Kleinere Schriften zur Romanischen Philologie [Reprint 2021 ed.] 9783112485781, 9783112485774

138 118 24MB

German Pages 270 [272] Year 1955

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Kleinere Schriften zur Romanischen Philologie [Reprint 2021 ed.]
 9783112485781, 9783112485774

Citation preview

KLEINERB

SCHRIFTEN

ZUR R O M A N I S C H E N

PHILOLOGIE

ERHARD

LOMMATZSCH

KLEINERE SCHRIFTEN ZUR ROMANISCHEN PHILOLOGIE

MIT 7 L I C H T D R U C K T A F E L N

> Le Tiers, en ferant: «Pren ceste aumône de Bourgoigne!» Le Premier, en ferant: «Met en ton sac, porte a ton Dieu!» Le Quart: «. . . Il Ii fault un morsel de tripe: Por ce fait il sy niaise chiere. Çà vilain, ten ta gibeciere! (En ferant) Tien, roinge et ne grumele mie!», Myst. inéd. I, 19—21. Truant, truant... or tiens ceste prune (il lui jette une pierre)!, Myst. Clém. (Abel) 9 9 a . Teneis, allés vous reposer, Et se ad ce voullés opposer, Vous avrés cela et tant moins (Il le frappe). Vous m'envoiés de Bruges a Reins, En Bourbonnois, en Arragon, Or tenés se coup de baston, Villain, deables vous ont sy apporté, ebd. 18b (Bote zum Bauern, der einen falschen Weg angibt). Le fevre: « faras cela sur ton musel! Qui te fait parler devant my?» La femme: «Loudier, me dois tu batre ainsi, Quant c'est pour notre avancement?, Myst. Pass. Arras 15507. Perneta: «Pour Dieus, elle ara cest buffet. Diu vous metet en mal an, damoysella!» Puoc-fila: «Hé! puten, tu m'as rompu la cervélla! Farce des trois commères 64, in Romania X, 540. Vgl. auch: Dist Karahnes (zu Ogier): « Je vous ai retrouvé; A cestui coup vous ai je bien tasté, Mar y arez Sadoine si hurté», Enf. Og. 2773. B e i s p i e l e z u c): B e z e i c h n u n g d e s A n g r i f f s z i e l e s : Hardré apelle, si li commence a dire: •«Sire Hardré, nél lairai nel voz die, Moult voz iert ores celle (diese eure) chiere abaissie; Ancui avrez celle teste tranchie Et celle pance eströee et perde, Amis 1344. 1 Cornent? fait Aucassins. Ene conissiés vos que je vos ai pris? Sire, oie, fait li quens Borgars. Ja Dix ne m'ait, fait Aucassins, se vos ne le m'af ïés se je ne vous faç ja c ele teste voler, Auc. 10, 73. Vasal (ein Ritter zu Claris), . . . quant de moi départirez, Cele teste me laisserez, Claris 8513. Traîtres, anqui conparrés Le bon roy que milieu de son minois, S c a r r o n , V i r g . t r a v . I I [ L i t t r é s. doigt 2 ] ; da aber die stichelwoitë allzu gemeine motten werden, sähe sich Solande genötigt los zu brechen und dem größten ander dem häufen eine handvoll finger auf die nasen zu werfen, P o l . s t o c k f . 286 bei G r i m m , D t s c h . W b . u. h a n d 1). — P a r i s e r S c h l ä c h t e r - A r g o t : i ... re à q. une poignée de viande par la figure ( j e m . e i n e n F a u s t s c h l a g ins G e s i c h t g e b e n ) , V i l l a t t e , Parisismen s . poignée. B e r l i n e r A r g o t : Det mir nich de Hand ausrutscht!, H . M e y e r , Der richtige Berliner, f ü n f t e A u f l . , S. 165. 1 Dieses Beispiel n e b e n a n d e r e n a u c h bei M a t h e w s a. a. O. S. 37.

Deiklische Elemente im Altfranzösischen

17

mourdri aoés. Chelle tieste vous coperay, A ses amis l'en porteray, Sone 5119. Quant il orent Bertain en tel point atornee K'estroit Ii ont la corde en la bouche nöee . . . la mauvaise vielle s'est lez li acoutee, En l'oreille li dist basset a recelee: Se vous criez, fait ele, par la Virge honnoree, Vous arés ja moult tost cele teste coupee, Berte 455. Par icelui Dieu qui ne ment, Se vous ja mais pallez a li, Vous en avrez le vis pali, Voire certes, plus noir que meure; Car des cos, se Dieus me sequeure, Ainz que ne vous ost le musage, Tant vous donrai par ce visage, Qui tant est as musarz plaisanz,Que vous tendrez coie e taisanz (Eheszene), Rose 9287 ( = BartschWiese, Chrest. 78,184). Ce dist li Singes Cointeriaus: Mal dahez ait cil (dieser euer) hateriaus, Se vos ne dites que i a!» Et li Ors respondu li a, Ren. 8771 ( a n g e f ü h r t von A. Tobler in seiner A b h a n d l u n g «Vom Verwünschen», Verm. Beitr. IV, 114). 1 — Eine d r i t t e Möglichkeit affektischer Deixis können wir f ü r die altfranzösische Zeit in den Fällen a n n e h m e n , da ein Sprechender dem Angeredeten gegenüber die Aufrichtigkeit u n d den E r n s t seiner Aussage m i t Eifer b e t e u e r t . E r legt h o h e n W e r t d a r a u f , d a ß seinen W o r t e n Glauben geschenkt werde, so setzt er zur Bek r ä f t i g u n g der W a h r h e i t sich selbst oder wertvolle Glieder seines Leibes zum P f a n d ein; sie mögen gefährdet, sie mögen dem U n t e r g a n g verfallen sein, w e n n sich der Ausspruch als u n w a h r erweisen oder w e n n ein W o r t b r u c h erfolgen sollte. Im psychisch erregten Augenblick aber n e n n t er die von ihm preisgegebenen Glieder nicht n u r mit N a m e n , sondern er zeigt a u c h auf sie mit leidenschaftlich bewegter Gebärde. In dieser Weise lassen sich zahlreiche d e m o n s t r a t i v e B e t e u e r u n g s f o r m e l n des Altfranzösischen interpretieren. Man setzt seinen Leib, seine Seele aufs Spiel u n d d e u t e t dabei wohl auf seine B r u s t : Ains, par cest cors ne par ceste ame, Ne forfis riens a vostre famé, Ren. 635. Par Vame ou li cors me repose, Il sera ensi ke je di, J e u Adam 694. Par l'arme qui en moy repose, Se ne me fust pour honte avoir, Je t'en fëisse bien doloir, Myst. Adrien 1227. Compains, je te jur par ceste ame, Se nul vient ci pour nul mal dire, Mourir le feray a martire; Je te di voir, Myst. inéd. II, 286. Par queste arme, ebd. I, 159. Chascune aulne vous coustera Vingt et quatre solz. — Non fera! Vingt et quatre solz, Saincte Dame! — Il le m'a cousté, par ceste ame! Autant m'en fault se vous l'avez, P a t h e l i n 237 (der Tuchhändler zu P.). Car je vous jure Que je cuidoye, par ceste ame, Qu'il eust eu mon drap, ebd. 981. Ne croiez pas les mesdisans, Mon bon seigneur, car, 1 Angemerkt seien hier die als Drohungen ausgesprochenen Befehle oder Verbote, die dem Angeredeten oder einer dritten Person für den Fall der Zuwiderhandlung schlimme Leibesstrafen verheißen. Auch sie enthalten wohl, wenigstens ursprünglich, ein affektisch-deiktisches Element: Or levrier, après! . . . Ge vos commant desur les testes Que vos le lievre tost praignez, Ou les chiés orendroit perdrez, Mont. Fabl. 6, 104 (ebd. S. 223: Je te commant deseur ta croupe Et deseur ta teste que as, Sache bien que perdue Vas . . .). Dist Auberons: . . . or te veul sor tes iex conmander, Et si très chier con tu as m'amisté, Que tu ne cornes le cor d'ivoire cler, Se tes cors n'est u plaies u navrés, H. Bord. 117. Le cors lor comanda li rois, Seur les euz, ke bien le gardaissent, Dolop. 209. si luy va deffendre qu'elle ne fust sy hardie, sur l'ueil de la teste, que plus elle n'y alast, Latour Landry, S. 128. Alez i tost. . . Et li dites seur son destre oeil Qu'il me viengne rendre reson Por coi . . . Il a mon baron mehaignié, Ren. 30218.

2 L o m m a t z s c h , Romanische Philologie

18

SPRACHE

par ceste ame . . . ebd. 1045 (Le Bergier). Je voy bien à vostre visaige Certes que vous n'estes pas saige. Par ceste pecheresse lasse, Se j'eusse aide, je vous liasse, ebd. 823 (Guillemette zum Drappier). Vgl. a u c h : L'arcevesques respunt: Fei que dei Deu le bel, Ço n'ert, tant cum la vie me bate en cest vessel!, S. T h o m . 999. 1 So wird H a u p t u n d H a a r und Hals u n d Kehle und Mund, das Antlitz, das Auge, der, B a r t , Arm und H a n d , m i t erregter deiktischer Geste v e r p f ä n d e t : Qant Brun Vöi, par poi n'enrage. Renart, dist Bruns, par ceste teste, Mar i closistes la fenestre, Ren. 9354. S'il revient, il (der Ritter) le comperra. — Che fra mon, par ceste testé!, T h . frç. au m. â. 112 (Robin et Marion). Ja mais ne mengerai, par eheste teste moie, Si arai misGaufroi et les siens en tel(le) moie Qu'il diront. . ., B. Seb. X V I I I , 852. par ccst mien chief le bloi, Trist. Bér. 212. Por ce tieng je celui a fol Qui jure son chief et son col Que fame nel poroit bouler, Mont. Fabl. 1, 292. Belle, par mes cheviaus, Ceste matere fort m'agree, Froiss. Poés. II, 3 4 4 . 1 7 . dist Renars: Par mes cheveus, Je la (la nef) vendrai moult volentiers, Ren. Suppl., S. 266. Und hierzu eine Schilderung der ''Quinze Joyes de mariage': «Certes ung qui est bien mon amy m'a dit que ung tel vous maintient et assés d'autres choses. » Lors la dame se seingne et fait grans admiracions. . . Adone elle mect ses deux mains sur sa teste et dit: «Mon amy, je ne jureray de cestui tant seullement. Mais j'en donne au dyable tout ce qui est soubz mes deux mains, se oneques bouche d'omme toucha à la mienne sinon la vostre . . . (ed. H e u c k e n k a m p , S. 56). Et puis si tirai mon coutiel Et jurai: Par ce hateriel! Je t'esboulerai, crapaudeaus, Froiss. Poés. II, 223, 125 (der Dichter zum Florin). Li maistres jure son menton et sa gorge, Mon. Guill. I, 549. Honte moult (l. m'ont) faite, par ma gorge, Cil truant, cil cheval chamorge, Je leur ferai honte et contraire, G. Coins. 401, 67. Par questa gorge! aquel hardel (Müßiggänger) Ne verra ja mais son fardel (wird nie sein Bündel wiedersehen), Myst. inéd. 1, 160. Tout vo plaisir, sire, ferai; Vostre hom, par ma gueule, serai, G. Coins. 534, 79. S'el (Chasteés) l'avoit juré sus sa gueule, Sëust nëis assés de luite, Quant aucuns encontre li luite, N'oseroit eie contrester, Rose 9737. Ains que i soie asis . . . perdra Karllesmaines de sa gent pautoniere. Ja si nés gardera, par ceste moie chiere, Deus cens en avra il ocis et mis en biere, R. Mont. 3 6 7 , 1 7 . Par cest mien visage, Ce seroit damage (Se perdoie ensi Le mien pucelage), R o m . u. P a s t . I I I , 43, 57. Par mon visage! Bien sai, vous dites vérité, Floriant et Florete 7900. Foi que je doi a mon visage, Fet cil, vous le me paierez; Quar les treces me laisserez Des puceles qui o vous sont, ebd. 1772. Par mes oilz, Guil. Mar. 14552 (Schwur des Königs von England). 2 Quant Daires l'entendi, si'n fu en grant esfrei; De mautalent desserre de son mantel plein 1 Analog diesem Beispiel: e perciò non bisogna che io vi dimostri con parole quello essere stato il maggiore et il più fervente (amore) che mai uomo ad alcuna donna portasse; e così senza fallo farò mentre la mia misera vita sosterrà questimembri, et ancor più; chè, se di là come di qua (s. oben S. 12, Anm.) s'ama, in perpetuo v'amerò, Bocc. Decam. 3, 5 (Bibl. class, econ. I 223 mit Hinweis S. 226 auf Vergil (Aen. IV 336): dum spiritus hos reget artus). 2 Anders S. Thom. 1501: le Reis . . . jure les oulz Deu ke sun akunte avra . . Li Reis jure les oulz: Venir lui estuvera Et, u il voille u nun, ses akuntes rendra!

Deiktische Elemente im Altfranzösischen

19

dei Et dist a ses barons: Or entendez a mei: Permabarbeflorie,porles oil don vos vei, Or sera nCout ( = ost) semonse, Alex. Gr. (Meyer) B B 967, S. 277. par les iex dont je te voi, Tels Va argent en paume misQui est assez plus fols de toi, Ruteb. I, 215 ( = Bartsch-Wiese, Chrest. 75 b, 62). H ai! fait il (der Fischer), cum es tricherre, Si or n'i aveit se tei non, Tu manjeroies tôt le peisson, De chief en chief jusqu'en Vareste, Par les dous oilz de ceste teste, E si bevreies un sestier Del meilor vin de mon celier, Vie Greg. (Luzarche), S. 89. par les deus ieux de ma teste, Cirai tantost a lui (dem Ritter) jouster, Floriant et Florete 2178. Par les ieus qui sont en ma faice, J . Cond. I, 273, 66. par les yeulx de mon chief, S. Adrien 6430. — foi que je doi mes deux oex, Perc. H 1614 Var. (neben: foi que je doi ma teste). Amis, fait ele, maintenant, Se je m1 an voloie antremetre, An ta nef me porroies metre, Foi ke doi les euz de mon chief, Dolop. 360. — les oilz, frere, me saichiez . , . S'ele (die Empereriz de Rome) ainz un an ne vos fet fere Et destemprer un tel bevraige Dont vos morrez a fine raige, Méon II, 27, 817. Ambesdeus les oilz me crevez, Se il n'est voir si com je di!, ebd. II, 381, 614. Se vos lepouez esveillier, Je vos donrai ja mon destre oil, Kindheitsevang., S. 69. Je vous donne cest oeil à traire (Pathelin zu Guillemette), S'il (der drapier) en a plus eu n'en aura, Jà si bien chanter ne saura, Pathelin 386 (vgl. Chier sire, on me traie les dens, S'il (S. Denis) n'est en ce four embely, Myst. inéd. I, 133). Respunt li Reis: . . . Par ceste barbe e par cest mien gernun, Vus n'irez pas uan de mei si luign, Ch. Roi. 249. Par ceste barbe que vëez blancheier, Li duze per mar 1 serunt jugiet, ebd. 261. Par ceste barbe dont li peil sont canut, S'uns en escapet, morz ies e cunfunduz, ebd. 3954. Par ceste moie barbe de blanc entremeslé, Aigremont abatrai, R. Mont., 25,13. Par ceste moie barbe qui me pent au menton, ebd. 246,11 ; ebd. 366, 27. par le barbe qui me pent sor le pis, H. Bord. 31 ; ebd. 32. Li rois Ventent, moult en fu âirés . . . par ma barbe qui me pent sous le nés, Ne mengerai ja mais c"un seul disner S'arai Huon pendut, ebd. 300. Quant Ventendi li rois, por un poi qu'il ne derve; Il se drecha sor piés, mist se main sor sa teste. «Mar le pensa li glous, par ceste barbe bele! Vostre avoir raverois et vos barges refaites», Elie 1879. Il ne jerra en ma maison, Par la barbe que ai el menton, Vie Greg. (Luzarche), S. 86. par ma barbe, Ren. 14111 (Noble). Mais par iceste moie barbe, J'en avrai encor hui tôt droit, ebd. 20426 (Renart). 1 1 So auch im altspan. Poema del Cid: Alçô la su mano, a la barba se tomó . .. Par aquesta barba que nadi non messó, Non la lograrán ifantes de Carrion, P C i d 2 8 2 9 ; ebd. 3185 (vgl. Menéndez Pidal, Cantar de mio Cid I I [1945], S. 497 f., auch mit Hinweis auf Du Cange «barbara hypothecare»). Ferner Sancho P a n z a : Para mis barbas, dijo Sancho, si no hace muy bien Pentapolin, y que le tengo de ayudar en cuanto pudiere, Cervantes, Don Quij. I, 18 (Ed. Garnier, Paris 1901, S. 89); ebd. I, 21 (S. 113). Witzig erzählt Cervantes vom Licenciado Vidriera: Con los que se teñían las barbas tenia particular enemistad; y riñendo una vez delante dél dos hombres, que el uno era portugués, este dijo al castellano, asiéndose de las barbas, que tenia muy teñidas: Por istas barbas que teño no rostro: á lo cual acudió Vidriera, y dijo: Olhay, homen, naon digáis teño, sino tiño, Nov. ejempl. S. 164 (Brockhaus). por estas barbas que nacieron á la fumada de los cánones, Arch. trad. pop. IV, 209. So noch neuspan. u. portug. por estas I para estasI (mit entsprechender Handbewegung). Vgl. auch J Grimm, Deutsche Rechtsaltertümer I I , vierte Aufl., S. 549f. J . Michelet, Origines du droit français (éd. défih.) S. 391. 2*

20

SPRACHE

Sire, je vos an jur saint Pol Et les braz, don je vos acol, Que, se je puis, ainz l'asserir Verroiz vostre songe averir, Guil. d ' A . 2659. Sire, ce dit Richars, . . . Se je fusse crëuz, par ceste moie brace, Pais ëussonz de lui (Carie), ra'i ëust mais manace, R . M o n t . 345, 3 8 . 1 — Dist Blancandrins: Par ces'.e meie destre E par la barbe ki al piz me ventelet, L'ost des Franceis verrez sempres desfaire, Ch. Roi. 47. « An sa prison vuel je bien estre.» «Si seroiz vos, par la main destre Don je vos laingl, Ch. l y o n 1927. foi que doi mes mains, Ree. g é n . J e u x - p . f r ç . X I I 9 m i t A n m . («Formule plaisante de serment pour éviter le blasphème»). Je cuidoie, par ches deus mains, Qu'il dëussent avoir au mains Cascuns de vous un bel jouel, J e u A d a n 699. En pensant illoec me deporte A faire un lay présentement, Car j'en ai assés sentement Et matere, par ces deus mains, F r o i s s . P o é s . I I , 105, 3541. par ces deus mains, Meliador 2 1 6 0 3 . Je te jure par ces deux mains Qu'une aultre fois m''en souvenrait, M y s t . S. C l é m e n t 1 0 3 a ; e b e n s o A n e . T h . f r ç . I, 98. Je vos afi. de mes deus mains, C h a n s . D i t s a r t é s . 44, 73. Et ce voz saveiz home sort, Faites le venir a ma cort: Ja iert touz sainz. Onques mais nul jor n'öy mains, Ce Diex me gari ces deus mains, Qu'il orra ja, R u t e b . I, 2 5 5 (Dit de VErberie; a u c h bei F a r a i Mim. frç., S. 65). 2 I n d i e s e n Z u s a m m e n h a n g g e h ö r e n w e i t e r einige v o n T o b l e r («Vom V e r w ü n s c h e n » , Verm. Beitr. IV, 115) a n g e f ü h r t e S e l b s t v e r w ü n s c h u n g s f o r m e l n , die d e n S i n n einer B e t e u e r u n g h a b e n ( D e x me confonde parmi la crois dou chief, Se me rend pris!, G a r . L o h . I I , 235 ;Mal dehezait toute ma gorge, S'il a ja mes de moi nul preu!, B a r b . u . M. I I I , 3 5 9 , 4 6 \ Hontes m'aviegne en mon nes,s'ui Toi croi!, B . Cond., 162, 278 usw. 3 ), sowie h ä u f i g e , i h n e n teilweise n i c h t u n v e r w a n d t e A u s 1 So ital. u. s p a n . : Per questa man ti giuro e questo braccio E questo cor che nel petto mi sento . . ., Bojardo, Ori. inn. I, 3, 57. furo por esto poderoso brazo y por esta tajadora espada, con la cual he hechotantas hazañas en essas nuevas y viejas Indias, que si no fuesses pobre hombrecillo te enviaría por embajador de las ánimas dañadas, G. Della P o r t a , La Fantesca IV 6 (Ed. Scrittori d ' I t a l i a , S. 273). 2 W e n n im Miracle de VAbêesse grosse Suer Ysabel der Äbtissin v e r s i c h e r t : Ha! ma dame, par ces dis dois, Sachiez qu'a nul mal n'y pensoie, Mir. N D I I , 176 (Bd. I, S. 64), so m a g hier (wie vielleicht auch in einigen obigen Beispielen) der der deiktischen Formel z u g r u n d e liegende G e d a n k e sein: «So w a h r als diese meine beiden H ä n d e zus a m m e n zehn Finger haben!» Vgl. n e u p r o v . Es autambèn verai cou m e ai cinq det à la man (Mistral s. det) ; ähnlich ital. Egli è restato Com'i o ho qui la palma della mano, Cecchi, Comm. ined. 226, angef. v o m Vocab. d. a. della Crusca I X , f ü n f t e Aufl. (1905) s. mano. — Dagegen erinnert a n alten feierlichen R e c h t s b r a u c h die deiktische F o r m e l : «Ich wollte f ü r ihn meine H a n d , meine Finger (nicht) ins Feuer legen»: Fache prestre chou ke il doit! Ne métrai pas por lui mon doit, S'il n'est parfais en Caritè, Rencl. G 57,10. Ki le bien set, dire le doit; S'il ne le dist, por lui le doit Metroie envis au jugement, R e n . Nouv. 1. S p ä t e r bei Molière u n d L a f o n t a i n e : J'aurois pour elle au feu mis la main que voilà, Éc. mar. 3, 10. Notre légiste eût mis son doigt au feu Que son épouse était toujours fidèle, L a f o n t a i n e , Contes I I , 137 (weitere Beispiele im Lex. der Bd. Gr. Ecr. sowie bei Livet). Auch m o d e r n f r z . : J'en mettrais la main au feu; j'en mettrais mon doigt au feu; neuprov. n'en met'iéu la man sus Ivu fio (Mistral s. man) ; ital. Metterei le mani sul fuoco che . . . S. auch Grimm, Deutsche Rechtsaltertümer I I , vierte Aufl., S. 567. [ D i e Hand hätt ich mir abhauen lassen, Martha, ohne Bedenken. — Mein Sohn — Martha! mein Sohn — pflicht- und ehrvergessen? / , Gerh. H a u p t m a n n , Einsame Menschen IV (am Ende).] 3 So a u c h : S'il en y a nuls (von den Kindern) respités De ceulx que trouveray en ma voie, J e pr y a Dieu que j a ne voie D' o eu il que /' a y e dedans ma teste (ein Scherge; Szene des Kindermords), Myst. Pass. A r r a s 4833.

Deiktische Elemente im Altfranzösischen

21

drucksweisen der alten Sprache, mit denen der Sprechende im Affekt versichert, er würde ein Glied seines Leibes hingeben, um einen Wunsch erfüllt zu sehen, oder er würde lieber den ärgsten körperlichen Schmerz erdulden (oder erduldet haben) als sich zu dieser oder jener Handlung oder Meinung bekennen. Wiederum gestatten diese Wendungen die Annahme deiktischer Veranschaulichung: ' Encor dit il, foi que Dieu doi, Qu'avoir vorroit coupé un doi, Qu'estranglé fussent d'un lingneul Tuit cil qui portent chapineul, G. Coins. 626, 47. 1 — Dist li Deables: mout forment Me merveil de qoi vos parlez, Qant vos de tel chose doutez: Se ce fust mal, ainçois osasse M on doit couper que je Voasse (1. que jel loasse), Méon II, 369, 220. Et mesire Pelez li dist: Sire Ysengrin, sachiez, de voir Que blecié nel vorroie avoir Por la pelice de mon dos; Mielz vorroie que trusqu'a Vos Me fusse tranchiez en un doit, Ren. 29436. Ains me lairoie traire un' ongle D'un des dois moiiens de ma main Que li Dus n'ait trestot son piain, C. Poit. 20 (wobei an die romantische Liebesgeschichte des Troubadours Guilhem de Balaun erinnert sei, der, dem Verlangen seiner erzürnten Herrin nachkommend, gitet se de ginolhs denant ela, queren merce e perdo, e presentet li la ongla, Chabaneau, Biogr. d. Troub., S. 281b; cf. Diez, Leb. u. Werke d. Troub., zweite Aufl., S. 435). Voir, mix amaise un puing avoir copé, H. Bord., 284. — Ha, Jehan, neis por moi ocire N'est hon cui je Vosasse dire, Ce don consoil querre te vuel, Ainz me leiroie treire Vuel, Clig. 5525. Ainz me laissasse un des iauz (Var. un des danz) treire, Se correcier ne vos dotasse, Que hui mes nule rien contasse, Ch. lyon 144. Cil dit qu'il se leiroit un oel, Voire andeus, de la teste treire Ainz qu'à ce le pöist atreire, Karrenr. 6922. Vgl. auch : Ja tant ne te troverai fier Que por toi face plus ne mains, Se tu or androit a tes mains Me devoies les iauz sachier Ou trestote vive escorchier, Erec 4846 (oder hier Hinweis auf die Hände des Angeredeten). Par la foi que doi Saint Simon Ge ne me faz se jöer non, Et si ne bée a toi tochier Ne plus que vodroie sachier Mon oeil de ma teste et crever, Ren. 25629; vgl. auch die Beispiele oben S. 18ff. — Et, quant est de moy, se vous le (le conseil) m'aviez dit, je me laisseroie avant les dens traire que le dire, Latour Landry 281 (s. auch oben, Ch. lyon 144 Var.). — Einz lessast (der geizige Bauer) 1 So a u c h n e u f r z . : je voudrois qu'il m'eût coûté deux doigts de la main, et être né comte ou marquis, Molière, B o u r g , g e n t . 3, 15. Je voudrais qu'il m'en eût coûté un doigt, un doigt de la main, et que cela ne fût pas arrivé, D i c t . d e l ' A c a d . (1878) s. doigt. L e s s i n g : Husch ist ihm ( d e m S o l d a t e n ) denn ein Ringelchen an den Finger praktiziert; er weiß selbst nicht, wie es dran kömmt. U nd nicht selten gab' er gern den Finger mit drum, wenn er es nur wieder los werden könnte, M i n n a v. B a r n h . 3, 5 (in d e m a u c h weiterhin deiktisch anschaulichen, lustigen Gespräch zwischen Werner und F r a n z i s k a : . . . wenn er [der M a j o r ] zehn Finger an jeder Hand gehabt hätte, er hätte sie alle zwanzig voller Ringe gekriegt . . . u n d s p ä t e r 3, 1 0 : Franziska: Besonders Geheimnisse von einer gewissen Art — alle zwanzig, Herr Wachtmeister? [Indem sie beide Hände mit gespreizten Fingern in die Höhe hält.] Werner: St! St! Frauenzimmerchen, Frauenzimmerchen ! v. Teilheim: Was heißt das? Franziska: Husch ist's am Finger, Ring geschwind ansteckte], v. Tellheim: Herr Wachtmeister? [Als ob sie einen Was habt ihr? Werner: Frauenzimmerchen, Frauenzimmerchen, Sie wird ja wohl Spaß verstehn? — S g a n a r e l l e w ü r d e s a g e n : C'est un épouseur à toutes mains [Molière, Don Juan 1, 1]). — Z u d e n o b e n f o l g e n d e n W e n d u n g e n v g l . die B e r l i n e r R e d e n s a r t : «Er beißt sich lieber 'n kleen' Finger ab! (ehe er d a s t u t ) » , H . M e y e r , Der richtige Berliner, f ü n f t e A u f l . , S. 36.

22

SPRACHE

plumer ses guernons Qu'il menjast un de ses ckapons, Ren. 4967. — jure Deu et les sainz de Bretengne, Ainz se leroit percier euer et entrengne Que il s'en parte tant c'a force les prengne, A y m . Narb. 2960. Mieus vauroie ma destre cuisse Avoir en deus tronchons brisie Que teus hontes me fust jugie, Mont. Fabl. II, 71. — Je me leroie ains une hart Lader el col, quel represisse, Ombre (Éd. Bédier 1890), 8 1 6 . 1 III Wir haben den bisher behandelten Fällen, in denen Wort und begleitende Geste ein b e s t i m m t e s , sichtbares Objekt der W a h r n e h m u n g bezeichneten, nunmehr Ausdrucksformen r h e t o r i s c h e r und e x k l a m a t i v e r Natur gegenüberzustellen, deren sich Dichter und Sänger bedient, um die Lebendigkeit und die Anschaulichkeit des Vortrags zu steigern und somit dessen Wirkung zu erhöhen. Er lebt in seiner Dichtung, sein geistiger Blick überschaut mit aller Deutlichkeit die Szenerie der geschilderten Begebenheiten und sieht hier die einzelnen Phantasiegestalten k o m m e n und gehen. U m diese Kraft dichterischer Einbildung seinen Hörern mitzuteilen, um die Aufmerksamkeit ihrer Sinne immer v o n neuem für sich und sein Werk zu wecken, weist er auf jene m i t einprägsamen W o r t e n und Gebärden, als w ä r e n es sichtbare Erscheinungen der Wirklichkeit. So gestaltet er sein begriffliches R e d e n mit Glück zu einem sinnfälligen Zeigen, sein dire wird ein mostrer.2 Das Altfranzösische besitzt noch die selbständige deiktische Partikel ez < ecce3. und oft gebraucht sie der erzählende Dichter, der mit der Schar seiner Hörer 1 Vgl. zum V o r s t e h e n d e n : K . Tolle, Das Betheuern und Beschwören in der altromanischen Poesie mit besonderer Berücksichtigung der französischen. Eine vergleichende Studie, E r l a n g e n 1883. R . Busch, Über die Betheuerungs- und Beschwörungsformeln in den Miracles de Nostre Dame par personnages, Diss. M a r b u r g 1886. R . Zöckler, Die Beteuerungsformeln im Französischen, Chemnitz 1906. Oliver Towles, Forms of asseoerative and adjurative prepositional phrases in old french, Studies in Philology X V I I , 1 ( J a n . 1920). — Auf die feierlichen u n d offiziellen Eidesformen, als deren p r o f a n e u n d affektische A b a r t e n die obigen W e n d u n g e n vielfach sich erweisen, auf die m a n n i g faltigen deiktischen A n r u f u n g e n v o n W a h r h e i t s z e u g e n (jurer sor sains; Par le clochier de celle tour, Myst. inéd. I, 247; Et pur jurer, sa main drecha vers un moustier que il vëoit, Mir! Eloi 1 0 5 a ; Il a juré le ciel et le tiere et le vent, R . Alix. 97, 19; Foi que doi cele clere lune, Ferg. 83, 2; E juret pel soleill que-s leva en orient, Guerre de N a v a r r e 311 [sard. Beru pro custu sole!, Arch. t r a d . pop. 13, 160; «Bei diesem Licht, das uns zuerst begrüßt . . .», Schiller, Tell II, 2 (Rütli). «Bei den reinen Strahlen dieser Sonne! . . .», C. F. Meyer, Versuchung d. Pescara, S. 131] usw. gehe ich hier nicht weiter ein. Vgl. J . Grimm, Dtsch. Bechtsaltertümer I I , vierte Aufl., S. 541 bis 563. J . Michelet, Origines du droit français, S. 388—395. 2 Die alte Gleichung beiKvüvai = dicere findet sich wieder im afz. mostrer = dire. Transitiv wird dieses mostrer „mündlich vortragen, d a r l e g e n " in tautologischer Verb i n d u n g mit dire g e b r a u c h t : Une raisun lur ad dite e mustree, Rol. 3325. Fiere raison leur a dite et mostree, Alise. 144. I n t r a n s i t i v b e d e u t e t es nicht selten „ s p r e c h e n " : Delrei, sun seignur,lur mustra E de Vire que vers lui a, MFce Lais El 57. Et sus et jus tant li monstra Que la dame li ottroia, RCcy 2766. Devant le roi s'en vint ester. Moult très bel li prist a monstrer: Sire, fait il . . , Cleom. 11155. Desgleichen prov. mostrar: Am tant el vi venir da Vautra part son frayre, E di li e li mostra mot amorosamentz: Frayre, mot es marritz mon payres, S. Hon. 10, 5; s. Levy, Prov. Suppl.-Wb. V332a. 3 Über lat. ecce s. A. Köhler, Archiv f . lat. Lexik. V 16ff.; Sittl, Die Gebärden der Griechen und Börner, Leipzig 1890, S. 53; B r u g m a n n , Die Demonstrativpronomina der indogerm. Sprachen, a. a.O., S. 28, 33f. 51 ; Tobler-Lommatzsch, Afz. Wb. I I I 1540 (ez). — L a t . eccum > it. ecco: Ecco Lagente che perdè Jerusalemme, P u r g . 23, 28, u n d p r o v . e e

Deiktische Elemente im Altfranzösischen

23

unmittelbare Fühlung gewinnen will. Indem er die ruhige Einförmigkeit seines Berichtes unterbricht und, zumeist in Augenblicken dramatischer Spannung, den Hörern ein plötzliches „Seht d o r t ! " zuruft, läßt er sie selbst als Augenzeugen an den epischen Geschehnissen teilnehmen. Seine zeigende Gebärde weist ihnen die Richtung, aus der die dichterische Phantasie die einzelnen Gestalten überraschend hervortreten läßt. Eine solche rhetorisch-deiktische Belebung des Vortrags liegt dem Dichter des Rolandsliedes im Sinn, der das Eintreffen der sehnlichst erwarteten Botschaft Blancandrins am Sarazenenhof zu Saragossa schildert: . . . La fat Ii reis ki tute Espaigne tint; Tut entur lui vint milie Sarazin; IWi ad celui ki mot sunt ne mot tint PUT les nuveles qu'il vuldreient öir. A tant as vus Guenes e Blancandrins!, Roi. 413. Und nicht anders Crestien de Troyes, der von der festlichen Versammlung am Hofe des Königs Artus erzählt: das königliche Mahl ist beendet, Et Kes, qui ot servi as tables, Manjoit avuec les conestables. La ou Kes sëoit au mangier, A tant ezvosun chevalier Qui vint a cortmout acesmez, De totes ses armes armez, RCharr. 46. An sonstigen Beispielen, die zugleich die verschiedenartige grammatische Konstruktion der deiktischen Partikel erkennen lassen, fehlt es nicht : Ii reis... Se culchet a tere, si prïet damne Deu... As Ii un angle ki od lui soelt parier, Rol. 2452. A Monloon a rois Bueves jëu Dusqu'al demain, que il levés se fu; A tant es vous un chevalier venu De vers Paris, B H a n t . Festl, Fass. II (1912) 18617. A tant es li vous un mesage (ein Bote an ihn), Mousk. 22279. Le branc Hugon vot panre Miles: au lever sus, Este vous Ii träite qui li est acoruz, Orson 3634. Vanpereres s'acit dedens son pavillon . . . A tant ez vous venir les douze conpaignons, ebd. 3249. quant li rois Artus fu levés de la table et li chevalier estoient encore el palais et parloient entfeus de chou qu'il voloient, a tant es vous entrer en lasale une damoisele, Merlin II 252. A tant ez le vilain ou vient, Chast. SGille 67. A tant ez vous le leu ou vient, Bartsch Chrest. 73, 21 (Men. Reims). A tant es u vient sa mestresse, Rich. 425 (Anm.). A tant es que li Laiz Hardis Court tantost embracier Claris, Claris 10793. Ez vos li marchëant Lor vienent au devant, Est. Jos. 387. Zu bemerken bleibt, daß mit der visuellen Erscheinung, auf welche der Dichter hinweist, sich nicht selten ein akustischer Eindruck verbindet, ja daß dieser überhaupt an ihre Stelle treten k a n n : A tant es Aallars, qui les a escrïés, Bartsch Chrest. 20, 180 (RMont.). En çou qu'il ot dit la parole, Es vous qu'il ot une carole De puceles moult bien cantans, Perc. 13346. Franceis se taisent: as les vus aqueisiez, Roi. 263. Eth vos Sarazins a huer, Ambr. Guerre s. 4988. A tant es que cascuns s'escrie: Ayuwe Diex, Rich. 1401. Und in noch weiterer, übertragener Bedeutung sucht der Ausruf ez die Aufmerksamkeit auch auf ein völlig unsinnliches Geschehen zu lenken: Es vos Vesemple (Kunde) par trestot le päis Que cele imagene parlat por Alexis, Alex. 37 b. Hier mag m a n sich die Partikel von einer vageren rhetorischen Begleitgeste des Vortragenden unterstützt denken. 1 (vec) : Ecvos Boeci cadegut en afân,E granzkadenas, B o e t h . 72. La pelzlirüa, héclo kapl trembldnt, e b d . 1 1 6 ; s. A p p e l , Prov. Chrest., s e c h s t e A u f l . , 317 a i m G l o s s a r u. ve-, vec. 1 Ez i m R a h m e n d e r E r z ä h l u t i g m i t B e z i e h u n g auf eine e r s t e , s p r e c h e n d e P e r s o n g e b r a u c h t : Un en i out qui sempres vint avant: Es me, dist il, quil guard par ton comand, Alex. 46 d.

24

SPRACHE

Vielleicht sind wir berechtigt, in diesem Sinn a u c h jene b e k a n n t e n afz. Ausdrucksweisen epischer Schilderung u n d A u f z ä h l u n g als ursprünglich deiktisch e m p f u n d e n aufzufassen, in denen d e m o n s t r a t i v e P r o n o m i n a in der a b g e s c h w ä c h t e n B e d e u t u n g des b e s t i m m t e n Artikels v e r w e n d e t scheinen: Or veit il (Oliviers) . . . Sarrazins ki tant sunt assemblet: Luisent cil helme, ki ad or sunt gemmet, E eil escut e cil osberc safretE cil espiet, cil gunfanunfermet.Celes eschieles nepoet il acunter, Rol. 1031. ebd. 1452. 3306. La bataille est merveilluse e hastive . . . Trenchent cez puignz, cez costez, cez eschines, Cez vestemenz entresque as cars vives, ebd. 1612. e b d . 1968. Cez lur espees tutes nües i mustrent, Sur cez eseuz mult granz colps s'entredunent, Trenchent les quirs e cez fuz ki sunt düble, ebd. 3581. Ardent cez hanstes de fraisne e de pumier E eist escut jusqu'as bucles d'or mier; Fruissent cez hanstes de cez trenchanz espiez, Cruissent osberc e eist helme d'acier, ebd. 2537. Qui donc vëist Renaut. . . ces hiaumes coper, Ces escus et ces kiaumes fendre et escarteler, R M o n t . 238, 34. Qui dont vëist ces escuiers armer, Haubers vestir et ces elmes fremer Et ces escus et ces lances coubrer!, B H a n t . Festl. Fass. II (1912) 17838. — Et chantent et vlelent et rotent cil jogier, Karls R 413. ebd. 831. Cil escuier sont as ostelz corus, Establer font les boins destriers crenus, GViane (B.) 44. Cil escuier ont lor hernois trossé, Guibert d ' A n d r e n a s (ed. Melander 1922) 512 m i t A n m . Cil destrier courent parmi la prëerie, GViane (B.) 1617. Chil bon cheval braidissent et cil mur arragon . . . Et cil braquet glatissent, s'abaient cil gaignon, Jerus. 5640. En mer s'enpaignent, quant la terre ont guerpie; Braient cil or et cil broon glatissent, Rechanent mur et cil destrier henissent, Cil espervier sor ces perches s'escrïent, Sonent cil cor, cil olifant bondissent, MAym. 698. — Kar dune veit Vem eissir De cez arbres les flurs, P h . T h a o n Comp. 725. Ce fu en mai, . . . Fueillissent gaut. . . Cil oisel chantent belement et sôé, Nymes 16. ähnl. GViane (B.) 350. La damoisele . . . A la fenestre est venue au jor cler; Voit sor ces haubres ces oisellons chanter, Et parmi Saine ces poissonssiaus nöer, Et par ces prés ces flors renoveler; Ces pastoriax oit lor flajox sonner, Qi par matin vont lors bestes garder, R C a m b r . 6218. Or vienent pasques . . . cil pré sont raverdi, Cez douces eves retraient a lor fil, Cil oisel chantent . . ., Souz un chastel. . . ot granz bauz levez. Cez damoiseles i vont por caroler, Cil escuier i vont por behorder, Cil chevalier i vont por esgardei ; Vont i cez dames por lor cors deporter, R o m . u. P a s t . 113, 2ff., 11 ff. ebd. 1 29, 3. I I I 42, 1. Ceo fu el meis d'avril entrant, Quant cil oisel meinent lur chant, MFce Lais Y 56. Che fu en May que pré florissent, Que chil arbre et chil boz fueillissent, Que chil oisiel sur le vert rain Se painnent de canter au main, Que damoisiel, que damoisiellez... font par ces gardins capiaus De rosez . . .. Rich. 910. il vit Vair et pur et net Et ces oiseillonz esbaudir Et ces buissonés raverdir, E s c a n . 1917. Or est venu le très gracieux moys De May, . . Que ces vergiers, ces buissons et ces bois Sont tout chargiez de verdure et de flours . . . Parmi ces champs tout flourist et verdoye . . . Ces oisillons vont chantant par degois, Christ. Pis. (ed. Roy) I 35, Ball. X X X I V . — Li garçon devant cez estables Torchent les chevaus, E r e c 358. Virent set chevaliers de la chité, Et vinrent bohordant parmi ces prés, Aiol 4949. Oirre parmi ces sauvecines, Parmi roinsces, parmi espines, Chev. au baris. 561. M oit en voi de desmesurez Par ces chastiaus, par ces citez, GProvins Bible 933. Arbalaistriaus resanlent (li homme), quand il

Deiktische Elemente im Altfranzösischen

25

vont par ches rües, Se sont pour leur amour ches femmes si comités; S'en sont par ches eglises devosslons perdües, GMuis. II 224. Un riche home ot, ce dist la letre, En cele terre de Bourgongne (vorher nicht g e n a n n t ) , Méon I I 147, 7. Mes, por ma matere abregier, Vous conterai tout demanois Qu'il avint en cel Amienois, Mont. F a b l . I 154. Parmi cele Alemaigne acueillent lor errer, B e r t e 115. 1 F r . D i e z , der z u m ersten Male, Gr. d. rom. Spr. I I I , d r i t t e Aufl., 79, Beispiele f ü r diese V e r w e n d u n g der d e m o n s t r a t i v e n P r o n o m i n a g e s a m m e l t h a t , b e m e r k t h i e r z u : „ E s ist ein Zug a l t f r a n z . Poesie, w e n n das D e m o n s t r . cel die Stelle des b e s t i m m t e n Artikels e i n n i m m t . Beispiele wie die folgenden sind h ä u f i g . . Schwerlich ist das P r o n o m e n hier e m p h a t i s c h e r A r t . " G. P a r i s — E. L a n g l o i s , Chrest. du m. â., n e u n t e Aufl., P a r i s 1914, S. L X I X (Introduction), präzisieren r i c h t i g : «Le démonstratif cil, eist peut être employé au pluriel2 avec un sens très voisin de celui de l'article, mais avec cette restriction qu'il s'agit toujours d'objets concrets et supposés présents devant celui qui parle ou à qui on parle.» W . M e y e r - L ü b k e , der z u n ä c h s t , Rom. Syntax § 141, Ü b e r g a n g v o m P r o n o m e n zum Artikel a n n a h m u n d a n die gleiche E r s c h e i n u n g im N e u p i k a r d i s c h e n e r i n n e r t 3 , h a t seine Ansicht s p ä t e r revidiert. In der B e s p r e c h u n g v o n Ch. E . M a t h e w s ' S t u d i e f ü h r t er, Ztschr. f . frz. Sprache u. Lit. X X X I I I , 2, S. 55 a u s : „ Z u n ä c h s t m ö c h t e ich doch n i c h t g a n z denselben V o r g a n g sehen, der im Ü b e r g a n g v o n ille pater zu Ii pere oder v o n ipsa filia zu sard. sa fiza vorliegt. Die häufige V e r w e n d u n g v o n eil s t a t t Ii im E p o s h ä n g t z u n ä c h s t z u s a m m e n m i t der anschaulichen Schilderung, die ja zu der c h a r a k t e r i s t i s c h e n E i g e n a r t des altfranzösischen E p o s g e h ö r t . E s h a n d e l t sich also u r s p r ü n g l i c h u m eine stilistische, einer b e s t i m m t e n D i c h t u n g s f o r m oder sagen wir allgemeiner der L i t e r a t u r s p r a c h e angehörige Erscheinung, bei der es sich n u r f r a g e n w ü r d e , wie die verschiedenen S c h r i f t w e r k e sich zu ihr v e r h a l t e n ; v o n der m a n a n n e h m e n d a r f , d a ß sie m i t d e n 1 Im Munde einer in der Erzählung auftretenden Person: En cele Champaigne (vorher nicht genannt) hanta Uns chevaliers, G. Dole 660. Si amoit une dame en France En cele marche de Perchois, ebd. 665. Desgleichen auch anderwärts: Une quitaine me laisisiez fermer. Tost i ferroient eil novel adoubeit De l'ost de France, eil ligier bacheleir, G. Viane (B.) 366. Encontre moi vanront duc et conte et princiers. Ces dames, ces pueelles et ces gantis moilliers, Floov. 29. en paradis ne vont fors tex gens, con je vous dirai. Il i vont cil viel prestre et cil viel clop et cil manke, qui totejor et tote nuit cropent devant ces autex et en ces vies creutes, et cil a ces vies capes esreses et aces vies tatereles vestäes.., Auc. 6, 28. Ja certes tiex gens n'amerons, Mes béguins a grans chaperons. . . Qui ont ces larges robes grises Toutes fretelees de crotes, Rose 12 878 (Faulx-Semblant spricht). Car alissons, s'il vos plaisoit, En cel vergier . . S'orrés les chans de ces oisiax, Verrés ces herbes et ces flors Qui tant ont fresces les colors, Guil. Pal. 1367. Par ces eglises en irés Nus piés, P a r t o n . 2833. — Weitere Beispiele s. Tobler-Lommatzsch, Afz. Wb. I I 89 (cel), II 144 (cest). 2 Doch s. auch die obigen singularischen Beispiele (cel in Verbindung mit Ländernamen). 3 Ebenso Kr. Nyrop, Gramm, hist. d. 1.1. frç. II § 498, Rem. 2. Vgl. ferner F. Brunot, Hist. d. I. I. frç. I 462. E. Lemme, Die Syntax des Demonstrativpronomens im Franz., op. cit., S. 50, 90, 105 (mit Hinweis auf die bereits von Giesecke, Die Demonstrativa im Afz., Diss. Rostock 1880, gesammelten Beispiele). Ch. E. Mathews, Cist and eil, a syntactical study, op. cit., S. 14, l O l f f . („Cist and Cil équivalent to definite article"); hierzu auch O. Schultz-Gora, Archiv f . n. Spr. 125, 463 f.

26

SPRACHE

Dichtungsformen, denen sie angehört, untergeht, daher sie dem älteren Neu französischen f e h l t . . . " K. V o s s l e r , der die einschlägigen Verse des Rolandsliedes (s. oben S. 24) zitiert, deutet in dieser Weise: „Oft ist der Hinweis ein rein innerer, rein affektischer, rein emphatischer, ohne daß auch nur der geringste Versuch gemacht würde, dem Hörer sonstwie die zu veranschaulichenden Dinge näher zu bringen . . . So werfen begeisterte Redner und Prediger, denen es am Vermögen oder Willen zur lebendigen und sachlichen Schilderung fehlt, mit hinweisenden Fürwörtern um sich und fordern den Hörer dadurch auf, die Veranschaulichung der Dinge, die sie, die Redner, vermissen lassen, selbsttätig zu vollführen und zu ergänzen. Aus der feineren Sprachkunst der höfischen Dichter verschwindet denn auch bald schon dieser Gebrauch" (Frankreichs Kultur im Spiegel s. Sprachentwicklung, S. 100; zit. auch von E. Winkler, Das Rolandslied [1919] § 13). Auch ich glaube, daß in den genannten Wendungen, welche vor allem den für mündlichen Vortrag bestimmten afz. Dichtungen eigentümlich sind und hier der erhöhten Lebhaftigkeit der epischen Schilderung dienen, das demonstrative Element seine K r a f t wahrt. Ich fasse diese demonstrativen Formen als sprachliche Reflexe vager, rhetorischer Zeigegebärden auf, mit denen der Vortragende seinen Worten sinnfälligen Nachdruck zu verleihen sucht. — Noch deutlicher offenbart sich der ursprüngliche rhetorisch-deiktische Charakter afz. demonstrativer Pronomina und Adverbia, wenn in anschaulicher Erzählung der Dichter mit ihnen auf zwei einander gegenüberstehende Objekte der W a h r nehmung hinweist und damit verschiedene Richtungen unterscheidet, vor allem auch, wenn er eine noch größere Fülle nach verschiedenen Richtungen hin auseinanderstrebender Einzelerscheinungen in aufzählenden und aufteilenden Formeln seinen Hörern zur faßlichen Anschauung bringen will. Hier tragen die demonstrativen Sprachformen den Ton, und die sie verdeutlichenden Zeigebewegungen sind nicht vager Natur, sondern weisen in bestimmte Richtung. Nach der möglichen Verwendungsart der Demonstrativa lassen sich die Beispiele leicht gruppieren : eil . . . cil: Cil s'an vont, et eil s'an retornent, Erec 6411. Cil defandent et eil assaillent, Clig. 1530. Einsi cil fuit et cil le chace, Ch. lyon 885. Einsi remest cele a sejor Et eele erra au lonc del jor, ebd. 4835. « M es je» (bin besiegt) — «Mes je», fet cil et cil. Tant sont andui franc et jantil Que la victoire et la corone Li uns a Vautre otroie et done, Ne cil ne cil ne la viaut prandre, ebd. 6357. 6361. Cil chevauche, cil dui charretent, RCharr. 400. — Vëissiez mult servant errer E cels issir e cels entrer, Rou I I I 9268. Li autre jöent d'autre part Ou a la mine ou a hasart, Cil as eschas et cil as tables, Erec 357. An la sale mont grant joie ot, Chascuns servi de ce qu'il sot: Cil saut, cil turne, cil anchante, Li uns conte, li autre chante, . . Cil sert de harpe, cil de rôle, Cil de gigue, cil de viele, Cil fläute, cil chalemele, ebd. 2041. Le jor ot Erec mainz presanz De chevaliers et de borjois . . . Cil li presante un ostor sor, Cil un brächet, cil un levrier, Et cil autres un esprevier, Cil un corant destrier d'Espaingne,Cil unescu, cil uneansaingne, Cil uneespee, cil un hiaume, ebd.2392. Et Kex . . . Servi, devant le roi s'estait, Celui boute, celui retrait, Veng. Rag. 4150.

Deiktische Elemente im Altfranzösischen

27

ebd. 4152. 4156ff. loz (les Seisnes) les a morz et ocis, Qaus afolez et (¡aus conquis, Glig. 3808. Celz prent, celz mahaigne, celz bat, Cels cache qu'il ne puet ataindre, Galerent 6203. Chil le fiert, chil Ii rue, tout Vont acouveté, Doon 160. Jofrois crie moult biel Ango, Et eil Valence, et eil Potto, Et eil Hainau et eil Braibant, . . Cil Loherainne et eil Montfort, Mousk. 7065. La furent destrier a lagan, Cil prent Ferrant et eil Moriel, Et eil Vairón et eil Soriel, Et eil Llart et eil Bauqant, Cil fuit et eil le va kagant, E eil autres Fauviel amainne, ebd. 7082. Cil se vestent et cil se chaucent Et cil endossent lor clavains, Escoufle 942 (die Überfallenen). Cil va braiant, cil crie et pleure, Et cil ses paumes va batant, GCoins. 225, 542. Cil crie, cil se pasme et cil est amiiis,. . Cis crie por son bras, eis pleure pour sa gamme, Cis a ars un des piés et cis a ars la main, GCoins. Christ. (Ott) 1726. Si sont li changeurs en tire Qui davant eulx ont leur monnoye, Cil change, cil conte, cil noie, Cil dit: «Cest voirs», cil: « Cesi mengonge», Galerent 3373 (Marktleben in Metz; ähnl. Veng. Rag. 1820ff. 1 eist . . . cist: Et dit ehascuns et eist et eist: Antre nos est cil qui Vocisi, Ch. lyon 1199. Quant Cleoläis sot Vafeire, Antre eus ala concorde feire Si que loz igaus les an fist: NH ot neant ne eist ne cist, Guil. d'A. 1076. Cist trebuche, cist gist, e cist muerl e cist saigne, Rou II 801. Done vèissiez . . . Les uns les altres eneontrer E cels ferir e cels boter. Cist fiert, cist faut, cist fuit, cist chace, E cist èesme e cist manace (Var. cil . . cil . . . eil), ebd. I I I 8267. 2 cil. . . eist: Le jugement que Richard fist, Ne cil ne eist ne cuntredist, Rou I I I 466. Se eil li paie, eist li rent Tot cop a cop, sanz plus atendre, Mer. 716. — Lors est comenciez tot de bot Li murmures et li estris. Qa .II., f a .III., f a .V., qa .VI. Vont par escoles conseillant. Se ceste dit son bon avant, Ceste redit le suen après; Et quant cele a parlé adès, L'autre redit greignor reson. Ceste se test et cele non, Mer. 928. li pueples li vient entor, Qui Vesgardent com a merveille. Se eist parole, cist conseille A eel autre, et cil le regarde; Mès Meraugis ne se prent garde De quan qu'il dient, ebd. 2918. Celui bese et cestui enbrace, Ren. (M.) l a 2097. 3 fa . . . ga: Chevalier vienent (zum Turnier): dis et dis Et vint et vint et tränte et tränte, Qa quatre vint et qa nonante, Qa (ant, qa plus et qa deus tanz, RCharr. 5612. 1 I m M u n d e eines in d e r E r z ä h l u n g S p r e c h e n d e n : Nostre empereres a ses barons fievez, Cel done terre, eel chastel, eel citez, C el done vile selonc ce que il set. Moi et vos, oncle, i somes oublié, N y m e s 37. — Beispiele a u c h bei L e m m e a. a. O., S. 70 u n d M a t h e w s a. a. O., S. 44 u. 4 6 ; T o b l e r - L o m m a t z s c h , Afz. Wb. I I 91 (cel). V g l . L . J o r d a n , Altfranz. Elementarbuch (1923) S. 217, A n m . I. — V g l . a u c h a l t s p a n . detta part e della o d e r della e della part = de una y otra parte: Della part e della pora las vistas se adobavan, P C i d 1965. Della e della parte, quantos que aqui son, Los mios e los vuestros que sean rogadores, e b d . 2079. Della e della part en paz seamos oy, e b d . 3139. 2 E i n z e l n e dieser Beispiele n e b e n a n d e r e n bei L e m m e S. 70, M a t h e w s S. 20. L e t z t e r e r b e m e r k t zü d e m (obigen) V e r s R o u I I 801 r i c h t i g : The author here assumes the attitude of a spectator, and naturally designates, perhaps with a gesture, each victim as „this one", for he falls or lies dead right before his eyes. S. a u c h Afz. Wb. I I 145 (cest). 3 Diese Beispiele n e b e n a n d e r e n s c h o n bei L e m m e S. 72 u . M a t h e w s S. 6 1 — 6 3 ; s. e b d . S. 43 u . Altfrz. Wb. I I 145 (cest). L e m m e f ü h r t S. 6 u . S. 70 d e s W e i t e r e n a n : Se alloit moequant puis de Vun puis de Vautre, puis ceste cy, puis ceste la regardant,

28

SPRACHE

Dames i ot plus de .C. pere Qui issent des chambres lasus, Qa .XX., g a .X., p a mains, ga plus, Mer. 918 (s. auch das oben angef. Beisp.). Apres mengier tous s'assemblerent La ou dames les appellerent, Qa .X., ga .XV., et ga .XX., Galerent 143. Au mengier sont assis, pa cent, pa vint, pa trente, Berte 280. Et vit (im Kloster) par ees angles repus Cha .V., cha .III., cha .II., cha un, T u m b . N D 71. manoient tote la gent, Qa deux, ga trois, esparsement, P a r t o n . 3 5 0 . les borgois biax et honerables Qui as changes furent asis Qa .II., pa .III., pa . V., pa .VI., Selonc ce qu'il apartenoit Et selonc que chascunz tenoit Compaingnie, Escan. 17888. vit les Sains de paradis Cha .V., cha .VI., cha .IX., cha dis Alans et venans, Adv. N D (Chassant) S. 11. Nus ne remest dedenz la vile . . . Que tuit ne soient a VOrs batre, Qa dis, pa sept, qa troi, pa qatre, Trestuit bätoient Dant Brun VOrs, Ren. 9262. contre terre les sovine, Cha trois, cha cinc, cha un, cha deus, S t J u l . 1053. Les paiens ocist et abat, Qa dous, pa trois, pa cinc, ga quatre, ebd. 2181. Truevent les mors, ga sis, ga set, ga dis, Enf. Og. 1264. Qui remire la bele chace Que fere soliiez jadis, Lez voz braches entrer en trace Qa cinq, ga sept, ga neuf, ga dis, R u t e b . (Kressner) 97, 52. 1 ci . . . ci: Entre Alemaigne e Fontenei S'en fuieient a grant desrei, Ci set, ci sis, ci cinc, ci trei (Var. Qa .V., ga .VI., ga .VII., ga .III.), Rou I I I 4165. Mult se vont entfels dementant E par tropeáis vont conseillant, C i vint, c i quinze, c i quarante, Ci cent, ci trente, ci seisante, ebd. I I I 6079. il se vont muchant par desous ees ronchiaus, Chi deus, chi chinc, chi si:r, assanlant par monchiaus (die Küchlein), GMuis. I 181. a la . . .la: Gauveins voit cele gent combatre La cent, la mil, la vingt et quatre, Claris 8993 (angef. von Tobler, Verm. Beitr. II, zweite Aufl., 164). Del Chevalier as douz escus Ne fine ne ne cesce nuns. Lai cinc, lai sis, lai set, lai huit Par tropez en parolent tuit, Beaud. 1432. ga . . . la; de ga . . . de la; (et) ga et la: Cop ga, cop la, dou pié la bote (der Wolf den gefundenen Schädel), Lyon. Ys. 1653. — Botent de cha, botent de la, Mais onc la pierre ne crolla, MSMich. 287. Yseut la bele chevaucha, Janbe de ga,janbe de la, Trist. I 187. — La roiz entor lui (Renart) s'entorteille . . . Torne et retorne ga et la, Nouv. Frg. XIV£ s. 126. Dem entspricht ein nfz. celui-ci. . celui-lä, z. B. Aussitot la comedie fut interrompue. Voilä tous les acteurs en peine: les uns m'appellent, les autres me font chercher: celui-ci crie, et celui-lá me donne ä tous les diables, Lesage, Gil Blas X 10 (am Schluß). 1 Im Munde von Personen, die in der Erzählung als Sprecher auftreten: Sire . . . Véés que vostre Chevalier Vont esbahi ga .X., ga .XX., Veng. Rag. 37. S. hierzu die ausführliche Anm. Friedwagners S. 181, der u. a. auf Tobler, Verm. Beitr. II, zweite Aufl., S. 163f. verweist („Asyndetische Paarung von Gegensätzen"). Der deiktische Charakter dieser gruppenbildenden Formeln wird hier nicht berücksichtigt. — S. auch Afz. Wb. II 3 (pa). 2 Im Munde eines in der Erzählung Auftretenden: plusor Chevalier vaillant. . Sont par ce bois en agait mis, Ci .V., ci sis, ci sei, ci dis; Pour ce vous di que bien errastes Quant de cez genz nus ne trovastes, Claris 18 642. Diese Beispiele finden sich schon, in anderem Zusammenhang gesammelt, bei Tobler, Verm. Beitr. II, zweite Aufl., S. 163. — Gelegentlich begegnet ein ga et ci: Puis en feist fere chemise ... Puis la vestist crlant merci, Batant sa coupe et ga et ci, Trois Dits II 160 (Rom. X I I 223). Asés Vai regardec (la pucele) et par ci et par ga, Se tant ne quant est arse ne brüie del fu, Mais onques mais si bele, ce me samble, ne fu, G. Coins. Christ. (Ott) 3144.

Deiktische Elemente im Altfranzösischen

29

Et qu'il plus torne, plus s'enlace, Ren. 5086. Le coc a pris a dechacier Et ça et la, et sus et jus, ebd. 5037 usw. 1 Wie diese Beispiele lehren, werden die einander gegenüberstehenden Pronominal- und Adverbialformen eil. . . eist (oder eist.. . eil) und ça . . . la, weit häufiger aber die gleichen Formen eil . . . eil, eist .. . eist, ça .. . ça, ei . . . ei, la . . . la in mehrfacher Wiederholung verwendet. Der abweichende sprachliche Ausdruck läßt auch eine verschiedene Haltung und Zeigebewegung des Vortragenden voraussetzen. Dem eil . . . eist, ça .. .la entsprechen Zeigegebärden, die bei unverändert bleibender Grundstellung und Front des Sprechenden nach verschiedenen Richtungen hin ausgeführt werden. Gebraucht er aber ein eil... eil, eist . . . eist usw., so verändert er mit größerer Lebhaftigkeit bei jedem neuen eil seine Front, während die Richtung der Zeigebewegung, vom Sprechenden aus gesehen, stets die gleiche bleibt. 2 — Es gehört in den Kreis dieser Betrachtung endlich das exklamative, weder komparativ noch konsekutiv gebrauchte afz. Adjektivum tant „soviel", welches die epische Dichtung, oft auf Höhepunkten der Erzählung, anaphorisch verwendet, um in häufenden Aufzählungen die ganze überschwengliche Fülle der Einzelerscheinungen eines bewegten Bildes, etwa des Getümmels einer Schlacht, dem Hörer einprägsam vorzuführen. Mit der Annahme rhetorischer, in diesem Fall zugleich symbolischer Begleitgesten, welche die große, schier unzählbare Menge der Einzelvorgänge nachahmend andeuten wollen und auf welche das sich wiederholende tant. . . tant emphatisch hinweist, findet diese demonstrative Sprachform ihre einfache Erklärung: Fierent Ii un, Ii altre se defendent. Tante hanste i ad e fraite e sanglente, Tant gunfanun rumput e tante enseigne! Tant bon Franceis i perdent lur juvente!, Roi. 1399. La vëissiez si grant dulur de gent, Tant hume mort e naffret e sanglent!, ebd. 1623. La vëissiez tant cop d'aspee Et tante lance enquarteree, Tanz Sarrazins par ces estrees Morir sanglent sor Verbe lee, Gorm. 502. La vëissiés tante targe saisie, Et por ferir tante lance brandie, RCambr. 2372. La vëissiés fier estor et pesant, Tant escu fendre, tante lance froissant, Et desrompu tant hauberc jazerant, Tan pié, tam poing, tante teste perdant, Et par le gué en furent tant gisant, ebd. 4040. 1 Die ersten Beispiele schon beiTobler, Verm. Beitr. II, zweite Aufl., S. 160; ebd. Hinweise auf nfz. par-ci par-là, de ci de là, de çà de là, it. di quà di là. S. ferner nfz. gui çà, qui là: Ils couraient tous, qui çà, qui là (Littré s. çà). — Auch prov. de sai. . de lai: Dirai vos d'Amor com signa; De sai guarda, de lai guigna, Sai baiza, de lai rechigna, Marcabru (Dejeanne) X V I I I 20. de sai de lai: adès vai de sai de lai, Flam. 1061 (Levy VII 425). sai et lai (sai ni lai): Noil tolgra päors . . que non . . gares Tan sai e lai entro que vis Cet que d'amor per leis languis, Flam. 2430 (s. auch Raynouard Lex. IV 8, Levy VII 423). 2 Anders formuliert bei Brugmann a. a.O. S. 1 2 ; s .ebd. S. 1 3 0 f . , 1 3 2 f . — Man könnte versucht sein, in ähnlicher Weise auch demonstrativ modalen Aufteilungsformeln ursprünglich deiktischen Charakter zuzuschreiben, indem man sich die hier einander gegenübergestellten möglichen Arten („so und so", „so oder so") mit entsprechenden vagen Zeigebewegungen angedeutet denkt: Gaudins esgarde son ami, Et sus et jus et si et si: Sel voit si bel del tot en tout. ., Parton. 8266. Se tu l'esgardes entre mil, Nel puez esgarder si ne si, Que tu n'esgardes autressi Trestouz les autres qui i sont, Eracl. 3596. Tant fort le gardent si ami, Ne s'ociroit ne si ne si, Parton. 5466. Ne set ke fere en nule guise De demorer, n'issi n'issi, Dolop. 171. Onkes, por chose k'il vêist, Ne por

30

SPRACHE

La vëissiés un estour si pesant, Tant escu fraindre, tant hauberc jasserant, B H a n t . Festl. Fass. II (1912) 17318. La vëissiez un estor si mortel, Tante anste fraindre et tant escu trôer, J o u r d . Bl. 209. Lai vëissiez tante(s) hanste(s) brandie Et tante anseigne, GViane (B.) 1611. La vëissiez tante targe copee, Tante baniere au vent desvelopee Qui le jor fu malement defolee, M G a r . 52. vëissez Tant pié, tant poign, tant de teste tolant, A q u i n 1643. La ot tante hanste frainle et tant escu trôé, Tant haubert desmaillié et tant clavain faucé, Tant cop feru d'espee desus hi.aume gemé, Flor. de R o m e 1789. Ha Dex! ce fu jourz pleins de pleurs mortex, jourz orrible et pleinz de paor, en laquele tante tormant sont fait, tantes testes trainchïes, tant membre copé, tant cors mené a fin (0 dies . . . korribilis et formidolosa in qua tant a exacta sunt exicia, tôt defecta sunt capita, tôt amputata membra, tôt exanimata corpora ), Leg. Gir. Rouss. 56. Li tornois assanble . . . La ot tante vermoille ansaingne Et tante bloe et tante blanche, Et tante guinple et tante manche, Qui par amors furent donees . . . Iluec vit an le jor lacierMaint hiaume a or et maint d'acier, Tant vert, tant jaune, tant vermoil Réluire contre le soloil, Tant blazon et tant hauberc blanc, Tante espee a senestre flanc usw., E r e c 2138ff. A le campaigne voit les conrois rengier, Tante baniere onder et baloier, Et tant vert elme reluire et flamboier, Et tante targe, tant escu a ormier, Tant auferrant et tant corant destrier, Alise. 141. virent Réluire tant escu et tant hiaume doré, Tant martel et tant pic de bon achier tempré, D o o n 304. IUoc vëissiez venteler Tantes beles riches banieres . . . Tanz vëissiez la filz de meres, Tanz lignages, nevuz e freres, Tant bonz haubercs, tant bons parpoinz, Tanz armees genz si qu'as poinz, Tantes lances e tantes glaives . . . La vëissiez tanz genz errant, Tanz chevals balcenz e ferranz, Tantes mules usw., A m b r . Guerre s. 9768ff. La vëissez tanta pellice hermine, Tant bel bllaut e tanta pel martrine, Tant jovencel, tanta bele meschine!, Alex. Gr. B 214. La vëist on tante lente drescie, Et tant escu où li ors reflambie, Et tante enseingne . . . Et tans destriers . . . Tant chevalier qui sa terre ot laissie, Et tant vassal qu'a sa terre engaigie, Et tant ribaut qu'a la pance rostie . . . Tant jouglëor, tante putain sartie . . ., G a y d . 145. La pëussiés vëir tant vieus dras depanés, Et tante longe barbe et tant chiés hurepés, Tant magres et tant sès et tant descolorés, Et tante torte eschine, et tans ventres enflés, Et tante jambe torse et tans piés bestornés, Et tant mustiaus rostis et tant cauquains crevés, Chans. d ' A n t . I I 221. — Deus! tante dame liee S'en fu le jor iriee, Cor 257. Quant cil prince s'aprestent El lour conpaignons vestent A pasque o a nôel, A près eus vienent tant Escuier et serjant Qui vuelent autretel, P r o v . vil. 1 2 6 d . La vëissiez tanz chevaliers plurer, Ki tuit li dïent: Tant mare fustes, ber, Roi. 349. La vëissiés tante larme ploree, Tant puing hurté, tante teste tiree Et tante robe de soie deskiree, B H a n t . Festl. Fass. I (1911) 6717. Chascuns de duel faire ce poinne, Tanteslarmes i out plorees, Tantes faicesagratinees, Tant chevoïltrait et derompu, chose qu'on li fêist, N'a tort, n'a droit, n' ein si n' ein si, Uns moz de sa bouche n'issi, eb. 107. Mult m'esmerveil pur quei Ii reis si le häi, Se pur ço nun qu'il . . . s'osa drecier vers lui n'einsi n'einsi, S. Thom. (Ed. Walberg 1922) 1629; s. Afz. Wb. I 245 {ainsi). (Ganz anders it. cosicosi und Verwandtes, s. L. Spitzer, Aufsätze z. rom. Syntax und Stilistik, S. 38).

Deiktische Elemente im Altfranzösischen

31

Tant poins destors, tant pis batu, Tant pelison vair desirei, Tant grenon trait et detirei, Tantes palmes i out batües, Flor. u. Lir. 655. 1 Früh erscheint neben tant. . . tant in diesen epischen Aufzählungen das undeiktische maint . . . maint, dessen schwächerer, indefiniter Bedeutung sich tant, beim Ausbleiben der ursprünglichen Begleitgeste, allmählich nähern mußte. Cel jor i ot mainte sele voidie Et mainte targe deroute et desartie Et mainte broigne et rompue et croisie, GViane (B.) 1614. La pëussiés vëoir maint paveillon tendant, Maint tref inde et vermeil..., Chans. d'Ant. I 218. ebenso D o o n 3 0 8 . BHant. Festl. Fass. II (1912) 17340. BComm. 1581. Enf. Og. 1265, 6243 usw.; auch Ven m'apele Colin Muset, S'ai mangié maint bon chaponet, Mainte haste, maint gastelet, Col. Muset (ed. Bédier 1912) IV 34. Aus der Verbindung von tant und maint ist ein tant maint (tamaint) hervorgegangen: Tant mainte nuit dormis sos vos memelles!, ruft in schmerzlicher Erinnerung an Guiborc der vom Tode bedrohte Vivien aus (Chev. Viv. 608). 2 1 Weitere Beispiele bei Godefroy VII 639b. S. auch A. Tobler, Verm. Beitr. II, zweite Aufl., 49 (Einzahl im Sinne der Mehrzahl?). — Prov.: . . . Tans ponhs trencatz e tanta testa, S. Hon., angef. von Raynouard, Lex. rom,. IV 668a. Häufig auch in der altspan. E p i k : Veriedes tantas lanças premer e alçar, Tanta adágara foradar e passar, Tanta loriga falssar e desmanchar, Tantos pendones blancos salir vermejos en sangre, Tantos buenos cavallos sin sos dueños andar, PC.id 726. Tanta cuerda de tienda y veriedes crebar, ebd. 1141. Tanta tienda preciada e tanto tendal obrado Que a ganado mió Çid con todos sos vassallos!, ebd. 1783. Tanto braço con loriga veriedes caer a part, Tantas cabeças con yelmos que por el campo caden, ebd. 2404. Veriedes aduzir tanto cavallo corredor, Tanta gruessa muía, tanto palafré de sazón, Tanta buena espada con toda guarnizón, ebd. 3242 usw., s. Menéndez Pidal, Cantar de mió Cid I (1944), S. 336 (doch ohne Erklärung der rhetorisch demonstrativen Form), sowie Poema de mio Cid [Clásicos castellanos, Madrid 1913] S. 39 (hier von M. Pidal als moda francesa bezeichnet). — In ähnlicher Weise läßt der Dichter auch Personen seines Epos dieses emphatisch aufzählende tant gebrauchen: Ço dist Marsilies: ... Par tantes teres ad sun cors demenet (Charlemagne) I Tanz colps ad pris sur sun escut bucler ! Tanz riches reis cunduiz a mendeier!, Roi. 525. ebd. 540. Devant ces murs (spricht der Bote) verras tant très drechier E tant pomel par deseure ficher . . . Et tante enseigne contre vent baloier, Og. Dan. 4147. — Nicht rhetorischer Natur, sondern affektisch-deiktischer Art sind die schmerzlichen Klagen der Mutter oder der Braut im Alexiuslied: Filz Alexis, de ta dolente medre! Tantes dolors at por tei enduredes, E tantes fains e tantes seiz passedes, E tantes lairmes por le ton cors ploredesl, Alex. 80a. Sire Alexis, tanz jorz t'ai desirret, E tantes lairmes por le ton cors ploret, E tantes feiz por tei en loinz guardet, ebd. 95a (analoge Verwendung von tel ebd. 8 4 a : A tel dolor et a si grant poverte, Filz, Vies deduiz par alienes terres!). Ferner, ebenfalls in schmerzlicher Erregung gesprochen: Eh! Durendal ! . . Tantes batailles en camp en ai vencües E tantes teres larges escumbatües, Que Carlee tient!, Roi. 2306. Dex!, dit Guillaumes, . . Por c'ai ocis tante bele jovente, Ne por qu'ai fet tante mere dolante, Dont Ii pechié me sont remés el ventre?, Nymes 274. Auch prov. (lyrisch): A! tantas bonas chansos E tan bo vers aurai faih, Don ja no • m mezer' en plaih, Domna, si • m pesses de vos Que fossetz vas me tan dura. Aras sai qu'e • us ai perdudal, BVentad. 8, 1 (Appel S. 51). 2 An dieser Stelle also affektisch-deiktisch (im Munde einer in der Erzählung auftretenden Person). Für ein rhetorisch aufzählendes tamaint . . . tamaint habe ich Beispiele nicht zur H a n d ; einfaches tamaint öfters bei J e h a n de Condé, s. G. Cohn, Ztschr. f . fz. Spr. 43, 2, 16. — Es bliebe zu untersuchen, ob nicht auch das syntaktische Schicksal von lat. talem > tel, prov. span. tal, it. tale, durch ursprünglich rhetorisch-deiktischen Charakter in einzelnen Fällen bestimmt oder mitbestimmt worden ist. Auch hier vollzieht sich bekanntlich ein Übergang von demonstrativer zu indefiniter Bedeutung. Wenig oder gar nichts darüber sagt Herrn. Jäger, Die Syntax der unbestimmten Fürwörter tel, autre

32

SPRACHE

IV Fast allen Beispielen, die wir im vorigen Abschnitt für rhetoiische Deixis gegeben haben, kommt eine stilistisch-literarische Bedeutung insofern zu, als die besprochenen demonstrativen Redewendungen zunächst dem Stil und der Vortragstechnik des altfranzösischen Epikers eigentümlich sind. Wenden wir uns jetzt der konzessiven Formel tant soit peu, von der wir ausgingen, und Verwandtem zu, so kehren wir zu Ausdrucksweisen der Umgangssprache zurück, die eine weniger ausgesprochen literarische Verwendung erfahren haben. Das rhetorisch aufzählende afz. Adjektivum tant wies auf eine symbolische, eine große Menge andeutende Begleitgeste hin, das neutrale tant der Umgangssprache wird eine gleiche deiktische Interpretation erfahren dürfen (Hinweis auf einen h o h e n G r a d oder eine g r o ß e M e n g e ) ; sucht doch jeder lebhaft sprechende Romane seine Aussage durch sinnfällige, nachahmende Zeigebewegungen zu verdeutlichen und zu bekräftigen. Einschlägige Beispiele sind von G. Ebeling, Festschrift A. Tobler (1905) S. 460f., und Tobler selbst, Archiv f . n. Spr. 115,245, in hinreichender Zahl gegeben worden. Ihrer grammatischen Konstruktion nach lassen sie sich verschiedenen Gruppen zuteilen: a) Mes n'est riens, tant po de s an et, Que an leu ou Van bien li fet Ne revaingne mout volontiers, Ch. lyon 2865. Et lor escu festoient mie Tel que rien an ostast espee, Tant fust tranchanz et aceree, ebd. 3624. Les autres (cordes) lessa jus aler Et jus a terre trahiner, En disant que, se me trahaie Tant fust pou par devers la haie, Elle tantost les reprenroit Et a li me resacheroit, Peler. V 7328. 1 ils en estoient tous honteux et moins amoureux de leurs femmes qui leur estoient peu humbles, craintives et obêissans, ce qu'elles rte devoient pas estre en tant soit petite chose, Ménag. I 143. — b) Ja ne sera pris (li castiax) par esfors De nul siege qui tant soit fors, Brut 8926. Nuls hom nel ravisast qi tant conëu Vait, Ch. Sax. I 236. Car . . . Ne vauroit il que le sëust Hom qui de lui tant privés fust, Amad. 379.— c) Quant je m'aroie tant pené, Ne vos aroie dit anuit L'appareil, RViol. S. 276. n'en poroie avoir joie,Quant tant m'en serai peneis, Bern. LHs. 399,1.— d) ne puet avoir treshaute honnour, tant ait d'avoir, s'il ne set les bons honnorer, Cleom. 488. Mit Recht dürfen zumal die drei letzten, von Tobler a. a. 0. angeführten Beispiele, die über die Grenzen der Erklärung Ebelings hinausreichen, als beweiskräftig für den deiktischen Charakter des tant gelten. Selten bezeichnet in ähnlichen konzessiven Sätzen ein solches adverbiales oder neutrales tant einen n i e d r i g s t e n G r a d oder eine g e r i n g s t e M e n g e . Eine Veru. nul, Diss. Göttingen 1906. Ein distributives telui... telui läßt an das frühere eil. . . eil zurückdenken: Li gentiz Möyses soloit la nuit toz solz Porteir Vaiwe as hermites qu'il savoit besinos, Telui (Var. Celui) a quatre liwes, telui trois, telui dous, Poème mor. 69c. — Bin gutes Beispiel für distributives tant. . . tant. . . tant (soviel. . soviel. . soviel) bietet Lafontaine: Monsieur le mort, j'aurai de vous Tant en argent, et tant en cire, Et tant en autres menus coûts, Fables VII 11, 21 (Le Curé et le Mort). 1 Bin frühes Beispiel für tant soit peu aus dem 14. Jahrhundert habe ich oben S. 3, Anm. 2, angemerkt. Zu dieser Wendung und ihrer Deutung im Sinne einer ursprünglichen Deixis s. jetzt E. Lerch, Historische französische Syntax I, Leipzig 1925, S. 186; Wilh. Hävers, Handbuch der erklärenden Syntax, Heidelberg 1931, S. 28f. — In wie weit Olaf Deiltschmanns Untersuchungen zum volkstümlichen Ausdruck der Mengenvorstellung im Romanischen in ihrer endgültigen Fassung unser Thema berücksichtigen werden, vermag ich nicht zu sagen; vgl. Romanistisches Jahrbuch IV (1951) 221.

D e i k t i s c h e E l e m e n t e im A l t f r a n z ö s i s c h e n

33

fügung des hlg. Ludwig, die Joinville überliefert, besagt: Derechief, Ii autre prevost, Ii baillif et Ii serjant jureront. . . que il ne penront ne ne feront penre nul don, quex que il soit, a leur femmes, ne a leur enfans, ne a leur freres, ne a leur sereurs, ne a autre persone, tant soit privee d'aus (auch nur soviel d. h. auch nur im geringsten), Joinv. 468 d. Ferner, ebenfalls mit einer Gebärde der Kleinheit gesprochen zu denken: Par fei, ce n'est mie Drancès Ki tant (auch nur soviel d. h. auch nur das Geringste) en voille por vos faire!, En. 6783. 1 Selten auch begegnet ein substantivisches deiktisches tant (un tant) mit der Bedeutung „so wenig, so ein bißchen, ein bißchen" 2 ). Dafür treten Diminutivbildungen wie un tantet, seit dem 14. und 15. Jahrhundert auch un tantelel, un tantin, un tantinot, un tantinet ein, die freilich die ihnen ursprünglich innewohnende deiktische Kraft häufig genug eingebüßt haben. 3 Die recht eigentlich altfranzösischen demonstrativen Bezeichnungen einer geringsten Menge, eines niedrigsten Grades sind formelhafter Art. Es sind die in negativen oder hypothetischen Sätzen überaus häufig auftretenden, frühzeitig erstarrten Wendungen (ne) tant ne cant und (ne) ce ne coi. 1 Prov.: Tan (auch nicht soviel = gar nicht) tem morir, sol la dolors m'esglaya, Appel, Prov. Chrest., sechste Aufl., 96, 45 (s. Glossar u. tan, S. 309 a). Auch gehört hierher die prov. Wendung non aver per tan „sich nicht soviel d. h. nichts machen aus", Levy, Suppl,-Wb. tan 38 (S. 50) : Mout l'amera, s'ill amar mi volgueg, Mas non o vol ni nonoaper tan (Var. Maslieysnon calde mi ni m'a per tan). — So schon lai. tantum, nec tantum (est mihi tanti „es gilt mir so wenig", non est tanti) neben den Diminutivformen tantulum, tantillum (ne tantillum quidem) und Wendungen wie huius non facio (tu quod te posterius purges, hanc iniuriam mihi nolle factam esse, huius non faciam, Terent. Ad. 163) ; griech. oùòè TOUTÎ. S. Sittl, a. a.O., S. 98; Brugmann, a. a.O., S. 7; Hofmann, Lat. Umgangssprache S. 168. — Zu span. ni tanto asi s. W. Beinhauer, Span. Umgangsspr. 203 (Zeigefinger u. Daumen dar rechten Hand werden in leichter R u n d u n g aufeinandergelegt, was ausdrücken soll: „noch nicht einmal soviel wie zwischen den beiden Fingerkuppen Platz hat"). a Ein Beispiel scheint in einem satirischen Exkurs des Gautier de Coincy wider die Ärzte vorzuliegen, deren Medikamente ebenso geringwertig wie teuer seien: Baratet guile i a il trop; Trois cuileretes de syrop, De l'un un pou, de Vautre tant, De lor trufes i metent tant, Qui a envis valent un oef, Nos vendent il dix souz ou noef, Méon II 79, 2483. Prov. : un tan „ein Bißchen": Si com del fei us tans Torna en amaror Sen de bona sabor, Us petitz de lageza Torba tota boneza, Levy Suppl.-Wb. u. tan 5 (S. 43). portug. um, tanto, algum tanto „ein klein wenig", „etwas". — Über das gleichfalls singularische und substantivische, aber nicht deiktisch zu fassende afz. cel tant, ce tant, it. quel tanto s. A. Tobler, Verm. Beitr. I, dritte Aufl., 184. 3 Cil tantez d'anguiles est nostre Et li remananz si soit vostre, Ren. in Bartsch Chrest. 39, 115. De farine orent un tantet, Dont porent faire un penet, Barb. u. M. II 128, 21. Un seul tantait de belle chiere Ne puis de lui traire n'avoir, Mir. ND zit. u. a. von Godefroy X 742 b. nfz. un tantet de pain usw. s. Littré s. v. — Moult aras a porter grant fais, Et se tu veulx mon tantelet Porter, ja ne m'en sera let, EDeschamps, zit. von Godefroy VII 643a. — Attendez un i a n i i r e , Arrest. Amor. zit. von Godefroy VII 643a, ebd. ein Beispiel aus Scarron (un tantin de polygamie). — ung tantinot, Beispiel aus Grebans Myst. Pass. zit. von Godefroy VII 643a. — plus part de celle (pièce) de mouton, de laquelle l'ostesse avoit ung tantinet mengé, Cent Nouv. Nouv. (Ed. Wright) II 159. Mon bon mary, sauvez ma vie . . . Baillez la main ung tantinet, Ane. théâtr. frç. I 34 (Farce du Cuvier). retiengne le hutinet: Combien qu'il n'ayme bruyt ne noise, Si luy plaist il ungtantinet, Villon, Test. 1109. U ng tantinet après midy, Mon. dram, in Romania XVI 465. J'enraige que je ne l'acolle En lieu secret ung tantinet, Ane. théâtr. frç. 1195. Weitere Beispiele bei Godefroy X 742b. nfz. je n'en veux qu'un tantinet, s. Littré s. v. — it. un tantino, un tantinetto; portg. um tantito.

3 L o m m a t z s c h , Romanische Philologie

34

SPRACHE

(ne) tant ne cant: Bien vit... Que Ii soleilz en tant De tens ne tant ne quant Sun curs ne pöeit faire, P h . T h a o n Comp. 1966. E Ii draguns crient tant Varbre, que tant ne quant N'i osé aprismier, P h . T h a o n Best. 2490. 1 Fist en cest temple un feu ardant Qui ne faloit ne tant ne qant, B r u t 1680. Ele demeine joie grant, Nel ceile mais ne tant ne quant, E n . 1532. re'i a de veir ne tant ne quant, ebd. 1560. ebd. 1633. Se g'éusse de vos enfant, Ki vos semblast ne tant ne quant,.. . Ce m'est avis que miélz m'alast, ebd. 1740. Je ne vos doc netant ne quant, Erec 861 V a r . neporquant Ne recroient (im K a m p f ) ne tant ne quant, Que trestot lor pöoir ne facent, ebd. 5990. angois quHl fust tant ne quant jors, Clig. 1804 Var. Mes sire Yvains ne sejorna Puis qu'armez fu ne tant ne quant, Ch. lyon 761. il a po son escu chier (im K a m p f ) , Q u e tot le leisse detranchier. N'an a pitié ne tant ne quant. ebd. 3225. onques, pour voir, ne Vadaigna (das Roß) Ne tant ne quant nel barguigna, Eracl. 1344. Se tu Vesgardes tant ne quant Plus que les autres, Ii auquant Uapercevront, ebd. 3606. ne voleit pas ne n'osot Mostrer ne faire aucun semblant QuHl le häist ne tant ne quant, Troie 788. En cent manieres se porpense; Mais tant ne quant ne sH ásense QuHl deie faire n'ou aler, Chr. Ben. 26980. Par Mahomet! ne vans ne tant ne quant, Quant tu nes (ces glotons) ars en feu grezois päant, Prise d'Or. 1117. la mors Vangoisse . . . Cest grans merveille ke il a duré tant, N'avoit sor lui d'entir ne tant ne quant, Alise, in B a r t s c h Chrest. 19, 84. Le rei Garde les va par tot querant, Mes nes troverent ne home vivant Ke lor soit dire tant ne kant, B H a u m t . (ed. S t i m m i n g 1899) 1633. ähnl. B H a n t . Festl. Fass. II (1912) 11692. 11721. ne se pueent ne tant ne quant aidier, GViane (B.) 2994. ähnl. A y m . N a r b . 483. Je n'en sai nule (fame) en cest siecle vivant, Qui aferist a moi ne tant ne qant, ebd. 1343. Quant Deu plaira et vos, sanz proier tant ne quant, Si seromes ami, RMont. 339, 1. Tels baise feme et acole Qui ne Vaime tant ne quant, R o m . u. P a s t . II 23, 31. Sire, tant ne quant ne vous iert celé, ebd. I I I 34, 15. Tex cuide norir son enfant, Ne Ii partient ne tant ne qant, Tydorel 168. Onques n'en soi ne tant ne quant, ebd. 268. Fuiant s'en vet. . , Onques tant ne quant n'aresta Tant qu'a la cort le roi trova, Ren. 23847. La mers . . . Contre Ii s'adouga . . , Tant ne quant ne s'osa removoir n'ondoiier, GCoins. Christ. 1913. ebd. 3329. 3463. Ases Vai regardee et par ci et par ga, Se tant ne quant est arse ne brüie del fu, ebd. 3145. ebd. 3220. Ne prise puis ne tant ne quant Douche parole ne casti, Barl. u. Jos. 8550. eis hom ci ne m'apartient, Ne tant ne quant a moi ne tient Fors que de Dieu, Chev. baris. 798. Va Ven, vuide ma terre errant, NH demeure ne tant ne quant, RCcy 7994. Aucune foys ne tant ne quant Ne me verras, ne pou ne grant, Peler. V 6469. Se en (von dem Apfel) mengiez ne tant ne quant, Comme luy (Gott) seriez ou plus grant (der Teufel zu E v a ) , Myst. inéd. II 321. Car aingois que la paix fust faite tant ne quant, Ot moult Ii dues a faire, Chron. BGuescl. 2706. Noch im 16. J a h r h . : Pourquoy caches tu dedans terre ces gros monceaux d'or et cTargent?

1 E b e n d a de tant ne de quant: nosor, P h . T h a o n Best. 2441 mit l'arestuel met Devant et le fer par quant soi ne remuet, Trist. Men.

de tant ne de quant Ne firent le cumant NabogodoW a l b e r g s A n m . — en tant ne quant: De salance derriere, Et si l'atent en tel maniere Qu'en tant ne 1167.

Deiktische Elemente im Altfranzösischen

35

Pour ce que, si tu en prenois tant ne quant, ilz pourroient decroistre enfin jusques a un denier, Bonav. Desperiers (Ed. Lacour) 1 99. 1 (ne) ce ne coi: Je ne vos doc ne ce ne quo y, Erec 861 V a r . Et gardez,. . Se vos vëez nés une chose, Que vos m"an diiez ce ne quoi, ebd. 2771. Dame, fet ele, hauciez la main (zum Schwur)! Mes ne voel pas qu'après demain M'an metoiz sus ne ce ne quoi, Ch. lyon 6641. Ainz ne distrent ne ce ne quoi El chastel n'a home ne famé, ebd. 6720. Il s'en ala avant, ne dist ne ço ne quei (Yar. ne un ne kei), S T h o m . (ed. Walberg 1922) 1920. il ne voleient faire pur Deu ne ço ne quei, ebd. 2772. Mais Ii reis d'Engleterre ne lur dist ço ne quei, ebd. 4237. esgarde tout entor soi, Mes n'i trueve ne ce ne quoi, Guingam. 388. car je croi K'ainz ne sëustes de moi ne ceu ne coi, Cornent j'aie amours servie, R o m . u. P a s t . II 5 5 , 1 0 . il n'ont destrier ne mur ne palefroi Qui au besong vausist ne ce ne coi, A y m . N a r b . 224. Bien d'une grant liuee ne dist ne ce ne coi, Gh. Sax. I 189. Sire, dist Enguerrans, et je le vus otroi, Ja por paor de mort n'i lairai çou ne coi Que tot çou ne li die que manderés par moi, RMont. 5, 21. li dus li mandoit Que ja por lui ne fera ce ne quoi, S'il ne le venge des träitors sans foi, Gayd. 144. 2 Se vous de moi öez parole, Ne leur en dites nule escole, Ne un ne el, ne ce ne coi, Mes tenez pais, Chev. baris. 497. A ce mot ne dist il ne ce ne quoi, B r u n . L a t . 542. Charloz ne vaut ne ce ne qoi, R u t e b . in Bartsch Chrest. 7 5 b , 93. Dou bon détour prent on avaine, et dou mauvais ne ce ne quoi, Prov. vil. 130. Ou blason l'assena par si très fort arroy Que les ners en rompi, n'i valent ce ne co y, Bast. 273. Dame, a present ne ce ne quoi Ne diray plus, T h . frç. au m. â. 381. Je ne te prise (1. pris ne?) ce ne quoy, ebd. 475. Noch im 15. J a h r h u n d e r t : il y a plus de trois lunoisons que Jan Ployart, mon baron, ne fist ne çou ne quoy, E v . d. Quenouilles (Ed. Bibl. Elzévir.) I 21. 3 1 Weitere Beispiele, auch aus dem 15. Jahrh., bei Godefroy VII 641a. Einige auch, bei J. Haas, Französ. Syntax (1916) § 369 u. § 468 (s. ebd. § 266 ne ce ne quoy). — P r o v . schon im Boethius: Cum el es velz, vai s'onors descaptan; Quant se reguarda, no-n a ne tan ne quant, Boeth. 115. Ges no.m recre d'amar leis, tan ni quan, Gaue. Faid, in Bartsch Prov. Ghrest., sechste Aufl., 28, 28. si tan ni quan n' itrobesson, Ja no-us pensetz que s'en laissesson, Flam. 581. E ja si tost non s'escondera (mi dons). Si tant ni quan m'agues ausit, ebd. 4001. S. auch Levy, Suppl.-Wb. tan 7 (S. 44). Auch tan o can (Levy tan 8) : E donna deu son cor rescondre, Sivals de primas, tant o quant, Com non conosca son talan, Flam. 4239. — I t a l . nè tanto ne quanto: Tutti i signori ec. sono tornati in oblianza, e non sono nè tanto nè quanto conosciuti, angef. von Gius. Manuzzi, Voc. d. lingua ital., Firenze 1836, u. tanto § X X X ; s. ebd. u. quanto § X I X . Desgl. tanto o quanto: E tu, se tanto o quanto d'amor senti oder Se tanto o quanto accostar mi ti posso, Io ti gastigherà (Bern. Orl.) neben anderen Beispielen angef. von Manuzzi, a. a.O., u. tanto § X X X I V , quanto § XVIII. — Selten findet sich ein afz. positives tant et quant mit entgegengesetzter Bedeutung: Las, qui bien trente anz ai esté En ce reclus en povreté, Où j'ai Dieu servi tant et qant (soviel, so sehr = in jeder Hinsicht), Onques ne me fist nul semblant Qu'il sêust que je fusse nez, Méon II 211, 301 (De l'ermite qui se desespera). 2 Ebenda ne por ce ne por quoi: Je nel lairoie ne por ce ne por quoi, Gayd. 183. 3 P r o v . ni so ni que: Qui que d'amor s'esbaudei, Eu no-n ai ni so ni quei, Marcabr. 7, 4; dieses und ein weiteres Beispiel bei Levy Prov. Suppl.-Wb. V I I 669a. Aus einer Vermischung beider Formeln ergibt sich ni tan ni que: vers amans de bona fe No-n aura ja ni tant ni que (Var. ni so ni que), Daude de Pr. angeL von Levy VI 610b. Eine dem ni tan ni can nachgebildete Reimformel ist ni re ni que: non soi tant afolatitz Que ja re-il qeira ni-l deman, Petit ni pro, ni tan ni qan, Ni mal ni be, ni re ni quei, Cercam. 3, 24 zit. von Levy VI 610b. — Dem oben, Anm. 1, erwähnten afz. tant et quant steht ein gleichfalls sekundär gebildetes positives afz. ce et coi zur Seite:



36

SPRACHE

Über die Frage, wie diese Formeln, denen zahlreiche andere, s i n n v e r w a n d t e , aber nicht d e m o n s t r a t i v e Formeln der Aufteilung zur Seite stehen 1 , g r a m m a t i s c h zu deuten seien, h a t sich W . Meyer-Lübke, Rom. Syntax § 86, ausgesprochen. Mit ihm halte ich es f ü r wahrscheinlich, d a ß cant bzw. coi einen unvollendeten einräumenden Relativsatz einleitet u n d d a ß somit der ursprüngliche Sinn der Formeln ist „weder soviel noch wieviel es auch sei (cant que soit)", „weder dieses noch was es auch sei (coi que soit)". k o n z e s s i v e Nebensätze sind ja auch in anderen Fällen nicht zu E n d e gesprochen worden, m a n denke a n die Schicksale von quel {qnel. . . que, quelque). Ein cant que soit mit der B e d e u t u n g „wieviel es a u c h sei (viel oder wenig)" v e r m a g ich nicht nachzuweisen, wohl aber ein coi que soit „was es a u c h sei, irgend e t w a s " . Maglore (im Laubenspiel des Adam de le Haie): De mi, chertes, n'aront il rien. Bien doivent faillir a don bei Puis ke fai failli a coutel. . . Morgue: Ha! dame, che n'avenra ja KHl n'aient de vous coi ke soit, J u Ad. 677 (zit. auch von J . Haas, Franz. Syntax [1916J § 468). D a ß n u n die Formeln ne tant ne cant u n d ne ce ne coi ursprünglich symbolischdeiktischer N a t u r waren, scheint mir sicher zu sein, n u r fehlen eindeutige Zeugnisse d a r ü b e r , welcher Art die hinzuzudenkenden Begleitgesten der Kleinheit gewesen sind. Die B e t r a c h t u n g entsprechender, eine Geringfügigkeit bezeichnender Gebärden bei alten u n d neuen Völkern, auch bei den heutigen Franzosen, läßt verschiedene Möglichkeiten offen. E s k ä m e die spanische V e r a n s c h a u l i c h u n g des ni tanto asi in B e t r a c h t , die oben S. 33, A n m . 1, e r w ä h n t w u r d e . Oder es ließe sich an ein B l a s e n ü b e r d i e H a n d f l ä c h e oder über den H a n d rücken („nicht ein S t ä u b c h e n " , „ n i c h t ein H ä r c h e n " , „nicht eine Faser") denken, welches die Italiener und wohl auch schon die Alten kennen. Wirklich .findet sich im altfranzösischen Epos eine W e n d u n g , die in diesem Sinn deiktisch interpretiert werden darf. König D a n e m o n t r u f t Doon de Maience z u : Encor quanque tu fes ne pris un soufflement, Doon 298. F ü r dieses un soufflement k ö n n t e auch ein netant ne cant oder ein ne ce ne coi eingesetzt werden. 2 Oder m a n k ö n n t e a n das der ländlichen Bevölkerung im modernen F r a n k r e i c h wohlvertraute A b s c h n e l l e n des D a u m e n n a g e l s v o n d e n o b e r e n S c h n e i d e Gaufrois seroit bien dignez d'avoir et chou et coy (dieses und jenes, alles Mögliche, Vieles), BSeb. I 902. bien sai faire et ce et quoi, Peler. V 7803. Anders hinwiederum: s'aucun bien tu vois en ioi Et qu'aies fait et ce et quoi (Var. ou ce ou quoy), Mucier le doiz, Peler. V 4358. 1 Z. B. ne un ne el; ne poi ne grant, ne poi ne mout, ne poi ne bien, ne petit ne grant; ne auques ne poi, ne grain ne poi, ne bien ne poi, ne plus ne mains, ne poi ne point, ne petit ne noient. S. meine Einleitung zum Altfranz. Wörterb. S. XIV. — P r o v . : ni petit ni pro, ni mal ni be; vgl. Flam. 1233: D'aiso non dis ni buf ni baf (s. Glossar). 2 S. Sittl, a. a. O., S. 97, der u. a. auch A. de Jorio, La mimica degli antichi inoestigata nel gestire napoletano, Napoli 1832, S. 231f. zitiert; Hofmann, Lat. Umgangssprache, S. 168, verweist u. a. auf Terent. Ad. 981: si .. huic aliquid . . dederis . ., reddet. . istoc vilius („weniger als das da", vgl. Don. negatio est floccum ostendentis aut quid tale). Hierzu die lat. Wendungen non flocci facere od. pendere, nihili facere od. pendere. — Uber Blasen zwischen die Hände als Zeichen energischer Verneinung bei den Arabern s. I. Goldziher in Ztschr. f . Völkerpsychologie XVI 379. — „Ihr Alle, selbst dieser da — er (der Herzog von Mailand) blickte wehmütig nach seinem Kanzler — habet immer nur euer Italien im Sinne, und ich gelte euch — er blies über die flache H and — soviel!", C. F. Meyer, Versuchung des Pescara S. 37. „ich (Jürg Jenatsch) lasse die stets bereitwilligen Veltliner ihren bündnerischen Patronen schwören, ohne mich um irgend

Deiktische Elemente im Altfranzösischen

37

z ä h n e n erinnern oder auch an das A b s c h n e l l e n d e s M i t t e l f i n g e r s (oder des Zeigefingers) v o n d e r D a u m e n s p i t z e , das sog. S c h n i p p c h e n . In beiden Fällen stellt das durch die Bewegung der Finger hervorgerufene schwache Geräusch, der unartikulierte L a u t , den kleinsten W e r t , die absolute Geringfügigkeit dar, auf welche ein gleichzeitig gesprochenes pas ça! oder ein ceci oder cela hinweist. 1 einen Einspruch soviel zu kümmern /" Und er blies leicht über die Fläche seiner H and hin, C. F . Meyer, J. Jenatsch S. 308. Man wußte sehr bald, daß ein Menschendas man von der Hand blies, Ernst leben für ihn soviel war wie ein Sandkorn, Wiechert, Missa sine nomine (1950), S. 200. „Man soll nicht blicken auf sich selbst mit einem Vergrößerungsglas . .; daß man sich sieht, wieGolt der Gerechte uns sieht: so klein, so klein, Herr Graf." Und er nahm ein trockenes Gras vom Boden, zerpflückte es mit den Fingernägeln, legte das kleinste Stück auf seine Hand und blies es wie ein Staubkorn in die Luft, ebd. S. 88.Derb berlinisch: „Da feif ick druf" (d. h. daraus mache ich mir gar nichts), H. Meyer, Der richtige Berliner, Berlin 1904, S. 35. - - Vgl. noch afz.: CKert Ii confessions Renart K'il fist entre lui et l'escoufle; Teus confesst chiet a un sou fie (ist zum Umblasen), Barb. u. M. I 212, 136, mit nfz.: Il est si faible, qu'on le renverserait d'un souffle, du moindre souffle u. ähnl., S. L i t t r é u . s o u f f l e . 1 Über das Vorschnellen des an die Vorderzähne angesetzten Daumennagels im alten und neuen Griechenland („oûbè YpO") s. Sittl, a.a.O., S. 95; dgl. in Italien, s. Bonifaccio, L'arte de'Cenni, Vicenza 1616, S. 349; A. de Jorio, a. a. O., S. 231 u. 251. Von der gleichen Gebärde im heutigen Frankreich spricht Fr. Beyer, Franz. Phonetik, vierte Auflage, Cöthen 1916, S. 206. Literarische Beispiele: « Jugez-enh, répondit Lisbeth. « Je ne crois pas encore qu'il ait obtenu ça/», dit-elle en faisant claquer l'ongle de son pouce sous l'une de ses énormes palettes blanches, «et il a déjà fait pour dix mille francs de cadeaux», H. de Balzac, La Cousine Bette I, S. 160 (Vienne, Manz) [zit. auch von Wespi, op. cit., S. 97], Je m'approche d'un groupe (von Bauern) : — Quelle sécheresse, mes pauvres amis! — Ne m'en parlez pas, monsieur le maire! C'est une calamité, me répond un ancien . . . Si cela dure encore huit jours, dit un autre, on n'aura pas „ça" à donner aux> bestiaux cet hiver. Et il fait claquer son pouce contre l'unique chicot de sa bouche édentée, Leroux-Cesbron, Souvenirs d'un maire de village, S. 74. Kriegsteilnehmer von 1870 erinnern sich, daß ein nous n'avons rien du tout, du tout, du tout bei den französischen Landsleuten immer von einer solchen Geste begleitet gewesen sei, s. Archiv f. n. Spr. 116, 124. A. Risop irrt, wenn er ebd. S. 123 mit dieser unserer Gebärde die im afz. Epos öfters erwähnte sarazenische Sitte, zur Bekräftigung einer Aussage mit dem Fingernagel an den Zahn zu pochen, in Verbindung bringt. Der Sinn dieses sarazenischen Brauches, für welchen schon J . Grimm, Dtsch. Rechtsaltert., vierte Aufl., II 550, Beispiele gegeben hat, scheint nicht recht klar zu sein. Hervorragende Orientalisten (E. Sachau, E . Littmann, Hellm. Ritter) kennen ihn nicht. —Wieder eine andere Bedeutung hat das Schlagen auf den Mund u. ähnl. zum Zeichen des Widerrufs. Den von J . Grimm, a. a. O., I I 301, hierfür beigebrachten Belegen läßt sich jetzt hinzufügen, was Menéndez Pidal aus Anlaß von PCid 3 3 7 0 : Que eres traydor e mintist de quanto dicho has Al partir de la lid por tu boca lo dirás, anführt (Cantar de mió Cid I I [1911] S. 511) : los Fueros de Oviedo (año 1145) y Avilés (año 1155) disponen, respecto al que se debía desmentir de los cuatro denuestos mayores, lo siguiente: « paresse en conçello et diga: lo que dixe díxelo contro él con mal taliento, et non portal que uerdat sea, et mentí por e st aboca; et saque el dedoporlosdient es; et por estos otros denuestos non traya el dedo por la boca, mas plana mientre se desmienta». Diesem aspan, mentir por la boca entspricht genau ein afz. und nfz. mentir par la gueule; mentir par la gorge, s. Littré s. gueule und gorge. Uber den zweiten verächtlichen crepitus digitorum, das „Schnippchen", s. W. Wundt, Völkerpsychologie 1 1 , zweite Aufl. (1904) S. 180. Für die A n t i k e s. Sittl, a. a. O., S. 95 (Darstellung des ein Schnippchen schlagenden Sardanapal: „é'crthE, itíve, uaî£e", duç T&Wa toútou oûk äSia toû à i r o K p o r r i i u a T o ç ) . Für die I t a l i e n e r s. Bonifaccio, a.a.O., S. 340, A. de Jorio 273ff. (non stimare un frullo; non vale, rileva, monta un frullo). Beispiele aus Boccaccio, Sacchetti u. a. gibt Gius. Manuzzi, Vocab. d. lingua ital., Firenze 1836, u. frullo (Il vestir bianco non rileva un frullo, Se'l cuor è nero). In älterer Zeit auch frulla: El non teme una frulla, Perche la testa i brulla, Cap. sat. contro i Villani in Merlini, Satira contro il Villano, Torino 1894, 183, 99. — F r a n z ö s i s c h : Toutesfois on eust

38

SPRAGHE

Oder m a n könnte das A u s s t r e c k e n e i n e s oder m e h r e r e r F i n g e r und damit für die Formel ne tant ne cant (ne ce ne coi) eine ursprüngliche Doppelgebärde annehmen. Das tant (oder ce) würde auf den aus der geschlossenen H a n d zunächst vorgestreckten Einzelfinger, a m ehesten den kleinen Finger als Minimalmaß, zu beziehen sein, das konzessive cant (coi) auf das nachfolgende Spreizen aller Finger, aus denen der Angeredete selbst w ä h l e n m ö g e . 1 arrachié Les dens du villain marsouyn, Son feu pere, et du babouyn, Le filz, avant qu'il en prestassent Cecy, ne que ung beau mot parlassent, F a r c e P. P a t h e l i n 432 (hierzu die B e m e r k u n g P e t i t de Jullevilles, Le Théâtre en France, siebente Aufl., (1908) S. 51: En disant «ceci», Pathelin faisait sans doute claquer ses doigts), ö f t e r s bei Molière u n d Zeitgenossen: je me soucierois aussi peu de ton argent et de toi que de cela!, Jal. Barb. se. 2 (am Schluß). Que Célie, après tout, soit ou libre ou captive, Que Léandre Vachète, ou qu'elle reste là, Pour moi, je m'en soucie autant que de cela, É t o u r d i I I 7. Et je verrois mourir frère, enfans, mère, et femme, Que je m'en soucierois autant que de cela, T a r t . I 6. Pour moi, qui prévois bien tout ce qu'il en sera, Je sors et m'en soucie autant que de cela, Montfleury, Dupe de soi-même V 7 (Livet). Auch s p ä t e r : Claudio: Je vous ménage un châtiment exemplaire, si vous allez contre ma volonté. —Marianne: Trouvez bon que j'aille d'après la mienne, et ménagez-moi ce qui vous plaît. Je m'en soucie comme de cela, Musset, Capr. d. Mar. I I 3. — E n g l i s c h : to do not care a snap of the fingers for . . . D e u t s c h : (s. G r i m m Wb. u. „ S c h n i p p c h e n " u. „ K l i p p l e i n " ) : ich schlage nicht ein schnippchen darum; er ist keinen (finger)schnalz wert; ich geb nit ein schnipgin drumb, ich. wolt nit ein knipgin drumb geben; dein auszgeblasene hoffertig Wörter thu ich nit — schlegt ein schnippichen — so viel achten (engl, comöd.). denn was ist keiser, bapst, könige, fürsten und alle weit gegen gott? Esaias sagt sie seien ein chen (51,6 das ist „unum sic", ein kliplin so man mit dem finger schlegt (Luther) ; und wolt nicht ein kliplin auf die papisten oder ihr wüten und drewen geben (ders.); bauwer, bürger und die vom adel geben nicht ein kliplin umb das evangelium (ders., Tischreden) ; item zu Jhene in der herberge, da wir von der Sachen redten und er (Carlstad) sein ding aufs allersterkeste zu verteidingen sich verhieß, wand er das maul (verächtlich) und schlug mir ein klipplin schlägst du do eh im und sprach''umb euchist mir nichts' (ders.). — „Ein Schnippchen Sack, Der du so ruhig scheinest. So sag doch frank und frei dem Pack, Wie du's mit ihnen meinest", Goethe, Zahme Xenien V. — E i n Beispiel besonderer A r t bietet C. F. Meyers Novelle Das Amulett (S. 28f.) : Hierauf nahm er (der Katholik) einige Krumen des vortrefflichen Weizenbrotes, formte sie mit den Fingern zu einem Männchen, das er auf seinen Teller setzte mit den Worten: „Hier steht ein von Geburt an zur Hölle verdammter Calvinist . . . Also Gott befiehlt diesem Calvinisten: Thue dasl Unterlasse jenes! Ist solches Gebot nun nicht eitel böses Blendwerk, wenn der Mann zum Voraus bestimmt ist, das Gute nicht thun zu können und das Böse thun zu müssen? Und einen solchen Unsinn muthet Ihr der höchsten Weisheit zu? Nichtig ist das, wie dies Gebilde meiner Fingerl" und er schnellte das Brotmännchen in die Höhe. 1 Vgl. W e n d u n g e n wie g r i e c h . oiiòè &OÎKTU\OV irporeivai. l a t . ne digitum quidem eius causa pòrrigendum esse dicebant, Cicero fin. 3, 17, 57; zit. v o n Zingerle, Über die bildliche Verstärkung der Negation bei mhd. Dichtern, Sitzungsber. Wiener A k a d . phil.hist. Kl. X X X I X 1 (1862) S. 457 A n m . (ebd. m h d . Beispiele wie: ich sage iu baz, durch solche nôt verlür ich niht den kleinen vinger). F r a n z . : je ne remuerais pas le petit doigt pour cela; d t s c h . : ich rühre keinen Finger darum. I n gleichem Sinn l a t . ne manum quidem verterim, haud manum verterim, ital. io non ne volgerei (volterei) la mano sossopra, s. Manuzzi a. a. O. s. mano § CXCVI. E i n e süditalienische V a r i a n t e : È usanza, qui [in Gagliano (Lucania)], che i signori, quando incontrano qualcuno per via, non gli chiedano come sta, ma gli rivolgano a mo' di saluto questa domanda: — « Beh! Che cos'hai mangiato oggi?» Se l'interlocutore è un contadino, risponderà in silenzio con il gesto della mano, portata all' altezza del viso e oscillante lentamente su se stessa con il pollice e il mignolo teso e le altre dita piegate, che vuol dire «poco o nulla», Carlo Levi, Cristo si è fermato a Eboli, Giulio E i n a u d i editore, 1950, S. 94. — U b e r das H e r v o r s t r e c k e n des kleinen Fingers z u m Zeichen der H e r a u s f o r d e r u n g (minimo digito provocare alq. „ m e i n kleiner Finger allein n i m m t es mit dir auf") s. Sittl, a. a.O., S. 96 f. u n d oben S. 15, A n m . 2; vgl.

Deiktische Elemente im Altfranzösischen

39

E i n e solche D e u t u n g der F o r m e l b l e i b t n a t ü r l i c h H y p o t h e s e . T a t s a c h e a b e r ist, d a ß , wie in a n d e r e n S p r a c h e n , so a u c h i m ä l t e r e n u n d n e u e r e n F r a n z ö s i s c h d e i k t i s c h e , z u m e i s t h y p e r b o l i s c h e A u s d r u c k s w e i s e n b e g e g n e n , in d e n e n a n Stelle des v i e l d e u t i g e n ne tant ne cant, ne ce ne coi die L ä n g e o d e r die B r e i t e eines o d e r m e h r e r e r F i n g e r , a u c h die G r ö ß e des F i n g e r n a g e l s , f e r n e r die F l ä c h e d e r H a n d o d e r der R a u m i n h a l t einer F a u s t als sinnfällige M i n i m a l m a ß e a n g e g e b e n w e r d e n . A l t f r a n z ö s i s c h e Beispiele w ä r e n : Plaie i ot grant e merveillose, Mais n'ert mie trop perillose: Se travers doi entrast plus enz (der S t a h l ) , Toz morz ckäist iluec a denz, T r o i e 1 0 0 8 9 . Segnor baron, porqué m'apelez rei Quant ge de terre nen ai travers mon dei?, Alex. G r . B 319. Alixandres respont: Par les dex u je croi,... Ne Ii lairai de tiere u il couçast sen doi, R A l i x . 63, 3 1 . Ja de sa terre ne terra mais piain doit, S'il ne guerpist sonDea et Mahon croit, Og. D a n . 1 1 1 6 9 . se je nefaiz hui quoi L'ourguel de eist François.., Ja mès ne quier tenir de ma terre plain doi, P r i s e P a m p . 3245. J'ançois n'avra vaillant quatre deniers Ne nous rendra plain doi ne demi pié, S'il ne li done de gré, Cor. Lo. ( E d . L a n g l o i s 1920) 2 2 6 V a r . Mal ait quant il s'enfuit demi doi ne plain pié!, Aiol 6412. Moult chevauchoient noblement Les batailles et sagement, K'a paines la longueur d'un doit Li uns d'aus Vautre ne passoit, Cleom. 8697. elle (meine F r a u ) ne feroit pas pour moy La grosseur de mon petit doigt, S'il ne luy montoit en sa teste, N o u v . r e c . de f a r c e s e d . P i c o t et N y r o p (1880) S. 98. 2 F e r n e r : De Dieu près estes a plain doit, Alez avant si Mon petit doigt sauroit plus de malice, Si je voulois, que n'en sait tout son corps, Lafontaine, Contes IV 5, 152. Atis, votre beau paladin, Ne vaut pas seulement un doigt du personnage, ebd. I I I 13, 269, wozu die É d . Gr. Écriv. (V 263) a n m e r k t : Cuius pluris erat unguis quam tu totus es (Petron.) u n d M. le mareschal sçavoit plus de la guerre en son bout de doigt que le fils en tout son corps (Brantôme). Im, kleinen Finger eines Flößers steckt mehr Ehre denn im Herzen eines Edelmanns, R o m . Rolland, C. Breugnon X (S. 245 der Ü b e r s e t z u n g E . G r a u t o f f s ; doch sagt der originale französische T e x t S. 233 der Ausgabe P a r i s 1919: Il y a plus d'honneur dans la cuisse d'un flotteur que dans le coeur d'un genpillehomme). Dtsch. : er hat mehr im kleinen finger als ein andrer in der ganzen hand, G r i m m W b . u. finger. „Ich kann mehr, wie die Kerle alle zusammen. Im kleinen Finger", Gerh. H a u p t m a n n , Mich. Kramer I I I S. 393. — (Zeigen des kleinen Fingers, der zugleich der kluge ist, in a n d e r e m S i n n e : Argan (zu Louison): Voilà mon petit doigt pourtant qui gronde quelque chose. (Mettant son doigt à son oreille.) Attendez. Hé! Ah, ah! Oui? Oh, oh! Voilà mon petit doigt qui me dit quelque chose que vous avez vu, et que vous ne m'avez pas dit, Molière, Mal. imag. I I 11. N p r o v . : es moun pichot det que me Va di, Mistral s. de t. D t s c h . : erst gestern fragt ich noch den kleinen finger ans, der prophezeit mir wol (Günther), G r i m m W b . u. finger ( d a n e b e n : wie mir mein daumen erzählt, ebd.). „Aber du möchtest den Weg zur Regentrude wissen?" — „Wer hat euch denn das gesagt?" — „Mein kleiner Finger, und der ist klüger als mancher große Kerl", Th. Storm, Die Regentrude. — „Wer hat dir das jesagt? Mein kleener Finger !" d. i. ich habe es geraten, H. Meyer, Der richtige Berliner, f ü n f t e Aufl., Berlin 1904, S. 36b.) — Der kleine Finger des Gecken t r ä g t den auffällig langen N a g e l : Alceste (zu Célimène) : Est-ce par l'ongle long qu'il (Clitandre) porte au petit doigt, Qu'il s'est acquis chez vous l'estime où l'on le voit?, Mol. Misanthr. I I 1. 1 E n t s p r e c h e n d in L a m p r e c h t s A l e x a n d e r : nicht soviel land: daz er st nen vinger û f gesetzte, zit. v o n J . G r i m m , Dtsche Rechtsaltert. I, vierte Aufl. (1899) S. 139 (wo über die Maßberechnung nach Gliedern im allgemeinen g e h a n d e l t wird). F e r n e r : al die wil als er sô vil chunicriches niuht hete dâ er sinen vinger äf geleite, zit. v o n Zingerle. Bildl. Verstärkung d. Negation bei mhd. Dichtern, a. a. O., S. 457. 2 L a Curne de S t e - P a l a y e , Dict. hist. de l'anc. I. fr. (1878), Y 222 b s. doigt belegt ein aimer du petit doy (= aimer faiblement) aus Perceforest (zit. auch v o n L i t t r é s. doigt

40

SPRACHE

l'embraciez, GCoins. 727, 914. Quant li mestres de la nef vit Que la mort a Veul li pendoit A demi pié, voit (1. voir'') a plain doit, ebd. 606, 20. — En lui n'a pas de bien deus doie, Méon II 335, 140. Encore Carité querrai; Mais ne sai ou guerre le doie; Car je n'en ai trové dous doie La ou je trover le cuidoie, R e n d . C 149, 7. Que vaut orgueus, Quant nus deus doie, non, plain peus De mort ne puet avoir respit?, GCoins. 694, 249. Ferner: N'est nus que je demander doie S'en vivant muert, quant a deus doie, Voire a plain pouz parçoit la mort, Méon II 61, 1904 (GCoins.). Bien près en cuide estre a deus doie, Mes loinz en est plus de mil aunes, ebd. II 42, 1300. De la mort est près a deus doie, GCoins. 406, 290. Qui ne t. aime (o hlg. Jungfrau) il est ja près d'enfer a deus doie, ebd. 748, 412. Mais il ne set mie, en quel paine II est entrés n'en quele voie, Ne il ne Va mie a deus doie, Ch. II esp. 9314 (s. die Anm.). Cil qui ja sont comme a deus doie De perdre cors, deniers et vivres, GGui. II 2226. Je croy n'estes pas a deux doie De l'avoir, par le roy hautisme, Mir. ND IV 35, 958 (Am. et Am.). — No • Ik laissarai de terra sol un plen ponk, GRoss. (Michel 1856) S. 186. 1 Si se conbatent par igal Que ne puet pas plain poing de terre Li uns dessor l'autre conquerre, Erec 963 Var. Sa targe iert frété, n'en ot plain poing d'entiere, Bat. d'Alesch. (Jonckbloet) 623. n'a deniers plus de plein poing, LMan. 262. dedans un mui de cuidance N'ait mies plain poing de caudance (1. d'entandance), Dolop. 380. En toi ne ai (= a) plain point (= poing) de vie, Lyon. Ys. 1582. Vgl. auch Je ne pris pas plain poing de çandre Ta menace ne ton orguel, RCharr. 80S. 2 Par Dieu, dist Aallars, ne vaut (li rois) plain poing de cire, Fel est et orgoilloz, RMont. 368, 3 f . — Ne ja par mei n'avras seignur Ne de tute ma terre un dur, Brut in Bartsch Chrest. 25, 88. Et Orestès si seit certains Que il ja ainz n'avra l'onor Ne del reiaume demi dor (Var. plain dor), Troie 28314. Ains ne me vot douner de sa tiere plain dour, RAlix. 459, 24. toute m'anor, Ja mar m'en remenra plain dor, En donroie, RSSag. 1486. Qui me faudra . . . Ja de ma terre ne tenra mais plain dor, Jourd. Bl. 3859. se Deu plest, . . N'en (de ma terre) perdrai ja demi pié ne plain dor, Aym. Narb. 1293. En mon escu n'a pas un d'or (1. dor) Qui ne seit freis et estrôez, Troie (Joly) 13060. El pavement n'ot pas un dor Qui ne samblast touz de fin or, Escan. 15584. l'iglise de Rume, qui ne flechist d'un dur, SThom. (Ed. Walberg 1922) 3260. Fous est ki pur cestui se coroce plein dor!, Horn (Ed. Brede u. Stengel) 4057. — Ele . . . estoit graille par mi les flans qu'en vos dex mains le pëusciés enclorre, Auc. 12, 25; vgl. E si avoit (der junge Ritter) . . . Les costés haingres, es paner les puet on, Ansëis in Ztschr. f. rom. Phil. I X 603, 80. 3 hist.). Vgl. a u c h ein ä l t e r e s amer du ploi du doit m i t ä h n l i c h e r B e d e u t u n g , s. G . P a r i s , Romania X X 137, A n m . 3. 1 Ä h n l i c h : . . . plutôt que de rendre le château ou plein la main de ma terre !, G i r . R o u s s . t r a d . p . P . M e y e r (1884) S. 26. nos enfants n'y perdront de leur terre, ni un demi pied, ni plein la main, ni plein un gant!, e b d . S. 39. Charles . , . jura saint Denis qu'ains le feroit aller Comme povre truant tout hors de son rëaume Que du costé de Sens tenist sa (1. ja) piene paume, G R o s s . e d . M i g n a r d (1858) S. 30 m i t f a l s c h e r E r k l ä r u n g d. H e r a u s g . 3 So a u c h p r o v . : El non val un poing de cendre (B. Zorzi), zit. v o n R a y n o u a r d , Lex. rom. I V 668 a. 3 E i n i g é dieser Beispiele s c h o n bei G . D r e y l i n g , Die Ausdrucksweise der übertriebenen Verkleinerung im afz. Karlsepos, M a r b u r g 1888, S. 87 ff. ( j e d o c h o h n e H i n w e i s auf i h r e

41

Deiktische Elemente im Altfranzösischen

Diesen Beispielen stehen andere gegenüber. Wiederum zur Verdeutlichung leicht hyperbolischer Rede kann die Hand mit ihren Fingern auch dazu dienen, relativ g r o ß e M a ß e zur sinnlichen Anschauung zu bringen: sa langue prist as denz,

Si restreint,

3 3 5 . Vescu

li perce

c'onqes

n'en fu lenz,

et le hauberc

Que deus

(de Vespié),

doie

bien

en trencha,

El coste li a fet un mere,

M é o n II 2 8 9 , Trois

doie

deiktische Bedeutung). Ebenda Belege für andere minimale Maß- und Wertbezeichnungen: piet (S. 89: De l'onor d'Avignon n'en arez mais piain pié), gant (S. 88: n'ai de terre plain gant, Ne vos laira de terre demi gant; vgl. S. 57) u. a. m. Zu gant, das sehr wohl deiktisch aufgefaßt werden darf, vgl. einen Vers des Peire Cardenal: Tota la ley que-l plus de las gens an Escriuri' eu en un petit de pelh, En la meitat del polguar de mon guan, zit. von Raynouard, Lex. rom. IV 590b. Auch plain mon oeil begegnet, das bei Dreyling fehlt: Vilain, . . Tes Nicolais iert esprouvés: Mon trésor commander li voeil. Mais se g'i pere nis plain men oeil, Tu seras ars ou enroués, Jeu SNic. in Théâtre frç. au m. â. 177. Schon Diez, Gr. III, dritte Aufl., 431 (Dreyling S. 87, Anm. 5), zitiert aus Plautus, Aul. 11, 17: si hercle tu ex istoc loco digitum transvorsum aut unguem latum excesseris . . ., continuo hercle ego te dedam diseipulam cruci (womit sich etwa vergleichen ließe Dante, Purg. 7, 52: E il buon Sordello in terra fregò il dito, Dicendo: Vedi? Sola questa riga Non varcheresti dopo il sol partito). —• Beispiele aus anderen Zeiten und Sprachen: Finger: Nf z. : Le gland, qui n'est pas gros comme mon petit doigt, Lafont. Fabl. 9, 4. Ainsi donc les avalanches se font quelquefois au moyen d'un caillou gros comme le bout du doigt, Musset, Lorenzaccio I I I 2. n'ayant pas pour un pouce de vie, Lafont. Cont. III 5, 107 (die Anm. der Éd. Gr. Écr. V 165 verweist hierzu auf Coquillart: La femme est seiche et tarie El n'a pas de vie plein poing, und Du Fail: Je ne vous esconduirai jamais, n'eusse je qu'un g doigt de vie), tant qu'il y a un doigt d'esperance de reste, Montaigne, Ess. II 3 (Éd. F. Didot I S. 370). n'avoir pas un (seul) pouce de terre, Dict. Acad. Ils m'ont tout pris! Il n'est plus un pouce de la terre ni de l'esprit, qui soit libre, R. Rolland, Clérambault, in V. Klemperer, Mod. frz. Prosa (1923) II 185. Il s'en fallait à peine d'un travers de doigt que le çoup ne fût au cœur, Dict. Acad. il s'en faut seulement de deux doigts, Littré. être A deux doigts de sa ruine, ders. Ah, Cliton, je me trouve à deux doigts de ma perte, Corneille, Menteur I I I 6. De quante espaisseur sont les ais de ceste nauf? Elles sont, respondit le pilot, de deux bons doigts espaisses, n'ayez peur! Vertus Dieu, dist Panurge, nous sommes donc continuellement à deux doigts près de la mort, Rabelais, Pant. IV 23 (Seesturm), mais lu y, à deux doigts de sa mort, voyant encore celle . . . se sentit si fortifié, Heptam. I 9 (Éd. Lacroix 1879, I, S. 86). malade à deux doigts près de la mort, Cont. et Disc. d ' E u t r a p . ed. Hippeau (1875) I 80. bien qu'elle me mette à deux doigts du trépas, Mol. Éc. femmes IV 1. — N p r o v . : so mancavo de dous travès de det, Mistral s. det. — I t a l . : Sun cumprà-me un omenin grand e gross 'me 'l di marmlin (= come il dito mignolo), Cost. Nigra, Canti popolari del Piemonte, Torino 1888, S. 431 (Il Maritino; Paul Heyse, Ital. Dichter V (1905) S. 466, übersetzt: „Kaufte mir ein Männchen klein, groß nur wie mein Fingerlein"). Abbiamo un dito di regno, e tienlo un barbogio, zit. von G. Manuzzi, Voc. lingua it., Firenze 1836, s. dito. Non avrebbe a Macrobio e ad Aristarco, Nè a Quintilian, ceduto un dito, Voc. Acc. Crusca s. dito § 13. Nè più nè meno un dito Di quello ch'io v'ho detto Parlò Filandro dell'innamorata, zit. ebd. § 17. Essendoli vicino a men d'un dito, Manuzzi.o. o. O.; stare a un dito di fare checchessia, ebd. Andò a u n dito che non lo ferissi, Rigutini-Fanfani, Voc. ital. d. I. pari. (1875) s. dito. Ci corse un dito che non precipitasse di sotto, ebd. Vgl. auch non aver forza d'alzar un dito; Quando c'è lui, non alzerebbe neanche un dito, ebd. — S p a n . : quedó abrazado con el muslo izquierdo de su amo sin osarse apartar dèi un dedo, Don Quij. I 20 (Ed. Garnier, Paris 1901, S. 103). Tu carta recibi, Sancho mio de mi alma, y yo te prometo y juro corno católica cristiana, que no faltaron dos dedos para volverme loca de contento, ebd. II 53 (Carta de Teresa Panza â Sancho Panza su marido). no estaban los Duques dos dedos de parecer tontos, pues tanto ahinco ponian en burlarse de dos tontos, ebd. II 70 (Ed. cit. S. 742); auch d dos dedos de . . . — P o r t g . : estar (a) dous dedos de fazer alg. c. — M h d . : swaz man heizet unpris, daz entruoger nie decheinen wis halbes vingers lane noch spanne, Parzival 678, 27, zit. von Zingerle, a. a. O., S. 457. niht vinger breit gescheiden, J. Titurel 117, 4, zit ebd. von Zingerle. — N h d . : keinen Finger breit; keinen

42

SPRACHE

en la char li enbat, R e n . 2 7 3 0 9 . Le fer li met trois doies ou costé, G a y d . 187. descendi li cos sour le heaume, et li fendi bien trois doie, Nouv. frç. du X I I I e s. 137. Encore a il dessous Veskine Quatre doie de cre cros es made, als it sali be, B o t |?an f>am nedes nayles thre; Jie iews war ful redy boune And ran for na[i]les in to |?e toune; V n t o a smith J>ai come ful sone And bad, "belamy, biliue haue done Make thre nayles stif and gude At naile )>e prophet on J?e rode". W h e n J>e smith herd }?aire entent., H o w \>at ihesu suld be schent, In hert he had ful mekyll w a Obout |?e nayles forto ga, ffor of ihesu he vnderstode J>at [he] was prophet trew & gude; t>arfore wele in his hert he thoght £ a t for him suld no nayles be wroght; 1

8. L. Petit de Julleville, Les Mystères, Paris 1880, II, 212 und 392, Anm. 1. Le Drame au XVle siècle, p. M. de La Fons-Mélicocq in Annales archéologiques V I I I (1848), S. 270, zit. v o n É . Mâle, a. a. O., S. 62; Petit de Julleville, a. a. O., II, 213. Zwei Personen: also fehlt hier wiederum der Schmied. 3 Annales archéologiques V I I I , 273; vgl. Petit de Julleville, a. a.O., II, 214. 4 The Northern Passion. Four Parallel Texts and the French Original, with Specimens of additional Manuscripts, ed. by Frances A. Foster, London 1913 (Early English Text Society 145), I, 169ff. Ich gebe den Text nach Harleian Ms. 4196, im Norden Englands spätestens im Anfang des 15. Jahrh. geschrieben; vgl. Foster, a. a. O., II (1916), S. 18. Nach dieser Handschrift hatte die Schmiedeszene schon R. Morris, Legends of the Holy Rood, London 1871 ( E a r l y English Text Society 46) S. 84 ff. abgedruckt. 2

Die Legende von der Schmiedin der Kreuzesnägel Christi

121

He answerd j>am with wordes fre And said: "ze gett none nailes for me, God has sent on me his merke So }>at I may wirk no werk". In his bosum he hid his hand And said he hurt it on a brand, "par on", he said, " I haue slike pine J>at I hope my hand to tyne". t>an answerd )>e iews kene And said vnto him all in tene: "All for noght |?ou feynes j?e, All jn sarenes will we se, And bot we find |?i tales trew fful sare it sallt f)i seluen rew". ]?us thai thre him in )?aire saw. And gerthim ]>are his hand out draw, {)an was J?are schewed in J?at place Grete gudenes thurgh goddes grace; His hand semed als it war sare And hurting had it neuer mare; J)e iews saw j?at it was so, And namore said }>ai him vnto. ffurth come J?an |?e smithes whife, A fell woman and full of strife, By J>e iews J>are |?ai stode, Scho spac hir husband litill gude; " S i r " , scho said, and loud gan cry, "Sen when had }>ou slike malady? zistereuen, when |?e day was gane, Euill on handes had |?ou nane, And sen sekenes es sent to )?e Jiir men sail noght vnserued be, t»ai sail haue nayles or |>ai ga, Als sone my self sail |?am ma". Scho blew |?e belise ferly fast, And made }?e yren hate at f>e last. )>e iews helppid hir forto smite, So j?at Ihre nayles war made ful tite; Hir husband saw and stode ful still, He durst noght say ^at scho did ill; t>ai war full grete and rudely wroght, Bot }>arfore f»ai forsuke |?am noght, Bot sone, when |>ai |>ir nailes had, ffurth [?ai went with hert ful glad, And hastily ]?ai toke pe gate Vntill (Jai come to sir pilate. Die große Beliebtheit, deren sich die Passion des Jongleurs in England erfreute, hat es mit sich gebracht, daß ihre legendenhaften Bestandteile zeitig auch von

122

LITERATUR

englischen Miniaturmalern verwertet w u r d e n . Zwei Beispiele f ü r die bildliche Darstellung der Schmiedeszene in englischen H a n d s c h r i f t e n aus dem Anfang des 14. J a h r h u n d e r t s h a t É . Mâle beigebracht 1 , doch v e r f ä h r t er ungenau, wenn er sie ohne nähere Charakteristik mit den Bildern aus dem Livre d'heures des J e a n Foucquet und der Miniatur aus dem Pèlerinage de Jésus-Christ u n m i t t e l b a r zusammenstellt. Denn es besteht zwischen ihnen ein wesentlicher Unterschied. Die englischen Illustratoren, sowohl der Künstler des b e r ü h m t e n Psalters der Königin Mary wie der Maler des Holkham-Manuskripts aus der Bibliothek des Lord Leicester, halten sich a n die ihnen allein b e k a n n t e Legendenfassung der Passion des Jongleurs: sie h a b e n beide f ü r ihre Darstellung den Augenblick gewählt, da der Schmied die kranke, geschwollene H a n d den J u d e n vorzeigt, w ä h rend sein W e i b bereits a m A m b o ß s t e h t u n d den H a m m e r schwingt. F o u c q u e t aber, wie a u c h der Miniaturist des Pèlerinage, k o m m t von einer anderen T r a d i t i o n her, die, wie wir sahen, literarisch erst mit J e a n Michel f ü r uns in Erscheinung t r i t t . E r f ü h r t die ancilla Hedroit im Bilde vor, als L a t e r n e n t r ä g e r i n wie a u c h als Schmiedin, die den Platz des a b w e s e n d e n Schmiedes eingenommen h a t . — Von den zwei englischen Miniaturen ist diejenige der Bilderbibel in der HolkhamHandschrift die bei weitem größere und merkwürdigere; sie zeigt neben dem Schmied auch Simon von Kyrene, der das Kreuz hält, w ä h r e n d der Z i m m e r m a n n m i t dem Langbohrer in das untere E n d e des Kreuzes das Loch einfügt. Höchst charakteristisch ist u. a. die Zeichnung der höckerigen Verbrechernasen des jüdischen Schergen, der Schmiedin und des Zimmermanns, w ä h r e n d den f r o m m e n und mitleidigen Anhängern Christi, dem Schmied und Simon von K y r e n e , gerade Nasen gegeben werden. Da die kostbare Ausgabe Dorez' nicht überall zugänglich sein d ü r f t e , wird die hier beigegebene R e p r o d u k t i o n des Bildes willkommen sein (Abb. II). a In den s p ä t e r e n englischen Mysterienspielen fehlt die Legende von der Schmiedin, wohl aber t a u c h t sie noch einmal in der c o r n i s c h e n P a s s i o n des 15. J a h r h u n d e r t s auf. Auch hier liegt eine Fassung der französischen Passion des Jongleurs zugrunde, doch ist die eigentliche Schmiedeszene zwischen der Uxor und dem prahlerischen primus tortor selbständig erweitert. W . Creizenachs 3 Charakteristik des cornischen Spiels, das sich durch raschen Gang der H a n d l u n g und Z u s a m m e n d r ä n g u n g des Stoffes auszeichnet, t r i f f t f ü r unsere Szenenfolge insofern zu, als sich an die Herstellung der Nägel sofort das Bohren der Löcher ins K r e u z und die Kreuzigung selbst anschließt. Ich gebe den T e x t m i t der englischen Übersetzung nach der weit (1859) zurückliegenden, gewiß nicht immer korrekten Ausgabe von Norris 4 : 1 2

a. a. O., S. 62. Les manuscrits à peintures de la Bibliothèque de Lord Leicester à Holkham Hall, Norfolk; Choix de Miniatures et de Reliures p. p. Léon Dorez, Paris 1908, Pl. XXVII; Beschreibung ebd. S. 39. Unsere Photographie ist nach dem Exemplar der ehemals Preuß. Staatsbibliothek zu Berlin hergestellt. — Ebendort wurde eingesehen George Warner, Queen Mary's psalter, London 1912. Die betr. Miniatur findet sich hier auf PI. 256 (f. 252v) zu Ps. CXVIII, 129; Beschreibung S. 28. 3 a. a. O., S. 347; vgl. ebd. S. 190 und Fr. A. Foster, The Northern Passion II, London 1916, S. 6. 4 Edwin Norris, The ancient cornish drama, Oxford 1859, I, 432 ff.

M J3 ja