zibdad y sustentarla». 21 Milpa era un término de origen náhualt que significaba «campo cultivado». Estas tierras, normalmente alejadas de los núcleos poblacionales, requerían mano de obra que las habitaran permanentemente para su manutención. Sobre estos y otros aspectos de las milpas guatemaltecas, cf. R. A. HERRERA, Natives, Europeans, and Africans in Sixteenth-Century Santiago de Guatemala, University of Texas Press, Texas 2003, pp. 138-145. 22 Guatemala, AGCA, A1, Leg. 2316, Exp. 17213, f. 5v. El documento contiene las escrituras de la milpa. Para una breve historia de sus poseedores, cf. también HERRERA, Natives, Europeans, and Africans, pp. 141-142. 23 «Fallamos que la parte de los dichos yndios de la dicha millpa no prouaron su actión y demanda: dámosla y pronunçiámosla por no prouada; y que dicho Françisco de Pedrossa prouó sus exçepçiones e defensiones: dámoslas y pronunçiámoslas por bien prouadas; por ende, que deuemos absoluer y absoluemos y damos por libre y quieto al dicho Françisco de Pedrosa de lo contra él pedido y demandado por parte de los dichos yndios». Guatemala, AGCA, A1, Leg. 2316, Exp. 17213, f. 20v.

ESTUDIO INTRODUCTORIO

XVIII

como al hecho de que no cobraba nada a aquellos estudiantes que no tenían con qué pagar. Ahora bien, su posición social y la consideración que se le tenía no significaba que disfrutara de una vida económicamente cómoda. Y menos aún cuando parece que su sueldo como profesor de Latinidad era insuficiente para afrontar todos sus gastos. De hecho, otro de los testimonios comunes en su información es que era pobre y tenía muchos hijos, motivo precisamente por el que Pedrosa solicitó esta probanza de méritos, que era requisito previo a la solicitud de merced. Al igual que sucedía en el caso de los conquistadores, a menudo la manutención de todo lo que conllevaba esta categoría social era costosa. Mantener las armas y el caballo, símbolos de hidalguía, además de la casa poblada, a veces solo era posible mediante préstamos de comerciantes o de personas pudientes de otros gremios. En este sentido, el propio Pedrosa había contraído al menos una deuda, hasta donde sabemos24. Tenemos constancia de que le debía trescientos tostones a su padrastro, Rodríguez Andino, quien declara en su testamento, firmado en 1581, su voluntad de perdonársela25. A estas circunstancias hay que añadir el posible gasto de las dotes de sus hijas, que era un motivo más de empobrecimiento de los cabezas de familia de esta clase social. De sus doce hijos, sabemos del también llamado Francisco de Pedrosa, y de, al menos, cuatro hijas26. Rodríguez Andino deja en herencia a una de ellas, llamada Isabel de Peñalosa, doscientos pesos para la dote27. Alguien de su posición aspiraba constantemente al favor del rey, del que en buena medida dependía su sustento. Como hombre casado con hija de conquistador, tenía derecho a recibir una encomienda, pero no tenemos noticia alguna al respecto. Sí ha quedado constancia de que solicitó mercedes reales en varias ocasiones. En 1572, a petición del propio Pedrosa, la Audiencia de Guatemala realiza una información de oficio y parte sobre su persona. Este tipo de 24

Sevilla, AGI, Contratación 476, N. 2, R. 2, f. 2r-v. Sevilla, AGI, Contratación 476, N. 2, R. 2, f. 2v: «Ytem. Mando que los treçientos tostones que me deue Francisco de Pedrosa no se cobren dél». 26 Sevilla, AGI, Guatemala 115, N. 35, f. s/n, donde Pedrosa hijo afirma «y tengo quatro hermanas donzellas que no an recevido estado por tanto». 27 Sevilla, AGI, Contratación 476, N. 2, R. 2, f. 2v. El ítem del testamento indica además que el dinero debe guardarlo Pedrosa. 25

APUNTES PARA UNA BIOGRAFÍA DE FRANCISCO DE PEDROSA

XIX

procesos consistía en la entrevista secreta de una serie de testigos por parte de uno de los oidores de la Audiencia acerca del solicitante. Las preguntas a los testigos podían versar sobre la calidad de la persona y el provecho que hacía con su oficio, sobre si estaba casado y tenía casa poblada, si era de buenas costumbres, si tenía espada y caballo, si había recibido alguna vez merced real o encomienda, o cualquier otro indicador, en fin, de su alta alcurnia. El objetivo de estas informaciones era certificar la ejemplaridad del vecino y dar probanza de sus méritos para optar a un favor real, a una prebenda o a un alto cargo. En el caso de Pedrosa, su petición pudo responder a dos motivos. En primer lugar, para solicitar una merced al monarca, aunque desconocemos si antes de la que le fue concedida en 1586 por cédula real disfrutó de alguna otra. En segundo lugar, para presentar en el pleito la información como certificado de buena conducta. Y en 1583, volvería a solicitar merced real alegando su necesidad y pobreza. En la carta que escribe en 1583 a Felipe II alude a su difícil situación económica: A V. M. suplico me mande V. M. hacer alguna merced en esta provincia de Guatimala, donde ha veinte y ocho años que enseño Latinidad y otras facultades, y han salido más de dos mil sacerdotes que administran los sacramentos enesta provincia y Nueva España; que tengo muchos hijos y mucha necesidad, y soy hidalgo28.

En 1586 se le concede por cédula real una merced de doscientos pesos anuales durante seis años «por ser muy háuil, suficiente y doto y hauer leýdo aý [en Santiago de Guatemala] la Gramática más de treynta años con mucha aprouación»29. En 1589, pocos años antes de morir, le amplían la merced a quinientos pesos sin limitación de tiempo porque «no podría sustentar su cassa y familia y padesçía nezessidad y estaua pobre y adeudado», y «para que le pueda sustentar conforme a su calidad y seruiçios»30. En la carta nuncupatoria del poema, compuesta en torno a 1580, expresaba su deseo de trabajar al servicio de la Corona: [...] la gran voluntad y deseo que tengo de emplearme a mí y a doce hijos que tengo en vuestro real servicio [...]. Mas el gran 28

Sevilla, AGI, Guatemala 56, f. s/n. Sevilla, AGI, Guatemala 395, Leg. 6, ff. 181v-182v. 30 Sevilla, AGI, Guatemala 395, Leg. 6, ff. 270v-271v. 29

ESTUDIO INTRODUCTORIO

XX

deseo de servir a Vuestra Magestad y que su claríssimo nombre sea eternizado por todos los siglos venideros me á abierto un poco de camino para volver a subir las escaleras reales por donde siendo niño tantas vezes subí, con deseo de quedarme en vuestro real servicio, que fue una cosa que yo más en esta vida deseé siendo muchacho en esa dichosa villa de Madrid [...]31.

Pedrosa comenzó su carrera como preceptor entre 1555 y 155832. Durante sus primeros años se ganaba la vida impartiendo clases a sus discípulos, internos en su propia casa33. Se han conservado los contratos de dos de sus pupilos, Hernando Mejía34 y Víctor de Cabrera35, aunque debió de tener muchos más: ya hemos aludido al testimonio que ofrecen los testigos de su información sobre la cantidad y calidad de hombres de provecho, muchos de ellos clérigos, que salieron de sus manos. De todos ellos las figuras más destacables son acaso los hijos de Eugenio de Salazar y Catalina Carrillo: Pedro y Fernando de Salazar Carrillo, sobre los que volveremos más abajo con mayor detenimiento. En 1568 Pedrosa es nombrado catedrático de Gramática por los administradores del Colegio de Santo Tomás36, adscrito al convento de Santo Domingo37, donde formó a numerosos clérigos con un salario de doscientos pesos. El centro fue fundado según las directrices que dejó en su testamento el obispo Marroquín, que desde los inicios de su mandato dio muestras de su interés por la formación de los criollos y de los nativos. 31

Madrid, BNE, 3960, f. VIIIr-v. Son dos los documentos que nos permiten observar esta franja de tres años. En primer lugar, en el memorial redactado por el propio Pedrosa en 1583, dice «a V. M. suplico me mande V. M. hacer alguna merced en esta provincia de Guatemala, donde ha veinte y ocho años que enseño Latinidad y otras facultades» (Sevilla, AGI, Guatemala 56, f. s/n.). En segundo lugar, Álvaro de Paz afirma en la información de oficio y parte de 1572 que Pedrosa «a mostrado gramática en esta zibdad de catorze años a esta parte poco más o menos» (Sevilla, AGI, Guatemala 113, N. 17, f. 3v). 33 Gracias a HERRERA, Natives, Europeans, and Africans, p. 99 conocemos que, en función del nivel académico y de su edad, les cobraba entre cuarenta y sesenta pesos anuales. También aceptó a estudiantes de día por veinte pesos al año. 34 Guatemala, AGCA, A1.20, Leg. 440, ff. 33r-v. 35 Guatemala, AGCA, A1.20, Leg. 441, ff. 10v-11v. 36 Guatemala, AGCA, A1. 20, Leg. 734, f. 443r. 37 TATE LANNING, La universidad, p. 7. 32

APUNTES PARA UNA BIOGRAFÍA DE FRANCISCO DE PEDROSA

XXI

En 1556 escribe por primera vez sobre la necesidad de un colegio donde se enseñe Gramática, Artes y Teología, y en una carta al rey fechada en 1558 expresa su deseo de instituir una universidad38. Aunque Pedrosa no aparece en las partidas de defunciones del AGCA, su muerte hubo de producirse entre 1591 y 1592. En la información de oficio y parte de su hijo, uno de los testigos, Francisco Díaz del Castillo39. vecino y regidor de Guatemala, afirma lo siguiente en su comparecencia, fechada en enero de 1595: [...] sabe que es hijo de Francisco de Pedrosa, maestro que fue de Gramática en esta çiudad, y de Fulana de Pineda, su muger, porque este testigo les bio haçer vida maridable y tener y criar por hijo legítimo al dicho Francisco de Pedrosa, y en tal opinión fue abido y tenido, y comúnmente reputado. Y sabe que el dicho Francisco de Pedrosa, padre del dicho Francisco de Pedrosa, a cuya pedición se hace esta ynformación, bibió en esta ciudad más de quarenta años hasta que falleció, que abrá tres años poco más o menos40.

Tampoco tenemos testimonio alguno de dónde fue enterrado, aunque los lugares habituales de sepultura eran el monasterio de Santo Domingo, el convento de San Francisco y la catedral41.

2. Francisco de Pedrosa, hijo Francisco de Pedrosa, nacido en Guatemala en 1559 aproximadamente, era uno de los doce hijos de nuestro poeta, presumiblemente el mayor o uno de los mayores, a juzgar por la fecha de su nacimiento. La única fuente de información que manejamos es la probanza de méritos ya citada42. El dieciséis de enero de 1594 se leyó su solicitud ante el presidente y los oidores de la Audiencia de Guatemala para «que me haga 38

SUÑE BLANCO, «La educación en Guatemala», p. 387. Hijo del conquistador Bernal Díaz del Castillo. Sobre ambos trata J. C. PINTO SORIA, «Bernal Díaz del Castillo en Guatemala», Iberoamericana, 14 (2014) 9-28. 40 Sevilla, AGI, Guatemala 115, N. 35, f. s/n. El destacado es nuestro. 41 SANCHIZ OCHOA, «Españoles e indígenas», p. 192. 42 Sevilla, AGI, Guatemala 115, N. 35, ff. s/n. 39

ESTUDIO INTRODUCTORIO

XXII

merced de una de las prebendas de calongías desta Catedral o del benefiçio del partido de Olocuilta, Chiquimula o Guaymango»43. Había estudiado en el monasterio de Santo Domingo, donde adquirió conocimientos de Teología, Arte, Retórica y Gramática; de hecho, afirma en esta información que llegó a leer Gramática por su padre. También conocía la lengua mexicana44. Fue ordenado sacerdote en 1584 aproximadamente. Sirvió en ese tiempo como capellán de la iglesia de Guatemala, y fue nombrado cura del partido de Olocuilta por el obispo. En el momento en que solicita la información para aspirar a un puesto superior no dispone de recursos económicos: trabaja en el Hospital Real como capellán sin salario, y tiene cuatro hermanas doncellas, lo que significaba que, como cabeza de familia en ausencia de su padre, él debía otorgar la dote a las jóvenes para sus nupcias.

3. El círculo literario de Pedrosa Aunque Francisco de Pedrosa se encontraba alejado del centro del humanismo europeo, estuvo bien relacionado con varias de las personalidades literarias más influyentes de la Guatemala de su tiempo45. Gracias a las informaciones de oficio y parte, en las que se entrevistaba a conocidos y amigos del solicitante de la probanza de méritos, conocemos los nombres de algunas figuras que estuvieron relacionadas con el poeta, como el canónigo Baltasar de Vera, Álvaro de Paz, Francisco Vázquez, abogado y alcalde de Guatemala al menos en 1572, Francisco de la Cueva o Pablo de Escobar, secretario de la Audiencia. Este último declara como testigo en la información del hijo de Pedrosa que «conoçe a Francisco de Pedrosa, clérigo, desde que nació, y conoçió a Francisco de Pedrosa, 43

Sevilla, AGI, Guatemala 115, N. 35, f. s/n. Como apunta SUÑE BLANCO, «La educación en Guatemala», p. 376, el hecho de que algunos misioneros y clérigos defendieran la existencia de cátedras de lenguas indígenas no estuvo exento de polémica, toda vez que de esta forma se podría favorecer al clero criollo frente a los españoles. Sobre este punto, vid. también L. PÉREZ-PUENTE, «La creación de las cátedras públicas de lenguas indígenas y la secularización parroquial», Estudios de Historia Novohispana, 41 (2009) 45-78. 45 A este respecto es de obligada referencia la obra de R. A. SALAZAR, Historia del desenvolvimiento cultural de Guatemala, Ministerio de Educación Pública, Guatemala 1897. 44

APUNTES PARA UNA BIOGRAFÍA DE FRANCISCO DE PEDROSA

XXIII

preceptor de Gramática que fue enesta çiudad, y a María de Pineda, su ligítima muger»46. Un tal Vargas Lobo, vecino de la ciudad, también afirma conocerlo desde su nacimiento. Algo más se sabe del compositor Hernando Franco (Galizuela de la Serena 1532-1585 México), llegado a Guatemala en torno a 1564 junto con el obispo Bernardino de Villalpando, y maestro de capilla en la catedral entre 1570 y 157447. Pedrosa declara como testigo en una información de Franco fechada en 1571. En ella afirmaba que se conocían desde unos seis años antes,48 elogiaba la voz del músico y defendía que era persona de bien y de provecho, y que era merecedor de cualquier merced que solicitara a la Corona. Pedrosa también aparece como testigo en una información de oficio y parte de Alonso de Trujillo (1571)49, primo de Franco, cantor y buen conocedor del latín, según las palabras del propio Pedrosa. Pero por encima de su círculo de amistades y conocidos ocupan un lugar especial algunas personalidades por su vínculo con la faceta literaria de Pedrosa.

3.1. Fray Martín de la Cueva Martín de la Cueva era un fraile franciscano nacido en Carmona entre 1521 y 1522 y formado en el convento de San Francisco de Sevilla50. Leyó Gramática en Venecia en torno a 1545, y parece ser que desde el año siguiente pasó a servir como secretario personal de fray Andrés Álvarez, conocido como Insulano51. Debió de conocer a Pedrosa en la década de los 46

Sevilla, AGI, Guatemala 115, N. 35, f. s/n. Las informaciones de Hernando Franco que aquí recogemos las extraemos de GEMBERO USTÁRROZ, «El compositor español Hernando Franco», pp. 273-317. 48 Sevilla, AGI, Guatemala 112, N. 13, f. s/n. 49 Sevilla, AGI, Guatemala 112, N. 17. Sobre Alonso de Trujillo, vid. también GEMBERO USTÁRROZ, «El compositor español Hernando Franco», pp. 273-317. 50 Los escasos datos biográficos que manejamos sobre Martín de la Cueva los debemos a M. MAÑAS NÚÑEZ, «Pedagogía y teoría gramatical en el Libellus de fray Martín de la Cueva», Minerva, 26 (2013) 205-230. 51 N. ANTONIO, Bibliotheca Hispana noua siue Hispanorum scriptorum qui ab anno MD ad MDCLXXXIV floruere notitia, vol. 2, Madrid 1787, p. 100: F. Martinus de la Cueva, Baeticus, Carmonensis, ex Minoribus Obseruantibus S. Francisci, Andreae Insulano, generali ordinis Seraphici ministro, a secretis fuit et ab epistolis, 47

XXIV

ESTUDIO INTRODUCTORIO

setenta, pues en estos años realizó un viaje a América. Hay constancia de que estuvo en México, donde pudo haber coincidido con Pedrosa tras un hipotético viaje de este desde Guatemala. Pero lo que parece más probable es que se conocieran en Santiago, pues algunas informaciones apuntan a que el fraile estuvo en contacto con varios centros religiosos en dicha localidad: podría haber sido guardián del Convento de Chiapa52 y fundador del Convento de Soconusco en 157453. En cuanto a su producción literaria, se ha conservado un De corrupto docendae Grammaticae latinae genere et de ratione eiusdem breuiter recteque breuiterque tradendae libellus54, publicado en Amberes en 1550 por Iohannes Grauius55. Debió de componerlo durante su estancia en Venecia animado por fray Antonio Sánchez56, y debió de estar terminado en 1545, fecha en que el autor dirige a este fraile la segunda de las cartas nuncupatorias conservadas junto a la obra. Por otra parte, el propio Martín de la Cueva afirma en su Grammatica que preparaba unas anotaciones al De elegantia de Lorenzo Valla, que no se han conservado. En el último folio (f. 94r-v) del manuscrito que contiene la Austriaca se ha conservado una carta latina dirigida a Pedrosa por el fraile, de la que se deduce que el madrileño le entregó un borrador de su epopeya scripsitque De corrupto docendae Grammaticae latinae genere et de ratione eiusdem recte breuiterque tradendae ad Philippum Lusitaniae principem, Ioannis III Lusitaniae regis filium heredem. Antuerpiae apud Ioannem Grauium 1550. In 8. Parare se in Laurentium Vallam annotationes in hoc libro professus fuit. Vid. también B. S. CASTELLANOS DE LOSADA, Biografía eclesiástica completa, vol. 12, Alejandro Gómez Fuentenebro, Madrid 1862, p. 297. 52 F. VÁZQUEZ, Crónica de la provincia del Santísimo nombre de Jesús de Guatemala, Tipografía nacional, Guatemala 1937, p. 262. 53 A. YBOT LEÓN, La Iglesia y los eclesiásticos españoles en la empresa de Indias: la obra y sus artífices, vol. 2, Salvat, Barcelona 1963, p. 350. 54 Para un estudio de la obra, cf. MAÑAS NÚÑEZ, «Pedagogía y teoría gramatical», pp. 205-230. 55 Como recoge MAÑAS NÚÑEZ, «Pedagogía y teoría gramatical», p. 206, el tratado es citado también en J. CEJADOR Y FRAUCA, Historia de la lengua y la literatura castellana, Tipografía de la Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos, Madrid 1915, p. 209; M. MENÉNDEZ PELAYO, La ciencia española, vol. 3, CSIC, Santander 19531954, p. 136.; y J. LÓPEZ DE TORO, Los poetas de Lepanto, CSIC – Instituto Histórico de Marina, Madrid 1950, p. 83. 56 Se trata de un fraile de origen portugués que enseñaba Gramática en Mantua y que mostraba interés por el método docente de fray Martín de la Cueva. Cf. MAÑAS NÚÑEZ, «Pedagogía y teoría gramatical», p. 207.

APUNTES PARA UNA BIOGRAFÍA DE FRANCISCO DE PEDROSA

XXV

para que la leyera y le ofreciera su parecer. En este documento el fraile afirma haber leído buena parte del poema, alaba su estilo, vocabulario e ingenio, y se lamenta de no haber podido dedicarle más tiempo a causa de sus muchas labores y de un viaje que tenía planeado a corto plazo. La carta está fechada en 1599, pero debió de ser escrita con toda probabilidad a finales de la década de los setenta. Abordaremos la problemática de su datación en el capítulo próximo.

3.2. Pedro de Liévana Natural de Guadalupe, Pedro de Liévana fue el quinto deán de la iglesia de Guatemala57. Durante su estancia en Santiago, donde falleció en 160258, tuvo trato no solo con Pedrosa, sino también con otras personalidades literarias; entre ellas destaca una bastante conocida en las letras españolas, Eugenio de Salazar, junto a cuyas obras se han conservado varias piezas del deán. La Silva de Poesía de Salazar incluye algunos sonetos suyos en castellano, y en la Navegación del alma por el discurso de todas las edades del hombre, un epigrama en latín y otro soneto en castellano59. Liévana compuso en Guatemala una obra que intituló Todas las obras de don Pedro de Liévana, deán de Guatemala60. Salazar debió de conocerla, según se colige del encabezamiento de un soneto dedicado al deán: «al libro de las obras llenas de doctrina, erudiçión y gala del illustre 57

Una de las principales fuentes de información sobre Liévana es el estudio de A. RODRÍGUEZ MOÑINO, «Don Pedro de Liévana, primer poeta de Guatemala (siete composiciones inéditas del siglo XVI)», Revista del Centro de Estudios Extremeños, 7 (1933) 165-175. Vid. además M. Á. TEJEIRO FUENTES, Los poetas extremeños del Siglo de Oro, Editora Regional de Extremadura, Mérida 1999, pp. 72-81; M. MENÉNDEZ PELAYO, Historia de la poesía hispano-americana, vol. 1, CSIC, Santander 1911, p. 177; y G. GONZÁLEZ DÁVILA, Teatro eclesiástico de la primitiva Iglesia de las Indias Occidentales, vol. 1, Diego Díaz de la Carrera, Madrid 1649, f. 175r. 58 GONZÁLEZ DÁVILA, Teatro eclesiástico, f. 175r. 59 Puede leerse una edición moderna de los poemas de Liévana en TEJEIRO FUENTES, Los poetas extremeños, pp. 72-81. La Silva de poesía de Salazar se ha conservado, junto con algunas cartas en prosa, en los manuscritos Madrid, BNE, 7935 y 7936; Madrid, BNE, 3669, por su parte, contiene la Navegación. 60 Guatemala, AGCA, A1. 20, Leg. 429, Exp. 10160.

ESTUDIO INTRODUCTORIO

XXVI

poeta don Pedro de Liéuana, deán de Guatemala»61. Lamentablemente, y hasta donde hemos podido saber, no se ha conservado el volumen.

3.3. Fernando y Pedro de Salazar Nacidos en Madrid en fechas que desconocemos, eran hijos62 de Eugenio de Salazar63 y Catalina Carrillo, y discípulos de Pedrosa. Rodríguez Moñino afirma que Pedro era discípulo de Liévana basándose en que aquel «se le muestra muy agradecido en los preliminares del libro de Pedrosa [la Austriaca siue Naumachia]»64. Pero con quien Pedro de Salazar se muestra en realidad agradecido no es el deán, sino el propio Pedrosa, a quien dedica una estancia, conservada también en el manuscrito del poema. De Fernando de Salazar, quizás el mayor de los hermanos65, se sabe que tuvo una hija, Eugenia, con una tal Isabel de Monroy, y que murió joven, como su hermano. Así lo afirman sus padres en el testamento: «y ambos los dichos doctor Eugenio de Salazar y Catalina Carrillo, marido y muger legítimos, dezimos que, pues nuestro Señor ha sido seruido 61

Madrid, BNE, 7935, f. 214r, aunque RODRÍGUEZ MOÑINO, «Don Pedro de Liévana», p. 170 lo sitúa en el f. 215v. También da cuenta de esta composición MENÉNDEZ PELAYO, Historia, p. 177 62 Las escasas fuentes de información de los hermanos se reducen a los trabajos de RODRÍGUEZ MOÑINO, «Don Pedro de Liévana», pp. 165-175 y H. MALDONADO MACÍAS, «Testamento y codicilo de Eugenio de Salazar», Literatura Mexicana, 3.2 (1992) 447-473. 63 De la abundante bibliografía sobre la obra de Eugenio de Salazar, destacamos V. INFANTES, «Eugenio de Salazar y su Suma de arte de poesía: una poética desconocida del s. XVI», en M. GARCÍA MARTÍN (ed.), Actas del II Congreso de la Asociación Internacional Siglo de Oro, Universidad de Salamanca, Salamanca 1990, pp. 529-536; J. R. CARRIAZO RUIZ, «Alegoría, isotopía y léxico técnico en la Navegación del alma de Eugenio de Salazar», en F. DOMÍNGUEZ MATITO (ed.), Memoria de la palabra: Actas del VI Congreso de la Asociación Internacional Siglo de Oro, vol. 1, Universidad de Salamanca, Salamanca 2002, pp. 467-476; E. RAMÍREZ, «Eugenio de Salazar y Alarcón: el elogio de la ciudad virreinal del siglo XVI», Revista de Humanidades: Tecnológico de Monterrey, 17 (2004) 49-77; M. CALVO OVIEDO – I. BARBOZA LEITÓN, «Acercamiento a la poesía religiosa de la etapa colonial Centroamérica siglos XVI y XVII desde: sor Juana de Maldonado y Paz, Baltazar de Orena y Eugenio Salazar de Alarcón», Káñina, 30.1 (2006) 33-42. 64 RODRÍGUEZ MOÑINO, «Don Pedro de Liévana», p. 166. 65 Como supone MALDONADO MACÍAS, «Testamento», p. 462.

APUNTES PARA UNA BIOGRAFÍA DE FRANCISCO DE PEDROSA

XXVII

lleuar para sí nuestros hijos y nos hallamos sin succesión legítima y forçosa...»66.

3.4. Alonso Eliz de Laso La figura de este personaje nos es totalmente desconocida. En el manuscrito de Pedrosa se ha transmitido, probablemente por un error de lectura del copista, «Caso» en lugar de «Laso». De hecho, es con esta última forma como lo encontramos como vecino de la calle de las Monjas en la Memoria de los vecinos y moradores que ai en esta Ciudad de Santiago de Guatemala67, realizada a finales de 1588. Con todo, teniendo en consideración estas y otras posibles variantes de su nombre, es toda la información que hasta ahora hemos podido recabar. En cualquier caso, en la nómina de autores que ensalzan a Pedrosa en los prolegómenos de su epopeya ocupa una posición preeminente con dos sonetos dedicatorios.

4. La obra literaria de Francisco de Pedrosa Pedrosa compuso en Guatemala su tributo particular a la victoria de Lepanto y al reinado de Felipe II: la Austriaca siue Naumachia, un poema épico de inspiración virgiliana que el poeta presenta como canto a la nación y como relación verdadera de los acontecimientos históricos que tuvieron lugar en aquel episodio histórico. El poema fue compuesto a lo largo de casi una década. Debió de comenzar a redactarlo después de la publicación de la Relación de la guerra de Cypre y suceso de la batalla naual de Lepanto de Fernando de Herrera en 1572, obra que usó como fuente documental para la narración de estos hechos históricos. Debió de concluir el poema antes de 1580 por dos motivos. Primero, porque ese año lo envía a Madrid, según las palabras que dirige a Felipe II en su carta fechada en 1583:

66

Seguimos la edición de MALDONADO MACÍAS, «Testamento», p. 464. Sevilla, AGI, Guatemala 57, f. 14v. También puede consultarse una transcripción realizada por la Asociación para el Fomento de los Estudios Históricos de Centroamérica (AFEHC) en https://www.afehc-historia-centroamericana.org/indexphp/_action_fi_aff_id_3188.html (consultada por última vez el 15/05/2021). 67

XXVIII

ESTUDIO INTRODUCTORIO

Habrá ya tres años que el licenciado García de Valverde, presidente de esta Real Audiencia de Guatimala, envió a V. M. un libro que yo compuse, que se intitula Austriaca o Naumachia, que trata de la batalla naval en que V. M. venció al turco Selín y todas las demás hazañas, jornadas y espediciones que V. R. M. con favor de la Majestad Divina ha hecho68.

El segundo motivo es que, antes de mandarla a España para su publicación, la envió a varias personas de su círculo para que le dieran el visto bueno, como era costumbre entre los humanistas de su tiempo. Entre estas personas estaba, como ya se ha dicho, fray Martín de la Cueva. Sea como fuere, el poema enviado en 1580 no fue publicado y quedó pronto olvidado. La Austriaca, por otra parte, es una obra de madurez. El propio Pedrosa reconoce en la carta nuncupatoria que figura al frente del manuscrito que tenía obras de juventud que fueron conocidas y bien valoradas en aquellas tierras: Y con todo eso no me atreviera a ponerme a escribir obra tan ardua y difficultosa [...] si otras muchas personas de mucha autoridad y letras no me ubieran animado a ello, que les á parecido bien algunas obras que he hecho los años passados de mi iuventud, y la buena opinión y concepto que de mí se tiene en todos estos vuestros nuevos reynos de las Yndias69.

Desgraciadamente, son obras que no se han conservado, hasta donde hemos podido averiguar. Existe cierta teoría, defendida por Mancing70, sobre estos versos de Cervantes en el capítulo siete del Viaje del Parnaso (vv. 190-198): De una intricada y mal compuesta prosa, de un asumpto sin jugo y sin donaire, cuatro novelas disparó Pedrosa. Silbando recio y desgarrando el aire, otro libro llegó de Rimas solas, 68

Sevilla, AGI, Guatemala 56, f. s/n. El destacado es nuestro. Madrid, BNE, 3960, ff. VIIIv-XIXr. El destacado es nuestro. 70 H. MANCING, The Cervantes Encyclopaedia, vol. 2, Greenwood Publishing Group, Connecticut – London 2004, p. 552. 69

APUNTES PARA UNA BIOGRAFÍA DE FRANCISCO DE PEDROSA

XXIX

hechas al parecer como al desgaire. Violas Apolo, y dijo, cuando violas: «Dios perdone a su autor, y a mí me guarde de algunas Rimas sueltas españolas»71.

Habitualmente se tiene por autor de estas novelas a Francisco de Pedrosa y Ávila72, un poeta que aparece en la Relación de las fiestas de Madrid en la canonización de san Ignacio de Loyola y san Francisco de Javier (1622). Por su parte, Mancing también recoge la posibilidad de que este Pedrosa sea el poeta madrileño afincado en Guatemala. No tenemos, hasta el momento, indicio alguno de que el autor de esas novelas sea nuestro Pedrosa, pero se nos antoja improbable, fundamentalmente por las dificultades que habría tenido, a tenor de lo que ocurrió con su Austriaca, para que se las publicaran desde Guatemala.

71

M. HERRERO GARCÍA, Miguel de Cervantes. Viaje del Parnaso, CSIC, Madrid 1983, p. 814. Omite su parecer, sin embargo, V. GAOS, Miguel de Cervantes. Viaje del Parnaso. Poesías sueltas, Clásicos Castalia, Madrid 1973. 72 MANCING, The Cervantes Encyclopaedia, p. 552: «It is not clear to whom this name refers when it is mentioned as one of the bad poets who fires off four novels against the good poets during the battle for Mount Parnassus in Parnaso 7. One candidate is Francisco de Pedrosa, a Latin teacher who lived in Guatemala; another is the minor poet Francisco de Pedrosa y Ávila».

II. LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA: APROXIMACIONES

1. La Austriaca siue Naumachia de Francisco de Pedrosa: breve estado de la cuestión La oleada de exaltación por la victoria cristiana en la batalla de Lepanto (1571) cruzó de parte a parte las aguas del Atlántico. En Santiago de Guatemala, el poeta y gramático Francisco de Pedrosa empleó su talento en la elaboración de un poema épico destinado a legar a la posteridad una narración verdadera y solemne sobre el glorioso triunfo de los Austrias: la Austriaca siue Naumachia. Sin embargo, pese a los intentos de su autor, esta epopeya jamás vio la luz de la imprenta y se hundió pronto en el olvido de los siglos. Con todo, la obra ha sido objeto de menciones y breves comentarios entre ciertos bibliógrafos y estudiosos en los siglos posteriores. A falta de estudios sistemáticos y más amplios, ausentes hasta los años dos mil, estas atenciones, más o menos discretas, merecen ser reconocidas por el valor que les confiere la marcada escasez documental. Por ello se impone recorrer aquí, por más que brevemente, la fortuna de Pedrosa y de su Austriaca en los aludidos estudiosos primero, y entre los investigadores del siglo XXI después. Hasta el siglo XIX no encontramos referencia alguna al poeta y su obra. El primer testimonio lo hallamos en la Colección de documentos inéditos para la Historia de España (CODOIN)1, que ofrece una transcripción de la carta que Pedrosa redactó en 15832, en cuyo encabezamiento reza «Memorial hecho a Felipe II por Francisco de Pedrosa pidiendo a S. M. que mandase imprimir un poema latino que había compuesto en loor de la victoria de Lepanto, intitulada Austriaca». Acompaña a la transcripción una nota que advierte del desconocimiento de la ubicación del manuscrito y de si el poema alguna vez fue impreso. La siguiente noticia nos la da Cayetano Rosell en su Historia del combate naval de Lepanto y juicio de la 1

M. FERNÁNDEZ NAVARRETE – M. SALVÁ – P. SAINZ DE BARANDA, Colección de documentos inéditos para la historia de España, vol. 3, Imprenta de la viuda de Calero, Madrid 1843, pp. 289-291. 2 Sevilla, AGI, Guatemala 56, f. s/n.

ESTUDIO INTRODUCTORIO

XXXII

importancia y consecuencias de aquel suceso,3 donde remite a la CODOIN y ofrece la signatura, ya desactualizada, del manuscrito de la BNE que contiene el poema4. En su Ensayo de una biblioteca española de libros raros y curiosos Bartolomé José Gallardo aporta algunas informaciones básicas sobre el poema: además de dar noticia de los sonetos introductorios y del número de libros de la Austriaca, transcribe el encabezamiento del poema, el primer y el último versos, dos fragmentos de la carta nuncupatoria y el comienzo y fin de la epístola de fray Martín de la Cueva5. Más atención le dedica, ya en el siglo XX, Menéndez Pelayo en sus Estudios sobre el teatro de Lope de Vega. En el capítulo LXXXVI, acerca de la comedia lopesca La Santa Liga, el erudito santanderino realiza un excurso sobre la incidencia de la victoria lepantina en la producción literaria de algunos humanistas que se hicieron eco de ella a finales del siglo XVI y en el XVII: Mal Lara, Antonio Agustín, Juan de Verzosa, Jerónimo de Corte-Real, Juan Rufo, Pedro de Acosta Perestrello, Pedro Manrique, Juan Pujol, y Alonso de Ercilla, entre otros. También se refiere al Austriadis Carmen de Juan Latino como «el tributo más singular que la lengua de los doctos pagó al vencedor de Lepanto»6. En una nota a este pasaje, al hablar de los que, como Latino, componían a la luz de la inspiración virgiliana, Menéndez Pelayo dedica unas palabras a la Austriaca de Pedrosa7. Menciona el título y el encabezamiento del poema, y da noticia del memorial de 1583. También ofrece algún dato biográfico extraído del prólogo, como su origen y su ocupación. Mención aparte merece el estudio acaso más completo del siglo XX sobre Pedrosa y la Austriaca: Los poetas de Lepanto8. En el capítulo que le dedica, López de Toro recupera la noticia de Menéndez Pelayo sobre el memorial y recoge también algunos datos biográficos extraídos de la epístola prologal. También transcribe la carta íntegra de fray Martín de la Cueva y los sonetos dedicatorios, y realiza un breve resumen del poema 3

C. ROSELL, Historia del combate naval de Lepanto y consecuencias de aquel suceso, Imprenta de la Real Academia de la Historia, Madrid 1853, p. 126. 4 ROSELL, Historia del combate naval, p. 126: «est. M, núm. 17». 5 B. J. GALLARDO, Ensayo de una biblioteca española de libros raros y curiosos, vol. 3, Imprenta y fundición de Manuel Tello, Madrid 1888, p. 1103. 6 M. MENÉNDEZ PELAYO, Estudios sobre el teatro de Lope de Vega, vol. 6, CSIC, Madrid 1949, p. 119. 7 MENÉNDEZ PELAYO, Estudios, pp. 119-120. 8 LÓPEZ DE TORO, Los poetas, pp. 80-93.

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA: APROXIMACIONES

XXXIII

ilustrándolo con algunos pasajes. Pero uno de los aspectos más notorios de su ensayo es el juicio que emite sobre el poeta madrileño y su labor poética: Creo que se ha procedido con un poco de ligereza en el análisis del poema de Pedrosa y en su calificación como escritor. No se trataba de un indocumentado. No era un dómine de tres al cuarto [...]. Visto a tanta distancia de siglos, el poema tal vez resulte deficiente y sus efectos alcancen mayor bulto a causa de la comparación con la perfección de otras obras de poetas más encumbrados y pulidos. Pero todavía en el siglo XVI existían Aristarcos capaces de distinguir un hexámetro de un sáfico, un epigrama de un poema épico9.

A esto cabe añadir todavía la apreciación de López de Toro sobre el estilo pedrosiano, que somete a comparación con el del Austriadis Carmen de Juan Latino, por ser considerada obra de referencia en el seno de la épica lepantina neolatina: Si tantos y tan merecidos elogios se han prodigado a la Austriada del Negro Juan Latino [...], es una evidente injusticia preterir el poema de Pedrosa, solo a título de que el otro, aunque rarísimo y famoso, estaba impreso y su lectura significaba un deleite más fácil, pero no más completo y sabroso. [...] Más objetivo que el Negro, más detallado y amplio en sus descripciones, Pedrosa necesariamente en algunos momentos resultará más prosaico que el primero; mas en otros, no cede en nada a los mejores pasajes del humanista etiópico10.

En el siglo XXI, dentro del auge de los estudios sobre el género, Pedrosa parece ocupar su lugar como poeta épico en muchos de ellos, como los de Vilà11, Wright12, Blanco13 y Plagnard14. Pero además conviene 9

LÓPEZ DE TORO, Los poetas, pp. 81-82. LÓPEZ DE TORO, Los poetas, p. 83. 11 L. VILÀ, «La poesía de guerra en el Mediterráneo: la defensa de Malta en la épica del quinientos», Calíope: Journal of the Society for Renaissance and Baroque Hispanic Society, 19.1 (2014) 129-158. 12 E. WRIGHT, «Enredos historiográficos: Lope ante Lepanto», Anuario de Lope de Vega. Texto, literatura, cultura, 18 (2012) 152. 13 M. BLANCO, «La batalla de Lepanto y la cuestión del poema heroico», Calíope: Journal of the Society for Renaissance and Baroque Hispanic Society, 19.1 (2014) 43-44. 14 A. PLAGNARD, «Cautivas cristianas y enamorados turcos: el tratamiento épico de unos infortunios náuticos en la guerra de Chipre», Criticón, 115 (2012) 125-145. 10

XXXIV

ESTUDIO INTRODUCTORIO

destacar algunos otros que abordan cuestiones de primer nivel sobre el madrileño y su poema15. Nos referimos, en primer lugar, a dos trabajos de la profesora Fernández de la Cotera: el primero ofrece un análisis bien documentado sobre la conjunción de los elementos paganos y cristianos de la Austriaca16; el segundo aborda una de las cuestiones textuales más problemáticas: la repetición del sueño de Juan de Austria en los libros III y IV17. En las siguientes páginas volveremos sobre las implicaciones de esta duplicación y la tesis de Fernández de la Cotera al respecto. Por otro lado, se ha defendido recientemente una tesis doctoral sobre la épica lepantina ibérica en la que su autor, el profesor Rigaux, ofrece un concienzudo estudio sobre los mecanismos ficcionales y las digresiones de las principales epopeyas lepantinas como denunciadores 15

Fuera de los estudios sobre la épica cabe señalar el trabajo de D. GARCÍA HERNÁN, «Consecuencias político-culturales de la batalla de Lepanto: la literatura española», Mediterranea Ricerche Storiche, 23 (2011) 467-500, donde pone en tela de juicio (pp. 484-485) la reputación de Pedrosa alegando que «no tenía notoriedad ni reconocimiento profesional (no llegó más allá de preceptor de Gramática en la catedral de Guatemala)». El autor también juzga «un tanto patético» el hecho de que uno de los sonetos estuviera compuesto por Pedro de Salazar, alumno del poeta, y habla de «la torpeza con la que se desenvuelve Pedrosa para promocionar su obra sobre Lepanto, que además de la utilización de la “ayuda” de sus discípulos, pedía merced al rey porque, siendo clérigo, tenía muchos hijos». Sin embargo, como es sabido, los autores debían promocionarse dejando constancia de sus méritos para demostrar que eran dignos de la edición de su obra. Cf. J. GARCÍA ORO MARÍN – M.ª J. PORTELA SILVA, La monarquía y los libros en el Siglo de Oro, Universidad de Alcalá, Alcalá de Henares 1999, p. 112. Por otra parte, como hemos tenido ocasión de comprobar, no era clérigo nuestro poeta, sino su hijo. Al margen de los estudios literarios reviste gran interés las páginas que HERRERA, Natives, Europeans, and Africans, pp. 98-99 dedica a Pedrosa acerca de su faceta como preceptor de Gramática y de su vida en Guatemala. 16 P. FERNÁNDEZ DE LA COTERA, «Paganismo y cristianismo en la Austriaca siue Naumachia de Francisco de Pedrosa», Calamus Renascens, 4 (2003) 49-66. Este trabajo aparece citado en la breve noticia que del poema da A. LAIRD, «Colonial Spanish America and Brazil», en S. KNIGHT – S. TILG (edd.), The Oxford Handbook of Neo-Latin, Oxford University Press, Oxford – New York 2015, p. 527. 17 P. FERNÁNDEZ DE LA COTERA, «Austriaca siue Naumachia de Francisco de Pedrosa: análisis de III, 630-676, y IV, 265-308», en J. M.ª MAESTRE MAESTRE – J. PASCUAL BAREA – L. CHARLO BREA (edd.), Humanismo y pervivencia del mundo clásico, vol. 1, Instituto de Estudios Humanísticos – CSIC, Alcañiz – Madrid 2009, pp. 1621-1630.

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA: APROXIMACIONES

XXXV

de los presupuestos poéticos de estos épicos y reveladores de que estas obras, lejos de algunos prejuicios superficiales, no son meras crónicas históricas versificadas. En el capítulo cuatro de dicha tesis se analizan los pasajes ficcionales de la Austriaca y sus posibles lecturas alegóricas en comparación con los procedimientos de los Cantos de Acosta18. Es de destacar, por último, una monografía en ciernes de la profesora Valdivieso, titulada Virgilian Epic in Colonial Latin America, que se publicará próximamente.

2. Características generales 2.1. Extensión y título La Austriaca siue Naumachia consta de cuatro mil seiscientos ocho versos repartidos en seis libros. Esta cifra contrasta con la de otras epopeyas lepantinas como el Austriadis Carmen de Juan Latino, que consta de dos libros, con los quince cantos de la Felicísima Victoria de Jerónimo CorteReal, y con los veinticuatro de la Austriada de Rufo. Los Cantos de la batalla ausonia de Pedro de Acosta Perestrello son seis, también19. Y son de destacar asimismo los seis libros de la Christias de Jerónimo Vida (1535)20, por haberse erigido en uno de los modelos fundamentales de la poesía épica cristiana, tal como el propio Pedrosa reconoce en su carta nuncupatoria21. No es del todo arriesgado suponer que, como quizás hizo 18

M. RIGAUX, Fictions of Lepanto. Visuality and Epic Poetry in Renaissance Iberia (1571-1587), Tesis doctoral, Universiteit Gent, Gent 2018, pp. 131-147. 19 Existen algunas noticias sobre una versión en cuatro cantos que se cree perdida. Cf. GALLARDO, Ensayo, vol. 1, p. 24; MENÉNDEZ PELAYO, Estudios, p. 126; LÓPEZ DE TORO, Los poetas, p. 62; H. J. S. ALVES, Camões, Corte-Real e o sistema da epopeia quinhentista, Universidade de Coimbra, Coimbra 2001, pp. 320-321. 20 Puede leerse una edición y traducción inglesa del poema en J. GARDNER, Marco Girolamo Vida. Christiad, Harvard University Press, Cambridge – London 2009 (I Tatti Renaissance Library, 39). Para un estudio de la obra, cf. M. A. DI CESARE, Vida’s Christiad and Vergilian Epic, Columbia University Press, New York – London 1964. Nada dice Pedrosa, sin embargo, del Arte Poética del cremonés; para un estudio, edición y traducción portuguesa resulta imprescindible la lectura de A. M. ESPÍRITO SANTO, Arte Poética, Marco Girolamo Vida, Instituto Nacional de Investigação Científica, Lisboa 1990. 21 Madrid, BNE, 3960, f. VIIr.: «Y dos summos pontífices, el papa León Décimo, y el papa Clemente Séptimo, rogaron mucho, según él refiere, a un obispo de Italia,

XXXVI

ESTUDIO INTRODUCTORIO

también Vida, el poeta madrileño se atuvo al mismo procedimiento que Virgilio siguiera respecto a las epopeyas homéricas al planificar la Eneida. Por su parte, resulta llamativo que Pedrosa haya escogido el término Austriaca, con sufijo –ca, para titular su poema épico. Este uso contrasta con el de –da (o −dis) empleado a menudo por los poetas épicos que cantan la batalla de Lepanto u otra hazaña de los Austrias: Austriadis Carmen de Juan Latino, Austriada de Juan Rufo, y, Austriada, título con el que también era conocida la Felicísima Victoria de Corte-Real22. La decisión de Pedrosa podría haberse debido al influjo de obras clásicas como las Argonautica de Apolonio de Rodas y Valerio Flaco, las Dionysiaká de Nono de Panópolis, o incluso las Bucolica o Georgica de Virgilio. Además, dota a la epopeya de un título alternativo, Naumachia, uniéndolo al primero mediante la conjunción disyuntiva siue, algo que podría antojarse más propio de un tratado en prosa que de una epopeya. Respecto a esta segunda parte del título, existe un poema intitulado De Turcica naumachia en la antología de poemas lepantinos de Pietro Gherardi23. A tenor de la influencia que varias de las composiciones de esta colección ejercieron sobre el poema pedrosiano24, no sería descartable que hubiera afectado también al título.

2.2. Razón de la obra A la hora de preguntarnos qué llevó a Francisco de Pedrosa a componer un poema de la envergadura de la Austriaca, no pueden sernos ajenas las motivaciones que generalmente se desprenden de la práctica épica del XVI español. El preceptor madrileño no era, a diferencia de los Ercilla, Rufo o Virués, un poeta soldado. Como acto de servicio a la patria presenta, en lugar de las armas, un canto que celebra al estilo del epos, el más elevado, uno de los episodios más trascendentes de la historia reciente de su nación, que se dice Gerónimo Vida, que pues que tenía tan buena vena y gracia en este género de componer que se aventajaba a todos los de Italia, que escribe la vida de Nuestro Señor». 22 MENÉNDEZ PELAYO, Estudios, p. 121. 23 P. GHERARDI, In foedus et uictoriam, contra Turcas iuxta sinum Corinthiacum non. Octob. 1571 partam poemata uaria, Typographia Guerraea, Venecia 1572, f. 330. 24 J. C. JIMÉNEZ DEL CASTILLO, «Las Geórgicas como fuente indirecta en la Austriaca siue Naumachia de Francisco de Pedrosa», Myrtia, 35 (2020) 371-394.

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA: APROXIMACIONES

XXXVII

centrado en las hazañas de Juan de Austria y también de Felipe II, que es considerado el principal garante de la victoria, de la paz, y de la época de bonanza que advendría a partir de aquel triunfo. El poeta ofrece a su rey, a los súbditos de este y a la posteridad una relación histórica de hechos verdaderos adornada con las ficciones propias del formato épico. Más adelante estudiaremos con mayor profundidad la relación de la épica con la historia y observaremos los asertos de Pedrosa al respecto en la jugosa carta prologal. Además, el hidalgo madrileño concibió su obra cumbre por otro motivo, nada ajeno a los humanistas: su propio sustento. Pedrosa, como tratamos en anteriores páginas, era muy pobre debido a los gastos que suponía la manutención de su casa poblada. Por eso, en la carta nuncupatoria no duda en solicitar abiertamente que el rey lo acoja a su servicio: Quisiera yo, poderosíssimo y altíssimo señor, tener tanta sufficiencia y tan alto el estilo, que ygualara con la grandeza de vuestro valor y hazañas, y la gran voluntad y deseo que tengo de emplearme a mí y a doce hijos que tengo en vuestro real servicio, que no fuera inferior a Homero y a Vergilio. Mas el gran deseo de servir a Vuestra Magestad y que su claríssimo nombre sea eternizado por todos los siglos venideros me á abierto un poco de camino para volver a subir las escaleras reales por donde siendo niño tantas vezes subí, con deseo de quedarme en vuestro real servicio, que fue una cosa que yo más en esta vida deseé siendo muchacho en esa dichosa villa de Madrid, patria mía, por ser tan favorecida de Vuestra Magestad y preferida a todos los demás pueblos de Hespaña de que nos podemos gloriar todos los nacidos enella25.

3. Modelos literarios En el poema de Pedrosa confluyen modelos literarios de diversa procedencia. La estrecha relación que la poesía épica aurisecular guarda con la historia favorece que los dos modelos poéticos clásicos fundamentales sean Virgilio y Lucano. La Eneida, que celebraba la gloria del imperio y legitimaba el gobierno de Augusto reescribiendo la historia de Roma a través, sobre todo, de las prospecciones, de la vinculación dinástica entre 25

Madrid, BNE, 3960, f. VIIIr.-VIIIv.

XXXVIII

ESTUDIO INTRODUCTORIO

Augusto y Eneas, y de la alusión a la batalla de Accio26, ofrecía a los épicos del XVI un modelo poético contrastado de elogio al soberano. Así, de modo bastante paralelo, el simbolismo político se articula en la Austriaca, a la manera virgiliana, en torno a las profecías, la conexión dinástica entre los Austrias y Augusto y la vinculación entre las batallas de Accio y Lepanto. Pero el poema de Pedrosa es también depositario de una serie de temas, motivos y estructuras heredados de la épica clásica en términos generales y de la Eneida en particular. Por su parte, los épicos hispanos descartan buscar en un pasado mítico o remoto hechos gloriosos que constituyan la materia de su canto; se centran, en su lugar, en sucesos históricos recientes. En consecuencia, esta predilección encontraba un cómodo respaldo en la Farsalia. Pero la asimilación de Lucano como modelo de poeta historiador también justificará la tendencia de los épicos a prescindir en sus epopeyas, en mayor o menor medida, del aparato divino clásico: los dioses de la Antigüedad pasan a un marcado segundo plano como meras florituras poéticas que coloran la narración histórica. En el seno de la épica lepantina, la libertad con la que Jerónimo de Corte-Real, a la manera camoeniana, recurre a los dioses clásicos en su Felicísima Victoria contrasta con la significativa reducción a la que se ven sometidos en el Austriadis Carmen de Latino, en los Cantos de la batalla ausonia de Acosta, o en la Austriada de Rufo. Pedrosa parece adoptar una postura intermedia, pues, aunque la presencia divina es mayor que en estas últimas epopeyas, en la Austriaca ha pasado por un severo filtro cristianizante; verdad es que aparecen todavía algunos dioses antiguos, que por supuesto contribuyen a dotar al poema de cierto aire clásico, pero no pasan de ser adornos poéticos de la acción narrativa. Con las fuentes clásicas entran en diálogo en la Austriaca las dos fuentes contemporáneas principales, una historiográfica y otra poética. Como es sabido, el afán de los épicos del XVI por presentar un poema de hechos verdaderos les lleva a indagar y a documentarse con obras historiográficas sobre el periodo o los hitos históricos que celebran, dando como resultado en ocasiones epopeyas de carácter eminentemente cronístico, como es el caso, verbigracia, de la Austriada de Rufo. En el ámbito, precisamente, de la épica lepantina, varias fueron las crónicas que siguieron los poetas: la Primera parte de la chrónica del muy poderoso 26

L. VILÀ, Épica e imperio. Imitación virgiliana y propaganda política de la épica española del siglo XVI, Tesis doctoral, Barcelona 2001, p. 205.

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA: APROXIMACIONES

XXXIX

príncipe don Iuan de Austria, de Jerónimo Costiol (Zaragoza, 1572), la Relación del progresso de la armada de la Santa Liga de Marco Antonio Arroyo (Milán, 1576), o la Chrónica y recopilación de varios successos de guerra de Jerónimo de Torres y Aguilera (Zaragoza, 1579). La fuente histórica de Pedrosa es la Relación de la guerra de Cypre y suceso de la batalla naual de Lepanto de Fernando de Herrera (Sevilla, 1572). El poeta madrileño acomoda la materia histórica a una retórica más propia del epos recreándose en amplificationes que favorecen la inserción de símiles, écfrasis, epítetos épicos o discursos. Sin embargo, no es aventurado decir que el seguimiento que realiza nuestro poeta de esta crónica resulta a veces tan servil, que numerosos pasajes son reveladores de un mero proceso de versificación. El estilo pedrosiano, que generalmente cobra mayor fluidez y dinamismo en los versos inspirados en la prosa herreriana, se vuelve más oscuro en los episodios maravillosos, que, naturalmente, se alejan de la Relación. Hablamos, por ejemplo, de las escenas de concilio de dioses, de las escenas de vaticinio o de los diálogos entre divinidades marinas. Queda por señalar, en último lugar, la fuente poética contemporánea principal de Pedrosa. En el ámbito de la poesía lepantina pocas composiciones escapan al influjo de la colección poemas compilados por Gherardi y publicados poco tiempo después de la batalla de Lepanto en Venecia (1572). Recordemos algunos casos, ya estudiados, que pueden darnos una medida aproximada del alcance de esta influencia. La Canción por la victoria de Lepanto del propio Fernando de Herrera parecía contraer cierta deuda literaria con la Actio gratiarum de Lorenzo Gambara, como demuestra López de Toro27; y Antonio Agustín parece haberse inspirado para su epilio lepatino en algunos autores de la raccolta, como oportunamente demuestra Salvadó Recasens28. Por otra parte, también se ha señalado el papel de estos poemas como mediadores en la influencia del mundo clásico sobre la poesía lepantina de Domingo Andrés29. El volumen veneciano se había convertido en una obra de referencia que gozó de tan amplia difusión que su influencia se extendió hasta el Nuevo Mundo. En la Austriaca, su influjo se deja sentir, en primer lugar, 27

LÓPEZ DE TORO, Los poetas, pp. 240-242. J. SALVADÓ RECASENS, «Un epyllion desconocido de Antonio Agustín sobre Lepanto», en L. VILÀ (ed.), Estudios sobre la tradición épica occidental (Edad Media y Renacimiento), Editorial Caronte, Madrid –Bellaterra 2011, pp. 83-106. 29 J. M.ª MAESTRE MAESTRE, «El mundo clásico como fuente indirecta en Domingo Andrés», Habis 21 (1990) 153-164. 28

ESTUDIO INTRODUCTORIO

XL

en el gusto de Pedrosa por recurrir a escenas y tópicos que encuentran un sólido precedente en algunos de estos poetas itálicos. Hablamos de escenas marinas protagonizadas por divinidades clásicas, profecías sobre el advenimiento de una Edad de Oro, el sobrepujamiento de personalidades cristianas señaladas sobre los héroes clásicos, o las écfrasis topográficas. Otros ejemplos se ajustan de manera más específica en la temática lepantina: la vinculación dinástica entre Juan de Austria y Augusto, la comparación entre Accio y Lepanto, la identificación del Turco con la Hidra de Lerna, o la llamada a la autoridad paterna de Carlos V, cuyas hazañas inspiran valor a su hijo. En segundo lugar, algunos poemas de la colección son también mediadores en la influencia de las fuentes clásicas sobre la Austriaca. El vaticinio de Proteo del libro III constituye un caso paradigmático: Pedrosa tenía en mente el epilio de Aristeo (VERG. georg. 4, 315-356), pero esta influencia parece haber sido sugerida por tres poemas de la raccolta: el Proteus de Cornelio Amalteo, el Protei uaticinium de uictoria Christianorum ad Echinadas de Francesco Vicemano y el Nereidum cantus de Carlo Malatesta30, poetas que no se sustrajeron a imitar el célebre episodio virgiliano.

4. El manuscrito BNE 3960: problemas de datación 4.1. Descripción del manuscrito El formato del volumen manuscrito, conservado en la BNE con la signatura 3960, es en cuarto. Su encuadernación es reciente, probablemente realizada en el siglo XX. A la cubierta le siguen dos hojas de guardas en blanco. La primera hoja contiene una inscripción, «M 97», probablemente una signatura antigua de la propia Biblioteca Nacional. Está cubierta por un pequeño papel rectangular pegado encima, pero sobre dicho papel también reza la signatura «M 97» en caracteres más pequeños. En la segunda hoja aparece un exlibris de tampón de la BNE, que se repite en varios folios del interior. A continuación comienza el manuscrito original con el texto de todos sus materiales dispuestos a línea tirada. Los bordes superior, frontal e inferior del libro han sido sobredorados seguramente de manera simultánea 30

DEL

La influencia de estos poemas la estudiamos con mayor detenimiento en JIMÉNEZ CASTILLO, «Las Geórgicas», pp. 371-394.

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA: APROXIMACIONES

XLI

a la redacción del texto, pues este mismo dorado decora las letras capitulares de la carta nuncupatoria, las letras del nombre del poeta (Francisci) en el encabezamiento del poema, y las letras capitulares de cada libro. La mayor parte de las hojas contiene la caja de escritura en el recto, aunque en algunas aparece en el verso, y en otras falta. El manuscrito posee pocos síntomas de lectura: además de algunas anotaciones numéricas en los folios de los preliminares, los versos del libro I han sido numerados (con errores) hasta el 420. Hay una serie de indicios que apuntan a la voluntad de elaborar un libro manuscrito de lujo, como el cuidado y el esmero de la caligrafía, de la constante sujeción del texto a la caja de escritura y de los mencionados sobredorados. El volumen contiene varios materiales que con toda probabilidad han sido redactados por una misma mano: 1. Cinco poemas en castellano dedicados por algunas personalidades conocidas de Pedrosa (ff. Iv-IIIv): el enigmático doctor Alonso Eliz de Laso (autor de las dos primeras composiciones), Pedro de Liévana, y los hermanos Fernando y Pedro de Salazar, discípulos ambos de Pedrosa. 2. Una carta nuncupatoria (ff. IVr-IXr), también en castellano, que Pedrosa dirige a Felipe II para exponerle las razones del envío de su epopeya y solicitarle su impresión. 3. La Austriaca siue Naumachia (ff. 1r-86r). 4. Una versión latina de la carta nuncupatoria (ff. 87r-93r). 5. Una carta de fray Martín de la Cueva a Pedrosa (f. 94r-94v).

4.2. La Austriaca, un poema inacabado Hasta la fecha no se habían abordado cuestiones sobre la naturaleza y el origen del ms. BNE 369031. La acuciante escasez documental sobre Pedrosa ha limitado marcadamente el ámbito de actuación, por lo que los académicos y bibliógrafos que se interesaron por la Austriaca siue Naumachia se atuvieron a una inferencia bastante comprensible: el hecho

31

Con excepción de nuestro trabajo J. C. JIMÉNEZ DEL CASTILLO, «Notas sobre la Austriaca siue Naumachia de Francisco de Pedrosa. El curioso caso de una epopeya inacabada», Ágora. Estudos Clássicos em Debate, 20 (2018), 245-267.

XLII

ESTUDIO INTRODUCTORIO

de que el madrileño mandara su Austriaca a España en 1580 solicitando su impresión hizo pensar que el único manuscrito conservado de la obra (BNE 3960) era este mismo ejemplar enviado por Pedrosa. Sin embargo, hay un indicio claro de que el manuscrito que se ha conservado no es el que el poeta épico envió desde Guatemala: el poema presenta un estado claramente in fieri. Así se deduce de los siguientes hechos: 1) Algunos versos están incompletos. Son los siguientes: Formidanda piis metuendaque rebus, omnes (4, 310); Turcarum ualidae nullo auxiliante (6, 217); Mortis, in obliquo nam littore (6, 365). No descartamos que se trate de un caso de imitación de los versos inacabados de la Eneida, o incluso de errores del copista, pero a la luz de los siguientes síntomas de imperfección parece más plausible que se deban al estado inacabado del poema. 2) Numerosos versos dan la impresión de estar pendientes de una última mano. Los ejemplos más claros son los siguientes pasajes: 1, 199-200; 1, 379-381; 1, 549-551; 1, 784-786; 2, 80; 2, 437; 3, 660-662; 4, 170-173; 4, 454-455; 4, 559; 4, 628-633; 5, 239-240; 5, 498-500; 6, 379-382. 3) Hay un episodio que aparece repetido en los libros III (vv. 630-676) y IV (vv. 265-308): un sueño de Juan de Austria. En él se le aparece la figura de Augusto para vaticinarle la victoria y animarlo a seguir con la jornada. Estos episodios presentan diferencias en dieciséis palabras, y en la versión del libro IV el autor ha eliminado tres versos, por lo que parece que una versión ha sido pulida respecto a la otra. 4) Sin embargo, el argumento principal que denuncia el estado inacabado de la Austriaca lo constituye una serie de materiales que integran el libro IV y que se presentan aislados del hilo narrativo del poema. Son los que siguen: a. Una escena de asamblea de héroes (4, 1-264). Es el único componente de este libro que guarda cierta relación argumental con el hilo narrativo del poema, concretamente con el final del libro III. En este último, los hombres de Juan de Austria, desanimados por la magnitud de la jornada contra los otomanos, comienzan a recordar derrotas sufridas por los cristianos a manos turcas. El libro IV se inicia con una asamblea de héroes en la

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA: APROXIMACIONES

XLIII

que el Austria arenga a sus capitanes invitándolos a recordar las victorias que los estados cristianos habían obtenido sobre los turcos en el pasado. b. Una versión del sueño de Juan de Austria (4, 265-308). Esta escena comienza sin transición alguna con la anterior: de repente, el héroe cae dormido y Octavio Augusto se le aparece en sueños. c. Un extenso excurso que contiene una écfrasis geográfica e histórica de Chipre y una descripción de la situación de los estados cristianos en los años previos al combate naval (4, 309756). Con semejante disposición de materiales, tocamos un problema de fondo de no fácil solución. Emitir una hipótesis satisfactoria es una labor que entraña riesgos enormes. Sin embargo, aunque en ningún caso podemos pisar terreno firme, existen ciertos indicios diferenciales que nos permitirán intuir la intención de Pedrosa respecto al diseño compositivo del poema. El episodio del sueño, como quedó dicho, ya había sido insertado en el libro III como una más de una secuencia de escenas proféticas en las que se animaba al héroe a presentar batalla contra el Turco en los compases que preceden a la batalla de Lepanto: los vaticinios de Proteo (3, 463-545) y de una musa (3, 546-629). Parece que Pedrosa pensó que lo mejor era reubicar ese episodio en el libro IV. El motivo que lo empujó a ello pudo ser el siguiente: en pleno proceso de elaboración del poema, Pedrosa habría reubicado una serie de materiales de naturaleza digresiva para dar forma al libro IV, que solo constaría en principio de la asamblea de héroes; uno de estos materiales reubicados pudo ser el del sueño de Juan de Austria, que habría sido inserto, a priori, en el libro III, libro que ya contaba con una carga profética y simbólica significativa por las otras escenas de vaticinio. En lo tocante al excurso de Chipre y la situación de los estados cristianos, parece plausible el hecho de que inicialmente estuviera ubicado a comienzos del libro I, justo tras el proemio (1, 1-53), por obvias razones argumentales: el excurso contiene los prolegómenos del ataque de los otomanos contra la isla, así como los motivos geográficos, históricos y militares que los llevaron a acometerlo32, por lo que encajaría, como una 32

Precisamente en el relato de Herrera, seguido habitualmente por Pedrosa, esos prolegómenos del ataque a Lepanto aparecen al comienzo de la crónica.

XLIV

ESTUDIO INTRODUCTORIO

pieza más del puzle, con los primeros versos del libro I, donde el poeta épico nos presenta a un Selim ya decidido a la conquista de Chipre. El propio seguimiento que hizo Pedrosa de la Relación de Herrera viene a dar crédito a esta hipótesis. Para el excurso de Chipre (libro IV), el madrileño se había inspirado en los capítulos I-III de la crónica, y los primeros versos del libro I de la Austriaca –la resolución de Selim a conquistar Chipre– están basados en el capítulo IV de la crónica. Movido acaso por el modelo poético que ofrecía la Eneida, nuestro poeta habría decidido reubicar el excurso en el libro IV y dar comienzo a su poema in medias res: a diferencia de una obra historiográfica, no es propio de la poesía épica comenzar la narración con un episodio digresivo tan extenso como el que aquí nos ocupa. La reubicación en el libro IV del sueño de Juan de Austria y del excurso de Chipre y los estados cristianos parece apuntar a que Pedrosa tenía en mente, naturalmente, un propósito para el argumento y la estructura del libro IV. No obstante, este propósito no queda del todo claro en la versión que se nos ha conservado, toda vez que en ella estos episodios no están hilvanados. Con todo, la revisión de estos materiales nos permite vislumbrar la idea argumental que habría de dar cohesión a estos episodios tan diversos. En un momento en que los cristianos, descorazonados por las victorias turcas (libro III), comienzan a recobrar el aliento al recordarles su general las históricas victorias de los cristianos sobre los otomanos, tanto el sueño del héroe como el excurso de Chipre se explicarían como argumentos de relieve para presentar batalla al Turco: en primer lugar, los soldados contarían con la convicción del héroe, transmitida por su simbólico antepasado Augusto en una revelación onírica, de que van a vencer a los otomanos; en segundo, del excurso se desprende que la necesidad de que estos sean derrotados es perentoria por dos motivos: por un lado, recuperar Chipre, una tierra sumamente importante histórica, geográfica y estratégicamente; por otro, reivindicar la necesidad de unión entre cristianos para hacer frente a la amenaza turca y erradicarla definitivamente. Por todo lo expuesto, parece poco probable que la versión de la Austriaca siue Naumachia que se ha conservado en el manuscrito BNE 3960 sea la misma que Pedrosa mandó desde Guatemala en 1580. No es de esperar que el madrileño enviara a la Corte un poema a todas luces inacabado solicitando su impresión.

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA: APROXIMACIONES

XLV

4.3. Datación del ejemplar conservado Una vez descartada la posibilidad de que el ejemplar que se ha conservado de la Austriaca siue Naumachia sea el que Pedrosa envió en 1580, quedan aún algunas cuestiones que deben examinarse. ¿Cuál es el origen de esta versión? ¿Cuándo se realizó, y en qué circunstancias? Para intentar dar respuesta, partiremos de los siguientes considerandos, relativos al proceso de escritura de su texto y a la datación de algunos de los materiales: 1) Ha de notarse que todos los materiales del ejemplar presentan la misma caligrafía, lo que hace pensar que ha sido caligrafiado por la misma mano. 2) A lo largo del poema se observan numerosos lapsus, que revelan la intervención de un copista. Algunos se deben a que este no ha identificado el símbolo de nasalización, como en el empleo de ome por omne (1,72), o un –que enclítico, como en dextra por dextraque (3, 549); o a la confusión de grafías parecidas: quas por quae (2, 344) y haeque por hasque (3, 82); por otra parte, también se observan dificultades para reconocer algunos nombres propios, como Cyllae por Scyllae (2, 138) o Fiesus por Fiescus (3, 51). 3) La carta nuncupatoria, como ya se dijo, debió de ser redactada por Pedrosa en torno a 1580, a tenor de los datos autobiográficos que contiene33. 4) La carta de Martín de la Cueva presenta un lapsus en la fecha final: Martii, anno millesimo quingentesimo nonagesimo nono34. Esta fecha es necesariamente una equivocación, ya que en el escrito su autor alude a Juan de Austria como si estuviera vivo35. Como 33

Así se deduce de una afirmación del autor en el propio documento: «También me dio ánimo a emprender esta tan dificultosa obra el mucho exercicio que he tenido en las letras latinas veynte y cinco años que continuamente he enseñado Latín y Rhetórica [...] en la cáthedra desta sancta Yglesia de Sanctiago ciudad de Guatimala». Por otra parte, en el memorial escrito en 1583, Pedrosa afirma «ha veinte y ocho años que enseño Latinidad y otras facultades», por lo que su labor como profesor debió de comenzar en 1555. Por lo tanto, si en la carta nuncupatoria afirma llevar veinticinco años enseñando, debió de ser escrita en 1580, fecha en que envía el poema a la Corte. 34 Madrid, BNE, 3960, f. 94v. El destacado es nuestro. 35 Madrid, BNE, 3960, f. 94v: Tu uero, Pedrosa charissime, perge, operique tam excellenti supremam impone manum, quo –certo scio–, quum multorum uirorum

XLVI

ESTUDIO INTRODUCTORIO

se sabe, este falleció en octubre de 1578, por lo que es imposible que estuviera vivo en la fecha que cierra el documento. De hecho, el propio Pedrosa, destinatario de esta carta, había fallecido entre 1591 y 1592. Plantear una hipótesis sobre la datación del manuscrito se presenta como una tarea obstaculizada por la desconcertante cronología en la que se enmarcan ambos documentos: la carta nuncupatoria, redactada y enviada a la Corte en 1580 junto con la epopeya, y la carta de fray Martín de la Cueva, fechada en 1599. Respecto a esta, sin embargo, debió de ser escrita, como muy tarde, en octubre de 1578 o algunos meses después, teniendo en cuenta el tiempo que podría haber transcurrido entre la muerte de Juan de Austria y la recepción de la noticia por el fraile carmonés. Así las cosas, es inevitable pensar que la confusión pudo deberse a que el copista inadvertidamente introdujo el año en que realizaba la copia, y no el que cerraba la carta original. La ausencia hasta la fecha de más informaciones dificulta dar con una solución totalmente satisfactoria a esta problemática, por lo que debemos movernos de nuevo entre las arenas movedizas de la suposición. Nuestra hipótesis al respecto parte del hecho de que los escritos que incluye el manuscrito BNE 3960 hacen pensar en un acopio de materiales relativos a la Austriaca. No sería descartable un cuadro como el siguiente: muerto Pedrosa, una carpeta con sus papeles póstumos pudo llegar a las manos de alguien con un nivel cultural elevado; esta persona, acaso un fraile, decidió realizar una copia lujosa de una serie de materiales que extrajo de la carpeta: estos materiales serían los poemas dedicatorios, las dos versiones de la carta nuncupatoria, la carta de fray Martín de la Cueva y una versión in fieri de la Austriaca; pudo trasladar esta carpeta a su convento, quizás en la Península Ibérica, en cuyo taller de copia se habría realizado el lujoso ejemplar que nos ha llegado; los azares históricos posteriores podrían explicar fácilmente el paso de dicha copia a la Biblioteca Nacional, donde hoy se conserva.

huic literarum generi deditorum animos tibi conciliabis, tum tantum principem, ut est dominus Ioannes ab Austria [...] cum magna nominis tui celebritate demereberis. El destacado es nuestro.

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA: APROXIMACIONES

XLVII

4.4. Un poema inédito Pedrosa envió a España una versión definitiva de la Austriaca siue Naumachia en 1580 a través del presidente de la Audiencia de Guatemala, el licenciado García de Valverde, con la intención de que Felipe II auspiciara su impresión. Todo parece indicar, sin embargo, que su petición fue desoída, pues tres años después vuelve a dirigirse al monarca con la misma súplica36. En el exterior del memorial de 1583 hay un decreto: «llévese esta carta con el libro que refiere al señor licenciado Hinojosa», consejero de Indias a la sazón. La versión definitiva del poema no se ha conservado, hasta donde hemos podido saber. Desconocemos los motivos que impidieron que viera la luz, pero la explicación más probable podría ser la que aducía López de Toro: «su mala fortuna no es debida a la falta de mérito intrínseco, antes al contrario, la ausencia de una mano amiga que lo condujese a seguro puerto fue la causa de su naufragio en sus ambiciones de poeta»37. Si Pedrosa, tras estos intentos frustrados, intentó hacerla imprimir en Guatemala, o si alguien de su círculo trató de hacerlo tras su muerte, no se ha conservado testimonio alguno que lo documente.

5. Argumento y estructura de la Austriaca siue Naumachia 5.1. Libro I 1. PROEMIO (vv. 1-53). Tiene una estructura tripartita, que consta de la dedicatoria a Felipe II (vv. 1-38), la propositio argumenti (vv. 39-46), y la inuocatio a la Virgen (vv. 47-53). 2. SELIM EXIGE CHIPRE A VENECIA. INTENTOS DE ALIANZA DE PÍO V (vv. 54-213). Selim está decidido a romper lazos con los venecianos y a tomar Chipre. Su fiel terrateniente Mahomet le aconseja guardarse de emprender en invierno la empresa bélica contra la isla y acometerla en su lugar en primavera, estación más propicia para la guerra (vv. 59-83). Sin embargo, la furia Alecto alienta al sultán a acudir a las armas inmediatamente para continuar con su expansión imperial vaticinándole el éxito militar que 36 37

Sevilla, AGI, Guatemala 56, f. s/n. LÓPEZ DE TORO, Los poetas, p. 85.

XLVIII

ESTUDIO INTRODUCTORIO

le aguarda (vv. 83-102). Selim cae en su provocación (vv. 103-110) y, llevado por el furor, envía un heraldo a Venecia para exigir al Senado la entrega incondicional de Chipre bajo la amenaza de dirigir su vasto ejército contra ellos (vv. 111-143). Tras la exposición del mandato del sultán por el emisario (vv. 144-164), los senadores deliberan y comunican su firme intención de defender Chipre al heraldo, que regresa a Constantinopla (vv. 165-182). Seguidamente, el poeta refiere los intentos de Pío V de aliar a España y Venecia para crear una liga contra los turcos, y el fracaso del pacto debido a los recelos de los venecianos hacia los españoles, a su sed de oro, y a su deseo de hacer las paces con los otomanos (vv. 183- 213). 3. CONCILIVM DEORVM INFERNAL (vv. 214-265). El Diablo convoca a su diabólico séquito, constituido por las Furias, y les expone su temor ante el poder creciente del rey Felipe y de su hermano. Promete una palma y recompensas a quien consiga impedir la paz entre españoles y venecianos (vv. 214-231). El propio Diablo, junto con su praua cohors, pone rumbo al Senado veneciano para transformarse en senador y disuadir a los venecianos de pactar con los españoles (vv. 232-265). 4. CONCILIVM DEORVM CELESTIAL (vv. 266-421). Por su parte, Pío V, angustiado por la situación de los cristianos, reza a san Pedro y le ruega que acuda a Dios para que propicie la alianza hispanoveneciana para poder hacer frente a la amenaza otomana (vv. 264-285). El patrón de la Iglesia le ha escuchado y propone a los santos patronos de España y Venecia, Santiago y san Marcos respectivamente, que imploren al Todopoderoso auxilio para su pueblo (vv. 286-308). Los tres santos realizan sus ruegos a Dios (vv. 309-387), que pone fin al concilio tranquilizando sus espíritus temerosos y vaticinando la victoria cristiana (vv. 388-415). Sus palabras ponen solución a las desavenencias entre ambas naciones, permitiendo así la constitución de la Santa Liga (vv. 416-421). 5. ORACIÓN DE FELIPE II (vv. 422-477). Tras conocer la firma de la alianza, los cristianos cobran fuerzas renovadas y están ávidos de guerra. Resuenan los tambores, los clarines, y la tuba (vv. 422-438). El monarca español reza a Cristo para obtener su protección en la jornada, mientras sus súbditos rinden culto a Dios (vv. 439-477). 6. CAPITULACIONES DE LA SANTA LIGA (vv. 478-609). Dios escucha los ruegos de Felipe y de los santos patronos, y aprueba las capitulaciones de la Liga (vv. 478-489), que se detallan en los siguientes versos (vv. 490-609). 7. LA FAMA DIFUNDE LA NOTICIA DE LA CONCLUSIÓN DEL TRATADO (vv. 610670). La Fama extiende la noticia de que el rey Felipe había alcanzado un

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA: APROXIMACIONES

XLIX

acuerdo con los venecianos para enfrentarse a los turcos, lo que provoca una ola de optimismo que invade los corazones de los cristianos (vv. 610639). Seguidamente irrumpe el yo autorial con una reflexión sobre la volubilidad de Némesis, que se muestra ahora favorable a los intereses cristianos tras años de reveses ante los otomanos (vv. 640-670). 8. CAÍDA DE FAMAGUSTA (vv. 671-888). La acción nos lleva ahora a Chipre, donde Ástor Balon hace frente al cerco de los turcos en la ciudad de Famagusta. A petición de Mustafá, bajá al mando del ejército de tierra, llega a la isla el bajá de mar Alí con tropas de auxilio, con suministros y con numerosas naves para un posible conflicto con la armada cristiana (vv. 671-729). Por otro lado, el capitán veneciano Marco Antonio Bragadino se afana en preparar la defensa de la ciudad (vv. 730-735). Comienza la batalla, en la que destaca el importante papel que en esta defensa tienen algunas personalidades ilustres como el propio Bragadino, Balon Tiepolo, Horacio de Veltri, Pedro Conte o Roberto Malvezi. Los venecianos consiguen resistir en los primeros copases, pero los turcos ganan terreno y se apoderan de la contraescarpa (vv. 736-794). A continuación se refieren las hazañas de Balon y un breve catálogo de heridos y muertos (vv. 795807). Los otomanos siguen avanzando, y los asediados, a pesar de su ímpetu, se ven obligados a la rendición, depositando todas sus esperanzas en el recién nombrado general de la Santa Liga: Juan de Austria (vv. 708888).

5.2. Libro II 1. JUAN DE AUSTRIA ZARPA DE MESINA. APARICIÓN ONÍRICA DEL ARCÁNGEL GABRIEL. PRECEDENTES DE LA LIGA (vv. 1-276). La armada de la Santa Alianza zarpa de Mesina. Juan de Austria reza a Cristo por la Salvación y se encomienda a su guía. Hace acto de confesión y ordena a los suyos hacer lo propio (vv. 1-41). Aunque se muestra preocupado, encuentra el valor en las hazañas de su padre y en la fe (vv. 42-84). A pesar de sus inquietudes, cae dormido y se le aparece en sueños el arcángel Gabriel para vaticinarle la victoria y la gloria que le aguarda (vv. 85-119). Al despertar, el general realiza preparativos para la batalla con renovado brío. Todo parece apuntar al éxito de la empresa heroica: por una parte, nunca se había visto una flota así por el mar, y ni siquiera Tetis puede soportar su peso (vv. 120-192); por otra, se trata de una oportunidad única para los cristianos de acabar

L

ESTUDIO INTRODUCTORIO

con la amenaza turca, pues lo que Pío V había logrado al unir a España y a Venecia ya se había intentado en el pasado, sin éxito, por parte de sus predecesores (vv. 193-276). 2. CATÁLOGO DE HÉROES Y NAVES (vv. 277-856). El poeta invoca de nuevo a la Virgen para que le asista ante la difícil tarea de recordar la relación de héroes y naves que integraban la armada (vv. 277-281). Con la exhaustividad de una crónica –concretamente la de Fernando de Herrera–, y con gran aliento épico, Pedrosa hace recuento del número de tropas y de sus componentes, de su procedencia, de la formación de las cuadrillas, de los nombres de sus capitanes y de algunas galeras, aportando en ocasiones información adicional sobre dónde o cómo embarcaron cuando emprendieron la jornada, o sobre alguna hazaña pretérita (vv. 282856). Cabe destacar, dentro del catálogo, la écfrasis de la Galera Real y la semblanza de Juan de Austria (vv. 645-708).

5.3. Libro III 1. ASAMBLEA DE HÉROES. DISPOSICIÓN DE LA ARMADA (vv. 1-156). Juan de Austria convoca a sus capitanes en asamblea, y en su discurso único les insta a hacer acto de confesión para emprender libres de pecado una empresa crucial como la guerra contra los turcos (vv. 1- 33). Posteriormente, envía a Juan de Cardona como avanzadilla para localizar a los enemigos. Se dan precisiones sobre el orden de la armada, los capitanes y la posición de cada cuadrilla, las instrucciones que tenía cada una y el color de sus flámulas (vv. 34-156). 2. INCIDENCIAS EN LOS PRIMEROS ALTOS DEL TRAYECTO (vv. 157-462). Juan de Austria hace un alto en Tarento, donde Gil de Andrada le informa de los últimos movimientos de la flota otomana (vv. 157-179). El temporal no permite a la armada hacerse a la mar, de modo que el carólida manda a Andrada a otra misión de reconocimiento para averiguar el paradero exacto de los turcos (vv. 180-214). Los cristianos, aunque con viento adverso, llegan a Fano. Tras volver a partir, se ven obligados a regresar debido a la tormenta. Por fin retoman la navegación a pesar de que las condiciones no son óptimas, pues las nubes esconden la luna y las estrellas (vv. 215-256). Llegan a Córcira, donde descubren que la plaza ha sido saqueada y profanada por los turcos (vv. 257-325). Durante tres días, Juan de Austria

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA: APROXIMACIONES

LI

medita la estrategia de combate, y pide consejo a sus hombres. Frente al desaliento de estos, el héroe pronuncia un discurso para devolverles el valor (vv. 326-384). Allí reciben de Andrada la noticia de que la flota turca está en el estrecho de Lepanto. El carólida decide dirigir la marcha rumbo al golfo, no sin antes hacer acopio de pertrechos de guerra en la ciudadela (vv. 385-437). La armada se dirige al puerto de la Gomeniza (Albania), donde el héroe pasa revista de tropas y naves. El buen ánimo invade los corazones de todos ante la inminente expedición final (vv. 438-462). 3. PROFECÍA DE PROTEO (vv. 463-545). En su caverna marina, Proteo vaticina la llegada del caudillo más grande, destinado a recorrer las costas del mediterráneo como el vencedor de los turcos. Las divinidades marítimas celebran la profecía (vv. 463-507). Juan de Austria no sabe si estas maravillas que acaba de presenciar constituyen un augurio propicio, pero García de Toledo, a modo del clásico sabio asesor, le asegura que, efectivamente, se trata de presagios favorables (vv. 508-545). 4. VATICINIO DE UNA MUSA (vv. 546-595). Sentada sobre un escollo en el mar, una musa, engalanada con algunos atributos propios de la Virgen, aparece ante Juan de Austria para darle ánimos y vaticinarle el éxito de la jornada. 5. EL DIABLO MENOSCABA LOS ÁNIMOS DE LOS CRISTIANOS (vv. 596-629). El Diablo se transforma en Andrea Doria para intentar mellar el ánimo de los contingentes de la Liga y convencerlos de que abandonen la empresa bélica. 6. SUEÑO DE JUAN DE AUSTRIA I (vv. 630-676). Sin transición alguna, el poeta nos presenta a un héroe que, tras dar vueltas a sus muchas preocupaciones, logra concebir el sueño. Se le aparece Augusto, que se revela como su antepasado, para vaticinarle la victoria y la gloria posterior. 7. PESIMISMO EN LAS FILAS DE LA ARMADA CRISTIANA (vv. 677-855). Llega a la armada la noticia de que los turcos solo tienen doscientas naves mal aprovisionadas, pero las palabras del Diablo han surtido efecto en el ánimo de los cristianos y los soldados han perdido el valor. Llevados por el pesimismo, ciertos capitanes hacen recuento de algunas derrotas históricas de los cristianos frente a los otomanos.

ESTUDIO INTRODUCTORIO

LII

5.4. Libro IV 1. ASAMBLEA DE HÉROES. EJEMPLOS DE VICTORIAS CRISTIANAS SOBRE LOS TURCOS (vv. 1-264). Con el fin de que el valor vuelva a los corazones de sus hombres, el carólida los invita a recordar las victorias de los cristianos antes que las derrotas. Rememora los triunfos de Vlad Draculea, Ismael Sofi, Juan Huníades, Skanderberg, Matías Corvino (Huníades) y Batista Castaldo (vv. 1-118). Los soldados continúan siendo presa del temor, pero los señalados capitanes Antonio Colonna, Agustín Barbarigo y el marqués de Santa Cruz intervienen para dar la razón a su general haciendo memoria de las gestas de Andrea Doria, Juan de Mendoza, Ascanio de la Cornia y Álvaro de Sande (vv. 119-264). 2. SUEÑO DE JUAN DE AUSTRIA II (vv. 265-308). Sin transición alguna tras los discursos de los capitanes, tiene lugar la segunda versión del sueño de Juan de Austria. 3. DESCRIPCIÓN DE CHIPRE Y DEL ESTADO DE LA CRISTIANDAD Y DE LOS TURCOS (vv. 309-756). Se trata de una extensa digresión histórico-geográfica. Los asuntos tratados son los siguientes: a) Decisión de Selim II de aumentar su ya vasto imperio con el dominio de Chipre (vv. 309-334). b) Descripción geográfica de Chipre (vv. 310-373). c) Historia de Chipre (vv. 374-508). a. Antigüedad (vv. 374-394). b. Siglo XV (vv. 395-508). d) Situación de los estados protestantes y católicos (vv. 509-650). a. Francia (vv. 522-562). b. Alemania (vv. 563-595). c. Inglaterra (vv. 596-608). d. Hungría (vv. 609-617). e. Incapacidad general para hacer frente al Turco (618-627). f. España (vv. 628-650). e) Situación de los turcos (vv. 651-756). a. El poeta implora a Dios que arroje sus rayos contra los otomanos y reconduzca a los protestantes a la verdadera doctrina (vv. 692714). b. Los turcos deciden invadir Chipre (vv. 715-756).

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA: APROXIMACIONES

LIII

5.5. Libro V 1. ENCUENTRO DE LAS DOS ARMADAS EN LEPANTO (vv. 1-235). El libro V comienza con una nueva invocación del poeta a la Virgen para obtener la inspiración que necesita antes de narrar la batalla (vv. 1-21). Tras una breve écfrasis del golfo de Lepanto (vv. 22-33), Alí bajá da muestras de su impaciencia por encarar la armada aliada y entablar combate cuanto antes, y da la orden de salir a la boca del estrecho (vv. 34-50). Las dos flotas se dan encuentro cuando el viento favorece a los turcos. Neptuno alza su cabeza por encima de las olas y pregunta, irritado, quién osa agitar su mar de esa manera, con tantas embarcaciones. Cimotoe le pide que no intervenga en la lucha, y el dios no solo no se inhibe, sino que interviene en favor de la armada aliada: ordena a Eolo que cambie el viento para que ahora favorezca a los cristianos (vv. 51-120). Ante los corazones vacilantes de los soldados de la Santa Liga, Juan de Austria vuelve a insuflarles valor. Da la orden de realizar un disparo de cañón para declarar la guerra a los turcos (vv. 121-179). Ochialí advierte a Alí de la potencia de la armada enemiga, y algunos de sus hombres le piden huir, pero el bajá tiene decidido luchar (vv. 180-235). 2. COMIENZA EL COMBATE NAVAL (vv. 235-393). Las dos flotas se encuentran y comienzan los primeros disparos. Se describe, en una narración al más puro estilo épico, las formaciones y los primeros movimientos de las naves capitanas de ambas armadas, cómo se mezclan los ejércitos en la refriega, y el repliegue de los turcos ante el arrojo de los aliados. 3. ARISTÍAS DE ALGUNOS CAPITANES CRISTIANOS (vv. 394-500). Los siguientes versos constituyen una escena de batalla sangrienta propia del género, llena de gestas heroicas, heridas y muerte. 4. SUENAN LOS PRIMEROS CLAMORES DE VICTORIA (vv. 501-600). Cae la nave capitana de los turcos y se alzan las primeras voces aclamando la victoria. Continúa la batalla, marcada por la pujanza de los cristianos, mientras mengua el ánimo de los otomanos. En medio de los episodios heroicos de Lope de Figueroa, Bernardino de Cárdenas y el marqués de Santa Cruz, muere Alí bajá. 5. RENDICIÓN DE BEI Y SAIN MAEMET (vv. 601-633). Termina el libro V con la dramática rendición de los hijos de Alí Bajá: Bei y Sain Maemet.

LIV

ESTUDIO INTRODUCTORIO

5.6. Libro VI 1. MÁS ARISTÍAS. BAJAS EN EL BANDO CRISTIANO (vv. 1-242). El último libro del poema inicia con un elogio a Antonio Colonna y a las tropas pontificias, miradas como descendientes del antiguo valor romano (vv. 130). Prosigue la narración de la batalla: enfrentamientos entre galeras, aristías de algunos capitanes y recuento de los caídos (vv. 31-242). En un momento de peligro para Juan de Austria, unas ninfas marinas impulsan la nave de Juan de Cardona para que pudiera socorrerlo, pero finalmente es Deyopea quien salva al héroe deteniendo la bala que le estaba destinada (vv. 127-177). 2. COMPASES DE LA BATALLA EN EL FLANCO DERECHO (vv. 243-318). Juan de Austria decide dirigirse al flanco derecho, donde la lucha seguía siendo muy reñida. 3. FIN DE LA BATALLA Y RECUENTO DE BAJAS (vv. 319-620). Se declara la victoria cristiana y se relata la huida de algunos navíos turcos y la perdición de otros, estrellados contra los escollos cercanos a la costa (vv. 319-385). Le sigue una relación final de bajas personales y materiales en ambos bandos (vv. 386-613). El poema termina con un elogio a Juan de Austria y Felipe II (vv. 614-620).

III. LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA COMO POEMA ÉPICO

1. Relación con la historia La relación de la poesía épica aurisecular con la historia se explica a la luz de varios considerandos.1 En primer lugar, la influencia de los modelos épicos clásicos principales: de un lado, Lucano respaldaba abiertamente la naturaleza histórica de la materia poética; de otro, la Eneida se había convertido en el arquetipo épico aurisecular por el modelo que ofrecía de alabanza al soberano y de reescritura de la historia reciente tal como la realizaba Virgilio a través del mito de Eneas2. En segundo lugar, el peso de la tradición poética medieval: la historia tiene ya una importante presencia en la reflexión teórica de los siglos XII y XIII sobre las funciones de la poesía, donde los hechos históricos, para presentarlos con elegancia en el formato poético, debían adornarse con elementos ficcionales3. Por último, cabe señalar como precedente más inmediato del carácter histórico de la épica del quinientos el hecho de que la historiografía y la épica del cuatrocientos tenían algo en común: no solo su carácter didáctico, moralizante y ejemplarizante que tanto atraía a los lectores de las clases sociales altas, sino también el beneficio que reportaba a los soberanos la imagen que en estas obras se proyectaba de ellos4. Por otra parte, la poética neoaristotélica italiana, cuyos argumentos principales eran deudores de Aristóteles y de las reflexiones de los autores clásicos, no encontró del todo acomodo en la finalidad historicista del género y en el propósito de presentar obras de hechos verdaderos por parte 1 Analizamos con mayor detenimiento el carácter histórico de la épica y especialmente del poema de Pedrosa en J. C. JIMÉNEZ DEL CASTILLO, «Poesía y verdad histórica en la épica hispano-latina del quinientos. El concepto poético de Francisco de Pedrosa», eClassica, 3 (2017) 30-41. 2 M.ª J. VEGA, «Idea de la épica en la España del Quinientos», en M.ª J. VEGA – L. VILÀ (edd.), La teoría de la épica en el siglo XVI (España, Francia, Italia y Portugal), Editorial Academia, Barcelona 2010, pp. 107-108. 3 P. MEHTONEN, Old Concepts and New Poetics. Historia, Argumentum and Fabula in the Twelfth –and early Thirteenth– Century Latin Poetics of Fiction, Societas Scientiarum Fennica, Helsinki 1996, p. 63. 4 L. VILÀ, «Fama y verdad en la épica quinientista española. El virgilianismo político y la tradición castellana del siglo XV», Studia Aurea, 4 (2010) 7-9.

LVI

ESTUDIO INTRODUCTORIO

de los épicos. En su concepción de la poesía épica primó la celebración de las hazañas recientes que habían contribuido a la gloria presente de España. Esta, en efecto, vivía desde el siglo anterior una realidad histórica muy diferente a la de Italia, una era de esplendor alimentada por el Descubrimiento y el amplio dominio territorial de Carlos V y Felipe II en Europa. Así pues, los poetas épicos españoles renunciaron a temas ficticios, ya procedieran de un pasado mítico y lejano, ya se enmarcaran en el contexto medieval preceptuado por Torcuato Tasso5, para centrarse en el presente histórico. En consecuencia de todo lo anterior, el género épico en el siglo XVI es concebido como un formato mejorado de la historiografía, como una épica de la verdad, transmisora de sucesos históricos verdaderos adornados con ficciones poéticas que el poeta, en un acto de servicio a su rey y a su nación6, ofrece como remedio al olvido de aquellas hazañas que han contribuido a la glorificación del presente y han espoleado la maquinaria propagandística de las glorias imperiales7. En esta línea parece posicionarse Francisco de Pedrosa, a tenor de las declaraciones programáticas que pueden leerse en su carta nuncupatoria. El poeta épico, siguiendo en ello una práctica habitual entre los autores del género, apunta la necesidad de que algún poeta escriba las famosas hazañas del monarca y de Juan de Austria. Y esta historia de las gestas reales debe enmarcarse en el formato de la épica, por tratarse del género más elevado de todos y porque da a los hechos «vida más larga que la historia de prosa»8. Una advertencia, por cierto, íntimamente relacionada con uno de los lugares comunes más atendidos en las cartas prologales 5 Para un estudio de la polémica literaria sobre la adecuación de los criterios aristotélicos a la realidad poética e histórica de la España del quinientos, cf. M.ª J. VEGA, «La poética de la lectura en el siglo XVI. Hacia una reescritura de la historia de la crítica en el Renacimiento», en C. CODOÑER – J. UREÑA BRACERO – S. LÓPEZ MOREDA (edd.), El Brocense y las humanidades en el siglo XVI, Universidad de Salamanca, Salamanca 2003, pp. 255-272. 6 Un buen ejemplo lo encontramos en el prólogo de la Austriada de Juan Rufo: «Guarde Dios a V.M. muchos años con larga vida y entera salud por el bien y merced que nos ha hecho con su buena vida, a cuya memoria, procurando yo corresponder como puedo, ofrezco y consagro este tributo humilde de mi talento, para que siempre biua en la de los hombres la verdadera historia que en verso escriuí» (Madrid, BNE, R-1448, f. 1r). 7 VEGA, «Idea de la épica», pp. 106-110. 8 Madrid, BNE, 3960. f. IVv.

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA COMO POEMA ÉPICO

LVII

de nuestros épicos: la perpetuación de los hechos históricos gracias a la inmortalidad de la poesía9. Así se expresa el madrileño al respecto: Parándome muchas vezes a considerar, christianíssimo y poderosíssimo señor, en el grande piélago de vuestras grandes y casi innumerables virtudes y famosíssimos hechos [...], parecióme que era razón que se levantara algún famoso varón principalmente donde tanto florecen las letras y buenas artes como es en Hespaña con el favor y patrocinio de Vuestra Magestad, su señor y verdadero padre, que escribiera en verso heroico latino vuestras grandes hazañas y virtudes, por que tan famoso nombre como es el vuestro y de vuestro charíssimo y felicíssimo hermano el señor don Iuan de Austria se eternicen en todo género de escriptura, principalmente en el modo de escribir más alto y estimado de todos, que es el verso latino heroico [...]10.

La epopeya, concebida como una obra de hechos verdaderos, es presentada por Pedrosa en respuesta a la ausencia de autores que se dediquen a tal cometido. El madrileño pretende autorizar esa labor de servicio a la monarquía apoyándose en OV. Am. 1, 15, 31-34 y el último verso del epigrama 37 de Ausonio, que el poeta parece atribuir al sulmonés11: Escribe [Ovidio] al emperador Augusto César que como el hierro y las duras peñas con el tiempo se gasten y consuman, y de los famosos reyes y sus triumfos triumfe el tiempo no aviendo quien los escriba y celebre, y los ríos muden sus nombres y madres, solos los versos son immortales y les dan vida immortal12.

9 Otro de los loci communes frecuentes en estos prólogos es el esfuerzo del poeta por documentarse sobre los hechos que va a cantar. Así lo afirmaba Jerónimo de CorteReal en los prolegómenos de su Felicísima Victoria: «Trabajé auer para este effecto las más verdaderas informaciones que me fueron possibles, tomando la sustancia de aquellas que aunque de varias partes me fueron traídas, al fin se reduzían todas a la más común opinión». Madrid, BNE, 3693, ff. 1v-2r. 10 Madrid, BNE, 3960, f. IVr- IVv. 11 Recordemos los versos que cita Pedrosa. Los dos dísticos de Ovidio: Ergo cum silices, cum dens patientis aratri / Depereant aeuo, carmina morte carent. / Cedant carminibus reges regumque triumphi, / Cedat et auriferi ripa beata Tagi; y el verso de Ausonio: Mors etiam saxis nominibusque uenit. 12 Madrid, BNE, 3960, f. IVr. El destacado es nuestro.

ESTUDIO INTRODUCTORIO

LVIII

En otro lugar de la carta insiste en la perentoria necesidad de que, ante la falta de poetas historiadores, algún poeta dedique su ingenio a eternizar las gestas del soberano como remedio al olvido de sus nombres y de sus hechos: Tanto monta no tener quien celebre las hazañas como nunca averlas hecho. [...] Otros muchos varones y príncipes esforzados y reyes valerosos que an hecho grandes hazañas á avido en los siglos passados de los quales no tenemos noticia, ni sabemos sus nombres por aver faltado historiadores principalmente poetas13.

2. Elementos épicos de ascendencia clásica Francisco de Pedrosa con su Austriaca siue Naumachia pretende, como hemos visto, legar una historia de hechos verdaderos, pero adornados, como era preceptivo en el género, con los colores del epos clásico. Así se pronuncia el poeta al respecto en su carta nuncupatoria: Porque va tan gustosa y florida la historia escripta en metro y es tan suave y deleytosa su lición, si lleva las partes y decoro que á de llevar, que nunca se harta el discreto lector de leerla por las muchas figuras, colores y ornamentos con que va la verdad del hecho vestida y ornada14.

Ante tales afirmaciones conviene examinar, aunque sea brevemente15, los motivos, temas y estructuras que integran esos «colores y ornamentos», tributarios sin duda de la épica clásica y, especialmente, de la Eneida. Para ello, ofrecemos como punto de partida de nuestro análisis una clasificación en recursos formales y recursos estructurales y de contenido16. 13

Madrid, BNE, 3960, f. Vv. Madrid, BNE, 3960, f. Vv. 15 Estos elementos los hemos estudiado en mayor profundidad en otro trabajo: J. C. JIMÉNEZ DEL CASTILLO, «“Las muchas figuras, colores y ornamentos con que va la verdad del hecho vestida y ornada”. Fundamentos de la épica clásica en la Austriaca siue Naumachia de Francisco de Pedrosa», Cuadernos de Filología Clásica. Estudios Latinos, 38.2 (2018) 309-327. 16 Es oportuno recordar aquí algunos trabajos que estudian la deuda de la épica renacentista con la clásica en general y con la virgiliana en particular. En cuanto a la épica 14

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA COMO POEMA ÉPICO

LIX

2.1. Recursos formales De entrada, uno de los aspectos formales que cabe destacar en la Austriaca es la declaración inicial de canto, cuya propositio argumenti (1, 1-4) es de clara resonancia virgiliana (VERG. Aen. 1, 1 arma uirumque cano). La invocación a la divinidad (1, 47-53), revela la adscripción de Pedrosa a la vía cristiana al pedir asistencia a la Virgen en lugar de a las musas o a alguna otra divinidad clásica. Es de notar, asimismo, que el poeta, siguiendo también el modelo de Virgilio, volverá a recurrir a la Virgen ante pasajes particularmente difíciles de narrar: en el inicio del catálogo de naves y héroes (2, 277-281), y en los prolegómenos de la batalla final en Lepanto (5, 11-21). Otro de los recursos formales más atendidos por Pedrosa son los símiles, por tratarse de uno de los elementos más destacados del andamiaje épico desde las epopeyas homéricas y el empleo que de ellos hicieron Virgilio y los épicos posteriores17. Frente a los noventa y siete símiles de neolatina, llamamos la atención sobre el trabajo de M.ª E. RODRÍGUEZ TEN, «Elementos de la Antigüedad clásica en el Austriadis carmen de Juan Latino», en J. M.ª MAESTRE MAESTRE – L. CHARLO BREA – J. PASCUAL BAREA (edd.), Humanismo y pervivencia del mundo clásico. Homenaje al profesor Antonio Fontán, vol. III.3, Laberinto, Alcañiz – Madrid 2002, pp. 1121-1131; I. VILLALBA DE LA GÜIDA, Virgilianismo y tradición clásica en la épica neolatina de tema colombino, Tesis doctoral, Universidad Complutense, Madrid 2012. En el ámbito de la épica castellana, destacamos V. CRISTÓBAL LÓPEZ, «De la Eneida a la Araucana», Cuadernos de Filología Clásica. Estudios Latinos, 9 (1995) 67-101; V. CRISTÓBAL LÓPEZ, «Virgilianismo y tradición clásica en el Monserrate de Cristóbal de Virués», Silua: Estudios de humanismo y tradición clásica, 3 (2004) 115158; V. CRISTÓBAL LÓPEZ, «Virgilianismo y tradición clásica en la Cristíada de fray Diego de Hojeda», Cuadernos de Filología Clásica. Estudios Latinos, 25.1 (2005) 49-78. Véase también el estudio de M. CALDERÓN REINA, «La Eneida como modelo de la épica culta española de tema religioso: el Ignacio de Cantabria de Pedro de Oña», Cuadernos de Filología Clásica. Estudios Latinos, 17 (1999) 57-88; y B. POZUELO CALERO, «Transmutando la historia contemporánea en epopeya virgiliana: la Felicísima victoria de Jerónimo de Corte-Real», en C. PIMENTEL – P. MORÃO (edd.), Matrizes Clássicas da Literatura Portuguesa: uma (re)visão da literatura portuguesa das origens à contemporaneidade, Campo da Comunicação, Lisboa 2014, pp. 169178. Cf. también J. C. JIMÉNEZ DEL CASTILLO, «Influencias clásicas en los Cantos de la batalla ausonia de Pedro de Acosta Perestrello», Minerva. Revista de Filología Clásica, 32 (2019) 137-161. 17 A. LUQUE LOZANO, «Los símiles en la Tebaida de Estacio», Habis, 17 (1986) 167.

ESTUDIO INTRODUCTORIO

LX

la Eneida18, en la Austriaca se observan catorce: cuatro mitológicos (1, 106-110; 1, 830-833; 5, 310-316; 5, 345-348), uno bíblico (5, 261-273), otro histórico (5, 239-240) y ocho naturalistas: tres eólicos (1, 235-244; 5, 310-316; 5, 340-344), dos geográficos (5, 235-238; 6, 383-386), dos cinegéticos (3, 204-210; 3, 752-764) y uno marino (1, 781-786). También remonta a la épica homérica el recurso a las écfrasis o descripciones, que pueden clasificarse en aquellas que se refieren a objetos (descriptio rerum) o a lugares (descriptio locorum)19. De la primera categoría leemos un ejemplo en la Austriaca, acaso el más relevante por sus implicaciones simbólicas. Se trata de una descripción de los adornos de la Galera Real de Juan de Austria, inserta en el catálogo de naves y héroes (libro II). Es digno de señalarse que en algunas epopeyas auriseculares como la Felicísima victoria sus autores incluyeran, a la manera virgiliana, la écfrasis de un escudo; pero parece que Pedrosa juzgó innecesario atribuir este objeto a Juan de Austria20, pues este no habría de trabar combate cuerpo a cuerpo en el campo de batalla, como lo hiciera Eneas en las tierras ítalas. El instrumento de guerra del hermano de Felipe es su imponente galera, un navío a la altura de la trascendente batalla naval que estaba a punto de acometer. Cierta parte de la galera, no bien especificada por el poeta, está ornamentada con dos escenas (2, 664-675): una inspirada en el episodio de la persecución de los israelitas por los egipcios relatado en Éxodo 14, y la otra en la batalla de Accio21. La presencia de estos temas 18

B. SEGURA RAMOS, «El símil de la épica (Ilíada, Odisea, Eneida)», Emerita, 50.1 (1982) 191. 19 M.ª A. ZAPATA FERRER, La écfrasis en la poesía épica latina hasta el s. I d. C. inclusive, Editorial de la Universidad Complutense de Madrid, Madrid 1986, p. 15. 20 A diferencia de Jerónimo de Corte-Real, quien en su Felicísima Victoria dota al héroe de un escudo forjado por Vulcano a petición de Venus, y ofrece una breve écfrasis señalando que tiene «pinturas» que representan las «uictorias del potente / famoso emperador Carlo su padre» (9, 553-556). 21 Hay que señalar que el tema del Éxodo no aparecía en el programa iconográfico que concibió Juan de Mal Lara para la galera. La batalla de Accio tampoco aparece explícitamente, aunque encontramos una breve alusión en el elogio de Augusto (epigrama XLV, vv. 1-7): Sint licet innumeri populi, sint mille carinae / Quas Pharius, quas diues Arabs, quas Indus, Hidaspes, / Militibus stipare suis et murice et auro/ Conati, Aegaeas hauserunt classibus undas, / Europam contra Romano Caesare tutam, / Nulla hominum facies, nullis insultibus orbis / Augustum terrere queat... Seguimos la edición de R. CARANDE HERRERO, Mal-Lara y Lepanto: los epigramas

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA COMO POEMA ÉPICO

LXI

se explica por sus implicaciones ideológicas y por su simbolismo político y dinástico, que se revela en dos aspectos. El primero es que se establece una conexión simbólica entre el Austria y aquellos que el poeta madrileño considera los dos principales valedores de la paz y de la prosperidad del pueblo cristiano en el pasado histórico-bíblico: Moisés y Augusto. De manera paralela a como el primero liberó a los israelitas de la esclavitud y el césar pacificó un imperio continuamente azotado por las guerras civiles, el hijo de Carlos V se dispone ahora a derrotar a los turcos en lo que supone una victoria definitiva que habría de dar paso a una edad de esplendor para la cristiandad. El segundo de los aspectos de la écfrasis que denotan su relevancia simbólica es el hecho de que se erige en uno de los vaticinios de victoria más señalados del poema. Su contenido está recogido precisamente en unos versos exegéticos ofrecidos por el poeta sobre la descriptio de la escena bíblica (2, 670-671): la destrucción de los egipcios que, en su desobediencia a Dios, perseguían a su pueblo significa que los turcos iban a ser aniquilados también en el mar. Por otra parte, observamos en la Austriaca dos topografías. La primera se ubica, también, en el catálogo de naves y héroes: entre las informaciones que el poeta épico ofrece sobre los paladines que integran el recuento, indica que Pedro Zapata, castellano de Palermo, es natural de Madrid, lo que le brinda una buena oportunidad para añadir una breve descripción de los exteriores del palacio de El Pardo (2, 750-754). La segunda, situada en el largo excurso de Chipre (libro IV), es una écfrasis geográfica de la isla (4, 335-373)22. Precisamente los catálogos, o recuentos y descripción de elementos de la misma especie, constituyen uno de los rasgos propios del género desde los célebres catálogos de naves y tropas de la Ilíada (Il. 2, 486 ss.; 2, 786-877) y desde su cristalización en la Eneida con el recuento de pueblos y soldados del bando de Turno (VERG. Aen. 7, 641-817). En la Austriaca aparecen cinco catálogos de extensión desigual y diseminados de manera irregular en sus seis libros. El primero (2, 277-856), a todas luces el más extenso, es una relación de héroes y naves al más puro latinos de la Galera Real de don Juan de Austria, Caja San Fernando, Sevilla 1990, p. 146 (el destacado es nuestro). 22 Son destacables, asimismo, algunas descripciones de menor entidad. En primer lugar, la descripción de los lugares por los que pasa un emisario de Selim en su viaje desde Constantinopla a Venecia (1, 144-152). La segunda es una descripción de los límites del imperio de Felipe II (4, 634-641).

ESTUDIO INTRODUCTORIO

LXII

estilo clásico. No se nos escapa que Pedrosa, al arrimo de la necesidad de documentación historiográfica y del estrecho seguimiento que hizo de la Relación de Herrera, supo adaptar a este formato épico de manera, cuanto menos, aceptable, dos de los capítulos de la crónica: el diecisiete («La gente de guerra que iua en la armada») y el dieciocho («El número de las galeras y de la gente señalada que auía en ellas»). No se trata de una mera enumeración de los componentes de la armada de la Santa Alianza, sino de un recuento organizado y jerarquizado de los hombres más señalados, su función en el ejército y el recuerdo, en algunos casos, de hazañas bélicas que protagonizaron en el pasado. Además de este gran catálogo, a lo largo del poema aparecen otros más breves, que a veces quedan reducidos a simples enumeraciones carentes del elemento descriptivo: naciones bajo el dominio turco (1, 125-143), hazañas de Carlos V (2, 59-76), héroes caídos en combate (6, 227-230 y 6, 525-565) y aristías (6, 578-613). Buena parte de estos relatos de gestas bélicas, de combates y de muertes se ubica en un tipo de escena de violencia marcial, presente en las epopeyas clásicas de referencia y en sus numerosos imitadores hasta el Renacimiento. En el poema de Pedrosa son rastreables algunos episodios de esta naturaleza. Existen fundamentalmente dos escenas de horror marcial, insertas en las dos grandes batallas que incluye el arco narrativo de la Austriaca: el sitio de Famagusta (1, 734-770) y la propia batalla de Lepanto (libros V y VI). En esta destacamos un episodio bélico que tiene lugar en los primeros compases del combate: la narración del enfrentamiento entre algunos navíos cristianos y de las gestas de sus capitanes, salpicadas de heroicidad y muerte (5, 235-393). Por su carácter especialmente violento, resultan de interés en este sentido las muertes de Bernardino de Cárdenas (5, 516-525) y de Rutia (5, 578-580). De importante presencia en la Austriaca son también las escenas de amanecer, atardecer y anochecer, cuya finalidad desde sus orígenes homéricos es marcar una transición temporal mediante la alusión a algunas divinidades clásicas asociadas a ciertos momentos del día23. En no pocas ocasiones la inserción de estas escenas está condicionada por las referencias cronológicas de la fuente histórica de Pedrosa24. Las escenas de amanecer 23

M.ª R. LIDA DE MALKIEL, La tradición clásica en España, Ariel, Barcelona 1975, pp. 121-164. 24 Sirva como botón de muestra el siguiente amanecer: iam prope transierat Geminos uigesima lampas / Phoebi quarta [...], Venerat a Cretae quum littore parua

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA COMO POEMA ÉPICO

LXIII

están protagonizadas por la Aurora (2, 42-43; 2, 97-98; 3, 221-222; 3, 280281); las de atardecer, por Véspero (3, 244; 3, 270) y Febo (6, 93-94; 6, 319-320); y las de anochecer, de nuevo por Véspero (6, 372) y Febo (3, 215-220). También reconocemos en el poema otros recursos formales de menor calado. Uno de ellos está también relacionado con la expresión del tiempo cronológico en la acción narrativa: la indicación de las estaciones del año mediante la alusión a la posición del sol y de las constelaciones zodiacales. En algunos casos la referencia a Orión sitúa la narración en invierno (1, 67-71; 3, 847), y Tauro introduce la primavera (1, 708-709). En el libro II hay un pasaje especialmente elaborado en el que el poeta contextualiza en septiembre la partida de la armada cristiana de Mesina con este tipo de procedimiento: Libra ha igualado la duración del día y la noche, Febo se dirige al Austro y Cintia ha completado ya su quinto ciclo (2, 144-149).

2.2. Recursos estructurales y de contenido Podría proponerse una clasificación de estos recursos en dos categorías: aquellos que atañen al perfil heroico de Juan de Austria y los que orbitan en torno a la presencia de lo maravilloso.

2.2.1. El perfil clásico del héroe Uno de los elementos que impregnan la Austriaca con la pátina de lo clásico es el perfil heroico de Juan de Austria. Este aúna las tres grandes virtudes tradicionalmente atribuidas a algunos de los principales héroes épicos de la Antigüedad25. Como Aquiles, el carólida posee la virtud de la fortitudo; hace gala de ella deseando entrar en combate cuanto antes, combatiendo con ardor y provocando numerosas muertes en el bando carina (1, 771-777); poetización que parece inspirada en estas palabras de Herrera (f. 43r): «A veinte y nueve de mayo llegó una fragata de Candía, que poniendo a todos esperanza de socorro, les dio grandísimo ánimo». Se observa, con todo, cierta incongruencia entre ambos textos: la fecha en la que cada autor sitúa la llegada de la fragata. Se debe probablemente a un error de lectura del poeta. 25 E. R. CURTIUS, Literatura europea y Edad Media latina, vol. 1, Fondo de Cultura Económica, México – Madrid – Buenos Aires 1984, pp. 246-252.

LXIV

ESTUDIO INTRODUCTORIO

turco26. Es también, como Odiseo, un héroe dotado de sapientia, elogiada por sus propios capitanes reunidos en asamblea27. Pero, debido acaso a la influencia del modelo épico fundamental, la pietas es el rasgo principal de nuestro héroe. Como Eneas, esta virtud lo llevará a obedecer la voluntad de Dios y a cumplir, tal como se lo han transmitido el arcángel, la musa y Augusto, con la misión divina para la que está predestinado: velar por el pueblo cristiano derrotando al Turco.

2.2.2. Presencia de lo sobrenatural Uno de los principales rasgos que caracterizan la acción narrativa de la Austriaca, como ya acostumbraba el epos clásico con salvedades bien conocidas como la de Lucano, es la intervención de una serie de divinidades a favor o en contra de la empresa heroica, que, a su vez, autoriza la presencia en el poema de otras estructuras épicas que moldean el diseño compositivo. En virtud de las habituales pautas de cristianización del aparato de dioses en la épica aurisecular hispanolatina, en el poema de Pedrosa no son los dioses clásicos quienes toman parte en la acción narrativa, sino, de un lado Dios y los santos (san Pedro, Santiago y san Marcos), y, de otro, el Diablo. Sin embargo, en la búsqueda de la conciliación entre la tradición de la épica clásica y lo cristiano, el madrileño no se sustrae a introducir en la acción algunas divinidades paganas, si bien de manera secundaria y bajo el paraguas de lo meramente ornamental. La presencia explícita de Dios es puntual, pues solo protagoniza dos episodios en todo el poema: el concilium deorum (1, 264-421), que preside, 26 Dos buenos ejemplos de la fortitudo de Juan de Austria son los siguientes. En el primero, el héroe hace despliegue de su fuerza arrebatando la vida a numerosos enemigos: Austrius excepit iuuenis quos robore tanto / Ac uirtute fuit tanta congressus, ut hostes / Grandine liuentis plumbi demiserit Orco / Innumeros, Calybisque globis prostrauerit undis (5, 246-249). En el segundo, es tanto su ardor bélico que consigue él solo llevar a la Fortuna hacia el bando cristiano: Ingruit, instat eis multa ui concitus ardens / Austrius, atque manu Fortunam depulit illinc / In partesque pias inuitam transtulit, infra / Obnixam posuit uictor uestigia fortis (6, 269-277). 27 El caso más reseñable es quizás el de Marco Antonio Colonna, quien lo hace sobrepujar al propio Odiseo: Mores quam paruo tempore calles / Turcarum superasque duces, uincis ueteranos! / Tam bene nosse dolos hostis non posset Vlysses! (4, 134136).

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA COMO POEMA ÉPICO

LXV

y la atención a las oraciones de Felipe y los santos patronos (1, 388-415). No obstante, la protección que brinda a su pueblo y el deseo de que se cumpla su voluntad –concretada en la preeminencia de la cristiandad sobre los paganos, y especialmente sobre los otomanos– son una constante. La Virgen, por su parte, no interviene en la acción narrativa, pero asiste como numen inspirador del poeta. Otras presencias menores son la del arcángel Gabriel, que vaticina la victoria a Juan de Austria en sueños (2, 85-119), y la de los santos que, velando por la seguridad de los estados que integran la Santa Liga, solicitan a Dios durante el concilio que favorezca la creación de la alianza cristiana (1, 264-421). El Diablo encabeza la breve nómina de divinidades que se muestran contrarias a la empresa heroica. Preside un concilium deorum infernal para alentar a las Furias a que hagan fracasar la alianza de España y Venecia (1, 214-232), e interviene directamente en el mundo de los mortales adoptando apariencia humana para inspirar miedo y dudas en los cristianos28. Estas escenas de asambleas de dioses constituyen otro de los recursos estructurales deudores de la épica clásica. Su incidencia en el desarrollo de la narración es crucial, pues en ellas se dirimen cuestiones que han de marcar el destino de los cristianos. Conviene destacar la habilidad del poeta para aunar la nervadura clásica de estas escenas con las divinidades cristianas celestiales e infernales que las protagonizan, salvando el caso de las Furias, asistentes al concilio infernal que, en cualquier caso, ocupan una posición marcadamente secundaria. Como puede observarse, en su empeño por conciliar la oposición entre lo clásico y lo cristiano, el poeta ha optado por introducir también divinidades paganas. Concede un papel preponderante y decisivo a las fuerzas cristianas del bien, pero también se complace en insertar a los dioses de la tradición clásica que ha leído y estudiado en Virgilio. El aparato divino clásico está constituido por divinidades menores en su mayoría. Entre las infernales destacan, como vimos poco más arriba, las Furias, que en virtud de sus funciones clásicas instigan la guerra29, 28

Cuando el concilio toca a su fin, el Diablo se presenta ante el Senado de Venecia transformado en humano para alimentar sus dudas sobre una posible alianza con los españoles (1, 232-265). Más adelante aparece también con apariencia humana, convertido en uno de los hombres más influyentes y reputados de la armada, Andrea Doria, con el objeto de socavar los ánimos de los soldados y convencerlos de que abandonen la jornada (3, 596-629). 29 En los primeros versos de la Austriaca, el poeta nos presenta a Alecto sembrando en Selim la osadía de arrojarse a por Chipre (1, 83-102). Unos versos más adelante, la

LXVI

ESTUDIO INTRODUCTORIO

y también Caronte30 y las Parcas, cuya presencia en la acción está relacionada principalmente con la muerte31 y con el destino32. Hay, por otra parte, una serie de divinidades abstractas: la Fama, con su clásico papel como portadora de noticias33, y Némesis, a quien se atribuye una influencia voluble y caprichosa sobre el destino de los mortales34. Por último, en una epopeya de viajes marítimos y combates navales no podían faltar las divinidades marinas. Proteo, en unos versos cuya deuda con las Geórgicas demostramos en otro lugar35, profetiza al Austria la derrota otomana (3, 463-494), algo que celebra su cortejo de ninfas, compuesto por Cimódoce, Cirene, Janto, Clío, Climene, Filódoce, Béroe y Galatea (3, 495-507). Algunas de estas ninfas precisamente protagonizan una escena en la que remolcan la nave de Juan de Cardona para que pueda llegar a tiempo de auxiliar a Juan de Austria en un momento de peligro (6, 149-154); sin embargo, es la ninfa Deyopea quien sorprendentemente termina salvando al héroe deteniendo una bala con su mano (6, 155159). Pero el dios principal de esta categoría es, por supuesto, Neptuno. Protagoniza una escena de tempestad marina (5, 79-120), que constituye, furia Tisífone, junto a las divinidades bélicas Belona y Marte, anima a los cristianos a la guerra tras la euforia generada por la firma de la Santa Liga (1, 430). 30 El célebre barquero es aludido como mero ornamento en una escena que alimenta la expectación del lector respecto a la batalla que está por venir entre turcos y cristianos. En ella, Caronte es representado preparando su barca para recoger los cadáveres de la contienda inminente (1, 433). 31 En el libro I, mientras todo se dispone para la batalla, las funestas hermanas también se preparan para cortar los hilos de numerosas vidas (1, 432). En este sentido, aparecen también seccionando los hilos de Pío II (2, 200) y de Barbarigo (5, 421). 32 Así se expresa en los versos 6, 464-468 la predestinación de la victoria en Lepanto: Talia saecla suis iusserunt currere fusis / Pollice tres stabili rata Parcae stamina nentes, / Carolidae ut ueluti patrem pater ante Selini / Marte fugauit, eo satus eius postea natum / Vinceret, eiusdem fortunae ac nominis haeres. 33 En una de sus apariciones más importantes divulga la noticia de la concreción de la Santa Liga (1, 610-611). También es anunciadora de un hito decisivo en el transcurso de la narración: la decisión de Selim de extender sus territorios en busca de botines (1, 671-672), que habrá de desembocar en la conquista de Chipre. 34 En el libro I esta divinidad invierte la situación de los cristianos, inicialmente adversa a causa de los turcos (1, 640-647). Por otro lado, en cierto episodio del combate final, el destino del prior de Mesina parece decidido como prisionero de los otomanos, pero la diosa provoca que cambien las tornas del conflicto permitiendo que el capitán continúe sano y salvo (5, 493). 35 JIMÉNEZ DEL CASTILLO, «Las Geórgicas como fuente indirecta», pp. 371394.

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA COMO POEMA ÉPICO

LXVII

precisamente, otro de los recursos clásicos que atañen a la estructura y el contenido de esta epopeya. El tema de la tempestad se remonta a los poemas homéricos, especialmente a la Odisea (Od. 5, 291 ss.). Queda cristalizado como topos en la imitación que de este motivo realizaría Virgilio al inicio del libro primero de la Eneida y en su recepción por los épicos clásicos posteriores hasta el Renacimiento36. Pedrosa, siguiendo los dictados de la Relación de Herrera, ha introducido en la Austriaca una tempestad a la que históricamente debió de enfrentarse la armada de Juan de Austria, a tenor de la propia crónica. Sin embargo, puede apreciarse en esta escena la voluntad del poeta por recrear el topos clásico de la tempestad aprovechando la oportunidad inestimable que le ofrecía la Relación37. El Euro sopla favorable a los turcos y ha embravecido las aguas del Jónico, dificultando la navegación de la armada cristiana. Ante el avance de esta por sus aguas, Neptuno asoma la cabeza desde su carro38 y pregunta airado quién se atreve a navegar sin permiso por sus dominios. Tritón comparece ante él y le explica que se trata de la armada que comanda el Austria. El dios del mar vuelca su cólera contra Eolo por no saber controlar sus vientos, y se habría lanzado también contra el héroe si Cimótoe no le hubiera persuadido de que no interviniese en los 36

Son de obligada referencia algunos trabajos sobre este topos: M. RODRÍGUEZPANTOJA, «Una lectura de temas épicos latinos: la “Tempestad Literaria” en Virgilio y Ovidio», Revista de filología de la Universidad de La Laguna, 4 (1985) 207-248; M. RODRÍGUEZ-PANTOJA, «La descripción de la tempestad en el libro V de la Farsalia», Excerpta Philologica, 1.2 (1991), 747-766. Para un análisis de algunas recreaciones de la escena de tempestad en la épica castellana destacamos el artículo de V. CRISTÓBAL LÓPEZ, «Tempestades épicas», Cuadernos de Investigación Filológica, 14 (1988) 125148. Se ofrece asimismo un estudio sobre la tempestad en otro poema épico latino del XVI en M. A. DÍAZ GITO, «El tema de la tempestad en el poema Vaccaeis de J. C. Calvete de Estrella», Euphrosyne, 24 (1996) 295-305. 37 Cuando el poeta sevillano relata el encuentro de las dos flotas en Lepanto pueden observarse las informaciones que parecen haber brindado a Pedrosa esa ocasión de elaborar poéticamente una escena de tempestad: «A seis de octubre, sábado, en la primera guardia se leuó y nauegó toda la noche al remo, por ser el tiempo contrario...» (f. 73v.); «Y assí, siéndoles [a los turcos] el viento maestro fauorable, con grandísima alegría se pusieron todos en orden» (f. 75r.); «Amaneció aquel día con la mayor bonança que se podía dessear para tan famosa jornada, y el mar, que antes se auía mostrado tan brauo que no se consentía nauegar sino con grande peligro y dificultad, se puso entonces tan llano y apazible que casi no parecía que se mouía» (f. 77r.). 38 Una actuación inspirada aparentemente en VERG. Aen. 1, 133ss.

ESTUDIO INTRODUCTORIO

LXVIII

asuntos humanos. El saturnio, finalmente, da orden a Eolo de encerrar al Euro y de liberar al Céfiro para favorecer a los cristianos. Por su parte, también relacionado con lo maravilloso y con el aparato de dioses, tiene importante presencia en la Austriaca el recurso narrativo de las profecías, que pretenden dar cohesión al poema –al menos, es lo que se vislumbra en esta versión in fieri que se ha conservado–, y mantienen el interés del lector anticipando un momento culminante de la narración39. Ya hemos aludido a estas escenas en otras partes de nuestro estudio introductorio, pero parece conveniente recordarlas también ahora para ofrecer una visión ordenada y estructurada de las mismas. La primera escena de esta naturaleza constituye una llamada divina a la aventura40: el arcángel Gabriel aparece en un sueño de Juan de Austria para vaticinarle la victoria y animarlo a continuar con su jornada bélica con la seguridad de que los hados le tienen reservada la victoria (2, 100-116). El resto de escenas proféticas tiene lugar el libro III. La primera de ellas es el vaticinio de Proteo41. Aparece en su morada del Carpacio poco después de que la armada de la Santa Liga parta de Cefalonia en busca de la flota turca, y pronuncia su discurso profético: ya llega el caudillo anunciado por los hados, destinado a obtener una victoria que propiciará una época dorada de paz duradera (3, 463-494). Seguidamente, una musa con atributos cristianos42 aparece sobre un escollo para vaticinar la victoria al héroe (3, 546-587). 39

C. H. MOORE, «Prophecy in the Ancient Epic», Harvard Studies in Classical Philology, 32 (1921) 99-109. 40 M.ª D. N. ESTEFANÍA ÁLVAREZ, «Epopeya heroica, poema histórico, panegírico poético: un intento de definición», en VV. AA. (edd.), Los géneros literarios: actes del VII Simposi d’Estudis Clàssics, 21-24 de Març de 1983, Bellaterra, Barcelona 1985, pp. 59-60. 41 El escurridizo profeta también aparece en otra epopeya lepantina para vaticinar la victoria al héroe: la Felicísima Victoria de Corte-Real (12, 213-296). Su presencia se explica por tratarse de uno de los personajes clásicos más autorizados para emitir vaticinios, pero también por el contexto geográfico: la acción narrativa principal se desarrolla en las aguas de Lepanto, cercanas a aquellas donde se ubica tradicionalmente la morada del célebre profeta. 42 La musa aparece envuelta en un manto verde, con una palma en la mano izquierda y un escapulario de la Virgen María en la derecha; con sus pies desnudos pisa una serpiente, lo que parece una clara representación de la derrota de los infieles otomanos. La identidad de esta musa es ciertamente desconcertante, pues sus atributos no nos permiten emitir una hipótesis irrefutable al respecto. El hecho de pisar la serpiente se asemeja a la visión apocalíptica de la Virgen (Apocalipsis 12), y el

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA COMO POEMA ÉPICO

LXIX

La tercera escena profética de este libro es también un sueño, protagonizado asimismo por una figura divina –o que, al menos, se considera divina–: Augusto, quien asegura al héroe que Dios está de su parte en su empresa y que será capaz de vencer a los turcos de igual manera a como él mismo derrotó a Marco Antonio y Cleopatra en Accio (3, 630676).

3. Programa político El tercer gran rasgo distintivo de la poesía épica, procedente de la tradición virgiliana, guarda relación, como comprobaremos en lo que sigue, con su carácter histórico: se trata de la imbricación por parte del poeta de un programa político, que redunda en la alabanza del poder y en la celebración de la gloria nacional. Como es sabido, y como subraya Vilà43, Virgilio concibió la Eneida inspirándose en lo que la crítica consideraba la forma más perfecta de épica, la homérica, y, a su vez, renovaba el tinte nacionalista del que Ennio y Nevio impregnaron sus epopeyas. Gran parte del contenido ideológico del poema virgiliano gira en torno a dos fenómenos, principalmente. En primer lugar, el mantuano, en la recreación del origen mítico de Roma, dotó al imperio del sentido de la predestinación al hacerlo remontar a los designios de un plan divino que se manifiesta en el poema mediante las profecías. En segundo, mediante una conexión dinástica con la estirpe de Eneas atribuyó a Augusto un linaje mítico que lo presentaba ante su pueblo como descendiente de una divinidad y que justificaba en consecuencia su posición de poder. De esta manera, la Eneida supuso el perfeccionamiento y canonización de una épica nacionalista con un importante componente laudatorio e histórico que fue imitada desde la propia Antigüedad hasta el Renacimiento. El legado de este modelo, así escapulario hace pensar en la Virgen del Rosario, patrona, precisamente, de la victoria de Lepanto. Por otro lado, la palma en la mano derecha podría significar que se trata de una mártir, como santa Justina, patrona de Venecia (una observación que agradecemos a la profesora Erika Valdivieso). En cualquier caso, a tenor de sus distintas atribuciones, podría pensarse que su identidad es un sincretismo entre la Virgen, las mártires y una musa. 43 L. VILÀ, «Épica, historia y la construcción de los mitos nacionales. La problemática de la teoría y la praxis de la épica culta en el siglo XVI (en Italia y España)», História e Perspectivas. Uberlândia, 34 (2006) 83-106.

LXX

ESTUDIO INTRODUCTORIO

pues, constituiría la esencia de la teoría y praxis de la épica del quinientos español, que gravitaría en torno al simbolismo ideológico y su estrecha relación con la historia. En la Austriaca el mensaje ideológico se articula, como en la Eneida, mediante dos recursos: el establecimiento de un linaje mítico para el héroe Juan de Austria y su medio hermano Felipe, y la inclusión de profecías, que muestran la voluntad del fatum –de Dios– de que los cristianos obtengan la victoria sobre los turcos y el mundo quede unificado bajo los auspicios del monarca universal que ha propiciado una era de paz definitiva. A estos procedimientos hay que añadir un componente de abrumadora presencia en la poesía lepantina europea: el establecimiento de una conexión simbólica entre las batallas de Lepanto y Accio, manifestada a menudo como sobrepujamiento de la primera sobre la segunda44.

3.1. El linaje mítico de Juan de Austria y Felipe II La conexión dinástica entre los Austrias y Augusto, y, a través de este, con la divinidad, era un mecanismo de elogio al soberano bastante manido entre los apologetas de las monarquías carolina y filipina45. El propio Pedrosa recurre a este motivo dirigiéndose a Felipe II en su carta nuncupatoria en estos términos: [...] en el qual [el verso heroico] el famoso poeta Homero escribió la destruición de la antigua Troia y las hazañas de su valeroso Vlysses, y Vergilio el mantuano, siguiendo las mismas pisadas de Homero, celebró en el mismo estilo y modo todas las hazañas de los césares, de cuya estirpe Vuestra Magestad procede46.

Este entronque dinástico es una constante a lo largo de la Austriaca, aunque se manifiesta explícitamente en el sueño de Juan de Austria (3, 63044 Ofrecemos un análisis más detallado de estos procedimientos en la Austriaca en J. C. JIMÉNEZ DEL CASTILLO, «La Austriaca siue Naumachia de Francisco de Pedrosa y la propaganda al servicio del poder», Euphrosyne. Revista de Filologia Clássica, 44 (2016) 265-277. 45 M. TANNER, The Last Descendant of Aeneas: The Hapsburgs and the Mythic Image of the Emperor, Yale University Press, New Haven 1993. 46 Madrid, BNE, 3960, f. IVv.

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA COMO POEMA ÉPICO

LXXI

676), un episodio de especial contenido simbólico en el que se le presenta la sombra de Augusto identificándose como su antepasado y origen del linaje de los Austrias (3, 644-646): «Carolide Caesar, uere Caesar, mea proles Caesareumque decus, sum Caesar, mitte timorem, Augustus proauus, trahis a quo stemmatis ortus».

3.2. Las profecías Los cauces de expresión de las anticipaciones proféticas en esta epopeya son dos principalmente: la écfrasis y, sobre todo, el discurso. En cuanto a la primera, como quedó dicho, la más relevante en términos laudatorios y simbólicos es la descripción de los adornos de la Galera Real de Juan de Austria, basados en la escena bíblica de la huida de los israelitas y la persecución egipcia (2, 664-669): [...] hac rate picta Et coelata decent, procul atque decora refulgent: Vt sacer ipse Dei populus penetrauerat aequor Per medium, pedibus siccis mirantibus undis, Vt Pharao rursus pelago coeunte uoratus Dat poenas meritas nolens obedire Tonanti.

El contenido propiamente profético lo ofrece el poeta épico en su propia interpretación de la descriptio, cuyos temas auguran la victoria cristiana: al igual que Augusto, sentido como predecesor y antepasado del héroe, venció la flota de Marco Antonio, y al igual que Moisés guio al pueblo de Dios en su liberación provocando el hundimiento de los egipcios, así también Juan de Austria derrotará a los turcos (2, 670-675): –Mergendos Turcas hoc undis significabat, Christicolas tutos omnesque per aequor ituros–; Victa sibi mortem conciuit ut aduena coniux, Ad septem Nili rediitque Antonius ora. Victus ut Augusto fugit uincente inimicus Caesare, sic hostis fugiet, uincente Ioanne.

LXXII

ESTUDIO INTRODUCTORIO

En lo tocante a los discursos proféticos el emisor del vaticinio suele ser una divinidad –incluimos a Augusto en esta categoría–, y el receptor, Juan de Austria. La primera escena de vaticinio tiene lugar al poco de la partida de Mesina de la armada cristiana (2, 100-107): el arcángel Gabriel desciende del cielo para animar al general, en el marco del ensueño, a continuar con la jornada contra los turcos, pues solo él está destinado a derrotarlos y a eternizar el nombre de los Austrias (2, 105-107): «Hoc tua clara uehes ad sydera nomina bello. Austriacam facies claram per saecula gentem; Haec tibi macte datur soli gens exuperanda».

El resto de discursos proféticos están insertos en el libro III. Habiendo decidido Juan de Austria enfrentarse a la flota turca en Lepanto, Proteo augura el advenimiento del héroe anunciado por los hados. El parlamento recoge otras dos ideas recurrentes en estos vaticinios: la victoria del carólida y la gloria que reportará al linaje de los Austrias (3, 480-486): «Fatidicus ueniet dux olim maximus –inquit– Progenies Carli magni fraterque Philippi, Austriadumque domus decus est et gloria. Primus Haec leget, haec foelix Epidauria littora, primum Victorem mundi Cephisias ora uidebit. Huius dextra potens perfringet cornua Turcis, Signa suis aquilis merget lunata profundo».

Las ninfas marinas celebran el dichoso vaticinio de Proteo. Debido a los ambages propios de la dicción oracular, el héroe no comprende la naturaleza de esta epifanía maravillosa. García de Toledo, erigido en la clásica figura del anciano asesor que sabe interpretar los designios divinos, le asegura que es una señal propicia y que los hados son favorables a la empresa heroica. Seguidamente, sin apenas transición, tiene lugar la escena de vaticinio de la musa cristianizada, en la que asegura a Juan de Austria que conseguirá la victoria sobre los otomanos (lunataque signa / Tracta per undosum pontum lacerataque cernes) y que los hados le reservan grandes triunfos (magnos tibi seruant fata triumphos). Por último, da ánimos al héroe y se compromete a insuflar inspiración a los poetas para que eternicen sus gestas con su poesía (3, 573-579):

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA COMO POEMA ÉPICO

LXXIII

«I, sequere, o foelix, foeliciter incipe cursus: Sic nobis Protheus, sic et cecinere sorores. Ad tua gesta meos incendam fortia uates Concelebranda, dabo uires his aureaque ora Et centum linguas. Alter nascetur Homerus, Vergilius, uixdumque tuas hi carmine laudes Aequabunt [...]»

La última profecía está en boca de Augusto, quien aparece ante el héroe también en sueños. En la descripción que de su figura ofrece Pedrosa se adivina una imagen divinizada (3, 636-641): Os similis pectusque deo, cui lumina flamma Scintillant, hominum quae cernere turba timebat, Et placidus uultum simul alliciebat eosdem Terrebatque simul, uenerandus ualde timendus. Fundere lumen apex, sydus pulchrum quoque uisum, Vultus et incanus mentum pressusque capillos.

Su parlamento comienza, como vimos en páginas anteriores, dirigiéndose a Juan de Austria como uere Caesar, mea proles y Caesareum decus y presentándose a continuación como su antepasado. El contenido profético se basa en algunas ideas recogidas también en los discursos oraculares anteriores: anuncia al héroe que los hados son favorables a su empresa y le anticipa la victoria frente a flota otomana y la gloria que habrá de alcanzar su nombre en la posteridad (3, 653-659; 671-672): «Voluunt fata uices: tibi numina sacraque plaudunt Atque tuis pedibus subdunt hostilia tela, Subiciunt Scythicos arcus curuasque macheras, Multiplici nexu capita inuoluta uirorum. Hoc eodem cunctos demersos aequore cernes Auspiciisque tuis deuicta signa tyranni, Qui Europae aspirat, sperat dominarier orbi. [...] Et tua cum nostris iungentur bella triumphis Caesareumque uehes dextra sub sydera nomen».

En la formulación de la profecía sobre la victoria encontramos otro de los recursos en los que puede apreciarse el elogio político al soberano en la poesía lepantina: la conexión entre las batallas de Accio y Lepanto, que estudiamos en el siguiente apartado.

ESTUDIO INTRODUCTORIO

LXXIV

3.3. Accio y Lepanto En la épica lepantina, aunque no exclusivamente47, se establece una relación de comparación entre las batallas de Accio y Lepanto basada en el modelo de reescritura de la historia que ofrecía Virgilio en la descripción de la victoria de Augusto (VERG. Aen. 8, 675-728)48. La base de esta relación es que ambos son combates navales de implicaciones universales, pues de ellos dependía el destino del Occidente. Por otra parte, ambos tuvieron lugar en momentos culminantes de la historia y fueron concebidos como antesala del advenimiento de una era dorada de paz. Pero esta conexión va más allá de una mera relación de comparación, por cuanto se opera en términos de sobrepujamiento49: la batalla de Lepanto sobrepuja a la de Accio en aspectos como la trascendencia simbólica, política y territorial, la violencia y la dimensión de las flotas participantes. De esta relación en ocasiones también se desprende implícitamente el sobrepujamiento del vencedor de Lepanto, Juan de Austria, sobre Augusto, vencedor de Accio. Uno de los pasajes de la Austriaca donde aparece este sobrepujamiento implícito es en los versos exegéticos sobre la écfrasis de los adornos de la Galera Real, que observábamos más arriba: Victus ut Augusto fugit uincente inimicus / Caesare, sic hostis fugiet, uincente Ioanne (3, 674-675). Mayor carga simbólica tiene, si cabe, el parlamento profético que Augusto dirige al héroe en sueños, pues además del sobrepujamiento se establece una relación de sucesión, una conexión 47

Existen numerosos ejemplos de la relación entre Accio y Lepanto en los poemas lepantinos recogidos en GHERARDI, In foedus et uictoriam contra Turcas. Algunos casos destacables son los de Flaminio Campegio (p. 212, vv. 20-23) o Pompeo Ugoni (p. 230, vv. 94-101). Analizamos la presencia de este y otros temas de la conocida raccolta en el ya citado JIMÉNEZ DEL CASTILLO, «Las Geórgicas como fuente indirecta», 371-394. 48 L. VILÀ, «Actium y Lepanto en la épica española del XVI: la Felicísima victoria de Jerónimo Corte Real», Salina, 18 (2004) 75-76. 49 El término «sobrepujamiento» (Überbietung) fue acuñado, como es sabido, por CURTIUS, Literatura europea, pp. 235-239, y revisado y matizado por J. M.ª MAESTRE MAESTRE, «El tópico del “sobrepujamiento” en la literatura latina renacentista», Anales de la Universidad de Cádiz, 5-6 (1988-1989) 167-192. Remitimos, asimismo, a un trabajo nuestro sobre el empleo del tópico en la poesía lepantina: J. C. JIMÉNEZ DEL CASTILLO, «El tópico del “sobrepujamiento” en la poesía neolatina lepantina», Revista de Estudios Latinos, 18 (2018) 223-237.

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA COMO POEMA ÉPICO

LXXV

dinástica, entre el Austria y Octaviano, que se ha presentado como su antepasado y lo ha reconocido como descendiente. Estas son sus palabras (3, 663-670): «Hos scopulos iuxta Actiacos, ubi proelia uici Marte meo petiitque Pharon Nilotica coniux Conciuitque necem, ueritusque Antonius iuit Tela mea ad septemgemini subeuntia pontum Ostia. Nunc eadem Nili tua signa tremiscunt Virtuteque nouis ueteres cumulare triumphos Incipies uictor atque insultabis in armis, Ac uere Caesar, Caesar diceris ubique».

4. Elementos procedentes de la tradición cristiana A grandes rasgos, los acontecimientos que constituían la materia de canto en la poesía clásica no podían explicarse en virtud exclusivamente del esfuerzo de los seres humanos o de la pujanza de los héroes, por lo que los poetas, amparados por los presupuestos del género, gustaban de recurrir a lo maravilloso y creaban una relación de causalidad entre las acciones de los mortales y la voluntad divina. En la poesía del Renacimiento, no obstante, se aprecia el esfuerzo, no exento a menudo de ingenio, de sus autores por alcanzar una solución de compromiso entre la tradición clásica pagana heredada de los preceptistas clásicos y la mentalidad cristiana imperante en Europa tras el Concilio de Trento sobre todo50. 50 San Jerónimo ya defendía la necesidad de conocer a las autoridades clásicas para comprender adecuadamente los medios de expresión de los textos sagrados. Rescatamos al respecto las siguientes líneas (HYER. Prol. Primum in Iob. 305): Hexametri uersus sunt, dactilo spondeoque currentes: et propter linguae idioma, crebro recipientes et alios pedes, non earundem syllabarum, sed eorundem temporum. Interdum quoque rithmus ipse dulcis et tinnulus fertur numeris lege solutis, quod metrici magis quam simplex lector intellegunt. A supradicto autem uersu usque ad finem libri paruum comma quod remanet prosa oratione contexitur. Quod si cui uidetur incredulum, metra scilicet esse apud Hebraeos et in morem nostri Flacci Graecique Pindari et Alchei et Saffo uel Psalterium, uel Lamentationes Hieremiae, uel omnia ferme Scripturarum cantica conprehendi legat Filonem, Iosephum, Origenem, Caesariensem Eusebium, et eorum testimonio me uerum dicere conprobabit. (seguimos aquí y en citas posteriores la edición de

LXXVI

ESTUDIO INTRODUCTORIO

Ante esta polémica, Francisco de Pedrosa velará por una posición conciliadora: por una parte, sigue la pauta poética de narrar sucesos históricos verdaderos en el verso heroico clásico y de adornarlos con las ficciones propias del epos clásico, como ya se ha visto; por otra parte, defiende, aduciendo el ejemplo de san Jerónimo, que la poesía es el formato apropiado también para la transmisión de preceptos e ideas religiosos51. En consecuencia, no debe causarnos extrañeza la presencia en la Austriaca de una serie de procedimientos de los que se ha valido el madrileño para impregnar su poema de tintes cristianizantes en diálogo constante, en la mayoría de las ocasiones, con los temas, motivos y estructuras clásicos. Estos procedimientos son los siguientes. 1. En primer lugar, una práctica que, naturalmente, también se aprecia en otros épicos renacentistas: la marcada reducción del aparato de dioses clásicos, relegados mayoritariamente a una alusión metonímica de las realidades naturales que representan. Algunos ejemplos son la mención de Marte y Belona para aludir a la guerra, a Febo como el sol, a Tetis como el mar, o a Febe y Cintia como la luna52. 2. Pedrosa también se complace en recurrir a elementos del mundo clásico para referirse a realidades cristianas. Así, por ejemplo, en la escena del concilium deorum celestial, Dios menciona al Aqueronte para referirse, por sinécdoque, al infierno, a donde pretende enviar a todo aquel que se atreva a perjudicar a su pueblo (1, 395-398): «Non data tibi fides a me, charissime Simon? Non satis hancque ratam, quae sunt miracula gesta, Effecere, meam nil contra posse malorum Cui nupsi sponsae, turbas nil posse Acheronta?»,

un uso, mediante la alusión al Flegetonte esta vez, que volvemos a encontrar en estos versos: Miles et ambo manu Turcas perimere potente / Innumeros multos miserunt ad Phlegetonta (4, 576-577). V. BEJARANO, San Jerónimo. Obras completas, Biblioteca de Autores Cristianos, Madrid 2002). 51 Sirvan como ejemplo aquí las mismas palabras de san Jerónimo que citamos en la nota anterior. 52 FERNÁNDEZ DE LA COTERA, «Paganismo y cristianismo», pp. 54-55.

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA COMO POEMA ÉPICO

LXXVII

Por su parte, para aludir a Dios, que reside en el Olimpo, el poeta emplea una serie de expresiones de aliento clásico: Pater omnipotens53, Omnipotens54, Moderator Olympi55 o Possesor Olympi56. Y también Christidas57, un término con un sufijo de clara reminiscencia épica58, para referirse a los cristianos. 3. El madrileño introduce en la narración divinidades cristianas que intervienen en la acción a la manera de los dioses paganos en la épica clásica. Las dos divinidades principales son Dios, que vela por los intereses cristianos en la jornada, y el Diablo, que se afana en arruinarlos. Sus principales intervenciones tienen lugar en sendos concilios divinos, el infernal y el celestial, aunque la actuación de ambos, traducida en el eterno conflicto entre el Bien y el Mal, penetra todo el poema. En el concilium deorum celestial, Pedrosa ha sustituido las divinidades paganas por los santos patronos, a diferencia de lo que ocurre en el concilio infernal, cuyos asistentes, bajo la dirección del Diablo, son las Furias. Además de san Pedro, comparecen en el celestial los patronos de los estados integrantes de la Santa Liga. Como es sabido, las negociaciones del tratado fueron largas y complejas59. Pedrosa se hace eco de esta situación poetizándola: los santos patronos no tienen jurisdicción más allá de sus fronteras, pero gracias a Dios podrán trabajar juntos para erradicar el mal que amenaza a los estados cristianos: el Turco. Por su parte, Francisco de Pedrosa ha cristianizado otro tema clásico: el envío de un mensajero divino. En la Austriaca este papel lo 53

1, 357; 1, 388. 1, 279; 1, 356; 1, 478; 2, 13; 6, 463. 55 5, 146. 56 2, 14; 5, 691. 57 1, 190; 3, 720; 6, 497. 58 Un procedimiento, por cierto, que también resultaba caro a Arias Montano para referirse a los descendientes de un pueblo o un personaje. Cf. L. CHARLO BREA, «Entre la cruz y la pluma», en J. M.ª MAESTRE MAESTRE – E. SÁNCHEZ SALOR – M. A. DÍAZ GITO – L. CHARLO BREA – P. GALÁN SÁNCHEZ (edd.), Benito Arias Montano y los humanistas de su tiempo, vol. 1, Editora Regional de Extremadura – Instituto de Estudios Humanísticos, Mérida 2006, p. 484. 59 Fueron varios los intentos de Pío V y su antecesor Pío IV por concertar una alianza de estados cristianos, no solo para hacer frente a los peligros comunes procedentes de los otomanos o los protestantes, sino también para reforzar su propia posición de poder al frente de la Iglesia y como cabeza de la alianza. Cf. L. SERRANO, España en Lepanto, Swan, Madrid 1986, pp. 11-15. 54

LXXVIII

ESTUDIO INTRODUCTORIO

representa el ángel que desciende del cielo para profetizar al héroe la victoria ante el Turco60. También hemos tratado la presencia de la Virgen en el poema, no como divinidad que intervenga en la acción narrativa, sino como numen inspirador al que el poeta solicita asistencia. En otras epopeyas lepantinas puede observarse esta cristianización de las invocaciones del poeta. Juan Latino invoca a unas Musas Católicas en su Austriadis Carmen61 y apela al numen de la Virgen y de Cristo (1, 56-63): Aspiret coeptis ut nostris rector Olympi, Et uerus mentem dictis incendant Apollo Iustitiae Sol natus homo de uirgine Iesus, Catholicae Musae faueant Hispana canenti, Versibus ut plenum pietatis condere carmen Nunc ualeam lotus Parnasi in gurgite Sancto, Tomae Ecclesiae, dono uirtutis aquarum: Virginis auspiciis narrabo, et nomine Cristi62.

Jerónimo de Corte-Real, que había dado rienda suelta a su imaginación mítica en su Felicísima Victoria a la manera comoeniana, invoca a Jesús en el proemio de la edición impresa de 1578 (1, 9-24): No pido de la lira y voz de Apollo La suaue consonancia y dulce acento, Ni la abundante vena clara y pura D’aquella antigua fuente Cabalina. 60 El envío de un ángel encuentra sus precedentes en las epopeyas medievales, en las que asistía a los héroes para profetizarles, como en el poema pedrosiano, la victoria que estaban a punto de obtener en sus empresas bélicas. Como recuerda FERNÁNDEZ DE LA COTERA, «Paganismo y cristianismo», p. 64, el ángel se aparece en sueños al Cid para vaticinarle el éxito (Cantar de Mio Cid 1, XIX, 404-411). También aparece ante Carlomagno en la Chanson de Roland (CLXXXV 2525-2554) con el mismo propósito. 61 Para un estudio de los elementos de la Antigüedad en el poema de Juan Latino, cf. RODRÍGUEZ TEN, «Elementos de la Antigüedad», pp. 1121-1131. 62 Seguimos la edición de J. A. SÁNCHEZ MARÍN, La Austríada de Juan Latino, Universidad de Granada, Granada 1981. Puede leerse una edición más reciente, acompañada de traducción inglesa, en E. WRIGHT – S. SPENCE – A. LEMONS, The Battle of Lepanto, Harvard University Press, Cambridge – London 2014 (The I Tatti Renaissance Library, 61). Este volumen contiene, asimismo, la edición y traducción de una selección de poemas publicados en la raccolta de Gherardi.

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA COMO POEMA ÉPICO

LXXIX

Ni llamo las hermanas que en la cumbre Del celebrado monte el verde suelo De açucenas y rosas variado Pisan con blanco pie, tierno y desnudo. A vos, o buen Iesu, a vos Dios mío Levantado en el monte en cruz triunfante Del abierto costado, sacra fuente, El arroyo sangriento invoco y pido Concededme señor que del yo guste, Y en la sagrada vena mi alma laue, Conuertiéndose allí mi rudo ingenio En elegante frasis y alto estilo.

Sin embargo, parece que esto era un medio del lusitano para evitar la censura63. Si atendemos al manuscrito de la Felicísima Victoria, datado en 1575, puede observarse cómo, efectivamente, había invocado a las Musas en primer lugar (1, 9-12; 17-18): A vos, bellas hermanas, que en la cumbre Del celebrado monte el verde suelo De açucenas y rosas variado Pisáis con blanco pie, tierno y desnudo, [...] A vos invoco y pido de Castalia La cristalina, pura y dulce vena.

En el caso de la Austriada de Juan Rufo, que, aunque no se centra exclusivamente en la batalla de Lepanto, le dedica, como es bien sabido, los seis últimos cantos (XIX-XXIV), el poeta rechaza la inspiración clásica para encomendarse a Dios (1, III,1-2; 1, IV, 1-3): No invocaré las musas, ni son parte Para darme socorro en tal historia [...] Dexando, pues, la bárbara doctrina, Invoco de las musas la primera: Eterna Magestad que es una y Trina64. 63 ALVES, Camões, Corte-Real, p. 295. No era la primera vez que Corte-Real evitaba la censura, ni sería la última: ya se valió de este recurso en el proemio del Segundo Cerco y volvería a recurrir a él en el del Naufrágio. 64 Seguimos la edición de E. CICCHETTI, Juan Rufo, La Austriada, Ibis, Como – Pavia 2011.

ESTUDIO INTRODUCTORIO

LXXX

4. Por último, entre los procedimientos cristianizantes del poema cabe añadir las diversas referencias a la Biblia. El parlamento de Dios en el concilio de dioses celestial contiene cuatro alusiones en este sentido. La primera de ellas, la idea de la Iglesia como esposa de Dios (Efesios 5: 24-26)65, la encontramos cuando ratifica a san Pedro su promesa de velar siempre por los cristianos. Los versos a los que aludimos (1, 395398) quedaron ya citados cuando tratamos el segundo mecanismo de cristianización en páginas anteriores. Versos más abajo, Dios dice lo siguiente refiriéndose al Turco: Excutit? Excutiat, solet ut cribrare farinam / Pistor (1, 399-400); palabras que nos recuerdan a las del evangelio de san Lucas (22: 31): ait autem Dominus Simon Simon ecce Satanas expetiuit uos ut cribraret sicut triticum. Y las siguientes palabras del Todopoderoso (1, 402-405): «Sic mea fundaui, te principe, moenia petra, Sic constructa meis manibus fundamina ieci, Vis ut nulla uirum, non ipsi excidere ferro Coelicolae ualeant; sic stant adamantina facta.»

son reminiscencia de las que Jesucristo dirige a Simón (Mateo 16:18): et ego dico tibi quia tu es Petrus et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam et portae inferi non praeualebunt aduersum eam. Por último, Dios finaliza su discurso de esta manera (1, 410-415): «Psalmographusque pio meus hoc praedixerat ante Carmine, quod citius ruet aether ac ueterascet, Quam mea defficiant docui quae dogmata gentes, Aut aliquid uerbis desit ueracibus unquam Roboris, aut quantum nota paruula iota uidetur, Aut apicis parui calamo signata figura»,

que parece recoger las palabras de Mateo 5: 18: Amen quippe dico uobis, donec transeat caelum et terra, iota unum aut unus apex non paeteribit a lege, donec omnia fiant. 65

Sed ut ecclesia subiecta est Christo ita et mulieres uiris suis in omnibus, uiri diligite uxores sicut et Christus dilexit ecclesiam et se ipsum tradidit pro ea, ut illam sanctificaret mundans lauacro aquae in uerbo.

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA COMO POEMA ÉPICO

LXXXI

En el excurso de Chipre y de los estados cristianos (libro IV) el poeta realiza un ruego a Dios que contiene también numerosas alusiones bíblicas relativas al fin de los tiempos. Las recogemos en el siguiente cuadro comparativo: 4, 692-697 O Deus, o mundi sator, o possesor Olympi, Fons, bona procedunt a quo, pater, omnia solo, Qui regis imperio, uerbo quaecumque creasti, Qui nitidam mundamque tibi coniungere sponsam Dignaris, donec flagrans iam desinat orbis, Nexibus implicitis niti in contraria luctans,

La lucha de naciones: Mateo 24: 6-7, Marcos 13: 7-8 y Lucas 21: 9-10.

4, 698-699 Inclusique suis obeant sua munia Manes Corporibus, coelosque petat pars, Tartara tendat,

Apocalipsis 20:13: et mors et infernus dederunt mortuos, qui in ipsis erant.

4, 700-701 Suspensumque rubra uideant in nube tribunal Iratumque Deum prauis iustisque fauentem,

- Advenimiento del Hijo del Hombre sobre una nube: Mateo 14:62, 24:30, 26:64; Lucas 21:27; Apocalipsis 1:7. - Apocalipsis 20:13: et iudicati sunt singuli secundum opera ipsorum.

4, 702-703 Attonitas uisu tali perterreat umbras; - Señal del mar revuelto, Lucas Cum fremat Occeanus, renouent cum sydera cursus, 21:25: et super terram pressura gentium prae confusione sonitus maris et fluctuum. - Mateo 24:29, Lucas 21:25; Marcos 13:24-25: Sed in illis diebus post tribulationem illam sol contenebrabitur, et luna non dabit splendorem suum / et erunt stellae de caelo decidentes, et uirtutes, quae sunt in caelis, mouebuntur.

LXXXII

ESTUDIO INTRODUCTORIO

4, 704-705 Cernua gensque roget celsos descendere montes - Apocalipsis 6:15-16: Et reges In caput, efoetae sperent nec pignora matres, terrae et magnates et tribuni et diuites et fortes et omnis seruus et liber absconderunt se in speluncis et in petris montium, / et dicunt montibus et petris: «Cadite super nos et abscondite nos a facie sedentis super thronum et ab ira Agni». - Otra de las señales del fin. Marcos 13:17: Vae autem praegnantibus et nutrientibus in illis diebus! Lucas 21:23: Vae autem praegnantibus et nutrientibus in illis diebus! Erit enim pressura magna super terram et ira populo huic. 4, 706-714 Arescantque homines stupefacti tempestate, Cum solitas tellus fruges dare moesta negabit, Et iam non mundus sed sit diuersa figura, Incipiantque uices alias elementa subire; Te precor ut saeuis monstris tua fulmina trudas, Vel tua conuersos ad dogmata uera reducas: Toxica dispergunt lymphis, zizania campis, Omnia conspurcant, temerant uiolantque, profanant, Oblitumque putant te iam, pater, esse tuorum.

Lucas 21:26: arescentibus hominibus prae timore et exspectatione eorum, quae superuenient orbi, nam uirtutes caelorum mouebuntur.

En último lugar, encontramos otra referencia a la Biblia en el relato de la batalla en el golfo de Lepanto (libro V). Pedrosa enriquece la descripción del ardor bélico introduciendo un símil relativo a la destrucción de Sodoma por Dios y a la huida de Lot y de su esposa (5, 259-268)66:

66

Génesis 19: 24-30; Lucas 17: 29.

LA AVSTRIACA SIVE NAVMACHIA COMO POEMA ÉPICO

Densantur tenebris, crebris micat ignibus aer Praesentemque uiris intentant omnia mortem, Vt Sodomae fugiente chaos Lot coniuge, flamma Murmur et horrendum rupto fuit aethere uisum Concidere, igniti multi cecidere cometae. Visa dies illi mundi fuit ultima genti: Quo fuit ad baratrum tetrum depressa fragore, Orbis et etherei ceciderunt fragmina rupta, Fulgura quae mira fabricauerat arte Pyragmon Et Steropes, Brontes, Polyphemus et ille timendus [...].

LXXXIII

IV. CRITERIOS DE EDICIÓN

Nuestra edición de la Austriaca siue Naumachia de Francisco de Pedrosa se basa en un único texto conservado: la copia de un borrador realizada probablemente en 1599 (BNE ms. 3960). A continuación, expondremos los criterios filológicos que hemos seguido para la edición de los textos en castellano y en latín, además de algunas advertencias sobre la configuración del aparato crítico y del aparato de fuentes.

1. Criterios para la edición de los textos castellanos Para la edición de los paratextos compuestos en castellano1 hemos aplicado los criterios actuales de puntuación y acentuación. Basándonos en la presencia esporádica del acento agudo en la forma del verbo «haber» «á», hemos regularizado su uso para distinguirla de la preposición «a». Hemos introducido signos de interrogación iniciales y finales. En cuanto a las mayúsculas y minúsculas, también hemos actualizado su uso tras punto y en gentilicios («Griego», «Romano»), en títulos y dignidades, como «Rey» (aunque no es sistemático), en los adjetivos «Heroico» y «Hebraico», y en el sustantivo común «Diosa», que escribimos siempre en minúscula. En los poemas dedicatorios mantenemos la mayúscula inicial de verso, al ser un uso habitual en la época. Aparecen contracciones habituales en la época, como «desta» o «dellos», que hemos respetado, así como abreviaturas, como «vras» / «vros», «V.a Mgt», «xpo» («Christo») y «md.» («merced»), que hemos transcrito desarrolladas en cursiva.

1 Tomamos como modelo los comentarios de J. PASCUAL BAREA, Rodrigo Caro. Poesía castellana y latina e inscripciones originales, Diputación de Sevilla, Sevilla 2000, pp. 83-91; y de B. POZUELO CALERO, El licenciado Francisco Pacheco. El túmulo de la reina doña Ana de Austria, Instituto de Estudios Humanísticos – Laberinto, Alcañiz – Madrid 2004, pp. CXXVIII-CXXXI (Colección de Textos y Estudios Humanísticos “Palmyrenus”; Serie Textos, XI).

LXXXVI

ESTUDIO INTRODUCTORIO

1.1. Vocalismo 1.1.1. u / v Aunque lo habitual en la época es que en posición inicial aparezca v y en posición intermedia u, en el manuscrito puede observarse que no hay regularidad en su empleo, con independencia de si ocupan posición vocálica o consonántica. Así, hallamos en posición inicial «ualor» o «uestida» frente a «varón», «vn» o «vbieran», y, en posición intermedia, «lleua» u «oluido» frente a «aviendo». Nosotros, por nuestra parte, las hemos editado distinguiendo las posiciones vocálicas y consonánticas: «valor», «un», «olvido».

1.1.2. i / y / j En el manuscrito aparece i tanto en posición vocálica («Yndias», «yndustria», «ygualar») como en posición consonántica («iamás», «iustamente»). Se usa y en posición vocálica en la conjunción copulativa «y», como segundo elemento de diptongo en «reyno», «muy» o «deleytosa», y como cultismo en sustantivos de origen griego: «Vlysses», «tyrano». Hemos conservado las grafías originales en todos los casos. En el caso de vacilación que se produce entre «heroico» (cinco casos) y «heroyco» (un caso) hemos regularizado la primera. Aparece la i etimológica en posición átona en «invidioso», que editamos «envidioso». En posición consonántica observamos «Troya» (un caso) frente a «Troia» (también un caso), forma que hemos regularizado por la tendencia en el manuscrito a mantener la i consonántica. Esto se percibe también en la ausencia de j para transcribir dicha i consonántica («subieto», «iusto», y nombres propios como «Iuan», «Iuppiter», «Iesu»), que también hemos mantenido.

1.2. Consonantismo 1.2.1. h Aparece h cuando recoge la aspiración derivada de f inicial latina, como en «hierro», «hazer» y sus derivados. Sin embargo, tiende a no

CRITERIOS DE EDICIÓN

LXXXVII

aparecer h cuando no deriva de f inicial latina, como en las distintas formas de «haber»: «a» (diez casos), «an» (tres), «aviendo» (uno), frente a solo un caso de «haberlas» y dos de «habido». Sí se usa en «atrahen» y para representar la aspiración griega: «historiadores». Hemos respetado estos usos en todos los casos, salvando «haber», que editamos sin h siguiendo la tendencia en el manuscrito y en la época. Por último, siguiendo el criterio etimológico, editamos siempre «Hespaña» (tres casos; frente a un caso de «España») y «hespañol».

1.2.2. v / b En los prolegómenos se emplea b por v en «tubo», «vibo», «buelben», y v por b en «deue», «deuía», aunque en este caso prevalece la grafía b («debido», «debidamente», «debe»). Aunque en el texto encontramos «llamaua», la mayoría de imperfectos aparecen con b («mudaba», «daba», «aventajaba»). En todos estos casos hemos regularizado la grafía etimológica. En cuanto a las distintas formas de «haber», hemos normalizado, ateniéndonos al uso mayoritario, la grafía v: «averlas», «avido». Se observan vacilaciones entre «naual» (dos casos) y «nabal» (un caso), y entre «fauor» (un caso) y «fabor» (tres casos) o «faborecida» (un caso). En ambos casos hemos optado también por la variante etimológica con v.

1.2.3. s / ss Aparece ss para representar la s sorda en posición intervocálica procedente de –ss etimológica latina: «passados», «vassallos»; sin embargo, también «assí», frente a dos casos de «así». También se emplea ss como cultismo en los superlativos latinos («famosíssimos»), y en «antecessores». Por el contrario, leemos en la carta nuncupatoria con s simple «suceso» y «digresiones». Por su parte, se escriben sistemáticamente con s sonora intervocálica los imperfectos de subjuntivo («cantase», «supiese», «sirviese»), en lugar de la doble ss habitual, y en «puso». Respetamos todos los usos señalados, con la salvedad de «así», forma que hemos regularizado. Hay dos casos de s líquida en «sphera» y «stirpe», que editamos «esphera» y «estirpe» por la tendencia del escriba a evitarla en «estilo»,

LXXXVIII

ESTUDIO INTRODUCTORIO

«escriptores», «escriptura» y el verbo «escribir» en las diversas formas de su conjugación.

1.2.4. g, j / x Hemos mantenido la distinción que se observa en el texto entre la prepalatal fricativa sonora, g ante e («gentileza», «fingen») y j ante a, o («semejante», «hijo»), y la sorda etimológica x («dexara», «exemplo», «exercicio», «máximo», «Alexandro»). 1.2.5. z / c, ç Se representa gráficamente el fonema dental africado sonoro como z cuando procede de c latina, como en «vezes», o de los grupos latinos -ti-, -ci-, -di-: «alzaron», «hazer», «gozaron». Hallamos la z etimológica griega en «zizaña» y «zelo». Su correlato sordo aparece transcrito con ç ante i, a («esclareçido», «fuerças»), frente a su empleo habitual en la época ante a, o, u, y con c ante e, i («principales», «precepto»). Hay vacilaciones entre «silençio» y «silencio», «Çésar» y «César», «feliçidad» y «felicidad», y, en sus distintas formas verbales, «vençer» y «vencer» y «çelebrar» y «celebrar»; todas las hemos resuelto en favor de c por ser la grafía que prevalece en el texto. 1.2.6. qu / cu + a, e Existe en el texto una marcada tendencia latinizante a emplear qu cuando procede del latín qua- / que-: «qual», «quando», «quantos», «quatro», «frequentada». También lo encontramos sin razón etimológica en la forma verbal «quenta». Hemos conservado estos usos gráficos en todas sus apariciones. 1.2.7. Grupos consonánticos y geminación Por lo demás, conviene precisar algunos considerandos relativos a los siguientes grupos consonánticos y consonantes geminadas:

CRITERIOS DE EDICIÓN

LXXXIX

1. Empleo de h para representar la aspirada griega (ch, th, ph): por razones etimológicas, aparece ch en «sepulchro», «Christiandad» o «monarcha», y th en «cathólica», «thesoros», «theología», «Protheo». Por otra parte, localizamos «triumphante» en dos ocasiones, frente a «triumfos» y «triumfe» en cuatro. También en una ocasión «ethernizar» y en cinco «eternizar». Al ser mayoritaria, hemos mantenido la segunda variante en ambos casos. 2. -sç- / -c-: se emplea -sç- en una única ocasión, «reconosçe», frente a casos análogos como «parecióme», «nació» y «amaneció». Hemos regularizado, por tanto, la versión simplificada del grupo. 3. -ct-: puede observarse en «fictiones», «doctos» e «indoctos», o «sancta» (aunque también, en contadas ocasiones, ha aparecido la forma simplificada «santa», que escribimos «sancta»). Sin embargo, también leemos ct asimilado a t en «autor», «autoridad». Hay vacilación entre «Santiago» (un caso) y «Sanctiago» (un caso), y entre «vitoria» (un caso) y «victoria» (cuatro casos), resueltas ambas a favor de la variante culta. 4. -pt-, -mpt-: mantenemos estos usos cultos, que aparecen sistemáticamente en palabras como «escriptura», «escripto», «escriptores» o «sumptuoso». 5. n / m + b, p, f: se observa el empleo de n ante b en «conbida», aunque la tendencia del texto a las grafías cultas nos ha llevado a escribirla con v. Leemos «enbidioso» en una ocasión e «invidioso» en otra; editamos siempre esta segunda variante («envidioso»), por ser la etimológica. Se emplea m ante b seguida de líquida: «nombres», «hombres», «costumbres». Aparece «tanbién» en una ocasión y «también» en dos, forma esta última que hemos regularizado a tenor de la preferencia por el grupo -mb-. Por su parte, el escriba opta por m ante f: «triumfos», «triumfe», «Nimfas»; sin embargo, en uno de los poemas dedicatorios leemos, también con m, «triumphante» (donde, como quedó dicho, editamos f), «cumplida» y «compuesta». 6. –nm- / -mm-: en dos ocasiones leemos «immortal», frente a otros dos casos de «inmortal»; hemos regularizado la primera a tenor de la preferencia que se percibe por la versión asimilada. 7. -nl- / -ll- / -l-: el grupo -nl- aparece asimilado en «yllustrar», que alterna con la variante simplificada «ilustrar». Hemos regularizado esta última.

XC

ESTUDIO INTRODUCTORIO

8. –nrr- / rr-: aparece la antigua distinción -nrr- en «honrra» (tres veces) y, en una ocasión, en «rrazón», frente a los cinco casos de «razón». Hemos simplificado el grupo en todas las apariciones. 9. s / x (/ks/): a veces, siguiendo una práctica habitual en la época, se emplea s por x, como en «estender» o «estraños» (frente a «extraños» en un caso), que escribimos siempre con x. 10. Geminación de consonantes: encontramos duplicación de geminadas por razones etimológicas en el grupo ff («officio», «sufficientemente», «sufficiencia», «offrezco»). Ante la vacilación entre «difficultosa» y «dificultosa», de las que solo se da una aparición de cada caso, hemos regularizado la primera, respetando la tendencia latinizante en este sentido. También aparece el grupo mm etimológico en «summos».

2. Criterios para la edición de los textos latinos Para la edición de los textos latinos del manuscrito hemos abrazado los criterios filológicos actuales para la edición crítica de textos humanísticos2. Antes de especificar estas pautas, conviene realizar algunas aclaraciones. En primer lugar, partimos de la idea de respetar en la medida de lo posible la naturaleza inacabada y poco pulida de la Austriaca. La fijación del texto latino la hemos realizado con el objeto de respetar, siempre que nos ha sido posible, el usus scribendi que nos trae el manuscrito, y de no modificar el texto más de lo necesario. Solo intervenimos para corregir los errores y lapsus del copista, pero no para mejorar las imperfecciones del latín de Pedrosa. Las grafías renacentistas han sido fijadas, con salvedades que a continuación indicaremos, respetando la forma que aparece en el manuscrito. En los casos de vacilaciones hemos optado por el criterio estadístico, de manera que hemos editado en todos los casos la grafía mayoritaria. Cuando la vacilación se ha producido al cincuenta por ciento, 2 J. M.ª MAESTRE MAESTRE, «La edición crítica de textos humanísticos I», en J. M.ª MAESTRE MAESTRE – L. CHARLO BREA – J. PASCUAL BAREA (edd.), Humanismo y pervivencia del mundo clásico. Homenaje al profesor Luis Gil, Ayuntamiento de Alcañiz – Universidad de Cádiz, Alcañiz – Cádiz 1997, pp. 1051-1106. J. IJSEWIJN – D. SACRÉ, Companion to Neo-Latin Studies, Leuven University Press, Leuven 1998.

CRITERIOS DE EDICIÓN

XCI

hemos editado la variante más clásica, a falta de otras obras del madrileño que tomar como referencia. Las variantes gráficas no han sido recogidas en el aparato crítico. 2.1. Vocalismo En cuanto a los fenómenos que afectan al vocalismo, hemos seguido los mismos criterios de edición: los hemos respetado cuando son sistemáticos, y cuando no lo son, hemos tenido en cuenta el criterio estadístico y el uso clásico cuando la vacilación es al cincuenta por ciento. 2.1.1. u / v, i / j El empleo de las letras ramistas no es sistemático en el manuscrito. La práctica habitual de la época era el uso de v en inicial de palabra y de u en interior, con independencia de que se tratase de posición vocálica o consonántica. Sin embargo, en el volumen aparece u tanto en posición inicial como en interior salvo en unos pocos casos, como virtus, vigiles, valde, vndique, veniet, vterque o veteranorum. En mayúsculas aparece siempre V. Hemos editado u en minúscula en todos los casos y V en mayúscula. En el caso de i / j, el uso de la grafía clásica es sistemático en posición consonántica y vocálica, salvo en el grupo –ij en final de palabra, que hemos editado como –ii. 2.1.2. ę En el manuscrito aparece ę en lugar de los diptongos ae y oe. Ante la vacilación que se produce entre prelia3 (doce casos) y pręlia4 (cincuenta 3 1, 493; 2, 327; 2, 422; 2, 425; 2, 807; 3, 663; 4, 123; 4, 295; 5, 317; 5, 429; 5, 472; 6, 545. 4 1, 44; 1, 100; 1, 501; 1, 562; 1, 572; 1, 582; 2, 21; 2, 357; 2, 395; 2, 477; 2, 597; 2, 780; 2, 831; 3, 21; 3, 26; 3, 27; 3, 142; 3, 338; 3, 346; 3, 695; 3, 708; 4, 12; 4, 73; 4, 556; 4, 643; 4, 679; 4, 745; 5, 154; 5, 157; 5, 175; 5, 188; 5, 205; 5, 206; 5, 233; 5, 308; 5, 339; 5, 343; 5, 386; 5, 389; 5, 468; 5, 606; 6, 141; 6, 214; 6, 250; 6, 252; 6, 295; 6, 377; 6, 419; 6, 426; 6, 487; 6, 601.

ESTUDIO INTRODUCTORIO

XCII

casos), hemos restituido el uso clásico siempre: proelia. Aparecen los adjetivos foelix5 (en nueve ocasiones) e infoelix6 (en dos ocasiones), pero también fęliciter7 (solo un caso), que hemos corregido, siguiendo la grafía dominante, en foeliciter.

2.1.3. ae / e En el manuscrito aparece monoptongado ae en todas las formas de prebeo8, en dedala9, Dedalus10 y Dedaleus11, prestare12 y sus variantes adjetivales prestans y prestantior13. Hay diptongación de e en ae en casos como caetera14. En ambos casos hemos mantenido el uso del manuscrito. Se producen vacilaciones entre sepe15 (quince casos) y saepe16 (cuatro), euum17 (una vez), ęuum (una vez)18 y aeuum19 (cuatro veces); preda20 (siete casos), predare21 (un caso) y predo22 (un caso) frente a praeda (un caso)23; entre presidium24 (en cinco ocasiones) y praesidium25 (en tres); y entre plebs26 5

1, 549; 1, 791; 2, 506; 2, 678 (dos casos); 3, 483; 3, 573; 5, 576; 5, 594; 6, 592. 4, 715; 6, 226. 7 3, 573. 8 1, 44; 1, 561; 3, 465; 4, 719; 5, 441. 9 1, 167. 10 6, 144. 11 5, 255. 12 1, 325; 2, 435; 3, 583; 4, 514; 5, 221; 6, 225. 13 2, 378; 2, 438; 4, 192. 14 2, 457; 3, 78; 3, 90; 4, 146; 4, 691. 15 1, 135; 1, 334; 1, 365; 1, 366; 2, 193; 2, 548; 3, 27; 3, 518; 3, 519; 3, 531; 3, 596; 4, 167; 4, 418; 4, 444; 5, 494. 16 1, 297; 1, 298; 1, 795; 5, 426. 17 1, 549. 18 4, 632. 19 1, 314; 2, 115; 2, 581; 6, 65. 20 1, 671; 2, 172; 2, 707; 3, 716; 4, 241; 4, 494; 5, 465. 21 4, 245. 22 5, 37. 23 6, 413. 24 1, 331; 1, 703; 4, 94; 4, 522; 5, 387. 25 1, 459; 5, 213; 5, 214. 26 1, 400; 1, 471; 1, 732; 2, 723; 2, 749; 3, 49; 3, 298. 6

CRITERIOS DE EDICIÓN

XCIII

(siete casos) y plaebs27 (seis). En todas ellas hemos regularizado la forma más usada siguiendo el criterio estadístico. También hemos regularizado otras palabras con menos presencia en el texto, como precipue, precordia, leena (por leaena), erumna, preterire, Letheis, Ripheus, Bethis, precingere, estimare y edificare.

2.1.4. oe / e; oe / ae En el texto parece haber preferencia por la monoptongación de oe en amenus28, obedire29, lagenus30 y Corebo31, que hemos mantenido. El diptongo oe sustituye una ē en foelix32 e infoelix33, coenando34, foecunda35 y efoetae36, que también hemos respetado en todas sus apariciones. Por otra parte, oe aparece en lugar de la forma clásica ae en coelum37, coelicus38 y Coelicola39, y moestum40. Hemos fijado oe en todos los casos por tratarse de un uso sistemático.

27

1, 294; 1, 307; 1, 683; 1, 823; 3, 426; 5, 610; 6, 545. 1, 217; 2, 752. 29 1, 489; 2, 473; 2, 669; 3, 57; 4, 457. 30 3, 438. 31 5, 346. 32 1, 549; 1, 791; 2, 506; 2, 678 (dos casos); 3, 483; 3, 573; 5, 576; 5, 594; 6, 592. 33 4, 715; 6, 226. 34 2, 36. 35 2, 507. 36 4, 705. 37 1, 70; 1, 272; 1, 358; 1, 440; 1, 744; 1, 783; 2, 4; 2, 12; 2, 16; 2, 89; 2, 91; 2, 118; 2, 279; 2, 450; 2, 523; 5, 589; 2, 686; 2, 795; 3, 191; 3, 217; 3, 229; 3, 265; 3, 449; 3, 582; 3, 848; 4, 366; 4, 551; 4, 581; 4, 699; 5, 484; 6, 296. 38 1, 442; 2, 93; 2, 213; 4, 633. 39 1, 405. 40 1, 779; 1, 792; 2, 161; 3, 355; 3, 372; 3, 551; 4, 246; 4, 707; 5, 602; 6, 165 (dos casos); 6, 352; 6, 439. 28

ESTUDIO INTRODUCTORIO

XCIV

2.2. Consonantismo Se producen asibilaciones en precio41 (por pretio), y en preciosa42, spacio43, occium44 (por otium) y occia45. Por nuestra parte, al ser sistemáticas, las hemos mantenido. En cuanto a las asimilaciones, en el manuscrito aparece la nasal n los adverbios nunquam46, unquam47. Ante labial también aparece sistemáticamente n en casos como menbra48 y pessundare49. Aparecen siempre las formas quicquam50, quicquid51, nequicquam52. Por otro lado, se observa m ante n en rhequedimna53 (por rechedipna), y se observa asimilación total en Ottauius54. En todos estos casos, por ser sistemáticos, hemos mantenido la grafía del manuscrito. Como contrapartida, encontramos casos en los que la asimilación no tiene lugar, como en tamque, que hemos mantenido. En el adjetivo inmanis solo se produce en una ocasión55, que hemos corregido debido al uso predominante de la versión no asimilada. En los casos de vacilación como inbellem56 / imbellis57, hemos fijado la variante clásica. En general, hemos respetado el uso que refleja el manuscrito sobre la duplicación y simplificación indebidas de geminadas. Así, hemos man41

2, 363; 5, 443; 5, 491. 2, 763; 4, 363. 43 3, 98; 3, 111; 5, 505; 6, 343. 44 5, 190. 45 1, 210. 46 1, 35; 1, 38; 1, 472; 1, 628; 1, 848; 2, 165; 2, 182; 2, 183; 3, 805; 4, 552; 4, 731; 5, 66; 5, 244; 5, 298; 6, 387. 47 1, 413; 1, 550; 1, 819; 1, 857; 3, 119; 3, 433; 3, 523; 3, 793; 3, 804; 4, 734; 5, 311; 6, 254; 6, 470. 48 2, 96; 2, 619. 49 4, 452; 4, 673; 6, 30. 50 1, 62; 3, 698; 3, 841; 4, 169; 4, 382. 51 1, 312; 1, 381; 1, 572; 2, 84; 2, 660; 2, 708; 2, 774; 2, 849; 3, 61; 3, 545; 4, 683. 52 5, 148. 53 2, 760. 54 6, 110. 55 2, 700. 56 2, 790. 57 4, 147. 42

CRITERIOS DE EDICIÓN

XCV

tenido relligio y relligiosa58, littus59, defficio60, forssan61 y forssitan62, squammosa63, suppremum64, occeanus65, Cocciti66, fussum67, prorripio68, y excissa69. También asumptis (por assumptis)70, Cimerium (por Cimme. rium)71 y possesor (por possessor)72. Frente a la vacilación observada entre Pellusia73 y Pelusia74, hemos regularizado la segunda por tratarse de la forma clásica. Respecto al empleo helenizante de h para la transcripción de aspiradas griegas, su presencia en el manuscrito no siempre se atiene a un motivo etimológico. La h etimológica está presente, en todas sus variantes morfológicas, en anchora75, charus76, thus77; rhequedimna78, Dyrrhachii79. La no etimológica, que podría explicarse por hipercorrección, aparece en cathenatos80 y cathenis81,

58

1, 4; 1, 469; 2, 163; 2, 241; 2, 557; 2, 835; 3, 299; 4, 263; 4, 530; 4, 582; 4, 609; 5, 69; 5, 446; 5, 471; 5, 529. 59 1, 347; 1, 674; 1, 777; 2, 1; 2, 155; 2, 172; 2, 319; 2, 320; 2, 322; 2, 461; 2, 466; 2, 508; 3, 37; 3, 116; 3, 162; 3, 165; 3, 184; 3, 195; 3, 197; 3, 199; 3, 237; 3, 268; 3, 286; 3, 291; 3, 342; 3, 483; 3, 518; 3, 524; 3, 623; 3, 780; 4, 322; 4, 346; 4, 352; 5, 22; 5, 29; 5, 34; 5, 81; 5, 108; 5, 368; 5, 375; 5, 387; 5, 425; 6, 353; 6, 365; 6, 399; 6, 411. 60 1, 412; 1, 770; 1, 818; 4, 607; 6, 268. 61 1, 859; 2, 214; 3, 487; 5, 392; 6, 124. 62 3, 119. 63 3, 205. 64 1, 829. 65 1, 574; 2, 11; 2, 524; 3, 216; 3, 362; 3, 773; 3, 779; 4, 703; 5, 5. 66 2, 533; 2, 778. 67 3, 793. 68 3, 208; 3, 506. 69 3, 464. 70 3, 203. 71 2, 388; 4, 319. 72 4, 692. 73 2, 387. 74 2, 663. 75 1, 4; 3, 161; 3, 277; 4, 626; 6, 620. 76 1, 391; 1, 395; 1, 886; 2, 100; 2, 216; 2, 550; 3, 5; 5, 558. 77 1, 315; 2, 681; 3, 747. 78 2, 760. 79 1, 674. 80 1, 42. 81 3, 135; 6, 226; 6, 346. Solo hay un caso sin h, que hemos enmendado siguiendo el criterio estadístico: cathenis (carta nuncupatoria).

XCVI

ESTUDIO INTRODUCTORIO

Aethnam82, Thysiphone83 (por Tisiphone), lynthrem84, Bethis85, luthea86, Thanais87, linthea88, lethum89; Aphrica90 y Aphricus91. Suprime la h etimológica en clamides92, Leucotea (por Leucothea)93, Phlegeton94 (por Phlegethon), lympa95, Rodopeius96 (por Rhodopeius), Riphei97 (por Rhipaei). En todos estos casos hemos conservado las grafías del manuscrito. Presenta también vacilaciones entre Iberus98 (ocho casos) e Hiberus99 (quince): en este caso, hemos regularizado esta última siguiendo el criterio estadístico. También hay vacilación, al cincuenta por ciento, entre hauribus100 y auribus101: ateniéndonos a la norma clásica, hemos regularizado la segunda. También es reflejo de su estilo helenizante el uso de y / i. Aparece y por i, sin fundamento etimológico, en todas las apariciones y casos de los términos Corynthus y Corynthiacus102, Lybia (por Libya) y Lybicus103, 82 1, 94; 2, 5; 2, 142; 2, 448; 2, 685; 5, 176; 5, 269; 5, 626; 6, 384. Solo hay un caso sin h, que hemos enmendado siguiendo el criterio estadístico: Aethneos (2, 532). 83 1, 430. 84 1, 435. 85 2, 11; 2, 604; 2, 626; 3, 773. 86 2, 43; 3, 222. 87 2, 385; 5, 6. 88 3, 66; 3, 95; 5, 60; 6, 181; 6, 392. 89 1, 74; 1, 765; 1, 790; 2, 531; 3, 24; 3, 610; 3, 697; 4, 236; 5, 285; 5, 333; 5, 579; 6, 115. 90 3, 353. 91 5, 342. 92 2, 760. 93 5, 93. 94 2, 532; 3, 472; 6, 577. 95 1, 814; 2, 213; 2, 217; 2, 501; 3, 438; 3, 464; 4, 712; 6, 407. 96 2, 175; 5, 352. 97 2, 815; 3, 359. 98 2, 272; 2, 743; 5, 59; 5, 538; 6, 202; 6, 379; 6, 496; 6, 517. 99 1, 203; 1, 331; 1, 345; 1, 532; 2, 206; 2, 243; 3, 405; 3, 802; 4, 97; 5, 139; 5, 199; 5, 352; 6, 248; 6, 293; 6, 425. 100 2, 211. 101 4, 734. 102 1, 13; 2, 222; 2, 642; 5, 149; 5, 374; 6, 262; 6, 398. 103 1, 15; 1, 97; 1, 686; 2, 428; 2, 802; 3, 204; 5, 72; 5, 108; 6, 411.

CRITERIOS DE EDICIÓN

XCVII

Gygas y Gyganteus104, tygris105 y Tygris106, lyburnus107, Thysiphone108 (por Tisiphone), lynther109, hybernus110, y pyrata111. Existen casos de vacilación: inclytus112 y, en un solo caso, incluta, resuelto a favor del primero por mayoría; sydus y sydereus113 frente a un caso de sidus, donde hemos fijado la primera variante por idéntica razón; Hyberus (cinco casos)114 frente a Hiberus (diez casos), por lo que hemos regularizado esta última; y ocyor (dos casos)115 frente a ocior, (dos casos)116, donde hemos regularizado la variante clásica ocior. Sin razón etimológica, se sustituye i por y en Dionisius117 (por Dionysius), chelidro118, Babilon119, Hircani120, Pachinum121, Cocciti122, clamides123, bombicinus124, simbola125, Solimorum126, y clypeos127. En el caso de la vacilación entre Bizantia128 y Byzantia129, hemos regularizado 104

1, 132; 2, 358; 2, 451; 5, 312. 1, 135. 106 2, 681. 107 1, 151; 2, 527; 2, 541. 108 1, 430. 109 1, 435. 110 3, 190; 3, 198. 111 4, 146; 6, 410. 112 1, 76; 1, 683; 2, 167; 2, 292; 2, 324; 2, 353; 2, 468; 2, 714; 3, 514; 3, 516; 3, 799; 4, 7; 4, 85; 4, 158; 4, 203; 4, 227; 4, 252; 4, 335; 4, 598; 4, 629; 5, 370; 5, 414; 5, 428; 6, 63; 6, 104; 6, 194; 6, 475; 6, 553; 6, 593; 6, 596; 6, 599. 113 1, 318; 2, 43; 2, 97; 2, 105; 2, 687; 3, 190; 3, 217; 3, 231; 3, 500; 3, 582; 3, 640; 3, 672; 4, 275; 4, 304; 4, 636; 4, 703; 5, 33; 6, 361. 114 1, 203; 2, 206; 3, 405; 5, 139; 5, 199. 115 1, 144; 6, 286. 116 4, 215; 6, 136. 117 1, 27. 118 1, 101. 119 1, 131; 2, 681. 120 1, 134. 121 1, 149; 2, 379. 122 2, 533; 2, 778. 123 2, 760. 124 3, 67; 3, 70; 3, 95. 125 3, 66. 126 2, 824; 2, 833; 4, 471; 4, 472; 4, 474; 6, 476. 127 2, 775; 5, 574; 6, 580. 128 1, 31; 4, 8; 6, 475. 129 3, 167. 105

ESTUDIO INTRODUCTORIO

XCVIII

la primera siguiendo el habitual criterio estadístico; en el caso de Cimodocea130 / Cymodocea131, como el uso está repartido al cincuenta por ciento, hemos regularizado la segunda por ser la variante clásica. Por otro lado, en el manuscrito aparece la grafía clásica en palabras como tyrannus y asylum. Destacamos, en último lugar, la preferencia por loquutus132 sobre locutus. Según el criterio estadístico hemos regularizado la primera forma. Existe un caso especial de vacilación que hemos respetado: cum / quum. La distinción gráfica entre ambas grafías no es sistemática: cum es usado como preposición (setenta y siete casos) y como conjunción temporal (veintidós), causal (uno), concesiva (dos) y temporal-causal (doce); sin embargo, quum es siempre conjunción, temporal en la mayoría de los casos (diecisiete), pero también temporal-causal (siete). No hay, pues, un criterio uniforme en el uso de ambas grafías, a diferencia de lo que ocurre en las obras de esta época, en las que cum suele ser empleada como preposición y quum como conjunción. En este sentido, hemos optado por mantener el uso del manuscrito.

2.3. Errores del copista Los errores y lapsus de escritura que contiene el manuscrito, debidos a la mano de un copista que probablemente no tenía grandes conocimientos de la lengua latina, los hemos corregido y recogido en el aparato crítico. Algunos errores revelan la mala lectura que hizo del texto que estaba transcribiendo. Hay abreviaturas que no ha entendido; basten como ejemplos el uso de ipe en lugar de ipse (2, 789), la omisión de la conjunción en dextra (por dextraque)133, o la escritura de ome en lugar de omne (1, 72) por no haber sabido interpretar el signo de nasalización. Otros lapsus se deben a la similitud entre las grafías, como revela el uso de quas por quae (2, 344), uetustus por uetustis (3, 31), haeque por hasque (3, 82), landandum por laudandum (3, 344), o hac por hae (3, 623). Por último, también hay 130

3, 495. 6, 152. 132 1, 263; 1, 286; 1, 869; 3, 376; 4, 119. 133 3, 549. 131

CRITERIOS DE EDICIÓN

XCIX

algunos nombres propios que el copista no ha reconocido: Meanus por Mecenus (1, 805), Cyllae por Scyllae (2, 138) o Fiesus por Fiescus (3, 51).

2.4. Uso de mayúsculas Hemos escrito en mayúscula la letra inicial de cada verso debido al altísimo porcentaje de su utilización (solo en algunos versos no aparece mayúscula inicial), así como por tratarse de una práctica habitual entre los poetas y editores de la época. Por lo demás, nos basamos en los criterios actuales para el empleo de mayúsculas. Así, hemos generalizado la mayúscula inicial después de punto, en nombres propios, y en los nombres de instituciones y de puntos cardinales, estos últimos cuando se refieren a un conjunto de países con una cultura o lengua común. Hemos respetado el uso clásico de la mayúscula en los gentilicios (Hispanus, Venetus, Turca) y en compuestos de nombres propios (Christicolas). Por último, aunque el escriba, según el uso de la época, tiende a expresar en mayúscula los nombres de títulos y dignidades (Regulus, Pappa), los hemos regularizado en minúscula, siguiendo los criterios ortográficos actuales.

2.5. Puntuación El empleo de la puntuación en el manuscrito se atiene a los usos pocos definidos de la época, por lo que contrasta con los criterios actuales, que hemos aplicado en nuestra edición del poema. Una de las medidas que hemos tomado ha sido la eliminación de la puntuación superflua que recarga el texto. Al margen de algún punto y coma usado sin una razón sistemática, predomina en el manuscrito el empleo de la coma, no solo para indicar la yuxtaposición de sintagmas u oraciones, o incluso para separar miembros del mismo sintagma, sino también para separar oraciones coordinadas copulativas cortas, para indicar el inicio de discursos en estilo directo y para finalizar oraciones. Así pues, hemos introducido los signos de puntuación que el sentido requería, sin que tales cambios alteren el significado original del texto. También hemos añadido signos de exclamación e interrogación cuando el contexto lo requiere y hemos entrecomillado los discursos.

ESTUDIO INTRODUCTORIO

C

2.6. Signos diacríticos y de nasalización, abreviaturas y división de palabras En lo tocante a los signos diacríticos, aparecen acentos circunflejos en los genitivos plurales de la segunda declinación en –um (virûm) y en la conjunción quô, frente al relativo quo. También se dan algunos usos de quâm134 cuando no es relativo. En todos estos casos, siguiendo las pautas editoriales actuales, los hemos suprimido. En cambio, importa destacar el uso articular y puntual del trazo superior de la ñ en Monseñorus135, que hemos mantenido. Por otra parte, encontramos casos de separación de palabras que difieren de la práctica clásica, como las enclíticas –que o –ue, en ocasiones separadas por comas de la palabra precedente y que hemos editado unidas. Asimismo, hemos normalizado, de acuerdo también con el uso clásico, la separación de algunas palabras que aparecen juntas, como simulac. Por lo demás, es de señalar el hecho de que en el texto del poema son muy pocos los signos de nasalización, pero se aprecian bastantes más en la versión latina de la carta nuncupatoria de Pedrosa: omniū por omnium (f. 87v); silētium por silentium (f. 88v), confīgunt por confingunt (f. 89r) y Protheū por Protheum (f. 89r). En ningún caso los hemos transcrito. Por su parte, solo aparece una abreviatura: nris (4, 657), marcada con un trazo superior horizontal, que hemos desarrollado (nostris).

3. Aparato crítico Hemos optado por realizar un aparato crítico positivo. En primer lugar, porque, como quiera que carezcamos de borradores previos o versiones impresas del poema, el cuerpo del aparato no correrá el riesgo de verse recargado. En segundo lugar, porque, aprovechando esta circunstancia, el aparato positivo aportará mayor claridad sobre los problemas textuales recogidos. Designamos con M el manuscrito BNE 3960.

134 135

1, 412; 2, 46. 1, 844; 6, 590.

CRITERIOS DE EDICIÓN

CI

4. Aparato de fuentes El aparato de fuentes recoge los poetas clásicos imitados por Pedrosa. Los más seguidos son Virgilio y Ovidio, y, en menor medida, Horacio y los épicos Lucano, Estacio y Silio Itálico. Los que menor presencia tienen son Catulo, Marcial, Valerio Flaco y Juvenal. También hemos recogido algunas fuentes de prosistas clásicos que en ocasiones puntuales ha imitado el madrileño, sobre todo de César y Cicerón. Los autores y sus obras están citados según el sistema de abreviaturas del Thesaurus Linguae Latinae y ordenados de mayor a menor importancia en cada entrada. Entre paréntesis se han anotado las fuentes secundarias. Empleamos letra mayúscula y punto para señalar inicio y final de verso, respectivamente. Usamos almohadillas136 para indicar la coincidencia de sedes metrica entre la fuente y el texto pedrosiano, incluyendo también los casos en los que el poeta épico ha introducido leves variantes morfológicas.

136

Seguimos en ello el modelo de POZUELO CALERO, El licenciado Pacheco, pp. 335-370.

V. BIBLIOGRAFÍA

A. ÁLVAREZ SÁNCHEZ, «El Imperio y el gremio universitario de Guatemala en el siglo XVII», Semata. Ciencias Sociais e Humanidades, 23 (2011) 189-209. ––, La Real Universidad de San Carlos de Guatemala. 1676-1790, Tesis doctoral, Universidad de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela 2007. H. J. S. ALVES, Camões, Corte-Real e o sistema da epopeia quinhentista, Universidade de Coimbra, Coimbra 2001. N. ANTONIO, Bibliotheca Hispana noua siue Hispanorum scriptorum qui ab anno MD ad MDCLXXXIV floruere notitia, vol. 2, Madrid 1787. V. BEJARANO, San Jerónimo. Obras completas, Biblioteca de Autores Cristianos, Madrid 2002. M. BLANCO, «La batalla de Lepanto y la cuestión del poema heroico», Calíope: Journal of the Society for Renaissance and Baroque Hispanic Society, 19.1 (2014) 23-53. M. CALDERÓN REINA, «La Eneida como modelo de la épica culta española de tema religioso: el Ignacio de Cantabria de Pedro de Oña», Cuadernos de Filología Clásica. Estudios Latinos, 17 (1999) 57-88. M. CALVO OVIEDO – I. BARBOZA LEITÓN, «Acercamiento a la poesía religiosa de la etapa colonial Centroamérica siglos XVI y XVII desde: sor Juana de Maldonado y Paz, Baltazar de Orena y Eugenio Salazar de Alarcón», Káñina, 30.1 (2006) 33-42. R. CARANDE HERRERO, Mal-Lara y Lepanto: los epigramas latinos de la Galera Real de don Juan de Austria, Caja San Fernando, Sevilla 1990. J. R. CARRIAZO RUIZ, «Alegoría, isotopía y léxico técnico en la Navegación del alma de Eugenio de Salazar», en F. DOMÍNGUEZ MATITO (ed.), Memoria de la palabra: Actas del VI Congreso de la Asociación Internacional Siglo de Oro, vol. 1, Universidad de Salamanca, Salamanca 2002, pp. 467-476. B. S. CASTELLANOS DE LOSADA (dir.), Biografía eclesiástica completa, vol. 12, Alejandro Gómez Fuentenebro, Madrid 1862. J. CEJADOR Y FRAUCA, Historia de la lengua y la literatura castellana, Tipografía de la Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos, Madrid 1915.

CIV

ESTUDIO INTRODUCTORIO

M. A. DI CESARE, Vida’s Christiad and Vergilian Epic, Columbia University Press, New York – London 1964. L. CHARLO BREA, «Entre la cruz y la pluma», en J. M.ª MAESTRE MAESTRE – E. SÁNCHEZ SALOR – M. A. DÍAZ GITO – L. CHARLO BREA – P. GALÁN SÁNCHEZ (edd.), Benito Arias Montano y los humanistas de su tiempo, vol. 1, Editora Regional de Extremadura – Instituto de Estudios Humanísticos, Mérida 2006, pp. 477-486. E. CICCHETTI, Juan Rufo. La Austriada, Ibis, Como – Pavia 2011. V. CRISTÓBAL LÓPEZ, «Virgilianismo y tradición clásica en la Cristíada de fray Diego de Hojeda», Cuadernos de Filología Clásica. Estudios Latinos, 25.1 (2005) 49-78. ––, «Virgilianismo y tradición clásica en el Monserrate de Cristóbal de Virués», Silua: Estudios de humanismo y tradición clásica, 3 (2004) 115-158. ––, «De la Eneida a la Araucana», Cuadernos de Filología Clásica. Estudios Latinos, 9 (1995) 67-101. ––, «Tempestades épicas», Cuadernos de Investigación Filológica, 14 (1988) 125-148. E. R. CURTIUS, Literatura europea y Edad Media latina, vol. 1, Fondo de Cultura Económica, México – Madrid – Buenos Aires 1984. M. A. DÍAZ GITO, «El tema de la tempestad en el poema Vaccaeis de J. C. Calvete de Estrella», Euphrosyne, 24 (1996) 295-305. A. M. ESPÍRITO SANTO, Arte Poética. Marco Girolamo Vida, Instituto Nacional de Investigação Científica, Lisboa 1990. M.ª D. N. ESTEFANÍA ÁLVAREZ, «Epopeya heroica, poema histórico, panegírico poético: un intento de definición», en VV. AA. (edd.), Los géneros literarios: actes del VII Simposi d’Estudis Clàssics, 21-24 de Març de 1983, Bellaterra, Barcelona 1985, pp. 55-72. P. FERNÁNDEZ DE LA COTERA, «Austriaca siue Naumachia de Francisco de Pedrosa: análisis de III, 630-676, y IV, 265-308», en J. M.ª MAESTRE MAESTRE – J. PASCUAL BAREA – L. CHARLO BREA (edd.), Humanismo y pervivencia del mundo clásico, vol. 1, Instituto de Estudios Humanísticos – CSIC, Alcañiz – Madrid 2009, pp. 1621-1630. ––, «Paganismo y cristianismo en la Austriaca siue Naumachia de Francisco de Pedrosa», Calamus Renascens, 4 (2003) 49-66. M. FERNÁNDEZ NAVARRETE – M. SALVÁ – P. SAINZ DE BARANDA, Colección de documentos inéditos para la historia de España, vol. 3, Imprenta de la viuda de Calero, Madrid 1843.

BIBLIOGRAFÍA

CV

B. J. GALLARDO, Ensayo de una biblioteca española de libros raros y curiosos, vol. 1, Imprenta y fundición de Manuel Tello, Madrid 1863. ––, Ensayo de una biblioteca española de libros raros y curiosos, vol. 3, Imprenta y fundición de Manuel Tello, Madrid 1888. V. GAOS, Miguel de Cervantes. Viaje del Parnaso. Poesías sueltas, Clásicos Castalia, Madrid 1973. D. GARCÍA HERNÁN, «Consecuencias político-culturales de la batalla de Lepanto: la literatura española», Mediterranea Ricerche Storiche, 23 (2011) 467-500. J. GARCÍA ORO MARÍN – M.ª J. PORTELA SILVA, La monarquía y los libros en el Siglo de Oro, Universidad de Alcalá, Alcalá de Henares 1999. J. GARDNER, Marco Girolamo Vida. Christiad, Harvard University Press, Cambridge – London 2009 (I Tatti Renaissance Library, 39). M.ª GEMBERO USTÁRROZ, «El compositor español Hernando Franco (153285) antes de su llegada a México: trayectoria profesional en Portugal, Santo Domingo, Cuba y Guatemala», Latin American Music Review, 26.2 (2005) 273-317. P. GHERARDI, In foedus et uictoriam, contra Turcas iuxta sinum Corinthiacum non. Octob. 1571 partam poemata uaria, Typographia Guerraea, Venecia 1572. G. GONZÁLEZ DÁVILA, Teatro eclesiástico de la primitiva Iglesia de las Indias Occidentales, vol. 1, Diego Díaz de la Carrera, Madrid 1649. R. A. HERRERA, Natives, Europeans, and Africans in Sixteenth-Century Santiago de Guatemala, University of Texas Press, Texas 2003. M. HERRERO GARCÍA, Miguel de Cervantes. Viaje del Parnaso, CSIC, Madrid 1983. J. IJSEWIJN – D. SACRÉ, Companion to Neo-Latin Studies, Leuven University Press, Leuven 1998. V. INFANTES, «Eugenio de Salazar y su Suma de arte de poesía: una poética desconocida del s. XVI», en M. GARCÍA MARTÍN (ed.), Actas del II Congreso de la Asociación Internacional Siglo de Oro, Universidad de Salamanca, Salamanca 1990, pp. 529-536. J. C. JIMÉNEZ DEL CASTILLO, «Las Geórgicas como fuente indirecta en la Austriaca siue Naumachia de Francisco de Pedrosa», Myrtia, 35 (2020) 371-394. ––, «Influencias clásicas en los Cantos de la batalla ausonia de Pedro de Acosta Perestrello», Minerva. Revista de Filología Clásica, 32 (2019) 137-161.

CVI

ESTUDIO INTRODUCTORIO

––, «El tópico del “sobrepujamiento” en la poesía neolatina lepantina», Revista de Estudios Latinos, 18 (2018) 223-237. ––, «“Las muchas figuras, colores y ornamentos con que va la verdad del hecho vestida y ornada”. Fundamentos de la épica clásica en la Austriaca siue Naumachia de Francisco de Pedrosa», Cuadernos de Filología Clásica. Estudios Latinos, 38.2 (2018) 309-327. ––, «Notas sobre la Austriaca siue Naumachia de Francisco de Pedrosa. El curioso caso de una epopeya inacabada», Ágora. Estudos Clássicos em Debate, 20 (2018), 245-267. ––, «Poesía y verdad histórica en la épica hispano-latina del quinientos. El concepto poético de Francisco de Pedrosa», eClassica, 3 (2017) 30-41. ––, «La Austriaca siue Naumachia de Francisco de Pedrosa y la propaganda al servicio del poder», Euphrosyne. Revista de Filologia Clássica, 44 (2016) 265-277. A. LAIRD, «Colonial Spanish America and Brazil», en S. KNIGHT – S. TILG (edd.), The Oxford Handbook of Neo-Latin, Oxford University Press, Oxford – New York 2015, pp. 525-540. T. LANNING, La universidad en el Reino de Guatemala, Editorial Universitaria, Guatemala 1977. M.ª R. LIDA DE MALKIEL, La tradición clásica en España, Ariel, Barcelona 1975. J. LÓPEZ DE TORO, Los poetas de Lepanto, CSIC – Instituto Histórico de Marina, Madrid 1950. A. LUQUE LOZANO, «Los símiles en la Tebaida de Estacio», Habis, 17 (1986) 165-184. J. M.ª MAESTRE MAESTRE, «La edición crítica de textos humanísticos I», en J. M.ª MAESTRE MAESTRE – L. CHARLO BREA – J. PASCUAL BAREA (edd.), Humanismo y pervivencia del mundo clásico. Homenaje al profesor Luis Gil, Ayuntamiento de Alcañiz – Universidad de Cádiz, Alcañiz – Cádiz 1997, pp. 1051-1106. ––, «El mundo clásico como fuente indirecta en Domingo Andrés», Habis 21 (1990) 153-164. ––, «El tópico del “sobrepujamiento” en la literatura latina renacentista», Anales de la Universidad de Cádiz, 5-6 (1988-1989) 167192. H. MALDONADO MACÍAS, «Testamento y codicilo de Eugenio de Salazar», Literatura Mexicana, 3.2 (1992) 447-473.

BIBLIOGRAFÍA

CVII

H. MANCING, The Cervantes Encyclopaedia, vol. 2, Greenwood Publishing Group, Connecticut – London 2004. M. MAÑAS NÚÑEZ, «Pedagogía y teoría gramatical en el Libellus de fray Martín de la Cueva», Minerva, 26 (2013) 205-230. P. MEHTONEN, Old Concepts and New Poetics. Historia, Argumentum and Fabula in the Twelfth –and early Thirteenth– Century Latin Poetics of Fiction, Societas Scientiarum Fennica, Helsinki 1996. M. MENÉNDEZ PELAYO, La ciencia española, vol. 3, CSIC, Santander 19531954. ––, Estudios sobre el teatro de Lope de Vega, vol. 6, CSIC, Madrid 1949. ––, Historia de la poesía hispano-americana, vol. 1, CSIC, Santander 1911. C. H. MOORE, «Prophecy in the Ancient Epic», Harvard Studies in Classical Philology, 32 (1921) 99-175. J. PASCUAL BAREA, Rodrigo Caro. Poesía castellana y latina e inscripciones originales, Diputación de Sevilla, Sevilla 2000, pp. 83-91. L. PÉREZ-PUENTE, «San Carlos de Guatemala. Universidad pública o universidad conventual», Revista Iberoamericana de Educación Superior, 1.2 (2010) 60-73. ––, «La creación de las cátedras públicas de lenguas indígenas y la secularización parroquial», Estudios de Historia Novohispana, 41 (2009) 45-78. J. C. PINTO SORIA, «Bernal Díaz del Castillo en Guatemala», Iberoamericana, 14 (2014) 9-28. A. PLAGNARD, «Cautivas cristianas y enamorados turcos: el tratamiento épico de unos infortunios náuticos en la guerra de Chipre», Criticón, 115 (2012) 125-145. B. POZUELO CALERO, «Transmutando la historia contemporánea en epopeya virgiliana: la Felicísima victoria de Jerónimo de Corte-Real», en C. PIMENTEL – P. MORÃO (edd.), Matrizes Clássicas da Literatura Portuguesa: uma (re)visão da literatura portuguesa das origens à contemporaneidade, Campo da Comunicação, Lisboa 2014, pp. 169178. ––, El licenciado Francisco Pacheco. El túmulo de la reina doña Ana de Austria, Instituto de Estudios Humanísticos – Laberinto, Alcañiz – Madrid 2004 (Colección de Textos y Estudios Humanísticos “Palmyrenus”; Serie Textos, XI).

CVIII

ESTUDIO INTRODUCTORIO

E. RAMÍREZ, «Eugenio de Salazar y Alarcón: el elogio de la ciudad virreinal del siglo XVI», Revista de Humanidades: Tecnológico de Monterrey, 17 (2004) 49-77. M. RIGAUX, Fictions of Lepanto. Visuality and Epic Poetry in Renaissance Iberia (1571-1587), Tesis doctoral, Universiteit Gent, Gent 2018. A. RODRÍGUEZ MOÑINO, «Don Pedro de Liévana, primer poeta de Guatemala (siete composiciones inéditas del siglo XVI)», Revista del Centro de Estudios Extremeños, 7 (1933) 165-175. M. RODRÍGUEZ-PANTOJA, «La descripción de la tempestad en el libro V de la Farsalia», Excerpta Philologica, 1.2 (1991), 747-766. ––, «Una lectura de temas épicos latinos: la “Tempestad Literaria” en Virgilio y Ovidio», Revista de filología de la Universidad de La Laguna, 4 (1985) 207-248. M.ª E. RODRÍGUEZ TEN, «Elementos de la Antigüedad clásica en el Austriadis carmen de Juan Latino», en J. M.ª MAESTRE MAESTRE – L. CHARLO BREA – J. PASCUAL BAREA (edd.), Humanismo y pervivencia del mundo clásico. Homenaje al profesor Antonio Fontán, vol. III.3, Laberinto, Alcañiz – Madrid 2002, pp. 1121-1131. C. ROSELL, Historia del combate naval de Lepanto y consecuencias de aquel suceso, Imprenta de la Real Academia de la Historia, Madrid 1853. C. SÁENZ DE SANTA MARÍA, El licenciado don Francisco Marroquín, primer obispo de Guatemala (1499-1563), Ediciones Cultura Hispánica, Madrid 1964. R. A. SALAZAR, Historia del desenvolvimiento cultural de Guatemala, Ministerio de Educación Pública, Guatemala 1897. J. SALVADÓ RECASENS, «Un epyllion desconocido de Antonio Agustín sobre Lepanto», en L. VILÀ (ed.), Estudios sobre la tradición épica occidental (Edad Media y Renacimiento), Editorial Caronte, Madrid – Bellaterra 2011, pp. 83-106. J. A. SÁNCHEZ MARÍN, La Austríada de Juan Latino, Universidad de Granada, Granada 1981. P. SANCHIZ OCHOA, «Españoles e indígenas: estructura social del valle de Guatemala en el siglo XVI», en A. JIMÉNEZ (ed.), Antropología histórica: la Audiencia de Guatemala en el siglo XVI, Universidad de Sevilla, Sevilla 1997, pp. 163-194. ––, Los hidalgos de Guatemala. Realidad y apariencia en un sistema de valores, Universidad de Sevilla, Sevilla 1976.

BIBLIOGRAFÍA

CIX

B. SEGURA RAMOS, «El símil de la épica (Ilíada, Odisea, Eneida)», Emerita, 50.1 (1982) 175-197. L. SERRANO, España en Lepanto, Swan, Madrid 1986. B. SUÑE BLANCO, «La educación en Guatemala (s. XVI) como un proceso de enculturación-aculturación», en A. JIMÉNEZ (ed.), Antropología histórica: la Audiencia de Guatemala en el siglo XVI, Universidad de Sevilla, Sevilla 1997, pp. 369-394. M. TANNER, The Last Descendant of Aeneas: The Hapsburgs and the Mythic Image of the Emperor, Yale University Press, New Haven 1993. M. Á. TEJEIRO FUENTES, Los poetas extremeños del Siglo de Oro, Editora Regional de Extremadura, Mérida 1999. F. VÁZQUEZ, Crónica de la provincia del Santísimo nombre de Jesús de Guatemala, Tipografía nacional, Guatemala 1937. M.ª J. VEGA, «Idea de la épica en la España del Quinientos», en M.ª J. VEGA – L. VILÀ (edd.), La teoría de la épica en el siglo XVI (España, Francia, Italia y Portugal), Editorial Academia, Barcelona 2010, pp. 103-135. ––, «La poética de la lectura en el siglo XVI. Hacia una reescritura de la historia de la crítica en el Renacimiento», en C. CODOÑER, – J. UREÑA BRACERO – S. LÓPEZ MOREDA (edd.), El Brocense y las humanidades en el siglo XVI, Universidad de Salamanca, Salamanca 2003, pp. 255-272. L. VILÀ, «La poesía de guerra en el Mediterráneo: la defensa de Malta en la épica del quinientos», Calíope: Journal of the Society for Renaissance and Baroque Hispanic Society, 19.1 (2014) 129-158. ––, «Fama y verdad en la épica quinientista española. El virgilianismo político y la tradición castellana del siglo XV», Studia Aurea, 4 (2010) 7-9. ––, «Actium y Lepanto en la épica española del XVI: la Felicísima victoria de Jerónimo Corte Real», Salina, 18 (2004) 75-76. ––, «Épica, historia y la construcción de los mitos nacionales. La problemática de la teoría y la praxis de la épica culta en el siglo XVI (en Italia y España)», História e Perspectivas. Uberlândia, 34 (2006) 83-106. ––, Épica e imperio. Imitación virgiliana y propaganda política de la épica española del siglo XVI, Tesis doctoral, Barcelona 2001. I. VILLALBA DE LA GÜIDA, Virgilianismo y tradición clásica en la épica neolatina de tema colombino, Tesis doctoral, Universidad Complutense, Madrid 2012.

CX

ESTUDIO INTRODUCTORIO

E. WRIGHT, «Enredos historiográficos: Lope ante Lepanto», Anuario de Lope de Vega. Texto, literatura, cultura, 18 (2012) 146-174. E. WRIGHT – S. SPENCE – A. LEMONS, The Battle of Lepanto, Harvard University Press, Cambridge – London 2014 (The I Tatti Renaissance Library, 61). A. YBOT LEÓN, La Iglesia y los eclesiásticos españoles en la empresa de Indias: la obra y sus artífices, vol. 2, Salvat, Barcelona 1963. M.ª A. ZAPATA FERRER, La écfrasis en la poesía épica latina hasta el s. I d. C. inclusive, Editorial de la Universidad Complutense de Madrid, Madrid 1986.

PARTE II EDICIÓN CRÍTICA

POEMAS LAUDATORIOS Y CARTA PROLOGAL

Soneto Del doctor Alonso Eliz de Laso Si entre los griegos fue tan porfiado Sobre si mayor premio se debía A ellos por aver Troia asolado Que al gran Homero que lo describía, 5

10

Por la misma razón será altercado Entre los hespañoles algún día Si se debe más premio al que vencía La naval que al que la á decantado. Porque, puesto que el de Austria con la espada Ganó de sarrazenos tan gran gloria En la batalla en que los venció, Quedara en el olvido sepultada Si el carpentano que la decantó No la dexara al mundo eternizada.

9 Austria corr.: Austia M

4

EDICIÓN CRÍTICA

Soneto Del doctor Alonso Eliz de Laso Si en todo el orbe es tan celebrada Mantua la cisalpina porque dio Al mundo un gran poeta que cantó Las armas y al varón con su jornada, Mantua la carpentana muy loada Será por un Pedrosa que crió, Que con felice vena enriqueçió La batalla naval tan afamada. Y si César Augusto ennobleçió Y hizo esclareçido al mantuano Por averle su Aeneida dedicado, El gran Philippo de Austria engrandeçió Y hizo gran favor al carpentano Por aver sus proezas celebrado.

9 Augusto corr.: Agusto M

5

10

POEMAS LAUDATORIOS Y CARTA PROLOGAL

De don Pedro de Liébana, deán de la sancta yglesia de Guathemala Soneto Las ondas del Egeo rubicundas En el sanguíneo Marte, dieron muestra Que Dios exercitó su fuerte diestra Contra las armas del gran Turco immundas. 5

10

Iamás por tierra el gran Epaminundas Ni Themístocles en naval palestra Con fuerça, con valor, con arte diestra Gozaron de victorias tan segundas, De suerte que podamos dar firmado, Haziendo de proezas breve suma, Que el máximo don Iuan les fue delante Y solo el mantuano celebrado Francisco de Pedrosa con la pluma Eternizó victoria tan triumfante.

5

6

EDICIÓN CRÍTICA

Al exelente poeta Francisco de Pedrosa y a su famosa Austriaca. Fernando de Salazar, natural de Madrid y discípulo suyo Soneto Espadas griegas, tan eternizadas Por la alta musa del heroico Homero, Que desde el oriental Indo al Ibero Seréis perpetuamente celebradas: Otras se labran ya más afiladas, De mejor temple y muy más fino azero, Que están por su valor –que es el primero– Sobre la quinta esphera levantadas. Estas celebra el hespañol Pedrosa, Señor de los thesoros de Helicona, A quien Apolo reconoce tanto,

5

10

Al que es del sacro lauro la corona, Pues canta la victoria más famosa, Con tan suave y tan sonoro canto. Armas que tal son hizieron, Merecieron Tal Musa a su son cantase Por que en ellas se emplease La gloria que ellas le dieron.

15

POEMAS LAUDATORIOS Y CARTA PROLOGAL

A la real villa de Madrid, por su famoso poeta Francisco de Pedrosa. Pedro de Salazar Carrillo, hijo della y discípulo dél Estanza Real Madrid, que un hijo procreaste, Que el orbe nuevo ilustra y enriqueçe Con alto ingenio y tan florido engaste, Que allá por él tu claro nombre crece, 5

10

Ni la famosa Mantua te escureçe, Ni aquella Colophonia frequentada, Pues tienes hijo ygual que te engrandeçe, Y haze en ambos orbes tan mentada. Qual la que le procreó, Tal es el hijo eminente, Tales hazañas cantó, Tal es su canto exelente.

7

8

EDICIÓN CRÍTICA

Catholicae Regiaeque maiestati Christianae fidei propugnatoris inuictissimique Philippi Hispaniarum et Indiarum regis, Franciscus Pedrosa Mantuanus poeta et orator Grammaticaeque profesor in templo primario sancti Iacobi urbis Cuahuthemalae, perpetuam foelicitatem.

Cum sepe numero, Christianissime atque potentissime rex, tuarum multarum ac prope innumerabilium uirtutum inclytorumque factorum pelagus mecum ipse perpenderem, quae nimirum his foelicissimis temporibus, quae tua uirtus, foelicitas atque prudentia quibus tua multa latissima atque foelicissima regna regis et moderaris, quae totius orbis terrarum est optima atque maxima pars, nobis pepererunt, (quanquam tua uirtus his omnibus maior, uniuersa etenim Italia, omnibus quibus antea flagrare solebat, bellis tua summa prudentia atque uirtute compositis, per te iam paccata quiescit, Hispania candida atque syncera tuo sanctissimo zelo atque cura, prauis omnibus hereticorum, zizaniis, quae per dominicam segetem iam sensim ac furtim uagari et serpere incipiebant, prorsus exterminatis, effecta sub uera Christi relligione te auspice atque autore militat, qui bonus eius ac uigilans pastor existis, quae quidem Christiana messis et uinea meritissimo nuncupari potest, ac proinde tuae soli maiestati ante alios Christianos principes ac reges sanctae fidei catholicae defensoris nomen atque titulus proprie adscribitur et attribuitur, siquidem tua solis maiestas tuis fortissimis potentissimisque humeris illam fulcit, in idque thesauros omnes atque amplissima uectigalia liberalissime quidem impendit atque profundit)... equum esse arbitratus sum uirum aliquem literis insignem presertim apud Hispanos exoriri, ubi sane bonae literae tantopere tuo fauore atque patrocinio florescunt, qui tuae maiestatis preclarissima gesta animi dotes atque uirtutes heroico carmine celebraret, ut tam clarum inclytum ac famosum nomen ut tuum, charissimi atque fortunatissimi fratris tui domini Ioannis ab Austria, nullo non carminum genere celebrata immortalitati comendentur, hoc presertim scribendi genere omnium optimo atque grauissimo, quo clarissimum atque insignem

23 solis corr.: soluis M

24 fulcit corr.: fulcis M

5

10

15

20

25

30

POEMAS LAUDATORIOS Y CARTA PROLOGAL

5

10

15

20

25

9

C. R. M. A la Cathólica Real Magestad de don Philippe, rey de Hespaña y de las Yndias, Francisco de Pedrosa, natural de Madrid, poeta y orador y preceptor de Gramática, en la cathedral desta sancta yglesia de Sanctiago de Guathimala, perpetua felicidad1.

Parándome muchas vezes a considerar, christianíssimo y poderosíssimo señor, en el grande piélago de vuestras grandes y casi innumerables virtudes y famosíssimos hechos que en estos tan felicíssimos tiempos, que an causado el gran valor, prudencia y felicidad con que regís y gobernáis vuestros felices y grandes reynos, que es la mejor parte del mundo grande (aunque vuestro valor es muy mayor que él, porque toda Italia está en paz, Hespaña está tan limpia de zizaña, con el sanctíssimo zelo y cuidado de Vuestra Magestad, su bueno y vigilante pastor, que con mucha razón se puede llamar mies y viña del Señor, y a Vuestra Magestad solo entre todos los príncipes christianos se atribuye propia y debidamente el título de defensor de la sancta fe cathólica, pues que solo Vuestra Magestad la sustenta con sus muy fuertes y poderosos hombros y emplea en esto sus grandes rentas y thesoros), parecióme que era razón que se levantara algún famoso varón principalmente donde tanto florecen las letras y buenas artes como es en Hespaña con el favor y patrocinio de Vuestra Magestad, su señor y verdadero padre, que escribiera en verso heroico latino vuestras grandes hazañas y virtudes, por que tan famoso nombre como es el vuestro y de vuestro charíssimo y felicíssimo hermano el señor don Iuan de Austria se eternicen en todo género de escriptura, principalmente en el modo de escribir más alto y estimado de todos, que es el verso latino heroico, en el qual el famoso

1

Como advertimos en el estudio introductorio, el ms. 3960 presenta dos versiones de la carta prologal de Pedrosa, una en español (ff. IVr-IXr) y otra en latín (ff. 87r-93r). Hemos optado por editar las dos versiones enfrentadas.

10

EDICIÓN CRÍTICA

poetam Homerum Troianum excidium suique fortissimi Vlyssis praeclara facinora conscripsisse constat, Vergiliusque Mantuanus illum imitatus eiusdemque uestigiis ingressus eodem stilo atque carminis genere omnium Caesarum triumphos et clara facinora prosequutus est, a quorum styrpe tua maiestas originem ducit. Heroum quoniam inclyta facta, quos priscis temporibus antiqui semideos nuncupare solebant, non alio quam isto componendi genere, quod ipsorum magnitudinem aequiparare posset, gaudebant, nec historiographus optime suo fungitur officio quum alio preterquam heroico carmine heroica facta componit, quemadmodum precipuus poetarum omnium historicorum Horatius optime praecipit, eo quod primi omnium Vergilius et Homerus eo metro sint usi. Hic etenim uersus eam uenustatem, eum leporem, eam gratiam et autoritatem habet, ut si uiri quem laudat meritis par extiterit, non solum gratiam et autoritatem afferat atque plus splendoris addat, et optimae imaginis instar atque picturae, quae nempe quo propius aspiciatur, melior ac magis pulchra uidetur plusque ad sese allicit et inuitat, uerum etiam longiorem multo uitam prestat quam historia soluto sermone conscripta, ut optime inquit Ouidius: Ergo cum silices, cum dens patientis aratri Depereant aeuo, carmina morte carent. Cedant carminibus reges, regumque triumphi, Cedat et auriferi ripa beata Tagi, Mors etiam saxis nominibusque uenit. Quibus carminibus Augusto Caesari scribit ferrum durissimaque saxa tempore quidem atteri atque uetustate consumi, ac de regibus inclytis eorum atque clarissimis triumphis memoriam abolendo triumphum agere, eos qui celebrent quum desint, preterea flumina alueos et prisca nomina quum mutent, uersus tamen existere immortales immortalemque uitam tribuere. Et Vergilius poetarum omnium facile princeps inquit quod imagines summorum artificum manibus factae ad exprimendas et regum imperatorumque clarorum imagines posteris tradendas, cum tantum corporum exteriorem superficiem reddant ac representent,

26 inclytis corr.: inclytus M

5

10

15

20

25

30

POEMAS LAUDATORIOS Y CARTA PROLOGAL

5

10

15

20

25

30

11

poeta Homero escribió la destruición de la antigua Troia y las hazañas de su valeroso Vlysses, y Vergilio el mantuano, siguiendo las mismas pisadas de Homero, celebró en el mismo estilo y modo todas las hazañas de los césares, de cuya estirpe Vuestra Magestad procede. Porque las hazañas de los héroes que los antiguos llamaron medio dioses no se contentan con otro género de escriptura que pueda ygualar con su grandeza, ni el historiador cumple con lo que es obligado a su officio debido quando celebra las hazañas heroicas en otro modo de escribir que en verso hexámetro heroico, como lo da por precepto Horacio, maestro principal de los poetas historiadores. Y fue la causa de dar este precepto aver sido Homero y Vergilio los primeros y principales que escribieron en él. Porque tiene este verso, si yguala con el subieto, tal gracia y autoridad que no solamente agracia y autoriza las hazañas y es como la buena pintura, que mientras más de cerca la miran mejor parece y más convida a miralla, mas aun dales vida más larga que la historia de prosa, como muy bien dice el ingenioso poeta Ovidio: Ergo cum silices, cum dens patientis aratri Depereant aeuo, carmina morte carent. Cedant carminibus reges, regumque triumphi, Cedat et auriferi ripa beata Tagi, Mors etiam saxis nominibusque uenit2. Escribe al emperador Augusto César que como el hierro y las duras peñas con el tiempo se gasten y consuman, y de los famosos reyes y sus triumfos triumfe el tiempo no aviendo quien los escriba y celebre, y los ríos muden sus nombres y madres, solos los versos son immortales y les dan vida immortal. Y el príncipe de los poetas Vergilio dice3 que las ymágines y estatuas hechas por mano de grandes artífices para representar y dar noticia a los descendientes de los famosos reyes y emperadores representan y retratan la forma y gentileza exterior de los cuerpos,

2

La versión de esta cita (los cuatro primeros versos corresponden a OV. am. 1, 15, 31-34; el quinto, a AVSON. epigr. 37, 10) mantiene algunas discrepancias con las ediciones modernas [OV. am. 1, 15, 34 benigna Tagi]. 3 Sorprende que en ambas versiones se aluda a Virgilio, cuando tanto la idea que recupera Pedrosa como el texto que cita a continuación son horacianos.

12

EDICIÓN CRÍTICA

non tamen maiestatem, uirtutes ac reliqua animorum ornamenta quae nimirum uerae ac uiuae sunt imagines referunt, quemadmodum carmina reddunt, quum sic scriptum reliquit: Nec magis expressi uultus per aenea signa Quam per uatis opus mores animique uirorum Clarorum apparent.

5

Horatius etiam Moecenati, cuidam equiti Romano styrpe regia prognato qui poetis historicis plurimum fauebat, sic scriptum reliquit: Nec Si chartae sileant, quod bene feceris Mercedem tuleris. Quid foret Iliae, Mauortisque puer, si taciturnitas Obstaret meritis inuida Romuli? Ereptum Stygiis fluctibus Aeacum Virtus et fauor et lingua potentium Vatum diuitibus consecrat insulis. Dignum laude uirum Musa uetat mori, Caelo Musa beat. Hoc est, si historici silent, nemo benefactorum premia feret. Quid Romulo, Martis filio, aliisque quamplurimis uiris inclytis fieret, quorum nomina nouimus, si silentium inuidum tacendo pressisset? Historia uitam laudatu regibus dignis immortalem prebet, ad coelumque effert. Idem autor, Pindarum poetam laudibus alibi prosequens, uirtutem, fortitudinem, animos moresque regum heroicorum aureos ad astra usque poetas extollere ab obliuionisque tenebris illos uindicare fatetur: Vires –inquit– animumque moresque aureos Deducit in astra, nigroque Inuidet Orco.

10

15

20

25

POEMAS LAUDATORIOS Y CARTA PROLOGAL

13

mas no representan ni retratan el valor, gracias y virtudes, que es el verdadero y vivo retrato interior del ánima, como lo representan y retratan los versos, diciendo: 5

Nec magis expressi uultus per aenea signa, Quam per uatis opus mores animique uirorum Clarorum apparent4. Y Horacio, escribiendo a un caballero romano de sangre real que hazía mucho por los historiadores poetas, dice:

10

15

20

25

Nec Si chartae sileant, quod bene feceris Mercedem tuleris. Quid foret Iliae, Mauortisque puer, si taciturnitas Obstaret meritis inuida Romuli? Ereptum Stygiis fluctibus Aeacum Virtus et fauor et lingua potentium Vatum diuitibus consecrat insulis. Dignum laude uirum Musa uetat mori, Caelo Musa beat5. Si los historiadores callan, ninguno llevará premio de lo que bien hiziere. ¿Qué fuera de Rómulo, hijo del dios Marte, y de otros muchos famosos de quien tenemos los vivos noticia, si el envidioso silencio los escondiera callando? La historia da vida immortal a los reyes dignos de loa y los sublima hasta el cielo. Y el mismo autor dice en otra parte, loando al famoso poeta Píndaro, que sube y lleva a las estrellas el esfuerzo, ánimo y costumbres de oro de los famosos y heroicos reyes y los saca de las tinieblas del olvido: Et uires, animumque moresque aureos Deducit in astra, nigroque Inuidet Orco6. 4

HOR. epist. 2, 1, 248-250. HOR. carm. 4, 8, 20-29. En el manuscrito, nec aparece al comienzo del primer verso citado. 6 HOR. carm. 4, 2, 22-24. Obsérvese la errónea distribución de versos en la cita de Pedrosa respecto a las edicones modernas: plorat et uiris animumque 5

14

EDICIÓN CRÍTICA

Et –autor idem tradit– alii uiri complures fortissimi magnanimique principes atque reges gestis insignes, quorum nomina prorsus nobis ignota sunt nullamque eorum notitiam habemus, priscis temporibus extiterunt, eo quod historici presertim poetae defuerunt. Scribit etiam sententiam optimam memoratuque dignam: aeque conducere nullum unquam eosdem praeclarum facinus ac memorabile fecisse, uatibus ea qui celebrent defficientibus, ac si geserint nullum. Sic inquit ille: Vixere fortes ante Agammennona Multi; sed omnes illachrimabiles Vrgentur, ignotique longa Nocte, carent quia uate sacro, Paulum sepultae distat inertiae Celata uirtus. Historia etenim numeris astricta adeo grata, florida, iucunda atque suauis est, si partibus ac legibus quas decorum postulat constiterit, nunquam enim lector tunc temporis, figuris uariis, coloribus et ornamentis allectatus, eam legendo satiatur, quibus res gesta uestitur, decoratur et ornatur. Nam quum eius fit mentio, poetis minime uel addere quicquam uel demere aut cominisci iuxta poeticas leges et iura licebit, omnia namque figmenta quaecumque ab ingeniosis poetis uoluptatis gratia confinguntur, sunt uelut allectamenta dulcissimaque melodia quibus ad ueram historiam lectores libentius alliciuntur, quam quae his omnibus ornamentis, uarietate diggressionibusque sit destituta atque nudata. Quum autem poetae huius modi figmenta componunt et cominiscuntur, non eo animo ac mente confingunt ac fabulantur, ut mentientes falsa populo tradant, sicut optime Lactantius Firmianus in eo opere cui De falsa ethnicorum relligione titulum fecit, testatum reliquit. Nam quemadmodum Erasmus eo libro quem De rerum copia composuit, optime testatur, omnes fabulae quas poetae confingunt quadruplici de causa confinguntur ac nituntur: aut aliqua allegoria aut theologia, ut quum Protheum in uarias uerti figuras, ac deam Palladem ex Iouis cerebro progenitam fabulantur; aut historia, ut quum Herculis pugnam commemorant, 8 Agammennona corr.: Agamnona M 27 relligione corr.: rellione M

17 allectatus corr.: allectus M

5

10

15

20

25

30

POEMAS LAUDATORIOS Y CARTA PROLOGAL

5

10

15

20

25

30

15

Y como este mismo autor dice, otros muchos varones y príncipes esforzados y reyes valerosos que an hecho grandes hazañas á avido en los siglos passados de los quales no tenemos noticia, ni sabemos sus nombres por aver faltado historiadores principalmente poetas. Escribe también y con mucha razón un dicho muy bueno, que tanto monta no tener quien celebre las hazañas como nunca averlas hecho. Y dice así: Vixere fortes ante Agammennona Multi; sed omnes illachrimabiles Vrgentur, ignotique longa Nocte, carent quia uate sacro, Paulum sepultae distat inertiae Celata uirtus7. Porque va tan gustosa y florida la historia escripta en metro y es tan suave y deleytosa su lición, si lleva las partes y decoro que á de llevar, que nunca se harta el discreto lector de leerla por las muchas figuras, colores y ornamentos con que va la verdad del hecho vestida y ornada. Porque quando della se trata no tiene el poeta licencia de añadir ni quitar conforme a las leyes de la poesía, y las fictiones que fingen y inventan los poetas ingeniosos son como reclamos y suave melodía con que se atrahen los lectores a leer de mejor gana el suceso verdadero de la historia que la historia que va desnuda desta variedad de digresiones y ornamentos. Y quando los poetas escriben estas fictiones no es su intención escribir mentiras por verdades, como dice Lactancio Firmiano en un libro que compuso, De la falsa religión de los gentiles. Porque, como dice Erasmo en su Copia Rerum, todas las fábulas que los poetas componen van fundadas en una de quatro causas: o en alguna alegoría, fundada en theología, como decir que Protheo, un adivino, se mudaba en muchas figuras, y que la diosa Palas nació del celebro de Iúppiter; o en historia, como la pelea que

moresque / aureos educit in astra nigroque / inuidet Orco. En la versión latina de la carta omite et y añade inquit. 7 HOR. carm. 4, 9, 25-30.

16

EDICIÓN CRÍTICA

qua cum Acheloo congressus est; aut physica, ut Phaetontis fabula aut quattuordecim illae nymphae quas Iunoni Vergilius attribuit, quae nimirum sunt totidem impressionum genera seu formae, quae in sublimi aeris regione concrescunt et congelascunt; aut moribus, ut quum Circen illam uirgula homines in bruta animalia conuertentem scribunt, qua quidem fabula nobis significatur homines, quoties in uitia turpia prolabuntur, in bestias immanissimas, ut psalmographus inquit, mutari, quum sic ait: homo quuum honore esset, non intellexit, comparatus est iumentis insipientibus, et similis factus est illis. Quod nempe carminis heroici genus tantopere apud antiquos in precio tantoque in honore fuit adeoque fuit maximi factum, ut quibus id impulsi fecerunt, uix dici propemodum possint, ut illud scribendi genus illis tam mirum in modum placuerit quod tantopere optatum ab illis atque desideratum fuit. Alexander ille Macedo totius Orientis expugnator, cum totam Graeciam perlustrasset aliquem poetam quaerens, qui sua praeclara memorabiliaque facinora dignissime elegantissimeque conscriberet, nullum preter quendam, cui nomen erat Cherilus, inuenire potuit. Quem uatem, quo ad optime scribendum animaret, extimularet et incenderet, pro uno quoque eleganti carmine composito singulos donabat philippos, cuius quidem stylus cum admodum regi displiceret, silentium illi iussit imperari. Tantopere quoniam gloriae cupiditate mouebatur, ut edicto uetari uoceque preconis per uniuersa regna sua omnibus anuntiari iusserit ne pictor preter Apellem quispiam effigiem suam penicillo de pingere, nec statuarius, nisi solus Lyssippus, formare effingereque auderet. Qui sane cum aliquando ad Achillis sepulchrum accessisset, suspirans dixisse fertur «o fortunatum iuuenem –Homerum significans–, qui tuarum uirtutum ac laudum talem preconem inueneris et habere merueris». Et sepe numero procerum frequentia Homeri Thersitem, qui omnium militum qui ab Homero celebrati erant uilissimus abiectissimusque habebatur, sese esse malle, quam Achillem Cherili dictitabat. Vates etiam diuino numine afflati omnia nostrae sanctae fidei catholicae sacra mysteria, quemadmodum a diuo Ieronimo in eo opere quod inscribitur Iob, illud comentanti, optime annotatum est, eodem metri genere apud Hebreos conscripserunt. 1 congressus corr.: conggressus M sunt M

35 conscripserunt corr.: conscripta

5

10

15

20

25

30

35

POEMAS LAUDATORIOS Y CARTA PROLOGAL

5

10

15

20

25

30

17

tuvo Hércules con Acheloo; o en natural, como la fábula de Phaetón o las catorce nimfas que atribuye Vergilio a la diosa Iuno, que son catorce maneras de impressiones que se hazen en la región del ayre, que se entiende por la diosa Iuno; o en alguna moralidad, como quando quenta que Circe volvía a los hombres en brutos animales con una vara, por la qual fábula se nos da a entender que quando los hombres caen en vicios y pecados se vuelven, como dixo el psalmista, en bestias y animales brutos, en el psalmo que dice nolite fieri sicut equus et mulus, in quibus non est intellectus8, y en otra parte dice homo quum in honore esset, non intellexit, comparatus est iumentis insipientibus, et similis factus est illis9. Y á sido en tanto tenido y estimado de los antiguos heroicos este modo de escribir y estilo, que casi no se podrían sufficientemente decir las causas que les movió a que tanto les agradase esta manera de escribir que tanto codiciada fue dellos, a que Alexandro Magno, conquistador de todo el Oriente, se lee que anduvo por toda la Grecia buscando algún poeta que supiese dignamente escribir sus hazañas, y no halló ninguno, si no fue a uno que se llamaba Chérilo, al qual para animarle a escribir bien daba por cada un verso bueno un ducado, y como no le contentase su estilo le mandó poner silencio; que era tan ambicioso de honra, que mandó pregonar por todo su reyno que ningún pintor se atreviese a pintarle si no fuese Apeles, ni hazer su retrato de bulto, sino solo el famoso Lysippo. Y llegándose una vez al sepulchro de Achiles, dio un sospiro diciendo «oh bienaventurado mancebo que hallaste tal pregonero de tus hazañas», entendiendo por el poeta Homero, que avía celebrado los hechos de Achiles. Y muchas vezes decía que quisiera más ser el Thersites de Homero, que era el más vil soldado de quantos avía hecho mención en su obra, que el Achiles de Chérilo. Y los profetas inspirados por el Espíritu Sancto escribieron los misterios divinos de nuestra sancta fe cathólica en este género de verso, como lo nota el bienaventurado san Gerónimo, escribiendo sobre Iob, el qual dice que está escripto en él en la lengua hebraica.

8

Salmos 31, 9. Obsérvese que esta cita no la reproduce Pedrosa en la versión latina. 9 Salmos 48, 13.

18

EDICIÓN CRÍTICA

Et, ut mihi uidetur, Deo optimo maximo diuina sacrosanctaque sua omnia uaticinia eo metro a uatibus sacris conscribi placitum fuit, quia, quemadmodum eius diuina maiestas nobis imperat ut suis praeceptis diuinis seruandis flagrantibus cordibus ac mentibus incumbamus, quam maximoque mentis ardore, intensione ac uehementia, quum sic praecipit diliges dominum Deum tuum toto corde tuo, et tota anima tua, et tota mente tua, sic eadem cura studio uehementique animi intensione eius diuinae leges ac dogmata conscripta atque composita sint, ut a legibus humanis quae soluta oratione compositae nullo artificio poetico constant, utpote excellentiores longe distingantur, et sane quantumuis idoneus, eruditus et in hac poetica facultate uersatus excellat, qui id operis aggredi conatus fuerit, omnem aciem mentis intendat, omnes neruos adhibeat, omnes –ut philosophi nuncupant– tres animae potentias ille quidem impendat et adhibeat, necesse est, si omnes leges, quascumque hoc carminis genus poscit, ad amusim exactissimeque seruare uelit. Sed huius modi poema simulatque absolutum atque perfectum fuerit, non aliam exhibebit speciem quam magnificum operosissimumque edificium, cui duo spectatu notatuque dignissima insunt, quod ornant, decorant atque decent, optima materia, opificis industria, ars et ingenium quibus fabricatum est. Duo summi pontifices Leo Decimus et Clemens Septimus a primis his nominibus appellatis qui nominantur, mirum in modum –ut ipse refert– episcopum quendam natione Italum nomine Ieronimum Vidam precati sunt, summisque precibus ob id amplissimis premiis propositis contenderunt, qui ante alios Italos facultate excellebat, poetica, ut Christi uitam omnem heroico carmine contexeret, et quoniam id optime elegantissimeque fecit, summis illum muneribus sunt uterque prosequuti, cui Christiados titulum indidit, hoc est, uitam Christi. Diabolus etiam –quemadmodum diuus Augustinus ait–, utpote emulus ac simius inuidus honorum diuini cultus qui Deo uero debentur, omnes affectans honores ac sacra, quibus homines inter litandum et operandum utebantur, ad sese conuertere tyranniceque usurpare iisdem a suis falsis cultoribus et idololatris ipse coli pro uirili conabatur, omniaque sua oracula seu uaticinia eodem carmine mortalibus edebat Pythiumque id carmen, quoniam

5

10

15

20

25

30

35

POEMAS LAUDATORIOS Y CARTA PROLOGAL

5

10

15

20

25

19

Y entiendo que fue la causa de que fue Dios servido que sus sanctos profetas escribiesen en metro sus divinos misterios y profecías, porque, así como nos manda su Divina Magestad que con ardiente corazón y entendimiento y vehemencia de las tres potencias del ánima quando dice diliges dominum Deum tuum toto corde tuo, et tota mente tua, et tota anima tua10, con el mismo cuydado, vehemencia y intensión se escriban y vayan compuestas las premáticas divinas, para que se diferenciasen de las leyes humanas, que están compuestas en prosa sin artificio, y bien á menester qualquier hombre, por hábil y sufficiente y por más exercitado que sea, emplear todas sus potencias, y extender los niervos de su entendimiento y emplear todas sus fuerças y estudios y vigilias en guardar cumplida y perfectamente las leyes deste género de poesía. La qual después de compuesta, es como un muy rico y sumptuoso artificio, en el qual ay dos cosas que ver y que causan admiración: los ricos materiales y la yndustria y arte del artífice que le hizo. Y dos summos pontífices, el papa León Décimo y el papa Clemente Séptimo, rogaron mucho, según él refiere, a un obispo de Italia, que se dice Gerónimo Guidas, que pues que tenía tan buena vena y gracia en este género de componer que se aventajaba a todos los de Italia, que escribiese la vida de Christo Nuestro Señor y el Demonio, como dice sant Agustín, como émulo y simio envidioso de las honras y culto debido al verdadero Dios, procurando de que todas las honras y sacrificios con que Dios era servido de los hombres, le sirviesen a él sus falsos cultores ydólatras, daba todos sus oráculos en este género de metro y le puso por nombre Pythio,

10

Deuteronomio 6, 5. La edición que Pedrosa debió de leer dista de una moderna: Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex tota fortitudine tua.

20

EDICIÓN CRÍTICA

sic ipse uocabatur, appellabat. Eodemque carminis genere Aluarus Gomezius, nobilissimus eques ac tuae maiestatis cliens, sacram militiam, quam Tusonis apellant, composuit, quae nimirum ex historia illa desumpta fuit, qua Gedeon fortissimus, Dei populi ductor, militibus quam paucissimis adiutus. Victoria illa famosissima et miraculosa, in spem cuius potiendae arietino uellere roscido fuit erectus, potitus est, sed qui huiusmodi opus aggredi nixus fuerit, eo ingenio, ea eruditione, ea facultate sit preditus, necessum est, ut styli sublimitas gestorum magnitudinem aequet. Alioqui namque potius illa quidem obscurabuntur quam illustrabuntur, presertim tam altissimi tamque potentissimi monarchae ac uere Caesaris, ut tua maiestas est. Quapropter iustissime quod imperatori Caesari Augusto scripsit Ouidius, mihi de te, Christianae fidei protector Ecclesiaeque firmissima columna, dicere licet: Ponderis immensi est, immania Caesaris acta, Condere, materia ne superetur onus Et tamen ausus eram, sed detrectare uidebar Quodque nefas, damno uiribus esse tuis. Sed malui temerarius atque audax meum –si quod in me est– ingenium in mei regis ac Domini obsequium conferendo, quam nihil scribendo piger et ignauus haberi, arduae quoniam res factuque difficillimae, ut sunt opera huiusmodi, quae tantis studiis, uigiliis ac laboribus constant, etiam si ab aggredientibus non perficiantur et impetrentur, premio tamen digni sunt, eas quod sint aggressi, nec in optimis aggrediendis modum preteriisse, uitio cuiquam datum fuit. Quapropter, inuictissime clementissimeque domine, aliquam tuorum multorum heroicorum praeclarorumque facinorum partem, precipue illud quo Selinum Turcarum regem Christiani nominis hostem capitalem deuictum prostrauisti, furoremque eius atque superbiam fortissime, foelicissime, prospera fortuna, fortitudine et

25 cuiquam corr.: qui quum M

5

10

15

20

25

30

POEMAS LAUDATORIOS Y CARTA PROLOGAL

5

10

15

20

25

21

porque él se llamaba así. Y en este género de verso escribió Alvar Gómez, caballero criado de Vuestra Magestad, la milicia del Tusón, que fue sacada y instituyda de aquella milagrosa victoria que ubo Gedeón, capitán del pueblo de Dios. Y en testimonio della aconteció aquel milagro del vellón que amaneció rociado, mas el que se á de poner a esta obra á de tener tales partes, que yguale la alteza del estilo con la grandeza de las hazañas. Porque, de otra manera, antes se deslustran que no se ilustran, principalmente las de tan alto y tan poderoso monarcha y verdadero César, como Vuestra Magestad, que puedo decir muy iustamente lo que dixo Ovidio al emperador Augusto César: Ponderis immensi est, immania Caesaris acta, Condere, materia ne superetur onus Et tamen ausus eram, sed detrectare uidebar Quodque nefas, damno uiribus esse tuis11. Pero más quise ser tenido por atrevido y osado en servir a mi rey y señor12, que no por corto y cobarde, porque en las grandes hazañas y que tantos trabajos y vigilias cuestan, como son obras semejantes, solo emprenderlas merece premio y en la virtud el exceso nunca fue vituperado. Determiné pues, invictíssimo y clementíssimo señor, de escribir alguna parte de vuestras muchas y heroicas hazañas, y particularmente aquella batalla en que vencistes y derribastes el gran furor y soberbia de aquel común enemigo de la christiandad, el turco Selín, por la buena ventura y gran valor, fortaleza y industria de aquel famosíssimo

11 OV. trist. 2, 335-338. Las ediciones modernas difieren del texto citado por Pedrosa; compárese, por ejemplo, con la edición de Ovidio, Tristium Liber Secundus, ed. by S. G. OWEN, Clarendon Press, Oxford 1924: diuitis ingenii est immania Caesaris acta / condere, materia ne superetur opus. / Et tamen ausus eram; sed detrectare uidebar, / quodque nefas, damno uiribus esse tuis. 12 Recuerda la versión latina el comienzo del Pro Archia: Si quid est in me ingeni, iudices, quid sentio quam sit exiguum...

22

EDICIÓN CRÍTICA

industria omnium, quotquot in priscis historiis legimus, foelicissimi ducis domini Ioannis ab Austria, tui charissimi fratris, contudisti, quod sane omnium, quae non solum in mari Ionio sed in toto etiam Mediterraneo gesta sunt, maximum ac magis inclytum fuit. Quod Austriacam siue Naumachiam nuncupaui, illud herois Austriaci opus, hoc autem nauale bellum significat, quanquam re uera tuae maiestatis illud opus fuit, et iure optimo ac meritissimo quidem titulo huius inclyti belli decus atque gloria tuae soli maiestati acceptum referendum est, siquidem tua cura, sumptibus auspiciis atque militibus inceptum atque confectum fuit. Et non solum ea ratione atque iure tuae maiestatis illud est solique adscribendum est, qua Christianissimi reges maiores tui qui te praecesserunt, omnesque imperatores Romani et Graeci ac reliquae omnium nationum gentes uictorias omnes ac triumphos, quotquot per suos duces sunt adepti, sibi tanquam propriae uendicabant. Sed fatendum est etiam et credendum priuato quodam fauore et prerrogatiua Deo placitum fuisse, aduersus tyrannum omnium potentissimum maximumque Ecclesiae Christianae persequutorem tibi, utpote omnium maximo fidei catholicae defensori, tantam uictoriam ac triumphum concedere uoluisse, quod nimirum –absit adulatio– aequat et exuperat omnia inclyta gesta, uictorias atque triumphos, quibus gloriosissimus inuictissimusque Carolus Quintus imperator, tuae maiestatis dignissimus pater, per uniuersum orbem omnibus deuictis quotquot in illum arma sumpserunt, potitus fuit. Quam ob rem nimium uellem, potentissime magnanimeque princeps, eam mihi facultatem tamque sublimem stylum inesse, ut tuae summae uirtuti gestorumque magnitudini haud impar esse posset desiderium summum, quo quidem afficior me ipsum duodecimque liberos tuae maiestatis ministerio addicendi, aequaret, nec Homero nec Vergilio forem inferior. Sed cupido magnaque uoluntas tuae maiestati gratum faciendi tuumque clarissimum nomen aethernitati tradendi, ingenii uires –quantulaecumque sunt– in tua praeclarissima gesta celebranda conferendi, mihi uiam patefecit, in spem quoque summam adduxit, tuae amplissimae magnificentissimaeque bassilicae gradus iterum ascendendi, quos olim puer magna tuae maiestati seruiendi cupidine toties scandi, quo nihil in 36 scandi corr.: escandi M

5

10

15

20

25

30

35

POEMAS LAUDATORIOS Y CARTA PROLOGAL

5

10

15

20

25

30

23

y el más venturoso capitán de quantos leemos en las historias antiguas, el señor don Iuan de Austria, vuestro muy querido hermano, que fue la más famosa batalla de quantas á avido sobre las aguas del mar. A la qual intitulé Austriaca o Naumachia, que quiere decir «obra del de Austria o batalla de navíos», aunque en realidad de verdad de Vuestra Magestad fue la obra y toda la gloria se debe con muy iusto título y razón atribuir a Vuestra Magestad, pues con vuestros vassallos y expensas y cuidado se hizo. Y no solamente es esta obra de Vuestra Magestad, por la razón que los christianíssimos reyes, vuestros antecessores, y todos los emperadores romanos y griegos y de todas las demás naciones se atribuyeron y llamaron suyas propias las victorias y triumfos que por su mandado, favor y auspicio ganaron en sus reynos y extraños por sus capitanes. Mas aún hemos de creer que por particular prerrogativa, favor y merced de Dios fue servido de conceder el vencimiento del más poderoso tyrano y mayor perseguidor de su Yglesia al más poderoso y piadoso rey y mayor defensor de su Yglesia, que –hablando sin adulación– yguala y aun sobrepuja a todas las hazañas, victorias y triumfos que el glorioso e invencible emperador Carlos Quinto, vuestro digníssimo padre, por todo el mundo ganó venciendo a todos los que contra él movieron armas y alzaron pendón. Quisiera yo, poderosíssimo y altíssimo señor, tener tanta sufficiencia y tan alto el estilo, que ygualara con la grandeza de vuestro valor y hazañas, y la gran voluntad y deseo que tengo de emplearme a mí y a doce hijos que tengo en vuestro real servicio, que no fuera inferior a Homero y a Vergilio. Mas el gran deseo de servir a Vuestra Magestad y que su claríssimo nombre sea eternizado por todos los siglos venideros me á abierto un poco de camino para volver a subir las escaleras reales por donde siendo niño tantas vezes subí, con deseo de quedarme en vuestro real servicio, que fue una cosa que yo más en esta vida deseé

24

EDICIÓN CRÍTICA

humanis mihi magis unquam in uotis fuit, in isto presertim oppido Matriti siue Mantuae Carpentanae, in quo nasci, mihi contingit, oppido quidem foelicissimo, quod illi tua maiestas tantopere fouere aliisque omnibus Hispaniensibus populis praeponere dignata fuerit, quo sane mirum in modum omnes in illa nati et merito quidem gloriari possumus. Praeterea assiduum literarum latinarum studium, quibus per uiginti quinque annos Latinam Linguam Artemque Rhetoricam et alias facultates in huius Cuahuthemalensis urbis templo primario Sancti Iacobi, tuae maiestatis imperio diplomateque, quo id iusseras, misso, professus sum, unde profecto clericorum monachorumque omnium ordinum, in quorum etiam monasteriis eisdem docendis sedulam operam impendi, ingens numerus doctus euasit, ad hoc opus aggrediendum magnos mihi suggesit animos. Tum etiam exercitium assiduum, quo tamdiu in hac poetica facultate uersatus sum, me plurimum ad id extimulauit et calcar addidit. Nec tamen tam operosum opus, arduum ac difficillimum auspicari aut manum admoliri aussus essem, ut ipsi etiam, qui huius facultatis peritissimi habiti in ea plurimum excellebant, operis difficultate deterriti tanquam, indigni ac parum idonei, tum eruditorum censuram, tum uero imperitorum –qui nusquam non adrepunt– persequutionem ueriti, ab eo auspiciando sponte quidem abstinuerunt, quod sane id operis aggredi uolentibus haud paruum impedimentum est, qui, cum alii, uel quod ipsi noluerunt, uel quod facere non ualuerunt, faciant, protinus oestro perciti in illos arma mouent. Aduersus horum calumniam, qui eos eorumque scripta protegat, opus sed tunc temporis est aliquo patrono potenti, quem prisci scriptores tutelarem angelum nuncupabant. Complures etiam summo splendore, autoritate atque literis uiri prediti persepe ad id aggrediendum me hortantes impulerunt, quibus –ut ipsi aiunt– aliquot opuscula quae iuuenilibus annis olim lusi summopere placuerunt, praeterea optima opinio et existimatio quam apud illos omnes quicumque haec tua Indica regna incolunt, de me ipse concitaui. Nunc tuae maiestati utpote omnium maximo regum protectori hoc meum opus consecro atque offero ut illud sub tuo amplissimo maximoque patrocinio suscipias, quod nempe tuarum innumerabilium uirtutum, quibus diuina maiestas te cumulatissime ornatum ac preditum esse uoluit, tubae perpetuae uice fungetur, adeo perfectum 35 cumulatissime corr.: comulatisse M

5

10

15

20

25

30

35

POEMAS LAUDATORIOS Y CARTA PROLOGAL

5

10

15

20

25

25

siendo muchacho en esa dichosa villa de Madrid, patria mía, por ser tan favorecida de Vuestra Magestad y preferida a todos los demás pueblos de Hespaña de que nos podemos gloriar todos los nacidos en ella. También me dio ánimo a emprender esta tan difficultosa obra el mucho exercicio que he tenido en las letras latinas veynte y çinco años que continuamente he enseñado Latín y Rhetórica y otras facultades en la cáthedra desta sancta yglesia de Sanctiago desta ciudad de Guatimala por mandado y cédula real de Vuestra Magestad, de donde an salido gran número de sacerdotes clérigos religiosos de todas órdenes, en cuyos monesterios también he leýdo, y el mucho y continuado exercicio que he tenido en las letras latinas y en esta facultad de poesía. Y con todo eso no me atreviera a ponerme a escribir obra tan ardua y difficultosa, que aun los mismos que tuvieron gran sufficiencia se hallaban indignos, temiendo la censura de los doctos y la persecución de los indoctos, que no es pequeño impedimento y estorbo para los que quieren ponerse a escribir, que como otros hagan lo que ellos no quisieron, o no supieron, luego se arman contra ellos, (y entonces es menester algún patrón poderoso, que los escriptores llaman ángel tutelar, que defienda y ampare la obra), si otras muchas personas de mucha autoridad y letras no me ubieran animado a ello, que les á parecido bien algunas obras que he hecho los años passados de mi iuventud, y la buena opinión y concepto que de mí se tiene en todos estos vuestros nuevos reynos de las Yndias. Agora offrezco esta obra a Vuestra Magestad, como al mayor ángel tutelar de todo el mundo para que se sirva con ella recibiéndola debajo de su altíssimo y poderoso patrocinio, que será perpetua trompeta de las grandes virtudes que la Magestad Divina fue servido dotar a Vuestra Magestad tan perfecta

26

EDICIÓN CRÍTICA

atque absolutum, ut omnes quicumque immortale nomen, famam et gloriam adipisci optimoque iure iustissimoque titulo reges haberi, et cupiunt et conantur, te tanquam omnium uirtutum exemplar propositum imitari, ut et togae suauissime Christianissimeque regna in pace constituta gubernare, et militiae non tantum ab hostibus communibus quibuscumque defendere, uerum etiam Selino illi Turcarum tyranno, Christiani ouilis hosti acerrimo, audatiam furiosam retundere ceruicesque perfringere ualeant. Deus optimus maximus per multos annos tuam maiestatem incolumem nobis sospitet aliasque multas huiusmodi et maiores uictorias ac triumphos aliorum regnorum summa cum accessione sanctaeque fidei catholicae incremento tibi, pater noster atque domine, concedere dignetur.

10 incolumem corr.: incolumen M

5

10

POEMAS LAUDATORIOS Y CARTA PROLOGAL

5

10

27

y cumplidamente, que todos los que pretendieren alcanzar nombre y fama immortal y ser llamados con verdadero y iusto título reyes pueden tomar exemplo y sacar como de dechado muy perfecto de todas virtudes, así para gobernar los reynos en tiempo de paz christianíssima y suavemente como defenderlos en tiempo de guerra no solamente de los comunes enemigos, mas aun refrenar la furiosa osadía y quebrar la cabeza y cerviz al Turco, mayor enemigo del rebaño de Iesu Christo Nuestro Señor. El qual nos guarde a Vuestra Magestad por muy largos tiempos y conceda siempre otros muchos semejantes y mayores triumfos con acrecentamiento de otros muchos nuevos reynos y ensalzamiento de la sancta fe cathólica.

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER PRIMVS

Francisci Pedrosae Mantuani, grammatici, poetae atque oratoris, Austriacae siue Naumachiae, ad Christianissimum fidei catholicae propugnatorem inuictissimumque Philippum Hispaniarum et Indiarum regem, liber primus.

5

10

15

20

Bellum canto tuis gestum, ter magne Philippe, Auspiciis fratrisque tui uirtute Ioannis, Christigenae custos gentis tutorque sacratae Relligionis, honor, spes, anchora, pacis asylum, Nititur ut firmo quo Christi Ecclesia poste, Quam fulcis humeris, ut Atlas, o maxime regum, Quos tetigit Christi zelus, quos gloria mouit. Hoc patuit bello quantum tua maxima uirtus Bellica quamque potest bellis tua dextera fortis. Omnibus Occiduis nam regibus ipse minantem, Excidium Turcam atque ultima damna parantem, In sua deuictum repulisti moenia uincens Ante Corynthiacas –quod dedecus illius– arces, Ipsius ante oculos, sua tristia limina circa, Ante oculos Asiae, Europa Lybiaque uidente. Quo tua maiestas animos dedit hostibus huius Immanis fecitque fidem spemque addidit illis. Vinci posse suis reges nam uiribus omnes Diffisi et trepidi nimium, non artibus ullis Bellando tantum superari posse tyrannum Credebant, uires supra humanasque uideri. Quo dubio trepidos tua magna potentia soluit 20 superari corr.: supetari M 2 VERG. Aen. 7, 257 #Auspiciis#... #uirtute# 3 HOR. carm. 4, 5, 2 Custos gentis 3-4 CIC. har. resp. 12 tutoris religionum 6 VERG. Aen. 4, 247 Atlantis... fulcit. | OV. pont. 4, 2, 1 (HOR. sat. 1, 3, 136; et 2, 3, 190) #maxime regum#. 16-17 SIL. 17, 112-113 dabant / #Immanis# animos 19 OV. am. 3, 6, 11 non... #artibus ullis#. 20 LVCAN. 9, 134 tantum potuisse #tyrannum#. 22 VERG. Aen. 1, 664 mea #magna potentia# solus

30

EDICIÓN CRÍTICA

Effecitque caput Persarum tollere reges Inciperent totumque animosum reddidit orbem. Exuperat cunctos uictoria sola triumphos Haec tua, Romulidum quos et gens Graia parauit Gangeque quos domito Dionisius uictor Eois, Magnus Alexander retulitque reuersus ab oris, Quos pater atque tuus portauit Carlus ab omni Quae renuit Christo nostro dare numina gente. Tractaque sub pedibus Bizantia signa per undas Cesserunt aquilis, tua numina suntque precati Suppliciter, uellet Turcis clementia uitam Vt dare magna, iugum uinctisque resoluere seruis. Nunquam uisa prius naualia bella nec ullis Audita in priscis annalibus, aequora tinctos Nulla suos fluctus uiderunt sanguine quondam, Sanguinolenta fuit nunquam magis unda profundi. Deuictas acies Turcarum atque obruta signa, Hactenus exuuiis mundi spoliisque superbos Sub iuga nostra trahi manibus post terga reuinctis, Colla cathenatos Orientis Thraces ab oris, Magnanimi auspicio suspensa trophaea Ioannis, Proelia terrorem toti prebentia mundo Qualia non Parthi non audiuere Pelasgi, Da canere incipiam, digneris, sancta Thalia. Sed neque Pierides nec numina uana Heliconis, Te uoco, te clamo, tua posco numina, Virgo. Ad te confugio supplex, regina polorum, Quae lumen remanens fudisti casta per orbem. Tu mihi des uires, Domina, et da pectus anhelet Quae sat erunt uoces digna celebrare camena Tanta tuo et nati certamina numine uicta.

30 LVCAN. 7, 456 (IVV. 6, 568) #dare numina# 32 VERG. Aen. 3, 633-634 #precati# / Numina 40 VERG. Aen. 2, 504 #spoliisque superbi#. VERG. Aen. 8, 202 #spoliisque superbus#. 41 VERG. Aen. 2, 57 #post terga reuinctum#. 48-49 VERG. Aen. 1, 666 #Ad te 46 VERG. georg. 1, 5 #canere incipiam#. confugio et supplex# tua numina posco. 51 VERG. Aen. 6, 48 #pectus# anhelum.

25

30

35

40

45

50

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER PRIMVS

55

60

65

70

75

31

Certus erat foede confundere pacta Selinus Foedera cum Venetis Themeseaque subdere regna Imperio, profugos totoque expellere bellans Carpathio Adriadas, his ac praecludere cursus Ionios superique maris trans claustra fugare. At Mahometus, erat ductor qui strennuus arte Bellandi, assuetus bellis, commiserat uni Agmina cui quondam, regi sic farier, infit: «Rex inuicte, ualet mea si sententia quicquam, Irrita non temnit mea si tua magna potestas Vota, meam fallit mentem nec plurimus usus Militiae, tali ne tempore bella capessas, Signa nec in Cyprias miles tuus inferat urbes. Saeuit hyems, pluuius nimiumque minatur Orion Mergereque incipiunt ponto se Atlantides, urnam Iam parat obliquam diffundere Aquarius, Hauster Contristat nebulis coelum, ciet aequora fundo Nereus, alcyones iam questibus omnia complent. Clauditur omne fretum, sunt nonque salubria Cypri Rura. Grauis perimit tyrones ac ueteranos Aer: habet pestem tellus ac Cypria lethum. Nunc compesce tuos animos, tua pectora seda, Te rege, qui nutu solo regis inclyta regna. Differ in aestatem bellandi tempora: uere, Vere Thomitano complebis milite campos Et super Idalii metabor uertice castra.

72 omne corr.: ome M

78 Thomitano corr.: Thomitanos M

54-55 VERG. Aen. 5, 496 (et 12, 290) confundere foedus. 58 LVCAN. 2, 684 maris per claustra 59-60 SIL. 7, 91-92 (et 13, 149-150) #arte# / #Bellandi# 61 VERG. Aen. 11, 242 ita #farier infit#. 65 SIL. 4, 420 (et passim) #bella capessis#. 67 OV. met. 13, 709 #Saeuit hiems#. 68-69 OV. fast. 2, 457 obliqua... Aquarius #urna#. 70 VERG. Aen. 10, 275 (VERG. georg. 3, 279) contristat... caelum. 70-71 VERG. Aen. 2, 419 Nereus #ciet aequora fundo#. 71 EPICED. Drusi 107 Alcyonum tales uentosa per aequora questus. 77 OV. met. 3, 578 (et 9, 766) #tempora# differt. 78 VERG. Aen. 3, 400 obsedit #milite campos#. 79 CAES. civ. 3, 13, 3 (LIV. perioch. 35, 14, 9) castra... metari LIV. 29, 28, 1 castra... metantur

32

EDICIÓN CRÍTICA

Obsidione Paphum cingam Salaminaque celsam. Parce tuis: cupiunt pugnas cum tempora poscant». Dixerat incepto metuens ne absistere Turca Vellet. At Alecto in uolucris conuersa figuram Quae sedet in bustis, templorum ac lampades haurit Concinit horrendum dictis affata tyrannum: «O genus armipotens Othomano sanguine ducte, Quadruplici solum metuunt a cardine mundi Quem gentes, orbis totus tua clara trophaea Commemorat plenaeque tuo sunt nomine terrae. Quod cupis id dicto citius fit, non mora tibi; Obstitit ulla manus regum, non ulla potestas. Rumpe moras classemque iube deducere ponto: Pelion hac, Ossam, poteris prosternere Olympum, In praecepsque trahes Aethnam trans claustra Pelori. Tu septemgemini latebrosaque brachia Nili Iuncta simul facies, si uis, decurrere in aequor Ac Lybicis iunges Erithreos fluctibus, altos Imis committes, imos ac montibus altis. In dubiumne uoces quod tu conamine paruo Efficies? Aude, sic ausus proelia uinces». Dixit, et incendit flagrantia corda chelidro Inque suam rediit formam torquata colubris. Talibus incensus furiis furit ipse Selinus.

80 VERG. Aen. 3, 52 cingique urbem obsidione 81 OV. fast. 2, 861 #tempora poscunt#. 81 MART. 11, 43, 11 #Parce tuis# 83-85 VERG. Aen. 12, 862-864 Alitis in paruae subitam #collecta figuram# / #Quae# quondam #in bustis# aut culminibus desertis / Nocte sedens serum canit importuna per umbras. 86 VERG. Aen. 6, 500 #armipotens#, genus alto a #sanguine# 87 OV. Pont. 2, 10, 45 (SIL 3, 3, et 4, 779; STAT. Theb. 11, 114) #cardine mundi#. 90 VERG. Aen. 1, 142 #dicto citius# 92 VERG. Aen. 9, 13 (georg. 3, 43; SIL. 8, 215) #Rumpe moras# 94 OV. hal. 51 trahit in praeceps | VERG. Aen. 3, 411 #claustra Pelori#. 95 VERG. Aen. 6, 800 (STAT. silv. 3, 5, 21) septemgemini... #Nili# | VERG. Aen. 8, 713 latebrosaque flumina [sc. Nili] 96-98 VERG. Aen. 8, 692 aut montis concurrere montibus altos 101 SIL. 7, 285 flagrantia corda. 102 OV. epist. 2, 119 Allecto breuibus #torquata colubris#. 103 VERG. Aen. 4, 376 furiis incensa

80

85

90

95

100

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER PRIMVS

105

110

115

120

125

130

33

Aestuat huc illuc quatiens caput, ignea flammis Lumina scintillant, fremit horridus ore cruento, Qualis in Euboica uirgo cum numina sentit Rupe sedens Phoebi, feruet cui pectus anhelum, Hirtae stantque comae, saliunt fera corda furore Quae premit ingenti studio cum fata remugit Ac stimulos agitat tumido sub pectore Apollo. Sic uocat infrendens famulum, sic spumeus infit: «Fer citus haec Venetis, haec nuntia protinus illis Ore refer: dicto citius mihi tradere Cyprum Vt statuant, Paphios properentque relinquere campos. Regna meo quondam Cypri sunt debita sceptro Et mea Carpathium sunt quae mare perluit ex quo Menphiticas gentes mea bellans sub iuga misi. Quae dare si renuant, si contra haec hiscere tentent, Quid mea magna queat manus experientur: in illos Protinus immittam ualidas ineunte cohortes Vere. Ruent instar torrentis cuncta trahentis Arua, boum rapuit segetis seu flamma labores, Aut ubi cum flores nascentes decutit imber, Conterit aut ruptis terras ut nubibus ignis. Armenii, Cilicae, Pharii cunctique Pelasgi Quique colunt Syenem, potant qui Phasidos undas Quique bibunt Hebrum, Rhenum septemque fluentem Ora per in pontum, sextam qui terminat orbis Fine suo metam, Numidae lateque furentes Barcei, nutrit quos et Rethaeia tellus,

105 VERG. Aen. 1, 296 #fremet horridus ore cruento#. VERG. Aen. 9, 341 (et passim) fremit ore cruento. 106 HOR. epist. 2, 1, 134 #numina sentit#. 106-107 VERG. Aen. 6, 42 Euboicae... rupis 107-108 VERG. Aen. 6, 48-49 Non comptae mansere comae #pectus anhelum# / ...fera corda tument 110 VERG. Aen. 6, 101 stimulos sub pectore... #Apollo#. 120-121 CIC. Manil. 35 (Cato 53) ineunte uere 121-122 VERG. Aen. 2, 304-306 In segetem ueluti cum flamma furentibus Austris / Incidit, aut rapidus montano flumine torrens / Sternit agros, sternit sata laeta boumque labores. 124 VERG. Aen. 3, 199 abruptis nubibus ignes. | LVCR. 2, 214 abrupti nubibus ignes. 126 LVCAN. 2, 585 (et 2, 715; OV. met. 7, 6) #Phasidos undas#. 129-130 VERG. Aen. 4, 42-43 #lateque furentes# / #Barcaei#

34

EDICIÓN CRÍTICA

Quos Babilon fluuiis geminis circumflua pascit, More Gyganteo quondam quae uincere Olympum Percupiit, patriae fuit atque oblita loquellae, Hircanique feri quorum sub montibus aspris Nascuntur tygres, cursus quae sepe iterando Alternant catulos aliquo rapiente latrone, Et quas uix potero numero comprendere gentes In Venetos uenient cuncti mea signa sequuti Pulchraque prosternent Cypri me regna iubente. Et populabundus cunctas exercitus urbes Ibit in excidium Venetorum. Non mea norunt Quid ualeat nondum quantum mea magna potestas. Proinde mihi regnum Cypri nullo obice tradant». Dixit. Abydenum subito petit ocior Euro Nuntius Egeumque secat mare, Cycladas omnes Preterit Ioniumque legit Maleamque sequacem, Aeoliam, Equinadas atque Acroceraunia transit. Corcyram celso spectantem uertice pontum Hanc dextra linquit, laeua Siculumque Pachinum. Et subit Adriacos fluctus fontemque Timaui Deserit ac tutus penetrauit ad usque Lyburnos. Liquerat a laeua Phrygiique Anthenoris urbem. Et tandem optatas Venetorum uenit ad oras Exposuitque tumens saeui mandata Selini. Concussit trepidam uerbisque minacibus urbem. Corda micant, metuunt bella impendentia quisque Vt pauidae trepidant aquila ueniente columbae Chaoniae, terret celeri quas penna uolatu. Sunt trepidae matres, pueri metuuntque puellae

137 VERG. georg. 2, 104 #numero comprendere# 144 VERG. Aen. 8, 223 (et 12, 733; STAT. Theb. 6, 521; HOR. carm. 2, 16, 24) #ocior Euro#. 146 VERG. Aen. 5, 193 Ionioque mari Maleaeque sequacibus undis. 149 VERG. Aen. 7, 289 Siculo...ab usque #Pachyno#. 150-151 VERG. Aen. 1, 243-244 penetrare sinus atque intima tutus / Regna Liburnorum et fontem superare #Timaui#. 157-158 VERG. ecl. 9, 13 #Chaonias# dicunt #aquila ueniente columbas#. 159 VERG. Aen. 7, 518 #trepidae matres#

135

140

145

150

155

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER PRIMVS

160

165

170

175

180

185

190

35

Atque senes gelidi deplorant tristia fata In geminaque locant prudentes robora lance Turcarum atque suas uires multoque minores Comperiunt, Venetos nec posse resistere Turcis Et conferre manus toties deuincere suetis. Tum grauis ille uirum, doctus prudensque Senatus Laudandusque nimis –si foedera Turcica nollet–, Post uarios habitos sermones dedala sensa Reddidit inuito de pectore uerba coacta, Plena minis, dubia spe, plena timore, dolore: «Verba refer, saeuo des haec responsa tyranno: Abrumpatque fidem, dederat quam, foedera frangat Quae pepigit nuper testatus dogma Mahomae; Rescindat, statuat, faciat, quaecumque libido Suaserit: est certum Venetis defendere Cyprum Et, quaecumque sibi, pro regno impendere gazam, Suppetat, et Martis discrimina dira subire, Ac reliquas terras, iuste quas possidet, omnes. Impulerit, nescit, sed quaenam causa Selinum, Gens pia fas contra percussa ut foedera frangat, Credere uixque fidem uel soluere uelle Selinum». His dictis, rediit stomachans orator in urbem Cui Constantinus rex a se nomina fecit. At pater ille Pius –dictus fuit ordine Quintus A primo– nimium nostri quem cura premebat, Noctes atque dies agitabat peruigil omnes Quaerebatque uias ut foedere iungere cunctos Vnanimesque pios reges possetque, Philippum Ante alios Venetis connectere legibus aequis, Hesperiae regem, qui uiribus anteit omnes Christidas, gazis, populis, duce, milite, regnis; Vnus restituit rem qui moderamine nostram, Antetulit quoniam rumoribus ille salutem.

164 VERG. Aen. 9, 690 (et passim) #Et conferre manum# 165 IVV. 6, 270 #Tum grauis illa uiro#. 176 LVCAN. 3, 336 (et passim) discrimina Martis 185 VERG. Aen. 6, 127 #Noctes atque dies# 188 LVCR. 5, 1149 #legibus aequis#. 191 ENN. ann. 12, 363 Vnus homo nobis cunctando restituit rem.

36

EDICIÓN CRÍTICA

Nititur, est solus, quo solo Ecclesia Christi Et qui pro castris uigilat dux fidus ubique; Solus et hanc olim contundet uiribus Hydram. Terque quater precibus uerbisque potentibus illos Iungere tentauit priscasque reuellere lites, Lubrica sed iunctos Venetorum turba diremit. Improba, nostra trahis quo non mortalia corda, Quod scelus aut facinus non, auri tetra libido? Iam sociatus erat Venetis rex sponte Philippus Vt Pius optauit pater, omnes atque parati In quascumque paret gentes deducere Hiberus. At Veneti incipiunt quasdam pretexere causas, Vt coepta possent auertere mente Philippum, Ardua res quoniam fuit illis uisa per aequor Quaerere, cui pronos se submisere precando. Quem placare putant, baccantem ac sistere honestum Et pulchrum facinus, memorabile ualdeque rentur, Occia uel paruo si tempore mollia ducant, Ac nimium tuti requiem pro laude pacisci Affectant. Cristas et sic gens Taurica tollit, Pro libito condens ac frangens perfida leges. At lemurum princeps, primum qui fraude parentem Impetiit, uetitos ac fructus carpere suasit, Et similes fieri mortales posse Tonanti Edocuit, pransos et amena sede carere Compulit, id propter qui pectore repere iussus Infremuit, tetrumque Acheronta concutit ardens Conciliumque uocans, sic turbidus ore profatur: 203 Hiberus corr.: Hiberos M 199 VERG. georg. 1, 123 (et 1, 330) #mortalia corda#. 199-200 CIC. Phil. 11, 10 di immortales, quod facinus, quod scelus 200 HOR. sat. 1, 2, 33 #taetra libido#. | MART. 11, 91, 3 a #scelus#, a #facinus# 202-203 VERG. Aen. 2, 799-800 #parati# / #In quascumque#... #deducere#. 210 OV. met. 1, 100 Mollia... otia 211 VERG. Aen. 12, 49 (et 5, 230) #pro laude pacisci#. 220 VERG. Aen. 12, 10 Tum sic adfatur regem atque turbidus infit. | STAT. Theb. 9, 420-421 #sic turbidus ore# profundo / Incipit

195

200

205

210

215

220

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER PRIMVS

225

230

235

240

245

250

37

«O uigiles socii, uolucres, horrenda phalangis Turba meis soliti iussis parere tremendis: Pro dolor! Occiduis habitat rex fortis in oris Et iuuenis frater, gemini duo fulmina belli. Heu quantas isti nostris inducere clades! Heu quantum regnis poteruntque nocere! Cauendos Hos reor, hic manibus, pedibus, nunc mente sagaci. Est opus experiar citius quis iussa capessat, Quis dirimat pacem, quis consona pectora turbet Confictisque nouis technis noua foedera rumpat. Huic ego donabo palmam, dabo premia magna». Dixerat. At facinus facturum murmure rauco Promisit, citius celeri ruit atque sagitta Per loca plena metus placidaque carentia luce. Haud secus atque cauis abruptis montibus Eurus Et Boreas Zephyrusque ruunt; pars turbine terras Peruolitant Gyaras, pars tendit ad ostia Gangis, Pars uenit ad Syrtes, pars Herculis itque columnas, Incubuit Scythico pelago pars, turbine Abydum Occupat ostriferum, magno pars impete Araxem, Suspensusque timet, rapiant quas agmine moles Eolus, atque iterum frenatos claudit in antro Conuersoque iubet compescere murmura sceptro; Sic petit ancipitis Venetorum tecta senatus Praua cohors, aditus ac mollia tempora captans. Post fora subsidunt alii, subsellia uallant; Pars manet in foribus, pars circum rostra remugit, Totaque uipereo complerunt felle theatra, Iniiciuntque faces in corda labantia cunctis, Insinuant tacito uariantes murmure sensus, Precipue infido Iudae qui cardine mentem Emouit, uerpis et suaserat aere magistrum Vendere. Densato se uerterat aere formam

224 VERG. Aen. 6, 842 #geminos, duo fulmina belli#. 234 OV. met. 4, 111 In #loca plena metus#. 239-240 VERG. georg. 1, 207 ostriferi... #Abydi#. 248 OV. trist. 5, 7, 16 (epist. 1, 2, 16) #uipereo... felle# 249 VERG. Aen. 12, 223 labantia corda. 250 OV. trist. 6, 203 #tacito... murmure#

38

EDICIÓN CRÍTICA

In senis, ingenio qui cunctos exuperabat, Aggreditur falsis sermonibus ac uafer inquit: «Non pudet, o nimium grauis, o uenerande senatus, Ista pudenda pati sanxit quae pacta Philippus Hispanus, minor est quo non chorus iste seuerus. Nescis quas patitur leges, quae foedera iniqua: Quae uictor solitus uictis est ponere belli Iure. Patres prisci non turpia pondera uestra Perferrent, minime iugaque aspera uestra subirent». Haec postquam senior ficto fuit ore loquutus Ac satis impressum quod dixerat esse putauit, In priscam rediit formam fugitque per auras. Maximus at pastor, qui pascit ouilia Christi, Sollicitus mentem doluit pia foedera solui, Quae pius est summo studio componere nixus, Ac uigili cura discordia pectora iunxit. Has rupisse Petro fertur de pectore uoces: «Petre pater, primo super est quo moenia Christus Haec sacra molitus, primo cui claudere coelum Atque aperire dedit totumque capessere mundum, Nunc opus auxilio nobis apud Altitonantem, Nunc ope, nunc precibus, nunc atque fauoris egemus. Grex tuus in summo positus discrimine moeret Raptoresque lupi rabiem satiare cruore Illius affectant ac totum perdere mundum. Te precor ut faueas nobis apud Omnipotentem. Funde preces −precibus poteris quodcumque adipisci–, Auxilium implora, firmo, pete, foedere posce, Vt coeant animis Venetus concordibus, ipse Et rex Hispanae gentis, qui sceptra Philippus His maiora tenet poteritque resistere iniquis Si tua subueniant praesentia uota precanti». At postquam senior Simoni est ipse loquutus, Ad fratrem Simon uultum conuertit et illum 257 SIL. 15, 318 foedera sanxit. imo #pectore uoces#.

270 VERG. Aen. 11, 377 rumpitque has

255

260

265

270

275

280

285

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER PRIMVS

290

295

300

305

310

315

320

39

Qui diuina notis mandauit dogmata Christi, Quem pia gens, scripsit quia regia gesta Tonantis, Contulit et forti similem pinxitque leoni Qui sibi commissos Venetos fouet atque tuetur. Haec ait ambobus nimis anxius atque seuerus: «O diui, uos ista duos quoque cura remordet. Vtraque iam quondam uobis est credita plebes Hispanique tuo sub numine, sancte Iacobe, Sunt tuti hosque tuae sunt partes atque tueri, Pro quibus in bellis pugnasti sepe tuendis. Sepe tuum gladium metuit Maurusia turba Et conspectus equo pugnans fortissimus albo. Marce, tibi Venetos commissa est cura tuendi. Est mihi –iam scitis– gens utraque grexque fouendus. Nec possum perferre moras, namque hostis Eous Saeuus et ille draco insidias molitur ouili. Et nisi nunc celeri succurritur arte ueneno, Grex tuus in magno uersabitur ecce periclo. Nunc genibus flexis adeamus Cunctipotentem: Ille suae nostris precibus succurrere plebi Sic pius et clemens dignabitur». Haecque profatur: «Summe pater, nutu solus qui cuncta gubernas Expertemque tui nullum uis muneris esse Largirisque manu plena tua munera cunctis, Maiestasque iubet tua nos deposcere, quicquid Sit placitum –liceat modo, commodet atque saluti–. Tu mihi pollicitus, pater, es, durare per aeuum Quae tibi sacrificat, famulatur, thure litatque, Iunctaque perpetuo tibi paret amore colitque, Iunctaque erit magno tibi semper amore coletque Sydera dum solito uoluantur concaua cursu, Machina dum maneat nec consumatur ab igne, Busta cadaueribus surgentibus atque patescant

293 VERG. Aen. 1, 261 (et 7, 402) #cura remordet#. 302 SIL. 2, 597 #perferre moras# 309 STAT. Theb. 9, 22 summe pater 313 OV. met. 8, 38 (et epist. 18, 51; LVCAN. 1, 202; IVV. 2, 135) liceat modo 314 SIL. 3, 18 durare... #per aeuum#. 318 VERG. Aen. 4, 524 (LVCAN. 2, 268) uoluuntur sidera

40

EDICIÓN CRÍTICA

Atque uetus stupeant homines iuuenescere saeclum; Quam contra insidias moliri Cerberus ullas Nec poterunt Stygii lemures, non incolae Auerni. Nunc opus auxilio, pater, est, tua magna potestas, Nunc opus, ut prestes nobis promissa fauendo. Te precor, alterno ut iungas in amore Philippum Cum Venetis, posthac nec sit qui foedera turbet Nec ualeat iunctis iterum depellere pacem». Dixit, et Hesperiae patronus Cunctipotentem Alloquitur: «Vires humerus meus est, pater, impar Presidio sine, magne, tuo defendere Hiberos, Quos tua maiestas crebro me milite fouit, Telaque in autores eadem miserando retorsit; Parua cumque manu numerosas sepe profudi, Te mihi dante animos, acies; nunc orbis Eous In tua coniurat, quae tu mihi castra dedisti, Quae face, quae ferro populari se minitatur. Hostis −et Egeum ratibus mare iam latet omne−, Barbarus in Calpem ruit, implet barbarus orbem Terrorumque minis, petit omnia barbarus hostis. Si mihi praescriptos fines exire liceret Fulmineumque meum gladium uibrare per undas Ionias, uirtus satis est mea uincere Turcas Et mea sufficeret manus omnes mergere ponto. Sed mihi non licitum montes transcendere Hiberos, Nam tuus historicus custodit Marcus Eoos Intima qui Adriaci tenuerunt littora ponti. Vtraque si coeat te coniungente potestas, Vtraque percutiat si foedera teque iubente, O Deus, o quanto tuus hoste potentior omni

328 iterum corr.: itererum M 326 STAT. silu. 2, 1, 207 miscet et alternum pueri partitur amorem. 333 STAT. Theb. 9, 707 tela retorquent. 340 OV. epist. 4, 9, 93 (LVCAN. 4, 319; STAT. silu. 4, 2, 44) #barbarus hostis#. 347 OV. met. 11, 397 (et passim; LVCAN. 1, 693; STAT. Theb. 4, 812) #litora ponti#. 349 STAT. silv. 4, 3, 82 te #iubente#

325

330

335

340

345

350

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER PRIMVS

355

360

365

370

375

380

41

Est populus! Quantum nos illos exuperamus! Te miserere, precor, Deus o, miserere tuorum». Dixerat. At senior, venetos cui cura tueri, Qui sacra conscripsit Christi miracula libris Et quaecumque Deus dederat monumenta salutis, Anxius accedens loquitur sic Omnipotenti: «O pater omnipotens, cuius sunt condita nutu Omnia quae coelum, tellus, quae continet Orcus, Quae, serie compacta, uigent decorata sua ui, Atque manu constant ista suffulta potenti, Quae nisi fulcires, nil iam mansisset in orbe. Est mihi commissum –scis ut, pater optime–, uulgus Ac populi cuncti Venetorum sunt mihi curae. Pro quibus haud raro supplex tibi uerba profudi, Pro quibus orando lachrimas tibi sepe profudi, Auditis precibusque meis, tibi sepe litaui, Atque tuo steterant istorum tuta fauore Moenia, quae durant tot iam labentibus annis. In caput illorum conspiratque hostis Eous: Venturum excidio crudelis iurat eorum Et sibi iam spondet uictor ceu clara trophaea Insultatque tuo, tibi quod famulatur, ouili. Nunc timet afflictus postremam ualde ruinam, Sollicitus populusque tuus tua numina poscit. Ad me confugiens supplex petit atque fauore Sollicitatque dies me, noctes atque precando Instigatque suis me uocibus atque querellis, Vt sua te coram repetam pia uota tuamque Exorem. Patuit cunctis clementia semper, Quae, feret haud quisquam, petat hanc modo mente repulsa

352 EPICED. Drusi 415 #precor Deus# | VERG. Aen. 11, 365 (et 12, 653; STAT. Theb. 10, 710) #miserere tuorum#. 357 VERG. georg. 2, 325 (et passim; OV. met. 1, 154, et passim; STAT. Theb. 1, 248, et passim) #pater omnipotens# 366 LVCAN. 1, 632 #tibi#...#litaui#. 368 VERG. Aen. 2, 14 #tot iam labentibus annis#. 370 VERG. Aen. 1, 22 #Venturum excidio# 376 VERG. Aen. 6, 127 noctes atque #dies# 377 VERG. Aen. 11, 730 instigat uocibus

42

EDICIÓN CRÍTICA

Supplice, qua plenum quicquid sol lustrat, abunde est. Te precor ut faueas utque omnia nostra secundes Vtque reconcilies Venetos in amore Philippo, Quos Lemur insidiis prauus disiunxit amore. Parce piae genti, turbae miserere precantis Et tua sint illis praesentia numina semper. Ne patiare tuos genti seruire nefandae». At pater omnipotens uultu quo nubila pellit Et facit ut redeat facies placidissima rebus, His tribus incepit sic respondere patronis: «O Petre discipulique mei, charissima turba, Sic sacra, quae in terris docui uos dogmata uiuens, Obliti, statura suoque in robore semper Permansura, meo quod uos hausistis ab ore? Non data tibi fides a me, charissime Simon? Non satis hancque ratam, quae sunt miracula gesta, Effecere, meam nil contra posse malorum Cui nupsi sponsae, turbas nil posse Acheronta? Excutit? Excutiat, solet ut cribrare farinam Pistor. At ulla meae dare non incommoda plebi Perpetiar, poterit nil plusque nocere Sathana. Sic mea fundaui, te principe, moenia petra, Sic constructa meis manibus fundamina ieci, Vis ut nulla uirum, non ipsi excidere ferro Coelicolae ualeant; sic stant adamantina facta. Gaudeat, insultet, terroribus impleat orbem Turca ferox: lachrimas in tristes gaudia uertet. Postmodo gaudebit populus meus hoste triumphans; Quae data, certa fides, semper rata, firma manebit. Psalmographusque pio meus hoc praedixerat ante

405 Coelicolae corr.: Genicolae M 381 VERG. Aen. 7, 552 (OV. epist. 4, 8, 37) #abunde est#. 382 VERG. Aen. 10, 461 (et passim; OV. rem. 75; LVCAN. 6, 592) #te precor# 385 VERG. Aen. 10, 598 #miserere precantis#. 388 VERG. georg. 2, 325 (et passim; OV. met. 1, 154, et passim; STAT. Theb. 1, 248, et passim) #pater omnipotens# | VERG. Aen. 1, 255 uultu quo | OV. met. 6, 690 (et 7, 201) #nubila pello#.

385

390

395

400

405

410

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER PRIMVS

415

420

425

430

435

440

43

Carmine, quod citius ruet aether ac ueterascet, Quam mea defficiant docui quae dogmata gentes, Aut aliquid uerbis desit ueracibus unquam Roboris, aut quantum nota paruula iota uidetur, Aut apicis parui calamo signata figura». Dixit. Et extemplo mitem placidumque Philippum Reddidit ac Venetos in pristina uota reduxit. Concordesque petunt iterum componere pacem Et paribus cupiunt animis se accingere bello. Et nihil in uotis magis est quam iungere uires, Quodque prius fugere, petunt poscuntque uolentes. Cuncta sonant bellum: proclamant agmina bellum, Poscunt bella senes, ardens fremit arma iuuentus Irritantque suis tinnitibus ignea corda. Monte sub Ideo resonantia tympana quondam, Classica iamque sonant. Miles furit omnis in hostem Tessera militibusque datur. Taratantara clangit Terribili sonitu tuba, uerberat hosque flagello Ac stimulat Bellona potens; Mars incitat omnes, Lampada Thysiphone quatit omnibus, ignea reddit Corda, iacit colubros, tetrum uomit atque uenenum Vt solet Alecto. Dextro nent pollice Parcae Stamina forcipibus brebiter rumpenda, Charonte Vix properante tetra uectanda cadauera cymba, Et timet ipse Charon, mergant ne pondera lynthrem; Laxanturque sinus Acherontis et ima dehiscunt Tartara, sufficiant Turcarum ut condere Manes. Foedera cognouit postquam sed pacta Philippus Magnanimus, laetus palmas utrasque tetendit Ad coelum, Christo uoces hasque ipse profudit: 423 VERG. Aen. 11, 453 Arma... poscunt, #fremit arma iuuentus#. 425 SIL. 17, 19 #resonantia tympana# 426-427 VERG. Aen. 7, 637 Classica iamque sonant... tessera. 427-428 ENN. apud PRISC. 8, 451 (et SERV. ad Aen. 9, 501) At tuba terribli sonitu #taratantara# dixit. 430 VERG. Aen. 6, 571 Tisiphone quatit 430-431 OV. met. 474-475 Tisiphone... capillos / Mouit et obstantes reiecit ab ore colubras. 436 VERG. Aen. 2, 331 laxant... sinus 437 LVCAN. 9, 151 #condere manes#. 439 VERG. Aen. 6, 685 alacris #palmas utrasque tetendit#.

44

EDICIÓN CRÍTICA

«Christe, benigne Deus, qui nos, a Demonis olim Faucibus ereptos, ad coelica dona uocasti Morte tua, natos dignatus nosque uocare, Nos modo ne culpa careamus munere tanto. Et patet ut foueat nos haec tua dextera semper, Claraque stelliferi pulsantibus astra patescunt Aetheris atque manu largiris munera plena, Qualia non merito mihi duro tempore donas. Nam duplicas uires, ualeam quibus obuius ire Hostibus eque tuis domibus arcere furentes. Non opis est nostrae dignas tibi soluere grates, Ora licet centum mihi sint uel millia uocum. Per tria quae numen simplex complectitur, oro, Numina, perque caput confixum sentibus aspris Perque latus ferro confossum, per tua sacra Vulnera perque sacram, tibi quae dedit ubera, matrem, Haec rata, quae donas gratis, sint munera semper Destituatque tuos ullo non tempore dextra Presidiumque tuum pro nobis pugnet ubique; Et tua semper erunt quaecumque parabo trophaea Signaque pendebunt de postibus hostica sacris; Auspice quae Turcis te dempsero, sunt tua cuncta». Sic fatus meritos templis indicit honores, Tinnituque uocant ad sacrum cymbala turbas, Cum populoque coit supplex in uota sacerdos; Saucia terque rogat Christum pro milite uirgo, Quae colit assiduo fanorum limina clausa. Dant pedibus nudis gemitus lachrimasque profundunt Et genus omne uirum, quae relligiosa uocatur

440 CAT. 64, 202 profudit... uoces 450 STAT. Theb. 5, 245 #arcere furentes#. 451 VERG. Aen. 1, 600-601 grates persoluere dignas / #Non opis est nostrae# STAT. silv. 4, 2, 7 #soluere grates#. 454 VERG. Aen. 2, 379 aspris... #sentibus# 456 OV. met. 4, 324 tibi... #quae dedit ubera# 461 VERG. Aen. 7, 183-184 sacris in postibus arma / ...pendent 463 VERG. Aen. 3, 118 #sic fatus meritos# aris mactauit #honores#. 464 VERG. georg. 4, 64 Tinnitusque... #cymbala# 468 HOR. sat. 1, 8, 24 pedibus nudis 469 VERG. georg. 2, 167 #genus# acre #uirum#

445

450

455

460

465

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER PRIMVS

470

475

480

485

490

495

500

45

Turba. Tegit bicolor quos instita longa uerendos, Mente pia precibusque Deum pro plebe precando Sollicitant: cessant nunquam pia murmura templis Ac Deus, in multis latitans sub imagine pannis, Hostia grata patri turbis ostenditur aris. Vllus et excelsum non incolit aethera diuus Quem pia gens uotis iam non damnauerit omnis, Quae sanxere prius, nec plus ea pacta retractant. Audiit Omnipotens regis pia uota Philippi Diuorumque simul. Gaudentes foedera firmant Et paribus cupiunt animis pertendere leges Quas Pius ille pater, tellus cui tradita paret Assentitque polus, quibus et suffragia donat, Condidit afflatus diuino numine Quintus. Namque bonas Venetis, socio simul esse Philippo, Constitit ac nimium partes utrasque decere, Plus daret ut, maior qui rex, cui copia maior. Est humeris ideo maius grauiusque Philippo Impositum pondus, superat quia uiribus omnes Qui obediunt Christo reges ac regna capessunt. Conuenit, quoties ut bella moueret uteruis In Mauros, Turcas, Numidas seu quoslibet hostes, Quinquaginta illuc mittat rex ipse triremes −Ac totidem Veneti–, quoties res proelia poscat, Indutos pedites thoracas mittat ahenos Quinquaginta etiam numero, qui, mille, dat atque Dimidium sumptus belli. Nummos pater ipse Dat Pius, impensae pars tertia soluitur illi Dimidiae partis reliquae, quam pendere debent Et Veneti, ac summus promisit ferre sacerdos. Millia sunt equitum depecti quattuor iidem Quingentosque uiros, ineant ut proelia fortes Bombardasque ferant terdenas fulmina terrae

470 OV. ars 1, 32 (et trist. 2, 1, 248) tegis... instita longa 478 VERG. Aen. 4, 220 #Audiit Omnipotens# 479 VERG. Aen. 11, 330 #foedera firment#. 494 VERG. Aen. 11, 487 thoraca indutus #aenis#.

46

EDICIÓN CRÍTICA

Bisdenasque gerant, globulos quae trudere plumbi Maiores ualeant et moenia sternere firma; Ac reliquus tormenta manu, quae ferre ualebit Ferrea, portabit miles, lorica ferenda, Et peditum misit tria summus millia pastor Bisdenasque rates, quoniam non mittere plures In pelagus poterat, plures nec pascere turbas. Pontificis toties quoties infesta tulisset Signa ferus, populos furibundus depopulatum Hostis eat, cuncti tunc temporis arma capessant Coniungantque suas uires et in hostica pergant Castra. Ruant properi sacrum defendere ouile, Vt rex Hesperia Venetos protexerat ante, Misit in auxilium ualidam cum per mare classem. Ambigerent autem quoties de munere belli Incertumque scisum studia in contraria uulgus Esset, ut illorum sententia fortior esset Quam numerus maior probet, et non dicta refellat. Praeficiunt classi cuncti fratremque Philippi, Nuper ab Hispanis populis qui uictor ouansque Venerat ac Mauros deuicit Marte secundo. Indolis egregiae iuuenis, cui patria uirtus Ac similes animos effulgens spirat imago. Caesareumque decus non ullo in principe maius Enituit, tantas nec spes concepit alumni Gens Hispana, fuit nec bello maior et armis Alter, –equo inuectus pedes aut irrumpat in hostem–, Cuius et in dubiis melior sententia rebus Sit, technas melius cautus uel cauerit hostis. Annibalem Scipio quamuis seu iactet Hiberos, Abstulit aut torquem Gallo qui rure Camillus; Fabritius tumeat, retudit qui cornua Poeno

512 VERG. Aen. 3, 234 tunc #arma capessant#. 518 VERG. Aen. 2, 39 Scinditur incertum #studia in contraria uulgus#. 522 VERG. Aen. 5, 331 (SIL. 11, 259) uictor ouans 523 VERG. Aen. 11, 899 (et 12, 497; LVCAN. 4, 388, et 9, 596) #Marte secundo#. 528 VERG. Aen. 1, 545 Nec pietate #fuit, nec bello maior et armis#. 529 VERG. Aen. 5, 571 (et passim) inuectus equo

505

510

515

520

525

530

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER PRIMVS

535

540

545

550

555

560

565

47

Cunctando, memorent tua uel, Serrane, serendo, Qui dantis Pyrrhi spreuisti pondera magna Argenti atque auri, malens deuincere reges, Quam quae possideant his ac praeponere honestum; Pompeiusue, tuis comferri clare triumphis Haud poterit, bellans quamuis perterruit orbem; Posteritas, iuuenis, semper tua clara trophaea, Phoebus in Occiduas undas dum tendat Eous, Dum sua diminuat, dum cornua lumine Phoebe Compleat, Vrsa Minor, Maior moueantur in orbes, Exiguos nautis et cursus gurgite monstrent, Concinet inque tuas sua laudes ora resoluet. Semper erit clarum nomen, tua fama perennis, Attonitique tuo consistent nomine Turcae. O iuuenis foelix, aeuum memorande per omne, Sit tua progenies talis, nec degener unquam, Stirpe fuit qualis primaque ab origine uictrix. Praeterea multas statuerunt foedere leges Iuraque, parerent quibus agmina sponte coacta, Quae minime est licitum ductori frangere cuiquam. Si foret ast aliis rebus districtus et illo Non sociis posset succurrere tempore ductor, Libera tunc, alium, uellent quemcumque potestas Ductorem, fieret, concessum iusque creandi Carolidae ante alios, solus qui haec bella, Philippo, Condidit et reliquis princeps exempla tuendi Prebet Christicolas et dogmata sacra fouendi Regibus, ac resides in proelia suscitat ardens In Turcas, Mauros, Christi seu quoslibet hostes, Cuius proque fide quoscumque subire labores Ille amat atque libens sumit iuga dulcia Christi. Cuncta putat tanto pro numine suauia damna Cunctaque ab Occiduis argenti aurique talenta, Cuncta quae ab aurorae mittuntur munera regnis,

543-544 VERG. Aen. 3, 645 #cornua lumine# complent. 546 VERG. Aen. 3, 457 canat... #ora resoluat#. 547 VERG. Aen. 9, 79 (OV. am. 1, 15, 7) #fama perennis#.

48

EDICIÓN CRÍTICA

Magnanimus temnit, gelido quae dantur ab axe: Regi cuncta pio pro Christo uilia fiunt. Ad pia dum traheret Venetos, quid non tulit ille?, Proelia: concessit quicquid petiere proterui. Nam geminas aquilas, totum quae per mare currunt Occeanum, paret quibus axis uterque tremitque, Quaeque premunt orbem, iuga, quae terrentque sagittas, Stemmata cesareumque decus, non signifer illuc Pertulit, id magno sic permittente Philippo; Deque suo clemens pro sacro iure tuendo Perdidit: ut Christum sublimet, se premit ipsum. Sed placitum magno patri quae insignia ferrent, Sub quibus Hispani mereant et miles Eous; Marte suo inferret sed rex qui proelia Mauris Seu Turcis, liceat ductorem quemque creare, Gente sua, inque Afros insignia regia ferre. Sin libeat socium classi se adiungere regi Pannoniae, liceat uires miscere potentes. Lusitanorum regi permissa potestas Haec sit, habet Carlus Gallorum rex et eandem. Haec eadem fiet Sigimundo copia regi, Polloniae, reliquisque piis qui castra tuentur Regibus, et Christi legis quos cura remordet Et Christi nomen cupiunt diffundere in orbem. Oppida capta forent si fors aut moenia bellis, Vt statuere prius, sic distribuantur in omnes, Foedere qui tali iuncti pia bella sequuntur. Sin Tripolem peterent autem Argirumque superbam Tunetumue ruant captum rursus, poteretur Omnibus his clarus gestis fortisque Philippus. Capta suis olim manibus si castra fuissent, Omnibus ex aequo tunc aerea diuiderentu Aemula fulminei tonitrus tormenta, darentur

587 VERG. Aen. 9, 97 (SIL. 11, 512; LVCAN. 1, 595) #permissa potestas#. 590 VERG. Aen. 9, 65 #castra tuenti#. OV. met. 14, 455-456 tuentur / Castra 591 VERG. Aen. 1, 261 (et 7, 402) #cura remordet#. 593 STAT. Theb. 4, 688 nostra in #moenia bellis#.

570

575

580

585

590

595

600

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER PRIMVS

605

610

615

620

625

630

49

Ac reliqua aequatis caperent quae uiribus arma, Sortibus hisque forent communes usque triumphi. Dalmatiae regno, quae nunc Raguza uocatur, Parcendum, quoniam Venetorum semper amici Sunt et habent populis illorum proxima regna. Foedera nec quisquam cum Turcis possit inire Pacis: id ut reliquis placuisset, sic gereretur; Hos penes arbitrium belli pacisque maneret. Percusisse tulit regem iam foedera Fama Cum Venetis, uires et coniunxisse superbas; Concepere uiri quo gaudia munere magna, Ausaque preteritis meliora est tempora turba Iam sperare: uigent cuncti uiresque resumunt. Nomen enim clarum cunctas tremefecerat oras Magnanimi, simul ac nouerunt clara Philippi Gesta, decus soli seruauit cui Deus istud: Vinceret ut regem, totum qui uicerat orbem, Quo uastus uicto uictus quoque subditur orbis, Terreretque ferum, reges qui terruit omnes, Vltus auos solus rabiem compesceret eius, Cogeret ut lueret commissa piacula cuncta, Reddidit infensos reges quibus orbis Eoi, Occiduique dolent, moerent, quod sumere poenas Non ualeant, cineres nec sic satiasse suorum Solus enim uictum rex noster strauit in undis, Prendit eum, rupit fugiens qui uincula patris; Iniecit frenum, tenuit quem copula nunquam Atque parentauit Turcarum sanguine priscis Manibus, Elysio implorant qui grammine poenas Quas meruit turbis pro tot certamine caessis,

609 LIV. 44, 15, 5 arbitria belli pacisque agere TAC. 12, 60 pacis et arbitria belli tractare 614 LVCAN. 4, 604 #uiresque resumit#. OV. met. 9, 59 (et 9, 193) resumere uires. 620 OV. met. 6, 287 conterruit #omnes#. 622 VERG. Aen. 6, 569 #commissa piacula# 625 VERG. Aen. 2, 587 cineres #satiasse meorum#. 626 VERG. Aen. 12, 943-944 uictum... / Strauerat 628 OV. trist. 5, 9, 28 #copula#... tenet. HOR. carm. 1, 13, 18 tenet copula

50

EDICIÓN CRÍTICA

Quas meruit mundo factis pro cladibus omni. Vno iam soluit cunctas certamine poenas, Debebat multis quas, ulciscente Philippo; Hoc decus egregio seruetis fata Philippo Perpetuum: solitos paret ut bellando triumphos, Accepit claris quos a maioribus hosque Exuperet, superat quoniam uirtutibus omnes, Aurea qui manibus tenuerunt sceptra regentes. Iam Nemesis tandem nostris saturata quieuit Prospera uersa malis uota in contraria priscis, In noua iam ueteres conuertit gaudia luctus Passaque in antiquam uirtutem emergere lucem Hispanam, longa iam desuetudine mersam In tenebris turpique situ bona fata prementem, Quae resides animos ad pristina robora gaudens Bellorum cupidos, sitientes atque uocauit. Credidit et mundus quod dici audiuerat ante, Pollere Hispanos reliquis plus gentibus armis Esseque multo aliis magis hac uirtute potentes Et caput ante uiros alios efferre sub astra. Turca mala partos iactet licet arte triumphos, Militis et fidat numero quo uincere suetus, Improbus expleuit uariis terroribus orbem, Suasit et immerito se cunctis anteferendum. Quod capite in proprio didicit non esse putandum Credendumque uiris quos non mouet atra libido, Optima sed ratio regit et moderatur honestum, Cum maior multo nostris sit Martia uirtus, Quod patuit multis in bellis. Si foret una Mens eademque piis, Europa iam prope tota

654 uariis corr.: uanis M 633 SIL. 5, 334 Exsoluit poenas 643 VERG. Aen. 3, 342 #in antiquam uirtutem# 644 OV. trist. 5, 7b, 57 desuetudine longa. 645 OV. trist. 5, 12, 2 (et am. 1, 8, 52) turpi... situ 646 VERG. Aen. 1, 722 resides animos 654 STAT. Theb. 4, 406 #uariis terroribus# VERG. Aen. 7, 58 uariis... #terroribus# | OV. met. 7, 530 expleuit... #orbem#. 659 STAT. Theb. 6, 3-4 #Martia# / #uirtus#.

635

640

645

650

655

660

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER PRIMVS

665

670

675

680

685

690

695

51

Atque Asia pulsos, Nilique tumentibus undis Solstitio calido, Scythicas extruderet ultra Caucaseasque feras rupes, specubus quibus orti. Armeniis Cilicisque feris Taurisque subactis, Atque Lycaoniae campis sine fine potiti, Sub iugaque Inachiis missis, per nostra uagantur Oppida, tot clades solo miserante Philippo Vltimaque Europae solo prohibente domare, Atque fidem Christi, nullo auxiliante, tuente. Fama tulit preda commotum ualde Selinum Qua Veneti –ut memorant– fuerant bellando potiti. Nam cepere brebi, quassatis moenibus, arcem Dyrrhachii. Praeter sunt uecti tempore littus Bellonaeque suis quasserunt uiribus arcem. Quod simul ac nouit, grauiter ferus ille tyrannus Infremuit tantum Venetos audere superbos. Qui licet audisset tantas in bella coactas Noluit, in sese, uires desistere coepto. Nam Famagostam quatiebant castra tyranni Et miseram longa precinxerat obsidione, Fortiter obstiterat quibus Astur clarus in arte, Quem tulit et iactat plebs inclyta ualde Perosa Atque uirum gaudet talem peperisse et alumnum. Cui fuit in castris omnes data cura regendi, Strennuus is quoniam Lybicis pugnauerat oris, Cum fuit a nostris Hispanis urbs Aphrodisi Diruta, quo bello gens et Maurusia cuncta Territa, crediderat iuga Carli iamque subisse, Quem metuit nimium. Postquam turbauerat undas Thetios, Aeolia decusso uertice montis, Iussit et exclusos uentos agitare carinas Aeolus et trepidis requiem concedere Mauris. Millibus is iuuenum cum quattuor, Itala misit Quos tellus, Cypriam defendit ab hostibus urbem, 673-674 LVCAN. 6, 14 #Dyrrachii#... ad #arcis#. #desistere coepto#. 682 OV. Ib. 264 clarus in arte.

679 LVCAN. 3, 144

52

EDICIÓN CRÍTICA

E quibus a clara iuuenes Lacedemone fortes Biscentum mixti reliquis sunt atque profecti Ad bellum, socii Venetis, aera atque merebant. Muros nocte subit constans multaque tuendo Atque die, genium fraudans discrimina ductor. Mustafa diffidens capere haec tam moenia firma, Precipue tali duce dum defensa fuissent, Presidium –ut perhibent– supplex a rege petiuit. Tanta fuit uirtus ductoris castra tuentis, Imbecilla forent ut robora cuncta Selini Visa, uel a gemino conflatae cardine gentes Sufficerent turbam tam raram pellere muris. Splendidus auratis Taurus reserauerat annum Cornibus ac flores omnis produxerat arbos, Concentuque nouo campos mulcebat aedon, Venerat auxilio Turcis cum nomine Alinus Baxa, ferens ualidas ad turcica castra triremes, Est opus ad bellum quibus, omnia quaeque uehebat. Liquerat in portu terdenas, ut uehat oras Ad Cyprias, Cilicis belli quae postulet usus, Quae celeri timidae tranabant aequora cursu. Classis enim Turcas terrebat nostra pauentes, Quam cito uenturam trepidus cognouerat hostis. Praeterea multas alias aduexerat illuc Ingentes naues complures atque triremes, Quas palandarias nunc et dixere maonas, In quibus auxilium iam desperantibus illis. Attulit his cererem, tulit annonamque recentem. Terquinas eodem curauit tempore ahenas Portandas, misera quas aduexere Tremisso, Igniuomas belli bombardas fulmina saeua. Turribus his ualidos quatiebat Mustafa muros, Aggere constructo, ductis prope moenia fossis Vt quateret muros post uallum tuta iuuentus.

708-709 VERG. georg. 1, 217-218 Candidus #auratis# aperit cum cornibus #annum# / Taurus OV. Pont. 4, 4, 23 reseraueris #annum#. 715 SIL. 11, 607 tribuunt quae belli posceret #usus# 728 LVCAN. 2, 300 constructo... aggere

700

705

710

715

720

725

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER PRIMVS

730

735

740

745

750

755

53

At Bragadinus, erat cui muros cura tueri, Sollicitus mentem studio muniuerat urbem Aggeribus, ponti qua plebs uergebat in undas Occiduas, aliis ac circumcinxerat illam Molibus, ac lapidem nullum non mouerat illo Tempore, fulciret quassam quo uiribus arcem. −Pro dolor! Occubuit dux in certamine quodam Praepositus saeuis tormentis, ille Goitus; Martinengus ei Nestus successit, ut illum Fata tulere−. Super iam propugnacula ductis Aggeribus fossisque, simul iam moenia cuncti Oppugnare feri coeperunt undique Turcae. Tela niuis ritu iaciunt fera felle ueneni Vncta, globos ferri fundunt; quatit ardua muri Imaque uis Thracum coelumque obtexitur umbra. Puluerulenta boat tinnitibus aenea magnis Machina, Cyclopum multo uiolentior igne. Saxa cadunt muris ui saeui pulsa metalli. Omnis Graia manus statuit conscendere muros Oenotriique uiri, tenuit data sorte tuendo Quisque loca. Astabat defendens ardua turris Andruci fortis Bragadinus, et occupat altam Ballonus turrem, fecit cui nomina diua Nappa; capit, dicunt Tiepolus nomine, turrim Quam, quia continuit naues, naualia dicunt. Veltrius eximius protexit Horatius illam Murorum partem Rebelinum nomine dictam. Contus habet murum, Voltae qui nomen habebat. Occupat excelsam partem Maluezius urbis, Quam dixere, patet quia ianua magna, Limissum.

731 LVCAN. 4, 399 sollicitus menti 736 SIL. 1, 143 Occubuit... #certamine# 739 STAT. Theb. 1, 174 #fata tulere# 742-744 VERG. Aen. 11, 610-611 fundunt simul undique tela / Crebra #niuis ritu# #caelumque obtexitur umbra#. 743 SIL. 7, 105 #ardua muri#. 747 MART. 11, 90, 2 saxa cadunt. | MART. 4, 55, 11 Saeuo... metallo. 748 STAT. Theb. 7, 241 Conscendunt muros 750 LVCAN. 4, 431 (OV. met. 11, 392) #ardua turris#.

54

EDICIÓN CRÍTICA

Pulsabant reliquis Turcae, quae moenia plumbo Acrius, irruerant illuc maioribus illi Viribus, atque decem fuit haec defensa diebus Turris. Et ignitas terebrarunt grandine ferri Bombardas Thracum terdenas atque dederunt Millia triginta letho –nec tuta iuuentus Tunc erat in muris–. Veneti non artibus ullis Turcarum arcebant uolitantia saxa ferorum, Sed quia parua fuit nitrati pulueris illis Copia, sunt usi modice iaculando, uerentes Ne sibi defficerent longo in certamine cuncta. Iam prope transierat Geminos uigesima lampas Phoebi quarta, dedit, uenit, cui nomina Roma A senibus mensis, Terei luscinia raptum Cum queritur, modulos ac dat per guttura suaues; Floribus ac redolent uernantia rura, canoros Dat per colla modos laetum genus omne uolantum; Venerat a Cretae cum littore parua carina, Pristina qua cunctis redit in precordia uirtus Et reuocati animos pressos moestumque timorem Mittere gens coepit uariis afflicta ruinis, Qualis ab insanis cum fluctibus acta carina Naufraga, quae longo nesciuit tempore quonam Carpat iter, dubio coelo temone reuulso; Iam solante die Palinurum ac sole reducto, Subsidunt undae tumidae portusque patescit Tunc aliquis; dubios uideant ac nubila, montes.

773 luscinia corr.: lucinia M 763 STAT. Theb. 9, 488 #grandine ferri#. 766 OV. am. 3, 6, 11 non... #artibus ullis#. 775-776 VERG. Aen. 7, 700-701 #canoros# / #Dant per colla modos# 776 VERG. georg. 2, 262 laetum…#genus# | VERG. Aen. 6, 728 genus… #uolantum#. 779-780 VERG. Aen. 1, 202-203 reuocate animos maestumque timorem / Mittite 783 VERG. georg. 1, 252-253 Hinc tempestates dubio praediscere caelo / Possumus | OV. met. 2, 316-317 illic temone reuulsus / Axis 784 VERG. Aen. 10, 807 #sole reducto#. 785 VERG. Aen. 5, 820 #Subsidunt undae tumidum# | VERG. Aen. 3, 530 #portusque patescit#.

760

765

770

775

780

785

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER PRIMVS

790

795

800

805

810

815

55

At fuerant tota iam Turcae mole potiti, Quam contrascarpam Veneti dixere, labore Non paruo Thracum quam deiecere phalanges. Christicolae innumeras letho dant Marte cohortes Foelici; multos Turcae necuere piorum. Strata cadaueribus mixtis moesta arua iacebant, Vixque gradi poterant per lubrica sanguine transtra, Vixque gradi poterant madidos per sanguine muros. Sepe bonus repulit Ballonus ab urbe retrusa Agmina Turcarum, summa quibus obstitit arte. Distulit in seramque diem fera funera gentis, Obstitit ac tanto fortis conamine turbis, Vt prope turba suis omnis diffideret armis Posse capi nullo lassatam turbine gentem. Saucius euasit dux hinc Antonius atque Soldatellus habet fera uulnera corpore toto. Occubuit fortis Fabrianus duxque Iacobus, Coelius, et Boscus cadit, occidit. Ictus Erasmus Fermus obit, ductor cadit Asculus atque Mecenus, Cui commissa uiro fuit ingens turba regenda. Diruerant omnem subiectis ignibus arcem Iam Turcae, portis multisque patentibus, intro Signa tulere. Ruunt passim per moenia rupta Saxaque perualidis Turcarum uulsa lacertis, Quae miseri uicti pacti non legibus aequis Constituere feris inuiti tradere Turcis. Et multae auxilium matres, pia turba, ferebant Militibus, lympas, hastas, lapidesque uehebant, Irrita quae fessis ueniebant dona maritis.

805 Mecenus corr.: Meanus M

810 perualidis corr.: preualidis M

793 SIL. 14, 433 #per lubrica sanguine transtra#. 799 VERG. Aen. 3, 51 #diffideret armis#. 800 LVCAN. 2, 243 (STAT. silu. 1, 3, 41; et 3, 2, 48) turbine nullo. 807 SIL 5, 123 diruat #arcem#. | VERG. Aen. 11, 186 subiectisque #ignibus# 808 VERG. Aen. 2, 266 portisque #patentibus# 809 SIL. 3, 282 signa tulere. 813 LVCAN. 8, 79 (OV. fast. 2, 507 et passim; SIL. 10, 592) #pia turba#

56

EDICIÓN CRÍTICA

Abstulit e manibus Ballonus uiribus unum Signifero signum. Fuerant huc cuncta redacta, Omnia defficerent illis ut, quaeque necesse Tunc fuerant, praeter spem, quae non deffuit unquam, Vincendi Turcas, muris procul atque fugandi. Enituit quorum sic omni tempore uirtus, Pulchrius ut cunctis animas effundere uisum Pro patria fuerit quam uiuere plebe relicta, Vibrarentque suos gladios mirantibus illos Turcarum agminibus reliquisque ferocibus orbis Gentibus, obstiterant magnis quibus omnibus ausis. Cum iam conspicerent sibi nil superesse salutis Nilque spei, iuuenes Italos cecidisse et Achiuos, Ventum ad suppremum, lapsis iam rebus et esset Summa loco tali res, ut quassata ruinam Deiphobi domus ampla daret, comprendere flammam Vcalegon uictorque Sinon incendia miscens Inciperet, portis patefactis, undique Turcas Mittere et insultans premere intra claustra coactos Arcta, moram ulterius nec iam perferre ualerent, Tunc proceres, fessi uigilatis noctibus atque Assiduo studio, cura ingentique labore Ingentique fame et crebris assultibus, uno Ore iisdemque animis, his uerbis sunt Bragadinum Aggressi: «nostri populi fidissime custos, Sat patriae patribusque datum; si moenia dextris Defendi possent, nostris defensa fuissent. Hostis habet muros, ruit alto a culmine turris. 817 huc corr.: hunc M 822 LVCAN. 5, 263 animasque #effundere# 826 SIL. 4, 197 #omnibus ausis#. 829 VERG. Aen. 12, 803 #Ventum ad supremum# 830 VERG. Aen. 2, 322 res summa loco 830-831 VERG. Aen. 2, 310-311 Deiphobi dedit ampla ruinam / ...domus 831 VERG. Aen. 7, 73 comprendere... ignem 832-834 VERG. Aen. 2, 329-330 #uictorque Sinon incendia miscet# / #Insultans#. #Portis# alii bipatentibus adsunt. 841-843 VERG. Aen. 2, 290-292 #Hostis habet muros; ruit alto a culmine# Troia. / #Sat patriae# Priamoque #datum: si# Pergama #dextra# / #defendi possent,# etiam hac #defensa fuissent#.

820

825

830

835

840

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER PRIMVS

845

850

855

860

865

870

875

57

Magnanimi ut ciues defendimus hactenus urbem, Propulimus totis a nostris moenibus hostem, Viribus atque aditus patefactos clausimus urbis, Noctibus hisque dies nos continuauimus: ullum Carpsimus hoc nunquam uigilantes tempore somnum, Non alterna quies uenit. Premimur diuturnis Vrgemurque diu lassique laboribus omnes Erumnaeque premunt grauiores, maior egestas, Inque dies uires magis haustae debilitantur Nobis, atque magis nostris sunt hostibus auctae. Haec sufferre ualent haud nostrae pondera uires. Vndique claustra patent crebris labefacta ruinis. Conditione sumus tali, ut uia nulla patescat, His caput ut ualeant attollere gentibus unquam. Cogimur in arctum non auxiliantibus ullis Regibus, et forssan scit non mala nostra Philippus Magnanimus, furiis ualet his qui obsistere solus. Pacem proinde petas supplexque precare tyrannum Vt uelit in leges, in foederaque ista uenire: Nos sinat ut sacra sub Christi uiuere lege; In primis, natos, uxores ducere terras In quascumque libet; comites, simul omnia ferre Nostra: rates, uestes, gladios, thoracas ahenos, Et tormenta quibus ualeant nos regna tueri Gnosia, quae nobis –dolor heu– post sunt repetenda». Haec postquam proceres tristi sunt corde loquuti, Reddidit has uoces, inuito pectore ruptas, Cum gemitu, fortis Bragadinus sicque profatur: «Heu, durate, uiri, uos et seruate secundis Rebus, enim passis grauiora, minora supersunt, Iam superanda. Viri, brebiter mittetur ab oris Occiduis, ueniet iam iam fortissimus heros Austrius. Hic ductor uos ulciscetur et istos

854 IVV. 1, 29 #sufferre... pondera# 864 SIL. 16, 611 #ducere terras#. 866 VERG. Aen. 7, 633 #thoracas aenos#. 870 OV. met. 2, 695 uoces has reddidit 872-873 VERG. Aen. 1, 207 durate, et uosmet rebus seruate secundis 875 VERG. Aen. 6, 169 (OV. met. 10, 207; SIL. 13, 38) #fortissimus heros#.

58

EDICIÓN CRÍTICA

Demittet gladio uictor sub Tartara cunctos. Spes alit et uires miseris sperantibus auget; Spes facit utque minor labor his leuiusque feratur, Asperaque inmutat meliora in fata fauendo. Sed si certa manet tradendi moenia Turcis, Pro pudor!, o proceres, uobis sententia cunctis, Vt uerum fatear, mallem mea uiscera fundi Et super astra meum caput omnia rupta polorum Decidere, atque imam mihi protinus hiscere terram, Tradere quam genti mea moenia chara nefandae». Dixit. Et inuitus lachrimansque in foedera uenit, Tradidit et populum poscenti et cuncta tyranno.

883 OV. trist. 5, 12, 59 ut uerum fatear tibi 884 STAT. Theb. 6, 93 super astra caput | SIL. 1, 135 ruptoque polo micat igneus aether.

880

885

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SECVNDVS

5

10

15

20

25

Soluerat Ionio ductor de littore classem. Armatas acies animosaque castra gerebat, Vndique ferratas naues et fulgure multo Fumantes, piceo tonitru coelumque imitantes, Igniuomas Aethnas et murmura rauca tonantes. Iam salis Ausonii properabat fluctibus heros Et Siculas Zephyro sulcabat molliter undas, Hesperiaeque humiles paulatim cedere montes Cernit et a puppi rarescere claustra Pelori. Velaque dans laetus non lumina flexit ab orbe Quo subit occeanum Bethis post flumina cuncta, Et coelum aspiciens palmas utrasque tetendit: «Te precor, Omnipotens –inquit–, tibi supplico, Christe, Visere qui terras dignatus lapsus Olympo Multaque nos propter uoluisti uulnera ferre, Vt nos eriperes ad coelum carcere Auerni. Scis, Domine, heu quantum tua cymba petatur ab hoste Et ualidis nutet quantum iactata procellis Indigeatque tuo quantum titubata fauore. Huic animo illapsus uires tu suffice magnas: Proelia nostra tuo patientur cuncta fauore. Auspice te semper uictricia signa sequamur, Haec tua defendat semper mea dextera castra; Haec te per pontum, per Taurica regna propaget, Per Gangem, Nilum, per totum proferat orbem; Marte cadant Thraces, gens et Maurusia nostro. Imperat hoc bellum tuus ingens sumere pastor, Permissum soli totum cui pascere ouile

1 STAT. Ach. 1, 20 soluerat... classem de litore 6 VERG. Aen. 3, 385 salis Ausonii | STAT. Theb. 9, 248 #fluctibus heros#. 9 VERG. Aen. 3, 411 #rarescent claustra Pelori#. 10 VERG. Aen. 4, 369 lumina flexit LVCAN. 3, 4 non flexit lumina. 11 LVCAN. 2, 589 post omnia flumina Baetis. 12 VERG. Aen. 6, 685 #palmas utrasque tetendit#. 25 HOR. epist. 1, 12, 18 #proferat orbem#.

60

EDICIÓN CRÍTICA

Ac residens Romae rerum moderatur habenas. Ille tuis iussit pro legibus aspera ferre, Ille iubet Turcas inimicos quaerere ad Istrum, Intrepidos tantis opponere pectora monstris, Nosque tua tantos uult pellere messe tyrannos. Hos iubet a sacra conto detrudere cymba. Sic fatus Christo meritos adoleuit honores, Illaque quae instituit coenando sacra peregit Christus, et exhibuit cunctis ueneranda sacerdos. Huic animae noxas et uitae crimina pandit Carolides, reliquis iubet haec exempla sequantur; Primus iussa facit. Sua per uestigia currant Imperat et duris se firmat casibus heros. Iam sua per terras spargebat lumina bigis Luthea, syderibus claris Aurora fugatis, Quum uarias ductor uersabat pectore curas: Quae moles subeunda uiro, quae Lerna domanda, Quam bello gentes pugnaces Marte lacessat, Dedecus aut dulcis sit quam cito fama paranda, Vt gemina rerum suspendant pondera lance Fata –fit ambiguum–, mundi quo machina uergat. Omnia collustrans oculos rapit huc, rapit illuc, Ordine quosque suo iuuenis iubet ire per altum Austrius, et totum compleuit nauibus aequor. Per mare dispersas omnes innare putares Cyclades, Egeo uulsas aut montibus ornos,

29 VERG. Aen. 7, 600 rerum... habenas. SIL. 2, 292 (et 17, 175) #rerum#... #habenas#. | STAT. Theb. 4, 219 #moderatur habenas#. 32 STAT. Theb. 7, 281 #opponere pectora# | STAT. Ach. 1, 662 #tantis#... #monstris#. 35 VERG. Aen. 3, 547 #adolemus honores#. | VERG. Aen. 3, 118 #sic fatus# meritos... #honores#. 38 OV. trist. 2, 1, 9 uitae... crimina STAT. Theb. 8, 22 crimina uitae. SIL. 16, 529 crimina... uitae. 40 VERG. Aen. 1, 302 #iussa facit# 42-43 VERG. Aen. 7, 26 Aurora... lutea bigis. OV. met. 7, 703 lutea... Aurora 44 VERG. Aen. 5, 701-702 pectore curas. / uersans | VERG. Aen. 1, 657 pectore uersat. 48 PERS. 4, 10 gemina suspendere #lance# 50 VERG. Aen. 3, 651 #Omnia conlustrans# | STAT. Theb. 9, 40 oculos... rapit | STAT. Theb. 12, 794 rapit huc, rapit... illuc. 51 VERG. Aen. 3, 374 (et 4, 310 ) #ire per altum#. 54 VERG. Aen. 4, 491 (et 6, 182; et ecl. 6, 71) #montibus ornos#. | SIL. 3, 470 Auulsas ornos... montis. 55 SIL. 11, 457 celsum... Olympum.

30

35

40

45

50

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SECVNDVS

55

60

65

70

75

80

61

Ac medio illarum celsum procedere Olympum, Aequore seu Romae Capitolia celsa natare. Ibat ouans heros animosus imagine patris Atque animos similes sumpsit spe plenus et armis. Et uaria occurrunt generoso gesta parentis, Ille quibus totum compleuit Carolus orbem, Carolus Hispanae gentis decus atque corona, Ille, suo cunctas qui nomine terruit oras, Ille, tonans cuius uulgauit buccina laudes, Ille, suo celsum tetigit qui uertice Olympum. Quae extimulos addunt iuuenemque ad fortia cogunt; Et patriae ante oculos similis uirtutis imago Stat iuueni surguntque animi tanta indole digni, Ad sua deuictum pugnans ut Marte potentem Gallorum regem Franciscum regna retraxit; Vt pius hunc iterum in sua pristina regna remisit; Vt coniuratas in Christi dogmata toruas Theutonicas gentes bellando Marte subegit Atque iugum Christi pugnans hos dulce subire Compulit, et Maurum pulsum sua in arce reponit; Vt spoliis orbis multis ac Marte superbum Pannoniae a muris Solimanum trusit ad Hemum. Sed magis hunc pietas et Christi causa mouebat, Sumeret ut contra tam gentes arma potentes, Tamque uolens tanto ut uellet se opponere monstro, Qui sibi tam fidens rerum promittere habenas Audet, et humanas passim contemnere uires, Et uarias edit strages impune per orbem, Et iuga Christicolis minitans exultat in armis Barbarus et sperat, quicquid mens barbara suasit.

56 VERG. Aen. 8, 653 (SIL. 17, 327) #Capitolia celsa# 57 OV. epist. 8, 3 #animosus imagine patris#. 64 CIRIS 34 celsum... vertice Olympum 66 SIL. 1, 185 patriae #uirtutis imago#. 67 VERG. Aen. 10, 826 tanta... #indole dignum#? 70 VERG. Aen. 2, 543 in mea regna remisit. 79 VERG. Aen. 12, 874 #me opponere monstro?#

62

EDICIÓN CRÍTICA

Dum uarias uigilans animosus corde uolutat Dux uigili curas, meditans dum plurima tentat: Quoque modo, quando, quibus artibus obuius hosti Ire queat, tantum uel uincere Marte tyrannum, Ecce secans liquidum coelum delapsus ab arce Aetherea, uultum similis uocemque colorem Incessumque habitum iuueni, qui nuntia coeli Detulit ad Mariam sacram, qui foedera uinxit Coelica, sed genius fuerat uultu uenerando; Qui datus haerebat custos mentemque regebat Ipsius a uitae exortu atque a lumine primo, Dum carpit dulcem lassatus menbra soporem. Sydereos inuecta polos quum plena quadrigis Luna petit Thetim stellis Aurora fugatis, Constitit ante oculos iuuenis. Sic ille profatus: «Chara Deo soboles, frater uenerande Philippi, Exequere hoc facinus, tanta ad certamina perge, Incumbe ad laudes, ad magnos surge triumphos. Has aquilas, haec signa geras, his comprime Turcas; His hostem uinces, his aequor sanguine tinges, Hoc tua clara uehes ad sydera nomina bello. Austriacam facies claram per saecula gentem; Haec tibi macte datur soli gens exuperanda. Nusquam aberit Christus, tua castra tuebitur usque, Te comes ad casus omnes comitabitur ille. Vltus auos magnis potieris clare triumphis. Aggredere, o, facinus, iuuenis clara indole, tantum, Aggredere, aggressus decus hoc iam crede paratum. Aude aliquid dignum, iuuenis generose, parente,

85 VERG. Aen. 4, 533 (SIL. 8, 177) #corde uolutat#. 89 OV. met. 1, 23 liquidum... caelum. STAT. Theb. 4, 7 liquido... caelo. 89-90 OV. trist. 4, 3, 5 aetheriam... arcem. STAT. Theb. 3, 222 aetherias... arces. 90 VERG. Aen. 4, 558 (et 9, 650) similis, uocemque coloremque. 94 VERG. Aen. 6, 350 #Cui datus haerebam custos ...que regebam#. 98 VERG. Aen. 3, 521 #stellis Aurora fugatis#. 99 OV. am. 3, 5, 10 (et epist. 15, 162) #Constitit ante oculos# | LVCAN. 9, 251 (et 9, 584) #sic ille profatus#. 106 VERG. Aen. 1, 445 #per saecula gentem#. 110 VERG. Aen. 6, 840 #Vltus auos#

85

90

95

100

105

110

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SECVNDVS

115

120

125

130

135

63

Aude aliquid magni dignum, generose, Philippi, Aude aliquid, longum quod te producat in aeuum. Incipe, ne dubites: sese tibi subiicet hostis». Dixit, et ad superas fulgens euanuit auras Absconditque caput coelo, et se substulit alis Ambrosiae spirans diuinum uertice odorem. His dictis, maius concepit pectore robur Ductor et est ausus spe iam praesumere bellum. Prouehitur pelago ualidisque incumbere remis Imperat et Zephyris intendere uela secundis, Aptarique iubet classem, mora ne qua ferenti Tunc uento fieret. Iuuenes simul instruit armis, Inflaturque animis magnis animosa iuuentus, Barbara iamque cupit, iam cernere cominus ardet Signa ferosque hostes, in quos distringere gestit Iam gladios gladiis opponere scutaque parmis. Et quantum penetrent caedendo corpora baxis Explorare cupit, gestitque refigere signa, Appensasque tholis aquilas uinctosque leones, Dedecus heu nostrum, suspensa trophaea pyropis. Barbarus intumuit quibus heu Solimanus ademptis, Iactauitque diu spoliis ferus hostis onustus. Crebrescunt nauesque ferunt, quo destinat heros, Iam Zephyri, ad Cenchrim properatur remige multo.

115 SIL. 5, 485 longum... in aeuum. HOR. epist. 1, 3, 8 longum... in aeuum? 117 VERG. Aen. 5, 427 (OV. met. 10, 1) #ad superas... auras# | OV. met. 14, 432 (et fast. 2, 509) #euanuit auras#. 119 VERG. Aen. 1, 403-404 #Ambrosiae... diuinum uertice odorem# / Spirauere 120 VERG. Aen. 11, 368-369 #pectore robur#. / Concipis 121 VERG. Aen. 11, 18 spe praesumite bellum. 122 VERG Aen. 5, 15 #ualidisque incumbere remis#. 123 VERG. Aen. 4, 562 Zephyros...secundos. | VERG. Aen. 3, 683 uentis #intendere uela secundis#. 124-125 VERG. Aen. 3, 472-473 classem... aptare iubebat. / fieret uento #mora ne qua ferenti#. 125 VERG. Aen. 3, 471 (et 8, 80) socios #simul instruit armis#. 131-132 HOR. epist. 1, 18, 56 templis... signa refigit. 135 VERG. Aen. 1, 289 #spoliis... onustum#. | OV. met. 1, 185 ferus hostis 137 SIL. 7, 412 multo... remige

64

EDICIÓN CRÍTICA

Deseritur laeua Scyllae metuenda uorago, Linquitur et nautis nimium fugienda Carybdis, Preteriit sapiens quae monstra ligatus Vlysses, Circeos posset Siculos ne noscere cantus. Et procul –a dextra Trinacria uanuit Aethna–, Corcyra Alcinoi quondam ditissima tellus. Tempora nocturnis iam fecerat aequa diurnis Libra suosque iterum cursus referebat ad Haustrum Phoebus, et Hispanum iam non calefecerat orbem, Et sua iam Thetis rubra spicula tinxerat undis; Cynthia iam quintum rediensque peregerat orbem, Christicolae coeunt quum toto corpore in unum. Hispani atque Itali, Veneti, permixta iuuentus, Biscentum longis turritis nauibus ibant Atque octo: quantum gens non pia Marte parauit! Nec similem indit classem longaeua Vetustas, Adria quam timuit, metuit quamque Illyris ora; Littoraque Epiri ualidas stupuere triremes. Concessere procul, prospecta classe, columbae Chaoniae et prisci liquere oracula Phoebi. Dalmatiae tellus tremefacta est mole potenti. Mirata est uires et tantas Graecia cuncta Sperauitque iugum ceruice expellere durum, Carolide in solo figens sua lumina moesta. Tam multi proceres, tam nobilis atque iuuentus, Tot coiere simul pro relligione tuenda, Arma tot in Turcas sumpsere uirilibus ausis

138 Scylla corr.: Cylla M 164 ausis corr.: ansis M 141 IVV. 9, 150 Siculos cantus 142 VERG. Aen. 3, 554 #procul... Trinacria...Aetna#. 144 OV. trist. 3, 12 4 #tempora nocturnis# aequa diurna facit. OV. fast. 3, 878 Tempora nocturnis aequa diurna 145 VERG. Aen. 12, 91 #tinxerat unda#. 151 VERG. Aen. 1, 518 (et 10, 213) #nauibus ibant#. 153 MART. epigr. 5, 3 #longaeua vetustas#. 154 OV. trist. 2, 1, 225 (SIL. 8, 290) Illyris ora 156-157 VERG. ecl. 9, 13 #Chaonias#... #columbas#. PROP. 1, 9, 5 Chaoniae... columbae. 157 VERG. Aen. 2, 114 (OV. met. 13, 677 et passim; STAT. Theb. 1, 491) #oracula Phoebi#. 161 OV. met. 6, 304 #lumina maestis#. 163 VERG. Aen. 2, 188 #religione tueri#. 164 VERG. Aen. 12, 31 arma... sumpsi.

140

145

150

155

160

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SECVNDVS

165

170

175

180

185

190

65

Saecula quot quondam nunquam uidere priorum, Qui sua fecerunt praeclaris nomina gestis Inclyta, qui dextra famam peperere perennem. Substinuit tantum nec pondus Thetios unda, Ex quo etenim nostris infesta est Turcica classis Hesperiasque duas atque Herculis usque columnas Est inuecta, iugum minitans et funera terris. Ausa –nefas– omni de littore uertere predam, Hellespontiacas Hispanos ducere ad oras Captiuos et uincla pati dirumque flagellum, Atque opibus nostris Rodopeia regna beare. Ausi omnes immane scelus, scelere atque potiti, Tot simul undosum per pontum innare carinas Egregiisque uiris plenas armisque refertas, Ex duplici tantum ad bellum natione coactas, In Turcas animis aut tantis isse feroces. Si quondam priscis annalibus ipse recordor Scripta, uiri uentis nunquam tot uela dederunt, Tam ualidae uires nunquam coiere per aequor. Nec potis unanimes uis est componere reges Humana, haud credunt hinc impendere pericla Christicolis. Hostes feriant –cum nosque ferimur–, Vi capiant terras non defendentibus illas, In classem cadat omne nemus pontumque uagetur Per medium passim, nostris cernentibus illam Luminibus placidis! Nec sit mens turbida uisu In tali, ignescant animis nec cordibus irae! Non Christi causam sed commoda nostra tuemur. Sepe pios reges pappa est Pius ille Secundus Hortari in Turcas conatus et arma mouenda, 166 VERG. Aen. 9, 79 (OV. am. 1, 15, 7) fama perennis. 168 LVCAN. 1, 414 (MART. epigr. 3, 6) Tethyos unda 173 VERG. Aen. 1, 528 #litora uertere praedas#. 175 OV. Ib. 345 #Rhodopeia regna# 176 VERG. Aen. 6, 624 Ausi omnes immane nefas ausoque potiti 177 VERG. Aen. 8, 93 #innare carinas#. 181 OV. fast. 1, 7 (et 4, 11) annalibus... priscis. 183 SIL. 13, 234 (et CIRIS 136) ualidas... uires 188 LVCAN. 1, 306 #In classem cadit omne nemus# 191 VERG. Aen. 9, 66 Ignescunt irae | VERG. Aen. 9, 688 increscunt #animis discordibus irae#. 193 OV. epist. 5, 50 (et 21, 72; fast. 6, 716) ille secundus

66

EDICIÓN CRÍTICA

Cornua quo possent confringere saeua tyranni Atque Mahometum contundere Marte superbum. Impendit frustra uires curamque capessit, Irrita namque Noti sanctissima uota tulerunt Aeolii et tanta spe decidit, ausibus atque. Parca seuera uiro meditanti foedera sancta Rupit opus uitaeque abrupit stamina sanctae. O quoties Decimus Leo pappa est pectore nixus Hoc ipsum atque pios coniungere foedere reges! Talia sed meditans senior pascebat inanem Spem, sua sancta parans conamina reddere certa. Germanos, Italos, Anglos, fortes et Hiberos Et Gallos communem hortatus perdere pestem, Dux sacer hanc operam sumpsit sed noster inanem. Incubuit tantus frustra his conatibus autor, Namque pii reges sua commoda quisque sequuti. Auribus hauserunt surdis pia dogmata patris, In uentos monitus sacros fudere uecordes, Verbaque Letheis merserunt coelica lymphis. Paenitet et forssan non tunc ad bella coisse Tessaliamque suo patientem frena tyranni Restituisse Deo charumque reuisere Christum Atque salutiferis tinxisse corpora lymphis, Et septem, quae damna sua uirtute medentur, Sacramenta suis iterum reuocasse Pelasgis Palantesque intrare uiam quae ducit in astra; Et ritus liquisse malos sumpsisseque priscos Quos prisci docuere patres, Spartamque Corynthum Atque iugum Christi Graios subiisse suaue. O quanto satius Christo hoc et gratius esset!

194 VERG. Aen. 8, 565 #arma mouenda#. 195 OV. epist. 12, 41 cornua saevi. 198 OV. met. 11, 661 #vota tulerunt#. 198-199 OV. ars. 634 Aeolios... notos. MART. 5, 71, 4 Aeolio... Noto. 201 IVV. 14, 249-150 stamine... / abrupto 203 VERG. Aen. 10, 105 #coniungi foedere# 208 HOR. ars. 443 operam insumebat inanem. 213 OV. trist. 1, 8, 36 Lethaeis mersa... aquis. 217 OV. met. 2, 459 tinguamus #corpora lymphis#. 220 HOR. carm. 4, 2, 23 educit in astra

195

200

205

210

215

220

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SECVNDVS

225

230

235

240

245

250

67

Dedecus heu summum nostrique infamia saecli! Dedecus heu magnum nostraeque ignauia gentis! Cernimus immanes hostes populare Penates Hispanos, Italos, Germanos, moenia uersa In cineres, nostros atque incursare per agros Impune, ac tectis miscere incendia nostris; Postibus illisos infantes ubere raptos Materno et matres, nullo prohibente, coactas Seruitium, luctumque pati tractasque per agros Innuptas, passis temerari crinibus; atque Longaeuos lugere senes se incommoda passos Tam multa et uitam inuitos producere seram, Cladibus et nostris animos insurgere Turcis Vimque animos illis pronos decrescere in annos; Rem semper nostram lapsam retroque referri. Tertius hoc etiam Paulus pater ipse cupiuit Relligione bonus. Studuit componere lites Inter Franciscum et Carlum, qui est ordine Quintus. Gallorum rex ille fuit, sed Carlus Hiberos Rexit et ex omni portauit gente triumphos. Foedera sed pacis Milani caeca cupido Turbauit: Bellona potens cum Marte diremit. Addidit hoc animos et saeuas Thracibus iras Exacuit, Venetos quod detrectare uidebant Foedus, erat nixus sanctus quod iungere, Quintus Qui Pius est dictus multa pietate colendus.

225 OV. met. 8, 97 #nostri infamia saecli#. 226 SIL. 4, 787 #populare penates#. 230 VERG. Aen. 2, 329 incendia miscet. 231 VERG. Aen. 6, 428 ab #ubere raptos#. 231-232 STAT. Achill. 1, 858 materno... raptus ab ubere 232 OV. am. 2, 10, 21 (et ars 1, 139; rem. 537; Pont. 4, 5, 15) #nullo prohibente# 234 VERG. Aen. 1, 480 (OV. trist. 4, 2, 43) crinibus... passis 235 VERG. Aen. 5, 715 (OV. epist. 5, 40) #Longaeuos#... senes 236 VERG. Aen. 2, 637 uitam #producere# LVCAN. 4, 377 #producere# uitam. 238 HOR. ars 60 #pronos... in annos#. 239 VERG. Aen. 2, 169 (et georg. 1, 200) retro sublapsa #referri#. 241 VERG. ecl. 3, 108 #componere lites#. 243-244 MART. 7, 52, 3 rexit Hiberos. 245 OV. met. 3, 620 #caeca cupido est#. 247 OV. trist. 4, 6, 15 (SIL. 5, 308) saeuas... iras. | OV. met. 8, 388 addunt / ...animos OV. fast. 5, 583 Addiderant #animos#

68

EDICIÓN CRÍTICA

Gens Hispana quibus uisa est amittere multum De prisca uirtute sua, quia foedera nondum Vtraque percussit pretexens nomina multa, Visa moras multas causari ac ducere tempus. Sed Pius ante alios uigilans, studiosus et huius Foederis, incubuit remis uelis peragendo Huic operi, et tandem meritis pia numina Christi Hac pietate pius uotis supplexque litauit Cordaque coniunxit, percusso foedere belli. Rex pius, optarat quod pridem ualde, Philippus Et Veneti ulcisci cupientes damna tyranni, Concordes tanto firmarunt robore foedus, Spes foret ut cunctis hostes superare superbos Et lunata suis aquilis prosternere signa, Vnanimes quando, percusso foedere, uterque Iuncti opibusque animis pia sunt ad bella gerenda Inter quos minime paulo conuenerat ante. Quae gentes, quae turba ducum, quae Martia pubes Excitae ad tantum sint bellum signa sequutae Carolidae, cuius iam gloria tendit in astra. Quoque modo classis spumas ruit aequoris aere, Vtraque congrediens, Rhodopeia, fortis Hibera. Aequore Sicanio penetrauit ad usque Maleam Incolumis, cursum quoque ordine nostra peregit Ac bimarem cursu incolumis peruenit ad Isthmum, Separat Ionias qui Egeis fluctibus undas. Diua, iterum memores, genitrix, precor, alma Tonantis, Quae colubri pedibus fregisti cornua praui Et coeli portam reserasti tempore clausam Iam longo; et tenebrae partu sunt orbe fugatae 276 qui corr.: quae M 268 VERG. Aen. 11, 13 (STAT. Theb. 3, 606; Achill. 1, 483) Turba ducum 270 SIL. 1, 127 ad sidera tendit. 271 VERG. Aen. 1, 35 spumas salis aere ruebant. 275 OV. trist. 1, 11, 5 bimarem cursu superauimus #Isthmon#. OV. met. 7, 405 bimarem... #Isthmon#. 277 OV. fast. 4, 319 supplicis, alma, tuae, genetrix fecunda deorum.

255

260

265

270

275

280

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SECVNDVS

285

290

295

300

305

310

69

Ortaque lux cunctis diffudit lumina terris. Octo uiri fortes Hispani mille uehuntur, Quisque suam nauem sortiti munera obibant, Bis septem naues portabant octo maniplos, Dux Lupus idque agmen nuper Figueroa regebat, Cum Mauris pugnans Granatae in montibus altis, In Moeningensi bello qui captus ab hoste, Aluarus atque fuit Sandensis; fortia bello Pectora uterque uiri pro Christo uulnera passi. Eminuit cuius ualde in certamine uirtus, Dux iniit contra quod Flandros Marte secundo Inclytus Albensis; moderans qui tempore multo Has gentes multa pugnans uirtute subegit. His etiam ratibus conscenderat aequora turba, Rafael Espuchus ductor quam forte regebat, Biscentum supra numero qui mille coibant. Praepositus fuerat cui Michael ille phalangi Moncada, et iuuenum turbam Speleta regebat Christophorus. Petrus partem Bazanus agebat, Martinus quosdam ductabat ductor Ayala; Poncius et Manuel genitus Leo stirpe sororis Ille Lupi; et fortis Pompeius, qui Specianus Dicitur a cunctis et Millanensis habetur, Heros est natus Baptista et qui Speciano, Biscentum iuuenes manibus tormenta gerentes Ferrea qui secum ducebant mente sagaci. Sex aliae eximiae ueteranorumque cohortes, Quae explebant numero octingentos agmina dura Fortiaque ad bellum, bellis et uulnera passa, Et ratibus proceres insignes quinque uehuntur,

302 Specianus corr.: Especianus M 288-289 VERG. Aen. 8, 150 #fortia bello / pectora# 289 VERG. Aen. 6, 660 (et 7, 182) #uulnera passi#. 291 VERG. Aen. 11, 899 (et 12, 497; LVCAN. 4, 388 et 9, 596) #Marte secundo#. 301 EPICED. Drusi 65 #stirpe sororis#. 308 STAT. Theb. 12, 102 numeroque explebit | SIL. 8, 516 agmina... dura 309 VERG. Aen. 6, 660 #uulnera passi#.

70

EDICIÓN CRÍTICA

Parthenope misit quos ad certamina tanta, Has solitas terras defendere ab hoste potenter. Zuñiga ductor ouans hac ibat classe Ioannes, Corduba Fernandus Ioannes, Xantus et ibat Renosus, Lemus Ioannes Corduba, cuius Regulus est Sanctae patruus Crucis. Atque carinas Octo supra centum conscendere mille parabant Iam iuuenes, misit quos ad naualia bella Parthenope, assuetos illius littora cursu Et legere ac toto prohibere a littore Turcas. Omnibus ad portum uentum fuit atque Tarenti: Conscenduntque rates et carbasa littora texunt. Ista phalanx fueratque in sex diuisa cohortes, Praefuit ille quibus dux inclytus atque magister Militiae, addictus miles fuit atque Iacobi Militiae Sancti cuiusque insigne gerebat Pectore purpureum, ueritus nil proelia inire Cum Turcisque manum solitus conferre animosus: Egregius bello, Petrus dux ille Padilla. Ductabat Francus tres nobilis, et Barahona Gonzalus celsa in puppi dux atque sedebat. Garcia, cuncta notans huc illuc lumina uoluens, Qui trahit antiqua cognomen ab urbe Toleti, Militiae clarus bellisque assuetus, onustus Qui rediit spoliis ex Aphra gente triumphans Hispanamque suo decorauit nomine gentem, Expulit et Turcas animosus ab arce Melitae Militibus paucis adiutus, et ex Aphrodisso Immortale decus retulit famamque perennem Quam cepit pugnans, ac Mauros sub iuga misit Et scopulum celsum Pennolum nomine dictum, Vnde latro nostris solitus fuit insidiari Maurus et in patrios portus remeauit onustus;

322 VERG. Aen. 6, 4 et litora / praetexunt puppes LVCAN. 10, 537 praetexunt litora classes 326 VERG. Aen. 12, 944 #insigne gerebat#.

315

320

325

330

335

340

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SECVNDVS

345

350

355

360

365

370

375

71

Omnibus abstulerat nostris quae raptor ab oris, Expulsis Turcis, extorsit tempore paruo. Bis geminasque acies ueterano milite naues Quattuor eximie indutos thoracas ahenos Ingenti plausu atque hilari clamore uehebant, In quibus armati sexcenti nauibus ibant Pleni animis iuuenes ualidis et uiribus omnes. Velascus Ioannes agminaque ista regebat Et Manuel Petrus, qui plurima gesta patrauit, Inclytus Enrricus genitus generosus auitis, Qui splendet similis uirtutibus estque creatus Fernando Enrrico Ribera, regulus esse Qui Alcalae fertur. Geminae gestantque triremes Bis aliae iuuenes ad Martia proelia dura Pectora, qui antiquos possent ad bella Gygantes Atque Polyphemum Brontemque lacessere toruum. Haec septingenti numero est animosa iuuentus, In geminas fuerat quae bis digesta cohortes, Mendoza ingenio clarus quas arte regebat, Id propter magno in precio quem miles habebat Omnis, et insignis belli uirtute uigebat. Quadra duas acies hortans Hieronimus ibat, Enrricus Centella, pares duo fulmina belli. Tercentumque uiros portat Trinacria classis, Mille, nouem fuerat quae tunc sortita maniplos Didacus eximius quas dux Enrricus agebat, Enrrici frater geminato nomine gentis. Quasdam ductabant Adrianus nomine dictus Viua Aqua, Martinus Benabidus, ductor Acosta Aluarus et Vargas animosus Didacus atque Franciscus genere insignis cognomine Ayala, Ioannes Sylua ac iuuenes quicumque Peraltae Parebant, Dorias et quos Andrea regebat, 344 quae corr.: quas M 347 VERG. Aen. 7, 633 #thoracas aenos#. | VERG. Aen. 11, 487 thoraca indutus aënis. 348 VERG. Aen. 5, 506 (SIL. 11, 493) ingenti... plausu. 366 VERG. Aen. 6, 842 #duo fulmina belli#.

72

EDICIÓN CRÍTICA

Magnanimus ductor, gestis et nomine clarus Qui impleuit terras; quo non prestantior alter Oenotria regione fuit Siculoque Pachino, Classe sequi Mauros inimicos siue superbos Thraces. Eant armis uel contra castra Philippi Ioniumque suis infestis classibus aequor Infestare parent: consistent obice ponti Prospecto Doria, adductas reflectet habenas Hostis. Et ad Thanaim redeat gelidamque paludem Maeotim properet, Phasim seu quaerat Eoum; Hoc trepidus uiso repetet Pelusia regna, Cimerias quaerens tenebras et Caspia saxa. Melgareius erat dux Didacus hasque cohortes Didacus audaci moderans Osorius ibat Vultu, animo exoptans iam caedere cominus hostem, Gallia quas misit, quas Cisalpina gubernat. Sunt octingenti iuuenes quos Didacus urget Vrbina, et ducit cunctos Moncada animosus Michael et stimulans ad proelia suscitat ardens, Atque Mora, est alter Fabius qui bella trahendo, In commune sagax, uafer et qui consulit omni, Re in dubia et prudens perpendit pondera rerum. Haec animosa suis Veneti imposuere carinis Agmina, nostra decem suntque in partita maniplos. Itala sed pubes, fuerant qui millia quinque, In uarios cuneos, uarias distincta phalanges. Hispana cum gente uigens magno impete certat De belli uirtute: prior prorumpere in hostes Audet et ante acies opponere pectora Turcis. Hispani contra uinci certamine laudis Non passi, ascendit quorum Mauortia ad astra Laus. Animis magno certent de laudis honore 378 VERG. Aen. 6, 164 #quo non praestantior alter#. 383 VERG. Aen. 10, 377 #obice pontus#. LVCAN. 10, 246 (VAL. FL. 1, 702) #obice ponti#. 385-386 OV. epist. 6, 106-108 gelido / a Tanai Scythiaeque paludibus / quaerat et a ripa Phasidos 396 LIV. 7, 11, 8 (et passim) consul alter Fabius 404 VERG. Aen. 10, 379 #prorumpit in hostis#. 405 STAT. Theb. 7, 281 #opponere pectora#

380

385

390

395

400

405

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SECVNDVS

410

415

420

425

430

435

73

Hectore cum forti, seu prouocet alter Achilles, Vel tria pandat hians immania Cerberus ora, Vel septem geminos attollat Lerna colubros, Monstra uel igniuomas ostentent lampadas Orci! Plus septingenti dicti Coronelia pubes Classe uehebantur diuisi in quinque phalanges, Extimulat Paulus quos ille Esforza peritus Martis et hos dictis animando suscitat iras. Et reliquas quinas Venetorum classis habebat: Atque acies Lygurum portat pretoria puppis, Sub duce qua Vrsino meruerunt aera phalanges Vergilio, ualida Lomelini naue uehuntur, Quas moderatus erat fortis Vincentius olim, Sub duce quaeque acies Esforza ad proelia missae. Conscendere rates Venetorum sexque manipli, Quos Tutauilla uiros Sarnensis regulus omnes Duxit, et extimulos animans ad proelia subdit, Quam multae in syluis autumni frigore frondes Consternuntur humi, uel quot sunt aequore fluctus In Lybico, tellus Sicula aut producit aristas, Procerae aut celsa pinus oriuntur in Ida. Tam iuuenum saeui properantum munera belli Crebra manus cupidis animis huc emicat ardens, Nec tam praecipiti cursu de uertice montis Fertur in arua furens rapiens pecus et sata torrens. Quasque Hector ducit Calcensis, qui Hectora magnum Prestabat, pollens animis uiridique iuuenta, Quas Lupus, et Saulus dux Bendinellus agebat,

415 peritus corr.: perititus M 416 VERG. Aen. 10, 263 (SIL. 12, 632) #suscitat iras#. 418 LVCAN. 3, 535 #praetoria puppis#. 425 OV. fast. 5, 1, 76 stimulos subdere STAT. Theb. 6, 867 subdit... stimulos 426 VERG. Aen. 6, 309 #quam multa in siluis autumni frigore# primo OV. met. 3, 729 frondes autumni frigore. OV. fast. 3, 237 #frigore frondes#. 428 OV. trist. 4, 6, 11 #producit aristas#. 430 OV. met. 13, 296 (SIL. 6, 591) #munera belli#. 430-431 VERG. Aen. 6, 5 iuuenum manus emicat ardens 431 VERG. Aen. 5, 436 #Crebra manus# 433 VERG. Aen. 2, 498 #Fertur in arua furens# 435 VERG. Aen. 5, 295 #uiridique iuuenta#.

74

EDICIÓN CRÍTICA

Ioannesque olim ductor fortisque Fiescus. Quas animi Marcus prestans Antonius ante Et Tutauilla, suis in castris sedulus artem Quoque gerenda modo fuerint proludia, monstrat, Tyberius Genarus eques, Tutauillaque clarus. Parthenopea ratis duplex has aequore uexit. Praeterea ualidae Venetorum classe uehuntur, Sex acies iuuenum dictae Coronelia pubes, Gonzaga insignis quas Sigismundus agebat. Quinquaginta ibant quingenti et torua tuentes Ampulas, Austros, et sesquipedalia uerba Proflantes, turres, montes Aethnamque flagrantem, Piniferum Vesulum sublimis culmen Olympi, Atlantemque suo pulsantem uertice coelum Atque Gyganteo memorata cacumina bello, Pelion atque Ossam combustam fulmine saeuo Sternentes, toruas buccas et corda tumentes. Turba, Valentinus rexit quam regulus ante, Vecta fuit geminis instructis pulchra carinis, Quamque coercebat flagranti corde Grimaldus. Cum Sigismundo subiit mare caetera turba, Et Lomelinorum faciebant uela duobus Nauibus inuecti. Quingentos altera classis Romulidas portat solitos peragrare Pelori Littora, Trinacrias et cursus flectere ad oras. Instigat Caesarque Aualus fulgentia ferro Agmina, cassidibus radios imitantia Phoebi. Parthenopea uiros tercentum classis habebat. Bracatio curae fuit haec Tyberina iuuentus, Littora per Latii cuius percrebuit ingens

437 Fiescus corr.: Fiesus M 438 VERG. Aen. 12, 19 praestans animi 446 VERG. Aen. 6, 467 #torua tuentem#. 447 HOR. ars 97 ampullas #et sesquipedalia uerba#. 449 VERG. Aen. 10, 708 Vesulus... pinifer 453 VERG. Aen. 6, 49 corda tument 461 VERG. Aen. 3, 430 (et 5, 131) circumflectere cursus. 463 MART. 7, 12, 8 Phoebi radios

440

445

450

455

460

465

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SECVNDVS

470

475

480

485

490

495

75

Nomen et illius studio sunt omnia tuta, Inclytus et gestis celebris fuit ore uirorum. Germani, ingentes animis ualidisque lacertis Aequantes humeris uultuque ipsum Polyphemum, Albericus eos Lodronus ducit ouantes, Regulus insignis, regio est cui subdita magna, Et Vinciguera, obediunt cui moenia multa. Sexaginta ibant quingenti armisque decori, Armati manibus gestantes ferrea uasta Quae tormenta procul iaculando nubila pulsant; Ambrosius Nigranus eos ad proelia cogit. Conscendere rates reliqui, qui mille fuerunt: Cum quibus Ambrosii numerum expleuere iuuentus, Praepositus fuerat Dorias his atque Ioannes. Hos Stephanus Marus curam partitus agebat. Hesperias acies ducebat regulus ille, Vrbem qui tenuit Floris de nomine dictam, Vrbis et illius gaudet dominusque uocari. Aenea cui curae in castris tormenta fuere, Attulit ad bellum quae Cerbellonius istud, Famosi fuerat sobrinus qui Mariñani. Corniaque Ascanius consors haec agmina ductat Atque inita numerat numos ratione Padilla. Aequora bis centum ualidae secuere triremes Octo, ruunt omnes Latiis regionibus illuc, Appulus et Calaber, Romani gensque Latina, Et quicumque bibunt Anienem, qui Tiberinum, Qui Fabarim, Sarnum, Nomentum quique Mutuscam, Quique colunt Forulos, habitant qui rura Celenae, Quosque rigat fluuius memorabilis Allia campos, Annibalis necuit gentes ubi dextra Quirini Innumeras, fluuium uiditque cruore rubentem;

471 SIL. 2, 433 #ducit ouantem#. 474 OV. met. 2, 773 #armisque decoram#. 493-494 VERG. Aen. 7, 715 qui Tiberim Fabarimque bibunt 494 VERG. Aen. 7, 711-712 Mutuscae/qui Nomentum 495 VERG. Aen. 7, 714 colunt Forulosque | VERG. Aen. 7, 739 qui... tenent atque arua Celemnae. 498 OV. met. 4, 482 #cruore rubentem#.

76

EDICIÓN CRÍTICA

Qui Batulum Capreasque tenent, potantque uadosum Vulturnum Ciminumque lacum, Nursas nemorosas, Quique tuas potant lymphas, Clytumne, iuuencos Qui Phoebo niueos nutris tingisque triumphis, Anxuris et campos, fontes gelidosque Velini; Qui Rutulas duro proscindunt uomere syluas, Egeriae in lucis statuunt qui moenia sacris, Massica qui fodiunt foelicia rura coloni, Oscorum foecunda serunt prata quique Capena, Littora qui rastris exercent sacra Numici. Effera coniurans ruit ad pia bella iuuentus, Cuncta pericla suis animis superare minora Spondentes, subeunt horrendo murmure classem, Qualis ubi incipiens Aquilo solet alta ferire Robora, terribili sonitu nemus omne remugit, Sylua fremit, strident frondes, caua saxa resultant, Inscius obstupuit, quae uis facit illud, arator; Vomere tum posito consistens aera captat, Paulatim ueniens patulas immurmurat aures Ventus et ulterius procedens arripit alas; Haud secus omne fremit uulgus fera bella capessens Ac subitos aestus sub pectore turba uolutat. Miles et infrendens in saeuas arserat iras. Adriacique sinus findebant ostia naues Sex, coelum, stellas coelatae, ac lampada Phoebi,

522 findebant corr.: findebat M 499 VERG. Aen. 7, 739 qui... Batulumque tenent | VERG. Aen. 7, 735 Capreas... teneret. 499-500 VERG. Aen. 7, 728-729 uadosi / ...Volturni 500 VERG. Aen. 7, 697 Cimini... lacum 503 VERG. Aen. 7, 517 fontes... #Velini#. 504 LVCAN. 3, 192 uomer proscindit 506 VERG. Aen. 7, 725726 felicia / Massica 509 VERG. Aen. 8, 5-6 coniurat... #iuuentus#/ #effera# 512-513 LVCAN. 3, 430 robora... #ferirent#. 513 VERG. Aen. 12, 722 gemitu #nemus omne remugit#. 514 AETNA 364 Aquilone fremunt siluae | LVCAN. 7, 482 #saxa resultant#. 516 VERG. Aen. 3, 514 (et CIRIS 211) #aera captat#. 517 HOR. epist. 1, 18, 70 patulae... aures 518 OV. met. 10, 59 arripit auras. 519 SIL. 1, 313 (et passim) #bella capessit#. STAT. Achill. 1, 467 #bella capessant#. IVV. 14, 242 #bella capessunt#. 523 OV. fast. 2, 79 caelatum stellis

500

505

510

515

520

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SECVNDVS

525

530

535

540

545

550

77

Occeanum, pulchras Nymphas, miracula Memphis Barbara, quam fertur fabricasse Semiramis urbem, Moenia stagna uomunt quod foeda bitumine structa. Terdenae modicae sulcabant alta lyburnae Ac celeri cursu celoces has comitantur Viginti et septem ualido tyrone repletae. Tela uehunt naues, plumbum, nigra sulphura, flammas Tartareas, lethum, noctem, crateras ahenos, Aethneos fremitus sonitu Phlegetontis et ignes Cocciti horrificos imitantes atque boatus. Praefectus fuerat quibus Aualus omnibus audax Caesar, erat referens gestis qui et nomine claros Augustos, Latium decorans atque Itala regna. Has quoque nauarchus rexit Guterrius omnes. Haec prope nauigia et cunctas alit ipse Philippus Magnanimus sumptuque suo gazisque triremes. Octingentae omnes nostro sub rege merebant Substinuitque alias proprio rex aere lyburnas, Celoces, lembos, rostratas, atque fasellos. Mille uias texit labyrinthi, mille retexit, Ac lapidem nullum non mouit, quo sacra Christi, Quo ritus, leges priscas, pia dogmata dextra Defendat, series nec fit grauis ulla laborum Vel sit opus tanta pro re fudisse cruorem, Sepe uel Herculeos humeris subiisse labores: Tanta mouet pietas regem pia iura tuendi. Tam pius, ut charo prae Christo premia mundi Omnia uilescant, pedibus sint subdita regis. Tris tenet Hector ouans Espinola nobilis heros, Assuetus mensam regis circumstare praesens, Sedulus et dapibus lautis onerare minister, 535 et corr.: ut M 524-525 MART. epigr. 1, 1 #Barbara#... #miracula Memphis#. 525-526 OV. met. 4, 57-58 dicitur / muris cinxisse #Semiramis urbem#. 530 OV. met. 3, 374 #sulphura flammas#. 546 OV. epist. 9, 5 (LVCAN. 1, 123) series... laborum 553-554 VERG. Aen. 1, 706 dapibus mensas onerent VERG. georg. 4, 133 dapibus mensas onerabat

78

EDICIÓN CRÍTICA

Qui comes est fidus quaecumque ad munera promptus, Seu uocet officium pacis seu classica poscant, Perstitit in sacra qui relligione Iacobi Atque animo forti fuit eius Martia sacra Mars quocumque uocet, quaecumque pericla professus. Illius aduehitur properanti remige Palmae Regulus et princeps generoso stemmate clarus. Centum intra naues ualidos dux ipse uehebat Et quinquaginta iuuenes aetate uigentes Martis, et aere suo quos sustentauit in armis. Delectos iuuenes, Italis regionibus ortos, Hos quadraginta proceres ad bella sequuti Atque duces fortes, aluit quos regulus idem. At Doriae in ualida uehitur Gonzaga trireme, Qui Ferdinando genitus memorandus ab omni Gente fuit, claros inter quos fama celebrat. Et sua dignus erat propter pia gesta corona, Quae in multis gesit bellis, certamina uincens, Cui domino paret diues Molfeta potenti. Turba ducum pariter fuit hanc comitata triremem Nobilium, quorum non obruet inuida famam Posteritas, somno tenebris non illa premetur. Qui iugulum cultro pro Christo, pectora telis, Obtulerant, mortem cupientes ante pacisci Quam sua tam foedis temerari a gentibus illis Numina sacra sinant, genti subiecta nefandae. O pietas, nullum uirtus peritura per aeuum! O fortunati meliora decora sequuti Vel qui pro patria fato cecidistis honesto, Incolumis superest quaecumque aut clade iuuentus! Par meritis, aequam meruerunt utraque laudem, Par decus utrisque est, similem meruere coronam.

556 IVV. 3, 239 #uocat officium# 574 VERG. Aen. 11, 13 #turba ducum# 577 OV. Ib. 106 iugulum cultris | OV. am. 2, 10, 31 (et hal. 54; LVCAN. 3, 587; SIL. 10, 454 et 11, 413) #pectora telis#. 580 VERG. Aen. 3, 653 #gentem#... #nefandam#.

555

560

565

570

575

580

585

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SECVNDVS

590

595

600

605

610

615

79

Vestra canent alii praelustria gesta cothurno Vberiore uiri, uos et noua carmina tollent Ad coelum: calamus, uos quae gesistis, arabit. Non te, Bazane insignis, mea musa silebit, Nam pater agnouit muros prior atque Guletam, Nil ueritus Turcas, Mauros infestaque tela, Quam cepit pugnans Carlus, cognomine dictus Vltimus, a primo qui Carlo est ordine quintus. Ducebat secum famosum Marte Padillam, Ordine qui docuit tyrones, sint ineunda Proelia, quoque modo mala quisque nocentia uitet, Qua fugere insidias hostemque fugare ruentem. Hic Lassus referens animos atque omnia patris, Iam capere aut captos cupiebat mergere ponto Thraces et Euboicos refluos inuisere fluctus. Pompeius galeam, cristam gestansque comantem, Ibat amans pugnas. Germanus principis illa Naui uectus erat Guzmanus, Bethica tellus Quem misit, Tellus Franciscus quem comitatus Ad bellum fuerat, gestans insigne Iacobi Pectore purpureum, decorabat quod generosa Pectora, magnanimos cunctos quod ualde decebat. Quattuor ingentes ductabat Zuñiga naues, Qui Ludouicus erat multis heroibus ingens Ductor et obseruans leges dogmaque Iacobi, Hesperiae in mediis populis contra agmina Thracum, Seu quicumque pias uiolarint ense cateruas. Mandauit clarus magnos cui semper honores, Commisitque uiro totam pius arte regendam Austriacus ductor classem, pro seque tueri. Fortis Alexander, gelidum nutritus ad Hebrum,

590 CIC. ac. 1, 2 silent... Musae 600 SIL. 6, 681 mergebat... #ponto#. SIL. 14, 233 mergitur... #ponto#. 601 SIL. 5, 624 reflui... amnes 607-608 OV. met. 12, 234 generosa... pectora 615 OV. ars 1, 4 arte regendus SIL. 6, 257 (et 7, 377; 16, 296) #arte regendi#. 617 VERG. Aen. 12, 331 gelidi... #Hebri#. SIL. 17, 487 gelidum... #Hebrum#.

80

EDICIÓN CRÍTICA

Torrella egregios iuuenes tolerare labores, Militiae assuetos, laceratos menbra decora, Ducebat, pulchris et se ostentabat in armis. Hic satus illius uehitur Clemensque sorore Guillenus, reliquisque praeest heroibus heros, Militiam Diui sacram Martemque professis. Principis hac ibat Velascus classe Nieuae Frater. Ea fertur Fernandus de Sayabedra, Bethis oliuiferis ripis quem misit ad arma, Vellera qui pecudum nutriuerat aurea quondam. Successurus erat qui in oppida multa parenti Vnicus et uastos agros habiturus arandos, Qui Castellarem iuuenis crescentibus annis Accepturus erat regnandam moenia clara. Hic Galceranus uehitur Mexiaque frater Principis, impositum fuerat cui Guardia nomen Telluri. Hac etiam Vascus Coronatus in altum Ducitur, ac tenuit naues Andrada quaternas Gilus. Habet totidem geminato Enrricus auito Nomine. Turba fuit famulorum regia uecta In ualida, fuerat nauis quae dicta patrona, Assueti fuerant mensae qui assistere regis, Pocula picta super meandris ponere mensam Insculpta, insignis quae non fabricauerat arte Alcimedon, faceret nec talia clara Corynthus. Qua simul aduehitur ductor uir magnus Acosta, Gonzalus genitus Monsaluo clarus in armis. Austrius at ductor, cuius moderamine cuncta Pendebat uirtus –et uertebatur in ipso

622 reliquisque corr.: reliquis qui M 618 OV. met. 9, 289 (et 15, 121; LVCAN. 9, 588; 9, 881) #tolerare labores#. 618-619 VERG. Aen. 4, 559 membra decora iuuenta. 620 VERG. Aen. 5, 550 sese ostendat #in armis#. 627 MART. 12, 98, 2 Aurea... uellera OV. epist. 18, 144 aurea... vellere 630 OV. ars 1, 61 (MART. 1, 88, 1) #crescentibus annis#. 640-642 VERG. ecl. 3, 36-37 pocula ponam / fagina, caelatum diuini opus Alcimedontis

620

625

630

635

640

645

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SECVNDVS

650

655

660

665

670

675

680

81

Nostra salus, belli spes et uictoria classis–, Aurata in naui uectus fuit atque decora, Ardua quae reliquis plus et formosior ibat. Arte, decore rates reliquas excelluit omnes, Verrebant ualidis Neptunia quae arua lacertis. Formidanda nimis classi incumbebat eunti, Et similis celsi reliquas superabat Olympi. Quam tribus ante annis fabricari in montibus altis Iusserat Hurtadus Mendoza e pinibus illis, Tarracone leues memorant quas ire uolantes Coerula per citius Borea aut properante sagitta. Fecerat eximiam puppim bonus ille magister Baptista, existit Vazquus qui nobilis arte. Et quicquid potuit doctus reperire Malara Omnibus in libris priscis quos legerat ante −Niliacas tractant pugnas atque omnia gesta−, Argumenta suis quae gens Pelusia narrat Omnibus antiquis annalibus, hac rate picta Et coelata decent, procul atque decora refulgent: Vt sacer ipse Dei populus penetrauerat aequor Per medium, pedibus siccis mirantibus undis, Vt Pharao rursus pelago coeunte uoratus Dat poenas meritas nolens obedire Tonanti –Mergendos Turcas hoc undis significabat, Christicolas tutos omnesque per aequor ituros–; Victa sibi mortem conciuit ut aduena coniux, Ad septem Nili rediitque Antonius ora. Victus ut Augusto fugit uincente inimicus Caesare, sic hostis fugiet, uincente Ioanne. Alter erat Caesar uincens, est Caesar et alter, Clarus uterque suis spoliis et clarus Eois; Alter erat foelix, foelix est Caesar et alter. Natus uterque fuit patribus qui uiribus orbem Subiecere suis pedibus, quos Caspia regna,

651 OV. met. 9, 223 (et medic. 75; LVCAN. 2, 686; STAT. Theb. 5, 141; SIL. 10, 531) ualidis... #lacertis#. 667 OV. met. 14, 50 pedibus... siccis.

82

EDICIÓN CRÍTICA

Quos metuit Tygris, Babilon, Panchaia thure Diues, Arar, Meroe, Rhenusque bicornis, Araxes. His decorata sinus pandens pretoria puppis Prepetibus uelis ad cursum prouocat astros, Exuperans Aethnam celsis excelsa cherucis, Et caput alta gerit cunctas super ignea coeli Sydera contingens, qua pontus mole tremiscit, Non secus ac pinus caput extulit, aut cyparissus Inter seu frutices humiles seu uimina lenta. Austrius at iuuenis pulcher micat aere corusco Fulmineus, spirans animos ignesque parentis, Qualis, ubi exuuiis positis argenteus anguis, Qui tumidus gelida subter tellure latebat, Per brumam tenues qui non emersit ad auras, Sole repercussus radiat trifidasque uolutat Ardua colla gerens circumque uolumina linguas; Aut, ubi quum primum toruus leo pabula quaeret, Vbere depulsum quem miserat ante leena, Per deserta siti Numidarum rura ferorum, Ora immane hians capream; seu prospicit aprum, Arborea celeres ceruos seu cornua habentes. Consistit fidens animi, post igneus ardet Confissusque suis generosus uiribus iras Paulatim reuocans furiosus sumit auitas; Excutit atque iubas et cauda uerberat aluum. Rugitu tacito post curuis unguibus illum Irruit aduersus, predae et se accingit habendae, Omne sibi, quicquid cernitque adiudicat armis.

681-682 VERG. georg. 2, 139 turiferis Panchaia CVLEX 87 Panchaia tura. 682 VERG. Aen. 8, 727 Rhenusque bicornis. 685 LVCAN. 8, 177 summis... #ceruchis#. 686-687 OV. epist. 20, 55-56 #ignea# cedunt / #sidera# 689 VERG. Aen. 6, 137 lento uimine 694 OV. hal. 36 emersus in auras 695 VERG. Aen. 8, 23 sole repercussum... radiantis 698 HOR. carm. 4, 4, 14-15 ab ubere /...depulsum leonem 699 VERG. Aen. 4, 42 #deserta siti# 700 VERG. Aen. 10, 725-726 capream / ...hians immane 701 STAT. Theb. 6, 598 celeres... cerui 702 VERG. Aen. 2, 61 #fidens animi# 708 HOR. epist. 1, 18, 57 #adiudicat armis#.

685

690

695

700

705

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SECVNDVS

710

715

720

725

730

735

83

Insuper haec pubes claris natalibus orta Militat, et quorum uirtus innotuit orbe. Huc octingenti iuuenes, Hispanica proles, Auxilio ueniunt, propriis qui sumptibus ipsos Obtulerant, ultro pro Christo occumbere certi, Inclyta seu uiui per saecula reddere gestis Nomina. Nil ueriti duri discrimina Martis Hos preter centum proceres sunt bella sequuti, Ductores fortes, meritis et nomine clari. Heroes etiam multos pretoria nauis Portabatque uirum, cunctis qui praefuit illis Precipuusque fuit, gestant qui insigne Iacobi Pectoribus, rigidas leges sunt atque professi. Et Ferdinandum Carrillum, regulus esse Qui fertur plebis –fuit illa uocata Pliegus–, Praepositus fuerat quondam qui ciuibus urbis Hispalis atque domus curam qui geserat omnis Carolidae, et famulus fidus res curat heriles. Hac erat insignis Ludouicus Corduba naui, Cunctorum curam cui dux mandauit equorum. Miles erat Diui, leges seruansque Iacobi, Et Ferdinandi Gonzali, Corduba nomen Cui dederat, patruelis erat, moderator et urbis Milani. Ad gelidas Alpes Rubiconis ab unda Rexerat, et magnum meruit moderamine nomen. Hac Bernardinus naui est aduectus eadem; Regulus est urbis, dominus magnaeque Bethetae. Intus Carrillus Ludouicus maximus ibat Natorum illius, paret cui magna Pliegus. Praepositus fuerat cunctis, qui limina seruant 710 innotuit corr.: innotet in M

718 nauis corr.: naues M

713 VERG. Aen. 2, 62 certae 712 VERG. Aen. 7, 551 auxilio ueniant #occumbere# morti. 715 LVCAN. 3, 336 #duri discrimina Martis# SIL. 5, 660 ob #discrimina Martis# 732 LVCAN. 1, 183 (et 2, 535) gelidas... Alpes | LVCAN. 1, 185 (et 7, 254) #Rubiconis# ad #undas#. 733 LVCAN. 9, 597 (PROP. 2, 7, 17) tantum meruit... #nomen#. 738 SIL. 13, 539 (et MART. 7, 61, 9) #limina seruant#.

84

EDICIÓN CRÍTICA

Aurea Carolidae, quibus alta phalarica telum. Assidui dominum semper comitantur euntem, Oppida seu prodeat, seu compita mollia uisat, Siue paret Turcas in toruos arma mouere. Andrada hic Gilus ueniebat fortis Hiberus Atque Coronatus Vasquus, Doriasque timendus Petrus Francus erat, Lupus et Figueroa trireme, Michael et bello clarus, Moncada torosus. His comes adiunctus ruit haec ad bella Palermus Castellanus, adit Petrus Zapata, Matritum Quem tulit, est nostro quae plebs iucunda Philippo: Hanc amat, assiduo colit, hac se oblectat in urbe, Hic ducit tepidas hyemes, hic frigora perfert Mitia. Sunt placidi saltus, est lucus amenus, Qui lepores, ceruos uiuaces gignit opacus, Et uolucres, apros: Pardus, loca grata Philippo. Nec licet hos cuiquam celeri uiolare sagitta: Per nemus umbriferum longaeui impune uagantur. It Rodericus eques conmixtus, gaudia tentant Quem Thracum cuneos uictrici euertere dextra, Cuius erat princeps germanus nobilis ille. Cura fuit clamides, rhequedimna, ostrumque tueri Ornatusque alios, et niceteria pulchra, Et Phrygias pallas signis auroque decoras, Et preciosa suis inclusa monilia gemmis, Et picturatas uestes, uelamina clarus Carolides pulcher pulchros quibus induit artus Turbaque nobilium procerum; penetrale subire Munere concessum fuit atque assistere ualuis Ipsius herois. Nauem subiere superbam, 740 VERG. Aen. 6, 863 (et OV. met. 4, 484) #comitatur euntem#. 742 SIL. 17, 388 #arma mouerent#. 752-753 VERG. Aen. 6, 673 lucis... #opacis#. SIL. 3, 684 lucos... #opacos#. 753 VERG. ecl. 7, 30 (et OV. met. 3, 194; 7, 273) uiuacis... cerui ELEG. in Maecen. 1, 115 uiuaces... ceruos 756 VERG. Aen. 6, 473 in #nemus umbriferum# 758 OV. met. 8, 421 victricem coniungere #dextram#. 759 OV. epist. 19, 147 (IVV. 15, 113) nobilis ille 762-765 STAT. Achill. 1, 262-263 aurata palla / ...#induit artus#. 764 VERG. Aen. 3, 483 picturatas... uestis

740

745

750

755

760

765

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SECVNDVS

770

775

780

785

790

795

800

85

Atque ducis ualidi sunt qui custodia, centum Hispani, Heluetii permixti, turba superba. Mille octingenti fuit haec memorata iuuentus, Austrius adduxit quos ad certamina magnus. Omnia remigia hac ibant instructa, necesse est Quicquid, et adportant, nihil est, quod desit in omni Classe, uehunt hastas, clypeos graiasque larissas, Spicula, tela, rogos, gladios, tormenta tremenda, Vascula plena picis, nece, nitro, sulphure, flamma Terrea, Cocciti madefactas lampadas undis, Sulphurea stupa, praesentia funera dantes; Omnia, quae fuerant ad proelia tanta paranda, Seu quatiendus erat murus, seu turba necanda, Cominus aut gladiis, seu telis eminus ullis Miles in infestos inimicos debeat uti. Hic quinquaginta eximii pelagique periti Aptent uela Notis, sunt qui nauique ministrent, Singula quaeque ratis totidem uehit aequore nautas. Quinquaginta intrant ac centum pectora nauem Quamlibet atque alii multi –quam non cano turbam–, Austrius imponi quam iusserat ipse carinis. Nec tulit inbellem conscendere in aequora gentem, Ac reliquam turbam –pueros timidasque puellas, Atque senes, seruos, ut quae sit inutilis armis Gens– iubet in Siculas exponi prouidus oras. At pater ille, uices Christi qui sustinet omnes, −In terris quaecumque gerit, coelo rata fiunt–, Cunctarum impendent rerum cui pondera soli, Qui uigilat semper pro castris Altitonantis Conaturque lupos ouibus propellere Christi, Corporis atque animae dilatat regna polorum Viribus. Hae curae sunt haec pia gaudia patri.

789 ipse corr.: ipe M 778 SIL. 13, 596 Cocyti... unda. 779 VERG. Aen. 11, 646 dant #funera# 786 STAT. Theb. 11, 118 in #aequore nautas#. 792 OV. epist. 1, 105 #ut qui sit inutilis armis#. 800 STAT. Theb. 2, 250 #gaudia patri#.

86

EDICIÓN CRÍTICA

Miserat auxilio bis senas ipse triremes, Freta quibus Lybicas temnit Florentia gentes. Marcus et has magnus princeps Antonius omnes Pontificis iussu moderans per coerula duxit Ad Siculas oras, Gedeonis uellera collo Roscida pensa gerens, ex auro facta, professus Militiam, paucis cum turbis proelia magna Conserere, ut Gedeon, turbas et fundere multas. Parthenopes clarae qui regulus ac Paliani Extitit, atque potens ingentia possidet arua; Consilio assensit qui Caesaris utilis autor Carolidae, impeterent cunctis ut uiribus hostes Bistonios, agitent usque ad Maeotica regna, Vel freta, Leander periit quibus obrutus undis, Ripheos peteret montes seu Turcica classis, Vellera Colchorum seu tenderet aurea, quondam Abstulit inuito quae Iason fortis Aeeta; Vel freta, quae Australem spectant diuersa Canopum. Tantus erat claris animis uigor, ignea uirtus Carolidae, fuerant cordi sic gesta parentis. Hac comes it fidus Pompeius naue Colona, Filius −antiqua fuerat de gente– Camilli, Qui genus et nomen traxit, quo nomine gaudet. Hac Romagazus Solimorum, miles ad arma Promptus et in bellis exercitus, in rate uadit. Michael hunc sequitur, sobrinus qui generosi Pontificis fuerat, clarus pietate Bonellus. Cum quibus Ausonii decorati insignibus armis Atque alii proceres illustres nauibus ibant, Magnificas uestes induti auroque nitentes. Tris Melitaea rates gens ad pia proelia misit, Heroes bello fortes Turcisque inimici,

830 uestes corr.: uestas M 811 OV. met. 15, 103 #utilis auctor#. 818 LVCAN. 8, 181-182 Canopos /... Australi coelo 823 OV. met. 4, 291 (et passim) nomen... traxit | MART. 5, 15, 3 Gaudet... #nomine# 830 OV. met. 4, 637 auro radiante #nitentes#

805

810

815

820

825

830

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SECVNDVS

835

840

845

850

855

87

Nomina qui accipiunt Solimorum a moenibus altis. Petrus erat quorum dux Iustinianus, et ipsos Incensus uera pro relligione cadendum Suadebat, totis et uiribus esse ruendum, Vincere si ualeant hostes; si non, moriantur. Allobrogum princeps Filibertus Emanuel ingens Qui Rubiconis agros habet et confinia diues, Carolidae patruelis erat regisque Philippi, Excedit cunctos qui nobilitate monarchas Europae, reges modo ne sint sceptraque gestent. Tres, Monseñorus Leno, commisit, ut illas Et regere et pelago incolumes deducere curet, Regulus Vrbinus cum quo mare nauigat. Ibant Heroes centum comites, fulgentibus armis. At Veneti centum mittunt ad bella triremes Atque nouem. Praeerat Venierus, curat et omne Quicquid opus classi est emere ac saturare petenti Ipse Canaletus; sex ingentesque carinas. Praefectus fuerat Franciscus duxque Duodus Omnibus his, sat erat quae haec ad certamina, gentes, Imposuere suae Veneti, gens prouida, classi. Praeterea Hispanos, Italos multos ueteranos Magnanimus dederat Venetis, qui mille fuerunt Viginti et cuncti, Veneti quos classe uehebant.

844 VERG. Aen. 2, 800 pelago deducere 846 VERG. Aen. 2, 749 (et passim; SIL. 11, 514 et passim; OV. trist. 3, 1, 33) #fulgentibus armis#.

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER TERTIVS

Austrius at ductor cunctas procedere naues Ordine per pelagus iubet et librare rudentes Flaminibusque suis obuertere carbasa tensa, Conciliumque uocans, ducibus sic ille profatur: «Christigenae, o socii chari, pia signa sequuti, Magnanimi heroes, exercita pectora bellis: Quod bellum aggredimur quantumque lacessimus hostem Scitis, habent Martis discrimina quanta furentis, Bella geri soleant haec quanto sanguine. Vos hoc Non latet: ut multis constet uictoria uitis, Occidat aut, supera uestrum seu quisque fruatur Aura, munda Deo sua reddat corda fatendo Crimina; nemo nefas, prauos neu cogitet actus. Omnia sint posthac noua, mens, uox, sint noua gesta, Exuat et ueteres animos, noua pectora sumat. Conciliate Deo, uos, et praesentia Christi Numina sancta, uiri, sanctis modo reddite gestis. Viuite pacifici, contenti uiuite honesto, Viuite sic omnes, ut Christo uestra probentur Acta, sit et praesens his casibus ipse futuris. Suscipimus quamuis haec proelia iusta fideles Et iustae impellunt causae nos ad pia bella, Nos tamen ad pugnam mundos accedere oportet, Sordibus et maculis sine nos exponere letho. Nec dubium, sperate, uiri, uincetur en hostis, Ibitis affecti si sic ad proelia cuncti. Sepe pias acies causis ad proelia iustis Ductas immani superari Marte tyranno Vidimus, offendunt quia nigra piacula Christum, Offensusque negat, clemens quem sponte fauorem

5

10

15

20

25

30

29 Christum suppl.: Christ M

geri.

8 LVCAN. 3, 336 (SIL. 5, 660) discrimina Martis 9 OV. Ib. 46 soleant... bella 25 VERG. Aen. 9, 158 uiri... sperate

90

EDICIÓN CRÍTICA

Pollicitus fuerat; renuit sic ille daturum, Sic sinit indignans, ut turba profana triumphet De populo sacro et populo dominetur in ipso». Sic fatus, mandat Cardonae, ut protinus hostem Quaesitum properet, comitatus eatque Ioannes Nauibus octo uiris cum fortibus, ac celer omne Littus aret, uideat uisosque renuntiet hostes. In tres diuisam classem iubet ire phalanges Carolides. Ibant tres prima in classe triremes Et quinquaginta egregiae ualidaeque per aequor, Clauderet ut dextrum latus in certamine pugnae. Et referunt multi plures hoc agmine naues Et plures homines, quam dicunt, bella sequutos. Praepositus clarus fuit isti Doria classi Andrea, quem memorant clari uestigia patris Ire per et similem gessisse simillima gesta, Ioannetinus dictus fuit, urbe necatus In Lygurum pugnans pro libertate tuenda. Inuita uoluit per uim qua plebe potiri, Subiectamque sibi totam subiungere gentem, Regulus et frustra tentauerat ista Fiescus. Quem, quia cum tali duce, cum tantoque magistro Vixerat, et patriis imbutus moribus annis A teneris fuerat, multum dilexerat ipse Austrius huicque habuit dux magnum semper honorem, Namque assuetus erat bello bellique peritus. Huic reliqui obediunt ductores agminis huius. Prouidus hoc etenim praeceperat omnibus heros, Iussit et, ut facerent tantummodo uela secundis Flaminibus, nimium ne progrediantur eundo,

32 triumphet suppl.: triumph M 34 hostem suppl.: host 51 Fiescus corr.: Fiesus M 41 VERG. Aen. 12, 598 pugnae... in certamine VERG. Aen. 11, 780 (SIL. 9, 370 et passim; OV. met. 12, 180) certamine pugnae 53 STAT. Theb. 11, 661 #imbutus moribus# 56 ENN. ann. 16, 407 #bellique peritus#. 59-60 VERG. Aen. 3, 683 (7, 23) uentis... uela secundis

35

40

45

50

55

60

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER TERTIVS

65

70

75

80

85

90

91

Et placitum quicquid foret ipsi, cuncta facessat Turba; manet cunctis hoc alta mente repostum –Legibus his Veneti se submisere Philippi–. Vtque sui posset cognoscere quisque triremem Agminis, appendi summo de uertice iussit Linthea parua suas monstrantia simbola partes, Lucebatque color uiridis bombicinus. Ante Sed reliquas ibat fulgens praetoria puppis, Et quum pugnandi signum daret omnibus illis Dux, super antennae cornu bombicina fixa Pendula mappa foret signum triquetra carinis. Altera sed classis, cui preuius Austrius heros Ibat, quae reliquis magis est quia firma, uocatur Certamen, merito nam belli robora prima Substinuit, tumidis atque obstitit impigra Turcis. Sexaginta alacres naues ea continet atque Quattuor hisque datum signum uelamina parua Coerulea, eiusdem classis quam caetera formae Cuncta gerit, paruis positis mantilibus alto Vertice malorum, sublimibus atque coronis. Agmen habet reliquum, fuerat quod parte sinistra, Tres quinquaginta ingentes, super hasque rudenti Carbasus exiguus pendebat tessera bello. Regulus extremum Crucis Almae ductor agebat Agmen, erant partes cuius succurrere naui Carolidae a tergo sociosque immittere puppi, Sufficere ingentem turbam, si postulet heros. Dux regit eximias terdenas ipse triremes, Ductori auxilium laturas turbine in ipso, Imperio cuius parebat caetera classis. Illius a nutu reuocantis siue uocantis Pendebant, et opem suspensam miles habebat

82 hasque corr.: haeque M 62 VERG. Aen. 1, 26 manet #alta mente repostum#. 83 VERG. Aen. 7, 637 bello #tessera# 86 VERG. Aen. 9, 758 #sociosque immittere# portis 89 VERG. Aen. 8, 536 laturam #auxilio#

92

EDICIÓN CRÍTICA

Donec eam poscat geminans arma arma iuuentus: «Arma citi ferte huc, iuuenes, concurrite ad arma!». Alba gerunt istae bombicina linthea naues Affixa in longis hastilibus. Hoc fuit, ipsos Gentibus a reliquis quodque omni classe diremit. Hos longo spacio praecedens ordine duxit, Cogebatque suam sectari quamque phalangem. In medium quasdam latus huc, modo dirigit illuc. Et vigil in partes uigilans circumspicit omnes, Ne ratis in ponto uasto fors ulla deerret, Neu socias linquens aliis praepostera mixta Carpat iter, medio in cursu uel pigra resistat. Sex alias naues praemiserat Austrius altas, Oppositae ut possent haec agmina terna tueri Et tegerent binae ceu muri singula naues, Exciperent primos ictus et grandinis imbrem, Et Scythicas furias lenirent uiribus usae Et facerent molles animos et languida colla. Praecepit spacio modico ut ferat Aualus altas Caesar agatque rates a classeque separet illas, Qua facere id ualeat classem comitetur euntem, Non e conspectu socii agminis auferat illas, Sed teneat cursum, cursus quo dirigat ipsa. Littus in Argiuum ualidas exire cohortes Imperat atque cados onerari dulcibus undis, His modice atque uti, mediis in fluctibus olim Militibus ipsis deessent ne forssitan unquam. Et ducibus signum data tessera. Praecipit heros, Nauiget ut classis per coerula libera, cursum Alterius nullae, nullae remorentur euntem Inque uicem tractu tam paruo distet ab una Quaque ratis, media in pugna ne intrare per illas Nauigium ualeat Turcarum et terga ferire, Namque solent hostes sic circumsistere uafri Et simulare fugam Scythico de more: sequentes 106 STAT. Theb. 5, 509 #terna agmina# 120 STAT. Theb. 10, 17 (SIL. 15, 475) dat tessera signum VERG. Aen. (7, 637) it bello tessera signum

95

100

105

110

115

120

125

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER TERTIVS

155

Impetere incautos fidentes sicque trucidant, Confisi numero, quo uincunt agmina nostra. Et pariter cunctae irrumpant in Turcica castra Idque datum paruis, has ut componere magnas Et regere et iusso deducant ordine naues, Vt si lunato solito de more uerrirent Agmine, nostra queant inuadere tutius illos Agmina, deuictos et deuincire cathenis. Iniunctum fuerat Francisco nempe Duodo, Praefectus fuerat sex his qui nauibus altis, Pergeret ut recta studio contra agmina Thracum Et latus in neutrum deflectens quaeque propinquent, Frontibus aduersae rostrorum, frontibus ipsis, Turcarum, seruetque locum sortita decentem, Quaelibet et coeant arctae, si proelia poscant; Quum uero in saeuos Turcas iaculanda fuissent Aenea tormentis ex ipsis, plurima grando, Tum globulos plumbi cautus displodere curet, Ledere plus hostem cum credat plusque nocere; Et duo seruaret tormenta in tempora pugnae Plena globis, nitro, flammis, ut cominus hostem Percuterent, nigras terebrarent atque latebras. Regulus at Sanctae Crucis, est data cura uidendi Cui, quid opus bello, quando quaque arte ruendum Agmine in extremo, penes est quem cuncta tuendi Arbitrium, rerum ancipitis momentaque pugnae; Commisit Caesar, dedit et succurrere classi Sortirique uices, moderari et tempora pugnae.

160

Denique consultis ducibus sententia surgit Carolidae, ad portum contendere uultque Tarenti Annibalis, Pyrrhi thesauris atque opulenti. Terquini soles Septembris in orbe peracti Transierant, uno adiecto, cum classis ad ipsum

130

135

140

145

150

93

141 HOR. ars 92 locum teneant #sortita decentem#. 156 VERG. Aen. 1, 582 #sententia surgit#.

94

EDICIÓN CRÍTICA

Appulerat portum. De prora est anchora iacta Et steterant unco puppes in littore morsu Tranquillae, naues nullis turbantibus Austris. Interea Gilus, quem miserat Austrius heros, Viseret ut Scythicas per littora curua carinas Et sciret quid agant, uersent quas pectore technas, Ecce, redit, referens se iam Bizantia castra Lustrauisse suis oculis soluisseque baxam Obsidione, diu quam cinxerat ante, Catharum; Et priscis metui solita Acroceraunia nautis Iam petiisse Getas ac se retulisse sequenti Nocte ad castellum, qui dicitur Angelus ipsis A Venetis Sanctus uenisseque moenia firma. Arx super excelsa Corcyrae condita rupe Est, habet eximios muros arcetque latrones. A castellano didicit Turcasque feroces Haud procul inde globos iaculantes preteriisse, Et mersisse mari Venetos tres glandibus arce Aeria, trepidos ac Turcas inde fugasse. Ventum erat ad portum, cui diua Lacinia quondam Indiderat nomen –nunc dicitur ille Columna–. Huc ubi delati, Boreas bachatus ab arto Incubuit, magno tremefecitque impete classem Turbauitque uiros, et littora tendere nota Compulit atque Italas cuncti uertuntur ad oras. Regulus ipse Crucis Sanctae, cui cura triremes Ducere summa fuit, nixus ter currere ad oras Illyricas; toties Aquilone repulsus eundem Ad portum rediit frendensque remansit in illo Quattuor hybernas aduerso sydere luces, Donec iter coelum pandat fluctusque residant.

161-162 VERG. Aen. 1, 168-169 hic fessas non uincula nauis / ulla tenent, #unco# non alligat #ancora# #morsu#. 178-179 VERG. Aen. 3, 291 aërias... #arces#. 182 VERG. Aen. 3, 219 #Huc ubi delati# 185 VERG. Aen. 1, 158 #uertuntur ad oras#. 190 VERG. catal. 9, 47 aduerso... sidere STAT. Theb. 7, 710 aduersi... sideris 191 SIL. 2, 356 per caelum... pandat iter

165

170

175

180

185

190

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER TERTIVS

195

200

205

210

215

220

225

95

Andradae rursus Gilo iubet Austrius, iret, Sint ubi Turcarum, scitatum, millia cuncta; Sypatus ratibus ualidis circumuolet omne Littus, eat Spartam, Lacedemona, saxa Maleae, Sicubi Bosphoricos agnosceret eminus hostes, Carolidem reddat certum, quo littore linquat, In loca quae profugi sese aut hyberna receptent. Omne fretum, littus, portus, maria omnia lustrat Lynceus ac propius non optat cernere Turcas, Sed procul ad strepitus is quoslibet arrigit aures, Hostibus ut uisis trepidus se in tuta receptet, Pluribus ac sociis asumptis impetat hostem. Non secus ac Lybiae si saltibus ullus oberret Longa trahens per humum squammosa uolumina serpens, Auditum pauidus paulatim cernere tentet Venator, uiso fugiatque repente dracone; Huc illuc uersum fugitans se prorripit inde Itque domum socios in Lernam conuocat omnes; Cum coniuratis remeans petit horrida lustra. Brundusium tendunt, Hydruntum, ducere mille Hispanos, Italos, quingentos ac ueteranos, Oppida quae multis habitabant mensibus ipsi. Imposuere suis iuuenes hos nauibus omnes. Phoebus equos liquidis fessus iam merserat undis Occeani, terras atra nox contexerat umbra; Ignea fulgebant iam sydera plurima coelo. Magnanimus pelago prouectus transit in oras Chaonias, Euro puppes feriente procella, Iactatus magna totam per coerula noctem. Pulcher equis Oriens iam nos afflarat anhelis, Luthea quadrigis Aurora rubebat Eois, Cum freta Corcyrae peruenerat Austrius heros, Ad Fanum, medio quae parua est insula ponto. Propulit et naues Zephyrus uiolentus euntes,

219 VERG. Aen. 1, 102-103 #procella# / ...ferit VERG. Aen. 7, 594 ferimurque #procella#. 221 VERG. Aen. 5, 739 et me saeuus equis Oriens #adflauit anhelis# 222 VERG. Aen. 7, 25-26 rubescebat... / Aurora in roseis fulgebat lutea bigis.

96

EDICIÓN CRÍTICA

Qui fecit, iusso non ut simul ordine cunctae Possent ire rates cursumque tenere secundum. Appulit ad Fanum sub lucem, pertulit illa Nocte minas ponti, et coeli perpessa ruinam Gens cito tam magnos oculis uisura triumphos. Tollebant fluctus ualidos ad sydera uenti. In statione parum fugientibus aequor aprica: Portus et exiguus tam carbasa multa fouere, Non poteratque illo fuerat male condita classis. Inde sub Aurora processit in aequora ductor Pandens uela Notis et classi immisit habenas. Littora praeproperus tonsis Lelegeia quaerens, Vndiuaga in portum fuit atque reuecta priorem Classis, aquas iterumque eadem uestigia nolens Ire coacta maris rursusque pericla subire, Nam refluunt undae uariusque reciprocat aestus. Et refluus fluctus retro remeare triremes Compulit, inuitas portusque reuisere notos. Composuit serus rediens iam Vesper Olympum, Abstulit atque suos rebus nox atra colores, Visaque paulatim subsidere mollior unda, Protinus inde rates iussit cum soluere ductor. Nauigat et plenis portus subit ostia uelis Corcyrae. Prosper per amica silentia Phoebes Contigerat cursus, nox intempestaque lunam In nimbo cunctis gaudentibus alta tenebat. Carolides solus mentem commotus in ipsis Intentus ratibus fuerat meditansque uolutat Sint ubi, quem teneant cursum, quae non ualuerunt

231 VERG. Aen. 1. 103 fluctus... ad sidera tollit. 232 SIL. 14, 202 fugientibus aequora 236 VERG. Aen. 6, 1 classique immittit habenas. 237 OV. met. 8, 6 Lelegeia litora 241 SIL. 15, 225-226 undas / refluus... #reciprocat aestus#. 244 VERG. Aen. 1, 374 componet #Vesper Olympo#. 245 VERG. Aen. 6, 272 rebus nox abstulit #atra colorem#. 248 VERG. Aen. 5, 281 et uelis subit ostia plenis. VERG. Aen. 1, 400 portum... pleno #subit ostia uelo#. 249 VERG. Aen. 2, 255 #per amica silentia# 250-251 VERG. Aen. 3, 587 lunam in nimbo nox #intempesta# #tenebat#.

230

235

240

245

250

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER TERTIVS

255

260

265

270

275

280

97

Ire simul sociae aut naues aequare secando Aequora, nam lentos peragebant marmore cursus. Classis ea tota requieuit nocte, solutis Omnibus in somnos, dux carpserat atque soporem. Vt data lux primum, iam pulchros alma colores Restituit rebus, geminas ut cernere turres Coeperunt, totidem positas in montibus arces. Plaudere coeperunt manibus gaudereque cuncti, In loca militibus quod sit iam talia uentum Opportuna suis uotis et commoda bello. Et portendebat coelum Fortuna serenum Omnibus ad portum tendentibus, imber ab alto Aethere ruptus eos habuit male turbine adactus. Leucadiumque petit littus compulsa procella Classis Pelleosque sinus est quaerere adacta. Hesperus Occiduas turbarat Thetios undas, Alcinoi portum tenuit cum regia classis. Quos procul a speculis Veneti ut uidere, profundunt Fulgura multa suis testantia gaudia muris. Dat tonitrus contra ternos praetoria gaudens, Letitiae alternae prodentes signa tonando. Alligat has omnes in gurgite ualde silenti Anchora, fundauit naues et dente tenaci. Septembrisque dies uigesima sexta refulsit, Intrauit portum classis cum laeta Philippi. Lustrabat Phoebi terras iam postera lampas, Humentem terris Auroraque dispulit umbram, Regulus ecce Crucis Sanctae cum uenerat illuc Atque Canaletus bello spectabilis omni −Seu pedites campis aut instruat aequore naues−,

257-258 VERG. Aen. 9, 189 (et 9, 236) somno... #soluti#. 258 VERG. Aen. 4, 522 #carpebant#... #soporem#. 259 VERG. Aen. 1, 306 Vt primum lux alma data est 264 VERG. georg. 4, 129 opportuna... #commoda# 267 VERG. Aen. 12, 320 #turbine adacta#. 277 VERG. Aen. 6, 3-4 #dente tenaci# / #ancora fundabat nauis# et litorae curuae 280-281 VERG. Aen. 4, 6-7 postera Phoebea lustrabat lampade terras / #umentemque# Aurora polo dimouerat #umbram#. 282 OV. met. 8, 811 #uenerat illuc#

98

EDICIÓN CRÍTICA

Praefectus fuerat terdenis qui Venetorum Nauibus. Hic annis Ophiusia littora multis Gnosiaque a Turcis defenderat atque Agarenis. Hi iuuenes nullos secum aduexere carinis Seu quia dissidium fuit aut quia non potuerunt, Vi tempestatis rigidoque Aquilone repulsi, Littore Brundusii causis aliisque coacti. Res horrenda fuit uisuque miserrima uisa, Res lugenda uiris, res lamentandaque multum, Res face, res ferro, res ulciscenda profuso Sanguine cunctorum Turcarum, sanguine nostro. Pro dolor! Horresco referens, titubat referenti Lingua mihi, trepidat pectus totusque tremisco. Namque, domus plebis, cum moenia diruta saeuis Ignibus usta forent et relligiosa uetustis Templa Dei tophis fabricataque plurima Diuis Consecrata sacris fumarent omnia flammis Subiectis, Turcae quae saeua piacula praui Commisere nefas, tantum scelus atque nefandum, Virginis os sacrum temerantes lumina matri Eruerant Christi, sacris excussaque conchis Liquerunt, ueriti nil Christum nilque parentem Ipsius. O tantum Deus hoc ulciscere crimen! Impietas maneat non impunita nec olim Talia sint; referant multo sine uerbere damna, Facta uel Hispanos, Italos aut talia passos. Ne patiare tuam uiolari a gente nefanda Matrem, Tartareos hostes sub Tartara mitte. Ignibus ure tuis, tellus quibus ima dehiscat, Hos uoret, his auras, escas, his deneget undas; Hos elementa canes lacerent, haec monstra nefanda;

296 VERG. Aen. 2, 204 horresco referens 296-297 OV. ars 1, 598 titubet... lingua OV. trist. 3, 1, 21 (SIL. 7, 201) lingua titubante 297 OV. met. 2, 66 trepidat... pectus 301-302 VERG. Aen. 2, 37 subiectis... #flammis#. 318 CIRIS 130 #correpta furore#. 319 VERG. Aen. 2, 576 (et 6, 501) #sumere poenas#. 323 LVCAN. 7, 336 ruerent in proelia #cursu#. 324 OV. met. 1, 717 (et 4, 727) falcato... ense.¡

285

290

295

300

305

310

315

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER TERTIVS

320

325

330

335

340

345

99

Horum suppliciis saturentur corda piorum. Tristia commorunt adeo haec spectacula cunctos. Haec animi horrenda specie, correpta furore Cuncta cohors fuerit, subitas ac sumere poenas Mens fuerit: cupiunt ulcisci numina diuae Exoculata, neci dedentes horrida monstra. Bis senis dederant haec tam fera damna diebus Ante. Darent miseris, ruerent ni cursibus arcem, Plura; forent ciues falcatoque ense perempti, Confugerent trepidi firmam ni protinus arcem. Hoc tribus in portu ductor fuit ipse diebus Carolides, agitans in bello quae peragenda Cum sociis; poscit quae sit sententia cuique, Ordo quis in tanti seruandus ponderis esset Rebus et in bello, totis quo uiribus orbis Occiduus certat, certat tremefactus Eous; Imperet alteri uter, uergant quo pondera rerum, Ardua res quoniam cunctis labor irritus atque Visus erat, nostros certamen inire tyranno Cum tanto ac toties solito deuincere mundum. Adiuuat ingenium timor, omnia discutit. Vllam Forte uiamue modum possit reperire recusans Proelia, Bistonii solo nam nomine terras Terrebant. Ideo uarias praetendere causas Coeperunt, hyemem causari instare propinquam, Et mare tam longum superandum rursus ituris Adriacos portus atque Appula littora remis, Esse satis quiddam facinus memorabile multum Laudandumque, suis pedibus calcasse Maleam Aiebant, minimam non ipsis hanc fore palmam. Carolides solus reliquos ad proelia tanta Hortatur, solus Turcarum temnere uires

344 laudandum corr.: landandum M 328 VERG. Aen. 3, 59 #quae sit sententia# posco. 332 LVCAN. 8, 280 quo pondera uergant 337 VERG. Aen. 5, 807 reperire uiam... posset 340 LIV. 36, 10, 12 hiemem instare... causatus

100

EDICIÓN CRÍTICA

Audet et hos toto quaerendos admonet orbe. Intrepidus trepidos ad Martem suscitat omnes, Extimulat timidis uirtutem uoce refundens. Sic ait: «O socii fortes, Hispana propago, Gens experta fugae, belli gens passa labores: Aphrica gens uestros animos ualidosque lacertos Est experta. Pater Carlus tremefecerat illos, Danubii sensere patris uada moesta fauorem, Ariadenus eum timuit, Solimanus et illum Pertimuit, Rhodopem perrupto ponte refugit Danubii; metuit gens et Nilotica patrem Riphei, fratrem metuit gens Galla Philippum. Notus uterque suis, metuendus uterque trophaeis. Orbis eum metuit, fruitur qui diuite Gange, Hunc timet occeanus, cingit qui nomine dictas Fratris, habet terras dextra quas ipse Philippus Quas uirtute sua nuper bellando subegit Quasque Philippinas haec saecula nostra uocarunt. Occiduae coeunt aquilae quo gurgite Eois Caesaris et toto dominae dominantur in orbe. Nos expulsa iugis gens et Maurusia nouit, Voluere saxa iugis, et docta cacumina montis Celsa subire fuga nostrosque lacessere ab alto. O mecum sperate, uiri, durate periclis, Pectoribus uestris uanos moestosque timores Mittite: nil poterunt Christo opitulante profani In nos moliri. Deus en, Deus en, Deus ipse Pro nobis pugnat, Christus nos protegit ipse». Austrius haec postquam cunctis est ipse loquutus, Instaurata fuit uulgo prope perdita uirtus. Assensisse duci tacito sunt murmure uisi. Subscripsere duci proceres tres, haec quibus ante Heroes alios placuit sententia tantis Digna uiris, animis depromptaque talibus ausis. 369 VERG. Aen. 11, 529 iugis... uoluere saxa. 372-373 VERG. Aen. 1, 202203 #maestumque timorem#/ #mittite# 380-381 IVV. 4, 136 Vicit digna uiro sententia

350

355

360

365

370

375

380

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER TERTIVS

385

390

395

400

405

410

415

101

Barbarigus Venetus prosperque Colona fuerunt, Regulus et Sanctae Crucis. Hi tria robora belli Fulmina sunt Turcis, tres sunt nostrisque columnae. Ac penetrasse fretum Naupacti Turcica norant Agmina. Suadebant multi non esse sequendam Turcarum classem, sed protinus esse petendam, Castellumque Nouum, Sopotum, Margaritinum; His contenta suas remearet classis in oras, Premia tantarum foret haec uictoria laudum. Austrius haec contra –reliqui assensere monenti–: «Haud aequum est, tantas uires impendere in ista Tantula, tam parui momenti moenia, nullae Sunt ubi militibus laudes tot coerula mensis. Non haec sunt tanti, propter quae robora tanta Tam ualido quatiant tam paruas agmine moles, Hanc licet exiguam iam laudem simus adepti. Conatus Nemesis fortunet prospera coeptos: Quam, precor, hic laudem conamina nostra merebunt, De quibus haec classis portabit tanta triumphos. In facili nullum decus est, laus nulla labore. Gloria per dubios casus est magna petenda, Nitimur ad summas per summa pericula laudes. O remouete, uiri, de pectore talia coepta. Romulides nullus, nullus generosus Hiberus Degeneres animos gerat aut haec uilia secum Cogitet. O socii, nobis patet area laudum Quanta! Duces fortes, ostentant fata benignam Materiam, possint qua nomina uestra per orbem Ire, caput celsum sublimi et condere Olympo. Vicimus, aggredimur facinus si pectore forti. Hoc statuo, certae sedet haec sententia menti. Sin minus hostiles dabitur reperire cohortes Atque pererratis iactetur classis in undis Nullaque sit nobis confligere copia tandem

390 STAT. Theb. 6, 909 praemia laudum. 406 VERG. Aen. 4, 13 #Degeneres animos# 414 VERG. Aen. 10, 48 iactetur #in undis#.

102

EDICIÓN CRÍTICA

Cum Turcis, Cretam cuncti ueniemus ad ipsam. Hinc Amathusiacas naues mittemus ad oras, Auxilium Cypriis obsessis tempore multo Laturas. Arces capiemus postmodo cunctas Thessaliae Turcis atque insultabimus aegris, Emensi pelagus nataliaque arua sequentes, Ipsorum portus scrutantes atque recessus». Hic Veneti Hispanis arces inuisere cunctas Permisere, suos illis et inire Penates, Gens ea quas nullis commiserat ante uidendas Fideret, et patuit quantum plebs illa Philippi Militibus!, quamuis multos statione paratos Constituere uiros, hastas ac pila tenentes Funiculosque ignem tormentis suppeditantes, Vt si forte suis ullus uim ferre pararet Externus miles, prohiberent arcibus ipsum. Hinc tormenta suis octo imposuere carinis Extracta, haec usus belli si postulet unquam. Namque rates altae cursus aequare triremis Non poterant, parili nec uerrere marmora cursu, Ante parum uenti spirabant namque secundi, Aenea cuncta rates illae tormenta uehebant. Soluerat hinc classis, lymphas hausitque lagenis, Pandens uela fretum traiecerat et Gomenizae Constitit in portu, Macedonum qui iacet oris. Austrius hinc quoniam minime procul esse carinas Turcarum didicit, uoluit tentare quid omnes, Cum tuba det signum, ualeant, concurrere quantis Viribus atque animis cum Turcis, an satis omnis Miles eat cunctis instructus, inire paratus Quam cupiunt omnes adeo committere pugnam. Ergo omnes iussi displodunt, aenea cuncta Dant tormenta sonos, tonitrus et fulmina mittunt. Obducunt tenebrae coelum pontusque tremiscit,

424 STAT. Theb. 2, 66 #inire penates#. parabant#. VERG. Aen. 10, 77 #uim ferre# mittit#. OV. met. 1, 596 #fulmina mitto#.

430 OV. fast. 6, 521 uim... #ferre 448 VERG. Aen. 9, 733 #fulmina

420

425

430

435

440

445

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER TERTIVS

450

455

460

465

470

475

103

Horridus imber aquis telorumque ingruit ingens. Sulphureus fumus nigrescit, flammea circum Nubila terrebant; lux uisa est ultima saecli. Vndique nigra uomunt nigros reboantia fumos Aera. Tonant strepitus nullo prius aequore uisos, Vt si pontus hians Orci nigra regna recludat, Fluctibus immissis, et nostro lumine Manes Turbati trepident flagransque profunda uorago Aestuet atque iterum Lemures ad Tartara Christum Descendisse putent spoliatum, prorsus Auernum Atque lacus Stygios, trepidi subeantque cauernas Sulphureas, latrans et gutture auerna trifauce Terreat attonitas cruciatas Cerberus umbras. Rupe sub aeria domus ingens intus in arcum Est excissa, iugis lymphae quam riuus opacat Arboribus dulces illis prebentibus umbras. Imminet umbriferum supra nemus, omnia mulcent Concentu uario uolucres. Delphinas Arion Allicit intentos antiquis cantibus, Orpheus Pierides modulis uariis fidibusque canoris Oblectabat, eis recinens sua gaudia prisca, Euridicemque suis concentibus amne retractam Ex Phlegethonte canit. Carli memoranda trophaea Et modulabatur clari genitique Philippi Gesta, suo uicit Gallos ut Marte rebelles, Eius ut audito concussus nomine cunctus Horreat orbis, eos ut fortis sub iuga mittat. Gurgite Carpathio uates huc uenit, et istas Lubricus in uoces Protheus sua dulcia linguae Plectra libens Musis plaudentibus undique soluit: 450 VERG. Aen. 12, 284 telorum... ingruit imber. 456-457 VERG. Aen. 8, 246 #trepident# immisso #lumine Manes#. SIL. 2, 672 turbatos... #manes#. 463 VERG. georg. 4, 508 #rupe sub aëria# 466 VERG. Aen. 1, 165 atrum nemus imminet umbra. 466-467 OV. fast. 1, 155 uolucres concentibus... #mulcent#. 467 VERG. ecl. 8, 56 #delphinas Arion#. 469 VERG. Aen. 6, 120 #fidibusque canoris#. 477-478 VERG. georg. 4, 387-388 Carpathio... gurgite uates / Caeruleus Proteus

104

EDICIÓN CRÍTICA

«Fatidicus ueniet dux olim maximus –inquit– Progenies Carli magni fraterque Philippi, Austriadumque domus decus est et gloria. Primus Haec leget, haec foelix Epidauria littora, primum Victorem mundi Cephisias ora uidebit. Huius dextra potens perfringet cornua Turcis, Signa suis aquilis merget lunata profundo. Aonides forssan uos hic in sceptra reponet Vestra; legent iterum uestrumque uolumen Athenae, Atque suis Helicon reddetur uatibus almus Et uirides circum spectabit serpere lauros Tempora; scripta sua capiet Palatinus in aede Atque sacerdotes priscos cognoscet Apollo, Graeciaque exultans repetet trieterica sacra. Plaudite, sic aiunt haec prospera fata futura!». Haec postquam Protheus, laetata est Cymodocea, Ingeminant plausus Cyrene Xanthoque Clio, Et pharetrata canens Arethusa refecta choreas Duxit et huic Clymene dulces referebat amores. Philodoce, Beroe Galateaque tollere plausus Incipiunt geminasque ad sydera tollere palmas. Hae uero ut tonitrus, strepitus, ut murmura rauca Aestibus ac tantis uiderunt feruere pontum, Vt fumos illo non uisos antea cernunt Tempore et insuetos freta curua sonare boatus, Obstupuere animis gelidusque per ima cucurrit Ossa tremor. Pauidae se prorripuere sub imos Fluctus ac subito incertas petiere latebras. At Caesar tali uisu perterritus omnes Scitatur proceres, quae sint ea monstra, quid illa Portendant, quid fata parent quidue illa minentur:

484 OV. met. 7, 438 uidit... #Cephisias ora# 487 VERG. Aen. 1, 253 nos #in sceptra reponis#. 490-491 VERG. ecl. 8, 12-13 tempora circum / #serpere lauros#. 500 OV. met. 6, 368 (et passim) tollensque ad sidera #palmas#. VERG. Aen. 5, 256 (et passim) palmas... ad sidera 505-506 VERG. Aen. 1, 120-121 #obstipuere animi gelidusque per ima cucurrit# / #ossa tremor#

480

485

490

495

500

505

510

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER TERTIVS

515

520

525

530

535

540

105

«Auspicium ne bonum uel non sint omina fausta, Dicite, si nostis, socii, mihi pandite fata». Surgit in his unus procerum, Garcia Toletus, Inclytus egregiis gestis ac nomine clarus. Pectore deprompsit sapiens haec uerba diserta: «Inclyte dux, nulli pietate secunde nec armis, Haec facies noua uisa mihi, noua uisa figura. Littora sepe mea sunt haec lustrata trireme, Hic sinus intratus non raro, sepe sed illo Fluctibus insanis classis mea fessa quieuit. Virginei uultus nullo mihi tempore uisi, Ludere non antro nec plaudere numina uidi, Non fugisse piis conspectis nauibus unquam, Haec quicumque colit ferus incola littora Graia. Sum dubius quamuis inter spem interque timorem –Hinc inimica malum portendant, hinc bona signa–, Plus tamen in nostrum propendent fata fauorem. Mens mihi praesagit quid nescio laeta futurum: Non frustra est hilaris nec inanes concipit ausus, Carolide, tantos. Anima est praenuntia ueri Sepe, uel alta quies premat, est seu dum uigil illa. Nam procul hinc Strophades Teucris inimica iacebant Heu loca plus nostris multo fugienda Carybdi. An ruat hinc epulas foedatum dira Celeno? An Iuno antiquum seruans sub pectore uulnus, Insidias aliquot natis intendere Carli Conetur, damnis nec adhuc saturata quiescat? Nam genus a Teucris et magno Caesare ducunt Caesar uterque pius Ioannes atque Philippus, Qui pedibus dextra uictrici subdere mundum Dicuntur totumque aquilas uectare per orbem.

512 LVCAN. 6, 590 #pandere fata#. 516 SIL. 6, 549 dux inclite 521 OV. met. 5, 563 #uirginei vultus# VERG. Aen. 3, 216 #uirginei#...uultus 530 OV. met. 15, 3 #praenuntia veri#. 531 VERG. Aen. 6, 521-522 pressitque iacentem / dulcis et alta quies VAL. FL. 5, 334 premit alta quies OV. met. 7, 186 soluerat alta quies 534 VERG. Aen. 3, 211 (et 3, 713) #dira Celaeno#. 535 VERG. Aen. 1, 36 Cum #Iuno# aeternum #seruans sub pectore uulnus#.

106

EDICIÓN CRÍTICA

Hinc Helicon nostris sacratus uatibus, inde Parnassus, magnos animos mihi suggerit. Illae Pierides, Musae –ni fallor– sunt mihi uisae. Quicquid id est, placide accipio, nec deprecor omen». Haec ubi dicta, procul scopulo considere uirgo Visa fuit pulchra facie multumque uerenda, Glauca oculos, uiridi niueos induta lacertos Amictu, laeua palmam dextraque gerebat Virginis effigiem Mariae, pedibusque premebat Implicitum luna nigrum moestumque draconem. Flaua comas rubeusque color confuderat ora. Laeta dedit missis haec uerba ambagibus: «ingens Nate patris Carli, magni fraterque Philippi, Gratulor aduentum tibi princeps, atque fauore Laetamur Musae, pauidas se mergere ponto Vidisti dudum quas et confusus, an essent Hostiles turbae, dubitabas: en sumus illae, Pro dolor!, est Graium quas gens uenerata uetusta, Quas coluit quondam gens et Mauortia Romae, Quas uestri ut dominas docti coluere poetae. Auspicium faustum Musas fore, crede, Philippi Magnanimi frater. Totus tibi militat aether, Prospera Virgo tuis conatibus usque fauebit, Complexam natum pro te Christumque precantem Quam cernis. Saeuum uincet tua dextra tyrannum, Quem pedibus conculco meis, lunataque signa Tracta per undosum pontum lacerataque cernes. Mollia depressam mea quam uestigia calcant, Ecce tuis pedibus lunam sic ipse iacentem Aspicies. Dura, supera mala cuncta ferendo, Sperando magnos tibi seruant fata triumphos.

549 dextraque corr.: dextra M 553 HOR. sat. 2, 5, 9 missis ambagibus 565 OV. fast. 6, 497 (STAT. Theb. 7, 526) natum complexa 569 OV. met. 2, 852-853 quam... #uestigia#... / Calcauere 572 VERG. Aen. 1, 546 (LVCAN. 1, 599) fata...seruant

545

550

555

560

565

570

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER TERTIVS

575

580

585

590

595

600

107

I, sequere, o foelix, foeliciter incipe cursus: Sic nobis Protheus, sic et cecinere sorores. Ad tua gesta meos incendam fortia uates Concelebranda, dabo uires his aureaque ora Et centum linguas. Alter nascetur Homerus, Vergilius, uixdumque tuas hi carmine laudes Aequabunt, maiore tuba sunt namque canenda, Quae gesturus adis priscas superantia, cuncti Quae gesere uiri. Clarum per saecula nomen Hi facient, famamque ferent ad sydera coeli. Hoc tibi polliceor, re quod prestare ualebo. O decus Hispanae, lux, ingens gloria gentis, Nituntur dextra sanctissima moenia Christi Cuius! Et a tanto duce pendent pondera rerum! Hanc, tibi quam dono, iuuenis, cape, do tibi palmam». Subrisit iuuenis generosus et omine tanto Laetus ei uoces uellet cum reddere, fugit. Ille autem sumpto ramo: «sunt omina –dixit– Prospera, quae superi dant nobis, hinc properemus. Nec dubitate, uiri: pugna superabimus hostem. Nunc mora detineat ne tantos ulla triumphos. O si nunc ueniant animis ardentibus hostes, Quos cupimus; mallem nil iam quam cernere Turcas». Hic lemur, in mentem misit qui sepe Selino Tot scelera atque neces committere, totque patrare Bella, −nefas– hominumque Dei uiolare sacrata Iura, dolens nostros iam uelle lacessere Turcas, Quo decus ac famam tantam prohibere parandam Posset, et excidio uenturo obsistere technis, In faciem Doriae uersus petit agmina uelox Carolidae, assimilans uocem gressumque senilem.

573 VERG. Aen. 4, 381 i, sequere 574 OV. trist. 5, 3, 17 #cecinere sorores#. 577 HOR. epist. 2, 1, 50 alter Homerus. 589 VERG. Aen. 1, 409 (et passim; HOR. ars 158) reddere uoces. 594 HIER. epist. 1, 1 O si nunc mihi Dominus | IVV. 15, 52 animis ardentibus 602 OV. met. 4, 219 uersus in... faciem

108

EDICIÓN CRÍTICA

Incanus mentum promissum et lumina glaucus, Flammea laena pedes cuius protensa tegebat; Versicolor gladius pendebat ab inguine pulcher, Quem gemmata manus decorabat; colla monile Baccatum, thorace nitens decoratus aheno, Affarique duces sic incipit: «o miserandi, Quo ruitis? Manibus uestris cur sumere lethum Pergitis? Excidium manifestum acersitis ipsi. Heu prohibete nefas lusasque reflectite mentes. Insanos coecat quae uos noua tanta caligo! Irrita consilia et spes has deponite uanas, In melius falsos monitus hos atque referte. Consulite his turbis, estis si quisque perosi Vos animas, tanti perituras uiribus hostis; Perduxit miseros quos uos uesana libido, Dedecus ac mortem uultis sine laude pacisci. Nonne ego, si inuictis obsisti posse tyrannis Conspicerem, pelago demersos hos superassem? Anne potest quisquam plus me, qui classe potenti Inuehor ac solers hac Dorica littora lustro? Leucadio insclusos ac uictos iam prope Turcas Pertimui, toruus me terruit Ariadenus. Cum numero plures essent uirtuteque nostri, Plus possent fugere tamen. Remeate per aequor, Dum licet, incolumes in uestros quisque Penates. Heu, fugite hinc properi, dum tempus, perdita turba!». Actia uictori transuecto coerula somnus Irrepsit dulcis. Sed non oblita laborum Corda, quiescentem penitus depellere curas Nec requiem menti iuuenis dare bella sinebant, Namque ea, dum dormit, meditatur quae uigilando.

623 hac corr.: hae M 612 VERG. Aen. 5, 197 (OV. met. 10, 322) #prohibete nefas# 615 VERG. Aen. 1, 281 Consilia in melius referet 631-632 VERG. Aen. 9, 225 corda #oblita laborum#.

605

610

615

620

625

630

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER TERTIVS

635

640

645

650

655

660

665

109

Visa fuit nota ueneranda et maior imago, Os similis pectusque deo, cui lumina flamma Scintillant, hominum quae cernere turba timebat, Et placidus uultum simul alliciebat eosdem Terrebatque simul, uenerandus ualde timendus. Fundere lumen apex, sydus pulchrum quoque uisum, Vultus et incanus mentum pressusque capillos. Voce sonans placida, suaui regemque decenti, Carolidemque petit laetus, sic atque profatus: «Carolide Caesar, uere Caesar, mea proles Caesareumque decus, sum Caesar, mitte timorem, Augustus proauus, trahis a quo stemmatis ortus. Cernere te pridem cupii tuaque ora uidere, Gratior atque dies potuit contingere nulla; Optaramque tuas audire et reddere uoces Optaramque tuae dextram coniungere nostram. Esto animo forti, forti sate rege parente. Quae tibi nunc dicam, tu condito mente profunda. Voluunt fata uices: tibi numina sacraque plaudunt Atque tuis pedibus subdunt hostilia tela, Subiciunt Scythicos arcus curuasque macheras, Multiplici nexu capita inuoluta uirorum. Hoc eodem cunctos demersos aequore cernes Auspiciisque tuis deuicta signa tyranni, Qui Europae aspirat, sperat dominarier orbi. In statione sua positi pro moenibus illis Vrbibus astabant, stype parua omnesque merebant, Classica siue uocent alioue sit inde migrandum. Hos scopulos iuxta Actiacos, ubi proelia uici Marte meo petiitque Pharon Nilotica coniux Conciuitque necem, ueritusque Antonius iuit 635 VERG. Aen. 2, 773 #Visa# mihi ante oculos et nota #maior imago#. 636 VERG. Aen. 1, 582 #Os# umerosque deo similis | VERG. Aen. 6, 300 (OV. met. 11, 368; LVCAN. 1, 154; SIL. 2, 586) #lumina flamma#. 637 OV. met. 1, 92 #turba timebat#. 640 VERG. Aen. 2, 683 #Fundere lumen apex# 650 VERG. Aen. 8, 164 (OV. met. 8, 421) #dextrae coniungere# dextram. 652 VERG. Aen. 3, 388 Signa tibi #dicam, tu condita mente# teneto 653 VERG. Aen. 3, 375-376 fata... / ...uoluitque uices 657 SIL. 14, 500 #demerserat aequore#

110

EDICIÓN CRÍTICA

Tela mea ad septemgemini subeuntia pontum Ostia. Nunc eadem Nili tua signa tremiscunt Virtuteque nouis ueteres cumulare triumphos Incipies uictor atque insultabis in armis, Ac uere Caesar, Caesar diceris ubique. Et tua cum nostris iungentur bella triumphis Caesareumque uehes dextra sub sydera nomen». His dictis dextra iuuenem petit. Ille sopore Excusso agnouit, quamuis perterritus, illum, Ter dedit amplexus, toties uestigia retro Torserat, et uacuas euanuit umbra per auras. Circuit atque omnes oculis uidet ipse triremes, Magnanimus Caesar, solers ac singula lustrat. Imperat, ut faciant, aliis hoc Austrius heros Et proceres peragunt munus quod iusserat idem. Ecce aderat celox a Gilo missa repente Nuntia laeta ferens: ducentas Thraces habere Vix male Naupacti instructas requiescere portu, Militibus uacuas, nam plurima turba profecta Ad terram, inualidam mutilamque relinquere gentem Et ueteranorum uacuas replere triremes. Reddidit ancipites proceres sententia certa Carolidae Turcas quaerendi ac belligerandi, Suspensique animum tanti discrimina belli Horrebant uanusque pauor per pectora cunctis Insinuat pauidisque uiris tremor occupat artus Ac uariae timidis turbabant pectora causae: Sollicitas mentes discrimina tanta subibant! Magna etenim moles cunctorum ac uiribus impar Visa fuit saeuos ad proelia quaerere Turcas

685 inualidam corr.: inualidas M 666-667 VERG. Aen. 6, 800 septemgemini... ostia Nili. 672 STAT. silv. 2, 4, 29-30 nomen... / #Caesareum# 675-676 VERG. Aen. 3, 669 (6, 547) #uestigia torsit#. 691 VERG. Aen. 7, 446 (et 11, 424; OV. met. 3, 40) #tremor occupat artus#.

670

675

680

685

690

695

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER TERTIVS

700

705

710

715

720

725

111

Et conferre manus cum tanto audere tyranno, Tot mundi proceres manifesto opponere letho, Audax hoc facinus coeptum non utile quicquam. Collatis etenim Turcarum uiribus atque Illorum, multo uisus fuit hostis in armis Fortior atque ideo suadebant esse cauendum. Dissimulare metum poterant nec corde latentem Prodebantque sua manifestum uoce timorem. Nec solum Turcas non posse lacessere bello Aiebant, uultus nec eorum cernere posse Agmina nostra, quibus fuit ardua tantaque moles Visa, suis tantum tam paruis uiribus hostem Siue lacessitum, seu proelia sponte minantem Velle ciere minis et inflammare tumentem, Excipere immanes congressus nilque ualere. Tanta fuit nostris illorum uisa potestas, Et proceres claros miserati tot perituros Agminaque excidio manifesto subdita tanta. Nil magis absurdum, stultum mage, nil uel ineptum, Diuersum plus esse bona ratione fremebant, Quam ueluti predam Turcis committere turbas, Vtpote quos nullus potuit rex uincere pugnans, Sed cunctos superant inuicti et Marte potentes. Terrebant solo gentes qui nomine cunctas Christidas et numero plures, uirtute minores Illorum, fuerant meliores, magis atque peritae Pugnandi, solitae pluresque parare triumphos Atque graues pugnas animis maioribus illos Quam nostros ausos certamina Martis inire. Quoque fidem facerent, ut credere uulgus id omne Posset, in exemplum memorarunt omnia bella In quibus attritae nostrae res, prosperae eorum: Clausus et illudens nostris effugerit hostis

696 SIL. 7, 599 manus conferre 698 CIC. off. 3, 20 utile uidetur nec utile quicquam 704 VERG. Aen. 11, 842 #lacessere bello#. 705 STAT. silv. 3, 3, 124 cernere uultus. 720 HOR. epist. 2, 1, 183 numero plures, uirtute et honores #minores#

112

EDICIÓN CRÍTICA

Ambraciae portu, ratibus circundatus intra Angustas fauces. Plures cum noster haberet Celoces, naues, exercitus atque triremes, Totius occasus uires atque arma coissent Hesperiae –inferior numero contempsit ut omnes Ariadenus ouans!–, Venetorum classis et illic Esset, et incolumis tot naues inter abiret, Ceperit ut multas tantorum ante ora uirorum, Inuitisque piis spoliis remeauit onustus Victor et ignauis illusit barbarus illis. Doria uir clarus bello Venetique dederunt Terga –uiris tantis inhonestum, turpe, pudendum–. Barbarus, adiuuit Nemesis quem prospera ualde, Fatali Europae quatiebat robora damno, Nostra globis ferri minitansque procacibus ausis, Tunc animis illi fugiunt discordibus hostem Ignaui nimium. Nostris pro dedecus ingens! Pro maculam nullo delendam tempore! Nusquam Pro scelus a nostris Pancheo thure piandum! Ille gerebat enim paucas nostrique carinas, Et numero plures, magis instructique parati Ibant ad bellum, centum denasque ferebant Ter naues, armis fumoso ac puluere plenas, Visus aper siluis ut territus haeret in aspris, Attonitus, circum claudit quem curua paludis Ripa, nec insidias scit qua deuitet; in illum Vis et odora canum ruit et circumspicit, ullus An modus aut usquam pateat spes ulla salutis. Ille uiam nullam cernens sed tela propinqua Fulmineus, medios inimicos agminaque inter Irrumpit certus fugiens; ferit hunc, ferit illum, Et spumat frendens acer hunc sequiturque Molossus, Saucius ac refugit querulusque per humida currit Gramina, non audentque ferum mordere furentem;

755 VERG. Aen. 4, 132 ruunt... odora canum uis. 760 VERG. georg. 3, 405 acremque #Molossum# 761 VERG. Aen. 7, 500 #Saucius#... refugit

730

735

740

745

750

755

760

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER TERTIVS

765

770

775

780

785

790

795

800

Ac tandem incolumis pugnans se in tuta recepit, Omnibus incolumem mirantibus ire per agros. Haud aliter fugiens hostis petit aequor apertum Tutus et infligens effugit uulnera nostris. Extitit haec ingens ignauia causa, tyrannus Pro nihilo uires ut nostras ducat et omne Occupet imperium Nostri Maris, omnia lustret Aequora, militiam nostram contemnat et usque Ad freta nostra meent, quibus ipse Tyrinthius olim Indidit et retinent etiam nunc nomina prisca, Occeanus refluas Bethis qua submouet undas Et retro cursus cogit rursusque residunt –Luna uel hunc quaeuis abscondita causa tumorem Excitet inque suum caput omnia flumina trudat, Euomat acceptos rursusque resorbeat aestus Inque suos undas animans abscondat hiatus, Occeanus campos extraque uagatus inundet–. Dedecus ac subiit Meningis littore magnum, Contraxere fuga nostri quod in aequore facta. Octoginta iret cum nauibus ipse Pialus Baxa, fugam nostri moliti sunt inhoneste, Quum quinquaginta gererent ad bella triremes, Bis denas ualidas ac naues atque faselos Terdenos. Omnes, pro dedecus!, hae prope captae, Et sunt qui referant bis denas non remeasse Incolumes: adeo pugnam uecorditer orsi Sunt nostri, ignaue sic se gesere; triremes Instructas gererent cum ualidas atque refertas Militibus, cunctas et deuincire pudenter! Maior in aequoreis nec fluctibus ulla coiuit Classis ea, fussum minus est aut sanguinis unquam. Tam male nulla fuit moderataque peius in alto Non fuit, ullus erit magis aut preposterus ordo, Plusque duces alias delirauere regendo. Non etenim solum amiserunt aequore classem, Sed sibi condiderant totis quam uiribus arcem, Cui praefectus erat dux Aluarus inclytus armis Sandus. Et hic homines aderant ter mille sequuti

113

114

EDICIÓN CRÍTICA

Illius imperium stantes pro moenibus arcis, Germani, Hesperii permixti, gens et Hibera. Hoc hominum bello uiginti millia uicta Captaque sunt; similis nostris non accidit unquam Iactura, excidium; res nunquam uisa priori Tempore, grande nefas, nostrae ignominia gentis. Turcarumque simul stupuerunt robora nostri Et uires, animos, ineunt quibus omnia bella, Pareat utque suis ducibus gens Turcica fortis, Ordine quo pugnent. Tribuebant omnia gesta Horum uirtuti, partos belloque triumphos, Et quaecumque suis parent ditionibus urbes Viribus illorum sola et uirtute paratas Aiebant. Illis haec cuncta accepta ferebant, Posse nec has gentes deuinci a gentibus ullis Aiebant, animis nec tantis posse timorem, Incidere assuetis gentes deuincere cunctas. Moreque dum solito uellent perferre labores Militiae duros constanti pectore Thraces, Posse modo nullo dicebant hos superari, Nec minui famam, semper sed crescere gestis Atque nouis horum, quibus est fortuna secunda. At nostris contra fuit haec inimica nocendo. Versari in summo discrimine Christicolarum Res simul aiebant, res si male nostra geratur Et superent Turcae nostros, consistere in isto Omnia nostra, duces. Hinc dependere fremebant, Hoc bello et summam rerum permittere sorti. Nil opis humanis in rebus, si superentur Agmina nostra, sacris actum de rebus et esse Clamabant nullumque illis superesse leuamen Nec fore iam posthac, nos qui defendat ab illis Hostibus, huic tantae si se committere pugnae Decernant, contra nil hostibus esse pericli,

818-819 VERG. Aen. 6, 437 duros #perferre labores#. 819 IVV. 6, 93 constanti pectore 824 LVCAN. 10, 532 discrimine summo. 828 LIV. 5, 54, 7 (et 8, 4, 1) rerum summam

805

810

815

820

825

830

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER TERTIVS

835

840

845

850

855

115

Seu superent bello, nos aut deuincimus illos –Par fortuna uiros hos et sors aequa manebit, Nam licet hi perdant classem sub fluctibus omnem, Et poterunt aliam moliri tempore paruo–; Nulla suis regnis hinc impendere pericla, Exiguam nostris fore spem, uix tollere posse Iam caput aut lapsis quicquam confidere rebus; Haud aperire uiam fore Turcis utile nobis, Irrumpant Italas, Hispanas indeque uadant, Et populent oras, cum Maurisque agmina iungant. Tutius hoc multo consultius atque ferebant: Iactari classem paruam maria omnia circum, Donec bruma maris cursus et claudat Orion, Saeuiat et pelagus nec sit tractabile coelum, Vere nouo cuncti uires ut iungere possint Tam ualidas, aequo ut ualeant confligere Marte Cum Turcis pulsoque timore lacessere cunctos, Et tentare queant utri plus Marteque possint. Fortior utra foret gens et sit maior in armis? Talia iactabant ignauo murmure. Ponto Gens erat undisono Turcas mersura potenter.

842 VERG. Aen. 11, 884 aperire uiam 848 VERG. Aen. 4, 53 non #tractabile caelum# 849 OV. met. 15, 202 (VERG. georg. 1, 43) #Vere nouo#

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVARTVS

5

10

15

20

25

30

Austrius ac iuuenis, subiit quem patria uirtus Plurima, cui soli seruarant fata trophaea Tanta, decus tantum, Turcas cui quaerere certum, Vocibus ignauis auditis, talia fatur: «¡Romula gens bellis exercita, Martia pubes, O, dilecta Deo, Turcis delecta iugandis, Inclyta gens, solis quibus ista decora paranda Sunt, manibus quorum Bizantia regna peribunt! Excidit ore nefas tantum? Vos non pudet ista Verba uiris tantis non conuenientia fari? Haud geritis animos proauorum sanguine dignos. Proelia non animis, rebar quibus ante, notatis? Cuncta geri debent, nec qua ratione putantur. Iactatis frustra timidi si insistitis istis Futilibus uerbis, Decios Brutosque, Camillos Scipiadasque satis non uatibus ac memoratis, Egregio priscos et plenos consule fastos, Quid magis est etenim stultum, plus quid uel ineptum, Quid magis indignum Brutis uestroque Catone, Exprobrare uiris quam fortibus, improba, casus Quam, quos inuertit Fortuna uolubilis ullo Non contenta gradu, mortales, sistere, eosdem Euehit alternansque uices demergit eosdem; Instabilisque magis nullis est haec dea rebus Quam bellis: praesens fauet his, modo deprimit hosque? Cur exempla, duces, proponitis haec ueteranis? Cur rudis haec audit tyro documenta caduca? Cur potius clades quam gesta refertis honesta, Deuicto miles noster quae gesit in orbe? Pristinus ut redeat uigor in precordia cuique, Quae gessere pii sunt et memoranda uetustis

31 gessere corr.: gesere M | uetustis corr.: uetustus M 9 VERG. Aen. 2, 658 tantumque nefas patrio excidit ore?

118

EDICIÓN CRÍTICA

Temporibus nostris et quae gessere parente Sub Carlo Quinto, totum qui miserat orbem Sub iuga. Testis erit toties gens Punica uicta, Vrbes tot captae, tot diruta moenia fundo, Marmaricae nobis sunt testes atque cauernae. Atque Paretoniae Syrtes nouere parentem, Nouit et Argirus patris tremefacta potenti Dextra, Neptuni stat quae suffulta fauore, Infamisque fuga timet hunc Thrax ipse relicta Pannonia; fugiens abrupto ponte per Istrum Ariadenus eum, Tunetum captaque nouit Aque Arabes, Numidae, metuit gens atque Canopi. Saxonicae gentes aquilis cessere parentis Nubiferaeque Alpes, timuit gens Gallica uicta. Et quota pars mundi metuit non turbida patris Ora? Sed his missis ambagibus, obsecro, cuncti Dicite, non quoties a Turcis agmina uicta Sunt pia, namque pii discordes belligerantes Conficiunt se odiis multis deduntque tyranno, Dissidiumque animos audendi datque piorum Thracibus, atque illos in nostros ultro penates Inferimus. Nostris tolluntur ad astra ruinis, Auxilio quorum rerum potiuntur habenis. Testis erit, lugens seruit quae Graecia Turcis. Et male Gallorum concordia pectora bello Vicerunt quoties? Portas patefecimus illis Ac numero plures nos inuasere minores. Altius haec paulo si sint repetenda, trahantur Ex nostris libris, annalibus atque uetustis Fortia multa, uiri, nos hinc exempla trahemus, Quae decori nobis sint et graue dedecus illis.

32 gessere corr: gesere M 27 LVCAN. 5, 363 Tiro rudis 45 LVCAN. 3, 299 nubiferam... Alpem 47 HOR. serm. 2, 5, 9 missis ambagibus 52-53 VERG. Aen. 8, 11-12 #penatis# / Inferre 59 CIC. Cluent. 66 Repetam paulo altius CIC. epist. 1, 9, 4 altius paulo... repetam necesse est 61 OV. fast. 4, 847 exemplaque fortia

35

40

45

50

55

60

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVARTVS

65

70

75

80

85

90

95

100

Est nihil, iste ferus sit quod metuendus ab ullis Christicolis, recta res si ratione putetur. Non etenim numero gentis uictoria constat Sed uirtute uirum: qua uos ad bella uenitis Magnanimi armati; uobis est Turca superbus Inferior multoque minor, si noscitis, ipsi Quid ualeant, quanto uos illis plusque ualetis. Si uultis, facile a uobis superabitur hostis. Audete in Turcas, deest sola audacia uobis, Deest animus, desunt non uires ad superandum. Numen erit praesens uobis ad proelia Christi, Sacraque nos semper defendet mater ab hoste. Nonne Mahometum Moldauus Dracola fudit, Sex equitum tantum comitatus millibus atque Sex peditum, multos dextra Turcasque necauit? Ismael hunc Sophius bellando, contudit atque Vniades impar numero perfregit in Hemo Fortis Amuratem, syluas nemora atque petiit: Saucius clapsus fugit uelocior Euro. Escandenbergus quoties hos exuperauit, −Dux magnus Christi fuit ac fortissimus heros–? Quanta dedit Turcis Mathia damna superbis, Rex pius, egregius gestis dux, inclytus armis? Ante quod inuicti fuerant? Fuit haec quoque causa: Conseruere manus quod non Hispana iuuentus Cum Turcis. Animos non est experta feroces Nostrorum, stupuit sed gens haec postea uires Illorum. Pauidos Castaldus reddidit istos Militibus paucis Baptista adiutus in ora Quae regio a nostris nunc Transiluania fertur. Hispanis paucis hos terruit his comitatus, Presidium fuerat positum quod in arce Coronis. Et qui preponunt reliquis hos in tolerandis Militiae duris erumnis atque labore Excludunt nostros, haec qui patiuntur, Hiberos, Fortius ac melius reliquis nationibus orbis. Fortior est nobis exercitus, hoc superamus. Nam, precor, illorum si sint collata superba

119

120

EDICIÓN CRÍTICA

Agmina cum nostris, nos multum uincimus illos. Gentibus est etenim conflatum molibus illud Agmen; at est nostrum contractum milite forti. Vincimus hos armis, hos uincimus ordine pugnae, Instruimus melius nos agmina castraque Turcis. Nec poterit nostris conferri ignaua iuuentus Graiorum, pridem iam quae desueta triumphis Maeret passa iugum, seruit supplexque tyranno. Et Pharius luxu mollis madidusque Lyeo Diffluit. Est mollis uenit qui miles ad arma Pinguibus e populis Asiae reliquaeque phalanges Semiuiris constant nullusque est aptus ad arma; Semiuiris constat Turcarum exercitus omnis. Quae poterunt Italis sophia se aequare disertis Artibus, ingenio, quos non gens anteit ista? Germani fortes, proceri ac sunt animosi, Hispani audaces, patientes atque laborum, Ingenio pollent; ergo plus possumus illis». Haec placido simul ac ductor fuit ore loquutus, Contremuere uiri multi, quia certus eundi Dux erat et fauces exploraturus Abydi Si non Ioniis appareat hostis in undis. Tres autem proceres, quibus haec sunt proelia cordi, Hortatique fero fera bella inferre tyranno: Barbarigus prosper magnus dux atque Colona, Regulus atque Crucis; prior haec ait ipse Colona: «Omnia, Carolide, sunt haec quae dicis, honesta. Hi monitus uere magno sunt Caesare digni. Haec, quae tu suades, eadem suademus et ipsi. Omnia facundo quae pectore diseris, illa Laudant atque probant, cupiunt qui extollere famam Aeternam, fratris regnumque augere Philippi. Ante annos curas, animos geris atque uiriles, 110 mollis corr.: molis M 106 SIL. 14, 138 #ignaua iuuentus#. 107 VERG. Aen. 6, 814 #desueta triumphis#. 121 VERG. georg. 1, 207 fauces... Abydi. 128 OV. epist. 1, 4, 55 #Caesare digna# 133 STAT. Achill. 1, 259 #animos#... #uiriles#.

105

110

115

120

125

130

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVARTVS

135

140

145

150

155

160

165

121

Ingenium. Mores quam paruo tempore calles Turcarum, superasque duces, uincis ueteranos! Tam bene nosse dolos hostis non posset Vlysses! Hectora te fortem te iamque uocamus Achillem. Quam bene perpendis studiosus munera belli Et gemina trutinans populorum robora lance! Examinas caute, noster quid miles et hostis Frux ualeat, nosti fines momentaque rerum. Et sumus ad bellum gens, ut fers, aptior omne. Insuper hic miles magis est uersatus in alto, Noster, egent hostes quo remige, noster abundat Militibusque uigens exercitus anteit omnes, Ac preter paucos pyratas caetera pubes Nil ualet ad bellum: gens est imbellis ad arma. Ista proinde reses manus est temnenda tyranni. Doria magnanimus princeps semel hosque fugauit, Cum tulit auxilium muris arcique Coronis, Quamuis inferior, minor atque exercitus esset Illius. In mentem ueniat naualis et illa Pugna, fuit uictus Caramanus qua miserandus, Quem Bernardinus uicit Mendoza potenti Dextra. Deuicit fortissimus Alliamatum». Dixerat haec prudens Antonius ipse Colona. Regulus est orsus Crucis haec tum uerba profari: «Inclyte dux noster Carloque simillime Quinto, Quam sunt facundo, quae faris, pectore prompta! O quam maturo haec animo sententia surgit, Digna patris penitusque animis figenda profundis! Nil magis est docto dici quod possit ab ullo, Omnia puncta uirum, sunt quae a te dicta, tulerunt. Faris uera quidem quae nullus uerba refellat, Nam uirtute sumus nostro magis hoste potentes, Multaque succurrunt, possum quae dicere, bella, In quibus a nostris est hostis sepe fugatus. Non est quod nostri diffidant uiribus: ipsi 160 VERG. Aen. 1, 582 #animo sententia surgit#. | VERG. Aen. 9, 246 animi maturus 163 HOR. ars 343 omne tulit punctum

122

EDICIÓN CRÍTICA

A patribus priscis non quicquam degeneramus, Et metuit nostros hostilis turba lacertos. Obiciunt quidam quod nostris, agmina uicta Arripuisse fugam foede, non culpa phalangis, Culpa ducum, saeuus fuit hos quod uicerit hostis. Leucadio in portu quod fugit et Ariadenus, Ac nostras quassit naues audacibus ausis Dux fuit in culpa Venetorum: Doria damnum Hoc dedit. Alter enim fidei committere classem Alterius dubitans, statuit discedere bello, In Meninge fuit quod profligatus ab hoste Noster tam florens exercitus; id quoque nostri Effecere duces, male qui rexere triremes. Quae iactura grauis lamentis dignaque multis, Sed sitis hos aestus nimiusque coegit ut hosti Cederet, inuictus reliquis in casibus, omnes Fortis perpetiens exercitus arce labores. Sed licet a Turcis fortissima nostra iuuentus Victa fuit, saeuum Solimanum terruit ingens Qua frigusque famemque sitim patientia miles Pertulit Hispanus, superans mala cuncta ferendo. Tota fuit quamuis in fluctibus obruta classis, Praefuit egregius dux cui Mendoza Ioannes, Quo maris in rebus uir non prestantior alter Extitit, amisit spem non tamen ipse Philippus, Protinus instructas armauit namque triremes Centum, Garciam praefecerat hisque Toletum, Trinacriae pro rex omni qui praefuit. Omnes Aequiparat, quorum uirtus innotet in arte Bellandi in ponto classemque per aequor agendi. Non Solimanus enim sperabat posse Philippum Tam facile in pelagus tantam deducere classem». Nec minus optabat Turcas qui audacibus ausis Quaerere Barbarigus: «dux –inquit– uera fateris,

177 MART. epigr. 30, 1 #committere classes#. 178 VERG. Aen. 2, 109 (STAT. silv. 3, 2, 128) #discedere bello#. 200 VERG. georg. 1, 255 #deducere classis#.

170

175

180

185

190

195

200

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVARTVS

205

210

215

220

225

230

235

Inclyte, dicta ducis tanti quis non probet ista? Magnus Alexander, Scipio, non Anibal ille Tam bene principium, fines ac pondera rerum Tam bene colligerent: utris plus prospera fata, Mens tua quam certis haec estimat omnia causis? Possumus exemplum nos atque recentius istis Atque referre tuis Hispanis parta trophaea. Expulimus Turcas etiam nos arce Melitae, Hispanus docuitque obsisti posse tyranno. Mustafa perfugit, perfugit duxque Pialus. Ochialus fugit rex, Portucus anxius iuit Infestusque piis Dragutus turbine fugit Ocior, Hispanis, Italis notissimus oris. Millibus extinctis Turcarum quattuor atque Viginti, plumbi quatientes moenia mille Hi nonaginta complerunt glandibus arcem, Intulit obsessae prope iam captaeque Melitae Millia quinque uirum, quingentos atque Toletus Garcia, delectas Hispana ex gente cohortes, Mille bis atque Italos generosos intulit arci, Exemplumque dedit magnum, quo moenia debet Posteritas multis damnis oppressa tueri; Et ducis officium monstrauit dux generosus. Hispani atque Itali proceres quoque sunt comitati: Inclytus Ascanius cognomine Cornia dictus Syluaque Fernandus, qui regulus est Cyfuenti, Et Bernardinus cognomine Cardena dictus. His Iulanus erat socius Romerus et ibat Egregius socians haec agmina nostra Vitellus, Chapinusque simul. Sandus dux Aluarus hortans Ibat eos, pedites ductans animansque animosus. Vltima passuris succurrit tempore in ipso Et spem praecidit potiendi Thracibus arce.

223 debet corr.: debent M 229 OV. Pont. 4, 16, 17 dictus cognomine

123

124

EDICIÓN CRÍTICA

Pugnantes letho Turcas plus mille dederunt Quingentosque uiri nostri; fugere, hosque coactos In naues trepidos reliquos repulere fugatos. Tunc hos demum numero nos uincere solo, Non uirtute −sumus nos illis hac meliores−, Percepere, suis raptis sic uiuere predis. Non Asia Europam uicit, certamine uictrix Haec fuit, annales perhibent ut scriptaque nostra. Hos super Idalium patiemur figere signa? Hosne Paphum claram predari impune sinemus? Nostra quousque Cypro poscenti robora moestae Differimus? Lapsae cur non succurrimus urbi? Expectamus eos arcere penatibus ipsis? Gloria nulla domi, nullum decus atque paratur. Pro patria quoties nostra certamen inimus? Digna uiro forti laus est prohibere nocentem. O prohibe clades, dux inclyte, comprime Turcas, Comprime! Solus enim poteris nos hoste tueri. Digna uiro forti laus hos repulisse tumentes. Hos nihil est fortis timeat quod turba tumentes, Gens nihil incutiat quod nobis ista timorem. Fracturos etenim speramus cornua Turcis Auxilioque Dei nos omnibus his potituros. Pristina nec friget, recalet sed uiuida uirtus: Sub patre qua miles totum tremefecerat orbem, Sub patre qua uictor uictricia signa sequutus. Tantus ubi est ductor, proceres tot proque tuenda Relligione Dei, uincendi sunt inimici. Auspice tam fausto dubitet quis tollere palmam?». Actia uictori transuecto coerula somnus Irrepsit dulcis. Sed non oblita laborum Corda, quiescentem penitus depellere curas 236 OV. met. 3, 547 (epist. 2, 147 et passim; SIL. 4, 343) leto dedit 242 VERG. Aen. 5, 493 #certamine uictor#. 248 OV. met. 9, 446 #arcere penatibus# 259 VERG. Aen. 5, 754 (et 11, 386) #uiuida uirtus#. 261 LVCAN 1, 347 (SIL 1, 31 et passim) uictricia... signa 266-267 VERG. Aen. 9, 225 corda #oblita laborum#.

240

245

250

255

260

265

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVARTVS

270

275

280

285

290

295

125

Nec requiem menti iuuenis dare bella sinebant, Namque ea, dum dormit, meditatur, quae uigilando. Visa fuit nota ueneranda et maior imago, Os similis pectusque Deo, cui lumina flamma Scintillant, hominum quae cernere turba timebat, Et placidus cunctos simul alliciebat eosdem Terrebatque simul, uenerandus ualde timendus. Fundere lumen apex –pulchrum sydus quoque uisum–, Vultus, et incanus mentum pressusque capillos. Voce sonans placida, suaui regemque decenti, Carolidemque petit laetus, sic atque profatur: «Carolide Caesar, uere Caesar, mea proles Caesareumque decus, sum Caesar, mitte timorem, Augustus proauus, trahis a quo stemmatis ortum. Cernere iam pridem cupii tuaque ora uidere, Gratior hacque dies potuit contingere nulla; Optaramque tuas audire et reddere uoces Optaramque tuae dextrae coniungere dextram. Esto animo forti, forti sate rege parente. Quae tibi nunc dicam, tu condito mente profunda. Voluunt fata uices: tibi numina sacraque plaudunt Atque tuis pedibus subdunt hostilia tela, Subiciunt curuos arcus Scythicasque macheras, Multiplici nexu capita inuoluta uirorum. Hoc eodem cunctos demersos aequore cernes Auspiciisque tuis deuicta signa tyranni, Qui Europae aspirat, sperat dominarier orbi. Hos scopulos iuxta Actiacos, ubi proelia uici Marte meo petiitque Pharon Nilotica coniux Consciuitque necem, trepidusque Antonius iuit 270 VERG. Aen. 2, 773 #Visa# mihi ante oculos et nota #maior imago#. 271 VERG. Aen. 1, 582 #Os# umerosque deo similis | VERG. Aen. 6, 300 272 OV. (OV. met. 11, 368; LVCAN. 1, 154; SIL. 2, 586) #lumina flamma#. met. 1, 92 #turba timebat#. 275 VERG. Aen. 2, 683 #Fundere lumen apex# 285 VERG. Aen. 8, 164 (OV. met. 8, 421) #dextrae coniungere dextram#. 287 VERG. Aen. 3, 388 Signa tibi #dicam, tu condita mente# teneto 288 VERG. Aen. 3, 375-376 fata... / ...uoluitque uices 292 SIL. 14, 500 #demerserat aequore#

126

EDICIÓN CRÍTICA

Arma timens septemgemini subeuntia pontum Ostia. Nunc eadem Nili tua signa tremiscunt Virtuteque nouis ueteres cumulare triumphos Incipies uictor, atque exultabis in armis Ac uere Caesar, Caesar diceris ubique. Et tua cum nostris iungentur bella trophaeis Caesareumque feres dextra sub sydera nomen». His dictis dextra iuuenem petit. Ille sopore Excusso agnouit, quamuis perterritus, illum, Ter dedit amplexus, toties uestigia retro Torserat, et uacuas euanuit umbra per auras. Gens Othomana potens armis opibusque uigebat, Formidanda piis metuendaque rebus, omnes Exuperabat enim bellandi dexteritate Et plures acies maioraque castra solebat Cogere. Thesauros ingentes, robora belli, Seruarat partos quos longo ex tempore in usus Militiae. Imperium quorum se extendit in aequor Euxinum Rubrique sinum maris, exit in oras Persarum, Euboicas ditioneque possidet oras, Cycladas, Ionium, septemplicis oraque Nili Cimeriumque fretum, Maeotim, Caspia saxa, Possidet et reliquas quas non queo dicere, terras. Ista superba maris gens quas non occupat oras! Intima quae penetrat non audax littora bellans! Tot partis igitur bellis regnisque superbus, Tam multisque opibus congestis improbus, omnes Christicolas reges temnebat ualde Selinus: Ditior ac reliquis Turcarum regibus atque Viribus, his maior multoque potentior: omne Asserere imperium terrarum ac subdere mundum. His non contentus tentabat foedera pacis, Cum Venetis olim pepigit quae, rumpere pacta,

298-299 VERG. Aen. 6, 800 septemgemini... ostia Nili. 304 STAT. silu. 2, 4, 29-30 nomen... / #Caesareum# 307-308 VERG. Aen. 3, 669 (6, 547) #uestigia torsit#. 316 LVCAN. 10, 139 maris rubri 329 OV. trist. 5, 6, 43 #his# qui #contentus# non est 329-330 VERG. Aen. 10, 902 #pepigit#... #foedera#

300

305

310

315

320

325

330

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVARTVS

335

340

345

350

355

360

127

Vt caperet Cyprum ac capta uictor poteretur. Extimulatus enim rabie maiora parandi Regna, sitis rabidum nostri quem nulla cruoris Explet, auet gladios intingere sanguine nostro. Inclyta Carpathio in medio iacet aequore Cyprus Insula, quae quondam fuerat sacrata Dione. Alluit hanc fluctus Cilicis regionis Eous. Haec urbes habuit terquinas tempore prisco E quibus est Salamis, Paphus, oppida diruta bellis, Quae Iouis ac Veneris simulachris nobilis olim Extitit, ac fama totum percrebuit orbem. Extat adhuc tantum Nicosia dicta Tremissus Et, caput illius regionis, magna, Tamassus, Quam Famagostam dicunt iam saecula nostra, Vrbs alias inter quae maxima dicitur esse. Omnis in haec portat mercator littora merces, Naufragus hunc portum petit omnis nauita tutum. Alluit hanc aequor Cilicum qua Circius urget; Oppugnat Pharium pelagus, qua uergit in Haustrum, Et Syriam spectat, tangit qua fluctus Eous. Obiacet huic palmae diues uentosa Damascus; Littore ab Occiduo Pamphilia prospicit illam. Mille quater centum passus patet omnis in orbem Trigintaque suo complectitur undique gyro. Oppida parua manent quondam uastata ruinis; Incolit hos rarus populos habitator et agros. Quae minor est Creta reliquisque haec insula quamuis, Vbertate soli tamen et uirtutis honore Aequiparat cunctas Nostri Maris. Omnia gignit: Fert oleum, uinum, Cererem, quibus horrea complet, Quae sat erunt cunctos alere et saturare colonos. Omne genus pecudum, capras armentaque pascit, Omnia producit, quae sunt preciosa, metalla;

335-336 VERG. Aen. 3, 104 #medio iacet# insula ponto. 344 LVCAN. 4, 191 #nunc saecula nostra#. 351 LVCAN. 3, 215-216 #uentosa Damascos# /... palmarum diues 356 STAT. Theb. 4, 150 (LVCAN. 1, 27) #rarus... habitator# 362 VERG. georg. 3, 480 genus omne... pecudum

128

EDICIÓN CRÍTICA

Omnibus humanis opus sunt quae, haec insula abundat. Edificat naues et carbasa datque rudentes. Non tamen haec gaudet clementi patria coelo, Nam pereunt aestate uiri: nimius nocet aestus. Hic habitant homines molles genioque uacantes, Dessueti bellis, et gens non apta labori, Obliti prorsus Martis. Lasciua iuuentus, Foeminei sexus. Hinc fabula notuit olim, In Venerem pronae quia sunt, haec terra sacrata Vt Veneri fuerit, Venus et uenerata sit illis. Insula diues opus fuit haec sic tempore prisco, Vt sibi Roma suos populos quae iure regebat −Integra de tanta semper iactare solebat Se uirtute−, pium contra fas sumeret illam. Esset inops adeo, quum pauper et aeris egeret In fiscum –quia diues erat–, per uimque redegit, Pendereque aera fuit quibus haec compulsa quotanis, Foedera sanxisset rex cum Ptolemeus, in illam Nec sceleris quicquam quapropter talia ferret, Admisisset, eam quia perdidit isque ueneno Protinus hic animam pertaesus sponte profudit, Romanis illo iussa est ex tempore censum Soluere. Thesauri Romam ceu capta trophaea Sunt uecti, locuples sapiens Cato factus; in urbem Vexerat argenti permagnum pondus, et auri Et uacua impleuit gazis aeraria Romae. Tanta nec ex bellis fuit ante pecunia capta, Nulla nec illorum plus tellus regna beauit. Terruit hoc omnes nationes, nam sua iura Romulidis melius non gens seruauerat ulla Nec maius fidei robur collegerat ante. Egypti Cyprus parebat regibus olim, Munera cui soluit solito de more quotanis.

381 sanxisset corr.: sanxissit M

382 quapropter corr.: quapter M

378 IVV. 7, 60-61 maesta / Paupertas atque aeris inops 381 SIL. 15, 318 foedera sanxit 396 OV. met. 11, 104 (et 11, 135) munera soluit.

365

370

375

380

385

390

395

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVARTVS

400

405

410

415

420

425

129

A Christo nato quadringentesimus annus Mille supra octauus fluxit, concessit ad oras Cum rex aethereas ac regnum morte reliquit, Vltimus a primo Ioannes nomine dictus, Lusiñanorum prisca de gente creatus. Carlotam natam Ludouico quae sociauit Connubio stabili, satus est qui principe claro Allobrogum, quoniam nothus e genitrice creatus Legitima fuerat minime, fuit atque sacerdos. Quapropter rerum status est mutatus et ingens Seditio ingruerat, regni res lapsaque retro. Coeperat ire –uices prauae– malus ordo deorsum Ac sursum; cunctas miscebat turbine gentes. Amissis propriis dominis, Venetis fuit illud Subiectum regnum, nec gens sperauerat illa Vt ditione sua tam splendida regna teneret. Et si uera licet scripturo dicere uati Nec clara obscuris inuoluere falsaque ueris, Iniuste fateor Venetos hac esse potitos, Iureque non aequo tenuisse labantia regna. Poscere nam regem Ludouicum scire Iacobus Quum iam coepisset Cypriosque reposcere sepe, Et iam uenturum nouisset ad haec sua regna −Expectabat eum gens omnis Cypria regem–, Protinus ad Nilum contulit ille precatum Vt sibi soldanus uellet succurrere, classem Mitteret ac Cyprum, Venetos et pelleret illinc Redderet atque sibi, sibi quae sunt debita regna. Subditus huicque pater mittebat munera regi, Pactus ei totidem pensurum dona iuuanti. Rex fuit hic Cypri sic rege iuuante creatus, Auxilio regis regnumque recepit auitum. Occupat, expulso Ludouico, sceptra tyrannus,

398-399 OV. met. 5, 511-512 #oras# / Exit in #aetherias# 399 OV. met. 13, 522 et uitam pariter regnumque #reliquit#. 401 MART. 6, 64, 1 #gente creatus#. 417-418 OV. epist. 12, 31 coepi #scire# 424 STAT. Theb. 1, 314 #debita regna#.

130

EDICIÓN CRÍTICA

Per uim uictor ouans dominatus in urbe paterna. Inque suam rediit patriam cum coniuge tristis Carlota fugiens Ludouicus ab hoste fugatus. Mox Cornara uiro nupsit Catharina Iacobo, Quae Veneti fuerat Cornari filia Marci, Cui dotem dederat magnam Respublica censu Ex proprio tantoque illam decorauit honore. Bissenos obiit post annos ipse Iacobus Et grauidam liquit reginam prole uirili. Ac postquam peperit, multo non tempore uixit, Occidit atque infans post paucis namque diebus. Sic Catharina fuit regni regina labantis. Ortaque seditio permiscuit omnia magno Turbine, et ingenti labefacta est terra tumultu, Vt solet in uicibus Nemesis contingere sepe, Vt solet in tanto contingere turbine rerum. O bona, mortales miseros quae praecipitatis! O satis a nobis non intellecta uenena, Instrumenta mali, bellorum fons et origo, Inrita delusas frustrantia gaudia mentes! O bona ceu fumus, bona tetri fulminis instar! O quanti est homines contentos uiuere paucis! O quanti affectus pessundare ualde nocentes! O quanti est placidas mentes et habere serenas! Concita gens rebus uariis et mota tumultu Sumpserat arma furens regem pulsura tyrannum. At Petrus ductor classis Mocenigus illo Expulso regno, Cyprios obedire coegit Vt quondam Venetis, paccauit regnaque Cypri, Quo Modone recens illas adnauerat oras. Nam populus Venetus iuste succedere alumnae In regnum aiebat Cornarae, namque locauit

430 VERG. Aen. 5, 331 (SIL. 11, 259) uictor ouans | VERG. Aen. 10, 705 #urbe paterna#. 436 SIL. 8, 486 #decorauit honore#. 438 VERG. Aen. 7, 50 prolesque #uirilis#. 443 VERG. Aen. 11, 447 (LVCAN. 1, 303) #ingenti... tumultu#. 445 OV. met. 7, 614 #tanto... turbine rerum#. 450 VERG. Aen. 5, 740 (georg. 4, 499) ceu fumus in auras.

430

435

440

445

450

455

460

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVARTVS

465

470

475

480

485

490

131

Hanc ueluti natam, nuptum dedit atque Iacobo. Sed quia plus poterant, hoc solum iuris habebant: Oppressas gladii cogebant hasque silere Vimque pati, sanctas leges, et puluere mergi. At Veneti suadent reginae linquere regnum, Inque suam ducunt urbem: permissa potestas His fuit ut Cyprios populos et regna gubernent. Haec sua soldanus reddendaque regna ferebat, Namque Rhodon Cyprumque suae, quia regibus olim Subiectae fuerant Solimorum, armisque petendas Et parere sibi Solimorum nobile regnum; Illius imperio duo subdita regna fuisse, Se Solimis regem dominari seque proinde Venturum excidio Venetorum classe superba. Euertit simul ac regnum sed Mamalucorum, Turcarum dominus Mauortius, ille Selinus Atque Tomumbeium crudeli morte peremit, Et Syriam, Memphim sibi subdidit, in sua iura Vtraque, soldani fuerant quia, regna redegit. Et uelut illius Solimanus filius armis Est capere aggressus Rhodon, ac ui ceperat illam, Sic uoluit Cyprum natus sibi subdere bellans. Et uoluit −uoto regno fuit atque potitus–, Seque referre sui generosi gesta parentis Velleque per totum diffundere nomina mundum, Ire per illorum uestigia fortia fortem, Se uirtute sui nec degenerare parentis, Credere conatus mundum quod credidit orbis. Et sua si tanto dilatet regna trophaeo Exultetque Cypro deuicta uictor in armis, Eius spirabat semper quo feruide anhelans Mens, quo totus erat mundus terrendus; ob illam Predam si tantis ausis fortuna faueret,

470 suae corr.: suas M 467 VERG. Aen. 9, 97 (LVCAN. 1, 595; SIL. 11, 512) #permissa potestas#. 475 VERG. Aen. 1, 22 #uenturum excidio# 478 OV. Ib. 507 #morte peremit#.

132

EDICIÓN CRÍTICA

Quam fore credebat facilem paruoque parandam Sanguine rem, fines intra quia bella gerenda Illius et Veneti Turcis obsistere bello Non poterant, terras, non oppida seque tueri, Antiquam quamuis bellis defendere tentent, Virtutem ac totas in bellum effundere gazas, Agmina quid poterant haec contra Turcica gentes? Est placitum quoties quibus interdicta facultas Ionium pelagus superandi ac regna uidendi, Quos suus exiguus uix tantos Adria claudit Sedibus antiquis, quo sunt penetrare coacti, Expulsique locis latis, angusta frequentant. Quem latet, his quoties libeat, Cyproque potitum Cum Venetis olim confundere foedera pacta? Tale quis aspiciens tam lamentabile tempus Atque statum rerum nostrarum nosque retrusos Europae in fines, inque ultima claustra coactos Christicolas, prisca tristes uirtute carentes Qua caput extulerant, prisco qua tempore fortes Prestabant reliquis cunctis nationibus orbis, Nullis posse modis concurri uiribus aequis Comperiet tantoue obsisti posse tyranno. Namque, profanatis diuinis legibus atque Alternis odiis ac multa cede cruenti, Imminuere suas uires, extinctaque uirtus Pristina sub tenebris oppressa latebat, et omnes In sua conuersi properabant uiscera ferro. Gallia, presidio fuerat quae tempore prisco Christicolis, discors, multis se conficit ipsam Vulneribus, uecors, et transfuga degener errat. Quae caput Ecclesiae solita est defendere Romam Efusoque suo defendit sanguine Pappam. Iam sacra, iam ritus, iam pristina dogmata frangit. Fana profanando prosternit moenia Christi, Perpetrat omne nefas scelus atque pudore soluto. 512 HOR. epist. 2, 2, 123 uirtute carentia 515 VERG. Aen. 10, 431 concurrunt ducibusque et #uiribus aequis#.

495

500

505

510

515

520

525

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVARTVS

530

535

540

545

550

555

560

133

Insequitur ferro face relligionis amicos Cultores uerae, donec iam sanguine campos Complerunt, nimium cerebrosi ac ualde proterui. Nec procul occubuit princeps ut ab urbe Rochellae, Gallorum regi fuerat qui sanguine iunctus, Qui Lutheranorum ductor, caput atque patronus, Appellant autore suo quos nunc Vgonotos, Illorum partes atque impia castra fouebat. Aggressus fuerat qui Gallica regna tenere Per scelus atque nefas per uim malus ille tyrannus. Anxius hunc uicit, regis germanus, et illum Sanguine per campos madidos pugnando fugauit, Saucius aufugit cum quo germanus et eius Dandelotus. Eo uisae sunt haereticorum Perfractae bello uires et cornua fracta, Nilque piis posthac damni superesse timendum, Serpere sed patuit tam late dira uenena Tamque uagata lues infecerat oppida multa, Vt damnis tantis medicamina nulla mederi Iam possent. Vincens compreenderat omnia flamma, Nam prope nullus erat iam qui resipiscere uellet Excidiumque suum cognoscere, lumina coelo Tollere; poenituit nunquam quos criminis atque: Deseruisse Deum liquisseque dogmata uera, Falsaque pro ueris, pro sacris praua sequutos, Insedisse suis et mentibus haec mala passis. Sic tulit egregias et ad omnia proelia fortes Quod regnum gentes, quondam solitasque tueri Ecclesiam Christi cunctisque resistere damnis Ante alias gentes, non solum obsistere Turcis Dignatum fuerat, uerum sibi fecit amicos. Vergere ad interitum consumptum coepit in annos, Incrementa sacri nil curans prorsus ouilis. 556 egregias corr.: egregios M 531-532 SIL. 11, 552 impleuit #sanguine campos#. 534 OV. met. 2, 368 a #sanguine iunctus#. 537 VERG. Aen. 9, 57 #castra fouere#. 560 IVV. 10, 46 #fecit amicos#.

134

EDICIÓN CRÍTICA

At fuerat quae sola potens Germania uires Temnere Turcarum fastusque retundare uictrix, Europae ante alias gentes, atque effera gignit Egregiam prolem, fortissima pectora bellis, Marticolasque uiros ac multum belligerantes, Omnibus ad bellum quibus est opus, illaque abundat, –Puluere nitrato, bombardis, affluit armis–, Est instructa nimis, frugum genus omne ministrat. Omnia diffudit cui pleno copia cornu, Omnia largita est, hominum quibus indiget usus. Dogmata callerent multi licet omnia sacra Et studiosa pii, lutheranos damnet, eorum Dogmata confutans et adultera iura refellens, Quae cerebrosa suo mansit pertaesa salutem Haec errore, foret uelut inmedicabile uulnus, Turpe quod et nimium foedum reor atque pudendum, Dedecus atque scelus non ullo farre piandum. Vnde tot exorti sunt diui tamque beata Turba uirum, coelos qui ditauere replentes Funera multa sacra pro relligione ferentes. Perpauci proceres parebant legibus almis, Quas sanxit Christus, colit et quas Roma fidelis, Preter Pannoniae rex est qui Maximilanum, Foedera qui inuitus pacis cum rege Selino Icit, et is uellet quamuis sua perdita regna Vi capere, inualidus fuit illi imparque tyranno, Vtpote qui innumeras in regnum mittere gentes Illius, ac posset terras impune uagatus Perdere uictor ouans, haec et sibi subdere regna. Non ideo tantum bello irritare tyrannum Ausus, et optauit sic se requiescere tutum. Nullus opem regum uellet post ferre piorum Huic, quamuis magno uideant discrimine pressum.

566 VERG. Aen. 2, 348-349 fortissima... / Pectora 571 HOR. epist. 1, 12, 29 pleno defudit #Copia cornu#. 572 VERG. ecl. 2, 71 quorum #indiget usus#. 576 SIL. 2, 594-595 #salutem# / pertaesum 591 VERG. Aen. 5, 331 (SIL. 11, 259) uictor ouans

565

570

575

580

585

590

595

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVARTVS

600

605

610

615

620

625

135

Nec minus hallucinans fuit ac furiosa Britana Gens, simul ac Maria aethereas migrauit ad oras. Inclyta quae fuerat, pia, clemens atque benigna, Ad sacra degeneres turbas quae dogmata Christi Vertit et a tenebris ad lucem fida reduxit. Quae caput illius gentis dominamque uocari Iactabat, reliquis ac se preferre uolebat. At tenuit regnum quae post regina sinistro Omine, pestifero maculauit cuncta ueneno. Impleuit Domini segetem serpentibus atris Et sentes seuit scabras, seuit paliurum. Defficere a Christo multos haec transfuga fecit Et Luthero numen dare lubrica regna coegit. At pia quae in uera gens relligione manebat Annalesque patrum sanctorum amplexa colebat, Prodere uoce piam non audet libera mentem. Vltima quae Scythicos tangit prouincia fines Pannoniae languens animos labefacta priores Hiscere uix audet, nec Transiluania priscas Iam retinet uires nec pristina cornua tollit. Non aderat quisquam quem publica damna mouerent, Nixus erat nullus tanto se opponere monstro. Tantae molis erat contundere Marte tyrannum, Ardua Bistoniis sic res fuit arma mouere. Ast humeri quorum fuit alma Ecclesia fulta Inualidi nequeunt pondus fulcire labantes. Nec uires olim, quas formidare solebant Hellespontiaci Sigeiaque agmina, possunt Dissidiis odiisque acies coniungere tantas, Quae tanto ualeant obsistere uiribus hosti. Vlla nec affulsit spes, anchora, murus, asylum, Gens pia quo posset sese defendere ab hoste. 608 numen corr.: nomen M 605 VERG. Aen. 4, 472 #serpentibus atris#. 611 VERG. Aen. 2, 127 #Prodere uoce# 613 VERG. Aen. 4, 395 #animum labefactus# 617 VERG. Aen. 12, 874 talin possum #me opponere monstro#. 618 VERG. Aen. 1, 33 #Tantae molis erat#

136

EDICIÓN CRÍTICA

Vnus erat, rabiem qui refrenare Selini Posset in Hesperia, rex inclytus ille Philippus, Omnibus est maior qui regibus orbis et omnes Diuitiis, fama, praecurrit uiribus, omnes Quotquot ab antiquo reges nos legimus aeuo Christicolae fuerint, modo coelica dogmata seruent. Militiae studio, qui milite floret et agris Fertilibus nimis, armis, et tenet oppida multa. Possidet, Occidui quae sunt sub syderis axe, Quaque rubet regio Phoebo subeunte quadrigis, Quaque Thetis reficit ponto Piroentas anhelos, Qua iacet ora, uidet geminos quae sicca Triones. Imperat et cunctis, cingit quos torrida zona, Dixerat et Manes aetas quos prisca profundos. Is quoties bellum uult infert, bellaque tollit Cum libet atque manu pacem fert. Proelia gestat, Concitat et paccat, libuit quotiesque lacessit. Cum Venetis poterat nec iungere foedera pacis, In regnis etenim princeps defecit Orangi, Flandrorum, atque Amoral, qui regulus est Agamonis, Quaeque rebellauit nondum Maurusia missa Sub iuga gens fuerat, niue cana cacumina prendens, Vnde uolutabat lapides infestaque saxa. Praeterea nouit minime durare Selinus Foedera posse diu, paruo quia tempore quondam Perstiterint, fuerint brebiter sed rupta, pudenda Resque dolenda piis et toto pectore flenda. Maluerant odiis etenim consumere priscis Se alternis, causam Christi quam Marte tueri. Et sic hostiles nostris increscere damnis Coeperunt, retro res nostraque lapsa referri; Sic animo uotis non sunt discorde potiti. Esto, suas iungant animis concordibus ambo

635 OV. fast. 6, 642 oppida multa tenent. 639 VERG. Aen. 1, 744 (et 3, 516) geminosque #Triones#. 658 VERG. Aen. 2, 169 (et georg. 1, 200) retro sublapsa #referri#. 659 OV. met. 13, 251 uotisque #potitus#.

630

635

640

645

650

655

660

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVARTVS

665

670

675

680

685

690

137

Rex pius ac Venetus, uires, ad bella Philippus; Vtraque si recta ratione putemus eorum Castra, tyrannorum gemina si lance locemus Nostraque, res gestas nostris componere gestis Turcarum –quanto nostra sit gloria maior– Metimur –superent quantum nos uiribus omnes, Et quanto nobis pugnando bella pararint Plura, suis orbem complerint atque triumphis, Et quantum cunctis sint formidanda trophaea Illorum–, paribus minime concurrere telis Hispanos Venetos cum Turcis comperiemus, Ac maius nostro multoque potentius esse Agmen. Ea mundum pessundare mole uidentur Elati gestis animos laetique secundis. Tempora pugnandi non oportuna relinquunt, Illa sed inuadunt, quoties Bellona flagello Intonuit, pandit quoties sua limina Iannus. Europae magnam partem asseruere gerendo Proelia; sic nostras terras cepere superbi, Excidium nostris minitantes, ultima fata. Iure fideque hominum uiolatis fata sequuntur Prospera, qua Nemesis faustos ostendere cursus Visa fuit. Faciunt quicquid potuere nefandi, Cuncta licere putant, suasit quaecumque libido, Idque ratum firmant –rata quae mens effera firmat?–, Idque tetrum damnant quod non ualuere patrare. Praeponunt albis nigra, praua bonis et iniqua Aequis; immiscent immania mitibus, aspra Laeuibus, obliquis rectum, deformia pulchris, Quid loquar? His ratio non est, non fas et honestum. His facies hominum tantum sunt caetera monstra.

673 mole corr.: molle M 670 VERG. georg. 1, 489 paribus #concurrere telis#. 676 VERG. Aen. 8, 703 (SIL. 4, 439) #Bellona flagello#. 680 LVCAN. 7, 380 (SIL. 7, 224) #ultima fata#. 681 STAT. Theb. 1, 213 #fata sequuntur#. 685 VERG. Aen. 8, 205 mens effera

138

EDICIÓN CRÍTICA

O Deus, o mundi sator, o possesor Olympi, Fons, bona procedunt a quo, pater, omnia solo, Qui regis imperio, uerbo quaecumque creasti, Qui nitidam mundamque tibi coniungere sponsam Dignaris, donec flagrans iam desinat orbis, Nexibus implicitis niti in contraria luctans, Inclusique suis obeant sua munia Manes Corporibus, coelosque petat pars, Tartara tendat, Suspensumque rubra uideant in nube tribunal Iratumque Deum prauis iustisque fauentem, Attonitas uisu tali perterreat umbras; Cum fremat Occeanus, renouent cum sydera cursus, Cernua gensque roget celsos descendere montes In caput, efoetae sperent nec pignora matres, Arescantque homines stupefacti tempestate, Cum solitas tellus fruges dare moesta negabit, Et iam non mundus sed sit diuersa figura, Incipiantque uices alias elementa subire; Te precor ut saeuis monstris tua fulmina trudas, Vel tua conuersos ad dogmata uera reducas: Toxica dispergunt lymphis, zizania campis, Omnia conspurcant, temerant uiolantque, profanant, Oblitumque putant te iam, pater, esse tuorum. Infoelix illo fuit in certamine, gesit Cum Tamberlano iuxta quod Caspia regna. Dimbaiazetus cauea conclusus in arcta Gentibus ostensus, fortunae ludicra monstra Prebuit ac uixdum spectacula credita monte Quo Mithridatem uicit Pompeius ad Oxum. Mitto ea quae Vniadus, Mathia belligerando Aduersus Turcas clari peperere decora. Sed fuerint quamuis bellis ab utroque retusi

708 sit corr.: fit M 699 VERG. Aen. 4, 446 (georg. 2, 292) in #Tartara tendit#. 705 LVCAN. 8, 405 #pignora matres#. 716 VERG. Aen. 6, 798 #Caspia regna#. 721 VERG. Aen. 11, 256 #Mitto ea quae# muris bellando

695

700

705

710

715

720

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVARTVS

725

730

735

740

745

750

755

139

Attritique nimis, tamen haec non uulnera tanta Sunt, caput ut rursus nequeant attollere et ipsis Gentibus ac reliquis indicere bella superbi. His placitum quoties, infesto milite campos Et segetis complent telis et grandinis instar. Persarum ualuit nec rex compescere Turcas Vssumcassanus nec uim cohibere ferocis Illius, est nunquam deuictus qui, Mahometi. Qui tormentorum sonitus ac murmura ferri Sulphurea insueti madefactaque flumine Lethes, Fulmina siue oculis haurire aut auribus unquam, Castra reliquerunt stupefacti sulphuris igne, Aeris et insolito trepidi fugere boatu. Hic docuit nullum confligere posse tyranno Cum tanto regem, pugnet modo solus et alter Non ferat auxilium, uires et uiribus addat. Omnia quae potius Nemesis ludibria possunt Quam mala uel casus infausti aut damna uocari, Deturbare gradu, solio uel trudere auito Quae ualeant reges, his aut metuenda uideri. Prospera cesserunt his regibus omnia semper Proelia, fauit eis Mars omnia gesta secundans. Nomen habere merent si, sunt quicumque tyranni, Regis, et his fiunt semper praepostera cuncta. Sed fuga turpauit Solimani clara trophaea, Propulit attonitum quem Carlus ab urbe Vienna. Haec animos uiresque dabant ad clara Selino Gesta, magis flagrans fuit his ad facta gerenda, Adiecitque oculum Cypro cupiitque potiri Per uim perque nefas. Quam si non ceperat ante Non quia non potuit, non cepit sed quia nondum Iusserat ac nondum decreuerat arma mouere. Magna quibus posset, si uellet, gesta patrare.

726 VERG. Aen. 7, 616 (SIL. 1, 694; OV. epist. 17, 247) #indicere bella# 728 STAT. Theb. 1, 419 #grandinis instar#. 733 STAT. silv. 5, 1, 561 (MART. 10, 2, 7) #flumina Lethes#. 734 STAT. Theb. 10, 596 #oculis haurire# 742 VERG. Aen. 7, 169 solio... #auito#.

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVINTVS

5

10

15

20

25

30

Tempus adest properusque uocat clamore Cytheron, Pieriusque calor mentem ciet, acria poscens, Vt referam pelago certamina gesta duobus, Occiduas mundi quorum tenet alter, Eoas Alter et occeanum tenet; alter perluit oras Quas lauat Egeum mare, quas Thanaisque niualis. A quibus est summis certatum uiribus, ille Imperet, an rerum hic dominus potiatur habenis. Vtrius in manibus dubitabant linquere fata Cuncta, Deus praesens sortis ni frangeret urnam. Grande opus, ingenio uatis dignumque Maronis Ascraeique senis, uel qui memorauit Vlyssis Aspera fata, uiros ac tristia funera passos, Sed mihi dicturo bellum, cui praefuit ipsa Virgo Dei genitrix, praesens tribuitque fauorem, Carolidae ut ualeam laudes aequare canendo, Auspice quae claro sunt aequore gesta Philippo; Tu mihi suppedites ergo pia, Virgo, canenda, Tu mea plectra mouens generosos suggere sensus, Tu rege uela, Thetim mea possit ut ire carina Tuta quousque suum teneat non naufraga portum. Est locus Ionio, quem littus utrinque coarctat Exiguo tractu maris atque tumentibus undis Qua sinus intratur, prisci quem nomine Cencrim Dixerunt, bimaris fluctus qua diuidit isthmos Fluctibus Ioniis Egeos. Hinc Molicrea, Hinc sita propellens hostes Rhia claustra tuetur, Quae super impositae geminae sunt rupibus arces, Equinadesque iacent sparsae prope littoris oram. Saecula Naupacti dixerunt prisca, Lepanti

1 VERG. Aen. 4, 303 #uocat clamore Cithaeron#. 2 STAT. Theb. 1, 3 #Pierius# menti calor incidit 6 VERG. georg. 4, 517 #Tanaimque niualem#. 10 VERG. Aen. 6, 22 sortibus #urna#. 13 VERG. Aen. 1, 232 #funera passis#. 21 VERG. Aen. 1, 400 portum tenet

142

EDICIÓN CRÍTICA

At mare nostra uocant, nec longe distat ab illo Aequore, turgentes Antonius unde refugit Victus ad Egypti uernali sydere fluctus. Clausa latebat eo Turcarum littore classis Opperiens tempusque diem, quo nauiget illac Classis ab Hesperiis geminis uentura superbis, Qualis ubi insidians latitat post inuia predo Rura, uiatorem uideat si forte uagantem, Enecet ut gladio incautum spolietque crumena. Sed ferus atque morae impatiens dux: «taeduit –inquit– Temporis, angusto quod triuimus aequore inertes. Occurramus eis prius, hi ne nostra lacessant Agmina, namque ferunt horsum properare furentes. Currat in Occiduas oras, eat obuia classis Hostibus, hi iactent olim ne castra priores Quaerere nostra; uiris de tantis nulla triumphet Gens, sed eat clarum Turcarum nomen in astra». Dixit. Et in pelagus cunctis properare Lepanti Imperat, et ponto dominatus nostra superbus Agmina uestigat. Iam fata minantia Turcis Tristia, per campos brebiter sparsura liquentes. Iam septem Phoebi lampas confecerat orbes Illius et radiis succensus Scorpius agris Suaserat agricolis abscondere semina cultis. Pleyas occiderat, fulgebat sole recedens Arturus, pluuias mersusque ferebat Orion, Auroraque rubens fulgebat uecta quadrigis, Ionium sulcans magnum quum remige multo Turcica prospexit uenientia classis Hibera Linthea, iam pridem nostras cupientia naues Cernere, cum ratibus uires miscere superbas Vt ualeant nostris, liquido et confligere ponto. Iunctus in exiguo spatio fuit orbis Eous Occiduusque simul. Suffulsit Thetios unda 40 SIL. 4, 8 impatiensque morae fremit 51 VERG. Aen. 6, 724 terras camposque #liquentis#. 59 VERG. Aen. 3, 651-652 ad litora classem / Conspexi uenientem

35

40

45

50

55

60

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVINTVS

65

70

75

80

85

90

143

Pondera uix, ualidae quae tunc pressere carinae. Nunquam uisa fuit priscis tam pulchra figura Temporibus, tantus numerus nec in aequore iunctus Siue carinarum, clarorum siue uirorum Pro lare proque domo, pro relligione tuenda, Non aliam referent Romae quam moenia formam. Parthenope alterius res, Egeoque refixae Cyclades, alterius Lybicis tentoria campis Hinc posita, hinc fugiens sitientes Ariadenus Per Numidum populos, fluuius quem Bagrada fouit, Ne meritas lueret poenas pro cladibus omnes, Ille quibus socios affecerat antea nostros. Alterius referent speciem tentoria Turcae, Viribus alterius Carli referetur imago. Eurus ab Aurora ueniens uiolentior undas Asperat Ionias aduersus ad ostia portus Aequoris, angustum cingit quod littus utrinque, Et ferit obnitens haerentia carbasa malis Nostro. Turcis spirabat at ille secundus. Inscius at tumidas quisnam turbauerit undas? In sua cui tantum liquentia regna liceret, Alter ut inuito se auderet tollere molem Ac uetitum pelagus percurrere nauibus audax? Iratus placidum summis caput extulit undis Neptunus celeri curru delapsus, et inquit: «Quis mea regna potens audet sine numine nostro, Hos strepitus tantos me non patiente, ciere? Per Venerem Coam, per Thetim, per Melicertam,

70 aliam corr.: aliae M 74 Numidum corr.: Numadum M | Bagrada corr.: Bragada M 72 SIL. 3, 646 #tentoria campis#. 75 OV. met. 8, 689 meritasque luet... poenas. 79 VERG. georg. 2, 107 uiolentior incidit Eurus. 79-80 VERG. Aen. 3, 285 (LVCAN. 8, 195) asperat #undas#. 85 LVCAN. 9, 1025 cui tantum... #licere#. 86 VERG. Aen. 1, 134 #audetis tollere molem# 88 VERG. Aen. 1, 127 summa placidum #caput extulit unda#. SIL. 7, 254 placidum #caput extulit undis#. 89 VERG. Aen. 10, 596 #curru delapsus# 90 VERG. Aen. 1, 133 meo #sine numine#

144

EDICIÓN CRÍTICA

Leucoteam, patrem Portunum, per Galateam, Illius excidio uenturum iuro, sub imos Mersurum manes, quos atra uorago coercet». Constitit haec dicens uitreo super aequore curru. Carolidae postquam prospexit ab aequore classem: «Quae mea sunt illae naues quae impune uagantur Regna per? Anne Deum cui cura sit aequoris ullum Esse putant?». Celeri cursu secat aequora Triton, Rettulit atque pii classem se accingere bello In Turcas, acies iamque instruxisse Philippi. Tunc caput iratus quatiens: «An non memor ille −inquit− in Argiri portu ferus Aeolus eius De patre supplicium quod praecipiente recepit Me? Satis esse reum semel est non? Haud timet, ex quo Eripui manibus partum uirtute triumphum, Iam prope uictorem Lybicoque a littore traxi? Quisquis erit, pereat». Ruere atque parabat in illum, Cymothoe precibus si non reuocasset euntem. «Magne pater, fratris precor, ah miserere, Philippi. Ne noceas, faueas neu, sed procul aspice uirtus Vtrius in ponto melior. Sine pugnet uterque, Tu sine, fors, uirtus ut nunc iungantur in unum. Fortior Hispanus sit nunc an Turca, uidebis. Tu patere amborum uires permittere sorti». Dixit. Et imperio qui possidet aequora, iussit Clauderet Aeoliis ut in antris Aeolus Eurum, Occiduis placidus Zephyrusque ut flaret ab undis Turcarumque oculos ac turgida uela feriret. At uero, ut multi uiderunt agmina contra Stare, coire uiros, ferro ac decernere uelle, Inter se ignauas fuderunt pectore uoces.

93 VERG. Aen. 5, 241 pater... Portunus 94 VERG. Aen. 1, 22 uenturum excidio 97 VERG. Aen. 1, 128 uidet #aequore classem#. 103 VERG. Aen. 1, 719 #memor ille#. 114 VERG. Aen. 12, 714 fors et uirtus miscetur #in unum#. 117 OV. epist. 4, 157 #qui possidet aequora# 118 OV. met. 1, 262 #Aeoliis#... claudit in antris 120 HOR. carm. 2, 10, 24 (OV. am. 2, 11, 42) turgida uela

95

100

105

110

115

120

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVINTVS

125

130

135

140

145

150

155

145

Quos tenebris mersos obscuros fama recondet, Deterat illorum ne quisquam laudes –in illo Quam peperere decusque sua uirtute ferendo Vulnera sumentes pulchram certamine mortem!–, Supplicibus uotis poscentes, uellet ut orsa Carolides cursum Siculasque reflectere ad oras, Ac superesse maris brumali tempore tantum, Tot uada, tot fluctus repetendos, turba fremebat. Suffecit uires Caesar quibus atque refudit Virtutem amissam, uariantia pectora firmans. Protinus incedens per naues turbidus omnes Instigat uariis hortando uocibus. Inquit: «Quo nos fata, uiri, duxerunt, cernitis ipsi. O socii, uere Hispani, proles generosa, Magnanimi, cunctos semper deuincere sueti, Efficite ut noscant Turcae quid miles Hiberus Pugnando ualeat, quanto sit fortior illis, Vera sit ut uestri fertur quae gloria Martis. Promite nunc animos, estis quibus omnibus usi In bellis: hodie eximiae patet area laudis. Ecce dies agitur rerum quo summa decusque Dedecus aut ingens: uincendum uel moriendum. Non frustra, proceres, uoluit moderator Olympi Tot simul heroes haec ad pia bella coisse. Nequicquam non est huc me uenisse per aequor Ionium penitusque sinum penetrasse Corynthi. Haud temere haec fiunt: sinit haec diuina uoluntas Sic fieri. Christi confidite numine freti, Qui praesens aderit uobis propiusque fauebit, Hispanae, subeat, gentis sit gloria quanta Quantaque nostrorum sit in ardua proelia uirtus. Vt Siculis oris iussi struat ordine quisque 125 laudes corr.: laudis M 124 VERG. Aen. 5, 302 quos fama obscura #recondit# 126 SIL. 7, 692 #peperere decus# 130-131 VERG. Aen. 5, 615-616 Heu tot uada fessis / Et tantum superesse maris 144 STAT. Theb. 10, 244 (SIL. 7, 450) #Ecce dies# 145 LIV. 21, 43, 5 hic uincendum aut moriendum, milites, est.

146

EDICIÓN CRÍTICA

Agmen et accingat se ut fortis ductor ad arma Et coiisse uiros putet haec ad proelia tanti Nominis, ut nomen tueantur Cunctipotentis Seque, Deo lectos ad ouilia sacra tuenda». Protinus in celerem se nauem coniicit heros, Cui comites ibant Ludouicus Corduba, Sotus Ioannes, iidemque hortantur uocibus omnes. Omnibus idem animus Turcas fuit aequore toruos Impetere, et summo pandunt sua gaudia plausu. «Cuncta cohors fiat, fiat, quod praecipis −inquit–, Magnanime, et uisi spe iam praesumere palmam». Dixerat. Et subito scitatur Moncada certus Michael an pugnam foret hanc committere Caesar Cum Turcis. Cupidus quaesiuit belligerandi. «Talia miror –ait– te tali tempore fari, Cum uideas hostem praesentem nosque uocantem Ad bellum manibus –non uocibus est opus istis– Audendum. Res ipsa uocat, dat tempora nulla Consulere in medium casus; mora nulla retardet Quo minus haec ineat, uenit quo, proelia, miles». Dixit. Et explodi praecepit protinus Aethnam, Quo tonitru signum dedit hostibus, ac prior illos Suscitat ad pugnam, prior heros atque lacessit. Carbasa contraxit praeceps contraria classis, Reddebat formam lunae quae dimidiata Emicat. Agnouit simul ac sed baxa triremes Hispanas plures quam quas uigil his Caracossa Rettulit, et classi tam ualidae praeesse Philippi Fratrem, Fortunaeque –uolubilis ardua defert In praeceps, uehit ima fauens eademque sub astra–, Casibus expositum, miratus et hostibus ullis Surgere sic animos, cristas, sic cornua cuiquam, Prouocet ut Turcas ad proelia, quos timet orbis, Obtinuisse putant a quo uel tempora pacis Parua datumque occium magni sibi muneris instar. 173 OV. fast. 5, 406 tempora nulla dabat. #retardet# / Ne pugnas mora

174-175 SIL. 8, 339-340 ulla

160

165

170

175

180

185

190

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVINTVS

195

200

205

210

215

220

147

Cum quibus excepto decertat rege Philippo, Qui premit hunc, punit, fugat, arcet, uincula nectit Vt pater et paccat patriis uirtutibus orbem. Ochialus –memorant ut multi– tunc uafer inquit: «Baxa, uide facias quid, rerum prospice finem. Vtra magis ueniat manus aspice in arma parata, Nam uideo Hispanas horsum properare triremes Innumeras: nosti, pugnent quam fortiter. Esse Has reor electas gentes, quas classis Hibera Aduehit, has summa uincendi speque uenire Arbitror ac regem bene perpendisse Philippum Agmina quid ualeant eius, quia Turcica quaerunt. Sed dare terga pudet nec tempus nos monet istud». Vellet et ignauus fera tunc uitasse placeret Proelia si baxae! Quoniam sed uincere uerbis Non potuit, simulat committere proelia uelle. Tunc statuit trepidus confligere baxa, Selinus Id quia sic iussit, plures licet esse carinas Hispani regis, quamuis sciretque minores Turcarum uires, hostem tamen esse petendum. Sin minus id faceret, capitis discrimen adire. Omnia praeterea Naupacti ex arcibus ipse Presidia abduxit nauesque onerauerat illis, Presidiumque locis in nullis ille reliquit, Militibus uacuas cunctas sed liquerat oras. Constitit attonitus metuens discrimina Martis, Posseque iam uinci magni uirtute Philippi Augurat et regem tandem tunc esse potentem. Remigibus loquitur, sic hos hortatur ad arma: «Omnibus ut merui de uobis, sic mihi cuncti Nunc operas, animum, socii, prestate fidelem. Si Deus annuerit, si fors uictoria Martem, Do libertatem, promitto meque daturum

206 STAT. Theb. 2, 666 (passim) committere proelia 216 LVCAN. 5, 723 (SIL. 5, 660) #discrimina Martis#. 222 VERG. Aen. 12, 183 #si fors uictoria# Turno

148

EDICIÓN CRÍTICA

Omnibus, incolumes exutos uosque remittam In patriam uinclis. Heus eia, incumbite transtris!». Dixit. Et unus ait: «fuge, dux, dux, heu fuge nauem Quae ruit huc ignemque uomit: praetoria puppis Est, animus fallit ni me. Rue qua minor hostis Ingruit, et cautus teneas loca tuta pericli». Tunc ait ipse: «ruam potius uelocior Euro, Est ubi plus turbae, maior uiolentia Martis: Non alibi poterit mea plus se ostendere uirtus Quam. Mihi contingat si cum duce proelia tanto Conseruisse, ferat me remigis impetus illuc». Dixit. Et alterius se contulit alter in ora, Non secus ac coeant uario Simplegades aestu, Quas modo baccatus Boreas, modo separat Hauster, Tramite cum recto collidunt se redeuntes, Aut cum congrediens Tarquinus adulter et audax Brutus equi periit percussus fronte ferocis. Vtraque ui tanta se collisere triremes, Vt tria transtra super nostram ratis aduena nauem Presserit et, rostris perfractis, sint mutilatae. Nunquam Turca ferus uisus fuit impete tanto Inuasisse suos hostes certamine in ullo. Austrius excepit iuuenis quos robore tanto Ac uirtute fuit tanta congressus, ut hostes Grandine liuentis plumbi demiserit Orco Innumeros, Calybisque globis prostrauerit undis, Duraque contuderit pugnando cornua Lernae. Raraque Pyramidum sunt namque uolumina uisa Turba quibus Thracum capita alta ligata ferebat. Carolides iterum Turcis cum fulmina iecit, Aera boant, tonitrus quinos tormenta dederunt. Dedalea fuerat cura, quod et arte peractum Illius, Hispanis nauem qui duxit ab oris, A Domini nomen traxit qui nomine gnauus. 224-225 VERG. Aen. 2, 153 exutas uinclis 226 VERG. Aen. 2, 289 (et 3, 44) Heu fuge 248 VERG. Aen. 7, 687 Liuentis plumbi | VERG. Aen. 9, 527 #demiserit Orco#. 252 VERG. Aen. 1, 189 (et 3, 678) capita alta ferentis. 257 OV. met. 4, 291 (et 8, 230) nomen... traxit

225

230

235

240

245

250

255

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVINTVS

260

265

270

275

280

285

149

Dat tonitrus, fumos, flammas uomit utraque classis. Densantur tenebris, crebris micat ignibus aer Praesentemque uiris intentant omnia mortem, Vt Sodomae fugiente chaos Lot coniuge, flamma Murmur et horrendum rupto fuit aethere uisum Concidere, igniti multi cecidere cometae. Visa dies illi mundi fuit ultima genti: Quo fuit ad baratrum tetrum depressa fragore, Orbis et etherei ceciderunt fragmina rupta, Fulgura quae mira fabricauerat arte Pyragmon Et Steropes, Brontes, Polyphemus et ille timendus, Qui se dum uoluit uastissima uoluitur Aethna! Quo tremefacta boant nixu Sicula omnia rura, Quosque resorbet hians fluctus, eructat hiando Scylla! Suos orbes circum turbata Carybdis Torquet et Hesperiam circumque admurmurat omnem. Sex ducis ingentes comites a puppe sequutae Naues, unde uirum multorum turba ruebat Integra, quae numerum Turcarum peste cadentum Supplebat uiresque nouas, noua robora fessis Militibus maiusque dabat tempusque trahebat. Omnibus impetitur praetoria protinus istis Nauibus atque illam circumuenere furentes. Austrius aduersa ueniens a parte ferebat A tergo geminas, quarum fuit altera, nauis, Maxima, ab Hispanis nuper quae uenerat oris; Altera, praefectus qua uectus eratque Iacobi Eximius, qui equitum ductor, qui plurima letho Corpora Turcarum dedit et comes additus omni Tempore Carolidae lateri uelut haesit Achates. Caesaris egregios biscentum nauis habebat

259-260 VERG. Aen. 1, 90-91 #crebris micat ignibus aether# / #Praesentemque uiris intentant omnia mortem#. 271-272 OV. epist. 12, 124-125 Scylla... / Quaeque uomit totidem fluctus totidemque resorbet. 272 OV. met. 8, 121 agitata #Charybdis#. 285-286 VERG. Aen. 12, 328 dat... corpora #leto#. 286 VERG. Aen. 6, 528 (STAT. Theb. 8, 184) #comes additus#

150

EDICIÓN CRÍTICA

Et quinquaginta ueteranos atque ministros Complures, manibus ferri tormenta gerentes. A dextra socians ibat praetoria pappae, Carolidae clausitque latus praetoria laeuum, Clausit et ibat ouans Venetorum, namque uidebant Sub duce tam forti fusuros agmina Thracum. Substulit horrendos clamores barbara turba, Vt solita est, uanis ut uocibus attonet hostes. Edidit indignans turbatus murmura pontus Rauca, stupens nunquam insolitos audire tumultus. Fit strepitus spumante salo, crispantur et undae. Exoritur facies similis Acherontis et una Commixtusque uirum sonat ingens clamor et aeris Tinnitus, strident arcus, boat undique ferrum Threissaeque uolant celeres per inanne sagittae; Conflaturque sonis uariis sonus unus, et unus Terret inassuetas horrendis uocibus aures, Eripiturque oculis prospectus et omnia circum Nigrescunt, similis noctis color atque diei. Implicuere duces acies ac proelia miscent Sortitique suam pugnabant quisque triremem. Non Boreas, Eurus, Zephyrus, non humidus Hauster Conflixere, ruunt nec tantis uiribus unquam, Nec Iouis aethereas oppugnauere Gygantes Tam ualidis arces iungentes Pelion Ossae Ictibus, ut Christi gens et Rhodopeia certant. Vtraque concurrit ui tanta nauis, ut ambae Perfractae fuerint uisae. Simili quoque cursu Praecipites aliae tulerant se in proelia naues. Non ducis hortantis miles, nec militis ullas Dux poterat uoces, nec quisquam audire uocantem:

289 quinquaginta corr.: quiquaginta M 299 VERG. Aen. 2, 209 #fit# sonitus #spumante salo# 301-302 OV. met. 6, 589 sonat... tinnitibus aeris 306 VERG. Aen. 8, 254 prospectum eripiens oculis 313 STAT. Theb. 8, 79 iungere #Pelion Ossae#. 319 STAT. Theb. 6, 162 #audire uocantem#.

290

295

300

305

310

315

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVINTVS

320

325

330

335

340

345

151

Sic strepitus magnumque chaos obstruxerat aures. Glandibus innumeris degrandinat hostica classis Liuentis plumbi, iacit et crebra tela ueneno Illita. Carolides quam primum accedere iussit Ad Turcas, nostros pugnare et cominus armis. Sic tormenta globos non plurima sunt iaculata Aenea Turcarum, quod post certamina cuncti Vidimus incassum ratibus minitantia nostris. Vtraque uisa duae classis non, unica tantum Visa fuit: propius sic se iunxere triremes. Spicula de tremulis pendebant undique malis, Plurima sunt pelagoque cadauera mersa profundo. Legimus haud priscis annalibus esse tot undis Fortia cessa uirum, nec tot data corpora letho, Agmina nec tantis animis ad bella coisse. Dispersere uiri uitas fortissimi in auras. Hesperii, Turcae, Mauri, quae plurima turba, Confixi expirant animas. Furit undique Mauors, Pugnaque crudescit. Ducit sua gloria quemque, Laudis amor uires animosque in proelia magnos Auxerat. Incubuit decus huc, modo uerserat illuc. Ceu ualidi medio confligunt aequore uenti: Aphricus hinc, Boreas, Fauonius, Eurus inde Obnixi inter se miscent fera proelia, cedit Nullus, in ambiguo persistunt Marte sed omnes; Ac uelut ancipiti pugna Priameia uirgo Est modo Corebo misero, modo reddita Graecis,

333 cessa corr.: çessa M 320 SIL. 17, 84 #obstruxerat aures#. 321-322 VERG. Aen. 7, 686-687 glandes / #Liuentis plumbi# 333 VERG. Aen. 12, 328 uirum... dat fortia corpora leto. 335 VERG. Aen. 11, 795 dispersit #in auras#. SIL. 9, 167 in uacuas... uitam disperserat #auras#. 337 STAT. Achill. 1, 395 Mavors interfurit 338 VERG. Aen. 11, 833 crudescit pugna 338-339 VERG. Aen. 5, 394 non laudis amor nec gloria 341 VERG. Aen. 2, 416-418 Aduersi rupto ceu quondam turbine uenti / Confligunt, Zephyrusque Notusque et laetus Eois / Eurus equis 343 VERG. Aen. 10, 23 (et passim) proelia miscent 345 VERG. Aen. 2, 403 (et 3, 321) #Priameia uirgo#.

152

EDICIÓN CRÍTICA

Neutrius extiterat longo sic tempore partis Gloria. Crescebat magis omnibus emula uirtus. Nil magis optabant ambae quam uincere partes Ac ducibus coram sua prodere gesta decora. Sic anceps uariumque fuit certamen, ut esset Fortior, ambiguum, Rodopeius hostis, Hiberus An noster. Summum sibi dedecus esse putabant Quod numero plures essent, non nostra fugasse Agmina principio, palantes atque phalanges. Christicolae uero diuino numine freti Et uirtute sua, ualet haec qua Martia turba, Hostis et aequiparat numerosas robore turbas Ac superat. Tantis animis inuasit in hostes Conseruitque manus tam fortiter, ut miser hostis Vincere posse pios prorsus diffideret ulla Arte, sed insolitos animos miratus et ignes Cordis. In Eois nec pectora talia uisa Gentibus aut aliis quibus indixere superbi Bella: fuit nostris bello sic uiuida uirtus. Agmina Turcarum coeperunt dextra ferire Cornua nostrorum summo conamine laeua. Discessere procul Turcae prope littoris oram, Vt circumuentae pulsarent terga phalangis, Sed uafer et bellis assuetus et inclytus armis Barbarigus clausit latus obstans Thracibus, hisque Opposuit ueniens aduersa parte triremes. Concurrere simul concursu quo tonat aether, Tenariusque sinus tremuit bimarisque Corynthus –Leucadium timuit littus quoque Caesaris iras, Pertulerat quondam multo quas remige uersum–, Innumerasque rates merserunt ardua nostrae Nauigia. Et classis confligere Turcica nullo Ordine iam coepit, nauis temone reuulso Eius, quae reliquas moderando excesserat, ingens. In uada precipiti fugiens ruit excita cursu, 348 SIL. 1, 510 (et LVCAN. 1, 120) #aemula uirtus#. 365 VERG. Aen. 5, 754 bello #uiuida uirtus#.

350

355

360

365

370

375

380

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVINTVS

385

390

395

400

405

410

153

Impactae reliquae brebibusque haesere carinae. Qua prius est aliis uictoria cognita parte, Qua prius affulsit superandi spes inimicos. Nauigia Hispanae turbarunt ardua naues Turcarum. Terrae fidentes proelia segnes Presidio linquunt, curuo male littore tuti, Nil sacra commodius potuit quia gens reperire Quam prope tellurem committere proelia, terram Vt cernens hostis fugiens sibi consulat. Ipsis Nam si forte manus contingeret hostibus alto Conserere, his forssan plus pectore roboris esset Atque rediret eis circum precordia uirtus. At ratis imposuit nomen cui diua Nicola, Parthenope ad bellum misit quam nobilis illud, Cauta globos ferri protrudere noluit ullos, Distulit in seram sed flammea fulmina pugnam, Et tabulata ruens lacerauit proxima. Petrus Malta Syracusius pugnauit fortiter, illam In nauem praeceps nam se tulit atque peremit Indutus galea tantum caput enseque nudo. Nec minus egregium facinus fecitque Paredus Magnanimus, suram traiectus namque sagitta −Cui mora loricae, mora nil thoracis aheni Profuit, obstiterant nil munimentaque telo Altera, quin laeuum penetraret ad usque sagitta Et latus infesto uiolaret uulnere−, praeceps Insilit atque prior pugnans transcenderat ultra Malum, sed ueniens alia de parte sagitta Pulsa manu ualida guttur transfixit, et ille In mediam nauem grauiter uir concidit ictus.

387 LVCAN. 3, 341 alieno in #litore tuti#. 389 STAT. Theb. 2, 666 committere proelia 390 LVCAN. 1, 60 #sibi consulat# armis. 393 VERG. georg. 2, 484 #circum praecordia# 400 VERG. Aen. 3, 598-599 sese ad litora praeceps / ...tulit 401 VERG. Aen. 9, 548 (et passim) Ense... nudo 407 VERG. Aen. 2, 529 (SIL. 1, 397) infesto uulnere 410 SIL. 5, 541 Transfixi guttur

154

EDICIÓN CRÍTICA

Barbarigus Venetos studio qui excesserat omnes, Illius ante alios belli quem cura remordit, Inclytus ac prudens et ad omnia munia belli Promptus, ut occubuit confossus lumine teli Vulnere, sic fatus socios animauit ad arma: «Gratulor, o socii, Christo, quod lumina nostra Clausa prius fuerint quam cernant Marte secundo Christicolis uictos saeuos superantibus hostes, Quod nimium cupii, aetherea dum uescerer aura». Dixit, et huic Parcae legerunt ultima fila. At Veneti incensi de Turcis sumere poenas Optabant; dolor hinc, uindictae hos hincque cupido Impulerat forti decernere pectore toruis Cum Turcis, animosque dabant ad littora trusi Ac profugi Thraces, causae quae sepe coercent Atque uiros adigunt ignauos gesta patrare Inclyta. Tam longe processerat in mare fallax Ochialus, uisus multis ut proelia nolle, Sed uoluit nostras circumuenisse phalanges. Illius at technam dux Andrea Doria cautus Calluit atque fuga simili detulit, et ultra Progrediens, uetuit ne nos circundare posset. Qua patuit medio post in certamine mente Id fecisse ducem pugnandi ualde peritum, In ponto insignem, clarum nimiumque sagacem, Hoc aliter quamuis acceperit improba turba, Obtectrare uolens laudi uirtute paratae. Conflauit magnam gestorum gloria parta Inuidiam. Liuor mordax petit ardua, clara Inuoluit tenebris, tenebrosis lumina prebet, Eleuat illa carent quae crimine, munerat illa In precio nullo quae sunt, ut premia dignis Auferat, indignis et patrocinetur inique:

412 VERG. Aen. 2, 351 Excessere omnes 420 VERG. Aen. 1, 546-547 #uescitur aura# / aetheria 421 VERG. Aen. 10, 814-815 extremaque Lauso / Parcae fila legunt 438 HOR. sat. 2, 3, 97-99 etiam, et rex / Et quidquid uolet. Hoc ueluti #uirtute paratum#/ sperauit magnae #laudi# fore.

415

420

425

430

435

440

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVINTVS

445

450

455

460

465

470

475

155

Omnibus in bellis qui se tam gesit honeste, Tam bene pro nostra qui relligione labores Tot tulit, et toties capitis discrimen adiuit. Deseruisse pios haud tali tempore dignum Hunc uoluisse uirum, scelus aut uenisse putandum In mentem, gesit fidus qui tanta decora. Arte pari Ochiali fucos ut ludere cautus Posset, in aequoreas sese prouexerat undas, Inter utrumque locus patuit sic peruius agmen, Currere qua binae possent impune triremes. Callidus Ochialus circum maria omnia lustrans Luminibus toruis, feriat qua tutius hostem, Nouit ut insidias duce uafro iam patefactas, Consilia in nihilum sua iamque redacta fuisse. Constitit attonitus metuens certamen inire Cum duce, bellandi nimio qui callidus ussu Talia conantem frustrando perdere posset. Vt si forte gregem lupus extimulatus edendi Gramina per rabie nullo custode uagantem Prospicit, et cunctas circumfert lumina partes, Plus ubi sit predae quaerens, minus atque periclum. Tandem certus eo ruit, improbus impetit illuc, Est ubi sola pecus, circum locaque omnia lustrans Fertur in hanc praeceps, gerit et fera proelia cautus. Sic uacuum subiens mare quaerit si quis oberret Improuidus paulumque moratus. Conspicit illam, Relligiosa uirum nauem quam turba Melitae Duxit, in hanc fertur poscentem proelia praeceps, Ante rates multas uictrix quae uicerat. Inter Vulnera se multa ui miscent, circuit illam Nauibus Ochialus septem Martemque fatigant Agmen utrumque. Ratis pia sic pretoria pugnat Vt foret ambiguum, pars haec an uinceret illa: Tanta fuit uirtus, tam fortia corda uirorum.

463 VERG. Aen. 3, 221 #nullo custode# 473-474 VERG. Aen. 12, 720 Illi inter sese multa ui uulnera miscent. 475 VERG. Aen. 7, 582 #Martemque fatigant#.

156

EDICIÓN CRÍTICA

Nam uelut ingentes timor auget fortibus, aufert Sic animos timidis, magis efficit hos et inertes. Plurima misissent Turcis cum funera fortes Iam tandem multis transfixi corpora telis Ac fessi pugna, nec iam sufferre ualerent Vulnera, tempestas telorum turbida coelo Ingrueret, crebros geminantesque ensibus ictus Occubuere. Quies oculos his duraque pressit Ferreus et somnus, sunt clausaque lumina cunctis. Ex quater his denis uix quattuor aut duo uiui Sunt equites, cecidit numerus multusque uirorum. Saucius at princeps se contulit ad penetrale, Suppliciter uitam precio supplexque redemit, Pluraque pollicitus se postea dona daturum. Distulit in melius Nemesis quem lubrica fatum, Dulcia sepe uiris fallax primordia donans, Dulcibus atque leuis permutans donat amara, Vltimaque instabilis premit ardua pressaque tollit Rursus, et in nulla consistit perfida sede. Victor enim uictum supplex post bella rogauit, Vt sibi quam dederat uitam concederet ante; Victus opem tulerat quam uicto postque precatus. Tunc hilaris clamor fuit ortus, dulcis et auras Vox ferit, Hispanos quae iam uicisse canebat. Credidit hoc uulgus quoniam praetoria baxae Cessit, uicta ducis magni uirtute Ioannis. Vtraque iam spacio pugnauerat unius horae Classis, et in dubio fuit illo uinceret utra Tempore: certabant nostri sic fortiter omnes Hispani. Malum penetrauerat usque iuuentus

482 transfixi corr.: trasfixi M 484 VERG. Aen. 12, 283-284 #turbida caelo# / Tempestas telorum ac ferreus ingruit imber. 485 VERG. Aen. 12, 713-714 crebros #ensibus ictus# / Congeminant 486-487 VERG. Aen. 10, 745-746 dura quies oculos ferreus urget / Somnus in aeternam clauduntur #lumina# noctem.

480

485

490

495

500

505

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVINTVS

510

515

520

525

530

535

540

157

Iam ratis hostilis medium bis, atque repulsi Sunt toties nostri multis subeuntibus illuc Turcarum agminibus. Lupus at, cui cura tueri Magna fuit proram, quum multa iacentia passim Cerneret esse uirum confusa cadauera multo Transtra per et foros, tepido fluitante cruore, Sollicitus mentem loca tristia defendebat. At Bernardinus patiens haud Cardena tantum Dedecus insiluit nauem subito impiger illam, Ferret ut auxulium naui tot funera passae, Contususque globi cecidit male saucius ictu Clausaque in aethernam sunt illi lumina noctem. Postera lux simul ac fulsit mortalibus alma, Vtraque certabat nauis conamine summo, Contemptoque necis cuncti discrimine magno Agmine, se alternis perimebant cladibus, idque Esse decus, miles si uinceret, esse putabant, Dedecus at summum, uictus si cederet hosti. Nam subit, hos maneat, superent si, gloria quanta, Totius imperium quoniam certamine terrae Vertitur, atque suae pro relligionis honore Pugnabant totis hoc bello uiribus omnes. Iam Turcis animus, furor, impetus omnis et ardor Languebant rabiesque prior compressa minaeque. Coepit et his subito decrescere pristina uirtus Pulsaque iam nostros fiducia uincere bello, Funeribusque suis –quae plurima– contremefacti. Christicolis ultra non ausi obsistere, namque Terruerat Turcas nostrorum uiuida uirtus Ingentesque animi, quibus hoc certamine Hiberi Sunt usi, quorum uires stupuere superbas, Venerat Emathiis gens et quae uenit Eois, Quaeque Lycaoniae regionibus orta, Syenes

518 VERG. Aen. 1, 232 #tot funera passis#. 519 OV. pont. 1, 3, 7 saucius ictu 520 VERG. Aen. 10, 746 Somnus #in aeternam# clauduntur #lumina noctem#. 537 VERG. Aen. 5, 754 (11, 386) #uiuida uirtus#.

158

EDICIÓN CRÍTICA

Quae fuit in campis, flexas quae non uidet umbras. Nam quamuis Turcae pugnarunt robore prisco, Vtpote quos acuit vincendo gloria parta, Sunt Hispanorum gladiis plumboque necati, Sortitique uices, qui successere peremptis Gentibus. Auxilio quotquot uenere fuerunt Consumpti Hispanis acribus superantibus illos. Baxa sed extinctus postquam fuit, omnia Turcis Ire retro miseris coeperunt. Strenuus ille Dux etenim turbas stimulabat in arma dabatque Omnibus his animos celeres iaculansque sagittas. Ter quater atque ratem peragrabat sedulus omnem: Nunc celer ad proram, puppim modoque ibat ad ipsam, Ne qua foret sociis nauis pars peruia nostris. Quem captiua cohors luxit, quia ualde fouebat Ipsos atque fuit clemens dux semper in illos. Christicolis ideo charus fuit omnibus ille. At Crucis egregius partitus regulus omnes, Praefuit ipse quibus, tali struit arte, triremes, Sic locat, ut possit nato succurrere Carli Ferret et auxilium, tempus cum posceret ipsum, Esse ubi confertas turbas, magis atque pericli Cerneret. Impeteret sed cum ratis obuia Turcae Carolidae nauem proramque impingere prorae Vellet, ei ductor ruit obuius atque repressit Carolidae aduersam conantem tundere puppim, Quae bellatores autem gentemque ferocem Ianicaros uexit. Repulit quos glandibus aeris Congressusque globis perfossam cepit et omnes In sua iura necans summa uirtute redegit. Rarus eo cecidit saeuo certamine miles Pulsatusque globis est regulus ipse duobus: Vmbonem clypei tutudit globus unus et alter Pendentem loculum; quae frustra missa fuerunt

564 VAL. FL. 8, 130 #ratis obuia#. 572 SIL. 1. 143 occubuit saeuo Tyrius #certamine# ductor. SIL. 10, 378 #saeuo certamine# uires.

545

550

555

560

565

570

575

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER QVINTVS

580

585

590

595

600

605

159

Irrita, foelici quia non infesta fuerunt Tela duci, penitus uel traiecere ruentem. Ruthia percussus gemino dux occidit ictu, Traiectis genibus, quem spherula plumbea letho Misit. At inductis compluribus, impiger, ipsam Militibus nauem, geminas pugnando redegit In sua iura Crucis progressus regulus. Ipsa Post geminas horas cessit praetoria uicta, Turcarum caessis quingentis, protinus atque Lunifero signo deiecto; sacra reposta Signa fuere Dei ueri signumque sacratae Virginis. In summo malo dominantia, uires Inde uirisque dabant praesentia numina nostris. Tunc animis linqui Turcarum proxima coepit Turba metuque animum labefacti linquere priscum Quo cepere modum pugnandi, atque ordine primo Turbato. Aduersa mortales namque premente Fortuna cadit atque fugit prior impetus ignis Atque animi. Sequitur foelix uelut umbra potentes, Corpus abit; miseros linquit temnitque superba. At multi, nimium cerebrosi nimis atque proterui, Maluerant animas effundere, compede uincti, Quam tentare fugam uel turpiter. Ense necati Sic miseri perierunt, uitae pro munere pacti Funera: dulce mori uisum fuit omnibus illis. At ratis occurrit geminos quae magna uehebat Natos qui patrem baxam per fumea moesti Nubila quaerebant: Beius, Sainus Maemetus. Regulus hanc uidit simul ac Crucis ire triremem Per freta, se opposuit fortem uenientibus ultro Saeuaque congressus cum Turcis proelia fortis Conseruit; multos Turcarum miserat Orco.

587 OV. met. 11, 470 (et 15, 737) summo… malo. 599 SIL. 14, 177 (MART. 3, 6, 5) munera uitae. 600 HOR. carm. 3, 2, 13 Dulce et decorum est pro patria mori.

160

EDICIÓN CRÍTICA

Percussus geminis fortis Mexia Ioannes Vulneribus pectus fuit –eius frater honestus Regulus imposuit plebs ipsa Guardia nomen Cui–. Sed eo quamuis pugnarunt tempore Turcae Fortiter, obstiterant tantis ac uiribus, omni Conantes aditu prohibere arcereque nostros, Hispani at tantis animis in bella ruerunt. Inuasere suos ausis tam fortibus hostes. Fortis Alexander dux quos stimulabat in arma Torrellus, ductor fortissimus et Sayauedrus, Hostibus extinctis ut multis naue potiti Sint brebiter, nullis aditu prohibentibus illos. Nostrorum manibus lacerati enseque cadebant Innumeri, tantos geminabant ensibus ictus, Tantaque nostrorum uirtus crescebat in horas. At pueri egregia duo claustris indole clausi Quos pater ad bellum duxit graue, dura pericla A teneris annis ut ferrent, suetus uterque Aethnarum strepitus fumantiaque aera libenter Audirent; ponti saeui quoque murmura sponte Atque graues Martis tolerarent ambo labores. Noluerant hosti sese permittere cuiquam, Ni foret ingenuus uir, clara et stirpe creatus. Expectansque necem, comitatus uterque magistro, Dedidit inuitus solis se heroibus; illos Accepere suos dominos captique fuerunt.

616 SIL. 3, 253 #stimulauit in arma#. 627 OV. met. 11, 330 (et trist. 1, 11, 7; LVCAN. 5, 571) murmura ponti. 628 OV. met. 9, 289 (LVCAN. 9, 588) tolerare #labores#. 630 VERG. Aen. 10, 543 #stirpe creatus#.

610

615

620

625

630

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SEXTVS

5

10

15

20

25

30

Et modo qui domini serui seruire coacti, Et modo uictores fuerant qui post modo uicti. Heu quantis hominum sunt subdita cuncta periclis! Alternantque uices imis modo sedibus altis Sub tenebris, clara modo splendida luce locata Quae ualuere. Ruunt subita demersa procella Inque loco perstant quamuis adamantina nullo Tuta, sed in dubio uacillant lubrica casu. Temporis et puncto dicto citiusque lababunt Quae suffulta gradu solido sunt, quaeque fuere Inualida rursus solida sunt sede locata, Fortiaque inualidis Nemesis firmaque caducis Permutat. Priscis, i nunc, confide triumphis. Non tua sub tenebris, Antoni, fama latebit, Marce Colona, duas superasti namque trirremes Fortiter eximias pugnans, quem Martia iuuit Turba colonorum, iuuit quem Parthenopea. Nauigia atque manu forti demersa profundo Turcarum paucique uiri periere tuorum. Tunc patuit, priscam nondum cecidisse Italorum Virtutem atque animos, sed adhuc sua robora cunctis Romulidis, Fabios, etiam nunc esse Camillos, Scipiadas nondum, Decios Brutosque peremptos, Prisca suisque animis nondum cecidisse decora: Degeneres adeo nondum uirtute suorum Maiorum, priscos sed feruere cordibus ignes, Nam maiora fide pugnando gesta patrarunt Hostibus optantes de tantis sumere poenas Vlciscique suis manibus, quas impia Thracum Turba dedit clades, has et pessundare gentes.

6 subita corr.: sibita M 6 SIL. 17, 623 subitaque #procella#.

162

EDICIÓN CRÍTICA

Vexit Onoratum quae Elbicina magna triremis Exuperat nauem, Rhodiae custodia classis Cui commissa fuit, pulchram quam turba uocabat, Quae quinquaginta centum bis robora pubis Egregios iuuenes fortissima corda gerebat. At, Caracossa uigil, Cortessi dextra Ioannis Baptistae necuit te, tam male carbasa nostra Qui numeras. Validam defendis quam male nauem! Indignata fuit nimio Fortuna labori, Consilium celeri officio prodesse moramque Maturam cunctis semper plus rebus agendis. In capite, o nimium, didicisti, sedule, fracto, Namque morae classi speculandae si dare uelles Plus, tua fors melius classis sibi cauta caueret, Nam quinquaginta centum iuuenesque regebas. Sunt licet affirment caessum uirtute Grifonae, Cum qua congressa est frontemque illidere fronti Ausa, ducemque Alum socians comitemque fouebat. Sed quum non possent obsistere uiribus ullis Pontificis naui aut uestigia ponere multa Arte pedum Turcae, Pappae cessere triremi. Illius at uicit nauem Toscana triremis, Aera fuit Turcis cui soluere credita cura; Pontificis fuerat quondam quae maxima nauis, Qui Pius a primo est Quartus cognomine dictus, In Maeninge fuit male quae pugnando subacta A Turcis, moerens uisitque miserrima portus Threicios. Alios fabricatum munus in usus. In qua Flamminius Romanus captus ab hoste Anguilara fuit, uir nobilis urbe Quirini Atque eques. At nauis, ualidae cui dux Lomelinus Praefuit, Vrsinus socius qua Paulus et ibat Iordanus, multis cum nauibus inclyta pugnas Conseruit. Validos et sensit Turca lacertos Virtutemque tuam, multum memorande per aeuum, 34 VERG. Aen. 8, 518 bis centum #robora pubis#. #munus in usus#.

58 VERG. Aen. 4, 647

35

40

45

50

55

60

65

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SEXTVS

70

75

80

85

90

95

163

O Iordane, tuam suram leuiterque sagitta Languida percussit ueniens contorta lacerto Ensis atque tuae uirtutis uulnera passo. Troilus atque fuit percussus crura Sabellus. Arrigus, Espinus, traiecti pectora telis, Iulius et grauiter Naldinus, Horatius atque Vrsinus geminis percussus femore plumbi Ictibus, atque uiri terdeni plurima passi Vulnera sunt, obiit pugnando duxque Berardus Fortiter. Occubuit transfixus pectus honestum Glandibus, euomit, geminis, quas fistula longi Aeris, et umbonem simul et thoraca decorum Transiit atque animam per uulnera bina profudit. Vergilio Vrsino pulchram per uulnera mortem Quinque uiri fortes petierunt corpora fixi. Andrea uir fortis, dextrum cui Doria cornu Cura tueri aciesque fuit, quia Turcica classis Constitit aduersa iaculans fumantia parte Aera rotunda, rates quem non ualuere tueri Sublimis lateris, naues discrimina summa Quattuor eximios procero corpore Turcas Sustinuit, uarium expertus certamine Martem. Nam conferta nimis confluxerat hostica turba Illuc, obsisti poterat cui uiribus ullis Humanis uixdum: certabant impete tanto, Incaluere feris adeo ignea corda tyrannis, Tantae molis erat concurrere uiribus aequis Isthmaria cum gente. Thetis iam tingere Phoebum Fluctibus Occiduis, quum bella dirempta, parabat. Ochialus quoniam processerat impiger ultra Progressusque pari tractu quo claudere Turcis Terga queat, lustrat, magis est ubi copia pressa Marte, opis indigeat magis aut, celer irruit illuc. Se rapit ac cepit geminas pugnando triremes

73-74 VERG. Aen. 6, 660 (7, 182) #pugnando# uulnera #passi#. 75 LVCAN. 7, 528 transfixus pectora 91 SIL. 10, 519 caluerunt #corda#

164

EDICIÓN CRÍTICA

Doria nec cessit naui bene tunc properanti Turcarum claro duce cum committere bellum. Nam Siculis oris ueniens ratis optima puppim Perfodit ac laceram ponti demergit ad ima. Quam moderabatur dux inclytus ille Ioannes Angulus. Celsa sed dum stans puppe ministrat Doria militibus uires animosque, peremit Huic globus egregium socium, uestigia cuius Purpureo picea reuolutus naue cruore Infecit, curuam puppim fregitque boando. Haud minus Ottauius subiit Gonzaga periclum, Vt melius quoniam uirtutem ostenderet armis, Clarius et quantum posset pugnando pateret, Fortis in exiguum sese demittere lembum Constituit sociis cum paruis. Ferreus igne Sed globus afflauit nares ac tempora, letho Et famulos geminos dedit et lacerauit utrumque Ante oculos domini, latus et penetrauit apertum Exiguae linthris, magnae partemque trucidat. Quaereret Ochialum quamuis sed Doria uafrum, Illius et grauiter ferret procul isse carinam, Non tamen ille manu potuit concurrere magno Cum duce nec celeri cursu superare triremem. Haud male cauisti tibi, barbare, tuncque phalangi. Bistonios forssan tua post non lumina campos Vidissent, nec ouans remeares celsa tyranni Atria praetexens aliorum funere culpam. At Cardona uidens permixtas puluere nitri Iam classes ambas densisque nigrescere fumis, Ignibus atque sinus crebris crepitare Lepanti. Bis geminas fuerat naues cui cura tueri Atque sinus omnes maris et freta mente sagaci

110 Haud corr.: had M 103 SIL. 1, 232 #lacerae# telluris mergitur #imis#. 108 SIL. 4, 168 #Purpureo#... sanguine 115-116 OV. met. 3, 547 (et passim) leto dedit 117 VERG. Aen. 10, 314 latus haurit #apertum#.

100

105

110

115

120

125

130

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SEXTVS

135

140

145

150

155

160

165

Luminibusque suis Turcas praenoscere multo Ante: proinde procul processerat impiger omni Classe. Videns socios sed iam cum Thracibus omnes Conseruisse manus, ruit illuc protinus Euro Ocior. Attonitus uir fortis imagine tristi Ingemuit, duplices palmasque tetendit ad astra. Talia uerba refert: «uerum est quod lumina cernunt? An tonitrus aeris, uideo quos, sunt fera bella? Iam meus est heros congressus, iam fera miscet Proelia cum Turcis. Miserum me! Verrite tonsis Aequora, per fluctus si possumus atque uolemus. Me miserum, Carli quia non succurrere nato Ipse queo! Icareas utinam mihi Dedalus alas Assueret, raperer aliquo uel turbine ad ipsum, Pegasus aut ueheret uolucri super aequora cursu Me. Mora parua licet sit, toto longior anno Sit, properate sato subito succurrere Carli». Dixit. Et huic Clymene Galateaque pulchra triremem Impulit ac, ualuit quoniam non trudere conto Vt uoluit celeri classem contingere cursu, Adiuuat has Triton, iuuat has et Cymodocea, Et tandem ad socios his auxiliantibus iuit, Incedens hilaris uoto fuit atque potitus. Deiopeia fuit sed quae pulcherrima nimpha Cunctarum, reliquas plus quam germana tonantis Dilexit: «subito Carlo satus indiget –inquit– Nunc ope, namque ferox Thrax pulchro destinat ictum Carolidae. Iam iam iuueni grauis imminet aeris Igniuomi, plumbi pila saeuas sulphuris ignes Iam minitantis ei». Manus impigra uirginis haesit Excepitque globum, cui ni manus obuia dextra Obstiterit, pectus fulmen transfoderit actum Orbatumque sua liquisset lampade mundum, 148 sit corr.: fit M

149 Clymene corr.: Clomene M

135 LVCAN. 4, 617 (passim) #Conseruere manus# 135-136 VERG. Aen. 8, 223 (et 12, 733; SIL. 2, 173; STAT. Theb. 6, 521) ocior #Euro#. 156 OV. epist. 9, 7 #germana Tonantis#.

166

EDICIÓN CRÍTICA

Moestaque mansisset gens Martia turbaque moesta Pieridum. Faceret funestos atque triumphos Vt sua prospexit Turcis loca peruia toruis, Clausa fuere prius quae, quam discederet illinc. Sed loca quum uellent per aperta intrare triremes Terquinae Thracum, fortissimus obuius illis Occurrit magnoque repressit pectore pugnans. Reddidit illorum conatus spes et inanes, Qui nisi ferret opem, ni sese opponeret illis, Damna piae possent haud parua inferre phalangi Nilque iuuaret eum thorax fulgentis aheni, Cui dederat multa fabricatum Thuscius arte Regulus, ac nullo telo penetrabile munus. Maxima sed reliquis ratis est perpessa periclum Maius et in tota naui seges horrida acutis Visa fuit, puppis iaculis et prora sagittis Plena. Globis densus locus omnis, linthea multis Plena foraminibus, malus lacer, omnia transtra Fracta, fori laceri, fluitabant atque rudentes Pendebatque suis ruptis antenna cherucis. Occidit eximius uir pectus Eredia, cuius Valde insigne tuum decorabat, diue Ioannes, Duxque Rebolledus Georgius occidit. Ora Turpauit flatu quorum niger atraque fecit Puluis, et exacto certamine ludicra cunctis Excussere uiris risum; spectacula risit Sed non Carolides, cui pulchrae ac ualde decorae Sunt maculae uisae, uirtus quas Martis inussit, Factaque pro patria sunt uulnera uisa decora. Inclytus occubuit male caessus Osorius armis. Interiere uiri plus quam certamine centum Et quinquaginta, Aquila Fernandusque. Sagitta Saucius hic magna uir sed uirtute triremem Defendit pugnans, cuius thoraca nitentem Contudit e longo, sed non penetrauerat ipsum Aere, globus ferri iaculatus. Pugnaque utrinque 192 inussit corr.: inusit M

165

170

175

180

185

190

195

200

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SEXTVS

205

210

215

220

225

230

167

Cruduit, atque adeo turbis uiolentia gliscit Incensis. Torui permixtis Thraces Hiberis, Congeminant ictus ac ferreus ingruit imber, Cernitur atque nigro glomerari puluere nubis Atque cruentata tenebras insurgere naui Cernebant, fumos et mixtas sulphure flammas, Conuulsumque fretum remis spumare reductis. Implicuere aciem totam legitque uirum uir, Incaluitque uiris adeo uis Martia cunctis Certatumque fuit ualidis tam uiribus usque, Vt quinquaginta ex omni uix agmine passi Dira superfuerint, quibus non sint uulnera. Namque Didacus Hispanos Enrricus ad haec fera duxit Proelia quingentos, quos corpora caessa decebant. Tam procul at Pappae Florentia dicta triremis In mare processit male cauta, ut quattuor illam Turcarum ualidae nullo auxiliante Oppressam circumdederint mutilamque relinquant Nec satis aequoreos fluctus tolerare tumentes, Aut ulli posthac aptam superesse labori. Omnis enim periit Turcarum caessa sagittis Turba uirum, periit nautarum turba macheris Cuncta perempta. Neci fuit omnis missa iuuentus, Crimina quotquot erant propter commissa coacti Dura ministeria in ponto prestare agitando Remos iuncta pedes, infoelix turba, cathenis. Addicti quicumque sacris Stephanique necati Insignes bellis equites: Leo dux, Bonaguissus Atque Salutatus, Quistellus, Tornabuonus Et Pucinus Maria, atque alii quae plurima turba. Euasitque Thomas Medicinus, glande lacertum Traiectus magna ferri; foedi Rinierus 212 quibus corr.: qui M 201-202 VERG. Aen. 12, 9 accenso gliscit #uiolentia# 203 VERG. Aen. 12, 284 #ac ferreus ingruit imber#. 207 VERG. Aen. 8, 689-690 #spumare reductis# / #Conuulsum# remis... aequor. 208 SVET. Aug. 35, 1 uir uirum legit 209 OV. met. 9, 161 Incaluit uis

168

EDICIÓN CRÍTICA

Martellusque rogis rubris lambentibus ora, Ac uitae magnum subierunt ambo periclum. Euasere uiri terquini uulnere foedi Multiplici, telis confossi corpora acutis Atque globis strepitu scindentibus aera magno. Iisdem ferme fuit damnis subiecta triremis Pontificis, nomen Diui sortita Ioannis. Angelus euasit, gemino dux orbe Bifolus Liuentis plumbi traiectus guttura; sanguis Sistitur huic, binis manibus cohibentibus illum. At simul ac Thracum pretoria uicta Ioannis Iam uirtute fuit magni, sententia forti Carolidae sedet haec –procerum probat hancque sacrorum Praefectus–, properent cuneo ut succurrere dextro, Certabatur adhuc quia tunc certamen acerbum, Atque manus manibus cum Turca noster Hiberus Miscebat, Mauors nimium ferus atque furebat. Tanta ducis uirtus animusque in proelia praesens, Nollet ut auxilium cuiquam portare triremi, Proelia cui paribus confligere uiribus hoste Cum truce contigerit, caneret ne Fama maligna Pugnauisse ducem tam magni nominis unquam, Vincere qui solitus cum paucis agmina multa Cum duce cui numerus sit militis atque minores Sint uires: adeo postponere commoda honesto Carolides statuit, dux fortis imagine patris. In sua iura rates postquam redigebat, in illam Ibat ouans, portus quae se referebat apricos, Atque sequens multas scopulis impingere acutis Compulit et latebras iterum penetrare Corynthi.

237 strepitu corr.: strepitus M 234 LVCAN. 7, 356 subiere pericula 250 VERG. Aen. 5, 363 #uirtus animusque in# pectore #praesens#. 258 OV. epist. 8, 3 #imagine patris#. 260 VERG. Aen. 6, 589 (SIL. 3, 409; et passim) #Ibat ouans# 261 SIL. 12, 187 #scopulis impingitur# aequor

235

240

245

250

255

260

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SEXTVS

265

270

275

280

285

290

295

169

Et praesente uiro praesens Fortuna reflexa In nostrum inclinans propendit fausta fauorem. Quique prius tantis animis certare solebant Et terrere suis terras immanibus ausis; Languentes arcus iaciebant atque machaeras Defficiuntque animis nequeuntque resistere nostris. Ingruit, instat eis multa ui concitus ardens Austrius, atque manu Fortunam depulit illinc In partesque pias inuitam transtulit, infra Obnixam posuit uictor uestigia fortis. Fertur ouans uariisque instigat uocibus alas. Intonat horrendum gladio, micat ignibus ora, Inuehitur furiis magnis, ardentis ab ore Absistunt toto scintillae atque agmina trudit Turcarum. Nostri densantes agmen inundant. Nec tonitrus poterant horrendos ferre, boando Aenea terrifico quos turbine dira uomebant Fulmina, nec strepitus quos arma ensesque ciebant, Inque uicem nostris nec succedentibus illi Militibus poterant obsistere uiribus ullis, Attonitos quoniam reddebant ictibus illos. Vidit ut Ochialus celeres properare triremes Nostrorum, possent ut opem cito ferre Melitae Nauigio, abrepto signo fugit ocior Euro Per magnum Ionium quaerens Rhodopeia regna, Vincere sit ueluti cum multis gloria paucos Magna, suae auxilium classi nec ferre petenti. Doctus ab insidiis sese in loca tuta referre, Ac sunt qui memorent non conflixisse carinam Illius in pugna, quam pugnauisse putatur, Iam penitus fortes diffidens uincere Hiberos Palantesque uidens sparsasque per aequora naues, Ordine turbato prius haec quo proelia prima

269 VERG. Aen. 11, 744 #multa ui concitus# 273 VERG. Aen. 11, 730 #Fertur# equo #uariisque instigat uocibus alas# 274 VERG. Aen. 12, 700 horrendumque intonat armis 274-276 VERG. Aen. 12, 101-102 His agitur furiis, totoque #ardentis ab ore# / Scintillae absistunt, oculis micat acribus ignis.

170

EDICIÓN CRÍTICA

Conseruere: suis inimicaque numina coeli. Occurrebat ei quaecumque figura, putabat Ire uel Hesperios, Hispana uel agmina contra. Illius at ueniens nauis Patrona uocata. Auxiliata nouum suspendit in aere signum Suffecitque uiris uires et cuncta refecit Quae fregere feri, quae prostrauere feroces Caucasidae. Centum ter pluraque naue iacebant Corpora Turcarum, gladiis lacerata uirorum Qui mortem pulchram fortes pro laude pacisci Maluerant, laetam turpes quam degere uitam. Inuoluitque uices Fortuna uolubilis: ipsum Quem modo sub pedibus positum seruire coegit, Postmodo uictorem, dominum fecitque potentem. Nam praefectus erat procerum qui insigne Ioannis Pectoribus gestant, Turcis cum subditus esset, Aeraque pro uita, pro libertate luisset, Rursus eos dederat numos quos ipse recepit, Victoresque iugum uicti subiere petentes Suppliciter, uincens ut munus munere penset Acceptisque suis numis miseresceret eius, Ante salute data fuit illum qui miseratus Ne pietate foret uictus qui uicerat armis. Soluere Phoebus equos fessos properabat in undis Occiduis, murmur quum uox clara atque canebat Carolidem fortem Turcas superasse superbos. «Carolides uicit, ¡uicit!», pia turba fremebat. Aera per liquidum Victoria garrula cantat Iam uicisse ducem nostrum, Victoria cunctis Est audita locis, aliud nil turba sonabat, Repleuitque fretum uox haec gratissima terras. Regulus atque Crucis Sanctae cognomine dictus, Sulphureus quamuis compleuerat omnia fumus 297 OV. epist. 10, 81 Occurrunt... figurae. 305-306 VERG. Aen. 5, 230 (et 12, 49) uitamque uolunt #pro laude pacisci#. 315 OV. trist. 3, 11, 49 #ut munus munere penses#.

300

305

310

315

320

325

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SEXTVS

330

335

340

345

350

355

360

171

Nec poterat cerni fugiens ratis ulla per undas, Repperit ille tamen denas quater hostis euntes Coerula per, portus patrios sine mente petentes, Praecipitesque Notus trudebat carbasa complens. Remus opem tardam metuentibus ultima ferre Visus, et haec praeter cupiunt tolerare pericla Quaelibet, Hispanos modo Romulaque agmina uitent. Haud mora, per medias ruit impiger atque animosus Insequitur naues pugnando, duxque subegit. Hunc sequitur socians dux Andrea cumque patrona It comes, ac nauis, dixit quam turba Dauidem. Thracibus instat acer necnon in bella lacessens Alfonsus ualida uectus rate, nec ualet illos Bazanus, quamuis uolat, exuperare uolando, Longo etenim spacio fugiens processerat hostis. Carolidae ante omnes pretoria pulchra uolando Accelerat trepidos cupiens submergere ponto Aut capere aut captos duris uincire cathenis. Compulit is miseros scopulis illidere naues Ductor, et ore tenus se precipitare madentes In brebia et pedibus tremulis uada quaerere amica. Nec domini uultum potuerunt ferre minantis: Ni fugerent, facti iam iam fera uincula serui, Cumque suam moesta uidissent uoce uocantem Pandentemque sinus Naupacti littoris oram Coeruleum in gremium, quoniam sibi sera putarunt Auxilia in tanto uitae discrimine missa, Fluctibus insanis sese committere malunt: Illa fuit tanta formidine percita turba. Sex tantum pelago naues se credere aperto Sunt ausae atque fuga properantia fata cauere Vltima, cuncta super caput irruitura putantes: Sydera, tellurem, pontum montesque tumentes; Exiguumque fuit uisum fugientibus aequor,

352-354 VERG. Aen. 8, 712-713 #Pandentemque sinus# et tota ueste #uocantem# / #Caeruleum in gremium# 358 VERG. Aen. 5, 212 pelago... #aperto#.

172

EDICIÓN CRÍTICA

Per magnum Ionium uia uix fuit atque reperta. In terram egressi uix euasere periclum Mortis, in obliquo nam littore Horrendusque nimis casus, quia Turca peremptus Fuste fuit duro per rictus oris adacto. Quem Venetus stomachans, uitae frustraque potentem Munera, per terram prostrauit fuste supinum. Percita quo fuerat magno pia turba dolore, Quod necis illa fuit cunctis noua uisa figura. Tunc finita fuit, clausit quum Vesper Olympum, Pugna, rates Thracum flammis urentibus omnes. Visa fuere piis ea tunc spectacula pulchra Et iucunda uiris facies. Non uisa theatra Temporibus priscis nec saecula talia nostra Proelia uiderunt. Europa atque Africa uires Atque Asia ingentes passae permittere sorti, Sunt consumptae rogis. Viderunt robora Hiberis Oenotriisque faces saeuas iaculantibus illis, –Turbidaque incubuit densis nox atra tenebris, Nubibus effluxit liquidis et plurimus imber–, Haud secus ac flammis ingens si flagret Olympus, Ossa, uel Aethna uomens diros crateribus ignes, Separat Hispanos aut mons qui uertice Gallos, Vnde ferunt riuos quondam fluxisse metalli. Sanguinolenta fuit nunquam magis unda profundi Nec magis undantes humano sanguine fluctus. Purpureus uitreis uisus color omnibus undis, Visa fuere mari in summo pendentia multa Tela, natant tabulaeque trabes, hastilia fracta, Linthea cum malis uulsis circumque uoluta, Impliciti fluitant huc illuc atque rudentes. Caessa super fluctu uolitabant multa uirorum Brachia, crura, manus, digiti sparsique lacerti, Fragmina remorum, ratibus proraeque reuulsae, 372 VERG. Aen. 1, 374 clauso... #Vesper Olympo#. 380 VERG. Aen. 4, 566-567 saeuas... / ...faces 396 VERG. Aen. 10, 306 #fragmina remorum# quos et fluitantia transtra.

365

370

375

380

385

390

395

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SEXTVS

400

405

410

415

420

425

173

Puppibus inque aliis impactae impete puppes. Attoniti latebras pisces subiere Corynthi Littoris et fundo latitarunt marmoris imo. Tunc patuit quantis mortalia cuncta periclis Subdita sunt, pereant quam paruo tempore, uires Quam fragiles, hominum turget quibus atque superbit Omne genus. Tristis species ea firma probauit Esse parum tutumque nihil, quod in aequore sparsum, Submersum, mutilum, lacerum flammisque crematum. Ac subito ex oculis euanuit, ceu fugit auras Fumus in utque perit lymphae cito concaua bulla. Interiere –ferunt ut– Thracum millia ferme Viginti, duo capta uirum, captusque Sirocus, Qui pyrata fuit, populum rexitque, Alexander Condiderat Magnus Lybia quem littora iuxta. Qui Contarino Ioanni cessit opima Preda, fuit seruus, dominus qui et maxima regna Ante gubernabat paulo turbasque regebat Innumeras; ipsi sibi iam non imperat exul A patria atque bonis uix compos mentis ademptis. Quotquot erant belli experti, quot nomine clari, Plurima patrando claros quot dextera fecit Proelia, qui patriam peperere decora tuendo, Martia uis omnes absumpsit, suntque perempti Nostrorum gladiis, praesenti numine Christi. Ochialus fugiens cursu per coerula solus Est uolucri elapsus crudeli funere. Pertaus Vt memorant multi, uasto uel gurgite sorbtus Cum rate uel grauiter uiuus percussus Hiberis Euasit. Tandem post proelia uisus ab ullo Non fuit. A nostris bisseni mille recepti,

397 impactae corr.: impactas M

427 bisseni corr.: bisdeni M

398 OV. met. 4, 601 #subiere# latebras. 406-407 VERG. Aen. 5, 740 fugit ceu fumus in auras VERG. georg. 4, 499-500 ceu fumus in auras / ...fugit 416 OV. met. 8, 35-36 uix... compos / Mentis 419 VERG. Aen. 11, 25 patriam peperere... decorate

174

EDICIÓN CRÍTICA

Et duo mille uiri captiui, plaudere cuncti Incipiunt gratesque Deo pro munere reddunt, Quod miseros tandem post tempora longa reuisit, Sera uiros quamuis libertas dulcis inertes, Antibari quorum Turcarum sub iuga missi, Vincula Dulcini pars sunt quoque ferrea passi. Amisere rates biscentum Thraces in illo Et quadraginta certamine, suntque fugatae Quinquaginta, illa poterant ex clade triremes Haud plures tanto de turbine tunc superesse, Sexdenae atque rates centum pia signa sequutae A tergo uinctae ferro longo ordine moestae. Iam pudet et Turcas attollere lumina coram Gente pia, uinctos pudet et iuga dura subire. Vna dies cunctos foedauit sola triumphos, Temporibus multis quos gens Othomana parauit, Quae multis dederat Turcis Fortuna diebus, Ad uotumque manu donauit munera plena. Illa die instabilis data munera substulit una Reflexitque suam uota in contraria mentem, Absumptaeque rogis aliae mersaeque profundae Sunt aliae, scopulis multae impactaeque carinae, Multaque nauigia a nostris sunt postea capta. Nauibus ex illis autem, praetoria Thracum Quas comites secum duxit uix tres superesse Dicitur incolumes. Inflicta est plaga superbis Thracibus haud grauior, data sunt magis aut mala damna, Debebat cunctis quas gentibus improba poenas. Ensibus hac nostris pugna lacerata pependit Omnia. Quae dederat, persoluit damna tyrannus, Atque parentatum Turcarum sanguine priscis Manibus, ulcisci qui non potuere tyrannos. Confractumque caput Turcis, frangente Philippo, Atque triumphatum dira de gente, triumphum Rege pio ante alios reges portante Philippo. 429 VAL. FL. 4, 557 reddere grates 437 OV. met. 7, 614 tanto... turbine 454 SIL. 2, 596 Haud grauior 455 LVCAN. 7, 431 debet... #poenas#.

430

435

440

445

450

455

460

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SEXTVS

465

470

475

480

485

490

495

175

Sic erat in fatis, placitum sic Omnipotenti. Talia saecla suis iusserunt currere fusis Pollice tres stabili rata Parcae stamina nentes, Carolidae ut ueluti patrem pater ante Selini Marte fugauit, eo satus eius postea natum Vinceret, eiusdem fortunae ac nominis haeres. Credere uix posset quisquam tot posse triremes Imparibus uinci pugnando uiribus unquam, Sed uirtute Dei fuit haec uictoria parta Non hominum, quoniam classis, non uiribus ullis, Tanta, uiris, armis superari instructaque posset. Omnibus atque fuit uisum iam tempus adesse Inclyta christicolis iterum Bizantia regna Quum dent uicta manus et pareat urbs Solimorum, Christigenasque suos, longo post tempore uisos, Accipiat foueatque sinu, fouet ut pia mater. Excidiumque pati subitum quoque uisa superba Gens Othomana fuit, quia gloria parta trophaeis Tam multis illo fuit acri perdita bello, Precipue extulerat sese cum gloria tantum Illius inque loco Fortuna locasset auita Tam celso ut regium solium, superaret ut omnes Viribus atque animis omni certamine reges. Adde quod is multo praesumpserat ante tyrannus Proelia: uictorem sese prius ille uocarat. Sanguinis haud expers fuit haec uictoria nostri. Attamen et damnum spolium solatur opimum, Spesque dabant magnas nobis noua parta trophaea. Nullum etenim maius potuit contingere nomen, Gloria nulla, suos quam sic superasse inimicos, Sub pedibusque suis tantum posuisse tyrannum, Ceruicesque manu regis fregisse potentis, Lapsa foret manibus nam si uictoria nostris, Iure queri fama de inimica posset Hiberus. 483 auita corr.: auitam M 468 OV. met. 6, 239 (et 15, 819; fast. 5, 155) #nominis heres#. met. 2, 70 (passim) #Adde quod#

486 OV.

176

EDICIÓN CRÍTICA

Euasere rates mutilae tam Christides atque Tam lacerae, ut uinctae sint funibus aequore tractae, Remigibusque decem uerrebant aequora multae Caerula, bissenis aliae rubra marmora findunt, Terdenis aliae, uiginti aliae aequora sulcant. Pontificis summi naues geminae mutilatae, Euasere globis confossae aque ictibus aeris, Elapsaeque duae quas gens Trinacria misit. Non tamen has socians naues aequare natando, Strennuus officio ducis est qui functus ubique Magnanimi, nullasque uices uitauit in illo Acri Bistonias bello, discrimina nulla, Doria quam multas inter moderando uehebat. Alobrogumque Piamontesa uocata periclum Est magnum perpessa, periit quia cuncta iuuentus Turcarum saeuis gladiis iugulata. Saboyae Franciscus quinis bis saucius inde recessit Vulneribus. Denae Venetorum sunt mutilatae. Nulla tamen fuerat quantumuis quassa triremis Nostra, recepta foret quae non uirtute uirorum, Vtque ferunt multi, bisseptem nullus Hiberis Turca pedum ratibus posuit uestigia nostris, Namque uiris plenae ueniebant fortibus omnes Egregiosque uiros biscentum quaeque uehebat Singula, qui bello ceciderunt mille perempti Quattuor. Hos preter crudelia uulnera passi Sunt tria, quos semper sua pulchra decora decebunt, Et uirtutis erunt illis insignia priscae. Hispanique duces gestis et nomine clari Occubuere. Periit Ioannes atque Miranda, Assuetus Carli fidus dare pocula nato Atque epulas auri patinis portare ministrans, 506 strennuus corr.: strennus M 499 VERG. Aen. 8, 674 aequora uerrebant 499-500 SIL. 7, 482 rubros... in aequora fluctus VERG. georg. 3, 359 rubro... aequore 518 HOR. epist. 1, 19, 21 #posui uestigia# 522 OV. met. 13, 531 crudelia uulnera | VERG. Aen. 6, 660 #uulnera passi#.

500

505

510

515

520

525

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SEXTVS

530

535

540

545

550

555

177

Plumbea cui femur traiecit sphaerula laeuum. Ductor obit Petrus dictus cognomine Sanctus, Monserratus obit dux os laceratus honestum, Occidit et Lemus Ioannes Corduba, collum Traiectus ferri rubro cum sanguine glande. Cardena diues eques fortissimus atque animosus Occidit Alfonsus pugnando fortiter illa In rate, quae Andradae fuerat primaria Gili, Poncius atque animam uomuit Leo uulnera passus Plurima, cum Turcis dum fortiter in rate pugnat. Solus in hostilem gladium scutumque carinam Hinojosa gerens, galeam fortisque comantem Desiluit, ualidos quum Turcas tresque necasset, Traiectus cecidit iaculo latus in mare utrumque. Transfixusque animam dispersit in atra Bailus Nubila teutonicus. Comes occidit et Briatensis, Parthenopea tulit quem plebs ad proelia alumnum Martia, qui dulci superaret Ariona cantu Isthmariaque feras ad se de rupe trahentem Orphea, Circeos posset seu uincere cantus, Carmina uel Cycnum modulantem morte uocante Dulcia, pertaesis longum solatia cursum. Plurima nobilitas Venetorum caessa periuit, Magnanimi heroes, fortissima robora belli. Inclytus interiit Vincentius atque Quirinus, Vltima fila legunt Parcae claroque Soranzo, Oppetiit Gaspar uir nobilis atque Toraldus. Defunctus uita quoque dux Antonius ingens Marcus, erat dictus qui uir cognomine Landus. Excessit uita fortis quoque Malipierus, Cedere cumque trucem stricto gladio ipse pararet 547 Isthmariaque corr.: Ishmariaque M

549 Cycnum corr.: Cynum M

531 VERG. georg. 4, 232 os... honestum. 533 HOR. carm. 3, 13, 7 rubro sanguine 537 VERG. Aen. 6, 660 #uulnera passi#. 549-550 OV. met. 14, 429-430 ut olim / Carmina iam moriens canit exequialia cycnus MART. 13, 77, 2 Cantator cycnus funeris ipse sui. 554 VERG. Aen. 10, 814-815 extremaque Lauso / Parcae #fila legunt#

178

EDICIÓN CRÍTICA

Contarinus, ei ueniens a parte sinistra Turca ferox animam, terebrata fronte sagitta, Extinxit, gemitumque dedit lapsusque momordit Pronus humum, cupiens accepta rependere damna. Attollensque caput Turcam ter lumine toruo Intuitus; tandem uitam cum sanguine fudit. Pugnauit summa primaria uique Colonae Nauis et affecit magna praetoria clade Thraces, et enituit multa uirtute Saboyae. Multaque dant Veneti pugnantes funera Turcis, Ante alios Venetos uirtus sed tunc Canaleti Est conspecta, uiros qui uir super eminet omnes. Cum tribus est Lygurum nauis congressa carinis Turcarum. Validam Parmensis regulus audax Se tulit in nauem Turcarum, cui comes haesit Aualus Hispanus, fortissimus atque animosus Miles, et ambo manu Turcas perimere potenti Innumeros, multos miserunt ad Phlegetonta. Espinola fuit suram male saucius Hector. Iulius at leuiter perstrictus Turcica uitat Illita, dum clypeo texit se, tela ueneno. Regulus at, magna cognomen qui trahit urbe, Floris habet Sancti quae nomen, corpora multa Turcarum strauit morientia, dextera cuius Fulmineum uibrans lacerabat fulminis ensem Instar, erat Lygurum uectus qui naue patrona. Post uariam pugnam percussus glande lacertum Ille fuit plumbi, sed non impune tulerunt Vulneris id, dextra namque eius plurima caessa Corpora Turcarum, satis estque id uulneris ultus. At Monseñorus caput est lacer atque lacertum, Agmina dum Thracum conantia nostra subire

562 OV. met. 8, 758 #gemitumque dedit# 562-563 VERG. Aen. 11, 418 humum... #momordit#. 564 VERG. Aen. 4, 690 Ter sese attollens 565 VERG. Aen. 2, 532 (OV. met. 2, 610) #uitam cum sanguine fudit#. 574 MART. 7, 45, 11 Haesisti comes 584 VERG. Aen. 4, 579-580 #ensem# / #Fulmineum# 584-585 OV. ars 3, 490 fulminis instar

560

565

570

575

580

585

590

AVSTRIACAE SIVE NAVMACHIAE LIBER SEXTVS

595

600

605

610

615

620

179

Transtra per, in proram foelici sorte retrusit. Ochoa Ricaldus, Bazanus et inclytus armis, Bello equites clari par nobileque ambo uirorum, In ualida uecti naui, Victoria nomen Cui fuit, intrepidi bellantes inclyta gesta Geserunt magnumque decus magnamque coronam Promeruere: canetque uiros hos fama perennis. Inclytus ille fuit Martinus duxque Padilla, Clara sua quoniam patrauit gesta triremi. Et tria coseruit cum Turcis proelia tresque Fortiter ingentes uicit pugnando triremes. At Crucis egregius Sanctae memoranda patrauit Regulus, ut memorant, gesta, omnes. Gloria magna Huic tribuenda uiro sit, quod uictoria parta Quodque manus uictus dedit, et iuga Caesaris hostis Territus, attonitus, supplex amensque subiuit, Quodque libens uoluit magno seruire Philippo Turca ferox. Nulli cedens uirtute secundus Ante, fuit quoniam celer auxiliando Philippi Carolidae fratri. Nulla is momenta reliquit Pugnandi, nullo fuit is non tempore praesens, Haesit eumque comes sectatus, ut alter Achates. Gloria magna uiro, maior sed gloria Carli Debetur natis geminis, quod tale trophaeum, Tanta decora suis, tam magnos atque triumphos Ambo suis meritis dextraque potente pararint Hispanis. Patri soboles similis generoso: Ioannes clarus sol, clarus solque Philippus, Anchora, spes fidei Christi, noua gloria saecli.

597-598 VERG. Aen. 5, 355 merui... #coronam#. quisquam #uirtute secundus#.

609 SIL. 7, 55 #nulli#

5

10

15

20

25

30

35

Frater Martinus Cueua Bethicus Carmonensis franciscanus Francisco Pedrosae literarum humaniorum apprime studioso ac iuuentutis Cuatemalensis egregio moderatori ludique magistro haudquaquam triuiali S. P. D. Legi, Pedrosa eruditissime, bonam Naumachiae tuae Austriacae partem. Libenti quidem animo totam perlecturus deuoraturusque si per ocium mihi licuisset, ita namque obruor negotiis itaque urgeor ad hoc iter tam longum et tam molestum, quod te non dubito latere, breui conficiendum, ut pene nihil superet temporis quod non solum officio amicis debito, sed ne corpusculo quidem superioris molestia itineris lacero ac diuulso reficiendo tribuere possim. Quare expostulandum tibi potius erit, siquidem ita uidebitur, cum sorte mea, quae uix liberum a proximo labore, ad alium multo maiorem diuturnioremque statim me propellit, quam cum uoluntate mea, quae ne uiuam nisi ad morem tibi gerendum nunquam non parata fuit. Quod uero de opere tuo percurri, id eius modi fuit, ut summa me perfuderit laetitia, nec aliud sane dicendi argumentum hoc tempore mihi contingere putauerim. Quo suauius animus meus recrearetur, Deus bone? Quam decorus constansque ordo! Quam foelix rerum series atque cathena! Quanta in narrando dexteritas! Quanta uerborum sententiarumque et copia et proprietas, ut non narratione res ipsa cognosci, sed sensu percipi, non auribus hauriri, sed oculis perspici, soleque meridiano clarius perlustrari uideatur! Et qui procul ab illo Christianorum cum Turcis conflictu abfui, interfuisse me ac singula hisce luminibus conspexisse, manibus attrectauisse, non ut inspectorem tantum, sed ut commilitonem quoque concertatoremque putem. Quae causa est, ut non ad exitum belli durasse et egregiam laudem spoliaque ampla cum his qui re uera interfuerunt pugnaruntque, reportasse uehementer doleam. Pereant occupationes meae, quae me tam suaui lectione tantoque fructu priuarunt! Tu uero, Pedrosa charissime, perge, operique tam excellenti supremam impone manum, quo –certo scio–, quum multorum uirorum 16 Quae corr.: qua M

182

EDICIÓN CRÍTICA

huic literarum generi deditorum animos tibi conciliabis, tum tantum principem, ut est dominus Ioannes ab Austria, quo nullus augustior, nullus sanctioribus moribus ornatior, nullus domi militiaeque foelicior, ac nostrae reipublicae utilior his multis saeculis in terris apparuit et cum hominibus conuersatus est, cum magna nominis tui celebritate demereberis. Vale ex nostra cellula. Calendas Martii, anno millesimo quingentesimo nonagesimo nono, ante lucem.

40

ÍNDICE ONOMÁSTICO 1. ANTROPÓNIMOS CLÁSICOS, MEDIEVALES Y RENACENTISTAS1 Ábrego: 151 Acates: 149, 179 Achates vid. Acates Achelous vid. Aqueloo Achiles vid. Aquiles Achilles vid. Aquiles Acosta Perestrello, Pedro de: XXXII, XXXV

Acosta, Aluarus vid. Acosta, Álvaro de Acosta, Álvaro de: 71 Acosta, Luis de: 80 Adria: 132 Adriacum vid. Adriático Adriático: 40, 75 Aeeta vid. Eetes Aeolus vid. Eolo 1

Aguaviva, Adriano: 71 Águila, Fernando de la: 166 Agustín, Antonio: XXXII, XXXIX Alba, duque de: 69 Albensis dux vid. Alba, duque de Alcimedón: 80 Alcínoo: 64 Alcinous vid. Alcínoo Alecto: XLVII, LXVn29, 32, 43 Alejandro Magno: 16, 17, 30, 123, 173 Alexander Magnus vid. Alejandro Magno Alexandro Magno vid. Alejandro Magno Alí bajá: XLIX, LIII, 52, 162 Alinus baxa vid. Alí bajá

En este índice incluimos los antropónimos de personalidades históricas, literarias y mitológicas mencionados en el estudio introductorio, tanto en el cuerpo como en las notas (n), y en la Austriaca siue Naumachia. Recogemos los nombres latinizados que aparecen en el poema y remitimos a su versión castellana. Con el objeto de no recargar el índice, cuando el nominativo del nombre propio es idéntico al antropónimo castellanizado, no hemos incluido la versión latina (p. e. Málea, del latín Malea). Hemos seguido el criterio de no latinizar nombres de pila, apellidos o sobrenombres que no aparecen latinizados en el poema: en ocasiones solo apuntamos en latín o bien el nombre de pila o bien el apellido o sobrenombre, porque no aparece recogido por Pedrosa de manera completa (p. e.: Bragadinus vid. Bragadino, Marco Antonio). Por su parte, apuntamos el nombre castellano completo siempre que es posible, pues hay algunos antropónimos que Pedrosa menciona solo parcialmente (o bien sin el nombre de pila o bien sin el apellido) porque así habían sido recogidos por Fernando de Herrera en su Relación (p. e.: Bailus vid. Bailio). Anotamos, asimismo, los antropónimos castellanos transcritos con las grafías propias del Renacimiento y remitimos a su versión actualizada (p. e.: Philippo vid. Felipe II).

184

ÍNDICE ONOMÁSTICO

Álvarez de Toledo, García: LI, LXXII, 70, 105, 122, 123 Álvarez, fray Andrés: XXIII Amalteo, Cornelio: XL Amoral, conde de Agamón: 136 Amurates: 119 Andrada, Gil de: L, LI, 80, 84, 94, 95, 110, 177 Andrés, Domingo: XXXIX Anguilara, Flaminio de: 162 Anguilara, Flamminius vid. Anguilara, Flaminio de Angulo, Juan: 164 Angulus, Ioannes vid. Angulo, Juan Aníbal: 75, 93, 123 Anjou, Carlos de: 133 Annibalis vid. Aníbal Antonio, Nicolás: XXIIIn51 Antonius vid. Sostria, Juan Antonio de Anxius vid. Anjou, Carlos de Apeles: 16, 17 Apelles vid. Apeles Aphricus vid. Ábrego Apollo vid. Apolo Apolo: 6, 18, 19, 33 Apolonio de Rodas: XXXVI, 104 Aquarius vid. Acuario Aqueloo: 16, 17 Aquila, Fernandus vid. Águila, Fernando de la Aquiles: LXIII, 16, 17, 72, 121 Aquilón: 76, 84, 94, 98 Arco, Vinciguerra de: 75 Arethusa vid. Aretusa Aretusa: 104 Argello, Gutierre de: 77

Ariadeno Barbarroja: 100, 108, 112, 118, 122, 143 Arión: 103, 177 Aristeo: XL Aristóteles: LV Arrigui: 163 Arrigus vid. Arrigui Arroyo, Marco Antonio: XXXIX Ásculi, Antonio de: 55 Asculus vid. Ásculi, Antonio de Atenea: 14, 15 Atlas: 29, 74 Aualus, Caesar vid. Ávalos, César de Augusto, Octaviano: XXXVII, XXXVIII, XL, XLIII, XLIV, LI, LXn21, LXI, LXIV, LXIX-LXXV, 4, 10, 11, 20, 21, 81, 109, 110, 125, 126 Augustus vid. Augusto Aurora: LXIII, 60, 62, 95-97, 143 Ausonio: LVII, 11n2 Austria, Juan de: XXXIV, XXXVI, XL, XLII, XLVI, XLIX-LIV, LVI, LX, LXI, LXIII-LXIVn26, LXV-LXVII, LXXLXXV, 3, 5, 8, 9, 22, 23, 29, 57, 60, 64, 81, 84, 86, 87, 89-96, 100, 102, 105, 107, 109, 110, 120, 141, 144, 145, 149, 151, 156, 158, 165, 166, 168, 170, 171, 179, 181 Austrius vid. Austria, Juan de Austro: 31, 64, 127, 148, 150 Ávalos, César de: 74, 77, 92, 178 Ayala, Francisco: 71 Ayala, Franciscus vid. Ayala, Francisco Ayala, Martín de: 69 Ayala, Martinus vid. Ayala, Martín de

ANTROPÓNIMOS CLÁSICOS, MEDIEVALES Y RENACENTISTAS

Bailio: 177 Bailus vid. Bailio Ballonus, Astur vid. Balon, Ástor Balon, Ástor: XLIX, 51, 53, 55, 56 Barahona, Gonzalo de: 70 Barahona, Gonzalus vid. Barahona, Gonzalo de Barbarigo, Agustín: LII, LXVIn30, 101, 120, 122, 152, 154 Barbarigus vid. Barbarigo Bazán, Alfonso: 171, 179 Bazán, Álvaro de (marqués de Santa Cruz): LII, LIII, 70, 79, 91, 93, 94, 97, 101, 120, 121, 158, 159, 170, 179 Bazán, Pedro: 69 Bazanus, Alfonsus vid. Bazán, Alfonso Bazanus, Petrus vid. Bazán, Pedro Bellona vid. Belona Belona: LXVIn29, LXXVI, 43, 137 Benabidus, Martinus vid. Benavides, Martín de Benavides, Martín de: 71 Benavides, Rodrigo de: 84 Berardo: 163 Berardus vid. Berardo Béroe: LXVI, 104 Bifolo, Ángelo: 168 Bifolus, Angelus vid. Bifolo, Ángelo Bonaguisi: 167 Bonaguissus vid. Bonaguisi Boneli, Miguel: 86 Bonellus, Michael vid. Boneli, Miguel Bóreas: 37, 94, 148, 150, 151 Bracancio, Tiberio: 74

185

Bracatius vid. Bracancio, Tiberio Bragadino, Marco Antonio: XLIX, 53, 56, 57 Bragadinus vid. Bragadino, Marco Antonio Brontes: 71, 149 Bruto, Lucio Junio: 148 Brutus vid. Bruto, Lucio Junio Cabrera, Víctor de: XX Calcensis, Hector vid. Calche, Héctor de la Calche, Héctor de la: 73 Camargo, Pablo de: XVII Camillus vid. Camilo, Lucio Furio Camilo, Lucio Furio: 46 Campegio, Flaminio: LXXIVn47 Canaleto, Antonio: 87, 97, 178 Canaletus vid. Canaleto, Antonio Caracosa: 146, 162 Caracossa vid. Caracosa Caramano: 121 Caramanus vid. Caramano Cardena, Alfonsus vid. Cárdenas, Alfonso de Cárdenas, Alfonso de: 177 Cárdenas, Bernardino de: LIII, LXII, 123, 157 Cardona y Requesens, Galcerán de: 80 Cardona, Juan de: L, LIV, LXVI, 90, 164 Caribdis: 64, 105, 149 Carlomagno: LXXVIIIn60 Carlos V: XL, LVI, LXI, LXII, 22, 23, 30, 47, 51, 61, 67, 79, 100, 103-106, 118, 121, 139, 143, 158, 165, 176, 179 Carlota de Lusiñán: 129, 130

186

ÍNDICE ONOMÁSTICO

Carolides vid. Austria, Juan de Carolus Quintus vid. Carlos V Caronte: LXVI, 43 Carrillo, Catalina: XX, XXVI Carrillo, Fernando: 83 Carrillo, Luis: 83 Carrillus, Ferdinandus vid. Carrillo, Fernando Carrillus, Ludouicus vid. Carrillo, Luis Carybdis vid. Caribdis Castaldo, Batista: LII, 119 Castaldus, Baptista vid. Castaldo, Baptista Catón: 117, 128 Catulo: CI Céfiro: LXVIII, 37, 59, 63, 95, 144, 150 Celeno: 105 Centella, Enrique: 71 Centella, Enrricus vid. Centella, Enrique Cerbellonius vid. Cerbelón, Gabriel Cerbelón, Gabriel: 75 Cerbero: 40, 73, 103 Cerberus vid. Cerbero Cervantes, Miguel de: XXVIII Charon vid. Caronte Chérilo vid. Quérilo de Yaso Cherilus vid. Quérilo de Yaso Christus vid. Cristo Cicerón: CI Cicno: 177 Cid: LXXVIIIn60 Cimódoce: LXVI, 104, 165 Cimotoe: LIII, LXVII, 144 Cintia: LXIII, LXXVI, 64 Circe: 16, 17

Circes vid. Circe Cirene: LXVI, 104 Clemens Septimus vid. Clemente VII Clemens, Guillenus vid. Clemente, Guillén de San Clemente VII: 18, 19 Clemente, Guillén de San: 80 Cleopatra: LXIX Climene: LXVI, 104, 165 Clío: LXVI, 104 Clymene vid. Climene Coelius vid. Fosqui, Celio de Colona, Camillus vid. Colonna, Camilo Colona, Marcus Antonius: vid. Colonna, Marco Antonio Colona, Pompeius vid. Colonna, Pompeyo Colonna, Camilo: 86 Colonna, Marco Antonio: LII, LIV, LXIVn27, 101, 120, 121, 161, 178 Colonna, Pompeyo: 86 Constantino, emperador: 35 Constantinus vid. Constantino, emperador Contarino, Jerónimo: 178 Contarino, Juan: 173 Contarinus, Ioannes: vid. Contarino, Juan Contarinus vid. Contarino, Jerónimo Conte, Pedro: XLIX, 53 Contus, Petrus vid. Conte, Pedro Córdoba Lemos, Juan de: 70, 177 Córdoba, Luis de: 83, 144

ANTROPÓNIMOS CLÁSICOS, MEDIEVALES Y RENACENTISTAS

Corduba Lemus, Ioannes vid. Córdoba Lemos, Juan de Corduba, Ludouicus vid. Córdoba, Luis de Corebo: 151 Corebus vid. Corebo Cornara, Catharina vid. Cornaro, Catalina Cornaro, Catalina: 130 Cornaro, Marco: 130 Cornarus, Marcus vid. Cornaro, Marco Cornia, Ascanio de la: LII, 75, 123 Cornia, Ascanius vid. Cornia, Ascanio de la Corte-Real, Jerónimo de: XXXII, XXXV-XXXVI, XXXVIII, LVIIn9, LXn20, LXVIIIn41, LXXVIII, LXXIXn63 Cortés, Juan Batista: 162 Cortessus, Ioannes Baptista vid. Cortés, Juan Batista Corvino, Matías: LII Costiol, Jerónimo: XXXIX Cristo: XLVIII, XLIX, LXXVIII, LXXX, 8, 18, 19, 27, 29, 30, 36, 38, 39, 41, 43, 44, 47, 48, 51, 57, 5962, 65, 66, 68, 69, 77, 78, 83, 85, 89, 98, 100, 103, 106, 107, 119, 129, 132-136, 145, 150, 154, 173, 179 Cuadra, Jerónimo de la: 71 Cueua, frater Martinus vid. Cueva, fray Martín de la Cueva, Francisco de la: XIV, XV, XXII Cueva, fray Martín de la: XXIII, XXIV, XXVIII, XXXII, XLI, XLV, XLVI, 181 Cycnus vid. Cicno

187

Cymodocea vid. Cimódoce Cymothoe vid. Cimotoe Cyrene vid. Cirene Dandelot, Francisco Coligny: 133 Dandelotus vid. Dandelot, Francisco Coligny Dédalo: 165 Deiopea vid. Deyopea Demonio vid. Diablo Deus vid. Dios Deyopea: LIV, LXVI, 165 Diablo: XLVIII, LI, LXIV, LXV, LXXVII, 18-19, 44 Diabolus vid. Diablo Díaz del Castillo, Bernal: XXI Díaz del Castillo, Francisco: XXI Dione: 127 Dionisos: 30 Dios: XLVIII, LII, LXI, LXIV, LXV, LXIX-LXXI, LXXVI, LXXVII, LXXIXLXXXI, 5, 18-23, 26, 40, 41, 44, 45, 49, 62, 66, 81, 89, 98, 100, 107, 117, 124, 125, 133, 138, 141, 144, 146-147, 159, 174, 175, 181 Doria, Andrea: LI, LII, LXVn28, 71, 72, 77, 90, 107, 122, 154, 163, 164, 171, 176 Doria, Ioannes vid. Doria, Juan Doria, Ioannetinus vid. Doria, Juanetín Doria, Juan: 75 Doria, Juanetín: 90 Doria, Pedro Franco: 84 Doria, Petrus Francus vid. Doria, Pedro Franco Dracola vid. Draculea, Vlad Draculea, Vlad: LII, 119

188

ÍNDICE ONOMÁSTICO

Dragut: 123 Dragutus vid. Dragut Duodo, Francisco: 87, 93 Duodus, Franciscus vid. Duodo, Francisco Eetes: 86 Elbicina, Honorato: 162 Elbicina, Onoratus vid. Elbicina, Honorato Eliz de Laso, Alonso: XXVII, XLI, 3, 4 Eneas: XXXVIII, LX, LXIV Ennio: LXIX Enríquez de Ribera, Fernando (duque de Alcalá): 71 Enríquez de Ribera, Fernando: 71 Enríquez, Diego: 71, 167 Enríquez, Enrique: 80 Enrricus Ribera, Fernandus vid. Enríquez de Ribera, Fernando Enrricus, Didacus vid. Enríquez, Diego Enrricus vid. Enríquez, Enrique Eolo: LIII, LXVII-LXVIII, 51, 144 Epaminondas: 5 Erasmo de Rotterdam: 14, 15 Erasmus vid. Erasmo de Rotterdam Ercilla, Alonso de: XXXII, XXXVI Eredia vid. Heredia Escanderbergus vid. Skanderberg (Jorge Castriota) Escila: 64 Escipión, Publio Cornelio: 46, 123 Escobar, Pablo de: XXII Esforza, Pablo: 73 Esforza, Paulus vid. Esforza, Pablo Especiano, Batista: 69 Especiano, Pompeyo: 69

Espeleta, Cristóbal de: 69 Espina: 163 Espínola, Héctor: 77, 178 Espuche, Rafael: 69 Espuchus, Rafael vid. Espuche, Rafael Estacio: CI Estérope: 149 Euro: LXVIII, 34, 95, 119, 143, 144, 148, 150-151, 165, 169 Fabriano, Jacobo de: 55 Fabrianus, Iacobus vid. Fabriano, Jacobo de Fabricio Luscino, Gayo: 46 Fabricius vid. Fabricio Luscino, Gayo Faetón: 16-17 Fama: XLVIII, LXVI, 49, 51, 78, 168 Fauonius vid. Favonio Favonio: 151 Febe: LXXVI, 47, 96 Febo: LXIII, LXXVI, 33, 47, 54, 64, 74, 76, 95, 97, 136, 142, 163, 170 Felipe II: XIX, XXVII, XXXVI, XLI, XLVII-XLVIII, LIV, LVI, LX, LXIn22, LXV, LXX, 4, 8-9, 29, 35-36, 38, 40, 42, 43, 45-51, 57, 62, 63, 68, 72, 77, 84, 87, 91, 97, 100, 102-106, 120, 122, 136, 137, 141, 144, 146, 147, 174, 179 Fermo, Erasmo de: 55 Fermus, Erasmus vid. Fermo, Erasmo de Fernández de Córdoba, Gonzalo: 83 Fernández de Córdoba, Juan: 70

ANTROPÓNIMOS CLÁSICOS, MEDIEVALES Y RENACENTISTAS

Fernandus Corduba, Gonzalus vid. Fernández de Córdoba, Gonzalo Fernandus Corduba, Ioannes vid. Fernández de Córdoba, Juan Fiesco, Lupo de: 73, 74, 90 Fiescus, Lupus vid. Fiesco, Lupo de Figueroa, Lope de: LIII, 69, 84 Figueroa, Lupus vid. Figueroa, Lope de Filiberto, Emmanuel: 87 Filibertus, Emanuel vid. Filiberto, Emmanuel Filódoce: LXVI, 104 Fortuna: LXIVn26, 97, 117, 146, 162, 168, 170, 174, 175 Fosqui, Celio de: 55 Francisco I de Francia: 61, 67 Franciscus (Gallorum rex) vid. Francisco I de Francia Franco de Buitrón, Ruy: 70 Franco, Hernando: XIII, XXIII Francus vid. Franco de Buitrón, Ruy Furias: XLVIII, LXV, LXXVII Gabriel, arcángel: XLIX, LXV, LXVIII, LXXII

Galatea: LXVI, 104, 144, 165 Galceranus vid. Cardona y Requesens, Galcerán de Gambara, Lorenzo: XXXIX García de Padilla, Diego: 75 García de Valverde, Diego: XLVII Garcia Toleti vid. Álvarez de Toledo, García Gedeón: 20, 21, 86 Genaro, Tiberio de: 74

189

Genarus, Tyberius vid. Genaro, Tiberio de Gherardi, P.: XXXVI, XXXIX, LXXIV n47, LXXVIIIn62 Goito: 53 Goitus vid. Goito Gómez de Ciudad Real, Alvar: 20, 21 Gomezius, Aluarus vid. Gómez de Ciudad Real, Alvar Gonzaga, Octavio: 78, 164 Gonzaga, Ottauius vid. Gonzaga, Octavio Gonzaga, Segismundo: 74 Gonzaga, Sigismundus vid. Gonzaga, Segismundo Gonzaga vid. Gonzaga, Octavio Grauius, Iohannes: XXIV Grimaldi, George: 74 Grimaldus vid. Grimaldi, George Guidas, Gerónimo vid. Vida, Jerónimo Guterrius vid. Argello, Gutierre de Hauster vid. Austro Héctor: 72, 73, 121 Hércules: 14, 15, 37, 65 Heredia: 166 Herrera, Fernando de: XXVII, XXXIX, XLIIIn32, XLIV, L, LXII, LXVII Herrera, Isabel de: XV Héspero vid. Véspero Homero: 3, 6, 10, 11, 16, 17, 22, 23, 107 Homerus vid. Homero Horacio: CI, 10-13, 15n7 Horatius vid. Horacio Huníades, Juan: LII Huníades, Matías: 119, 138

190

ÍNDICE ONOMÁSTICO

Iacobus vid. Jacobo II de Chipre Iannus vid. Jano Iason: vid. Jasón Ieronimus Vida vid. Vida, Jerónimo Ieronimus vid. Jerónimo, san Insulano vid. Álvarez, fray Andrés Ioannes ab Austria vid. Austria, Juan de Iob vid. Job Iuda vid. Judas Iulius vid. Rangón, Julio Iuno vid. Juno Iuppiter vid. Júpiter Iúppiter vid. Júpiter Iustinianus, Petrus vid. Justiniano, Pedro Jacobo II de Chipre: 129, 130 Jano: 137 Janto: LXVI, 104 Jasón: 86 Jerónimo, san: LXXVn50, LXXVI, 16, 17 Jesucristo vid. Cristo Jesús vid. Cristo Job: 16, 17 Juan II de Chipre (Juan Último): 129 Judas: 37 Julio César: CI Juno: 16, 17 Júpiter: 14, 15, 127, 150 Justina, santa: LXIXn42 Justiniano, Pedro: 87 Juvenal: CI Lacinia: 94 Lactancio Firmiano: 14, 15 Lactantius Firmianus vid. Lactancio Firmiano

Lando, Marco Antonio: 177 Landus, Marcus Antonius vid. Lando, Marco Antonio Lanoy, Pompeyo de: 79 Lasso, Gutierre: 79 Lassus vid. Lasso, Gutierre Latino, Juan: XXXII, XXXIII, XXXV, XXXVI, XXXVIII, LXXVIII Leandro: 86 Leni, Monseñor de: 87, 178 Leno, Monseñorus vid. Leni, Monseñor de Leo Decimus vid. León X. León X: 18, 19, 66 Leucotea: 144 Liévana, Pedro de: XXV, XLI, 5 Lisipo: 16, 17 Lobo, Vargas: XXIII Lodrón, Alberico: 75 Lodronus, Alberico vid. Lodrón, Alberico Lot: LXXXII, 149 Lucano: XXXVII, XXXVIII, LV, LXIV, CI Lucas, san: LXXX-LXXXII Ludouicus vid. Saboya, Luis de Lutero, Martín: 135 Lutherus vid. Lutero, Martín Lysippo vid. Lisipo Lyssippus vid. Lisipo Maemet, Bei: LIII, 159 Maemet, Sain: LIII, 159 Maemetus, Beius vid. Maemet, Bei Maemetus, Sainus vid. Maemet, Sain Mahoma: 35 Mahomet: XLVII, 31, 66, 119, 139 Mahometus vid. Mahomet Mal Lara, Juan de: XXXII, LXn21, 81

ANTROPÓNIMOS CLÁSICOS, MEDIEVALES Y RENACENTISTAS

Malara vid. Mal Lara, Juan de Malatesta, Carlo: XL Malipiero: 177 Malipierus vid. Malipiero Malta, Pedro de: 153 Malta, Petrus vid. Malta, Pedro de Malvezi, Roberto: XLIX Manes: 43, 103, 136-137 Manrique, Pedro: XXXII Manuel, Pedro: 71 Manuel, Petrus vid. Manuel, Pedro Marcial: CI Marco Antonio: LXIX, LXXI, 81, 86, 109, 125, 142 Marcos, san: LXXXI, LXXXII, XLVIII, LXIV, 40 Mari, Estéfano de: 75 María vid. Virgen Mariñano, marqués de: 75 Mariñanus vid. Mariñano, marqués de Marroquín, Francisco del Valle: XIV, XX Mars vid. Marte Marte: LXVIn29, LXXVI, 5, 12, 13, 35, 43, 46, 48, 55, 60-62, 64, 66, 69, 73, 79, 83, 89, 100, 103, 109, 111, 115, 128, 135, 136, 139, 145, 147, 148, 151, 154, 155, 160, 163, 166, 168, 175 Martel: 168 Martinengo, Néstor: 53 Martinengus, Nestus vid. Martinengo, Néstor Marus, Stephanus vid. Mari, Estéfano de Mateo, san: LXXX, LXXXI

191

Mathia vid. Huníades, Matías Mauors vid. Marte Maximiliano II de Hungría: 134 Mecenas: 12, 13 Medicinus, Thomas vid. Médicis, Tomás de Médicis, Tomás de: 167 Mejía, Hernando: XX Mejía, Juan: 80, 160 Melgareius, Didacus vid. Melgarejo, Diego Melgarejo, Diego: 72 Melicerta vid. Melicertes Melicertes: 143 Mendoza, Bernardino de: 121 Mendoza, Bernardinus vid. Mendoza, Bernardino Mendoza, Hurtado de: 81 Mendoza, Hurtadus vid. Mendoza, Hurtado de Mendoza, Ioannes: vid. Mendoza, Juan de Mendoza, Juan de: LII, 122 Mexia vid. Mejía, Juan Miranda, Ioannes vid. Miranda, Juan de Miranda, Juan de: 176 Mithridates vid Mitrídates Mitrídates: 138 Mocénigo, Pedro: 130 Mocenigus, Petrus vid. Mocénigo, Pedro Moecenas vid. Mecenas Moisés: LXI, LXXI Moncada, Michael vid. Moncada, Miguel de Moncada, Miguel de: 69, 72, 146 Monroy, Isabel de: XXVI

192

ÍNDICE ONOMÁSTICO

Monserrate de Guardiola: 177 Monserratus vid. Monserrate de Guardiola Mora, Rodrigo de: 72 Musas: LXXVIII, LXXIX, 103, 106 Mustafá bajá: XLIX 52, 123 Mustafa baxa vid. Mustafá bajá Naldino, Julio: 163 Negrón, Ambrosio: 75 Némesis: XLIX, LXVI, 50, 101, 112, 130, 137, 139, 156, 161 Neptuno: LIII, LXVI, LXVII, 118, 143 Nevio: LXIX Nigranus, Ambrosius vid. Negrón, Ambrosio Nono de Panópolis: XXXVI Noto: 66, 100 Notus vid. Noto Ochialí: 123, 147, 155, 164, 169, 173 Ochialus vid. Ochialí Ochoa de Ricalde: 179 Ochoa Ricaldus vid. Ochoa de Ricalde Odiseo: LXIV Orfeo: 103, 177 Orión: LXIII, 31, 115, 142 Orpheus vid. Orfeo Osorio, Diego: 72, 166 Osorius, Didacus vid. Osorio, Diego Ouidius vid. Ovidio Ovidio: LVII, CI, 10, 11, 20, 21 Padilla, Martín de: 179 Padilla, Martinus vid. Padilla, Martín Padilla, Pedro de: 70, 79 Padilla, Petrus vid. Padilla, Pedro de

Padilla vid. García de Padilla, Diego Palinuro: 54 Palinurus vid. Palinuro Pallas vid. Atenea Parcas: LXVI, 43, 154, 175, 177 Paredes, Antonio de: 153 Paredus vid. Paredes, Antonio Paulo III: 67 Paulus Tertius vid. Paulo III Paz, Álvaro de: XIV, XV, XVIn20, XXn32, XXII Pedro, san: XLVIII, LXIV, LXXVII, 38, 42 Pedrosa y Ávila, Francisco de: XXIX Pedrosa, Francisco de (hijo del poeta Pedrosa): XVn14, XXI Pedrosa, Francisco de (padre del poeta Pedrosa): XV Pedrosa, Francisco de (poeta): XIIIXXIX, XXXIII, XXXIVn15-XLVII, L, LVn1-LX, LXII, LXIV, LXVII, LXX, LXXIII, LXXVI, LXXVII, LXXXII, LXXXV, C, CI, 4-9, 11n3, 13n6, 19n10, 29, 181 Pedrosa, Franciscus vid. Pedrosa, Francisco (poeta) Pegaso: 165 Penates: 67, 102, 108 Peñalosa, Isabel de: XVIII Pertau: 173 Pertaus vid. Pertau Phaeton vid. Faetón Phaetón vid. Faetón Philippe vid. Felipe II Philippo vid. Felipe II Philippus vid. Felipe II Philodoce vid. Filódoce

ANTROPÓNIMOS CLÁSICOS, MEDIEVALES Y RENACENTISTAS

Phoebus vid. Febo Pialí bajá: 113, 123 Pialus baxa vid. Pialí bajá Piérides: 30, 103, 106, 166 Píndaro: 12, 13 Pindarus vid. Píndaro Pineda, María de: XVI Pío II: 65 Pío IV: LXXVIIn59, 162 Pío V: XLVII-XLVIII, L, LXVIn30, LXXVIIn59, 35, 36, 45, 68 Piracmón: 149 Piroeis: 136 Pirro: 47, 93 Pius Secundus vid. Pío II Polifemo: 71, 75, 149 Polyphemus vid. Polifemo Pompeius vid. Lanoy, Pompeyo de Pompeyo, Gneo: 138 Ponce de León, Manuel: 69, 17 Poncius Leo, Manuel vid. Ponce de León, Manuel Portuc: 123 Portucus vid. Portuc Portuno: 144 Portunus vid. Portuno Proteo: XL, XLIII, LI, LXVI, LXVIII, LXXII, 14, 15, 103, 107 Protheo vid. Proteo Protheus vid. Proteo Ptolemeus vid. Tolomeo Pucini, Juan María: 167. Pucinus, Maria vid. Pucini, Juan María Pujol, Juan: XXXII Pyragmon vid. Piracmón Pyrrhus vid. Pirro

193

Pythius vid. Apolo Quadra, Hieronimus vid. Cuadra, Jerónimo de la Quérilo de Yaso: 16, 17 Quirino, Vincenzio: 177 Quirino, dios: 75, 162 Quirinus, Vincentius vid. Quirino, Vincenzio Quirinus vid. Quirino Quistellus vid. Quistelo, Vincencio Quistelo, Vinzencio: 167 Rangón, Julio: 178 Rebolledo, Jorge de: 166 Rebolledus, Georgius: 166 Reinoso, Sancho: 70 Renosus, Xantus vid. Reinoso, Sancho Riniero: 167 Rinierus vid. Riniero Rodericus vid. Benavides, Rodrigo de Rodríguez Andino, Cristóbal: XV, XVIII

Romagaz: 86 Romagazus vid. Romagaz Romero, Julián: 123 Romerus, Iulanus vid. Romero, Julián Rómulo: 12, 13 Romulus vid. Rómulo Rufo, Juan: XXXII, XXXV, XXXVI, XXXVIII, LVIn6, LXXIX Rutia: LXII Sabelo, Troilo: 163 Saboya, Francisco de: 176 Saboya, Luis de: 129, 130, 178 Saboyae, Franciscus vid. Saboya, Francisco de

194

ÍNDICE ONOMÁSTICO

Salazar Carrillo, Fernando de: XX, XXVI, XLI, 6 Salazar Carrillo, Pedro de: XX, XXVI, XXXIVn15, XLI, 7 Salazar, Eugenia de: XXVI Salazar, Eugenio de: XX, XXV, XXVI Salutato: 167 Salutatus vid. Salutato Sánchez, Francisco: XVII Sánchez, fray Antonio: XXIV Sanctus Iacobus vid. Santiago Sande, Álvaro de: LII, 69, 113, 123 Sandensis, Aluarus vid. Sandes, Álvaro de Santa Cruz, marqués de vid. Bazán, Álvaro de Sanctae Crucis regulus vid. Bazán, Álvaro de Santiago: XLVIII, LXIV, 39 Sauli, Bendinelo: 73 Saulus, Bendinellus vid. Sauli, Bendinelo Sayabedra, Fernandus de vid. Sayavedra, Fernando de Sayavedra, Fernando de: 80, 160 Sayavedra, Gonzalo de: 80 Scipio vid. Escipión, Publio Cornelio Scylla vid. Escila Segismundo II: 48 Selim II: XLIV, XLVII, XLVIII, LII, LXVn29, LXVIn33, 20, 21, 26, 27, 31, 32, 35, 51, 52, 107, 126, 131, 134, 136, 147, 175 Selín vid. Selim II Selinus vid. Selim II Semíramis: 77

Serrano, Gayo Atilio Régulo: 47 Serranus vid. Serrano, Gayo Atilio Régulo Sigimundus vid. Segismundo II Silio Itálico: CI Silva, Fernando de (conde de Cifuentes): 123 Silva, Juan de: 71 Simón: LXXX, 38 Sinón: 56 Siroco: 173 Sirocus vid. Siroco Skanderberg (Jorge Castriota): LII, 119 Sofi, Ismael: LII, 119 Soldatellus vid. Soldatelo Soldatelo: 55 Solimán el Magnífico: 61, 63, 100, 122, 131, 139 Solimanus vid. Solimán el Magnífico Sophius, Ismael: vid. Sofi, Ismael Soranzo: 177 Soranzus vid. Soranzo Sostria, Juan Antonio de: 55 Soto, Juan: 146 Sotus, Ioannes vid. Soto, Juan Specianus, Baptista vid. Especiano, Batista Specianus, Pompeius vid. Especiano, Pompeyo Speleta, Christophorus vid. Espeleta, Cristóbal de Steropes vid. Estérope Suárez, Juan: XIVn7 Sylua, Fernandus vid. Silva, Fernando Sylua, Ioannes vid. Silva, Juan de

ANTROPÓNIMOS CLÁSICOS, MEDIEVALES Y RENACENTISTAS

Talía: 30 Tamberlán: 138 Tamberlanus vid. Tamberlán Tarquinio, Arrunte: 148 Tarquinus vid. Tarquinio, Arrunte Tasso, Torcuato: LVI Tello, Francisco: 79 Tellus, Franciscus vid. Tello, Francisco Temístocles: 5 Tereo: 54 Tereus vid. Tereo Tersites: 16-17 Tetis: XLIX, LXXVI, 51, 62, 64, 65, 97, 136, 141-143, 163 Thalia vid. Talía Thersites vid. Tersites Thysiphone vid. Tisífone Tiepolo, Balon: XLIX, 53 Tiepolus vid. Tiepolo, Balon Tisífone: 43. Tolomeo: 128. Tomumbeius vid. Tomumbeyo Tomumbeyo 131 Toraldo, Gaspar de: 177 Toraldus, Gaspar vid. Toraldo, Gaspar de Tornabuoni: 167 Tornabuonus vid. Tornabuoni Torrella, Alexander vid. Torrellas, Alejandro Torrellas, Alejandro: 79, 80, 160 Torres y Aguilera, Jerónimo de: XXXIX

Tritón: LXVII, 144, 165 Trujillo, Alonso de: XXIII Turno: LXI

195

Tutauilla, Marcus Antonius vid. Tutavilla, Marco Antonio Tutauilla, Vincentius vid. Tutavilla, Vincenzio Tutavilla, Marco Antonio: 74 Tutavilla, Vincenzio: 73 Ucalegón: 56 Ugoni, Pompeo: LXXIVn47 Ulises: 10, 11, 64, 121, 141 Urbina, Didacus vid. Urbina, Diego Urbina, Diego: 72 Ursino, Horacio: 163 Ursino, Paulo Jordán: 162, 163 Ursino, Virgilio: 73, 163 Valerio Flaco: CI Valerio Flaco: XXXVI Valla, Lorenzo: XXIV Vargas, Didacus vid. Vargas, Diego de Vargas, Diego de: 71 Vascus Coronatus vid. Vázquez de Coronado, Juan Vasquus, Baptista vid. Vázquez, Batista Vázquez de Coronado, Juan: 80, 84 Vázquez, Batista: 81 Vázquez, Francisco: XIII-XV, XXII Velasco, Juan de: 71, 80 Velascus, Ioannes vid. Velasco, Juan de Veltri, Horacio de: XLIX, 53 Veltrius, Horatius vid. Veltri, Horacio de Veniero, Sebastián: 87 Venierus vid. Veniero, Sebastián Venus: LXn20, 127, 128, 143 Vera, Baltasar de: XIV, XXII Vergilio vid. Virgilio

196

ÍNDICE ONOMÁSTICO

Vergilius vid. Virgilio Verzosa, Juan de: XXXII Véspero: LXIII, 96, 97, 172 Vicemano, Francesco: XL Victoria: 170 Vida, Jerónimo: XXXV, XXXVI, 18, 19 Villalpando, Bernardino de: XXIII Vinciguerra vid. Arco, Vinciguerra de Virgen del Rosario: LXIXn42 Virgen: XLVII, L, LI, LIII, LIX, LXV, LXVIII, LXXVIII, 30, 62, 106, 141 Virgilio: XXXVI, XXXVII, LV, LIX, LXV, LXVII, LXIX, LXXIV, CI, 10, 11, 22, 23, 73, 107, 141 Virgo vid. Virgen Virués, Cristóbal de: XXXVI Vitellus, Chapinus vid. Vitelo, Chapín Vitelo, Chapín: 123 Viua aqua, Adrianus vid. Aguaviva, Adriano Vltimus, Ioannes vid. Juan II de Chipre (Juan Último)

Vlysses vid. Ulises Vniadus, Ioannes vid. Huníades, Juan Vniadus, Mathia vid. Huníades Matías Vrsinus, Paulus Iordanus vid. Ursino, Paulo Jordán Vrsinus, Virgilius vid. Ursino, Virgilio Vulcano: LXn20 Xantho vid. Janto Zapata, Pedro: LXI, 84 Zapata, Petrus vid. Zapata Pedro Zephyrus vid. Céfiro Zuleta, Catalina de: XVII Zuleta, Pero Martín de: XVII Zuñiga, Ioannes vid. Zúñiga, Juan de Zúñiga, Juan de: 70 Zuñiga, Ludovicus vid. Zúñiga, Luis de Zúñiga, Luis de: 79

ÍNDICE ONOMÁSTICO 2. AUTORES CONTEMPORÁNEOS Álvarez Sánchez, A.: XIVn9, CIII Alves, H. J. S.: XXXVn19, LXXIXn63, CIII

Barboza Leitón, I.: XXVIn63, CIII Bejarano, V.: LXXVn50, CIII Blanco, M.: XXXIII, CIII Calderón Reina, M.: LIXn16, CIII Calvo Oviedo, M.: XXVIn63, CIII Carande Herrero, R.: LXn21, CIII Carriazo Ruiz, J. R.: XXVIn63, CIII Castellanos de Losada, B. S.: XXIVn51, CIII Cejador y Frauca, J.: XXIVn55, CIII Cesare, M. A. di: XXXVn20, CIV Charlo Brea, L.: LXXVIIn58, CIV Cicchetti, E.: LXXIXn64, CIV Cristóbal López, V.: LIXn16, LXVIIn36, CIV Curtius, E. R.: LXIIIn25, LXXIVn49, CIV

Díaz Gito, M. A.: LXVIIn36, CIV Espírito Santo, A. M.: XXXVn20, CIV Estefanía Álvarez, M.ª D. N.: LXVIIIn40, CIV Fernández de la Cotera, P.: XXXIV, LXXVIn52, LXXVIIIn60, CIV Fernández Navarrete, M.: XXIXn73, XXXIn1, CIV Gallardo, B. J.: XXXII, XXXVn19, CV Gaos, V.: XXIXn71, CV García Hernán, D.: XXXIVn15, CV García Oro Marín, J.: XXXIVn15, CV Gardner, J.: XXXVn20, CV

Gembero Ustárroz, M.ª: XIIIn2, XXIIIn47, 49, CV González Dávila, D.: XXVn57-58, CV

Herrera, R. A.: XVIIn21-22, XXn33, XXXIVn15, CV Herrero García, M.: XXIXn71, CV Ijsewijn, J.: XCn2, CV Infantes, V.: XXVIn63, CV Jiménez del Castillo, J. C.: XXXVIn24, XLn30, XLIn31, LVn1, LVIIIn15, LIXn16, LXVIn35, LXXn44, LXXIVn47, 49, CV, CVI Laird, A.: XXXIVn16, CVI Lanning, T.: XIVn9, XXn37, CVI Lemons, A.: LXXVIIIn62, CIX Lida de Malkiel, M.ª R.: LXIIn23, CVI

López de Toro, J.: XXIVn55, XXXIII, XXXVn19, XXXIX,

XXXII, XLVII,

CVI

Luque Lozano, A.: LIXn17, CVI Maestre Maestre, J. M.: XXXIX, LXXIVn49, XCn2, CVI Maldonado Macías, H.: XXVIn62, 65, XVIIn66, CVI Mancing, H.: XXVIII, XXIX, CVII Mañas Núñez, M.: XXIIIn50, XXIVn54-56, CVII Mehtonen, P.: LVn3, CVII Menéndez Pelayo, M.: XIV, XXIVn55, XXVn57, XXXII, XXXVn19, XXXVIn22, CVII

198

ÍNDICE ONOMÁSTICO

Moore, C. H.: LXVIIIn39, CVII Owen, S. G.: 21n11, CVII Pascual Barea, J.: LXXXVn1, CVII Pérez-Puente, L.: XIVn9, XXIIn44, CVII

Plagnard, A.: XXXIII, CVII Portela Silva, M.ª J.: XXXIVn15, CV Pozuelo Calero, B.: LIXn16, LXXXVn1, CIn136, CVII Ramírez, E.: XXVIn63, CVIII Rigaux, M.: XXXIV, XXXVn18, CVIII Rodríguez Moñino, A.: XXVn57, XXVIn61-62, 64, CVIII Rodríguez Ten, M.ª E.: LIXn16, LXXVIIIn61, CVIII Rodríguez-Pantoja, M.: LXVIIn36, CVIII

Rosell, C.: XXXI, XXXIIn3-4, CVIII Sacré, D.: XCn2, CV Sáenz de Santa María, C.: XIVn6, CVIII

Sainz de Baranda, P.: XXIXn73, XXXIn1, CIV Salazar, R. A.: XXIIn45, CVIII

Salvá, M.: XXIXn73, XXXIn1, CIV Salvadó Recasens, J.: XXXIX, CVIII Sánchez Marín, J. A.: LXXVIIIn62, CVIII

Sanchiz Ochoa, P.: XVIn15-17, 19, XXIn41, CVIII Segura Ramos, B.: LXn18, CIX Serrano, L.: LXXVIIn59, CIX Spence, S.: LXXVIIIn62, CIX Suñe Blanco, B.: XIVn7-9, XXIn38, XXIIn44, CIX Tanner, T.: LXXn45, CIX Tejeiro Fuentes, M. Á.: XXVn57, 59, CIX Valdivieso, E.: XXXV, LXIXn42 Vázquez, F.: XXIVn52, CIX Vega, M.ª J.: LVn2, LVIn5, 7, CIX Vilà, L.: XXXIII, XXXVIIIn26, LVn4, LXIX, LXXIVn48, CIX Villalba de la Güida, I.: LIXn16, CIX Wright, E.: XXXIII, LXXVIIIn62, CX Ybot León, A.: XXIVn53, CX Zapata Ferrer, M.ª A.: LXn18, CX

ÍNDICE ONOMÁSTICO 3. TOPÓNIMOS2

Abidos: 37, 120 Abydus vid. Abidos Accio: XXXVIII, XL, LX, LXIX, LXX, LXXIII, LXXIV Acheron vid. Aqueronte Acroceraunia vid. Acroceraunios Acroceraunios: 34, 94 Aeolia vid. Eolia Aethna vid. Etna África: 172 Afrodisio, ciudad: 51, 70 Alemania: LII, 134 Alia, río: 75 Allia vid. Alia, río Alpes: 83, 118 Amberes: XXIV Ambracia: 112 América: XXIV Anio, río: 75 Antívari: 174 Anxur: 76 Aphrosidum vid. Afrodisio Aqueronte: LXXVI, 42, 43, 150 Arar, río: 82 Araxes, río: 37, 82 Argel: 48, 118, 144 Argirus vid. Argel Asia: 29, 51, 124, 172 Atenas: 104 2

Athenae vid. Atenas Atlántico, océano: XXXI Averno: 40, 59, 103 Babilonia: 34, 82 Bagrada, río: 143 Bátulo: 76 Batulum vid. Bátulo Bellona vid. Balona Bethis vid. Guadalquivir Bríndisi 95, 98 Brundisium vid. Bríndisi Calpe: 40 Canope: 118 Canopus vid. Canope Carmona: XXIII Carpacio, mar: LXVIII, 31, 33, 103, 127 Castellum Nouum vid. Castelnovo Castelnovo: 101 Cataro: 94 Catharum vid. Cataro Cefalonia: LXVIII Celena: 75 Cencreas: 63, 141 Chiapa: XXIV Chipre: XLIII-XLIV, XLVII, XLVIII, LII, LXI, LXVn29, LXVIn33, LXXXI, 31, 33-35, 124, 127-132, 139

También incluimos aquí los topónimos latinos para remitir a su versión castellana. En algunas entradas incluimos subniveles para indexar instituciones sitas en el lugar recogido (p. e. Santiago de Guatemala > Universidad de San Carlos).

200

ÍNDICE ONOMÁSTICO

Cícladas: 34, 60, 126, 143 Cimino, lago: 76 Ciminus vid. Cimino, lago Citerón: 141 Clitumno, río: 76 Clytumnus vid. Clitumno Coccitus vid. Cocito Cocito: 77, 85 Colofonia: 7 Constantinopla: XLVIII, LXIn22 Córcira: l, 34, 64, 94-96 Corcyra vid. Córcira Corinto: 66, 80, 145, 152, 168, 173 Coron: 119, 121 Corynthus vid. Corinto Creta: 54, 102, 127 Cuahutemala vid. Santiago de Guatemala Cycladae vid. Cícladas Cyrpus vid. Chipre Cytheron vid. Citerón Dalmacia: 49 Dalmatia vid. Dalmacia Damasco: 127 Damascus vid. Damasco Danubio: 100 Dulcino: 174 Durazzo: 51 Dyrrhachium vid. Durazzo Egeo: 5, 60, 141, 143 Egipto: 128, 142 Egyptus vid. Egipto Eolia: 34 Epiro: 64 Epirus vid. Epiro Equinadae vid. Equínadas Equínadas: 34, 141

España: XXVIII, XLII, XLVII, XLVIII, L, LII, LXV, 8, 9, 25, 35, 40, 46, 79, 112, 136, 149 Esparta: 66, 95 Estrófades: 105 Etna: 32, 64, 74, 82, 146, 149, 172 Europa: LVI, 29, 50, 51, 112, 124, 132, 172 Fabaris, río: 75 Famagosta vid. Famagusta Famagusta: XLIX, LXII, 51, 127 Fano: L, 95 Faro: 109, 125 Fasis: 33, 72 Flegetonte: LXXVI, 77, 103, 178 Florencia: 86 Florentia vid. Florencia Francia: LII, 132 Gallia vid. Francia Ganges: 37, 59 Gelves, Los: 113, 122, 162 Germania vid. Alemania Gíaros: 37 Goleta, La: 79 Gomeniza: LI, 102 Graecia vid. Grecia Granada: 69 Grecia: 16-17, 64, 118 Guadalquivir: 59, 113 Guadalupe: XXV Guatemala (actual Ciudad de –) Archivo General de Centroamérica: XIII, XVII Gyara vid. Gíaros Hebro: 33, 79 Helicón: 6, 30, 104, 106 Helicona vid. Helicón

TOPÓNIMOS

Hemo, monte: 61, 119 Hemus vid. Hemo, monte Hespaña vid. España Hesperia vid. España Hispania vid. España Hungría: LII, 61, 118, 134, 135 Hydruntum vid. Otranto Ida: 73 Idalia, ciudad de Chipre: 31, 124 Idalium vid. Idalia, ciudad de Chipre Indias: 8, 9, 25, 29 Inglaterra: LII Ionius vid. Jónico Istro: 60, 118 Italia: LVI, 8, 19 Jerusalén: 131 Jónico: 22, 23, 126, 141 Lacedemone vid. Lacedemonia Lacedemonia: 52, 95 Lacio: 74, 77 Latium vid. Lacio Lepanto: XXXI, XXXVI, XXXVIII, XXXIX, XL, XLIII, LI, LIII, LIX, LXII, LXVIn32, LXVIIn37, LXVIIIn41, LXIXn42, LXX, LXXII-LXXIV, LXXIX, LXXXII, 101, 110, 141, 142, 147, 164, 171 Lerna: 60, 73, 95, 148 Leteo: 139 Lethe vid. Leteo Léucade: 108 Libia: 29, 95, 173 Licaonia: 51, 157 Lybia vid. Libia Lycaonia vid. Licaonia Madrid: XIII, XXVI-XXVII, LXI, 6, 7, 9, 24, 25, 84

201

Biblioteca Nacional de España: XIII, XXXII, XL, XLVI

Málea: 34, 68, 95, 99 Malta: 70, 86, 123, 155, 169 Mantua Carpetana vid. Madrid Mantua: 4, 7 Mare Nostrum vid. Mediterráneo Margaritín: 101 Margaritinum vid. Margaritín Matritum vid. Madrid Mediterráneo: 22-23, 113, 127 Melita vid. Malta Memphis vid. Menfis Menfis: 77, 131 Meninx vid. Gelves, Los Meotis, laguna: 72, 126 Méroe: 82 Mesina: XLIX, LXIII, LXVIn34, LXXII México: XXIV Milán: 67, 83 Modón: 130 Molfeta: 78 Molicrea: 141 Mutusca: 75 Nápoles: 70, 86, 153 Naupactus vid. Lepanto Nicosia: 127 Nilo: 32, 51, 59, 81, 110, 126, 129 Nilus vid. Nilo Nomentum: 75 Norcia: 76 Numicio: 76 Numicus vid. Numicio Olimpo: LXXVII, 32, 34, 59, 61, 74, 81, 96, 101, 138, 145, 172 Olocuilta: XXII Olympus vid. Olimpo

202

ÍNDICE ONOMÁSTICO

Orco (Averno): 41, 73, 103, 148, 159 Orcus vid. Orco Osa: 32, 74, 150 Ossa vid. Osa Otranto: 95 Oxos, río: 138 Pachino: 34, 72 Pachinus vid. Pachino Pafos: 32, 124, 127 Palatino: 103 Palatinus vid. Palatino Palermo: LXI, 84 Palermus vid. Palermo Pamphilia vid. Panfilia Pancaya: 82 Panchaia vid. Pancaya Panfilia: 127 Pannonia vid. Hungría Paphus vid. Pafos Pardo, El: LXI, 84 Parnaso: 106 Parnassus vid. Parnaso Parthenope vid. Nápoles Pelión: 32, 74, 150 Peloro: 32, 59, 74 Pelorus vid. Peloro Península Ibérica: XV, XLVI Pennolum vid. Peñón de Vélez Peñón de Vélez: 70 Perosa: 51 Pharos vid. Faro Phasis vid. Fasis Phlegeton vid. Flegetonte Pliegus vid. Priego Pollonia vid. Polonia Polonia: 48 Priego: 83

Ragusa: 49 Raguza vid. Ragusa Rhenus vid. Rin Rhia vid. Rión Rhodos vid. Rodas Rin: 33, 82 Rión: 141 Rochela: 133 Rochella vid. Rochela Rodas: 131 Ródope: 100 Roma: XXXVII, LXIX, 54, 60, 61, 106, 128, 132, 134, 143 Rubicón: 83, 87 Salamina: 32, 127 Sanctiago de Guathimala vid. Santiago de Guatemala Sanctus Angelus vid. Santángel, castillo Santángel, castillo: 94 Santiago de Guatemala: XIII-XVI, XIX, XXI, XXII, XXIV, XXV, XXVII, XXIX, XXXI, XLII-XLIV, 5, 24, 25 Audiencia de Guatemala: XIII, XVIII-XIX, XXI-XXII, XLVII Catedral: XXI, XXIII Colegio de Santo Tomás: XX Convento de Santo Domingo: XVII, XX-XXII Convento de San Francisco: XXI Hospital Real: XXII Iglesia: XVn14, XXII, XXV, 8-9, 24-25 Universidad de San Carlos: XIVn9 Sarno, río: 75 Sarnus vid. Sarno, río

TOPÓNIMOS

Sevilla: XIVn8 Archivo General de Indias: XIII Convento de San Francisco: XXIII

Sicilia: 122 Siena, ciudad de Egipto: 33, 157 Siria: 127, 131 Sirtes: 118 Soconusco: XXIV Sodoma: LXXXII, 149 Solima vid. Jerusalén Sopoto: 101 Sopotum vid. Sopoto Sparta vid Esparta Strophades vid. Estrófades Syene vid. Siena, ciudad de Egipto Syria vid. Siria Syrtes vid. Sirtes Tamaso vid. Tremiso Tamassus vid. Tremiso Tanais, río: 72, 141 Tarento: L, 70, 93 Tartara vid. Tártaro Tártaro: 43, 98, 103, 138

203

Tesalia: 102 Thanais vid. Tanais, río Thessalia vid. Tesalia Tigris: 82 Timavo: 34 Transilvania: 119, 135 Tremiso: 52, 127 Trinacria vid. Sicilia Trípoli: 48 Troya: 3 Tunetum vid. Túnez Túnez: 48, 118 Tygris vid. Tigris Valona, castillo: 51 Velino: 76 Velinus vid. Velino Venecia: XXIII-XXIV, XXXIX, XLVII, XLVIII, L, LXIn22, LXV, LXIXn42 Vésulo: 74 Viena: 139 Vienna vid. Viena Vulturno, río: 76 Vulturnus vid. Vulturno, río Yndias vid. Indias

ÍNDICE DE MANUSCRITOS Sevilla Archivo General de Indias Contratación 476, N. 2, R. 2: XVIIIn24-25, 27 Guatemala 56: XVn14, XIXn28, XXn32, XXVIIIn68, XXXIn2, XLVIIn36 Guatemala 57: XXVIIn67 Guatemala 112, N.13: XIIIn3, XXIIIn48 Guatemala 112, N.17: XXIIIn49 Guatemala 113, N. 17: XIIIn4, XVn11-13, XVIn20, XXn32 Guatemala 115, N. 35: XVn14, XVIIIn26, XXIn40, 42, XXIIn43, XXIIIn46 Guatemala 395, Leg. 6: XIXn 29-30 Madrid Biblioteca Nacional de España ms. 3669: XXVn59

ms. 3690: XIIIn1, XXn31, XXVIIIn69, XXXVn21, XXXVIIn25, XL-XLII, XLIV, XLVn34-35, XLVI, LVIn8, LVIIn10, LVIIIn13-14, LXXn46, LXXXV, C, 9n1 ms. 3693: LVIIn9 ms. 7935: XXVn59, XXVIn61 ms. 7936: XXVn59 ms. R-1448: LVIn6 Guatemala Archivo General de Centroamérica AGCA, A1, Leg. 2316, Exp. 17213: XVIIn22-23 AGCA, A1.20, Leg. 440: XXn34 AGCA, A1.20, Leg. 441: XXn35 AGCA, A1.20, Leg. 734: XXn36 AGCA, A1. 20, Leg. 429, Exp. 10160: XXVn60 AGCA, A1. 22, Leg. 1511: XVn10

Collection « Textes et Études du Moyen Âge » publiée par la Fédération Internationale des Instituts d’Études Médiévales

Volumes parus : 1.

Filosofia e Teologia nel Trecento. Studi in ricordo di Eugenio Randi a cura di L. BIANCHI, Louvain-la-Neuve 1995. VII + 575 p. 54 Euros

2.

Pratiques de la culture écrite en France au XVe siècle, Actes du Colloque international du CNRS (Paris, 16-18 mai 1992) organisé en l’honneur de Gilbert Ouy par l’unité de recherche « Culture écrite du Moyen Âge tardif », édités par M. ORNATO et N. PONS, Louvain-la-Neuve 1995. XV + 592 p. et 50 ill. h.-t. 67 Euros

3.

Bilan et perspectives des études médiévales en Europe, Actes du premier Congrès européen d’études médiévales (Spoleto, 27-29 mai 1993), édités par J. HAMESSE, 54 Euros Louvain-la-Neuve 1995. XIII + 522 p. et 32 ill. h.-t.

4.

Les manuscrits des lexiques et glossaires de l’Antiquité tardive à la fin du Moyen Âge, Actes du Colloque international organisé par le «Ettore Majorana Centre for Scientific Culture» (Erice, 23-30 septembre 1994), édités par J. HAMESSE, Louvain67 Euros la-Neuve 1996. XIII + 723 p.

5.

Models of Holiness in Medieval Studies, Proceedings of the International Symposium (Kalamazoo, 4-7 May 1995), edited by B.M. KIENZLE, E. WILKS DOLNIKOWSKI, R. DRAGE HALE, D. PRYDS, A.T. THAYER, Louvain-la-Neuve 1996. XX + 402 p. 49 Euros

6.

Écrit et pouvoir dans les chancelleries médiévales : espace français, espace anglais, Actes du Colloque international de Montréal (7-9 septembre 1995) édités par K. FIANU et D.J. GUTH, Louvain-la-Neuve 1997. VIII + 342 p. 49 Euros

7.

P.-A. BURTON, Bibliotheca Aelrediana secunda (1962-1996). Ouvrage publié avec le concours de la Fondation Universitaire de Belgique et de la Fondation Francqui, Louvain-la-Neuve 1997. 208 p. 27 Euros

8.

Aux origines du lexique philosophique européen. L’influence de la « latinitas », Actes du Colloque international de Rome (23-25 mai 1996) édités par J. HAMESSE, Louvain-la-Neuve 1997. XIV + 298 p. 34 Euros

9.

Medieval Sermons and Society : Cloisters, City, University, Proceedings of International Symposia at Kalamazoo and New York, edited by J. HAMESSE, B.M. KIENZLE, D.L. STOUDT, A.T. THAYER, Louvain-la-Neuve 1998. VIII + 414 p. et 7 ill. h.-t. 54 Euros

10. Roma, magistra mundi. Itineraria culturae medievalis. Mélanges offerts au Père L.E. Boyle à l’occasion de son 75e anniversaire, édités par J. HAMESSE. Ouvrage publié avec le concours de la Homeland Foundation (New York), Louvain-la-Neuve épuisé 1998. vol. I-II : XII + 1030 p. ; vol. III : VI + 406 p. 11. Filosofia e scienza classica, arabo-latina medievale e l’età moderna. Ciclo di seminari internazionali (26-27 gennaio 1996) a cura di G. FEDERICI VESCOVINI, Louvain-la-Neuve 1999. VIII + 331 p. 39 Euros 12. J.L. JANSSENS, An annotated Bibliography of Ibn Sînæ. First Supplement (1990-1994), uitgegeven met steun van de Universitaire Stichting van België en het Francqui26 Euros Fonds, Louvain-la-Neuve 1999. XXI + 218 p. 13. L.E. BOYLE, O.P., Facing history: A different Thomas Aquinas, with an introduction by J.-P. TORRELL, O.P., Louvain-la-Neuve 2000. XXXIV + 170 p. et 2 ill. h.-t. 33 Euros

14. Lexiques bilingues dans les domaines philosophique et scientifique (Moyen Âge – Renaissance), Actes du Colloque international organisé par l’École Pratique des Hautes Etudes – IVe Section et l’Institut Supérieur de Philosophie de l’Université Catholique de Louvain (Paris, 12-14 juin 1997) édités par J. HAMESSE et D. JACQUART, Turnhout 2001. XII + 240 p., ISBN 978-2-503-51176-4 35 Euros 15. Les prologues médiévaux, Actes du Colloque international organisé par l’Academia Belgica et l’École française de Rome avec le concours de la F.I.D.E.M. (Rome, 26-28 mars 1998) édités par J. HAMESSE, Turnhout 2000. 716 p., ISBN 978-2-503-51124-5 75 Euros 16. L.E. BOYLE, O.P., Integral Palaeography, with an introduction by F. TRONCARELLI, Turnhout 2001. 174 p. et 9 ill. h.-t., ISBN 978-2-503-51177-1 33 Euros 17. La figura di San Pietro nelle fonti del Medioevo, Atti del convegno tenutosi in occasione dello Studiorum universitatum docentium congressus (Viterbo e Roma, 5-8 settembre 2000) a cura di L. LAZZARI e A.M. VALENTE BACCI, Louvain-la-Neuve 2001. 708 p. et 153 ill. h.-t. 85 Euros 18. Les Traducteurs au travail. Leurs manuscrits et leurs méthodes. Actes du Colloque international organisé par le « Ettore Majorana Centre for Scientific Culture » (Erice, 30 septembre – 6 octobre 1999) édités par J. HAMESSE, Turnhout 2001. XVIII + 455 p., ISBN 978-2-503-51219-8 55 Euros 19. Metaphysics in the Twelfth Century. Proceedings of the International Colloquium (Frankfurt, june 2001) edited by M. LUTZ-BACHMANN et al., Turnhout 2003. XIV + 220 p., ISBN 978-2-503-52202-9 43 Euros 20. Chemins de la pensée médiévale. Études offertes à Zénon Kaluza éditées par P.J.J.M. BAKKER avec la collaboration de E. FAYE et Ch. GRELLARD, Turnhout 2002. XXIX + 778 p., ISBN 978-2-503-51178-8 68 Euros 21. Filosofia in volgare nel medioevo. Atti del Colloquio Internazionale de la S.I.S.P.M. (Lecce, 27-28 settembre 2002) a cura di L. STURLESE, Louvain-la-Neuve 2003. 540 p., ISBN 978-2-503-51503-8 43 Euros 22. Bilan et perspectives des études médiévales en Europe (1993-1998). Actes du deuxième Congrès européen d’études médiévales (Euroconference, Barcelone, 8-12 juin 1999), édités par J. HAMESSE, Turnhout 2003. XXXII + 656 p., ISBN 978-2-503-51615-865 Euros 23. Lexiques et glossaires philosophiques de la Renaissance. Actes du Colloque International organisé en collaboration à Rome (3-4 novembre 2000) par l’Academia Belgica, le projet « Le corrispondenze scientifiche, letterarie ed erudite dal Rinascimento all’ età moderna » et l’Università degli studi di Roma « La Sapienza », édités par J. HAMESSE et M. FATTORI, Louvain-la-Neuve 2003. IX + 321 p., ISBN 978-2-503-51535-9 39 Euros 24. Ratio et superstitio. Essays in Honor of Graziella Federici Vescovini edited by G. MARCHETTI, V. SORGE and O. RIGNANI, Louvain-la-Neuve 2003. XXX + 676 p. – 5 ill. h.-t., ISBN 978-2-503-51523-6 54 Euros 25. « In principio erat verbum » . Mélanges offerts à Paul Tombeur par ses anciens élèves édités par B.-M. TOCK, Turnhout 2004. 450 p., ISBN 978-2-503-51672-6 54 Euros 26. Duns Scot à Paris, 1302-2002. Actes du colloque de Paris, 2-4 septembre 2002, édités par O. BOULNOIS, E. KARGER, J.-L. SOLÈRE et G. SONDAG, Turnhout 2005. XXIV + 683 p., ISBN 2-503-51810-9 54 Euros 27. Medieval Memory. Image and text, edited by F. WILLAERT, Turnhout 2004. XXV + 265 p., ISBN 2-503-51683-1 54 Euros 28. La Vie culturelle, intellectuelle et scientifique à la Cour des Papes d’Avignon. Volume en collaboration internationale édité par J. HAMESSE, Turnhout 2006. XI + 413 p. – 16 ill. h.t., ISBN 2-503-51877-X 43 Euros

29. G. MURANO, Opere diffuse per «exemplar» e pecia, Turnhout 2005. 897 p., ISBN 2-503-51922-9 75 Euros 30. Corpo e anima, sensi interni e intelletto dai secoli XIII-XIV ai post-cartesiani e spinoziani. Atti del Colloquio internazionale (Firenze, 18-20 settembre 2003) a cura di G. FEDERICI VESCOVINI, V. SORGE e C. VINTI, Turnhout 2005. 576 p., ISBN 2-503-51988-1 54 Euros 31. Le felicità nel medioevo. Atti del Convegno della Società Italiana per lo Studio del Pensiero Medievale (S.I.S.P.M.) (Milano, 12-13 settembre 2003), a cura di M. BETTETINI e F. D. PAPARELLA, Louvain-la-Neuve 2005. XVI + 464 p., ISBN 2-503-51875-3 43 Euros 32. Itinéraires de la raison. Études de philosophie médiévale offertes à Maria Cândida Pacheco, éditées par J. MEIRINHOS, Louvain-la-Neuve 2005. XXVIII + 444 p., ISBN 2-503-51987-3 43 Euros 33. Testi cosmografici, geografici e odeporici del medioevo germanico. Atti del XXXI Convegno dell’Associazione italiana di filologia germanica (A.I.F.G.), Lecce, 26-28 maggio 2004, a cura di D. GOTTSCHALL, Louvain-la-Neuve 2005. XV + 276 p., ISBN 2-503-52271-8 34 Euros 34. Écriture et réécriture des textes philosophiques médiévaux. Mélanges offerts à C. Sirat édités par J. HAMESSE et O. WEIJERS, Turnhout 2006. XXVI + 499 p., ISBN 2-503-52424-9 54 Euros 35. Frontiers in the Middle Ages. Proceedings of the Third European Congress of the FIDEM (Jyväskylä, june 2003), edited by O. MERISALO and P. PAHTA, Louvain-laNeuve 2006. XII + 761p., ISBN 2-503-52420-6 65 Euros 36. Classica et beneventana. Essays presented to Virginia Brown on the Occasion of her 65th Birthday edited by F.T. COULSON and A. A. GROTANS, Turnhout 2006. XXIV + 444 p. – 20 ill. h.t., ISBN 978-2-503-2434-4 54 Euros 37. G. MURANO, Copisti a Bologna (1265-1270), Turnhout 2006. 214 p., ISBN 2-50352468-9 44 Euros 38. «Ad ingenii acuitionem». Studies in honour of Alfonso Maierù, edited by S. CAROTI, R. IMBACH, Z. KALUZA, G. STABILE and L. STURLESE. Louvain-la-Neuve 2006. VIII + 590 p., ISBN 978-2-503-52532-7 54 Euros 39. Form and Content of Instruction in Anglo-saxon England in the Light of Contemporary Manuscript Evidence. Papers from the International Conference (Udine, April 6th-8th 2006) edited by P. LENDINARA, L. LAZZARI, M.A. D’ARONCO, Turnhout 2007. XIII + 552 p., ISBN 978-2-503-52591-0 65 Euros 40. Averroès et les averroïsmes latin et juif. Actes du Colloque International (Paris, juin 2005) édités par J.-B. BRENET, Turnhout 2007. 367 p., ISBN 978-2-503-52742-0 54 Euros 41. P. LUCENTINI, Platonismo, ermetismo, eresia nel medioevo. Introduzione di L. STURLESE. Volume publié en co-édition et avec le concours de l’Università degli Studi di Napoli « l’Orientale » (Dipartimento di Filosofia e Politica). Louvain-laNeuve 2007. XVI + 517 p., ISBN 978-2-503-52726-0 54 Euros 42.1. Repertorium initiorum manuscriptorum Latinorum Medii Aevi curante J. HAMESSE, auxiliante S. SZYLLER. Tome I : A-C. Louvain-la-Neuve 2007. XXXIV + 697 p., ISBN 978-2-503-52727-7 59 Euros 42.2. Repertorium initiorum manuscriptorum Latinorum Medii Aevi curante J. HAMESSE, auxiliante S. SZYLLER. Tome II : D-O. Louvain-la-Neuve 2008. 802 p., ISBN 978-2503-53045-1 59 Euros

42.3. Repertorium initiorum manuscriptorum Latinorum Medii Aevi curante J. HAMESSE, auxiliante S. SZYLLER. Tome III : P-Z. Louvain-la-Neuve 2009, 792 p., ISBN 978-2503-53321-6 59 Euros 42.4. Repertorium initiorum manuscriptorum Latinorum Medii Aevi curante J. HAMESSE, auxiliante S. SZYLLER. Tome IV : Supplementum. Indices. Louvain-la-Neuve 2010. 597 p., ISBN 978-2-503-53603-3 59 Euros 43. New Essays on Metaphysics as «Scientia Transcendens». Proceedings of the Second International Conference of Medieval Philosophy, held at the Pontifical Catholic University of Rio Grande do Sul (PUCRS), Porto Alegre / Brazil, 15-18 August 2006, ed. R. H. PICH. Louvain-la-Neuve 2007. 388 p., ISBN 978-2-503-52787-1 43 Euros 44. A.-M. VALENTE, San Pietro nella letteratura tedesca medievale, Louvain-la-Neuve 2008. 240 p., ISBN 978-2-503-52846-5 43 Euros 45. B. FERNÁNDEZ DE LA CUESTA GONZÁLEZ, En la senda del «Florilegium Gallicum». Edición y estudio del florilegio del manuscrito Córdoba, Archivo Capitular 150, Louvain-la-Neuve 2008. 542 p., ISBN 978-2-503-52879-3 54 Euros 46. Cosmogonie e cosmologie nel Medioevo. Atti del convegno della Società italiana per lo studio del pensiero medievale (S.I.S.P.M.), Catania, 22-24 settembre 2006. A cura di C. MARTELLO, C. MILITELLO, A. VELLA, Louvain-la-Neuve 2008. XVI + 526 p., ISBN 978-2-503-52951-6 54 Euros 47. M.ª J. MUÑOZ JIMÉNEZ, Un florilegio de biografías latinas: edición y estudio del manuscrito 7805 de la Biblioteca Nacional de Madrid, Louvain-la-Neuve 2008. 317 p., ISBN 978-2-503-52983-7 43 Euros 48. Continuities and Disruptions Between the Middle Ages and the Renaissance. Proceedings of the colloquium held at the Warburg Institute, 15-16 June 2007, jointly organised by the Warburg Institute and the Gabinete de Filosofia Medieval. Ed. by C. BURNETT, J. MEIRINHOS, J. HAMESSE, Louvain-la-Neuve 2008. X + 181 p., ISBN 9782-503-53014-7 43 Euros 50. Florilegium mediaevale. Études offertes à Jacqueline Hamesse à l’occasion de son éméritat. Éditées par J. MEIRINHOS et O. WEIJERS, Louvain-la-Neuve 2009. XXXIV + 636 p., ISBN 978-2-503-53146-5 60 Euros 51. Immaginario e immaginazione nel Medioevo. Atti del convegno della Società Italiana per lo Studio del Pensiero Medievale (S.I.S.P.M.), Milano, 25-27 settembre 2008. A cura di M. BETTETINI e F. PAPARELLA, con la collaborazione di R. FURLAN. Louvainla-Neuve 2009. 428 p., ISBN 978-2-503-53150-2 55 Euros 52. Lo scotismo nel Mezzogiorno d’Italia. Atti del Congresso Internazionale (Bitonto 25-28 marzo 2008), in occasione del VII Centenario della morte di del beato Giovanni Duns Scoto. A cura di F. FIORENTINO, Porto 2010. 514 p., ISBN 978-2-50353448-0 55 Euros 53. E. MONTERO CARTELLE, Tipología de la literatura médica latina: Antigüedad, Edad Media, Renacimiento, Porto 2010. 243 p., ISBN 978-2-503-53513-5 43 Euros 54. Rethinking and Recontextualizing Glosses: New Perspectives in the Study of Late Anglo-Saxon Glossography, edited by P. LENDINARA, L. LAZZARI, C. DI SCIACCA, 60 Euros Porto 2011. XX + 564 p. + XVI ill., ISBN 978-2-503-54253-9 55. I beni di questo mondo. Teorie etico-economiche nel laboratorio dell’Europa medievale. Atti del convegno della Società italiana per lo studio del pensiero medievale (S.I.S.P.M.) Roma, 19-21 settembre 2005. A cura di R. LAMBERTINI e L. SILEO, Porto 2010. 367 p., ISBN 978-2-503-53528-9 49 Euros 56. Medicina y filología. Estudios de léxico médico latino en la Edad Media, edición de A. I. MARTÍN FERREIRA, Porto 2010. 256 p., ISBN 978-2-503-53895-2 49 Euros

57. Mots médiévaux offerts à Ruedi Imbach, édité par I. ATUCHA, D. CALMA, C. KONIGPRALONG, I. ZAVATTERO, Porto 2011. 797 p., ISBN 978-2-503-53528-9 75 Euros 58. El florilegio, espacio de encuentro de los autores antiguos y medievales, editado por M.ª J. MUÑOZ JIMÉNEZ, Porto 2011. 289 p., ISBN 978-2-503-53596-8 45 Euros 59. Glossaires et lexiques médiévaux inédits. Bilan et perspectives. Actes du Colloque de Paris (7 mai 2010), Édités par J. HAMESSE et J. MEIRINHOS, Porto 2011. XII + 291 p., ISBN 978-2-503-54175-4 45 Euros 60. Anselm of Canterbury (1033-1109): Philosophical Theology and Ethics. Proceedings of the Third International Conference of Medieval Philosophy, held at the Pontifical Catholic University of Rio Grande do Sul, Porto Alegre / Brazil (02-04 September 2009), Edited by R. Hofmeister PICH, Porto 2011. XVI + 244 p., ISBN 978-2-50354265-2 45 Euros 61. L’antichità classica nel pensiero medievale. Atti del Convegno de la Società italiana per lo studio del pensiero medievale (S.I.S.P.M.), Trento, 27-29 settembre 2010. A cura 59 Euros di A. PALAZZO. Porto 2011. VI + 492, p., ISBN 978-2-503-54289-8 62. M. C. DE BONIS, The Interlinear Glosses to the Regula Sancti Benedicti in London, British Library, Cotton Tiberius A. III. ISBN 978-2-503-54266-9 (en préparation) 63. J. P. BARRAGÁN NIETO, El «De secretis mulierum» atribuido a Alberto Magno: Estudio, edición crítica y traducción, I Premio Internacional de Tesis Doctorales Fundación Ana María Aldama Roy de Estudios Latinos, Porto 2012. 600 p., ISBN 978-2-503-54392-5 65 Euros 64. Tolerancia: teoría y práctica en la Edad Media. Actas del Coloquio de Mendoza (1518 de Junio de 2011), editadas por R. PERETÓ RIVAS, Porto 2012. XXI + 295 p., ISBN 978-2-503-54553-0 49 Euros 65. Portraits de maîtres offerts à Olga Weijers, édité par C. ANGOTTI, M. BRÎNZEI, 65 Euros M. TEEUWEN, Porto 2012. 521 p., ISBN 978-2-503-54801-2 66. L. TROMBONI, Inter omnes Plato et Aristoteles: Gli appunti filosofici di Girolamo Savonarola. Introduzione, edizione critica e comento, Prefazione di G. C. 55 Euros GARFAGNINI, Porto 2012. XV + 326 p., ISBN 978-2-503-54803-6 67. M. MARCHIARO, La biblioteca di Pietro Crinito. Manoscritti e libri a stampa della raccolta libraria di un umanista fiorentino, II Premio de la Fundación Ana María Aldama Roy de Estudios Latinos, Porto 2013. 342 p., ISBN 978-2-503-54949-1 55 Euros 68. Phronêsis – Prudentia – Klugheit. Das Wissen des Klugen in Mittelalter, Renaissance und Neuzeit. Il sapere del saggio nel Medioevo, nel Rinascimento e nell’Età Moderna. Herausgegeben von / A cura di A. FIDORA, A. NIEDERBERGER, M. SCATTOLA, Porto 2013. 348 p., ISBN 978-2-503-54989-7 59 Euros 69. La compilación del saber en la Edad Media. La Compilation du savoir au Moyen Âge. The Compilation of Knowledge in the Middle Ages. Editado por M.ª J. MUÑOZ, P. CAÑIZARES y C. MARTÍN, Porto 2013. 632 p., ISBN 978-2-50355034-3 65 Euros 70. W. CHILDS, Trade and Shipping in the Medieval West: Portugal, Castile and England, Porto 2013. 187 p., ISBN 978-2-503-55128-9 35 Euros 71. L. LANZA, «Ei autem qui de politia considerat ...» Aristotele nel pensiero politico medievale, Barcelona – Madrid 2013. 305 p., ISBN 978-2-503-55127-2 49 Euros 72. «Scholastica colonialis». Reception and Development of Baroque Scholasticism in Latin America, 16th-18th Centuries, Edited by R. H. PICH and A. S. CULLETON, 49 Euros Barcelona – Roma 2016. VIII + 338 p., ISBN 978-2-503-55200-2

73. Hagiography in Anglo-Saxon England: Adopting and Adapting Saints’ Lives into Old English Prose (c. 950-1150), Edited by L. LAZZARI, P. LENDINARA, C. DI SCIACCA, 65 Euros Barcelona – Madrid 2014. XVIII + 589 p., ISBN 978-2-503-55199-9 74. Dictionarium Latinum Andrologiae, Gynecologiae et Embryologiae. Diccionario latino de andrología, ginecología y embriología (DILAGE), dir. E. MONTERO CARTELLE, 95 Euros Barcelona – Roma 2018. LI + 1045 p., ISBN 978-2-503-58163-7 75. La Typologie biblique comme forme de pensée dans l’historiographie médiévale, sous la direction de M.T. KRETSCHMER, Turnhout 2014. XII + 279 p., ISBN 978-2-50355447-1 54 Euros 76. Portuguese Studies on Medieval illuminated manuscripts, Edited by M. A. MIRANDA and A. MIGUÉLEZ CAVERO, Barcelona – Madrid 2014. XV + 195 p., ISBN 978-2-50355473-0 49 Euros 77. S. ALLÉS TORRENT, Las «Vitae Hannibalis et Scipionis» de Donato Acciaiuoli, traducidas por Alfonso de Palencia (1491), III Premio de la Fundación Ana María Aldama Roy de Estudios Latinos, Barcelona – Madrid 2014. CLXXVI + 245 p., ISBN 978-2-50355606-2 55 Euros 78. Guido Terreni, O. Carm. (†1342): Studies and Texts, Edited by A. FIDORA, Barcelona – 55 Euros Madrid 2015. XIII + 405 p., ISBN 978-2-503-55528-7 79. Sigebert de Gembloux, Édité par J.-P. STRAUS, Barcelona – Madrid 2015. et 24 ill. h.-t., ISBN 978-2-503-56519-4

IX

+ 210 p. 45 Euros

80. Reading sacred scripture with Thomas Aquinas. Hermeneutical tools, theological questions and new perspectives, Edited by P. ROSZAK and J. VIJGEN, Turnhout 2015. XVI + 601 p., ISBN 978-2-503-56227-8 65 Euros 81. V. MANGRAVITI, L’«Odissea» marciana di Leonzio tra Boccaccio e Petrarca, IV Premio de la Fundación Ana María Aldama Roy de Estudios Latinos (accésit), 79 Euros Barcelona – Roma 2016. CLXXVII + 941 p., ISBN 978-2-503-56733-4 82. Formal Approaches and natural Language in Medieval Logic, Edited by L. CESALLI, F. GOUBIER and A. DE LIBERA, with the collaboration of M. G. ISAAC, Barcelona – 69 Euros Roma 2016. VIII + 538 p., ISBN 978-2-503-56735-8 83. Les « Auctoritates Aristotelis », leur utilisation et leur influence chez les auteurs médiévaux, édité par J. HAMESSE et J. MEIRINHOS, Barcelona – Madrid 2015. X + 362 p., ISBN 978-2-503-56738-9 55 Euros 84. Formas de acceso al saber en la Antigüedad Tardía y en la Alta Edad Media. La transmisión del conocimiento dentro y fuera de la escuela, editado por D. PANIAGUA y M.ª A. ANDRÉS SANZ, Barcelona – Roma 2016. XII + 311 p., ISBN 978-2-503-56987-1 50 Euros 85. C. TARLAZZI, Individui universali. Il realismo di Gualtiero di Mortagne nel XII secolo, IV Premio Internacional de Tesis Doctorales de la Fundación Ana María Aldama Roy de Estudios Latinos, Barcelona – Roma 2017. XL + 426 p., ISBN 978-2503-57565-0 55 Euros 86. Lieu, espace, mouvement : physique, métaphysique et cosmologie (XIIe-XVIe siècles), Actes du Colloque International, Université de Fribourg (Suisse), 12-14 mars 2015, édités par T. SUAREZ-NANI, O. RIBORDY et A. PETAGINE, Barcelona – Roma 2017. XXIII + 318 p., ISBN 978-2-503-57552-0 49 Euros 87. La letteratura di istruzione nel medioevo germanico. Studi in onore di Fabrizio D. Raschellà, a cura di M. CAPARRINI, M. R. DIGILIO, F. FERRARI, Barcelona – Roma 2017. X + 330 p., ISBN 978-2-503-57927-6 49 Euros

88. Appropriation, Interpretation and Criticism: Philosophical and Theological Exchanges between the Arabic, Hebrew and Latin Intellectual Traditions, Edited by A. FIDORA and N. POLLONI, Barcelona – Roma 2017. XI + 336 p., ISBN 978-2-50357744-9 49 Euros 89. Boethius, On Topical Differences, A commentary edited by F. MAGNANO, Barcelona – 59 Euros Roma 2017. XCIV + 400 p., ISBN 978-2-503-57931-3 90. Secrets and Discovery in the Middle Ages. Proceedings of the 5th European Congress of the Fédération Internationale des Instituts d’Études Médiévales (Porto, 25th to 29th June 2013), edited by J. MEIRINHOS, C. LÓPEZ ALCALDE and J. REBALDE, Barcelona – 65 Euros Roma 2017. XV + 489 p., ISBN 978-2-503-57745-6 91. J. DELMULLE, Prosper d’Aquitaine contre Jean Cassien. Le « Contra collatorem », l’appel à Rome du parti augustinien dans la querelle postpélagienne, V Premio Internacional de Tesis Doctorales de la Fundación Ana María Aldama Roy de Estudios Latinos, Barcelona – Roma 2018. XLIV + 381 p., ISBN 978-2-503-58429-4 55 Euros 92. Il calamo dell’esistenza. La corrispondenza epistolare tra Ṣadr al-Dīn al-Qūnawī e Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī, cura e traduzione dall’arabo di P. SPALLINO e dal persiano di 65 Euros I. PANZECA, Barcelona – Roma 2019. 424 p., ISBN 978-2-503-58411-9 93. From Charters to Codex. Studies on Cartularies and Archival Memory in the Middle Ages, edited by R. FURTADO and M. MOSCONE, Basel 2019. XVI + 328 p., ISBN 978-2-503-58556-7 50 Euros 94. El lenguaje del arte. Evolución de la terminología específica de manuscritos y textos, editado por A. GÓMEZ RABAL, J. HAMESSE y M. PAVÓN RAMÍREZ, Basel 2019. XXXI + 243 p., ISBN 978-2-503-58791-2 50 Euros 95. I. VILLARROEL FERNÁNDEZ, «Flores philosophorum et poetarum»: tras la huella del «Speculum doctrinale» de Vicente de Beauvais, VII Premio Internacional de Tesis Doctorales de la Fundación Ana María Aldama Roy de Estudios Latinos, Basel 2020. XII + 754 p., ISBN 978-2-503-59067-7 69 Euros 96. E. BERNABÉ SÁNCHEZ, «Signa iudicii»: orígenes, fuentes y tradición hispánica, VIII Premio Internacional de Tesis Doctorales de la Fundación Ana María Aldama Roy de 55 Euros Estudios Latinos, Basel 2020. VIII + 400 p., ISBN 978-2-503-59342-5 97. Before and After Wyclif: Sources and Textual Influences, edited by L. CAMPI and 49 Euros S. SIMONETTA, Basel 2020. XXX + 266 p., ISBN 978-2-503-59406-4 98. Past and Future: Medieval Studies Today, edited by M. J. F. M. HOENEN and 65 Euros K. ENGEL, Basel 2021. XX + 392 p., ISBN 978-2-503-59470-5 99. J. C. JIMÉNEZ DEL CASTILLO, La Austriaca siue Naumachia de Francisco de Pedrosa, IX Premio Internacional de Tesis Doctorales de la Fundación Ana María Aldama Roy 49 Euros de Estudios Latinos, Basel 2021. CX + 182 p., ISBN 978-2-503-59978-6

Orders must be sent to // Les commandes sont à adresser à : Brepols Publishers Begijnhof 67 B-2300 Turnhout (Belgium) Phone +32 14 44 80 30 Fax +32 14 42 89 19 http://www.brepols.net E-mail: [email protected]

Imprimé par Gràfiques 92, s.a. Barcelona