Kommentar zu Ps 101-150. Die Fragmente: Band X/3 Kommentar Zu Psalm 101-150. Die Fragmente 3110788624, 9783110788624

Table of contents :
Inhaltsverzeichnis
Praefatio
Die Überlieferung
Ausgaben und Vorarbeiten
Hinweise zur Gestaltung des Textes und der Apparate
Siglen, Abkürzungen und Zeichen
Psalm 101
Psalm 102
Psalm 103
Psalm 104
Psalm 105
Psalm 106
Psalm 107
Psalm 108
Psalm 109
Psalm 110
Psalm 111
Psalm 112
Psalm 113
Psalm 114
Psalm 115
Psalm 116
Psalm 117
Psalm 118
〈Ὑποθέσεις〉 zu Psalm 119–133
Psalm 119
Psalm 120
Psalm 121
Psalm 122
Psalm 123
Psalm 124
Psalm 125
Psalm 126
Psalm 127
Psalm 128
Psalm 129
Psalm 130
Psalm 131
Psalm 132
Psalm 133
Psalm 134
Psalm 135
Psalm 136
Psalm 137
Psalm 138
Psalm 139
Psalm 140
Psalm 141
Psalm 142
Psalm 143
Psalm 144
Psalm 145
Psalm 146
Psalm 147
Psalm 148
Psalm 149
Psalm 150

Citation preview

Eusebius Werke X/3

Die Griechischen Christlichen Schriftsteller der ersten Jahrhunderte (GCS) Herausgegeben im Auftrag der Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften von Christoph Markschies und Annette von Stockhausen

Neue Folge · Band 32

Eusebius von Caesarea

Werke Band X Der Psalmenkommentar

Teil 3: Fragmente zu Psalm 101–150 Herausgegeben von Franz Xaver Risch

Dieser Band wurde im Rahmen der gemeinsamen Forschungsförderung von Bund und Ländern im Akademienprogramm mit Mitteln des Bundesministeriums für Bildung und Forschung und der Senatsverwaltung für Wissenschaft, Gesundheit, Pflege und Gleichstellung des Landes Berlins erarbeitet. Gutachter dieses Bandes: Hanns Christof Brennecke und Jürgen Hammerstaedt

ISBN 978-3-11-078862-4 e-ISBN (PDF) 978-3-11-078872-3 ISSN 0232-2900 Library of Congress Control Number: 2022941706 Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.dnb.de abrufbar. © 2022 Walter de Gruyter GmbH, Berlin/Boston Druck und Bindung: CPI books GmbH, Leck www.degruyter.com

Inhaltsverzeichnis Praefatio  VII Die Überlieferung  VII Die Palästinische Katene  VII Die Eklogentradition in der Monophysitischen Katene  XI Zur Paraphrasentradition  XVI Die Psalmenkatene des Niketas von Herakleia  XVIII Zum Problem der Expositiones in psalmos von Pseudo-Athanasius  XXIV Zu den Bruchstücken aus der Niketas-Katene  XXVI Ausgaben und Vorarbeiten  XXXVIII Hinweise zur Gestaltung des Textes und der Apparate  XL Siglen, Abkürzungen und Zeichen  XLII

Psalm 101  1 Psalm 102  14 Psalm 103  26 Psalm 104  38 Psalm 105  54 Psalm 106  68 Psalm 107  85 Psalm 108  92 Psalm 109  100 Psalm 110  104 Psalm 111  110 Psalm 112  116 Psalm 113  119 Psalm 114  127 Psalm 115  129 Psalm 116  132 Psalm 117  134 Psalm 118  145

〈Ὑποθέσεις〉 zu Psalm 119–133  173 Psalm 119  182 Psalm 120  185 Psalm 121  188 Psalm 122  191 Psalm 123  193 Psalm 124  195 Psalm 125  197 Psalm 126  200 Psalm 127  204 Psalm 128  207 Psalm 129  209 Psalm 130  211 Psalm 131  213 Psalm 132  222 Psalm 133  225 Psalm 134  227

Psalm 135  236 Psalm 136  241 Psalm 137  243 Psalm 138  247 Psalm 139  253 Psalm 140  256 Psalm 141  262 Psalm 142  267 Psalm 143  274 Psalm 144  283 Psalm 145  292 Psalm 146  296 Psalm 147  303 Psalm 148  307 Psalm 149  312 Psalm 150  317

Praefatio Da im ersten Band die allgemeiner einleitenden Fragen zum Psalmen-Kommentar des Eusebius von Cäsarea und seiner Überlieferung behandelt werden, beschränke ich mich hier im wesentlichen auf besondere Hinweise zu den Handschriften, denen ich die Fragmente zu Ps 101–150 entnommen habe.

Die Überlieferung Der Psalmen-Kommentar des Eusebius ist, wie in den vorangehenden Teilbänden unserer Edition im einzelnen dargelegt ist, uneinheitlich überliefert: von Ps 1 bis 50 auszugsweise in Katenen-Handschriften, von Ps 51 bis 95 ganz und direkt im Coislinianus 44 und der Rest wiederum fragmentiert in verschiedenen Katenen. Der weitaus größere Teil des erhaltenen Kommentars zu Ps 101 bis 150 ist in der sogenannten Palästinischen Katene (Siglen A P) und ihrer Verarbeitung in der Monophysitischen Katene (Sigle C) aufbewahrt. Einige darin nicht enthaltene Partien sind der Psalmen-Katene des Niketas von Herakleia (Sigle N) zu entnehmen.

Die Palästinische Katene Nachdem die große und unübersichtliche Menge der Handschriften, die eine Psalmenkatene enthalten, von Georg Karo und Hans Lietzmann in siebenundzwanzig Typen geordnet worden war,1 entdeckte Marcel Richard, ausgehend von Beobachtungen durch Robert Devreesse, in der weit verzweigten und vielfältig entwickelten Überlieferung die älteste Form der Psalmenkatene und nannte sie La chaîne Palestinienne.2 Seit der umfassenden Revision, Vermehrung und Vervollständigung unserer Kenntnisse der Psalmenkatenen durch Gilles Dorival3 wird sie auch als die „Erste Palästinische Katene“ (CPG C 24) bezeichnet. Als ihre Hauptzeugen für den dritten Teil des Psalters haben die Codices Ambrosianus F 126 sup. (A) und Patmiacus 215 (P) zu gelten. Beide Handschriften gehen unabhängig voneinander auf dieselbe Vorlage zurück, was allein schon aus den vielen übereinstimmenden fenestrae ersichtlich ist. Bei diesem Hyparchetyp handelt es sich um den zweiten Band der zweibändigen Ausgabe der Palästinischen Katene, also um 1 Georg Karo / Hans Lietzmann, Catenarum Graecarum Catalogus (Göttingen 1902) 20–66. 2 Marcel Richard, Les premières chaînes sur le Psautier, in: Bulletin d’information de l’Institut de Recherche et d’Histoire des Textes 5 (1956) 87–98, hier 88–93 = ders., Opera minora III (Turnhout 1977) Nr. 70; vgl. Marguerite Harl (avec la collaboration de Gilles Dorival), La Chaîne Palestinienne sur le Psaume 118. Tome I. Introduction, texte grec critique et traduction = SC 189 (Paris 1972) 17–21. 3 Gilles Dorival, Les Chaînes exégétiques sur les Psaumes I–V = Spicilegium sacrum Lovaniense. Études et documents 43–46.54 (Leuven 1986–2018).

VIII  Praefatio die Katene zu Psalm 77 bis 150. Im Katalog von Georg Karo und Hans Lietzmann zählt diese Ausgabe der Psalmenkatene zum Typ XI.4 Gilles Dorival ordnet sie genauer als die zweite Ausgabe der Ersten Palästinischen Katene neben der ersten und dreibändigen ein.5 A Ambrosianus F 126 sup. (12. / 13. Jh.) Die Handschrift,6 die neben einer handschriftlichen Zählung am oberen Rand eine gestempelte am unteren Rand aufweist, beginnt mit der Katene zu Ps 83,4 und endet, in der modernen Zählung, auf 422v mitten in einem Auszug aus Didymus zu Ps 150,3ab. Eine jüngere Hand trug auf einem weiteren Blatt den Katenentext nach, aber auch sie bietet ihn nicht mehr vollständig und bricht im drittletzten Exzerpt nach vier Zeilen ab. Das Wenige, das noch fehlt, ist dem Patmiacus 215 zu entnehmen. Die im großen und ganzen zuverlässige Handschrift zeigt neben den üblichen Itazismen eine gewisse Unsicherheit in der Verwendung von ο und ω. Wo es sich nicht einfach um einen Fehler handelt, muss Eusebs Ausdrucksweise zur Entscheidung berücksichtigt werden: Im Fragment zu Ps 143,3ab lesen wir in A τῆς τοῦ θεοῦ προνοίας τῆς περὶ τῶν ἀνθρώπων, in P und, abgesehen von Wortumstellungen, in N τῆς τοῦ θεοῦ προνοίας τῆς περὶ τὸν ἄνθρωπον. Der Vorzug ist P und N zu geben. Erstens ist im Kontext vom Menschen im Singular die Rede. Vor allem konstruiert Eusebiusπρόνοια auch an anderen Stellen mit περί mit Akkusativ, wenn nicht mit dem bloßen Genetiv. Der falsche Genetiv Plural stand in der Vorlage. Denn P korrigiert während des Schreibens mit derselben schwarzen Tinte. P Patmiacus 215 (12. / 13. Jh.) Der mit dem Ambrosianus gleichaltrige Pergament-Codex aus dem Johannes-Kloster auf Patmos7 ist am Anfang ebenfalls beschädigt und beginnt mit der Katene zu Ps 78,3. Er endet auf fol. 356v mit einem anonym gebotenen Auszug aus Eusebius zu Ps 150,6. Dies dürfte auch das Ende der Katene gewesen sein. Ein Leser notiert nach einem größeren Abstand: πάνυ πέφυκεν ὠφέλιμος ἡ βίβλος. ταύτην μετελθὼν καλὸν εὑρήσεις πλοῦτον. Absicht des im Patmiacus vorliegenden Textes war es, den Kommentar des Theodoret mit der Katene zu verknüpfen. Zu diesem Zweck gibt der Katenist nach dem Lemma stets zuerst die Kommentierung von Theodoret wieder und fährt dann mit dem Katenentext fort, wie er sich auch im Ambrosianus findet, mit der Ausnahme, dass die verhältnismäßig wenigen Einträge aus Theodoret zur Vermeidung einer Doppelung getilgt wurden. Dennoch scheint nicht die Katene zu Theodorets Kommentar hinzugefügt worden zu sein, sondern umgekehrt der Kommentar zur Katene. Denn

4 5 6 7

Karo / Lietzmann (wie Anm. 1) 38. Dorival, Les Chaînes (wie Anm. 3) I 115–118. Zur Handschrift vgl. Harl, La Chaîne (wie Anm. 2) 23–24. Zur Handschrift vgl. Harl, La Chaîne (wie Anm. 2) 24.

Praefatio  IX

die Aufteilung der Lemmata ist nicht aus Theodoret, sondern aus dem mit dem Ambrosianus gemeinsamen Hyparchetyp entnommen. Dieser bildete also den Rahmen. Das Schriftbild ist dreifarbig. Wie üblich sind Lemmata und Initialen rubriziert. Der auf Sorgfalt bedachte Schreiber hat an dem in schwarzer Tinte geschriebenen Text in derselben Tinte, also während des Schreibens, kleinere Korrekturen, vielfach auf Rasuren, vorgenommen. Ein Beispiel: Das offenbar in der Vorlage fehlende οὐ in οὐ μόνον δὲ τὸ κέρας im Exzerpt zu Ps 131,17ab, dessen Fehlen der Schreiber von A nicht bemerkte, hat er nachträglich hineingezwängt und im folgenden das schon geschriebene und überflüssige δι’ οὗ τὸ σῶμα wieder gelöscht und, damit man die Stelle nicht für eine fenestra halte, mit einem aus dem zuletzt geschriebenen Wort hervorgehenden langen Strich besetzt. Die erhöhte Aufmerksamkeit gegenüber dem Text zwang ihn wohl, nach der Fertigstellung der Abschrift nochmals einen eigenen Korrekturgang durchzuführen (P2). Dafür benutzte er eine braune Tinte, die er teils wieder auf Rasuren aufbrachte. Fraglich ist, ob diese Eingriffe als eigene Konjekturen zu verstehen sind oder auf einer anderen Vorlage beruhen. Wo offenkundige grammatikalische Fehler, so im ersten Satz des Exzerptes zu Ps 144,14a–16b, oder auch der Textsinn verbessert werden, lässt sich natürlich eine Konjektur annehmen. Zum Beispiel liest P2 am Beginn des Textes zu Ps 108,30a–31b: Πολλῶν τίνων (allerdings ohne Fragezeichen), wobei πολλῶν das Lemma aufgreift. Der Hyparchetyp der Hauptzeugen las offenbar das indefinite Pronomen: πολλῶν τινων, A und P haben lediglich mit ihrer Akzentsetzung (τινῶν) die Enklise-Regel nicht befolgt. Die Übereinstimmung von P2 mit Cb, einem Zeugen der Monophystischen Katene, an dieser Stelle ist wohl kaum als Indiz für eine gemeinsame Vorlage zu deuten, da der Verfasser von Cb mehr noch als P2 zu eigenständigen Verbesserungen der Lesequalität neigt. Wenn P2 aber auf fol. 258r zu Ps 122,1a–c die Autorenzuweisung εὐσεβ in brauner Tinte nachträgt, scheint er doch eine andere Vorlage gekannt zu haben. Denn sie fehlt auch im Ambrosianus, mithin im Hyparchetyp. Ebenso ist vielleicht im Text zu Ps 144,14a–16b das am Rand braun geschriebene ἀμείβων, das den Ausdruck πόλιν ἐκ πόλεως ergänzen soll, keine korrigierende eigene Erfindung. Dagegen wieder muss der Autor von P2 keine besondere Vorlage benutzt haben, wenn er an einer Stelle im Text zu Ps 136,1b–2 die Formulierung ändert: aus ἀπεκλαίοντο τῆς ἑαυτῶν πατρίδος ὡς ἂν θεοῦ πόλεως μεμνημένοι macht er ἀπεκλαίοντο τῆς ἑαυτῶν πατρίδος τὴν ἐρήμωσιν ὡς ἂν θεοῦ πόλεως μεμνημένοι. Er erwartete zu ἀπεκλαίοντο einen Akkusativ, den er sich mit τὴν ἐρήμωσιν ausdachte, und sah nicht, dass τῆς ἑαυτῶν πατρίδος zum folgenden Partizip μεμνημένοι gehört. Das Verhältnis des Textes in A und P ist im großen und ganzen einfach und sicher zu bestimmen; einige Details müssen im Unklaren bleiben. Auf die gemeinsamen fenestrae habe ich bereits hingewiesen. Darüber hinaus fehlte im Hyparchetyp in der Kommentierung zu Ps 104 eine längere Passage; sie kann mit der Sekundärüberlieferung leidlich gefüllt werden. In A mündet der Text mit στηρίζει τοῦτον γάρ in eine große fenestra von eineinhalb Seiten (145rv). Es fehlen der Rest des Exzerptes zu Vers 16 und die Auszüge zu Vers 17–29, was bei mir den Fragmenten 12 bis 18 entspricht. A

X  Praefatio fährt auf fol. 146r oben in der ersten Zeile fort mit dem Lemma Vers 30b. P füllt das Fenster mit dem Kommentar von Theodoret aus (138r–139r), wodurch sie nicht mehr als solche sichtbar ist. Allerdings lässt P auch den noch in A vorhandenen Text zu Vers 16 weg. Beide fahren nicht ganz übereinstimmend mit dem Lemma Vers 30 fort: A mit 30b, P mit 30a. Dass diese Auslassungen nicht auf einer Abhängigkeit des Patmiacus vom Ambrosianus beruhen, sondern dem Hyparchetypen anzulasten sind, dieser jedoch nicht die unmittelbare Vorlage gleicherweise für A und P war, ist deutlich zu erkennen. Im Fragment zu Ps 102,3a–5b zeigt A von dem in P stehenden Ausdruck ἐν θνητῷ nur die letzte Silbe und hat den übrigen Platz freigelassen, woraus nicht nur folgt, dass weder A von P (sonst hätte A den Ausdruck) noch P von A (sonst hätte P den Ausdruck nicht) abstammen kann, sondern auch, dass die unmittelbare Vorlage von A hier schadhafter war als die von P. Ebenso verhält es sich in den Fragmenten zu Ps 118,32ab hinsichtlich des Ausdrucks τὴν τῶν ἐντολῶν ὁδόν (dass P auf Rasur schreibt, dürfte hier eine Verbesserung eines eigenen Schreibfehlers sein), zu Ps 134,8a–12b καί und zu Ps 144,7ab γενεαλογεῖσθαι und ἀξίων. In den Fragmenten zu Ps 118,132ab λαμβάνουσιν und zu Ps 144,13a–13ab ὠβέλισται ist die fenestra umgekehrt nur in P zu sehen. (Im Fragment zu Ps 144,21a–c, wo ich προφητείαν eingefügt habe, hat P entweder das Fenster oder das Wort übersehen.) Weitere Beobachtungen bestätigen, dass A nicht Vorlage für P war. Während singuläre Formulierungen wie δηλοῖ δὲ οὕτω καὶ ἄλλος zu Beginn des Fragmentes zu Ps 123,3b–5 dem Autor der Handschrift A zueigen und dem von P unbekannt waren, gehen andere Abweichungen nicht auf Überlegungen von A zurück, sondern sind Fehler, die P vermieden hat. Dazu gehört beispielsweise der das Fragment zu Ps 122,1a–c beschließende, in A ausgefallene Halbsatz ἀπὸ δὲ τοῦ κάτω βλέπειν βλαβήσεται, oder ein Augensprung wie ὡς θεοῦ λαόν im Fragment zu Ps 101,11b–12b oder καὶ δοξολογεῖν im Fragment zu Ps 102,1ab oder ἢ κατὰ τὸν Θεοδοτίονα – τοῦ θεοῦ Ἰακώβ im Fragment zu Ps 113,7a–8b oder τυγχάνει, ὥσπερ οὖν ἐστιν ἀληθές im Fragment zu Ps 127,5a–6b oder οὐδὲ τὸ τερπνόν im Fragment zu Ps 132,1bc. Umgekehrt ist die Auslassung von ὁ μὲν Μανασσῆς τὴν Γαλαάδ, ὁ δὲ Ἐφραὶμ τὴν Συχέμ im Fragment zu Ps 107,8a–10c im Patmiacus ein Fehler, den er wohl nur zufällig mit C gemeinsam hat, da es sich um einen Augensprung handelt. Ebenfalls springt P mit den Augen im Fragment zu Ps 143,1b–d von Γολιάθ zu Γολιάθ. Dergleichen Fehler kann P selbst gemacht oder von seiner unmittelbaren Vorlage übernommen haben. Nicht alle wird man auf Konzentrationsschwäche des Schreibers zurückführen können. Ein Fehler von P gegenüber A ist der Ausfall des inhaltlich unerlässlichen τουτέστιν εὐχαριστεῖν αὐτῷ im Fragment zu Ps 121,4a–c. Schwierig zu erklären sind ebenso die Auslassung von οὕτως γὰρ ἡρμήνευσεν ὁ Σύμμαχος — ἡμᾶς καὶ αὐτονόμους am Ende des Fragmentes zu Ps 107,11a–12b in P oder die Abwesenheit des für die eusebische Diktion so charakteristischen Ausdrucks νοήσεις καὶ οὕτως ἐπιστήσας ὡς am Beginn des Textes zu Ps 118,164ab.

Praefatio  XI

Sehr viel häufiger trifft man in P auf Korrekturen an dem Text, wie er in A repräsentiert ist. So hat P, um nur ein Beispiel anzuführen, im Fragment zu Ps 131,17ab den in A geschriebenen und nicht als störend bemerkten Ausdruck δι’ οὗ τὸ σῶμα nachträglich als falsch erkannt und gelöscht. Signifikante Abweichungen verlangen nicht notwendig gesonderte Vorlagen, wie zum Beispiel in der Hypothese zum dreizehnten Gradualpsalm das von P hinzugefügte φιλανθρωπίας. Der erforderliche Zusatz wurde vom Schreiber bemerkt, nachdem er den nächsten Satz schon begonnen oder ganz geschrieben hatte, jedenfalls nachträglich, denn er radierte die beiden Wörter aus seiner Vorlage und fügte das auch in A fehlende dritte Wort hinzu. Dasselbe Erscheinungsbild zeigt seine Version des ersten Satzes im Fragment zu Ps 121,1bc, die deshalb nicht als ursprünglichere lectio difficilior zu werten ist, sondern als nicht sehr geschmeidige Konjektur, die zudem hier, anders als im zuvor genannten Fall, nicht notwendig ist. Dagegen bleibt unkenntlich, warum im Bruchstück zu Ps 131,8a ἐρχόμενοι καὶ ἐπισπεύδοντες in P für εὐχόμενοι καὶ ἐπισπέρχοντες in A steht. Diesen Beobachtungen zufolge sind A und P voneinander völlig unabhängig und, da sie wahrscheinlich eine unterschiedliche unmittelbare Vorlage benutzten, von ihrem Hyparchetypen jeweils nur indirekt abhängig. Die Vorgehensweise des Autors der Palästinischen Katene besteht in der Regel darin, zu einem Lemma eine kurze Serie von vermutlich wörtlich genauen Auszügen aus Kommentaren zu demselben Lemma anzuführen, ohne diese zu einem Fließtext zu verbinden. In wenigen Ausnahmefällen bringt er an der Stelle der Exzerpte eine ebenso vermutlich von ihm selbst formulierte Zusammenfassung der exegetischen Position. Sie wirkt distanzierend, ist aber frei von Polemik. Unseren Eusebius im vorliegenden Band betrifft dies die Mitteilung zu Psalm 148,4ab (A 410r; P 346v). Sie stellt Eusebius in die origeneische Tradition und ist einem Auszug aus Chrysostomus unmittelbar angehängt: Οὐκ ἀγνοητέον δέ, ὡς Ὠριγένης καὶ Εὐσέβιος ὁ Καισαρεὺς καὶ Δίδυμος καὶ ἕτεροί τινες πολλοὺς εἶναι βούλονται τοὺς οὐρανοὺς ἐκ τῆς προκειμένης λέξεως καὶ ἐκ τοῦ τὸν ἀπόστολον Παῦλον ἕως τρίτου οὐρανοῦ ἁρπαγῆναι. βούλονται δὲ καὶ λογικοὺς εἶναι τοὺς ἀστέρας καὶ τὰ ὕδατα τὰ ὑπεράνω τῶν οὐρανῶν λογικὰς εἶναι δυνάμεις.

Die Eklogentradition in der Monophysitischen Katene Als Typ III, dessen hier verwendete Zeugen mit C bezeichnet sind, haben Georg Karo und Hans Lietzmann eine Katene analysiert,8 die Eklogen aus der Palästinischen Katene mit Texten von Johannes Chrysostomus (häufig auch Johannes, Bischof von Konstantinopel, genannt), Hesychius von Jerusalem und Kyrill von Alexandria verbin8 Karo / Lietzmann (wie Anm. 1) 27.

XII  Praefatio det (vgl. CPG C 16). Hauptzeuge ist der Parisinus gr. 139 (Ca).9 Marcel Richard hatte die Katene in ihm als monophysitisch und ägyptisch bezeichnet,10 wogegen sich Gilles Dorival wandte11 und sie aufgrund eingehender Untersuchungen als Vermengung der ersten Palästinischen Katene mit einer zweiten Palästinischen Katene ansah. Die Tradition dieser Komposition teilt er in wiederum zwei Katenen, zu deren erster die von mir benutzten Handschriften gehören.12 Für Chrysostomus und Hesychius ist die ehemals so genannte Monophysitische Katene von enormer Bedeutung. Die Reste der anderweitig nicht bekannten Ausführungen zu Ps 101 bis 106 von Chrysostomus hat Anne-Marie Malingrey aus ihr ediert,13 und die lückenhafte Direktüberlieferung des sogenannten Commentarius magnus (CPG 6554) von Hesychius kann mit ihr weitgehend ersetzt werden. Von Eusebius enthält sie keine neuen Bruchstücke. Die Eklogen bewahren den Text der Palästinischen Katene, soweit sie ihn übernommen haben, stehen aber nicht in der Tradition des Hyparchetyps der Hauptzeugen. Sie teilen nicht deren fenestrae. Neben der großen offenen Stelle im Kommentar zu Ps 104 lassen sich jedoch nur wenige der kleineren füllen, wie im Kommentar zu Ps 101,25b, da in C durch die Epitomierung sehr viel Material entfallen ist. Vor allem aber beendet C die Rezeption der Palästinischen Katene und damit auch die Wiedergabe von Fragmenten des Eusebius mit dem Schluß von Ps 118. Ab Ps 119 bis Ende wird ausschließlich gekürzter, aber immer noch reichlich viel Chrysostomus geboten. Wahrscheinlich steht damit in Zusammenhang, dass auch Hesychs Kommentar mit Ps 118 endete. Man möchte fast meinen, dass dadurch der Autor das Interesse an der Palästinischen Katene verlor, was freilich voraussetzt, dass er diese Katene nur deshalb bearbeitete, um Hesychius einzufügen. Inwieweit die Abweichungen von C gegenüber dem Hyparchetyp von A und P auf den Autor von C zurückgehen, ist ohne weitere stemmatische Forschungen kaum zu ermitteln. Einige Beispiele: Die Hinzufügung τοῦ πρὸς τὸν ἰώβ im Fragment zu Ps 103,25a–26b ersetzt eine durch das Exzerpieren verloren gegangene Information, die wenige Zeilen zuvor mitgeteilt war. Im Fragment zu Ps 101,25b–29b dagegen διατείνει für διαμείνῃ zu setzen, wirkt willkürlich; μερῶν für μορίων im Fragment zu Ps 102,1ab könnte als ein metaphrastischer Eingriff gedeutet werden; im Fragment zu Ps 105,28a–29b ist der nur in C stehende Satz εἴδωλον δὲ ὁ Βαὰλ ἐν τόπῳ Φεγώρ möglicherweise ein Zusatz des gelehrten Katenisten. Kleinere Auslassungen wie im Fragment zu Ps 105,40a–42b καὶ περὶ ἑτέρου ἔθνους sind wohl kaum auf eine epitomieren-

9 Zur Katene Typ III vgl. Leontien Vanderschelden, An Unconventional Catena on the Psalms. A Partial Edition of the Type III Catena and an Assessment of its Position in the Exegetical Tradition (Diss. Leuven 2020) 13–39. 10 Vgl. Richard, Les premières chaînes (wie Anm. 2) 93. 11 Dorival, Les Chaînes (wie Anm. 3) I 27–29. 12 Dorival, Les Chaînes (wie Anm. 3) I 232–248. 13 Anne-Marie Malingrey, Fragments du commentaire de Jean Chrysostome sur les psaumes 103 à 106, in: Jürgen Dummer u. a. (Hrsg.), Texte und Textkritik = Texte und Untersuchungen 133 (Berlin 1987) 351–378.

Praefatio  XIII

de Absicht zurückzuführen, sondern vielleicht ein Missgeschick. Ebenso kann die Zuordnung der Textstücke zu den Lemmata in C von den Hauptzeugen abweichen, zum Beispiel die Nr. 4 und 5 zu Ps 117. Neben der Epitomierung wird in C keine systematische Bearbeitung vorgenommen. Paraphrastische Verdrängungen des ursprünglichen Wortlauts wie gegen Ende des Fragmentes zu Ps 103,25a–26b sind selten. Parisinus gr. 139 (10. Jh.) Ca Der seit dem Jahr 1622 in Paris befindliche und wegen seiner prachtvollen Miniaturen als Psautier de Paris berühmt gewordene Codex aus dem zehnten Jahrhundert14 teilt mit der übrigen Katenenüberlieferung die unangenehme Eigenschaft der Unzuverlässigkeit in den Namensangaben. Zum Beispiel ist die Theodoret-Passage zu Ps 103,2b (PG 80, 1696A) τὴν τῆς δημιουργίας εὐκολίαν – μόνῳ χρησάμενος, die Pitra in seinen Analecta als einen Origenes zu Ps 103,2 bringt und Migne als Chrysostomus spurius zu Ps 103 (PG 55, 647) druckt, in Ca als ein Text von Apolinarius wiedergegeben. Glücklicherweise sind solche Verwirrungen nicht die Regel. Malingrey scheint in ihrer Edition der Chrysostomus-Fragmente den Angaben durchgängig vertraut zu haben, und für die bevorstehende Edition des Hesychius dürfte sich der Parisinus ähnlich bewähren. Bietet aber Ca einen Eintrag unter dem Namen des Eusebius, ist immer Vorsicht geboten. So ist der in den Hauptzeugen anonyme Eintrag zu Ps 103,1bc zwar wohl richtig dem Kommentator aus Cäsarea zugeordnet, wenn aber kurz darauf, noch auf derselben Seite, wiederum ein Eusebius, diesmal zu Vers 2a, angekündigt wird, handelt es sich um einen Didymus, jedenfalls nach den Entscheidungen von Mühlenberg (Fragment 990 = 236,10–13). Auch der auf fol. 338v unter εὐσεβίου stehende Text οὐ πᾶς – λόγος ist wohl von Didymus, (Fragment 995 = 238,20–27 Mühlenberg; von Montfaucon als Eusebius gedruckt; s. PG 23, 1277C), und nochmals ἱλαρύνεσθαι – καὶ ἄρτος aus demselben Fragment (238,27.32 Mühlenberg = PG 23, 1277C–D). Nach drei weiteren, dem Hesychius zugewiesenen Einträgen steht unter εὐσεβίου der Text von Theodoret zu Vers 16 ὁ ἑβραῖος – βλαστήσαντα (PG 80, 1700C, wiederum von Montfaucon als Eusebius gedruckt = PG 23, 1277D–1280A). Ebenso ist der in Ca unter εὐσεβίου gebotene „Eusebius“ zu Vers 16b (PG 23, 1280 A) in der Ausgabe von Montfaucon von Theodoret (PG 80, 1700D). Dasselbe gilt für die jeweiligen Einträge zu Vers 17. Und, um noch ein letztes Beispiel anzuführen, fol. 359r enthält Texteinheiten von Theodoret als Einträge von Eusebius zu Ps 108,11ab und zu 108,14a, 14b und 15b. Entsprechend zu diesen Unsicherheiten bedeutet auch ein καὶ μετ’ ὀλίγα nicht notwendig, dass der ausgezogene Autor tatsächlich derselbe wie der zuvor genannte ist. So wird auf fol. 377r, innerhalb der Kommentierung von Ps 117,23, als vorletzter Eintrag ein Auszug aus Theodoret (PG 80, 1816 C: τοῦτον – τόκον) unter καὶ μετ’ ὀλίγα geboten, obwohl zwei Einträge angeblich aus Didymus vorausgehen, der eine vorge-

14 Zum Codex vgl. Vanderschelden (wie Anm. 9) 40–44.

XIV  Praefatio stellt als διδύμου, der andere wieder mit καὶ μετ’ ὀλίγα. Diese beiden stammen in Wirklichkeit aus Eusebius. Cb Venetus Marcianus gr. Z 17 (10. Jh.) Der Codex, der zur Schenkung von Kardinal Bessarion an die Marciana gehört,15 stimmt mit Ca in der Komposition und Darbietungsweise völlig überein. Dorival hielt es deshalb für möglich, dass beide Handschriften in demselben atelier entstanden sein könnten.16 Der enge Kontakt, der zwischen beiden offensichtlich besteht, mag diesen Schluß für das Layout nahelegen. Aber Cb ist nicht einfach eine Kopie von Ca. Die Unabhängigkeit des Pariser Codex vom Venetianer ist unzweifelhaft. Sie wird allein schon durch eine große fenestra in letzterem erwiesen: Cb bricht den Eintrag zu Ps 104,1a aus unersichtlichen Gründen ab und lässt mehrere Zeilen frei, um auf der nächsten Seite, übereinstimmend mit Ca, mit einem Auszug von Chrysostomus fortzufahren. Ca hat den ganzen, unproblematisch zu lesenden Text. Ebenso folgt Ca nicht dem Augensprung im Fragment zu Ps 102,22a–c von τόπου zu τόπου oder dem im Fragment zu Ps 118,173ab von ᾑρετισάμην zu ᾑρετισάμην oder der unerklärlichen Auslassung δι’ ἧς ἐξαπλῶν – δέησιν αὐτοῦ im ersten Fragment zu Ps 101 oder derjenigen im Fragment zu Ps 103,19a–23b, auch nicht der Erweiterung im Fragment zu Ps 118,172ab und vielen anderen Eigenarten, seien sie fehlerhaft, konjizierend oder bereits tradiert. Weniger klar ist die Frage zu entscheiden, ob der Venetianer den Pariser Codex zur Vorlage hatte. Gemeinsame Fehler wie der Augensprung ἥτις ἦν – ἐπαγγελίας im Fragment zu Ps 104,8a–11b können aus einer gemeinsamen Vorlage stammen oder gar zufällig entstanden sein. Auffällig am Marcianus ist, dass er störende Stellen, wie sie im Text von Ca vorliegen, elegant zu bewältigen versucht, dabei aber mitunter ein neues Problem hervorruft. Charakteristisch in dieser Hinsicht ist seine Reaktion auf den ungriechischen Beginn des ersten Satzes im Fragment zu Ps 105,1a–c. Das überkommene asyndetische αἶνον ὕμνον εἰς τὸν θεόν verändert er genial zu ἀνυμνεῖν τὸν θεόν. Man glaubt schon, die ursprüngliche Lesart vor sich zu haben, muss aber alsbald zur Kenntnis nehmen, dass nun von περιέχει ein nicht substantivierter Infinitiv abhängt. Εἰς ἐμὲ πιστεύοντας im Fragment zu Ps 117,28a–29b ist eine Verschlechterung. Anstelle des argumentativ sinnvollen Gefüges εἰ γὰρ ἀγέννητα ἦν, ἔμειναν ἂν καὶ ἀτελεύτητα. νῦν δ’ ἐπεὶ im Fragment zu Ps 101,25b–29b ein bloßes εἰ δὲ zu setzen, ist fragwürdig. Viele andere Abweichungen sind weniger gravierend, zum Beispiel im Fragment zu Ps 104,6ab καὶ πρὸ μιμήσεως oder die Auslassung von ἐν κόσμῳ im Kommentar zu Ps 104,12ab. Vielleicht ist sogar noch das bessere μέτρια παραλιμπάνει für das ungewöhnliche μεταπαραλιμπάνει im Fragment zu Ps 104,26ab eine Konjektur. Wenn freilich im Fragment zu 105,1a–c ἀπογυμνοῦν αὐτῷ für ἀπογυμνοῦντα αὐτῷ ebenfalls 15 Zum Codex vgl. Vanderschelden (wie Anm. 9) 45–48. 16 Dorival, Les Chaînes (wie Anm. 3) I 248.

Praefatio  XV

eine Konjektur sein sollte, wäre die Übereinstimmung mit dem Vindobonensis (Wa) ein merkwürdiger Zufall. Andererseits bietet Cb im Fragment zu Ps 105,12a–13a mit οἱ δὲ und ἠπίστουν eine logisch klare Version. Wahrscheinlich ist auch sie nur eine verführerische Konjektur, aber sie ist doch so sinnvoll, dass sie einen Mangel in der übrigen Überlieferung überzeugend ausgleicht. Dagegen handelt es sich bei der Einfügung von ᾄσαντες οἱ ἰσραηλῖται im nächsten Satz nicht um eine Konjektur, sondern um redaktionelle Gestaltung. Cb nennt das Subjekt, das im Kommentarfragment schon angedeutet war (ᾔνεσαν), aber in der Auspflückung entfallen ist. Der Autor von Cb arbeitet hier also sicher nicht aus einem ursprünglichen Text, sondern überarbeitet die schon gegebene Ekloge. Im Fragment zu Ps 102,3a–5b ersetzt er das sinnlose μήτε εἰς, das Ca oder ein Vorgänger aus μετῄεις geformt hatte, durch διῆγες, kannte also die ursprüngliche Form nicht und verbessert von sich aus, verändert aber auch ἀνῆκεν zu παρεῖδεν und erreicht somit einen akzeptablen Sinn. Nicht immer bemerkt der Autor von Cb einen fragwürdigen Sinn und teilt mit Ca die Formulierung, wie im Fragment zu Ps 101,18ab: τῶν ταπεινῶν τῶν ἑαυτοῦ προφητῶν. Aber offenkundige Fehler übernahm er nicht, wie die sinnlose Einfügung von ἐδεξάμην gegen Ende des Fragmentes zu Ps 102,1ab – oder hat er sie gar nicht gesehen? Neben den Veränderungen am Text, wie er in Ca vorliegt, zeigt der Marcianus auch signifikante Abweichungen gegenüber Ca, die nicht ohne weiteres als Konjekturalkritik oder als Eigenmächtigkeiten erklärbar sind. Im Fragment zu Ps 105,1a–c αἰῶνος nach τοῦ ἐνεστῶτος zu setzen und so gegen Ca mit den Hauptzeugen übereinzustimmen, verlangt noch keine andere Vorlage. Aber im Fragment zu Ps 101,4a–6b fügt er τότε ἐν εὐθηνίᾳ ὑπάρχοντι nach dem Hiob-Zitat ein, im Kommentar zu Ps 102,22a–c ersetzt er διάνοια durch διδασκαλία, und im Fragment zu Ps 118, 29ab dürfte das in Ca nicht stehende ὁ δὲ Σύμμαχος kaum erraten sein. Hinzu kommen einige Abweichungen in den Zuschreibungen. Cb gibt beispielsweise das Stück zu Ps 104,12ab dem Didymus, während es in Ca mit dem Namen des Theodoret verbunden ist, oder Cb weist im Fragment zu Ps 110,4b–6b eine Passage aus Eusebius dem Didymus zu, die Ca dem Apolinarius gibt. Schließlich finden sich sogar Stellen, an denen Cb mit den Hauptzeugen gegen Ca übereinstimmt. Im Fragment zu Ps 104,6ab teilt er nicht mit Ca das falsche ἄρχουσιν und vermeidet es, aus ἄν τινων ein ἀντιδίκων zu machen. Im Parisinus gr. 139 (Ca) hat ein Leser die Einträge, die der Katenist mit dem Namen des Eusebius versehen hatte, am Rand mit rotem Stift systematisch markiert. Vielleicht handelt es sich bei diesem Leser um den Verfasser des Codex Parisinus gr. 463, denn dieser Codex ist eine Papierhandschrift aus dem siebzehnten Jahrhundert, in der die wirklichen und vermeintlichen Fragmente von Eusebius aus dem Parisinus gr. 139

XVI  Praefatio gesammelt sind.17 Die Eusebius-Einträge werden in denselben Abgrenzungen und mit denselben Irrtümern übernommen. Betitelt ist die Arbeit mit EUSEBII / PAMPHILI EPISCOPI / Caesareae Palaestinae / INTERPRETATIO / Psalmorum. Valde Erudita und auf dem folgenden Blatt griechisch wiederholt ΕΥΣΕΒΙΟΥ / ΤΟΥ ΠΑΜΦΙΛΟΥ / ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ / ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ ΤΗΣ / ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗΣ / ΕΧΗΓΗΣΙΣ ΤΩΝ ΨΑΛΜΩΝ ΠΑΝΥ / ΣΠΟΥΔΑΙΑ. Die Eigenheiten von Cb enthält er nicht, bespielsweise den angeführten Lösungsvorschlag zu Beginn des ersten Fragmentes zu Ps 105 ἀνυμνεῖν τὸν θεὸν oder die Auslassung von οἱ τῶν ἐθνῶν – τῆς ἀνθρωπίνης ἀγέλης aus dem Fragment zu Ps 106,6a–9b, so dass der Parisinus gr. 139, der Codex in derselben Bibliothek, die einzige Vorlage war.

Zur Paraphrasentradition Die eben behandelten Codices Ca und Cb sind in eine komplexe Überlieferung eingebunden, deren Stemmatisierung im Rahmen einer Edition von Auszügen aus einem einzelnen Autor nicht erbracht werden kann. Das gilt erst recht für die weitaus üppigere Paraphrasentradition, die sich auf mehrere Katenentypen verteilt. Die paraphrastisch bedingten Abweichungen systematisch anzugeben, wäre verwirrend; eine umfassende Analyse der Umschreibungen dient der intendierten Herstellung des Originaltextes einer einzelnen Quelle nur wenig. Überdies kann schon im Rahmen der staatlicher Wissenschaftskontrolle verpflichteten Zeitplanung eine aufwendige Gesamterfassung für eine wie hier vorliegende Edition nicht geleistet werden. So habe ich die Zeugen der von Dorival so genannten Konstantinopolitanischen Katenen und ihrer Gruppierungen, für die jeweils erst die Abhängigkeitsverhältnisse zu durchleuchten und ein kritischer Text zu erstellen wäre, nicht berücksichtigt und mich mit den Versionen Wa und V begnügt, da deren Entstehungszeit vor der rezenten Hauptüberlieferung liegt und zwischen ihnen kein unmittelbarer Zusammenhang besteht. Immerhin zeigt sich, dass die Paraphrasentradition in Einzelfällen von Interesse ist. Wa Vindobonensis theol. gr. 8 (10. / 11. Jh.) Der Wiener Kodex besteht aus zwei heterogenen Randkatenen, die nicht etwa den Psalmtext, sondern den Psalmen-Kommentar Diodors umgeben.18 Die zweite Katene ist aus Exzerpten aus Theodoret und Scholien von Origenes zusammengesetzt. Für Eusebius ist also nur die erste von Belang. Sie wird von Karo und Lietzmann als Typ V

17 Zum Codex vgl. Institut de recherche et d’histoire des textes (Hrsg.), Pinakes | Πίνακες. Textes et manuscrits grecs, Numéro diktyon 50037 (https://pinakes.irht.cnrs.fr/notices/cote/50037/). 18 Zur Konzeption des Vindobonensis s. Franz Xaver Risch, Das Handbuch des Origenes zu den Psalmen, in: Adamantius 20 (2014) 36–48, hier 36–38.

Praefatio  XVII

gezählt.19 Die Bearbeitung der Palästinischen Katene umfasst Ps 1 bis einschließlich Ps 118 auf 222 Folia; der Text zu Ps 101 setzt 163r ein. In Einzelfällen kann die großzügig auswählende und in vielen unwesentlichen Details abweichende Handschrift durchaus bedeutend sein: Im Fragment zu Ps 106,4a–5b stützt sie mit ἡμεῖς ἦμεν οἱ die Hauptzeugen gegen die konkurrierende Lesart οἱ μεμισημένοι in C. Wa hat versucht, die beiden Fenster zu Beginn des Fragmentes zu Ps 101,25b–29b zu schließen, zeigt dabei aber mit den Ausfüllungen αὐτοῦ ἀπό für das in C zu findende und wohl richtige μέχρι τῆς ἐκβάσεως und καιρῶν συνιδὼν τό für συνορᾷ τὸ ἀδύνατον διὰ τό wenig Geschick. Die beiden Fenster am Ende desselben Fragmentes, an deren Stelle in C kein Text vorliegt, werden dagegen sinnvoll ausgefüllt, wobei das zweite von ihnen durch einen Blick in die Bibel geschlossen werden konnte, das erste vielleicht nur glücklich geraten ist. Fraglich bleibt, ob die ältere Handschrift Wa hier einen älteren Text als den von A P repräsentiert und das Fenster wirklich erst später entstanden ist. Vaticanus gr. 754 (10. Jh.) V Der Codex Vaticanus gr. 754 aus dem zehnten Jahrhundert, der in der Forschung bereits viel Aufmerksamkeit erfahren hat, gruppiert um den Psaltertext eine Bearbeitung der Palästinischen Katene, die von Karo und Lietzmann20 zum Katenentyp XIII, seit Marcel Richard dagegen zum Typ XIX gezählt wird,21 die pseudo-athanasianischen Expositiones in psalmos, den Psalmen-Kommentar des Evagrius und in einer eigenen Gruppe hexaplarische Lesarten. Der große Wert des Vaticanus besteht nicht so sehr in der Qualität – alle vier Quellen werden meiner Einschätzung nach durchgehend in sekundärer Textgestalt geboten – sondern in ihrer genauen Trennung des Materials in einem konsequent durchgehaltenen vierfachen Verweissystem. Dadurch sind die „Athanasius-Serie“, deren Texteinheiten mit großen Zahlzeichen markiert wird, und der mit kleinen Zahlzeichen versehene Kommentar des Evagrius klar von den hexaplarischen Informationen getrennt, die mit den Anfangsbuchstaben der Übersetzer gekennzeichnet sind.22 Die Eusebius belangende Paraphrase der Palästinischen Katene ist durch wechselnde Zeichen und häufig auch an der Anführung von Autorennamen fassbar. Die Euseb-Stücke sind zum Teil auch dort zugewiesen, wo sie in den Hauptzeugen anonym sind. Ab Ps 108 (fol. 276r) finden sich unter dem Namen des Eusebius zusätzlich zu den paraphrasierten Fragmenten Scholien von Origenes. Ihre Identität lässt sich an der zweiten Randkatene des Vindobonensis theol. gr. 8 unproblematisch feststellen.

19 Karo / Lietzmann (wie Anm. 1) 29. 20 Karo / Lietzmann (wie Anm. 1) 41. 21 Vgl. Marie-Josèphe Rondeau / Paul Géhin / Matthieu Cassin, Évagre le Pontique. Scholies aux Psaumes. Tome I. Introduction, édition princeps du texte grec, traduction et notes = SC 614 (Paris 2021) 135–136. 22 Zur Komposition des Vaticanus 754 s. Marie-Josèphe Rondeau, Le commentaire sur les Psaumes d’Évagre le Pontique, in: OCP 26 (1960) 307–348.

XVIII  Praefatio Der in V wiedergegebene Text ist die Bearbeitung einer Vorlage, die älter ist nicht nur als A P, sondern auch als C. Daher kann er nicht nur zur Stützung der Haupttradition gegenüber C herangezogen werden, so im Fragment zu Ps 105,40a–42b mit der Wendung καὶ περὶ ἑτέρου ἔθνους oder im Fragment zu Ps 113,9a–11b mit ἀνάξιοι gegen ἄξιοι oder im Fragment zu Ps 118,34ab mit σώματος gegen στόματος. Er kann auch einen tiefer liegenden Defekt ausgleichen: Im Fragment zu Ps 107,3ab lässt sich an dem Ausdruck διὰ μὲν τῆς κιθάρας ablesen, wie die in A P C vorliegende Störung zu beseitigen ist. Der textkritische Wert einer Paraphrase ist natürlich nicht einfach aufzuspüren. Hat man es mit einer Lesart zu tun oder mit einer Umschreibung? Im Falle von V gilt dies sogar für Bibelzitate. Das Symmachus-Zitat im Fragment zu Ps 118,9ab gibt V in einer Vermischung mit dem LXX-Wortlaut wieder: ἐν τίνι λαμπρύνη νεώτερος τὴν ὁδὸν αὐτοῦ steht an der Stelle von διὰ τίνος λαμπρύνει νέος τὴν ὁδὸν αὐτοῦ; Man kann auch auf sinnlose Verschreibungen treffen wie ἁμαρτήσαντας für ἀναρτήσαντας im Fragment zu Ps 117,27bc oder προτάκτικον für πρακτικόν im Fragment zu Ps 143,9ab. Wenn der Vaticanus aber die beiden letzten Sätze des Fragmentes zu Ps 140,2a in einer gegenüber A P eigenen Formulierung bringt, könnte man meinen, man lese Eusebius unmittelbarer als in A P. Seine Phrase klingt zwar an den Text in A P an, enthält aber zusätzlich das typische ἀκολούθως. Sein Satz lautet: εἰπὼν δὲ περὶ τῶν κατὰ διάνοιαν καὶ φωνὴν ἀκολούθως μνημονεύει καὶ τοῦ κατὰ θεὸν πρακτικοῦ λέγων.

Die Psalmenkatene des Niketas von Herakleia Niketas, mit dem ungeklärten Beinamen ὁ τοῦ Σερρῶν, war ab 19. Mai 1117 Metropolit von Herakleia Pontike. In seiner davor liegenden Zeit als Diakon an der Hagia Sophia und als διδάσκαλος an der Schule des Patriarchen in Konstantinopel erstellte er mehrere Katenen zum Alten und Neuen Testament, darunter, vermutlich als erstes Werk, eine Psalmenkatene (CPG C 21). Überliefert wurde sie offensichtlich in zwei Bänden, von denen der eine Ps 1–76, der andere Ps 77–150 behandelte. Von Karo und Lietzmann wird sie unter dem Typ VIII beschrieben,23 von Gilles Dorival als eine Vertreterin der „Gemischten Konstantinopolitanischen Katenen“ eingeordnet und ausführlich analysiert.24 Entstanden ist sie zwischen 1088 und 1105, sehr wahrscheinlich im Zusammenhang mit seiner Lehrtätigkeit.25 Niketas besaß Zugang zu sehr viel mehr Schriften von Eusebius als uns heute vergönnt ist. Die griechischen Fragmente zur Theophanie (CPG 3488) sind aus seiner Lukas-Katene gewonnen, ebenso die Schrift De solemnitate paschali (CPG 3479). Sein literarisches Engagement lässt daher von selbst die Frage aufkommen, ob er über die 23 Vgl. Karo / Lietzmann (wie Anm. 1) 32–35. 24 Dorival, Les Chaînes (wie Anm. 3) III 492–565. 25 Zu Biographie und Werk s. Bram Roosen, The works of Nicetas Heracleensis (ὁ) τοῦ Σερρῶν, in: Byzantion 69 (1999) 119–144.

Praefatio  XIX

Fragmente in der Katene hinaus nicht auch den Psalmen-Kommentar des Eusebius oder größere Teile davon unabhängig von der Fragmentierung in der Palästinischen Katene kannte. Und tatsächlich gelang Gilles Dorival der Nachweis, dass unbekannte Texteinheiten aus Eusebius enthalten sind, und er nahm an, dass Niketas noch dessen ganzen Kommentar vor sich gehabt habe.26 Ob freilich Niketas tatsächlich eine Gesamtausgabe von Eusebs Psalmen-Kommentar benutzen konnte oder nur über einen umfangreicheren Text gegenüber der Palästinischen Katene verfügte, lässt sich nicht entscheiden. Sicher ist lediglich, dass er immer wieder zusätzliches Material aus dem Kommentar bietet. Für eine Sammlung der Eusebius-Fragmente ist die Ausbeutung der Psalmenkatene des Niketas somit unerlässlich. Aus der überraschend umfangreichen Überlieferung des imposanten Werkes27 konnte ich drei Codices auswerten. Coislinianus 190 (13. / 14.Jh.) Nd Der 259 Blätter umfassende Pariser Codex ist auf Pergament geschrieben, das teilweise ein Palimpsest darstellt; es enthält eine noch nicht zuzuordnende Psalmenkatene.28 Ab fol. 196 sind 22 Seiten Papier eingelegt worden; die Herstellungsweise verweist auf Südtitalien.29 Die Handschrift enthält den zweiten Band der Niketas-Katene und setzt unbeschädigt erst mit der Behandlung von Ps 80,2b ein. Das Fehlen des Materials ab Ps 77 dürfte der Vorlage anzulasten sein.30 Der Coislinianus bietet nicht den originalen Text, wie ihn Niketas der Öffentlichkeit übergab. Denn die Abweichungen zwischen Nh und Nd weisen dort auf eine Bearbeitung des Textes in Nd hin, wo Nh mit der Palästinischen Katene übereinstimmt. Meist handelt es sich bei den Veränderungen nicht um Problemlösungen und Konjekturen, sondern um willkürliche Eingriffe. Aus einer Umwandlung zum Beispiel eines pronominal gebildeten Satzes in den Plural der dritten Person wie im ersten Satz im dritten Abschnitt des Fragmentes zu Ps 102,1a lässt sich keinerlei Motivation ersehen. Sinnentstellende Wortauffassungen wie σταυροῦ statt σωτῆρος im Fragment zu Ps 101,23a–25a oder λόγοις (durch Assoziierung mit dem vorausgehenden λόγος) statt ἔργοις im Fragment zu Ps 102,22a–c verraten ein geringes Interesse des Schreibers am Inhalt, doch kann eine Abweichung vom originalen Niketas-Text, besonders wenn sie keinen inhaltlichen Fehler darstellt, bereits traditionell sein. Das zeigen Übereinstimmungen mit dem Laurentianus, zum Beispiel im zweiten Fragment zu Ps 103,13a–15c, wo Nd und Ne ὁ προφήτης einfügen und τούτων mit τῶν ζῴων verdeutlichen. 26 Vgl. Gilles Dorival, La reconstitution du Commentaire sur les Psaumes d’Eusèbe de Césarée grâce aux chaînes exégétiques grecques, en particulier la chaîne de Nicétas, in: Texte und Untersuchungen 128 = Studia Patristica XV 1 (Berlin 1984) 170–176; Les Chaînes (wie Anm. 3) III 545–546. 27 Eine Übersicht gibt Dorival, Les Chaînes (wie Anm. 3) III 513. 28 Dorival, Les Chaînes (wie Anm. 3) III 508. 29 Zur Analyse der Herstellung, Lokalisierung und Datierung vgl. Dorival, Les Chaînes (wie Anm. 3) III 505–507. 30 Vgl. Dorival, Les Chaînes (wie Anm. 3) III 507–508.

XX  Praefatio Ne Laurentianus Plut. V 14 (12. Jh.) Der Florentiner Codex enthält auf 431 Folia die Niketas-Katene von Ps 77,1a bis Ps 112,9. Der Grund für diesen Abschluß ist nicht erkennbar; es gab wahrscheinlich keine entsprechende Einteilung des zweiten Bandes der Katene.31 Ne bietet weniger Zuschreibungen am Rand, manchmal aber auch einige singuläre. Die Textqualität ist insgesamt besser als im Coislinianus. Der Autor zeigt keine Absicht auf eigene Textgestaltung. Abweichungen wie ein vereinfachendes συνεργοῦντα für συγγεωργοῦντα im zweiten Fragment zu Ps 103,13a–15c bleiben vereinzelte Eingriffe. Mitunter finden sich Erweiterungen gegenüber den anderen N-Handschriften, die jedoch für vorliegende Eusebius-Texte nicht relevant sind, beispielsweise im Eintrag zu Ps 110,10c (fol. 417v). Nh Harleianus 5791 (17. Jh.) Die junge Papierhandschrift wurde im (heute nicht mehr existierenden) Kloster zum heiligen Sabbas in Bukarest von einem Nikolaos angefertigt und am 26. Januar 1682 abgeschlossen. So möchte man jedenfalls die Schlußnotiz auf fol. 665r verstehen. Dorival nimmt eine Entstehung im 15. bis 16. Jahrhundert an.32 Auftraggeber oder späterer Besitzer war der auf fol. 13r genannte rumänische Gelehrte und Politiker Constantin Cantacuzenus, der 1716 verstarb, doch gelangte das Buch, dem Katalog der British Library zufolge, schon vor dessen Tod über Edmund Chishull in englischen Besitz. Der Harleianus gehört zu den wenigen Codices, die den gesamten Text der NiketasKatene enthalten. Allerdings scheint der Schreiber der Meinung gewesen zu sein, er könne hie und da einen längeren Abschnitt übergehen. Die Auslassungen mögen auch der Vorlage geschuldet sein; um bloße Lesefehler kann es sich kaum handeln. Wo sie bemerkt wurden, haben mindestens zwei Hände am Rand den Text nachgetragen. Er scheint der ursprünglichen Katene anzugehören, auch im Fall des Kommentars zum Lemma Ps 148,7a–8b. Dort findet sich ein Auszug aus Theodorets Homilien De providentia, der im Coislinianus nicht enthalten ist, mit dem aber wohl doch die urspüngliche Niketas-Fassung hergestellt ist, da der Harleianus im Text drei weitere Einträge bringt, die im Coislinianus fehlen; auf die am Rand nachgetragene Passage folgte innerhalb des Textkörpers ein Auszug aus Gregors von Nazianz Oratio 28, danach wieder ein Stück aus Theodorets De providentia und nochmals ein Abschnitt aus der Oratio 28, jeweils mit der richtigen Verfasserangabe. Die Handschrift suggeriert mit der Rubrizierung von Initialen inmitten des Textflusses eine genaue Kenntnis des Quellenwechsels wenigstens dort, wo Niketas selbst, wahrscheinlich am Rand, eine entsprechende Kennzeichnung vorgenommen hatte. Tatsächlich aber ist Nh in der Textabgrenzung unzuverlässig; häufig ist die Initiale um eine halbe Zeile oder mehr verschoben. Was die Handschrift trotz dieses Mangels und vor allem trotz ihres verhältnismäßig jungen Alters wertvoll macht, ist das hohe Alter ihres Textes. Viele Auslassungen und lexikalische Schwierigkeiten im Coislinianus 31 Dorival, Les Chaînes (wie Anm. 3) III 499–500. 32 Dorival, Les Chaînes (wie Anm. 3) III 502.

Praefatio  XXI

können mit ihm erkannt und behoben werden. Doch stößt man auch auf Situationen, die wohl auf jüngeren Einflüssen beruhen wie die gegen Ne und Nd stehende Textauffassung im zweiten Fragment zu Ps 109,1bc, und auf Sonderlesarten, die vom ursprünglichen Niketas-Text abweichen und für die Konstitution seiner Quelle keine Bedeutung haben, zum Beispiel τετηρημένην (sic) für πεποιημένη im Fragment zu Ps 102,22a–c. Die Ausbeutung der Niketas-Katene ist mit großen Hindernissen verbunden. Es ist nicht so sehr die Qualität der Handschriften, sondern die Arbeitsweise des Katenisten, die es häufig schwierig macht herauszufinden, in welchen Passagen überhaupt Eusebius vorliegt und, wenn sie entdeckt sind, in welcher genauen Abgrenzung und in welchem Grad an Originalität.33 Die Vorgehensweise des gut belesenen Niketas ist zu unregelmäßig, als dass ein Kriterium zur Identifikation der benutzen Autoren aus der Kompositionstechnik gefunden werden könnte. Die Exzerpierung nahm er oftmals sehr kleinteilig in Teilsätzen und einzelnen Ausdrücken vor. Sein Ziel war es, einen einheitlichen Fließtext pro Lemma zu erstellen. Das heißt: Auf das Lemma, das in den Handschriften, wie üblich, durch Spatien und Paragraph abgesetzt, als Zitation gekennzeichnet und rubriziert ist, folgt ein einzelner kompakter Textkörper unterschiedlicher Länge, an dem ein oberflächlicher Blick keinerlei Gliederung feststellen kann. Erst während der Lektüre stößt er auf Partikel wie ἤ oder Adverbia wie τάχα und πλήν oder kurze exegetische Kennzeichnungen wie ὑψηλότερον, die ihm einen Wechsel der Quelle anzeigen. Allerdings ist darauf kein Verlass. Sie können zum Text der Quelle gehören. Vor allem können sie auch weggelassen werden, so dass beinahe ein Cento mit unbemerkbaren Quellenwechseln entsteht, beinahe sage ich, weil immer mit kleineren Eingriffen in die Vorlage zu rechnen ist. Zuweisungen am Rand können für die Entdeckung von Eusebius-Fragmenten nur eingeschränkt als Leitfaden benutzt werden, aus mehreren Gründen: nicht selten sind sie verrutscht und der Text, dem man die Angabe am Rand zuzuordnen hat, beginnt zwei oder drei Zeilen weiter. Ebenfalls häufig besagt eine Autorenangabe am Rand, auch wenn sie am Beginn eines kompilierten Kommentars steht, nicht mehr als dass der genannte Autor irgendwie und an irgendeiner Stelle, vielleicht gar erst am Ende des Scholions, enthalten ist. Von etwa derselben Ungenauigkeit ist die Autorenangabe, wenn sie mit einem oder zwei anderen Namen durch ein καί verknüpft ist. Der Name des Eusebius wird neben echten Eusebius-Stellen vorzugsweise bei Exzerpten aus Pseudo-Athanasius, Theodoret und, weniger häufig, aus Chrysostomus angegeben. Dies geschieht mit einer gewissen Regelmäßigkeit, so dass sich die Vermutung aufdrängt, dass in solchen Fällen die Namensangabe nicht den Autor des exzerpierten Textes mitteilen soll, sondern dessen Abhängigkeit von Eusebius. Was wir geneigt sind, für eine falsche Angabe zu halten, kann also auf die Quelle der Quelle 33 Zur überlieferungsbedingten und arbeitstechnischen „Verrätselung“ des Materials vgl. Dorival, Les Chaînes (wie Anm. 3) III 393–394.

XXII  Praefatio deuten. Und tatsächlich setzen die drei genannten Autoren den Kommentar des Eusebius voraus und verarbeiten deutlicher eusebische Ideen als etwa Didymus oder Apolinarius. Die Arbeitsweise des Niketas muss hier nicht im einzelnen ausgebreitet werden; das geschieht an anderer Stelle.34 Für die vorliegende Edition sollen nur einige Aspekte hervorgehoben werden. Die Kleinteiligkeit, mit der Niketas oftmals arbeitet, bringt es mit sich, dass so manche Phrase, die eusebische Eigenart verrät, nicht sicher als solche identifiziert werden kann. Beispielsweise findet sich in Ps 106,22b (Nd fol. 99r) der zum nächsten Lemma (Vers 23a–24b) überleitende Satz τίνες δὲ οἱ τὸ εὐαγγελικὸν ἐξάγοντες κήρυγμα, ἑξῆς παρίστησι λέγων. Was man für eine Leserführung durch den Katenenautor Niketas halten möchte, könnte dennoch und zugleich ein Zitat aus Eusebius sein, der auf eben diese Weise gern seine Leser führt: Auf eine Frage, die sich aus dem vorangehenden Text ergibt, wird geantwortet mit einem Zitat einleitenden ἑξῆς παρίστησι λέγων. Auch der Ausdruck εὐαγγελικὸν κήρυγμα gehört zu bevorzugten Lexik Eusebs, nicht allerdings in der Verbindung mit dem Verbum ἐξάγω. Wenn Niketas innerhalb einer wörtlich mit C und A P übereinstimmenden Passage einen Satz in eusebischen Geist einfügt, muss er nicht aus Eusebius stammen. Zum Beispiel setzt er in die wörtliche Wiedergabe eines Stückes aus dem ihm vorliegenden Katenenfragment zu Ps 106,2a–3b gegen Ende, zwischen πραχθέντος und ὥρα, völlig reibungslos ein : κατὰ πᾶσαν γὰρ τὴν οἰκουμένην ἐσκεδασμένοι τυγχάνουσιν. Dieser Satz ist aus dem Kommentar von Theodoret genommen. Man ist also nicht befugt, Referate aus Eusebius dann für ursprünglicher als in der Palästinischen Katene vorliegend zu halten, wenn sie in eusebisch scheinender Manier erweitert sind. Im genannten Fall ist die Einfügung dank der Direktüberlieferung Theodorets einfach erkennbar, in anderen Fällen ist eine Identifikation nicht möglich. Dieselbe Vorsicht hat zu walten, wenn ein Fragment mit einem sicher eusebischen Gedanken erweitert ist: Er kann von Niketas aus einer anderen Stelle des Eusebius in den Katenen genommen und wiederholend versetzt worden sein. Der Katenist gibt nicht einfach ein unangetastetes Exzerpt wieder wie es die alten Katenenautoren gehandhabt hatten, sondern kontaminiert Eusebius mit Eusebius. Zum Beispiel übernimmt er in sein erstes Exzerpt aus dem Fragment zu Ps 106,13a–14b den Ausdruck τὰς λογικὰς τῆς ψυχῆς δυνάμεις aus dem vorausgehenden ersten Fragment zu Ps 106,10a–12b. Erweiterungen übernommener Fragmente können aber auch bedeuten, dass Niketas den Text in den Katenen mit dem Kommentar verglichen und ergänzt oder gar selbst ein Exzerpt aus dem originalen Eusebius-Kommentar angefertigt hat, wie er ja auch Texteinheiten vorlegt, die in keinem unmittelbaren Kontext mit den Fragmenten aus der Palästinischen Katene stehen.

34 Franz Xaver Risch, Die Arbeitsweise des Niketas (erscheint 2023).

Praefatio  XXIII

Die Erweiterung innerhalb eines aus der Palästinischen oder der Monophysitischen Katene übernommenen Stückes kann auch lediglich im Geiste Eusebs formuliert und der Quelle erklärend hinzugesetzt sein. Von solcher Art könnte beispielsweise der Zusatz zum Fragment zu Ps 110,3a–4a sein: καὶ προσέτι τὴν τῶν ἐθνῶν κλῆσιν καὶ ταύτην προκεκηρυγμένην. Selbst bei typisch eusebischen Ausdrücken ist Vorsicht geboten. Sie beweisen nicht, dass auch der Satz, in dem sie vorkommen, von Eusebius ist. Ich zeige dies exemplarisch anhand der Hypothese zu Ps 111 in der Katene von Niketas. Dort begegnet die für Eusebius so charakteristische Wendung τοῦ μετὰ χεῖρας ψαλμοῦ. Nachdem Niketas den Kommentar von Pseudo-Athanasius zu Ps 111,1 als Hypothese übernommen hat, fügt er folgenden Text hinzu: ἕπεται δὲ τὸ τοῦ μετὰ χεῖρας ψαλμοῦ προοίμιον τῷ τέλει τοῦ προλαβόντος. διὸ τὴν αὐτὴν εἴληχεν ἐπιγραφὴν ὡς ἐκείνου μέρος· ἐκεῖ μὲν εἶπεν· ἀρχὴ σοφίας φόβος κυρίου (Ps 110,10a), ἐνταῦθα δέ· μακάριος ἀνὴρ ὁ φοβούμενος τὸν κύριον ἐν ταῖς ἐντολαῖς αὐτοῦ θελήσει σφόδρα (Ps 111,1bc). Man glaubt eine syntaktisch etwas gestutzte, aber sonst für Eusebius gewöhnliche Strukturbeobachtung vor sich zu haben, die, abgesehen von dem schwer zu verstehenden τὴν αὐτὴν ἐπιγραφήν, keine Auffälligkeiten zeigt (mit προοίμιον kann Eusebius durchaus die ersten Verse eines Psalms bezeichnen; vgl. den Kommentar zu Ps 44 = PG 23, 396 C1–5 oder die Fragmente Nr. 1 zu Ps 134 und Nr. 3 zu Ps 144). Tatsächlich aber führt Niketas den Text der Hypothese von Euthymius an, der seinerseits Chrysostomus (PG 55, 290,34–38; s. Unterstreichung) benutzt: σφόδρα μοι δοκεῖ τῷ τέλει τοῦ πρὸ τούτου ψαλμοῦ ἕπεσθαι τὸ τοῦ παρόντος προοίμιον. διὸ τὴν αὐτὴν καὶ οὗτος εἶχεν ἐπιγραφὴν ὡς ἐκείνου μέρος· ἐκεῖ μὲν γὰρ εἶπεν· ἀρχὴ σοφίας φόβος κυρίου, ἐνταῦθα δέ· μακάριος ἀνὴρ ὁ φοβούμενος τὸν κύριον (PG 128, 1097 A5–10). Bei Euthymius steht τοῦ παρόντος anstelle des typischen Eusebius-Ausdrucks τοῦ μετὰ χεῖρας ψαλμοῦ. Doch folgt daraus nicht, dass er ihn fortgelassen bzw. ausgetauscht hat und wir bei Niketas die eusebische Quelle für Euthymius lesen. Vielmehr fügt ihn Niketas ein. Er gibt also nicht etwa die Quelle für Euthymius an, sondern übernimmt den von Chrysostomus ausgehenden Euthymius und fügt den Eusebius-Ausdruck ein. Entnommen hat er ihn aus dem Fragment zu Ps 111,1bc in der Palästinischen Katene. Dasselbe Verfahren wendet er immer wieder bei Pseudo-Athanasius an. Eine mit eusebischem Text erweiterte Übernahme aus Pseudo-Athanasius bedeutet jedenfalls meiner Meinung nach nicht, dass Niketas die Quelle für den exzerpierenden PseudoAthanasius bietet. Vielmehr kombiniert er ihn mit Ausdrücken oder auch Sätzen aus ihm vorliegenden Eusebius-Fragmenten, so dass ein homogener, scheinbar originaler Text entsteht, der in Wirklichkeit eine sekundäre Erweiterung eines Pseudo-Athanasius darstellt und nicht die eusebische Vorlage für dessen Paraphrase ist. Ein Leser kann also oftmals nicht erkennen, ob der Katenist einen Auszug aus Eusebius bietet oder einen anderen Autor mit Eusebius unterlegt oder selbst einen Gedanken mit eusebischen Gedankengut aus einer ganz anderen Stelle des Kommentars unterbreitet. Im Falle von Ps 106,10a–12b habe ich ein Fragment Nr. 7b beigege-

XXIV  Praefatio ben, da darin, wie ich unten beschreibe, ein ganzer Gedanke aus einer weit abgelegenen Stelle des Kommentars auftaucht; ähnlich verhält es sich bei der Nr. 10b zu Ps 106. Während in den b-Nummern in meiner Sammlung der eusebische Anteil nachzuweisen ist, finden sich nicht wenige Texteinheiten, die diese Eindeutigkeit vermissen lassen. Der Kommentar zu Ps 106,31a–32 beginnt in N anonym wie folgt: μετὰ τοὺς ἀποστόλους καὶ τοῦ πρεσβυτερίου μνησθεὶς αἰνεῖν (nach ἡγουμένους Ne) τοὺς τῆς ἐκκλησίας ἡγουμένους παρακελεύεται τὸν θεόν. Bis hierher liest man eine Paraphrase der ersten zwei Sätze von Eusebius im Fragment Nr. 12 zu Ps 106, was der Textabgrenzung in C entspricht. Was folgt, ist einer unbekannten Quelle entnommen : ἡ δὲ αἰτία τοῦ αἰνεῖν τὸ τὴν ἔρημον πάλαι τῶν ἐθνῶν ἐκκλησίαν πνευματικῶν ναμάτων ἐν μεθέξει γενέσθαι πολλῶν· οἱ γὰρ ποταμοὶ οἱ εὐαγγελικοί εἰσι λόγοι. Vokabular und Bilder sind reichlich aus Eusebius belegbar, aber sie sind nicht ausschließlich eusebisch. Vor allem aber ist die Wendung ἐν μεθέξει γενέσθαι vornehmlich bei Kyrill und nie bei Eusebius zu finden. Niketas hat nicht nur den direkt überlieferten Eusebius-Kommentar herangezogen, sondern, wie an Textabgrenzungen ersichtlich ist, die Exzerpte sowohl in der Palästinischen Katene als auch deren Epitomierung in der Monophysitischen Katene. Dabei kann er den Kommentar für sich und eine Katene für sich benutzt haben, aber auch beides zugleich. Seine Arbeit erhält dadurch, neben der Gewinnung von neuen Bruchstücken, einen beträchtlichen Wert für die Kritik der schon bekannten. Manche Probleme von A P lassen sich mit ihr bereinigen oder überhaupt erst entdecken. Das Fragment zu Ps 134,19a–21b endet in A P mit einem syntaktischen Gebilde, das zu einer Konjektur herausfordert, aber mit dem bei Niketas stehenden Ausdruck ποίαν δὲ Σιὼν ἢ ποίαν Ἱερουσαλήμ einen einfachen und klaren Sinn erhält, und das in einem gut eusebischen Stil. Im Fragment zu Ps 143,5ab, am Ende des ersten Abschnittes, entsteht mit οὕτω καὶ ὁ τοῦ θεοῦ λόγος ἀνθρώποις überhaupt erst ein ganzer Satz. Ebenso führen Verbesserungen, die nur in einem einzelnen Wort bestehen, zur Vermutung, dass Niketas entweder den Eusebius-Kommentar oder ein Katenen-Exemplar aus einer anderen als der uns bekannten Überlieferung eingesehen hat, zum Beispiel καινή für σκηνήν im Fragment zu Ps 143,9ab.

Zum Problem der Expositiones in psalmos von Pseudo-Athanasius Der Kommentar des Eusebius war Hauptquelle einer Psalmenkommentierung, die seit je dem Athanasius von Alexandreia zugeschrieben wurde und unter anderen in den Codices Parisini 166–167 verarbeitet war, auf denen die heute bekannten Expositiones in psalmos (CPG 2140) in Mignes Patrologia beruhen (PG 27, 60–545). Dass Eusebius Quelle für diesen Pseudo-Athanasius war, hat schon Niketas gesehen. Im Nachwort zu seiner Psalmenkatene (Nd fol. 259r; Nh fol. 652v) urteilt er richtig, dass Athanasius den Eusebius paraphrasiert habe: ὁ μὲν (= Ἀθανάσιος) τὰ ἐκείνου (= Εὐσεβίου) παραφρά-

Praefatio  XXV

ζων. Dass er damit einen anderen „Athanasius“ meint als jenen Autor in den Expositiones in psalmos, steht nicht zur Debatte. Alle Passagen, die mit dem Namen des Athanasius, viele, die mit dem Namen des Eusebius oder mit beiden gekennzeichnet sind, sowie viele andere, anonym gebliebene oder gewordene Partien sind diesem Werk und nicht einem anderen Athanasianum zuzuweisen. Nur einmal, im Kommentar zu Ps 150,5 (Nd fol. 257v; Nh fol. 651rv), finden sich wenige Sätze, die er aus einem echten Athanasius-Text übernommen hat, nämlich aus dem Abschnitt 29 der Epistula ad Marcellinum (CPG 2097), die meines Wissens innerhalb der Katenen sonst immer zu den Prologen gezählt und nicht für die Kommentierung exzerpiert wurde. Wie häufig bei den Exzerpten aus Pseudo-Athanasius, gibt er auch bei dieser Epistula den Namen des Eusebius an, vielleicht weil er wiederum, als wäre es selbstverständlich, dieselbe Abhängigkeit annahm. Zweifelsohne verwertete der Autor der Expositiones in psalmos Teile des eusebischen Psalmenkommentars, die für uns verloren sind. Viele Texteinheiten gehen motivisch und sprachlich auf Eusebius zurück. Von meinem ursprünglichen Vorhaben, ihn als Quelle für die Edition der Fragmente zu nutzen, habe ich jedoch Abstand genommen. Zum einen zeigt sich in den Abschnitten, die mit den Fragmenten in der Palästinischen Katene verglichen werden können, dass der Stil in hohem Maße vereinfacht wird. Der Autor hatte nicht die Absicht, die eusebische Argumentation ausführlich zu referieren. Er war nur an der Quintessenz der in ihr verfochtenen These interessiert. In sein Konzentrat übernahm er zwar auch unverkennbar eusebische Lexik, aber der originale Wortlaut ist in seinem Zusammenhang doch weitgehend verdrängt, der Diskurs unterschlagen, die Ausführung nicht referiert. Abschnitte, für die eine Vergleichsmöglichkeit nicht gegeben ist, bleiben überdies immer noch zu sehr mit Fragen der Authentizität behaftet, als dass sie als Fragmente angesehen werden dürften. Zum anderen und vor allem ist das Werk der Expositiones in psalmos bis heute noch gar nicht identifiziert. Die von Migne nachgedruckte Mauriner Edition35 stellt eine Kompilation mit anderen Quellen dar. Auch was als sogenannte „Athanasius-Serie“ im Codex Vaticanus 754 zu lesen ist, dürfte nicht das ursprüngliche Werk sein. Im übrigen ergibt sich aus der syrischen Übersetzung aus dem Ende des siebten Jahrhunderts,36 dass der Text ihrer Vorlage mit dem uns vorliegenden Pseudo-Athanasius nicht kongruent ist. Die Untersuchung dieses Pseudo-Athanasius auf eusebisches Gut hin, um es einmal in einer Testimoniensammlung mitzuteilen, muss besonders behutsam vorgenommen werden und kann erst in Angriff genommen werden, wenn das Werk erkannt und kritisch ediert ist. An der Universität Wien wurde unter Leitung von Uta Heil bereits

35 Bernard de Montfaucon, Athanasii opera omnia I 2 (Paris 1698) 1009–1239. 36 Die syrische Version ist ediert und ins Englische übersetzt von Robert W. Thomson, Athanasiana syriaca. Part IV = Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium 167–168 (Louvain 1977).

XXVI  Praefatio die erste Phase einer Rekonstruktion der Expositiones in psalmos begonnen.37 Doch selbst dann, wenn die Ergebnisse des gesamten Projektes vorliegen, können meiner Überzeugung nach nur Referate und keine sicheren neuen Fragmente des originalen Textes gewonnen werden.

Zu den Bruchstücken aus der Niketas-Katene Konzeption und Überlieferung der Niketas-Katene machen es erforderlich, die Echtheit der daraus genommenen Eusebius-Texte unabhängig von der äußeren Bezeugung zu begründen. Dafür kommen vorrangig sprachliche Merkmale, in zweiter Linie auch Motive und Gedanken in Betracht. Aufgrund der Arbeitsweise des Katenisten muss bei jedem Fragment, für das ein Vergleichstext fehlt, offen bleiben, ob und inwieweit der Text durch ihn verändert worden ist. Bei der Requirierung der Fragmente aus N bin ich sehr zurückhaltend vorgegangen und habe nur solche Abschnitte aufgenommen, deren Diktion eindeutig auf Eusebius weist. Im folgenden führe ich für jedes der nach meiner Kenntnis nur bei Niketas überlieferten Fragmente die wichtigsten Beobachtungen an, mit denen sich die vollständige oder weitestgehende Originalität belegen lässt. Die Werke des Eusebius werden dabei aus dem Corpus der „Griechischen Christlichen Schriftsteller“ zitiert beziehungsweise noch aus PG 23 und 24. Für alle hier in Kurzform zitierten Quellen sei auf die ausführliche Bibliographie im ersten Band verwiesen. Die Ergebnisse der Recherchen in der Datenbank Thesaurus Linguae Graecae (TLG)38 beziehen sich auf den Datenbestand nicht über das Ende des Jahres 2021 hinaus. Ps 101,1–3a Die Zuweisung in der Niketas-Katene an Eusebius wird bestätigt durch die eusebischen Termini κατὰ θεὸν πτωχός, προφητῶν χορός, προτέρου λαοῦ. V (fol. 247r) führt den Text innerhalb der „Athanasius-Serie“ an. Dort ist ein weiterer, durchaus eusebisch klingender Satz angeschlossen: κηρύττει δὲ καὶ τὴν τῶν ἐθνῶν κλῆσιν τὴν γενομένην ἐν τῇ ἐπιφανείᾳ του σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ (PG 27, 425 D7–9). Da das Textstück gegenüber dem vorausgehenden inhaltlich neu ist, kann es nicht als pseudο-athanasianische Paraphrase des davorstehenden Textes von Eusebius angesehen werden. Es handelt sich also um ein anderes Fragment aus Eusebius, das womöglich pseudoathanasianisch bearbeitet ist.

37 Uta Heil / Sebastiano Panteghini, Determining the Text, Content and Provenance of the Expositiones in Psalmos attributed to Athanasius: Challenges and Opportunities, (erscheint 2023; eine vorläufige Version wurde mir freundlicherweise von den Herausgebern zur Verfügung gestellt). 38 http://stephanus.tlg.uci.edu.

Praefatio  XXVII

Ps 103,5a Niketas gibt Nd zufolge am Rand gleichzeilig mit dem Text als Verfasser Eusebius an. Eine überlieferungsbedingte Verschiebung der Angabe scheidet hier aus, da die vorausgehende und die folgende Passage, je ein Stück aus Basilius, klar abgrenzbar sind. Ne setzt dementsprechend nach dem letzten Worte einen Paragraphen; dass in Nh der Text ab καὶ φέρεται dem folgenden Basilius zugeschlagen ist, geht zu Lasten des unachtsamen Schreibers. Inhalt und Sprache weisen ziemlich deutlich auf Eusebius: Sowohl in der Demonstratio (IV 5 = 155,34–156,1 Heikel) als auch in der Theophanie I 6 (43,4–6 Gressmann), übernommen in De laudibus Constantini 11 (13,9–10 Heikel), erwähnt er die Lage der Erde auf dem Wasser, ausführlich auch im Kommentar zu Ps 23,1–2 (PG 23, 220 C7–D10). Der mit dem Adjektiv (nicht mit dem Partizip) gebildete Ausdruck ἡ παραδοξοποιὸς δύναμις ist bei Eusebius häufig und mit eingeschobenem τοῦ ποιητοῦ τῶν ὅλων fast identisch mit der Formulierung an der eben genannten Stelle aus dem Psalmenkommentar, also im demselben Kontext: παραδοξοποιὸς τοῦ τῶν ὅλων κυρίου δύναμις. Er ist in dieser Form bei anderen Autoren nicht nachweisbar. Das seltene τὸ βαρὺ στοιχεῖον für die Erde und in Verbindung mit φέρεται findet sich in der Demonstratio an besagter Stelle, ohne φέρεται an den Stellen in der Theophanie und De laudibus Constantini. Darüber hinaus bringt Niketas (Nd fol. 201r) denselben Gedanken von der schweren Erde auf dem leichten Wasser unter dem Namen des Eusebius im ausgreifenden Kommentar zu Ps 135,7 (eigentlich zu Vers 6 gehörend). Mit der Wendung ἐν τοῖς ἐναντίοις τὰ ἐναντία im Kontext der paradoxen Gotteswirkung lässt sich gut vergleichen die Formulierung ἐπειδήπερ παράδοξα καὶ θαυμαστὰ ἐνεργῶν ἐξ ἐναντίων τὰ ἐναντία εἰργάσατο im Fragment zu Ps 106,32a–36b. Ps 105,35a–36b Die Angabe „Chrysostomus“ in Nd und Nh ist verrutscht und bezieht sich auf den folgenden Eintrag. Für Eusebius als Verfasser sprechen gute Gründe: Die Wortverbindung τῶν ἀλλοφύλων καὶ ἀθέων ἐθνῶν verweist deutlich auf den Lehrer in Cäsarea, ebenso die Art der Zitation von Sap 14,12: Wo Eusebius den verhältnismäßig selten zitierten Spruch anbringt, wird er durch Assoziierung von ἄσεμνος (Praeparatio I 9,18 = 39,2) oder ἀκόλαστος (Praeparatio VII 2,4 = 365,11) ausgelöst, beide Termini wie hier auf Götzenverehrung bezogen. Ps 106,2a–3b Zum ersten Stück (Fragment Nr. 3): Nomen und Attribute sind typisch für Eusebius. Es liegt inhaltlich nahe, den Satz im engen Kontext des folgenden Eusebius-Fragmentes zu vermuten. Zum zweiten Stück (Fragment Nr. 4): Die Ausdrucksweise deutet klar auf Eusebius: Den eröffnenden Imperativ τήρει δέ mit Konjunktion (ὡς, ὅπως, ὅτι) setzt Eusebius in Nachahmung des Origenes gerne ein, um eine Textbeobachtung mitzuteilen (was bei Chrysostomus nicht zu finden ist). ἀπολύτως καὶ ἀδιορίστως ἁπάντων erinnert deutlich an Supplementa ad Marinum (PG 22, 1004 D5–6) : ἀορίστως καὶ ἀπoλύτως τοὺς πάντας

XXVIII  Praefatio δηλώσαντες. Die Verbindung des Superlativs σαφέστατα mit θεσπίζειν hat dem TLG zufolge nur Eusebius. κλῆσις τῶν ἐθνῶν θεσπίζεται ist ohnehin kennzeichnend für ihn (vgl. Demonstratio VI 2,2 = 253,6: ἡ τῶν ἐθνῶν ἁπάντων κλῆσις θεσπίζεται). Inhaltlich identisch heißt es in seiner περιοχή zu Ps 106: προφητεία κλήσεως ἐθνῶν (Periochae 136,118 Bandt). Ps 106,10a–12b Der als Fragment 7b gezählte Text steht allein bei Niketas (Nd fol. 97v ; Ne fol. 355rv ; Nh fol. 492r), und zwar zu Vers 10a nach einem Exzerpt aus Theodoret und vor dem nächsten Lemma Vers 11. Für den Überschuß gegenüber dem Fragment 7a in A P C ist eine Quelle anzunehmen, da es nicht der Arbeitsweise von Niketas enstpricht, mehr als den einen oder anderen Ausdruck hinzuzufügen. Der μείζων-Satz ist eusebisch, denn der Gedanke, dass die Dankbarkeit infolge der Erinnerung an Übel größer wird, findet sich sehr ähnlich im Kommentar zu Ps 85,11: ἐπιστρέφει τοίνυν αὐτὸς ἑαυτὸν καὶ μνήμην ποιεῖται τῆς αὐτοῦ ἁμαρτίας, ἵνα μείζων γένηται ἡ πρὸς τὸν θεὸν εὐχαριστία (PG 23, 1036 D5–7). Die folgende Wortverbindung τὴν αἰτίαν παρατίθησι δι’ ἥν haben laut der Datenbank TLG nur Eusebius im Psalmen-Kommentar (PG 23, 201 A13) und Pseudo-Athanasius in den Expositiones (PG 27, 252 C12). Wollte man eine Kombination des Fragmentes in der Palästinischen Katene mit dem Niketas-Text wagen, würde am besten der Text ab μείζων, vielleicht bereits mit dem vorausgehenden ὡς ὁ θάνατος τῆς παρούσης, an der Stelle von ἐν ταύταις δὲ ἦμεν πάλαι πρότερον, zu setzen sein, wobei das bei Niketas fehlende πάλαι sicher zum ursprünglichen Bestand zu zählen ist. Allerdings ist dann der Gedankengang weniger flüssig. Ps 106,20ab Der als Fragment 10b gezählte Text aus Niketas lässt sich in seinem ersten Teil unschwer als Kürzung der entsprechenden Passage in Fragment 10a erkennen, bietet dann aber einen neuen Gedanken, der mit Eusebius zum Teil wörtlich belegbar ist. Die Formulierung ἀντὶ σκότους καὶ ἀγνοίας θεοῦ εἰς τὸ τῆς γνώσεως φῶς (φῶς < Nd) μετεστήσατο und inhaltlich das folgende πρὸς ἑαυτὸν ἑλκύσας erinnern an einen Satz im Fragment zu Ps 102,13–14: οὕτως οὖν ὥσπερ ἀπὸ σκότους τῆς τῶν ἁμαρτημάτων ἀγνοίας ἐπὶ τὸ φῶς τῆς αὐτοῦ γνώσεως μετεστήσατο ἡμᾶς. καὶ ταῦτ’ ἔπραξεν ὡς ἀγαθὸς πατὴρ σπλαγχνιζόμενος ἐφ’ υἱοῖς μεμηνόσι. Das Motiv vom Schatten des ewigen Lebens mag schon wieder einem anderen Autor angehören. Vor und nach dieser Texteinheit ist Gregor von Nyssa exzerpiert, woraus sich die Zuschreibung an diesen in Nh erklärt. Ps 107,4ab Dieses Stück ist anonym überliefert, aber seine Zugehörigkeit zu Eusebius lässt sich an der Positionierung ziemlich gut erkennen. Denn ihm voraus geht bei Niketas eine Paraphrase aus Theodoret zu Vers 4 (PG 80, 1752 A1–6) und dem wieder voraus eine Paraphrase der letzten beiden Sätze von Eusebs Fragment Nr. 2. Niketas hat also seine

Praefatio  XXIX

Euseb-Paraphrase mit einer solchen aus Theodoret unterbrochen. Es ist geradezu zu erwarten, dass Eusebius zu dem Völker-Motiv in Vers 4 erneut sein exegetisches Hauptmotiv angebracht hat. Inhalt und Sprache sind unverkennbar eusebisch; vgl. im ganzen Demonstratio II 2,21, wo sich unter anderem der Ausdruck findet: ἀποβολὴν τοῦ Ἰουδαίων ἔθνους διὰ τὴν εἰς Χριστὸν ἀπιστίαν αὐτῶν ἔσεσθαι (60,20–21 Heikel), und im besonderen zu ἤδη γὰρ ἐξ ἐκείνου προεώρα In psalmum 57,4–6 (PG 23, 520 C1). Das ἤδη und das προεώρα erlauben es nicht, das ἐξ ἐκείνου hier für das bei Theodoret stehende ἐξ ἐκείνου (PG 80, 1752 A2.3) zu halten, auch wenn jeweils und übereinstimmend die Menschwerdung bzw. die Epiphanie gemeint ist. Die Konnotation der Termini κλῆσις und θεογνωσία gibt es nur bei Eusebius (Demonstratio VI 2,2 = 253,6–7 und VII Prooemium = 297,3 Heikel). Das eröffnende ἀλλ’ erklärt sich aus der Einbettung bei Niketas; zu ergänzen ist ᾄδει Δαυίδ aus der vorangehenden Theodoret-Paraphrase. Ps 107,5ab Der Zuschreibung an Eusebius in Nd ist hier durchaus zu trauen. Der Text enthält keine Indizien, die gegen, stattdessen etliche, die für Eusebius sprechen: παρίστησιν ὁ λόγος, das Satzgerüst ἐπειδή – ἀναγκαίως, hinzu kommt die inhaltliche Ähnlichkeit mit dem Fragment 3 zu Ps 135, insbesondere das betont eingesetzte μέχρι innerhalb des Pronoia-Themas. Den Gedanken, dass die Pronoia nur bis zum Mond reicht, schreibt Eusebius in der Theophanie den Aristotelikern zu (II 20 = 88,31–33 Gressmann). Ps 109,1bc Zu Vers 109,1bc bringt Niketas ein weiteres Stück unter dem Namen des Eusebius. Auch in diesem Fall darf man der Zuweisung trauen. Denn die Konnotation τιμὴν καὶ δόξαν, die nicht zum Kontext des Psalmes gehört, war Bestandteil der Argumentation, die Eusebius in der Schrift De ecclesiastica theologia gegen Markell vortrug (III 15 = 172,18.21 Klostermann); dass in unserem Fragment die spezifisch anti-markellische These von der Ewigkeit der Herrschaft Christi nicht ausdrücklich begegnet, verschlägt in einem Kommentarwerk nicht. Die Wendung ἔσται καιρὸς ὁπηνίκα ist mit dem TLG nur bei Eusebius und Theodor von Mopsuestia nachzuweisen. Im übrigen erinnert der eschatologische Gedanke κατὰ πάντων ἀναλήψῃ βασιλείαν an Eusebs Auslegung von Psalm 92 (PG 23, 1185 C12–14) : ὅτε δὲ νενικηκὼς τὸν θάνατον, τὴν κατὰ πάντων ἀπελάμβανε βασιλείαν. Ps 113,24ab Die Zuweisung an Eusebius bestätigt sich durch die eröffnende Formulierung : ἐπέκεινα οὐρανοῦ ist im TLG fast nur bei Eusebius zu finden: von den elf Belegen findet sich ein einziger bei einem anderen Autor. Der Ausdruck τὰ ἐπέκεινα οὐρανοῦ in Verbindung mit voranstehendem οὐρανός ist exklusiv eusebisch (vgl. beispielsweise De ecclesiastica theologia III 3 = 155,8 Klostermann). Das ganze Argument erinnert an das Motiv der Vorordnung des Menschen neben den übrigen Tieren auf der Erde in De

XXX  Praefatio laudibus Constantini 6,7 (208,10–15 Heikel), wo sich dasselbe νέμεται (208,8 Heikel) findet. Ps 117,3ab Die Zuweisung bei Niketas an Eusebius, selbst wenn sie verrutscht sein sollte, ist in diesem Fall ziemlich klar mit dem τάγματα-Motiv zu bestätigen. Denn das Fragment zu Vers 5a–9b setzt mit τὰ προδηλωθέντα τάγματα ein, wofür sonst ein Bezug fehlt. Die Bezeichnung von Israel, Aaron, Gottesfürchtige, mitunter auch Levi, als τάγματα scheint für Eusebius typisch zu sein. Ihre Darstellung findet man bei ihm immer wieder: vgl. die Fragmente zu Ps 21,24–25 (PG 23, 209 C14–212 A9); zu Ps 111,1–3; zu 127,1bc und zu Ps 134,19a–21b. Das Motiv von den τάγματα übernimmt Theodoret im Kommentar zu Ps 113,18–20 (PG 80,1793 B13–D9); es hat den Anschein, dass Niketas um diese Abhängigkeit wusste, als er ein Exzerpt daraus dem Eusebius zuwies. Ps 117,4ab Wichtigstes Kriterium für die Zuschreibung an Eusebius ist die verbale und inhaltliche Übereinstimmung mit der Hypothesis zu Ps 133: τοὺς ἔτι κατηχουμένους ἐν προθύροις τῆς πρώτης καὶ στοιχειώδους εἰσαγωγῆς ἑστῶτας, οὓς καὶ δούλους ὀνομάζει ἅτε μηδεπώποτε πνεῦμα υἱοθεσίας εἰληφότας. Niketas oder ein anderer Rezipient des Eusebius hatte, um den Vers 117,4a zu kommentieren, keinen Anlass, eine Verbindung zu Ps 133 herzustellen, da es dort nicht um das Thema der φοβούμενοι geht. Ps 117,15b–17b Niketas hat den Auszug in der Palästinischen Katene für zwei Einträge benutzt. Die erste Passage ἀπολωλότων – ἀγαλλιωμένων zieht er für Vers 15a heran und erweitert damit den Kommentar von Pseudo-Athanasius. Die zweite Passage αὕτη γὰρ – ἐκδιηγεῖσθαι übernimmt er in weitgehender Anlehnung an den Originaltext zur Kommentierung von Vers 16a. Zu Vers 17a bringt er einen weiteren Eintrag aus Eusebius (Fragment 7 zu Ps 117), der sich zwar wie eine grobe Paraphrase jener zweiten Passage lesen lässt, der aber doch, entsprechend Eusebs Art zu schreiben, die motivische Wiederholung mit einer neuen Akzentuierung versieht. Niketas benutzt ihn zugleich als Überleitung zum Lemma 17b, welcher Vers vielleicht auch im Original unmittelbar nochmals angeführt war. Ps 118,1d Der Psalm 118 fällt durch häufiges Wiederholen von zentralen Begriffen auf. Origenes hatte im Kommentar zum Vers 118,2 (La Chaîne Palestinienne 190–192 Harl) die Reihe νόμος, ἐντολή, κρίμα, δικαίωμα, μαρτύριον besprochen, Theodoret zu derselben Stelle dieselben Begriffe in anderer Reihenfolge und pluralisch – außer natürlich dem mosaischen Gesetz νόμος – nämlich νόμος, μαρτύρια, δικαιώματα, κρίματα, ἐντολαί. Origenes und Theodoret unterscheiden sich inhaltlich sehr deutlich.

Praefatio  XXXI

Eusebius hat offenbar, wie nun erkennbar ist, ebenfalls zu Beginn der Behandlung von Ps 118 eine ähnliche Begriffsserie in den Blick genommen, verfolgt aber ein wieder anderes Konzept und ändert auch die Reihe der Begriffe: ἐντολαί, νόμος, ὁδοί, μαρτύρια, κρίματα. Sprache und Aussageabsicht weisen so deutlich auf den Bischof von Cäsarea, dass sich eine detaillierte Beweisführung für seine Urheberschaft erübrigt. Der Zuweisung im Harleianus ist hier ohne weiteres zu trauen. Einen Hinweis auf seine Verfasserschaft gibt Eusebius sogar selbst, nämlich in dem Rückverweis zu Beginn der zweiten eusebischen Texteinheit, des Fragmentes zu Ps 118,2ab; dieser Hinweis ist meiner Meinung nach nicht von Niketas formuliert: ἀλλ’ ἐπειδὴ ταῦθ’ οὕτως ἡμῖν ἐξήτασται, καιρὸς δὴ ἄνωθεν ἀρξαμένους τὸν πάντα ψαλμὸν ἐπισκέψασθαι. Vermutlich stellt das Fragment zu Vers 2ab die unmittelbare Fortsetzung dar; sie wird auch von Niketas geboten, der den durchgehenden Eusebius-Text mit einem Eintrag aus Theodoret unterbrochen hat. Ps 118,2ab Der Text in den Hauptzeugen, den Devreesse in seinem unten unter „Vorarbeiten“ genannten Werk nicht verzeichnet, ist offenkundig unvollständig, lässt sich aber unschwer mit dem Text bei Niketas verbinden und erweitern. Dort verweist er im ersten Satz auf das vorausgehende lange Exzerpt und enthält im zweiten Satz die zu den δεύτεροι notwendige Ergänzung mit den πρῶτοι.39 Wie er in die Hesychius-Überlieferung (PG 93, 1337 C3–6) geraten ist, bleibt unklar. Die Überlieferung in den Hauptzeugen ist anonym. Harl setzt ein Fragezeichen. Der Stil spricht indessen deutlich für Eusebius: Die nur von Niketas wiedergegebene Wendung καιρὸς ἐπισκέψασθαι im ersten Satz ist gut eusebisch, auch mal wie hier in Verbindung mit ἀρξαμένους. Die ebenfalls nur bei Niketas zu lesende einleitende Formulierung διὸ εἰκότως λέλεκται ist typisch für Eusebius; ebenso ist der sowohl in der Palästinischen Katene als auch bei Niketas stehende wiederum einleitende Hauptsatz διασαφεῖ λέγων in der Position nach einem Fragesatz sehr häufig bei Eusebius zu finden. Das genügt, um die gesamte Passage an Eusebius zu geben, ihn also der Epitomierung und Anonymität im Hyparchetyp der Hauptzeugen zu entreißen und die Zuschreibung bei Niketas für glaubwürdig zu halten. Ps 118,58a Trotz der anonymen Darbietung darf Eusebius als Verfasser angenommen werden. Die sprachliche Reaktion auf das Aquila-Zitat ist sehr ähnlich wie im Fragment zu Vers 118,33ab.

39 Vgl. Marguerite Harl (avec la collaboration de Gilles Dorival), La Chaîne Palestinienne sur le Psaume 118. Tome II. Catalogue des fragments, notes et indices = SC 190 (Paris 1972) 561.

XXXII  Praefatio Ps 118,76ab Niketas gibt am Rand als Quelle Theodoret an, den er jedoch erst nach unserem Eusebius bringt, ohne dies, wie es seine Art ist, nochmals kenntlich zu machen. Dass wir es bei unserem Stück mit einem Fragment des Eusebius zu tun haben, lässt sich aus drei Indizien erhärten. 1) Die Version des Symmachus ist sonst nicht bekannt. Niketas konnte sie vermutlich nur aus Eusebius kennen. 2) Der Satzbau mit καιρός begegnet bei Eusebius mehrfach. 3) Die Formulierung μὴ καταποθῶ ὑπὸ τῆς ταπεινώσεως wird im folgenden Fragment mit οὐ καταποθήσομαι ὑπὸ τῆς ταπεινώσεως aufgegriffen, ist also auch dann eusebisch, wenn Niketas sie komponierend von dort übernommen haben sollte. Ps 118,101ab Die Richtigkeit der Zuschreibung an Eusebius im Fragment zu Ps 118,101ab wird durch die Verwendung der durchaus nicht häufigen Wortform ἐπαιδαγώγουν gestützt. Im Kommentar wird sie ähnlich eingesetzt: πάντα τὸν ἐμαυτοῦ βίον καὶ πάσας μου τὰς πράξεις ἐπαιδαγώγουν (In psalmum 24,2–3 = PG 23, 233 C15–D1). Ps 118,137ab Das Symmachus-Zitat im ersten Fragment dürfte aus Eusebius genommen sein, da er hexaplarische Zitate häufig mit zwei Verben einleitet und insbesondere neben Theodoret und Theodor der einzige Exeget ist, der die Version des Symmachus regelmäßig als σαφέστερον bezeichnet. Fortgeführt wird das Zitat mit einem kurzen Exzerpt aus Gregor von Nyssa, worauf das zweite Eusebius-Fragment sowie ein Auszug je aus Theodoret und Euthymius folgen. Ps 119,2ab Die Fassung des Fragmentes bei Niketas enthält eine Erweiterung in gut eusebischem Stil. Zu ῥυσθῆναι οὐ τὸ σῶμα αὐτοῦ, ἀλλὰ τὴν ψυχήν vgl. Demonstratio V 11,2 (234,10 Heikel): σωθείς γε οὐ τὸ σῶμα, ἀλλὰ τὴν ψυχήν. Der ἀσκητέον-Satz ist vielleicht anderen Ursprungs. Ps 119,6a Niketas gibt als Verfasser Eusebius an. Seinen häufig richtigen, häufig aber auch falschen Zuweisungen möchte man hier wieder ohne weiteres vertrauen, da der Text zwei auffällige Merkmale der eusebischen Diktion enthält: σφόδρα ἀκριβῶς ist bei anderen christlichen Exegeten selten, sehr häufig aber bei Eusebius; in Verbindung mit einem Verbum des Sagens (hier λέγων) begegnet es nur bei Eusebius. Διὸ λέλεκται ist eine typisch eusebische Zitateinleitung. Die Formulierung ἐπὶ τὴν οἰκείαν πατρίδα ἐπανιούσῃ weist ebenfalls auf Eusebius. Der Text ist bei Niketas eingebettet zwischen je einen Auszug aus Chrysostomus und Maximus Confessor, der als Origenes ausgegeben wird. Da sich beide identifizie-

Praefatio  XXXIII

ren lassen, ist die Abgrenzung verhältnismäßig sicher. Bei Niketas kann jedoch nie ausgeschlossen werden, dass er einen weiteren, ungenannten Autor verschmolzen hat. Ps 119,7ab Sowohl in der Palästinischen Katene als auch bei Niketas wird das Fragment dem Eusebius zugewiesen, aber in der Palästinischen Katene beginnt der Text mitten im Satz. Niketas bietet einen vollständigeren und einfacher zu verstehenden Text. Bei dem Nachsatz ἅτε ἀλλότριον αὐτῶν ὄντα ist eine Eusebius-Imitation durch den Katenisten nicht auszuschließen. Ps 123,1b–3a Die Zuweisung in den Handschriften wird durch eusebische Formulierungen bestätigt: Vgl. εἰς βυθὸν κακῶν χωρήσας mit In psalmum 34,23–26 = PG 23, 313 C6 (im Kontext mit Tod und Verschlingen) und εἰς παντελῆ χωρήσας ἀποστασίαν mit In psalmum 17,20–21 = PG 23, 176 C9–10 und In psalmum 32,16–19 = PG 23, 288 C5–6 (im Kontext mit Tod und Sünde). Sehr häufig finden sich bei Eusebius die Wendungen κατὰ τοὺς τῶν διωγμῶν καιρούς und ἐν καιροῖς διωγμῶν. Ps 128,5ab Für Eusebius, dem das Fragment in Nh zugewiesen ist, sprechen eindeutige sprachliche und inhaltliche Merkmale: Der Ausdruck τὸ τῆς θεοσεβείας πολίτευμα, häufiger τὸ θεοσεβὲς πολίτευμα, ist typisch für die Exegese der Stadt Jerusalem; siehe zum Beispiel das Fragment zu Ps 126,3ab oder die Auslegung von Psalm 45 (PG 23, 408 D6); Eusebius selbst sagt im Jesajas-Kommentar (II 50 = 369,16–17 Ziegler): πολλάκις δὲ ἡμῖν ἀποδέδοται τὸ θεοσεβὲς πολίτευμα ἐν ψυχαῖς ἀνθρώπων θεοσεβῶν νοούμενον πόλις θεοῦ καὶ Ἱερουσαλὴμ ὠνομάσθαι. Die seltene Konnotation von καταστολή mit εὐστάθεια findet sich bei ihm ebenso (Eclogae propheticae 209,21–22 Gaisford) wie die von εὐσταθής mit εἰρηναῖος (beispielsweise In Isaiam I 26 = 15,9 Ziegler). τὰ ἐπέκεινα τῶν ὁρωμένων gibt es so nur noch bei Eusebius (De ecclesiastica theologia I 20, 27 = 85,22 Klostermann). Die ganze Behandlung von Sion ähnelt derjenigen im Kommentar zu Psalm 98 (PG 23, 1236 C1–7), wo auch das charakteristische ὁποῖος ἦν λέγων zur Einleitung eines Paulus-Zitates begegnet; im vorliegenden Fall handelt es sich sogar um dieselbe Paulus-Stelle. Ps 129,2bc Die Zuschreibung des kurzen Fragmentes an Eusebius in N wird durch den eröffnenden Imperativ τήρει ὅπως bestätigt. Er findet sich nicht in V (fol. 321v), wo der Satz gegen Ende einer längeren, dem Eusebius zugewiesenen Texteinheit (= PG 24, 24 B3–C11) in sekundärer Form auftaucht.

XXXIV  Praefatio Ps 134,3b Das zweite Fragment zu diesem Vers steht bei Niketas unmittelbar nach dessen Auszug aus dem Text des ersten Fragmentes. Deutlich eusebisch ist die Formulierung διὰ ... τῶν σωματικῶν ὀργάνων τὸν πρέποντα ὕμνον αὐτῷ ἀπόδοτε. In De laudibus Constantini ist zu lesen: (διὰ) σωμάτων ὥσπερ διὰ μουσικῶν ὀργάνων τοὺς πρέποντας ὕμνους αὐτῷ ... ἀναπέμπουσιν (10,5 = 223,3–5 Heikel). Ps 134,6a–c Das zweite, kurze Bruchstück empfiehlt sich durch die Zitat-Einleitung διὸ λέλεκται als eusebisch. Außer Origenes (fünf Belege im TLG) und an einigen fragwürdigen oder von Eusebius abhängigen Stellen (fünf Belege) scheint sie nur Eusebius (165 Belege) verwendet zu haben. Ps 134,7 Die drei Stücke mit den Nummern 8–10 sind, wie mir scheinen will, derselben Quelle entnommen. Gestik und Lexik sind bei Eusebius, wenn auch nicht ausschließlich, nachweisbar. Seine Hand exklusiv kennzeichnend aber ist der Imperativ καὶ θέα τίνα τρόπον, den laut TLG niemand sonst verwendet. Auf Eusebius weist auch die Wortverbindung ἀποκρύφων καὶ ἀπορρήτων ταμιείων hin (vgl. In psalmum 39,6–9 = PG 23, 356 D10–11). Ps 135,4ab Eusebius formuliert den Beginn des Argumentes wie im Kommentar zu Ps 95,2 (PG 23, 1220 A8–9 : εἰ μὴ συνιέναι τίς ἐστιν ὁ τοῦ σύμπαντος κόσμου δημιουργός) und mündet dort in den (auch an anderen Stellen begegnenden) Ausdruck ἀφανεῖ καὶ ἀοράτῳ δυνάμει (A12) wie hier in ἀφανῆ καὶ τὴν ἀόρατον τοῦ θεοῦ δύναμιν. Die Zusammenstellung des Imperativs διάνοιξον τοὺς τῆς διανοίας ὀφθαλμούς mit dem exklusiv eusebischen Imperativ λόγισαι παρὰ σαυτῷ begegnet in De laudibus Constantini 16,8 (251,2–3 Heikel),5–6 ; vgl. In Isaiam II 39 (325,19 Ziegler): ἐννόησον παρὰ σαυτῷ καὶ λόγισαι. Weitere eusebische Ausdrücke sind λογικῶς καὶ σοφῶς (vgl. De ecclesiastica theologia I 8,4 = 67,1 Klostermann) und ἄνευ λόγου καὶ σοφίας (In psalmum 57,5–6 = PG 23, 688 B13–14). Ps 135,7a–9b Das Fragment ist im längeren ersten Abschnitt auf Vers 6a zu beziehen; ich folge jedoch der Lemma-Zuordnung in N. Das auffälligste Merkmal, das es als Eigentum des Eusebius erweist, ist die Aussage über die Erde: Vokabular und Konnotation in der Formulierung τὴν γῆν στερέμνιον καὶ βαρὺ στοιχεῖον ὀχεῖσθαι sind dieselben wie in der Demonstratio IV 5,6 (155,34 Heikel) in der Praeparatio VII 10,2 (379,15 Mras) und im Kommentar zu Ps 23,1 (PG 23, 220 D5–9). Die den zweiten Abschnitt eröffnende Wendung ὁ μὲν οὖν πρὸ τούτου ψαλμός bezeugt der TLG nur für Eusebius; ebenso gibt er für die Zitateinleitung ἐν οἶς ἔφασκε unter den Exegeten Eusebius allein an. In

Praefatio  XXXV

inhaltlicher Hinsicht ist das hier beschriebene Verhältnis von Erde und Wasser gut vereinbar mit der Darstellung der Trennung beider Elemente im Kommentar zu Ps 89,1–2, wo er sich ebenfalls, wenn auch nicht wortgleich, auf Physiker beruft (PG 23, 1125B–1128B). Ps 135,10a–12b Der zweite Abschnitt des Fragments, den die Palästinische Katene nicht enthält, schließt sich nahtlos an. Vokabular und Konnotationen sind vollständig in eusebischen Schriften nachweisbar. Ps 135,13ab Dieselbe Information, ebenfalls beginnend mit ἑβραίων παῖδες, teilt Eusebius im Kommentar zu Ps 77,13 unter Zitation von Ps 135,13 mit (PG 23, 913 A12–15). Die sprachliche Gestaltung ist jeweils selbständig, so dass sich die Annahme verbietet, der Katenist habe die Aussage von dort übernommen. Ps 138,14a Das Fragment trägt unverkennbar eusebisches Gepräge, ist also zu recht dem Eusebius zugewiesen. Die wichtigsten Merkmale sind: Für die Satzeröffnung καὶ θέα τίνα τρόπον gibt die Datenbank TLG ebenso allein Stellen aus Eusebius an wie für die ZitatEinleitung εἰκότως ἐπιλέγει. Gut eusebisch ist außerdem die Verbindung von θαυμάσια und θεολογία. Ps 139,3a Die Zuschreibung an Eusebius bestätigt sich durch sprachliche Übereinstimmungen mit der Auslegung von Ps 57,4–6 (PG 23, 520B–521A) ; vgl. insbesondere κρύπτειν ἐν αὐτοῖς τὸν θανατηφόρον ἰὸν (521A8) mit ἔκρυπτε δὲ ἐν τοῖς ἑαυτοῦ λόγοις τὸν θανατηφόρον ἰόν in vorliegendem Fragment. Der darauf folgende Satzbeginn τοιοῦτοι δ’ ἂν εἶεν ist für Eusebius ebenso charakteristisch wie der Ausdruck οἱ ἄθεοι αἱρεσιῶται. Der Formulierung κρύπτοντες τὴν ἑαυτῶν κακίαν zu Beginn des Fragmentes entspricht ἀποκρύπτειν τὴν αὑτῶν κακίαν im Kommentar zu Ps 93,3–4 (PG 23, 1196 C13–14). Ps 140,8ab Eusebisch ist in diesem Fragment vor allem der Ausdruck βασκαινόντων τῇ κατὰ θεὸν αὐτοῦ προκοπῇ (vgl. In psalmum 69,2–4 = PG 23, 769 B5–6 und In psalmum 85,11 = PG 23, 1037 B4). Ps 141,3a–4a Das zweite Fragment ist in N dem Exzerpt zu Vers 4a aus Theodoret hinzugefügt. Die Doppelzuweisung an Theodoret und Eusebius, die in Nd auf Eusebius verkürzt wurde,

XXXVI  Praefatio trägt dem Rechnung. Die Lexik des Satzes ist für Eusebius gewöhnlich, der Tonfall ähnelt dem ersten Satz des Bruchstückes aus der Palästinischen Katene. Ps 144,10a–12b Übereinstimmend mit der Palästinischen Katene bietet Niketas den Text von Beginn des Fragmentes bis τῆς ἐξομολογήσεως ἀποδιδόασιν, durchsetzt ihn jedoch mit Auszügen aus Chrysostomus, Theodoret und Euthymius. Die Texteinheit mit dem Fragment 6b, in den Handschriften nicht eigens kenntlich gemacht, schließt unmittelbar an den mit δημιουργικῆς δυνάμεως endenden ersten Abschnitt des Fragmentes aus der Palästinischen Katene an und kann als Explikation der zuletzt gemachten Aussage gelesen werden. Die Ausdrucksweise ist deutlich eusebisch, insbesondere τῶν λοιπῶν μερῶν τοῦ κόσμου sowie εἴσεται ὅπως und πάντα τὰ καθόλου καὶ τὰ κατὰ μέρος. Ps 144,17a Mit dem für Eusebius bei Strukturbeobachtungen so typischen ἀκολούθως wird auf den Inhalt des vorausgehenden Fragmentes zurückgegriffen. Die anscheinend nur von Eusebius assoziierten Prädikate εὐεργετικός und πανάγαθος sind auf den dort genannten πατήρ zu beziehen. Im Kontext von πατήρ werden sie auch in der Demonstratio verwendet (IV 13,3 = 171,19–20 Heikel). Ps 145,3ab Aus Eusebius belegbar ist je einmal die seltene Verbindung von θαυμάζειν mit dem Plural ἀξιώματα (In psalmum 1,1 = PG 23, 76 C6–7) und die ebenso seltene mit τὰς ἐν ἀνθρώποις ἀρχάς. Letzteres findet sich in der Auslegung zu derselben Psalmenstelle im zwölften Buch der Praeparatio (XII 30,6 = 125,8–9 Mras). Am Ende des folgenden Fragmentes (zu Ps 145,3a–4b aus der Palästinischen Katene) wird dasselbe Bewunderungsmotiv nochmal aufgegriffen. Ps 145,6ab Bereits der auffällige Beginn des Fragmentes mit σφόδρα verweist auf eusebische Diktion, deren Eigenart im weiteren besonders in den Ausdrücken τὸ διαρκὲς καὶ ἄπειρον τῆς τοῦ θεοῦ ζωῆς und εἰς (wie vielleicht statt des ungewöhnlichen ἐπ’ in N zu lesen ist) ἄπειρον αἰῶνα und τὴν ἐλπίδα ἀναρτησάμενος zum Vorschein kommt. Die Unveränderlichkeit der Naturordnung betont Eusebius auch in Contra Hieroclem 6 (110,4–12 des Places), wo man auf dasselbe ἅπαξ wie hier stößt. Bei ἄρχων ἐν ἀνθρώποις ἀνήρ mag er an Alexander den Großen gedacht haben, für dessen Tod er in der Vita Constantini ebenfalls die eher seltene Umschreibung τὸ χρεὼν ἐπιστάν gebraucht (I 7,2 = 18,10 Winkelmann). Ps 146,7ab Das zweite Fragment zu diesem Lemma findet sich bei Niketas in unmittelbarer Fortführung seiner Wiedergabe des vorausgehenden Stückes und gibt so vielleicht die

Praefatio  XXXVII

originale Plazierung wieder. Vokabular und Stil zeigen die Art Eusebs. Seine Verfasserschaft tut sich im letzten Satz zweifelsfrei kund. Die Formulierung τῷ θεῷ τῷ παρ’ Ἑβραίοις μόνοις τὸ παλαιὸν γνωριζομένῳ entspricht der Aussage τῆς Ἰουδαϊκῆς χώρας, καθ’ ἣν μόνην γνωρίζεσθαι ἐνομίζετο τὸ παλαιὸν ὁ θεός im Jesajas–Kommentar (II 19 = 259,25 Ziegler). Ps 146,8a–9b Das erste Stück zu diesem Lemma, das als Nr. 10 gezählte Fragment, ist in N unmittelbar an die vorausgehende Nr. 9 angehängt. Auf eusebische Verfasserschaft weisen die Ausdrücke ἀθρόως ἀφανῆ (vgl. De laudibus Constantini 7,11,2 = 215,11 Heikel) und die Explikation von περιβάλλοντι τὸν οὐρανόν in Vers 8a durch τοσοῦτος οὐρανός im Jesajas-Kommentar (II 18 = 254,4 Ziegler); vgl. τοσοῦτον κύτον ebd. 253,31. Das elfte Fragment endet mit dem Imperativ τούτῳ τοίνυν ἐξομολογεῖσθε, der auf das τούτῳ ἐξομολογεῖσθαι im Fragment Nr. 9 zurückgreift. Die Sprache ist womöglich nicht an allen Stellen eusebisch. Das Motiv des Grases, das für das Vieh von selbst wächst, wiederholt indessen deutlich die Aussage aus dem Fragment zu Ps 103,14–15, und die Formulierung τεταγμένοις καιροῖς καὶ μέτρῳ τινὶ φέρεται ἐπὶ γῆς zu Beginn des zweiten Abschnittes erinnert an eine Stelle in De laudibus Constantini: μέτρῳ μὲν εἰσάγει (scil. τὴν ῥευστὴν φύσιν) τῇ γῇ, χρόνοις δὲ ὡρισμένοις (11,15 = 229,4–5 Heikel; vgl. Theophanie I 18 = 44,14–15 Gressmann). Ps 147,5a–7b Das Fragment zeigt deutlich jenen rhetorischen Gestus, den Eusebius bevorzugt in kosmologischen Fragen benutzt hat, beispielsweise in der Theophanie I 6–14. Auffällig ist auch hier die unvermeidliche Verwendung von ἀθρόως. Ps 148,7a–10b Die Fragmente 4 bis 7 zum Psalm 148 sind augenscheinlich derselben Quelle entnommen und werden in der Überlieferung konsequent dem Eusebius zugewiesen. Zwischen sie hat der Katenist jeweils mehrere andere Texteinheiten gesetzt, aber es ist offenkundig, dass in unseren Textstücken die Bibelverse auf eine einheitliche Art und Weise und in derselben Sprache erklärt werden. Auf Eusebius weisen im Text Nr. 4 die Motive von der Fesselung des Feuers und seiner Anwesenheit im Holz in der Theophanie I 8. Deutlicher sind die Indizien im Fragment Nr. 7 : τοῦ κόσμου μέρη ist ein häufiger Ausdruck bei Euseb, meist zwar für Gestirne und Elemente (letztere werden ausdrücklich dazugezählt in De laudibus Constantini 11,13 = 227,26–27 Heikel), doch ergibt sich aus ἐν κόσμῳ μέρεσιν im Fragment zu Ps 135,23a.24a–26b, dass er auch für Lebewesen gelten kann. Die insgesamt sehr seltene Konnotation von ἀφορίζειν und objektivem τάγμα findet sich in Kommentaren nur bei Eusebius (In Psalmum 81 = PG 23, 984 B3–4). Für die Formulierung ἐν ὅλοις τούτοις gibt der TLG nur drei Stellen an, eine davon bei Eusebius im ersten Buch des Jesajas-Kommentars (98, 6–7 Ziegler) : ἐν

XXXVIII  Praefatio ὅλοις τούτοις τῆς οἰκουμένης μέμνηται ὁ λόγος, die Wendung ist also mit ähnlichen Worten weitergeführt, der Satzbau ist identisch. Ps 148, 11a–13c Das Fragment Nr. 8 wird von Niketas noch dem Lemma Vers 10b zugeordnet. Der Text ist in Auszüge aus Theodoret eingearbeitet, woher die Doppelangabe Theodoret und Eusebius im Harleianus rührt ; im Coislinianus ist davon nur Eusebius geblieben. Der eusebische Anteil kann, da Theodoret direkt überliefert ist, sicher herausgelöst werden. Der erste Satz setzt Motivik und Logik der vorausgehenden Texteinheiten, bei mir als Nr. 4 bis 7 gezählt, fort. Strukturbeobachtungen am auszulegenden Text oder seine eigene Vorgehensweise leitet Eusebius gern mit διελθών ein, das entsprechende finite Verbum ist unterschiedlich; μέτειμι bzw. μέτεισι mit ἐπί wie hier verwendet er an zwei Stellen (Praeparatio VIII 1,1 = 419,8 Ziegler und XIV 1,1 = 259,6–7 Ziegler). Dieses Satzgerüst διελθὼν – μέτειμι ἐπί findet der TLG sonst nur einmal bei Photius (Bibliothek 221b12 Bekker). Die Wörter ἀθρόως und ὁμοῦ gehören zu oft wiederholten Ausdrücken der Gemeinsamkeit. Der Text Nr. 9 ist in Inhalt, Wortwahl und Darstellungsart sozusagen klassischer Eusebius. Es genügt, auf den Vergleich mit der λύρα hinzuweisen. Er findet sich in derselben Entfaltung, von πολυχόρδῳ bis μουσικῇ, fast wortgleich in De laudibus Constantini 12,11 (232,32–233,1 Heikel), in der Theophanie I 28 (506–9 Gressmann) und in De martyribus Palaestinae (recensio prolixior) 11,1 (933,2–4 Schwartz / Mommsen). Ps 150,6c Den letzten in P überlieferten Satz, der mit ἐπιτελῶν endet, teilend fügt Niketas noch zwei weitere Sätze an, in denen Eusebius ein Hauptmotiv seiner Auslegung wie in einem hymnischen Abschluß zusammenfasst. Die zentralen Wörter ἀναπέμπειν und ἀθρόως begegnen immer wieder durch den gesamten Kommentar hindurch.

Ausgaben und Vorarbeiten Im allgemeinen stand bislang der Forschung zur Verfügung der Text des PsalmenKommentars von Eusebius in den 1857 gedruckten Bänden 23 und 24 der Patrologia Graeca von Jacques-Paul Migne. Der Band 23 enthält in den Kolumnen 76 bis 1396 eine Kommentierung zu Ps 1–118. Sie ist der Edition von Bernard de Montfaucon entnommen.40 In seinem, ebenfalls von Migne nachgedruckten, Vorwort gibt unser Archeget an, er habe einen lückenhaften Taurinensis aus der Bibliothek von Kardinal Perronius verwendet sowie einen Coislinianus, womit er den Coislinianus 44 meint, und für das, was darin fehlt, die Codices Colbertinus 646 benutzt, nach der aktuellen Katalogisierung von Omont Parisinus gr. 463 aus dem 17. Jh., den Regius 1807, heute Parisinus gr. 40 Bernard de Montfaucon, Collectio Nova Patrum et Scriptorum Graecorum. Tomus Primus (Paris 1706).

Praefatio  XXXIX

146, und den Regius 1878, heute Parisinus gr. 139, aus dem schon der Colbertinus hervorgegangen war.41 Für den Eusebius-Kommentar zu Ps 101 bis Ps 104 einschließlich, ebenso zu Ps 112, 5 bis zum Ende dieses Psalmes, hat er die Niketas-Katene verwendet. Da diese in den genannten Parisini nicht enthalten ist, müsste er sie, falls seine Angaben vollständig sind, dem Taurinensis entnommen haben. Die Edition von Montfaucon endet infolge seiner Abhängigkeit von der C-Tradition mit Ps 118. Der Kommentartext zu Ps 119–150 in Mignes PG 24 reproduziert die Edition von Angelo Mai im vierten Tomus seiner Patrum Bibliotheca nova.42 Mai hatte die von Montfaucon angemahnte Ergänzung der Edition43 aus Codices Vaticani vorgenommen und nach eigenen Angaben fünf Codices benutzt: Reginae gr. 40, Vaticanus gr. 754, Vaticanus gr. 1685 sowie Vaticanus gr. 2057 und Ottoboniensis gr. 398.44 Eine unkritische Sammlung aus vatikanischen Handschriften gibt Jean Baptiste Pitra, Analecta sacra et classica spicilegio solesmensi III (Paris 1883). Im besonderen hat die Forschungsgeschichte ein paar kleine Teil-Editionen gezeitigt: – Die Hypothesen zu den Gradualpsalmen, von mir mit Ὑποθέσεις überschrieben, ließ Giovanni Mercati drucken: Alcune note di letteratura patristica, in: Opere minori II = Studi e testi 77 (1937) 61–66. – Die Fragmente aus der Palästinischen Katene zu Ps 118 sind enthalten in Marguerite Harl (avec la collaboration de Gilles Dorival), La Chaîne Palestinienne sur le Psaume 118. Tome I. Introduction, texte grec critique et traduction = SC 189 (Paris 1972) Tome II. Catalogue des fragments, notes et indices = SC 190 (Paris 1972). – Die Fragmente zu den Gradualpsalmen sind enthalten in Carmelo Curti, La catena palestinese sui Salmi graduali (Catania 2003). – Einige parallele Passagen zur Psalmenkatene des Niketas sind wiedergegeben im achten Band von John Anthony Cramer, Catenae Graecorum Patrum in Novum Testamentum I–VIII (Oxford 1838–1844 = Hildesheim 1967). Die komplizierte Überlieferung ist durch mehrere wichtige Vorarbeiten, auf deren Ergebnisse ich mich stütze, weitgehend erhellt worden: – Georg Karo / Hans Lietzmann, Catenarum Graecarum Catalogus (Göttingen 1902). – Robert Devreesse, Les anciens commentateurs grecs des Psaumes = Studi e Testi 264 (Città del Vaticano 1970) 89–146 – Eusebs Fragmente aus der Palästinischen Katene zu Ps 101–150 werden dort auf S. 121–145 aufgelistet. – Ekkehard Mühlenberg, Psalmenkommentare aus der Katenenüberlieferung Band III. Untersuchungen zu den Psalmenkatenen = PTS 19 (Berlin / New York 1978) – Mühlenberg verwendet Material von Marcel Richard. Unter der Überschrift 41 Montfaucon, Collectio Nova Patrum et Scriptorum Graecorum. Tomus Primus II–IV. Zur handschriftlichen Grundlage bei Montfaucon vgl. Karo / Lietzmann (wie Anm. 1) 20–21. 42 Angelo Mai, Patrum Bibliotheca nova IV (Rom 1847) 67–107. 43 Vgl. Mai, Patrum Bibliotheca nova IV 65. 44 Mai, Patrum Bibliotheca nova IV 66; vgl. Karo / Lietzmann (wie Anm. 1) 20–21.

XL  Praefatio

–

„Aufbau der Palästinischen Katene“ ist diese auf den Seiten 48–52 beschrieben, ein ausführlicher, in alle Exzerpte aufgeschlüsselter „Index“ der Palästinischen Katene wird auf den Seiten 131–284 gegeben. Gilles Dorival, Les chaînes exégétiques grecques sur les psaumes. Contribution à l’étude d’une forme littéraire. Tome 1–5 (Leuven 1986–2018). – Das bescheiden als contribution getitelte Werk ordnet, weit über die Arbeit von Karo und Lietzmann hinausgehend, die gesamte Überlieferung in einer neuen Systematik und analysiert ausführlich die wichtigen Codices. Es wird zu Recht als der Schlüssel zu den Psalmenkatenen angesehen.45

Hinweise zur Gestaltung des Textes und der Apparate Im Text wird die Zitation der Bibel auf dreierlei Weise gekennzeichnet: Lemma und Lemmazitate sind rot gedruckt, die übrigen Bibelzitate kursiv gesetzt, die hexaplarischen Lesarten in Anführungszeichen gefaßt. Vor den Beginn der pro Psalm numerierten Texteinheiten habe ich die jeweilige Überschrift aus der Liste der von Cordula Bandt edierten περιοχαί46 gesetzt. In dem von mir verarbeiteten Quellenmaterial begegnen sie nicht, waren aber wohl im ursprünglichen Werk angegeben.47 Der Kommentar des Eusebius enthielt, wie aus dem direkt überlieferten zweiten Teil seines Werkes zu ersehen ist, eine der Auslegung voranstehende Zitation der Lemmata. Deren Aufteilung kann jedoch für den dritten Teil nicht sicher aus den Fragmenten erschlossen werden; sie folgt deshalb der Präsentation in den Hauptzeugen. Ihr Text dagegen wurde aus der Göttinger Septuaginta von Rahlfs48 übernommen, da nicht davon ausgegangen werden kann, in der Palästinischen Katene habe der Bibeltext gestanden, den Eusebius kommentiert hat. Und selbst wenn in ihr Eusebs Psalmentext reproduziert gewesen wäre, könnte man ihn aus den rezenten Hauptzeugen A und P nicht rekonstruieren, da sie, wie schon Marguerite Harl festgestellt hat, nicht denselben Psalter benutzt haben.49 Die Autorenangaben aus der handschriftlichen Überlieferung im ersten Apparat habe ich vereinfacht. Die ursprüngliche Absicht, sie transkribierend genau abzubilden, gab ich, unserem Teamgeist gehorchend, auf. Sie hätte weniger geübte Leser immer wieder mit rätselhaften Abkürzungen konfrontiert. Bei Doppelangaben wird die Art der

45 Vgl. die Rezension von Reinhart Ceulemans, The Firestarter in the now Completed Analysis of Psalter Catenae by Gilles Dorival, in: Revue d’Histoire Ecclésiastique 116 (2021) 371–377. 46 Cordula Bandt, Eusebius, Periochae, in: Cordula Bandt / Franz Xaver Risch / Barbara Villani, Die Prologtexte zu den Psalmen von Origenes und Eusebius = TU 183 (Berlin / Boston 2019) 122–141. 47 Vgl. hierzu Bandt, Eusebius (wie Anm. 46) 122–123. 48 Alfred Rahlfs, Psalmi cum Odis = Septuaginta X (Göttingen 21967). 49 Vgl. Harl, La Chaîne (wie Anm. 2) 26–27.

Praefatio  XLI

Verbindung der Namen beibehalten: parataktisch ohne Bindewort, mit „und“ für καί, mit „oder“ für ἤ, mit „wie“ für ὁμοίως. Eine Standardisierung der Zuweisungen ist unverfänglich, da in den von mir benutzten Codices die unterschiedlichen Abkürzungen lediglich als Schreibgewohnheiten anzusehen sind und nicht, wie beispielsweise im Vaticanus gr. 753, zur Kennzeichnung unterschiedlicher Vorlagen dienen. Die Angabe „vgl.“ bedeutet generell, dass der Vergleichstext nicht genau gleich ist. Näherhin weist „vgl.“ im Quellenapparat darauf hin, dass die Abweichungen des offenkundig redigierten Textes nur in interessanten Ausnahmen im kritischen Apparat vermerkt werden, meist in Fällen, in denen die Paraphrase textkritisch relevante Rudimente des Originals vermuten lässt. Das Nichtnennen von mit „vgl.“ gekennzeichneten Texteinheiten im kritischen Apparat, der in der Regel allein die Abweichungen angibt, darf also nicht e silentio als Übereinstimmung mit dem edierten Text gewertet werden. Die Angabe „n.n. fortgesetzt“ bedeutet, dass die Handschrift innerhalb des zu demselben Lemma gehörenden Textes den zuletzt angegebenen Autor beizubehalten vorgibt. Die Angabe „anonym“ bedeutet, dass zwischen dem Lemma und dem edierten Eusebius-Fragment kein Name angegeben ist. Bei Niketas habe ich Incipit und Explicit angegeben, wenn eines von beiden oder beides nicht mit dem Referenztext übereinstimmt. Die Stellenangaben aus Mignes Patrologie und aus Pitras Analecta Sacra im Quellenapparat sind nichts weiter als Angaben der Referenz, damit der Leser den Abstand der neuen Ausgabe von der bislang rezipierten Psalmenkommentierung des Eusebius einfacher überblickt oder auch bei Beschäftigung mit älterer Literatur die aus Migne und Pitra zitierten Stellen dem nunmehr gültigen Text zuordnen kann. Bibelzitate werden nur dann nachgewiesen, wenn sie nicht im Lemma enthalten sind. Die biblischen Bücher werden abgekürzt nach dem Verzeichnis in der Theologischen Realenzyklopädie (Berlin 1976), die wenigen Apostolischen Väter nach Walter Bauer, Wörterbuch zum neuen Testament (6Berlin 1988). Zusätze im textkritischen Apparat, zum Beispiel „auf Rasur“, beziehen sich auf je eine einzige Sigle, und zwar ohne Klammern auf die folgende, mit Klammern auf die vorausgehende.

XLII  Praefatio

Siglen, Abkürzungen und Zeichen A = Ambrosianus F 126 sup. (12. / 13. Jh.) C = Ca + Cb Ca = Parisinus gr. 139 (10. Jh.) Cb = Marcianus gr. Z 17 (10. Jh.) N = Nd + Ne + Nh, ab Ps 113 Nd + Nh Nd = Parisinus Coisl. 90 (13. / 14. Jh.) Ne = Laurentianus Plut. V 14 (12. Jh.) Nh = Harleianus 5791 (17. Jh.) P = Patmiacus 215 (12. / 13. Jh.) P1 = Korrekturen des Schreibers mit schwarzer Tinte P2 = Korrekturen mit brauner Tinte V = Vaticanus gr. 754 (10. Jh.) Wa = Vindobonensis theol. gr. 8 (10. / 11. Jh.) Ἀ = Aquila εʹ = Quinta Θ = Theodotion Σ = Symmachus AS = Pitra, Analecta Sacra PG = Migne, Patrologia Graeca Forschungsliteratur wird abgekürzt nach Siegfried M. Schwertner, Internationales Abkürzungsverzeichnis für Theologie und Grenzgebiete (21992) t. r. = textus receptus, das heißt der in den Psalmen der Göttinger Septuaginta (ed. Rahlfs, Göttingen 21967), in der übrigen Septuaginta (ed. Rahlfs, Stuttgart 91935) bzw. im Novum Testamentum Graece (ed. Nestle / Aland u. a., Stuttgart 271993) präsentierte Lesetext < = hat nicht ~ = stellt um 〈 〉 = eingefügt von mir, wenn nicht im Apparat ein Name genannt ist … = fenestra 〈…〉 = lacuna

Psalm 101 〈ραʹ Ὀδυρμὸς ἐπὶ τῷ προτέρῳ λαῷ καὶ προφητεία νεοῦ λαοῦ καὶ κλῆσις ἐθνῶν〉 1

5

Προσευχὴ τῷ πτωχῷ, ὅταν ἀκηδιάσῃ καὶ ἐναντίον κυρίου ἐκχέῃ τὴν δέησιν αὐτοῦ. Εἰσάκουσον, κύριε, τῆς προσευχῆς μου, καὶ ἡ κραυγή μου πρὸς σὲ ἐλθάτω. μὴ ἀποστρέψῃς τὸ πρόσωπόν σου ἀπ᾽ ἐμοῦ.

Νοήσεις τòν ἐνταῦθα λεγόμενον πτωχὸν συμβαλὼν αὐτὸν τῷ μακαριζομένῳ κατὰ τό· μακάριοι οἱ πτωχοὶ τῷ πνεύματι. ἁρμόσειε δ᾽ ἂν τῷ ἀκηδιῶντι πτωχῷ καὶ τό· μακάριοι οἱ κλαίοντες καὶ πενθοῦντες. πᾶς τοιγαροῦν τῷ θεῷ ἀνακείμενος πτωχεύων ἐν τοῖς τοῦ βίου πράγμασι, παρὰ δὲ θεῷ πλουτῶν ἀκηδιᾷ λυπούμενος ἢ 10 »ἀθυμεῖ« κατὰ τὴν τοῦ Συμμάχου ἑρμηνείαν ἐπὶ τῇ τῶν πολλῶν κακίᾳ τε καὶ ἀπωλείᾳ, οἷος ἦν ὁ λέγων· οἴμοι ψυχὴ ὅτι ἀπόλωλεν εὐλαβὴς ἀπὸ τῆς γῆς, καὶ ὁ κατορθῶν ἐν ἀνθρώποις οὐχ᾽ ὑπάρχει. πάντες εἰς αἵματα δικάζονται, ἕκαστος τὸν πλησίον αὐτοῦ ἐκθλίβουσιν ἐκθλιβῇ, καὶ ὁ εἰπών· οὐκ ἔστι ποιῶν χρηστότητα. πλὴν ὁ πτωχὸς ἐπὶ τούτοις ἀκηδιῶν καὶ »ἀθυμῶν« φάρμακον τοῦ πάθους θεραπευτικὸν 15 περινοεῖ ἑαυτῷ. τοῦτο δὲ ἦν ἡ πρὸς τὸν θεὸν εὐχή, ἣν μόνην εἶχε παραμυθίαν, δι᾽ ἧς ἐξαπλῶν ἑαυτοῦ τὴν ψυχὴν καὶ σύμπαντας ἑαυτῷ τοὺς λογισμοὺς προφέρων ἐνώπιον τοῦ θεοῦ λέγεται ἐνώπιον κυρίου ἐκχέειν τὴν δέησιν αὐτοῦ ἢ »τὴν λογοποιίαν αὐτοῦ« κατὰ τὸν Σύμμαχον.

6–18 Νοήσεις…Σύμμαχον] A 110v–111r: Eusebius; P 113r: Eusebius; Ca 330r: Eusebius; Cb 312r: Eusebius; vgl. PG 23 (1249 C14–1252 A15) 7 μακάριοι…πνεύματι] Mt 5,3 8 μακάριοι…πενθοῦντες] Mt 5,4 10 ἀθυμεῖ] Ps 101,1 Σ 11–13 οἴμοι…ἐκθλιβῇ] Mi 7,1–2 13 οὐκ…χρηστότητα] Ps 13,3b 17–18 τὴν2 …αὐτοῦ] Ps 101,1 Σ 6 συμβαλὼν] συμβάλλων C 7 ἁρμόσειε Cb ἁρμόσει APCa | τό2] τῷ A 10 ἀθυμεῖ] ἀθυμίᾳ C ἑρμηνείαν + κατέχεται Cb 11 ὁ1 < Ca | οἴμοι] οἴμμοι Ca | εὐλαβὴς] εὐλαβεῖς Ca 14 ὁ… τούτοις] ἐπὶ τούτοις ὁ πτωχὸς ~ C 15 τὸν < Cb 15–17 δι᾽…αὐτοῦ < Cb 16 ἑαυτοῦ] αὐτοῦ Ca | ἑαυτῷ] ἑαυτοῦ ACa 17 ἢ + καὶ über der Zeile A 18 αὐτοῦ] ἑαυτοῦ C

Ps 101,1–3a

2  Kommentar zu Psalm 101

2 Ἀλλὰ καὶ ὁ κατὰ θεὸν πτωχός, τουτέστιν ὁ τῶν προφητῶν χορός, λύπης πεπληρωμένος ἐπὶ τῇ τοῦ προτέρου λαοῦ καταστροφῇ προσέρχεται τῷ κυρίῳ τὰς ὑπὲρ τοῦ λαοῦ ἀναπέμπων δεήσεις μετὰ νηστείας καὶ δακρύων, ὅπως ἂν καὶ αὐτὸς ὁ λαὸς οἰκτειρηθῇ.

3 Ps 101,3a–c

Μὴ ἀποστρέψῃς τὸ πρόσωπόν σου ἀπ᾽ ἐμοῦ. ἐν ᾗ ἂν ἡμέρᾳ θλίβωμαι, κλῖνον τὸ οὖς σου πρός με. ἐν ᾗ ἂν ἡμέρᾳ ἐπικαλέσωμαί σε, ταχὺ εἰσάκουσόν μου.

5

Ὁ μηδὲν φαῦλον ἑαυτῷ συνειδὼς τὰς ἑαυτοῦ πράξεις ἀγαθὰς δεικνὺς μετὰ παρρησίας λέγει τῷ θεῷ· μὴ ἀποστρέψῃς τὸ πρόσωπόν σου ἀπ᾽ ἐμοῦ. ἀλλὰ καὶ πρὸ τοῦ θλίβεσθαι προσήκει ταῖς ἀπὸ τοῦ θεοῦ ἱκετηρίαις σχολάζειν καὶ μὴ μόνον ἐν τοῖς 10 περιστατικοῖς καιροῖς. κλίνειν δὲ ὁ θεὸς τὸ οὖς αὐτοῦ λέγεται, ὡς οὐκ ἐφικνουμένης τῆς ἀνθρωπίνης δυνάμεώς τε καὶ κραυγῆς φθάνειν ἐπὶ τὸ ὕψος τῆς αὐτοῦ θεότητος. διόπερ αὐτὸς ὑποκατιὼν τῆς αὐτοῦ μεγαλειότητος ὑποκλίνει τὴν ἀκοὴν τοῖς καταξιουμένοις εἰσακούεσθαι.

4 Ps 101,4a–6b

Ὅτι ἐξέλιπον ὡσεὶ καπνὸς αἱ ἡμέραι μου, καὶ τὰ ὀστᾶ μου ὡσεὶ φρύγιον συνεφρύγησαν. ἐπλήγη ὡσεὶ χόρτος καὶ ἐξηράνθη ἡ καρδία μου,

1–4 Ἀλλὰ…οἰκτειρηθῇ] V 247r: (Athanasius-Serie); Nd 59r: Eusebius; Ne 227r: Eusebius; Nh 447r: Eusebius; PG 23 (1252 Α11–15) 8–9 Ὁ…ἐμοῦ] vgl. Nd 59r παρρησία…ἐρεῖ τοῦτο: Eusebius; vgl. Ne 228v: anonym; vgl. Nh 447v: Eusebius 8–11 Ὁ…καιροῖς] Ca 330v: Eusebius; Cb 312v: Eusebius 8–14 Ὁ…εἰσακούεσθαι] A 111v: Eusebius; P 113v: Eusebius; vgl. V 247r: Eusebius 9–14 ἀλλὰ…εἰσακούεσθαι] vgl. Nd 59v χρὴ δὲ…εἰσακούεσθαι: Eusebius; vgl. Ne 228v–229r: Eusebius; vgl. Nh 447v: Eusebius 9–11 καὶ…καιροῖς] vgl. PG 23 (1252 B4–6) 11–14 κλίνειν…εἰσακούεσθαι] Wa 163r: Eusebius; Ca 330v: Eusebius; Cb 312v: Eusebius; PG 23 (1252 B12–C2) 3 δεήσεις…δακρύων] vgl. Hebr 5,7 10 θλίβεσθαι] θλίβεστε Ca | ἀπὸ…θεοῦ AP1Cb ἀπὸ θεοῦ Ca πρὸς τὸν θεὸν P2 < N 14 καταξιουμένοις] καταξιωμένοις Wa

15

Ps 101,1–3a – Ps 101,7a–8b  3

ὅτι ἐπελαθόμην τοῦ φαγεῖν τὸν ἄρτον μου. ἀπὸ φωνῆς τοῦ στεναγμοῦ μου ἐκολλήθη τὸ ὀστοῦν μου τῇ σαρκί μου. Ὁ κατὰ θεὸν πτωχὸς πρῶτον αὐτοῦ κατόρθωμα διδάσκει τὸ ἐκλελοιπέναι καπνοῦ δίκην τὰς ἡμέρας αὐτοῦ. νοήσεις δὲ τοῦτο, ἀφ᾽ ὧν ὁ Ἰώβ φησιν· ὅτε ηὔγει ὁ λύχνος ὑπὲρ κεφαλῆς μου, ὅτε ἤμην ὑλώδης λίαν· ὅτε μὲν γὰρ ἦν ὑλώδης λίαν, ηὔγει αὐτῷ ὁ λύχνος. ὅτε δὲ πάντα αὐτοῦ τὰ ὑπάρχοντα διεπεπτώκει, εἶπεν ἂν καὶ αὐτὸς τό· ὅτι ἐξέλιπον ὡσεὶ καπνὸς αἱ ἡμέραι μου. τοιοῦτος δέ ἐστιν ὁ κατὰ θεὸν πτωχὸς ἀδόξως καὶ ἀφανῶς τὰς ἡμέρας αὐτοῦ τῆς προσκαίρου ζωῆς διεξάγων. εἶτα δὲ ἀσιτίαις 10 ἑαυτὸν καὶ κακώσεσι βίου ὑποβάλλων ἐν λιμῷ καὶ δίψει κατατρύχει καὶ καταφρύγει. καὶ ἐπεὶ πᾶσα σὰρξ χόρτος, μαραίνων ἑαυτοῦ τὴν σάρκα φησίν· ἐπλήγην ὡσεὶ χόρτος. 5

5

15

Ὡμοιώθην πελεκᾶνι ἐρημικῷ, ἐγενήθην ὡσεὶ νυκτικόραξ ἐν οἰκοπέδῳ, ἠγρύπνησα καὶ ἐγενήθην ὡσεὶ στρουθίον μονάζον ἐπὶ δώματι.

Τὰς πολυάνδρους χώρας φεύγων καὶ τὸν πολὺν ὄχλον ἐρημίαν καὶ μόνωσιν μετήρχετο ὁ κατὰ θεὸν πτωχὸς διδάσκων καὶ ἡμᾶς, ὅπως δεῖ τὰς πρὸς τὸν θεὸν εὐχὰς ποιεῖσθαι μετὰ σχολαζούσης καὶ γαλήνου διανοίας. δοκεῖ δέ μοι τὸ βούλημα ἄλλως 20 διὰ τούτων τῆς προσευχῆς ἐμφαίνειν καὶ τὴν πᾶσαν ὑπόθεσιν τοῦ λόγου· σημαίνει γὰρ παντὸς μὲν τοῦ λαοῦ ἀπώλειαν, ἑαυτοῦ δὲ μόνωσιν καὶ ἐρημίαν τοῦ προτέρου 4–9 Ὁ…διεξάγων] Ca 330v: Eusebius; Cb 312v: Eusebius 4–12 Ὁ…χόρτος] A 112r: Eusebius am Rand, ἄλλως in der Zeile; P 114r: anonym; Wa 163rv: Eusebius; vgl. V 247v: Eusebius; vgl. Nd 59v: Eusebius; vgl. Ne 230r: Eusebius; vgl. Nh 448r: Eusebius; vgl. PG 23 (1252 D8–1253 A11) 17–4,1 Τὰς…καταστροφήν] Ca 331r: Eusebius; Cb 313r: Eusebius 17–4,16 Τὰς… δώματι] A 112v–113r: Eusebius; P 114v–115r: Eusebius; Wa 163v: Eusebius; vgl. AS III 193,35–194,8 4 πτωχὸς] vgl. Ps 101,1a 5–6 ὅτε…λίαν1] vgl. Hi 29,3a.5a 8 πτωχὸς] vgl. Ps 101,1a 10 ἐν… δίψει] II Kor 11,27 11 πᾶσα…χόρτος] Jes 40,6 6 ὅτε2 …λίαν2 < CWa 6–7 ὅτε2 …λύχνος + τότε ἐν εὐθηνίᾳ ὑπάρχοντι Cb 7 αὐτοῦ] αὐτῷ APC | διεπεπτώκει] διαπεπτώκει P | τό < WaCb 9 δὲ < N | ἀσιτίαις] ἀσωτίαις Wa 10 βίου < N 18 ὁ < Wa | τὸν < Wa 19 γαλήνου] γαληνῆς P εὐγαλήνου Cb | μοι…ἄλλως] μὴ ἄλλως τὸ βούλημα Ca μὴ ἄλλο ἢ τὸ βoύλημα Cb 20 ἐμφαίνειν] εὐφραίνειν Wa | τὴν πᾶσαν] τὴν συμβᾶσαν C

Ps 101,7a–8b

4  Kommentar zu Psalm 101

λαοῦ σημαίνειν καὶ τῆς Ἱερουσαλὴμ τὴν καταστροφήν. προϊὼν γοῦν ἑξῆς ἐπιλέγει· σὺ ἀναστὰς οἰκτειρήσεις τὴν Σιών, ὅτι καιρὸς τοῦ οἰκτειρῆσαι αὐτήν, ὅτι ἥκει καιρός, ὅτι ηὐδόκησαν οἱ δοῦλοι σου τοὺς λίθους αὐτῆς καὶ τὸν χοῦν αὐτῆς οἰκτειρήσουσιν. καὶ πάλιν· ὅτι οἰκοδομήσει κύριος τὴν Σιών. συνορᾷς γοῦν καὶ αὐτὸς ὡς ἐπὶ τῇ καταστροφῇ τῆς Σιὼν ταῦτα προφητικῶς λέγεσθαι. μήποτ᾽ οὖν τὸ ὡμοιώθην 5 πελεκᾶνι ἐρημικῷ παρίστησι τὴν ἐρημίαν ὁμοῦ τοῦ τε ἔθνους καὶ τοῦ τόπου, καθ᾽ ἣν μόνος εὕρηται εἷς που καὶ δεύτερος ἢ καὶ βραχεῖς τινές, ὧν ἐκ προσώπου λέγεται τὰ προκείμενα. εἶεν δ᾽ ἂν οὗτοι ὁ προφητικὸς χορὸς τὴν ἀπόπτωσιν τοῦ προτέρου λαοῦ καὶ τὴν ἀποβολὴν ἀποκλαιόμενος. τῆς γοῦν Ἱερουσαλὴμ εἰς ἔσχατα ἐρημίας περιτραπείσης εἰκότως Ἱερεμίας ἢ Βαροὺχ ἢ ἕτερός τις τῶν τότε ἀπολει- 10 φθέντων εἶπεν ἂν τὸ ὡμοιώθην πελεκᾶνι ἐρημικῷ καὶ τὰ λοιπὰ τὰ προκείμενα. ἀλλὰ καὶ τοῦ φωτὸς τοῦ πάλαι καταυγάζοντος τὸν πάντα λαὸν ἀποσβεσθέντος ἀκολούθως οἷα ἐν σκότῳ καὶ νυκτὶ τυγχάνων ἐπιλέγει· ἐγενήθην ὡσεὶ νυκτικόραξ ἐν οἰκοπέδῳ. εἰ δὲ καὶ ἐν ὄρεσι καὶ σπηλαίοις καὶ ταῖς ὀπαῖς τῆς γῆς οἱ τοῦ θεοῦ ἄνθρωποι ἀνεχώρουν τὸν βίον τῶν ἀσεβῶν ἐκκλίνοντες, δικαιότατα ἂν ἔφασαν καὶ 15 τὸ ἐγενήθην ὡσεὶ στρουθίον μονάζον ἐπὶ δώματι.

6 Ps 101,9a–11a

Ὅλην τὴν ἡμέραν ὠνείδιζόν με οἱ ἐχθροί μου, καὶ οἱ ἐπαινοῦντές με κατ᾽ ἐμοῦ ὤμνυον. ὅτι σποδὸν ὡσεὶ ἄρτον ἔφαγον καὶ τὸ πόμα μου μετὰ κλαυθμοῦ ἐκίρνων ἀπὸ προσώπου τῆς ὀργῆς σου καὶ τοῦ θυμοῦ σου.

20

6–11 παρίστησι…ἀπολειφθέντων] vgl. PG 23 (1253 D2–6) 6–11 παρίστησι…προκείμενα] Ca 331r: Theodoret; Cb 313r: Theodoret; vgl. Nd 60r: Theodoret und Eusebius; vgl. Ne 230v–231r: anonym; vgl. Nh 448r: Theodoret Eusebius 12–13 ἀλλὰ…τυγχάνων] vgl. Nd 60v καὶ ὅτι…ἔχοντες: Eusebius; vgl. Ne 231v: Eusebius; vgl. Nh 448v: Eusebius 12–13 ἀλλὰ… ἐπιλέγει] vgl. PG 23 (1256 B10–12) 14–16 εἰ…δώματι] Ca 331r: Theodoret; Cb 313r: Theodoret; vgl. Nd 60v δικαιότατα…σπηλαίοις: Theodoret fortgesetzt; vgl. Ne 232r: Theodoret fortgesetzt; vgl. Nh 448v: Eusebius 2–4 σὺ…οἰκτειρήσουσιν] Ps 101,14a–15b 11,38

4 ὅτι…Σιών] Ps 101,17a

14 ὄρεσι…γῆς] Hebr

1 ἑξῆς < Wa 2–4 ὅτι1 …οἰκτειρήσουσιν < Wa 7 μόνος] μόγις Nd | ἢ < C 9 ἔσχατα] ἔσχατὸν Wa 10 ἐρημίας] ἐρημείας Ca 11 τὸ] τῶ Ca 14 καὶ2 + ἐν C 15–16 καὶ τὸ < Wa 16 ἐγενήθην] ἐγενόμην Cb | ὡσεὶ] ὡς ACb | δώματι] δώματος P

Ps 101,7a–8b – Ps 101,11b–12b  5

Ταῦτα δέ φησιν ὁ προφήτης οἰκειούμενος τὴν τοῦ λαοῦ συμφορὰν καὶ ὀλοφυρόμενος τὴν ἀπώλειαν τοῦ τοσούτου πλήθους, ἐπειδήπερ καὶ οἱ ἀλλότριοι τῆς τοῦ θεοῦ μερίδος ἐπὶ τοῖς εἰδώλοις αὐτῶν καὶ τοῖς δαίμοσιν ἐπαιρόμενοι καὶ τοῖς ἡμετέροις κακοῖς ἐπεμβαίνοντες καὶ ἐπιτωθάζοντες ὠνείδιζόν με καθ᾽ ἐκάστην ἡμέραν ὡς μὴ 5 ἔχοντα βοηθὸν τὸν θεόν. καὶ οὐ μόνον οἱ ἐχθροὶ τοῦ θεοῦ ταῦτ᾽ ἔπραττον, ἀλλὰ καὶ οἱ ἀγαπῶντές με κατ᾽ ἐμοῦ ὤμνυον, τουτέστιν οἱ ἀπὸ τοῦ αὐτοῦ μοι ἔθνους καὶ γένους. καὶ οὗτοι γοῦν ἠπίστουν ταῖς αὐταῖς προφητείαις τάς τε παρακλήσεις καὶ τὰς τῶν μελλόντων ἐπαγγελίαις διασύροντες κατ᾽ ἐμοῦ ὤμνυον, ἦ μὴν πιστεύειν τοῖς ὑπ᾽ ἐμοῦ προφητευομένοις. δι᾽ οὓς ἔτι μᾶλλον σποδὸν ὡσεὶ ἄρτον ἤσθιον καὶ 10 τὸ πόμα μου μετὰ κλαυθμοῦ ἐκίρνων, τὴν ἐπικειμένην αὐτοῖς ὀργὴν καὶ τὸν θυμόν σου τὸν κατ᾽ αὐτῶν αὔξοντα συνορῶν.

7 Ὅτι ἐπάρας κατέρραξάς με. αἱ ἡμέραι μου ὡσεὶ σκιὰ ἐκλίθησαν, καὶ ἐγὼ ὡσεὶ χόρτος ἐξηράνθην. 15

Τὰ συμβεβηκότα τῷ λαῷ καὶ τῷ τόπῳ ἰδιοποιεῖται διδάσκων, ὅτι εἰς μέγα δόξης ἀρθέντα τὸν λαὸν ὡς θεοῦ λαὸν χρηματίσαι τόν τε τόπον οἶκον θεοῦ ὀνομασθῆναι διὰ τὸ ἐν αὐτῷ ἁγίασμα. ἐπάρας καὶ τιμήσας ὁ θεὸς ἐφαμίλλως τῇ εἰς ὕψος ἀρθείσῃ αὐτῶν δόξῃ εἰς τὸ ἐναντίον περιαγαγὼν κατέρραξε τὸν μὲν τόπον πολιορκίᾳ

1–2 Ταῦτα…πλήθους] Ca 331r: Eusebius; Cb 313r: Eusebius; vgl. Nd 60v: Theodoret fortgesetzt; vgl. Ne 232v: Theodoret fortgesetzt; vgl. Nh 449r: Eusebius; PG 23 (1256 D7–10) 1–11 Ταῦτα…συνορῶν] A 113v: Eusebius; P 115r: anonym; vgl. V 248r: Eusebius 4–9 ὡς… προφητευομένοις] Ca 331r: Eusebius; Cb 313r: Eusebius; PG 23 (1256 C7–14) 10–11 τὴν… συνορῶν] Ca 331r: Eusebius; Cb 313r: Eusebius 15–6,1 Τὰ…αἰχμαλωσίᾳ] Ca 331v: Eusebius; Cb 313v: Eusebius; vgl. Nd 61r: Theodoret fortgesetzt; vgl. Ne 233rv: anonym; vgl. Nh 449r: Eusebius fortgesetzt; PG 23 (1256 D11–1257 A7) 15–6,6 Τὰ…ἐξηράνθην] A 114r: anonym; P 115rv: anonym; Wa 163v: Eusebius 16 θεοῦ λαὸν] vgl. Dan 9,19b | οἶκον θεοῦ] vgl. Gen 28,19; Jes 56,7 6 τοῦ…μοι] τοῦ αὐτοῦ Ca τοῦ Cb 8 ἦ μὴν] ἤμην A ἡμῖν Ca 15 Τὰ] κἀνταῦθα δὲ τὰ N | τόπῳ + κἀνταῦθα Wa | ἰδιοποιεῖται + ὁ προφήτης N 16 ὡς…λαὸν2 < A | θεοῦ λαὸν] λαὸν θεοῦ Nd | τόν…τόπον] τόνδε τὸν Ca τὸν δὲ Cb | τε] δὲ NdNe | οἶκον + τοῦ N | ὀνομασθῆναι] ὀνομασθέντα N 17 διὰ…ἁγίασμα < N | ὁ] ὡς Nd 17–18 ἐφαμίλλως…δόξῃ < Wa 17 ἀρθείσῃ] ἐπαρθείσῃ CbN 18 κατέρραξε] κατήρραξε Ca | πολιορκίᾳ] πολιορκήσει CbN

Ps 101,11b–12b

6  Kommentar zu Psalm 101

παραδοὺς καὶ παντελῇ ἐρημίᾳ, τὸν δὲ λαὸν αἰχμαλωσίᾳ. εἶτ᾽ ἐπειδὴ πρὸ τούτου τὰ τῆς κατὰ Μωσέα σωματικῆς λατρείας διὰ συμβόλων καὶ τύπων ὥσπερ διὰ σκιᾶς ἐτελεῖτο παρ᾽ αὐτοῖς, σκιὰν εἶχεν ὁ νόμος τῶν μελλόντων ἀγαθῶν καὶ ταῦτα διῆρτο ἐκ μέσου· διὰ τοῦτό φησιν· αἱ ἡμέραι μου ὡσεὶ σκιὰ ἐκλίθησαν. καὶ ἐπειδὴ πᾶσα σὰρξ χόρτος καὶ πᾶσα δόξα αὐτῆς ὡς ἄνθος χόρτου, πάλιν κοινοποιούμενος τὸν 5 περὶ τοῦ λαοῦ λόγον ἐπιλέγει· καὶ ἐγὼ ὡσεὶ χόρτος ἐξηράνθην.

8 Ps 101,13a–14b

Σὺ δέ, κύριε, εἰς τὸν αἰῶνα μένεις, καὶ τὸ μνημόσυνόν σου εἰς γενεὰν καὶ γενεάν. σὺ ἀναστὰς οἰκτιρήσεις τὴν Σιών, ὅτι καιρὸς τοῦ οἰκτιρῆσαι αὐτήν, ὅτι ἥκει καιρός.

10

Τὰ μὲν θνητά, φησίν, καὶ ἀνθρώπινα, οἷα καὶ δεδήλωται, τυγχάνει οὐδέποτε ἐπὶ τοῖς αὐτοῖς μένοντα, ἀλλ᾽ ἐπαιρόμενα καὶ καταρρηγνύμενα ὑψούμενά τε καὶ ταπεινούμενα καὶ παντοίαν τροπὴν καὶ μεταβολὴν ὑπομένοντα διὰ τὴν ἐν ἀνθρώποις πολιτευομένην κακίαν. σὺ δέ, κύριε, οὐδὲν ἔχων θνητὸν οὐδὲ ἐπίκηρον εἰς τὸν αἰῶνα μένεις ἀεὶ κατὰ ταὐτὰ καὶ ὡσαύτως ἔχων, ἀλλὰ καὶ τὸ μνημόσυνόν σου εἰς 15 γενεὰν καὶ γενεάν· ἅπαξ γὰρ τὰ ὑπὸ σοῦ λαληθέντα καὶ ἐν ἐπαγγελίαις θεσπισθέντα μένει εἰς μνημόσυνον κἂν μὴ τῇ παρούσῃ γενεᾷ, ἀλλ᾽ εἰς ἑτέραν γενεάν, περὶ ἧς εἴρηται· ἀναγγελήσεται τῷ κυρίῳ γενεὰ ἡ ἐρχομένη· καὶ ἐν τῷ μετὰ χεῖρας γραφήτω αὕτη εἰς γενεὰν ἑτέραν· δεῖ γὰρ ἐξάπαντος πληρωθῆναί σου τῶν ἐπαγγελιῶν τὸ

1–6 εἶτ᾽…ἐξηράνθην] vgl. Nd 61r ἐπεὶ οὖν…ἐξήρανται: Eusebius fortgesetzt; vgl. Ne 233v: Theodoret fortgesetzt; vgl. Nh 449r: Eusebius fortgesetzt 4–6 καὶ…ἐξηράνθην] Ca 331v: Eusebius; Cb 313v: Eusebius; PG 23 (1257 A9–12) 11–15 Τὰ…ἔχων] Ca 331v: Eusebius; Cb 313v: Eusebius 11–17 Τὰ…γενεᾷ] vgl. Nd 61r: Eusebius; vgl. Ne 234r: Eusebius; vgl. Nh 449rv: Eusebius 11–18 Τὰ…ἐρχομένη] vgl. PG 23 (1257 A14–B10) 11–7,1 Τὰ…ἀνάστασις] P 115v: anonym 11–7,8 Τὰ…Σιών] Wa 164r: Eusebius 11–7,10 Τὰ…ἀνανέωσιν] A 114rv: anonym 16–18 ἅπαξ…ἐρχομένη] Ca 331v: Eusebius; Cb 313v: Eusebius 3 σκιὰν…ἀγαθῶν] vgl. Hebr 10,1 4–5 πᾶσα…χόρτου] Jes 40,6 12 ἐπαιρόμενα… καταρρηγνύμενα] vgl. Ps 101,11b 18 ἀναγγελήσεται…ἐρχομένη] Ps 21,31b 18–19 γραφήτω…ἑτέραν] vgl. Ps 101,19a 1 παντελῇ] παντελεῖ CaWaNdNh | ἐρημίᾳ] ἀπολείᾳ Wa 4 καὶ…πᾶσα] πᾶσα γὰρ C 5 κοινοποιούμενος] καινοποιούμενος Cb 5–6 τὸν…λόγον] τὸν λόγον τὸν περὶ τοῦ λαοῦ Wa 6 ἐξηράνθην + καὶ τὰ ἑξῆς C 11 τυγχάνει + καὶ P 12–14 καὶ1 …κακίαν < Wa 14 οὐδὲ ἐπίκηρον] οὐδ᾽ ἐπίκαιρον Ca 15 κατὰ…καὶ1] κατ᾽ αὐτὸν Wa | ταὐτὰ] ταῦτα A ταυτὰ P2 τὰ αὐτὰ C 18 γραφήτω] γραφέντι P 19 αὕτη] αὐτῶ Wa | ἑτέραν + καὶ λαὸς ὁ κτιζόμενος Wa

Ps 101,11b–12b – Ps 101,15ab  7

μνημόσυνον. διὸ θαρρῶν προφητεύω, ὅτι πάντως ἔσται τῇ Σιὼν ἀνάστασις, καὶ ὅτι σὺ ἀναστὰς οἰκτιρήσεις τὴν Σιών, ὅτι καιρὸς τοῦ οἰκτιρῆσαι αὐτήν, ὅτι ἥκει καιρός· οἰκτειρήσεις γὰρ τὰ πεπονθότα, ἐπεὶ θεὸς ὑπάρχεις ὁ οἰκτίρμων καὶ μακρόθυμος καὶ πολυέλεος καὶ ἀληθινός. ἔσται δὲ καιρός τις τούτων, ἐν ᾧ πληρωθήσεται τὰ περὶ 5 τῆς Σιὼν ἐπηγγελμένα. τίς δὲ οὗτος ὁ πολύευκτος καὶ τριπόθητος καιρὸς ὁ τῆς ἀναστάσεως, ὦ κύριε; προφητεύειν δ᾽ αὐτὸν οἶμαι ἐν τούτοις τοῦ θεοῦ λόγου, αὐτοῦ δὴ τοῦ κυρίου καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, τὴν εἰς ἀνθρώπους θεοφάνειαν αἰτίαν ἐσομένην τῆς ἀνοικοδομῆς τῆς Σιών. ἔνθα δὴ γενόμενος μή μοι τὴν ἐπὶ γῆς πόλιν ὑπολάμβανε, μὴ τὴν ἐπίγειον ῾Ιερουσαλὴμ νόμιζε δηλοῦσθαι, ἀλλὰ τοῦ 10 τῆς εὐσεβείας πολιτεύματος τὴν ἀνανέωσιν.

9 Ὅτι εὐδόκησαν οἱ δοῦλοί σου τοὺς λίθους αὐτῆς καὶ τὸν χοῦν αὐτῆς οἰκτειρήσουσιν.

Ps 101,15ab

Λίθοι ἅγιοι κυλίονται ἐπὶ τῆς γῆς εἴρηταί που ἐν προφητείαις. ἀλλὰ καὶ ὁ Πέτρος· ὑμεῖς δὲ πάντες λίθοι ζῶντες, φησίν, οἰκοδομεῖσθε οἶκος πνευματικὸς εἰς ἱεράτευμα 15 ἅγιον. τοῦτον δὲ καλεῖ τὸν τρόπον τοὺς εἰς τὴν οἰκοδομὴν τῆς ἐκκλησίας τοῦ θεοῦ παραλαμβανομένους· διὰ γὰρ τῆς συμφυίας καὶ ἁρμονίας τῆς πρὸς ἀλλήλους διά τε τοῦ τὰ αὐτὰ φρονεῖν καὶ τὰ αὐτὰ λέγειν τῷ τε αὐτῷ νοῒ καὶ τῇ αὐτῇ γνώμῃ στοιχεῖν ἕνα οἶκον ἀπεργάζονται τῷ θεῷ. τούτους δὴ οὖν τοὺς λίθους ηὐδόκησαν οἱ δοῦλοί

3–6 οἰκτειρήσεις…κύριε] Ca 331v: Eusebius; Cb 313v: Eusebius 3–10 οἰκτειρήσεις… ἀνανέωσιν] P 115v: anonym 4–10 ἔσται…ἀνανέωσιν] vgl. Nd 61r προφητεύεσθαι…σου κύριε: Theodoret fortgesetzt; vgl. Ne 234v: anonym; vgl. Nh 449v: Didymus Kyrill; vgl. PG 23 (1257 C13–D4) 13–18 Λίθοι…θεῷ] Ca 331v: Theodoret; Cb 313v: Theodoret; vgl. Nd 61v: Theodoret und Chrysostomus fortgesetzt; vgl. Ne 235r: Theodoret und Chrysostomus fortgesetzt; vgl. Nh 449v: Theodoret Chrysostomus fortgesetzt 13–8,11 Λίθοι… εὐδοκιμήσειν] A 114v–115r: Eusebius; P 116r: anonym; Wa 164r: anonym; vgl. V 248v: Eusebius; vgl. AS III 483,35–484,22 18–8,3 τούτους…αὐτοῖς] Ca 331v: καὶ μετ᾽ ὀλίγα Cb 313v: anonym 3–4 θεὸς…ἀληθινός] vgl. Ex 34,6; Num 14,18; Ps 85,15ab 14–15 ὑμεῖς…ἅγιον] vgl. I Petr 2,5

13 Λίθοι…γῆς] Sach 9,16

1 τῇ] τῆς Wa | καὶ ὅτι < P 2 ὅτι2 …καιρός < Wa 3 ὁ < C | καὶ μακρόθυμος < Wa 4 καὶ ἀληθινός < Wa | ᾧ] ᾗ C 5 ἐπηγγελμένα] ἐπαγγελόμενα Wa 6 ὦ] σου Wa | προφητεύειν] προφητεύει P 7–8 θεοφάνειαν] ἐπιφάνειαν Wa 8 ἐσομένην] ἐσομένη A | ἐπὶ] ἀπὸ A 9 μὴ + δὲ P 13 εἴρηταί] εἴρηνται Ca 14 φησίν + καὶ Cb | οἰκοδομεῖσθε] ὠκοδόμησθε Cb | εἰς < CbWa 16–18 διὰ…θεῷ < Wa 17 τοῦ…αὐτὰ1] τοῦ A ταῦτὰ darüber τοῦ P

8  Kommentar zu Psalm 101

σου, δηλαδὴ οἱ προφῆται· οἵδε γὰρ θείῳ πνεύματι προορῶντες τὴν μέλλουσαν οἰκοδομεῖσθαι καθ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης νέαν Σιὼν τοὺς ἐξ ἁπάντων τῶν ἐθνῶν συναχθησομένους εἰς τὴν οἰκοδομὴν λίθους ηὐδόκησαν ἀρεσθέντες αὐτοῖς. ἀλλὰ καὶ τὸν χοῦν αὐτῆς ᾠκτείρησαν, ὅτι μηδὲ οὗτος ἀπόβλητος ἦν, ἀλλὰ καὶ αὐτὸς οἴκτου καὶ ἐλέου ἄξιος. εἴποις δ᾽ ἂν χοῦν εἶναι τῆς νενοημένης ἡμῖν Σιὼν ἤτοι τοὺς 5 χοϊκώτερον μὲν βιοῦντας, τοῖς δὲ λίθοις τῆς οἰκοδομῆς συναριθμουμένους, ὅθεν καὶ οἴκτου τυγχάνειν ἄξιοι, ἢ τοὺς ἐκ τοῦ Ἰουδαίων ἔθνους εἰσέτι καὶ νῦν χοϊκώτερον θεοσεβεῖν προσποιουμένους, οὓς λείψανα τῆς τοῦ προτέρου λαοῦ πτώσεως καὶ διὰ τοῦτο χοῦν ὀνομαζομένους οἴκτου καὶ ἐλέου ἀξίους εἶναι φησίν. διὸ οἱ δοῦλοι τοῦ θεοῦ τούτους μὲν οἰκτειρήσειν προφητεύονται, τοὺς δὲ λίθους τῆς νέας οἰκοδο- 10 μῆς εὐδοκιμήσειν.

10 Ps 101,16ab

Καὶ φοβηθήσονται τὰ ἔθνη τὸ ὄνομά κυρίου καὶ πάντες οἱ βασιλεῖς τῆς γῆς τὴν δόξαν σου. Λευκότερα ἤδη τὰ τῆς θεωρίας συνίστησιν ὁ λόγος οὐδαμῶς μὲν τοῦ Ἰουδαίων ἔθνους μνημονεύσας οὐδὲ τοῦ Ἰσραήλ, ἄντικρυς δὲ τὴν τῶν ἐθνῶν κλῆσιν προαγο- 15 ρεύσας· εἰ γὰρ ἀρχὴ σοφίας φόβος κυρίου, τοῦτον δὲ τὸν φόβον ἀναλήψεσθαί ποτε τὰ ἔθνη φησίν, τί ἕτερον ἢ θεοσεβήσειν τὰ ἔθνη θεσπίζει; Ἀλλὰ καὶ πάντας τοὺς ἐν τοῖς ἔθνεσι βασιλέας ὄψεσθαί ποτε τὴν δόξαν κυρίου φησίν, ὃ καὶ αὐτὸ ἀληθὲς ἐντυγχάνει· εἰ γὰρ καὶ τὰ μάλιστα τοῦ κυρίου τὴν πρώτην παρουσίαν, ἣν ἐποιήσατο κενώσας ἑαυτὸν καὶ μορφὴν δούλου λαβών, οὐ παρεδέ- 20 ξαντο οἱ βασιλεῖς τῆς γῆς, ἀλλ᾽ ἔσται, ὅτε κατὰ τὴν δευτέραν αὐτοῦ καὶ ἔνδοξον παρουσίαν ὄψονται αὐτοῦ τὴν δόξαν. διὸ σφόδρα ἀπηκριβωμένως περὶ μὲν τῶν 5–11 εἴποις…εὐδοκιμήσειν] Ca 331v: Theodoret; Cb 313v: Theodoret 14–17 Λευκότερα… θεσπίζει] Ca 332r: Apolinarius; Cb 314r: Apolinarius; vgl. Nd 61v εἰκότως…θεοσεβήσουσιν: Kyrill; vgl. Ne 236r: Eusebius; vgl. Nh 450r: anonym 14–19 Λευκότερα…ἐντυγχάνει] AS III 484,26–35 14–9,5 Λευκότερα…θεωρουμένην] A 115v–116r: Eusebius; P 116v: Eusebius 19–22 καὶ1 …δόξαν] Ca 332r: Apolinarius Cb 314r: Apolinarius 16 ἀρχὴ…κυρίου] Ps 110,10a; Prov 9,10a 20 κενώσας…λαβών] vgl. Phil 2,7 1 οἵδε CbP (?) οἶδε A οἷ δὲ Wa οἱδε Ca | τὴν μέλλουσαν] τῆς μελλούσης AWaC 2 νέαν] νέας AWaC | τοὺς] τοῦ Ca 4 ᾠκτείρησαν] οἰκτείρησαν A οἰκτειρήσουσι Wa 5 νενοημένης] νενομεσμένης ? Wa νενομισμένης Cb (am Rand von späterer Hand wiederholt) | ἡμῖν < Wa | τοὺς] τοῖς Wa 6 μὲν < Wa 7 ἢ] εἰ C 9 ἐλέου] ἐλέους C 11 εὐδοκιμήσειν] εὐδοκήσουσιν C 14 Λευκότερα ἤδη] λευκοτέραν δὴ C 17 θεοσεβήσειν AP θεοσέβεσιν Ca θεοσεβεῖν Cb θεοσεβέσειν Pitra | θεσπίζει] θεσπίζειν Ca 18–19 τὴν…φησίν] φησὶν τὴν δόξαν κυρίου A 19 ἐντυγχάνει] τυγχάνει C

Ps 101,15ab – Ps 101,19ab  9

ἐθνῶν εἴρηται· φοβηθήσονται τὸ ὄνομα κυρίου. πάντες δὲ οἱ κατὰ τὸν παρόντα καιρὸν μὴ φοβηθέντες τὸ ὄνομα κυρίου καιρῷ ποτὲ καὶ αὐτοὶ ὄψονται τὴν δόξαν αὐτοῦ. δύνανται οἱ βασιλεῖς αἱ βασιλεῖαι τῆς γῆς νοεῖσθαι καὶ σαφέστερόν πως πᾶσαι αἱ βασιλεῖαι, αἳ καθ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης εἶδον τὴν δόξαν κυρίου ταῖς 5 ἁπανταχοῦ γῆς ἱδρυθεῖσαις ἐκκλησίαις αὐτοῦ θεωρουμένην.

11 Ἐπέβλεψεν ἐπὶ τὴν προσευχὴν τῶν ταπεινῶν. καὶ οὐκ ἐξουδένωσε τὴν δέησιν αὐτῶν.

Ps 101,18ab

Ταῦτα ἔσεσθαί, φησίν, διὰ τὰς προσευχὰς τῶν ταπεινούντων ἑαυτοὺς προφητῶν· ἐπιβλέψας γὰρ ὁ κύριος ἐπὶ τὴν τούτων προσευχήν, περὶ ἧς εἴρητο ἐν ἀρχῇ· 10 προσευχὴ τῷ πτωχῷ, ἀλλὰ καὶ μὴ ἐξουδενώσας τὴν δέησιν αὐτῶν, περὶ ἧς εἴρητο· καὶ ἐνώπιον κυρίου ἐκχέῃ τὴν δέησιν αὐτοῦ, ἀνοικοδομήσει τὴν Σιὼν καὶ τὰ προδηλωθέντα ποιήσει.

12 Γραφήτω αὕτη εἰς γενεὰν ἑτέραν, καὶ λαὸς ὁ κτιζόμενος αἰνέσει τὸν κύριον. 15

Αὕτη, φησίν, ἡ διὰ τοῦ ψαλμοῦ ὥσπερ ἐν στήλῃ τυπωθεῖσα προσευχὴ καὶ ἡ προφητεία ἥ τε ἐπαγγελία περὶ τῶν ἐθνῶν νῦν μὲν λέγεται τῇ παρούσῃ γενεᾷ καὶ εἰς ἐξάκουστον τοῦ Ἰουδαίων ἔθνους ᾄδεται, ὅμως δ᾽ οὖν γραφῇ παραδοθήτω εἰς τὸ φυλάττεσθαι τὰ θεσπισθέντα τῇ ἑτέρᾳ γενεᾷ. διαρρήδην δὲ καὶ ἐν τούτοις τοὺς

3–5 δύνανται…θεωρουμένην] AS III 484,35–40 8–9 Ταῦτα…προσευχήν] vgl. Nd 61v ἐπιβλέψας…προφητῶν: Eusebius; vgl. Ne 236v: anonym; vgl. Nh 450r: Eusebius 8–12 Ταῦτα…ποιήσει] A 116v–117r: Eusebius; P 117r: Eusebius; Ca 332r: Apolinarius; Cb 314r: Apolinarius; Wa 164v: ἄλλ 15–10,1 Αὕτη…χρόνους] Ca 332r: τοῦ αὐτοῦ (= Apolinarius); Cb 314r: τοῦ αὐτοῦ (= Apolinarius) 15–10,4 Αὕτη…γενεᾶς] A 117r: anonym; P 117v: anonym; Wa 164v: anonym; vgl. V 249r: anonym; AS III 485,4–17 10 προσευχὴ…πτωχῷ] Ps 101,1a 11 καὶ1 …αὐτοῦ] Ps 101,1b | ἀνοικοδομήσει…Σιὼν] vgl. Ps 101,17a 15 προσευχὴ] Ps 101,1 4 αἳ] αἱ codd 8 Ταῦτα < AP | τῶν…προφητῶν] τῶν ταπεινῶν τῶν ἑαυτοῦ προφητῶν C 10–11 ἀλλὰ…αὐτοῦ < Wa 11 ἀνοικοδομήσει] ἀνοικοδομήση Ca οἰκοδομήσει Wa 15 ἐν] ἂν Cb | στήλῃ] στύλῳ A 16 ἐπαγγελία] ἐπαγγελίαν Ca

Ps 101,19ab

10  Kommentar zu Psalm 101

καθ᾽ ἡμᾶς σημαίνει χρόνους. ἐπιλέγει γοῦν καὶ λαὸς ὁ κτιζόμενος αἰνέσει τὸν κύριον, ὃ καὶ αὐτὸ θαυμαστῶς προαναπεφωνημένον τέλους ἠξίωται μετὰ τὴν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπιφάνειαν διὰ τοῦ ἐξ ἐθνῶν λαοῦ καὶ τῆς νῦν πολιτευομένης γενεᾶς.

13 Ps 101,20b–22b

Κύριος ἐξ οὐρανοῦ ἐπὶ τὴν γῆν ἐπέβλεψεν τοῦ ἀκοῦσαι τὸν στεναγμὸν τῶν πεπεδημένων, τοῦ λῦσαι τοὺς υἱοὺς τῶν τεθανατωμένων, τοῦ ἀναγγεῖλαι ἐν Σιὼν τὸ ὄνομα κυρίου καὶ τὴν αἴνεσιν αὐτοῦ ἐν Ἱερουσαλήμ.

5

Ἐν ταύτῃ γὰρ κηρύσσεται τὰ τῆς θεότητος αὐτοῦ μυστήρια τά τε τῆς πρὸ τῶν 10 αἰώνων καὶ τὰ τῆς δευτέρας αὐτοῦ καὶ ἐνδόξου παρουσίας· ἀναγκαία γὰρ ἡ περὶ τούτων ἀπαγγελία τοῖς ἐν τῷ νῦν βίῳ διατρίβουσιν εἰς τὸ παρασκευάσασθαι πρὸς τὴν μέλλουσαν παραγίνεσθαι τοῦ κυρίου δόξαν, ὅτε ἐπιστὰς ἄξει πᾶν τὸ ποίημα εἰς κρίσιν.

14 Ps 101,23a–25a

Ἐν τῷ συναχθῆναι λαοὺς ἐπὶ τὸ αὐτὸ καὶ βασιλείας τοῦ δουλεύειν τῷ κυρίῳ. ἀπεκρίθη αὐτῷ ἐν ὁδῷ ἰσχύος αὐτοῦ· τὴν ὀλιγότητα τῶν ἡμερῶν μου ἀνάγγειλόν μοι. μὴ ἀναγάγῃς με ἐν ἡμίσει ἡμερῶν μου.

15

Καί μοι δοκεῖ διὰ τούτων ὁ προφητικὸς χορὸς σημαίνειν τὴν διὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν 20 κλῆσιν τῶν ἐθνῶν, ἀποκλαίεσθαι δὲ, ὅτι μὴ καὶ αὐτοὶ ἔτυχον ταύτης· ἐν γὰρ τῇ τῶν 2–4 ὃ…γενεᾶς] Ca 332r: Apolinarius; Cb 314r: Apolinarius; 10–14 Ἐν…κρίσιν] A 118rv: Eusebius; P 118r: anonym; vgl. V 249v: Eusebius 20–11,4 Καί…καιρόν Ca 332v: Eusebius; Cb 314v: Eusebius; Nd 62r: Eusebius; Ne 238v: Eusebius; Nh 450v: Eusebius; PG 23 (1260 B13–C7) 20–11,13 Καί…ἤκουσαν] A 118v: anonym; P 118v: anonym; Wa 165r: Eusebius 13 μέλλουσαν…δόξαν] vgl. Rom 8,18 21–11,1 τῶν2 …ἀγαθῶν] vgl. Hebr 10,1 1 σημαίνει] ἐπισημαίνεται Cb 8 τὸ ὄνομα κυρίου] τὴν δόξαν αὐτοῦ AP Eusebius 13 ἄξει] P ἕξει wie es scheint A 16 βασιλείας] βασιλεῖς Eusebius 20 σωτῆρος] σταυροῦ Nd 21 ταύτης] αὐτῆς Nd

Ps 101,19ab – Ps 101,25b–29b  11

μελλόντων ἀγαθῶν παρουσίᾳ, ὅτε τὰ ἔθνη καὶ οἱ τούτων βασιλεῖς λατρεύουσιν οὐκέτι τοῖς πατρώοις δαίμοσιν, ἀλλ᾽ αὐτῷ τῷ κυρίῳ, ἐν αὐτῷ δὴ τῷ τοιούτῳ καιρῷ τὴν ἐμήν, φησίν, ἰσχὺν ἐκάκωσεν ὁ κύριος κολοβώσας τὰς ἡμέρας μου, ὡς μὴ φθάσαι κἀμὲ εἰς ἐκεῖνον τὸν καιρόν. οὗ δήπου εἰς ὑπόμνησιν ἐρχόμενος εὔχομαι, εἰ 5 οἷόν τε ἦν παρατεῖναι τὴν ζωὴν εἰς ἐκείνους τοὺς χρόνους καὶ φῆσαι μὲν τῷ κυρίῳ μὴ ἀναγάγῃς με ἐν ἡμίσει τῶν ἡμερῶν μου· τέως μὲν γὰρ ἐπὶ τοῦ παρόντος, ὅτε ταῦτα προφητεύω καὶ μᾶλλον τὰ ἐσόμενα προορῶ, ἔοικα ἐν μέρει ἡμέρας εἶναι θεοῦ. λείπει δέ μοι ἡ αὐτοψία τῆς τῶν προφητευομένων ἐκβάσεως, ἧς εἰ τύχοιμι, τελείαν λήψομαι τὴν ἐμαυτοῦ ζωήν. εἰ δὲ ἀστοχήσω τῆς εὐχῆς, ἔοικα τοῖς ἐν ἡμίσει 10 ἡμερῶν τὴν ζωὴν ἀτελῆ καὶ ἄωρον ἀποτιθεμένοις. καί μοι δοκεῖ διὰ τὰς τοιαύτας τῶν προφητῶν εὐχὰς ὁ σωτὴρ ἡμῶν εἰρηκέναι· πολλοὶ προφῆται καὶ δίκαιοι ἐπεθύμησαν ἰδεῖν, ἃ ὑμεῖς βλέπετε, καὶ οὐκ εἶδον, καὶ ἀκοῦσαι, ἃ ὑμεῖς ἀκούετε, καὶ οὐκ ἤκουσαν.

15

15

20

Ἐν γενεᾷ γενεῶν τὰ ἔτη σου. κατ᾽ ἀρχὰς σύ, κύριε, τὴν γῆν ἐθεμελίωσας, καὶ ἔργα τῶν χειρῶν σού εἰσιν οἱ οὐρανοί. αὐτοὶ ἀπολοῦνται, σὺ δὲ διαμενεῖς, καὶ πάντες ὡς ἱμάτιον παλαιωθήσονται, καὶ ὡσεὶ περιβόλαιον ἀλλάξεις αὐτούς, καὶ ἀλλαγήσονται. σὺ δὲ ὁ αὐτὸς εἶ, καὶ τὰ ἔτη σου οὐκ ἐκλείψουσιν. οἱ υἱοὶ τῶν δούλων σου κατασκηνώσουσιν, καὶ τὸ σπέρμα αὐτῶν εἰς τὸν αἰῶνα κατευθυνθήσεται.

6–13 τέως…ἤκουσαν] Ca 333r: Eusebius; Cb 315r: Eusebius; vgl. Nd 62v: Eusebius fortgesetzt; vgl. Ne 238v–239r: Eusebius fortgesetzt; vgl. Nh 451r: Eusebius fortgesetzt; PG 23 (1260 D5–1261 A3) 3 ὁ…ἡμέρας] vgl. Mt 24,22par 11–13 πολλοὶ…ἤκουσαν] vgl. Mt 13,7 1 μελλόντων + τῶν Wa | ἀγαθῶν < Nh 2 οὐκέτι…ἀλλ᾽ < Wa | αὐτῷ1 < N 3 φησίν] φασίν A P | ἰσχὺν ἐκάκωσεν ~ P | κολοβώσας] κολοβῶσαι Ne | τὰς…μου] τὰς ἡμέρας NeNh τὴν ἡμέραν Nd 4–5 εἰ οἷόν] εἰς ὅρον Wa 6 τῶν < Wa | γὰρ + φησίν N 7 προφητεύω] προφητεύων Nh | καὶ…προορῶ < Wa | μᾶλλον…ἐσόμενα P μᾶλλον τὰ ἔσεσθαι A μέλλοντα ἔσεσθαι CNe τὰ μέλλοντα ἔσεσθαι NdNh | ἔοικα] ἔοικεν Nh | ἡμέρας εἶναι] εἶναι ἡμέρας Nd | εἶναι + τοῦ Wa 8 τῆς] vor ἐκβάσεως Nd 9 τελείαν < Nd | λήψομαι] λείψομαι A 10 τὴν ζωὴν < APWa | ἀτελῆ] ἀτελεῖ Wa | ἀποτιθεμένοις] ὑποτιθεμένοις Nd 11 εὐχὰς WaCN προσευχὰς AP 12 ὑμεῖς1 < Nd | ὑμεῖς2 < WaN 15 σύ] σοι Ca 21 κατασκηνώσουσιν] κατασκηνώσωσιν Ca

Ps 101,25b–29b

12  Kommentar zu Psalm 101

Ἀναγκαίως προειπὼν μὴ ἀναγάγῃς με ἐν ἡμίσει ἡμερῶν μου καὶ εὐξάμενός τε παρατεῖναι τὴν ζωὴν μέχρι τῆς ἐκβάσεως τῶν προφητευομένων συνορᾷ τὸ ἀδύνατον διὰ τὸ ἀσθενὲς καὶ ὀλιγοχρόνιον τῆς θνητῆς φύσεως. εἶτα ἔφη· σοῦ μόνου, κύριε, τὰ ἔτη εἰς γενεὰν καὶ γενεὰν διαμενεῖ, καὶ σὺ ἥξεις εἰς ἐκείνην τὴν γενεὰν κἀκεῖνον τὸν λαόν, περὶ οὗ ἀνωτέρω ἐλέγετο· γραφήτω αὕτη εἰς γενεὰν ἑτέραν, καὶ λαὸς ὁ κτιζόμενος αἰνέσει τὸν κύριον. διὰ τοῦτο φημί, ὅτι σοῦ μόνου τὰ ἔτη εἰς γενεὰν καὶ γενεάν. ἐμοὶ δὲ οὐ πάρεστιν ἡ αὐτὴ δύναμις, ὡς παρατεῖναι τὴν ζωὴν ἀπὸ τῆς ἐνεστώσης γενεᾶς, δηλαδὴ τῆς τῶν προφητικῶν χρόνων, ἐπὶ τὴν νέαν γενεὰν τὴν μέλλουσαν ἥξειν, δηλαδὴ τῆς τῶν ἐθνῶν κλήσεως. ἀλλ᾽ ἐγὼ μὲν παρελεύσομαι καὶ συναχθήσομαι πρὸς τοὺς ἐμαυτοῦ πατέρας, σὺ δὲ διαμενεῖς εἰς τὸν ἀεὶ καὶ ἄπειρον αἰῶνα, ἐπεὶ ἄναρχος καὶ ἀγέννητος ποιητὴς τῶν ὅλων τυγχάνεις οὐρανοῦ τε καὶ γῆς καὶ τῶν ἐν αὐτοῖς δημιουργός. εἰ μὲν γὰρ μὴ σὺ ἦσθα, φησίν, κατ᾽ ἀρχὰς, ὦ κύριε, ὁ τὴν γῆν θεμελιώσας, καὶ εἰ μὴ ἔργα τῶν χειρῶν σου ὑπῆρχον οἱ οὐρανοί, οὐχ οἷόν τε ἦν αὐτὰ μετατεθῆναι οὐδὲ εἰς μεταβολὴν ἐλθεῖν· εἰ γὰρ ἀγέννητα ἦν, ἔμειναν ἂν καὶ ἀτελεύτητα. νῦν δ᾽ ἐπεὶ ποιητὴς αὐτῶν γέγονας, δυνατὸς εἶ καὶ παραγαγεῖν αὐτὰ θελήσας· φύσεως γὰρ ὑπάρχουσι φθαρτῆς καὶ ἀπολλυμένης, ὅτι καὶ μὴ πρότερον ὄντα σῇ βουλῇ καὶ δυνάμει γέγονεν· ἓν γάρ ἐστι τὸ μένον ἀεὶ καὶ οὔποτε δυνάμενον μὴ εἶναι, δηλαδὴ σὺ αὐτὸς ὁ μόνος τῶν ὅλων ποιητής. διό φημι· αὐτοὶ ἀπολοῦνται, σὺ δὲ διαμενεῖς, καὶ πάντες ὡς ἱμάτιον παλαιωθήσονται· πᾶν γὰρ σῶμα χρόνοις καὶ μακροῖς αἰῶσι παλαιοῦται ὡς ἱμάτιον παλαιωθέντα, παλαιωθέντα δὲ αὖθις ἀνακαινισθήσεται τῇ σῇ πάλιν ἐνθέῳ βουλῇ. τέλος γοῦν τῆς παλαιώσεως αὐτοῖς οὐ φθορὰ καὶ ἀπώλεια, ἀλλὰ ἀνακαινισμὸς ἔσται σοῦ ἀνελίττοντος καὶ ἀνανεοῦντος αὐτά. ὡς ἄν τις περιβόλαιον ἀναπλώσειε καὶ 1–5 Ἀναγκαίως…ἑτέραν] Ca 333r: Eusebius; Cb 315r: Eusebius; PG 23 (1261 A7–14) 1–6 Ἀναγκαίως…κύριον] vgl. Nd 62v: Eusebius Theodoret; vgl. Ne 239rv: anonym; vgl. Nh 451r: Eusebius 1–13,6 Ἀναγκαίως…κατευθυνθήσεται] A 119v–120r: anonym; P 119v: anonym; Wa 165rv: Eusebius; vgl. V 249v: Eusebius 12–19 εἰ…ποιητής] Ca 333r: Eusebius; Cb 315r: Eusebius; PG 23 (1261 B3–13) 20–21 πᾶν…βουλῇ] Ca 333r: Eusebius; Cb 315r: Eusebius; Cramer, Catenae VIII (100,28–30) 22–13,1 σοῦ…ἀνελίξειεν] Ca 333r: Eusebius; Cb 315r: Eusebius 1 μὴ…μου] Ps 101,25a 5–6 γραφήτω…κύριον] Ps 101,19 1 προειπὼν + ὁ προφητικὸς χορός N | καὶ < CN | τε < Wa 2 μέχρι…ἐκβάσεως C αὐτοῦ ἀπὸ Wa fenestra AP 2–3 συνορᾷ…τὸ C καιρῶν συνιδὼν τὸ Wa συνο fenestra AP 4 διαμενεῖ] διατείνει C 5 οὗ P ὧν AWaC | ἑτέραν + καὶ τὰ ἑξῆς C 6–7 αἰνέσει…γενεάν < Wa 8 ἐνεστώσης] ἐνεστῶσις A 10 καὶ…πατέρας < Wa 11 καὶ ἀγέννητος < Wa 12–19 εἰ… ποιητής < Wa 12 σὺ ἦσθα] συνίσθα Ca 15 γὰρ…ἐπεὶ] δὲ Cb 17 δυνάμει] δυναστείᾳ A 18 τὸ < C | μένον] μένων Ca 20 μακροῖς] πολλοῖς Wa | παλαιοῦται] πάλαι, οὑτο Ca 20–21 παλαιωθέντα < AP 21 αὖθις] πάλιν Wa | πάλιν < Wa | ἐνθέῳ] ἐν θεῷ AP 22 αὐτοῖς] αὐτῶν P | σοῦ] σὺ δὲ Wa 23 ἀνανεοῦντος] ἀνανεύοντος Ca 23–13,3 ὡς…πάντα < Wa 23 ἀναπλώσειε] ἀναπλώσει A

5

10

15

20

Ps 101,25b–29b  13

ἀνελίξειεν, ἀλλαγήσονται καὶ τροπὴν ἀγαθὴν ὑπομενοῦσι τὴν ἀπὸ τῆς παλαιότητος ἐπὶ τὴν ἀνακαίνωσιν· ταῦτα γὰρ σοί, τῷ κυρίῳ, ποιεῖν δυνατόν. διόπερ ὅτε θέλεις καὶ ὡς θέλεις, μεθαρμόζεις καὶ μεταβάλλεις τὰ πάντα. τότε οὖν ἐπειδὰν μετασκευασθήσωνται ἐπὶ τὸ κρεῖττον, οἱ υἱοὶ τῶν δούλων σου κατασκηνώσουσιν ἐν αὐτοῖς 5 καινοῖς γενομένοις καὶ πρὸς τὸ κρεῖττον μεθαρμοσθεῖσι καὶ τὸ σπέρμα δὲ αὐτῶν δηλαδὴ τῶν δούλων σου εἰς τὸν αἰῶνα κατευθυνθήσεται.

1–3 ἀλλαγήσονται…πάντα] Ca 333r: καὶ μετ᾽ ὀλίγα Cb 315r: καὶ μετ᾽ ὀλίγα 5–6 καινοῖς… κατευθυνθήσεται] Ca 333v: Eusebius; Cb 315v: Eusebius; PG 23 (1261 C11–13) 1 ἀνελίξειεν] ἀνελλίξειεν P2 + καὶ μετ᾽ ὀλίγα C 2 ἀνακαίνωσιν] ἀνακαίνησιν PCb | σοί… δυνατόν C σοὶ τῷ ποιεῖν δυνατόν A σοὶ τῷ ποιεῖν δυνατῷ (verändert aus δυνατὸν) P διόπερ…θέλεις C δὶ(?)ὅπερ ὅτε θέλει A ὅπερ γὰρ (beide Worte auf Rasur P2) θελήσεις P 3 οὖν + καὶ Wa 3–4 μετασκευασθήσωνται] fenestra AP μετασκευασθήσονται Wa 4 σου κατασκηνώσουσιν Wa fenestra AP 5 πρὸς] ἐπὶ C

Psalm 102 〈ρβʹ Διδασκαλία εὐχαριστίας〉 1 Ps 102,1bc

Εὐλόγει, ἡ ψυχή μου, τὸν κύριον καί, πάντα τὰ ἐντός μου, τὸ ὄνομα τὸ ἅγιον αὐτοῦ. Μέσην ἀποληφθεῖσαν τὴν ψυχὴν τοῦ σώματος καὶ τοῦ πνεύματος τὸ μὲν σῶμα ἐπὶ τὰς οἰκείας ἐπιθυμίας καὶ ἀνδραποδώδεις ἡδονὰς καθέλκει ὥσπερ ἀφ᾽ ὕψους ἄνωθέν ποθεν καταβάλλον αὐτὴν καὶ κατασπῶν ἐπὶ τὰ ἄλογα πάθη. τὸ δὲ πνεῦμα 5 τοὔμπαλιν πρὸς ἑαυτὸ ἀνέλκει ἄνω που πρὸς τὸν θεὸν ἀνάγον καὶ τοῦ κυρίου μνημονεύειν παρακαλεῖ. προστάττει δὲ εὐλογεῖν τὸν κύριον, τουτέστι θεολογεῖν καὶ δοξολογεῖν καὶ πρὸ ὀφθαλμῶν διὰ παντὸς ἔχειν. τῶν δὲ τριῶν τούτων, πνεύματος λέγω καὶ ψυχῆς καὶ σώματος, μέμνηταί που καὶ ὁ ἀπόστολος λέγων· ὁ δὲ θεὸς καταρτίσαι ὑμᾶς ὁλοτελεῖς· καὶ ὁλόκληρον ὑμῶν τὸ σῶμα καὶ τὸ πνεῦμα καὶ ἡ ψυχὴ 10 τηρηθείη. τοῦτο δὲ τὸ πνεῦμα λέγεται εἶναι τὸ πνεῦμα τοῦ κυρίου Ἰησοῦ τὸ ἐν αὐτῷ, περὶ οὗ πάλιν φησίν· προσεύξομαι τῷ πνεύματι, προσεύξομαι δὲ καὶ τῷ νοΐ. ψαλῶ τῷ πνεύματι, ψαλῶ δὲ καὶ τῷ νοΐ. ἔοικε δὲ καὶ ὁ Μωυσῆς ἐπὶ τῆς τοῦ ἀνθρώπου δημιουργίας τῶν τριῶν τούτων μνημονεύειν, σώματος μέν, ὅτε φησίν· ἔλαβεν ὁ θεὸς χοῦν ἀπὸ τῆς γῆς καὶ ἔπλασε τὸν ἄνθρωπον, ψυχῆς δέ, ἐν οἷς γράφει εἰρηκέναι 15 τὸν θεόν· ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ᾽ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ᾽ ὁμοίωσιν, τοῦ πνεύματος, ἐπὰν λέγῃ· καὶ ἐνεφύσησεν ὁ θεὸς εἰς τὸ πρόσωπον αὐτοῦ πνοὴν ζωῆς.

3–8 Μέσην…ἔχειν] vgl. Nd 63r: Eusebius; vgl. Ne 242r: Eusebius; vgl. Nh 451v: Eusebius; vgl. PG 23 (1261 D1–8) 3–15,7 Μέσην…αὐτοῦ] Ca 333v: Eusebius; Cb 315v: Eusebius 3–15,18 Μέσην…παρακελεύεται] A 121r–122r: Eusebius; P 120v–121r: Eusebius 9–11 ὁ2 …τηρηθείη] vgl. I Thess 5,23 11–12 τὸ2 …αὐτῷ] vgl. I Kor 2,11 12–13 προσεύξομαι1 …νοΐ] I Kor 14,15 14–15 ἔλαβεν…ἄνθρωπον] vgl. Gen 2,21.7 16 ποιήσωμεν…ὁμοίωσιν] Gen 1,26 17 καὶ…ζωῆς] vgl. Gen 2,7 4 ἀνδραποδώδεις] ἀνδραποδώδης Ca 6 τοὔμπαλιν] τοῦ μὴ πάλιν Ca πάλιν Cb | ἑαυτὸ] ἑαυτῷ ACa 7 παρακαλεῖ…δὲ] παρακαλεῖ προστάττει τε Ca παρακαλοῦν προστάττον τε Cb 8 καὶ δοξολογεῖν < A 10 ὑμᾶς] ἡμᾶς C 11 λέγεται] λέγει C | τοῦ…τὸ3] τοῦ ἀνθρώπου τὸ (τῶ Ca) C t.r. | τὸ3] τῷ Ca 13 ψαλῶ1 …νοΐ < PCb 15 ψυχῆς] ψυχὴν Cb 16 τοῦ + δὲ C 17 λέγῃ] λέγοι C

Ps 102,1bc – Ps 102,2ab  15

Πολλῶν δὲ δυνάμεων οὐσῶν καὶ διαφόρων κινήσεων ἐν τῇ τοῦ ἀνθρώπου ψυχῇ, καθὰ τοτὲ μὲν σπουδαῖόν τι διανοούμεθα, τοτὲ δ᾽ ἐπιθυμοῦμεν, τοτὲ δὲ θυμούμεθα, τοτὲ δὲ κρίνομεν, καὶ ἄλλοτε μὲν ἐφιέμεθα τινῶν, ἄλλοτε δὲ ἀποστρεφόμεθα, καὶ πάλιν ἄλλοτε μὲν ὁρμῶμεν, ἄλλοτε δ᾽ ἐκκλίνομεν, καὶ ποτὲ μὲν διακεί5 μεθα λυπηρῶς, ποτὲ δὲ εὐμενεῖς ἐσμεν καὶ φαιδροὶ καὶ ἀνειμένοι, πάσας ὁμοῦ τὰς τοιαύτας τῆς ψυχῆς δυνάμεις προτρέπει τὸ θεῖον πνεῦμα εὐλογεῖν τὸν κύριον. διό φησι· καί, πάντα τὰ ἐντός μου, τὸ ὄνομα τὸ ἅγιον αὐτοῦ. τοῦτο δέ που καὶ ὁ ἀπόστολος ἑρμήνευσεν εἰπών· εἴτε ἐσθίετε, εἴτε πίνετε, εἴτε τι ποιεῖτε, πάντα εἰς δόξαν τοῦ θεοῦ ποιεῖτε· τὸ γὰρ εἴτε τι ποιεῖτε πάντων ἀθρόως τυγχάνει περιληπτικόν. Εἰ δὲ καὶ σωματικώτερον βουληθείη τις ἐκλαβεῖν τὸν λόγον, εἴποι ἄν· ἐπειδὴ 10 καὶ τοῦ σώματος τοῦ ἡμετέρου πάντα τὰ ἐντὸς ἔγκατά τε καὶ σπλάγχνα βαθυτάτῃ θεοῦ σοφίᾳ κατεσκεύασται, ὡς μηδὲν ἄχρηστον εἶναι τῶν ἐν ἡμῖν, συμβάλλεσθαι δὲ τῇ τοῦ θεοῦ δοξολογίᾳ τε καὶ εὐλογίᾳ τὴν ὁμοῦ πάντων πρὸς ἄλληλα συμφωνίαν τε καὶ ἁρμονίαν, εἰκότως καὶ ταῦτα ἐπὶ τὴν τοῦ θεοῦ εὐλογίαν κέκληται. Καὶ ἄλλως· ἐπειδὴ ἕκαστον τῶν ἐν τῷ σώματι μορίων τε καὶ μελῶν καὶ σπλάγ15 χνων ὄργανον ὑπηρετικὸν τῶν τῆς ψυχῆς δυνάμεών τε καὶ ἐνεργημάτων καθέστηκεν, ἀναγκαίως διὰ τῶν ὀργάνων τὰς ἐνεργητικὰς τῆς ψυχῆς δυνάμεις ἀξίας εὐλογίας τοῦ θεοῦ γίνεσθαι παρακελεύεται.

2

20

Εὐλόγει, ἡ ψυχή μου, τὸν κύριον καὶ μὴ ἐπιλανθάνου πάσας τὰς ἀνταποδόσεις αὐτοῦ.

1–6 Πολλῶν…κύριον] Nd 63v: Eusebius; Ne 242v–243r: Eusebius fortgesetzt; Nh 452r: Eusebius; PG 23 (1264 A14–B8) 10–14 Εἰ…κέκληται] Nd 63v: Eusebius fortgesetzt; Ne 243r: Eusebius fortgesetzt; Nh 452r: Eusebius fortgesetzt; PG 23 (1264 B8–C1) 10–18 Εἰ… παρακελεύεται] Wa 165v–166r: anonym 15–18 ἐπειδὴ…παρακελεύεται] Ca 333v: ἄλλος Cb 315v: ἄλλως 8–9 εἴτε1 …ποιεῖτε1] vgl. I Kor 10,31 1 Πολλῶν…κινήσεων] πολλαὶ γὰρ δυνάμεις καὶ διάφορα κινήματα N | τοῦ ἀνθρώπου] < N 2 καθὰ] καθ᾽ ἃ A 2–5 καθὰ…ἀνειμένοι < C 2 τοτὲ1] ποτὲ N | τοτὲ2] ποτὲ N | τοτὲ3] ποτὲ N 3 τοτὲ] ποτὲ NeNh | τοτὲ…κρίνομεν < Nd | κρίνομεν] διακρίνομεν Nh | μὲν] δὲ A 4 ὁρμῶμεν NdNe am Rand Nh ὁρῶμεν AP im Text Nh 5 ὁμοῦ] οὖν Nd οὐν ὁμοῦ NeNh 5–6 ὁμοῦ…δυνάμεις] ταύτας C 8 τι < A 8–9 πάντα…ποιεῖτε1 < A 10 Εἰ…ἄν] οἱ δὲ καὶ σωματικώτερον βουληθέντες ἐκλαβεῖν τὸν λόγον εἴποιεν ἄν Nd 11 τοῦ1] τῷ Wa 14 κέκληται] καλεῖται Nd 15 Καὶ ἄλλως] im Textfluss APWa ἄλλος rubriziert Ca ἄλλως Cb μορίων] μερῶν C 15–16 σπλάγχνων ὄργανον] σπλάγνον ὀργάνων Cb 16 ὑπηρετικὸν] ὑπηρετικῶν Ca 16–17 καθέστηκεν] καθείστηκεν Ca 17 ψυχῆς + ἐδεξάμην Ca

Ps 102,2ab

16  Kommentar zu Psalm 102

Μειζόνως ἡμᾶς εὐλογεῖν τὸν κύριον ὁ λόγος παρορμᾷ προστάττων, μηδὲ μιᾶς λήθην εὐεργεσίας ποιεῖσθαι τῶν εἰς ἡμᾶς γινομένων ὑπ᾽ αὐτοῦ, ὧν εἰ διὰ παντὸς μνημονεύοιμεν, οὔποτ᾽ ἂν διαλείποιμεν εὐλογοῦντες αὐτόν.

3 Ps 102,3a–5b

Τὸν εὐιλατεύοντα πάσαις ταῖς ἀνομίαις σου, τὸν ἰώμενον πάσας τὰς νόσους σου, τὸν λυτρούμενον ἐκ φθορᾶς τὴν ζωήν σου, τὸν στεφανοῦντά σε ἐν ἐλέει καὶ οἰκτιρμοῖς, τὸν ἐμπιπλῶντα ἐν ἀγαθοῖς τὴν ἐπιθυμίαν σου. ἀνακαινισθήσεται ὡς ἀετοῦ ἡ νεότης σου.

5

Τίνες εἰσὶν αἱ τοῦ κυρίου ἀνταποδόσεις καὶ πῶς ἡμᾶς εὐηργέτησε, λέγω δὴ τοὺς ἐξ 10 ἐθνῶν αὐτῷ προκεκληρωμένους, ἀκολούθως διδάσκει· προειπὼν γὰρ καὶ μὴ ἐπιλανθάνου πάσας τὰς ἀνταποδόσεις αὐτοῦ, καταλέγει ταύτας ἑξῆς. Πρῶτον μὲν οὖν φησιν· ἐπὶ ταῖς πραχθείσαις σοι ἀνομίαις, ὦ ψυχή, ἃς πάλαι πρότερον ἀλλοτρία τυγχάνουσα τοῦ νόμου τοῦ θεοῦ καὶ ἐν πλάνῃ ἐξεταζομένη τῆς δαιμονικῆς εἰδωλολατρείας διεπράξω, αὐτὸς ἑαυτῷ ὁ κύριος ἰάσατό σε. καὶ προλα- 15 βὼν πᾶσαν ἱκετηρίαν καὶ πᾶσαν εὐχὴν καὶ πᾶσαν δέησιν τὰ ἐν ἀγνοίᾳ πραχθέντα σοι, ὅτε τὸν ἄνομον μετῄεις βίον, ἀνῆκεν ἄφεσίν σοι δοὺς ἁπάντων τῶν προτέρων ἀνομημάτων καὶ ταύτην σοι δοὺς οὐκ ἄλλως ἢ διὰ τοῦ ἱλασμοῦ ἑαυτοῦ, περὶ οὗ λέλεκται· ὃν προσέθετο ὁ θεὸς ἱλαστήριον διὰ πίστεως ἐν τῷ αὐτοῦ αἵματι, καὶ πάλιν· ἐάν τις ἁμάρτῃ, παράκλητον ἔχομεν Ἰησοῦν Χριστὸν δίκαιον. καὶ αὐτός ἐστιν 20

1–3 Μειζόνως…αὐτόν] A122v: Eusebius; P 121v: anonym; Ca 333v: Eusebius; Cb 315v: anonym; vgl. V 250v: Eusebius 2–3 ὧν…αὐτόν] Nd 63v: Theodoret fortgesetzt; Ne 243v: Theodoret fortgesetzt; Nh 452r: Theodoret fortgesetzt 10–17,2 Τίνες…κόσμου] Ca 333v: Eusebius; Cb 315v: τοῦ αὐτοῦ (= ?); vgl. PG 23 (1264 C14–D4) 10–18,4 Τίνες…εὐχαριστίαν] A 122v–123v: anonym; P 122rv: anonym 13–17,15 Πρῶτον…στέφανος] vgl. Nd 63v αὑταί εἰσιν…χαρίσματι: Eusebius; vgl. Ne 243v–244r: Eusebius; vgl. Nh 452rv: Eusebius 10 ἀνταποδόσεις] Ps 102,2b 11–12 καὶ…αὐτοῦ] Ps 102,2b 20–17,2 ἐάν…κόσμου] vgl. I Joh 2,1–2

19 ὃν…αἵματι] Rom 3,25

1 παρορμᾷ] παρακελεύεται Cb 2 γινομένων] γενομένων Cb 3 διαλείποιμεν] διαλίποιμεν CbNeNh διαλείπωμεν Nd 10 εὐηργέτησε] εὐεργετῆσαι Ca 11 προκεκληρωμένους] προσκεκληρωμένους Cb 13 σοι] σου Cb 14 ἐξεταζομένη + τοῦ θεοῦ Ca 15 ἑαυτῷ < Cb κύριος] σωτὴρ darüber κύριος A | καὶ < Cb 16 δέησιν + καὶ Cb | τὰ] τὴν Ca 17 μετῄεις] μήτε εἰς Ca διῆγες Cb | ἀνῆκεν…δοὺς] παρεῖδεν ἄνεσίν σοι διδοὺς Cb 19 προσέθετο] προεθετο Ca 20 τις] τι A

Ps 102,2ab – Ps 102,3a–5b  17

5

10

15

20

ἱλασμὸς ὑπὲρ τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν, οὐχ ὑπὲρ τῶν ἡμετέρων δὲ μόνον, ἀλλὰ καὶ ὑπὲρ ὅλου τοῦ κόσμου. Ἔπειτα μετὰ τὸ ἀφέσεως τυχεῖν ἀνομιῶν καὶ τῆς αὐτοῦ κλήσεως καὶ μερίδος καταξιῶσαί σε, ὁπότε διὰ τὸ ἐν θνητῷ βίῳ ἐξετάζεσθαι συνέβη σε νοσεῖν, ὦ ψυχή, ἐν ἀσθενείαις περιπίπτειν ὑπολισθήσασαν τοῖς ἀνθρωπίνοις πάθεσιν, καὶ ταύτας τὰς νόσους ὁ σὸς οὐ μόνον κύριος, ἀλλὰ καὶ σωτὴρ ἰάσατο καὶ ἐθεράπευσε λογικοῖς καὶ σωτηρίοις αὐτοῦ φαρμάκοις τοῖς ἐν ταῖς θείαις αὐτοῦ γραφαῖς καταβεβλημένοις. Καὶ τρίτον ἐπὶ τούτοις τὴν ζωήν σου μέλλουσαν χωρεῖν εἰς φθορὰν καὶ καταπίνεσθαι ὑπὸ τοῦ θανάτου, κατὰ τὸ ψυχὴ ἡ ἁμάρτουσα αὕτη ἀποθανεῖται, ἀκόλουθα πάλιν τῷ αὐτοῦ πράττων ἐλέῳ ὁ τῶν ὅλων θεός, λύτρα δοὺς ὑπὲρ σοῦ τῷ θανάτῳ τὸ αἵμα τοῦ ἰδίου παιδὸς ἐλυτρώσατό σε. λυτρωσάμενος δὲ τῆς φθορᾶς καιρῷ ποτε τὴν ἀφθαρσίαν ἐνδύσει σε, εἶτα καὶ στεφανώσει ὡς δεῖ δυναμένην λέγειν· τὸν καλὸν ἀγῶνα ἠγώνισμαι, τὸν δρόμον τετέλεκα, τὴν πίστιν τετήρηκα. λοιπὸν ἀπόκειταί μοι ὁ τῆς δικαιοσύνης στέφανος. Ἐπειδὴ δὲ καὶ μετὰ πάντα ταῦτα ἄλλη τις αὐτῇ περιλείπεται ἐλπὶς ἡ τῆς ἀναστάσεως, διὰ τοῦτο ἐπιφέρεται πᾶσι τὸ ἀνακαινισθήσεται ὡς ἀετοῦ ἡ νεότης σου, ὥστε ἀνακαινίζεσθαι αὐτὴν τὸν παλαιὸν ἀποτιθεμένην ἄνθρωπον, τὸν δὲ νέον ἀνακαινούμενον εἰς ἐπίγνωσιν τοῦ κτίσαντος ἀναλαμβάνουσαν. οὕτως δέ, φησίν, ἡ νεότης σου ἀνακαινισθήσεται ὡς μηδέποτε παλαιοῦσθαι μηδὲ εἰς φθορὰν αὖθις χωρεῖν, ἀεὶ δὲ παραμένειν ἐν τῷ νεάζειν ἐν τῇ ἀφθάρτῳ ζωῇ. ἐπειδὴ ἀετὸς πάντων ὀρνέων ἐστὶ τὸ βασιλικώτατον, ἀλλὰ καὶ ὑψιπετέστατον μόνον τε ζῴων ἡλίου φωτὸς μαρμαρυγαῖς ἀντωπεῖν δυνατὸν καὶ ἀτενὲς ἀφορᾶν αὐτῷ, εἰκότως τὴν 3–8 Ἔπειτα…καταβεβλημένοις] vgl. PG 23 (1264 D4–9) 5–8 καὶ…καταβεβλημένοις] Ca 334r: Eusebius; Cb 316r: Eusebius 9–12 Καὶ…σε] vgl. PG 23 (1264 D9–1265 A2) 10–13 ἀκόλουθα…σε] Ca 334r: Eusebius; Cb 316r: Eusebius 13–15 εἶτα…στέφανος] Ca 334r: Eusebius; Cb 316r: Eusebius 18–18,2 ὥστε…παρέβαλεν] Ca 334r: Eusebius; Cb 316r: Eusebius; PG 23 (1265 B9–C6) 20–18,2 ὡς…παρέβαλεν] vgl. Nd 64r ὡς μηκέτι…γενησόμενον: Athanasius und Eusebius fortgesetzt; vgl. Ne 245r: Theodoret fortgesetzt; vgl. Nh 452v: Athanasius und Eusebius fortgesetzt; 10 ψυχὴ…ἀποθανεῖται] Ez 18,4 13 ἀφθαρσίαν ἐνδύσει] vgl. I Kor 15,53.54 13–15 τὸν… στέφανος] II Tim 4,7–8 18 τὸν1 …ἄνθρωπον] vgl. Eph 4,22 18–19 τὸν2 …κτίσαντος] vgl. Kol 3,10 4 ἐν θνητῷ P fenestra für etwa vier Buchstaben und τῷ A 6 νόσους] νόσσους Ca | ὁ… σωτὴρ] σου ὁ κύριος καὶ σωτὴρ Ca ὁ κύριος καὶ σωτὴρ Cb 9 φθορὰν] φθραν A 10 ἁμάρτουσα] ἁμαρτάνουσα A t.r. 11 τῷ αὐτοῦ] τῶ ἑαυτοῦ Ca τοῦ ἑαυτοῦ Cb | ἐλέῳ] ἐλέους C | τὸ + ἴδιον C 12 καιρῷ] καιροῦ C 13 δεῖ] δὴ C 18 ἀποτιθεμένην] ἀποθεμένην Cb 19 κτίσαντος + αὐτὸν Cb | οὕτως] οὕτω Cb 20 μηδέποτε] μηκέτι Cb 21 ἐπειδὴ] ἐπεὶ ὁ Cb 22 ὑψιπετέστατον] ὑψιπέστατος Cb | μόνον…ζῴων] μόνον δὲ ζῷον Ca μόνος δὲ ζῴων Cb 23 δυνατὸν] δυνατὸς Cb

18  Kommentar zu Psalm 102

ἀνανέωσιν τῆς ψυχῆς καὶ τὴν ἀπὸ γῆς εἰς οὐρανοὺς πτῆσιν τόν τε βίον αὐτῆς τὸν ἐν ἄκρῳ φωτὶ γενησόμενον ἀετοῦ φύσει παρέβαλεν. τούτων οὖν ἁπάντων μὴ ἐπιλανθάνου, φησίν, ὦ ψυχή, ἀλλ᾽ ἐφ᾽ ἑκάστῳ τὴν προσήκουσαν ἀποδίδου τῷ κυρίῳ εὐλογίαν τε καὶ εὐχαριστίαν.

4 Ps 102,7ab

Ἐγνώρισε τὰς ὁδοὺς αὐτοῦ τῷ Μωυσῇ, τοῖς υἱοῖς Ἰσραὴλ τὰ θελήματα αὐτοῦ.

5

Tὸν νέον λαὸν τὸν κατὰ θεὸν κτιζόμενον καὶ τὴν ἐξ ἐθνῶν ἐκκλησίαν συστᾶσαν νέαν γενεάν, ἐπὶ τὴν μάθησιν ἡμᾶς ὁ λόγος ἀνάγει τῆς παλαιᾶς ἱστορίας φάσκων· εἰ βούλει πεισθῆναι καὶ μαρτυρίας λαβεῖν τῶν προειρημένων, ἔντυχε τοῖς Mωσέως γράμμασιν· ἐξ αὐτῶν γὰρ μαθήσῃ, ὡς ἕκαστα τῶν δεδηλωμένων ἀληθῆ τυγχάνει· 10 καὶ γὰρ ταῖς ἀνομίαις τοῦ ἐν Aἰγύπτῳ τυγχάνοντος λαοῦ ἵλεως γέγονε, καὶ τὰς νόσους αὐτῶν ἰάσατο, ὥστε λέγεσθαι· καὶ οὐκ ἦν ἐν ταῖς φυλαῖς αὐτῶν ὁ ἀσθενῶν. ἔτι δὲ καὶ τῆς ἐν Αἰγύπτῳ φθορᾶς τῆς κατὰ τὴν αἰγυπτιακὴν εἰδωλολατρείαν αὐτοὺς ἐλυτρώσατο νίκης τε καὶ στεφάνων αὐτοὺς κατὰ τῶν Αἰγυπτίων ἠξίωσεν ἐνέπλησέ τε αὐτῶν τὴν ἐπιθυμίαν ἀγαθῶν ἐν ἐλευθερίᾳ ζῆν αὐτοὺς καταξιώσας καὶ 15 θείων διδασκαλίων τροφῆς τε περὶ ἧς εἴρηται· ἄρτον ἀγγέλων ἔφαγεν ἄνθρωπος· ταύτας γὰρ τὰς ὁδοὺς τοῦ θεοῦ πρῶτος Μωυσῆς ἐδίδαξε γνωρίσαντος αὐτῷ τοῦ θεοῦ. καὶ πάντες γε οἱ υἱοὶ Ἰσραὴλ αὐτὰ δὴ ταῦτα πάλαι πρότερον ἐπαιδεύοντο τοῦ κυρίου διὰ τῆς Μωυσέως γραφῆς τὰ θελήματα αὐτοῦ διδάσκοντος αὐτούς. ἐκ τῆς αὐτῆς δὲ Μωυσέως γραφῆς μαθήσῃ, ὁποῖα κρίματα παρέσχε τοῖς ἀδικουμένοις· 20 κρίσει γὰρ δικαίᾳ μετῆλθε τοὺς Αἰγυπτίους πληγαῖς θεηλάτοις κολάσας αὐτοὺς ὑπὲρ τῶν παρ᾽ αὐτῶν ἠδικημένων υἱῶν Ἰσραήλ. καὶ ἄλλα δ᾽ ἂν εὕροις ἐκ τῆς

7–19,2 Tὸν…ἐπιστάμενος] A 125r: ἄλλως P 123v: anonym; Wa 166v: Eusebius; 19–22 ἐκ… Ἰσραήλ] Ca 334r: Eusebius; Cb 316r: Eusebius; PG 23 (1265 C10–14) 2–3 μὴ ἐπιλανθάνου] Ps 102,2b 3–4 τῷ…εὐλογίαν] vgl. Ps 102,1b.2a 7 λαὸν…κτιζόμενον] vgl. Ps 101,19b 8 γενεάν] vgl. Ps 101,19a 11 ταῖς ἀνομίαις] Ps 102,3a 11–12 τὰς νόσους] Ps 102,3b 12 καὶ…ἀσθενῶν] Ps 104,37b 16 ἄρτον…ἄνθρωπος] Ps 77,25a 1 οὐρανοὺς] οὐρανὸν Ca 2 παρέβαλεν] παρέβαλλε P 9 πεισθῆναι] P2 Wa πεισθεὶς A Mωσέως] μωσέος P 11 τυγχάνοντος λαοῦ ~ Wa 12 αὐτῶν1] ἑαυτῶν Wa 13 φθορᾶς] φορᾶς Wa 16 ἄρτον] aus ἄρτων oder umgekehrt P2 ἄρτων A 18 οἱ < Wa | πάλαι πρότερον] ταλαιπωρότερον Wa 19 Μωυσέως] μωυσέος aus μωυσέως wie es scheint P 19–20 τὰ… γραφῆς < Wa 20 Μωυσέως] μωυσέος aus μωυσέως wie es scheint P | παρέσχε Wa aus παρέσχες P παρέσχες A 21 πληγαῖς…αὐτοὺς < Wa 22–19,1 ἐκ…παραπλήσια] μυρία Wa

Ps 102,3a–5b – Ps 102,13a–14a  19

Μωυσέως γραφῆς τούτοις παραπλήσια, ἅπερ ὁ νέος λαὸς προστάττεται μανθάνειν ἅτε μὴ πρότερον αὐτὰ ἐπιστάμενος.

5 Οἰκτίρμων καὶ ἐλεήμων ὁ κύριος μακρόθυμος καὶ πολυέλεος. 5

Ps 102,8ab

Εὑρήσεις δὲ καὶ ταῦτα ἐν τῇ Μωυσέως γραφῇ εἰρημένα, ἔνθα εἴρηται· κύριος μακρόθυμος καὶ πολυέλεος καὶ ἀληθινός· ποιῶν ἔλεος εἰς χιλιάδας. διὰ τοῦτό φησιν ὁ λόγος· ἐγνώρισε τὰς ὁδοὺς αὐτοῦ τῷ Μωυσῇ· τὰς γὰρ ἀρετὰς αὐτοῦ, καθ᾽ ἃς τὰ πάντα διοικεῖ, καὶ τὰς φιλανθρώπους δυνάμεις, καθ᾽ ἃς οἰκτίρμων καὶ μακρόθυμος καὶ πολυέλεος τυγχάνει, ἐγνώρισε τῷ Μωυσῇ.

6 10

Καθὼς οἰκτίρει πατὴρ υἱούς, οἰκτίρησεν κύριος τοὺς φοβουμένους αὐτόν, ὅτι αὐτὸς ἔγνω τὸ πλάσμα ἡμῶν.

Tοῦ θείου λόγου καθόλου πάσῃ ψυχῇ τῇ αὐτῷ ἀνακειμένῃ τῇ τε παραδηλωθείσῃ διὰ τῶν ἔμπροσθεν γενεᾷ καὶ τῷ νέῳ λαῷ τὴν προεκτεθεῖσαν ποιησαμένου διδασκαλί15 αν, ἐκ προσώπου λοιπὸν ἁπάντων τῶν λόγῳ μεμαθητευμένων τὰ ἑξῆς ἐπιλέγεται μαρτυρούντων ἀλήθειαν τοῖς ἀνωτέρω λελεγμένοις· καὶ γὰρ ἡμῶν αὐτῶν τῶν ἐξ ἐθνῶν προσεληλυθότων αὐτῷ τὰς ἀνομίας ἀνῆκε διὰ τοῦ Χριστοῦ αὐτοῦ ἀγαθὰ ἀντὶ κακῶν ἡμῖν ἀποδοὺς ὡς φιλάνθρωπος καὶ οἰκτίρμων. καὶ ἐμάκρυνε δὲ ἀφ᾽ ἡμῶν τὰ ἁμαρτήματα τοσοῦτον πόρρω ποιήσας, ὅσον ἀφεστήκασιν ἀνατολαὶ ἀπὸ

5–9 Εὑρήσεις…Μωυσῇ] A 125v: Eusebius; P 123v: Eusebius; vgl. V 251r: anonym 13–20,6 Tοῦ…ἡμᾶς] A 126v–127r: Eusebius; (am Rand, ἄλλος φησιν in der Zeile) P 124v: Eusebius; vgl. V 251v: Eusebius 5–6 κύριος…χιλιάδας] vgl. Ex 34,6–7 7 ἐγνώρισε…Μωυσῇ] Ps 102,7a 9 ἐγνώρισε… Μωυσῇ] Ps 102,7a 18 οἰκτίρμων] Ps 102,8a 18–19 ἐμάκρυνε…ἁμαρτήματα] Ps 102,12b 19–20,1 ὅσον…δυσμῶν] vgl. Ps 102,12a 1 Μωυσέως] μωυσέος aus μωυσέως wie es scheint P 5 Μωυσέως] μωυσέος aus μωυσέως wie es scheint P 8 πάντα] σύμπαντα A | διοικεῖ] διέπει V 12 ἡμῶν A + Vers 14b als Lemma P 13 αὐτῷ] αὐτῶν A

Ps 102,13a–14a

20  Kommentar zu Psalm 102

δυσμῶν. οὕτως οὖν ὥσπερ ἀπὸ σκότους τῆς τῶν ἁμαρτημάτων ἀγνοίας ἐπὶ τὸ φῶς τῆς αὐτοῦ γνώσεως μετεστήσατο ἡμᾶς. καὶ ταῦτ᾽ ἔπραξεν ὡς ἀγαθὸς πατὴρ σπλαγχνιζόμενος ἐφ᾽ υἱοῖς μεμηνόσι καὶ ἐπὶ κακῶς διακειμένοις τέκνοις μείζονα οἶκτον ἀναλαβών· τὸν αὐτὸν γὰρ τρόπον καὶ αὐτὸς ᾠκτείρησεν ἡμᾶς ἐξ ἀθέων καὶ ἀφόβων εὐσεβεῖς καὶ φοβουμένους αὐτὸν ἀπεργασάμενος. καὶ τοῦτ᾽ ἔπραττεν εἰδὼς ἔργον 5 αὐτοῦ καὶ πλάσμα ὑπάρχοντας ἡμᾶς.

7 Ps 102,17a–18b

Τὸ δὲ ἔλεος τοῦ κυρίου ἀπὸ τοῦ αἰῶνος καὶ ἕως τοῦ αἰῶνος ἐπὶ τοὺς φοβουμένους αὐτόν, καὶ ἡ δικαιοσύνη αὐτοῦ ἐπὶ υἱοὺς υἱῶν τοῖς φυλάσσουσι τὴν διαθήκην αὐτοῦ καὶ μεμνημένοις τῶν ἐντολῶν αὐτοῦ τοῦ ποιῆσαι αὐτάς.

10

Τοιαῦτα δ᾽ ἂν μυρία εὕροις ἐν ταῖς ἱστορίαις· διὰ γὰρ τὴν τοῦ Ἀβραὰμ δικαιοσύνην καὶ διὰ τὴν τοῦ Ἰσαάκ τε καὶ Ἰακὼβ τὸν ἐξ αὐτῶν φύντα μετὰ ταῦτα λαὸν τῆς κλήσεως τῆς οἰκείας ἐπισκοπῆς κατηξίωσε. τοῦτο γοῦν ὁ λόγος διδάσκει διὰ Μωυσέως εἰπών· μὴ εἴπης· διὰ τὰς δικαιοσύνας μου ἐξελέξατό με κύριος· σὺ γὰρ εἶ 15 λαὸς σκληροτράχηλος· ἀλλὰ διὰ τὸ ἀγαπᾶν τοὺς πατέρας σου.

8 Ps 102,19ab

Κύριος ἐν τῷ οὐρανῷ ἡτοίμασε τὸν θρόνον αὐτοῦ, καὶ ἡ βασιλεία αὐτοῦ πάντων δεσπόζει.

1–5 ὥσπερ…ἀπεργασάμενος] Ca 334v: Eusebius; Cb 316v: Eusebius; PG 23 (1268 A2–8) 12–14 Τοιαῦτα…κατηξίωσε] vgl. Nd 65v μυρία…κατηξίωσε: Theodoret; vgl. Ne 250v: anonym; vgl. Nh 454v: Theodoret fortgesetzt 12–16 Τοιαῦτα…σου] A 127v–128r: Eusebius; P 125rv: Eusebius 12–14 διὰ…κατηξίωσε] PG 23 (1268 C3–6) 14–16 τοῦτο…σου] AS III 485,27–31 15–16 μὴ…σου] vgl. Dtn 4,37; 9,6 2 ἀγαθὸς + ὁ Ca 3 ἐφ᾽] ἐπὶ C | μεμηνόσι] μεμηνῶσιν Ca 4 ᾠκτείρησεν] aus οἰκτείρησεν wie es scheint P οἰκτείρησεν ACa 13 διὰ…Ἰακὼβ] τὴν τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τὴν τοῦ Ἰακὼβ Nd τὴν τοῦ Ἰσαὰκ καὶ Ἰακὼβ Ne τὴν τοῦ Ἰακὼβ Nh | μετὰ ταῦτα < Nd 14 κλήσεως + καὶ N 15 Μωυσέως] Μωυσέος P

Ps 102,13a–14a – Ps 102,20a–c  21

Ἀκριβῶς δὲ τὸ πάντων δεσπόζειν εἴρηται, ἀλλ᾽ οὐ πάντων βασιλεύειν, ἐπεὶ μὴ πάντες ἄξιοι τυγχάνουσι τῆς αὐτοῦ βασιλείας. διὸ τοῖς τὸν εὐαγγελικὸν κατορθοῦσι βίον τὴν τῶν οὐρανῶν βασιλείαν ὁ σωτὴρ ἐπηγγείλατο. δεσπόζει δὲ πάντων καθ᾽ ἑτέραν ἐπίνοιαν καὶ τῶν ἀναξίων τῆς βασιλείας αὐτοῦ κρατῶν οἷα δὴ πάντων 5 κύριος.

9 Εὐλογεῖτε τὸν κύριον, πάντες οἱ ἄγγελοι αὐτοῦ, δυνατοὶ ἰσχύϊ ποιοῦντες τὸν λόγον αὐτοῦ τοῦ ἀκοῦσαι τῆς φωνῆς τῶν λόγων αὐτοῦ. Ἀνωτέρω μὲν τὸ θεῖον πνεῦμα τὴν τοῦ ἀνθρώπου ψυχὴν ἐκάλει ἐπὶ τὴν εὐχαριστίαν 10 καὶ τὴν εὐλογίαν τοῦ θεοῦ φάσκον· εὐλόγει ἡ ψυχή μου τὸν κύριον. νῦν δ᾽ ἐπειδὴ τοῦ θρόνου τοῦ θεοῦ ἐμνημόνευσε καὶ τῶν οὐρανίων διατριβῶν, ἃς τοῖς ἀξίοις ὁ θεὸς ἡτοίμασε, σφόδρα ἀκολούθως ταῖς οὐρανίαις δυνάμεσι συγχαίρειν τῇ τῆς ψυχῆς σωτηρίᾳ παρακελεύεται κατὰ τὸν σωτηρίον λόγον φήσαντα· χαρὰν ἔσεσθαι ἐν τῷ οὐρανῷ ἐπὶ ἁμαρτωλῷ μετανοοῦντι. ἀλλὰ καὶ εἰς ἓν τέλος ἄγει τὴν τοῦ 15 ἀνθρώπου ψυχὴν καὶ τὰς οὐρανίους δυνάμεις· τὸ γὰρ αὐτὸ τῆς εὐλογίας ἔργον καὶ ταύτῃ κἀκείναις ἐπιτάττει. ἀλλὰ καὶ ἀναβλέπειν τὴν ψυχὴν παρορμᾷ μετὰ τὰ πρῶτα ἀκολούθως διδάσκων αὐτήν, πόσαι δυνάμεις ἤδη θείων ἀγγέλων καὶ πνευμάτων ἁγίων εὐλογοῦσι τὸν θεόν, τὸν οὐρανίον οἰκοῦσι χῶρον. διὸ δὴ παιδεύων μὴ ἀγνοεῖν τὰς οὐρανίους δυνάμεις, ζηλοῦν δὲ αὐτὰς καὶ μιμεῖσθαι τὸν θεὸν εὐλογού-

1–5 Ἀκριβῶς…κύριος] A 128r: Eusebius; P 125v: anonym; Ca 335r: Eusebius; Cb 317r: Eusebius; Wa 166v: Eusebius; vgl. V 252r: Eusebius; PG 23 (1268 C14–D5) 9–16 Ἀνωτέρω… ἐπιτάττει] Ca 335v: Eusebius; Cb 317v: Eusebius; PG 23 (1268 D8–1269 Α8) 9–22,5 Ἀνωτέρω…αὐτόν] Wa 166v–167r: anonym 9–22,10 Ἀνωτέρω…ποιεῖν] A 128rv: anonym; P 125v–126r: anonym 14–16 ἀλλὰ…ἐπιτάττει] vgl. Nd 66r: Theodoret fortgesetzt; vgl. Ne 251r: Eusebius; vgl. Nh 454v: Eusebius 3 τὴν…βασιλείαν] vgl. Mt 5,3 und öfter 4–5 πάντων κύριος] Act 10,36 10 εὐλόγει…κύριον] Ps 102,1b.2a; vgl. Ps 102,22c 11 θρόνου] vgl. Ps 102,19a 12 ἡτοίμασε] Ps 102,19a 13–14 χαρὰν…μετανοοῦντι] vgl. Lk 15,7 1 τὸ] τῶ Ca | βασιλεύειν APWaV δεσπόζει C 2 αὐτοῦ APCV ἑαυτοῦ darüber αὐτῆς Wa τὸν] τῶν Wa 10 φάσκον] φάσκων ACa 11–12 καὶ…ἡτοίμασε < Wa 13 ἔσεσθαι APC (ἔσται Lk 15,7) γίνεσθαι Wa (γίνεται Lk 15,10) 14 τῷ < Wa | ἐπὶ + ἑνὶ C t.r. 14–22,1 ἀλλὰ… εὐλογούσας < Wa 14 τοῦ < C 16 κἀκείναις] κακείνοις Cb

Ps 102,20a–c

22  Kommentar zu Psalm 102

σας φησίν· εὐλογεῖτε τὸν κύριον, οἱ ἄγγελοι αὐτοῦ, δυνατοὶ ἰσχύϊ. τὰ μὲν κατὰ σέ, φησίν, ὦ ψυχή, ἐξασθενεῖ πρὸς τὸ κατ᾽ ἀξίαν ὑμνεῖν τὸν θεόν, ἐκ μέρους δ᾽ ὅμως τοῦτο ποιεῖτω. ἴσθι δέ, ὅτι οἱ ἄγγελοι αὐτοῦ δυνατοὶ ἰσχύϊ ὄντες καὶ ἀδιαπτώτως τὸν λόγον αὐτοῦ ποιοῦντες ἄξιοί τε ὄντες ἀκούειν αὐτοῦ τῆς φωνῆς καὶ τῶν αὐτοῦ λόγων πρεπόντως καὶ κατ᾽ ἀξίαν εὐλογοῦσιν αὐτόν. εἰ δὲ καὶ ἐν ἀνθρώποις εἶεν 5 τινὲς ἰσάγγελον βίον μετερχόμενοι, ἅτε τὴν εἰκόνα τοῦ ἐπουρανίου φοροῦντες, ἰσχύοντές τε καὶ αὐτοὶ ποιεῖν τὸν λόγον καὶ δυνατοὶ τῆς φωνῆς αὐτοῦ ἐπακούειν κατὰ τὸν φήσαντα· πάντα ἰσχύω ἐν τῷ ἐνδυναμοῦντί με, καὶ οὗτοι ἰσάγγελοι ὄντες εὐλογείτωσαν αὐτόν. μηδεὶς δὲ τῶν παραβαινόντων τὸν λόγον αὐτοῦ καὶ παρακουόντων τῆς φωνῆς αὐτοῦ προπετέστερον τολμάτω τοῦτο ποιεῖν. 10

10 Ps 102,21ab

Εὐλογεῖτε τὸν κύριον, πᾶσαι αἱ δυνάμεις αὐτοῦ, λειτουργοὶ αὐτοῦ ποιοῦντες τὸ θέλημα αὐτοῦ. Πολλῶν ὄντων ταγμάτων ἐν τοῖς ἐπουρανίοις, ὧν ἐκ μέρους τινὰ καταλέγει ὁ ἀπόστολος φάσκων· ὑπὲρ ἄνω πάσης ἀρχῆς καὶ ἐξουσίας καὶ δυνάμεως καὶ κυριότητος καὶ παντὸς ὀνόματος ὀνομαζομένου οὐ μόνον ἐν τῷ αἰῶνι τούτῳ, ἀλλὰ καὶ ἐν τῷ 15 μέλλοντι· καὶ πάλιν· εἴτε ὁρατὰ εἴτε ἀόρατα εἴτε θρόνοι εἴτε κυριότητες εἴτε ἀρχαὶ εἴτε ἐξουσίαι, ἓν τάγμα τούτων τὸ ἀγγελικὸν καταλέξας ἐν τῷ ψαλμῷ ὁ λόγος ἑξῆς ὁμοῦ τῶν λοιπῶν ἁπάντων μίαν συνάφειαν ποιεῖται, ὡς ἂν μὴ ἀναγκάζοιτο λέγειν εὐλογεῖτε τὸν κύριον θρόνοι αὐτοῦ καὶ ἐξουσίαι αὐτοῦ καὶ ὅσα ἄλλα τοιαύτης ἠξίωται τιμῆς. διὸ συλλήβδην ὁμοῦ πάσας τὰς δυνάμεις ἐπὶ τὴν εὐλογίαν καλεῖ. 20

1–10 εὐλογεῖτε…ποιεῖν] Ca 335v: καὶ μετ᾽ ολίγα Cb 317v: καὶ μετ᾽ ολίγα 1–2 τὰ…θεόν] vgl. Nd 66r: Theodoret und Gregor von Nazianz; vgl. Ne 251v: Theodoret und Gregor von Nazianz; vgl. Nh 454v: Theodoret Gregor von Nazianz 1–10 τὰ…ποιεῖν] PG 23 (1269 A10–B9) 13–20 Πολλῶν…καλεῖ] Ca 335v: Eusebius; Cb 317v: Eusebius; AS III 486,5–20 13–23,5 Πολλῶν…αὐτοῦ] vgl. V 252v: Eusebius 13–23,14 Πολλῶν…εἰσίν] A 129rv: Eusebius; P 126rv: Eusebius 8 πάντα…με] Phil 4,13 1,16

14–16 ὑπὲρ…μέλλοντι] Eph 1,21

16–17 εἴτε1 …ἐξουσίαι] vgl. Kol

1 φησίν + οὖν Wa 4–5 ἄξιοί…λόγων < Wa 4 ὄντες < Cb | αὐτοῦ2 …φωνῆς] τῆς φωνῆς αὐτοῦ ~ Cb 4–5 τῶν…λόγων] τῶν λόγων αὐτοῦ ~ Cb 5 εὐλογοῦσιν] ὑμνοῦσιν Wa 5–10 εἰ…ποιεῖν < Wa 6 τινὲς + τὸν Cb 7 τε] δὲ Cb | λόγον + αὐτοῦ C 9 εὐλογείτωσαν] εὐλογήτωσαν Ca 17 καταλέξας ἐν] καταδέξασθαι CaPitra καταλέξας Cb 20 διὸ] δύο Ca Pitra

Ps 102,20a–c – Ps 102,22a–c  23

Ἀλλ᾽ ἐπειδήπερ εἰσὶ καὶ ἀντικείμεναι δυνάμεις καὶ ἀρχαὶ καὶ ἐξουσίαι καὶ κοσμοκράτορες τοῦ σκότους τούτου καὶ πνευματικὰ τῆς πονηρίας, σφόδρα ἀναγκαίως ἐπιφέρει, τίνας βούλεται καὶ ὁποίας δυνάμεις εὐλογεῖν τὸν κύριον, ὅτι μὴ πάσας, μὴ δὴ τὰς ἐναντίας, ἀλλὰ μόνας τὰς ἀξίας. διό φησιν· λειτουργοὶ αὐτοῦ 5 ποιοῦντες τὸ θέλημα αὐτοῦ. εἰ δὲ καὶ ταύταις προστάττει τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον εὐλογεῖν, καὶ αὐτῶν ἕτερόν ἐστιν ὡς καὶ τῶν ἀγγέλων. δυνάμεις δὲ θεοῦ ἡγητέον λέγεσθαι ἤτοι ζῳὰ λογικά τινα πνεύματα ταύτην τὴν προσηγορίαν διὰ τὴν ἐνυπάρχουσαν αὐτοῖς πληρεστάτην δύναμιν ἐσχηκότα ἢ πάντα 〈τά〉, ἵν᾽ οὕτως εἴπω, στρατιωτικὰ τάγματα τῶν λογικῶν. κατ᾽ ἄμφω δὲ ταῦτα σημαινόμενα ὁ τοῦ θεοῦ 10 υἱὸς κύριος τῶν δυνάμεών ἐστιν. διὸ καὶ εὐλογοῦσιν αὐτὸν ὄντα κύριον ἑαυτῶν. αὗται δὲ κατὰ διττὸν σημαινόμενον αἱ δυνάμεις λειτουργοί εἰσι θεοῦ ὑπηρετοῦσαι αὐτῷ εἰς ἃ βούλεται ποεῖν δι᾽ αὐτῶν ἐπ᾽ εὐεργεσίᾳ καὶ ὠφελείᾳ τοῦ παντός. διὸ καὶ ποιεῖν τὰ θελήματα αὐτοῦ εἴρηνται. προαπέδειξεν ἡμῖν ὁ λόγος, ὅτι τὰ ἐν πρακτέοις κυρίως ἀγαθὰ οὐκ ἄλλα τῶν ἀρετῶν ὄντα τοῦ θεοῦ θελήματα εἰσίν.

11 15

Εὐλογεῖτε τὸν κύριον, πάντα τὰ ἔργα αὐτοῦ ἐν παντὶ τόπῳ τῆς δεσποτείας αὐτοῦ. εὐλόγει, ἡ ψυχή μου, τὸν κύριον.

Ps 102,22a–c

Ἡ τῆς ἀκολουθίας διάνοια τοῦτον ἔοικεν ὑποβάλλειν τὸν νοῦν· εἰ μὲν ἀγγέλων ἦν, φησίν, μόνον καὶ θείων δυνάμεων καὶ οὐρανίων λειτουργῶν θεοῦ τὸ εὐλογεῖν

1–4 Ἀλλ᾽…ἀξίας] Ca 335v: Eusebius; Cb 317v: Eusebius 1–5 Ἀλλ᾽…αὐτοῦ] vgl. Nd 66r: Eusebius; vgl. Ne 252v: Eusebius; vgl. Nh 455r: Eusebius 1–14 ἐπειδήπερ…εἰσίν] Wa 167r: Eusebius; vgl. PG 23 (1269 B12–C6) 11–13 δυνάμεις…εἴρηνται] Ca 335v: καὶ μετ᾽ ολίγα Cb 317v: καὶ μετ᾽ ολίγα 18–24,6 Ἡ…αὐτοῦ] Ca 335v: Eusebius; Cb 317v: Eusebius; PG 23 (1269 C9–D5) 18–24,10 Ἡ…ἀπεργάζεται] Nd 66rv: Theodoret fortgesetzt; Ne 253rv: Theodoret fortgesetzt; Nh 455rv: Eusebius 18–25,2 Ἡ…κυρίῳ] A 129v–130r: Eusebius; P 126v–127r: Eusebius 1–2 ἀρχαὶ…πονηρίας] vgl. Eph 6,12 αὐτόν] vgl. Ps 102,21ab

10 κύριος…δυνάμεών] t.r. häufig

19–24,1 θείων…

1 Ἀλλ᾽ ἐπειδήπερ] ἐπειδήπερ C ἐπειδήπερ δὲ Wa 1–2 καὶ4 …πονηρίας] κατὰ τὸν θεῖον ἀπόστολον Wa 2 κοσμοκράτορες] am Rande ohne Verweiszeichen τοῦ κόσμου ergänzt A 4 δὴ A δὲ PCWaN | τὰς ἀξίας] τοὺς ἀξίους Wa 4–11 λειτουργοὶ…δυνάμεις < Wa 6 αὐτῶν] αὐτὰς P | ἀγγέλων] braunes Verweiszeichen ohne Note in P 7 ζῳὰ Hammerstaedt ζῶα AP 11 δυνάμεις] nach θεοῦ C | λειτουργοί + αὐτοῦ Wa 13–14 προαπέδειξεν…ἀγαθὰ < Wa 13 πρακτέοις] aus πρακτοῖς P (?) πρακτοῖς A 14 τοῦ…εἰσίν] ὡς ἀποδέδεικται Wa 18 Ἡ +

24  Kommentar zu Psalm 102

αὐτόν, καλῶς ἂν εἶχέ σε, ὦ ψυχή, ὑποστέλλεσθαι καὶ μετρεῖν σαυτὴν τοῖς κρείττοσι παραχωροῦσα τὴν εὐλογίαν. ἐπειδὴ δὲ ὁ θεῖος λόγος πᾶσι τοῖς ἔργοις αὐτοῦ εὐλογεῖν τὸν κύριον προστάττει – προσήκει γὰρ πᾶσαν τὴν κτίσιν κατὰ τὴν αὐτῆς δύναμιν τὸν πρέποντα ὕμνον ἀποδιδόναι τῷ θεῷ – τί μέλλεις, ὦ ψυχή, οὐχὶ καὶ αὐτή, ἅτε ἔργον οὐκ εὐκαταφρόνητον οὖσα τοῦ θεοῦ, ἀλλὰ κατ᾽ εἰκόνα τὴν αὐτοῦ πεποιημένη, ἀνεγείρειν σαυτὴν ἐπὶ τὴν θεολογίαν καὶ εὐλογίαν αὐτοῦ; μὴ γὰρ νόμιζε, παρὰ τὸν τόπον ἐπιτηδείους τινὰς εἶναι τῇ εὐλογίᾳ καὶ πάλιν ἑτέρους ἀνεπιτηδείους τόπου ἕνεκα· οὐδὲ γὰρ μᾶλλον ἐν οὐρανῷ ἢ ἐπὶ γῆς ὁ εὐλογῶν εὐλογεῖ· ἐν παντὶ γὰρ τόπῳ τῆς δεσποτείας αὐτοῦ ἡ ἀρετὴ διὰ τῶν ἀγαθῶν πράξεων ἀξίους τοῦ εὐλογεῖν αὐτὸν τοὺς εὐλογοῦντας ἀπεργάζεται. ἀλλὰ καὶ αὐτὰ τὰ στοιχεῖα καὶ τὰ μέρη τοῦ κόσμου σιωπῶντα, ἅτε δὴ ἄλογα καὶ ἄψυχα ὄντα, καὶ αὐτὸ μόνον ὁρώμενα καὶ τῇ χρείᾳ τοῦ παντὸς συμβαλλόμενα τά τε τῶν θηρίων βλαπτικώτατα καὶ τὰ ἑρπετὰ καὶ ὅσα ἄλλα νενόμισται οὐκ εἰς ἀνθρώπων χρῆσιν κατεσκευάσθαι, πάντα λόγοις τισὶν ἀρρήτου σοφίας ἀναγκαίως καὶ τῷ παντὶ λυσιτελῶς ὑποστάντα εἰς τὸν τοῦ θεοῦ ὕμνον καὶ εἰς τὴν εὐλογίαν αὐτοῦ τὰ μέγιστα συμβάλλοιτο· ἐπεὶ γὰρ ἡ δεσποτεία αὐτοῦ κατὰ τὰ εἰρημένα πάντων δεσπόζει ἐπουρανίων καὶ ἐπιγείων καὶ καταχθονίων, ἀκολούθως πάντα τὰ ἔργα αὐτοῦ ὡς ἂν ὑπὸ τὴν αὐτοῦ δεσποτείαν ὄντα, εὐλογείτω αὐτόν. τὰ μὲν ἐπουρανία κατ᾽ ἀξίαν τοῦ τόπου καὶ ἕκαστος κατ᾽ ἀξίαν τοῦ ἰδίου τόπου εὐλογείτω αὐτόν. κατὰ τοῦτον δὴ τὸν τρόπον καὶ σύ, ὦ ψυχή, ἕως μὲν ἐπὶ γῆς τὰς διατριβὰς ποιῇ μαθοῦσα, ὅτι καὶ ἡ γῆ μέρος τῆς δεσποτείας αὐτοῦ ἐστιν, εὐλόγει αὐτὸν, ἐν ὧ τυγχάνεις διατρίβουσα τόπῳ. εἰ δέ ποτε καὶ ἑτέρου καταξιωθείης μεταβᾶσα ἀπὸ τοῦ γεώδους χωρίου ἐπί τινας κρείττους καὶ διαφερούσας μονὰς τῆς δεσποτείας αὐτοῦ, κἀκεῖ γενομένη εὐλόγει τὸν σεαυτῆς κύριον 15–18 ἐπεὶ…αὐτόν] Nd 66r: Eusebius fortgesetzt; Ne 252v: Eusebius; Nh 455r: Eusebius 15–21 ἐπεὶ…τόπῳ] Ca 335v: Eusebius; Cb 317v: Eusebius 19–23 καὶ…γενομένη] vgl. Nd 66v: Eusebius fortgesetzt; vgl. Ne 253v: Eusebius fortgesetzt; vgl. Nh 455v: Eusebius fortgesetzt 16 πάντων δεσπόζει] Ps 102,19b μέντοι N | διάνοια] διδασκαλία Cb | εἰ] ἡ Ca 19 μόνον < NdNe 19–24,1 οὐρανίων… αὐτόν] λειτουργῶν οὐρανίων τὸ εὐλογεῖν τὸν θεόν N 1 εἶχέ σε] εἶχες P | σαυτὴν] ἑαυτὴν CNeNh αὐτὴν Nd 2 παραχωροῦσα] παραχοροῦσα Ca ἔργοις] λόγοις Nd 3 τὸν…προστάττει] προστάττει τὸν κύριον ~ N | κτίσιν] κτήσιν Ca 3–4 κατὰ…ὕμνον] τὸν πρέποντα ὕμνον κατὰ τὴν αὐτῆς δύναμιν N 5 τὴν] τοῦ N | τὴν αὐτοῦ] τὴν ἑαυτοῦ Ca ἑαυτοῦ Cb 6 πεποιημένη] τετηρημένην Nh | ἀνεγείρειν] ἀναγείρειν Ne ἀνεγείρῃ Nh | σαυτὴν] σεαυτὴν N | καὶ εὐλογίαν < Cb 7 τῇ εὐλογίᾳ < Nd 8 οὐδὲ… εὐλογεῖ < N 9 αὐτοῦ < P 9–10 διὰ…ἀπεργάζεται] τοῦ εὐλογεῖν ἀξίους ἀπεργάζεται Nd ἀξίους τοῦ εὐλογεῖν ἀπεργάζεται NeNh 15 ἐπεὶ] ἐπειδὴ CN | γὰρ < N 16 τὰ εἰρημένα] τὸ εἰρημένον N | πάντων + γὰρ P2 | ἐπουρανίων] οὐρανίων CN | καὶ1 < NeNh | καὶ2 < NeNh 18 εὐλογείτω] εὐλογεῖτε Cb | ἐπουρανία + καὶ C 18–19 καὶ…τόπου < Cb 18 ἕκαστος + δὲ Ca 20 ποιῇ] ποίει Ca 21 διατρίβουσα + τῷ Cb

5

10

15

20

Ps 102,22a–c  25

σὺν ἀγγέλων χοροῖς καταλεχθεῖσα. τότε γοῦν τὴν τελείαν εὐλογίαν ὑπὲρ τῶν τελείων καὶ ἐπουρανίων ἀγαθῶν τῷ σῷ ἀποδώσεις κυρίῳ.

Psalm 103 〈ργʹ Διδασκαλία ἐξομολογήσεως〉 1 Ps 103,1bc

Εὐλόγει, ἡ ψυχή μου, τὸν κύριον. κύριε, ὁ θεός μου, ἐμεγαλύνθης σφόδρα. Διὰ τῆς τῶν κτισμάτων μεγαλουργίας τε καὶ προνοίας καὶ ποικιλίας χαίρειν τ᾽ ἐν τῷ αὐτῷ καὶ θάρσος ἀναλαμβάνειν διδάσκεται ἡ ψυχή, διὰ τοῦ σεμνύνεσθαι καὶ αὐτῆς κύριον καὶ θεὸν τῶν τοσούτων μεγαλουργιῶν ἐπιγράφεσθαι ἰδιοποιεῖσθαί τε αὐτὸν 5 λέγουσα κύριε, ὁ θεός μου. πῶς δ᾽ ἐμεγαλύνθη σφόδρα κύριος ὁ θεός, ἐξῆς ἐπιλέγει.

2 Ps 103,1d–2a

Ἐξομολόγησιν καὶ εὐπρέπειαν ἐνεδύσω ἀναβαλλόμενος φῶς ὡς ἱμάτιον. Νοήσεις καὶ οὕτως· ἐφ᾽ ἑκάστῳ τῶν κτισμάτων τῶν τε καθόλου καὶ τῶν κατὰ μέρος οὐδὲν οἷόν τε κατ᾽ ἀξίαν λέγειν οὔτ᾽ ἐπαινεῖν οὔτ᾽ ἐπαξίως εὐχαριστεῖν ἢ τὴν 10 οἰκείαν ὁμολογεῖν ἀσθένειαν καὶ ἀκαταληψίαν· μόνος γὰρ αὐτὸς ὁ τῶν ἁπάντων ποιητὴς τῶν ὑπ᾽ αὐτοῦ πεποιημένων καὶ τὰς οὐσίας καὶ τὰς φύσεις καὶ τοὺς ἐφ᾽ ἑκάστῳ λόγους γινώσκει. διόπερ ἄξια θαυμασμοῦ καὶ ἐκπλήξεως πανταχόθεν περιβαλλόμενος ἐξομολόγησιν ἐνδεδύσθαι λέγεται. τὸ δ᾽ αἴτιον τῆς ἐν πᾶσιν ἀκαταληψίας τῶν ὑπ᾽ αὐτοῦ γενομένων ἡ μεγαλοπρέπεια αὐτοῦ παρέχει. οὐδὲν δὲ τοῖς 15 πᾶσι καταλέλοιπεν ἢ τὸ ἐξομολογεῖσθαι αὐτῷ τὴν οἰκείαν ἀσθένειαν καὶ εὐχαριστεῖν αὐτῷ ἐπὶ πάσαις αἷς τοῖς πᾶσιν ἐδωρήσατο εὐεργεσίαις. 3–6 Διὰ…ἐπιλέγει] A 130v: anonym; P 127r: anonym; Ca 336r: Eusebius; Cb 318r: Eusebius; Nd 67r: Theodoret fortgesetzt; Ne 256v: Eusebius; Nh 456v: Eusebius (bei χαίρειν); PG 23 (1272 B5–10) 9–17 Νοήσεις…εὐεργεσίαις] A 131r: anonym; P 127v: anonym; Wa 167r: Eusebius 3 Διὰ…ποικιλίας < C | τε < N | ποικιλίας] zu ποικιλότητος verändert Ne | τ᾽] δ᾽ codd 3–4 τ᾽…αὐτῷ] δὲ ἐν ταυτῶ CN 4 τοῦ] τὸ Nd 4–5 αὐτῆς κύριον] κύριον ἑαυτῆς N 5 καὶ] τὸν C | τῶν] τὸν N | μεγαλουργιῶν] μεγαλουργὸν CN | ἰδιοποιεῖσθαί τε] καὶ ἰδιοποιεῖσθαι N | τε < N 6 λέγουσα] ἐν τῷ λέγειν N | κύριε < N | πῶς…ἐμεγαλύνθη] ὡς ἐμεγαλύνθης C | πῶς…ἐπιλέγει] μετὰ διαθέσεως N | κύριος] κύριε A | κύριος…θεός2 < C | ἐπιλέγει + Ps 103,1d C 12 ποιητὴς + θεὸς Wa | τοὺς] τὰς A 12–13 τοὺς…λόγους < Wa 14 ἐνδεδύσθαι] ἐνδιδύσθαι A 15 γενομένων] γινομένων A γενησομένων Wa

Ps 103,1bc – Ps 103,9ab  27

3 Ἑθεμελίωσε τὴν γῆν ἐπὶ τὴν ἀσφάλειαν αὐτῆς.

Ps 103,5a

Κατὰ δέ τινας ἐν τοῖς ἐναντίοις τὰ ἐναντία ἡ παραδοξοποιὸς τοῦ ποιητοῦ τῶν ὅλων συνεστήσατο δύναμις, καὶ φέρεται τὸ βαρὺ στοιχεῖον, ἡ γῆ, ἐπὶ τοῦ λεπτομεροῦς ὕδατος παραδόξως ἐπινηχομένη τε καὶ ἐπιπολάζουσα.

4 5

Ὅριον ἔθου, ὃ οὐ παρελεύσονται, οὐδὲ ἐπιστρέψουσι καλύψαι τὴν γῆν.

Ps 103,9ab

Ὥσπερ οὖν καὶ τὰ κύματα, φησίν, τῆς δηλωθείσης θαλάσσης καίτοι ἄψυχα ὄντα κατά τινας ἀντιπαθείας ἡμῖν ἀλήπτους 〈…〉. εἰ δὲ τὰ κύματα τῆς ἀβύσσου ἀπὸ φωνῆς τῆς βροντῆς τοῦ θεοῦ δειλιᾷ, πόσῳ πλέον καὶ τὰ ἔμψυχα καὶ τὰ ἄλογα τῶν ζῴων; εἰ 10 δὲ ταῦτα, δηλονότι καὶ εἴ τινες ἂν εἶεν περὶ τὸν ἀέρα δυνάμεις τά τε πνεύματα τὰ ἀντικείμενα· εἰκὸς γὰρ τοῖς πᾶσι μνήμην ἐγγίνεσθαι τοῦ πάντων δεσπότου συναίσθησίν τε φυσικὴν τοῦ πάντων ποιητοῦ καὶ δημιουργοῦ τῶν ὅλων, ὥστ᾽ ἄν τινα εἰπεῖν, μεγάλην εἶναι φωνὴν διαδασκαλικὴν εὐσεβείας τοῖς πᾶσι τὴν ἐξακουομένην βροντὴν πᾶσαν τὴν κτίσιν ἐπὶ τὸν τοῦ θεοῦ φόβον ἐκκαλουμένην. τηλαυγῶς δὲ 15 τοῦτο παρίστησιν ὁ φάσκων που ἐν ψαλμοῖς λόγος· φωνὴ κυρίου ἐπὶ τῶν ὑδάτων, ὁ θεὸς τῆς δόξης ἐβρόντησε. καὶ πάλιν· φωνὴ τῆς βροντῆς σου ἐν τῷ τροχῷ, ἔφαναν αἱ ἀστραπαί σου τῇ οἰκουμένῃ.

2–4 Κατὰ…ἐπιπολάζουσα] Nd 69v: Eusebius; Ne 264v: anonym; Nh 459r: Eusebius; (Basilius bei καὶ φέρεται) 7–17 Ὥσπερ…οἰκουμένῃ] A 133rv: Eusebius; P 129r: Eusebius 8 κατά… ἀλήπτους] Nd 70r: Athanasius fortgesetzt; Ne 267r: Athanasius fortgesetzt; Nh 460r: Athanasius fortgesetzt 8 ἀβύσσου] vgl. Ps 103,6a 8–9 ἀπὸ…δειλιᾷ] vgl. Ps 103,7b 28,3ab 16–17 φωνὴ…οἰκουμένῃ] Ps 76,19ab

15–16 φωνὴ…ἐβρόντησε] Ps

2 τὰ ἐναντία] τὴν ἐναντίαν Nd 3 λεπτομεροῦς] λεπτομεροῦ Ne 4 τε Nd < NeNh 7 καὶ < P κύματα φησίν] κύματά φησι AP 8 ἀλήπτους] ἀδιαλήπτους NdNh ἀλήπτουσα Ne 11 ἐγγίνεσθαι] ἐγγίγνεσθαι A 16 φωνὴ] φωνῆ A

28  Kommentar zu Psalm 103

5 Ps 103,10a–12b

Ὁ ἐξαποστέλλων πηγὰς ἐν φάραγξιν, ἀνὰ μέσον τῶν ὀρέων διελεύσονται ὕδατα. ποτιοῦσι πάντα τὰ θηρία τοῦ ἀγροῦ, προσδέξονται ὄναγροι εἰς δίψαν αὐτῶν. ἐπ᾽ αὐτὰ τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ κατασκηνώσει, ἐκ μέσου τῶν πετρῶν δώσουσι φωνήν.

5

Τὴν δὲ μέχρι τούτων ἐκτεινομένην τοῦ θεοῦ πρόνοιαν ὁ σωτὴρ ἡμῶν παριστὰς ἔλεγεν· ἐμβλέψατε εἰς τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ, ὅτι οὐ σπείρουσιν οὐδὲ θερίζουσιν οὐδὲ συνάγουσιν εἰς ἀποθήκας. καὶ ὁ πατὴρ ἡμῶν ὁ οὐράνιος τρέφει αὐτά.

6 Ps 103,13a–15c

Ποτίζων ὄρη ἐκ τῶν ὑπερῴων αὐτοῦ, ἀπὸ καρποῦ τῶν ἔργων σου χορτασθήσεται ἡ γῆ. ἐξανατέλλων χόρτον τοῖς κτήνεσιν καὶ χλόην τῇ δουλείᾳ τῶν ἀνθρώπων τοῦ ἐξαγαγεῖν ἄρτον ἐκ τῆς γῆς. καὶ οἶνος εὐφραίνει καρδίαν ἀνθρώπου τοῦ ἱλαρῦναι πρόσωπον ἐν ἐλαίῳ, καὶ ἄρτος καρδίαν ἀνθρώπου στηρίζει.

10

15

Ποτίζει τοιγαροῦν ὁ θεὸς τὰ ὄρη καὶ τὰ ἐν τούτοις πεδία τήν τε λοιπὴν σύμπασαν γῆν οὐκ ἀπὸ τῶν ἐν ταῖς φάραγξι πηγῶν οὐδ᾽ ἀπὸ τῶν φερομένων κατὰ γῆς ποταμῶν, ἀλλ᾽ ἀπὸ τῶν ὑπερῴων αὐτοῦ ἄνωθεν ἀφ᾽ ὕψους τοὺς αὐτάρκεις καὶ 20 μεμετρημένους αὐτοῖς ἐπιχορηγῶν ὑετούς.

7–8 Τὴν…οὐρανοῦ] Nd 70v: anonym; Ne 269r: anonym; Nh 460v: Theodoret fortgesetzt 7–9 Τὴν…αὐτά] A 133v: Diodor; P 129v: Diodor; Ca 337v: Apolinarius; Cb 319v: Apolinarius; vgl. V 254r: Eusebius; vgl. AS III 203,21–26 18–21 Ποτίζει…ὑετούς] A 133v: Eusebius; P 129v: Eusebius; Ca 338r: Eusebius; Cb 320r: Eusebius; vgl. Nd 71r: Eusebius; vgl. Ne 270r: anonym; vgl. Nh 461r: Theodoret Eusebius; PG 23 (1273 B1–6); vgl. AS III 203,29–33 8–9 ἐμβλέψατε…αὐτά] Mt 6,26 19 ἐν…πηγῶν] vgl. Ps 103,10a 7 Τὴν δὲ] διὸ τὴν N | δὲ < Ca 7–8 ὁ…ἔλεγεν] παριστὰς ὁ σωτὴρ ἔλεγεν N 9 ἡμῶν] ὑμῶν C t.r. 21 αὐτοῖς < Cb

Ps 103,10a–12b – Ps 103,13a–15c  29

7

5

10

15

20

Εἶτα τὴν ἐντεῦθεν ὑποδείκνυσιν ὠφέλειαν εἰς τὸ πιανθεῖσαν ἐκ τῆς τῶν ὑδάτων ἐπιχορηγίας τὴν γῆν ἐξανατέλλειν τοῖς ἐπ᾽ αὐτῆς ἅπασι τὰς ἐπιτηδείους τροφάς, ἀνθρώπῳ μὲν ἅτε εὐγενεῖ ζῴῳ καὶ ὑπὸ τοῦ θεοῦ τετιμημένῳ ἐξαίρετον καὶ ἀφωρισμένην τροφήν, ἄρτον καὶ οἶνον καὶ ἔλαιον, ἄρτον μὲν ἐπὶ τῷ στηρίζεσθαι καὶ δυναμοῦσθαι τὴν καρδίαν, οἶνον δὲ ἐπὶ τῷ κατευφραίνεσθαι τὴν ψυχήν, ἔλαιον δὲ ἐπὶ τῷ φαιδρύνεσθαι τὸ σῶμα καὶ ἁπαλύνεσθαι θεραπευόμενον ἐκ τῆς ἐπιπόνου σκληραγωγίας. οὕτως αὐτῷ πλουσίαν καὶ ἐκ πλειόνων τράπεζαν εἰς ἀπόλαυσιν οἷα πατὴρ ὁ θεὸς ἐδωρήσατο. οὐ μὴν καὶ τῆς τῶν λοιπῶν ζῴων κατωλιγώρησεν ἐπιμελείας, φροντίζων δὲ καὶ τῆς τούτων διαμονῆς τὴν ἁρμόζουσαν καὶ τούτοις ἀπένειμε τροφήν, χόρτον μὲν τοῖς κτήνεσι, τῇ δὲ δουλείᾳ τῶν ἀνθρώπων χλόην ἐξανατείλας. σφόδρα δὲ ἀκριβῶς καὶ τὴν τούτων πεποίηται διαίρεσιν κτήνη μὲν γενικῶς πᾶν τὸ ποηφάγον ζῷον ὀνομάσας, δουλείαν δὲ ἀνθρώπων τὰ ἥμερα καὶ ὥσπερ πολιτικὰ ζῷα τὰ εἰς ὑπηρεσίαν ἀνθρώπων ἀφωρισμένα, ὧν τὰ μὲν ἀροῖ τὴν γῆν συγγεωργοῦντα ἀνθρώπῳ, τὰ δὲ ἀχθοφορεῖ, τὰ δὲ ἄλλην τινὰ χρῆσιν τῷ θνητῷ γένει παρέχεται, ἃ οἰκείως καὶ προσφυῶς δουλείαν ἀνθρώπων ὠνόμασεν, οἷς τὴν χλόην δεδόσθαι φησίν, τουτέστι τὴν ὑπ᾽ ἀνθρώπων σπαρεῖσαν καὶ γεωργηθεῖσαν, τοῖς δ᾽ ἄλλοις κτήνεσι τὴν αὐτομάτως βλαστῶσαν. δύναται δὲ καὶ ἀμφότερα, ἥ τε πόα καὶ ὁ χόρτος, ὁμοῦ καὶ τοῖς κτήνεσι καὶ τῇ δουλείᾳ τῶν ἀνθρώπων τροφὴ δεδόσθαι. οὔτε δὲ θηρίων ἐν τούτοις οὔτε ἑρπετῶν ἐμνημόνευσε διὰ τὸ ἑτέρᾳ κεχρῆσθαι ταῦτα τροφῇ· τὰ μὲν γάρ ἐστι σαρκοβόρα, τὰ δ᾽ ἑρπετὰ αὐτῇ τῇ γῇ κέχρηται τροφῇ. 1–8 Εἶτα…ἐδωρήσατο] Ca 338r: Eusebius; Cb 320r: Eusebius 1–21 Εἶτα…τροφῇ] A 134r: anonym; P 129v–130r: anonym; vgl. V 254rv: Eusebius; Nd 71rv: Eusebius; Ne 271rv: Eusebius; vgl. Nh 461v: Eusebius (Theodoret bei ἄρτον μὲν ἐπὶ); PG 23 (1273 D1–1276 A17) 8–21 οὐ…τροφῇ] Ca 338r: Eusebius; Cb 320r: Eusebius 9–21 τὴν…τροφῇ] Wa 168r: Eusebius 1 ὑποδείκνυσιν ὠφέλειαν ~ Nd | εἰς τὸ] ὅτι N | πιανθεῖσαν] πιανθεῖσα N 2 ἐπιχορηγίας] ὑποχορηγίας C χορηγίας N | τὴν γῆν] ἡ γῆ N | ἐξανατέλλειν] ἐξανατέλλει N | ἐπ᾽] ἀπ᾽ N ἐπιτηδείους] προσφόρους N 3 μὲν ἅτε] μέν τε Ca | ἅτε] γε Cb < N | ὑπὸ] ἀπὸ Nd | τοῦ < Nd Νh 5 οἶνον…ψυχήν] nach folgendem σῶμα Cb 6 καὶ < Ca 8 τῆς] τοῖς Ca 9–10 τὴν… τροφήν] ἀπένειμε καὶ τούτοις τροφὴν κατάλληλον Nd 9 τούτοις] ταύτη οἷς Ca 10–12 χλόην…ἀνθρώπων < Nh 11 ἀκριβῶς + ὁ προφήτης NdNe | καὶ < N | τούτων] τούτω Ca τῶν ζῴων NdNe | πεποίηται] πεποίητε Ca ποιεῖται Wa 12 ὀνομάσας < NdNe 12–13 καὶ…πολιτικὰ < Wa 13 ἀφωρισμένα + καλέσας Nh 13–15 ὧν…ὠνόμασεν < Wa 14 συγγεωργοῦντα] συγγεωργοῦντῳ P συνεργοῦντα Ne | ἀνθρώπῳ + ὡς βοῦς N ἀχθοφορεῖ + ὡς ὄνος N 15 ἀνθρώπων < Cb 16 δεδόσθαι] δίδοσθαι Wa 17 τὴν…βλαστῶσαν] τὸν αὐτομάτως βλαστῶντα χόρτον N | καὶ < Wa | ἥ] εἴ A 17–18 ἥ…χόρτος] ὅ τε χόρτος καὶ ἡ πόα Wa 18 πόα] χλόη N | ὁ < Cb | τροφὴ < CbN 19 δὲ < Cb | θηρίων] θηρίον Ca ἐν τούτοις < Wa | ἑτέρᾳ] nach folgendem ταῦτα Nd 20 αὐτῇ] ἃ Cb

30  Kommentar zu Psalm 103

8 Ps 103,18ab

Ὄρη τὰ ὑψηλὰ ταῖς ἐλάφοις, πέτρα καταφυγὴ τοῖς χοιρογρυλλίοις. Εἴ τις ἐροῖτο· ὄρη τίνος ἕνεκα ὑπέστη, πετρῶν δὲ τίς ἦν χρεία; μανθανέτω ὅτι καὶ ταῦτα ἀναγκαίως δεδημιούργηται· εἰ γὰρ ἥπλωτο δι᾽ ὅλου πεδιὰς ἡ γῆ μὴ ἔχουσα ἐν αὐτῇ πέτρας μηδὲ ὄρη, οὐκ ἂν συνέστη τὰ ποικίλα τῶν ζῴων γένη θᾶττον τῶν ἰσχυροτέρων τοῖς ἀσθενεστέροις ἐπιόντων ἀκόπως τε ἀναιρούντων αὐτὰ καὶ κατεσθιόντων. νῦν δὲ ἡ τῶν ὀρῶν σύστασις καὶ μάλιστα τῶν ὑψηλοτάτων ἐλάφοις καὶ τοῖς ὅσα ἕτερα τοιαῦτα καταφυγὴ γέγονε τῷ μηκέτι τὰ πολλὰ τῶν ἀτιθάσσων καὶ σαρκοβόρων θηρίων ὁμοίως ταῖς ἐλάφοις ἐλαύνειν τὸν δρόμον διὰ τῶν ὀρῶν δύνασθαι, ὡς εἴ γε μὴ ὑπῆρχον ὄρη, πάντως που ἐπὶ τὸν ὕπνον ἐρχόμενα τά τε τῶν ἐλάφων γένη καὶ τὰ τούτοις συγγενῆ ζῷα εὐχείρωτα ἦν τοῖς τὴν ἐξ αὐτῶν βορὰν θηρωμένοις. ἀλλὰ καὶ λαγωοῖς ἢ χοιρογρυλλίοις – ἀμφοτέρως γὰρ φαίνεται ἐν τῇ ἀναγνώσει – ποία τίς ἦν ἄλλη καταφυγὴ, εἰ μὴ πέτρα καὶ σπήλαια φωλεοί τε καὶ χηραμοὶ συνέστησαν, εἰς ἃς καταδύναντες αὐτοί τε καὶ τὰ ὅμοια αὐτοῖς πᾶν τὸ ἐλαῦνον διαδιδράσκουσι διὰ σμικρότητα ἐν ταῖς καταδύσεσι τῶν πετρῶν κρυπτόμενα, ἔνθα οὐκέτι τοῖς ἰσχύϊ καὶ μεγέθει σώματος πλεονεκτοῦσι δυνατὸν εἰσδύνειν. οὕτως ἄρα καὶ πετρῶν καὶ ὀρῶν χρήσιμος καὶ ἀναγκαία γέγονεν ἡ σύστασις οὐκ ἂν τούτων δίχα δυνηθέντων βιῶναι τῶν ἐπὶ γῆς ζῴων. ὁρᾶς ὡς καὶ τὸ ἀνθρώπινον γένος οὐκ ἄλλως διαφυγεῖν τὴν ἀπὸ τῶν θηρίων ἐπιβουλὴν δεδύνηται ἢ περιβόλους καὶ τείχη καὶ οἰκίας ἑαυτῷ κατασκευασάμενον.

9 Ps 103,19a–23b

Ἐποίησε σελήνην εἰς καιρούς, ὁ ἥλιος ἔγνω τὴν δύσιν αὐτοῦ. 3–7 Εἴ…κατεσθιόντων] Ca 339r: Eusebius; Cb 321r: Eusebius; Wa 168v: Eusebius; vgl. V 255r: Eusebius 3–7 Εἴ…δὲ] Nd 73r: Theodoret fortgesetzt; Ne 277rv: anonym; Nh 463v: Theodoret fortgesetzt 3–20 Εἴ…κατασκευασάμενον] A 135v: Eusebius; P 130v–131r: Eusebius 7–18 νῦν…ζῴων] vgl. Nd 73rv: Eusebius; vgl. Ne 277v: anonym; vgl. Nh 463v–464r: Eusebius 2 χοιρογρυλλίοις] Eusebius kennt auch λαγωοῖς 3 Εἴ…ὑπέστη] ὥστε εἰ ἔροιτό τις (τις ἔροιτο Nh) τίνος ἕνεκα ὄρη ὑπέστη N | πετρῶν] πέτρα Wa 4 δεδημιούργηται] ἐδημιούργηται Wa 5 συνέστη] σύνεσιν A | θᾶττον + τοῦ über der Zeile P2 | τῶν2 < AP 7 κατεσθιόντων] κατεσθίοντο A aus κατεσθίοντο zu κατεσθιόντων verändert P 11 βορὰν] βορρὰν P 12 χοιρογρυλλίοις + am Rand ἀκανθοχοίροις P2 17 ὀρῶν] ὀρέων Nd ὁρῶν Nh | χρήσιμος… σύστασις] ἀναγκαία ἡ σύστασις γέγονεν N 20 τείχη] τύχη A

5

10

15

20

Ps 103,18ab – Ps 103,19a–23b  31

5

ἔθου σκότος, καὶ ἐγένετο νύξ, ἐν αὐτῇ διελεύσονται πάντα τὰ θηρία τοῦ δρυμοῦ, σκύμνοι ὠρυόμενοι ἁρπάσαι καὶ ζητῆσαι παρὰ τοῦ θεοῦ βρῶσιν αὐτοῖς. ἀνέτειλεν ὁ ἥλιος, καὶ συνήχθησαν καὶ ἐν ταῖς μάνδραις αὐτῶν κοιτασθήσονται. ἐξελεύσεται ἄνθρωπος ἐπὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ καὶ ἐπὶ τὴν ἐργασίαν αὐτοῦ ἕως ἑσπέρας.

Τὰ δόξαντα ἐν τοῖς ἄνω παραλελεῖφθαι, ὅτε τὰ κατ᾽ οὐρανὸν καὶ τὰ περὶ νεφῶν καὶ ἀνέμων ἐλέγετο, νῦν ὁ λόγος ἐπαναλαμβάνει οὐκ ἀσκόπως, οἶμαι, μετὰ τοσαῦτα μεταξὺ λελεγμένα μνημονεύσας αὐτῶν, ὑπὲρ δὲ τοῦ διδάξαι, ὅτι καὶ ταῦτα χρείας ἕνεκεν ὑπέστη· τάχα γὰρ εἰ πρῶτον αὐτῶν ἐμνημόνευσεν, ἀφορμή τις κατελείπετο τοῖς ὡς θεῖα δεῖν αὐτὰ σέβειν ἡγουμένοις καὶ ὡς αἴτια τῆς τῶν ἐπὶ γῆς ζῴων τε καὶ καρπῶν συστάσεως. τοῦτο γοῦν οἱ τῆς εὐσεβείας ἀλλότριοι νομίσαντες ὡρμήθησαν 15 σέβειν ὡς θεοὺς ἥλιον καὶ σελήνην, ὡς ἂν τῆς ἡμετέρας γενέσεώς τε καὶ τροφῆς καὶ αὐξήσεως αἰτίους. ἀλλ᾽ οὐκ εἰκῇ ὁ θεῖος λόγος τοῦτο παρίστησιν, ἀλλ᾽ ὅτι καὶ τούτων ἐκτὸς ἡ καθ᾽ ὅλου πρόνοια τοῦ θεοῦ οὐ μόνον τὰ κατ᾽ οὐρανόν, ἀλλὰ καὶ τὰ ἐπὶ γῆς συνεστήσατο ζῷα τε καὶ φυτά. τοῦτο δὲ καὶ Μωυσῆς διδάξαι βουληθεὶς πρῶτον εἰσήγαγε τὴν τῶν ἀπὸ γῆς φυτῶν γένεσιν, εἶθ᾽ οὕτως τὴν τῶν φωστήρων 20 σύστασιν. Οὕτω δ᾽ οὖν καὶ ἐν τοῖς μετὰ χεῖρας ὁ λόγος φησίν· ἐποίησε σελήνην, οὐκ εἰς ἄλλο τι, ἀλλ᾽ ἢ εἰς καιρούς, εἰς τὸ γινώσκειν διὰ τῶν ἐν αὐτῇ γινομένων τροπῶν τὰς τῶν καιρῶν μεταβολὰς καὶ εἰς τὸ μῆνας ἀριθμεῖν καὶ ἐνιαυτούς. ἀλλὰ καὶ ὁ ἥλιος, 10

9–20 Τὰ…σύστασιν] Ca 339r: Eusebius; Cb 321r: Eusebius; Nd 73v: anonym; Ne 278v: Eusebius; Nh 464r: Eusebius; vgl. PG 23 (1280 B7–C9) 9–32,19 Τὰ…ἑσπέρας] A 136r–137r: anonym; P 131v–132r: anonym; vgl. V 255r: Eusebius 21–32,19 Οὕτω…ἑσπέρας] vgl. AS III 205,17–42 21–23 οὐκ…ἐνιαυτούς] Ca 339r: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) καὶ πάλιν Cb 321r: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) 22–23 ἀλλ᾽…ἐνιαυτούς] vgl. PG 23 (1280 C14–D1) 22–23 εἰς2 … ἐνιαυτούς] Nd 73v: Chrysostomus fortgesetzt; Ne 279r: anonym; Nh 464r: Chrysostomus fortgesetzt 23–32,7 ὁ…διαστήματι] vgl. PG 23 (1281 Β6–C2) 9–10 τὰ1 …ἀνέμων] vgl. Ps 103,2–4 9 νεφῶν] Ps 103,3b 18–20 τοῦτο…σύστασιν] vgl. Gen 1,11–19

10 ἀνέμων] Ps 103,3b

9 καὶ1 …νεφῶν] καὶ νεφῶν A1 γρ(άφε) τὰ περὶ νεφῶν am Rand A2 10 ἐλέγετο] ἐλέγοντο Nd οὐκ…οἶμαι] οὐκ ἀσκόπως δὲ οἶμαι am Satzbeginn N 11 μεταξὺ λελεγμένα < CbN | ὑπὲρ δὲ] ἀλλ᾽ ὑπὲρ N 12 κατελείπετο] καταλελείπετο A καταλέλειπτο P 13 τοῖς ὡς] ἴσως AP1 ἴσως ὡς P2 | αὐτὰ σέβειν] σέβειν ταῦτα N 13–15 ἡγουμένοις…σέβειν < Nh 13 αἴτια] αἰτία A | τῆς] τις A 14 ὡρμήθησαν] ὠρμήθησαν ἂν P2 ὡρμίσθησαν Cb 16 οὐκ εἰκῇ] οὐκεθ᾽ C οὐκέτι N λόγος τοῦτο ~ Cb 17 τὰ1 < AP1 18 δὲ < Cb 22 ἢ < C | γινώσκειν] διαγινώσκειν N τροπῶν] τρόπων AC 23 καὶ1 < CbN

32  Kommentar zu Psalm 103

φησίν, ἔγνω τὴν δύσιν αὐτοῦ, τουτέστι τὴν ὑπὸ τοῦ κρείττονος αὐτῷ διατεταγμένην· 〈οὐ〉 μόνον γὰρ φωτίζειν ἔμαθεν ὁ ἥλιος οὐδ᾽ ἀεὶ καὶ διαπαντός, τῆς δὲ ἡμέρας ἄρχειν, ἀλλὰ καὶ ἐν νυκτὶ τοῖς ἐν ταύτῃ φαίνουσιν ἄστροις παραχωρεῖν τὸν οἰκεῖον ἀποτελεῖν δρόμον, ὅπως νυκτὸς γενομένης καὶ ἐπιπολάσαντος τοῦ σκότους τῇ γῇ ὑποσταλῆναι μὲν καὶ ἀναχωρῆσαι τὰ ἥμερα τῶν ζῴων, ὅσα δέ ἐστιν ἄγρια θηρία, 5 ταῦτα προέλθοι ἐπὶ τὴν οἰκείαν τροφὴν ἐν οἰκείῳ καὶ ἁρμόζοντι αὐτοῖς χρόνῳ, τῷ τῆς νυκτὸς διαστήματι. διὸ ἵνα μὴ παρενοχλοῖεν τοῖς ἡμερωτάτοις, μεθόριον αὐτοῖς πῆξας ὁ δημιουργὸς τοῦ σκότους καὶ τῆς νυκτὸς ἀπένειμε τοὺς καιρούς, καθ᾽ οὓς προιόντα τῶν οἰκείων καταδύσεων, ἔνθα δι᾽ ἡμέρας φωλεύοντα κρυπτάζεται, διέρχεται ὠρυόμενα καὶ ζητοῦντα παρὰ τοῦ θεοῦ βρῶσιν, ὅτι μὴ καὶ αὐτοῖς 10 ἐξανέτειλεν ἡ γῆ χόρτον ὥσπερ τοῖς κτήνεσι καὶ χλόην τῇ δουλείᾳ τῶν ἀνθρώπων. θεοῦ δὲ ἦν ἄρα καὶ τοῦτο προνοίας τὸ μὴ ἐν ἡμέρᾳ καὶ ταῦτα προϊέναι· οὐ γὰρ ἂν ὑπέστη τὸ ἡμέτερον γένος οὐδ᾽ ἂν τοσοῦτον ἄνθρωπος διήρκεσε πρὸς ἄμυναν τῶν λυμαντικῶν θηρίων, εἰ μὴ ὁ τῶν ἁπάντων κηδεμὼν τῆς τῶν πάντων διαμονῆς τε καὶ ζωῆς πρόνοιαν εἰσφέρων τὰ μὲν ἐλαύνεσθαι ὑπὸ τῶν τοῦ ἡλίου μαρμαρυγῶν καὶ 15 ὥσπερ ἐχθρὸν φεύγειν τὸ φῶς ᾠκονομήσατο, τὰ δὲ τοῦ φωτὸς συγγενῆ ἐν ἡμέρᾳ προϊέναι καὶ τὸν βίον αὐτῶν καὶ τὴν ζωὴν ἐν φωτὶ διάγειν συνεχώρησεν, τῶν μὲν εἰς τὰς μάνδρας αὐτῶν κοιταζομένων, τοῦ δὲ λογικοῦ ζῴου ἐν ἡμέρᾳ καὶ φωτὶ προϊόντος ἐπὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ καὶ ἐπὶ τὴν ἐργασίαν αὐτοῦ ἕως ἑσπέρας.

10 Ps 103,25a–26b

Αὕτη ἡ θάλασσα ἡ μεγάλη καὶ εὐρύχωρος, ἐκεῖ ἑρπετά, ὧν οὐκ ἔστιν ἀριθμός, ζῷα μικρὰ μετὰ μεγάλων. ἐκεῖ πλοῖα διαπορεύονται,

1–7 τουτέστι…διαστήματι] Ca 339r: Eusebius; Cb 321r: Eusebius; vgl. Nd 74r οὕτως ἔγνω…διαστήματι: Eusebius; vgl. Ne 279v: Theodoret fortgesetzt; vgl. Nh 464v: Eusebius 4–14 ὅπως…κηδεμὼν] vgl. AS III 487,8–28 9–19 ἔνθα…αὐτοῦ1] vgl. Nd 74v θεοῦ δὲ ἦν…αὐτοῦ: Chrysostomus fortgesetzt; Ne 281v: anonym; Nh 465r: Eusebius 10–11 παρὰ… ἀνθρώπων] vgl. PG 23 (1281 C4–6) 10–19 ὅτι…ἑσπέρας] Ca 339v: Eusebius; Cb 321v: Eusebius 14–19 ἁπάντων…ἑσπέρας] vgl. PG 23 (1281 C6–14) 11 ἐξανέτειλεν…ἀνθρώπων] vgl. Ps 103,14ab 2 οὐ Hammerstaedt | ὁ < Ca 3 ἄρχειν] ἀρχήν Ca | ταύτῃ] αὐτῇ Cb Νd 4 ἀποτελεῖν] ἀποστελεῖν A 5 ὑποσταλῆναι] ὑποσταλῆ CbNd | ἀναχωρῆσαι] ἀναχωρήση Nd 8 νυκτὸς] ἡμέρας P 10 τοῦ θεοῦ] τῷ θεῷ P (vgl. Lemma) 12–13 προνοίας…διήρκεσε < Cb 12 προϊέναι] προέναι Ca 13 ἡμέτερον] ἥμερον CaPitra 16 δὲ + ὡς Cb 17 ἐν + τῷ C | φωτὶ] βίῳ Cb 19 ἐπὶ1 …ἑσπέρας < AP

20

Ps 103,19a–23b – Ps 103,25a–26b  33

δράκων οὗτος, ὃν ἔπλασας ἐμπαίζειν αὐτῷ.

5

10

15

20

25

Ἐν τούτοις παρίστησιν, ὅτι, ὥσπερ τὸ τῆς γῆς στοιχεῖον πολλῶν ἐστι ζῴων γεννητικὸν καὶ θρεπτικόν, τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ ἡ ὑγρὰ οὐσία παμπληθῆ ζῴων γένη τρέφει. ἡ δὲ θάλασσα ἡ μεγάλη, ἣν Ἑλλήνων παῖδες Ὠκεανὸν καλοῦσι, διχόθεν ἀναστομωμένη ἐκ τοῦ Ἰνδικοῦ πελάγους, ἐπὶ τὸν Περσικὸν ἀναπλουμένη κόλπον καὶ διὰ τῆς καλουμένης Ἐρυθρᾶς ἐπὶ τὰ ἑῷα τῆς Αἰγύπτου φερομένη εἴς τε Ἡρακλείων στηλῶν κατὰ θάτερον μέρος ἀρχομένη, εὐρυνομένη ἠρέμα κατὰ τὰ μεσαίτατα τὴν πλείστην ὑπηρεσίαν ἀνθρώποις παρέχει, τῶν ναυτιλλομένων καὶ διὰ θαλάττης πορείας τε καὶ ἀποδημίας ἐπὶ ἐμπορεία βίου στελλομένων χρησίμως καὶ ἀναγκαίως, ὡς τὰ ἔν τισι χώραις σπανίζοντα εὐπορία γίγνοιτο ἐκ τῶν ἀπὸ τῆς ἀλλοδαπῆς κομιζομένων. Χρὴ οὖν καὶ τούτων τὴν μνήμην μὴ παρελθεῖν, ὡς ἂν τέλειος ὁ περὶ τοῦ παντὸς ἀποδοθείη λόγος· καὶ ἐν τούτῳ γὰρ ὑπερεκπλήττεσθαι δεῖ τῆς θείας οἰκονομίας τὸ μέγα θαῦμα, ὅπως ἂν οἱ βραχυτάτῳ ξύλῳ τὴν ἑαυτῶν καταπιστεύσαντες ζωὴν τῷ βυθῷ ἑαυτοὺς ἐκδιδόασι φυλαττόμενοι ὑπὸ τῆς τοῦ θεοῦ χειρός, ὥστε ἔγγιστα ὄντα τὸν θάνατον καὶ πλησίον ἑστῶτα τοῦ βυθοῦ διαφεύγειν. τὸ δέ γε πάντων παραδοξότατον, ὅτι τοσούτων ἑρπετῶν ὄντων ἐν τῇ θαλάσσῃ κητῶν τε παμμεγεθεστάτων ὅμως διασῴζονται μηδένα λόγον τούτων ποιούμενοι διὰ τὴν τοῖς πᾶσιν ἐπιστατοῦσαν τοῦ θεοῦ δύναμιν. Εἶναι μὲν οὖν ἐπὶ τῆς θαλάσσης κήτη πολλὰ ἑρπετά τε ἀναρίθμητα τῷ πλήθει, σαφῶς ἡ πεῖρα παρίστησιν. οἱ δέ γε θεῖοι λόγοι ἰδίως δράκοντάς τινας ὀνομάζοντες τοὺς ἄρχοντας τοῦ αἰῶνος τούτου, ἀφανεῖς δαίμονας καὶ ἀντικειμένας δυνάμεις τόν τε τῆς τούτων κακίας ἡγούμενον τὸν διάβολον τοῦτον αἰνίττεσθαι τὸν τρόπον εἰώθασιν. ὅτι δὲ τὰ περὶ τοῦ δράκοντος ἐπὶ δυνάμεις ἀντικειμένας ἀναφέρεται, σαφῶς παρίστησιν ἡ θεῖα γραφὴ ἐν μὲν ογ´ ψαλμῷ φήσασα περὶ τῶν δρακόντων καὶ περὶ τοῦ κατ᾽ ἐξοχὴν ὀνομαζομένου δράκοντος πολυκεφάλου τινὸς καὶ πάντων ἄρχοντος· σὺ συνέτριψας τὰς κεφαλὰς τῶν δρακόντων ἐπὶ τοῦ ὕδατος. σὺ συνέθλασας τὰς κεφαλὰς τοῦ δράκοντος. ἔδωκας αὐτὸν βρῶμα λαοῖς τοῖς Αἰθίοψι· καὶ ἐνταῦθα γὰρ ἀντὶ τοῦ δράκοντος τοῦ Λευιαθὰν πάλιν ἡ Ἑβραικὴ περιέχει γραφή. 2–4 Ἐν…τρέφει] Ca 340r: Apolinarius; Cb 322r: Apolinarius; Nd 75v: Eusebius; Ne 285v: Eusebius; Nh 466v: Eusebius; PG 23 (1281 D3–6) 2–34,10 Ἐν…ὀργῆς] A 137v–138r: Eusebius; P 132v–133r: Eusebius; Wa (168v–169r): Eusebius 22 τοὺς…τούτου] vgl. I Κor 2,6.8 27–28 σὺ1 …Αἰθίοψι] Ps 73,13b–14b 2–3 ζῴων γεννητικὸν] ζῴων γενητικὸν C ζῷον γενητικὸν A 3 τρόπον < Wa | ἡ ὑγρὰ] ἡγρὰ A | παμπληθῆ] παμπληθεῖ ACa | ζῴων γένη ~ WaN | γένη] γένει Ca 6 καὶ < Wa | εἴς τε] ἥτε Wa 9 θαλάττης] θαλάσσης Wa 12–19 Χρὴ…δύναμιν < Wa 20 θαλάσσης] θαλάττης Wa | ἑρπετά τε < Wa 26–27 καὶ2 …ἄρχοντος < Wa 28 ἔδωκας…Αἰθίοψι < Wa 29 τοῦ Λευιαθὰν] τὸν λευιθὰν (sic) Wa

34  Kommentar zu Psalm 103

καὶ αὐτὸς δὲ ὁ κύριος ἐν τῷ πρὸς τὸν Ἰὼβ χρηματισμῷ φησιν· ἄξεις δὲ δράκοντα ἐν ἀγκίστρῳ. περιθήσεις δὲ φορβεὰν περὶ ῥῖνα αὐτοῦ. εἰλήσεις δὲ κρίκον ἐν μυκτῆρι αὐτοῦ, καὶ τὰ ἑξῆς· πάλιν γὰρ καὶ ἐν τούτοις Λευιαθὰν εἴρηται ἐν τῷ Ἑβραικῷ. Καὶ ἐπὶ τέλος τοῦ χρηματισμοῦ φησιν· οὐκ ἔστιν οὐδὲν ὅμοιον αὐτῷ ἐπὶ γῆς πεποιημένον καταπαίζεσθαι ὑπὸ τῶν ἀγγέλων μου. ὅμοιον δ᾽ ἂν εἴη τοῦτο τῷ 5 προκειμένῳ μέρει τοῦ μετὰ χεῖρας ψαλμοῦ, ἐν ὧ λέλεκται· δράκων οὗτος, ὃν ἔπλασας ἐμπαίζειν αὐτῷ· καὶ ἐν τούτῳ γὰρ ἐμπαίζεσθαι λέγεται ὁ δράκων ὑπὸ κυρίου, ἐν δὲ τῷ Ἰὼβ καταπαίζεσθαι ὑπὸ τῶν ἀγγέλων. τέως μὲν οὖν ἐμπαίζεται καὶ καταπαίζεται, ἐπὶ τέλει δὲ τῶν πραγμάτων ὑπὸ τῆς μαχαίρας τοῦ θεοῦ ἀναιρεθήσεται τῆς μεγάλης καὶ ἰσχυρᾶς ἐν ἡμέρᾳ τῆς κατὰ τῶν ἀσεβῶν ὀργῆς. 10

11 Ps 103,27a–28b

Πάντα πρὸς σὲ προσδοκῶσιν δοῦναι τὴν τροφὴν αὐτοῖς εὔκαιρον. δόντος σου αὐτοῖς συλλέξουσιν, ἀνοίξαντος δέ σου τὴν χεῖρα τὰ σύμπαντα πλησθήσονται χρηστότητος. Ὅρα εἰ δυνήσῃ καθολικὸν ἀπὸ τούτου ἐκλαβεῖν δόγμα, ὡς πάντων τῶν γενητῶν 15 πενομένων λειπομένων τε καὶ δεομένων τῆς παρὰ του θεοῦ χορηγίας, ἧς μεταλαβόντα δυναμοῦται καὶ ἰσχύει ὥσπερ διὰ τροφῆς ζωούμενα. διὸ μόνος λέγεται ἔχειν ἀθανασίαν, ὡς τῶν λοιπῶν ἁπάντων, εἰ μὴ μεταλάβοι τῆς παρ᾽ αὐτοῦ χορηγουμένης ζωῆς, ἐκλειπόντων καὶ ἀποθανουμένων. ἀλλ᾽ ὅ γε πανάγαθος ὑπὲρ τοῦ μή τι διαπεσεῖν τῶν ἅπαξ ὑπ᾽ αὐτοῦ γεγονότων ἄφθονον τοῖς πᾶσιν ἀνοίγων τὴν αὐτοῦ χεῖρα 20 τὰ πάντα χρηστότητος ἐμπίπλησι. τὰ πάντα δὲ φήσας ὁ λόγος περιείληφεν ὁμοῦ τὰς νοητὰς καὶ ἁγίας δυνάμεις τάς τε αἰσθητὰς καὶ τὰς ἐν θνητοῖς σώμασιν· οὕτω γὰρ

3–10 Λευιαθὰν…ὀργῆς] Ca 340v: Apolinarius; Cb 322v: Apolinarius ζωούμενα] Ca 340v: Eusebius; Cb 322v: Eusebius; PG 23 (1285 B5–9) μεταδιδόναι] A 138v: Eusebius; P 133r: Eusebius; vgl. V 256r: Eusebius μεταδιδόναι] Ca 340v: Eusebius; Cb 322v: Eusebius; PG 23 (1285 B11–14)

15–17 Ὅρα… 15–35,2 Ὅρα… 21–35,2 τὰ2 …

1–3 ἄξεις…αὐτοῦ] vgl. Hi 40,25a–26a 4–5 οὐκ…μου] vgl. Hi 41, 25ab 9–10 ὑπὸ…ἰσχυρᾶς] vgl. Jes 27,1 10 ἡμέρᾳ…ὀργῆς] vgl. Zeph 1,15 17–18 μόνος…ἀθανασίαν] vgl. I Tim 6,16 1 δὲ2 < Wa 2 εἰλήσεις] εἱλίσεις AP | κρίκον P1Wa κρίκκον P2 κρικὸν A 3 εἴρηται… Ἑβραικῷ] ἐν τῷ ἑβραικῷ εἴρηται ~ C 4 ἐπὶ τέλος] ἐπι τέλει δὲ C | χρηματισμοῦ + τοῦ πρὸς τὸν ἰὼβ C | ὅμοιον…γῆς] τῶν (< Ca) ἐπὶ τῆς γῆς ὅμοιον αὐτῷ C 5–8 ὅμοιον…ἀγγέλων] καὶ ἐνταῦθα δὲ ἐμπαίζεσθαι ὑπὸ τοῦ κυρίου C 8–9 ἐμπαίζεται…καταπαίζεται] ἐμπαίζεσθαι καὶ καταπαίζεσθαι λέλεκται C 9–10 ἀναιρεθήσεται] ἀνἀιρεθῆναι Cb 15 δυνήσῃ] δυνήσει Ca καθολικὸν…τούτου] ἀπὸ τούτου καθολικὸν ~ Cb 17 δυναμοῦται] δυναμοῦνται Ca

Ps 103,25a–26b – Ps 103,32ab  35

καὶ μᾶλλον μειζόνως ἡ ἀγαθότης διαλάμπει τῷ καὶ ἀξίοις καὶ μὴ ἀξίοις τῆς παρ᾽ αὐτοῦ χρηστότητος μεταδιδόναι.

12

5

Ἀποστρέψαντος δέ σου τὸ πρόσωπον ταραχθήσονται, ἀντανελεῖς τὸ πνεῦμα αὐτῶν, καὶ ἐκλείψουσιν καὶ εἰς τὸν χοῦν αὐτῶν ἐπιστρέψουσιν. ἐξαποστελεῖς τὸ πνεῦμά σου, καὶ κτισθήσονται, καὶ ἀνακαινιεῖς τὸ πρόσωπον τῆς γῆς.

Ps 103,29a–30b

Οἶμαι διὰ τούτων τὴν τοῦ παρόντος αἰῶνος συντέλειαν δηλοῦσθαι καὶ τὴν τοῦ μέλλοντος ἀνανέωσιν. καὶ ἔδει γε ὡς ἐν τοιαύτῃ ὑποθέσει μὴ ἀτελῆ καταλεῖψαι τὸν 10 λόγον, ὡς ἂν μή τις ὑπονοήσειεν εἰς ἄπειρον κατατείνειν τὴν παροῦσαν τοῦ κόσμου σύστασιν. διὸ καὶ τὰ περὶ τοῦ τέλους ἀναγκαίως διείληφεν· ὡς γὰρ τὴν ἀρχὴν τοῦ σύμπαντος κόσμου γενητὴν εἶναι ὑπεστήσατο, οὕτως καὶ τὴν συντέλειαν καὶ τὸν μετὰ ταύτην νέον αἰῶνα ἀναγκαίως ἐδίδαξεν εἰς ἐκεῖνον ἡμῶν τὴν διάνοιαν ἀναπέμψας, ὡς ἂν ἔχοιμεν ἐλπίδας μὴ εἰς τὸν παρόντα βίον, ἀλλ᾽ εἰς ἐκεῖνον τὸν 15 μέλλοντα, πιστεύοιμεν δὲ καὶ εἰς τὴν μετὰ θάνατον ἐπηγγελμένην ἡμῖν ἀνάστασιν, ἣν ὁ λόγος παρίστησι μετὰ τὸ φάναι εἰς τὸν χοῦν αὐτῶν ἐπιστρέψουσιν ἐπαγαγὼν τό· ἐξαποστελεῖς τὸ πνεῦμα σου, καὶ κτισθήσονται, καὶ ἀνακαινιεῖς τὸ πρόσωπον τῆς γῆς.

13

20

Ὁ ἐπιβλέπων ἐπὶ τὴν γῆν καὶ ποιῶν αὐτὴν τρέμειν, ὁ ἁπτόμενος τῶν ὀρέων, καὶ καπνίζονται.

8–18 Οἶμαι…γῆς] A 139r: Eusebius; P 133v–134r: Eusebius; Ca 341r: Eusebius; Cb 323r: Eusebius; vgl. V 256v: Eusebius; vgl. Nd 77r καὶ οἶμαι…ἐπαγαγῶν: Eusebius; vgl. Ne 290r: Eusebius; vgl. Nh 468r: Eusebius; vgl. PG 23 (1285 C5–14) 2 μεταδιδόναι] μεταδοῦναι C 9 μέλλοντος + αἰῶνος C | ἔδει γε] ειδηγε Ca ἤδη γε Cb 10 μή τις] μήτε C 15 πιστεύοιμεν δὲ] πιστεύειν μέν τε A πιστεύειν μέντοι P

Ps 103,32ab

36  Kommentar zu Psalm 103

Εἴποις δ᾽ ἂν τὸ τῆς γῆς στοιχεῖον καὶ τὰ ὄρη κατά τινα φυσικὴν συναίσθησιν πτήσσειν τὸν τοῦ θεοῦ οἷα δεσπότου φόβον, ὡς ἂν εἴποι τις καὶ κηρὸν πλησιάζοντα πυρὶ ἐκλύεσθαι, φρύγανά τε καὶ καλάμην δεδοικέναι τὴν ἀπὸ τοῦ πυρὸς φλόγα. κατὰ τὰ αὐτὰ γοῦν, μᾶλλον δ᾽ ἐπέκεινα τούτων, ὡς οὐδὲν νοήσειεν ἀνθρώπου φύσις, τρέμειν συμβαίνει τὴν γῆν τά τε ὄρη καπνίζεσθαι ἀπὸ τῆς τοῦ δεσπότου 5 ἐπιστασίας.

14 Ps 103,33a–34b

Ἄισω τῷ κυρίῳ ἐν τῇ ζωῇ μου, ψαλῶ τῷ θεῷ μου, ἕως ὑπάρχω. ἡδυνθείη αὐτῷ ἡ διαλογή μου, ἐγὼ δὲ εὐφρανθήσομαι ἐπὶ τῷ κυρίῳ.

10

Μαθὼν τὰ περὶ τῆς μελλούσης κρίσεως τῆς τε ὀργῆς καὶ τοῦ θυμοῦ τοῦ θεοῦ, δι᾽ ὃν τρόμος μὲν λήψεται τὴν γῆν, ὄρη δὲ τότε καπνισθήσονται, ἐντεῦθεν ἤδη προλαβὼν λέγω· ᾄσω τῷ κυρίῳ ἐν τῇ ζωῇ μου, ἐν ᾗ ζωῇ αὐτὸς ἐμαυτοῦ ἐξουσίαν ἔχω. ἀλλὰ καὶ ὡς ἔτι ὑπάρχω ἐν τῷ βίῳ, τὸν ὀφειλόμενον ἀποδώσω ὕμνον καὶ ψαλμὸν τῷ θεῷ μου. 15 Πολλὴν δὲ ἐμφαίνει διάθεσιν καὶ οἰκείωσιν τὴν πρὸς τὸν θεὸν ἡ προσθήκη· οὐ γὰρ εἶπε ψαλῶ τῷ θεῷ, ἀλλὰ τῷ θεῷ μου· ἔοικε γὰρ φάσκειν· τῷ κτίσαντί με καὶ ποιήσαντί με καὶ θρέψαντί με καὶ πάντων τῶν ἀγαθῶν αἰτίῳ μοι γεγενημένῳ κυρίῳ μου καὶ θεῷ μου. εἴη δέ, φησί, τοιαῦτα με ᾆσαι καὶ ψάλαι, ὡς ἡδυνθῆναι αὐτῷ τὸν ἐξ

1–3 Εἴποις…φλόγα] Ca 341r: Eusebius; Cb 323r: Eusebius; Nd 78r: Eusebius; Ne 293r: anonym; Nh 469r: Theodoret 1–6 Εἴποις…ἐπιστασίας] A 139v–140r: Eusebius; P 134rv: Eusebius; Wa (169v): anonym; vgl. V 257r: Eusebius 11–37,2 Μαθὼν…γῆς] A 140rv: anonym; P 134v: anonym 13–37,2 ἐν2 …γῆς] Ca 341v: Eusebius; Cb 323v: Eusebius 13–19 ἀλλὰ…μου2] vgl. Nd 78r ἕως ἂν…ἀγαθῶν: Eusebius; vgl. Ne 293v: Eusebius; vgl. Nh 469v: Eusebius 13–37,1 ἀλλὰ…καρπόν] vgl. PG 23 (1288 C9–15; 1289 A4–5) 19–37,1 εἴη… καρπόν] Nd 78r: anonym; Ne 294r: anonym; Nh 469v: Chrysostomus 12 τρόμος…καπνισθήσονται] vgl. Ps 118,32ab 2 πτήσσειν] CNdNh πτήσεινAWaNe mit σ über σ P | δεσπότου] unleserlich A δεσπούτου P 3 καὶ καλάμην] καὶ καλάμους Ne < Wa 4 οὐδὲν νοήσειεν] οὐδ᾽ ἐννοήσειεν P2 οὐδ᾽ ἐννοήσειεν 〈ἂν〉 Hammerstaedt 5 τρέμειν] τρέμει Wa 12–13 προλαβὼν λέγω P2 προλαβὼ εγω P1 προλαβὼν ἐγὼ A 13–14 ἀλλὰ…ἔτι] ἕως ἂν ζῶ καὶ ὑπάρχω ἐν τῷ βίῳ τούτῳ N 14 ἀποδώσω] nach ψαλμὸν N | ὕμνον καὶ < N 16–17 Πολλὴν…μου < Nd 16 ἐμφαίνει auf Rasur P εὐφραίνει A | τὴν < NeNh 17–18 καὶ…με1 < N 18 με2] Nd 18–19 τῶν…μου2] αἰτίῳ μοι γεγονότι τῶν ἀγαθῶν N 18 μοι] με Ca < Cb 19 με] μὲν Ca Ν < Cb

Ps 103,32ab – Ps 103,35a–c  37

ἐμοῦ καρπόν· εἰ γὰρ τοῦτο γένοιτο, καὶ αὐτὸς ἐγὼ εὐφρανθήσομαι ἐπὶ τῷ κυρίῳ, ἐπὰν ὁ καιρὸς ἐπιστῇ τῶν ἐπαγγελιῶν καὶ τοῦ ἀνακαινισμοῦ τῆς γῆς.

15

5

Ἐκλίποισαν ἁμαρτωλοὶ ἀπὸ τῆς γῆς καὶ ἄνομοι, ὥστε μὴ ὑπάρχειν αὐτούς. εὐλόγει, ἡ ψυχή μου, τὸν κύριον.

Ps 103,35a–c

Ἐπὰν ὁ δηλούμενος ἐνστῇ καιρὸς ὁ τῆς τοῦ θεοῦ δικαιοκρισίας, ἐγὼ μὲν εὐφρανθήσομαι, φησίν, ἐπὶ τῷ κυρίῳ, εἴ γε νῦν κατὰ τὸν ἐνεστῶτα καιρὸν ἡδυνθείη αὐτῷ ἡ διαλογή μου. οἱ δὲ ἄλλως ἁμαρτωλοὶ καὶ ἄνομοι τότε ἐκλείψουσιν, οὐχ ἁπλῶς ἀπὸ τοῦ παντός, ἀλλ᾽ ἀπὸ τῆς γῆς, ὡς μηκέτι ὑπάρχειν αὐτοὺς ἐν τῇ γῇ, ἀλλ᾽ ἐν ἑτέρῳ 10 παρὰ τὴν γῆν στοιχείῳ· παραδοθήσονται γὰρ πάντως που τῷ αἰωνίῳ πυρὶ κατὰ τὸν φήσαντα λόγον· πορεύεσθε εἰς τὸ πῦρ τὸ αἰώνιον τὸ ἡτοιμασμένον τῷ διαβόλῳ καὶ τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ. διόπερ τούτων μεμνημένη, ὦ ψυχή, καὶ ταῦτα πρὸ ὀφθαλμῶν ἔχουσα μήποτε διαλιμπάνοις τὸ προσταττόμενον ὑπὸ τοῦ θείου πνεύματος ἐπιτελοῦσα. τοῦτο δ᾽ ἐστὶ τὸ εὐλογεῖν τὸν κύριον.

6–8 Ἐπὰν…μου] Ca 342r: Didymus; Cb 324r: Didymus 6–14 Ἐπὰν…κύριον] A 140v: Eusebius; P 135r: Eusebius; 8–14 ἁμαρτωλοὶ…κύριον] Ca 342r: ἄλλως Cb 324r: ἄλλως 2 ἀνακαινισμοῦ…γῆς] vgl. Jes 65,17; 66,22 6–7 εὐφρανθήσομαι…κυρίῳ] Ps 103,34b 11–12 πορεύεσθε…αὐτοῦ] vgl. Mt 25,41

6

τοῦ…δικαιοκρισίας] vgl. Rom 2,5 7–8 ἡδυνθείη…μου] Ps 103,34a

1 εὐφρανθήσομαι] εὐφρανθήσοιμι Ca 7 φησίν < C 8 οὐχ ἁπλῶς] οὐκαπλῶς Ca ἡτοιμασμένον] τῷ ἡτοιμασμένῳ A (vgl. t.r.) τῷ ἡτοιμασμένον Ca

11 τὸ

Psalm 104 〈ρδʹ Διδασκαλία τοῖς ἔθνεσι τῶν εἰς τὸν πρότερον λαὸν τοῦ θεοῦ εὐεργεσιῶν〉 1 Ps 104,1a

Ἀλληλούια. Τῶν ἐπιγραφομένων ἀλληλούια πρῶτος ὁ παρὼν τυγχάνει. οἶμαι δὲ ταύτην ἔχειν τὴν ἐπιγραφὴν διὰ τοῦ ξένου τυγχάνειν χαρακτῆρος παρὰ τοὺς ψαλμοὺς καὶ τὰ περὶ τὴν ᾠδήν· δι᾽ ὅλου γάρ μοι δοκοῦσιν οὗτοι αἴνους καὶ ὕμνους περιέχειν εἰς τὸν θεὸν, καὶ εἰκότως· ἑρμηνεύεται γὰρ τὸ ἀλληλούια· αἰνεῖτε τὸν κύριον, οὔτε διὰ 5 ψαλτηρίου κρουσθέντες οὔτε δι᾽ ᾠδῆς λεχθέντες, ἀλλ᾽ αὐτὸ τοῦτο αἶνοι καὶ ὕμνοι τυγχάνοντες καὶ τὰς τοῦ θεοῦ εὐεργεσίας εἰς ἀνθρώπους περιέχοντες.

2 Ps 104,1b

Ἐξομολογεῖσθε τῷ κυρίῳ καὶ ἐπικαλεῖσθε τὸ ὄνομα αὐτοῦ. Ὁ μετὰ χεῖρας αἶνος τὴν ἱστορίαν ἐπιτέμνεται τὴν ἀπὸ Ἀβραὰμ καὶ ἐπὶ ἔξοδον τῶν υἱῶν Ἰσραὴλ τὴν ἀπ᾽ Αἰγύπτου, ἥντινα τοῖς ἔθνεσιν ἀπαγγέλλειν τὸ θεῖον πνεῦμα 10 παρακελεύεται. λέγει δ᾽ οὖν ἑξῆς· ἀναγγείλατε ἐν τοῖς ἔθνεσι τὰ ἔργα αὐτοῦ· βούλεται γὰρ ἀπαγγελθῆναι τοῖς ἔθνεσιν ὡς ἀγνοοῦσι καὶ μηδέποτε μεμαθηκόσιν, ὁποίας

2 Τῶν…τυγχάνει] Nd 79r: anonym; Ne 297v: anonym; Nh 471r: Gregor von Nyssa; vgl. PG 23 (1296 B13–14) 2–7 Τῶν…περιέχοντες] A 141r: Eusebius; P 135v: Eusebius; Ca 342r: Eusebius; Cb 324r: Eusebius; Wa 169v: Eusebius; AS III 487,35–42 9–11 Ὁ…παρακελεύεται] Ca 342v: Eusebius; Cb 324v: Eusebius; Nd 79v: Eusebius; Ne 299r: anonym; Nh 471v: Eusebius 9–39,4 Ὁ…ἀποπεπτώκασιν] A 141r: anonym; P 135v: anonym; Wa 169v: Eusebius; PG 23 (1297 C7–11.D2–8) 11–39,4 βούλεται…ἀποπεπτώκασιν] Ca 342v: Eusebius; Cb 324v: Eusebius; Nd 79v: Eusebius; Ne 299v: anonym; Nh 471r: Eusebius 11 ἀναγγείλατε…αὐτοῦ] Ps 104,1c 2 ἐπιγραφομένων] ἐπιγεγραμμένων N | ἀλληλούια] ἀληλούια Ca | πρῶτος + μὲν Wa τυγχάνει + ψαλμός N (πρῶτος τυγχάνει ὁ παρὼν ψαλμός Nd) 3 τοῦ ξένου] τὸ ξένους C ξένος Wa | παρὰ] περὶ Cb 3–4 τὰ περὶ] παρὰ Wa 4–7 δοκοῦσιν…περιέχοντες] fenestra Cb 5 ἀλληλούια] ἀληλούια Ca 9 τὴν2] τῷ Ne | ἀπὸ] C N < APWa | ἐπὶ < Cb 10 τὴν] τῷ Ne τῶν Nh | ἥντινα] ἣν καὶ N | τοῖς…ἀπαγγέλλειν] ἐπαγγέλλειν (ἀπαγγέλλειν Nh) τοῖς ἔθνεσι N 12 γὰρ < N | μηδέποτε AP μηδεπώποτε CWa μηδέπω N

Ps 104,1a – Ps 104,1c–3b  39

πάλαι πρότερον εὐεργεσίας ὁ θεὸς τῷ προτέρῳ παρέσχετο λαῷ, καὶ ὅπως μυρίων ἀγαθῶν παρὰ τοῦ θεοῦ τετυχηκότες παρέβησαν ἀσεβήσαντες, καὶ ὡς διὰ τὰς παρανομίας αὐτῶν καὶ ἀσεβείας τῆς τοῦ θεοῦ ἐφορώσης αὐτοὺς ἐπισκοπῆς ἀποπεπτώκασιν.

3 5

Ἀπαγγείλατε ἐν τοῖς ἔθνεσιν τὰ ἔργα αὐτοῦ. ᾄσατε αὐτῷ καὶ ψάλατε αὐτῷ, διηγήσασθε πάντα τὰ θαυμάσια αὐτοῦ. ἐπαινεῖσθε ἐν τῷ ὀνόματι τῷ ἁγίῳ αὐτοῦ, εὐφρανθήτω καρδία ζητούντων τὸν κύριον.

Θέα, ὅπως ἀπὸ ἐξομολογήσεως ἤρξατο καὶ κατέληξεν εἰς εὐφροσύνην· ἀρχὴ μὲν γὰρ τῆς κατὰ θεὸν προκοπῆς ἐξομολόγησις, τέλος δὲ ἡ κατὰ θεὸν εὐφροσύνη. πλεῖστα δὲ μεταξὺ τούτων. δεήσει τοίνυν πρῶτον ἐξομολογεῖσθαι τῷ κυρίῳ ἐν καθαρᾷ συνειδήσει τῶν προτέρων ἁμαρτιῶν ποιουμένους ὁμολογίας διὰ γνησίας καὶ εἰλικρινοῦς μετανοίας καὶ καρπῶν πρεπόντων τῇ ἐξομολογήσει κατὰ τό· 15 ποιήσατε καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας, ἔπειτα βελτιωθέντας θαρρεῖν καὶ ἐπικαλεῖσθαι τὸ ὄνομα αὐτοῦ, καὶ οὕτως μετὰ τὴν ἐξομολόγησιν ἐπικαλουμένους καταξιοῦσθαι τῶν παρὰ τοῦ θεοῦ χαρισμάτων, εἶτα τούτων τυχόντας ἑτέρους ὠφελεῖν διὰ τοῦ ἀπαγγέλλειν καὶ κηρύσσειν εἰς πάντας ἅπερ μεμαθήκασιν ἔργα αὐτοῦ, καὶ ἐπὶ τούτοις ὡς ἂν ἤδη καταξιωθέντας τῆς κατὰ θεὸν θυμηδίας ᾄδειν αὐτῷ καὶ ψάλλειν 20 καὶ μετὰ ταῦτα ἑρμηνέας γίνεσθαι καὶ σαφηνιστὰς τῶν ἐν τοῖς θείοις λόγοις 10

10–11 Θέα…εὐφροσύνη] Ca 342v: Eusebius; Ca 324v: Eusebius 10–40,12 Θέα… προσηγόρευσεν] A 141rv: Eusebius; P 136r: anonym; Nd 80r: Theodoret; Ne 300rv: anonym; Nh 472r: Eusebius; vgl. PG 23 (1300 B12–D9) 20–40,1 ἑρμηνέας…αὐτοῦ] Ca 342v: καὶ μετ᾽ ὀλίγα Cb 324v: καὶ μετ᾽ ὀλίγα Nd 79v: Eusebius fortgesetzt; Ne 299v: anonym; Nh 471v: Eusebius fortgesetzt 10 ἐξομολογήσεως] vgl. Ps 104,1b 12 ἐξομολογεῖσθαι…κυρίῳ] vgl. Ps 104,1b 15 ποιήσατε… μετανοίας] vgl. Lk 3,8 15–16 ἐπικαλεῖσθαι…αὐτοῦ] Ps 104,1b 16 ἐξομολόγησιν ἐπικαλουμένους] vgl. Ps 104,1b 1 εὐεργεσίας] ἐργασίας Nh | παρέσχετο λαῷ ~ N 3–4 καὶ…ἀποπεπτώκασιν] τῆς θείας ἐπισκοπῆς ἐκπεπτώκασι N 3 ἐφορώσης] ἐφορούσης C | ἐπισκοπῆς] CWa + καὶ A + Rasur von zwei bis drei Buchstaben P 10 Θέα + δὲ N 12 δὲ + τὰ N | ἐξομολογεῖσθαι N auf Rasur P ἐξομολογεῖσθε A t.r. 12–13 ἐν…ὁμολογίας < N 14 καὶ εἰλικρινοῦς < N 14–15 κατὰ… μετανοίας < N 18 καὶ κηρύσσειν < N | πάντας] ἅπαντας NdNe 19 ἤδη < N | θυμηδίας] θυμηδείας A 20 ἑρμηνέας…σαφηνιστὰς] σαφηνίστας γίνεσθαι N | λόγοις] λογίοις NeNh

Ps 104,1c–3b

40  Kommentar zu Psalm 104

ἀπορρήτων, ὅπερ ἂν εἴη τὰ θαυμάσια αὐτοῦ, εἶθ᾽ ὡς ἤδη κατορθωκότας τὰ τοσαῦτα ἐπαινεῖσθαι ἐν τῷ ὀνόματι τῷ ἁγίῳ αὐτοῦ καὶ τέλος μετὰ πάντα εὐφραίνεσθαι κατὰ διάνοιαν καρδίαν ὀνομαζομένην. αὕτη τὸν κύριον ἐκζητοῦσα ἐξ αὐτῆς τῆς ζητήσεως καὶ τῆς ἐπιγινομένης τῇ ζητήσει εὑρέσεως ἀπολαυέτω τῆς κατὰ θεὸν εὐφροσύνης. 5 Ταῦτα δὲ πάντα ἡγοῦμαι εἰς πρόσωπον ἀναφέρεσθαι τῶν ἀποστόλων τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ὑπὸ τοῦ ἁγίου πνεύματος· τὸ γὰρ ἀπαγγείλατε ἐν τοῖς ἔθνεσι τὰ ἔργα αὐτοῦ οὐκ ἄλλοις ἁρμόζει λέγεσθαι ἢ αὐτοῖς τοῖς ἀποστόλοις. μαρτυρεῖ δὲ τῷ λόγῳ τὸ ἀποτέλεσμα· μόνοι γὰρ ἀπήγγειλαν αὐτοῦ τὰ ἔργα καὶ τὰ θαυμάσια ἐν πᾶσι τοῖς ἔθνεσι. ποίοις δὲ ἔθνεσιν ἢ τοῖς δι᾽ αὐτῶν τὸν τῶν ὅλων θεὸν ἐπεγνωκό- 10 σιν, οὓς διὰ τῶν ἀνωτέρω λελεγμένων καινὴν γενεὰν καὶ λαὸν κτιζόμενον προσηγόρευσεν;

4 Ps 104,4ab

Ζητήσατε τὸν κύριον καὶ κραταιώθητε, ζητήσατε τὸ πρόσωπον αὐτοῦ διὰ παντός. Παρορμήσας ὁ λόγος τοὺς τῶν ἐθνῶν κήρυκας ἐπὶ τὸ προθύμως ἐκζητῆσαι τὸν 15 κύριον διὰ τοῦ εἰπεῖν· εὐφρανθήτω καρδία ζητούντων τὸν κύριον, ἔτι μᾶλλον αὐτοὺς ἐπιρρώννυσι φάσκων· ζητήσατε τὸν κύριον καὶ κραταιώθητε. τοῦτο δὲ αὐτοῖς κραταιότατα προσφωνεῖ ὡς δεομένοις κράτους καὶ δυνάμεως εἰς τὸ ἰσχῦσαι τὸ προστεταγμένον ποιῆσαι· ἐπειδὴ γὰρ πᾶσι τοῖς ἔθνεσιν ἤμελλον κηρύσσειν, Ἕλλησί τε καὶ βαρβάροις, ὡς ἂν δεομένοις μείζονος δυνάμεως καὶ ἰσχύος κατὰ τό· 20 3–8 ἐξ…ἀποστόλοις] Ca 342v: Eusebius; Cb 324v: Eusebius 15–19 Παρορμήσας…ποιῆσαι] Ca 342v: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) Cb 324v: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) 15–41,1 Παρορμήσας… πολλῇ] vgl. Nd 80r: Eusebius; vgl. Ne 301r: anonym; vgl. Nh 472rv: Theodoret Eusebius 15–41,5 Παρορμήσας…ἀήττητοι] A 142r: Eusebius; P 136v: Eusebius; V 257v: Eusebius; vgl. PG 23 (1301 B3–12.C1–4) 11 καινὴν…κτιζόμενον] vgl. Ps 101,19ab 16 εὐφρανθήτω…κύριον2] Ps 104,3b 1 ὅπερ] ἅπερ C | ὅπερ…αὐτοῦ < N | αὐτοῦ + βούλεται C | τὰ τοσαῦτα] ταῦτα Nh 2 τῷ ἁγίῳ < N | τῷ2 …αὐτοῦ] αὐτοῦ τῷ ἁγίῳ ~ P 3 καρδίαν ὀνομαζομένην N καρδ ὀνομαζομένην A καρδία ὀνομαζομένη je ein Buchstabe radiert nach beiden Wörtern P 6 ἀναφέρεσθαι] nach πνεύματος N 6–7 τοῦ…ἡμῶν < N 7 ἐν < N 7–8 τὰ…αὐτοῦ < N 8 οὐκ CN auf Rasur P οὐδὲ A | τοῖς ἀποστόλοις < APN 9 αὐτοῦ] τοῦ θεοῦ N | καὶ…θαυμάσια < N 10 πᾶσι < N ποίοις…ἢ < N | τοῖς2 < Nd 10–11 τὸν…ἐπεγνωκόσιν] ἐπεγνωκόσι τὸν τῶν ὅλων θεόν ~ Nd 11 διὰ τῶν < NdNe καὶ Nh | λελεγμένων < N 15 Παρορμήσας + μέντοι N | τὸ] τῷ P ἐκζητῆσαι] ἐκζητεῖν Cb 16 διὰ…κύριον2 < N 17 ἐπιρρώννυσι] ἐπιρώννυσι Ca | φάσκων] λέγων N | ζητήσατε…καὶ < N 17–18 τοῦτο…προσφωνεῖ] τοῦτο δὲ προσφωνεῖ αὐτοῖς N

Ps 104,1c–3b – Ps 104,6ab  41

κύριος δώσει ῥῆμα τοῖς εὐαγγελιζομένοις δυνάμει πολλῇ, ἀναγκαίως λέλεκται αὐτοῖς· ζητήσατε τὸν κύριον καὶ κραταιώθητε. ζητήσατε τὸ πρόσωπον αὐτοῦ διὰ παντός, οὐ τρίτον τοῦ ἐνιαυτοῦ κατὰ τὸν ὑπὸ Μωυσέως δοθέντα νόμον φαινόμενοι ἐνώπιον αὐτοῦ, ἀλλὰ παρὰ πάντα τὸν βίον· ἄμαχοι γὰρ οἱ ζητοῦντες ἔσονται καὶ 5 ἀήττητοι.

5 Μνήσθητε τῶν θαυμασίων αὐτοῦ, ὧν ἐποίησεν, τὰ τέρατα αὐτοῦ καὶ τὰ κρίματα τοῦ στόματος αὐτοῦ.

Ps 104,5ab

Εἴτε τῶν παρὰ Μωυσῇ καὶ ἐν τῇ λοιπῇ παλαιᾷ διαθήκῃ φερομένων, εἴτε τῶν ἐν τῇ ἱερᾷ τῶν εὐαγγελίων γραφῇ παραδοθέντων· οὐ μικρὰ γὰρ καὶ τὰ διὰ Μωυσέως 10 τέρατα καὶ διὰ τῶν λοιπῶν προφητῶν θαυμάσια καὶ τὰ διὰ τοῦ υἱοῦ τοῦ θεοῦ γενόμενα, ἅπερ δεήσει ὑμᾶς, τοὺς τῶν ἐθνῶν κήρυκας, εἰς πάντα τὰ ἔθνη διαδοῦναι, ἐπεὶ μὴ πρότερον ταῦτα παρά τινος ἄλλου μεμαθήκασιν. καὶ ὅσα δ᾽ ἐνανθρωπήσας διεπράξατο θαυμάσια καὶ τέρατα, τοῖς παλαιοῖς ὁμοῦ συνάψαντες μνήσθητε παραδοῦναι τοῖς ἔθνεσι. καὶ πρὸς τούτοις, ὅσα τὸ στόμα αὐτοῦ ἔκρινεν εἴτε διὰ τῆς 15 παλαιᾶς, εἴτε διὰ τῆς νέας διαθήκης, τοῖς ὑφ᾽ ὑμῶν καταγγελομένοις ἐπισυνάψατε φυλάττειν ὡς ἂν βασιλικοὺς νόμους τὰ κρίματα αὐτοῦ τοῖς ἔθνεσι παραγγέλλοντες.

6 Σπέρμα Ἀβραὰμ δοῦλοι αὐτοῦ, υἱοὶ Ἰακὼβ ἐκλεκτοὶ αὐτοῦ. 3–4 οὐ…βίον] Nd 80v: Eusebius; Ne 301v: anonym; Nh 472v: Eusebius 3–5 οὐ…ἀήττητοι] Ca 342v: Eusebius; Cb 324v: Eusebius 8–14 Εἴτε…ἔθνεσι] Ca 343r: Eusebius; Ca 325r: Eusebius; vgl. Nd 80v: Hesychius vgl. Ne 301v: anonym; vgl. Nh 472v: Hesychius 8–16 Εἴτε…παραγγέλλοντες] A 142rv: anonym; P 136v: anonym; vgl. V 258r: anonym; vgl. PG 23 (1301 C12–D3.1304 B3–6) 14–16 ὅσα…παραγγέλλοντες] vgl. Nd 80v: Chrysostomus fortgesetzt; vgl. Ne 302v: anonym; vgl. Nh 472v: Chrysostomus fortgesetzt 1 κύριος…πολλῇ] Ps 67,12 11 πάντα…ἔθνη] Mt 28,19 3 Μωυσέως] Μωυσέος P | φαινόμενοι] φαινόμενος C 3–4 φαινόμενοι…αὐτοῦ] ἐνώπιον αὐτοῦ φαινόμενοι ~ N 8 Μωυσῇ] μωσῆ Ca μωσεῖ Cb | ἐν1] τὸν A | τῶν2 + ἐν Ca 8–9 τῶν2 …παραδοθέντων] τῶν (+ ἐν C) τοῖς ἱεροῖς εὐαγγελίοις γραφῇ παραδοθέντων APC 9 Μωυσέως] Μωυσέος P 10 καὶ1 + τὰ CbP2 | καὶ2 < AC 11 ὑμᾶς] durchgestrichen Cb 15 τοῖς…καταγγελομένοις] τῆς … καταγγελομένης P (entstanden erst durch Veränderung durch P2?)

Ps 104,6ab

42  Kommentar zu Psalm 104

Ἐπεὶ μὴ πάντες οἱ ἐξ Ἰσραὴλ οὗτοι Ἰσραὴλ μηδὲ ὅσοι εἰσὶ σπέρμα Ἀβραὰμ πάντες τέκνα, εἰκότως μὲν ὁ σωτὴρ ἡμῶν τοῖς ἐκ σπέρματος εἶναι Ἀβραὰμ αὐχοῦσιν Ἰουδαίοις ἔλεγεν· οἶδα ὅτι σπέρμα Ἀβραάμ ἐστε, καὶ πάλιν ἄλλοτε πρὸς τοὺς αὐτούς· εἰ τέκνα τοῦ Ἀβραὰμ ἦτε, τὰ ἔργα Ἀβραὰμ ἐποιεῖτε, ὡς ἄν τινων μὲν ὄντων τέκνων Ἀβραὰμ διὰ τῆς τῶν ἔργων καὶ τρόπων μιμήσεως, οἳ καὶ ἐκλεκτοὶ εἴρηνται, 5 τινῶν δὲ σπέρμα μόνον ὄντων αὐτοῦ καὶ διὰ τοῦτο οὐκ ὄντων ἐκλεκτῶν· οὐ γὰρ τὸ σπέρμα ἐκλεκτὸν ἐλέχθη, ἀλλ᾽ υἱοί, τὸ δὲ σπέρμα δοῦλοι αὐτοῦ. ἐπεὶ τοίνυν οἱ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν μαθηταί, οἳ τῶν ἐθνῶν γενόμενοι κήρυκες ἀμφότερα εἶχον ἅτε καὶ δοῦλοι ὄντες καὶ ἐκλεκτοί, διὰ τοῦτο, καθὸ σπέρμα ἦσαν Ἀβραὰμ καὶ υἱοὶ Ἰακὼβ τυγχάνοντες, πρὸς αὐτοὺς λέλεκται· σπέρμα Ἀβραὰμ δοῦλοι αὐτοῦ, υἱοὶ Ἰακὼβ 10 ἐκλεκτοὶ αὐτοῦ. Πρὸς δὲ τὸ ἐκλεκτοὶ αὐτοῦ παραθήσεις τό· τούτους τοὺς δώδεκα ἐξελέξατο ὁ Ἰησοῦς, οὓς καὶ ἀποστόλους ὠνόμασε, καὶ τό· οὐκ ἐγὼ ὑμᾶς τοὺς δώδεκα ἐξελεξάμην; τὸ δ᾽ ἐξαίρετον τῶν ἐκλεκτῶν νοήσωμεν ἀπὸ τοῦ πολλοὶ κλητοί, ὀλίγοι δὲ ἐκλεκτοί. 15

7 Ps 104,7ab

Αὐτὸς κύριος ὁ θεὸς ἡμῶν, ἐν πάσῃ τῇ γῇ τὰ κρίματα αὐτοῦ. Ἐπειδὴ ἐν πάσῃ τῇ γῇ τὰ κρίματα αὐτοῦ, διὰ τοῦτο εἴρηται· ἀπαγγείλατε ἐν τοῖς ἔθνεσι τὰ ἔργα αὐτοῦ, καὶ ἑξῆς· τὰ τέρατα αὐτοῦ καὶ τὰ κρίματα τοῦ στόματος αὐτοῦ· ἔδει γὰρ πάντας τοὺς ἐπὶ γῆς ἀνθρώπους ὑποκειμένους τοῖς αὐτοῦ κρίμασι 20 μὴ ἀγνοεῖν μήτε τὰ ἔργα αὐτοῦ μήτε τὰ κρίματα αὐτοῦ, δι᾽ ὧν κριμάτων οὐ μόνον 1–15 Ἐπεὶ…ἐκλεκτοί] A 142v–143r: Eusebius; Ca 343r: Eusebius; Cb 325r: Eusebius; vgl. V 258r: anonym; vgl. PG 23 (1304 C2–D6) 18–43,2 Ἐπειδὴ…καταξιῶσαι] A (143r): anonym 20–43,2 ἔδει…καταξιῶσαι] Ca (343r): Eusebius; Cb (325r): Eusebius 1 μὴ…Ἰσραὴλ2] Rom 9,6 1–2 ὅσοι…τέκνα] vgl. Rom 9,7 3 οἶδα…ἐστε] Joh 8,37 4 εἰ… ἐποιεῖτε] Joh 8,39 9 δοῦλοι] vgl. Act 4,29; 16,17; vgl. aber Joh 15,15 | ἐκλεκτοί] vgl. Lk 6,13; Joh 15,16 12–13 τούτους…ὠνόμασε] vgl. Lk 6,13 13–14 οὐκ…ἐξελεξάμην] Joh 6,70 14–15 πολλοὶ…ἐκλεκτοί] vgl. Mt 22,14 18–19 ἀπαγγείλατε…αὐτοῦ1] Ps 104,1c 19–20 τέρατα…αὐτοῦ1] Ps 104,5b 2 μὲν ὁ Montfaucon ὁ μὲν AC | αὐχοῦσιν] ἄρχουσιν C 3 τοὺς < Cb 4 ἔργα + τοῦ Cb 4–5 ὡς…τέκνων] ὡς ἀντιδίκων μὲν ὄντων τῶν τέκνων C ὥς τινων τέκνα μὲν ὄντων τοῦ Montfaucon 4 μὲν ὄντων] μενόντων A 5 διὰ…μιμήσεως] καὶ πρὸ μιμήσεως Cb 6 μόνον] μόνων Cb | οὐκ…ἐκλεκτῶν] ἐκλεκτῶν οὐκ ὄντων ~ Cb 7 υἱοί] οἱ υἱοί C 8 ἡμῶν < Cb 12 παραθήσεις] παραθέσεις Ca 13 οὓς < Cb 14 νοήσωμεν] νοήσομεν Ca 20 ὑποκειμένους] ὑποκειμένοις Ca

Ps 104,6ab – Ps 104,8a–11b  43

τὸ Ἰουδαίων ἔθνος, ἀλλὰ καὶ πάντας τοὺς ἐπὶ γῆς ἀνθρώπους ἔκρινε τῆς αὐτοῦ κλήσεως καταξιῶσαι.

8

5

10

Ἐμνήσθη εἰς τὸν αἰῶνα διαθήκης αὐτοῦ, λόγου, οὗ ἐνετείλατο εἰς χιλίας γενεάς, ὃν διέθετο τῷ Ἀβραάμ, καὶ τοῦ ὅρκου αὐτοῦ τῷ Ἰσαάκ καὶ ἔστησεν αὐτὴν τῷ Ἰακὼβ εἰς πρόσταγμα καὶ τῷ Ἰσραὴλ διαθήκην αἰώνιον λέγων· σοὶ δώσω τὴν γῆν Χαναὰν σχοίνισμα κληρονομίας ὑμῶν.

Ὁ θεὸς ἡμῶν, οὗ τὰ κρίματα πᾶσαν τὴν γῆν διοικεῖ, ἐπαγγειλάμενος τῷ Ἀβραὰμ περὶ τῆς κατασχέσεως τῆς γῆς τῆς ἐπαγγελίας, ἥτις ἦν ἡ καλουμένη τοῦ Χαναὰν γῆ, τὰς ἐπαγγελίας ἐβεβαίωσε μετὰ τὴν Μωυσέως τελευτὴν εἰσαγαγὼν τὸν λαὸν εἰς τὴν τῶν Χαναναίων γῆν διὰ Ἰησοῦ τοῦ Ναυῆ. ἐπιστήσας δὲ ἀκριβῶς, τίς ἦν ὁ λόγος, ὃν 15 ἐνετείλατο εἰς χιλίας γενεάς, εὑρήσεις αὐτὸν οὕτως εἰρημένον· εἶπε δὲ κύριος τῷ Ἀβραάμ· ἔξελθε ἐκ τῆς γῆς σου καὶ ἐκ τῆς συγγενείας σου, καὶ μεθ᾽ ἕτερα· καὶ ἐνευλογηθήσονται ἐν σοὶ πάντα τὰ ἔθνη τῆς γῆς. καὶ πάλιν ἐν ἑτέρῳ φησὶ πρὸς αὐτόν· καὶ ἐνευλογηθήσονται ἐν τῶν σπέρματί σου πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆς. εὕροις δ᾽ ἂν τὰ παραπλήσια καὶ τῷ Ἰσαὰκ καὶ τῷ Ἰακὼβ ἐπηγγελμένα. ταῦτα δὲ μετὰ 20 πλείστας ὅσας γενεὰς ἐπληροῦτο διὰ τῆς ἐπιφανείας τοῦ ἐκ σπέρματος Ἀβραὰμ γενομένου σωτῆρος ἡμῶν, εἰσέτι τε νῦν ἐνεργεῖ καὶ διαμένει ἡ ἐπαγγελία καὶ μέχρις οὗ τὸ πλήρωμα τῶν ἐθνῶν εἰσέλθῃ. οὕτως οὖν μετὰ μακρὸν αἰῶνα καὶ μετὰ

11–14 Ὁ…Ναυῆ] Nd 80v–81r: Eusebius; Ne 303r: anonym; Nh 473r: Eusebius 11–44,3 Ὁ… δεδωρημένος] A 143rv: Eusebius; Ca 343v: Eusebius; Cb 325v: Eusebius; vgl. Wa 170r: Eusebius; vgl. V 258rv: Eusebius 14–21 ἐπιστήσας…ἡμῶν] vgl. Nd 81r: Chrysostomus fortgesetzt; vgl. Ne 303rv: Eusebius; vgl. Nh 473r: Eusebius 14–44,3 ἐπιστήσας… δεδωρημένος] vgl. PG 23 (1305 A11–B17) 11 τὰ…γῆν] vgl. Ps 104,7b 15–16 εἶπε…σου2] vgl. Gen 12,1 16–17 καὶ3 …γῆς] vgl. Gen 12,3 18 καὶ…γῆς] vgl. Gen 22,18 2 καταξιῶσαι] καταξιώσας A 11 κρίματα + αὐτοῦ W 12–13 ἥτις…ἐπαγγελίας AN < C 12 ἡ < N 13 τὰς ἐπαγγελίας] τὴν ἐπαγγελίαν N 14 Ἰησοῦ…Ναυῆ] τοῦ ναυῆ ἰησου N | Ναυῆ] ναυϊ C 14–19 ἐπιστήσας…ἐπηγγελμένα < Wa 14 ἦν] ἣν A 15 δὲ A + ὁ C 16 καὶ2 …ἕτερα] rubriziert Ca καὶ μετ᾽ ὀλίγα Cb 20–44,1 διὰ…γενεάς < Wa 20 ἐκ + τοῦ Cb 21 καὶ2 < Cb

Ps 104,8a–11b

44  Kommentar zu Psalm 104

πλείστας σφόδρα γενεάς – τὰς γὰρ χιλίας ἀντὶ τῶν πολλῶν παρείληφε – καὶ ταύτας ἐπλήρου τὰς πρὸς τοὺς πατριάρχας ἐπαγγελίας διὰ Ἰησοῦ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν καὶ διὰ τῆς αὐτοῦ διδασκαλίας πᾶσι τοῖς ἔθνεσι τὴν Ἀβραὰμ εὐλογίαν δεδωρημένος.

9 Ps 104,12ab

Ἐν τῷ εἶναι αὐτοὺς ἀριθμῷ βραχεῖς, ὀλιγοστοὺς καὶ παροίκους ἐν αὐτῇ.

5

Δύο πραγμάτων ἐπαγγελίας ὁ θεὸς πρὸς τὸν Ἀβραάμ, Ἰσαὰκ καὶ Ἰακὼβ ἐποιήσατο· ἐπειδὴ γὰρ ἦσαν βραχεῖς τὸν ἀριθμὸν καὶ πάροικοι ἐν ἀλλοτρίᾳ τότε κατοικοῦντες γῇ, τούτων τὰ ἐναντία παρέξειν αὐτοῖς ἐπηγγείλατο· ἀντὶ γὰρ τοῦ ὀλιγοστοὺς καὶ ἀριθμῷ βραχεῖς πληθυνθήσεσθαι αὐτοὺς ἔφη ὡς τὰ ἄστρα τοῦ οὐρανοῦ τῷ πλήθει καὶ ὡς τὴν ἄμμον τὴν παρὰ τὸ χεῖλος τῆς θαλάσσης καὶ εὐλογήσειν ἐν αὐτοῖς πάντα 10 τὰ ἔθνη καὶ πάσας τὰς φυλὰς τῆς γῆς, ἀντὶ δὲ τοῦ παροίκους εἶναι ἐν γῇ Χαναὰν δεσπότας αὐτοὺς τῆς γῆς καταστήσειν. ἅπερ ἀμφότερα πεπλήρωται εἰς ἔργα χωρησάντων τῶν λόγων· κατέσχον μὲν γὰρ αὐτοὶ τὴν γῆν ἐπὶ Ἰησοῦ τοῦ Μωυσέως διαδόχου, ηὐξήθησαν δὲ καὶ ἐπληθύνθησαν ὡσεὶ ἄμμος τῆς θαλάσσης ἐν τοῖς μετὰ ταῦτα χρόνοις εἰσέτι τε καὶ νῦν τοῦ γένους αὐτῶν τὴν σύμπασαν οἰκουμένην 15 πληροῦντος. ἀλλὰ καὶ τὰ ἔθνη εὐλογήθη διὰ τοῦ ἐκ σπέρματος αὐτῶν προελθόντος σωτῆρος ἡμῶν καὶ γέγονε καὶ αὐτὰ ὡς τὰ ἄστρα τοῦ οὐρανοῦ τῷ πλήθει. διὸ καὶ αὐτοῖς λέλεκται· ἐν οἷς φαίνεσθε ὡς φωστῆρες ἐν οὐρανῷ λόγον ζωῆς ἐπέχοντες.

6–18 Δύο…ἐπέχοντες] A 143v–144r: Eusebius; P 137r: Eusebius; Ca 343v: Theodoret; Cb 325v: Didymus; vgl. V 258v: Eusebius 6 Ἀβραάμ…Ἰακὼβ] vgl. Ps 104,9a–10a 9–11 πληθυνθήσεσθαι…γῆς] vgl. Gen 12,3; 22,17–18 11 γῇ Χαναὰν] vgl. Ps 104,11a 14 ἐπληθύνθησαν…θαλάσσης] vgl. Gen 22,17 17 ὡς… οὐρανοῦ] vgl. Gen 22,17 18 ἐν1 …ἐπέχοντες] Phil 2,15–16; vgl. Acta Philippi 71,11–12 (Vat. 824) ed. Bonnet 1 χιλίας] χιλιάδας Cb 1–3 καὶ…δεδωρημένος < Wa 2 ἐπλήρου τὰς] fenestra A | Ἰησοῦ] nach ἡμῶν Cb 3 τῆς] τὰς oder τὴς A | τὴν + τοῦ C 6 Ἀβραάμ + καὶ Cb | καὶ < Ca 8 γῇ] γῆς Ca γῆι Cb | ὀλιγοστοὺς] ὀλίγους AP 10 ὡς + παρὰ C 11 τοῦ] τοὺς Cb 13 αὐτοὶ] αὐτοῦ C | Ἰησοῦ + τοῦ ναυϊ Cb | Μωυσέως] Μωυσέος P 14 ὡσεὶ] ὡς ἡ C 16 διὰ τοῦ] δι᾽ αὐτοῦ AP | προελθόντος] προσελθόντος τοῦ AP 18 οἷς + καὶ C | φαίνεσθε auf Rasur P φαίνεσθαι A | ἐν οὐρανῷ] ἐν κόσμῳ Ca t.r. < Cb | ἐπέχοντες] ἔχοντες Cb

Ps 104,8a–11b – Ps 104,13a–15b  45

10

5

Καὶ διῆλθον ἐξ ἔθνους εἰς ἔθνος, καὶ ἐκ βασιλείας εἰς λαὸν ἕτερον. οὐκ ἀφῆκεν ἄνθρωπον ἀδικῆσαι αὐτοὺς καὶ ἤλεγξεν ὑπὲρ αὐτῶν βασιλεῖς· μὴ ἅπτεσθε τῶν χριστῶν μου καὶ ἐν τοῖς προφήταις μου μὴ πονηρεύεσθε.

Δοκεῖ ἀπολογίαν ἔχειν τὴν ἐν τοῖς προκειμένοις διδασκαλίαν τοῦ μὴ ἀκρίτως ἀποδεδοκιμάσθαι καὶ ἀποβεβλῆσθαι τὸν ἐκ περιτομῆς λαόν, εὐλόγως δὲ ταῦτα πεπονθέναι, ὅτι μυρίων καταξιωθέντες πρὸς τοῦ θεοῦ εὐεργεσιῶν αὐτοὶ ἑαυτοὺς 10 ἐναντίους κατέστησαν καὶ ἐχθροὺς τῆς τοῦ θεοῦ προαιρέσεως. εἴη δ᾽ ἂν ταῦτα ὠφέλιμα εἰς διδασκαλίαν τῶν ἐθνῶν. ἐν ἀρχῇ μὲν οὖν καταριθμεῖται ὁ λόγος τὰς τοῦ θεοῦ εἰς ἐκείνους εὐεργεσίας, προϊὼν δ᾽ ἑξῆς τὰς τῶν αὐτῶν καταλέγει δυσσεβείας. οἱ προπάτορες τοίνυν αὐτῶν οἱ περὶ τὸν Ἀβραὰμ ὀλιγοστοὶ καὶ πάροικοι ὄντες ἐν τῇ γῇ τοσαύτης, φησίν, ἠξιώθησαν ὑπὸ τοῦ θεοῦ φροντίδος, ὡς ἐξ ἔθνους 15 εἰς ἔθνος μεταβάντας καὶ ἐκ βασιλείας εἰς λαὸν ἕτερον ὑπὸ μηδενὸς ἑτέρου ἀνθρώπων ἀδικηθῆναι καίπερ ἀμιξίας πολλῆς οὔσης τῶν τότε ἐθνῶν τοποκρατόρων τε ἀπηνῶν ὄντων καὶ μεστῶν πάσης ὠμότητος καὶ ἀπανθρωπίας. Ἀπὸ μὲν οὖν τῶν Χαλδαίων μετῆλθεν Ἀβραὰμ εἰς τὴν τῶν Χαναναίων μετανάστης γενόμενος καὶ πάλιν ἀπὸ τῆς Παλαιστινῶν εἰς Αἴγυπτον κατελθών, ὅτε καὶ ἡ 20 Σάρρα ὑπὸ τοῦ βασιλέως τῶν Αἰγυπτίων λαμβάνεται, καὶ πάλιν ἀπὸ Αἰγύπτου ἐπανελθὼν καὶ παροικήσας εἰς τὴν Γαραριτικήν, ἔνθα καὶ ὁ υἱὸς αὐτοῦ Ἰσαὰκ μετ᾽ αὐτὸν ᾤκησεν. ἀλλὰ καὶ Ἰακὼβ μεταναστὰς ἀπὸ τῆς Παλαιστίνης κάτεισιν εἰς 7–10 Δοκεῖ…προαιρέσεως] Ca 344r: Theodoret; Cb 326r: Theodoret; vgl. AS III 207,6–12 7–46,14 Δοκεῖ…πεπιστεύκαμεν] A 144rv: anonym; P 137v: anonym 13–17 οἱ1 … ἀπανθρωπίας] Ca 343v: τοῦ αὐτοῦ (= Theodoret) Cb 325v: Theodoret 13–46,14 οἱ1 … πεπιστεύκαμεν] AS III 488,13–489,15 18–46,1 Ἀπὸ…Αἴγυπτον] vgl. Nd 81v ἀμέλει…κάτεισιν: Chrysostomus; Ne 305rv: Theodoret fortgesetzt; vgl. Nh 473v: Theodoret fortgesetzt 18–46,3 Ἀπὸ…αὐτούς] Ca 344r: ἄλλος Cb 326r: ἄλλως 13 ὀλιγοστοὶ…πάροικοι] vgl. Ps 104,12b 16 ἀμιξίας…τοποκρατόρων] vgl. Gen 14 18–19 Ἀπὸ…γενόμενος] vgl. Gen 11,31; 12,4–5 19 ἀπὸ…κατελθών] vgl. Gen 12,10 19–20 ἡ…λαμβάνεται] vgl. Gen 12,15.19 20–21 ἀπὸ…ἐπανελθὼν] vgl. Gen 13,1 21 παροικήσας…Γαραριτικήν] vgl. Gen 20,1 21–22 ἔνθα…ᾤκησεν] vgl. Gen 26,1.6 22–46,1 Ἰακὼβ…Αἴγυπτον] vgl. Gen 46,6 8 ἀποδεδοκιμάσθαι] mit δο über δε P ἀποδοκιμᾶσθαι ACa 9 πεπονθέναι] πεποιηθῆναι A wohl auch P1 13 οἱ1 + γὰρ C | τοίνυν < C 15 μεταβάντας] μεταστάντας Cb 16 τότε < Cb τε] δὲ C 17 μεστῶν] μεστὸν A 21 Γαραριτικήν] γεραριτικήν C γεραριτήν Nd γεραρίτην Ne γερατικήν Nh

Ps 104,13a–15b

46  Kommentar zu Psalm 104

Αἴγυπτον. πλὴν ἐν τοσαύτῃ ξενιτείᾳ πλανηθέντας αὐτοὺς ὁ τῶν οἰκείων θεραπόντων ὑπέρμαχος θεὸς οὐκ ἀφῆκεν ἀδικηθῆναι πρός τινος καίτοι πολλῶν βουληθέντων ἀδικῆσαι αὐτούς. διαγράφει γοῦν ὁ Μωυσῆς τὰς κατ᾽ αὐτῶν ἐπιβουλὰς καὶ ὡς οὐκ ἀφῆκεν ὁ θεὸς ἄνθρωπον ἀδικῆσαι αὐτούς, ἀλλὰ καὶ ἤλεγξεν ὑπὲρ αὐτῶν βασιλεῖς. ἤτασε γοῦν ὁ θεὸς τὸν Φαραὼ ἐτασμοῖς μεγάλοις διὰ Σάρραν τὴν γυναῖκα 5 Ἀβραάμ. καὶ τῷ Ἀβιμέλεχ ἐπιστὰς νυκτὸς εἶπεν· ἀπόδος τὴν γυναῖκα τῷ ἀνθρώπῳ, καὶ ἐπιλέγει· ὅτι προφήτης ἐστὶ καὶ εὔξεται περὶ σοῦ, ᾧ καὶ τὸ μετὰ χεῖρας λόγιον συμφωνεῖ φάσκον εἰρηκέναι τὸν θεὸν τοῖς τότε ἐπιβουλεύσασιν αὐτοῖς· μὴ ἅπτεσθε τῶν χριστῶν μου καὶ ἐν τοῖς προφήταις μου μὴ πονηρεύεσθε. ἔνθα γενόμενος σημειώσει, τίνα τρόπον ὁ λόγος χριστοὺς αὐτοὺς ἐκείνους τοὺς περὶ τὸν Ἀβραὰμ 10 καλεῖ καίτοι αἰσθητῷ ἐλαίῳ μηδαμοῦ κεχρισμένους μηδὲ κατὰ τὸν Μωυσέως νόμον ὁμοίως τῷ Ἀαρὼν χριστοὺς γενομένους; πόθεν οὖν ἄλλοθεν γεγόνασι χριστοὶ ἢ ἀπὸ τῆς μετοχῆς τοῦ φανέντος αὐτοῖς θεοῦ λόγου, ὅντινα εἶναι τὸν μονογενῆ υἱὸν πεπιστεύκαμεν;

11 Ps 104,16a–17b

Καὶ ἐκάλεσε λιμὸν ἐπὶ τὴν γῆν, πᾶν στήριγμα ἄρτου συνέτριψεν. ἀπέστειλεν ἔμπροσθεν αὐτῶν ἄνθρωπον, εἰς δοῦλον ἐπράθη Ἰωσήφ.

15

Ἐν τούτοις ὁ λόγος καὶ ἄλλο τι λεληθὸς τοὺς πολλοὺς διδάσκει· τὴν γὰρ αἰτίαν τοῦ κληθῆναι δίκην ἐμψύχου ζῴου τὸν λιμὸν ἐπὶ τὴν γῆν, λέγω δὲ τὴν ἐνεργητικὴν 20 δύναμιν τοῦ λιμοῦ, καὶ τοῦ συντριβῆναι πᾶν στήριγμα ἄρτου παρίστησιν, ἵν᾽, εἰ καὶ φανείη που ἄρτος, μὴ στηρίζοι τοὺς ἐμπιπλαμένους ἐξ αὐτοῦ κατὰ τό· ἄρτος καρδί5–7 ἤτασε…σοῦ] Ca 344r: Theodoret; Cb 326r: Theodoret 9–14 ἔνθα…πεπιστεύκαμεν] Ca 344r: Theodoret; Cb 326r: Theodoret 11–13 αἰσθητῷ…λόγου] vgl. Nd 82r: anonym; vgl. Ne 306r: Athanasius fortgesetzt; vgl. Nh 474r: Athanasius fortgesetzt 19–47,2 Ἐν… στηρίζεσθαι] A 145r: Eusebius; Ca 344r: Eusebius; Cb 326r: Eusebius; Wa 170r: Eusebius; PG 23 (1305 C1–11) 5–6 ἤτασε…Ἀβραάμ] vgl. Gen 12,17 6 τῷ1 …νυκτὸς] vgl. Gen 20,3 | ἀπόδος…ἀνθρώπῳ] Gen 20,7 7 ὅτι…σοῦ] Gen 20,7 22–47,1 ἄρτος2 …στηρίζει] Ps 103,15c 1 ἐν τοσαύτῃ] ἐντὸς αὐτῇ A 2 θεὸς < Cb 3 κατ᾽ αὐτῶν] καταυτὸν A 5 Σάρραν] σάραν Ca 7 εὔξεται] προσεύξεται Cb 9 χριστῶν] χρηστῶν P1 | ἔνθα] ἐνταῦθα Cb 10 σημειώσει] σημειώση PCb | χριστοὺς] χρηστῶν P1 (?) | τοὺς < Ca 11 κεχρισμένους] κεχρησμένους Ca | Μωυσέως] Μωυσέος P μωσέως C 12 χριστοὺς] χρηστοὺς Ca | χριστοὶ] χυ (mit waagrechtem Strich) Ca 19 λεληθὸς] λεληθὼς Ca | τοὺς πολλοὺς] τοῖς πολλοῖς Wa 20 δὲ] δὴ C 21–22 ἵν᾽…φανείη] ἵνα καὶ φανιεῖ Ca 22 στηρίζοι] στηρίζοιτο Wa

Ps 104,13a–15b – Ps 104,19b  47

αν ἀνθρώπου στηρίζει· τοῦτο γάρ ἐστιν ὃ μάλιστα συμβαίνει ἐν τοῖς λιμοῖς κατ᾽ ὀργὴν θεοῦ γιγνόμενον τὸ καὶ τοὺς ἐσθίοντας μὴ στηρίζεσθαι.

12

5

Ἀπέστειλεν ἔμπροσθεν αὐτῶν ἄνθρωπον, εἰς δοῦλον ἐπράθη Ἰωσήφ. ἐταπείνωσαν ἐν πέδαις τοὺς πόδας αὐτοῦ, σίδηρον διῆλθεν ἡ ψυχὴ αὐτοῦ μέχρι τοῦ ἐλθεῖν τὸν λόγον αὐτοῦ.

Ps 104,17a–19a

Πάντα ταῦτα ὑπέμενε μέχρι τοῦ ἐλθεῖν τὸν λόγον αὐτοῦ, ὃν ἐπὶ τοῖς ὁράμασιν ἰδὼν ἐξεῖπε τῷ ἑαυτοῦ πατρὶ καὶ τοῖς ἀδελφοῖς φήσας, ἑωρακέναι αὐτὸν δράγματα καὶ 10 τοὺς ἀδελφοὺς ὁμοίως ἀναλέγοντας, ἔπειτα τὰ ἐκείνων τὸ ἑαυτοῦ προσκεκυνηκέναι δράγμα, ὁμοίως δὲ τὸν ἥλιον καὶ τὴν σελήνην καὶ τοὺς ἕνδεκα ἀστέρας προσκυνεῖν αὐτῷ.

13 Τὸ λόγιον κυρίου ἐπύρωσεν αὐτόν.

15

Ps 104,19b

Τὸ λόγιον κυρίου ἐπύρωσεν αὐτὸν ὅμοιον τῷ οὐχὶ διὰ τοῦ θεοῦ ἡ διασάφησις αὐτῶν ἐστιν; οὐκ ἂν γὰρ ἔλυσε τοὺς ὀνείρους τῷ Φαραὼ μὴ τοῦ θεοῦ παρασχόντος τὸ δύνασθαι συνιέναι αὐτούς.

1–2 τοῦτο…στηρίζεσθαι] vgl. Nd 82r τοῦτο…ἐσθιόντας: Theodoret fortgesetzt; vgl. Ne 307r: Athanasius; vgl. Nh 474rv: Athanasius 8–12 Πάντα…αὐτῷ] Ca 344v: Eusebius; Cb 326v: Eusebius; vgl. V 259r: Eusebius; PG 23 (1305 C15–D7) 14–16 Τὸ…αὐτούς] Nd 82v: Eusebius; Ne 308v: Eusebius; Nh 475r: Eusebius (Text von anderer Hand am Rand); PG 23 (1305 D8–1308 A3) 9 τῷ…ἀδελφοῖς] vgl. Gen 37,9 9–11 ἑωρακέναι…δράγμα] vgl. Gen 37,7 προσκυνεῖν] vgl. Gen 37,9 14–15 οὐχὶ…ἐστιν] Gen 40,8

11 τὸν…

1 στηρίζει] vor καρδίαν WaCa 1–2 ἐστιν…στηρίζεσθαι < A 2 τὸ] τῷ Wa | ἐσθίοντας] αἰσθίοντας Ca 8 ὑπέμενε] ὑπέμεινε Cb 9 δράγματα] δρᾶγμα Ca 15 τῷ < Nd | τὸ < Nh

48  Kommentar zu Psalm 104

14 Ps 104,20a–22b

Ἀπέστειλε βασιλεὺς καὶ ἔλυσεν αὐτόν, ἄρχων λαῶν, καὶ ἀφῆκεν αὐτόν. κατέστησεν αὐτὸν κύριον τοῦ οἴκου αὐτοῦ καὶ ἄρχοντα πάσης τῆς κτήσεως αὐτοῦ τοῦ παιδεῦσαι τοὺς ἄρχοντας αὐτοῦ ὡς ἑαυτὸν καὶ τοὺς πρεσβυτέρους αὐτοῦ σοφίσαι.

5

Ὅτε αὐτάρκως ἐπυρώθη Ἰωσὴφ χρυσοῦ δίκην κατὰ τὸ δοκίμασόν με, κύριε, καὶ πείρασόν με, πάλιν τότε θεοῦ ὑποβαλόντος τῷ βασιλεῖ λύεται μὲν ὑπὸ τοῦ Φαραὼ τῶν δεσμῶν, καθίσταται δὲ ἄρχων τοῦ οἴκου τοῦ βασιλέως καὶ πάσης τῆς κτήσεως αὐτοῦ. 10 Ὁ δὲ παρὼν λόγος διδάσκει οὐ τοσοῦτον τῆς τῶν καρπῶν φυλακῆς ἕνεκα εἰς τὴν ἀρχὴν προῆχθαι τὸν Ἰωσήφ, ὅσον τῆς κατὰ ψυχὴν ὠφελείας τῶν μελλόντων ὑπ᾽ αὐτοῦ σοφίζεσθαι καὶ παιδεύεσθαι. ἦσαν δὲ οὗτοι ἄρχοντες Φαραὼ καὶ πρεσβύτεροι. ὧν ὠφελουμένων εἰκὸς ἦν καὶ τοὺς ὑπηκόους ἅπαντας τῆς παρ᾽ αὐτῶν μετασχεῖν βελτιώσεως. 15

15 Ps 104,23ab

Καὶ εἰσῆλθεν Ἰσραὴλ εἰς Αἴγυπτον, καὶ Ἰακὼβ παρῴκησεν ἐν γῇ Χαμ. Τίς δὲ εἰσῆλθεν ἀλλ᾽ ἢ Ἰσραήλ; καὶ τίς παρῴκησεν ἐν γῇ Χὰμ ἀλλ᾽ ἢ Ἰακώβ; δηλοῦται δὲ διὰ τούτων αὐτός τε ὁ πατὴρ καὶ οἱ τούτου παῖδες. ἐπεὶ γὰρ οὐ μόνος εἰσῆλθεν Ἰακώβ, ἀλλὰ καὶ ἑβδομήκοντα ψυχαὶ σὺν αὐτῷ κατὰ τό· ἐν ἑβδομήκοντα 20 ψυχαῖς κατέβη Ἰσραὴλ εἰς Αἴγυπτον, διὰ τοῦτο καὶ οἱ παῖδες καὶ ὁ πατὴρ ἐδηλώθησαν διὰ τῶν προκειμένων.

7–10 Ὅτε…αὐτοῦ] Ca 344v: Eusebius; Cb 327r: Eusebius; vgl. Nd 82v: Eusebius; vgl. Ne 309r: Eusebius; vgl. Nh 475r: Eusebius 7–15 Ὅτε…βελτιώσεως] vgl. PG 23 (1308 A9–B6) 11–13 Ὁ…παιδεύεσθαι] Nd 83r: Eusebius; Ne 310r: Theodoret fortgesetzt; Nh 475v: Eusebius 11–15 Ὁ…βελτιώσεως] Ca 344v: καὶ μετ’ ὀλίγα Cb 327r: καὶ μετ’ ὀλίγα 18–22 Τίς… προκειμένων] Ca 345r: Eusebius; Cb 327r: Eusebius; PG 23 (1308 B10–C2) 7–8 δοκίμασόν…με] Ps 25,2a 20–21 ἐν…Αἴγυπτον] vgl. Dtn 10,22; Act 7,14–15 12 προῆχθαι] προήχθη Ca | ψυχὴν] ψυχῆς Ca 14 εἰκὸς] εἰκὼς Ca 18 ἢ2 < Cb

Ps 104,20a–22b – Ps 104,26ab  49

16 Καὶ ηὔξησε τὸν λαὸν αὐτοῦ σφόδρα καὶ ἐκραταίωσεν αὐτὸν ὑπὲρ τοὺς ἐχθροὺς αὐτοῦ.

Ps 104,24ab

Οὐκ ἂν ηὐξήθησαν οὐδ᾽ ἐκραταιώθησαν, εἰ μὴ ἔτυχον προστάτου Ἰωσὴφ καὶ τῆς παρὰ τοῦ Ἰωσὴφ δεξιώσεως τῆς τε παρὰ τοῖς Αἰγυπτίοις τιμῆς διὰ τοῦ Ἰωσὴφ αὐτοῖς 5 παρασχεθείσης.

17 Μετέστρεψε τὴν καρδίαν αὐτῶν τοῦ μισῆσαι τὸν λαὸν αὐτοῦ.

Ps 104,25a

Ὥσπερ τὸν Ἰωσὴφ πρῶτον συγχωρεῖ δουλεῦσαι καὶ πέδαις καὶ σιδήρῳ ταπεινωθῆναι, εἶτα μετὰ ταῦτα δοκιμὴν δεδωκότα τῆς οἰκείας ἀρετῆς προάγει ἐπὶ βασιλείαν, οὕτω καὶ νῦν βουλόμενος τῆς αὐτοῦ ἐπισκοπῆς καταξιῶσαι τὸν λαὸν πρῶτον αὐτὸν 10 πειρατηρίοις ἐκδίδωσιν, ἵν᾽ ὕστερον λεχθῇ τό· καὶ ἐστέναξαν οἱ υἱοὶ Ἰσραὴλ καὶ ἔκραξαν πρὸς κύριον τὸν θεὸν αὐτῶν. ἐπειδὴ δὲ εἴρηται ὅτι· μετέστρεψε τὴν καρδίαν αὐτῶν, δηλονότι τῶν Αἰγυπτίων, τοῦ μισῆσαι τὸν λαὸν αὐτοῦ, ἐρεῖς, ὅτι δικαίως ἔπραξεν ὁ θεός· ἐπειδὴ γὰρ ἐν πολλῇ γεγονότες ἀνέσει καὶ ἐλευθερίᾳ καὶ τιμῇ παρὰ τοῖς Αἰγυπτίοις εἰς λήθην ἦλθον τοῦ πατρῴου θεοῦ, ἐξέδωκαν δὲ ἑαυτοὺς ταῖς τῶν 15 Αἰγυπτίων εἰδωλολατρείαις, διὰ τοῦτο δικαίως αὐτοῖς ἐπανέστησε τοὺς Αἰγυπτίους, ἐπειδὴ πεποιθότες αὐτοῖς κατωλιγώρησαν τοῦ θεοῦ, ὅπως θλιβέντες ὑπ᾽ αὐτῶν μάθωσι μὲν μὴ προσέχειν ἐκείνοις μηδὲ τῇ πολυθέῳ αὐτῶν δεισιδαιμονίᾳ, ἐπιστρέψωσι δὲ ἐπὶ τὸν θεὸν τῶν πατέρων αὐτῶν.

18

20

Ἐξαπέστειλε Μωυσῆν, τὸν δοῦλον αὐτοῦ, Ἀαρών, ὃν ἐξελέξατο αὐτόν.

3–5 Οὐκ…παρασχεθείσης] Ca 345r: Eusebius; Cb 327r: Eusebius; PG 23 (1308 C4–7) 7–18 Ὥσπερ…αὐτῶν] Ca 345v: Eusebius; Cb 327v: Eusebius; vgl. V 259v: anonym; PG 23 (1308 D12–1309 B7) 7–8 πέδαις…ταπεινωθῆναι] vgl. Ps 104,18ab 10–11 καὶ1 …αὐτῶν] vgl. Ex 2,23 8 δοκιμὴν] δοκιμεῖν Ca 14 τοῦ < Ca

10 οἱ < Ca

11 ἔκραξαν] ἐκέκραξαν Cb | ἐπειδὴ δὲ] ἐπεὶ δὴ Ca

Ps 104,26ab

50  Kommentar zu Psalm 104

Ἐπιτεμνόμενος τὴν ἱστορίαν τὰ μὲν μέτρια παραλιμπάνει, τὰ δὲ καίρια τῶν διηγημάτων τίθησιν· πάντα γὰρ τὰ ἐκ τοῦ θεοῦ εἰς αὐτοὺς εὐεργετήματα διαγράφει καί φησιν, ὡς μετὰ τὸ αὐτάρκως αὐτοὺς κακωθῆναι ὑπὸ τῶν Αἰγυπτίων τῷ ἀξίους τούτων γενέσθαι οὐκ εἰς μακρὰν αὐτοῖς σωτῆρα τὸν Μωυσῆν καὶ τὸν Ἀαρὼν ἀποστέλλει. 5

19 Ps 104,28a–36b

Ἐξαπέστειλε σκότος, καὶ ἐσκότασεν, καὶ παρεπίκραναν τοὺς λόγους αὐτοῦ. μετέστρεψε τὰ ὕδατα αὐτῶν εἰς αἷμα καὶ ἀπέκτεινε τοὺς ἰχθύας αὐτῶν. ἐξῆρψεν ἡ γῆ αὐτῶν βατράχους ἐν τοῖς ταμιείοις τῶν βασιλέων αὐτῶν. εἶπεν, καὶ ἦλθε κυνόμυια καὶ σκνῖπες ἐν πᾶσι τοῖς ὁρίοις αὐτῶν. ἔθετο τὰς βροχὰς αὐτῶν χάλαζαν, πῦρ καταφλέγον ἐν τῇ γῇ αὐτῶν, καὶ ἐπάταξε τὰς ἀμπέλους αὐτῶν καὶ τὰς συκᾶς αὐτῶν καὶ συνέτριψε πᾶν ξύλον ὁρίου αὐτῶν. εἶπεν, καὶ ἦλθεν ἀκρὶς καὶ βροῦχος, οὗ οὐκ ἦν ἀριθμός, καὶ κατέφαγε πάντα τὸν χόρτον ἐν τῇ γῇ αὐτῶν. καὶ κατέφαγε τὸν καρπὸν τῆς γῆς αὐτῶν. καὶ ἐπάταξε πᾶν πρωτότοκον ἐν τῇ γῇ αὐτῶν, ἀπαρχὴν παντὸς πόνου αὐτῶν.

10

15

20

Τούτων ὁ παρὼν λόγος ὡς ἐν ὑμνολογίᾳ μνημονεύει διδάξαι βουλόμενος ὡς τοῦ λαοῦ κηδόμενος ὁ θεὸς τοὺς ἀδικήσαντας αὐτὸν Αἰγυπτίους μετῄει καὶ ἐκόλαζεν οὐ 25

1–5 Ἐπιτεμνόμενος…ἀποστέλλει] Ca 345v: τοῦ αὐτοῦ (= Theodoret) Cb 327v: τοῦ αὐτοῦ (= Theodoret) vgl. V 260r: Eusebius; vgl. Nd 83v: anonym; vgl. Ne 312r: anonym; vgl. Nh 476r: anonym; AS III 489,34–490,2 24–51,4 Τούτων…προσκαλούμενος] Ca 345r: Didymus; Cb 327v: Didymus 24–51,21 Τούτων…διάστημα] vgl. V 260r: Eusebius 24–51,27 Τούτων… κολασθῆναι] A 146rv: Eusebius; P 139v–140r: anonym; vgl. AS III 490,28–491,38 1 μέτρια] μεταξὺ Pitra | μέτρια παραλιμπάνει] μεταπαραλιμπάνει Ca 2 εἰς…εὐεργετήματα] εὐεργετήματα εἰς αὐτοὺς ~ Cb 3 αὐτάρκως] αὐτάρκων Ca 4 μακρὰν…σωτῆρα] μακρὸν αὐτοὺς σωτηρίαν Cb μακρὸν αὐτοῖς σωτῆρας N | σωτῆρα] καταλείπει, ἀλλ᾽ αὐτοῖς εἰς σωτηρίαν Pitra 7 παρεπίκραναν] οὐ παρεπίκρανε Eusebius

Ps 104,26ab – Ps 104,28a–36b  51

5

10

15

20

25

διά τινων μεγάλων ἐπιφορῶν – οὐ γὰρ ἠπόρει ἡ παντοδύναμος χεὶρ ἀθρόαν αὐτοῖς ὀργὴν ἐπιπέμψαι ἢ θρασεῖς λέοντας ἢ ἄρκτους ἢ λιμὸν ἢ λοιμὸν ἢ θάνατον – διὰ δὲ τῶν εἰρημένων αὐτοὺς ἐτιμωρεῖτο ἠρέμα καὶ αὐτοὺς εἰς μετάνοιαν προσκαλούμενος. ἠδίκουν δὲ οἱ Αἰγύπτιοι τὸν λαὸν οὐ τοσοῦτον, ὡς ἄν τις ὑπονοήσειε, κακοῦντες αὐτὸν τῷ πηλῷ καὶ τῇ πλινθείᾳ, ὅσον διὰ τοῦ παρατρέπειν αὐτὸν καὶ καταβάλλειν εἰς τὴν πολύθεον καὶ αἰγυπτιακὴν πλάνην· διὰ ταῦτα γὰρ μάλιστα τοὺς πάσης εἰδωλολατρείας ἀρχηγοὺς καὶ τότε τῶν δαιμόνων φίλους ἡ θεία κρίσις οὐκ ἀθρόως ἀνῄρει, καταβραχὺ δὲ παιδεύουσα ἐτιμωρεῖτο, ὡς ἂν καὶ αὐτοὶ γνῶεν Αἰγύπτιοι τὸν τοῦ σύμπαντος κόσμου δεσπότην θεόν, ᾧ δουλεύουσα πᾶσα ἡ κτίσις 〈διὰ〉 τὰς κατ᾽ αὐτῶν ἐξυπηρετεῖτο μάστιγας. Πλειόνων δὲ οὐσῶν μαστίγων ὁ παρὼν λόγος ἀπὸ τῆς τοῦ θεοῦ πληγῆς τῆς κατὰ τὸ σκότος ἤρξατο εἰπών· ἐξαπέστειλε σκότος καὶ ἐσκότασε καὶ οὐ παρεπίκρανε τοὺς λόγους αὐτοῦ· τὸ γὰρ σκότος ἀποσταλὲν παρὰ τοῦ θεοῦ, φησίν, οὐ παρεπίκρανε τοὺς λόγους τοῦ θεοῦ, ἀλλ᾽ ὑπήκουσε καὶ προθύμως ἐξυπηρετήσατο τῷ θείῳ νεύματι. ἐφηπλωμένον τοίνυν ἀέρα συνεσκότασε καὶ σκότος εἴργαστο βαθύ, ὡς μόνοις αὐτοῖς εἶναι σκότος, οὐκέτι δὲ καὶ τῷ παντὶ κόσμῳ. λέγει γοῦν ἡ γραφή· τοῖς δὲ υἱοῖς Ἰσραὴλ φῶς ἦν ἐν πᾶσιν οἷς κατεγίγνοντο, τριῶν δὲ ἡμερῶν καὶ τῶν ἴσων νυκτῶν. πῶς ἂν ὑπέστη σκότος 〈ἀλλ᾽〉 ἢ κατὰ μόνην τὴν εἰρημένην θεωρίαν; ἄλλως γὰρ εἰ καθόλου τοῦ κόσμου ἐτύγχανεν, οὐδ᾽ ἂν διῆλθον ἡμέραι τρεῖς ὑφ᾽ ἡλίου δηλαδὴ φωτιζόμεναι καὶ τρεῖς νύκτες ἡλίου δηλαδὴ δύντος. μία δὲ ἦν νὺξ παρατείνουσα ἐπιμήκιστον διάστημα. Τεσσάρων δ᾽ ὄντων στοιχείων, γῆς ὕδατος πυρὸς ἀέρος, διὰ τούτων τάς θεηλάτους μάστιγας κατὰ τῶν Αἰγυπτίων γεγονέναι παρίστησιν ὁ λόγος· ὅτε γὰρ ἀὴρ ἐσκοτίσθη φωτὸς στερηθεὶς ἡμερῶν τριῶν, τά τε ὕδατα μετεβλήθη εἰς αἷμα, ἀλλὰ καὶ ἡ γῆ ἐξῆρψε βατράχους, τὸ δὲ πῦρ παραδόξως σὺν τῷ ὑετῷ καὶ τῇ χαλάζῃ κατεφέρετο, ὥστε διὰ τῶν τεσσάρων στοιχείων τοὺς αὐτὰ ταῦτα σέβοντας κολασθῆναι.

11–27 Πλειόνων…κολασθῆναι] Wa 170v: Eusebius 13–16 τὸ…κόσμῳ] Ca 345r: ἄλλως Cb 327v: ἄλλως 22–27 Τεσσάρων…κολασθῆναι] vgl. Nd 85v: Philo fortgesetzt; vgl. Ne 317v: anonym; vgl. Nh 478r: Philo fortgesetzt 5 τῷ…πλινθείᾳ] Ex 1,14 16–17 τοῖς…κατεγίγνοντο] vgl. Ex 10,23 17 τριῶν…ἡμερῶν] vgl. Ex 10,22.23 1 ἐπιφορῶν Cb ἐπιφέρων APCa | ἀθρόαν] ἀθρόον Ca 2 ἄρκτους CbV ἄρκους APCa 3–4 προσκαλούμενος] προκαλούμενος P 5 πλινθείᾳ] πλινθία A 9 διὰ Hammerstaedt 11 δὲ < Wa 14 τοῦ θεοῦ] αὐτοῦ Cb | τῷ] τῷ τῷ Ca τὸν τῷ Cb 15 τοίνυν + τὸν Wa 17 κατεγίγνοντο Wa t.r. κατεγίγνετο AP 18–21 ἄλλως…διάστημα < Wa 19 γὰρ] τε (auffällig groß) P2 25 τῷ < Wa

52  Kommentar zu Psalm 104

20 Ps 104,37a–38b

Καὶ ἐξήγαγεν αὐτοὺς ἐν ἀργυρίῳ καὶ χρυσίῳ, καὶ οὐκ ἦν ἐν ταῖς φυλαῖς αὐτῶν ἀσθενῶν. εὐφράνθη Αἴγυπτος ἐν τῇ ἐξόδῳ αὐτῶν, ὅτι ἐπέπεσεν ὁ φόβος αὐτῶν ἐπ᾽ αὐτούς. Ὁ θεὸς προστάττει τῷ λαῷ διὰ Μωυσέως σκυλεῦσαι τοὺς Αἰγυπτίους ὡς νενικημέ- 5 νους καὶ μισθὸν παρ᾽ αὐτῶν εἰσπράξασθαι τῆς μακροχρονίου δουλείας, ἧς αὐτοὺς κατεδουλώσαντο. ὅτι δὲ ἐν ταῖς φυλαῖς αὐτῶν οὐδεὶς ἦν τότε ἀσθενῶν, ἡ μὲν Μωυσέως γραφὴ οὐκ ἐσημειώσατο, διὰ δὲ τοῦ παρόντος λόγου διδασκόμεθα καὶ τούτου ὡς εἰκὸς παραδόξου ἐκ τοῦ θεοῦ αὐτοῖς ὑπάρξαντος, ὡς ἂν μή τις ἀπομείνῃ ἐν Αἰγύπτῳ ὑπὸ τῆς τοῦ σώματος ἀρρωστίας νικηθείς. ἦν δὲ καὶ τοῦτο οὐ μικρὸν 10 θαῦμα ἐν τοσαύταις μυριάσιν ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν μηδένα εὑρεθῆναι ἀσθενοῦντα τὸ σῶμα.

21 Ps 104,39a–45b

Διεπέτασε νεφέλην εἰς σκέπην αὐτοῖς καὶ πῦρ τοῦ φωτίσαι αὐτοῖς τὴν νύκτα. ᾔτησαν, καὶ ἦλθεν ὀρτυγομήτρα, καὶ ἄρτον οὐρανοῦ ἐνέπλησεν αὐτούς. διέρρηξε πέτραν, καὶ ἐρρύησαν ὕδατα, ἐπορεύθησαν ἐν ἀνύδροις ποταμοί. ὅτι ἐμνήσθη τοῦ λόγου τοῦ ἁγίου αὐτοῦ τοῦ πρὸς Ἀβραάμ, τὸν δοῦλον αὐτοῦ. καὶ ἐξήγαγε τὸν λαὸν αὐτοῦ ἐν ἀγαλλιάσει καὶ τοὺς ἐκλεκτοὺς αὐτοῦ ἐν εὐφροσύνῃ. καὶ ἔδωκεν αὐτοῖς χώρας ἐθνῶν, καὶ πόνους λαῶν ἐκληρονόμησαν, ὅπως ἂν φυλάξωσι τὰ δικαιώματα αὐτοῦ καὶ τὸν νόμον αὐτοῦ ἐκζητήσωσιν. 5–7 Ὁ…κατεδουλώσαντο] Ca 346v: Eusebius; Cb 328v: Eusebius; PG 23 (1309 B12–C1) 5–12 Ὁ…σῶμα] A 147r: ἄλλως P 140rv: anonym; vgl. V 261r: Eusebius 7–12 ὅτι…σῶμα] AS III 491,41–492,7 10–12 ἦν…σῶμα] Ca 346v: Eusebius; Cb 328v: Eusebius; vgl. Nd 86v: anonym; vgl. Ne 320v: Chrysostomus fortgesetzt; vgl. Nh 479v: Chrysostomus fortgesetzt 5 σκυλεῦσαι…Αἰγυπτίους] vgl. Ex 12,36 5 Μωυσέως] Μωυσέος P 8 Μωυσέως] Μωυσέος P 9 ἀπομείνῃ] ἀπομένοι A 10 ἦν] ἓν Ca

15

20

25

Ps 104,37a–38b – Ps 104,39a–45b  53

5

10

15

20

Διελθὼν τὰς κατὰ τῶν Αἰγυπτίων μάστιγας ἀκολούθως διαβαίνει ἐπὶ τὰς γενομένας τῷ Ἰσραὴλ εὐεργεσίας ὁμοῦ μὲν καὶ ἡμᾶς προτρέπων φεύγειν τόν αἰγύπτιον τρόπον, ὡς ἂν μὴ τοῖς ἴσοις περιπέσοιμεν, εὔχεσθαι δὲ εἶναι τῆς μερίδος τοῦ θεοῦ, ἣ παρέχει τὰς ἐξ αὐτοῦ εὐεργεσίας, ὁμοῦ δὲ καὶ ὧν ἠξιώθησαν παραδόξων θεοῦ οἱ ἐκ περιτομῆς μνημονεύων εἰς ἔλεγχον μὲν τοῦ αὐτῶν ἐκείνων τρόπου, ἀπολογίαν δὲ τῆς μετὰ ταῦτα αὐτῶν ἀποβολῆς, ἥτις μετῆλθεν αὐτοὺς ἐπαξίως, ὅτι μυρίων ἀπὸ τοῦ θεοῦ τυχόντες ἀγαθῶν οὐκ ἐφύλαξαν τὴν πρὸς αὐτὸν εὐσέβειαν. ἐν ταὐτῷ δὲ διδάσκει καὶ τὴν τοῦ θεοῦ πρὸς τοὺς πατέρας αὐτῶν ἀψευδῆ καὶ ἀδιάπτωτον ἐπαγγελίαν· ἐπειδὴ γὰρ τῷ Ἀβραὰμ καὶ τῷ Ἰσαὰκ καὶ τῷ Ἰακὼβ ἐπηγγείλατο αὐξήσειν τὸ γένος αὐτῶν καὶ πληθύνειν καὶ δόξαζειν, εἰκότως πάντα ταῦτα ἐπλήρου εἰς τοὺς ἐξ αὐτῶν γενομένους. παρίστησι δι᾽ αὐτοῦ, ὅτι ἐμνήσθη τοῦ λόγου αὐτοῦ τοῦ πρὸς Ἀβραάμ, τὸν δοῦλον αὐτοῦ. καὶ ὁ Μωυσῆς δὲ ἐν τῷ Δευτερονομίῳ πρὸς αὐτούς φησιν· μὴ εἴπῃς διὰ τὰς δικαιοσύνας μου ἐξήγαγέ με κύριος ἐκ γῆς Αἰγύπτου, ἀλλὰ διὰ τὸν ὅρκον, ὃν ὤμοσε κύριος τοῖς πατράσιν ὑμῶν· διὰ τοῦτο γὰρ ἔδωκεν αὐτοῖς χώρας ἐθνῶν, καὶ πόνους λαῶν ἐκληρονόμησαν. καὶ ταῦτα ἐπηγγείλατο, ἐπειδὴ ἐφύλαξαν τὰ δικαιώματα αὐτοῦ· τοιοῦτος γάρ ἐστιν ὁ θεὸς ποιῶν ἔλεος εἰς χιλιάδας τοῖς ἀγαπῶσιν αὐτόν. τούτοις δὲ τοῖς ἐκείνων ἀπογόνοις τὰ τοσαῦτα παρέσχε καὶ ἐδωρήσατο προτρέπων αὐτοὺς καὶ παρορμῶν εἰς τὸ φυλάττειν τὰ δικαιώματα αὐτοῦ καὶ τὸν νόμον αὐτοῦ ἐκζητεῖν. ἀλλ᾽ ὅτε τῶν τοσούτων ἠξιωμένοι οὐκ ἐφύλαξαν τὰ εἰρημένα, τὸ τηνικαῦτα ἤρθη ἀπ᾽ αὐτῶν ἡ χάρις. καὶ οὐ μόνον τὴν γῆν ἀπώλεσαν, ἀλλὰ καὶ τοῦ θεοῦ ἐκπεπτώκασι δοῦλοί τε τῶν ἐχθρῶν καὶ πολεμίων γεγόνασιν.

1–2 Διελθὼν…εὐεργεσίας] vgl. Nd 86v: Philo; vgl. Ne 320v: anonym; vgl. Nh 479v: anonym 1–6 Διελθὼν…ἀποβολῆς] Ca 346v: Eusebius; Cb 328v: Eusebius 1–7 Διελθὼν…εὐσέβειαν] vgl. V 261v: Eusebius 1–22 Διελθὼν…γεγόνασιν] A 147v–148r: Eusebius; P 141r: Eusebius; vgl. PG 23 (1309 C10–D4.9–13; 1312 A9–10.14–B8) 4–12 ὁμοῦ…αὐτοῦ] vgl. AS III 492,24–40 7–22 ἐν…γεγόνασιν] vgl. V 261v: Eusebius 12–14 καὶ…ὑμῶν] Ca 347r: Eusebius; Cb 329r: Eusebius; Nd 87r: Theodoret fortgesetzt; Ne 322v: Theodoret fortgesetzt Nh 480r: Theodoret fortgesetzt 15–22 καὶ2 …γεγόνασιν] Ca 347r: Eusebius; Cb 329r: Eusebius 9–10 τῷ1 …δόξαζειν] vgl. Gen 15,5; 17,20; 22,17; 26,3–4; 35,11–12 13–14 μὴ…ὑμῶν] vgl. Dtn 9,4–5 16–17 ποιῶν…αὐτόν] vgl. Ex 20,6; Dtn 5,10; 7,9 1 Διελθὼν] διεξελθὼν N | διαβαίνει] μεταβαίνει CNd μεταβὰς Ne μεταβαίνειν Nh 3 περιπέσοιμεν] περιπεσόμεν Ca περιπέσωμεν Cb 4 παρέχει] παρεῖχε C | δὲ < Cb 6 ἀπὸ] ὐπὸ A 11 γενομένους + καὶ P2 12 τῷ < C 14 ὑμῶν] t.r. ἡμῶν APN 15 καὶ2 < C 16 ἐφύλαξαν] ἐφύλαξε AP 18 ἐδωρήσατο] ἐχαρίσατο Cb 19 ὅτε] ὅτι C | ἠξιωμένοι] ἠξιωμένων Ca 21 ἐχθρῶν] ἐθνῶν C

Psalm 105 〈ρεʹ Διδασκαλία δυσσεβείας τοῦ Ἰουδαίων ἔθνους〉 1 Ps 105,1a–c

Ἀλληλούια. ἐξομολογεῖσθε τῷ κυρίῳ, ὅτι χρηστός, ὅτι εἰς τὸν αἰῶνα τὸ ἔλεος αὐτοῦ. Αἶνον καὶ ὕμνον πρὸς τὸν θεὸν καὶ ὁ παρὼν περιέχει ψαλμός. διὸ ἐπιγέγραπται ἀλληλούια, ὅπερ ἑρμηνεύεται· αἰνεῖτε τὸν κύριον. προστάττει δὲ εὐθὺς ἀρχόμενος 5 τοῖς ἀπὸ ἁμαρτημάτων ὁρμωμένοις ὥσπερ ἰατρῷ καὶ σωτῆρι προσιέναι τῷ θεραπευτικῷ τοῦ θεοῦ υἱῷ καὶ τὰ τραύματα τῆς ψυχῆς ἀπογυμνοῦν αὐτῷ διὰ τοῦ ἐξομολογεῖσθαι τὰς οἰκείας ἁμαρτίας. ὁ δὲ τοῦτο πράττων γνησίως καὶ ἀποκλαιόμενος, ἐφ᾽ οἷς ἥμαρτε πρότερον, ὅτι μὴ λόγοις μόνοις τοῦτο πράξαι, ἀλλὰ τῇ διαθέσει καὶ αὐτοῖς τοῖς πράγμασιν, παντί τῳ δῆλον. προτρέπει δὲ προθύμως ἐπὶ τὴν ἐξομο- 10 λόγησιν περιϊέναι διὰ τοῦ ἐπαγγέλλεσθαι· ὅτι χρηστὸς ὁ κύριος, ὅτι εἰς τὸν αἰῶνα τὸ ἔλεος αὐτοῦ· διὰ ταῦτα γάρ, φησίν, προθύμως ἐξομολογεῖσθε, ὅτι καὶ αὐτὸς ἕτοιμός ἐστιν εἰς φιλανθρωπίαν εἰδώς, ὅτι ἐλέου δεῖται τὰ τοῦ ἐνεστῶτος αἰῶνος πράγματα θνητὰ ὄντα καὶ ἐπίκηρα.

2 Ps 105,2ab

Τίς λαλήσει τὰς δυναστείας τοῦ κυρίου, ἀκουστὰς ποιήσει πάσας τὰς αἰνέσεις αὐτοῦ;

4–14 Αἶνον…ἐπίκηρα] A 148v: Eusebius; P 141v: Eusebius; Ca 347v: Eusebius; Cb 329v Eusebius; Wa 170v: Eusebius; vgl. V 262v: Eusebius; PG 23 (1312 C5–D5) 5–8 προστάττει… ἁμαρτίας] vgl. Nd 87v διδάσκει…τραύματα: anonym; Ne 324v: anonym; Nh 481r: Theodoret fortgesetzt 4 Αἶνον…θεὸν Montfaucon αἶνον ὕμνον εἰς τὸν θεὸν APWa αἶνον ὕμνον πρὸς τὸν θεὸν Ca ἀνυμνεῖν τὸν θεὸν Cb | περιέχει ψαλμός ~ C 5 ἀλληλούια] ἀλιλούια Ca | ὅπερ…κύριον < Wa 6 ἀπὸ < Ca 7 ἀπογυμνοῦν αὐτῷ CbWa ἀπογυμνοῦν τὰ αὐτῶν P1 ἀπογυμνοῦντα αὐτῷ AP2 (?) Ca | τοῦ2] τὸ Wa 8 ὁ δὲ] ὁ δ᾽ ὁ A 8–10 ὁ…δῆλον < Wa 9 πράξαι] πρᾶξαι A (?) C (?) 10 πράγμασιν + παρὰ τοῦ ψαλμῳδοῦ κομίζεται τὴν εἰσήγησιν Cb | παντί τῳ A (?) C παντί που P 11 περιϊέναι] περιέναι A παριέναι Wa (?) Ca < Cb 12–14 διὰ…ἐπίκηρα < Wa 13 αἰῶνος < Ca

15

Ps 105,1a–c – Ps 105,3ab  55

Δυναστεῖαί εἰσι τοῦ Χριστοῦ, ὅσα ἐν ἀνθρώποις ὑπὲρ τὴν θνητὴν δύναμιν ὡς θεὸς ἐνεδείξατο, ἅπερ ὁ θεῖος ἀπόστολος ἐνεργήματα δυνάμεων ὀνομάζει λέγων· ᾧ μὲν γὰρ διὰ τοῦ πνεύματος δίδοται λόγος σοφίας, ἄλλῳ δὲ λόγος γνώσεως κατὰ τὸ αὐτὸ πνεῦμα, ἑτέρῳ δὲ πίστις ἐν τῷ αὐτῷ πνεύματι, ἄλλῳ δ᾽ ἐνεργήματα δυνάμεων. καὶ ἐν 5 ἑτέρῳ τόπῳ φησίν· μὴ πάντες ἀπόστολοι, μὴ πάντες προφῆται, μὴ πάντες δυνάμεις, μὴ πάντες χαρίσματα ἔλαβον ἰαμάτων. Καὶ ὅρα τίνα τρόπον διαιρεῖ τὰς δυνάμεις ἀπὸ τῆς τῶν ἰαμάτων θεραπείας. ἐνεργήματα μὲν δυνάμεων ἐπετέλει, ὅτε περιεπάτει ἐπὶ τῆς θαλάσσης, ὅτε ἐπετίμα τοῖς ἀνέμοις καὶ τῷ κλύδωνι, ὅτε μετὰ τὴν μεταμόρφωσιν τοῖς ἀποστόλοις ἐδείκνυ10 εν ἑαυτὸν ἐν τῷ ὄρει, ἐνεργήματα δὲ ἰαμάτων, ὅτε τὸν λεπρὸν ἐκάθηρε καὶ πᾶσαν νόσον καὶ πᾶσαν μαλακίαν ἐν τῷ λαῷ ἰᾶτο. ταὐτὸν δ᾽ ἂν εἴποις καὶ ἐπὶ τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης· ἐνεργήματα μὲν γὰρ ἦσαν δυνάμεων αἱ κατὰ τῶν Αἰγυπτίων πληγαὶ καὶ τῆς Ἐρυθρᾶς Θαλάσσης ἡ διαίρεσις καὶ ἡ τοῦ Ἰορδάνου ὑποχώρησις καὶ ἡ τοῦ ἡλίου ἐπὶ τοῦ Ἰησοῦ στάσις καὶ πάντα τὰ τοιαῦτα, ἰάσεις δέ, ὅτε Μαρίαν λεπρῶσαν ἰάσατο 15 δι᾽ εὐχῆς ὁ Μωυσῆς, ἢ ὅσα Ἠλίας καὶ Ἐλισσαῖος διεπράξαντο. ταύτας δὲ πάσας τὰς δυνάμεις καὶ τὰς δυναστείας τοῦ κυρίου οἱ ἀπόστολοι εἰς πᾶσαν τὴν γῆν ἀκουστὰς ἐποίησαν καὶ οὐ μόνον, ἀλλὰ καὶ τὰς αἰνέσεις αὐτοῦ. ἑκάστη δὲ πρᾶξις τοῦ κυρίου αἰνέσεως γέμει. ἢ τάχα αἱ μὲν δυναστεῖαι τὰ θαυμάσια τοῦ κυρίου περιέχουσι, τὰ δὲ χαρίσματα τῶν ἰαμάτων τὰς αἰνέσεις αὐτοῦ.

3 20

Μακάριοι οἱ φυλάσσοντες κρίσιν καὶ ποιοῦντες δικαιοσύνην ἐν παντὶ καιρῷ.

1–19 Δυναστεῖαί…αὐτοῦ] A 148v–149r: anonym; P 141v–142r: anonym; vgl. V 262v: Eusebius; vgl. AS III 493,4–9 2 ἐνεργήματα δυνάμεων] I Kor 12,10 2–4 ᾧ…δυνάμεων] vgl. I Kor 12,8–10 5–6 μὴ1 … ἰαμάτων] vgl. I Kor 12,29–30 8 ἐνεργήματα…δυνάμεων] vgl. I Kor 12,10 | περιεπάτει… θαλάσσης] vgl. Mt 14,25.26 8–9 ἐπετίμα…κλύδωνι] vgl. Mt 8,26; Lk 8,24 9–10 μετὰ…ὄρει] vgl. Mt 17,1–9 10 ἐνεργήματα…ἰαμάτων] vgl. I Kor 12,9 | τὸν…ἐκάθηρε] vgl. Mt 8,2–3 10–11 πᾶσαν…λαῷ] Mt 4,23 12 αἱ…πληγαὶ] vgl. Ex 7–12 13 τῆς…διαίρεσις] vgl. Ex 14,15–31 | ἡ2 …ὑποχώρησις] vgl. Jos 3 13–14 ἡ3 …στάσις] vgl. Jos 10,12–14 14–15 Μαρίαν…Μωυσῆς] vgl. Num 12,10–15 15 ὅσα…διεπράξαντο] vgl. I Reg 17,17–24; IΙ Reg 5 16 δυνάμεις] I Kor 12,29 18 τὰ θαυμάσια] Ps 104,2b 19 χαρίσματα…ἰαμάτων] vgl. I Kor 12,9 11 ἐν…λαῷ P Mt < A | εἴποις] εἴπῃς A 12 γὰρ < A 18 τοῦ κυρίου] < A

Ps 105,3ab

56  Kommentar zu Psalm 105

Οἱ φυλάσσοντες κρίσιν καὶ ποιοῦντες δικαιοσύνην μόνοι εἶεν ἂν ἄξιοι τοῦ λαλεῖν τὰς δυναστείας τοῦ κυρίου. εἶεν δ᾽ ἂν οὗτοι οἱ τὰ ἐν ταῖς γραφαῖς κεκριμένα ὑπὸ τοῦ θεοῦ ἐπιτελοῦντες καὶ οἱ πάντα κρίσει καὶ λόγῳ πράττοντες οἵ τε διαπαντὸς πρὸ ὀφθαλμῶν τὴν τοῦ θεοῦ κρίσιν ἔχοντες· οὗτοι γὰρ δικαίως λεχθεῖεν ἂν μακάριοι. ἀκόλουθον δὲ ἦν τοὺς μεμνημένους τῆς κρίσεως τοῦ θεοῦ καὶ μηδὲν ἄκριτον 5 ἐνεργοῦντας ποιητὰς εἶναι δικαιοσύνης ἅτε δὴ ἔργοις τὸ δίκαιον καὶ τὰς τῷ θεῷ ἀρε〈σ〉τὰς δικαιοπραγίας ἐπιτελοῦντας διαπαντός. τούτοις ἁρμόζει καὶ τὸ λαλεῖν τὰς δυναστείας κυρίου καὶ ἀκουστὰς ποιεῖν πάσας τὰς αἰνέσεις αὐτοῦ.

4 Ps 105,7ab

Οἱ πατέρες ἡμῶν ἐν Αἰγύπτῳ οὐ συνῆκαν τὰ θαυμάσιά σου. οὐκ ἐμνήσθησαν τοῦ πλήθους τοῦ ἐλέους σου.

10

Οὐ μόνοι, φησίν, ἡμάρτομεν, ἀλλ᾽ εἴ τις ἐξετάσειεν ἄνωθεν ἀπὸ τῶν πρώτων χρόνων, εὕροι ἂν ἀεὶ καὶ ἐκ τοῦ παντὸς ἁμαρτητικὸν τυγχάνον τὸ ἡμέτερον γένος. διό φησιν ὁ προφήτης· οὐαὶ ἔθνος ἁμαρτωλόν, λαὸς πλήρης ἁμαρτιῶν, σπέρμα πονηρόν, υἱοὶ ἄνομοι. πρῶτοι γοῦν οἱ πατέρες ἡμῶν ἐν Αἰγύπτῳ τοσούτων θαυμασίων ἐπιτελουμένων διὰ Μωυσέως οὐ συνῆκαν, ἀλλὰ καὶ σωτηρίας τυγχάνοντες καὶ 15 τῆς ὑπ᾽ Αἰγυπτίοις δουλείας ἐλευθερωθέντες οὐκ ἔγνωσαν, ὅτι οὐ διὰ τὰς αὐτῶν δικαιοσύνας οὔτε διὰ τὸ εἶναι ἐπισκοπῆς θεοῦ ἀξίους, διὰ δὲ τὸ πλῆθος τοῦ ἐλέους αὐτοῦ τούτων τετυχήκασιν.

1–3 Οἱ…πράττοντες] Ca 347v: Theodoret; Cb 329v: Theodoret 1–8 Οἱ…αὐτοῦ] A 149rv: Eusebius; P 142r: Eusebius; vgl. V 262v: Eusebius fortgesetzt; vgl. AS III 493,12–19 11–14 Οὐ…πατέρες] vgl. Nd 88v: anonym; vgl. Ne 327v: anonym; vgl. Nh 482r: anonym 11–18 Οὐ…τετυχήκασιν] A 150rv: Eusebius; P 142v–143r: Eusebius; Ca 348r: Eusebius; Cb 330r: Eusebius; vgl. V 263r: Eusebius; PG 23 (1312 D7–1313 A4) 16–18 οὐκ…τετυχήκασιν] vgl. Nd 88v οὐκ ἐνόησαν…ἔτυχον: anonym; vgl. Ne 327v: anonym; vgl. Nh 482r: anonym 1–2 λαλεῖν…κυρίου] vgl. Ps 105,2a ἄνομοι] Jes 1,4

7–8 λαλεῖν…αὐτοῦ] vgl. Ps 105,2ab

13–14 οὐαὶ…

2 τοῦ < Ca | κεκριμένα CaV κεκρυμμένα APCb 7 ἀρεστὰς Hammerstaedt ἀρετὰς AP δικαιοπραγίας + οὔσας P 11 ἡμάρτομεν] ἡμάρτωμεν A | τις] τι Ca 11–12 τῶν…χρόνων] τῶν πρώτον (sic) χρόνον Ca 12 ἁμαρτητικὸν P2 (wie es scheint) CbN ἁμαρτηκὸν AP1Ca τυγχάνον] τυγχάνων Ca 13–14 διό…Αἰγύπτῳ < C 14 τοσούτων + γὰρ C 15 ἐπιτελουμένων] nach μωυσέως C | Μωυσέως] μωυσέος AP | τυγχάνοντες] τυχόντες C 16 τῆς] τοῖς PCa οὐ < Ca 18 τετυχήκασιν] τετύχηκεν Ca

Ps 105,3ab – Ps 105,9a–11b  57

5 Καὶ παρεπίκραναν ἀναβαίνοντες ἐν τῇ Ἐρυθρᾷ Θαλάσσῃ. καὶ ἔσωσεν αὐτοὺς ἕνεκεν τοῦ ὀνόματος αὐτοῦ τοῦ γνωρίσαι τὴν δυναστείαν αὐτοῦ.

Ps 105,7c–8b

Ταῦτα μὲν ὁ πρὸ τούτου διείληφε ψαλμός. ἐπετέμνετο δ᾽ ὁ αὐτὸς καὶ τὰς ἐπὶ τῆς ἐρήμου παραδοξοποιίας μηδὲν κατηγορήσας τοῦ λαοῦ. ὁ δὲ παρὼν ἐπαναλαμβάνει τὴν διήγησιν καὶ πάσας τοῦ λαοῦ τὰς δυσσεβείας διέξεισιν. ἐστὶ δὲ ὁ πᾶς λόγος τοῦ Ἰουδαίων ἔθνους κατηγορικός· πρῶτον μὲν γάρ φησιν ἐν Αἰγύπτῳ· σὺ μὲν ὡς θεὸς τοὺς Αἰγυπτίους ἐκόλαζες, τούτους δὲ παραδόξως μέσους τῶν Αἰγυπτίων οἰκοῦντας ἀνεπαισθήτους ἐποίεις τῶν κολαστηρίων. οἱ δὲ οὐ συνῆκαν τὰ θαυμάσιά σου. καὶ σὺ 10 μὲν ἠλέεις κατὰ τὸ πλῆθος τοῦ ἐλέους σου. οἱ δὲ παρεπίκραναν καίπερ κάτωθεν ὡς ἀπὸ βάθους τῆς Αἰγύπτου δυνάμει θεοῦ ἀνιόντες καὶ τὴν Ἐρυθρὰν Θάλασσαν διαπερῶντες. τότε γοῦν παρεπίκραναν προσελθόντες Μωυσῇ καὶ φήσαντες· ὄφελον μὲν ἀπεθάνομεν ἐν γῇ Αἰγύπτῳ ἢ ἐπὶ τῆς ἐρήμου ταύτης, καί· παρὰ τὸ μὴ εἶναι μνήματα ἐν Αἰγύπτῳ ἐξήγαγες ἡμᾶς; καὶ ὅσον μὲν ἐπ᾽ αὐτοῖς πικρὸν αὐτοῖς ἀντὶ 15 χρηστοῦ τὸν θεὸν κατεστήσαντο, ὁ δὲ ἀγαθὸς θεὸς πλουτῶν ἐλέῳ καὶ φιλανθρωπίᾳ πάλιν ἔσωζεν αὐτοὺς οὐκ ὀφείλοντας σωθῆναι, πλὴν ἔσωζεν αὐτοὺς τοῦ ὀνόματος αὐτοῦ ἕνεκεν, ὅπως μὴ εἴπωσιν οἱ ἀσεβεῖς· ποῦ ἐστιν ὁ θεὸς αὐτῶν; καὶ ὑπὲρ τοῦ γνωρίσαι τὴν δυναστείαν αὐτοῦ παρεῖχεν αὐτοῖς καὶ τότε τὴν σωτηρίαν. 5

6

20

Καὶ ἐπετίμησε τῇ Ἐρυθρᾷ Θαλάσσῃ, καὶ ἐξηράνθη, καὶ ὡδήγησεν αὐτοὺς ἐν ἀβύσσῳ ὡς ἐν ἐρήμῳ. καὶ ἔσωσεν αὐτοὺς ἐκ χειρὸς μισούντων καὶ ἐλυτρώσατο αὐτοὺς ἐκ χειρὸς ἐχθροῦ. 4–7 Ταῦτα…κατηγορικός] Ca 348r: Eusebius; Cb 330r: Eusebius 4–18 Ταῦτα…σωτηρίαν] A 150v: anonym; P 143r: anonym; vgl. V 263r: Eusebius fortgesetzt; vgl. PG 23 (1313 A8–14.15–B3.9–15) 12–17 προσελθόντες…ἕνεκεν] Ca 348r: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius); Cb 330r: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) 17 ὅπως…αὐτῶν] Ca 348r: Eusebius; Cb 330r: Eusebius 17–18 καὶ…σωτηρίαν] Ca 348r: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius;) Cb 330r: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) 9 οὐ…σου] Ps 105,7a 10 πλῆθος…σου] Ps 105,7b 12–13 ὄφελον…ταύτης] vgl. Num 14,2 13–14 παρὰ…ἡμᾶς] vgl. Ex 14,11 15 πλουτῶν ἐλέῳ] vgl. Ps 105,7b 17 ποῦ…αὐτῶν] Ps 113,10b 4 δ᾽ ὁ] δὲ codd 6 διέξεισιν] διέξισιν Ca 12 Μωυσῇ] μωσῆ C | ὄφελον] ὤφελον P 13 ἐπὶ τῆς] παρὰ τῇ Cb ἐν τῇ t.r. 15 θεὸς < AP 16 οὐκ…αὐτοὺς2 < C 17–18 καὶ…αὐτοῦ] διὰ τοῦτο C

Ps 105,9a–11b

58  Kommentar zu Psalm 105

καὶ ἐκάλυψεν ὕδωρ τοὺς θλίβοντας αὐτούς, εἷς ἐξ αὐτῶν οὐχ ὑπελείφθη. Ἔδει δὲ τὴν θάλασσαν ἐπιτιμᾶσθαι διὰ τὸν ἐν αὐτῃ ἐμφωλεύοντα δράκοντα κατὰ τὸ φῆσαν λόγιον· αὕτη ἡ θάλασσα ἡ μεγάλη καὶ εὐρύχωρος, ἐκεῖ ἑρπετά. δράκων οὖτος, ὃν ἔπλασας ἐμπαίζειν αὐτῷ. ἐπειδὴ δὲ λέλεκται· εἷς ἐξ αὐτῶν οὐχ ὑπελείφθη, 5 ζητήσειέ τις ἂν περὶ τῶν ἐπιμίκτων Αἰγυπτίων τῶν διελθόντων τὴν θάλασσαν καὶ εἰς τὴν ἔρημον ἅμα τῷ λαῷ γενομένων. πρὸς ὃν ἐροῦμεν, ὅτι μὴ τῶν θλιβόντων ἦσαν τὸν Ἰσραήλ. περὶ δὲ τῶν θλιβόντων εἴρητο τὸ· εἷς ἐξ αὐτῶν οὐχ ὑπελείφθη. ὁ δ᾽ ἐπίμικτος λαὸς αἰγύπτιος μὲν ἦν, πιστεύσας δὲ ταῖς Μωυσέως φωναῖς σωτηρίας ἔτυχεν. 10

7 Ps 105,12a–13a

Καὶ ἐπίστευσαν ἐν τοῖς λόγοις αὐτοῦ καὶ ᾖσαν τὴν αἴνεσιν αὐτοῦ. ἐτάχυναν ἐπελάθοντο τῶν ἔργων αὐτοῦ. Ὁ μὲν κύριος μὴ ἀρκεσθεὶς τοῖς κατὰ τὴν Αἴγυπτον θαυμασίοις καὶ διὰ τῶν κατὰ τὴν Ἐρυθρὰν Θάλασσαν ἐγνώρισεν αὐτοῖς τὴν δυναστείαν αὐτοῦ πανταχόθεν 15 αὐτοὺς συνελαύνων ἐπὶ τὴν σωτηρίαν αὐτῶν. οἱ δὲ νικήσαντες πρὸς μὲν ὀλίγον ἐπίστευον τοῖς λόγοις αὐτοῦ, διελθόντες δὲ τὴν Ἐρυθρὰν Θάλασσαν ἠπίστουν. ὅτε καὶ ᾔνεσαν τὴν αἴνεσιν αὐτοῦ σὺν τῷ Μωυσῇ καὶ Ἀαρών, τὴν ᾠδὴν τὴν ἐν τῇ 3–10 Ἔδει…ἔτυχεν] A 151r: Eusebius; P 143v: Eusebius; Wa 171r: Eusebius; vgl. V 263v: Eusebius; vgl. PG 23 (1313 C16–D6) vgl. AS III 493,22–26 6–10 ζητήσειέ…ἔτυχεν] Ca 348v: Eusebius; Cb 330v: Eusebius; PG 23 (1313 D10–12) 8–10 περὶ…ἔτυχεν] vgl. Nd 89r οὐδὲ γὰρ…φωναῖς: anonym; vgl. Ne 329r: anonym; vgl. Nh 482v: Theodoret fortgesetzt 14–59,2 Ὁ…αὐτοῦ] A 151r: anonym; P 143v: anonym; vgl. AS III 493,34–494,7 15–17 πανταχόθεν…ἠπίστουν] Ca 348r: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius); Cb 330v: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) 18–59,2 σὺν…αὐτοῦ] Ca 348v: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius); Cb 330v: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) 4–5 αὕτη…αὐτῷ] Ps 103,25ab.26b 6 ἐπιμίκτων] vgl. Ex 12,38; Num 11,4 9 ἐπίμικτος] vgl. Ex 12,38; Num 11,4 15 ἐγνώρισεν…αὐτοῦ] vgl. Ps 105,8b 18–59,1 τὴν2 …Ἐξόδῳ] vgl. Ex 15 3 δὲ < Wa 4 καὶ εὐρύχωρος < Wa | ἑρπετά + ὧν οὐκ ἔστιν ἀριθμός Wa t.r. 5 αὐτῷ AP αὐτά Wa | δὲ < Wa 6 ζητήσειέ P2 ζητῆσαι AP1 (wie es scheint) C ζητήσῃ Montfaucon < Wa περὶ] ἐπὶ Wa | τῶν2 < Wa 7 λαῷ P2CWa λόγῳ AP1 (wie es scheint) 8 ἦσαν + οὗτοι Wa | δὲ τῶν] ὧν (?) Wa | θλιβόντων + ἦσαν Wa 9 πιστεύσας] πιστεύων C | Μωυσέως] μωυσέος P 10 ἔτυχεν + καὶ ἐν τῇ ἐρήμῳ ἅμα τῷ λαῷ ἐγένετο N 16 νικήσαντες] νικηθέντες AC 17 δὲ Cb < APCa | ἠπίστουν Cb < APCa 18 Μωυσῇ Ca μωυσεῖ Cb μωσεῖ AP

Ps 105,9a–11b – Ps 105,19a–22b  59

Ἐξόδῳ, παραυτίκα καὶ παραχρῆμα μεταβαλόμενοι ἐτάχυναν καὶ ἐπελάθοντο τῶν ἔργων αὐτοῦ.

8

5

Οὐχ ὑπέμειναν τὴν βουλὴν αὐτοῦ. καὶ ἐπεθύμησαν ἐπιθυμίαν ἐν τῇ ἐρήμῳ καὶ ἐπείρασαν τὸν θεὸν ἐν ἀνύδρῳ. καὶ ἔδωκεν αὐτοῖς τὸ αἴτημα αὐτῶν καὶ ἐξαπέστειλε πλησμονὴν εἰς τὰς ψυχὰς αὐτῶν.

Ps 105,13b–15b

Μνημονεῦσαι δέον τῶν ἐν Αἰγύπτῳ καὶ τῶν ἐπὶ τῆς Ἐρυθρᾶς Θαλάσσης καὶ προσδοκῆσαι τί μέγα, ὅτε ἐν τῇ ἐρήμῳ ἐκλελοίπει αὐτοῖς ἡ τροφή. οἱ δὲ οὐχ ὑπέμει10 ναν τὴν βουλὴν αὐτοῦ, ἀλλὰ προλαβόντες ἐπείρασαν τὸν θεὸν πάλιν καταλαλήσαντες ἐν τῇ ἐρήμῳ, ὅτε ἐπεθύμησαν ἐπιθυμίαν φήσαντες· ἐμνήσθημεν τῶν κρεῶν καὶ τῶν λεβήτων τῶν ἐν Αἰγύπτῳ. οὐ μὴν ὁ θεὸς οὐδ᾽ ἐπὶ τούτῳ ἀλλότριόν τι τοῦ οἰκείου ἐλέους ἐβουλεύσατο, ἀλλ᾽ ὡς ἀγαθὸς καὶ χρηστὸς ἔδωκεν αὐτοῖς τὸ αἴτημα αὐτῶν δοὺς αὐτοῖς τὴν ὀρτυγομήτραν.

9 15

20

Καὶ ἐποίησαν μόσχον ἐν Χωρὴβ καὶ προσεκύνησαν τῷ γλυπτῷ. καὶ ἠλλάξαντο τὴν δόξαν αὐτῶν ἐν ὁμοιώματι μόσχου ἔσθοντος χόρτον. ἐπελάθοντο τοῦ θεοῦ τοῦ σῴζοντος αὐτούς, τοῦ ποιήσαντος μεγάλα ἐν Αἰγύπτῳ, θαυμαστὰ ἐν γῇ Χάμ, φοβερὰ ἐπὶ Θαλάσσης Ἐρυθρᾶς. 8–12 Μνημονεῦσαι…Αἰγύπτῳ] vgl. Nd 89v τοσαῦτα…ὑπέμειναν: anonym; vgl. Ne 330v: anonym; vgl. Nh 483r: Theodoret 8–14 Μνημονεῦσαι…ὀρτυγομήτραν] A 151v: Eusebius; P 144r: Eusebius; vgl. AS III 494,14–26 10–14 ἀλλὰ…αὐτῶν] Ca 348v: Theodoret; Cb 330v: Theodoret 11 ἐπεθύμησαν ἐπιθυμίαν] vgl. auch Num 11,4 11–12 ἐμνήσθημεν…Αἰγύπτῳ] vgl. Num 11,5; Ex 16,3 13 χρηστὸς] vgl. Ps 105,1b 14 ὀρτυγομήτραν] vgl. Ex 16,13; Num 11,31.32 1 Ἐξόδῳ + ᾄσαντες οἱ ἰσραηλῖται Cb | μεταβαλόμενοι] μεταβαλλόμενοι PCa | καὶ2 < C 8 Μνημονεῦσαι…τῶν1 P2 μνημονεύσας δὲ ὄντων AP1 (wie es scheint)

Ps 105,19a–22b

60  Kommentar zu Psalm 105

Οἶμαι τὸν λόγον τούτων ἁπάντων μνημονεύειν εἰς τὸ παραστῆσαι ὡς τὸ τῶν Ἰουδαίων ἔθνος ἁμαρτάνον πρότερον μυρία μακροθύμως ἔφερεν ἡ τοῦ θεοῦ πρόνοια οὐ πρότερόν τε κατελείφθησαν ἔρημοι καὶ ἀνεπίσκοποι τοῦ θεοῦ ἢ τὴν ὑστάτην καὶ φοβερὰν ἀσέβειαν δρᾶσαι τολμῆσαι κατὰ τοῦ χριστοῦ αὐτοῦ, ἵνα, εἴ τις ἐγκαλοῖ ὁρῶν τοῦ ἐκ περιτομῆς λαοῦ τὴν ἀποβολὴν καὶ τὴν εἰς ἅπαντα τὰ ἔθνη διασποράν, 5 μάθοι, ὅτι δι᾽ ὑπερβάλλον πλῆθος ἀσεβείας πεπόνθασιν ἃ πεπόνθασιν· οὐ γὰρ πρότερον οὐδὲ δεύτερον οὐδὲ τρίτον, μυριοστὸν δὲ αὐτοὺς ἁμαρτάνοντας καὶ πειράζοντας καὶ παραπικραίνοντας καὶ διαφόρως ἀσεβοῦντας ἔφερεν ἡ τοῦ θεοῦ μακροθυμία, ἕως ὅτε τὸ μέγιστον καὶ πάντων ἀσεβέστατον ἔργον τετολμήκασι, καὶ τὴν αὐτοῖς πρώτοις δοθεῖσαν χάριν τοῦ θεοῦ παραιτησάμενοι. καὶ αὐτὸς γοῦν ὁ 10 κύριος τῆς ἐσχάτης αὐτῶν ἀποπτώσεως τὴν αἰτίαν διδάσκων φησί· ποσάκις ἠθέλησα ἐπισυναγαγεῖν τὰ τέκνα σου, ὃν τρόπον ὄρνις ἐπισυνάγει τὰ νοσσία ὑπὸ τὰς πτέρυγας, καὶ οὐκ ἠθελήσατε. ἰδοὺ ἀφίεται ὑμῖν ὁ οἶκος ὑμῶν ἔρημος. μὴ ἀρκεσθέντες τοίνυν τοῖς προτέροις κακοῖς, ἐμοσχοποίησαν, φησίν, ἐν τῇ ἐρήμῳ καὶ τὴν δόξαν αὐτῶν, ἥτις ἦν ὁ θεός, ἠλλάξαντο ἐν ὁμοιώματι μόσχου. τὸ σεβάσμιον οὖν 15 ὄνομα περιθέντες ζῴου ἀλόγου εἰκόνι ἐπελάθοντο τοῦ θεοῦ τοῦ σῴζοντος αὐτοὺς καὶ ποιήσαντος μεγάλα ἐν Αἰγύπτῳ, θαυμάσια ἐν γῇ Χάμ.

10 Ps 105,23a–d

Καὶ εἶπε τοῦ ἐξολεθρεῦσαι αὐτούς, εἰ μὴ Μωυσῆς ὁ ἐκλεκτὸς αὐτοῦ ἔστη ἐν τῇ θραύσει ἐνώπιον αὐτοῦ τοῦ ἀποστρέψαι τὴν ὀργὴν αὐτοῦ τοῦ μὴ ἐξολεθρεῦσαι. Ἔχεις ἐν τῇ ἱστορίᾳ, ὅπως εἶπε Μωυσῆς τῷ κυρίῳ· εἰ μὲν ἀφεῖς αὐτοῖς τὴν ἁμαρτίαν, ἄφες, εἰ δὲ μή, κἀμὲ ἐξάλειψον ἐκ τῆς βίβλου σου ἧς ἔγραψας. δι᾽ ὧν τὸ χρηστὸν καὶ

1–17 Οἶμαι…Χάμ] A 152rv: anonym; P 144v–145r: anonym; vgl. V 264rv: anonym 6–9 οὐ… μακροθυμία] vgl. Nd 92v: anonym; vgl. Ne 339r: anonym; vgl. Nh 486v: Chrysostomus fortgesetzt 7–9 μυριοστὸν…μακροθυμία] vgl. Nd 90v οὕτω…μακροθυμία: anonym; vgl. Ne 333v: anonym; vgl. Nh 484r: Chrysostomus 13–17 μὴ…Χάμ] vgl. AS III 494,33–39 14–16 τὴν…εἰκόνι] vgl. Nd 90v: anonym; vgl. Ne 333v: anonym; vgl. Nh 484r: Theodoret fortgesetzt 22–61,8 Ἔχεις…ἀναπεμπομένων] A 153r: anonym; P 145r: anonym; vgl. V 264v: Eusebius; AS III 495,4–21 11–13 ποσάκις…ἔρημος] vgl. Mt 23,37–38 22–23 εἰ…ἔγραψας] vgl. Ex 32,32 1–2 τὸ2 …Ἰουδαίων P2 τὸ ἰουδαῖον AP1 4 ἐγκαλοῖ] ἐγκαλῇ P 9 ἕως] vielleicht aus εἰς P εἰς A

20

Ps 105,19a–22b – Ps 105,24a–27b  61

φιλάνθρωπον καὶ ἀνεξίκακον τὸν τοῦ Μωυσέως τρόπον μιμεῖσθαι διδασκόμεθα· ἔδει γὰρ τὸν ἀγαθοῦ θεοῦ θεράποντα ζηλωτὴν εἶναι τοῦ θεοῦ τοῦ πρὸς αὐτοῦ θεραπευομένου. διὰ τοῦτο γοῦν ὥσπερ ἐξεπίτηδες εἶπεν ὁ θεὸς τῷ Μωυσῇ· ἔασόν με, καὶ θυμωθεὶς ὀργῇ ἐκτρίψω αὐτούς, ὅπως ἡ τοῦ θεράποντος διάθεσις ἐπιδειχθῇ 5 καὶ τὸ γνήσιον τῆς περὶ τὸν λαὸν διαθέσεως· ἐδύνατο γὰρ ὁ θεὸς καὶ μηδὲν εἰρηκὼς τῷ Μωυσῇ ἐκτρίψαι τὸν λαὸν ἀσεβήσαντα. ἀλλὰ τοῦτο μὲν οὐ ποῖει, λέγει δὲ αὐτῷ ἔασόν με ὡσπερεὶ κωλυόμενος ὑπὸ τῶν εὐχῶν δηλαδὴ τῶν ὑπὲρ τοῦ λαοῦ πρὸς αὐτὸν ἀναπεμπομένων.

11

10

15

Καὶ ἐξουδένωσαν γῆν ἐπιθυμητήν, οὐκ ἐπίστευσαν τῷ λόγῳ αὐτοῦ. καὶ ἐγόγγυσαν ἐν τοῖς σκηνώμασιν αὐτῶν, οὐκ εἰσήκουσαν τῆς φωνῆς κυρίου. καὶ ἐπῆρε τὴν χεῖρα αὐτοῦ αὐτοῖς τοῦ καταβαλεῖν αὐτοὺς ἐν τῇ ἐρήμῳ καὶ τοῦ καταβαλεῖν τὸ σπέρμα αὐτῶν ἐν τοῖς ἔθνεσιν καὶ διασκορπίσαι αὐτοὺς ἐν ταῖς χώραις.

Πρῶτον παρεπίκραναν ἀναβαίνοντες ἐν τῇ Ἐρυθρᾷ Θαλάσσῃ. δεύτερον ἐπείρασαν τὸν θεὸν ἐν τῇ ἐρήμῳ. τρίτον παρώργησαν Μωυσὴν ἐν τῇ παρεμβολῇ. τέταρτον ἐποίησαν μόσχον ἐν Χωρήβ. πέμπτον ἐξουθένησαν γῆν ἐπιθυμητήν, ὅτε ἐπανελθόν20 τες οἱ κατάσκοποι ἀπηγόρευσαν καὶ κακῶς εἶπαν τὴν γῆν τῆς ἐπαγγελίας ἀνέτρε-

5–8 ἐδύνατο…ἀναπεμπομένων] Nd 91r: anonym; Ne 335rv: anonym; Nh 485r: Chrysostomus 17–62,2 Πρῶτον…ἀπήγγειλαν] A 153v: Eusebius; P 145v: Eusebius; Wa 171v: Eusebius; AS III 495,28–39 19–62,2 πέμπτον…ἀπήγγειλαν] vgl. V 265r: anonym; Nd 87v: anonym; Ne 324rv: anonym; Nh 481r: Theodoret fortgesetzt; 19–62,2 ἐπανελθόντες… ἀπήγγειλαν] Ca 349r: Apolinarius; Cb 331r: Apolinarius 3–4 ἔασόν…αὐτούς] vgl. Ex 32,10 17 παρεπίκραναν…Θαλάσσῃ] Ps 105,7c 17–18 ἐπείρασαν…ἐρήμῳ] vgl. Ps 105,14b 18 παρώργησαν…παρεμβολῇ] Ps 105,16a 19 ἐποίησαν…Χωρήβ] Ps 105,19a 19–62,2 ὅτε…ἀπήγγειλαν] vgl. Num 13,25–14,9 1 τὸν…τρόπον] τὸν μωυσέως τρόπον A τῶν τοῦ μωυσέος τρόπων P (von erster Hand verändert) 5 ἐδύνατο] ἠδύνατο P 7 αὐτῷ] τῷ μῶσει N | ὡσπερεὶ N ὥσπερ ἀεὶ AP ὡς V εὐχῶν + αὐτοῦ VNd 8 πρὸς αὐτὸν < AP 19 πέμπτον + ὅτι N | ἐξουθένησαν] ἐξουδένωσαν N 19–20 ἐπανελθόντες + γὰρ C 20 κατάσκοποι] πρέσβεις N | κακῶς] καθὼς NdNe | εἶπαν] εἶπον N | τῆς < Nd 20–62,2 ἀνέτρεψάν…ἀπήγγειλαν < Wa

Ps 105,24a–27b

62  Kommentar zu Psalm 105

ψάν τε τὰς προαιρέσεις τοῦ λαοῦ, ὁπηνίκα Ἰησοῦς ὁ τοῦ Ναυῆ καὶ Χαλὲβ ὁ τοῦ Ἰεφωνῆ παρελθόντες εἰς μέσον τἀναντία τοῖς λοιποῖς περὶ τῆς γῆς ἀπήγγειλαν.

12 Ps 105,28a–29b

Καὶ ἐτελέσθησαν τῷ Βεελφεγὼρ καὶ ἔφαγον θυσίας νεκρῶν. καὶ παρώξυναν αὐτὸν ἐν τοῖς ἐπιτηδεύμασιν αὐτῶν, καὶ ἐπληθύνθη ἐν αὐτοῖς ἡ πτῶσις.

5

Ἕκτον δὴ ἀσέβημα τοῦτο καταριθμεῖται τοῦ λαοῦ. κεῖται δὲ ἡ ἱστορία ἐν τοῖς Ἀριθμοῖς, ὡς ἐπόρνευσαν εἰς τὰς Μαδιανίτιδας, ὡς ἐτελέσθησαν τῷ Βεελφεγώρ. εἴδωλον δὲ ὁ Βαὰλ ἐν τόπῳ Φεγώρ. Ἕλληνες δὲ τὸν Βαὰλ Βὴλ ὀνομάζουσιν, ὅν φασιν εἶναι τὸν Κρόνον. ἔφαγον δὲ θυσίας νεκρῶν διὰ τὸ πᾶσαν τὴν τῶν εἰδώλων 10 πλάνην ἤτοι διά τινων νεκρικῶν τῶν κατὰ γοητείαν ἔργων κατεσκευάσθαι ἢ νεκρῶν ἀνδρῶν περιέχειν μνήμας.

13 Ps 105,30a–31b

Καὶ ἔστη Φινεὲς καὶ ἐξιλάσατο, καὶ ἐκόπασεν ἡ θραῦσις. καὶ ἐλογίσθη αὐτῷ εἰς δικαιοσύνην εἰς γενεὰν καὶ γενεὰν ἕως τοῦ αἰῶνος.

7–12 Ἕκτον…μνήμας] A 153v: anonym; P 145v: anonym; Wa 171v: Eusebius fortgesetzt; vgl. Nd 92r: Theodoret; vgl. Ne 338r: anonym; vgl. Nh 486r: Theodoret; vgl. V 265r: Eusebius; AS III 495,39–496,8 9–12 εἴδωλον…μνήμας] Ca 349v: Apolinarius; Cb 331v: Apolinarius 7–8 ἐν…Ἀριθμοῖς] vgl. Num 25 8 ἐτελέσθησαν…Βεελφεγώρ] vgl. Lemma und Num 25,3 10 ἔφαγον…νεκρῶν] vgl. Lemma und Num 25,2 1 ὁπηνίκα + μόνος N | Ναυῆ] Ναυὶ C | καὶ P2 < AP1 (wie es scheint) | Χαλὲβ] χάλεβ Ne χάβελ Nh 2 Ἰεφωνῆ] ιεφοννὶ Ca ἰεφονὶ Cb ἰεφονῆ N | περὶ τῆς γῆς] περὶ γῆς nach τἀναντία Nd 7 δὴ] δὲ Wa | τοῦτο < Wa 8 Μαδιανίτιδας Wa Μαδιανείτιδας AP 9 εἴδωλον…Φεγώρ] < APWa | τὸν] τῷ Wa 11 νεκρικῶν] νεκρῶν Wa | κατεσκευάσθαι] κατασκεῦᾶσθαι (sic) A κατεσκευᾶσθαι P κατασκευᾶσθαι Wa 12 περιέχειν] περιέχει Wa

15

Ps 105,24a–27b – Ps 105,32a–33b  63

Κεῖται ἐν Ἀριθμοῖς ἡ ἱστορία, ὅπως λαβὼν Φινεὲς τὸν σειρομάστην διέπειρε τὴν Μαδιανίτιν ἅμα τῷ σὺν αὐτῇ πεπορνευκότι καὶ ὡς ἐκόπασε παραχρῆμα ἡ κατ᾽ αὐτῶν ὀργὴ ἅμα τῇ τοιαύτῃ πράξει. παρίστησι δὲ ὁ λόγος, ὅσον ἰσχύει παρὰ θεῷ ἑνὸς ἀνδρὸς δικαιοσύνη ὡς κοπάσαι τὴν ὀργὴν καὶ ἀνακρουσθῆναι τὴν κατὰ τῶν 5 ἡμαρτηκότων θραῦσιν διὰ τὸν τοῦ Φινεὲς ζῆλον τὸν ὑπὲρ τοῦ θεοῦ.

14 Καὶ παρώργισαν αὐτὸν ἐφ᾽ ὕδατος ἀντιλογίας. καὶ ἐκακώθη Μωυσῆς δι᾽ αὐτούς, ὅτι παρεπίκραναν τὸ πνεῦμα αὐτοῦ, καὶ διέστειλεν ἐν τοῖς χείλεσιν αὐτοῦ. Μετὰ τὰ προειρημένα ἕβδομον τοῦτο παρώργισαν ἐφ᾽ ὕδατος ἀντιλογίας, καθ᾽ ὃν καιρὸν καὶ ὁ Μωυσῆς ἐκακώθη ἐγκληθεὶς καὶ αὐτὸς ὑπὸ τοῦ θεοῦ διὰ τὸ ἀπιστῆσαι ἐπὶ τοῦ ὕδατος, ὅτε ἀμφιβόλως καὶ διστακτικῶς τοῖς χείλεσιν αὐτοῦ διέστειλεν εἰπών· ἀκούσατέ μου οἱ ἀπειθεῖς τῇ καρδίᾳ. μὴ ἐκ τῆς πέτρας ταύτης ἐξάξω ὑμῖν ὕδωρ; τότε γὰρ ἀκούει ὑπὸ τοῦ θεοῦ· ἐπειδὴ οὐκ ἐδόξασάς με ἐπὶ τοῦ λαοῦ, διὰ 15 τοῦτο οὐκ εἰσελεύσῃ εἰς τὴν γῆν, ἣν ἐπηγγειλάμην τοῖς πατράσιν αὐτῶν.

10

1–5 Κεῖται…θεοῦ] A 154v: anonym; P 146v: anonym; Ca 349v: Eusebius; Cb 331v: Eusebius; PG 23 (1316 D8–13) 4–5 ὡς…θεοῦ] vgl. Nd 92v: anonym; vgl. Ne 339v: anonym; vgl. Nh 486v: Theodoret fortgesetzt 10–12 Μετὰ…διέστειλεν] Nd 93r: anonym; Ne 340v: anonym; Nh 487r: anonym 10–15 Μετὰ…αὐτῶν] A 154v–155r: Eusebius; P 147r: anonym; Wa 171v: anonym; vgl. V 265v: Eusebius; AS III 496,8–19 1 ἐν Ἀριθμοῖς] vgl. Num 25,7–8 13–14 ἀκούσατέ…ὕδωρ] vgl. Num 20,10 14–15 ἐπειδὴ… αὐτῶν] vgl. Num 20,12 2 Μαδιανίτιν] μαδιανήτην Ca | ὡς < Cb | ἡ] vor ὀργὴ Ca 3 παρίστησι] παριστήσει Ca ὅσον] πόσον C 5 τοῦ1 …θεοῦ P2 τοῦ φινεὲς ὑπὲρ τὸν τοῦ θεοῦ ζῆλον AP1 (?) Ca φινεὲς ὑπὲρ τοῦ θεοῦ ζῆλον Cb 11 ὁ < WaNh 12 καὶ διστακτικῶς < N | αὐτοῦ < N 14 ὑπὸ] παρὰ Wa 15 γῆν + τῆς ἐπαγγελίας Wa

Ps 105,32a–33b

64  Kommentar zu Psalm 105

15 Ps 105,34

Οὐκ ἐξωλέθρευσαν τὰ ἔθνη, ἃ εἶπε κύριος αὐτοῖς. Πρῶτον ἁμάρτημα αὐτῶν γέγονε, φησίν, ἐν τῇ γῇ τῆς ἐπαγγελίας τὸ μὴ ἐξολοθρεῦσαι τὰ ἔθνη, ἃ εἶπε κύριος αὐτοῖς.

16 Ps 105,35a–36b

Καὶ ἐμίγησαν ἐν τοῖς ἔθνεσιν καὶ ἔμαθον τὰ ἔργα αὐτῶν καὶ ἐδούλευσαν τοῖς γλυπτοῖς αὐτῶν, καὶ ἐγενήθη αὐτοῖς εἰς σκάνδαλον.

5

Οὕτω, φησίν, τοῖς ἔθνησιν ἀνεκράθησαν ὡς κατὰ μηδὲν αὐτοὺς διαφέρειν τῶν ἀλλοφύλων καὶ ἀθέων ἐθνῶν· διὰ γὰρ τὰ ἔργα τῶν ἐθνῶν τὰ ἄσεμνα καὶ ἀκόλαστα καὶ τοῖς εἰδώλοις αὐτῶν ἐδουλώθησαν· ἀρχὴ γὰρ πορνείας ἐπίνοια εἰδώλων. 10

17 Ps 105,40a–42b

Καὶ ὠργίσθη θυμῷ κύριος ἐπὶ τὸν λαὸν αὐτοῦ καὶ ἐβδελύξατο τὴν κληρονομίαν αὐτοῦ. καὶ παρέδωκεν αὐτοὺς εἰς χεῖρας ἐθνῶν, καὶ ἐκυρίευσαν αὐτῶν οἱ μισοῦντες αὐτούς. καὶ ἔθλιψαν αὐτοὺς οἱ ἐχθροὶ αὐτῶν, καὶ ἐταπεινώθησαν ὑπὸ τὰς χεῖρας αὐτῶν. Εἰ ἐβδελύξατο τὴν κληρονομίαν αὐτοῦ, πῶς ἀνωτέρω εἴρηται· τοῦ ἰδεῖν ἐν τῇ χρηστότητι τῶν ἐκλεκτῶν σου, τοῦ εὐφρανθῆναι ἐν τῇ εὐφροσύνῃ τοῦ ἔθνους σου, τοῦ ἐπαινεῖσθαι μετὰ τῆς κληρονομίας σου; ἀλλ᾽ ὅρα, εἰ μὴ σαφῶς καὶ τὴν βδελυ2–3 Πρῶτον…αὐτοῖς] A 155r: Eusebius; Ca 350r: Theodoret; Cb 332r: Theodoret; vgl. Nd 93v: anonym; vgl. Ne 342r: anonym; vgl. Nh 487v: anonym 8–10 Οὕτω…εἰδώλων] Nd 93v: Chrysostomus; Ne 342v–343r: anonym; Nh 487v: Chrysostomus 17–65,3 Εἰ…διδάσκει] Ca 350v: Eusebius; Cb 332v: Eusebius 17–65,6 Εἰ…ἕτεροι] A 155v: Eusebius; P 147rv: anonym; Vgl. V 266v: Eusebius; vgl. PG 23 (1317 A15–B15) 10 ἀρχὴ…εἰδώλων] Sap 14,12a 17–19 τοῦ…σου] Ps 105,5a–c 2 αὐτῶν γέγονε] γέγονεν αὐτῶν ~ Cb 18 ἔθνους] ἔθνου Ca

15

Ps 105,34 – Ps 105,44a–46b  65

χθεῖσαν κληρονομίαν τοῦ προτέρου λαοῦ παρέστησεν ὁ λόγος καὶ περὶ ἑτέρας κληρονομίας θεσπίζει ὡς καὶ περὶ ἑτέρου ἔθνους καὶ περὶ ἑτέρου λαοῦ, μεθ᾽ ὧν εὔχεσθαι καταριθμηθῆναι διδάσκει. οὐ παραδίδωσι δὲ κύριος τὸν λαὸν αὐτοῦ, ἐὰν μὴ πρότερον βδελύξηται αὐτόν. βδελύσσεται δὲ διὰ τὰς προκαταλελεγμένας 5 πράξεις. ἐπειδὰν δὲ ὁ κύριος παραδῷ τινάς, τότε οἱ ἐχθροὶ αὐτῶν κυριεύσωσιν αὐτῶν· ἕως γὰρ ὁ κύριος ἄρχει τινῶν, οὐ δύνανται τῶν αὐτῶν κυριεύειν ἕτεροι.

18 Πλεονάκις ἐρρύσατο αὐτούς. αὐτοὶ δὲ παρεπίκραναν αὐτὸν ἐν τῇ βουλῇ αὐτῶν καὶ ἐταπεινώθησαν ἐν ταῖς ἀνομίαις αὐτῶν.

Ps 105,43a–c

Αὐτὸς μέν, φησίν, ἐρρύετο χρηστὸς ὢν αὐτοῖς καὶ γλυκὺς γιγνόμενος, οἱ δὲ παρεπίκραναν πικρὸν ἑαυτοῖς ποιοῦντες αὐτόν. καὶ πάλιν αὐτὸς ἔσωζεν οἷα σωτήρ, οἱ δὲ ἀπώλοντο ἔργοις ἀπωλείας ἑαυτοὺς περιπείροντες. καὶ τοῦτο πλεονάκις ἐγίνετο, ἕως οὗ αὐτοὶ ἑαυτοὺς ἐταπείνωσαν ἐν ταῖς αὐτῶν ἀνομίαις. τούτοις ὅμοιόν ἐστι τό· ποσάκις ἠθέλησα ἐπισυναγαγεῖν τὰ τέκνα σου, καὶ οὐκ ἠθελήσατε· τὸ γὰρ ποσάκις 15 ἠθέλησα ὅμοιον τυγχάνει τῷ πλεονάκις ἐρρύσατο αὐτοὺς καὶ τὸ οὐκ ἠθελήσατε παραπλήσιον τῷ καὶ ἐταπεινώθησαν ταῖς ἀνομίαις αὐτῶν.

10

19

20

Καὶ εἶδεν ἐν τῷ θλίβεσθαι αὐτούς, ἐν τῷ αὐτὸν εἰσακοῦσαι τῆς δεήσεως αὐτῶν. καὶ ἐμνήσθη τῆς διαθήκης αὐτοῦ καὶ μετεμελήθη κατὰ τὸ πλῆθος τοῦ ἐλέους αὐτοῦ καὶ ἔδωκεν αὐτοὺς εἰς οἰκτιρμοὺς 3–6 οὐ…ἕτεροι] Ca 350v: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius); Cb 332v: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) 5–6 ἐπειδὰν…ἕτεροι] AS III 496,26–29 10–13 Αὐτὸς…ἀνομίαις] Ca 350v: Eusebius; Cb 332v: Eusebius; PG 23 (1317 C5–10) 10–16 Αὐτὸς…αὐτῶν] A 155v–156r: anonym; P 147v: anonym; vgl. V 267r: anonym 13–16 τούτοις…αὐτῶν] AS III 496,39–497,5 14 ποσάκις1 …ἠθελήσατε] vgl. Mt 23,37 2 καὶ1 …ἔθνους APV < C 4 δὲ + αὐτὸν Cb | προκαταλελεγμένας] προλελεγμέναις Cb 5–6 τινάς…ἕτεροι] τί (τίς Cb) οὐ δύναται τῶν αὐτοῦ κυριεύσειν C 5 κυριεύσωσιν] κυριεύουσιν auf Rasur, wie es scheint P 10 γλυκὺς] γλυκοῖς Ca 12 ἀπώλοντο] ἀπόλλυντο C ἀπώλλυντο V | ἑαυτοὺς] ἑαυτοῖς CbV | ἐγίνετο] ἐγένετο Cb 13 ἑαυτοὺς] ἑαυτοῖς Ca

Ps 105,44a–46b

66  Kommentar zu Psalm 105

ἐναντίον πάντων τῶν αἰχμαλωτισάντων αὐτούς. Καὶ τοῦτο ἐπληροῦτο, ὅτε ἐνέβαλε κύριος ὁ θεὸς εἰς τὴν καρδίαν Κύρου τοῦ βασιλέως καὶ μετὰ ταῦτα Δαρείου καὶ Ἀρταξέρξου φιλανθρώπως χρήσασθαι τῷ Ἰουδαίων ἔθνει κατὰ τὰ ἐν τῇ γραφῇ τοῦ Ἔσδρα φερόμενα. ἀλλὰ καὶ εἰσέτι νῦν τῇ ἀρχῇ Ῥωμαίων δουλεύοντες ἐν οἰκτιρμοῖς τυγχάνουσι τοῦ θεοῦ τοῦτο αὐτοῖς δεδωρημέ- 5 νου, οὐχ ὅτι ἦσαν ἄξιοι, ἀλλὰ πάλιν διὰ τὸ πλῆθος τοῦ ἐλέους αὐτοῦ.

20 Ps 105,47a–d

Σῶσον ἡμᾶς, κύριε ὁ θεὸς ἡμῶν, καὶ ἐπισυνάγαγε ἡμᾶς ἐκ τῶν ἐθνῶν τοῦ ἐξομολογήσασθαι τῷ ὀνόματι τῷ ἁγίῳ σου, τοῦ ἐγκαυχᾶσθαι ἐν τῇ αἰνέσει σου.

10

Διδάσκονται εὔχεσθαι τυχεῖν τῆς ἀπὸ τῶν ἐθνῶν συναγωγῆς, ἵν᾽ ἤδη ποτὲ τῆς διασπορᾶς ἀπαλλαγέντες ἐπὶ τὸ αὐτὸ συναχθῶσιν, ὅπερ Ἰουδαῖοι μὲν φαντάζονται μέλλειν ἔσεσθαι ἐν τῷ παρόντι βίῳ ἐπιστάντος αὐτοῖς τοῦ ἠλειμμένου, ἡμεῖς δὲ ἤδη τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπιλάμψαντος ἀνθρώποις ὁρῶμεν ἐκ πάντων τῶν ἐθνῶν τὸ πλῆθος τῶν ὁσημέραι ὑπὸ τὸν τοῦ θεοῦ υἱὸν ἐπισυναγομένων ψυχῶν ἐντεῦθεν τε 15 παρασκευαζομένων ἐπὶ τὴν κρείττονα ἐπισυναγωγὴν τῆς τῶν οὐρανῶν βασιλείας, ἥντινα γῆν ἀληθῶς ἁγίαν παρὰ τὴν παροῦσαν ἐπαγγέλλεσθαι τὸν λόγον τοῖς ἀξίοις πεπιστεύκαμεν, περὶ ταύτης δὲ εἰρῆσθαι ἐν μὲν Eὐαγγελίοις τό· μακάριοι οἱ πραεῖς, ὅτι αὐτοὶ κληρονομήσουσι τὴν γῆν. ἔνθα οἱ αὐτόθεν προπαρεσκευασμένοι ἐπισυναχθέντες ἐξομολογήσονται εὐχαριστοῦντες τῷ θεῷ, ὑπὲρ ὧν ἠξιώθησαν ἀγαθῶν, 20 ἀλλὰ καὶ ἐγκαυχήσονται ἐκεῖ γενόμενοι ἐπὶ τῇ αἰνέσει τοῦ σώσαντος αὐτοὺς θεοῦ.

2–4 Καὶ…φερόμενα] Wa 171v: Eusebius; Nd 94v: anonym; Ne 345v: anonym; Nh 488v: Theodoret fortgesetzt 2–6 Καὶ…αὐτοῦ] A 156r: anonym; P 147v: anonym; Ca 350v: Eusebius; Cb 332v: Eusebius; vgl. V 267r: anonym 11–18 Διδάσκονται…πεπιστεύκαμεν] Ca 351r: Eusebius; Cb 333r: Eusebius 11–21 Διδάσκονται…θεοῦ] A 156rv: anonym; P 148r: anonym; vgl. V 267r: anonym; PG 23 (1320 A6–B1) 4 κατὰ…φερόμενα] vgl. I Esdr 2–7 18–19 μακάριοι…γῆν] Mt 5,5ab 2 Καὶ…ἐπληροῦτο] ἐπληροῦτο δὲ τοῦτο καὶ (καὶ τοῦτο· καὶ Ne) N | κύριος < Cb 2–3 βασιλέως + περσῶν Wa 3 Δαρείου < Nh | Ἀρταξέρξου APCWaVNeNh ξέρξου Nd | τῷ] τῶν A τῷ τῶν N 4 ἔθνει] ἔθνη Ca | γραφῇ τοῦ < N | ἀρχῇ + τῇ τῶν Ca + τῶν Cb 5 οἰκτιρμοῖς] οἰκτείρμοις Ca 6 πάλιν] πάν A τὸ πᾶν P | αὐτοῦ < C 11 ἤδη] ἰδεῖ Ca 15 τε] δὲ Ca 17 ἐπαγγέλλεσθαι] ἐπαγγέλλεται Cb | ἀξίοις + παραδιδούς· τούτοις γὰρ ἠχεῖσθαι (?) τὰ θεῖα ἐκ πολλῶν Cb

Ps 105,44a–46b – Ps 105,48ab  67

21 Εὐλογητὸς κύριος ὁ θεὸς Ἰσραὴλ ἀπὸ τοῦ αἰῶνος καὶ ἕως τοῦ αἰῶνος. καὶ ἐρεῖ πᾶς ὁ λαός· γένοιτο γένοιτο. Ἀκολούθως τῷ ἀποστόλῳ φήσαντι· ἐν παντὶ εὐχαριστεῖτε, καὶ νῦν ὁ λόγος διδάσκει πάντοτε εὐλογεῖν τὸν θεὸν καὶ ἐφ᾽ οἷς ἐλεεῖ καὶ ἐφ᾽ οἷς παιδεύει καὶ ἐφ᾽ οἷς σῴζει. 5 διδάσκει δὲ πάντα τὸν λαὸν τοῦτο βεβαιοῦν τὸ δόγμα, ὡς ἂν εὐσεβοῖεν ἀεὶ καὶ πάντοτε τὸν θεὸν εὐλογοῦντες, ἐφ᾽ οἷς παιδεύει καὶ μαστίζει καὶ κολάζει καὶ ἐφ᾽ οἷς τε ἐλεεῖ καὶ σῴζει καὶ φιλανθρωπεύεται· ἀεὶ γὰρ καὶ πάντοτε καὶ ἐπὶ πᾶσιν ἀπὸ τοῦ αἰῶνος καὶ ἕως τοῦ αἰῶνος εὐλογητὸς κύριος ὁ θεὸς ἡμῶν, καὶ ἐρεῖ πᾶς ὁ λαός· γένοιτο γένοιτο.

3–4 Ἀκολούθως…σῴζει] Ca 351r: Eusebius; Cb 333r: Eusebius; Nd 95r: Chrysostomus; Ne 347r: Chrysostomus; Nh 489r: Chrysostomus 3–9 Ἀκολούθως…γένοιτο2] A 156v: Eusebius; P 148v: Eusebius; Wa 172r: Eusebius; PG 23 (1320 B4–7); vgl. AS III 497,9–17 3 ἐν…εὐχαριστεῖτε] I Thess 5,18 4 θεὸν] κύριον CN

Ps 105,48ab

Psalm 106 〈ρϛʹ Προφητεία κλήσεως ἐθνῶν καὶ τῆς εἰς ἀνθρώπους τοῦ θεοῦ λόγου ἐπιλάμψεως〉 1 Ps 106,1bc

Ἐξομολογεῖσθε τῷ κυρίῳ, ὅτι χρηστός, ὅτι εἰς τὸν αἰῶνα τὸ ἔλεος αὐτοῦ. Τῷ κυρίῳ ἐξομολογήσασθαι δεῖ κατά τε τὸ ὁμολογεῖν τὰ ἑαυτῶν πλημμελήματα ὡς ἰατρῷ κατά τε τὸ εὐχαριστεῖν αὐτῷ ἐπὶ ταῖς εἰς ἡμᾶς εὐεργεσίαις τὸ ἐχέγγυον τῆς παρ᾽ αὐτοῦ θεραπείας ἔχοντας, ὅτι μὴ μόνον χρηστός ἐστιν, ἀλλὰ καὶ παρατείνει τὸ 5 ἔλεος αὐτοῦ εἰς πάντα τὸν παρόντα αἰῶνα.

2 Ps 106,2a–3b

Εἰπάτωσαν οἱ λελυτρωμένοι ὑπὸ κυρίου, οὓς ἐλυτρώσατο ἐκ χειρὸς ἐχθροῦ. ἐκ τῶν χωρῶν συνήγαγεν αὐτούς, ἀπὸ ἀνατολῶν καὶ δυσμῶν καὶ βορρᾶ καὶ θαλάσσης.

10

Εἰκότως καὶ ἐπὶ τοῦ παρόντος ἡ κλῆσις τῶν ἐθνῶν ἡ διὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν εἰς ἔργον χωρήσασα προφητεύεται μετὰ τὴν ἀποβολὴν τοῦ Ἰουδαίων ἔθνους τὴν διὰ τοῦ πρὸ τούτου ψαλμοῦ δηλωθεῖσαν, ἐν ᾧ μετὰ τὸν μακρὸν κατάλογον τῶν ἀσεβειῶν αὐτῶν ἐλέγετο· καὶ ὠργίσθη κύριος ἐπὶ τὸν λαὸν αὐτοῦ καὶ ἐβδελύξατο τὴν κληρονομίαν αὐτοῦ. ἀκολούθως τοίνυν διὰ τοῦ μετὰ χεῖρας ψαλμοῦ τὴν τῶν ἐθνῶν 15 3–6 Τῷ…αἰῶνα] A 156v: anonym, καὶ ἄλλως δὲ in der Zeile; P 148v–149r: Eusebius; Ca 351v: Eusebius; Cb 333v: Eusebius; Wa 172r: Eusebius; vgl. V 267v: Eusebius; PG 23 (1320 B14–C6) 11–15 Εἰκότως…αὐτοῦ] Ca 351v: Eusebius; Cb 333v: Eusebius; Nd 98v ἐνταῦθα…αὐτοῦ: anonym; Ne 348rv: anonym; Nh 489v: Theodoret fortgesetzt 11–69,13 Εἰκότως… προφητείαν] A 156v–157r: anonym; P 149r: anonym; Wa 172r: Eusebius; vgl. V 268r: anonym; PG 23 (1320 C9–1321 A6) 14–15 καὶ1 …αὐτοῦ] vgl. Ps 105,40ab 15–69,1 τῶν…ἐπισυναγωγὴν] vgl. Ps 105,47b 3 Τῷ…δεῖ] ἐξομολογεῖσθαι δεῖ τῷ κυρίῳ ~ Wa 5 θεραπείας] σωτηρίας P | παρατείνει] παρατείνη Ca 6 παρόντα APCV < Wa 11 Εἰκότως…παρόντος] ἐνταῦθα γὰρ N | κλῆσις… ἐθνῶν] τῶν ἐθνῶν κλῆσις ~ N | ἡμῶν] ἡμῖν Nd 12 τὴν2 < Nd 13 τοῦ] τῶν Ca δηλωθεῖσαν] δηλωθεῖσα Nd | τὸν] τὸ Ca 13–14 ἀσεβειῶν] ἀσεβῶν Ca 14 καὶ1 < Nh

Ps 106,1bc – Ps 106,2a–3b  69

ἐπισυναγωγὴν ποιεῖται καὶ λυτροῦται μὲν πρότερον ἐκ χειρὸς ἐχθροῦ τοὺς πάλαι ὑπὸ τὸν ἐχθρὸν καὶ πολέμιον τῶν ἀνθρώπων, τουτέστι τὸν διάβολον, καταδεδουλωμένους, ἐπισυνάγει δὲ αὐτοὺς εἰς τὴν αὐτοῦ ἐκκλησίαν ἐκ παντὸς ἔθνους· πᾶσαν γὰρ τὴν οἰκουμένην διὰ τῶν τεσσαρῶν ἐδήλωσε κλιμάτων· ἐκ τούτων γὰρ ἔθνος 5 καινὸν καὶ κληρονομία τοῦ θεοῦ νέα συνέστη. εἰκὸς μὲν οὖν τινα νομίσαι τὴν τῶν Ἰουδαίων ἐκ τῶν ἐθνῶν ἐπισυναγωγὴν διὰ τοῦ παρόντος δηλοῦσθαι ψαλμοῦ ὡς μελλόντων τῶν καθ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης Ἰουδαίων ἀποχωρίζεσθαι τῶν ἐθνῶν καὶ τῆς κατὰ τὴν ἀλλοδαπὴν διατριβῆς ἀπαλλάττεσθαι, συνάγεσθαι δ᾽ ἐπὶ τὴν ἰουδαίαν γῆν· τοιαῦτα γὰρ εἰσέτι νῦν παῖδες Ἰουδαίων φαντάζονται. ἀλλ᾽ ἐπεὶ μὴ ταῦτα περὶ 10 αὐτοὺς ἔργοις ὁρᾶται γεγενημένα ἤδη που χιλίοις ἐγγὺς ἔτεσι τοῖς ἀπὸ τῆς εἰς Βαβυλῶνα αἰχμαλωσίας αὐτῶν μηδενὸς τοιούτου περὶ αὐτοὺς πραχθέντος, ὥρα τῇ τῶν πραγμάτων ἐκβάσει τοὺς λόγους ἐφαρμόττειν καὶ ἐπὶ τὴν τῶν ἐθνῶν κλῆσιν ἀνάγειν τὴν προφητείαν.

3

15

Ἐλυτρώσατο δὲ καὶ τοὺς πάλαι ὑπὸ τῶν ἀντικειμένων ἐχθρῶν καὶ πονηρῶν δυνάμεων δεδουλωμένους ἡμᾶς.

4 Τήρει δέ, ὅτι δι᾽ ὅλου τοῦ ψαλμοῦ οὐδαμοῦ τοῦ Ἰουδαίων ἔθνους μνημονεύει, ἀλλ᾽ ἀπολύτως καὶ ἀδιορίστως ἁπάντων τῶν ὑπὸ τοῦ κυρίου λυτρωθησομένων καὶ συναχθησομένων ἐξ ἁπάντων τῶν ἐθνῶν, δι᾽ ὧν σαφέστατα ἡ διὰ Χριστοῦ κλῆσις τῶν ἐθνῶν θεσπίζεται. 1–3 τοὺς…καταδεδουλωμένους] Ca 351v: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) Cb 333v: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) 3–13 ἐπισυνάγει…προφητείαν] Ca 351v: Eusebius; Cb 333v: Eusebius; vgl. Nd 96r: Chrysostomus fortgesetzt; vgl. Ne 350v–351r: Chrysostomus fortgesetzt; vgl. Nh 490v: Chrysostomus fortgesetzt 14–15 Ἐλυτρώσατο…ἡμᾶς] Nd 96r: anonym; Ne 350r: anonym; Nh 490r: anonym 16–19 Τήρει…θεσπίζεται] Nd 96r: anonym; Ne 350v: anonym; Nh 490v: Theodoret fortgesetzt 6 ἐκ…ἐπισυναγωγὴν] vgl. Ps 105,47b 2 ὑπὸ…ἀνθρώπων] ὑπὸ τῶν ἐχθρῶν καὶ πολεμίων τῶν (< Cb) ἀνθρώπων C | τὸν διάβολον] τῷ διαβόλῳ Cb 5 τὴν < Ca 6 ἐπισυναγωγὴν] συναγωγὴν C 8 τῆς…διατριβῆς < Wa | δ᾽ < Wa 9 τοιαῦτα…φαντάζονται < Wa | εἰσέτι + καὶ CN 10 αὐτοὺς] αὐτοῖς Ca + τοῖς CbN ἐγγὺς < WaN | τοῖς] τῆς PNe (über τοῖς) CbNd (wie es scheint) 11 ὥρα] ὅρα P 14–15 ἀντικειμένων…δυνάμεων] ἐχθρῶν ἀντικειμένων πονηρῶν δυνάμεων Nd ἐχθρῶν καὶ ἀντικειμένων πονηρῶν δυνάμεων Ne 18 τῶν < NdNe

70  Kommentar zu Psalm 106

5 Ps 106,4a–5b

Ἐπλανήθησαν ἐν τῇ ἐρήμῳ ἐν ἀνύδρῳ, ὁδὸν πόλεως κατοικητηρίου οὐχ εὗρον πεινῶντες καὶ διψῶντες, ἡ ψυχὴ αὐτῶν ἐν αὐτοῖς ἐξέλιπεν. Ἡμεῖς μὲν οἱ πρὸ τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν θεοσεβείας καὶ ἐν ἀκάρπῳ ἀνύδρῳ τε καὶ 5 ἀγόνῳ ζωῇ πάλαι πρότερον πεπλανημένοι, ὅτε ἦμεν ἔθνη ἄλογα πρὸς τὰ εἴδωλα τὰ ἄφωνα ἀπαγόμενοι, οἱ μηδέποτε ὁδὸν πόλεως καὶ οἰκητηρίου εὑρόντες, ὅτε ἦμεν ἀλλότριοι τῆς πολιτείας τοῦ Ἰσραὴλ ἐλπίδα μὴ ἔχοντες καὶ ἄθλιοι ἐν τῷ κόσμῳ, ἡμεῖς ἦμεν οἱ πάλαι ἐν λιμῷ καὶ δίψει τὴν ψυχὴν ἐκλείποντες διὰ τὸ ἐστερῆσθαι λογικῆς καὶ ἐπουρανίου τροφῆς ποτοῦ τε πνευματικοῦ κατὰ τό· οὐ λιμὸν ἄρτου 10 οὐδὲ δίψαν ὕδατος, ἀλλὰ λιμὸν τοῦ ἀκοῦσαι λόγον κυρίου.

6 Ps 106,6a–9b

Καὶ ἐκέκραξαν πρὸς κύριον ἐν τῷ θλίβεσθαι αὐτούς, καὶ ἐκ τῶν ἀναγκῶν αὐτῶν ἐρρύσατο αὐτοὺς καὶ ὡδήγησεν αὐτοὺς εἰς ὁδὸν εὐθεῖαν τοῦ πορευθῆναι εἰς πόλιν κατοικητηρίου. ἐξομολογησάσθωσαν τῷ κυρίῳ τὰ ἐλέη αὐτοῦ καὶ τὰ θαυμάσια αὐτοῦ τοῖς υἱοῖς τῶν ἀνθρώπων, ὅτι ἐχόρτασε ψυχὴν κενὴν καὶ ψυχὴν πεινῶσαν ἐνέπλησεν ἀγαθῶν.

15

Τῶν ἐθνῶν ἁπάντων πλανωμένων ἐν γῇ ἐρήμῳ καὶ ἀνύδρῳ καὶ τῆς ψυχῆς αὐτῶν 20 ἐκλειπούσης ἐξ ἀτροφίας σωτηρίων λόγων οἱ τῶν ἐθνῶν προεστῶτες τοῦ θεοῦ

5–11 Ἡμεῖς…κυρίου] A 157v–158r: anonym; P 149v: anonym; Ca 351v: Eusebius; Cb 333v–334r: Eusebius; vgl. V 268r: anonym; Wa 172r: anonym; vgl. Nd 96v: anonym; vgl. Ne 352r: anonym; vgl. Nh 491r: Theodoret fortgesetzt; PG 23 (1321 A10–B7) 20–71,7 Τῶν… πρεσβεύοντες] Ca 352r: Eusebius; Cb 334r: Eusebius 20–71,20 Τῶν…σωτηρίαν] A 158rv: Eusebius; P 150rv: anonym; vgl. V 268v: anonym; vgl. PG 23 (1321 C2–1324 A5) 10–11 οὐ…κυρίου] Am 8,11 ἐκλειπούσης] vgl. Ps 106,5b

20 πλανωμένων…ἀνύδρῳ] vgl. Ps 106,4a

20–21 τῆς…

5 μὲν < Wa | θεοσεβείας] ἐπιδημίας N 6–7 πρὸς…ἀπαγόμενοι < Wa 7 καὶ οἰκητηρίου] κατοικητηρίου P2CN 7–8 ὅτε…κόσμῳ < Wa 8 πολιτείας] πονηρίας Nd | ἄθλιοι] ἄθεοι CN

Ps 106,4a–5b – Ps 106,10a–12b  71

5

10

15

20

ἄγγελοι οἷα δὴ ποιμένες τῆς ἀνθρωπίνης ἀγέλης ἐβόων πρὸς τὸν θεὸν ἱκετεύοντες κοινὸν ἅπασι καταπεμφθῆναι σωτῆρα. καὶ ἐκέκραξαν πρὸς κύριον οὗτοι ἐν τῷ θλίβεσθαι τοὺς ἐγκεχειρισμένους αὐτοῖς. ὑπερπάσχοντες καὶ ὑπεραλγοῦντες αὐτῶν πλανωμένων ἐν γῇ ἐρήμῳ καὶ ἀνύδρῳ καὶ ὁδὸν πόλεως κατοικητηρίου μὴ εὑρισκόντων, ἀλλὰ καὶ πεινώντων καὶ διψώντων καὶ τὴν ψυχὴν ἤδη δι᾽ ἀτροφίαν ἐκλειπόντων ἐβόων αὐτοὶ καὶ ἔκραζον πρὸς κύριον ὑπὲρ τῶν οἰκείων ἕκαστος πρεσβεύοντες. Εἶτ᾽ ἐπιλέγει· καὶ ἐκ τῶν ἀναγκῶν αὐτῶν ἐρρύσατο αὐτούς· οἱ μὲν γὰρ ἐπλανήθησαν ἐν γῇ ἐρήμῳ καὶ ἀνύδρῳ τοῦτο πρῶτον νόσημα νενοσηκότες τὸ τῆς πλάνης. καὶ δευτέρῳ δὲ κακῷ περιπεσόντες ὁδὸν πόλεως κατοικητηρίου αὐτῶν οὐχ᾽ εὗρον. καὶ τρίτον δὲ αὐτοὺς περιέσχε κακόν, ἐπείπερ ἦσαν πεινῶντες καὶ διψῶντες ὡς τὴν ψυχὴν αὐτῶν ἐκλείπειν ἐν αὐτοῖς. ὁ δὲ φιλάνθρωπος θεὸς καὶ ἀγαθὸς σωτῆρ πρῶτον μὲν ὡδήγησεν αὐτοὺς εἰς ὁδὸν εὐθεῖαν. ἔπειτα ἔδειξεν αὐτοῖς, πῶς χρὴ βαδίζειν τὴν φέρουσαν εἰς τὴν πόλιν τοῦ κατοικητηρίου. καὶ ἐπὶ τούτοις ἐνέπλησεν αὐτοὺς ἀγαθῶν. καὶ τίς ἂν εἴη ἡ εὐθεῖα ὁδὸς ἢ ὁ σωτήριος λόγος, ὁ εὐαγγελικός, ὁ μόνος ἡμᾶς ἀνάγων εἰς τὴν ἐπουράνιον πόλιν, ἐν ᾗ γενόμενοι τὸ κατοικητήριον ἡμῶν εὑρήσομεν; ἐπὶ τούτοις εὐχαριστεῖν ἡμᾶς παρακελεύεται τῷ κυρίῳ διεξιόντας τὰ ἐλέη αὐτοῦ καὶ τὰ θαυμάσια αὐτοῦ κηρύσσοντας εἰς πάντας τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνθρώπων, ὅπως οἱ πάντες τὴν χάριν τὴν εἰς ἡμᾶς γενομένην καὶ τὰ ἐλέη τοῦ θεοῦ μαθόντες σπεύσωσιν ἐπὶ τὴν αὐτῶν σωτηρίαν.

7a Καθημένους ἐν σκότει καὶ σκιᾷ θανάτου, πεπεδημένους ἐν πτωχείᾳ καὶ σιδήρῳ, ὅτι παρεπίκραναν τὰ λόγια τοῦ θεοῦ

8–17 Εἶτ᾽…εὑρήσομεν] vgl. Nd 97r καὶ ἰουδαίοις…ζωτικῶν: anonym; vgl. Ne 353v: anonym; vgl. Nh 491v: Theodoret fortgesetzt 8–14 οἱ…κατοικητηρίου] Ca 352r: Eusebius; Cb 334r: Eusebius 15–17 καὶ…εὑρήσομεν] Ca 352r: τοῦ αὐτοῦ (=Eusebius); Cb 334r: τοῦ αὐτοῦ (=Eusebius) 18–20 κηρύσσοντας…σωτηρίαν] Ca 352r: Eusebius; Cb 334r: Eusebius 3–6 αὐτῶν…ἐκλειπόντων] vgl. Ps 106,4a–5b 8–9 ἐπλανήθησαν…ἀνύδρῳ] vgl. Ps 106,4a 10 ὁδὸν…εὗρον] vgl. Ps 106,4b 11–12 ἦσαν…αὐτοῖς] vgl. Ps 106,5ab 9 ἡμεῖς…οἱ APWa οἱ μεμισημένοι C 10 καὶ…τροφῆς] τροφῆς καὶ ἐπουρανίου ~ Wa 21–71,1 οἱ…ἀγέλης < Cb 2 ἐκέκραξαν] ἔκραξαν C 3 θλίβεσθαι + αὐτοὺς C | αὐτοῖς] αὐτούς C 4–5 πλανωμένων… πεινώντων < Cb 9 νόσημα] νόσσημα Ca | τὸ] τῶ Ca 10 δὲ < Cb | εὗρον] ηυρον Ca 16 ἀνάγων] ἄγων Cb ἀνήγαγεν V 17 εὑρήσομεν P1 εὑρήσωμεν AP2 19 γενομένην] γεγενημένην Cb 20 σπεύσωσιν] σπεύσωμεν C | αὐτῶν] ἑαυτῶν P (aus αὐτῶν)

Ps 106,10a–12b

72  Kommentar zu Psalm 106

καὶ τὴν βουλὴν τοῦ ὑψίστου παρώξυναν. καὶ ἐταπεινώθη ἐν κόποις ἡ καρδία αὐτῶν. ἠσθένησαν, καὶ οὐκ ἦν ὁ βοηθῶν. Σκιὰν θανάτου οὐκ ἂν ἁμάρτοις λέγων τὴν εἰδωλολατρίαν καὶ τὰς ἐν ἀθεότητι πράξεις· αὗται γάρ εἰσιν αἱ χωρίζουσαι ἡμᾶς τῆς ἀληθινῆς ζωῆς. ἐν ταύταις δὲ ἦμεν 5 πάλαι πρότερον διὰ τὸ παραπικραίνειν τὸν θεὸν καὶ τὴν βουλὴν τοῦ ὑψίστου παροξύνειν· δέον γὰρ ἐκ μεγέθους καὶ καλλονῆς κτισμάτων τὸν γενεσιουργὸν τῶν ὅλων θεωρεῖν καὶ τὴν ἀΐδιον αὐτοῦ δύναμιν καὶ θειότητα ἀπὸ κτίσεως κόσμου νοεῖν, ἡμεῖς οἷα τυφλοὶ ἐν σκότῳ καὶ σκιᾷ θανάτου διάγοντες καὶ τὰς λογικὰς τῆς ψυχῆς δυνάμεις πεπεδημένοι καὶ πεπηρωμένοι ἐνηλλάττομεν τὴν δόξαν τοῦ ἀφθάρ- 10 του θεοῦ ἐν ὁμοιώματι εἰκόνος φθαρτοῦ ἀνθρώπου καὶ πετεινῶν καὶ τετραπόδων καὶ ἑρπετῶν. ἀλλὰ καὶ ὅτε ἐσέβομεν καὶ ἐλατρεύομεν τῇ κτίσει παρὰ τὸν κτίσαντα, παροξύνοντες καὶ παραπικραίνοντες ἦμεν αὐτόν. διὸ ἐν σκότῳ καὶ σκιᾷ θανάτου ἐν πτωχείᾳ τε καὶ σιδήρῳ ἦμεν πεπεδημένοι, ἥ τε καρδία ἡμῶν ἐν κόποις τοῖς τῆς ἁμαρτίας τεταπείνωτο, ὡς ἀσθενεῖν τὴν ψυχὴν καὶ παρεῖσθαι τὴν ἔμφυτον καὶ 15 λογικὴν ἡμῶν δύναμιν, ἥντινα οὐδεὶς πώποτε ἐξ αἰῶνος ἀνεκτήσατο. διὸ λέγεται· ἠσθένησαν, καὶ οὐκ ἦν ὁ βοηθῶν· ἐτηρεῖτο γὰρ τὸ μέγα τοῦτο κατόρθωμα μόνῳ τῷ λόγῳ τοῦ θεοῦ, περὶ οὗ ἑξῆς εἴρηται· ἀπέστειλε τὸν λόγον αὐτοῦ καὶ ἰάσατο αὐτοὺς καὶ ἐλυτρώσατο αὐτοὺς ἐκ τῶν διαφθορῶν αὐτῶν.

7b Οὐκ ἂν δὲ ἁμάρτοις σκιὰν θανάτου καὶ τὴν εἰδωλολατρίαν λέγων καὶ τὰς ἐν 20 ἀθεότητι πράξεις· αὗται γάρ εἰσιν τῆς ἀληθινῆς ζωῆς αἱ χωρίζουσαι ὡς ὁ θάνατος τῆς παρούσης. μείζων δ᾽ ἂν γένοιτο ἡ εἰς θεὸν εὐχαριστία, ἐπὰν ἐν οἷς πρότερον 4–7 Σκιὰν…παροξύνειν] Vgl. Nd 97v: anonym; vgl. Ne 355rv: anonym; vgl. Nh 492r: Theodoret fortgesetzt 4–12 Σκιὰν…ἑρπετῶν] Ca 352v: Eusebius; Cb 334v: Eusebius 4–19 Σκιὰν…αὐτῶν] A 159v–160r: ἄλλως P 150v–151r: anonym; Wa 172r: Eusebius; vgl. V 269r: anonym; PG 23 (1324 A10–B14) 17–18 ἐτηρεῖτο…αὐτοὺς] Nd 98r: anonym; Ne 356v: anonym; Nh 492v: Chrysostomus fortgesetzt 17–19 ἐτηρεῖτο…αὐτῶν] Ca 352v: Eusebius; Cb 334v: Eusebius 20–73,3 Οὐκ…ἐπάγει] Nd 97v: Gregor von Nyssa fortgesetzt; Ne 355rv: anonym; Nh 492r: Theodoret fortgesetzt 7–8 ἐκ…θεωρεῖν] vgl. Sap 13,5ab 8–9 τὴν…νοεῖν] vgl. Rom 1,20 10–12 ἐνηλλάττομεν… ἑρπετῶν] vgl. Rom 1,23 12 ἐσέβομεν…κτίσαντα] vgl. Rom 1,25 18–19 ἀπέστειλε…αὐτῶν] vgl. Ps 106,20ab 7 παροξύνειν] παρωξύνειν Ca 7–18 δέον…εἴρηται < Wa 7 καλλονῆς] καλωνῆς Ca 10 πεπηρωμένοι] πειρωμένοι Ca 12 ὅτε] ὅτι P 17 μέγα τοῦτο CbN μέγα τοῦτω Ca μετὰ τοῦτο AP 20 λέγων] καλῶν NdNe 22 εἰς] πρὸς Nd

Ps 106,10a–12b – Ps 106,15a–19b  73

ἦμεν κακοῖς μνημονεύσαντες ἀφ᾽ οἵων εἰς ποῖα μετήλθομεν θεασώμεθα καὶ οἵων κατηξιώθημεν ὑπὸ τοῦ θεοῦ ἀγαθῶν. ὁ μέντοι Δαυὶδ καὶ τὴν αἰτίαν παρατίθησιν, δι᾽ ἣν κακῶς εἴχομεν, καὶ ἐπάγει.

8

5

Καὶ ἐκέκραξαν πρὸς κύριον ἐν τῷ θλίβεσθαι αὐτούς, καὶ ἐκ τῶν ἀναγκῶν αὐτῶν ἔσωσεν αὐτούς. καὶ ἐξήγαγεν αὐτοὺς ἐκ σκότους καὶ σκιᾶς θανάτου καὶ τοὺς δεσμοὺς αὐτῶν διέρρηξεν.

Ps 106,13a–14b

Πῶς γὰρ οὐκ ἦμεν ἐν ἀνάγκαις πονηροῖς δαίμοσι καὶ πνεύμασιν ἀκαθάρτοις δεδουλωμένοι ἐν σκότει τε ἀγνωσίας θεοῦ διάγοντες πτωχείᾳ τε ψυχῆς καὶ κλοιοῖς 10 σιδηροῖς κακίας πεπεδημένοι; ἀλλ᾽ ὁ φιλάνθρωπος καὶ ἐλεήμων θεὸς ταῖς τῶν ἁγίων αὐτοῦ προφητῶν τε καὶ θεοφιλῶν ἀνδρῶν εὐχαῖς ἐπακούσας βοώντων ὑπὲρ ἡμῶν πρὸς αὐτὸν οὐ μόνον ἐξήγαγεν ἡμᾶς ἐκ τούτων, ἀλλὰ καὶ τὰ δεσμὰ ἡμῶν διέρρηξεν. δηλοῖ δὲ τοῦτο τὴν ἀθρόαν τῶν ἁμαρτιῶν ἄφεσιν, ἧς κατηξίωσεν ἡμᾶς ἡ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ χάρις.

9 15

20

Ἐξομολογησάσθωσαν τῷ κυρίῳ τὰ ἐλέη αὐτοῦ καὶ τὰ θαυμάσια αὐτοῦ τοῖς υἱοῖς τῶν ἀνθρώπων, ὅτι συνέτριψε πύλας χαλκᾶς καὶ μοχλοὺς σιδηροῦς συνέκλασεν. ἀντελάβετο αὐτῶν ἐξ ὁδοῦ ἀνομίας αὐτῶν· διὰ γὰρ τὰς ἀνομίας αὐτῶν ἐταπεινώθησαν. πᾶν βρῶμα ἐβδελύξατο ἡ ψυχὴ αὐτῶν, καὶ ἤγγισαν ἕως τῶν πυλῶν τοῦ θανάτου.

Ps 106,15a–19b

8–10 Πῶς…πεπεδημένοι] Vgl. V 269v: anonym 8–10 Πῶς…φιλάνθρωπος] vgl. Nd 98r: Chrysostomus fortgesetzt; vgl. Ne 357r: anonym; vgl. Nh 492v: Chrysostomus fortgesetzt 8–14 Πῶς…χάρις] A 160r: anonym; P 151r: anonym; Ca 353r: Eusebius; Cb 335r: Eusebius; PG 23 (1324 C3–11) 13–14 δηλοῖ…χάρις] vgl. Nd 98r ὅπερ τὴν…κατηξίωσεν: Chrysostomus fortgesetzt; vgl. Ne 357rv: anonym; vgl. Nh 492v: Chrysostomus fortgesetzt 9–10 πτωχείᾳ…πεπεδημένοι] vgl. Ps 106,10b 1 οἵων1] ὧν Nd 9–10 ἐν…πεπεδημένοι < Cb ἡμῶν2 < C 13 ἁμαρτιῶν] ἁμαρτωλῶν Ca

9 κλοιοῖς] κλυοῖς Ca

12 καὶ + τούτων C

74  Kommentar zu Psalm 106

καὶ ἐκέκραξαν πρὸς κύριον ἐν τῷ θλίβεσθαι αὐτούς, καὶ ἐκ τῶν ἀναγκῶν αὐτῶν ἔσωσεν αὐτούς. Καὶ νῦν δεύτερον τὰ αὐτὰ λέγεται ἐπὶ ταῖς δευτέραις εὐεργεσίαις αὐτοῦ. ἡγοῦμαι δὲ διὰ τούτων τὴν μέχρι τοῦ θανάτου κατάπτωσιν τῶν ἀνθρωπίνων ψυχῶν δηλοῦσθαι, δι᾽ ἃς καὶ μέχρι θανάτου ἐδέησε τῷ λυτρωτῇ πάντων καὶ σωτῆρι κατελθεῖν. 5 ἔνθα γενόμενος μόνος τῶν πώποτε ὁ Χριστὸς τοῦ θεοῦ τὰς ἐξ αἰῶνος σιδηροδέτους πύλας καὶ τὰς μηδενὶ θνητῷ διανοιχθείσας καὶ διὰ τοῦτο χαλκᾶς λεγομένας συνέτριψε καὶ τοὺς τούτων ἀρρήκτους δεσμοὺς συνέκλασεν. δηλοῖ δὲ τοῦτο καὶ ἐν τῷ Ἰὼβ αὐτὸς ὁ κύριος λέγων· ἦλθες δὲ ἐπὶ πηγὴν θαλάσσης; ἐν δὲ ἴχνεσιν ἀβύσσου περιεπάτησας; ἀνοίγονται δέ σοι πύλαι θανάτου; πυλωροὶ δὲ Ἅιδου ἰδόντες σε 10 ἔπτηξαν; ἀλλὰ καὶ τὰς ἡμετέρας ἀνομίας, δι᾽ ἃς καὶ ἡμεῖς μέχρι τῶν τοῦ θανάτου πυλῶν ἐφθάκαμεν, μόνος ἀφεῖλεν ὁ τοῦ θεοῦ υἱός. καὶ πᾶν δὲ βρῶμα ἐβδελύξατο ἡ ψυχὴ αὐτῶν διὰ καχεξίαν ἀποστρεφομένων πᾶσαν λογικὴν καὶ ψυχῶν σωτήριον τροφήν. διὸ εἰκότως ἀποσταλεὶς ὁ τοῦ θεοῦ λόγος, θεός, μονογενὴς τοῦ θεοῦ υἱὸς μέχρι τῶν τοῦ θανάτου πυλῶν ἔφθασε, σαρκωθεὶς καὶ ἐνανθρωπήσας, χεῖρα 15 σωτηρίας ὀρέξας καὶ τοῖς μέχρι τούτου καταπεπτωκόσι καὶ πρὸς αὐτὸν ἀναβοήσασιν.

10a Ps 106,20a–22b

Ἀπέστειλε τὸν λόγον αὐτοῦ καὶ ἰάσατο αὐτοὺς καὶ ἐρρύσατο αὐτοὺς ἐκ τῶν διαφθορῶν αὐτῶν. ἐξομολογησάσθωσαν τῷ κυρίῳ τὰ ἐλέη αὐτοῦ καὶ τὰ θαυμάσια αὐτοῦ τοῖς υἱοῖς τῶν ἀνθρώπων. 3–8 Καὶ…συνέκλασεν] Ca 353r: Eusebius; Cb 335r: Eusebius 3–12 Καὶ…υἱός] vgl. V 269v: anonym 3–17 Καὶ…ἀναβοήσασιν] A 160rv: anonym; P 151v: anonym; Wa 127rv: anonym; PG 23 (1324 D2–1325 A5) 13–14 διὰ…τροφήν] vgl. Nd 98v διὰ καχεξίαν…ἀπεστρέφοντο: Eusebius; vgl. Ne 359r: anonym; vgl. Nh 493v: Eusebius; oder (ἢ) Theodoret fortgesetzt 13–17 διὰ…ἀναβοήσασιν] Ca 353v: Eusebius; Cb 335v: Eusebius 15–17 μέχρι… ἀναβοήσασιν] vgl. Nd 98v ἔφθασε…καταπεπτωκόσι: Eusebius fortgesetzt; vgl. Ne 359r: anonym; vgl. Nh 493v: Gregor von Nyssa 9–11 ἦλθες…ἔπτηξαν] vgl. Hi 38,16a–17b 14 ἀποσταλεὶς…υἱὸς] vgl. Joh 1,1; 3,18; I Joh 4,9b 3 Καὶ…αὐτοῦ < Wa | δεύτερον…αὐτὰ] τὸ αὐτὸ C | ταῖς] τῆς Ca 4 δὲ < Wa | τοῦ < CWa 5 σωτῆρι P (neben ι ein gelöschter Buchstabe, wie es scheint) CWa σωτηρία A 6–12 ἔνθα… υἱός < Wa 6 γενόμενος] γινόμενος Ca | σιδηροδέτους] σιδηρώδετας Ca 7 χαλκᾶς] χαλκὰς ACa | λεγομένας] γενομένας C 8 δεσμοὺς] μοχλοὺς C | συνέκλασεν] συνεκάλεσεν Ca 13 καχεξίαν] κακοεξίαν Ca | ψυχῶν < Wa 14–17 διὸ…ἀναβοήσασιν < Wa 14 λόγος…θεοῦ2] μονογενὴς Cb 15 χεῖρα C χεῖρας AP

20

Ps 106,15a–19b – Ps 106,20a–22b  75

καὶ θυσάτωσαν θυσίαν αἰνέσεως καὶ ἐξαγγειλάτωσαν τὰ ἔργα αὐτοῦ ἐν ἀγαλλιάσει.

5

10

15

20

Τίνας αὐτοὺς ἢ τοὺς προκατειλεγμένους; τούτους γὰρ τοὺς τοσαῦτα πεπονθότας καὶ ἐν τοσούτοις κακοῖς ἐξητασμένους ἀποσταλεὶς ἄνωθεν παρὰ τοῦ πατρὸς ὁ μονογενὴς αὐτοῦ υἱὸς ἰάσατο καὶ ἐρρύσατο ἐκ τῶν διαφθορῶν αὐτῶν, ὡς μηκέτι κατὰ τὸ παλαιὸν πλανᾶσθαι μηδὲ τὴν ὁδὸν τὴν σωτήριον καὶ τὴν πόλιν τοῦ θεοῦ, ἐφ᾽ ἣν σπεύδειν ὁ λόγος παρακελεύεται, ἀγνοεῖν μηδὲ πεινῆν καὶ διψῆν καὶ τὰς ψυχὰς λιμώττειν δι᾽ ἔνδειαν καὶ σπάνιν λογικῶν τροφῶν μηδ᾽ ἐν σκότει καὶ σκιᾷ θανάτου καθέζεσθαι μηδ᾽ ἐν πτωχείᾳ καὶ σιδήρῳ πεπεδῆσθαι μηδὲ εἰλῆσθαι περὶ τὰς τοῦ θανάτου πύλας, ἀλλὰ τούτων μὲν ἁπάντων ἀπηλλάχθαι, γνωρίζειν δὲ μὴ μόνον, ἀλλὰ καὶ ὁδεύειν τὴν ὁδὸν τὴν φέρουσαν ἐπὶ τὴν οὐράνιον πόλιν καὶ σπεύδειν τυχεῖν τῆς τῶν οὐρανῶν βασιλείας. διὸ τρίτον μὲν ἤδη προστάττει ὁ λόγος ἐξομολογεῖσθαι τῷ κυρίῳ τὰ ἐλέη αὐτοῦ καὶ τὰ θαυμάσια αὐτοῦ τοῖς υἱοῖς τῶν ἀνθρώπων. Καινοτέραν δὲ ἐπισυνάπτει παρακέλευσιν ἑξῆς ἐπιλέγων· καὶ θυσάτωσαν θυσίαν αἰνέσεως, οὐ τὰς διὰ Μωυσέως παρηγγελμένας, ἀλλὰ θυσίας τὰς διὰ τῆς Καινῆς Διαθήκης παραδεδομένας. ὁ γοῦν Ἀκύλας ἀκριβέστατα ἡρμήνευσεν εἰπών· »καὶ θυσάτωσαν θυσίαν εὐχαριστίας«, σαφῶς διὰ τῆς τοιαύτης ἑρμηνείας τὰς τῆς Καινῆς Διαθήκης θυσίας, ἃς καὶ εὐχαριστίας ὀνομάζειν ἡμῖν ἔθος, παραστήσας τὰς λογικὰς καὶ ἀναιμάκτους. θύοντας δὲ ταύτας ἐξαγγέλλειν παρακελεύεται εἰς πάντας ἀνθρώπους τὰ εἰς αὐτοὺς γεγενημένα τοῦ θεοῦ λόγου κατορθώματα καὶ τοῦτο πράττειν ἐν ἀγαλλιάσει.

3–12 Τίνας…βασιλείας] Ca 353v: Didymus; Cb 335v: Didymus; vgl. V 270v: Eusebius 3–21 Τίνας…ἀγαλλιάσει] A 161rv: Eusebius; P 152rv: Eusebius; Wa 172v: Eusebius; vgl. AS III 498,12–37 14–21 Καινοτέραν…ἀγαλλιάσει] vgl. V 271r: Eusebius; 15–21 οὐ… ἀγαλλιάσει] Ca 354r: Didymus; Cb 336r: Didymus 17–19 σαφῶς…ἀναιμάκτους] vgl. Nd 99r σαφῶς…ὀνομάζων: anonym; vgl. Ne 360v: anonym; vgl. Nh 494r: Theodoret fortgesetzt 4–5 ἀποσταλεὶς…υἱὸς] vgl. I Joh 4,9b 6 πλανᾶσθαι] vgl. Ps 106,4a 6–7 τὴν1 …ἀγνοεῖν] vgl. Ps 106,4b 7–8 πεινῆν…λιμώττειν] vgl. Ps 106,5ab 8–9 ἐν…καθέζεσθαι] vgl. Ps 106,10a 9 ἐν…πεπεδῆσθαι] vgl. Ps 106,10b 9–10 τὰς τοῦ θανάτου πύλας] vgl. Ps 106,18b 17 καὶ… εὐχαριστίας] Ps 106,22a Ἀ 3 αὐτοὺς + ἰάσατο C | τοὺς τοσαῦτα] τοὺς τὰ τοσαῦτα C 4 ἐξητασμένους] ἐξετασμένους A ἐξισταμένους (?) Cb 5 αὐτοῦ < C 6–8 τὴν1 …μηδ᾽ < Wa 6 τὴν σωτήριον] τῆς σωτηρίας C 7 πεινῆν] πείνην A πεινεῖν Ca | διψῆν] δίψην A 8 λιμώττειν] λιμόττειν A 9–10 μηδ᾽… μόνον < Wa 9 εἰλῆσθαι] εἰλεῖσθαι C 11 καὶ1 < Wa 13 καὶ…ἀνθρώπων < Wa 14 θυσάτωσαν + αὐτῷ Wa 15 Μωυσέως] μωσέως Cb μωυσέος auf Rasur P 16 γοῦν] δὲ Wa ἀκριβέστατα…εἰπών < Wa 17 θυσάτωσαν + αὐτῷ Wa 18 θυσίας < C | ἃς] δὲ Wa εὐχαριστίας…ἡμῖν < Wa | παραστήσας + αὐτῷ Wa 19 ἀναιμάκτους] ἀναίμους Wa

76  Kommentar zu Psalm 106

10b Ὡς μηκέτι κατὰ τὸ παλαιὸν πλανᾶσθαι μηδὲ τὰς ψυχὰς λιμώττειν δι᾽ ἔνδειαν λογικῶν τροφῶν μηδὲ εἰλῆσθαι περὶ τοῦ θανάτου τὰς πύλας, ἀλλ᾽ εἰδέναι καὶ ὁδεύειν τὴν ὁδὸν τὴν φέρουσαν ἐπὶ τὴν οὐράνιον πύλην. εἶτα ἐπειδὴ τοῖς ὁδοιποροῦσι καὶ ἰσχύος χρεία, εἰκότως ταῖς ἑαυτοῦ λογικαῖς τροφαῖς τὴν πάλαι διάκενον ψυχὴν ἐχόρτασε καὶ ἀντὶ σκότους καὶ ἀγνοίας θεοῦ εἰς τὸ τῆς γνώσεως φῶς 5 μετεστήσατο καὶ ὑπὸ σκιὰν ζωῆς ἤγαγε – τὴν γὰρ ἐνταῦθα ζωὴν τῶν ἁγίων οὐκ ἂν ἁμάρτοις εἰπὼν σκιὰν τῆς αἰωνίου ζωῆς – καὶ πρὸς ἑαυτὸν ἑλκύσας ἀγάπης δεσμοῖς κατεδήσατο καὶ ἐν παντὶ λόγῳ καὶ πάσῃ γνώσει κατεπλούτησεν, ὥστε ἡμᾶς ὑστερεῖσθαι ἐν μηδενὶ χαρίσματι.

11 Ps 106,23a–31b

Οἱ καταβαίνοντες εἰς τὴν θάλασσαν ἐν πλοίοις ποιοῦντες ἐργασίαν ἐν ὕδασι πολλοῖς, αὐτοὶ εἴδοσαν τὰ ἔργα κυρίου καὶ τὰ θαυμάσια αὐτοῦ ἐν τῷ βυθῷ. εἶπεν, καὶ ἔστη πνεῦμα καταιγίδος, καὶ ὑψώθη τὰ κύματα αὐτῆς. ἀναβαίνουσιν ἕως τῶν οὐρανῶν καὶ καταβαίνουσιν ἕως τῶν ἀβύσσων, ἡ ψυχὴ αὐτῶν ἐν κακοῖς ἐτήκετο. ἐταράχθησαν, ἐσαλεύθησαν ὡς ὁ μεθύων, καὶ πᾶσα ἡ σοφία αὐτῶν κατεπόθη. καὶ ἐκέκραξαν πρὸς κύριον ἐν τῷ θλίβεσθαι αὐτούς, καὶ ἐκ τῶν ἀναγκῶν αὐτῶν ἐξήγαγεν αὐτοὺς καὶ ἐπέταξε τῇ καταιγίδι καὶ ἔστη εἰς αὔραν, καὶ ἐσίγησαν τὰ κύματα αὐτῆς. καὶ εὐφράνθησαν, ὅτι ἡσύχασαν, καὶ ὡδήγησεν αὐτοὺς ἐπὶ λιμένα θελήματος αὐτῶν. 1–9 Ὡς…χαρίσματι] Nd 99r: anonym; Ne 360r: anonym; Nh 493v: Gregor von Nyssa fortgesetzt 1 πλανᾶσθαι] vgl. Ps 106,4a | τὰς ψυχὰς] vgl. Ps 106,5b 2 τοῦ…πύλας] vgl. Ps 106,18b 4–5 διάκενον ψυχὴν ἐχόρτασε] vgl. Ps 106,9a 7 ἀγάπης δεσμοῖς] vgl. Hos 11,4 8–9 ἐν… χαρίσματι] vgl. I Kor 1,5 2 εἰλῆσθαι] εἰλεῖσθαι Nd εἱλῆσθαι Ne εἱλεῖσθαι Nh 4 τροφαῖς < Nd 5 φῶς < Nd 7 εἰπὼν σκιὰν ~ Ne 13–77,2 καὶ…ἀνθρώπων < Wa

10

15

20

25

Ps 106,20a–22b – Ps 106,23a–31b  77

ἐξομολογησάσθωσαν τῷ κυρίῳ τὰ ἐλέη αὐτοῦ καὶ τὰ θαυμάσια αὐτοῦ τοῖς υἱοῖς τῶν ἀνθρώπων.

5

10

15

20

Nοήσεις καὶ οὕτως· μνημονεύσας ὁ λόγος τῆς ἀφίξεως τοῦ λυτρωτοῦ καὶ σωτῆρος, δι᾽ οὗ τὰ προλελεγμένα πάντα κατώρθωται, ἑξῆς συνάπτει τὴν περὶ τῶν ἀποστόλων αὐτοῦ προφητείαν· αὐτοὶ γὰρ ἧσαν οἱ καταβαίνοντες εἰς θάλασσαν ἐν πλοίοις, ῥητῶς καὶ κατὰ λέξιν, ὥσπερ οὖν ἡ θεία γραφὴ τῶν εὐαγγελίων μαρτυρεῖ λέγουσα· παράγων δὲ ὁ Ἰησοῦς παρὰ τὴν θάλασσαν τῆς Γαλιλαίας εἶδε δύο ἀδελφούς, Σίμωνα τὸν καλούμενον Πέτρον καὶ Ἀνδρέαν τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ, βάλλοντας ἀμφίβληστρον εἰς τὴν θάλασσαν· ἦσαν γὰρ ἁλιεῖς. καὶ εἶπεν αὐτοῖς· δεῦτε, ἀκολουθεῖτέ μοι, καὶ ποιήσω ὑμᾶς ἁλιεῖς ἀνθρώπων. καὶ προβὰς ἐκεῖθεν εἶδεν ἄλλους δύο ἀδελφούς, Ἰάκωβον καὶ Ἰωάννην, καταρτίζοντας αὐτῶν τὰ δίκτυα καὶ ὁμοίως τούτους ἐκάλεσεν. τούτων τοιγαροῦν καὶ τῶν ἅμα αὐτοῖς ἀποστόλων ἡ παροῦσα προφητεία τὴν μνήμην σφόδρα ἀκολούθως συνῆψε τῇ τοῦ θεοῦ λόγου εἰς ἀνθρώπους παρουσίᾳ. αὐτοῖς τοιγαροῦν τούτοις καὶ τὰ νέα μυστήρια τῆς καινῆς διαθήκης πράττειν παρεκελεύετο λέγων· καὶ θυσάτωσαν θυσίαν αἰνέσεως καὶ ἐξαγγειλάτωσαν τὰ ἔργα αὐτοῦ ἐν ἀγαλλιάσει· ζητουμένου γάρ, τίσιν εἴρηται τὰ λελεγμένα, ἐπισυνῆψεν ἑξῆς σημαίνων, οἷς ὁ λόγος παρεκελεύσατο, διὰ τοῦ· οἱ καταβαίνοντες εἰς θάλασσαν ἐν πλοίοις ποιοῦντες ἐργασίαν ἐν ὕδασι πολλοῖς, αὐτοὶ εἴδοσαν τὰ ἔργα κυρίου καὶ τὰ θαυμάσια αὐτοῦ ἐν τῷ βυθῷ. Ταῦτα δὲ προφητικῶς θεσπιζόμενα ἐπληροῦτο ῥητῶς καὶ πρὸς λέξιν· τῶν γὰρ μαθητῶν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐμπλεόντων σὺν αὐτῷ σεισμός, φησίν, ἐγένετο μέγας

3–6 Nοήσεις…μαρτυρεῖ] Ca 354r: Eusebius; Cb 336r: Eusebius 3–79,2 Nοήσεις…αὐτοῦ] A 162v–163r: Eusebius; P 153v–154r: Eusebius; Wa 172v–183r: Eusebius 3–16 μνημονεύσας…ἀγαλλιάσει] PG 23 (1325 A15–B11) 12–16 τούτων…ἀγαλλιάσει] Ca 354r: καὶ μετ᾽ ὀλίγα Cb 336r: καὶ μετ᾽ ὀλίγα 12–17 τούτων…παρεκελεύσατο] vgl. Nd 99r σφόδρα…ἡμῖν: anonym; vgl. Ne 360v–361r: anonym; vgl. Nh 494r: Theodoret fortgesetzt 20 Ταῦτα…λέξιν] vgl. Nd 99v: anonym; vgl. Ne 362v: anonym; vgl. Nh 494v: Theodoret fortgesetzt 20–78,4 Ταῦτα…μεγάλη] Ca 354r: Eusebius; Cb 336r: Eusebius; PG 23 (1325 C7–D1) 7–12 παράγων…ἐκάλεσεν] vgl. Mt 4,18–19.21 20–78,4 τῶν…μεγάλη] vgl. Mt 8,23–26

15–16 καὶ1 …ἀγαλλιάσει] Ps 106,22ab

3 Nοήσεις…οὕτως < CWa 4 δι᾽…κατώρθωται < Wa | προλελεγμένα] προλεγόμενα Cb 6 ὥσπερ] ὅπερ Wa 7 ὁ < Wa 8 βάλλοντας P2Wa βάλοντας AP1 9–10 ἦσαν…ἀνθρώπων < Wa 10 ἀδελφούς < Wa 11 καταρτίζοντας…ὁμοίως] καὶ Wa 12 τούτων…ἀποστόλων] τοιγαροῦν τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν ἅμα αὐτοῖς C | παροῦσα] θεῖα γραφὴ (γραφὴ umpunktet) Wa 13 θεοῦ < Wa | εἰς ἀνθρώπους] < Wa 15–16 λέγων…ἀγαλλιάσει < Wa 16 εἴρηται…λελεγμένα] λέλεκται τὰ εἰρημένα Wa 18 πλοίοις] πλείοις Wa | πολλοῖς < Wa 20 δὲ < C | θεσπιζόμενα] θεσπιζόμενος Wa | πρὸς] κατὰ Wa

78  Kommentar zu Psalm 106

ἐν τῇ θαλάσσῃ, ὥστε τὸ πλοῖον καλύπτεσθαι ὑπὸ τῶν ὑδάτων. οἱ δὲ προσπεσόντες εἶπον αὐτῷ· κύριε, σῶσον ἡμᾶς, ἀπολλύμεθα. ὁ δὲ πρὸς αὐτοὺς φήσας· τί δειλοί ἐστε, ὀλιγόπιστοι; ἐπετίμησε τοῖς ἀνέμοις καὶ τῇ θαλάσσῃ, καὶ ἐγένετο γαλήνη μεγάλη· αὐτοὶ γὰρ εἴδοσαν τότε τὰ ἔργα κυρίου καὶ τὰ θαυμάσια αὐτοῦ ἐν τῷ βυθῷ. καὶ πάλιν ἡνίκα ἐμβάντες εἰς τὸ πλοῖον προῆγον αὐτὸν εἰς τὸ πέραν ἤδη τε ἀπέχον ἀπὸ γῆς σταδίους πολλοὺς τὸ πλοῖον, ἐχειμάζετο καὶ ἐκινδύνευε βασανιζόμενον ὑπὸ τῶν κυμάτων· – ἦν γὰρ ἐναντίος ὁ ἄνεμος, ὥς φησιν ὁ Ματθαῖος– τετάρτῃ δὲ φυλακῇ τῆς νυκτὸς ἦλθε πρὸς αὐτοὺς ὁ Ἰησοῦς περιπατῶν ἐπὶ τῆς θαλάσσης. καὶ ἰδόντες αὐτὸν ἐπὶ τῆς θαλάσσης περιπατοῦντα ἐταράχθησαν λέγοντες, ὅτι φάντασμά ἐστι, καὶ ἀπὸ τοῦ φόβου ἔκραξαν. εὐθέως δὲ ἐλάλησεν ὁ Ἰησοῦς λέγων· θαρσεῖτε. ἐγώ εἰμι· μὴ φοβεῖσθε. ὅτε καὶ ἀποκριθεὶς ὁ Πέτρος εἶπεν αὐτῷ· κύριε, εἰ σὺ εἶ, κέλευσόν με ἐλθεῖν πρὸς σὲ ἐπὶ τὰ ὕδατα. ὁ δὲ εἶπεν· ἐλθέ. καὶ καταβὰς ἀπὸ τοῦ πλοίου Πέτρος περιεπάτησεν ἐπὶ τὰ ὕδατα καὶ ἦλθε πρὸς τὸν Ἰησοῦν. βλέπων δὲ τὸν ἄνεμον ἰσχυρὸν ἐφοβήθη. καὶ ἀρξάμενος καταποντίζεσθαι ἔκραξε λέγων· κύριε, σῶσον. ἐλθὼν δὲ ὁ Ἰησοῦς καὶ ἐκτείνας τὴν χεῖρα αὐτοῦ ἐπελάβετο αὐτοῦ καὶ λέγει αὐτῷ· ὀλιγόπιστε, εἰς τί ἐδίστασας; μετὰ γὰρ ταῦτα πάντα ἐπιφέρει λέγων ὁ Ματθαῖος· καὶ ἀναβάντων αὐτῶν εἰς τὸ πλοῖον ἐκόπασεν ὁ ἄνεμος. οἱ δὲ ἐν τῷ πλοίῳ προσεκύνησαν αὐτῷ λέγοντες· ἀληθῶς θεοῦ υἱὸς εἶ· τούτοις γὰρ εἰκότως ἄν τις παραθείη τό· οἱ καταβαίνοντες εἰς θάλασσαν ἐν πλοίοις ποιοῦντες ἐργασίαν ἐν ὕδασι πολλοῖς, αὐτοὶ εἴδοσαν τὰ ἔργα κυρίου καὶ τὰ θαυμάσια αὐτοῦ ἐν τῷ βυθῷ, ὥσπερ ἀκολούθως τῇ προφητείᾳ κατὰ τὴν ἱστορίαν αὐτὴν ὑψώθησαν τὰ κύματα τῆς θαλάσσης χειμαζομένης καὶ ὑπὸ τῶν ἀνέμων καταπνεομένης, ἀλλὰ καὶ ὡς ἐταράχθησαν οἱ ἀπόστολοι καὶ ὡς ἔκραξαν πρὸς κύριον ἐν τῷ θλίβεσθαι αὐτοὺς καὶ ὡς ἐκ τῶν ἀναγκῶν αὐτῶν ἐξήγαγεν αὐτοὺς ἐπιτιμήσας τοῖς ἀνέμοις καὶ τῷ κλύδωνι, ὅτε καὶ ἐσίγησαν τὰ κύματα αὐτῆς. οἱ δὲ ηὐφράνθησαν καὶ ἡσύχασαν ὁδηγηθέντες ἐπὶ λιμένα θελήματος αὐτοῦ. ἐφ᾽ οἷς ὁ λόγος ἀναγκαίως προστάττει τέταρτόν 23–79,2 ἐταράχθησαν…αὐτοῦ] AS III 499,1–12 24–25 αὐτοὺς…αὐτῆς] Ca 354v: Eusebius; Cb 336v: Eusebius 25–79,2 ὁδηγηθέντες…αὐτοῦ] Ca 354v: Eusebius; Cb 336v: Eusebius; PG 23 (1325 D7–12) 5–18 ἡνίκα…εἶ] vgl. Mt 14,22.24–33 24 ἐπιτιμήσας…ἀνέμοις] vgl. Mt 8,26 1 ὑδάτων A (im Text) P κυμάτων A (am Rand) CbWa t.r. κοιμάτων Ca 2 ἀπολλύμεθα P2CWa t.r. ἀπολύμεθα AP1 2–3 πρὸς…ἐπετίμησε] ἐπιτιμήσας Wa 3–4 καὶ2 …μεγάλη] εἰργασατο γαλήνην μεγάλην Wa 4 αὐτοὶ…βυθῷ < Wa 5–6 ἤδη…βασανιζόμενον] ἐχειμάζετο τὸ πλοῖον καὶ ἐβασανίζετο Wa 6 ἀπὸ + τῆς P2 t.r. | βασανιζόμενον] βασαγγιζόμενον P 7 ὥς… Ματθαῖος < Wa 8–16 καὶ…ἐδίστασας < Wa 13 πλοίου] πλόι P1 πλοίου ὁ P2 15 καὶ1 < A 16 μετὰ…πάντα] καὶ μετὰ βραχὺ Wa 17 ἀναβάντων] ἐμβάντων Wa 17–18 οἱ…εἶ < Wa 18 τούτοις Wa τούτους AP 19–20 ποιοῦντες…πολλοῖς < Wa 20 καὶ…βυθῷ] καὶ τὰ λοιπά Wa 22 χειμαζομένης…καταπνεομένης] κυμαινομένης Wa 24 αὐτοὺς] τίνας δὲ τούτους τοὺς ἀποστόλους C 25 καὶ2] ὅτι Wa 26 ἀναγκαίως < Wa 26–79,1 τέταρτόν…τὸ] τέταρτον ποῦ τὸ Ca τέταρτον τοῦτο τὸ Cb < Wa

5

10

15

20

25

Ps 106,23a–31b – Ps 106,32a–36b  79

που τὸ ἐξομολογεῖσθαι τῷ κυρίῳ καὶ τὰ ἐλέη αὐτοῦ διὰ στόματος φέρειν πᾶσι τε τοῖς υἱοῖς τῶν ἀνθρώπων ἀπαγγέλλειν τὰ θαυμάσια αὐτοῦ.

12

5

10

Ὑψωσάτωσαν αὐτὸν ἐν ἐκκλησίᾳ λαοῦ καὶ ἐν καθέδρᾳ πρεσβυτέρων αἰνεσάτωσαν αὐτόν. ἔθετο ποταμοὺς εἰς ἔρημον καὶ διεξόδους ὑδάτων εἰς δίψαν, γῆν καρποφόρον εἰς ἅλμην ἀπὸ κακίας τῶν κατοικούντων ἐν αὐτῇ. ἔθετο ἔρημον εἰς λίμνας ὑδάτων καὶ γῆν ἄνυδρον εἰς διεξόδους ὑδάτων καὶ κατῴκισεν ἐκεῖ πεινῶντας, καὶ συνεστήσαντο πόλιν κατοικεσίας.

Μετὰ τὰ εἰρημένα περὶ τῶν ἀποστόλων καὶ τῆς ἐκκλησίας σαφῶς μνημονεύει καὶ τοῦ τεθειμένου ἐν αὐτῇ πρεσβείου· ἔδει γὰρ ὡς ἐν ἀγαθοῖς εὐαγγελίοις καὶ τούτων 15 τὴν μνήμην παραληφθῆναι. προστάττονται δὲ οἱ δηλωθέντες ὑψοῦν τὸν ἑαυτῶν κύριον ἐν ἐκκλησίᾳ λαοῦ καὶ ἐν καθέδραις πρεσβυτέρων αἰνεῖν αὐτόν, ἐπειδήπερ παράδοξα καὶ θαυμαστὰ ἐνεργῶν ἐξ ἐναντίων τὰ ἐναντία εἰργάσατο. εἰ δὲ οἱ ἐξ ἐθνῶν κεκλημένοι ἀπὸ τῶν χειρόνων ἐπὶ τὰ κρείττω μετεβλήθησαν, τίνες ἂν εἶεν οἱ διὰ τῶν προτέρων δεδηλωμένοι, ἐν οἷς ἐλέγετο· ἔθετο ποταμοὺς εἰς ἔρημον καὶ 20 διεξόδους ὑδάτων εἰς δίψαν, γῆν καρποφόρον εἰς ἅλμην ἀπὸ κακίας τῶν κατοικούντων ἐν αὐτῇ, ἢ οἱ ἐκ τοῦ προτέρου λαοῦ τοῦ ἐκ περιτομῆς; μεγάλων γὰρ οὗτοι πρότερον ἀγαθῶν ἠξιωμένοι εἰς τοὐναντίον περιετράπησαν. καὶ μαρτυρεῖ γε τῷ λόγῳ ἡ τῶν πραγμάτων ὄψις. ἡ γοῦν πάλαι καρπῶν ἀγαθῶν οἰστικὴ χώρα τοῦ Ἰουδαίων ἔθνους καὶ αὐτή γε ἡ Ἱερουσαλὴμ εἰς ἐσχάτην ἐρημίαν καὶ ἀκαρπίαν 13–16 Μετὰ…αὐτόν] Ca 355r: Didymus; Cb 337r: Didymus 13–17 Μετὰ…εἰργάσατο] AS III 499,16–25 13–80,18 Μετὰ…κατηξιωμένοι] A 164rv: anonym; P 154v–155r: anonym; Wa 173r: Eusebius; vgl. V 272r: Eusebius; 21–22 ἢ…περιετράπησαν] Ca 355r: Didymus; Cb 337r: Didymus 23–80,14 πάλαι…πεινῶντες] AS III 499,32–500,20 1 ἐξομολογεῖσθαι P (aus ἐξομολογεῖσθε) CaWa ἐξομολογεῖσθε ACb | καὶ < Wa | διὰ… φέρειν < Wa | φέρειν + παρεγγυᾷ Cb 2 ἀπαγγέλλειν] ἐπαγγελειν Ca 14 τεθειμένου < Wa 14–15 ἔδει…παραληφθῆναι < Wa 14 ἀγαθοῖς P ἀγαθῶν AC 15 παραληφθῆναι] παραλειφθῆναι Ca παρειλῆφθαι Cb | ἑαυτῶν] ἑαυτὸν Ca 15–16 ἑαυτῶν κύριον] θεὸν Cb 16 καθέδραις] καθέδρᾳ CWa | αὐτόν] τὸν κύριον Wa 16–17 ἐπειδήπερ…εἰργάσατο < Wa 21 ἢ] τίνες οὕτοι C | τοῦ ἐκ] τοὺς ἐκ Ca καὶ τῆς Cb 22 πρότερον] προτέρων CaWa 23–80,7 ἡ2 …πονηρίας < Wa 23 οἰστικὴ] οἰκιστικὴ P

Ps 106,32a–36b

80  Kommentar zu Psalm 106

περιελήλυθεν οὐκ ἐξ ἄλλης τινὸς αἰτίας ἢ ὡς ὁ λόγος ἐδίδαξεν· ἀπὸ κακίας τῶν κατοικούντων ἐν αὐτῇ. καὶ πᾶν δὲ τὸ ἔθνος αὐτῶν πάντων ὑστέρηται τῶν κατὰ τὸ παλαιὸν ὑπαρχόντων αὐτοῖς ἀγαθῶν, ὡς μηκέτι προφητῶν ἀξιοῦσθαι μήτε ἀγγέλων ἐπιφανείας. καὶ πάντα δὲ αὐτῶν τὰ σεμνὰ καθῄρηται· ἡ μητρόπολις, τὸ ἱερόν, τὰ ἅγια τῶν ἁγίων, τὸ βασίλειον, ἡ ἱερωσύνη. ἀλλὰ καὶ δοῦλοι ἀντ᾽ ἐλευθέρων γεγόνα- 5 σι καὶ νόμοις ἐθνῶν ὑπήκοοι, οἳ πρὶν αὐτόνομοι κατέστησαν, καὶ ταῦτα πάντα ὑπομεμενήκασι διὰ τὰς αὐτῶν κακίας τε καὶ πονηρίας. τοὔμπαλιν δὲ τούτοις ἡ ἐξ ἐθνῶν ἐκκλησία τὸ πρὶν οὖσα θεοῦ ἔρημος καὶ πάντων ἀγαθῶν ἄγονός τε καὶ ἄκαρπος μεταβέβληται εἰς λίμνας ὑδάτων, καὶ ἡ πάλαι πρότερον ἄνυδρος γέγονεν εἰς διεξόδους ὑδάτων, καὶ κατῴκησαν ἐν αὐτῇ οἱ πάλαι πεινῶντες καὶ οἱ πρὶν 10 ἀπωλόμενοι καὶ πάσῃ πολυθέῳ πλάνῃ καλινδούμενοι τῆς μακρᾶς πλάνης εὗρον καταφυγῆς ἀγαθὸν λιμένα τὴν εὐαγγελικὴν διδασκαλίαν. καὶ συνεστήσαντο πόλιν κατοικεσίας τὴν ἔνθεον πολιτείαν τοῦτον δηλοῦντος τοῦ λόγου τὸν τρόπον· ἔνθα κατῳκίσθησαν οἱ πρὶν πεινῶντες. αὐτοὶ δὴ οὖν οὗτοι μετὰ τὴν εἰς αὐτοὺς ἀποστολὴν τοῦ υἱοῦ τοῦ θεοῦ τυχόντες καὶ τῆς παρ᾽ αὐτοῦ βοηθείας τε καὶ ὠφελείας 15 συνεστήσαντο πόλιν κατοικητηρίου. καὶ κατῴκησαν ἐκεῖ οἱ πάλαι πεινῶντες παυσάμενοι μὲν τοῦ πάλαι πιεζοῦντος αὐτοὺς θείων καὶ λογικῶν τροφῶν λιμοῦ, τῆς δὲ οὐρανίου τροφῆς ἀπολαύειν κατηξιωμένοι.

13 Ps 106,37a–38b

Καὶ ἔσπειραν ἀγροὺς καὶ ἐφύτευσαν ἀμπελῶνας καὶ ἐποίησαν καρπὸν γενήματος. καὶ εὐλόγησεν αὐτούς, καὶ ἐπληθύνθησαν σφόδρα, 1–7 ἀπὸ…πονηρίας] Ca 355r: καὶ μετ᾽ ὀλίγα Cb 337r: anonym; 7–18 τοὔμπαλιν… κατηξιωμένοι] vgl. Nd 100v καὶ ἀπεστέρηται…ἐκκλησία: anonym; 101r νοήσεις…συνεστήσαντο: anonym; 101rv ὡς μήτε…δουλεύοντες: anonym; vgl. Ne 366r: anonym; 366v: anonym; 367v: anonym; vgl. Nh 495v: anonym; 496r: Theodoret; 496v: Theodoret fortgesetzt 7–10 ἡ…ὑδάτων] Ca 355r: τοῦ αὐτοῦ (= Didymus); Cb 337r: Didymus 10–12 καὶ1 …διδασκαλίαν] Ca 355r: Didymus; Cb 337r: Didymus 13–18 τὴν…κατηξιωμένοι] Ca 355r: Didymus; Cb 337r: Didymus 16 πόλιν κατοικητηρίου] vgl. auch Ps 106,7b 2 αὐτῇ + καὶ οὐκ ἐξ ἄλλου τινός C | ἔθνος auf Rasur P ἔθος A | ὑστέρηται] ἐστέρηται C 2–3 κατὰ…παλαιὸν] τὸ παλαιὸν A πάλαι C 4 καθῄρηται] καθήρεται Ca 7 τε < C 9 πάλαι < Cb 11 ἀπωλόμενοι A ἀπολλόμενοι (vermutlich aus ἀπωλόμενοι) P ἀπολλώμενοι Ca ἀπολλύμενοι Cb | ἀπωλόμενοι…πάσῃ] τῆς Wa | μακρᾶς + ἀπὸ Cb | εὗρον] πῦργον Ca πύργον Cb 12 καταφυγῆς + εὑρηκότες καὶ Cb | εὐαγγελικὴν < Cb | πόλιν] πόλεις P 13 τοῦτον] τούτων Ca 13–18 ἔνθα…κατηξιωμένοι < Wa 17 πιεζοῦντος] πιέζοντος CNd πιένοντος Ne | αὐτοὺς] αὐτοῖς Ca

20

Ps 106,32a–36b – Ps 106,39a–40b  81

καὶ τὰ κτήνη αὐτῶν οὐκ ἐσμίκρυνεν. Οἱ ἀπὸ τῶν χειρόνων ἐπὶ τὰ κρείττω μεταβάλλοντες ὅπως εἰσέτι δεῦρο τὸν ἐπουράνιον σπόρον ὡς παῖς παρὰ πατρὸς διαδεξάμενοι διὰ τῆς τῶν ἀποστόλων παραδόσεως ἐν ταῖς τῶν ἀνθρώπων κατασπείρουσι ψυχαῖς φυτεύουσί τε ἀμπελῶνας τὰς 5 ἁπανταχοῦ γῆς ἐκκλησίας, καὶ ὅπως εὐλογίας καὶ πληθυσμοῦ καταξιοῦνται, ὡς καὶ τοὺς ἐν αὐταῖς ἰδιωτέρους καὶ ἀλογωτέρους, κτήνη προσαγορευομένους, πληθύνειν, ἔξεστιν ὀφθαλμοῖς παραλαμβάνειν τὴν καθ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης ἐκχυθεῖσαν χάριν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν συνορῶντας. Τὸν μὲν οὖν σπόρον νοήσεις ἀπὸ τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν παραβολῆς, δι᾽ ἧς 10 φησιν· ἐξῆλθεν ὁ σπείρων τοῦ σπεῖραι. καὶ ἃ μὲν ἔπεσεν ἐπὶ τὰς ἀκάνθας, ἃ δὲ ἐπὶ τὴν πέτραν, ἃ δὲ παρὰ τὴν ὁδόν, ἃ δὲ ἐπὶ τὴν καλὴν καὶ ἀγαθὴν γῆν. ἀμπελῶνας δὲ νοήσεις παραθεὶς προφητικὴν φωνήν, ᾗ φησιν· ἐγώ σε ἐφύτευσα ἄμπελον καρποφόρον πᾶσαν ἀληθινήν, καί· ἀμπελὼν ἐγενήθη τῷ ἠγαπημένῳ ἐν κέρατι, ἐν τόπῳ πίονι· ὁ γὰρ ἀμπελὼν κυρίου Σαβαὼθ ὁ οἶκος τοῦ Ἰσραήλ ἐστι, καὶ ἄνθρωπος τοῦ Ἰούδα 15 νεόφυτον ἠγαπημένον. κατὰ τὰ αὐτὰ δὲ καὶ τὰ κτήνη πάρεστί σοι νοεῖν ἀπὸ τοῦ φάσκοντος λόγου· ἀνθρώπους καὶ κτήνη σώσεις, κύριε, καὶ ἀπὸ τοῦ· κτηνώδης ἐγενήθην παρὰ σοί. τὸ δὲ καὶ ἐποίησαν καρπὸν γενήματος ἀδελφὸν ἂν εἴη τῆς σωτηρίου φωνῆς, ᾗ φησιν· ἀρθήσεσθαι τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ ἐκ τοῦ προτέρου λαοῦ καὶ δοθήσεσθαι ἔθνει ποιοῦντι τὸν καρπὸν αὐτῆς.

14 20

Καὶ ὠλιγώθησαν καὶ ἐκακώθησαν ἀπὸ θλίψεως κακῶν καὶ ὀδύνης. ἐξεχύθη ἐξουδένωσις ἐπ᾽ ἄρχοντας, καὶ ἐπλάνησεν αὐτοὺς ἐν ἀβάτῳ καὶ οὐχ ὁδῷ.

2–5 Οἱ…ἐκκλησίας] vgl. AS III 219,3–8 2–8 Οἱ…συνορῶντας] Ca 355v: Didymus; Cb 337v: Didymus; Wa 173r: anonym 2–19 Οἱ…αὐτῆς] A 164v–165r: anonym; P 155rv: anonym; vgl. V 273r: anonym 17–19 ἀδελφὸν…αὐτῆς] Ca 355v: Didymus; Cb 337v: Didymus 10–11 ἐξῆλθεν…γῆν] vgl. Mt 13,3–8par 12–13 ἐγώ…ἀληθινήν] vgl. Jer 2,21 13–15 ἀμπελὼν…ἠγαπημένον] vgl. Jes 5,1.7 16 ἀνθρώπους…κύριε] Ps 35,7c 16–17 κτηνώδης…σοί] Ps 72,22b 18–19 ἀρθήσεσθαι…αὐτῆς] vgl. Mt 21,43 2 κρείττω] κρείττονα Cb | μεταβάλλοντες] μεταβαλόντες C μεταβάλοντες Wa 5 καὶ πληθυσμοῦ < Wa | καταξιοῦνται CWa καταξιοῦται AP | ὡς < C 6 ἰδιωτέρους] ἰδιώταις στεροὺς Ca ἰδιώτας στερροὺς Cb ἰδιωτετέρους Wa 6–7 πληθύνειν] πληθύειν ACa πληθύν Wa < Cb 8 συνορῶντας] ἐνορῶντας Wa 17 ἐποίησαν] ἐποίησε P | γενήματος] t.r. P (aus γεννήματος) γεννήματος A | εἴη + τοῦτο C 19 ἔθνει Cb ἔθνη Ca

Ps 106,39a–40b

82  Kommentar zu Psalm 106

Τὸ μὲν γὰρ πλῆθος τοῦ Ἰουδαίων ἔθνους εἰς τοσαύτην ἤλασεν ἀγαθῶν σπάνιν, ὡς ὀλίγους καὶ ἀριθμῷ ληπτοὺς εὑρίσκεσθαι ἐν αὐτοῖς τοὺς κατὰ θεὸν εὐδοκιμοῦντας· εἰ γὰρ καὶ τὰ μάλιστα τῇ σωματικῇ γενέσει πληθυνούσῃ ἄμμῳ θαλάσσης παρεικασμένοι κατὰ τὸν φήσαντα προφήτην· καὶ ἦν ὁ ἀριθμὸς τῶν υἱῶν Ἰσραὴλ ὡσεὶ ἄμμος τῆς θαλάσσης, ἣ οὐκ ἐξαριθμηθήσεται οὐδ᾽ ἐκμετρηθήσεται, ἀλλ᾽ οὐ πάντας σωτηρί- 5 ας ἀξίους ἀποφαίνει τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον διὰ Ἡσαΐου φάσκον· καὶ ἐὰν γένωνται οἱ υἱοὶ Ἰσραὴλ ὡσεὶ ἄμμος τῆς θαλάσσης, τὸ ὑπόλειμμα σωθήσεται. τούτου δὴ οὖν τοῦ ὑπολείμματος χάριν καὶ ἐν τοῖς προκειμένοις εἴρηται »καὶ ὠλιγώθησαν καὶ κατεφθάρησαν ἀπὸ συνοχῆς κακῆς καὶ ταλαιπωρίας« κατὰ τὸν Σύμμαχον. καὶ τὸ μὲν πᾶν ἔθνος αὐτῶν ταύτην ἐπέμεινε τὴν πρόρρησιν. οἱ δ᾽ ἐν αὐτοῖς ἄρχοντες, 10 πατριάρχαι τινὲς καὶ ἀρχιερεῖς καὶ νομοδιδάσκαλοι Σαδδουκαῖοί τε καὶ γραμματεῖς καὶ Φαρισαῖοι, αἰσχύνην κατέχεαν τῇ ἐξουδενώσει παραδοθέντες. τούτους δὲ αὐτοὺς ὁ θεὸς ἐπλάνησεν ἐν ἀβάτῳ καὶ οὐχ ὁδῷ ἅτε δὴ κληθέντας ἐπὶ τὴν εὐθεῖαν ὁδὸν καὶ παραιτησαμένους αὐτήν. πάλιν δὲ μελλητικῶς ὁ μὲν Ἀκύλας φησί· »καὶ πλανήσει αὐτούς«, ὁ δὲ Σύμμαχος· »καὶ πλανήσει αὐτοὺς ἐν ματαίῳ δι᾽ ἀνοδίας«. 15 καὶ ταῦτα μὲν περὶ ἐκείνων. πάλιν δὲ περὶ τῶν δευτέρων ἐπιλέγει ἑξῆς.

1–2 Τὸ…εὐδοκιμοῦντας] Ca 355v: Eusebius; Cb 337v: Eusebius; Nd 101v: anonym; Ne 369r: anonym; Nh 496v: anonym 1–16 Τὸ…ἑξῆς] A 165rv: Eusebius; P 155v–156r: Eusebius; Wa 173rv: anonym; PG 23 (1328 A10–16) 3–14 εἰ…αὐτήν] vgl. V 273v: anonym 9–12 καὶ2 … παραδοθέντες] Ca 355v: καὶ μετ᾽ ὀλίγα Cb 337v: καὶ μετ᾽ ὀλίγα vgl. Nd 101v οἱ δὲ ἄρχοντες…πράγματα: anonym; vgl. Ne 369r: anonym; vgl. Nh 496v–497r 13–14 ἅτε…αὐτήν] Ca 355v: Eusebius; Cb 337v: Eusebius 14–15 πάλιν…ἀνοδίας] vgl. AS III 219,20–22 14–16 πάλιν…ἑξῆς] vgl. V 273r: anonym 4–5 καὶ…ἐκμετρηθήσεται] vgl. Hos 2,1 6–7 καὶ…σωθήσεται] vgl. Jes 10,22 8–9 καὶ2 … ταλαιπωρίας] Ps 106,39ab Σ 13–14 εὐθεῖαν ὁδὸν] vgl. Ps 106,7a 14–15 καὶ2 …αὐτούς] Ps 106,40b Ἀ 15 καὶ…ἀνοδίας] Ps 106,40b Σ 1 Τὸ…εἰς] τοῦτο περὶ τὸ ἐκ περιτομῆς λέγει λαοῦ· λέγει δὲ ὅτι· εἰς Wa | γὰρ < N | πλῆθος + φησίν N | ὡς + καὶ Wa 2 ληπτοὺς] πλήρεις Cb | εὐδοκιμοῦντας] εὐδαιμονοῦντας Nd 3–10 εἰ…πρόρρησιν < Wa 3 πληθυνούσῃ] πληθυούση A | ἄμμῳ] ἄμμον AP 10 αὐτῶν] αὐτῳ A | ταύτην] τοσαύτην Cb | ἐπέμεινε] ὑπέμεινε P2 (auf Rasur) C 11–12 Σαδδουκαῖοί…Φαρισαῖοι < Wa 12 κατέχεαν τῇ P κατέχεαν τὸ A κατέχεάντο Ca κατεχέαντο Cb κατεχέοντο Wa 13 ὁ…ἐπλάνησεν] ἐπλάνησε ὁ θεὸς ~ Wa 13–14 ἐπὶ…ὁδὸν] ἀπὸ τῆς εὐθείας ὁδοῦ Wa 14–15 πάλιν…Σύμμαχος] ὁ δὲ ἀκύλας καὶ ὁ σύμμαχος Wa 16 δευτέρων…ἑξῆς AP προτέρων φησί es folgt ohne Paragraphierung Vers 41a bis 42a εὐθεῖς Wa

Ps 106,39a–40b – Ps 106,41a–42b  83

15 Καὶ ἐβοήθησε πένητι ἐκ πτωχείας καὶ ἔθετο ὡς πρόβατα πατριάς. ὄψονται εὐθεῖς καὶ εὐφρανθήσονται, καὶ πᾶσα ἀνομία ἐμφράξει τὸ στόμα αὐτῆς. Καὶ ἐν τούτοις συνήθως ὁ Σύμμαχος ἐξέδωκεν εἰπών· »ὀχυρώσεις πένητα ἀπὸ κακώσεως«· ἐκείνοις μὲν γὰρ ἔσται τὰ προδηλωθέντα, φησίν, τὸν δὲ πένητα λαὸν »ὀχυρώσεις«, τὸν ἐξ ἐθνῶν δηλαδὴ συστησόμενον, ὃν καὶ μακαρίζων ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν ἔλεγε· μακάριοι οἱ πτωχοὶ τῷ πνεύματι, ὅτι αὐτῶν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν. ἀλλὰ καὶ ἔθετο αὐτοὺς ὡς πρόβατα πατριάς. ὁ δὲ Ἀκύλας »καὶ θήσει«, 10 φησίν, »ὡς ποίμνιον συγγενείας«, ὁ δὲ Σύμμαχος »καὶ τάξει«, φησίν, »ὡς ποίμνια τὰς συγγενείας« τὰς κατὰ πόλεις καὶ κατὰ χώρας ἐκκλησίας ἐκ διαφόρων συγγενειῶν συνεστώσας, οὕτως που, οἶμαι, δηλοῦντος τοῦ λόγου. οἶδε γοῦν τοὺς λαοὺς αὐτοῦ πρόβατα ὀνομάζειν ὁ σωτὴρ φάσκων· τὰ ἐμὰ πρόβατα τῆς ἐμῆς φωνῆς ἀκούει. ταῦτα δὲ μέλλοντα ποτὲ ἔσεσθαι, οὔπω δὲ τότε καθ᾽ ὃν ἐπροφητεύετο 15 καιρὸν ὁρώμενα προεθέσπιζε. διό φησιν· ὄψονται εὐθεῖς καὶ εὐφρανθήσονται. τίνα δὲ ὄψονται, ἀλλ᾽ ἢ τὴν ἀπὸ τῶν χειρόνων ἐπὶ τὰ κρείττω μεταβολήν; διὸ τοῖς τὰ τέλη τῶν προφητειῶν τεθεαμένοις ἔλεγεν ὁ σωτήρ· ὑμῶν δὲ μακάριοι οἱ ὀφθαλμοί, ὅτι βλέπουσι, καί· πολλοὶ προφῆται ἐπεθύμησαν ἰδεῖν, ἃ ὑμεῖς βλέπετε, καὶ οὐκ εἶδον. οἱ μὲν εὐθεῖς ἅτε εὐθεῖς ὄντες καὶ θεῷ φίλοι εὐφρανθήσονται ἐπὶ τοῖς εἰρημέ20 νοις. πᾶσα δὲ ἀνομία λυττῶσα, ὑπὸ φθόνου διαρρηγνυμένη, μηδὲν δὲ πράττειν διὰ τὸν ταῦτα βουληθέντα θεὸν δυναμένη ἐμφράξει τὸ στόμα αὐτῆς. καὶ τοῦτο δὲ 5

5–9 Καὶ…οὐρανῶν] Ca 355v: Eusebius; Cb 337v: Eusebius 5–12 Καὶ…συνεστώσας] Wa 173v: anonym 5–14 Καὶ…ἀκούει] vgl. V 273v: anonym 5–84,7 Καὶ…ἄνομα] A 165v–166r: anonym; P 156rv: anonym; PG 23 (1328 B1–13.15–D2) 9–12 ἀλλὰ…λόγου] vgl. Nd 102r πρόβατα…πατριάς: anonym; vgl. Ne 370r: anonym; vgl. Nh 497r: anonym 9–12 ὁ…λόγου] Ca 355v: Eusebius; Cb 337v: Eusebius 9–16 ὁ…μεταβολήν] vgl. AS III 219,29–220,5 15–19 τίνα…εἶδον] Ca 356r: Eusebius; Cb 338r: Eusebius 15–20 τίνα…διαρρηγνυμένη] vgl. Nd 102r: anonym; vgl. Ne 370v: anonym; vgl. Nh 497v: Theodoret fortgesetzt 20–21 λυττῶσα…δυναμένη] Ca 356r: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius); Cb 338r: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) 21–84,4 τοῦτο…πεφίμωσο] Ca 356r: ἄλλως Cb 338r: ἄλλως 5–6 ὀχυρώσεις…κακώσεως] Ps 106,41a Σ 8–9 μακάριοι…οὐρανῶν] Mt 5,3ab 9–10 καὶ2 … συγγενείας] Ps 106,41b Ἀ 10–11 καὶ…συγγενείας] Ps 106,41b Σ 13–14 τὰ…ἀκούει] vgl. Joh 10,27 17–18 ὑμῶν…βλέπουσι] vgl. Mt 13,16 18–19 πολλοὶ…εἶδον] vgl. Mt 13,17 6 λαὸν + φησὶν (getilgt) Wa 7–9 ὃν…οὐρανῶν < Wa 9 αὐτοὺς < Wa 10 φησίν1 AWa nach ἀκύλας P | ποίμνιον…φησίν2 < Wa 10–11 ποίμνια…συγγενείας] ποίμνην συγγενείας Cb 11 τὰς1 APV < CWa | πόλεις] πόλιν Cb | κατὰ2 < Wa | χώρας] χώραν Cb 17 τέλη] τέλεια Nd 19 ἅτε] ὅτε A

Ps 106,41a–42b

84  Kommentar zu Psalm 106

πάρεστιν ἐναργῶς ὁρᾶν, ὡς κατὰ τῆς ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ ἡ τῶν ἀπίστων καὶ εἰδωλολατρῶν ἀνδρῶν ἀνομία λυττῶσα καὶ πολλάκις ἐπιμανεῖσα τέλος διὰ τὸ μηδὲν δύνασθαι τὸ στόμα αὐτῆς ἔφραξε ὑπὸ τοῦ θείου λόγου φιμουμένη τοῦ καὶ αὐτῇ κατὰ τοὺς τῶν διωγμῶν καιροὺς φάσκοντος· σιώπα, πεφίμωσο. ἀλλὰ καὶ μὴ ἔχουσα κατειπεῖν τῆς περὶ τὰ ἔθνη οἰκονομίας τοῦ θεοῦ ἐμφράξει τὸ στόμα αὐτῆς. 5 ἀνομίαν δὲ νοήσεις τὸν διάβολον καὶ πάντα τὸν κατ᾽ αὐτὴν πεποιημένον κατὰ τό· ἐνεφράγη στόμα λαλούντων ἄνομα.

16 Ps 106,43ab

Τίς σοφὸς καὶ φυλάξει ταῦτα καὶ συνήσουσι τὰ ἐλέη τοῦ κυρίου; Οὐκ ἀπέκλεισεν αὐτῶν τὴν θεωρίαν καὶ τὴν τῆς διανοίας κατανόησιν, ἀλλ᾽ εἰς τὸν 10 μέλλοντα αἰῶνα ἀνέπεμψε φήσας· καὶ συνήσουσι τὰ ἐλέη τοῦ κυρίου, ἡμᾶς δηλαδὴ εὐαγγελιζόμενος καὶ τὴν πρόρρησιν εἰς τὴν ἡμετέραν ἀναπέμπων θεωρίαν.

6–7 ἀνομίαν…ἄνομα] Ca 356r: καὶ μετ᾽ ὀλίγα Cb 338r: καὶ μετ᾽ ὀλίγα 10–11 Οὐκ…κυρίου] vgl. Nd 102v: Eusebius fortgesetzt; vgl. Ne 371v: anonym; vgl. Nh 497v: Eusebius fortgesetzt 10–12 Οὐκ…θεωρίαν] A 166v: Eusebius am Rand, ἄλλως in der Zeile; P 156v: Eusebius; Ca 356r: ἄλλως Cb 338r: ἄλλως 11–12 ἡμᾶς…θεωρίαν] vgl. Nd 102v: Eusebius; vgl. Ne 371v: anonym; vgl. Nh 497v: Eusebius 4 σιώπα πεφίμωσο] Mk 4,39 7 ἐνεφράγη…ἄνομα] vgl. Ps 62,12c 1 ἀπίστων καὶ] ἀποστόλων ἡ τῶν Cb 2 ἐπιμανεῖσα] ἐπιμείνασα C 3 μηδὲν] μὴ P | αὐτῆς] ἑαυτῆς C | ἔφραξε] ἐμφράξαι P 7 ἐνεφράγη] ἐνεγράγει A 10 τῆς διανοίας] κατὰ διάνοιαν N 11 αἰῶνα] καιρὸν N | ἀνέπεμψε] ἀνέπεμψα Ca 12 καὶ…πρόρρησιν N κατὰ τὴν πρόρρησιν P κατὰ τῆς προρρήσεως A καὶ τὴν τῆς προρρήσεως C

Psalm 107 〈ρζʹ Κλῆσις ἐθνῶν〉 1 Ἑτοίμη ἡ καρδία μου, ὁ θεός, ἑτοίμη ἡ καρδία μου. ᾄσομαι καὶ ψαλῶ ἐν τῇ δόξῃ μου.

Ps 107,2ab

Ὁ τοῦ σωτηρίου μακαρισμοῦ γενόμενος ἄξιος, δι᾽ οὓς εἴρηται· μακάριοι οἱ καθαροὶ τῇ καρδίᾳ, ὅτι αὐτοὶ τὸν θεὸν ὄψονται, εἴποι ἂν θαρρῶν τῇ ἑαυτοῦ καθαρότητι· 5 ἑτοίμη ἡ καρδία μου, ὁ θεός. ὁ προφήτης οὖν τὰ φίλα καὶ συγγενῆ τῷ ἁγίῳ πνεύματι δι᾽ ἐναρέτων ἔργων ἐπιτελέσας τῷ τούτων δοτῆρι θεῷ τὴν προκειμένην εὐχὴν ἀναπέμπει τοιαῦτα δή τινα δι᾽ αὐτῆς λέγων· ἰδού σοι, δέσποτα βασιλεῦ, τὰ παρὰ τῆς ἐμῆς δυνάμεως παρεσκεύασται. πέμπε σου τὸ πανάγιον πνεῦμα καὶ τὴν προφητικὴν δωροῦ χάριν· ἤδη γὰρ καὶ τὰ τῆς γλώττης ἐξυπηρετεῖσθαι τῷ πνεύματί σου τῷ 10 ἁγίῳ προθυμεῖται. αὐτίκα γοῦν, εἰ παραγένοιτο καὶ πληρώσειέ μου τὴν καρδίαν, ᾄσομαι καὶ ψαλῶ ἀπολαβὼν τὴν ἐμαυτοῦ δόξαν, τουτέστι τὴν προφητικὴν χάριν.

2 Ἐξεγέρθητι, ψαλτήριον καὶ κιθάρα. ἐξεγερθήσομαι ὄρθρου.

15

Μήποτε τὰς δυνάμεις τῆς ἑαυτοῦ ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος ἀνεγείρει διὰ τὴν μέλλουσαν εἰς αὐτὸν γίγνεσθαι τοῦ θείου πνεύματος ἐπίπνοιαν. διό φησιν· ἐξεγέρθητι, ψαλτήριον καὶ κιθάρα, κατὰ διάνοιαν 〈κιθάραν〉 μὲν ἐκλαμβανόντων ἡμῶν τὰ μέλη 3–7 Ὁ…ἀναπέμπει] Ca 356r: Eusebius; Cb 338r: Eusebius 3–11 Ὁ…χάριν] A 166r: Eusebius; P 156v–157r: Eusebius; Wa 173v: Eusebius; vgl. V 274r: Eusebius; vgl. PG 23 (1328 D11–1329 A9) 7–11 ἰδού…χάριν] AS III 500,24–32 11 ἀπολαβὼν…χάριν] Ca 356r: Eusebius; Cb 338r: Eusebius 14–15 Μήποτε…ἐπίπνοιαν] Wa 173v: anonym 14–86,3 Μήποτε…κιθάρα] Ca 356v: Eusebius; Cb 338r: Eusebius; PG 23 (1329 A10–B2) 14–86,8 Μήποτε…ὄρθρου] A 166v–167r: Eusebius; P 157r: Eusebius; vgl. V 274r: Eusebius 3–4 μακάριοι…ὄψονται] Mt 5,8ab 3–5 Ὁ…θεός < Wa 5 ὁ2 …οὖν] ὁ θεῖος προφήτης δαυὶδ Wa 8 πέμπε] πέμπαι A 9–10 ἤδη… προθυμεῖται < Wa 10 πληρώσειέ μου] πληρώσει ἐμοὶ Wa πληρώσει ἐμοῦ Pitra 14 ἀνεγείρει] διεγείρει C 15 γίγνεσθαι] γίνεσθαι CWa | ἐπίπνοιαν] ἐπίνοιαν Wa 15–16 διό…κιθάρα] καὶ C 16 κατὰ…μὲν κατὰ διάνοιαν μὲν APC διὰ μὲν τῆς κιθάρας in einer Paraphrase V

Ps 107,3ab

86  Kommentar zu Psalm 107

τοῦ σώματος καὶ τὰ αἰσθητήρια, δι᾽ ὧν ὁ νοῦς ἀνακρούεται, ὅτι δ᾽ ἂν βούληται, ψαλτήριον δὲ τὰς ἀσωμάτους καὶ λογικὰς τῆς ψυχῆς δυνάμεις. ἃ δὴ παρασκευάζων εἰς τὴν τοῦ πνεύματος ὑποδοχήν φησιν· ἐξεγέρθητι, ψαλτήριον καὶ κιθάρα. καὶ ἐπειδὴ τὰς ἀπαρχὰς τῆς ἑαυτῶν ζωῆς καὶ πάσης τῆς μεθημερινῆς πράξεως προσήκει ἀνατιθέναι τῷ θεῷ, εἰκότως ὁ παρὼν λόγος τοὺς ὄρθρους ἀπολαμβάνων καὶ 5 τοὺς καιροὺς τῆς ἐπιλάμψεως τοῦ φωτὸς ὡς ἐπιτηδείους τούτους προκρίνει τοῦ λοιποῦ τῆς ἡμέρας διαστήματος. διὸ καὶ ἐντεῦθεν ἀπαρχόμενος ἀνατίθησι τῷ θεῷ τὰς ἑαυτοῦ πράξεις καί φησιν· ἐξεγερθήσομαι ὄρθρου.

3 Ps 107,4ab

Ἐξομολογήσομαί σοι ἐν λαοῖς, κύριε, καὶ ψαλῶ σοι ἐν ἔθνεσιν.

10

Ἀλλ᾽ οὐκ ἐν μόνῳ τῷ ἐκ περιτομῆς λαῷ· ἤδη γὰρ ἐξ ἐκείνου προεώρα τῶν μὲν ᾿Ιουδαίων τὴν ἐσομένην ἀποβολὴν διὰ τὴν εἰς Χριστὸν ἀπιστίαν, τῶν δὲ ἐθνῶν ἁπάντων τὴν κλῆσίν τε καὶ θεογνωσίαν.

4 Ps 107,5ab

Ὅτι μέγα ἐπάνω τῶν οὐρανῶν τὸ ἔλεός σου καὶ ἕως τῶν νεφελῶν ἡ ἀλήθειά σου.

15

Μήποτε δὲ καὶ ἄλλως παρίστησιν ὁ λόγος διὰ τούτων μέχρις ἡμῶν φθάνειν τὴν πρόνοιαν τοῦ θεοῦ. ἐπειδὴ γὰρ τὰ μέχρι σελήνης μικρολόγως τινὲς εἶπον πρόνοιας ἠξιῶσθαι, τὰ δὲ ὑποβεβηκότα οὐκέτι, ἀναγκαίως ἐν τούτοις τὸ προφητικὸν πνεῦμα διδάσκει, ὅτι οὐ μόνον ὑπεράνω τῶν οὐρανῶν, ἀλλὰ καὶ μέχρι τῶν ἐπὶ γῆς διατατ- 20 τομένων νεφελῶν, δι᾽ ὧν οἱ ἐπὶ γῆς ὄμβροι ἅπασι χορηγοῦνται, ἡ τοῦ θεοῦ φθάνει πρόνοια. διὰ τοῦτο οὖν εὐχαριστῶ σοι, φησίν, ἐπειδὴ οὐ μόνον τῶν κατ᾽ οὐρανόν, 3–8 καὶ2 …ὄρθρου] vgl. Nd 103r: anonym; vgl. Ne 373r: anonym; vgl. Nh 498rv: anonym 11–13 Ἀλλ᾽…θεογνωσίαν] Nd 103r: anonym; Ne 373rv: anonym; Nh 498v: Theodoret fortgesetzt 17–87,3 Μήποτε…θεότητος] Nd 103v: Eusebius; Ne 373v–374r: anonym; Nh 498v: Eusebius 1 ὅτι…βούληται APC πᾶν ὅτι βούλεται V 2 ἃ] αἳ P1 ἃς P2 5 ὄρθρους P (verbessert aus ὀρθοὺς ?) ὀρθοὺς A 17 ὁ…τούτων] διὰ τούτων ὁ λόγος Nh 17–18 τὴν…θεοῦ] τοῦ θεοῦ τὴν πρόνοιαν ~ NeNh 18 τὰ…μικρολόγως] μέχρις μικρολόγων im Text ἴσ〈ως〉 τὰ μέχρις οὐρανοῦ μικρ am Rand Nh

Ps 107,3ab – 107,8a–10c  87

ἀλλὰ καὶ τῶν ἐπὶ γῆς προνοεῖς. καὶ αὐτὸς δὲ ὁ κύριος ἔλεός ἐστι καὶ ἀλήθεια νεφελῶν καὶ οὐρανῶν ὑψηλότερος καὶ πᾶσι περίοπτος διὰ τὴν δόξαν τὴν τῆς θεότητος.

5

5

Ὅπως ἂν ῥυσθῶσιν οἱ ἀγαπητοί σου, σῶσον τῇ δεξιᾷ σου καὶ ἐπάκουσόν μου.

Ps 107,7ab

Ἱκετεύω καὶ δέομαι ᾗ τάχος ἐπιστῆναι τὴν χάριν καὶ σέ, τὸν ὕψιστον θεὸν τὸν ἐν τοῖς οὐρανοῖς ὑψούμενον, γνωσθῆναι καὶ τὴν σαυτοῦ δόξαν φανερὰν ποιῆσαι ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν· τούτου γὰρ γενομένου ῥυσθήσονται οἱ ἀγαπητοί σου ἀπὸ τῆς πικρᾶς δουλείας καὶ αἰχμαλωσίας, ἣν πεπόνθασιν ὑποχείριοι γενόμενοι τοῖς σοῖς 10 ἐχθροῖς καὶ πολεμίοις. ἀγαπητοὶ δὲ αὐτοῦ εἶεν ἂν οἱ δυνάμενοι λέγειν· καθὼς ἐξελέξατο ἡμᾶς ἐν αὐτῷ πρὸ καταβολῆς κόσμου, εἶναι ἡμᾶς τοὺς ἁγίους καὶ ἀμώμους κατ᾽ ἐνώπιον αὐτοῦ, ἐν ἀγάπῃ προορίσας ἡμᾶς εἰς υἱοθεσίαν διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ κυρίου ἡμῶν.

6

15

20

Ὁ θεὸς ἐλάλησεν ἐν τῷ ἁγίῳ αὐτοῦ· ὑψωθήσομαι καὶ διαμεριῶ Σίκιμα καὶ τὴν κοιλάδα τῶν σκηνῶν διαμετρήσω. ἐμός ἐστιν Γαλαάδ, καὶ ἐμός ἐστι Μανασσῆ, καὶ Ἐφραὶμ ἀντίλημψις τῆς κεφαλῆς μου, Ἰούδας βασιλεύς μου, Μωὰβ λέβης τῆς ἐλπίδος μου, ἐπὶ τὴν Ἰδουμαίαν ἐκτενῶ τὸ ὑπόδημά μου, ἐμοὶ ἀλλόφυλοι ὑπετάγησαν.

6–9 Ἱκετεύω…γενόμενοι] Ca 356v: Eusebius; Cb 338v: Eusebius; PG 23 (1329 B9–15) 6–13 Ἱκετεύω…ἡμῶν] A 168r: Theodoret; (ἄλλως in der Zeile) P 157v: anonym; vgl. V 274v: Eusebius 2 δόξαν] Ps 107,6b 10–13 καθὼς…ἡμῶν] vgl. Eph 1,4–5 6 ᾗ] ἢ AP1 (?) Ca ἦ oder ἧ P2 < Cb 7 ὑψούμενον P (aus ὑψώμενον ?) CaV ὑψώμενον A ὑμνούμενον Cb 22 ὑπετάγησαν] t. r. ἐφιλίασαν Eusebius

107,8a–10c

88  Kommentar zu Psalm 107

Τίς ἦν ὁ ἅγιος αὐτοῦ ἢ ὁ μονογενὴς παῖς ὁ ὢν ἀληθῶς ἅγιος καὶ ἀγαπητός, δι᾽ οὗ τὴν ἀπόκρισιν ἐποιήσατο πρὸς τὴν ἀποδοθεῖσαν εὐχὴν αὐτὸς ὁ θεός; πρὸς μὲν οὖν τὴν εὐχὴν τὴν φήσασαν· ὑψώθητι ἐπὶ τοὺς οὐρανούς, ὁ θεός, ἀποκρίνεται λέγων· ὑψωθήσομαι. πρὸς δὲ τό· καὶ ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν ἡ δόξα σου, πάλιν ἀποκρίνεται τὰ ἀκόλουθα ἀπὸ τοῦ· καὶ διαμεριῶ Σίκημα, καὶ τὰ ἑξῆς· ἐπειδὰν γάρ, φησίν, ὑψωθῶ ἐπὶ πάντας ἀνθρώπους, ἡ μὲν πάλαι μερὶς ἡ ἀφωρισμένη τῷ Ἰωσήφ, ἐφ᾽ ᾗ εἰσέτι καὶ δεῦρο μέγα φρονοῦσι Σαμαρειτῶν παῖδες, ταύτην, φησίν, ἀλλοφύλοις ἔθνεσι διαδώσω, Σίκημα δὲ καὶ Συχὲμ ἡ αὐτή ἐστιν, ἀλλ᾽ ἐκείνην μέν, φησίν, ἔκδοτον δώσω τοῖς βουλομένοις κατοικεῖν καὶ κτᾶσθαι τὴν μόνου τοῦ Ἰωσὴφ ἐξαίρετον πάλαι χώραν. ἔξεστί γε εἰς τοὺς τόπους γενόμενον ὀφθαλμοῖς τοῦτο παραλαβεῖν. ἐκείνην μὲν οὖν, φησίν, διαμεριῶ, τὴν δὲ κοιλάδα τῶν σκηνῶν διαμετρήσω. κοιλάδα δὲ κλαυθμῶνος εἴωθε καλεῖν τὸ τῶν ἀνθρώπων οἰκητήριον ἡ θεία γραφή· γέγραπται γὰρ ἐν ἑτέρῳ· διέθετο εἰς τὴν κοιλάδα τοῦ κλαυθμῶνος, εἰς τὸν τόπον, ὃν ἔθετο. ταύτην τοίνυν, φησίν, τὴν κοιλάδα, τουτέστι πᾶσαν τὴν τῶν ἀνθρώπων οἰκουμένην, εἰς σκηνὰς διαμετρήσω. ὥσπερ χωρομετρῶν καὶ καταγράφων αὐτοῖς διαμετρήσω εἰς σκηνὰς κατὰ πάντα τόπον καὶ χώραν καὶ κώμην καὶ πάλιν σκηνὰς ἐμαυτῷ διαμετρῶν καὶ χωρομετρῶν, τουτέστι τὰς ἁπανταχοῦ γῆς ἐκκλησίας. Εἶτά φησιν· οὐκ ἀπώσομαι δὲ τὸν Ἰσραὴλ ἐν τῇ ἐμαυτοῦ ἐπιφανείᾳ· ἀλλὰ γὰρ αὐτοῖς πρώτοις ἐπιλάμψω. διό φησιν ἐπιδημήσας τῷ βίῳ· οὐκ ἦλθον εἰ μὴ πρὸς τὰ ἀπολωλότα πρόβατα οἴκου Ἰσραήλ. καὶ ἐπειδὴ Ἐφραὶμ καὶ Μανασσῆς υἱοὶ γεγόνασιν Ἰωσήφ, κατέσχον δὲ οἱ ἐκ τούτων τὴν καλουμένην χώραν Γαλαὰδ καὶ τὴν Συχέμ, ὁ μὲν Μανασσῆς τὴν Γαλαάδ, ὁ δὲ Ἐφραὶμ τὴν Συχὲμ καὶ τὴν Σαμάρειαν, ἔνθα τὸ βασίλειον συνειστήκει τοῦ Ἰσραήλ, διὰ τοῦτο ἑαυτοῦ φησιν εἶναι καὶ τούτους, τὸν δὲ Ἐφραὶμ κατ᾽ ἐξαίρετον διὰ τὴν ἐξ αὐτοῦ συστᾶσαν βασιλείαν κραταίωσιν ὀνομάζει τῆς κεφαλῆς ἑαυτοῦ. ἀλλὰ καὶ τὸν Ἰούδαν βασιλέα ἑαυτοῦ εἶναι λέγει. πρόδηλον δὲ ὅτι, κατὰ τὸν ἀπόστολον, ἐξ Ἰούδα ἀνατέταλκεν ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός, ἐξ οὗ συνέστη τὸ βασίλειον γένος. συνάγει δ᾽ ἐν τούτοις ὁ λόγος τὸν Ἐφραὶμ καὶ τὸν Ἰούδαν, ἐπειδὴ τὸ παλαιὸν διῄρητο τὸ πᾶν Ἰουδαίων ἔθνος εἰς δύο

1–5 Τίς…ἑξῆς] Ca 357r: Eusebius; Cb 339r: Eusebius 1–89,21 Τίς…παρεληλυθώς] A 168r–169r: anonym; P 158rv: anonym; PG 23 (1329 B17–1332 C3) 13–17 ταύτην… ἐκκλησίας] Ca 357r: Eusebius; Cb 339r: Eusebius 20–25 ἐπειδὴ…ἑαυτοῦ1] Ca 357r: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius); Cb 339r: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) 25–89,6 τὸν…ἐξαπέστελλεν] Ca 357r: Eusebius; Cb 339r: Eusebius 3 ὑψώθητι…θεός] Ps 107,6a 4 καὶ…σου] Ps 107,6b 11 κοιλάδα2 …κλαυθμῶνος] vgl. Ps 83,7a 13 διέθετο…ἔθετο] vgl. Ps 83,6b–7a 19–20 οὐκ…Ἰσραήλ] vgl. Mt 15,24 25–26 πρόδηλον… ἡμῶν] vgl. Hebr 7,14 27 βασίλειον γένος] vgl. I Petr 2,9 15 χωρομετρῶν] χωροτρῶν mit με über der Zeile P χωροτρῶν A 16 τόπον] πόλιν Cb 17 ἁπανταχοῦ] ἁπανταχῆ Cb 22 ὁ1 …Συχὲμ < PC 25 ἀλλὰ καὶ] < C | Ἰούδαν P (aus ἰούδα ?) C ἰούδα A 28 Ἰούδαν P (aus ἰούδα ?) C ἰούδα A | διῄρητο] διηρεῖτο C

5

10

15

20

25

107,8a–10c  89

5

10

15

20

25

βασιλείας, προφητεύων μηκέτ᾽ ἔσεσθαι τὴν διάστασιν ταύτην, ἀλλ᾽ ἕνωσιν τοῦ παντὸς ἔθνους. ἐπληροῦτο δὲ καὶ ταῦτα κατὰ τὴν ἐπιφάνειαν τοῦ κυρίου καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. ἥνωτο γοῦν κατ᾽ ἐκείνους τοὺς χρόνους τὸ πᾶν ἔθνος τῶν Ἰουδαίων οὐκέτι εἰς δύο βασιλείας διῃρημένον. διὸ καὶ ὁμοίως ἐκήρυττεν ὁ σωτὴρ τὸ εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας, καὶ εἰς πάσας τὰς φυλὰς αὐτῶν τοὺς ἑαυτοῦ μαθητὰς ἐξαπέστελλεν. Τούτων δέ, φησίν, ἐν πρώτοις καὶ ἐν ἀρχῇ τῆς κλήσεως παραλαμβανομένων οὐδὲ οἱ τῶν ἀλλοφύλων χείρους ἀλλότριοί μου καταστήσονται. ἀλλὰ καὶ αὐτὸν ἐκεῖνον τὸν Μωὰβ τὸν ἀπηγορευμένον παραβάλλειν εἰς ἐκκλησίαν κυρίου προσλήψομαι καὶ ὑποδέξομαι· τοῦτο γὰρ ἐλπίζω, ὅτι δὴ ὁ ἀπεγνωσμένος καταξιωθήσεται τῆς παρ᾽ ἐμοὶ ἐλπίδος καὶ τοῦ παρ᾽ ἐμοὶ λέβητος. διό φησι· Μωὰβ λέβης τῆς ἐλπίδος μου. λευκότερον δὲ καὶ σαφέστερον τὴν διάνοιαν ἡρμήνευσεν ὁ Ἀκύλας καὶ ἡ πέμπτη ἔκδοσις. παρ᾽ οἷς εἴρηται· »Μωὰβ λέβης τοῦ λουτροῦ μου«, τουτέστι δοχεῖον »τοῦ λουτροῦ μου«. ὁ δὲ Σύμμαχος, »ἔσται«, φησίν, »ὁ Μωὰβ λέβης τῆς ἀμεριμνίας μου«. Οἶδα δὲ ἐγὼ ἀκοῦσαι λόγον ἐν ἀπορρήτῳ παραδιδόμενον ὑπό τινος Ἑβραίου εἰς τοὺς τόπους· μυστικῶς γὰρ ἔφασκε δηλοῦσθαι διὰ τῶν προκειμένων τὴν κατὰ σάρκα τοῦ Χριστοῦ γένεσιν ἀπὸ τοῦ γένους τοῦ Μωὰβ παραληφθεῖσαν διὰ τὴν Μωαβίτην Ῥούθ, ἀφ᾽ ἧς γίνεται Δαυὶδ ὁ βασιλεύς, οὗ ἐκ σπέρματος τὸ κατὰ σάρκα ὁ Χριστὸς τοῦ θεοῦ γεγένηται ὁ καὶ ἐπὶ τὸ Ἰωάννου βάπτισμα καὶ τὸ λουτρὸν τὸ ἐν τῷ Ἰορδάνῃ παρεληλυθώς. δοκεῖ μοι ὁ θεὸς διὰ τούτων καὶ τῷ Μωὰβ ἐπαγγέλλεσθαι τὴν χάριν τῆς κλήσεως οὐκ ἄλλως ἢ διὰ τῆς τοῦ λουτροῦ παλιγγενεσίας. ἐπειδὰν δὲ τῷ Μωὰβ τοιαῦτα ἐπαγγέλληται, ἡμῖν καταλιμπάνει νοεῖν καὶ περὶ τῶν λοιπῶν ἐθνῶν τὰ ὅμοια· ὅτε γὰρ ἡ προφητεία τοὺς Μωαβίτας προσίεται τοὺς πάλαι ἀπηγορευμένους, δηλονότι δι᾽ ἐκείνων καὶ τοῖς λοιποῖς ἔθνεσιν ἀγαθὰς ἐλπίδας ὑπογράφει.

7–10 Τούτων…ἐλπίζω] Ca 357v: Eusebius; Cb 339v: Eusebius 12–21 λευκότερον… παρεληλυθώς] Ca 357v: καὶ μετ᾽ ὀλίγα Cb 339v: καὶ μετ᾽ ὀλίγα 21–26 δοκεῖ…ὑπογράφει] Ca 357v: καὶ ἄλλως Cb 339v: καὶ ἄλλως 21–90,12 δοκεῖ…πονηροῖς] A 169rv: anonym, πλὴν καὶ ἄλλως in der Zeile; P 158v–159r: anonym; PG 23 (1332 C3–1333 A7) 4–6 ἐκήρυττεν…ἐξαπέστελλεν] vgl. Mt 10,5–7 13 Μωὰβ…μου] Ps 107,10a Ἀ εʹ 14–15 ἔσται…μου] Ps 107,10a Σ 19 Δαυὶδ…βασιλεύς] vgl. Mt 1,6 22 διὰ…παλιγγενεσίας] vgl. Tit 3,5d 4 εἰς…διῃρημένον] ἐκ δύο βασιλειῶν διῃρειμένων (διῃρημένον Cb) C 6 ἐξαπέστελλεν] aus ἐξαπέστειλε A ἐξαπέστειλε PC 8 ἀλλότριοί μου C ἀλλότριοι ὁμοῦ AP 14 τῆς < Cb 16 ἀκοῦσαι] ἀκούσας C | παραδιδόμενον] παραδεδομένον C 18 γένεσιν A (wie es scheint) P γέννησιν C 19 Μωαβίτην] μωαβῆτιν A 20 γεγένηται ACa aus γεγεννηται (?) P γεγέννηται Cb 21 παρεληλυθώς] παρεληλυθὼς· πλὴν καὶ ἄλλως· A παρεληθός Ca 23 καταλιμπάνει] καταλιμπάνειν A 25 δηλονότι] δῆλιν ὅτι Cb | ἐκείνων] ἐκείνον Ca | λοιποῖς] λυποῖς Ca

90  Kommentar zu Psalm 107

Εἶτά φησιν· ἐπὶ τὴν Ἰδουμαίαν ἐπιβαλῶ τὸ ὑπόδημά μου, τουτέστιν ἐπιβήσομαι καὶ ἐμπεριπατήσω τοῖς ἔθνεσιν· Ἰδουμαῖοι γὰρ ἦσαν οἱ ἀπὸ τοῦ μεμισημένου Ἡσαῦ, περὶ οὗ λέλεκται· οὐκ ἀδελφὸς ἦν Ἡσαῦ τοῦ Ἰακώβ; λέγει κύριος· καὶ τὸν Ἰακὼβ ἠγάπησα, τὸν δὲ Ἡσαῦ ἐμίσησα. ἐπιβαλῶ οὖν, φησίν, τὸ ὑπόδημά μου οὐκέτι ἐπὶ τὸν Ἰσραὴλ οὐδ᾽ ἐπὶ τὴν ἰουδαίαν γῆν οὐδ᾽ ἐπὶ μόνα τὰ Ἱεροσόλυμα, ἀλλ᾽ ἐπ᾽ αὐτὴν 5 ἐκείνην τὴν τοῦ μεμισημένου χώραν. ἐπιβήσομαι οὖν τοῖς πάλαι ἐχθροῖς ἐν χώρᾳ φίλων κατατάσσων αὐτούς. Εἶτά φησιν· ἐμοὶ ἀλλόφυλοι ἐφιλίασαν, ἀνθ᾽ οὗ ὁ μὲν Ἀκύλας φησίν· »ἐπὶ Φυλιστιαίους συνεταιρισθήσομαι«, ἡ δὲ πέμπτη ἔκδοσις· »ἐπὶ τοὺς ἀλλοφύλους ἐντιμωθήσομαι«, ὁ δὲ νθʹ ψαλμός· ἐμοὶ ἀλλόφυλοι ὑπετάγησαν. γνώσεως δὲ θεοῦ 10 καὶ φιλίας καὶ ἑταιρείας καὶ ἀγάπης σημεῖον καὶ τὸ ὑποταγῆναι αὐτῷ τοὺς πάλαι ἀνυποτάκτους καὶ ἀλλοτρίους μὲν τοῦ θεοῦ, ὑποχειρίους δὲ δαίμοσι πονηροῖς.

7 Ps 107,11a–12b

Τίς ἀπάξει με εἰς πόλιν περιοχῆς; τίς ὁδηγήσει με ἕως τῆς Ἰδουμαίας; οὐχὶ σύ, ὁ θεός, ὁ ἀπωσάμενος ἡμᾶς; καὶ οὐκ ἐξελεύσῃ, ὁ θεός, ἐν ταῖς δυνάμεσιν ἡμῶν.

15

Ἀκούσας ὁ προφήτης τὰ τοσαῦτα περὶ τῆς τῶν ἐθνῶν κλήσεως, ἀλλὰ καὶ μαθὼν τὰ διὰ τοῦ νθʹ ψαλμοῦ περὶ τῆς τοῦ Ἰουδαίων ἔθνους εἰρημένα γνούς τε, ὅτι οἱ ἀλλόφυλοι καὶ ἀλλογενεῖς ὑποταγήσονται καὶ φιλιάσουσι τῷ κυρίῳ, μακαρίζει μὲν τοὺς τῆς τούτων πείρας καταξιωθησομένους, εὔχεται δὲ εἶναι καὶ αὐτὸς αὐτῶν. διό φησι· τίς 20 ἀπάξει με εἰς πόλιν περιοχῆς; ἀνθ᾽ οὗ ὁ Σύμμαχος ἡρμήνευσε· »τίς ἀπάξει με εἰς πόλιν περιπεφραγμένην;« καὶ ἐπιλέγει· τίς ὁδηγήσει με ἕως τῆς Ἰδουμαίας αὐτῆς

1–7 τουτέστιν…αὐτούς] Ca 357v: τοῦ αὐτοῦ (=Eusebius); Cb 339v: Eusebius 8–12 ἀνθ᾽… πονηροῖς] Ca 357v: Eusebius; Cb 339v: Eusebius 17–20 Ἀκούσας…αὐτῶν] Ca 357v: Didymus; Cb 339v: Didymus 17–91,10 Ἀκούσας…αὐτονόμους] A 170v: Eusebius; P 159v: Eusebius; vgl. V (275v): anonym; AS III 500,38–501,28 22–91,2 αὐτῆς…χώρας] Ca 357v: τοῦ αὐτοῦ (= Didymus); Cb 339v: τοῦ αὐτοῦ (= Didymus) 3–4 οὐκ…ἐμίσησα] Mal 1,2–3 8–9 ἐπὶ…συνεταιρισθήσομαι] Ps 107,10c Ἀ 9–10 ἐπὶ… ἐντιμωθήσομαι] Ps 107,10c εʹ 10 ἐμοὶ…ὑπετάγησαν] Ps 59,10c 11 ὑποταγῆναι] vgl. Ps 59,10c 18–19 ἀλλόφυλοι…κυρίῳ] vgl. Ps 59,10c; 107,10c 21–22 τίς…περιπεφραγμένην] Ps 107,11a Σ 5 ἰουδαίαν] ἰδουμαίαν Ca 8 ἀλλόφυλοι] ἀλλόφιλοι A 10 νθʹ] νεʹ Ca 11 καὶ4 < Cb 17 τὰ2 P (aus τὰς ?) τὰς A 17–18 τὰ διὰ] παρὰ Cb 18 περὶ τῆς] τὰ περὶ Cb | περὶ…ἔθνους] περὶ τοῦ τῶν ἰουδαίων ἔθνους P 19 κυρίῳ] θεῷ C 22 τίς] ἢ τίς P

107,8a–10c – 107,13a–14b  91

ἐκείνης τῆς παμμακαρίας γενησομένης, ἐπειδὰν καταξιώσῃ ὁ θεὸς ἐπιβῆναι αὐτοῦ τῷ ὑποδήματι τῆς αὐτῶν χώρας; πόλιν δὲ περιοχῆς μὴ ὄκνει λέγειν τὴν ἐκκλησίαν τοῦ θεοῦ, ἣν πάνυ θαυμαστῶς ὁ Σύμμαχος »περιπεφραγμένην« ἡρμήνευσε. νοήσεις δὲ τοῦτο ἀπὸ τῆς σωτηρίου φωνῆς τῆς λεγούσης· ἐπὶ τὴν πέτραν οἰκοδομήσω μου 5 τὴν ἐκκλησίαν, καὶ πύλαι Ἅιδου οὐ κατισχύσουσιν αὐτῆς. τίς τοίνυν ὁδηγήσει με ἐπὶ τὴν χάριν τὴν δοθησομένην τοῖς ἔθνεσιν »εἰ μὴ σύ, ὁ θεός«; οὕτως γὰρ ἡρμήνευσεν ὁ Σύμμαχος εἰπών· »εἰ μὴ σύ, ὁ θεός, ὁ ἀποβαλόμενος ἡμᾶς«, ἐπεὶ οὐκέτι ἐξελεύσῃ, ὁ θεός, ἐν ταῖς δυνάμεσιν ἡμῶν καὶ ὑπερασπίζεις καὶ ὑπερμαχεῖς ἡμῶν, ἀλλὰ δούλους καὶ ὑποχειρίους παραδέδωκας ἡμᾶς τοῖς ἐχθροῖς, οὐκέτι ἐλευθέρους ἡμᾶς 10 καὶ αὐτονόμους.

8 Δὸς ἡμῖν βοήθειαν ἐκ θλίψεως, καὶ ματαία σωτηρία ἀνθρώπου. ἐν τῷ θεῷ ποιήσομεν δύναμιν, καὶ αὐτὸς ἐξουδενώσει τοὺς ἐχθροὺς ἡμῶν. Οὐ γὰρ διὰ παρατάξεως ὁπλιτικῆς οὐδὲ διὰ ἀνθρωπίνης συμμαχίας ἐλπὶς ἡμῖν στῆναι πρὸς τὰς μελλούσας ἐπανίστασθαι ἡμῖν θλίψεις, ἀλλ᾽ ἐν σοί, τῷ θεῷ, ποιήσομεν δύναμιν ἡμεῖς, οἷς ἐπηγγείλω ἐπιβῆναι τῷ σαυτοῦ ὑποδήματι καὶ καταξιώσειν τῆς σεαυτοῦ ὑποταγῆς τε καὶ φιλίας· οἱ μὲν γὰρ τούτων ἀπόβλητοι γενόμενοι ὡμολόγησαν ἀπεῶσθαι διὰ τὸ μηκέτι ἐξιέναι τὸν θεὸν ἐν ταῖς δυνάμεσιν αὐτῶν. 20 ἡμεῖς δὲ ἐν τῷ θεῷ ἡμῶν ποιήσομεν δύναμιν, καὶ αὐτὸς ἀοράτῳ καὶ κρυφαίᾳ χειρὶ ἐξουδενώσει τοὺς θλίβοντας. 15

5–7 τίς…ἡμᾶς] Ca 357v: καὶ μετ᾽ ὀλίγα Cb 339v: καὶ μετ᾽ ὀλίγα 8–10 καὶ1 …αὐτονόμους] Ca 357v: Didymus; Cb 339v: Didymus 15–16 Οὐ…θλίψεις] Ca 358r: Didymus; Cb 340r: Didymus 15–21 Οὐ…θλίβοντας] A 171r: anonym; P 160r: anonym; AS III 501,31–42 17–19 ἡμεῖς… αὐτῶν] Ca 358r: Didymus; Cb 340r: Didymus 20–21 καὶ1 …θλίβοντας] Ca 358r: τοῦ αὐτοῦ (= Didymus) πάλιν Cb 340r: καὶ πάλιν (? teils radiert) 1–2 ἐπιβῆναι…χώρας] vgl. Ps 59,10b; 107,10b 3 περιπεφραγμένην] Ps 107,11a Σ 4–5 ἐπὶ… αὐτῆς] vgl. Mt 16,18 7 εἰ…ἡμᾶς] Ps 107,12a Σ 17–18 ἐπιβῆναι…φιλίας] vgl. Ps 59,10bc; 107,10bc 19 ἀπεῶσθαι…αὐτῶν] vgl. Ps 59,12ab; 107,12ab 1 παμμακαρίας A (aus μακαρίας) P 6–10 οὕτως…αὐτονόμους < P 7 Σύμμαχος + εἰπών· εἰ μὴ σύ, ὁ θεός, C | εἰπών εἰ μὴ σύ ὁ θεός] C < AP 9 ἐχθροῖς + σου C 15 διὰ2 < Cb συμμαχίας] σύμμαχος δὲ C | ἡμῖν] ἡμῶν C 16–17 ποιήσομεν P (aus ποιήσωμεν ?) ποιήσωμεν A 18 σεαυτοῦ] ἑαυτοῦ C | μὲν < Cb 19 αὐτῶν] ἡμῶν Cb 20 ποιήσομεν P (aus ποιήσωμεν ?) ποιήσωμεν A | κρυφαίᾳ] κρυφίᾳ Cb 21 ἐξουδενώσει] ἐξουδενώσεις Cb θλίβοντας + ἡμᾶς C

107,13a–14b

Psalm 108 〈ρηʹ Πάθη Χριστοῦ〉 1 Ps 108,1a

Εἰς τὸ τέλος· τῷ Δαυὶδ ψαλμός. Συνήθως καὶ ἐν τούτῳ ἀντὶ τοῦ εἰς τὸ τέλος ὁ μὲν Ἀκύλας »τῷ νικοποιῷ« ἐκδέδωκεν, ὁ δὲ Σύμμαχος »ἐπινίκιον« εἴρηκε μονονουχὶ διδάσκοντος ἡμᾶς τοῦ ἁγίου πνεύματος, ὅτι δὴ ἐπὶ τοῖς ἐπινικίοις τοῦ σωτῆρος ἡμῶν καὶ τοῖς κατὰ τοῦ θανάτου τροπαίοις καὶ τὰς παρούσας φωνὰς ἐγκαταλέγειν προσήκει, ἐν αἷς ὁ ἀνθρώπινος 5 αὐτοῦ παρίσταται βίος καὶ ἡ ὑπομονὴ τῶν παθημάτων.

2 Ps 108,1b–5b

Ὁ θεός, τὴν αἴνεσίν μου μὴ παρασιωπήσῃς, ὅτι στόμα ἁμαρτωλοῦ καὶ στόμα δολίου ἐπ᾽ ἐμὲ ἠνοίχθη, ἐλάλησαν κατ᾽ ἐμοῦ γλώσσῃ δολίᾳ καὶ λόγοις μίσους ἐκύκλωσάν με καὶ ἐπολέμησάν με δωρεάν. ἀντὶ τοῦ ἀγαπᾶν με ἐνδιέβαλλόν με, ἐγὼ δὲ προσευχόμην. καὶ ἔθεντο κατ᾽ ἐμοῦ κακὰ ἀντὶ ἀγαθῶν καὶ μῖσος ἀντὶ τῆς ἀγαπήσεώς μου. Ὁ παρὼν ψαλμὸς ἀναφέρεται εἰς πρόσωπον τοῦ Χριστοῦ τὰ πάθη περιέχων αὐτοῦ. μαρτυρεῖ δὲ τῷ λόγῳ ἡ γραφὴ τῶν Πράξεων τῶν Ἀποστόλων, ἔνθα ὁ Πέτρος τῆς τοῦ προδότου Ἰούδα ἐκπτώσεως μνημονεύσας καὶ παραινέσας ἕτερον δεῖν παραληφθῆ2–6 Συνήθως…παθημάτων] A 171r: ὑπόθεσις εὐσεβίου P 160r: Eusebius; Ca 358r: Eusebius; Cb 340r: Eusebius; vgl. V 276r: Eusebius; PG 23 (1333 A13–B5) 16–93,13 Ὁ… σπουδαζομένην] Ca 358r: Eusebius; Cb 340r: Eusebius 16–94,9 Ὁ…μαλακίαν] A 171v–172r: anonym; P 160v–161r: anonym; Wa 174r: Eusebius; PG 23 (1333 B10–C2.4–D10; 1336 A1–3.6–B6) 2 τῷ νικοποιῷ] Ps 108,1a Ἀ 1,15–26

3 ἐπινίκιον] Ps 108,1a Σ

17 Πράξεων…Ἀποστόλων] vgl. Act

16 αὐτοῦ] αὐτός Wa 17–18 τοῦ…Ἰούδα] τοῦ Ἰοῦδα προδότου ~ Wa 18–93,1 καὶ…ἀριθμὸν < Wa

10

15

Ps 108,1a – Ps 108,1b–5b  93

5

10

15

20

ναι εἰς τὸν τῶν δώδεκα ἀποστόλων ἀριθμὸν μαρτυρίᾳ κέχρηται προφητικῇ ἐν τῷ προκειμένῳ ψαλμῷ φασκούσῃ· καὶ τὴν ἐπισκοπὴν αὐτοῦ λάβοι ἕτερος, ὥστε κατὰ τὴν τοῦ Πέτρου διδασκαλίαν περὶ τοῦ Ἰούδα αὐτὴν ταύτην εἰρῆσθαι τὴν φωνὴν καὶ τὰς λοιπὰς ἐν τῷ ψαλμῷ φερομένας. Ὁ τοίνυν σωτὴρ διὰ τῶν προκειμένων ἀρχόμενος ἀνθρωπίνως, ὡς γενόμενος ἄνθρωπος, μείνας θεὸς ὅπερ ἦν, ἱκετεύει τὸν ἑαυτοῦ πατέρα μὴ κατορθῶσαι τοὺς ἐπιβουλεύοντας τῇ ἑαυτοῦ σπουδῇ. σπουδὴ δὲ αὐτοῦ πᾶσα ἦν σβέσαι μὲν ἐξ ἀνθρώπων πᾶσαν εἰδωλολατρείαν, αἴνεσιν δὲ τῷ πατρὶ καταστήσασθαι ἐπὶ τῆς γῆς. ὃ δὴ καὶ ἐν ἑτέροις διδάσκει λέγων· ἀπαγγελῶ τὸ ὄνομά σου τοῖς ἀδελφοῖς μου. ἐν μέσῳ ἐκκλησίας ὑμνήσω σε. οἱ δὲ εἰς θάνατον αὐτῷ ἐπιβουλεύοντες κατασιγάσαι ταύτην αὐτὴν τὴν αἴνεσιν καὶ κατασιωπῆσαι σπουδὴν ἐποιοῦντο. ἀλλὰ σύ, φησίν, ὦ πάτερ, μὴ συγχωρήσῃς ἀποσιωπηθῆναι τὴν αἴνεσίν μου τὴν εἰς τὴν σὴν τιμὴν καὶ δόξαν σπουδαζομένην. Στόμα δὲ ἁμαρτωλοῦ καὶ στόμα δολίου μάλιστα μὲν καὶ πᾶν τὸ τῶν Φαρισαίων καὶ γραμματέων ἐτύγχανε τῶν μεθ᾽ ὑποκρίσεως αὐτὸν διδάσκαλον καὶ ῥαββὶν ἀποκαλούντων, ἐξαιρέτως δὲ τὸ τοῦ Ἰούδα, ὃς τὸν ἑαυτοῦ σωτῆρα καὶ κύριον φιλήματι προεδίδου. αὐτοὶ οὗτοι μηδὲν ἀδικηθέντες ὑπ᾽ αὐτοῦ δωρεὰν αὐτὸν ἐπολέμουν καὶ δέον ἀγαπᾶν ὡς εὐεργέτην καὶ μὴ μόνον τῶν σωμάτων, ἀλλὰ καὶ τῶν ψυχῶν ἰατρόν. οἱ δὲ διαβολὰς ἔραπτον κατ᾽ αὐτοῦ, ὧν τοῦτον, φησίν, ὑπ᾽ αὐτῶν πραττομένων τὸν τρόπον οὐ τὴν ὁμοίαν αὐτοῖς ἐγὼ μετηρχόμην, τῇ δὲ πρὸς σέ, τὸν θεόν, εὐχῇ ἐσχόλαζον μονονουχὶ καὶ τοὺς ἐμοὶ μαθητευομένους ἔργῳ διδάσκων, ὁποίους καὶ αὐτοὺς εἶναι προσήκει, εἴ ποτε τοῖς ὁμοίοις περιπίπτοιεν. ἐπειδὴ δὲ μέσως εἴρηται τὸ ἐγὼ δὲ προσηυχόμην, τίνα δὲ ἦν, ἃ προσηύχετο, οὐκ ἐκφέρεται, εἴποι ἄν τις εἰκότως, ὅτι ταῦτα προσηύχετο καὶ ὑπὲρ ἐκείνων, ἃ δὴ σύμφωνα ἦν ταῖς 7–13 σπουδὴ…σπουδαζομένην] vgl. Nd 105v διὰ σταροῦ…οἰκονομίαν: anonym; vgl. Ne 381r: anonym; vgl. Nh 501r: anonym 14–16 Στόμα…ἀποκαλούντων] vgl. Nd 105v–106r: anonym; vgl. Ne 381v: anonym; vgl. Nh 501r: Theodoret fortgesetzt 14–17 Στόμα…προεδίδου] Ca 358r: Eusebius; Cb 340r: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) 18–19 δέον…αὐτοῦ] Ca 358r: Eusebius; Cb 340r: Eusebius 21–94,2 μονονουχὶ…ὑμᾶς] Ca 358v: Eusebius; Cb 340v: Eusebius; AS III 502,3–12 2 καὶ…ἕτερος] vgl. Ps 108,8b; Act 1,20 9–10 ἀπαγγελῶ…σε] vgl. Ps 21,23ab 10 οἱ… ἐπιβουλεύοντες] vgl. Joh 11,53 15 ὑποκρίσεως] vgl. Lk 20,20; Mt 23,13 und öfter διδάσκαλον] vgl. Lk 20,21par 16–17 τοῦ…προεδίδου] vgl. Mt 26,48–49parr 2–4 ὥστε…φερομένας < Wa 3 τοῦ1 < Cb | περὶ + τὴν AP 4 λοιπὰς + τὰς Cb 6 μείνας + δὲ Cb | ὅπερ ἦν] < Wa 6–11 μὴ…φησίν] φάσκων Wa 7 αὐτοῦ] αὐτῷ C 9 ἐν μέσῳ] ἐμμέσω Ca 14 καὶ πᾶν] < Wa 15 τῶν Wa τὸ AP, vielleicht τὸ τῶν | αὐτὸν P (auf Rasur) Wa αὐτῶν A ῥαββὶν A ραμβὶν P ραββὶ CWa 16 τὸ < Cb 17 αὐτοὶ + οὖν P2 17–94,9 αὐτοὶ…μαλακίαν < Wa 18 δέον + γὰρ C | μόνον C auf Rasur P μόνων A 19 ἔραπτον] ἔρραπτον AC 22 ἐπειδὴ δὲ] ἐπεὶ δὲ Ca ἐπειδὴ καὶ Cb 23 προσηυχόμην] προσευχόμην Ca | προσηύχετο + καὶ ὑπὲρ ἐκείνων C | ἐκφέρεται] ἐμφέρεται C 24 εἴποι + δ᾽ C

94  Kommentar zu Psalm 108

αὐτοῦ διδασκαλίαις, δι᾽ ὧν ἔφασκε· προσεύχεσθε ὑπὲρ τῶν ἐπηρεαζόντων καὶ διωκόντων ὑμᾶς, ἵνα γένησθε υἱοὶ τοῦ πατρὸς ὑμῶν τοῦ ἐν τοῖς οὐρανοῖς, ὅτι τὸν ἥλιον αὐτοῦ ἀνατέλλει ἐπὶ πονηροὺς καὶ ἀγαθοὺς καὶ βρέχει ἐπὶ δικαίους καὶ ἀδίκους. καὶ ἀλλαχοῦ δὲ ἡμᾶς διδάσκει ἐν τοῖς καιροῖς τῶν πειρασμῶν μὴ προσέχειν τοῖς ἔξωθεν ἀεὶ θορυβοῦσιν ἡμᾶς, ἄνω δὲ πρὸς τὸν θεὸν ἔχειν τὴν διάνοιαν. 5 ὅπως δὲ ἀντὶ ἀγαθῶν κακὰ καὶ μῖσος ἀντὶ τῆς ἑαυτοῦ ἀγαπήσεως ἐπεδείκνυτο, οὐδὲν δεῖ λέγειν τῆς ἐν τοῖς Εὐαγγελίοις ἱστορίας περιεχούσης τὸ πλῆθος τῶν εὐεργεσιῶν, ὧν ἐνανθρωπήσας αὐτοῖς παρεῖχε θεραπεύων αὐτῶν πᾶσαν νόσον καὶ πᾶσαν μαλακίαν.

3 Ps 108,6a–8b

Κατάστησον ἐπ᾽ αὐτὸν ἁμαρτωλόν, καὶ διάβολος στήτω ἐκ δεξιῶν αὐτοῦ. ἐν τῷ κρίνεσθαι αὐτὸν ἐξέλθοι καταδεδικασμένος, καὶ ἡ προσευχὴ αὐτοῦ γενέσθω εἰς ἁμαρτίαν. γενηθήτωσαν αἱ ἡμέραι αὐτοῦ ὀλίγαι, καὶ τὴν ἐπισκοπὴν αὐτοῦ λάβοι ἕτερος.

10

15

Διάβολος ἔστη ἐκ δεξιῶν αὐτοῦ ὁ ὑποσκελίσας αὐτόν, πάντα, ἃ πρότερον ἐδόκει κεκτῆσθαι δεξιᾷ τῆς αὐτοῦ ψυχῆς, ἀποσυλήσας.

4 Ps 108,9a–13b

Γενηθήτωσαν οἱ υἱοὶ αὐτοῦ ὀρφανοὶ καὶ ἡ γυνὴ αὐτοῦ χήρα. σαλευόμενοι μεταναστήτωσαν οἱ υἱοὶ αὐτοῦ καὶ ἐπαιτησάτωσαν, ἐκβληθήτωσαν ἐκ τῶν οἰκοπέδων αὐτῶν. ἐξερευνησάτω δανειστὴς πάντα, ὅσα ὑπάρχει αὐτῷ, διαρπασάτωσαν ἀλλότριοι τοὺς πόνους αὐτοῦ. 7–9 οὐδὲν…μαλακίαν] Ca 358v: Eusebius; Cb 340v: Eusebius 16–17 Διάβολος… ἀποσυλήσας] A 172v: Eusebius, ἄλλως im Text; P 161r: anonym; Ca 358v: Eusebius; Cb 340v: Eusebius; Wa 174r: Eusebius, ἀλλ (sic) im Text; PG 23 (1336 B8–10) 1–4 προσεύχεσθε…ἀδίκους] vgl. Lk 6,28; Mt 5,44–45 8–9 θεραπεύων…μαλακίαν] Mt 4,23 1 ἐπηρεαζόντων] ἐπειρεαζόντων A 7 οὐδὲν] περὶ τούτου οὐδέν C 16 Διάβολος…αὐτοῦ < C ἔστη A ἕστη PWa (?) | ὁ ὑποσκελίσας P ὁ σκελιάσας A ὁ καὶ σκελίσας CWa | αὐτόν + καὶ Wa 17 δεξιᾷ] δεξιὰ PCb | ἀποσυλήσας] ἀπεσύλησεν Wa

20

Ps 108,1b–5b – Ps 108,19ab  95

μὴ ὑπαρξάτω αὐτῷ ἀντιλήμπτωρ, μηδὲ γενηθήτω οἰκτίρμων τοῖς ὀρφανοῖς αὐτοῦ. γενηθήτω τὰ τέκνα αὐτοῦ εἰς ἐξολέθρευσιν, ἐν γενεᾷ μιᾷ ἐξαλειφθήτω τὸ ὄνομα αὐτοῦ. Εἰκὸς καὶ ῥητῶς κατὰ ψιλὴν τὴν λέξιν ταῦτα πάντα πεπληρῶσθαι κατὰ τοῦ προδότου μετὰ τὴν ἀνάρτησιν αὐτοῦ ἅμα μὲν ὀρφανῶν γενομένων αὐτοῦ τῶν παίδων, ἅμα δὲ τῆς γυναικὸς ἐν χηρείᾳ καταστάσης καὶ τῶν ἑξῆς καταλεχθέντων ἁπάντων πρὸς λέξιν τέλος εἰληφότων, ὡς ἐπαληθεῦσαι τὴν πρόρρησιν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν διὰ τοῦ ψαλμοῦ ταῦτα ἔσεσθαι. νοήσεις ταῦτα καὶ ἐπὶ τοῦ λαοῦ τοῦ Ἰουδαίων ἔθνους 10 κατὰ λέξιν πεπληρωμένα μετὰ τὴν εἰς τὸν Χριστὸν ἐπιβουλήν. 5

5 Ἀνθ᾽ ὧν οὐκ ἐμνήσθη τοῦ ποιῆσαι ἔλεος καὶ κατεδίωξεν ἄνθρωπον πένητα καὶ πτωχὸν καὶ κατανενυγμένον τῇ καρδίᾳ τοῦ θανατῶσαι.

Ps 108,16a–c

Καὶ κατανενυγμένον τῇ καρδίᾳ τοῦ θανατῶσαι, τουτέστι πεπληγμένον, δι᾽ ἃς ἑώρα 15 ἐν αὐτοῖς παρανομίας. ὅθεν καὶ πρὸς τὴν Ἱερουσαλὴμ ἔλεγε κλαίων αὐτήν· εἰ ἔγνως καὶ σὺ τὰ πρὸς εἰρήνην.

6 Γενηθήτω αὐτῷ ὡς ἱμάτιον, ὃ περιβάλλεται, καὶ ὡσεὶ ζώνη, ἣν διαπαντὸς περιζώννυται.

5–10 Εἰκὸς…ἐπιβουλήν] A 173v: anonym; P 162r: anonym; Ca 358r: Eusebius; Cb 340v: Eusebius; vgl. V 277r: Eusebius; vgl. Nd 106v: anonym; vgl. Ne 384r: anonym; vgl. Nh 502r: Chrysostomus fortgesetzt; PG 23 (1336 C2–11) 14–16 Καὶ…εἰρήνην] A 174v: Eusebius; P 162v: anonym; Wa 174v: Eusebius; vgl. V 278r: Eusebius; PG 23 (1337 C3–5) 14–16 τουτέστι…εἰρήνην] Ca 359v: Eusebius; Cb 341v: Eusebius 15–16 εἰ…εἰρήνην] vgl. Lk 19,42 9 νοήσεις + δὲ C | τοῦ3] τῶν Ca 10 πεπληρωμένα + πάντα Cb 14 Καὶ] εἰς τὸ καὶ P πεπληγμένον APV πεπληγμένῳ CWa | δι᾽…ἑώρα] διασὲ ὦρα Ca 15 αὐτοῖς APCV ἑαυτοῖς Wa | ἔγνως APCV ἔγνω Wa

Ps 108,19ab

96  Kommentar zu Psalm 108

Τῆς προφητείας λεγούσης εἰς πρόσωπον τοῦ σωτῆρος· οἱ εὐλογοῦντες σε εὐλογοῦνται, καὶ οἱ καταρώμενοί σε κεκατήρανται, ὅπως μὲν οἱ καθ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης τὸν θεὸν δι᾽ αὐτοῦ ἐπιγνόντες καὶ πιστεύσαντες εἰς αὐτὸν τῆς ἐκ θεοῦ καταξιοῦνται εὐλογίας, ὡς πληθύνειν καὶ αὔξειν καὶ τὰ σύμπαντα πληροῦν τὴν Χριστοῦ ἐκκλησίαν, τοῖς πᾶσι τυγχάνει πρόδηλον. ὅπως δὲ Ἰουδαῖοι ἀρώμενοι αὐτὸν καὶ βλασφη- 5 μοῦντες ἐφ᾽ ἑκάστης ἡμέρας τὴν ἐκ θεοῦ κατάραν εἰς ἑαυτοὺς ἐπισπῶνται, καὶ τοῦτο δῆλον ἀπὸ τοῦ μὴ ἄραι κεφαλὴν μηδὲ ἀνανεῦσαι αὐτοὺς ἀπὸ τῶν χρόνων τῆς κατὰ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν ἐπιβουλῆς.

7 Ps 108,23ab

Ὡσεὶ σκιὰ ἐν τῷ ἐκκλῖναι αὐτὴν ἀντανῃρέθην. ἐξετινάχθην ὡσεὶ ἀκρίδες.

10

Φροντίζων περὶ τῆς ἀπωλείας τῶν ψυχῶν αὐτῶν αὐτοῦ τε ἐκείνου τοῦ προδότου καὶ τῶν τὴν ἐπιβουλὴν αὐτῷ συσκευασαμένων περί τε τῆς ἀποβολῆς καὶ τῆς ἀποπτώσεως τοῦ παντὸς Ἰουδαίων ἔθνους ταράττεσθαι ὡς φιλάνθρωπος ὑπὲρ αὐτῶν ὁμολογεῖ. διό φησι· καὶ ἡ καρδία μου τετάρακται ἐντός μου. διὰ ταῦτα δὲ καὶ ἐν τοῖς εὐαγγελίοις κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους ἔλεγε· νῦν ἡ ψυχή μου τετάρακται, 15 καί· περίλυπός ἐστιν ἡ ψυχή μου ἕως θανάτου· ἐλύπει γὰρ ὡς εἰκὸς καὶ ἐτάραττεν αὐτὸν ἡ τῶν τοσούτων ἀπώλεια.

1–8 Τῆς…ἐπιβουλῆς] A 175r: ἄλλως P 163r: Eusebius; Ca 359v: Eusebius; Cb 341v: Eusebius; vgl. V 278v: Eusebius; vgl. Nd 107v: anonym; vgl. Ne 387r: anonym; vgl. Nh 503r: Eusebius; PG 23 (1337 D) 11–14 Φροντίζων…μου2] Ca 360r: Eusebius; Cb 342r: Eusebius; PG 23 (1340 A5–11) 11–17 Φροντίζων…ἀπώλεια] A 175v–176r: Eusebius, ἄλλως im Text; P 163v: Eusebius 12–14 περί…ὁμολογεῖ] vgl. Nd 108r ταράττεσθαι…ἀπόπτωσιν: anonym; vgl. Ne 389v: anonym; vgl. Nh 503v: Theodoret fortgesetzt 14–17 διὰ…ἀπώλεια] vgl. AS III 502,9–13 1–2 οἱ…κεκατήρανται] vgl. Num 24,9cd 4 πληθύνειν…πληροῦν] vgl. Gen 1,28 14 καὶ1 … μου2] Ps 108,22b 15 νῦν…τετάρακται] Joh 12,27 16 περίλυπός…θανάτου] Mt 26,38par 5 πρόδηλον APCa + das folgende ἀπὸ τοῦ μὴ ἄραι κεφαλὴν (also doppelt) Cb 13 Ἰουδαίων] ἰουδαικοῦ C < N | φιλάνθρωπος] φιλανθρώπως Ca

Ps 108,19ab – Ps 108,28bc  97

8 Βοήθησόν μοι, κύριε, ὁ θεός μου, σῶσόν με κατὰ τὸ ἔλεός σου, καὶ γνώτωσαν, ὅτι ἡ χείρ σου αὕτη, καὶ σύ, κύριε, ἐποίησας αὐτήν.

Ps 108,26a–27b

Ἐν τῇ ἐκ νεκρῶν ἀναστάσει γνωστὴ γέγονεν ἡ χεὶρ τοῦ θεοῦ, τουτέστιν ὁ μονογενὴς αὐτοῦ λόγος, ὃ〈ς〉 τέως τοὺς πολλοὺς λανθάνων ἐφανερώθη, ὡς αὐτὸς ἑκὼν ὑπέμεινε σταυρὸν αἰσχύνης καταφρονήσας καὶ αὐτὸς τὸ ἑαυτοῦ ἀνέστησε σῶμα δεξιὰ καὶ δύναμις ὢν τοῦ πατρός. γνώτωσαν τοίνυν, φησίν, ὅτι ἡ χείρ σου αὕτη, ἣν ὀνειδίζουσι καὶ χλευάζουσι, σοῦ, κύριε, ποιήσαντος αὐτὴν τῷ εὐδοκῆσαι σῶμα 10 αὐτὴν ἀναλαβεῖν· χεὶρ γὰρ τοῦ θεοῦ ἡ ποιητικὴ ἁπάντων δύναμις αὐτοῦ οὐχ ἑτέρα οὖσα τοῦ δι᾽ οὗ γέγονε τὰ πάντα θεοῦ λόγου. 5

9 Οἱ ἐπανιστανόμενοί μοι αἰσχυνθήτωσαν, ὁ δὲ δοῦλός σου εὐφρανθήσεται. Οἱ μὲν οὖν Ἰουδαῖοι μετὰ τὴν κατ᾽ αὐτοῦ ἐπιβουλὴν ἔρημοι τῆς τοῦ θεοῦ ἐπισκοπῆς 15 γενόμενοι αἰσχύνην περιεβάλλοντο, ὁ δὲ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν εὐφροσύνης εἰσέτι καὶ νῦν πληροῦται ἐπὶ τῇ διὰ τοῦ ὀνόματος αὐτοῦ καθ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης συνεστώσῃ ἐκκλησίᾳ.

5–9 Ἐν…αὐτὴν] Ca 360v: Eusebius; Cb 342v: Eusebius 5–11 Ἐν…λόγου] A 177r: ἄλλως Eusebius; P 164r: Eusebius; PG 23 (1340 B1–11) 7–10 καὶ…ἀναλαβεῖν] vgl. Nd 109r φησὶ ὁ κύριος…ποιήσαντός με: Eusebius; vgl. Ne 392r: anonym; vgl. Nh 504v: Eusebius 9–11 τῷ… λόγου] Ca 360v: Eusebius; Cb 342v: Eusebius 14–17 Οἱ…ἐκκλησίᾳ] A 177v: anonym; P 164v: anonym; Ca 360v: Eusebius; Cb 342v: Eusebius; vgl. V 280r: Eusebius; vgl. Nd 109r: Theodoret fortgesetzt; vgl. Ne 392v–393r: anonym; vgl. Nh 505r: Theodoret fortgesetzt; PG 23 (1340 C4–9) 7 ὑπέμεινε…καταφρονήσας] vgl. Hebr 12,2 11 δι᾽…πάντα] vgl. Joh 1,3 6 ὃς τέως Hammerstaedt ὁτεώς Ca ὁ τέως Cb ὅτε ὡς AP 9 σοῦ] καὶ σὺ Cb | ποιήσαντος] ἐποίησας Cb | τῷ] τὸ A 10 ἁπάντων] πάντων P 14 Οἱ…Ἰουδαῖοι] ἐκεῖνοι μὲν οὖν AV οἱ γὰρ ἰουδαῖοι C ἰουδαῖοι τοίνυν N | κατ᾽ αὐτοῦ] κατὰ τοῦ χριστοῦ Ca κατὰ χριστοῦ Cb κατὰ τοῦ σωτῆρος N 15 περιεβάλλοντο APCaV περιεβάλοντο CbNe περιβάλλοντο Nd 16 ἐπὶ τῇ APVN < C 17 συνεστώσῃ ἐκκλησίᾳ] καθεστώσης ἐκκλησίας Cb

Ps 108,28bc

98  Kommentar zu Psalm 108

10 Ps 108,29a

Ἐνδυσάσθωσαν οἱ ἐνδιαβάλλοντές με ἐντροπήν. Ἢ κατὰ τὸν Σύμμαχον· »οἱ ἀντικείμενοι αὐτῷ ἀσχημοσύνην«.

11 Ps 108,29b

Καὶ περιβαλέσθωσαν ὡσεὶ διπλοΐδα αἰσχύνην αὐτῶν. Καὶ τοῦτο μάθοις ἂν ἐπιστήσας, ποίας ἄρα Ἰουδαίων παῖδες κέκτηνται διανοίας ὁρῶντες τὰ μὲν ἑαυτῶν σεμνὰ καὶ ἅγια ἐκ βάθρων ἠφανισμένα τοῦ δὲ πρὸς αὐτῶν 5 ἀτιμίᾳ περιβληθέντος σταυρῷ τε καὶ θανάτῳ παραδοθέντος, τὸ μὲν τοῦ θανάτου μνῆμα σπουδαῖς τε καὶ φιλοτιμίαις τετιμημένον, τὰς δὲ διὰ τῆς αὐτοῦ δυνάμεως καθ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης ἱδρυθείσας ἐκκλησίας αὐξούσας ὁσημέραι καὶ πληθυνούσας καὶ ἐπὶ μέγα δόξης προϊούσας· ταῦτα γὰρ ὁρῶντες ὀφθαλμοῖς Ἰουδαίων παῖδες, πῶς οὐκ ἐντροπὴν καὶ αἰσχύνην εἰκότως περιβάλλονται ταῖς προκειμέναις προφη- 10 τείαις ἀκολούθως;

12 Ps 108,30a–31b

Ἐξομολογήσομαι τῷ κυρίῳ σφόδρα ἐν τῷ στόματί μου καὶ ἐν μέσῳ πολλῶν αἰνέσω αὐτόν, ὅτι παρέστη ἐκ δεξιῶν πένητος τοῦ σῶσαι ἐκ τῶν καταδιωκόντων τὴν ψυχήν μου.

2 Ἢ…ἀσχημοσύνην] A 177v: anonym 4–11 Καὶ…ἀκολούθως] A 177v: anonym; P 164v: anonym; Ca 361r: Eusebius; Cb 343r: Eusebius; vgl. V 280r: anonym; vgl. Nd 109r καὶ τοῦτο…περιβάλλονται: Eusebius; vgl. Ne 393rv: anonym; vgl. Nh 505r: Eusebius; PG 23 (1340 D3–11) 2 οἱ…ἀσχημοσύνην] Ps 108,29a Σ 10 ἐντροπὴν] Ps 108,29a 5 αὐτῶν P (aus αὐτὸν) CN αὐτὸν A 6 ἀτιμίᾳ…παραδοθέντος] ἀτιμίᾳ παραδοθέντος σταυρῷ τε καὶ θανάτῳ N | σταυρῷ…παραδοθέντος] am Rand in A 7–8 τετιμημένον…ἐκκλησίας] τῆς οἰκουμένης Nd 8 ἱδρυθείσας] ἠδρυνθείσας Ca | ἱδρυθείσας ἐκκλησίας] ἱδρυνθείσας (ἱδρυνθήσας Ne) ἐκκλησίας nach δυνάμεως NeNh | ὁσημέραι] ὡσημέραι ACa 8–9 πληθυνούσας] πληθυούσας A 9 ἐπὶ μέγα] ἐπὶ μετα Ca ἔτι μετὰ CbN | Ἰουδαίων παῖδες ~ Nh 10–11 ταῖς…ἀκολούθως < CN

15

Ps 108,29a – Ps 108,30a–31b  99

Πολλῶν τίνων ἢ πάντων τῶν εἰς αὐτὸν πεπιστευκότων ἐθνῶν καὶ τῶν καθ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης ἐκκλησιῶν; αὐτὸς γάρ ἐστιν ὁ εἰπών· ὅπου δύο ἢ τρεῖς συνηγμένοι ἐν τῷ ὀνόματί μου, ἐκεῖ εἰμι ἐν μέσῳ αὐτῶν. διὸ καθ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης ἐν μέσῳ τῶν ἐκκλησιῶν παρὰ τοῦ κυρίου τῷ πατρὶ μεγίστη πρόεισιν εὐχαριστία τῆς ἐκ θανάτου 5 σωτηρίας ὡς θεῷ παρ᾽ ἀνθρώπου συνελθόντων πρὸς αὐτὸν ἁπάντων τῶν δι᾽ αὐτοῦ σῳζομένων, ὧν ἴδιον τὸ σῴζεσθαι, διότι ἦσαν ὑπὸ τὴν ἀπώλειαν, Χριστὸς δὲ τὴν τούτων ἐσῴζετο σωτηρίαν, ὅσον ἐπέβαλε τῷ τοῦ Ἀδὰμ ὁμοιώματι σωτηρία ὢν θεοῦ κατὰ τὴν θείαν δύναμιν.

1–4 Πολλῶν…εὐχαριστία] Ca 361r: Eusebius; Cb 343r: Eusebius; PG 23 (1341 A2–8) 1–8 Πολλῶν…δύναμιν] A 178r: anonym; P 165r: anonym 2–3 ὅπου…αὐτῶν] vgl. Mt 18,20 7 τῷ…ὁμοιώματι] vgl. Rom 5,14 7–8 σωτηρία…δύναμιν] vgl. Apk 12,10; 19,1 1 Πολλῶν τίνων P2Cb πολλῶν τινῶν ACaP1 | πάντων A πάντως P2CV ἔστιν A

2 γάρ ἐστιν PC γὰρ

Psalm 109 〈ρθʹ Νίκη Χριστοῦ〉 1 Ps 109,1bc

Εἶπεν ὁ κύριος τῷ κυρίῳ μου· κάθου ἐκ δεξιῶν μου, ἕως ἂν θῶ τοὺς ἐχθρούς σου ὑποπόδιον τῶν ποδῶν σου. Σφόδρα καὶ ἀκριβῆ καὶ ἀληθῆ λόγον ἐπεσημήνατο ὁ σωτὴρ ἡμῶν εἰρηκώς· πῶς οὖν ὁ Δαυὶδ ἐν πνεύματι καλεῖ αὐτὸν κύριον; οὐ γὰρ ἂν ἐκτὸς πνεύματος ἁγίου οἷός τε εἰπεῖν ὁ Δαυὶδ τό· εἶπεν ὁ κύριος τῷ κυρίῳ μου· κάθου ἐκ δεξιῶν μου· πόθεν γὰρ 5 παρῆν ἀνθρωπίνῳ λογισμῷ ἡ γνῶσις τῆς τοῦ πατρὸς πρὸς τὸν ὠνομασμένον αὐτοῦ κύριον κοινολογίας; ὁ μὲν οὖν θρόνος τὴν βασιλικὴν ἀξίαν σημαίνει, ἡ δὲ κάθισις τὸ βέβαιον καὶ τὸ ἑδραῖον καὶ τὸ ἀσάλευτον τῆς ἐν τῇ βασιλείᾳ διαμονῆς, τὸ δὲ ἐκ δεξιῶν τὸ τῶν ἀγαθῶν εἶναι καὶ δεξιῶν τοῦ πατρὸς δωρημάτων κοινωνόν· πάντα γὰρ τὰ δεξιὰ φαιδρά τε καὶ ἀγαθὰ καὶ σωτήρια χορηγεῖ ὁ υἱὸς ὡς παρὰ πατρός. 10 ἐχθροὺς δέ φησι τοὺς διὰ τοῦ προτεταγμένου ψαλμοῦ δεδηλωμένους, καὶ οὐ μόνον, ἀλλὰ καὶ πάσας τὰς ἀντικειμένας δυνάμεις· πάντα γὰρ ὑπὸ τοὺς πόδας αὐτοῦ θήσειν ὁ πατὴρ ἐπαγγέλλεται διὰ τοῦ προκειμένου ψαλμοῦ.

2 Τέως μέν, φησίν, παρ᾽ ἐμοὶ βασίλευε καὶ τὴν παρ᾽ ἐμοῦ τιμὴν καὶ δόξαν κάτεχε. ἠρέμα δὲ τῶν νῦν πολεμούντων τῇ ἐκκλησίᾳ καὶ τῷ σῷ ὀνόματι ἐξ ἐναντίας ἱσταμέ- 15 νων καθαιρομένων καὶ τοῖς σοῖς ποσὶν ὑποταττομένων ἔσται καιρός, ὁπηνίκα τὴν κατὰ πάντων ἀναλήψῃ βασιλείαν.

3–13 Σφόδρα…ψαλμοῦ] A 178v–179r: anonym, ἄλλως im Text; P 166rv: anonym; Ca 361v: Eusebius; Cb 343v: Eusebius; vgl. PG 23 (1341 A12–B14) 7–9 ὁ…κοινωνόν] Nd 110r σημαίνει…κοινωνόν: anonym; Ne 397r: anonym; Nh 506v: anonym 14–17 Τέως…βασιλείαν] Nd 110v: Eusebius; Ne 398v: anonym; Nh 507r: Eusebius 3–4 πῶς…κύριον] vgl. Mt 22,43par 3 καὶ1 < Cb | πῶς] εἰ Cb 4 ὁ < C | τε + ἦν C 5 εἰπεῖν] ἤπτην Ca unleserlich Cb 6 τῆς] ἡ Cb | πατρὸς + τῆς Cb 7 βασιλικὴν + αὐτοῦ Cb 8 τὸ2 < CbN | καὶ2 …ἀσάλευτον] < N | τὸ3 < C 9 δεξιῶν1 + τοῦ πατρὸς N | τὸ < Cb 12 πάντα] πάντας C 13 ἐπαγγέλλεται] διαγγέλλεται Cb 15 ἐξ ἐναντίας < Nh 16 καθαιρομένων < Nh

Ps 109,1bc – Ps 109,3ab  101

3 Ῥάβδον δυνάμεώς σου ἐξαποστελεῖ κύριος ἐκ Σιών. καὶ κατακυρίευε ἐν μέσῳ τῶν ἐχθρῶν σου.

Ps 109,2ab

Ῥάβδον δυνάμεως ἐν τούτοις ἡγοῦμαι τὸν εὐαγγελικὸν λόγον εἰρῆσθαι. ἐπίστησον δὲ μήποτε καθ᾽ ἕτερον τρόπον ῥάβδος δυνάμεως εἴρηται ἐνταῦθα ἡ ἐν δευτέρῳ 5 ψαλμῷ κεκλημένη ῥάβδος σιδηρᾶ. ὁ μὲν οὖν εὐαγγελικὸς λόγος ὁ τῆς τοῦ σωτῆρος ἡμῶν δυνάμεως καὶ τῆς κατ᾽ αὐτὸν οἰκονομίας ἀπαγγελτικὸς ἡ παιδευτικὴ καὶ σωτήριος εἴη ἂν ῥάβδος, ἡ δὲ τῶν ἐχθρῶν αὐτοῦ καὶ πολεμίων τῆς αὐτοῦ ἐκκλησίας καθαιρετικὴ καλουμένη σιδηρᾶ, δι᾽ ἧς ὡς σκεῦος κεραμέως συντρίψειν λέγεται τοὺς ἐχθροὺς αὐτοῦ. ἐπεὶ τοίνυν ὁ Χριστὸς τὰς ἐκκλησίας αὐτοῦ ἐν μέσαις ταῖς 10 πόλεσι καὶ ἐν αὐτοῖς μέσοις ἔθνεσι μεταξύ τε τῶν ἐχθρῶν καὶ πολεμίων συνεστήσατο, ἀναγκαίως λέλεκται, ὅτι ῥάβδον δυνάμεώς σου ἐξαποστελεῖ κύριος ἐκ Σιών, ἵνα κατακυριεύσῃ ἐν μέσῳ τῶν ἐχθρῶν σου· ἀπὸ γὰρ τῆς ἐπουρανίου Σιών, δι᾽ ἧς πολλὰ πολλάκις αἱ γραφαὶ παραδεδώκασι, μίαν τινὰ ῥάβδον ἀπελαστικὴν τῶν σῶν ἐχθρῶν, οὐκ ἄλλοθεν, ἀλλ᾽ ἐκ τῆς σῆς δυνάμεως, εἰς ἀνθρώπους ἀποστελεῖ κύριος ὁ 15 θεός, ὅπως ἐν μέσαις αὐταῖς ταῖς πόλεσι καὶ ἐν μέσοις τοῖς ἐχθροῖς κατακυριεύῃς τῶν σῶν ἐκκλησιῶν. περὶ ταύτης εἴρηται· ἐκ Σιὼν ἡ εὐπρέπεια τῆς ὡραιότητος αὐτοῦ, καὶ ὅτι ἥξει ἐκ Σιὼν ὁ ῥυόμενος.

4 Μετὰ σοῦ ἡ ἀρχὴ ἐν ἡμέρᾳ τῆς δυνάμεώς σου ἐν ταῖς λαμπρότησιν τῶν ἁγίων.

Ps 109,3ab

3 Ῥάβδον…εἰρῆσθαι] vgl. Nd 111r: anonym; vgl. Ne 399v: anonym; vgl. Nh 507r: anonym 3–12 Ῥάβδον…σου] Ca 362r: Eusebius; Cb 344r: Eusebius; vgl. PG 23 (1341 C2–18) 3–17 Ῥάβδον…ῥυόμενος] A 180rv: Eusebius, ἄλλως im Text P 166v: Eusebius; Wa 175rv: anonym 9–10 ἐν…ἔθνεσι] Nd 111v: Chrysostomus fortgesetzt; Ne 400v: Chrysostomus fortgesetzt; Nh 507v: Chrysostomus fortgesetzt 12–17 ἀπὸ…ῥυόμενος] vgl. AS III 502,14–19 5 ῥάβδος σιδηρᾶ] Ps 2,9a 8 σιδηρᾶ] Ps 2,9a | ὡς…συντρίψειν] vgl. Ps 2,9b αὐτοῦ] Ps 49,2a 17 ἥξει…ῥυόμενος] Rom 11,26; vgl. Jes 59,20

16–17 ἐκ…

3 λόγον < AP 4 ἐν + τῷ Cb 5 ῥάβδος] ῥάβδον Ca 6 ἀπαγγελτικὸς] ἀπελεγ κτικὸς Cb 7 εἴη ἂν] ἂν εἴη Wa | δὲ + κατὰ Cb 8 καθαιρετικὴ < Wa | καλουμένη] λεγομένη Cb | σκεῦος] σκεύη CbWa | συντρίψειν] συντρίψει Wa 10 μέσοις + τοῖς N | τε < C | ἐχθρῶν + τε C 11 σου < Wa 12 κατακυριεύσῃ] κατακυριεύσῃς C | μέσῳ] μέ (?) Wa | δι᾽ ἧς] περ᾽ ἧς Wa 14 οὐκ…ἀλλ᾽] < Wa | ἀποστελεῖ] ἐξαποστελεῖ Wa 15–16 ὅπως…ἐκκλησιῶν < Wa 15 κατακυριεύῃς] κατακυριεύεις Wa

102  Kommentar zu Psalm 109

Ἀνθ᾽ οὗ ὁ μὲν Ἀκύλας φησί· »μετὰ σοῦ ἑκουσιασμοὶ ἐν ἡμέρᾳ εὐπορίας σου ἐν διαπρεπίαις ἡγιασμένου«, ὁ δὲ Σύμμαχος· »ὁ λαός σου ἡγεμονικοὶ ἐν ἡμέρᾳ τῆς ἰσχύος σου ἐν ὄρεσιν ἁγίοις«, ἡ δὲ πέμπτη ἔκδοσις· »μετὰ σοῦ ἑκουσιασμοὶ ἐν ἡμέρᾳ δυνάμεώς σου ἐν δόξῃ τῶν ἁγίων«. παρίστησι δὲ διὰ τούτων ὁ λόγος, ὅτι μὴ ἐπάναγκες τοὺς εἰς αὐτὸν πιστεύοντας ὑποχειρίους ποιήσεται τῇ αὐτοῦ ἀρχῇ, ἀλλὰ 5 τοὺς μετὰ προθυμίας ἐθελοντὶ στέργοντας καὶ ἀγαπῶντας τὸν αὐτοῦ λόγον, τούτους προσδέξεται. διό φησι κατὰ τὸν Ἀκύλαν· »μετὰ σοῦ ἑκουσιασμοί μου ἐν ἡμέρᾳ εὐπορίας σου«. ὁ δὲ Σύμμαχος φάσκων· »ὁ λαός σου ἡγεμονικοὶ ἐν ἡμέρᾳ τῆς ἰσχύος σου ἐν ὄρεσιν ἁγίοις«, τὰ τέλη παρίστησι τῶν διὰ τοῦ σωτηρίου λόγου κατορθούντων. »ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς ἰσχύος«, τουτέστιν ἐν τῷ τῆς βασιλείας καιρῷ, 10 διαπρέπουσιν οἱ θεμέλιοι αὐτοῦ »ἐν τοῖς ὄρεσι τοῖς ἁγίοις ἐν διαπρεπείαις ἡγιασμένου«· εὐποροῦντος γάρ, φησί, τοῦ σοῦ λόγου καὶ διαπρέποντος »ἑκουσιασμοὶ« ἔσονται οὐ παρὰ προαίρεσιν ἀναγκασθησομένων, ἀλλ᾽ ἑκουσίᾳ γνώμῃ καὶ προθυμίᾳ προελευσομένων τῇ σῇ »εὐπορίᾳ« καὶ τῇ σῇ διδασκαλίᾳ.

5 Ps 109,3c

Ἐκ γαστρὸς πρὸ ἑωσφόρου ἐξεγέννησά σε.

15

Ἐκ γαστρὸς πρὸ ἑωσφόρου ἐγέννησά σε. Ἀκύλας· »ἀπὸ μήτρας ἐξωρθρισμένη σοι δρόσος παιδιότητός σου«. ὁ δὲ Σύμμαχος· »ὡς κατ᾽ ὄρθρον σοι δρόσος ἡ νεότης σου«. ἡ δὲ πέμπτη ἔκδοσις· »ἐκ μήτρας ἀπὸ ὄρθρου σοι δρόσος νεότητός σου«. καὶ ἔοικέ γε διὰ τούτων τῆς ἐνσάρκου γεννήσεως αὐτοῦ τὴν οἰκονομίαν σημαίνειν· »ἀπὸ« γὰρ »μήτρας«, φησί, γενήσεται »δρόσος ἐξωρθρισμένη τῆς παιδιότητός σου« 20 ἢ »ἐκ μήτρας« γενήσεταί »σοι δρόσος« σου »ὄρθρου« ἐν τῇ »νεότητί σου«. σημαίνε1–14 Ἀνθ᾽…διδασκαλίᾳ] A 180v: anonym; P 167r: anonym; Wa 175v: Apolinarius 7–14 διό…διδασκαλίᾳ] vgl. Nd 111v: Theodoret; vgl. Ne 401v–402r: anonym; vgl. Nh 508r: Theodoret fortgesetzt 16–103,7 Ἐκ…μνημονευθείσης] A 183r: Eusebius, ἄλλως im Text; P 168rv: Eusebius; PG 23 (1341 D6–1344 A11) 16–103,7 Ἀκύλας…μνημονευθείσης] Ca 362v: Eusebius; Cb 344v: Eusebius 1–2 μετὰ…ἡγιασμένου] Ps 109,3ab Ἀ 2–3 ὁ2 …ἁγίοις] Ps 109,3ab Σ 3–4 μετὰ…ἁγίων] Ps 109,3ab εʹ 7–8 μετὰ…σου1] Ps 109,3a Ἀ 8–9 λαός…ἁγίοις] Ps 109,3ab Σ 10 ἐν1 …ἰσχύος] Ps 109,3a Σ 11–12 ἐν1 …ἡγιασμένου] vgl. Ps 109,3ab Ἀ Σ 12 ἑκουσιασμοὶ] Ps 109,3a Ἀ εʹ 14 εὐπορίᾳ] Ps 109,3a Ἀ 16–17 ἀπὸ…σου] Ps 109,3c Ἀ 17–18 ὡς…σου1] Ps 109,3c Σ 18 ἐκ…σου2] Ps 109,3c εʹ 20 ἀπὸ…σου] vgl. Ps 109,3c Ἀ 21 ἐκ…σου2] vgl. Ps 109,3c Σ εʹ 1 Ἀνθ᾽ AWa, P wiederholt Lemma Vers 3a 2–3 ὁ1 …ἁγίοις < Wa 5 ἐπάναγκες] ἐπάναγκος A 7 τούτους προσδέξεται ~Wa | μου < Wa 8–12 ὁ1 …ἡγιασμένου < Wa 16 ἐξωρθρισμένη Hammerstaedt ἐξωρθρισμένης APC 19 ἔοικέ γε] ἐοίκασι P | γεννήσεως] γενέσεως Cb 20 ἐξωρθρισμένη APC 21 ὄρθρου] ὄρθρος Cb

Ps 109,3ab – Ps 109,4ab  103

σθαι δὲ διὰ τούτων ἡγοῦμαι τὸ μὴ ἐκ σπέρματος ἀνδρός, ἀλλ᾽ ἐξ ἁγίου πνεύματος συστῆναι αὐτοῦ τὴν ἔνσαρκον γέννησιν· οἷα γὰρ δρόσος ἄνωθεν ἐξ οὐρανοῦ φερομένη, οὕτω πως καὶ ἐν τῇ μήτρᾳ τῆς κυοφορούσης αὐτὸν μητρὸς ἡ τῆς σαρκὸς ὑπέστη σύστασις ἐν τῇ »παιδιότητι« αὐτοῦ. ἀντὶ δὲ τοῦ ἐκ γαστρὸς ἢ »ἀπὸ μήτρας« 5 τὸ Ἑβραϊκὸν ἔχει Μαριάμ. οἶδα δὲ εἰς τοῦτο τινὸς ἀκούσας ὡς τῆς Ἑβραϊκῆς φωνῆς ἐνταῦθα τῆς Μαρίας μνημονευσάσης· τὸ γὰρ Μαριὰμ τὸ Μαρίας ὄνομα σημαίνει ὡς ὀνομαστὶ διὰ τούτων τῆς θεοτόκου μνημονευθείσης.

6 Ὤμοσε κύριος καὶ οὐ μεταμεληθήσεται· σὺ εἶ ἱερεὺς εἰς τὸν αἰῶνα κατὰ τὴν τάξιν Μελχισεδέκ. Σφόδρα μοι δοκεῖ ἀκολούθως τῇ προγεγραμμένῃ λέξει συνῆφθαι τὰ προκείμενα· εἰ γὰρ καὶ τὰ μάλιστα γένεσιν τὴν »ἀπὸ μήτρας« ὑπέμεινας, φησίν, καὶ γεγέννησαι οἷα »δρόσος« ἐξ ἁγίου πνεύματος ἐν τῇ »παιδιότητί σου« σάρκα ἀναλαβών, ἀλλ᾽ οὐχ᾽ ὁμοίως τοῖς λοιποῖς ἀνθρώποις καὶ τὴν καταστροφὴν τοῦ βίου ποιήσεις, διαμενεῖς δὲ εἰς τὸν αἰῶνα ἱερώμενος τῷ θεῷ καὶ πατρί· τοῦτο γὰρ ὥρισται, καὶ μεθ᾽ ὅρκου 15 βεβαιώσεως τοῦτο ἀποφαίνεται πρὸς τοῦ σοῦ πατρός.

10

4–7 ἀντὶ…μνημονευθείσης] vgl. Nd 112v ἐγὼ δὲ οἶδα…μνημονευθείσης: Eusebius; vgl. Ne 404v: anonym; vgl. Nh 508v: Eusebius 10–15 Σφόδρα…πατρός] A 183v: Eusebius, ἄλλως im Text; P 168v: Eusebius; Ca 362v: Eusebius; Cb 344v: Eusebius; vgl. Nd 112v: Eusebius fortgesetzt; vgl. Ne 404v: anonym; vgl. Nh 508v: Eusebius fortgesetzt; PG 23 (1344 B3–11) 4 παιδιότητι] vgl. Ps 109,3c Ἀ 11–12 τὴν…σου] vgl. Ps 109,3c Ἀ 3 καὶ < C 6 τὸ2 < Cb 7 μνημονευθείσης] μνημονευσάσης Ca 10 Σφόδρα…προκείμενα] ἀκολούθως τοῖς ἄνω καὶ ταῦτα συνῆπται N | συνῆφθαι] συνήφθη Ca 11 γένεσιν] γέννησιν Cb | γεγέννησαι] γεγένησαι Cb 13 καταστροφὴν] ἀναστροφὴν Cb | ποιήσεις] ποιήσης Ca ἐποίησας Cb ὑπομενεῖς N | διαμενεῖς N διαμένεις APCb διαμενεῖ Ca 14 εἰς…αἰῶνα] nach πατρὶ Cb | αἰῶνα + ἀεὶ N | ἱερώμενος N ἱερωμένως A ἱερωμένος P | τῷ…πατρί] τῷ πατρὶ καὶ θεῷ τῶν ὅλων N 15 βεβαιώσεως…πατρός < N | ἀποφαίνεται] ἀποπέφανται C

Ps 109,4ab

Psalm 110 〈ριʹ Εὐχαριστία Χριστοῦ〉 1 Ps 110,1a

Ἀλληλούια. Τὰ τῆς προγραφῆς τοῦ προκειμένου καὶ τῶν ἐφεξῆς αὐτῷ παρίστησι μὴ διὰ ψαλτηρίου εἰρῆσθαι τὰ προκείμενα μηδὲ ᾠδῆς ἐπέχειν τόπον, ἀλλὰ μηδὲ προσευχῆς μηδέ τινος τῶν ἄλλων προγραφῶν, εἶναι δὲ ὕμνους εὐχαριστηρίους. διὸ καὶ ἐπιγεγραμμένοι εἰσὶν ἀλληλούια, ὅπερ μεταβαλλόμενον εἰς τὴν Ἑλλάδα φωνὴν αἶνον θεοῦ 5 σημαίνει.

2 Ps 110,1b–2a

Ἐξομολογήσομαί σοι, κύριε, ἐν ὅλῃ καρδίᾳ μου ἐν βουλῇ εὐθείων καὶ συναγωγῇ. μεγάλα τὰ ἔργα κυρίου. Σφόδρα ἀκολούθως μετὰ τὴν ἀποδοθεῖσαν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν προφητείαν εὐχαρι- 10 στήριος ὕμνος διὰ τῶν προκειμένων συνάπτεται ἐκ προσώπου λελεγμένος αὐτοῦ τοῦ σωτῆρος εὐχαριστοῦντος τῷ ἑαυτοῦ πατρὶ ἐπὶ τῇ πάντων ἀνθρώπων σωτηρίᾳ· ἡ γὰρ ἐξομολόγησις ἔστι μὲν ὅτε κατὰ τὴν συνήθειαν τῆς γραφῆς ἁμαρτιῶν ὁμολογίαν σημαίνει, ἔστι δ᾽ ὅτε εὐχαριστίαν παρίστησιν. αὐτίκα δ᾽ οὖν ἐν εὐαγγελίοις αὐτὸς ὁ σωτὴρ ἡμῶν, ἐπὰν λέγῃ· ἐξομολογοῦμαί σοι, πάτερ, κύριε τοῦ οὐρανοῦ καὶ 15 τῆς γῆς, ὅτι ἀπέκρυψας ταῦτα ἀπὸ σοφῶν καὶ συνετῶν καὶ ἀπεκάλυψας αὐτὰ νηπίοις, ἄντικρυς εὐχαριστίαν σημαίνει. καὶ τό γε αἴτιον τῆς εὐχαριστίας ἑξῆς

2–6 Τὰ…σημαίνει] A 184v: Eusebius; P 170r: Eusebius; Ca 363v: Eusebius; Cb 345v: Eusebius; PG 23 (1344 B14–C7) 5–6 ὅπερ…σημαίνει] Nd 114r: anonym; Ne 409v: anonym; Nh 510r: anonym 10–17 Σφόδρα…νηπίοις] Ca 363v: Eusebius; Cb 345v: Eusebius 10–105,7 Σφόδρα…ἄθροισμα] A 185v–186r: anonym; P 170rv: anonym; Wa 176v–177r: Eusebius; vgl. PG 23 (1344 C13–1345 A9) 15–17 ἐξομολογοῦμαί…νηπίοις] Mt 11,25par 5 θεοῦ C über der Zeile A < P 12 πάντων] τῶν Wa πάντων τῶν Cb 13 κατὰ…συνήθειαν] τὴν κατασυνήθειαν Ca 15 ἐπὰν λέγῃ < Wa | ἐξομολογοῦμαί] ἐξομολογήσομαί ACa 16–17 ὅτι… νηπίοις < Wa

Ps 110,1a – Ps 110,3a–4a  105

παρίστησι λέγων, ὅτι δὴ ἔσται καιρός, ἐν ᾧ ἐν βουλῇ καὶ συναγωγῇ οὐκέτι σκολιῶν ἀνδρῶν οὐδὲ διαστρόφων, ἀλλ᾽ ἀγαθῶν καὶ εὐθείων ψυχῶν τὸν εὐχαριστήριον ὕμνον ἀποδώσω σοι τῷ ἐμαυτοῦ πατρί. σημαίνει δὲ διὰ τούτων τὴν καθ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης ἱδρυθεῖσαν διὰ τῆς αὐτοῦ χάριτος ἐκκλησίαν. βουλὴν δὲ εὐθείων 5 ὠνόμασε τὸ τάγμα τῶν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ αὐτοῦ ἁγίων. συναγωγὴν δὲ δεύτερον τάγμα μετὰ τὴν βουλὴν τῶν εὐθείων σημαίνει τῶν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ αὐτοῦ τὸ δεύτερον τοῦ πλήθους ἄθροισμα.

3

10

Ἐξομολόγησις καὶ μεγαλοπρέπεια τὸ ἔργον αὐτοῦ, καὶ ἡ δικαιοσύνη αὐτοῦ μένει εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος. μνείαν ἐποιήσατο τῶν θαυμασίων αὐτοῦ.

Σημαίνει δὲ διὰ τοῦ τῆς δικαιοσύνης ὀνόματος τὴν τοῦ σωτηρίου εὐαγγελίου δύναμιν, περὶ ἧς φησι ὁ ἀπόστολος· οὐ γὰρ ἐπαισχύνομαι τὸ εὐαγγέλιον· δύναμις γὰρ θεοῦ ἐστιν εἰς σωτηρίαν παντὶ τῷ πιστεύοντι, Ἰουδαίῳ τε πρῶτον καὶ Ἕλληνι· δικαιοσύνη γὰρ θεοῦ ἐν αὐτῷ ἀποκαλύπτεται. τὸ γὰρ μηκέτι ἑνὶ ἔθνει τῶν Ἰουδαί15 ων, ἀλλ᾽ ἐξ ἴσου πᾶσιν ἀνθρώποις καὶ τοῖς καθ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης ἔθνεσι κεκηρύχθαι τὴν εἰς τὸν θεὸν ἐπιστροφὴν τῆς ἀνωτάτω δικαιοσύνης ἔργον ἦν. τοῦτο δὲ καὶ ἐξαίρετον ἦν αὐτοῦ ἔργον πεπληρωμένον πάσης καὶ μεγαλοπρεπείας καὶ δοξολογίας. διὸ καὶ ἡ πέμπτη ἔκδοσίς φησιν· »δόξα καὶ μεγαλοπρέπεια τὸ ἔργον αὐτοῦ«. Ἐπιλέγει δὲ τούτοις ἑξῆς· μνείαν ἐποιήσατο τῶν θαυμασίων αὐτοῦ· τῶν γὰρ 20 πάλαι διὰ τῶν προφητῶν προηγορευμένων μνείαν ποιησάμενος ὁ Χριστὸς ἔργοις ἐπλήρου τὰ προρρηθέντα· οὗτοι γὰρ θείῳ πνεύματι προὔλεγον θεσπίζοντες τὰ μέλλοντα ἔσεσθαι ὑπ᾽ αὐτοῦ, προορῶντες αὐτοῦ τὰ θαυμάσια. αὐτίκα γοῦν φησι

1–7 οὐκέτι…ἄθροισμα] Ca 363v: Eusebius; Cb 345v: Eusebius; 11–106,5 Σημαίνει… προηγορευμένα] A 187rv: Eusebius; P 171rv: anonym; vgl. V 281v: Eusebius 18–106,5 διὸ… προηγορευμένα] vgl. AS III 502,23–503,14 19–106,5 τῶν2 …προηγορευμένα] Ca 364r: Apolinarius Cb 346r: Apolinarius Nd 115r: Chrysostomus Ne 412v: anonym; Nh 511r: anonym 12–14 οὐ…ἀποκαλύπτεται] Rom 1,16–17 18 δόξα…αὐτοῦ] Ps 110,3a εʹ 2 οὐδὲ…ἀγαθῶν < Wa | ψυχῶν < Wa 3 τῷ ἐμαυτοῦ] ἐμῷ Wa 4 ἱδρυθεῖσαν] ἱδρυνθεῖσαν Wa | αὐτοῦ] αὐτῆς Wa | εὐθείων] εὐθέων Cb 5 τὸ τάγμα] τὰ τάγματα Cb 6 μετὰ… εὐθείων < Wa | εὐθείων] εὐθέων Cb | τῶν2] τὸ Cb | τὸ < Cb 20 προηγορευμένων] προειρημένων Nh | ποιησάμενος…Χριστὸς CaN ἐποιήσατο ὁ χρ καὶ Cb ποιησάμενος AP 21 οὗτοι CN οἱ μὲν AP 22 προορῶντες…τὰ < N 22–106,1 φησι Ἡσαΐας ~ N

Ps 110,3a–4a

106  Kommentar zu Psalm 110

Ἡσαΐας· καὶ ἔσται σημεῖα καὶ τέρατα ἐν τῷ οἴκῳ Ἰσραήλ. καὶ πάλιν· τότε ἀνοιχθήσονται ὀφθαλμοὶ τυφλῶν, καὶ ὦτα κωφῶν ἀκούσονται. τότε ἁλεῖται ὡς ἔλαφος ὁ χωλός, καὶ τρανὴ ἔσται γλῶσσα μογγιλάλων, καὶ ὅσα τοιαῦτα ἐν ταῖς προφητείαις μὲν εἴρηται. μνείαν δὲ τούτων ὁ Χριστὸς ἐποιήσατο τῶν θαυμασίων ἔργοις ἐπιτελῶν τὰ προηγορευμένα. 5

4 Ps 110,4b–6b

Ἐλεήμων καὶ οἰκτίρμων ὁ κύριος τροφὴν ἔδωκε τοῖς φοβουμένοις αὐτόν, μνησθήσεται εἰς τὸν αἰῶνα διαθήκης αὐτοῦ. ἰσχὺν ἔργων αὐτοῦ ἀνήγγειλε τῷ λαῷ αὐτοῦ τοῦ δοῦναι αὐτοῖς κληρονομίαν ἐθνῶν.

10

Καὶ τί χρὴ λέγειν, ὅπως τροφὴν ἔδωκε τοῖς φοβουμένοις αὐτὸν ὁ δωρητικὸς ἀληθῶς καὶ οἰκτίρμων καὶ ἐλεήμων θεὸς αὐτὸν τὸν ἄρτον τὸν ἐπουράνιον τὸν χριστὸν αὐτοῦ δωρησάμενος ἀνθρώποις, ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ὁ σωτὴρ ἡμῶν τροφὴν ἔδωκε τοῖς φοβουμένοις αὐτὸν τότε μὲν τὰ πλήθη ἐπὶ τῆς ἐρήμου θρέψας, τότε δὲ τοῖς αὐτοῦ μαθηταῖς τὸν τῆς καινῆς διαθήκης μυστικὸν ἄρτον μεταδοὺς καὶ εἰπὼν αὐτοῖς· 15 λάβετε, φάγετε. τοῦτό μου ἐστὶ τὸ σῶμα τὸ ὑπὲρ ὑμῶν διδόμενον; τί δεῖ λέγειν, ὡς οὐκ ἐκείνοις μόνοις, ἀλλὰ καὶ πᾶσιν ἁπαξαπλῶς εἰσέτι καὶ νῦν καθ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης τοῖς φοβουμένοις αὐτὸν τροφὴν παντοίαν δίδωσι πνεύματι μὲν θείῳ τρέφων τὰς τῶν εἰς αὐτὸν πιστευόντων ψυχάς, ταῖς δ᾽ ἐνθέοις διδασκαλίαις αὐτοῦ στηρίζων αὐτάς; 20 Ὥσπερ δὲ ἀνωτέρω εἴρηται· μνείαν ἐποιήσατο τῶν θαυμασίων αὐτοῦ, οὕτω καὶ νῦν λέλεκται· μνησθήσεται εἰς τὸν αἰῶνα διαθήκης αὐτοῦ. ποίας δὲ ταύτης ἢ

11–13 Καὶ…ἀνθρώποις] Wa 177r: Eusebius 11–20 Καὶ…αὐτάς] Ca 364r: τοῦ αὐτοῦ (= Apolinarius); Cb 346r: τοῦ αὐτοῦ (= Apolinarius) 11–107,8 Καὶ…πατρί] A 187v–188r: anonym; P 171v–172r: anonym 16–20 ὡς…αὐτάς] vgl. V 282r: Eusebius 22–107,3 ποίας… αὐτοῦ] Ca 364r: Apolinarius; Cb 346r: Apolinarius 1 καὶ1 …Ἰσραήλ] vgl. Jes 8,18 1–3 τότε…μογγιλάλων] Jes 35,5–6 12 τὸν1 …χριστὸν] vgl. Joh 6,31–32; Ps 77,24b 14 τὰ…θρέψας] vgl. Mt 15,32–39par 16 λάβετε…διδόμενον] vgl. Mt 26,26par 21 μνείαν…αὐτοῦ] Ps 110,4a 1–2 ἀνοιχθήσονται] ἀνοιγήσονται Nd 4 ὁ Χριστὸς CN χριστὸς AP | τῶν θαυμασίων < N 5 προηγορευμένα APC + καὶ προσέτι τὴν τῶν ἐθνῶν κλῆσιν καὶ ταύτην προκεκηρυγμένην N 11 Καὶ…αὐτὸν] αὐτὸς Wa 12 χριστὸν] υἱὸν Wa 13 δωρησάμενος] δωρησάμενον A ἐδωρήσατο τοῖς Wa 13–14 τοῖς…αὐτὸν < C 19 τῶν + ἀνθρώπων τῶν Cb

Ps 110,3a–4a – Ps 110,7a–8b  107

δηλαδὴ ἧς ἐπηγγείλατο διὰ τῶν προφητῶν αὐτοῦ περὶ τῆς τῶν ἐθνῶν κλήσεως; διὸ μὴ μνημονεύσας τῶν ἑαυτοῦ ἐπαγγελιῶν διαθήκην ἔδωκε τοῖς φοβουμένοις αὐτόν, δηλαδὴ τοῖς ἀποστόλοις αὐτοῦ. Τούτοις δὴ αὐτοῖς καὶ ἀνήγγειλε τὴν ἰσχὺν τῶν ἔργων αὐτοῦ παιδεύων αὐτοὺς 5 εἰς τὸ γινώσκειν τοὺς λόγους τῆς δυνάμεως, δι᾽ ὧν ἀποτελεῖ τὰ ἔργα τά τε ἄλλα καὶ δὴ καὶ τὰ τῆς ἐθνῶν κλήσεως, ἥντινα αὐτοῖς ἐδωρεῖτο. δι᾽ ὧν σαφῶς παρίστανται, ὡς ἄρα ἡ πᾶσα τοῦ σωτῆρος ἡμῶν εὐχαριστία ἡ διὰ τῶν προκειμένων ὑπὲρ τῆς τῶν ἐθνῶν κλήσεώς τε καὶ σωτηρίας ἀνεπέμπετο ὑπ᾽ αὐτοῦ τῷ ἑαυτοῦ πατρί.

5

10

Ἔργα χειρῶν αὐτοῦ ἀλήθεια καὶ κρίσις. πισταὶ πᾶσαι αἱ ἐντολαὶ αὐτοῦ, ἐστηριγμέναι εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος, πεποιημέναι ἐν ἀληθείᾳ καὶ εὐθύτητι.

Καὶ ταῦτα τῆς καινῆς διαθήκης οἰκεῖα τυγχάνει ἁρμόζοντα τῇ εἰσαγωγῇ καὶ τῇ στοιχειώσει τῆς εὐαγγελικῆς διδασκαλίας. τίνα δὲ ταῦτα ἀλλ᾽ ἢ τὸ γνῶναι ἡμᾶς καὶ 15 μαθεῖν, ὅτι τὰ τῆς καινῆς διαθήκης ἔργα οὐκ ἦσαν ἐν τύποις καὶ σκιαῖς καὶ συμβόλοις οἷα τὰ παρὰ Μωυσῇ, ἀλλ᾽ ἀλήθεια ἦν τὰ ἔργα αὐτοῦ; διὸ λέλεκται· ἡ χάρις καὶ ἡ ἀλήθεια διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐγένετο. πρὸς δὲ τῇ ἀληθείᾳ καὶ κρίσις ἦν τὰ ἔργα τοῦ σωτῆρος ἡμῶν. διὸ εἴρηται ἐν Ἡσαΐᾳ περὶ αὐτοῦ· καὶ ἔσται δικαιοσύνῃ ἐζωσμένος τὴν ὀσφῦν καὶ ἀληθείᾳ εἰλημένος τὰς πλευράς. Καὶ ἐπειδήπερ οὐκ ἐξ ἔργων νόμου οἱ τοῦ εὐαγγελίου μαθηταί, ἀλλ᾽ ἐξ ἀκοῆς 20 πίστεως τῆς σωτηρίας καταξιοῦνται κατὰ τὸν ἱερὸν ἀπόστολον, εἰκότως καὶ ἐνταῦθα λέλεκται· πισταὶ πᾶσαι αἱ ἐντολαὶ αὐτοῦ. 4–6 παιδεύων…ἐδωρεῖτο] Ca 364v: Apolinarius; Cb 346r: Didymus 13–19 Καὶ…πλευράς] Ca 364v: Didymus; Cb 346r: Didymus 13–108,6 Καὶ…τελειοῦνται] A 188v: Eusebius; P 172v: Eusebius; Wa 177rv: Eusebius; AS III 503,25–504,14; vgl. PG 39 (1544 A1–B6) 15–17 τὰ… ἐγένετο] vgl. Nd 115v–116r: anonym; vgl. Ne 414v: anonym; vgl. Nh 511v: ἄλλοι fortgesetzt 20–21 ἐπειδήπερ…ἀπόστολον] Ca 364v: τοῦ αὐτοῦ (= Didymus); Cb 346r: τοῦ αὐτοῦ (= Didymus) 16–17 ἡ1 …ἐγένετο] Joh 1,17 18–19 καὶ…πλευράς] vgl. Jes 11,5 20–21 ἐξ1 …ἀπόστολον] vgl. Gal 3,2.5 1–2 διὸ…ἐπαγγελιῶν < C 2 διαθήκην + γὰρ Cb | ἔδωκε] δέδωκε C 3 δηλαδὴ…αὐτοῦ] zwischen προφητῶν αὐτοῦ und περὶ τῆς Cb 5 ἀποτελεῖ] ἀεὶ ἐπιτελεῖ C 6 τῆς + τῶν C ἥντινα] ἢ τίνα Ca εἴ τινα Cb | ἐδωρεῖτο] ἐδωρήσατο Cb 13–14 καὶ…στοιχειώσει < Wa 15 τῆς < AC 16 Μωυσῇ] μωση C μωσεῖ Wa 17–19 ἐγένετο…πλευράς < Wa 19 ὀσφῦν + αὐτοῦ Cb 20 ἐπειδήπερ] ἐπειδὴ C 21–22 καὶ…λέλεκται] φησι Wa

Ps 110,7a–8b

108  Kommentar zu Psalm 110

Εἶτα ἐπειδὴ αἱ Μωυσέως ἐντολαὶ πρόσκαιροι γεγόνασιν, αἱ δὲ τοῦ εὐαγγελίου διαρκεῖς οὐκ εἰς τὸν παρόντα μόνον αἰῶνα, ἀλλὰ καὶ εἰς τὸν μέλλοντα διαμένουσαι, εἰκότως λέλεκται· ἐστηριγμέναι εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος. Καὶ πάλιν πεποιημέναι ἐν ἀληθείᾳ καὶ εὐθύτητι· ὡς γὰρ τὰ ἔργα τῶν χειρῶν αὐτοῦ ἀλήθεια ἦν καὶ κρίσις, οὕτως καὶ αἱ ἐντολαὶ αὐτοῦ ὑπὸ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν 5 ἐν ἀληθείᾳ καὶ εὐθύτητι τελειοῦνται.

6 Ps 110,9ab

Λύτρωσιν ἀπέστειλε τῷ λαῷ αὐτοῦ, ἐνετείλατο εἰς τὸν αἰῶνα διαθήκην αὐτοῦ. Διαθήκην δὲ καὶ εἰς τὸν αἰῶνα διαρκῆ καὶ εἰς ἀεὶ διαμένουσαν εἴποις ἂν καὶ τὴν καινὴν τοῦ σωτῆρος, οὐ τὴν διὰ Μωυσέως τὴν πρόσκαιρον. 10

7 Ps 110,10a–c

Ἀρχὴ σοφίας φόβος κυρίου, σύνεσις ἀγαθὴ πᾶσι τοῖς ποιοῦσιν αὐτήν. ἡ αἴνεσις αὐτοῦ μένει εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος. Μήποτε ἐπεὶ ὁ φοβούμενος οὐ τετελείωται, ἡ μὲν εἰσαγωγὴ διὰ φόβου κατορθοῦται, τὸ δὲ τέλος διὰ ἀγάπης· ἡ γὰρ τελεία ἀγάπη ἔξω βάλλει τὸν φόβον. τοιοῦτος δ᾽ ἂν 15 εἴη ὁ ἐξ ὅλης καρδίας καὶ ψυχῆς καὶ δυνάμεως ἀγαπῶν κύριον τὸν θεόν.

1–2 αἱ1 …διαμένουσαι] Ca 364v: Didymus; Cb 346r: Didymus 4–6 ὡς…τελειοῦνται] Ca 364v: Didymus; Cb 346r: Didymus 9–10 Διαθήκην…πρόσκαιρον] A 189v: Eusebius; P 173v: Eusebius; Wa 177v: Eusebius; vgl. V 282r unten: anonym; 14–16 Μήποτε…θεόν] Ca 365r: Eusebius; Cb 347r: anonym 14–109,2 Μήποτε…αὐτήν] Wa 177v: Eusebius, ἄλλος im Text 14–109,6 Μήποτε…σχολάζειν] A 190rv: Eusebius; P 174r: Eusebius; vgl. PG 23 (1345 B8–C5) 14–109,1 ἡ…ἐπιτελεῖται] vgl. Nd 116v: anonym; vgl. Ne 416v: anonym; vgl. Nh 512r: Theodoret fortgesetzt 14 ὁ…τετελείωται] I Joh 4,18 15 ἡ…φόβον] I Joh 4,18 16 ὁ…θεόν] vgl. Mt 22,37par 1 αἱ1 + γὰρ C | Μωυσέως] μωυσέος P μωσέως Wa 2 οὐκ…διαμένουσαι < Wa 5 αἱ < A 9 δὲ καὶ < Wa | διαρκῆ] διαρκεῖ A | καὶ3 < Wa 10 Μωυσέως] μωυσέος P μωσέως Wa 14 τετελείωται + ἐν τῇ ἀγαπῇ Wa 15–16 τοιοῦτος…θεόν < Wa 15 δ᾽ ἂν] δὴ ἂν Cb

Ps 110,7a–8b – Ps 110,10a–c  109

Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνεσις τότε ἀγαθὴ τυγχάνει, ὅτε ἔργοις ἐπιτελεῖται. διὸ τὴν σύνεσιν οὐχ ἁπλῶς ἀγαθὴν εἶπεν, ἀλλὰ πᾶσι τοῖς ποιοῦσιν αὐτήν. Τούτων ἁπάντων ἐπισφράγισμα ἡ αἴνεσις αὐτοῦ ἐστι μάλιστα, ὅτε διαρκὴς αὐτοῦ τυγχάνει διαμένουσα εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος· τέλος γὰρ τῶν μακαρίων τὸ 5 πρὸς τῷ θεῷ εἶναι καὶ παρεστάναι αὐτῷ καὶ μόνῃ τῇ αὐτοῦ θεολογίᾳ καὶ αἰνέσει σχολάζειν.

1–2 καὶ…αὐτήν] Ca 365r: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) am Rand; Cb 347r: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) 4–6 τέλος…σχολάζειν] Ca 365r: Eusebius; Cb 347r: anonym 4 τὸ] τῷ ACa 5 τῷ θεῷ] τὸν θεὸν Cb

Psalm 111 〈ριαʹ Διδασκαλία Χριστοῦ〉 1 Ps 111,1bc

Μακάριος ἀνὴρ ὁ φοβούμενος τὸν κύριον, ἐν ταῖς ἐντολαῖς αὐτοῦ θελήσει σφόδρα. Οὕτως εἴωθε καλεῖν πάντα τὸν ἐξ ἐθνῶν προσίοντα τῷ λόγῳ. παρίσταται δὲ τοῦτο ἀπὸ τοῦ διεσταλμένως μετὰ τὸν Ἰσραὴλ καὶ μετὰ τὸν οἶκον Ἀαρὼν καὶ μετὰ τὸν οἶκον Λευὶ τοὺς φοβουμένους τὸν κύριον ἐπὶ τὸν ὕμνον τοῦ θεοῦ καλεῖσθαι, ὡς ἐν 5 ἑτέροις εἴρηται· τίνες γὰρ ἂν εἶεν μετὰ τούτους οἱ φοβούμενοι τὸν κύριον ἀλλ᾽ ἢ οἱ ἐξ ἐθνῶν ἀλλόφυλοι καὶ ἀλλογενεῖς; οὐκοῦν καὶ ἐν τῷ μετὰ χεῖρας οὐκ ἄλλος τις ἂν εἴη ὁ μακαριζόμενος τοῦ ἐξ ἐθνῶν προσεληλυθότος τῷ θεῷ λαοῦ, ὅντινα ὀνομάζει φοβούμενον τὸν κύριον. Οὐ μὴν οὐ δήπω μακάριος ὁ τοιοῦτος, εἰ μὴ καὶ τὸ ἑξῆς αὐτῷ ἕποιτο, τουτέστι 10 τὸ ἐν ταῖς ἐντολαῖς αὐτοῦ θέλειν σφόδρα. ἀσφαλῶς δὲ τὸ θέλειν λέλεκται, ὡς ἂν μὴ ἐπάναγκες μηδὲ παρὰ προαίρεσιν φυλάττοι τις τὰς ἐντολάς, ἀλλ᾽ ἐθελοντὴς καὶ μετὰ τοῦ στέργειν σὺν πάσῃ προθυμίᾳ καὶ γνησίως ἀγαπᾶν τὴν τῶν ἐντολῶν τοῦ θεοῦ φυλακήν.

2 Ps 111,2a–3b

Δυνατὸν ἐν τῇ γῇ ἔσται τὸ σπέρμα αὐτοῦ, γενεὰ εὐθείων εὐλογηθήσεται. δόξα καὶ πλοῦτος ἐν τῷ οἴκῳ αὐτοῦ, καὶ ἡ δικαιοσύνη αὐτοῦ μένει εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος.

3–14 Οὕτως…φυλακήν] A 190v–191r: anonym; P 174r: anonym; Ca 365r: Eusebius; Cb 347r: Eusebius; vgl. V 282v: Eusebius; PG 23 (1345 C12–D13) 7–14 οὐκ…φυλακήν] Wa 177v: anonym 7–11 τις…σφόδρα] vgl. Nd 117r τὸν μέντοι…σφόδρα: anonym; vgl. Ne 418r: anonym; vgl. Nh 512v: anonym 6 ἀλλ᾽ ἢ Montfaucon ἀλλ᾽ codd 7 τις < Wa 8 μακαριζόμενος + ἐνταῦθα ἀνὴρ Wa 10 δήπω] A οὐδήπου P ἠδή πω Ca εἰ δή πω Wa ἤδη που Cb | μακάριος] μακαριστὴς Wa | τὸ] τῶ Ca αὐτῷ ἕποιτο] αὐτῷ ἐποιεῖτο C 11 δὲ] καὶ Wa | λέλεκται] κέκληται Cb 12 ἐπάναγκες] ἐπάναγκαις Wa | ἀλλ᾽ ἐθελοντὴς] ἀλλὰ θελοντὶς A | ἐθελοντὴς] ἐθελοντὶς Ca 13 σὺν πάσῃ] συμπάση Ca ἐν πάσῃ Wa

15

Ps 111,1bc – Ps 111,2a–3b  111

5

10

15

20

25

Εἰ μὲν προχείρως τις καὶ ἰουδαϊκῶς ἐθέλοι τὸ σπέρμα ἐκλαβεῖν τοῦ μακαριζομένου, ἀσύστατος γένοιτ᾽ ἂν αὐτῷ ὁ λόγος· μυρίων γὰρ ἁγίων καὶ θεοφιλῶν ἀνδρῶν καὶ προφητῶν οὐκ ἐφάνη δυνατὸν ἐν τῇ γῇ τὸ σπέρμα· οὐ γάρ τις δύναται δεῖξαι φέρε τοῦ Μελχισεδὲκ ἢ τοῦ Ἰησοῦ τοῦ Ναυὶ ἢ τοῦ Ἠλία ἢ τοῦ Ἱερεμία ἢ τῶν λοιπῶν προφητῶν σπέρμα, τουτέστιν υἱοὺς καὶ διαδοχὰς υἱῶν καὶ σπέρμα δυνατὸν ἐν τῇ γῇ γεγενημένον. κατὰ δὲ διάνοιαν νοήσεις τοῦ λόγου τὸ ἀποτέλεσμα ἐπιστήσας ἑκάστῳ τῶν ἀποστόλων, ὧν τὸ λογικὸν σπέρμα, ὅσης μετέσχε δυνάμεως καταβληθὲν ὥσπερ εἰς χώρας εὐγείους καὶ καρποφόρους τὰς τῶν ἀνθρώπων ψυχάς, οὐκ ἔστιν εἰπεῖν, οἷον Παῦλος ὁ ἀπόστολος ἀπὸ Ἱερουσαλὴμ μέχρι τοῦ Ἰλλυρικοῦ συστησάμενος τῷ θεῷ μυριάνδρους ἐκκλησίας δυνατὸν ἐκτήσατο ἐν τῇ γῇ τὸ σπέρμα. ὁμοίως δὲ καὶ τῶν λοιπῶν μαθητῶν ἕκαστος. καὶ τὰ προφητικὰ δὲ σπέρματα ἐν ταῖς θεοπνεύστοις αὐτῶν γραφαῖς καταβεβλημένα, εἰσέτι καὶ νῦν ἐνεργοῦντα καθ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης δυνατὰ γέγονεν ἐν τῇ γῇ. Τοῦτο δὲ τὸ σπέρμα τῶν ἁγίων σὺν αὐτοῖς τοῖς τὰ τοιαῦτα κατασπείρουσιν εὐλογεῖται οὐκ ἐν τῇ τυχούσῃ γενεᾷ, ἀλλ᾽ ἐν τῇ τῶν εὐθείων, ὧν μνήμην ἐποιήσατο καὶ ὁ πρὸ τούτου ψαλμὸς λέγων· ἐξομολογήσομαί σοι, κύριε, ἐν ὅλῃ καρδίᾳ μου ἐν βουλῇ εὐθείων. Ὅπως δὲ τοῦ φοβουμένου τὸν κύριον δόξα καὶ πλοῦτός ἐστιν ἐν τῷ οἴκῳ, νοήσεις ἀκούσας Παύλου λέγοντος· ὡς πτωχοὶ πολλοὺς δὲ πλουτίζοντες καὶ ὡς μηδὲν ἔχοντες καὶ πάντα κατέχοντες. τίς δ᾽ ἂν γένοιτο πλουσιώτερος τοῦ κληρονόμου θεοῦ, συγκληρονόμου δὲ Χριστοῦ ἀποφανθέντος; τὸ δὲ μέγεθος τοῦ οἰκείου πλούτου παριστὰς ὁ αὐτὸς ἀπόστολος ἔλεγεν· εἴτε κόσμος εἴτε ζωὴ εἴτε ἐνεστῶτα εἴτε μέλλοντα, πάντα ἡμῶν, ἡμεῖς δὲ Χριστοῦ, Χριστὸς δὲ θεοῦ. Τοῦ δ᾽ οὕτως μακαριζομένου ἡ δικαιοσύνη οὐκ εἰς τὸν παρόντα μόνον αἰῶνα διαμένει, ἀλλὰ καὶ εἰς τὸν μέλλοντα. διὸ λέλεκται· καὶ ἡ δικαιοσύνη αὐτοῦ μένει εἰς 1–3 Εἰ…σπέρμα] vgl. Nd 117r εἰ μὲν…τέκνα: anonym; vgl. Ne 419r: anonym; vgl. Nh 512v: anonym 1–9 Εἰ…εἰπεῖν] Wa 178r: Eusebius 1–11 Εἰ…ἕκαστος] Ca 365v: Didymus; Cb 347v: Didymus 1–112,5 Εἰ…κατορθοῦντες] A 191rv: Eusebius; P 174v–175r: Eusebius; V 282v: Eusebius; PG 39 (1544 D10–1545 B5.15–C6) 14–15 Τοῦτο…εὐθείων] Ca 365v: καὶ μετ᾽ ὀλίγα Ca 347v: καὶ μετ᾽ ὀλίγα 14–112,1 Τοῦτο…αἰῶνος] vgl. AS III 504,17–34 19–21 νοήσεις… ἀποφανθέντος] Ca 365v: Didymus; Cb 347v: Didymus 20–21 τίς…ἀποφανθέντος] vgl. Nd 117r: anonym; vgl. Ne 419v: anonym; Nh 513r: anonym 16–17 ἐξομολογήσομαί…εὐθείων] Ps 110,1bc 18 τοῦ…κύριον] vgl. Ps 111,1b 19–20 ὡς1 … κατέχοντες] II Kor 6,10 20–21 τοῦ…Χριστοῦ] vgl. Rom 8,17 22–23 εἴτε1 …θεοῦ] vgl. I Kor 3,22–23 1 τὸ < Cb 3 ἐφάνη] ἐμφανῆ AP1 ἐμφανεῖ P2 | δυνατὸν < Cb | γῇ + ἔσται AP | φέρε] φέρει A φέρειν P 4 Ναυὶ] ναυῆ AP | ἢ3] καὶ AP 5 δυνατὸν] δυνατῶν Cb 6 τὸ < Wa 10 δυνατὸν…σπέρμα] δυνατὸν ἐν τῇ γῇ ἐκτήσατο τὸ (< Cb) σπέρμα ~ C 15 εὐθείων] εὐθέων Cb 19 νοήσεις] τοῦτον νοήσεις C 20–21 κληρονόμου + τοῦ P + μὲν N 21 ἀποφανθέντος] ἀποφανέντος Ne

112  Kommentar zu Psalm 111

τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος. νοήσεις δὲ καὶ τοῦτο ἐπιστήσας, ὅτι ἐξ ἔργων νόμου οὐ δικαιωθήσεται πᾶσα σὰρξ ἐνώπιον τοῦ θεοῦ κατὰ τὸν ἀπόστολον, ἀλλ᾽ ὁ ποιήσας αὐτὰ ζήσεται ἐν αὐτοῖς. ἐκ δὲ ἀκοῆς πίστεως πρῶτος μὲν ἐπίστευσεν Ἀβραὰμ τῷ θεῷ καὶ ἐλογίσθη αὐτῷ εἰς δικαιοσύνην, ἔπειτα δὲ καὶ οἱ ὁμοίως αὐτῷ τὸ τοῦ Χριστοῦ εὐαγγέλιον διὰ πίστεως κατορθοῦντες. 5

3 Ps 111,5ab

Χρηστὸς ἀνὴρ ὁ οἰκτίρων καὶ κιχρῶν οἰκονομήσει τοὺς λόγους αὐτοῦ ἐν κρίσει. Ὁ μακαριζόμενος τὸ οἰκεῖον φῶς οὐ διαλείπει ἐξανατέλλων οὐ πᾶσιν, ἀλλὰ τοῖς εὐθέσι τὴν διδασκαλίαν αὐτοῦ, καὶ τὸ τῆς γνώσεως φῶς ἔνδον ἐν τῇ τῶν εὐθείων γενεᾷ παρέχων καὶ τοὺς εὐθεῖς φωτίζων. ὁ αὐτὸς δὲ οὗτος ἅτε σπέρματα ἀγαθὰ 10 κεκτημένος, ἀλλὰ καὶ πλοῦτον πολὺν καὶ δόξαν ἔχων ἐν τῷ ἑαυτοῦ οἴκῳ οὐκ ἀποκλείει τὰ ἑαυτοῦ σπλάγχνα, ἀλλὰ μεταδίδωσι τῶν ὑπαρχόντων τοῖς δεομένοις καὶ οἰκονομῶν τοὺς λόγους αὐτοῦ ἐν κρίσει διὰ τὸ φυλάττειν ἐντολὴν τὴν λέγουσαν· τίς ἄρα πιστὸς καὶ φρόνιμος οἰκονόμος, ὃς ἐν καιρῷ δώσει τὸ σιτομέτριον τοῖς συνδούλοις; οὐ γὰρ ἀκρίτως, φησίν, οὐδὲ τοῖς τυχοῦσιν οὐδὲ ἀκαίρως, ὅτε μὴ χρή, 15 ἀλλ᾽ ἐν κρίσει τοὺς ἑαυτοῦ λόγους οἰκονομήσει οἰκτείρων καὶ κιχρῶν καὶ μεταδιδοὺς τοῖς δεομένοις αὐτῶν.

1–5 νοήσεις…κατορθοῦντες] Ca 365v: Didymus; Cb 347v: Didymus 8–10 Ὁ…φωτίζων] Ca 365v: Eusebius; Cb 347v: Eusebius 8–17 Ὁ…αὐτῶν] A 192v–193r: anonym; P 175v: anonym; Wa 178r: anonym, ἄλλος in der Zeile; vgl. PG 23 (1348 A2–11) 11–12 οὐκ…δεομένοις] Ca 366r: Eusebius; Cb 348r: Eusebius 13–15 διὰ…συνδούλοις] Ca 366r: Eusebius; Cb 348r: Eusebius 1–2 ἐξ…ἐνώπιον] Rom 3,20 2–3 ἀλλ᾽…αὐτοῖς] vgl. Lev 18,5; Rom 10,5; Gal 3,12 3 ἐκ… πίστεως] vgl. Gal 3,2.5 3–4 ἐπίστευσεν…δικαιοσύνην] Gen 15,6; vgl. Gal 3,6 und öfter 5 διὰ πίστεως] vgl. Gal 2,16 und öfter 8–11 Ὁ…οἴκῳ] vgl. Ps 111,1–4 14–15 τίς…συνδούλοις] vgl. Mt 24,45.49; Lk 12,42 8 τὸ…διαλείπει < Wa 8–9 πᾶσιν…αὐτοῦ] πᾶσιν τὴν διδασκαλίαν δὲ τοῖς εὐθέσι αὐτοῦ C 9 τὸ] τῷ Wa | εὐθείων] εὐθέων Cb 10 σπέρματα ἀγαθὰ] σπέρματου (sic) ἀγαθοῦ Wa 11 ἀλλὰ καὶ] ἅτε Wa | ἑαυτοῦ οἴκῳ] οἴκῳ αὐτοῦ Wa 14 ἄρα + ὁ Wa | πιστὸς + δοῦλος Wa 14–15 τοῖς συνδούλοις P (aus τοῖς δούλοις) Wa vgl. Mt 24,49 τοῖς δούλοις A

Ps 111,2a–3b – Ps 111,7b–8b  113

4 Ὅτι εἰς τὸν αἰῶνα οὐ σαλευθήσεται, εἰς μνημόσυνον αἰώνιον ἔσται δίκαιος. ἀπὸ ἀκοῆς πονηρᾶς οὐ φοβηθήσεται.

Ps 111,6a–7a

Ὁ τοιοῦτος, φησί, καὶ τοιαῦτα πράττων οὔποτε πεσεῖται οὐδὲ σαλευθήσεται 〈ἐκ〉 τῆς ἐπὶ τὴν πέτραν στάσεως λέξων ἂν καὶ αὐτός· ἔστησεν ἐπὶ πέτραν τοὺς πόδας μου· κἂν γὰρ πνεύσωσιν ἐν καιροῖς πειρασμῶν καὶ διωγμῶν κατ᾽ αὐτοῦ οἱ ἄνεμοι καὶ οἱ ποταμοὶ προσρήξωσι, κἂν λάβρος ὑετὸς κατέλθοι, οὐ σαλευθήσεται ἑστηκὼς καὶ τετελειωμένος ἐπὶ τὴν πέτραν. καὶ ἅτε τοιοῦτος ὢν εἰς μνημόσυνον αἰώνιον ἔσται δίκαιος, ἀνθ᾽ οὗ ὁ μὲν Ἀκύλας ἐποίησεν· »εἰς μνημόσυνον αἰῶνος ἔσται δίκαιος«, ὁ 10 δὲ Σύμμαχος· »εἰς μνήμην τὴν αἰωνίαν ἔσται δίκαιος«. Καὶ πάλιν ἅτε μὴ σαλευόμενος ἀπὸ ἀκοῆς πονηρᾶς οὐ φοβηθήσεται· οὔτε γὰρ ἀπειλὰς ἀρχόντων πτήξει οὔτε τῶν θορυβεῖν καὶ ταράττειν αὐτὸν πειρωμένων ἐν καιροῖς περιστατικοῖς. καὶ ἄλλως δὲ οὐδ᾽ ἐκ λόγων ψευδῶν ἐπαγγελλομένων μὲν ἀλήθειαν, ἐπαιρομένων δὲ κατὰ τῆς γνώσεως τοῦ θεοῦ πείσεταί τι δεινὸν ἅτε δὴ 15 τεθεμελιωμένος ἐπὶ τὴν πέτραν καὶ μηδενὸς αὐτὸν χωρίζοντος ἀπὸ τῆς ἀγάπης τοῦ θεοῦ τῆς ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ. τὴν δὲ αἰτίαν τοῦ μὴ φοβεῖσθαι αὐτὸν τὴν πονηρὰν ἀκοὴν παραχρῆμα ἐπήγαγεν εἰπών· 5

5

20

Ἑτοίμη ἡ καρδία αὐτοῦ ἐλπίζειν ἐπὶ κύριον. ἐστήρικται ἡ καρδία αὐτοῦ, οὐ μὴ φοβηθῇ, ἕως οὗ ἐπίδῃ ἐπὶ τοὺς ἐχθροὺς αὐτοῦ.

Ps 111,7b–8b

4–5 Ὁ…στάσεως] Ca 366r: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) Cb 348r: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) vgl. Nd 118r: anonym; vgl. Ne 422r: anonym; vgl. Nh 513v: Theodoret fortgesetzt 4–17 Ὁ…εἰπών] A 193rv: Eusebius; P 176r: Eusebius; vgl. PG 23 (1348 B1–5) AS III 505,4–27 11–13 οὔτε… περιστατικοῖς] Ca 366r: Eusebius; Cb 348r: Eusebius 13–16 οὐδ᾽…Ἰησοῦ] Ca 366r: Eusebius; Cb 348r: Eusebius 5 ἔστησεν…μου] Ps 39,3c 8 ἐπὶ…πέτραν] vgl. Ps 39,3c 10 εἰς…δίκαιος] Ps 111,6b Σ 15 ἐπὶ…πέτραν] vgl. Ps 39,3c

9 εἰς…δίκαιος2] Ps 111,6b Ἀ

4 ἐκ] erwägt Hammerstaedt 8 καὶ AP1 (?) < P2 18 ἐπὶ κύριον] < A

114  Kommentar zu Psalm 111

Διὰ ταῦτα, φησίν, οὐ σαλευθήσεται, ἀλλ᾽ οὐδὲ ἀπὸ ἀκοῆς πονηρᾶς φοβηθήσεται, ἐπειδὴ ἑτοίμη ἡ καρδία αὐτοῦ ἐλπίζειν ἐπὶ κύριον, ἀνθ᾽ οὗ ὁ Σύμμαχος ἐποίησεν· »ἑδραία ἡ καρδία αὐτοῦ ἀμέριμνος ἐν κυρίῳ«.

6 Ps 111,9a–c

Ἐσκόρπισεν, ἔδωκεν τοῖς πένησιν. ἡ δικαιοσύνη αὐτοῦ μένει εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος, τὸ κέρας αὐτοῦ ὑψωθήσεται ἐν δόξῃ.

5

Τὴν δικαιοσύνην τοῦ μακαριζομένου μὴ σβέννυσθαί φησι μηδὲ ἄχρι τοῦ παρόντος ἵστασθαι, ἀλλὰ καὶ παρεκτείνεσθαι καὶ εἰς τὸν μέλλοντα αἰῶνα, ἐν ᾧ αἰῶνι τὸ κέρας αὐτοῦ ὑψωθήσεται ἐν δόξῃ, τουτέστιν ἡ βασιλεία, ἧς καταξιωθήσεται τυχὼν τῶν σωτηρίων ἐπαγγελιῶν· σύνηθες γὰρ τῇ γραφῇ τὴν βασιλείαν κέρας ὀνομάζειν. 10

7 Ps 111,10a–c

Ἁμαρτωλὸς ὄψεται καὶ ὀργισθήσεται, τοὺς ὀδόντας αὐτοῦ βρύξει καὶ τακήσεται. ἐπιθυμία ἁμαρτωλῶν ἀπολεῖται. Ἐπειδὴ περὶ τῶν διὰ πίστεως τελειουμένων ὁ πᾶς λόγος καὶ περὶ τοῦ ἐξ ἐθνῶν λαοῦ τοῦ κατὰ τὴν θείαν διδασκαλίαν θεοσεβοῦντος εἴρηται, ἀκολούθως μνημονεύει καὶ 15 τῶν ἐκ περιτομῆς διαπριομένων ἐπὶ τῇ προκοπῇ τῶν ἐξ ἐθνῶν. διὸ λέλεκται· ἁμαρτωλὸς ὄψεται καὶ ὀργισθήσεται, ἀνθ᾽ οὗ ὁ μὲν Σύμμαχος ἐποιήσε· »παράνομος ὄψεται καὶ ὀργισθήσεται. τοὺς ὀδόντας αὐτοῦ πρίων ἐκτακήσεται«, ὡς τοῦ παρανόμου εἰληφότος μὲν νόμον, παραβεβηκότος δὲ αὐτόν. τοιοῦτος δὲ πᾶς ὁ ἐκ περιτομῆς, ὃς ἐπὶ τῇ ἡμετέρᾳ σωτηρίᾳ τοὺς ὀδόντας αὐτοῦ βρύχει, ἀλλὰ καὶ οἱ τῶν ἐθνῶν 20 1–3 Διὰ…κυρίῳ] A 193v: anonym; Ca 366r: Eusebius; Cb 348r: Eusebius; PG 23 (1348 B14–C3) 7–10 Τὴν…ὀνομάζειν] A 194r: Eusebius; P 176v: Apolinarius 14–115,3 Ἐπειδὴ… ἀπολλυμένης] A 194v–195r: Eusebius; P 177r: Eusebius; Ca 366v: Eusebius; Cb 348v: Eusebius; PG 23 (1348 C12–D12) 16 τῶν1 …ἐθνῶν] vgl. Nd 119r καὶ τὸν…ἐθνῶν: Chrysostomus fortgesetzt; vgl. Ne 426r: anonym; vgl. Nh 514v–515r: Chrysostomus fortgesetzt 17–115,3 παράνομος…ἀπολλυμένης] AS III 505,34–506,3 1 οὐ σαλευθήσεται] Ps 111,6a | ἀπὸ…φοβηθήσεται] Ps 111,7a 3 ἑδραία…κυρίῳ] Ps 111,7b Σ 16 διαπριομένων] vgl. Act 7,54 17–18 παράνομος…ἐκτακήσεται] Ps 111,10ab Σ 1 πονηρᾶς + οὐ Ca 3 ἑδραία] ἑδραῖαν A | ἀμέριμνος] ἀμερίμνως Ca 14 περὶ1 < C

Ps 111,7b–8b – Ps 111,10a–c  115

ἄπιστοι ταὐτὸν πάσχουσιν ἐπὶ τῇ προκοπῇ τῶν ἐξ αὐτῶν μεταβεβηκότων ἐπὶ τὴν κατὰ θεὸν πολιτείαν. πλὴν ἀμφότερα τὰ τάγματα διαπριόμενα κατὰ τῶν ἐν Χριστῷ τελειουμένων ἐκτακήσεται τῆς ἐπιθυμίας αὐτῶν ἀπολλυμένης.

8

5

Ἡ ἐπὶ τοῖς προσκαίροις ἀγαθοῖς ἐπιθυμία αὐτῶν σβεσθήσεται, ἐπειδήπερ πᾶσα σὰρξ χόρτος καὶ πᾶσα δόξα αὐτῆς ὡς ἄνθος χόρτου. ἀπολεῖται γοῦν αὐτῶν καὶ τὰ χρήματα καὶ ὁ πλοῦτος καὶ ἡ ἡδονὴ καὶ πᾶσα ἡ τῶν προσκαίρων ἐπιθυμία.

4–6 Ἡ…ἐπιθυμία] A 195r: anonym; ἢ ἄλλως in der Zeile; P 177r: anonym; Ca 366v: ἄλλως Cb 348v: ἄλλως Wa 178v: Eusebius, καὶ ἄλλος in der Zeile; AS III 506,3–9 2 διαπριόμενα] vgl. Act 7,54 4–5 πᾶσα…χόρτου] vgl. Jes 40,6 4 Ἡ < C vor ἐπιθυμία Wa | αὐτῶν] τῶν ἀμαρτωλῶν Wa 5 χόρτου] χόρτος Wa | καὶ2 < Cb 6 πᾶσα ἡ] ~ Cb

Psalm 112 〈ριβʹ Νέου λαοῦ κλῆσις〉 1 Ps 112,1bc

Αἰνεῖτε, παῖδες, κύριον, αἰνεῖτε τὸ ὄνομα κυρίου. Πάντα τὸν διὰ τὸ φοβεῖσθαι τὸν κύριον μακάριον γεγενημένον ἄνδρα ὑποτυπωσάμενος ὁ λόγος ἐν τῷ πρὸ τούτου ψαλμῷ τόν τε βίον τῶν τοιούτων καὶ τὴν κατὰ θεὸν πολιτείαν καὶ τὸ ἐπὶ τούτοις παρὰ θεῷ τέλος ὑπογράψας ἐν τῷ προκειμένῳ τίνες 5 ποτὲ εἰσὶν οὗτοι καὶ τίνων τυγχάνουσι παραπλήσιοι διδάσκει παῖδας αὐτοὺς καλῶν διὰ τὸ νεαρὸν καὶ ἀρτιγενὲς τῆς κατὰ ψυχὴν ἡλικίας καὶ τούτους ἐπὶ τὸν αἶνον καλεῖ τοῦ θεοῦ. διὸ ἀντὶ τοῦ παῖδες ὁ Ἀκύλας καὶ ὁ Σύμμαχος »δούλους« ὠνόμασαν φήσαντες· »ὑμνεῖτε, δοῦλοι, κύριον, ὑμνεῖτε τὸ ὄνομα κυρίου«· δούλων γὰρ οὐδὲν διενηνόχασιν οἱ παῖδες φόβῳ δουλείας παιδαγωγούμενοι. διὸ καὶ ὁ πρὸ τούτου 10 ψαλμὸς φοβουμένους αὐτοὺς τὸν κύριον ἐκάλει.

2 Ps 112,2a–4b

Εἴη τὸ ὄνομα κυρίου εὐλογημένον ἀπὸ τοῦ νῦν καὶ ἕως τοῦ αἰῶνος. ἀπὸ ἀνατολῶν ἡλίου μέχρι δυσμῶν αἰνεῖτε τὸ ὄνομα κυρίου. ὑψηλὸς ἐπὶ πάντα τὰ ἔθνη ὁ κύριος, ἐπὶ τοὺς οὐρανοὺς ἡ δόξα αὐτοῦ.

3–11 Πάντα…ἐκάλει] A 195r: Eusebius; P 177v: Eusebius; Ca 367r: Eusebius; Cb 349r: Eusebius; vgl. V 283v–284r: anonym; PG 23 (1349 A4–B2) 5–11 τίνες…ἐκάλει] vgl. AS III 232,20–233,1 6–10 διδάσκει…παιδαγωγούμενοι] vgl. Nd 119rv οὓς καὶ…κύριον: anonym; vgl. Ne 426r: Eusebius fortgesetzt; vgl. Nh 515r: Eusebius; oder Theodoret fortgesetzt 3 φοβεῖσθαι…ἄνδρα] vgl. Ps 111,1b 9 ὑμνεῖτε1 …κυρίου] Ps 112,1bc Ἀ Σ 10 φόβῳ δουλείας] vgl. Rom 8,15 11 φοβουμένους…κύριον] vgl. Ps 111,1b 3 τὸν2 < Ca 4 ψαλμῷ C < APV 6 τίνων] τίνι Cb 8 διὸ < C | ὁ2 < Cb 10–11 διὸ…ἐκάλει < C

15

Ps 112,1bc – Ps 112,2a–4b  117

5

10

15

20

25

Ὡς ἀγνοοῦσι τοῖς παισίν, ὅπως χρὴ τὸν κύριον ὑμνεῖν, τὸ προφητικὸν πνεῦμα δίκην παιδαγωγοῦ καὶ διδασκάλου τὰς φωνὰς αὐτὰς παραδίδωσι τοῦ ὕμνου διδάσκων συνυπηχεῖν αὐτῷ καὶ συνυπακούειν καὶ αὐτὸν δὴ τοῦτον λέγειν τὸν ὕμνον ἀρχόμενον ἀπὸ τοῦ· εἴη τὸ ὄνομα κυρίου εὐλογημένον ἀπὸ τοῦ νῦν καὶ ἕως τοῦ αἰῶνος. εὐχὴ δὲ αὕτη ἐστὶν ὑπὲρ ἡμῶν αὐτῶν τῶν παίδων ἀναπεμπομένη, ὡς ἂν διαμένῃ ἡμῖν τὸ τοῦ κυρίου ὄνομα εἰς τὸ διηνεκὲς μὴ φεῦγον ἡμᾶς, ἀλλ᾽ ἀναπαυόμενον τῷ ἡμετέρῳ βίῳ καὶ εὐλογούμενον ἡμῖν καὶ παραμένον τῇ ἡμετέρᾳ ψυχῇ ἔν τε τῷ παρόντι αἰῶνι καὶ ἐν τῷ μέλλοντι· ἐπὶ γὰρ τῶν οὐκ ἀξίως τοῦ θεοῦ βιούντων βλασφημεῖται τὸ ὄνομα αὐτοῦ, ὥστε λέγεσθαι πρὸς αὐτούς· δι᾽ ὑμᾶς τὸ ὄνομα τοῦ θεοῦ βλασφημεῖται ἐν τοῖς ἔθνεσι. Τοιοῦτοι δὲ ἦσαν οἱ ἐκ περιτομῆς, πρὸς οὓς ἐλέγετο· οὐκ ἔστι μου θέλημα ἐν ὑμῖν, λέγει κύριος παντοκράτωρ, καὶ θυσίας οὐ προσδέξομαι ἐκ τῶν χειρῶν ὑμῶν, διότι ἀπὸ ἀνατολῶν ἡλίου μέχρι δυσμῶν δεδόξασται τὸ ὄνομά μου ἐν τοῖς ἔθνεσι, καὶ ἐν παντὶ τόπῳ θυμίαμα προσάγεται τῷ ὀνόματί μου καὶ θυσία καθαρά, διότι μέγα τὸ ὄνομα μου ἐν τοῖς ἔθνεσιν. ὑμεῖς δὲ ὡς βεβηλοῦτε αὐτό. ἀλλ᾽ ἐκεῖνοι μὲν ἐβεβήλουν, ἐνταῦθα δὲ οἱ παῖδες διδάσκονται αὐτὰ δὴ ταῦτα διὰ τοῦ προφήτου λελεγμένα εἰς τὸν ὕμνον παραλαμβάνειν καὶ λέγειν· ἀπὸ ἀνατολῶν ἡλίου μέχρι δυσμῶν αἰνεῖται τὸ ὄνομα κυρίου. ὑψηλὸς ἐπὶ πάντα τὰ ἔθνη ὁ κύριος. καὶ πότε τέλους ἔτυχεν ὁ λόγος ἀλλ᾽ ἢ μετὰ τὴν ἐπιφάνειαν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ; Πρὸ γοῦν ταύτης ἐν τῇ Ἰουδαίᾳ μόνῃ ἐλέγετο γνωστὸς εἶναι ὁ θεὸς καὶ ἐν μόνῳ τῷ Ἰσραὴλ τῶν ἔξω τῆς Ἰουδαίας ἐθνῶν δαίμοσι καταδεδουλωμένων καὶ πνεύμασιν ἀκαθάρτοις καὶ τοῖς τῆς εἰδωλολατρείας τοῦ ὀνόματος κυρίου μηδὲ εἰς ἔννοιαν αὐτοῖς ἥκοντος. ὅτε γε μὴν ἐπιφανεὶς αὐτὸς ὁ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς τοὺς αὐτοῦ μαθητὰς ἐπὶ πάντα διεπέμψατο τὰ ἔθνη, τηνικαῦτα πληροῦται ὁ διὰ τῶν 1–2 Ὡς…παραδίδωσι] Ca 367r: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius); Cb 349r: τοῦ αὐτοῦ (= Eusebius) 1–7 Ὡς…βίῳ] PG 23 (1349 B3–9) 1–118,4 Ὡς…αὐτοῦ] A 195v–196r: Eusebius; P 178rv: Eusebius; vgl. AS III 506,13–507,4 5–7 εὐχὴ…βίῳ] Ca 367r: Eusebius; Cb 349r: Eusebius 5–8 εὐχὴ…μέλλοντι] Wa 178v: Eusebius; 5–7 ὡς…ψυχῇ] Nd 119v: Eusebius fortgesetzt; Ne 427v: anonym; Nh 515v: Eusebius; oder (ἢ) Theodoret fortgesetzt 18–118,1 καὶ…ὕμνος1] Ca 367r: Eusebius; Cb 349r: Eusebius; PG 23 (1349 B12–C10) 21–25 Πρὸ…ἔθνη] vgl. Nd 119v–120r: Chrysostomus fortgesetzt; vgl. Ne 428r: Chrysostomus fortgesetzt; vgl. Nh 515v: Chrysostomus und Theodoret fortgesetzt 1 παισίν] vgl. Ps 112,1b 9–10 δι᾽…ἔθνεσι] vgl. Rom 2,24; Jes 52,5 Mal 1,10–12 16 παῖδες] vgl. Ps 112,1b

11–15 οὐκ…αὐτό] vgl.

1 παισίν C Montfaucon πᾶσιν AP 5 εὐχὴ…ἐστὶν] εὐχὴ ἐστὶν αὕτη Wa | διαμένῃ AP διαμενεῖ Ca διαμένει oder διαμένοι Cb διαμένοι WaNdNh διαμένει Ne διαμείνῃ Montfaucon 6 ἡμᾶς + μὴ δ᾽ ἀναχωροῦν καὶ καταλιμπάνειν πώποτε N 7 ἡμῖν] ἐν ἡμῖν Nh 15 μέγα] nach ὄνομα P 18 αἰνεῖται] αἰνετὸν P 23 εἰδωλολατρείας + ἀντεχομένοις Cb | ὀνόματος + τοῦ Cb 24 αὐτοῖς < Cb | Ἰησοῦς + ὁ C

118  Kommentar zu Psalm 112

προκειμένων φωνῶν τοῖς παισὶ παραδοθεὶς ὕμνος. καὶ ἐπειδὴ ὁ ἐπιφανεὶς ὕμνος ἡμῖν οὐκ ἐν μορφῇ θεοῦ ἐπεφάνη, ἀλλ᾽ ἑαυτὸν κενώσας καὶ μορφὴν δούλου λαβὼν σχήματί τε εὑρεθεὶς ὡς ἄνθρωπος, εἰκότως διδάσκονται οἱ παῖδες λέγειν· ἐπὶ τοὺς οὐρανοὺς ἡ δόξα αὐτοῦ.

1 παισὶ] vgl. Ps 112,1b 2–3 ἐν…ἄνθρωπος] vgl. Phil 2,6a.7ab.d 1 παισὶ AP πᾶσι Ca Montfaucon (unlesbar Cb) | ὁ P2 über der Zeile < AP1

Psalm 113 〈ριγʹ Νέου λαοῦ διδασκαλία〉 1 Ἐν ἐξόδῳ Ἰσραὴλ ἐξ Αἰγύπτου οἴκου Ἰακὼβ ἐκ λαοῦ βαρβάρου ἐγενήθη Ἰουδαία ἁγίασμα αὐτοῦ, Ἰσραὴλ ἐξουσία αὐτοῦ.

Ps 113,1b–2b

Καὶ διὰ τῆς παραθέσεως τῶν παλαιῶν τὰ διὰ τῆς καινῆς μεγαλουργήματα τοῦ σωτῆρος ἡμῶν δείκνυνται· πάλαι μὲν γὰρ ὅτε διὰ Μωυσέως τὴν ἐξ Αἰγύπτου πορείαν ἐποιήσαντο οἱ ἀπὸ τοῦ προτέρου λαοῦ, βραχύ τι μόριον τῆς γῆς καὶ σφόδρα εὐτελὴς γωνία τῆς ἁπάσης οἰκουμένης Ἰουδαία ἐξείλεκτο τῷ θεῷ καὶ ἔθνος ἓν τὸ Ἰουδαίων. ἐπὶ δὲ τῆς σωτηρίου ἐπιφανείας τῆς χάριτος ἁπλωθείσης καθ᾽ ὅλης τῆς 10 οἰκουμένης ἀπὸ ἀνατολῶν ἡλίου μέχρι δυσμῶν αἰνετὸν τὸ ὄνομα κυρίου καὶ ὑψηλὸς οὐκ ἐπ᾽ ἔθνος ἓν τὸν Ἰσραήλ, ἀλλ᾽ ὑψηλὸς ἐπὶ πάντα τὰ ἔθνη ὁ κύριος γέγονεν. πλὴν εἰ καὶ μείζονα τὰ παρόντα κατορθώματα, οὐκ ἀπόβλητα τὰ πρῶτα. διὸ ἀναγκαίως πρὸς τοῖς ἐν τῇ νέᾳ διαθήκῃ κατορθώμασι καὶ τὰ ἐν τῇ παλαιᾷ τοῖς πᾶσι παραδέδοται, ὡς ἂν καὶ τὰ διὰ Μωυσέως γεγενημένα μεγαλουργήματα συμπαραλάβοι ἐν ταῖς 15 ἐμφερομέναις τοῦ σωτῆρος ἡμῶν πράξεσιν. ἀντὶ δὲ τοῦ ἐκ λαοῦ βαρβάρου ὁ μὲν Ἀκύλας »ἀπὸ λαοῦ ἑτερογλώσσου«, ὁ δὲ Σύμμαχος »ἐκ λαοῦ ἀλλοφώνου« ἐκδεδώκασιν. 5

5–17 Καὶ…ἐκδεδώκασιν] A 197v–198r: Eusebius; P 179v–180r: Eusebius 6–11 πάλαι… γέγονεν] Ca 368r: Eusebius; Cb 350r: Eusebius; Nd 121v: Chrysostomus fortgesetzt; Textausfall in Nh PG 23 (1353 B15–C8) 15–17 ἀντὶ…ἐκδεδώκασιν] Ca 368r: Eusebius; Cb 350r: Eusebius; PG 23 (1353 B11–13) 10–11 ἀπὸ…γέγονεν] vgl. Ps 112,3a–4a ἀλλοφώνου] Ps 113,1c Σ

16 ἀπὸ…ἑτερογλώσσου] Ps 113,1c Ἀ | ἐκ…

6 δείκνυνται P2 < AP1 | πάλαι…γὰρ] ἀλλὰ πάλαι μὲν Nd | Μωυσέως] C μωσέως ANd μωυσέος P 7 μόριον] μωριῶν Ca 8 τὸ] τῶν Cb 9 ἐπὶ] ἐπεὶ ACa 11 ἓν < APC | ὑψηλὸς < Cb | ὁ…γέγονεν] γέγονεν ὁ κύριος ~ CaNd 14 Μωυσέως] μωυσέος P 16–17 ἐκδεδώκασιν] ἐκδέδωκεν Cb

120  Kommentar zu Psalm 113

2 Ps 113,3a–6b

Ἡ θάλασσα εἶδε καὶ ἔφυγεν, ὁ Ἰορδάνης ἐστράφη εἰς τὰ ὀπίσω. τὰ ὄρη ἐσκίρτησαν ὡσεὶ κριοὶ καὶ οἱ βουνοὶ ὡς ἀρνία προβάτων. τί σοί ἐστιν, θάλασσα, ὅτι ἔφυγες, καὶ σοί, Ἰορδάνη, ὅτι ἀνεχώρησας εἰς τὰ ὀπίσω; τὰ ὄρη, ὅτι ἐσκιρτήσατε ὡσεὶ κριοί, καὶ οἱ βουνοί, ὡς ἀρνία προβάτων; Ἔοικε σημαίνειν ὁ λόγος μετέχειν τινὸς αἰσθητικῆς καὶ ἀντιληπτικῆς τοῦ θεοῦ δυνάμεως πᾶσαν τὴν κτίσιν, ὡς καὶ αὐτὰ τὰ νομιζόμενα ἡμῖν ἄψυχα ὄρη καὶ τοὺς βουνοὺς μὴ ἀνεπαίσθητα γεγονέναι τῆς ἐπιβάσεως τοῦ θεοῦ τῆς ἐν αὐτῷ γενομένης κατὰ τὸν καιρὸν τῆς ἐξ Αἰγύπτου πορείας· ἡ μὲν γὰρ Μωυσέως γραφὴ διδάσκει λέγουσα· κύριος ἐκ Σινᾷ ὤφθῃ καὶ ἐπέφανεν ἐξ ὄρους Χωρὴβ καὶ ἄγγελοι μετ᾽ αὐτοῦ. καὶ ἀνέβη, φησίν, Μωυσῆς εἰς τὸ ὄρος καὶ εἶδε τὰ ἴχνη, ἔνθα εἱστήκεσαν οἱ πόδες αὐτοῦ. καὶ ὡς ὅλοις τεσσαράκοντα ἔτεσι τοῦ λαοῦ κυκλοῦντος τὴν ἔρημον συνῆν αὐτοῖς τὸ θεῖον ἐπιβαῖνον τοῖς ὄρεσι καὶ τοῖς βουνοῖς. ὁ δὲ παρὼν λόγος προστίθησι τῇ ἱστορίᾳ διδάσκων, ὅτι χαίροντα τὰ ὄρη τῇ εἰς αὐτὰ ἐπιβάσει τοῦ θεοῦ κριῶν δίκην ἐσκίρτων καὶ ὠρχοῦντο δι᾽ ὑπερβολὴν χαρᾶς. τὸ δ᾽ αὐτὸ ἔπασχον καὶ οἱ βουνοὶ ὡς ἀρνία σκιρτῶντες καὶ δυνάμει φθεγγόμενοι καὶ ἀνθρωπίνῃ φωνῇ λαλοῦντες, ὡς, εἰ καθ᾽ ὑπόθεσίν τις εἴρετο τὰ ὄρη καὶ τοὺς βουνοὺς τὴν αἰτίαν τῆς τοσαύτης εὐφροσύνης, μὴ ἀποκνῆσαι μὴ μόνον τὰ ὄρη καὶ τοὺς βουνούς, ἀλλὰ καὶ αὐτὴν τὴν φυγοῦσαν θάλασσαν καὶ τὸν ἀναστραφέντα εἰς τὰ ὀπίσω Ἰορδάνην εἰπεῖν, ὅτι δὴ ταῦτα πεπόνθασιν ἀπὸ προσώπου τοῦ τῶν ὅλων δεσπότου. καὶ πῶς γὰρ οὐκ ἔμελλε τοῦ τὰ πάντα κτίσαντος καὶ τοῦ τῶν ὅλων κυρίου ἐπιβαίνοντος αὐτοῖς; φεύγει μὲν ἡ θάλασσα ἅτε δὴ ἔχουσα ἐν αὐτῇ φωλεύοντα τὸν προδηλωθέντα δράκοντα, ἐντρέπεται ὁ Ἰορδάνης καὶ ἀναχωρεῖ εἰς τοὐπίσω δίοδόν τε ἀβλαβῆ παρέχει τῇ τοῦ θεοῦ κιβωτῷ. τὰ δὲ ὄρη καὶ οἱ βουνοὶ καταξιωθέντα τῶν βημάτων 9–12 Ἔοικε…πορείας] Wa 179r: Eusebius 9–18 Ἔοικε…χαρᾶς] vgl. V 285r: Eusebius 9–23 Ἔοικε…δεσπότου] AS III 508,5–33; vgl. AS III 233,22–35 9–121,2 Ἔοικε…ἀγάλλεται] A 198v–199r: Eusebius; P 180rv: Eusebius 13 κύριος…αὐτοῦ] vgl. Dtn 33,2a–d 14 καὶ1 …ὄρος] vgl. Ex 19,3; 24,18; 34,4 14–15 εἶδε… αὐτοῦ] vgl. Ex 24,10 15 τεσσαράκοντα ἔτεσι] vgl. Dtn 2,7; 8,4; 29,5 | τοῦ…ἔρημον] vgl. Num 33; Dtn 2,1 23 ἀπὸ προσώπου] Ps 113,7a.b 26 δράκοντα] vgl. Ps 103,26b 9 Ἔοικε + γε Wa 12 Μωυσέως] μωυσέος P 14 εἱστήκεσαν] εἱστήκησαν AP 20 ὡς εἰ] ὡσεὶ AP | εἴρετο] ἤρετο AP 23 δὴ] δεῖ A 26 ἐντρέπεται] ἐντρέπεσθαι A | ἀναχωρεῖ] ἀναχωρεῖν A 27 παρέχει] παρέχειν A παρέχων P

5

10

15

20

25

Ps 113,3a–6b – Ps 113,7a–8b  121

τοῦ θεοῦ καὶ τῆς ἐν αὐτοῖς ἐπὶ σωτηρίᾳ τῶν ἀνθρώπων δοθείσης νομοθεσίας σκιρτᾶ καὶ ἀγάλλεται.

3

5

Ἀπὸ προσώπου κυρίου ἐσαλεύθη ἡ γῆ, ἀπὸ προσώπου τοῦ θεοῦ Ἰακώβ τοῦ στρέψαντος τὴν πέτραν εἰς λίμνας ὑδάτων καὶ τὴν ἀκρότομον εἰς πηγὰς ὑδάτων.

Δοκεῖ μοι πάλιν ἐντεῦθεν ὁ λόγος τὴν προφητείαν ποιεῖσθαι τῆς τῶν ἐθνῶν ἁπάντων κλήσεως· πάλαι μὲν γάρ, φησίν, κατὰ τὴν ἐξ Αἰγύπτου πορείαν ἡ Ἰουδαῖα μόνη γέγονεν ἁγίασμα τοῦ θεοῦ καὶ μόνος Ἰσραὴλ ὑπὸ τὴν ἐξουσίαν αὐτοῦ, καὶ 10 πάλαι μὲν μερική τις γέγονεν αἴσθησις θαλάσσης καὶ ποταμοῦ καὶ βουνῶν καὶ ὀρῶν. νυνὶ δὲ τὸ πᾶν στοιχεῖον τῆς γῆς κινείσθω καὶ σαλευέσθω, μᾶλλον δὲ κατὰ τὸν Ἀκύλαν »ὠδινησάτω«, ὅπως πληρωθῇ τὸ εἰρημένον ὑπὸ Ἡσαΐου τοῦ προφήτου· τίς ἤκουσε τοιαῦτα, καὶ τίς ἑώρακεν οὕτως, εἰ ὤδινε γῆ ἐν μιᾷ ἡμέρᾳ καὶ εἰ ἐτέχθη ἔθνος εἰς ἅπαξ; τῆς γὰρ κλήσεως τῶν ἐθνῶν καὶ τῆς τοῦ θεοῦ χάριτος μελλούσης 15 χεῖσθαι καθ᾽ ὅλης τῆς τῶν ἀνθρώπων οἰκουμένης, ἀνάγκη πᾶσα ἦν τὰ ἐξ αἰῶνος ἱδρυμένα τῶν ἐθνῶν σεβάσματα σάλον καὶ κλόνον παθεῖν καὶ τοὺς ἐν αὐτοῖς δαίμονας φυγεῖν, ἵνα τῷ θεῷ γενηθῇ καθ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης ὁ ἐξ ἐθνῶν λαός. διὸ λέλεκται κατὰ τὸν Ἀκύλαν· »ὠδίνησον γῆ ἀπὸ προσώπου τοῦ θεοῦ Ἰακώβ«, ἢ κατὰ τὸν Θεοδοτίονα· »σαλεύθητι γῆ ἀπὸ προσώπου τοῦ θεοῦ Ἰακώβ«· ὁ γὰρ αὐτὸς θεὸς 20 ὁ διὰ Μωυσέως ἐπὶ τῆς ἐρήμου ποτε μεταβαλὼν τὴν στερέμνιον πέτραν καὶ τὴν ἀκρότομον εἰς λίμνας καὶ πηγὰς ὑδάτων, ὁ αὐτὸς οὗτος καὶ διὰ τῆς νεωστὶ ἐκχυθείσης χάριτος εἰς πάντα τὰ ἔθνη τὰς τῶν ἀνθρώπων ψυχὰς τὰς πάλαι στείρας καὶ ἀγόνους καὶ ἀκάρπους μεταβάλλει εἰς λογικῶν ναμάτων πηγάς, καθ᾽ ἣν πεποίηται

7–17 Δοκεῖ…λαός] Ca 369r: Eusebius; Cb 351r: Eusebius; PG 23 (1353 D3–1356 A7) 7–122,2 Δοκεῖ…αἰώνιον] A 199v: Eusebius; P 180v–181r: Eusebius; vgl. V 285v: Eusebius 15–122,2 ἀνάγκη…αἰώνιον] AS III 509,5–24 8–9 κατὰ…αὐτοῦ] vgl. Ps 113,1b.2ab 10–11 θαλάσσης…ὀρῶν] vgl. Ps 113,3a–6b 12 ὠδινησάτω] Ps 113,7a Ἀ 13–14 τίς1 …ἅπαξ] vgl. Jes 66,8 18 ὠδίνησον…Ἰακώβ] Ps 113,7ab Ἀ 19 σαλεύθητι…Ἰακώβ] Ps 113,7ab Θ 2 σκιρτᾶ auf Rasur P σκιρτᾶν A | ἀγάλλεται auf Rasur P ἀγάλλεσθαι A 8 ἡ