Kritika kulta ličnosti. Političko društvo i politička mitologija

Citation preview

zodijak

•

•

Blblloteka Zodijak objavljuje dela i izabrane tekstove bez obzira na vreme njihovog nastanka ako doprinose razvoju savremene ljudske misli. Kao što ni sam čovek nije jednostran, tako se ni Biblioteka Zodljak ne ograničava samo na jednu oblast aktivnosti ljudskog duha, već prikazuje ljudsku misao u svoj raznovrsnosti njenih istražlvačldh napora. Kako nijedna ljudska zajednica nije više bespomoćno usamljena i izdvojena, kako se na svim područjima ljudske delatnosti ostvaruje jedinstvo savremenog čovečan­ stva i svet sve više teži da postane nerazdvojna ceHna, tako se i Biblioteka Zodijak obraća delima i autorima svih vremena i svih naroda da bi pružila panoramu svetskih ideja koje zaokupljaju savremenog čo­ veka. Biblioteka Zodijak ne pravi razliku iz. među oprečnih sbvatanja i ubeđenja, ona ne daje prednost nijednom kulturnom kru,:JU već podrazumeva da se kulture međusobno prožimaju i da su one opšte dobro i neotuđiva svojina svakog čoveka. Biblioteka Zodl)ak objavljuje drevne spise i dela najpozvanijih savreljudmenih autora o bitnim problemima skog saznanja iz oblasti filozofije, politike, sociologije, etike, psihologije estetike, muzike, knJižcvnosti, 1storije, arhitekture, likovnih umetnosti, pozorišta, filma i televizije. Blblloteka Zod1Jak prvi put objavljuje dosad neprevedena dela svetskih autora kao i originalna dela domaćih autora pisana isključivo za Blblloteku Zodijak. Ona će takođe objavljivati _izabrane_ tekstove. iz prlroclui~ nauka, koji na dostupan način saopštavaju rezultate savremenih istraživanja. Biblioteka Zodijak uvrstiće u svoju seriju i ona dela koja su plod mašte i neobičnog duha ako svojim, poetskim, misaonim i buntovnim dejstvom Imaju uticaja ili su simptomatična za sredinu i vreme kada su nastala. Biblioteka Zodijak objavila je sledeća dela: Karl Marks: BlroknitlJa I Javnost, Seren Kjerkegor: Osvrt na moje deJo, Salvador Dali: AutoblograffJa, Eržen J onesko: PozorUno iskustvo, Nikola Milošević: Negativni Junak, Iz Starog zaveta: -Zena i ljubav, Rajt Mils: Znanje I moć, Igor Stravinski: MoJe shvatanje muzike, Bogdan Bogdanović: Urbanističke mltologeme, fa Kur'ana časnog: Svetu celom opomene, 1.an Rostan: Ljubav u livotloja, Moris Merlo•Ponti: Oko I duh, špiro Kulišić: Neobični običaji, Đorđe Petrović: Teoretičari propor. clja, Vatsjajana: Kama sutra, Mao Ce Tung: Klneska revolucija.

\

ANDRIJA

KRESlć

POLITICKO DRUŠTVO I POLITICKA MITOLOGIIA PRILOG KRITICI »KULTA

UčNOSTI«

Ili

SADRZAJ Predgovor

-

-

-

-

-

I Sovjetska kritika »kulta ličnosti« Bolestan duh u zdravom tijelu Hronologija »kulta ličnosti« Metod politike Politički teror Politika »kulta ličnosti« Lenjin o sovjetskom birokratizmu Osuda birokratizma u kritici »kulta II

5

-

ličnosti«

Kritička

pozicija i njene granice - - Elementi sukoba »kulta protiv kulta« Autoritet političkog rukovodioca

Kolektivno rukovođenje - Rotacija kadrova - - - Decentralizacija i samoupravljanje O sastavu i ulozi partije - -

Ili

Političko

društvo i politička mitologija društvo i »kult ličnosti« Klasa i partija u revoluciji - Proces odvajanja politike od društva Politička diktatura ili sukob politike i društva Političko

Beleška o piscu i delu

9 9 17 27 35 49 56 67 78 78 83 86 91 96 105 114 114 120 140 153 173

Svjetsko-istorijski značaj xadničko-selj,ačke revolucije u Rusiji 1917. godine bio je bitan činilac da i kasnija zbivanja u SSSR-u decenijama znatno utiču na radnički pok,ret ostalog svijeta. Tako i pojave koje se podvode pod pojam »kulta ličnosti« ili staljinizma nisu samo interna sovjetska stvar. Ove pojave se javljaju i drugdje, svugdje nose pečat posebnih razloga, ali se formiraju i pod znatnim uticajem sovjetskog staljinizma. Zato tema o staljinizmu ne mofo biti rezervisana isključivo za sovjetske teoretičare tim prije što je radikalnija praksa destaljinizacije započeta izvan SSSR-a. Kad je obračun s »kultom ličnostiPoslije Oktobra naša je partija počela da se naziva komunističkom ... Otada smo prešli veliki put. Sovjetski narod je izgradio socijalizam i ostvario ogromne promjene u ekonom• skorn, političkom i državnom životu i izašao na široki put komunističke izgrad:nje«.5 Možda usputna potrreba za jednom opštom retrospektivom dozvoljava ovakve afiirmativne sudove o partiji, bez ikakvih izričitih ograda u pojedinostima, tim prije što je napredak SSSR-a nakon oktobarske revolucije činjenica koju niko ozbiljan ne ospO!rava. Međutim, iste rezotutne afirmacije cjelokupne poLitičke prošlosti, bez ikakvog vrednosnog razlikovanja pojedinih perioda ri važnijih mjera, nalazimo i u onim dokumentima kojima je svrha da kritički s Izvještaj

CK KPSS -

referat N. S. HruUova

(,Pravda«

od 18. X

1961).

• »Sovjetski komunisti mogu sa ponosom da kafu: Mi nismo okaljali ča.sr i dostojanstvo lenjinističke partije, njen autoritet je neiimierno porastao, a međunarodni komunistički pokret podigao se na nov, vifi stepen. Danas je nafa partija jedinstvena i monolitna kao nikada ranije/, (/5/o). 5 Završna riječ N. S. Hridčova na XXII kongresu KPSS (,Pravda• od J. XI 1961).

11

i naučno procijene istorijsko iskustvo SSSR-a rad.i daljeg razvitka. Takvim dokumentom se izr.ičito smatra novi program partije prihvaćen na XXII kongresu s pretenzijom da važi kao »komurris,tički manifest naše epoheibirokratska priroda te države, uprkos njenim »birokratskim elementima«. Kako izgleda, ova tajanstven.a logika ne pristaje uz činjenice i normalnu pamet pa -ideolozi osjećaju potrebu da insistiraju na njoj, da puk.im tvrdnjama odbijaju sumnje u antibirokratski karakter sovjetskog »državnog sistema«. Jedan redakcijskii uvodnik donosi sljedeći lijek protiv pomenutih sumnjd: »Kult Staljinove ličnosti je imao štetne posljedice i igrao je negativnu ulogu u životu partije i države. Ali bilo bi duboko pogrešno miješati kult Staljinove ličnosti sa mnogostranom djelatnošću naše lenjinističke partije u periodu izgradnje socijalizma, u godinama velikog o.tadžbinskog rata j u poslijeratnim godinama. U svim etapama svoje herojske istorije Komunistička partija je visoko nosila i nosi zastavu Lenjina. Partijska kritika polazi od preciznog i jasnog razgraničenja između kulta ličnosti i cijele višestruke djelatnosti partije. Kult ličnosti je bio strano tijelo na zdravom i vitalnom organizmu naše partije i države, te, uprkos svim negativnim posljedicama, on nije mogao da zaustavi postupni razvoj socijalističmunistička

1s F. D. Hr u s tov u kolektiv11om djelu »Voprossy marksistsko•leninskoj filosofii•, Moskva 1959, str. 71. Ovaj pisac tvrdi da »nije Staljin izopačio marksističko-lenjinističko učenje o državi već sami revitionisti• a o Staljinu kaže da je •krnp11i marksist-lenjinac« (isto, str. 73).

15

kog društva, da izmijeni njegovu socijalno-ekonomsku i političku prirodu, ma.rksističko-lenjinističku, revolucionarnu suštinu pogleda na svijet partije, da uzdrma njene organizacione, političke i teorijske osnove koje je iskovao Lenjin«.14 Ovaj komentar zvaničnog stava o odnosu između partijske politike .i »kulta ličnosti« protumačio je taj odnos jednom literarnom figurom. Ali komparacija sa »zdravim organizmom« i »stranim tijelom« na organizmu ipak nije uspjela. Kad se zarazne klice usele u zdravi organizam, on više nije zdrav i vitalan kao ·prije za. raze. 2.ivot partije i države nije mogao da bude indife• rentan prema pojavi »kulta ličnosti« jer je taj »kult« zaista »imao štetne posljedice i igrao je negatfrnu ulogu u životu partije i države«. Moglo bi se navesti još mnogo ocjena, zvaničnih i nezvanično-zvaničnih izjava kojima njihovi autori uvjeravaju sovjetsku ,i svjetsku javnost u dosljednu marksističko-Ienjinističku djelatnost KP Sovjetskog Saveza tokom cijele istorcije partije i posebno u cijelom periodu poslije oktobarske revolucije. U nepogrešivost partije spada prvenstveno nepogrešiva, gotovo apsolutna »mudrost njenog lenjinističkog kolektivnog rukovodstva« Centralnog komiteta. Mnogi sukobi u partiji, naročito u partijskiim vrhovima, oko presudnih pitanja socijalizma, praktični zaokreti politike u ovom ili onom smjeru, gube se u posteriornim ocjenama kao bezuspješni pokušaji skretanja sa prave linije kretanja. U naknadnoj ideološkoj procjeni istorija partije izgleda savršena u svojoj svetosti; iščezao je sav konkretno-istorijski sadržaj i ostao je čist apstraktni pravac kretanja; apstraktna rekonstrukcija komplikovanog dstorijskog zbivanja izgleda kao svijetla zraka u praznom prostoru. Apsolutni pravac kojim je partija dovela zemlju do komunizma, upr,kos brojnim »desnim« i »lijevim« opasnostima, jedino je pravilan i jedini mogući put, dakle, put nužnosti. On nije izabran nego pronađen, te pronalazaču ni pronalaslm nema prigovora. u •ldeololki rad - moaio ondje u borbi u komunitam•, ski uvodnik u čtJSopisu •Voprossy filosofii, 1/1962. str. 9.

16

redakcij-

HRONOLOGIJA »KULTA

LičNOSTI«

U sovjetskoj kritici »kulta ličnosti« još nema tako preciznih izjava o početku ove pojave kao što ih već ima o njenom svršetku.ts Navedena gledišta o nepogrešivoj politici KPSS kroz cijelu njenu istoriju bila bi lakše prihvatljiva kad bi se dokazalo da je ta politika pretrpjela jednu opasnu ali samo kratkotorajnu infekciju pod nazivom »kulta ličnosti,Nije -slučajno da kod nas u toku decenija nije bilo koLiko-toliko značajnih radova iz političke ekonomije, filozofije, istorije«.rn U zawšnom govoru na istom kongresu Hruščov je nešto bliže odredio početak staljinizma kad je rekao: »Vladimir Iljič je dosljedno sprovod.io liniju proš,irivanja unutarpartijske demokratije. On se oslanjao na široke mase komunista i vanpartijaca. Tokom godina poslije Lenjinove smrti (podvukao A. K.) ljenjinske norme su bile grubo !izopačene u uslovima k,ulta Staljinove lično-sti«.11

Ovo bi moglo značiti da već od Lenjinove smrti (1924. godine), ili već od Staljinovog dolaska na čelo pardemokiratitije, počinje zapostavljanje unutarpartijske je, što pas.tepeno, »tokom godina«, izrasta do stepena »grubog izopačenja ljenjinskih normi«. Sklonost savjet15 »U periodu poslije XX kongresa partije naša zemlja je učinila ogroman novi korak na putu izgradnje komunizma. Partija je dalje razvila norme partijskog tivota i p_rincipe kolektivnog rukovođenja, postupno je likvidirala kult ličrwsti Stal1ina i završila idejna razbijanje c.ntipartijske grupe otpadnika-frakcionaša-Molotova, Maljenkova, Kaganoviča i dr.•. (M. A. S u s I o v: XXII kongres KPSS i zadaci katedara društvenih nauka, »Kommunist«, br. 3/62, str. 15). U svom opširnijem člaJtku •Moćni faktor izgradnje komunizma• sekretar CK KPSS L. lljičov takode kategorično izjavljuje: »Naša partija je završila sa kultom ličnosti«. (»Kommunist«, 1/1962, str. 13). te L. F. Jljičov, mkovodilac Ode/jenja propagande i agitacije CK KPSS za savezne republike (•Pravda•, 25. X 1961). 17 »Pravda• od 29. X 1961.

2 Kritika kulta

lično s ti

17

s,ke kritike »kulta ličnosti« da ovu pojavu veže prvenstveno za lične osobine samog Staljma1s bila bi u skladu sa ovakvim datiranjem. Ne radi se, naravno, o preciznom datumu - kao kad se, na primjer, državnim udarom radikalno mijenja politički kurs - već o postepenom gomilanju raznih manifestacija koje u relativno kraćem razdoblju postanu nova poUtička praksa. Međutim, pojam »uslovi kulta ličnosti« može znači­ ti i uslove za pojavu »kulta ličnosti«, uslove koji su omogućili da Staljinove lične osobine dođu do punog izraza i snažnog negativnog uticaja. Hruščov, očigledno, nije imao u vidu ovakve uslove kad je citirao Lenjii.novo upo• zorenje na grubost, netrpeljivost, kapricioznost itd. J. V. Staljina. Zato on iz Lenjinovog pisma zaključuje: »Kao što vidite, Vladimir Iljič je dobro shvatio da negativne osobine Staljino,ve mogu nanijeti veliku štetu partiji i državi. Na žalost, Lenjinova upozorenja i njegovi savjeti nisu bili blagovremeno uzeti u obzfr, zbog čega su partija i zemlja morale da dožive mnoge teškoće, nastale zbog kulta ličnosti«. (Podvukao A. K.)t,o Kao što se vidi, Hruščov nije do kraja shvatio Lenjina koji u svom pismu konstatuje da je u rukama generalnog sekiretara partije već tada (za ~ivog Lenjina) bila skoncentrisana prevelika vlast i da nema garancija protiv lične zloupotrebe te vlasti (»nisam siguran da će on dovoljno oprezno koristiti ovu vlast«). činjenica koncentracije ogromne vlasti u rukama političkog vođe je činjenica političkog poretka u jednoj zemlji. Ova činje­ nica je vrlo povoljan uslov za pojavu samovolje, uobraženosti, netrpeljivosti lične politike vođe koja, zaista, veoma mnogo zavisi od njegovih ličnih kvaliteta. 1s Rukovodeći se takvim obiaJnjenjem pojave •kulta Staljinove lič­ nosti• HruUov je na XX i na XXII konkresu citirao jedno Lenjinova pismo od decembra 1922. godine u kojem lenjin upowrava predstojdi pa,·tijski kongres na neke loše osobine Staljinove. 1'u je [.,enfin o Staljinu pisao: •Postavfi generalni sekretar, drug Staljin je usredsredio u svojim rukama preveliku vlast I ja nisam siguran da će on dovoljno oprev,.o koristiti ovu vlast.. . Staljin je pretjerano grub, a ovaj nedostatak, koji se mote sasvim podnositi među nama i u odnosima sa nama komunistima, nedopustiv je u :ilozi generalnog sekretara. Zbog toga predlaf.em drugovima da razmisle o načinu premje§tanja Staljina sa tog mjesta s tim da na to mjesto odrede drugog čovjeka koji bi se od druga Staljina razlikovao samo Jednom predno!ću, na,me da bude trpeljiviji, lojalnijl, paf.ljiviji i britniji prema drugovima, manje kapriciozan itd.« ( navedeno u referatu Hru§ćova na XXII kongresu, •Pravda• od JB. X 1961. godine). " Isto, mjesto.

18

Prema tome »uslovi kulta ličnosti« nisu nastali tek »tokom godina po-slije Lenjinove smrti,< već su postojali i prije Lenjinove smrti. Zato je Lenjin i vidio vrlo realkorišćenja vlasti. U prilog nu mogućnost n~reznog ovakvom zaključku svjedoče podaci na koje ukazuje i sama sovjetska kritika )>kulta ličnosti«, mada ona podatke iznos,i s drugim ciljem. Tako je, na primjer, urednik »Pravde« P. A. Srutjukov, - da bi osporio Molotovu teorijsku vjernost lenjinizmu i dokazao njegovu sklonost birokratizmu - citirao opet jedno Lenjinovo pismo Molotovu iz 1922. godine, gdje je napisano: >,Ispunivši anketni listić posljednjeg popisa članova RKP, došao sam do čv-rstog uvjerenja da je statistika u CK (a vjerovatno i sav posao oko evidencije i razmještaja) veoma Loše orgarnizovana. Ili statistikom kod nas rukovodi budala ili negdje u oVlim odjeljenjima (ako se tako nazivaju ove ustanove pri CK) na važnim položajima sjede budale i pedanti, a Vi, očigledno, nemate viremena da pripazite. 1. Treba otjerati šefa statističkog odjeljena 2. Treba temeljito pretresti ovo odjeljenje i odjeljenje za statistiku i razmještaj. Inače mi sami »boreći se protiv birokratizma ... «) gajimo sebi pod nosom najsramnij,i i najgluplji biirokratizam. CK ima ogromnu vlast. Mogućnosti su gigantske. Razrnještamo 200--400 hiljada partijskih radnika, a preko (njih) hiljade i hiljade vanpartijaca. I ova gigantska komunistička stvar odjednom je 1.lll!ištenatupim birokratizmom«.20 Bez obzira koliko je Satjukov ovim Lenjinovim pismom postigao željena. cilj, on je, i ne htijući, Lenj,inovim riječima posvjedočio da je 1922. godine Centralni komitet partije imao ogmmnu vlast i gigantske moguć­ nosti, da je aparat komiteta već. bio opterećen »najsramnijim i najglupljun birokratizmom« da tupi birokratizam, »budale i pedanti«, »sjede na važnim položajima« u rukovodstvu partije. 20

»Pravda• od 27. X 1961. (podvukM

A. K.).

19

lspitrivanje porijekla neke istorijske pojave nije puko tiraganje za datumima. Svakom iole ozbiljnom istoričairu odmah se nameće zadatak da utvrdi zašto je došlo do te pojave. Kad je u pitanju »kult ličnosti«, onda utvrđivanje detaljne hronike njegovih manifestacija ima smisla utoliko što uvodi u detaljnije is.traživanje konkretne društvene klime koja je pogodovala rađanju i cvjetanju »kulta ličnosti«. Pogotovu istocičar-marksista ne smije apstrahovati od realne istorijske podloge i de• gradi.rati istorijsku nauku na faktografsku hroniku vlada,rskih kuća, vodećih po.Jitičara i vojskovođa. Među­ tim, sovjetska kritika »kulta ličnosti« još uvijek e prilično ustručava da otvoreno pata: šttt. je omogućilo da se jedna ličnost tako bezobzirno nametne partiji i državi i da cijelo so,vjetsko društvo decenijama trpi njenu samovolju. Otvorena osuda Staljina i današnjih sljedbenika staljinizma, koja je b-ila glavni akcenat XXII kongresa, polazi od »kulta ličnosti« kao primarnog fakta i želi da odsl:irani njegove društvene posljedice. Ovaj stepen zvanične kritike - simboJ.ično potvrđuje uklanjanjem Staljinovog tijela iz Lenjinovog mauzoleja - uglavnom predstavlja 0tkvir dosadašnjeg kriitičkog razmatranja stalj~nizrna u sovjetskoj ideologiji. Postoje tek rijetki nagoveštaji da se spomenuti ideološki okvir prevamđe, tj. da se kritika posljedica »kulta ličnosti« produbi objašnjenjem »kulta ličnosti« kao posljedice. Ovaj imperatiiv istorijske nauke pokušali su da zadovolje autori oove istorije KPSS sljedećim stavovima o »kultu Staljina«. »Kult ličnosti J. V. Staljina nlikao je u određenim konkretno-istO!l'ijskim uslovima. Izgradnja socijalizma u relativno zaostaloj agrarnoj zemlji - koja je bila razrušena u imperijalističkom i u građanskom ratu i sa kapitalističkim svih strana okružena nepr.ijateljskim državama, u situac-iji stalne opasnosti od napada izvana - bila je vezana s preovladavanjem neizmjernih teškoća. Složena međunarodna i unutrašnja situacija zahtjevala je gvoz;denu disciplinu, uporno jačanje budnosti, najstrožu centralizaciju rukovođenja. U uslovima žestolci.h napada impedjalističkih država sovjesko društvo je moralo da ide ka izvjesnim privremenim ogra20

ničenjima

demok,ratije. Ova ograničenja su otpadala u zavisnosti od učvršćenja sovjetske države i razvitka demokratskih snaga i socijalizma u cijelom svijetu«. O Staljinu, koji je »til1 godina bio na položaju generalnog 5ekretaira CK partije«, piše da je bio »istaknuti teoretičair li organizator«, da je »predvodio borbu protiv trockiista, desnih oportunista, buržoaskih nacionalista, protiv aspiracija kapitalističke okoline«, da je »imao krupne zasluge ne samo u osiguranju pobjede socijalizma u SSSR-u već i u razvitku sovjeskog komunistiokog i oslobodilačkog pokreta«., što mu je sve »stvorilo veliki autoritet i popularnost«. »Ipak, tokom vremena njemu su počeli pripisivati sve pobjede koje je pod rukovodstvom partiije postigla sovjetska zemlja. RazV!itku kulta ličnosti ogromno su pogodovala izvjesna negativna lič­ na svojstva J. V. Staljina na koje je upozoravao V. I. Lenjin. Uspjesi Komunističke partije i sovjetskog naroda, divljenje J. V. Staljinu, zavrtjeli su mu glavu. Nesrazmjerno precjenjujući svoju ulogu i zasluge, on je povjerovao u sopstvenu nepogrešivost, počeo je da podstiče hvale na svoju adresu. Njegova riječ se sve jače razilazi s djelom. Kult ličnosti J. V. Staljina posljednj,ih godina njegova života nanio je naročito ozbiljnu štetu stvari partijskog i državnog rukovođenja1a borba nijedne klase«. (Soč., tom S, str. 430). 12g •Pravda•, 25. X 1961. 121

rukovođenju

85

autovitet rukovodioca. Ove mjere treba da predstavljaIju spoljašnje uslove i jače garancije protiv »kulta lič­ nosti« nego što je sama ličnost autoritativnog rukovodioca kao uslov.tao

KOLEKTIVNO

RUKOVOĐENJE

S ob2Jirom na uvijerenje da je način rukovođenja ili upotrebe vlasti presudan činilac u životu društva, sovjetska politička ideologija naročitu pažnju posvećuje re6ormi rukovođenja u partiji. Kao glavne mjere ove reforme imaju se u vidu: 1) kolektivno odlučivanje u svim rukovodstvima, 2) s,istematsko obnavljanje sastava Tukovode6ih organa, 3) decentralizacija upravljanja i 4) uvođenje izvjesnih oblika društvenog samoupravljanja građana. Kolektivno rukovođenje je vrlo često formula koja se uzima kao neposredna antiteza prakse Lične amovolje rukovodilaca, kao »lenjinski princip rukovođenja,< suprotan metodu »kulta ličnosti«. Znatan dio sovjetske kritike staljinizma predstavlja osudu metoda rukovođenja koji se sastojao u tome što je jedan čovjek po svom ličnom nahođenju rješavao odsudne probleme života naše partije i zemlje« (A. N. Kos,igin), što se uloga izabranih rukovodećih organa svoclila na prosto aplaudiranje, na pa;c;ivno prihvatanje odluka jednog jedinog 1~0 U izvjeJtaju CK KPSS na XXII /Gongresu HruJčov dopu11Juje jedno kratko razmatranje o autoritetu razmatranjem koje satima glavne mjere procesa destaljinizacije: »Za komuniste ie stvar revoluciie, stvar naroda i.nad svega, a njegovi rukovodioci dostojni su toga imena samo kada izražavaju osnovne interese radnih ljudi i idu pravilnim putem. Takvi rukovodioci i vođe stvaraju se u to/Gu same borbe, oni stiču autoritet svojim služenjem narodu i komunizmu, oni služe narodu i moraju biti pod njegovom kontrolom. Drugovi! Nema ni jednog krup,tog pitanja, ka/Go unutrašnje tako ni spoljne politike, koje se ne bi razmatralo u našoj partiji kolektivno, a prihvaćene odluke predstavljaju izraz kolektivnoa: iskustva partije. To upravo i jeste pretvaranje u život lenjinskog przndpa. Siroko opštepartil'sko i svenarodno pretresanje pitanja koja se iznose na diskusiiu pred p enume centralnog komiteta i zasjedanje vrhovnog sovjeta, postala ;e pravilo. Mjere lJ1. uspostavljanje revolucionarne zakonitosti, za razvitak partijske i sovjetske demokratije, proširen,ie prava i povećanje uloge mjesnih . par_tijs_kih i sovjetskih or_gana,_za razvijanje stvaralačk~ iniciiative radnih l1i.ut1, pokazale su se efikasnim•. (•Pravda•, )8. X 1961. - podvuka.o A.K.).

86

.)

funkcionera, što se taj funkcioner nije obazirao na statutan1.e i zakonske norme, što se nisu redovno ni sazivali partijsk,i kongresi, plenumi centralnog komiteta i ostalih organ i t. sl. Ukratko, lično rnkovođenje u državi ,i partij,i bilo se toliko ukorijenilo da su na kraju zanemairene i same forme kolektivnog rukovođenja kao forme. Tako se pored gole forme predstavničkih i izvršnih organa od vrha do dna političkog sistema učvrstio samostalni hijerarhijski niz načelnika i funkcionera kojim se prenosila I.ična politika vrhovnog načelnika. Prtllikom već spomenutog Hruščovljevog negodovanja što se novi kurs sovjetske politike previše veže za njegovu 1ičnu uJogu, Hruščov je uvjeravao u novu praksu kolektivnog odlučivanja unutar centralnog komiteta partije i pirezidijuma CK. Insistirajući na tome da više nema ni njegove niti bilo čije lične politike, Hruščov želi da reaktivira centralni komitet kao cjelinu, njegov prezidijum kao cjelinu, čime se afirmi.še prinoip kolektivnosti rukovođenja uopšte i inicira napor za stvarno funkoionisanje formi sovjetskog političkog sistema, za stvairnost sovjetske demokiratije umjesto njenog formaI.izma. Tako je kolektivnost rukovođenja prvi korak ili najneposrednija reakcija na staljinizam, prva mjera u regeneraciji sovjetskog sistema vlasti dz doba Lenjina. Cesto porivanje na Lenjina pojačava dojam da se racLi o renesansi lenjinizma kao poziciji s koje se osuđuje staljinizam, posebno što se tiče staljdnističkog tipa rukovođenja političkim institucijama zemlje. U izveštaju centralnog komiteta na XXII kongresu referent Rruščov se takođe zalaže za novi način ,rada partijskih i drugih rnkovodstava u dijelu teksta koji neposredno slijedi iza opšimijeg kritičkog prikaza staljilllist.ičke prakse. Princip kolektivnosti odlučivanja u partiji i državi tu je shvaćen najprije u širem smislu kao »izraz kolektivnog iskustva partije«, kao »široko opštepairtijsko i svenarodno razmatranje pitanja koja se iznose pred plenume Centralnog komdteta i zasjedanja Vrhovnog 'sovjeta SSSR«. Uži smisao kolektivnosti rukovođenja odnosi se na rad izbornih organa kao što su plenumi centralnog komiteta, partijski kongresi, sovjet;, Potsjećajući na to da su se za Lenjinova života, u prvili sedam godina sovjetske vlasti, partijski kon~resi 87

sazivali svake godine radi rješavanja krupnih problema partije i drave da je u periodu »kulta ličnosti« pro• teklo gotovo 14 godina ,od XVIII do XIX kongresa, Hruščov dokumentuje lenjinistički duh novog političkog kursa i time što je za devet godina - koliko je bilo protekla od XX kongresa - najviši partijski forum zasjedao tri puta.tat Obrazlažu6i organizacionu strukturu partije na principu demokratskog centralizma referent F. R. Kozlov na prvo mjesto ističe kolektivnost rukovođenja: »Izvanredno veliki značaj ima postavka, sadržana u nacrtu statuta, o tome da je najviši princip partijskog rukovođenja kolektivnost rukovođenja koja garantuje p~tiji i njenim organima nemogućnost prihvatanja jednostranih subjektivnih odluka i akcija. Jedino, kolektivno rukovođenje stva,ra uslove za razvoj aktivnosti i inicijative komunista, obezbeđuje pravilno osposobljavanje kadrova. Samo se po sebi razumije da kolektivno rukovođenje rui u najmanjoj mjeri ne slabi ličnu odgovornost funkcionera za povjereni mu posao, za izvršenje kolektivno donesene odluke«.1s2 Dakle, kolektivna nadležnost organa za odluke, a lična odgovornost pojedinaca za izvršenje poslova koji su mu po kolekthmoj odluci povjereni. Referent je osjetio potrebu da ovo nopomene kako se ne bi shvatilo da ukidanje ličnog rukovođenja ukida i ličnu odgovornost i inicijativu funkcionera i da smanjuje operativnost partlijskog rada. Ukidanje lične politike koja se sprovodila vojničkom organizacijom po principu »jednog načelnika« ne smanjuje ni ličnu inicijativu funkcionera ni efikasnost u realizaciji kolektivnih odluka. U rezoluciji XXII kongresa poseban pasus koji neposredno slijedi iza osude Stalj.ina i staljinista, ističe značaj kolektivnog rukovođenja: »Uspostavljanje i razv,ijanje lenjinističkih pnincipa kolektivnog rukovođenja bili su od posebnog značaja za partiju i sovjetsku državu. Redovno saziivanje partijskih kongresa, plenuma centralnog komiteta, svih izbornih orgai'nzacija, opštenarodno pret~esanje najvažnijih pitanja državne, prim »Pravda«, 18 X 1961. 132

88

»O izmjenama u statut KPS~ (»Pravda«, 29. X 1961).

vredne i partij-ske izgradnje, šira savjetovanja s predsta'Vlllioim.a raznih organa narodne privrede i kulture, postali su norma partijskog J državnog života«.1~3 Dio rezolucije gdje se nalazi ovaj tekst - treći dio, posvećen organ:izacioniim pitanjima - završava se diirektivom svim pairtijskim organima da razmotre sve predloge i zapažanja u toku diskusije o novom programu i statutu i da »o preduzetim mjerama referišu plenumima partijskili komiteta, konferencijama i Centralnom komitetu KPSS«. Stanovli.šte da je kolektivno rukovođenje ponajvažnija mjera za obnovu demok.ratije i likvidaciju »kulta ličnosti« vidljivo je došlo do izražaja i u izmijenjenom statutu KPSS. Međui. uvodnim stavovima statuta smatra se da je princip kolektivnog rukovođenja prva lenjioistička norma partijskog žnvota,134a poseban (dvadesetosmi) član statuta posvećenje tome principu: »Najvi.~i prindp partijskog rukovođenja je kolekti.vnost, neophodan preduslov za normalnu djelatnost partijske organizacije, m prnvilno vaspitanje kadrova, razvoj aktivnost i ,samoinicijative komunista. Kult 1-ičnosti i sa njim povezana kršenje unutarpartijske demokratije ne mogu da se podnose u partiji, oni su nespojivi sa lenjinistič­ kim principima partijskog žrlvota.«t35 Očigledno je da se kolektivno odlučivanje u politič­ kim rukovodstvima uzima kao prva, najvažnija i presudna mjera antistaljinistioke reforme u SSSR. Demokratska prednost ove mjere prema ličnoj vladavini funkcionera je neos,porna kad se imaju u vidu sve posljedice izdvajanja i nametanj,a jiclne ličnosti rukovodećem kolektivu, praktične likvidacije predstavničkih organa za račun samovolje vlastodržaca. Međutim, prevelike nade koje se polažu u kolektivno odlučivanje izbornih organa, toliko naglašen značaj koji mu se pripisuje, mogu se razumijeti samo u vezi sa uvjerenjem polJtičkih jdeologa da je lična vladavina u periodu >)kulta •Pravda•, 31. X 1961. »KPSS zasniva svoj rad na temelju bezuslovrwg poštovan;a lenjinističkili normi partijskog života, principa kolektiVllog rukovođenja, svestranog razvitka unutarpartiJske demokratije, aktivnosti i samoinicijative komunista, kritike i samokritike«, (•Pravda«, 3. XI 1Y61). 135 Isto. IS3

134

89

ličnosti» brila primarni činilac ili presud;m usov krupnib nevolja društvenog života. Otuda zaključak da zamjena lične vlasti kolektivnom znači kraj spomenutim drruštvemm nevoljama. Mišljenje da sve prvenstveno zavisi od rukovodstva je prvenstveno mišljenje rukovodstva o sopstvenom značaju u društvu. Bila bi zabluda kad bi se takvo m~šljenje jednostavno odbacilo kao zabluda, jer se ono ukor.ijenilo i u masama pod uticajem neposrednih činje­ nica društvenog života. Ovo mišljenje je postala opšte empirijsko uvjerenje. Ne može se, na primjer, poreći či­ njenica da je Staljinova smrt označila početak kraja cijelog jednog razdoblja unutrašnje i spoljne politike SSSR-a. Isto tako je činjenica da je Hruščov - sam ili zajedno sa ve6inom u CK - skrenuo kurs politike u antistaljin.is.tičkom pravcu, bez obzira koliko je ta promjena radikalna i da 1i je radikalna. Delegati XX kongresa su saslušali referat Hruščova o »kultu ličnosti« i novom političkom kursu, odobrili ih i tako im dodali autodtet partijskog kongresa. Bilo da se nova orijentacija shvati kao reforma bilo čak kao revolucionaran zaokret, činjenica je da je mijenjanje prilika ini irano i usmjereno odozgo, od strane najvišeg političkog rukovodstva. Takve neposredne činjenice stvaTaju uvjerenje rukovodstva da je ono autor društvenih pr.il.ika, da sve prvenstveno zavdsi od rukovođenja. Cinjenice iste virste, prema organimaost»osokpoj-i umlhw umlhw umlhwyy dopunjene svakidašnjim odnosom običnog građarnna prema organima vlasti i prema rukovodiocima, proširuju spomenuto uvjerenje na cijelo društvo - kao opšte iskustveno saznanje. Cak je potrebno da rukovodstvo prizna · proklamuje misao o na,rodu kao suverenu i tvorcu isto:rije pa da se priđe reformisanju društvene organizacije s ciljem ostvarivanja toga suvereniteta. Prema tome, neposredno iskustvo čovjekovog života u takvom društvu stvara svijest o presudnom ?.načaju rukovođenja za život društva. Međutim, statuta,rna norma o kolektivnom odluči­ vanju unutar izbornih organa sama po sebi ne obezbjeđuje dovoljno te organe da vremenom ne podlegnu volji jednog funkcionera - prvog sekretara, predsjednika,

90

i t. d - ne garantuje da se kolektivnost ne pretvori u puku formu za prikrivan1e stvarne Hčne vladavine. Zar pojava i razvitak >>kulta ličnosti« u SSSR-u nisu to već dokazali? Ali ima ii neposrednijih dokaza. Sovjetski vođi koji su živjeli u Staljnovoj sjenci mogli su doći do formule kolektivnog rukovođenja kao jedinog izlaza i kompromisa između podjednako uticajnih pretendenata na vrhovnu vlast poslije Staljina. Kad je zaprijetila neposredna opasnost (najprije u pre2'Jidijumu CK) da se jedni nametnu drugima ili čak da jedan zagospodari u najvišem polHičkom rukovodstvu, formula kolektivnosti odlučivanja glasno je istaknuta kao vrlo popularna prepreka. Plenum centralnog komiteta je spasio Hruščova kad je ovaj ostao u manj,iru unutar prezidijuma CK. Hruščov je ostao zahvalan ovoj kolektivnoj akciji članova plenu.ma i svoju zahvalnost je uzdigao do principa kolektivnog odlučivanja i af.irmacije plenuma CK kao cjeline. Prilikom osude »kulta Ličnosti« na XXII kongresu i s tiim neposredno povezane afirmacije kolektivnog rukovođenja istovremeno su izbijali na \ddjelo elementi novog »kulta Ličnosti« toliko upadljivo da je Hruščov morao reagirati. Ako sudbina principa kolektivnosti toliko zavisu od ličnosti trenutno najvišeg funkcionera, onda je ta sudbina toliko neizvjesna koliko je neizvjesno koja će i kakva ličnost iskoristiti postojeće uslove za nametanje sopstve.nog prestiža.

ROTACIJA KADROVA U okviiru reforme rukovođenja veliki značaj se pridaje sistematskom obnavljanju sastava izbornih organa, tzv. si'stemu rotacije kadrova. Prema Hruščovu, i ova mjera ima ,rang, »lenjinskog principa«, »nenarušive norme« društvenog života, »zakona razvitka marksistič­ ko-lenjinističke partije«, a treba da se izražava u pravilnom kornbinovanju osobina starih i mladih rukovodilaca, iskustva i partijnosti starih sa energijom i smjelim 91

se da će rnta01Ja omoguostva,renje principa kolektivnosti biti jedna od »ga,rancija protiv recidiva kulta ličnosti« a naročito »da će se poshlje svakih redovnih izbora novi milioni ljudi uključiti u poslove inicijativama

novih.

Očekuje

ći ti »konsekventnije rukovođenja«, da će

rukavođenja« ,136

Rezolucija XXII kongresa takođe se zalaže za to da obnavljanje izbornih organa >>po,stanečvrsta norma partijskog, državnog i društvenog života u našoj zemlji«. U ovom dokumentu je jasno došao do iz:ražaja neposredni motiv ove mjere, naime, da se iz partijskih i državnih organa uklone svi funkcioneri sa osobinama koje su kriti,kovane kao osobine pojediruih stalJinista. »U poslu rukovođenja ne treba da bude mjesta za ljude koji su zaostali, a.gubili vezu sa životom, za bezidejne i besprincipijelne ljude. Partija vodi i dalje će voditi nepomirljivu borbu protiv onih koji narušavaju partijsku i državnu disciplinu, protiv ljudi koji obmanjuju partiju, protiv ulizica, beskičmenjaka, birokrata i lažova« .1s1 Tako je nepos,redna potreba obračuna s protivnicima inspirisala jednu mjeru koja ima širi društveni efekat nego što je njen neposredni cilj. Na taj način se rotacija uvodi kao princip demokratizma. Kritička negacija formwra prJncipe sopstvene pozicije. Političari koji su se suprotstavili »kultu ličnosti« bili su životno zainteresirani da sve nepopravljive staljinriste istjeraju iz rukovodstava i da se, pnrenstveno radi toga, princip ;rotacije što dosljednije ostvari. U tom cilju su statutom partije precizirane norme za obnavljanje rukovodstva kako se jedna urgentna po1lreba ne bi svela na običnu proklamaciju, ali istovremeno da se obnavljanje ne bi pre-tvo.rilo u srnjenj,ivanje cjelokupnog političkog rukovodstva. Dvadesetpeti član izmijenjenog statuta KPSS predviđa: da se sastav CK KPSS i njegovog prezidijuma obnavlja najmanje za jednu četvrtinu na svakim redovnim izborima; da se sastav republič­ kih centralnih komiteta, pokrajinskih i oblasnih obnavlja najmanje za jednu trećinu, a sastav svih nižih rukovodstava - za polovinu. Pri tome se jedan funkciom Vidieti: Izvještaj CK KPSS (»Pravda«, 18. X 1961) i referat »O programu KPSS, (~Pravda«, 19. X 1961) m •Pravda•, 31. X 1961.

92

ner može birati u jedno rukovodstvo naJv1se tr;i puta uzastopno, a sekretar osnovne organizacije samo dvaput uzastopno. Ali dozvoljeni su i:ruzeoi. Pojedini. priznati autoriteti mogu se bi.rati i više puta uzastopno i smatraju se izabranim akio se za njih izjasni najmanje tri četvrtine glasača. štaviše, »sastanak, konferencija i kongres mogu da biraju u sastav rukovodećih organa pojedinog funkcionera ~ na dužii rok«. Kako se Vlidi,rotacija je udešena tako da se obavezno wši, ali na način da ne budu vezane ruke za najpogodn:ije kombinacije ;radi osiguranja određene politike odgova:raju6im profilom kadrova. Propisani izuzeci od pravila opra~davaju čak i praksu doživotnog vladanja pojedinih funkcionera. Dvadesetpeti član statuta je odmah primijenjen na XXII kongresu, prilikom izbora novog centralnog komiteta KPSS. Od 175 članova CK, koliko ih je svega izabrano, 58 su bili birani i na XX kongresu, što znači da je izabrana 117 (dviije trećine) novih. Ovaj partijski organ je, dakle, obnovljen znatno više nego što je propisana minimalna obnova. Prezidijum CK je obnovljen za gotovo trii četvrtine: od 11 članova starog prezidijuma u novi su ušli samo tri (Hruščov, Mikojan i Suslov). Kad se ima u Vlidu da je grupa Molotova imala većinu u ranijem prezidijumu, onda je sasVlim razumljiva ovolika izmjena i očigledno je koliko je sukob sa staljinistima djelovao kao neposredni motiv da se rotacioni sistem uopšte prihvati i revnosno primijeni. Ograničenost rotacije spomenutim trenutnim mo• tivom jeste ograničenost sarnog principa obnavljanja rukovodstava. Taj pruncip - u obliku koji je propisan statutom - omogućuje znatno manje izmjene sastava CK na naredna dva redovna kongresa. Ako se ovi kongresa budu sazivali svake četvrte godine - na što statut obavezuje - onda bi najmanje jedna četvrtina sadašnjeg sastava CK mogla da ostane stalno do 1973. godine. Međutim, s obzli"om na mogućnost izbora s prekidom između dva uzastopna iredovna kongresa i s obzirom na biranje pojedinaca bez ograničenja, do, 1973. godine moglo bi da ostane u sastavu CK više od tri četvrtine sadašnjili članova. Jezgro centralnog komiteta može da ru93

lrovocli neprekidno do 1973. gocline i poslije. Sve to predstavlja dovoljne kadrovske rl vremenske mogućnosti da se definitivno likviddra uticaj protivnika i da se stabtilizuje politički uticaj sadašnjeg rukovodstva u SSSR-u. To su ujedno mogućnosti za stabilizaciju na najvišim funkcijama pojedinih sadašnjih funkcionera i za jedan novi oblik stairog stanja »kulta ličnosti«. Od drugih faktora više nego od ovakve ,rotacije, zavisiće koliko će rotacija bim stvarno demokratska mjera, a koliko će je rukovodstvo držati formalno, pošto je već jednom moralo samo da se stvarno njome posluži i da je tim povodom proklamuje. Neposredan oilj - da se iz rukovodstava odstrane staljinisti - izbija na vidjelo i onda kad se rotacioni sistem načelno obrazlaže, kao što je, na pr.imjer, Hruščovljevo obrazloženje pomoću komparacije starih funkcionera sa »svjetlom ugašenih zvijezda«. Kad je Vorošilov u prezidijwnu CK 1957. godine primjetio mladima da će im »ispraviti moždane vijuge«, on je jasno ispoljio pretenziju starih funkcionera da vladaju doživotno, odao je karakter sukoba između starih i mladih i ,izazvao ove druge da se bune protiv svakog monopolisanja funkcija. Oni su tada pozvali u pomoć principe da bi se izborili za sopstvenu vlast. Međutim, reafii.rmacija demokratskih principa, koja nail.w. na opštu podršku, nije beznačajna stvar već samim tim što njena popularnost svjedoči o urgentnoj potrebi društva za demokratijom, svjedoči da ljudi više ne podnose staro stanje stvari. Stoga obračunavanje oko vlasti pomoću princi.pa rotacije lima društveni značaj koji prevaz!ilazi sa.mo to obračunavanje, te pravi, pozitivan sadržaj rotacionog sfatema djeluje a nakon odigrane uloge u razvlašćivanju staljinista. Ako taj sistem i ne isključuje mogućnost novog »kulta ličnosti«, on više omogućuje borbu protiv svakog monopoliisanja vlasti. Kritika u ime novog legaliteta ne pogađa više samo lični monopol na funkciju već i 1nonopolisanje vlasti od strane rukovodećih kolektiva. č1njenioe društvenog života u SSSR-u - na koje ćemo kasnije skrenuti pažnju - govore da, nakon opšte zvainične osude lične vlasti,

94

neposredno predstoj~ proces ukidanja vlasti rukovodećih kolektiva u mjeri u kojoj ta vlast postaje sama sebi cilj. Valja imati na umu da smjenjlivanje ličnosti na pojedinim funkcijama nije nov pronalazak, već da je to zahtjev koji je star koliko i sama politička vlast 1 ~s ali da je još uvijek aktuelan zahtjev baš zato što se još uvijek izigrava. Izigravanje je proturanje oi,ste forme umjesto njenog sadržaja pri čemu ta forma forrnira drugi stvarni sadržaj. Stalj,inistički sistem vlasti, na primjer, nije ulcinuo prvohitne ustavno-demokratske forme sovjetskog sistema vlasti, održavao je formalnu demokratiju prikrivajući njome stvarnu samovolju vlastodržaca, pa je diiktatura ličnosli ličila na demokratiju. Staljinistički funkcioneri -su tako izigravali davno proklamovarui. zahtjev za slobodno biranje i smjenj~vanjem funkcionera a sam zahtjev se utoliko o·štirije postavljao kao zahtjev. Novi sistem rotacije ostavlja mogućnosti za kole.ktivno monopolisanje vlasti kao drukciju formu izigravanja demokratije. Statutom se, nruime, znatnije ograničava mogućnost ,izbora istog lica za jednu istu funkciju, ali se nlimalo ne ograničava biranje toga lica za političke funkcije uopšte. Nakon rećeg uzastopnog izbora po pr:avilu s.tijedi pauza u trajanju jednog mandata pa se četvrti izbor računa kao prvi. Tu su pogodnosti da jedan manje-v~še isti k,rug funkcionera međusobno razmjenjuju političke funkcije ±stog i različitog nivoa u pa,rtiji, sovjetima i masovnim organizacijama. Teoretski je moguće da se obnavljanje rukovodećeg političkog aktiva u zemlji svede gotovo na prirodnu granicu na popunjavanje mjesta oboljelih, umrlih i, eventualno, osuđenih funkcionera. Prema tome ova vrsta izigravanja ili formaliziranja priincipa rotacije zaista pojačava kolektivnost rukovođenja, ali ipak ograničava 138 »Od funkcija vlasti jedne su vezane za rok, tako da ne može jedan isti čovek dvaput da ih zastupa ili mole te!< posle određenog vremeria, a druge su u pogledu vremena neograničene, i kao na primer, sudija poAristocel: »Polilika«, Kultura, Beograd, 1960. rotnik ili skupštinara•. str. 71). »Stoga je pravedno d,1 svi podjednako vladaju i podjednako se pokoravaju, i to po redu i naizmenično«. {Isto, str. 107)

95

istinsku demokrati.ju u smislu stvarnog suvereniteta naroda. Kolektivno monopolisanje političlcih funkoija od strane manje-više stabilnog kruga funkcionera - što propisanim sistemom rotacije nije spriječena - zadržava veliku podjelu društva na subjekte i objekte političke vlasti.

DECENTRALIZACIJA I SAMOUPRAVLJANJE Obnavljanje rukovodstva prema novom statutu KPSS trebalo bi da bude.sve potpunije što je u pitanju niži rukov:odeći organ; propisuju se veće izmjene sastava organa ,i češći izbori. Ovakvim principom rotacije obezbeđuje se veća elastičnost pn ostvarivanju opšteg političkog kursa u konkn:-etnim uslovima. Realno je oče­ kivanje da će se niža rukovodstva zaista radikalnije mijenjati i u pogledu kadrovskog sastava Li u pogledu speoifičnog rješavanja lokalnih problema. Liberalizacija u ovom smislu - koju donosi rotacioni sistem predstavlja izvjestan stepen oslobađanja ekonomskog i političkog zbivanja u okviru generalnog kmsa politike. Na taj način se rotacija, kao jedna mjera u reformi upravljanja, dopunjuje drugom mjerom - decentral.izaoijom upravljanja. Ekonomski moti.v decentralizacije izbija na vidjelo kad se ova mjera prikazuje prvenstveno kao stvar »konkretnog rukovođenja priv.redom« čime bi se izbjegle krajnosti i anomalije centralističkog i kabinetskog dirigovanja u privredi. U rezoluciji XXII kongresa o tome je najprije rečeno: »Kongres ističe da je partija posljednjih godina ostvarila odlučan. zaokret prema konkretnom

rukovođenju

narodnom

privredom«.139

Prema novom programu partije, decentralizacija znači »proširenje privredne samostalnosti i prava mjesnih organa i preduzeća« u okviru »jedinstvenog narodnop,rivrednog plana«. Tu je zamišljeno da sve veću ulogu treba da igraju planovi i predlozi koji polaze odozdo, »počev od preduzeća«, a da »centralizovano planska ru139

96

,Pravda•, 31. X 1961,

kovođenje

treba usredsrediti: na razradu i obezbjeđe• nje izvršavanja najvažnijih priv.red.nih pokazatelja narodnopriwednih planova sa svestranim uračunavanjem pred.loga koji dolaze odozdo ... « »Radi mobilizacije unutrašnjih rezervi, efikasnijeg korišćenja kapitalnih ulaganja, proizvodnih fondova i finansijskih sredstava nužno je da se proširuje operativna samostalnost i inicijativa preduzeća na osnovu plansk,ih zadataka«.140 D. S. Poljanski, predsjednik ministarskog savjeta RSFSR, zalagao se na XXII kongresu za to da upravljanje bude što bliže proizvodnji i da ukloni višes,tepenost u odlučivanju. U tom cilju je ukazao na već izvršenu reorganizaciju upravljanja industrijom i građevinar­ stvom na bazi ekonomsko-administrativnih rejona. On smatra da »povećanje uloge lokalnih drlavnih i privrednih organa i proširivanje njihovih prava nije samo sebi cilj već sredstvo za najefikasniji razvoj proizvodnih snaga zemlje i povećanje odgovornosti u rukovođenju privrednom i kulturnom izgradnjom. P.roširivanje prava lokalnih državnih i. privrednih organa, to je zahtjev koji pos,tavlja praksa, to je zakonita posljedica razvoja socijalističke demokrati.je«. Gl'anica do koje se proširuju prava lokalnih rnkovodstava je, prema Poljanskom, njiliova nadležnost za »sva pdtanja lokalnog značaja«. On najavljuje jačanje rejonskih institucija u kojima će se »prvenstveno formirati jedinstveni demokiratski organi upravljanja svim preduzećima, ustanovama i organizacijama na nivou rejona«. Za Poljanskog je nenormalna činjenica »da je rukovođenje istorodnim preduzećima u oblastima i pokrajinama podijeljena između sovnarhoza (savjeta za narodnu privredu) d organa lokalne industrije«, jer takva podjela »dovodi do suvišnih teškoća u planiranju proizvodnje i materijalnotehničke opreme, do rasipanja stručnih kadrova, ona otežava primjenu savremene tehnologije i poskupljuje proizvodnju« .141 U shvatanjima sovjetskih političara o decentraJ.izaciji upravljanja svakako je značajno u kakvom obimu se decentralizacija predviđa i kakvim tempom tre1&0 1&1

•Kommunist•. br. 11/1961. str. 50-51. ,Pravda•, 24. X 1961.

7 Kriti.ka kulta

ličnosti

'7

ba da se wši. Međutim, daleko je značajnije saznanje da je raniji kruti centralizam postao ekonomski nepodesan za privredni razvoj zemlje, da se ekonomski ne isplati. Cisto ekonomski motivi su odlučili da se u programu partJije decentralizacija razmatra u sklopu zadataka unapređenja priv.rede kao što su: efikasnost kapitalnih investicija, kvalitet proizvoda, proporcionalnost priwede itd.t42 Ukratko, decentralizacija upravljanja nije - kako misli Poljanski - »posljedica razvoja soaijalističke demokratije« već su ekonomski razlozi nametnuli potrebu za ovom mje,rom demokratli.zacije rukovođenja.

Pri reformisanju političkog rukovođenja posebna pažnja se obraća lokalnim organima, prvenstveno lokalnim sovjetima »kao predstavničkdm državnim organima i organima društvenog samoupravljanja« (B. S. Manjkovskij ). Demokratizacija sovjeta dokazuje se, pored ostalog, i brojčanim povećanjem njihovog sastava kao i povećanjem broja i sastava raznih »društvenih odjeljenja« pri izvršnim komitetima sovjeta.143 Povećanje broja deputata u sovjetima i »broja aktivista koji besplatno i neprofesionalno rade u komisijama sovjeta, uz sistematsko obnavljanje sovjeta na svakim izborima, sve to omogućuje da velik.i broj građana učestvuje u lokalnom upravljanju ,i da se ograničava birokratizacija lokalnih organa vlasti. Decentralizacijom se vlast približava građaniirna, a da bi ovakvo pravno regulisanje odnosa bilo efikasno, ističu se i zahtjevi jačanja materijalne baze mjesnih organa vlasti.144 Gledište da jedan organ vlasti - barem kad je riječ o mjesnom sovjetu - nije isključivo predstavništvo građana ili, tačnije, organ države, već da postaje i »o,rHl! Vidi pododjeliak •Rukovođenje narodriom privredom i planiranje« u Programu KPSS, iz.dar,,ie •Pravda«, Moskva 1961. str. 85-90 143 B. S. Manjkovskii navodi broj od 1,800.000 deputata u sovjetima i preko 3,300.000 članova komisija pri sovjetima. (Vidi njegov članak •laćanje uloge društvenih organiu,cija, u rjdavanju državnih pita11ia•, Voprossy filosofii, br. 4/1961. str. 39--46). U lzve.Jtaju CK KPSS na XXII kongresu referent N. S Hruščov kai.e da se broj deputata u sovjetima popeo na oko 2 miliona, a da u stalnim mi/iona aktivista. ( •Pravda•, od komisijama sovjeta učestvuje preko 2

18. X 1961.)

10 Tako, na primjer, 1. Azovkin ističe u ćlank14 ,Socijalistička de• mokratija na djelu« da bi značaj mjesnih sovjeta porastao jo.f viie kad bi im ,e predale iz.vjesne funkcije viJih Or(lana i kad bi se pro!irila materija/na baza sovjeta• C•Kommunist,, br. 17/1961).

98

gan društvenog samoupravljanja« građana, takvo gledište se oslanja na razne forme direktnog i indirektnog učešća političkih aktivista u djelatnosti sovjeta kao i na izvjesne forme prenošenja državnih funkcija u nadležnost masovnih organizacija. U tom smislu se spominju razni »samodjelatni organi« pored sovjeta kao što su: stambeni, ulični i kvartovski komiteti, vijeća penzionera i veterana rada, ženska vijeća, roditeljski komiteti, vijeća klubova, biblioteka itd. Svi ovi komiteti itd. »sačinjavaju najbliži i neposredni aktiv sovjeta« kao državnog organa, oni obuhvataju milione građana (u nekim oblastima svaki treći; u nekim svaki peti. građanin) koji rade besplatno određene poslove pri sovjetima. Dopunjavanje -rada sovjeta besplatnim radom deputata i radom grupa drngih aktivista tretira se kao »ostvarivanje lenjinske ideje besplatnog vršenja državnih obaveza« i kao efikasno sredstvo borbe protiv bkokratizma u organima vlasti.145 Proces »podruštvljavanja« državrtlh funkcija u ovom smislu postepeno obuhvata i neke značajne poslove države u privredi i održavanju javnog reda. Među ilustracijama »demokratije na djelu« iz uralskog gradića Alapajevska. 1. Azovski, pored ostalog, o tome piše: »Uz proizvodna savjetovaprenja i komisije partijske kontrole, u industrijskim duzećima radi na društvenim načelima 18 komisija« (s ciljem da pospješuju tehnički napredak, zatim) »13 konstruktorskih biroa sa 200 ljudi, te 152 kompleksne brigade racionalizatora«. »Na jednog drfavnog inspektora dolazi više od 200 društvenih kontrolora ... (( Dalje je navedeno da ,su za održavanje javnog reda osnovan.i drugarski sudovi i družine i da je zahvaljujući njima smanjen broj prekršaja ,i sitnog huliganstva dva i po puta u toku dvije gocline.140 U rukovodđenju privredom posebna uloga je namijenjena sindikatm1a. »Naša partija će potpomoći jača­ nje aktivnosti sindikata u rukovođenju privredom, a naročito pretvaranje stalnih proizvodnih savjetovanja u sve efikasnije organe koji doprinose poboljšanju rada 1'5 Redakcijski uvodnik »Sovjeti i izgradnja komunizma•, nistc, br. 2/1962.) rn, I. A z o v k i o: »Socijalimčka dsmokratija na djela•.

7*

»Kommu-

99

preduzeća« .14 7

Smatra se da su proizvodna savjetovanja »najvažnija forma učešća sindikata u rješavanju državniih pitanja«. Glavna zadaća ovih savjetovanja je da se brinu o tehničkom razvitku i ostvarenju državnog plana prije rnka. Odluke proizvodnih savjetovanja su obavezne za administraciju.m U programu partije o tim savjetovanjima je rečeno: ))Partija će raditi na tome da sindikati pojačavaju svoju aktivnost u rukovođenju privredom pretvarajući stalna proizvodna savjetovanja u sve eftiikasnije organe koji podstiču unapređivanje rada preduzeća i kontrole nad proizvodnjom(< .uo Sindikatima se postepeno predaju funkoije pojedinih državnih organa kao što su: socijalno oSliguranje, nadzor nad poštovanjem radnog zakonodavstva, društvena kontrola zaštite na radu, rukovođenje domovima odmora i ne funkcije u oblasti kulturne izgradnje.1°0 Proces liberalizacije rukovođenja privredom zahvatio je i kolhoznu poljoprivredu. U izvještaju CK KPSS na XXII kongresu, pored ostalog, konstatovano je uvođenje d!rukćijeg planiranja poljoprivredne proizvodnje koje se sastoji u boljem usklađivanju državnog rukovođenja sa materijalnim interesom i ,inicijativama kolhoznika. Ukinute s,u obavezne isporuke proizvoda državi i država je prešla na otkupljivanje kolhoznili proizvoda.t51 U programu partije nagovtlješteno je kretanje ka izvjesnim većim pravima kolhoza: ))Kolhoz, kao društvena forma privređivanja, po karakteru organizacije, demokratskim 01Snovama koje će se sve više r-azvijati, obezbjeđuje upravljanje proizvodnjom od strane samih kolhoznili masa, razmah njihove stvaralačke inicijative, vaspitanje kolhozniika u duhu komun.izrna«.1s2 Kolhozi mogu da »sami rješavaju pitanja o povećanju kolhozne proizvodnje, raspodijeli dohotka, o granicama kompetencija svojih organa upravljanja ~td. Oni dopunjuju i mijenjaju statut poljoprivrednog artelja ... «iss 1'7 Izvještaj CK KPSS na XXII kongresu, •Pravda. od 18. X 1961. us B. S. M a n j Jeo v s k i j: ,Jačanje uloge društvenih organi.za• cija u rješavanju državnih pitanja• (Voprossy filosofli, br. 4/1961.).

uo Program KPSS, str. J(ll. B. Ma n j kov s ki j, citirani ~lanak. m •Pravda• br. 292 od 18. X 1961. 1&~ Program KPSS, str. 77 U3 B. S. M a n j kov , ki j, citirani ćlanak. 1&0

100

Spomenuti i slični potezi u reorganizaciji upravljanja nalaze se u sklopu utvrđenih perspektiva priwednog razvoja i uvode se kao mjere koje oslobađaju i ubrza:vaju taj razvitak. Najčešće su ove organizacione mjere i -i.rwičito povezane sa zadacima izgradnje »materijalne baze komunizma,(. Ekonomski razvoj zemlje zauzima i u novom prog.ramu partije najistaknutije mjesto tako da su pitanja društvenih odnosa po sadržini pa i po obimu programskog teksta podređena cjelini privrednih kretanja u doglednom periodu. Cisto ekonomski imperativi i ambicije dinamične privrede uklanjanju neekonomične krutosti birokratsko-političkog centralizma da bi se oslobodile sve rezerve energije za kolosalne privredne zadatke. Izgleda, međutim, da isti ekonomski razlozi određuju i granice ove liberalizacije političkog sistema. Ako je za u;s;pjeh privrednih planova države korisno i ograničenje demokratskih impulsa odozdo, to se čini bez nekog oklijevanja. Pri tome ne odlučuje samo potreba da se suzbiju lokalističke i resorske ograoičenosti.154 U. reformi upravljanja reformatori ,se inspirišu prvenstveno sops·tvenim viZJ.ijamaekonomskog procvata države, perspektivama najrazvijenije privrede u s"ijetu, i stoga preduzimaju organizacione mjere ,koje izgledaju najpogodnije za taj cilj bez puno obzira da 1i se time samo reformiše država kao takva ili se uvodi neka viša i nedržavna forma organizacije društva. Karakteristično je da sovjeski političari, koji se obračunavaju sa staljinizmom, još uvijek ne favorizuju formulacije o odumiranju države i smatraju da se država u stvari razvija i nakon izgradnje socijalizma sve do potpune pobjede komunizma. Naročito jača. uloga države u privredi. Izgradnjom socijalizma nestaje otpor razvlašćenih eksploatatorskih klasa i stoga nestaje klas.no nasilje kao glavna funkcija socijalističke države, nestaje država kao organ diktature proletarijata. Međutim, poslije toga, kako se ističe u programu KPSS, »svestrano su se razvile glavne funkcije socijalističke 1s. »Nuf.an uslov u.spjeJne izgradnje komunizma Je čvrsto i dosljedno discipline, svakidašnja kontrola, odlučrto prevladavanje u privredrtom tivotu elemenata lokalizma i resorske ograničenosti«. (Program KPSS, str. fš7). čuvanje

101

države - privredno-organizatorska i kulturno-vaspitna«.155 Ovo ne ostavlja mjesto nikakvoj sumnji da se država smatra glavnim organizatorom privrede, da je rukovođenje p,riwedom glavna funkcija države. Država se organizaciono adaptira spomenutoj pridruštvu. Pri sovjetima mam.oj funkciji u sovjetskom kao organiima države osnivaju se stalne Jrnmisije deputata za kontrolu rada pojedinJih resora, za efikasnije ostvarivanje odluka sovjeta, a zatim da bi na sebe preuzele pojedine kompetencije izvršnih organa i njihovih odjeljenja.156 To može da bude elastičnija, ekonomski raoionalnija, manje birokratska organizacija rada samih državnih organa utoliko što u komisijama deputati rade na »društvenim načelima« tj. besplatno i neprofes.io• nalno. U izgradnji funkcionalnog tipa državnog rukovođe­ nja spominju se posebni sresk.i »organi upravljanja i ustanovama sresvim preduzećima, organizacijama s,kog značaja«.151 Preuzimanje izvjesniih državnih funkcija od strane organa masovnih organizacija znači promjenu nadležnosti, ali ne mora da znači bitnu promjenu odnosa između oruh koji odlučuju o javnim poslovima i onih koji se pokoravaju tim odlukama. Isto tako promjena nadležnosti u ovom smislu ne mora da ograničava ulogu državnih organa. Podruštvljavanje države na takav način može da bude u stvari podržavljivanje društvenih organizacija ili, tačnije, njihovih rnkovodstava i njihovog aparata.isa Birokratizam državnih ustanova tada iš155 Isto, str. 100-101. P. S. Romaškin i S. A. Pokrovskij u knjižici ,Gosudarstvo v period razvernutogo stroiteljstva kommunizma« (Moskva, 1959) na isti način likuju ulogu socijalističke države i ulogu države •u periodu frontalne. ,z. gradnje kommunivna• u pogledu glavnog zadatka države. Medit zadac,ma države za vrijeme izgradnje komunizma na prvom mjestu su ekonomski zadaci: organizacija druJtvene proizvodnje i rukovođenje privredom, zaštita dru!tvene svojine »regulisanje mjere rada i potro!ttjec (str. 26-41 ). m Program KPSS, str. 103-104. 157 Isto, str. 104. us V. A. Sivov osjeća mogućnost da ovak11a promjena nadležnosti pret?ara dru.ftvene organizacije u državne i nastoji da ospori tu mogućnost samo sljedećom tvrdnjom: •Za razliku od drtavnih organa, dru.ftvene organizacije grade svu svoju djelatnost na samodjelatnosti masa« (članak: »Dalja demokratizacija političke osnove SSSR-a•, Vestnik Leningradskogo universiteta, No 17. Leningrad, 1962, str. 105).

raz-

102

čezava

ukoliko iščezavaju nadležnosti tih ustanova, ali se stvaTaju povoljniji uslovi za birokiratizam unutar društvenih orgalllizacija. Osjm toga neki znaci zaista otkrivaju tendenciju države da mijenja fonnu (da se reformiše) podređivanjem nedržavnih institucija svome funk.cionisanju. Na primjer, ističe se da je glavni zadatak sindikata i stalnih proizvodnih savjetovanja - prijevremeno izvršenje državnog plana privrede. Sindikati zaista samo učestvuju, pomažu u »rješavanju državnih pitanja«. Akcija stalnog proizvodnog savjetovanja upreduzeću je, dakle identićna obavezama administracije; glavni zadatak lim je isti, te za direktora nije nikakvo ograničenje što mora poštovati odluke savjetovanja, već je savjetovanje efikasan dodatak direktorskoj funkcij,i kao takvoj. U poljoprivrednoj proizvodnji država obezbeđuje kolhozi.rna sredstva za pmizvodnju, a kolhoznicima se stoga nalaže u programu partije da ,iispunjavaju »svoje ugovorne obaveze 'Prema državi«. Pri raspodjeli dohotka kolhozn:ici su obavezni da »pravilno usklade akumulaciju ~ potrošnju«.159 Sve u svemu, reforma državne organizacije, prvenstveno što se ,tiče rukovođenja privredom, ne smanjuje u.logu države, već državno rukovođenje postaje elastičilli.je, oslobađa se u izvjesnoj mjeri krutosti centralizma i birokratizma.160 Uticaj države zaista jača putem organizacionog popravljanja državnih organa ~ neposrednijeg državnog angažovanja nedržavnih organa kao što su organi masoVlliih organizacija - na funkcijama države. Pored ovakve evolucije države koja bolje odgovara njenoj privredno-organizatorskoj funkciji, van privredne sfere niču razne nedržavne institucije koje u većoj mjeri izražavaju duh predstavničke demokratije i nose klice samoup,ravljanja

građana

u kulturi, zdravstvu, so-

l,o Program KPSS, str. 81, 82, 1sD Pored kontrolne funkcije stalnih komisija deputata pri sovjetima spominju se i posebne komisije pri mjesnim sovjetima sa zadatkorti da kontrolišu zakonitost rada drtavnU, ust~nova i funkcionera (V. A. S,dov, isti članak, str. 97). Ograničavaju se mogućnosti birokrata i u masovnim organi.acijama rime lio se u njima smanjuje plaćeni aparat, što se na svakim redovnim izborima rukovodstva organi.tacija obnavljaju .a polovinu sastava i što se bfranje .;ednog funkcionera dozvoljava najviJe dvaput uzastopno. (Vidi Program KPSS, str. 109.)

103

oijalnom osiguranju, sportu it. s}.t61 U ove »samodjelatne organe« (komitete, vijeća itd.) biraju se aktivisti koji rade besplatno i neprofesionalna. Smatra se da će ovi organi ostati i u komunističkom društvu iz čega bi se zaključilo da će postepeno zamijeniti odgovarajuće državne organe kojih neće biti nakon pobjede komunizobilježavaju tendenciju ma. Oni za sada najizrazitije kojoj je cHj »aktivno učešće svih člarwva društva u upravljanju društvenim poslovima«.102 U kojoj će mjeri spomenuta tendencija postajati građana, zavisi stvarnost društvenog samoupravljanja i od vanpravnib, ne samo pravnih, mogućnosti udruženih građana da neposredno odlučuju o zajedničkim poslovima, a da njihovi slobodno izabrani i smjenj.ivi organi budu sasvim podređeni njihovim odlukama kao operativna tijela, aparat za izvršavanje odluka. Nema sumnje da sovjetska reforma državnog upravljanja društvenim životom izražava potrebu za Pravna forstvarnom predstavničkom demokratijom. ma predstavničke demokratije je tekovina buržoaskodemokratskih revolucija. Najviše što u tom okvdru može socijalistička država to je da ostvari pravo buržoaske demok.ratije, da dovrši predstavničku demokratiju. Međutim, istorijsko iskustvo pokazuje da je i socijalistič­ ka država, kao i buržoaska, sklona ka formalizovanju predstavničke demokratije, ka pretvaranju ovlašćenja u samovoljnu vlast državnih organa pod pravnom formom predstavničke demokratije. Sve to, međutim, vrlo malo zavJs.i od ličnih osobina ljudi na vlasti. Nedržavna udruženja i njihovi »samodjelatni organi« takođe mogu zapasti u odnos koji se bitno ne razlilmje od odnosa između državnih organa i građana i to neovisno od .Ličnih osobina aktivista u samodjelatnti.m organima. Statutarnim reguli,sanjem ovih odnosa može i nase donekle ograničiti mogućnost suprotstavljanja Hl •Treba proJirivati učdte druitvenih organiuicija u upravljanju ustanovama kulture, zdravstva, socijalno~ osiguranja, predati im u nadležnost tokom narednih godina rukovođen1e scenskim preduietima, klubovima, bibliotekama i drugim kulturno-prosvetnim ustanovama koje se nalaze u nadležnosti države; proJirivati djelatnost tih organizacija na utvrUenju druJtvenog reda, osobito narodnih drutina, drugarskih sudova,. (Isto, str. 109.) tu Isto, str. 109.

104

metanja organa organizacijama. Ograničenje je, na prim• jer, ako aktivisti u organima rade isključivo »po društvenim načelima«, tj. besplatno i neprofesionalno. Ali i tada preostaje krupno pitanje kompetencija predstav• ničkih organa i stvarnog vršenja kompetencija članstva organizacije tim wše što su znatnija materijalna sred• stva u tim kompetencijama U stvari, osnovno je pitanje kolike su materijalne i duhovne mogućnosti udruženih građana da se posvete javnim poslovima, svaki pojedinačno i svi zajedno. Prvenstveno od toga zavisi da li će se nedržavni ob1ici sovjetske predstavničke demokratije - udruženja građana i njihovi „samodjelatni organi« - razvijati u pravcu samoupravljanja građana ili u pravcu konstituisanja nove forme državnosti pored one kla:sdčnog tipa. Spomenuti primarni th'ilov odnosi se na materijalrodi reprodukcije ne osnove dru§tva, na proizvodnju društvenog života. Stoga je društvena proizvodnja životnih dobara prvi žiivotni interes svake demokratije, i posredne i neposredne, i političkog uređenja uopšte. Međutim, sovjetske nedržavne organizacije sa svojim »samodjelatnim organima« obuhvataju za sada prvenstveno i uglavnom neprivredne oblasti društvenog žiivota, dok privredom prvens,tveno i uglavnom upravlja država kao takva. Ipak, ne treba sas,.,im isključiti egzemplatni uticaj dernokratskog upravljanja u neprivrednirn sferama na upravljanje u privredi. U svakom slučaju, ideje samoupravljanja su dobile pravo građanstva u sovjetskoj stvarnost.ti kao antiteza klasičnom etatizmu, što goVJOrida je društvenoistor.ijski sazrela potreba za novom organizacijom društva.

O SASTAVU I ULOZI PARTIJE Sovjetski političari i ideolozi smatraju da u periodu izgradnje komunizma, kako ga oni zamišljaju, ne jača samo uloga države kao političkog faktora, već i uloga komunističke partije. »Period frontalne izgradnje komunizma - piše u programu KPSS - karakteriše se

105

daljim porastom uloge i znacaJa Komunističke partije kao rukovodeće i usmjeravajuće snage sovjetskog društva«.163 Kao što je rukovođenje privredom osnovna funkcija sovjetsko-komunističke države, tako je rukovođenje privredom, usmjeravanje privrednog razvjtka, osnovna zadaća parci.je.m Partija reforrniše državno rukovođenje planovima prJvrednog razvitka koje je fiksi• rala partija. ls,torn cilju partija se i sama prilagođavala organizacionim mjerama kao što su: kolektivno odluči­ vanje u partij,skim rukovodstvima, sistematska obnavljanje tih rukovodstava (pr,iocip rotacije), smanjivanje plaćenog aparata u partijskim organima i dr. Kao što se reorganizaciJa državnih ustanova sprovodi u smislu »konk!retnog rukovođenja privredom«, tako i organizacione mjere unutar partije treba da osposobe partiju za dikasnije rukovođenje p,rivredom.165 Privredni zadaci partije su jako akcentirani i u novom statutu KPSS. Na primjer, među dužnostima sovjetskog komuniste na prvom mjestu stoji »da se bori za stvaranje materijalno-tehničke baze komunizma, da služi kao primjer komunističkog odnosa prema radu, da povećava produktivnost rada, da istupa kao inicijator svega novoga, progresivnog, da podržava i širi najbolje iskustvo, da ovladava tehnikom, da usavršava svoju kvalifikaciju, da čuva i povećava društvenu socijalističku imovinu - osnovu moći i procvata sovjetske domovine«. Prema ovome, prva i najviša odlika komuniste je da bude odlJčan stručnjak u privredi. Među funkcijama osno;vne partijske organizacije statut najviše mjesta poklanja detaljnom nabrajanju privrednih zadataka.160 Isto tako u prvorazredne dužno103 Isto, str. 136. (Podvučeno u originalu). 101 Među uslovima koji dovode do jače društvene uloge partije na prvom mjestu je dalja privredna izgradnja zemlje. (Isto, str. 136/. lsw lako, među zadacima koje program postavlja na prvom mjestu su •zadaci partije u obla.sti ekonomske i;,gradnje i razvitka materljalno-tehničke baze komunizma«. (Str. 66-100). 1 Co Ova namjera je vrlo izrazilo došla do izralaja. u odluci plenuma CK KPSS (novembra 1962. g.) da. se partija od dna do vrha organi1.uje prema proizvodnom principu. Umjesto dosadašnjih rejonskih, obla.snih itd. komiteta partije osnivaju se na svim nivoima partijska rukovodstva za industrijsku proizvodnju a posebna za poljoprivredu. U istom smislu reor• ga11izaciJasindikata. to& Tu se za osnovnu organizaciju kate (V. 58. IMka e) da ,istupa kao organizator radnih ljudi u rjclavanju tekućih zadataka komunističke izgradnje, postavlja se na čelo socijalističkog takmičenja za izvrfrnje držav-

106

sti partijskih rukovodstava spadaju privredne dužnosti.167 Zato referent o izmjenama u statutu KPSS, F. R. Kozlov, gO'Voreći o zadacima partijskil1 organizacija i nj,ihovih rukovodstava, na XXII kongresu kaže: »Od ovih obaveza najvažnija je svestran razvoj .industrijske i poljopnivredne proizvodnje, neprestano povećavanje materijaloog blagostanja i kulturnog nivoa radnih ljudi« .16s Razumljivo je da ovako usmjeravanje djelatnosti vrijednosti partije određuje mjerila za procjenjivanje komunista i partijskih funkcionera. Sada se stručne kvalifikacije, naročito tehničko i pni.vredno obrazova-nje, ističu kao ponajvažnija odlika komunista i, posebno, LI'llkovodećeg kadra u pa,rtiji Kao osobito pozitivan rezultat u kadrovskoj politici partije Kozlov u spomenutom referatu zapaža to što »preko 90% sekretara obkomiteta, CK komunističkih partila!Snih, pokrajinskih ja saveznih republika i gotovo hi četvrtine sekretara gradskih i 'I"ejonskih komiteta partije imaju više obrazovanje. U P'roteklih pet godina za preko tri puta se povećao broj sekretara rejO'Ilsk.ili i gradskih komiteta s višim obrazovanjem. Svake godine u sastavu rukovodećih partijskih kadrova povećava se broj inženjera,

ekonomista, agronoma, zootehničara i ostalih stručnja­ ka". Kozlov, dalje smatra »potpuno nedopustivim« da još uvijek u rukovodstvima partije i države ima nedovoljno kvalifikovanih funkcione'I"a kaj.i su se tu našli samo zbog »nepažljivog odabiranja, razmještanja i obrazovanja kadrova".169 Kako se vidi, Kozlov afirmiše jedan kriterijum za biranje komunista u rukovodstvima. Prema tom kiriterijumu, u političkom životu zemlje dolazi do snažnog izražaja tehnička inteligencija. Pitanjem inteligencije u partiji u vezi sa planovima privredne dzgradnje bavi se i izvještaj CK KPSS na nih plan~ya i obayeza, mobil~e mase za pronala.žen;e i bolje koriJćenje. unutrašn11h rezervi preduzeća I kolhoza, za masovno uvođenie u proizvodnju tekovina nauke, tehnike i iskustva najboljih radnika nastoji na jača­ nju. radne. disciplin_e, na stalnom povećanju produktivn~sti rada, poboljšan111 kvaliteta pro17.voda, stara se o čuvanju i povećanju druJtvene imovine u preduzećima, sovhozima i kolhozima« (•Statut KPSS ,Pravda• od 3. XI 1961.) ' 1e1 Isto; čl. 41, t. a) Statuta KPSS. ts •Pravda«, 29. X 1961. 1n9 Isto, (Podvukao A. K.)

107

XXII kongresu. Referent Hruščov navodi procentualni sastav novoprimljenih članova partije ( od XX do XXII kongresa) po wstama zanimanja: radni.ka 40,7%, kollioznika 22,7%; službenika 35,6% i učenika 1%. U atmosferi kritike hirokiratizma svakome je moglo zapeti za oko da je previsok p,rocenat službenika u odnosu na sastav stanovništva. Stoga Hruščov objašnjava: »A šta predstavlja u naše vrijeme kategorija službenwka primljenih u partiju? Gotovo dvije trećine njih su inžinjeri i tehni-

agronomi, poljoprivredni tehničari i drugi struč­ njaci«. Odgovor opet potvrđuje da je stručnost u privrednoj djelatnosti postala naročito cijenjena odlika komuniste. Perspektiva ekonomskog procvata izmijenila je odnos partije prema inteligenciji, prema službenicima kao kategoriji stanovništva. Hruščov kaže da današnji službenici nisu ono što je bila inteligencija u prvim godinama sovjetske vlasti - ljudi »povezani sa imuć­ nom klasom« - nego da većinu službenika čine bivši radnici, kolhomici ili njihova djeca. Glavno je ipak sljedeće ohrazloženje: »U procesu razvitka nauke i tehnike, automatizacije i mehanizacije proizvodnje, kategorija ljudi, koje mi nazivamo službenicima, povećaće se i igraće sve veću ulogu u proizvodnji«. To je, prema Hruščo­ vu, put iščezavanja klasne razllike na kojem svi postaju »trudbenici komunističkog društva«. Zbog toga je za referenta prijatno što može izvjestiti kongres: »Kod nas svaki treći komunista ima više -ili srednje obrazovanje. Naročito je važno istać.i da danas u proizvodnji radi preko 70% svih članova partije i kandidata. Osnovna masa komunista II"adi na odgovornim mjestima - u industrijskoj i poljoprivrednoj proizvodnji«.110 Po svemu se v,idi da u sovjetskom društvu, a posebno u partiiji, naglo raste broj i društveni prestiž tehničke inteligencije i privredno-stručnih kadrova uopšte. Neki poznavaoci sovjetskih prilika zapažaju simptomatične razlike u tom pogledu između raznih vrsta struč­ nih kadrova. Dok najviši porast pokazuje industrijska i naučna inteli.gencija, za~Jll razne vrste poljoprivrednih tehničara, te nastavno i medicinsko osoblje, dotle se opaža ,relativni zastoj pa i opadanje broja stručnjaka čari,

no Izvještaj CK KPSS, •Pravda« od 18. X 1961.

108

u oblasti kulture, u nekim društvenim naukama i sl.171 U svakom slučaju jasno je da se u partiji i u političkom životu otvoreno favoirizuju privredni stručnjaci, da stručni kadrovi ove vrste postepeno dobijaju prevlast nad političko-partijskim kac:lirovima starog tipa. Starti tip partiij'sko-političkog funkcionera, koji je dugo vremena važio kao univerzalni IUkovocliiac li dobijao je irazličite funkcije na osnovu partijskog staža, revolucionarnih zasluga i sl. - taj ip političara uzmiče pred funkcionerom školovanim privrednikom. Ostvareni stepen i perspektiva priwednog razvitka mijenjaju lik partijskog i državnog funkcionera, uklanjaju površne improvizatore i propagandiste i a.firmi.šu funkoionere specijaliste u privirednoj politici. Koliko ovakva smjena predstavlja zamjenu politič­ ke birokratije tehnokratijom zavifil od toga u kojoj će mjeri stvarno funkcionisati norme demokratizma u partiji i u poli-tičkom si6temu uopšte. Neposrednije li struč­ njačko-pa,rtijsko rukovođenje privredom može znatno ubrzam priv.redni razvoj oslobađajući ga od šarlatanstva »univerzaLniih rukovodilaca«. Privredni prosperitet i jeste najvažnija stva,r za nove političke ideologe. Među­ tim, ako se perspektiva komunizma gotovo poistovjeću­ je s privrednom per,spektivom društva, onda se borba protiv političke b.irokratije može voditi i u interesu tehnokratije. Popularnost ove borbe može se odlično JskoriiStiti za čišćenje partijsko-državnih rukovodstava od starih političara-biirokrata, nesposobnih za komplikovane zadatke visoko razvijene privrede. Ali stručna sprema novih funkcionera, koja za izvjesno vnijeme može djelovati kao antibirokratski elemenat, može kasnije po-služiti za njihovu odbranu od inioijativa i kritike nestručne mase stanovništva, može predstavljati novu speoifičnu smetnju za progres društvenih odnosa u smislu komunističke jednakosti ljudi. Uspostavljanje mentaliteta tehnokratske jednostranosti na bazi ovakvih refonni može sa svoje strane u praksi dalje degradirati 111 Tako Leopo/d Labedz u članku »Struktura sovjetske inteligencije« f•La revue socialiste