Guaraní Comunicativo en la Función Pública. Guarani Mboʼesyry Estado Rembiapópe

  • Commentary
  • 899316
Citation preview

Guaraní Comunicativo en la Función Pública Guarani Mbo’esyry Estado Rembiapópe Miguel Angel Verón

SECRETARÍA DE LA FUNCIÓN PÚBLICA

Prólogo Por décadas, la administración pública de nuestro país ha sido sede de una cultura política basada en la exclusión y discriminación de colectivos de nuestra sociedad con identidades o prácticas diferentes a las hegemónicas, algunas de ellas impuestas por siglos de sometimiento de nuestra población. Uno de los componentes de esa cultura fuertemente arraigada implicó el desprecio, desde el sector público, a la lengua guaraní, contribuyendo de esta forma a la dilución de un factor clave de nuestra identidad como sociedad. Por ello, la incorporación del guaraní en los ámbitos gubernamentales, permitiendo la atención a la población en nuestras dos lenguas oficiales, constituye una apuesta a la revalorización de nuestra cultura, así como un paso firme en la lucha contra toda forma de discriminación en el sector público. En ese marco, este material pretende ser un instrumento de capacitación que ayude a quienes trabajamos en las diversas instituciones públicas a comunicarnos, a orientarnos en la lengua guaraní y a convertirnos en vehículos de inclusión de quienes por mucho tiempo han sido excluidos de la atención que el Estado les debe. Dra. Lilian Soto Badaui Ministra - Secretaria Ejecutiva Secretaría de la Función Pública Presidencia de la República del Paraguay

Ñe'ẽtenondegua Hetaite ára ningo Paraguái Estado rembiapo guive oñemboguata ha oñemombareteva'ekue polítika ombotapykue ha omboykéva tetãygua aty hekópe ndojokupytýiva teko ipu'akapa ha oporojopýva Estado guive rehe; umíva apytépe oĩ umi oñemboguatáva hetai ára ojejopýre ñane retãyguakuéra. Umi teko imbarete ha hapóva ñane retãme apytépe oike guarani ñe'ẽ jehechagui Estado guive, mbeguekatúpe ñamboyke hag̃ua jahávo ñande reko ha ñande rapo tee tetã háicha. Opa ko'ã mba'e rehe guarani ñe'ẽ jeike Estado rembiapo ha rekópe, tenonderãite voi oñeñangareko hag̃ua tetãyguakuéra rehe mokõive tetã ñe'ẽ teépe, ohechauka añetehápe oñemomba'e guasuseha tetã reko teete, ha upéichante avei añetehápe ojeluchahahína oñembotatapeju hag̃ua opaichagua ñemboyke sector público-gui. Ko'ã tembiapo kuápe ko aranduka oñemyasãiva ha'ese peteĩ tembiporu oñembo'e ha oñembokatupyry hag̃ua opaite tapicha ñamba'apóva ñaína Estado-pe, ikatu hag̃uáicha ñañekomunika ha jaiko guaraníme ha péicha ñande rupi tapichakuéra hetaite arama Estado omboykéva oñepyrũ ohupyty ñeñangareko ha oipykúi hikuái teko porãve rape.

1

Presentación La publicación del texto Guaraní comunicativo en la función pública, a cargo de Miguel Ángel Verón, se abre a importantes significaciones en el contexto actual de las relaciones entre el Estado y la cultura en el Paraguay. En primer lugar, este material marca un hito en el intento, por parte de la administración estatal, de capacitar a los funcionarios para atender al público en los dos idiomas oficiales del Paraguay. Sometido a profundas situaciones de diglosia -derivadas de profundas asimetrías sociales y procesos antiguos de colonización cultural-, nuestro país ha carecido hasta ahora de políticas públicas dirigidas a fomentar la inclusión del guaraní en el funcionamiento de sus propias estructuras: la gran población del Paraguay habla guaraní, el poder se ejerce en español. El guaraní es el idioma coloquial y personal, el habla de las comunidades y el instrumento de comunicación cotidiano; el español, es el karai ñe'ê, la lengua hegemónica que debe ser manejada para ingresar en un sistema que comprende desde el acceso a los servicios públicos elementales hasta las instancias donde se decide la res pública. El hecho de que un monolingüe en guaraní no pueda hacer una consulta ante una mesa de entrada estatal, llenar un formulario, presentar una solicitud o una protesta, enterarse de disposiciones legales o aspirar a un cargo electivo, supone la vigencia de un modelo discriminatorio cuestionado largamente por sectores sociales diversos. Hoy el Estado intenta reparar esa inequidad histórica a través de varios expedientes, uno de los cuales es, por cierto, la preparación bilingüe de sus funcionarios. Estos intentos marcan apenas el comienzo de un proceso largo, que ha comenzado ya en otros ámbitos. Pero significan, sin duda, un cambio de actitud abierto al respeto de la diversidad cultural y a la riqueza de la comunicación translingüística. Por último, este material presenta otra nota positiva: cruza diversas instancias estatales y sociales en un esfuerzo común por construir espacio público efectivo; aquél donde la diferencia es factor de diálogo y comunicación; aquél donde las identidades distintas pueden coexistir sin arriesgar la articulación del conjunto.

Ticio Escobar Ministro - Secretario Ejecutivo Secretaría Nacional de Cultura Presidencia de la República del Paraguay

3

Ñe'ẽñepyrũ Vy'apópe amog̃uahẽ opavave tapicha kuña ha kuimba'e omba'apóva Función Pública-pe pópe che rembiapokue ojeheróva Guaraní Comunicativo en la Función Pública. Guarani Mbo'esry Estado Rembiapópe. Rasa ningo avy'ava'ekue ojapo peteĩ ro'y rupi karai Ticio Escobar ha kuñakarai Lilian Soto ndive roñemoĩramo guare peteĩ ñe'ẽme oñemoñepyrũvo guarani mbo'esyry opavave tapichakuéra Función Pública-pe omba'apóva oñemoarandu hag̃ua guarani. Hasypeve ahechava'ekue Paraguái ojetyvyro ha osẽseha tenonde, orekógui mburuvicha ohechakuaáva tetã remikotevẽ, oguerojera ha omboguataséva Estado ijapahápe opavave Paraguái ñemoñare ha ndaiporihápe ñemboyke, upéichante avei Estado ha tetã omombarete ha ombohekove resãiséva iñe'ẽ ha reko tee. Péicha oñepyrũva'ekue guarani mbo'esyry ambue ary opapotaitépe, heta roñemongeta, romba'apo ha romohenda rire tembiaporã. Roñepyrũtaramo guare rombo'e guarani ro'e mba'e arandukápa roiporúta pevarã; upémaramo ha'eva'ekue mburuvichakuéra Secretaría de la Función Pública, Secretaría Nacional de Cultura ha Red Contra Toda Forma de Discriminación-guápe che arekoha peteĩ che rembiapokue chu'imi ikatúva ojeporu oñembo'e hag̃ua guarani ñe'ẽ hasy'ỹháicha ha pya'emi oñeñe'ẽ hag̃ua ko tetã ñe'ẽ tee. Omoneĩ chéve umi tapicha arandu ha roiporu umi mbo'epy romboguata hag̃ua mbo'esyry peteĩha Estado-pegua mba'apoharakuéra ndive. Upe mbo'esyrýpe roiporu umi kuatia ambosako'ipyre ha rohecha ovalétapa oréve térãpa ahániri; roiporu ha romyatyrõmimi rire rohechakuaa upe tembiporu ha'ekuaaha pojoapy guarani ñembo'erã ha vokóikema roñepyrũ romba'apo hese ronohẽ hag̃ua chugui aranduka. Pevarã heta tapicha arandu ha py'aporã chepytyvõ; ndaikatúi ha ndaikatumo'ãi máramo- cheresarái che angirũ amyrỹi katupyry ha marãngatu Karai Julio Fretes-gui, omoñe'ẽ ha chepytyvõva'ekue amboho'ove hag̃ua che rembiapo; upévare ajokuái hérape ko tembiapo. Avei chepytyvõ Susy Delgado, María Victoria Ledesma, Ana María Ferreira, Inés Fariña, Mauro Lugo, Perla Alvarez ha ambueve. Che angirũ Melki katu oipytyvõ omoha'ãnga hag̃ua ha Kathia Floris oñemohenda ha oñembohete hag̃ua ko pojoapy ko'ág̃a osẽva. Ko aranduka ñeguenohẽ ha guarani ñembo'e Función Pública-pe ningo tuicha mba'e. Guarani ningo Paraguái heñói ypy guive ha'éva akóinte ñe'ẽ ojeporuvéva ñane retãme; ág̃akatu katui nungaiténte oñemboyke. Ojapóma amo 150 ary potaite oñemboykete hague Estado rembiapógui, jepémo tetãyguakuéra péva pe ñe'ẽnte oiporu. Guarani ha iñe'ẽhára ñemboyke oiméme mba'e ivaivéva ojehuva'ekue ko tetãme; oñemboykévo ko ñe'ẽ avei oñemboyke iñe'ẽhára ha ojejurumboty chupekuéra, ha upéva rupi heta ñane retãygua iñe'ẽngu, iñe'ẽrakate'ỹ, hi'õtĩ, ndojeroviái ijehe, máramo ndopartisipaséi ha jeyvéramo katu oiko ñemomirĩme. Aipórõ tuicha mba'e mbo'esyry guarani ñe'ẽ ñembokatupyryrã oñemboguatáva Función Pública-pe, péicha rupi ikatútare maymavaite mba'apohára Estado-pegua oñe'ẽ ha ohai mokõive tetã ñe'ẽ teépe, ha'éva guarani ha castellano, ha oñangareko opa tetãyguáre iñe'ẽ teépe. Rasa avy'áta che rembiapo oipytyvõramo mba'apohára Fundicón Pública-pegua oñemoarandu, oñe'ẽkuaa, ohayhu ha oiporu hag̃ua guarani. Péicha ikatúta aipytyvõ michĩmínte jepe guarani hekoveresãi ha imbareteve hag̃ua Paraguái ha MERCOSUR-pe, ha'emahápe avei ñe'ẽ tee. Ñamombaretévo guarani, ñamombaretevéta ñane reko ha ñamokyre'ỹta ñane retãyguakuérape, ha péva jajapóvo Paraguái oñepyrũta ojetyvyro, opu'ã, oñakãrapu'ã ha oheja tapykuépe tekomarã oñapytĩva chupe, oipykúivo tekokatu rape.

Miguel Ángel Verón

5

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

INDICE

Mbo'epy Peteĩha

Pag. 9

Mbo'epy Mokõiha

Pag. 19

Mbo'epy Mbohapyha

Pag. 27

Mbo'epy Irundyha

Pag. 35

Mbo'epy Poha

Pag. 41

Mbo'epy Poteĩha

Pag. 51

Mbo'epy Pokõiha

Pag. 59

Mbo'epy Poapyha

Pag. 71

Mbo'epy Porundyha

Pag. 79

Mbo'epy Paha

Pag. 87

Mbo'epy Pateĩha

Pag. 97

Mbo'epy Pakõiha

Pag. 107

Mbo'epy Paapyha

Pag. 117

Mbo'epy Parundyha

Pag. 125

Joapy 1 (Ñe'ẽpukuaa)

Pag. 137

Joapy 2 (Purahéi)

Pag. 141

Arandukaporupyre

Pag. 157

7

MBO'EPY PETEĨHA

Maitei

1

- Mba'éichapa.

- Hola, cómo estás.

- Iporãnte ha nde.

- Bien. ¿Y vos?

- Iporãnte avei.

- Bien también.

- Mba'éichapa reiko.

- ¿Cómo andás? ¿Cómo estás?

- Iporãmínte ha nde.

- Bien. ¿Y vos?

- Iporãmínte avei.

- Bien también.

9

1

MBO'EPY PETEĨHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Maitei

1. Ñañemongeta - Mba'éichapa nderéra. - Cheréra Miguel. Ha nde. - Cheréra Ramona. - Moõguápiko nde. - Che San Lorenzo-gua. Ha nde. - Che Luque-gua. - Mboy arýpa (año) rereko. - Areko 25 ary (año). - Moõpiko remba'apo. - Amba'apo MAG-pe. Ha nde. - Che amba'apo Secretaría de la Niñez-pe.

- ¿Cómo te llamás? - Me llamo Miguel. ¿Y vos? - Me llamo Ramona. - ¿De dónde sos? - Ha nde.Yo soy de San Lorenzo. ¿Y vos? - Soy de Luque. - ¿Cuántos años tenés? - Tengo 25 años. - ¿Dónde trabajás? - Trabajo en le MAG. ¿Y vos? - Yo trabajo en la Secretaría de la Niñez

2. Reproducimos, en guaraní, este diálogo: - Hola, ¿Cómo estás? ................................................................................................................................................................ - Bien, ¿y vos? ................................................................................................................................................................ - Yo muy bien también. ................................................................................................................................................................ - ¿Dónde trabajás? ................................................................................................................................................................

3. Ahora nos encontramos con José, nuestro amigo. Conversamos con él. Lo saludamos y luego le preguntamos de dónde es y dónde trabaja. - Mba'éichapa José. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

10

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Maitei

1

MBO'EPY PETEĨHA

Jaikuaami Pronombre Personales Yo Che Vos, tú, usted Nde Él, ella Ha'e Nosotros, nosotras Ñande (incluyente) Ore (excluyente) Ustedes, vosotros Peẽ Ellos, ellas Ha'ekuéra

Jesarekorã La 1ª persona plural incluyente (ñande) incluye a todos/as los/as intervinientes en la comunicación; la excluyente (ore) excluye a una parte de ellos/as. Ejemplo: Ore roguapy. Nosotros/as estamos sentados/as. Excluye a una parte de los receptores. Ñande jaguapy. Nosotros/as estamos sentados/as. Incluye a todos/as los/as emisores como a los/as receptores. En la situación comunicativa únicamente se podrá reconocer bien el uso de una u otra forma.

4. Jajojuhu jey ñane angirũ José ndive. Hagámosle estas preguntas, en guaraní, con la ayuda del/la pytyvõhára. - ¿Cuántos años tenés? .......................................................................

- ¿Dónde estás trabajando? .......................................................................

- ¿De dónde sos? .......................................................................

- ¿Para qué venís? .......................................................................

- ¿Cómo se llama tu mamá? .......................................................................

- ¿Dónde vivís? .......................................................................

- ¿Cuándo es tu cumpleaños? .......................................................................

- ¿Qué hora tenés? .......................................................................

11

1

MBO'EPY PETEĨHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Maitei

5. Ko'ág̃a José ñandekuaase avei. Ñambohovaimi chupe, guaraníme, ko'ã porandu: - ¿Cómo te llamás? ................................................................................................................................................................ - ¿De dónde sos? ................................................................................................................................................................ - ¿Dónde vivís? ................................................................................................................................................................ - ¿Cuántos años tenés? ................................................................................................................................................................ - ¿Dónde trabajás? ................................................................................................................................................................ - ¿Qué hora tenés? ................................................................................................................................................................

Algunas palabras interrogativas: Mba'e: qué Mba'éicha: cómo Araka'e: cuándo Moõ: dónde Mba'erã, ma'erã, mba'upe: para qué Máva: quién Mba'ére: por qué Mboy: cuánto

Mba'épiko ere. Mba'éichapa nderéra. Araka'épa ne'aramboty. Moõpiko reiko. Mba'erãpa reju. Mávapa ou. Mba'érepa nderejúi. Mboýpa rejogua.

¿Qué decís? ¿Cómo te llamás? ¿Cuándo es tu cumpleaños? ¿Dónde vivís? ¿Para qué venís? ¿Quién viene? ¿Por qué no venís? ¿Cuántas compraste?

6. Ñamoñe'ẽmi ko ñemongeta. Fijémonos en las partículas resaltadas en negrita.

12

- Mba'éichapa nderéra.

- ¿Cómo te llamás?

- Cheréra Juana.

- Me llamo Juana.

- Moõguápiko nde.

- ¿De dónde sos?

- Che Concepción-gua.

- Soy de Concepción

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Maitei

1

MBO'EPY PETEĨHA

- Moõpiko reiko.

- ¿Dónde vivís?

- Aiko Paraguaýpe.

- Vivo en Asunción.

- Moõguipiko reju ko'ág̃a.

- ¿De dónde venís ahora?

- Aju che rógagui.

- Vengo de mi casa.

- Moõpiko rehoreína.

- ¿A dónde vas?

- Aha che rembiapohápe.

- Voy a mi trabajo.

- Moõpiko remba'apo.

- ¿Dónde trabajás?

- Amba'apo Secretaría de la Función Pública-pe.

- Trabajo en la Secretaría de la Función Pública.

- Rerekópiko teléfono.

- ¿Tenés teléfono?

- Areko.

- Lo tengo.

- Mboýpiko inúmero.

- ¿Cuál es su número?

Partículas interrogativas: Para formular preguntas, en guaraní, se utilizan las partículas sufijas pa, piko, pio, iko, tiko. Las mismas van pospuestas a la palabra interrogativa. El castellano carece de este tipo de partículas; en este idioma la interrogación se expresa a través de la entonación, en la expresión oral, y por medio del signo de interrogación, en la expresión escrita. Las partículas pa y piko son las correctas desde el punto de vista académico, pero en el habla coloquial se utilizan las formas pio, iko, tiko que son variantes de piko. En guaraní, gracias a la existencia de partículas interrogativas específicas, no hace falta utilizar el signo de interrogación (¿?). Empero, se lo puede utilizar si así se desea, para evitar confusiones. Si se usa, sólo se ubica al final de la oración, como en el inglés y el portugués. Techapyrã:

Mba'éichapa nderéra.

Mba'éichapa nderéra?

La partícula piko también expresa otros contenidos además de la interrogación. La misma expresa sorpresa, extrañeza o admiración. Ante una información inesperada que se recibe, por ejemplo: - Ohova'ekue ningo che ra'y España-pe. - Piko.

- Mi hijo se había ido a España. - ¡En serio!.

- Kuehe omano José jarýi. - Piko.

- Ayer murió la abuela de José. - ¡No me digas¡ ¡No puedo creer¡ .

13

1

MBO'EPY PETEĨHA

Maitei

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

7. Jajojuhujey ñane angirũ José ndive. Ñañemongetami hendive ha ñaporandu chupe: - ¿De dónde es? ................................................................................................................................................................ - ¿Dónde vive? ................................................................................................................................................................ - ¿De dónde viene? ................................................................................................................................................................ - ¿A dónde va? ................................................................................................................................................................ - ¿Dónde trabaja? ................................................................................................................................................................ - ¿Qué estudia? ................................................................................................................................................................ - ¿Cómo se llama su papá? ................................................................................................................................................................ - ¿Cómo se llama su mamá? ................................................................................................................................................................ - ¿Cuál es el número de su teléfono? ................................................................................................................................................................

8. Practicamos saludos con los compañeros y compañeras y con el/la pytyvõhára, por medio de juego de roles.

14

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Maitei

1

MBO'EPY PETEĨHA

9. Mokõi tapicha, peteĩ karai ha ambue kuñataĩ, ojojuhu Paraguaýpe ha ojokuaase hikuái. Jahaimína peteĩ ñemongeta ikatúva ojapo ã tapicha. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

10. Ñañemongeta ha jajepy'amongeta. En la primera persona plural del guaraní existe la diferencia entre ÑANDE y ORE. Reflexionamos hasta qué punto influye en la administración del Estado la mentalidad ORE KUETE. Además, cómo podemos construir un Estado inclusivo, para ÑANDÉVE G̃UARÃ y no solo para ORÉVE G̃UARÃ.

11. Ñane rembiapohápe jareko peteĩ ñane irũ pyahu. Iporãne jaikuaami chupe. Jahai ñemongeta ikatúva jajapo hendive. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

12. Ñamba'apo ñane irũ ñande ykeregua ndive ha jajapo ojupe porandu jajokuaa hag̃ua. Jahai ñane ñemongetakue.

15

1

MBO'EPY PETEĨHA

Maitei

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñanemandu'a hagua: ̃ Mba'éichapa ñaneko'ẽ ñande - Che cheko'ẽ porã. - Nde neko'ẽ porã. - Ha'e iko'ẽ porã. - Ñande ñaneko'ẽ porã. - Ore oreko'ẽ porã. - Peẽ peneko'ẽ porã. - Ha'ekuéra iko'ẽ porã.

Moõguipa jaju ko'ág̃a - Che aju che rógagui. - Nde reju ne rembiapohágui. - Ha'e ou facultad-gui. - Ñande jaju Palacio de Justicia-gui. - Ore roju MEC-gui. - Peẽ peju MOPC-gui. - Ha'ekuéra ou itúva rógagui.

Moõpa ñande jaiko - Che aiko Paraguaýpe. - Nde reiko San Lorenzo-pe. - Ha'e oiko Ka'aguasúpe. - Ñande jaiko Paraguay jerére. - Ore roiko okaháre. - Peẽ peiko Luque-pe. - Ha'ekuéra oiko Argentina-pe.

Moõpa jaha ñande ko'ág̃a - Che aha che mba'apohápe. - Nde reho Identificaciones-pe. - Ha'e oho Ministerio del Interior-pe. - Ñande jaha IPS-pe. - Ore roho Fiscalía-pe. - Peẽ peho SENACSA-pe. - Ha'ekuéra oho SAS-pe.

Moõpa ñande ñamba'apo: - Che amba'apo Secretaría de la Niñezpe. - Nde remba'apo Parlamento-pe. - Ha'e omba'apo INDI-pe. - Ñande ñamba'apo Ministerio de Justicia y Trabajo-pe. - Ore romba'apo Ministerio de Defensape. - Peẽ pemba'apo Puerto-pe. - Ha'ekuéra omba'apo Ministerio de Salud-pe.

Ñemongeta municipalidad-pe: - Mba'éichapa ndepyhareve kuñakarai. - Iporãmínte, mba'épa remandami. - Ajúningo añe'ẽvo karai Intendente ndive. - Neĩ. Ko'ág̃a ha'e oñemongetahína peteĩ tapichándi. Eha'arõmína chupe. - Oĩma. aha'arõta chupe. Aguyje ndéve. - Ndaipóri mba'érepa.

Mávapa ñande - Che mba'apohára Función Publicapegua. - Nde indígena. - Ha'e parlamentaria. - Ñande chokokue. - Ore empleada doméstica. - Peẽ mitã ñamba'apóva calle-pe. - Ha'ekuéra pytagua.

16

Ñe'ẽndy: Aguyje: gracias, agradecimiento

Moñe'ẽ: leer

Ambue: otro, otra

Moõ: dónde

Angirũ: amigo, amiga

Moõgua: de dónde

Araka'e: cuándo

Nde: vos, tú, usted

Aramboty: cumpleaños

Ndive: con

Ary: año

Ñande: nosotros (incluyente)

Avei: también

Ñe'ẽndy: glosario

Che: yo

Ñemongeta: conversación, conversar

Chupe: a él, a ella

Ova: se muda (él, ella)

Ha'e: él, ella

Oka: campo, campaña

Ha'ekuéra: ellos, ellas

Ore: nosotros (excluyente)

Hag̃ua: para, a fin de

Pa, piko, pio, iko: partículas interrogativas

Hembiapo: su trabajo

Paraguay: Asunción

Hendive: con él, con ella

Peẽ: ustedes, vosotros/as

Iporãnte: bien

Peteĩha: primero, primera

Irũ: compañero, compañera

Porandu: preguntar

Jesarekorã: observación

Pumbyry: teléfono

Juhu: encontrar

Pyahu: nuevo, nueva

Ko: vivir, residir

Pytyvõ: ayudar

Kokue: chacra

Pytyvõhára: facilitador, facilitadora, ayudante

Kuaa: saber

Reindy: hermana (usa sólo el varón)

Maitei: saludo, hola

Rogaygua: familiar

Máva: quién

Techapyrã: ejemplo

Mba'e: qué

Téra: nombre

Mba'éicha: cómo

Tetã: país, nación

Mba'éichapa: hola, cómo estás Mba'erã, ma'erã, mba'upe: para qué Mba'ére: por qué Mbo'ehao: escuela Mbo'epy: lección Mbohovái: responder Mboy: cuánto Mombe'u: contar

17

1

MBO'EPY PETEĨHA

Maitei

ANOTACIONES

18

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

MBO'EPY MOKÕIHA

2

Ñeñemongetavemi

Las formas de saludos que hasta ahora venimos practicando se pueden usar a cualquier hora del día. Pero en guaraní existen saludos específicos para la mañana, la siesta, la tarde y la noche.

19

2

MBO'EPY MOKÕIHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñeñemongetavemi

Hablante 1

Hablante 2

- Mba'éichapa neko'ẽ(mi). ______- ¿Cómo amaneciste?

- Cheko'ẽ porã. Ha nde.

- Cheko'ẽ porã(nte) avei.________- Amanecí bien también

- Amanecí bien. ¿Y vos?

- Mba'éichapa ndepyhareve(mi)._- Buenos días

- Chepyhareve porã. Ha nde.

(cómo estás a la mañana).

- Estoy bien. ¿Y vos?

- Chepyhareve porã(nte) avei.____- Bien también.

- Mba'éichapa ndeasaje(mi).____ - ¿Cómo estás a la siesta?.

- Cheasaje porã. Ha nde.

- Cheasaje porã(nte) avei._______- Tengo buena siesta también.

- Bien. ¿Y vos?

- Mba'éichapa ndeka'aru(mi).____- ¿Cómo estás a la tarde?.

- Cheka'aru porã. Ha nde.

- Cheka'aru porã(nte) avei.______ - Bien también.

- Muy bien. ¿Y vos?

- Mba'éichapa ndepyhare(mi).___- Buenas noches

- Chepyhare porã. Ha nde.

(cómo estás a la noche).

- Bien. ¿Y vos?

- Chepyhare porã(nte) avei._____ - Bien también.

Jesarekorã a) En guaraní no existe diferencia en el tratamiento de 2ª persona singular vos, tú o usted, como en el castellano. En todos los casos se utiliza el pronombre Nde. ã) En esta lengua, como podemos notar, existen saludos específicos para cada momento del día.

20

- Mba'éichapa neko'ẽ.

- ¿Cómo amaneciste? (se usa de mañana muy temprano).

- Mba'éichapa ndepyhareve.

- ¿Cómo estás? (de mañana).

- Mba'éichapa ndepyhareve'asaje.

- ¿Cómo estás? (a la media mañana)

- Mba'éichapa ndeasaje.

- ¿Cómo estás? (a la siesta).

- Mba'éichapa ndeka'aru.

- ¿Cómo estás? (a la tarde).

- Mba'éichapa ndeka'arupytũ.

- ¿Cómo estás? (de nochecita).

- Mba'éichapa ndepyhare.

- ¿Cómo estás? (de noche).

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñeñemongetavemi

2

MBO'EPY MOKÕIHA

ch) En guaraní se deben diferenciar dos tipos de saludos: los formales y los informales. Todas las formas estudiadas hasta ahora son saludos formales, que se pueden utilizar con cualquier persona. Pero existen los saludos informales, que se utilizan en la rueda de amigos, en el lenguaje coloquial, y que no se pueden utilizar con una persona desconocida o alguien a quien debemos respeto, dado que representaría falta de deferencia. Estos saludos se usan a cualquier hora del día.

Techapyrã: Hablante 1 Hablante 2 - Mba'eteko(pa) (piko)________- Jarýi - Mba'e la pórte.____________ - Jaryiete. - Mba'e la situ._____________ - Alpélo. - Mba'eteko la situ.__________ - Altóko. - Ha upéi._________________ - Ovevete.

1. Nos encontramos con nuestro amigo José en distintos horarios del día. Ñamomaiteimi chupe guaraníme.

- Hola José, ¿cómo amaneciste? ..................................................................

- Hola José, ¿cómo estás (a la mañana)? ..................................................................

- Hola José, ¿cómo estás (a la siesta)? ..................................................................

- Hola José, ¿cómo estás (a la tarde)? ..................................................................

- Hola José, ¿cómo estás (a la noche)? ..................................................................

21

2

MBO'EPY MOKÕIHA

Ñeñemongetavemi

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

2. Ko'ág̃ a José ñanemomaitei guaraníme ha ñande avei ñamomaiteimíta chupe iñe'ẽme: - Mba'éichapa neko'ẽ.

- Mba'éichapa ndeka'aru.

..................................................................

..................................................................

- Cheko'ẽ porãnte avei.

- Cheka'aru porãnte avei.

- Mba'éichapa ndeasaje.

- Mba'éichapa ndepyhare.

..................................................................

..................................................................

- Mba'éichapa ndeasaje.

- Chepyhare porãnte avei.

3. Jajojuhu peteĩ tapicha ndive ñane rembiapohápe. Ñañemongeta hendive ha pevarã ñaporandu chupe: mba'éichapa ijasaje, mba'éichapa héra, moõguápa, moõpa oreko hóga, moõguipa ou, moõpa omba'apo ha moõpa ohóta osẽ rire upégui. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

4. Ñane rembiapohápe og̃uahẽ peteĩ tetãygua oñe'ẽséva director/a ndive. Ñamomaitei chupe, ñaporandu chupe héra ha moõguipa ou. Upéi jajerure chupe ñanera'arõ'imi hag̃ua, ag̃aitéma oñantendetaha hese director térã directora. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

22

5. Con la ayuda del/la pytyvõhára practicamos saludos informales; los participantes aportarán otras formas de saludos usados en su entorno.

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñeñemongetavemi

2

MBO'EPY MOKÕIHA

Ñanemandu'a hagua: ̃ Mba'éichapa ñande ñandepyhareve - Che chepyhareve porã. - Nde ndepyhareve porã. - Ha'e ipyhareve porã. - Ñande ñandepyhareve porã. - Ore orepyhareve porã. - Peẽ pendepyhareve porã. - Ha'ekuéra ipyhareve porã.

Mávapa iko'ẽ porã ko árape. - Che cheko'ẽ porã ko árape. - Nde neko'ẽ porã ko árape. - Ha'e iko'ẽ porã ko árape. - Ñande ñaneko'ẽ porã ko árape. - Ore oreko'ẽ porã ko árape. - Peẽ peneko'ẽ porã ko árape. - Ha'ekuéra iko'ẽ porã ko árape.

Mba'éichapa ñande ñandeasaje - Che ndacheasajeporãi. - Nde nandeasajeporãmbái. - Ha'e nda'ijasajeporãi. - Ñande nañandeasajeporãi. - Ore nda'oreasajeporãi. - Peẽ napendeasajeporãi. - Ha'ekuéra nda'ijasajeporãi.

Mávapa ipyhareve vai ko árape. - Che chepyhareve vai ko árape. - Nde ndepyhareve vai ko árape. - Ha'e ipyhareve vai ko árape. - Ñande ñandepyhareve vai ko árape. - Ore orepyhareve vai ko árape. - Peẽ pendepyhareve vai ko árape. - Ha'ekuéra ipyhareve vai ko árape.

Mba'éichapa ñande ñandeka'aru - Che cheka'aru porã. - Nde ndeka'aru porã. - Ha'e ika'aru porã. - Ñande ñandeka'aru vai. - Ore oreka'aru vai. - Peẽ pendeka'aru vai. - Ha'ekuéra ika'aru vai.

Mba'éichapa reiko(mi) - Aiko porã. - Jaiko(ve). - Ni nda'ivaipotái. - Jaryiete. - Aiko tengeténgepe. - Ha jacherechapáma .

Ñandépa mba'éicha ñandepyharese: - Che chepyhare porãse. - Nde ndepyhare porãse. - Ha'e ipyhare porãse. - Ñande ñandepyhare porãse. - Ore orepyhare porãse. - Peẽ pendepyhare porãse. - Ha'ekuéra ipyhare porãse.

Ñemongeta tapépe: - Mba'e la pórte, Juan. - Jaryiete. Mba'épiko rejaporeína ko'a rupi. - Ha péina aju avisitávo che rúpe. - Iporãite péva. Aréma ndajajoechavéi. - Aréma ndajajoechavéi añete. - Maiteimi nde rúpe. - Aguyje ndéve, che irũ. Jajoecháta vokoiete. - Avy'aite rohecháre. Jajoecháta vokoiete.

Mba'éichapa ñande ñanderéra - Che cheréra Ramón. - Nde nderéra María. - Ha'e héra José. - Ore oreréra María, Ramón ha José. - Peẽ penderéra Ramón ha María. - Ha'ekuéra héra Federico ha Fernando.

23

Ñe'ẽndy: Akóinte: siempre Asaje: la siesta Hasykatu: está enfermo, enferma Hecha: ver Iñe'ẽme: en su idioma Irũ: compañero, compañera Jepiveguáichante: como de siempre Jojuhu: encontrarse Ka'aru: la tarde Ka'arupytũ: la nochecita Ko'ẽ: amanecer Kuehe: ayer Maitei: saludo Maymavete: todos, todas. Mokõiha: segundo, segunda Momaitei: saludar Ndaikuaái: No sé Neko'ẽ: vos (tú, usted) amanecés Porã(nte): bien Pyhare: la noche Pyhareve: la mañana Pyhareveasaje: la media mañana Ru, túva: papá Se: partícula que expresa modo volitivo Tapicha: persona, semejante Tee: propio Tembiapoha: lugar de trabajo Tetãygua: ciudadano/a, compatriota Vai: mal, feo, fea Vokoiete: oportunamente Vy'a: alegrase

24

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñeñemongetavemi

2

MBO'EPY MOKÕIHA

ANOTACIONES

25

2

MBO'EPY MOKÕIHA

Ñeñemongetavemi

ANOTACIONES

26

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

MBO'EPY MBOHAPYHA

3

Ñaporandu hagua

1. José se encuentra en Asunción y no sabe cómo llegar al Parlamento. Una transeúnte le indica cómo llegar. - José: - Transeúnte: - José: - Transeúnte: - José: - Transeúnte: - José: - Transeúnte: - José: - Transeúnte: - José: - Transeúnte:

Mba'éichapa. Iporãnte. Ikatúpa amba'eporandu(mi) ndéve. Ikatu. Moõpiko opyta Parlamento. Opyta Paraguayo Independiente ha 14 de mayo-pe. Mba'éichapa héra kóva ko tape. Kóva 14 de mayo. Parlamento-pe. Mba'éichapa aguahẽta ̃ Reguatava'erã cuatro cuadra yvatévo, ha pépe rejuhúta. Aguyje ndéve. Ndaipóri mba'érepa.

27

3

MBO'EPY MBOHAPYHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñaporandu hagua

Para pedir informaciones, en guaraní, se pueden utilizar las palabras interrogativas que ya conocemos: mba'e (qué), mba'éicha (cómo), araka'e (cuándo), moõ (dónde), ma'erã, mba'erã, mba'upe (para qué), máva (quién), mba'ére (por qué). La pregunta inicial es, ikatúpa, ikatúpiko (katu: poder, posibilidad; pa/piko: partícula normalmente, interrogativa). Así, si se desea pedir permiso para salir de un lugar se dirá: Ikatúpa asẽ sapy'aite. ¿Puedo salir un momento? Permiso, ¿puedo salir un momento?

2. Ñaime terminal-pe ha jahase Ciudad del Este-pe. Ñaporandu peteĩ kuñataĩme mba'éichapa jajapova'erã pevarã, mba'e mba'yruguatápepa jahakuaa. Jajapóta pytyvõhára ñemoirũme. - Mba'éichapa kuñataĩ - Ikatúpa amba'e porandumi ndéve -................................................................................................................................................................ -................................................................................................................................................................ -................................................................................................................................................................ -................................................................................................................................................................ -................................................................................................................................................................ -................................................................................................................................................................

Partículas de número y persona (para verbos regulares). Observamos estas palabras extraídas de la primera conversación. Amba’e porandu, opyta, ag̃uahẽta, reguatava'erã. Rejuhúta. Las mismas son verbos. Las partículas en negrita indican número y persona. La partícula es una letra o sílaba que tiene sentido solamente estando unida a un lexema, pero separada de él carece de sentido. 1ª persona singular 2ª persona singular 3ª persona singular 1ª persona plural incluyente 1ª persona plural excluyente 2ª persona plural 3ª persona plural

28

Che Nde Ha'e Ñande Ore Peẽ Ha'ekuéra

a re o ja/ña ro pe o

aguapy reguapy oguapy jaguapy roguapy peguapy oguapy

akañy rekañy okañy ñakañy rokañy pekañy okañy

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñaporandu hagua

3

MBO'EPY MBOHAPYHA

Jesarekorã: en la primera persona plural incluyente ñande tenemos dos partículas ja y ña. La primera se usa con los verbos orales (jaguapy: nos sentamos) y la segunda con los nasales (ñakañy: nos perdemos, nos escondemos).

3. Nuestro amigo José quiere gestionar su cédula de identidad y no sabe cómo llegar hasta el Departamento de Identificaciones de Asunción. Él está en la terminal de ómnibus de Asunción. Ayudémosle explicando cómo debe expresar las siguientes ideas en guaraní. - Buenos días.

................................................................................................................................................................ - ¿Puedo preguntarle algo?

................................................................................................................................................................ - ¿Cómo puedo irme desde aquí hasta Identificaciones?

................................................................................................................................................................ - ¿Qué línea debo tomar?

................................................................................................................................................................ - ¿En qué calle queda Identificaciones?

................................................................................................................................................................ - Gracias.

................................................................................................................................................................

29

3

MBO'EPY MBOHAPYHA

Ñaporandu hagua

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

4. Ñasẽ ñamba'ejoguávo ha ñaporandúta mba'apohárape jajoguaséva repy. Cuidamos el uso de las partículas de número y persona. - ¿Le puedo hacer una pregunta? ................................................................................................................................................................ - ¿Tiene pantalones? ................................................................................................................................................................ - ¿Qué costo tienen? ................................................................................................................................................................ - ¿Tiene camisas? ................................................................................................................................................................ - ¿Cuándo las tendrá? (las camisas) ................................................................................................................................................................ - Agradecemos por la atención dispensada. ................................................................................................................................................................

5. Ko'ág̃a ñaipytyvõ pe mba'apohárape ombohovái hag̃ua ñane porandu. - Sí, en qué le sirvo. ................................................................................................................................................................ - Sí, tenemos. ................................................................................................................................................................ - Cuestan 50.000 guaraníes. ................................................................................................................................................................ - No tengo camisas ahora. ................................................................................................................................................................ - Mañana las tendré. ................................................................................................................................................................ - No fue ninguna molestia. ................................................................................................................................................................

30

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñaporandu hagua

3

MBO'EPY MBOHAPYHA

6. Ñambohovaimi ko'ã porandu. Usamos correctamente las partículas de número y persona. - Mboy ary (ro'y, año) piko rereko nde. ................................................................................................................................................................ - Moõpiko reiko. ................................................................................................................................................................ - Mboy arýpa oreko nde ru. ................................................................................................................................................................ - Mboy arýpa oreko nde sy. ................................................................................................................................................................ - Mba'e ñe'ẽpa jaiporu ko'ág̃a. ................................................................................................................................................................ - Mba'épa rejapóta ko'ẽrõ. ................................................................................................................................................................ - Mba'épiko rekaru kuehe. ................................................................................................................................................................ - Nde sy ha nde rúpiko moõ oiko. ................................................................................................................................................................

7. Peteĩ indígena ogueru hospital-pe hapicha hasýva. Jahai ñomongeta ikatúva ojapo pohãnohára ndive. Cuidamos el uso de las palabras interrogativas y de las partículas de número y persona.

8. Jajojuhu peteĩ kuñakarai ndive ñane mba'apohápe ha ñañemongetase hendive. Para encarar la conversación hacemos de la siguiente manera: la saludamos, le preguntamos si podemos formularle algunas preguntas, le preguntamos su nombre, de dónde viene, para qué viene, con quién viene, dónde queda su casa y por último le agradecemos por la deferencia. Practicamos estas fórmulas con un compañero o compañera de al lado. Luego escribimos el diálogo. Jaiporúke guarani. 31

3

MBO'EPY MBOHAPYHA

Ñaporandu hagua

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñanemandu'a hagua: ̃ Moõpa oho ko tape - Ndaikuaái. - Oho Encarnación-pe. - Oho oparei ag̃uieténte. - Ko tape oho Paraguaýpe. Mba'épa jajapoñaína ñande - Che ambosako'i'aína peteĩ kuatiañe'e. - Nde reñemongetareína directora ndive. - Ha'e oñantendehína oúva rehe. - Ñande ñañantende ohenóiva teléfono-pe rehe. - Peẽ peñopytyvõpeína. - Ha'ekuéra omopotĩ oficina. Moõpiko jahára'e kueheambue - Che ahákuri che sy rógape. - Nde rehókuri ysyrýpe. - Ha'e ohókuri omba'apo'imi. - Ñande jahákuri ñane irũnguéra rógape. - Ore rohókuri roñandúvo ore rúpe. - Peẽ peikundaha Paraguay tuichakue javeve. - Ha'ekuéra opytákuri hógape. Ikatúpa chepytyvõmi - Mba'e provléma piko jarekóta. - Ko'ág̃a ndaikatumo'ãi, asẽta'aína. - Ikatu. - Ko'ẽrõ guive ikatúta. Mba'épa pendeguerumi Paraguaýpe - Che aju ahechávo che ra'ýpe. - Ramón ou ohekávo tembiapo, omba'apose. - Che ryvy ou oho hag̃uáicha Argentinape. - Ángel ou oikuaávo ko táva. - José ou ojapoukávo peteĩ kuatia. Ñandépa moõ ñamba'apo - Che amba'apo Ministerio de Educaciónpe. - Nde remba'apo Ministerio de Defensa-pe. - Ha'e omba'apo Presidencia-pe. - Ñande ñamba'apo Senave-pe. - Ore romba'apo Ministerio de Hacienda-pe. - Peẽ pemba'apo Ministerio de Industria y

32

Comercio-pe. - Ha'ekuéra omba'apo Secretaría de Cultura-pe. Mba'épiko ñande ñanderécho vyvypóra háicha. - Ñandederécho jaikovévo. - Ñandederécho ñañemoarandúvo. - Ñandederécho jakarúvo hekópe. - Ñandederécho nañañemboykéivo. - Ñandederécho ñañemomba'évo ñande rekovépe. - Ñandederécho ñaneambuévo ojuehegui. - Ñandederécho jaikuaaukávo ñane remiandu. - Ñandederécho Estado omoañetévo ñande derechokuéra. Moõpa ñañembojakuaa oñepyrũ térã oñembykéramo ñande derécho - CODENI-pe oñembojakuaa mitãkuña ha mitãkuimba'ekuéra. - Secretaría de la Mujer-pe oñembojakuaa kuñanguéra. - INDI-pe oñembojakuaa indígena-kuéra. - Defensoría del Pueblo-pe ñañembojakuaa maymave. - Comisión de Derechos Humanos Parlamento-pe avei ñañembojakuaa. Ñemongeta supervisión-pe - Mba'éichapa ndepyhareve, karai. - Chepyhareve porã, che rajy. - Ikatúpa amba'eporandumi ndéve. - Ikatu, mba'épa remandami. - Mba'éichapa ajapova'erã anohẽ hag̃ua che certificado de estudio. - Ehova'erã nde colegio-kuépe rejerure nde kuatia; upépe oñeme'ẽta ndéve ha upéi regueru ápe supervisión-pe rovisa hag̃ua ndéve. - Aguyje ndéve. - Ndaipóri mba'érepa.

Ñe'ẽndy: Ag̃uieténte: muy cerca

Ñemoarandu: estudiar

Aguyje: gracias

Opavave: todos, todas

Araka'e: cuándo

Pépe: ahí

G̃uahẽ: llegar

Porandu: preguntar

Guive: desde

Pytyvõ: ayudar

Ikatúpa: ¿se puede? ¿Puedo?

Ra'y: hijo

Jerure: pedir, solicitar

Repy: el costo

Juhu: encontrar

Ru, túva: padre

Karai: señor

Sy: madre

Karia'y: el joven

Tape: calle

Ko'ág̃a: ahora

Tekove: vida, persona

Ko'ẽrõ: mañana

Temiandu: idea, sentimiento

Kuatiañe'ẽ: carta

Tuja: viejo

Kuehe: ayer

Voko: bolso

Kundaha: recorrer

Yvatévo: norte

Kuña: mujer

Yvypóra: persona, ser humano.

Mandu'a: recordar Máva: quién Mba'apohára: trabajador, trabajadora Mba'ére: por qué Mbo'ehára: maestro, maestra Mbohapyha: tercero, tercera Mbohovái: responder Me'ẽ: dar Mitãkuimba'e: niño Mitãkuña: niña Moañete: garantizar Moõ: dónde Mba'yruguata: vehículo Ndaipóri mba'érepa: de nada Ndive: con Ñandu: averiguar el estado de una persona; sentir, percibir. Ñemboja: acercarse

33

3

MBO'EPY MBOHAPYHA

Ñaporandu hagua

ANOTACIONES

34

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

MBO'EPY IRUNDYHA

4

Mba'ejerurerã

1. Ñamoñe'ẽmi ko ñemongeta.

- Eguerumi chupe iñaranduka.

Traéle su libro, por favor.

- Eguerúna chupe iñaranduka.

Traéle su libro, por favor.

- Eguerúke chupe iñaranduka.

Traéle su libro.

- Eguerúkena chupe iñaranduka.

Traéle su libro.

35

4

MBO'EPY IRUNDYHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Mba'ejerurerã

En guaraní para solicitar algo o dar orden se utilizan partículas imperativas. En estos casos en la segunda persona singular se usa la partícula prefija E en vez de la partícula de número y persona categórica RE, y se le posponen al verbo las partículas según la modalidad del hablante. Estas son las modalizaciones imperativas más usuales: Imperativo cariñoso:.....................mi (tónica).........Ejumi..........Vení, por favor. Imperativo amistoso, rogativo:......na (átona).........Ejúna..........Vení, por favor. Imperativo conmitativo:.................ke (átona).........Ejúke..........Vení ya. Imperativo enfático:.....................py (átona).........Ejúpy...........Vení ya, de una vez. Ko'ã ñe'ẽpehẽ ikatu avei oho oñondive, oñembopohyive hag̃ua oje'eséva. Jahechami ko'ã techapyrã: - Ñañopytyvõmína ñamohu'ã hag̃ua ñane rembiapo. - Ayudémonos para culminar el trabajo, por favor. - Ñañopytyvõkena ñamohu'ã hag̃ua ñane rembiapo. - Ayudémonos para culminar el trabajo. - Ñañopytyvõmíkena ñamohu'ã hag̃ua ñane rembiapo. - Ayudémonos, por favor, para culminar el trabajo.

Existen también partículas de número y persona imperativas que se utilizan de la misma forma como las categóricas que hemos visto en la tercera lección (a, re, o, ja/ña, ro, pe, o). Dichas partículas son: ta, e, to, ja/ña, toro, pe, to que van prefijas a la raíz verbal. Con estas partículas se pueden también utilizar las partículas mi, na, ke, py.

Techapyrã: - Takaru che, ekaru nde, tokaru ha'e, jakaru ñande, torokaru ore, pekaru peẽ, tokaru ha'ekuéra. - Taháke che, ehóke nde, tohóke ha'e, jaháke ñande, torohóke ore, pehóke peẽ, tohóke ha'ekuéra.

2. En una cancha del barrio los chicos juegan a la pelota. Ñamoñe'ẽmi ha upéi ñamboguatave ñemongeta.

36

- Embohasápy chéve nde pelóta.

- Pasáme la pelota (de una vez).

- Epoína ápe.

- Tirá aquí.

- Ediparáke

- Corré.

- Esẽmi sapy'aite.

- Salí un rato, por favor.

- Callate.

-

- Corré, por favor.

-

- No pierdas la pelota.

-

- No salgas, por favor.

-

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Mba'ejerurerã

4

MBO'EPY IRUNDYHA

3. Expresamos, en guaraní estos pedidos u órdenes. - Ayudame, por favor. - Vení ya. - Alzá conmigo. - Pasame el libro, por favor. - No te canses.

- ............................................................................ - ............................................................................ - ............................................................................ - ............................................................................

- Bajá ahí.

- ............................................................................ - ............................................................................

- Descansemos un rato.

- ............................................................................

4. Ou peteĩ kuñakarai ohechávo ikuatia ñane rembiapohápe. Ñamoñe'ẽ ñomongeta ha upéi ñambohasa guaraníme oĩva castellano-pe. - Mba'éichapa ndepyhareve. - Iporãmínte, kuñakarai. Mba'épa ndeguerumihína. - Aikuaase che kuatiakuérapa oĩmbáva. - Chera’arõmi sapy’aite. - ............................................................................Le preguntaré a mi compañera. - ............................................................................Ya está su documento, señora. - ............................................................................Acompáñeme hasta la otra oficina. - ............................................................................Espere un rato en la ventanilla. - ............................................................................Puede firmar acá, por favor, para entregarle. - ............................................................................Vuelvo enseguida, señora.

5. Trabajamos en clase dando órdenes o solicitando algo a nuestros compañeros y compañeras. Utilizamos las partículas mi, na, ke y py solas o combinadas. - Ejumína - ............................................................................ - ............................................................................ - ............................................................................ - ............................................................................

37

4

MBO'EPY IRUNDYHA

Mba'ejerurerã

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñanemandu'a hagua: ̃ Ejumína chepytyvõ - Aháma roipytyvõvo. - Néipy, aháma. - Amohu'ãre che rembiapo ahátama. - Nde ningo nereikotevẽi voi ñepytyvõ. Pejúpy ñamba'apo oñondivepa - Ko árape ndaikatumo'ãi. - Ko'ág̃a orekane'õiterei. - Rohótama ag̃aite. - Rohomaroína. Apouka (imperativo) jeporu - José, eguapýke che irũ. - Peguapymína, José ha Antonio. - Ehomína che ru rendápe. - Aníke peneakãhatãitéti. - Ere ne membýpe anítei oho ha'eño upe rupi. - Pejuvoíkena. - Director, ikatúpa chepytyvõmi. -Kuñataĩnguéra, ikatúpa ñamba'apo oñondivepa. Partículas de número y persona imperativas - Taku'éke che. - Eku'éke nde. - Toku'éke ha'e. - Jaku'éke ñande. - Toroku'éke ore. - Peku'éke peẽ. - Toku'éke ha'ekuéra. Ñemongeta mba'apohápe - Pejumína, che irũnguéra, chepytyvõmi. - Mba'épiko reikotevẽ, José. - Ajejopypaite che rembiapópe ha aipota chemoirũmi. - Mba'épa jajapóta nendive. - Pemohendapamína ko'ã kuatia ha

38

tembiporu ahejáva escritorio ári. ̃ - Mba'épiko nembopy’aragetéva. - Amog̃uahẽva'erã ko kuatia Parlamentope asajerã. - Ani rejepy'apy. Ehejántema ore pópe. - Aguyje peẽme. - Tandepo'aite. Ñemongeta ogapýpe - Che memby, ejumína. - Mba'éiko che sy. - Aipota chepytyvõ ñamopotĩmba hag̃ua ñande róga. - Néi, che sy. Mba'épa jajapóta. - Eguerumi amo typycha puku ha emopotĩ pe técho. - Aháma agueru. - Emopotĩmba rire técho eguerúta ñandéve y mba'yrúpe. - Oĩma, che sy. Ajútama. - Pya'énteke che memby.

Ñe'ẽndy: Ag̃aite: enseguida

Sapy'aite: un rato

Aranduka: libro

Sẽ: salir

Gueru: traer

Sy: madre

Ha'ã: jugar, probar

Tembiapo: trabajo

Irundyha: cuarto, cuarta

Typycha: escoba

Jejopy: aprieto

Y: agua

Jepy'apy: preocupación Karai: señor Ke: imperativo conmitativo Ko'ág̃a: ahora Kotevẽ: necesitar Kuatia: papel, documento Kuñakarai: señora Ku'e: moverse Mba'ejerure: solicitar algo Mba'yru: recipiente Mbohasa: pasar. Memby: hijo (usa sola la mujer) Mi: imperativo cariñoso Mohenda: colocar, acomodar Mohu'ã: concluir Moirũ: acompañar Mopotĩ: limpiar Na: imperativo amistoso, rogativo Néi: bueno! Interjección. Néipy: ¡vamos! interjección Oñondive: juntos, juntas Po'a: suerte, fortuna Poi: tirar, arrojar Puku: largo Py: imperativo enfático Pytyvõ: ayudar, socorrer Py’arag̃e: premura, apuro

39

4

MBO'EPY IRUNDYHA

Mba'ejerurerã

ANOTACIONES

40

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

MBO'EPY POHA

Che rete

5

1. Jaikuaami ñande rete vorekuéra. Kóva che akã

Kóva che nambi

Kóva che ajúra

Kóva che tĩ?

Kóva che rye

Kóva che tyvyta

Kóva che juru

Kóva che pyti’a

Kóva che po

Kóva che ati’y Kóva che jyvanga Kóva che py Kóva che retyma

Kóva che kuã Kóva che jyva

Kóva che renymy’ã Kóva che pysã

Kóva che resa

Che akã peteĩ, che po ha che py mokõi, che tĩ po'imi peteĩ, che jyva ha che retyma mokõi, che juru pukavy peteĩ, che resa hũ porã mokõi, ha heta che akãrague.

41

5

MBO'EPY POHA

Che rete

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

2. Jajesareko ko ta'ãngáre ha upéi ñamboherami hete vorekuéra.

3. Jaikuaavemi ñande rete vore, pytyvõhára ñemoirũme. Jaipuru ñe'ẽryru.

4. Jahechaukami ñande rete vorekuéra. (Método Respuesta Física Total).

5. Ñambohovái ko'ã porandu. - Mboýpa nde resa. - Cheresa mokõi ............................................................................ - Mboýpa ne akã. -

............................................................................ - Mboýpa nde jyva. -

............................................................................ - Mboýpa nde rye. -

............................................................................ - Mboýpa ne kuã. -

............................................................................ - Mboýpa ne retyma. -

42

............................................................................

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che rete

5

MBO'EPY POHA

6. Ñañe'ẽmi. Ñamyesakã aty guasúpe mba'erãpa jaipurukuaa ñande rete vorekuéra. Ñañe'ẽke guaraníme. Jahaimi ja'eva'ekue. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................................

7. Ñamba'apo ñane año térã aty'ípe ha ñambohovái ko'ã porandu: - Mba'erãpa jaipurukuaa ñane akã. - Ñane akã jaiporukuaa ñapensa hag̃ua. ............................................................................ - Mba'erãpa jaiporukuaa ñande py. -

............................................................................ - Mba'erãpa jaiporukuaa ñane kuã. -

............................................................................ - Mba'erãpa jaiporukuaa ñande jyva. -

............................................................................ - Mba'erãpa jaiporukuaa ñande resa. -

............................................................................ - Mba'erãpa jaiporukuaa ñande juru. -

............................................................................

8. Ñambohysyimína ñande rete vore oĩva ñane akã (cabeza), ñande rete (tronco) ha ñande rete apýrape (extremidades). Ñane akãme: ___________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ Ñande pyti'ape: __________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ Ñande rete apýrape: ______________________________________________________________ ________________________________________________________________________________

43

5

MBO'EPY POHA

Che rete

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

9. Ja'e mba'épa jajapokuaa ko'ã ñande rete vorépe. Ñamba'apo mokõi mokõi. ikatu jajapyhy oimeraẽ mba'e. - Ñande pópe_____________________________________________________________________ - Ñane akãme ___________________________________________________________________ - Ñande jyvápe ___________________________________________________________________ - Ñande pyti'ápe___________________________________________________________________ - Ñande pýpe_____________________________________________________________________ - Ñande apysápe__________________________________________________________________ - Ñande pytápe___________________________________________________________________ - Ñane retymáme__________________________________________________________________ - Ñane tĩme______________________________________________________________________ - Ñane kuãme____________________________________________________________________ - Ñande ajúrape___________________________________________________________________ - Ñane pysãme____________________________________________________________________ - Ñande ropepípe__________________________________________________________________ - Ñande ati'ýpe____________________________________________________________________ - Ñane pyapẽme___________________________________________________________________ - Ñande jyvangápe_________________________________________________________________

10. Mba'épa ñande jareko térã ñamoĩ: Ñande jyva ári:___________________________________________________________________ Ñane rapypa'ũme:_________________________________________________________________ Ñane retyma ári: __________________________________________________________________ Ñande ykére: ____________________________________________________________________ Ñande po pytépe: _________________________________________________________________ Ñande ati'ýre:____________________________________________________________________ Ne akãre: _______________________________________________________________________

44

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

5

MBO'EPY POHA

Che rete

11. Ja'emi máva ñande rete vorépepa jajapo ko'ã mba'e. - Japorohecha

ñande resápe.

- Japoropichãi - Jasavi jahayhúvape - Jachuta pelóta - Ñambopu mbaraka - Ñahetũ mba'e ryakuã - Ñañekũmberéi - Japoropopyhy - Ñahendu purahéi rory - Ñapensa - Jakaru - Jajohavi'u - Ñañemokuãhũ - Ñambovyvy ao

Jaikuaami hag̃ua Jajesarekomijey texto ñepyrũhapeguáre. Pype ojehaihũve ko'ã ñe'ẽ: peteĩ, mokõi. Ko'ãva hína papapy (número). Jaikuaami guarani papapy: Números cardinales: Peteĩ: uno Mokõi: dos Mbohapy: tres Irundy: cuatro Po: cinco Poteĩ: seis Pokõi: siete Poapy: ocho Porundy: nueve Pa: diez Pateĩ: once Pakõi: doce Paapy: trece Parundy:catorce Papo: quince Papoteĩ: dieciséis Papokõi: diecisiete Papoapy: dieciocho Paporundy: diecinueve

Mokõipa: veinte Mbohapypa: treinta Irundypa: cuarenta Popa: cincuenta Poteĩpa: sesenta Pokõipa: setenta Poapypa: ochenta Porundypa: noventa Sa: cien Mokõisa: doscientos Mbohapysa: trescientos Irundysa: cuatrocientos Posa: quinientes Poteĩsa: seiscientos Pokõisa: setecientos Poapysa: ochocientos Porundysa: novecientos

Su: mil Mokõisu: dos mil Mbohapysu: tres mil Irundysu: cuatro mil Posu: cinco mil Poteĩsu: seis mil Pokõisu: siete mil Poapysu: ocho mil Porundysu: nueve mil Pasu: diez mil Mokõipasu: veinte mil Popasu: cincuenta mil Sasu: cien mil Posasu: quinientos mil Sua: un millón Mokõi sua: dos millones Po sua: cinco millones Pa sua: diez millones

45

5

MBO'EPY POHA

Che rete

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Números ordinales: En guaraní se forman los números ordinales posponiendo la partícula ha a los números cardinales.

Techapyrã: Peteĩha: primero Mokõiha: segundo Mbohapyha: tercero Irundyha: cuarto Poha: quinto Poteĩha: sexto Pokõiha: séptimo Poapyha: octavo Porundyha: noveno Poha: décimo

12. Ñande jerére ha ñane retãme oĩ heta tapicha orekóva discapacidad hetépe. Oĩ ndohecháiva, oguata'ỹva, ohendu'ỹva, iñepãva hetyma térã ijyvápe hamba'e. Ñañemongetavemi mba'eichagua discapacidad-pa oĩve ha mba'épa Estado ojapova'erã omoañete hag̃ua iderécho tapicha orekóva discapacidad-pe.

13. Ñañemongeta ha jahai jaiporu hag̃ua papapy. Ñamoha'ãngahai jarekóva ñande rógape; ja'e mba'emba'épa umíva ha mboýpa jareko. Ikatu mesa, tupa, apyka, celular, pejuha ha avei mymbakuéra. Jaiporu hekópe papapykuéra. Ñamba'apo ñande kuatiahaípe.

14. Ñamoha'ãnga ñande rete ha jahechauka ivorekuéra.

46

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che rete

5

MBO'EPY POHA

Ñanemandu'a hagua: ̃ Ñande jaikuaa ñande rete vore - Che aikuaa che akã, che akãrague, che syva, che tyvyta, che ropea ha che resa. - Nde reikuaa nde rova, nde rovayke, ne tĩ, ne nambi, ne rañykã, nde ajúra, nde ati'y ha nde atukupe. - Ha'e oikuaa ijahy'o, hãi, hãimbíra, ikũ, iñapekũ, hatypy, ha hembe. - Ñande jaikuaa ñande jyva, ñande pyapy, ñande jyvanga, ñande jyvaguy, ñande po, ñane kuã ha ñane pyapẽ. - Ore roikuaa ore káma, ore pyti'a, ore rye, ore puru'ã, ore ku'a, ore py'a, ore korasõ ha ore ryekue, ha ore revi. - Peẽ peikuaa pene rakamby, pene rumby, pene rembo, pende rapypi ha pende rako. - Ha'ekuéra oikuaa hetyma, henymy'ã, hetymaro'o, ikupy, ipy, ipyta, ipytasã, ipysã ha ipysapẽ. Ñande róvare oĩ - Ñande resa jahecha hag̃ua. - Ñane tĩ ñahetũ hag̃ua. - Ñande rovayke ñañehetũ hag̃ua. - Ñande juru jakaru ha ñañe'ẽ hag̃ua. - Ñande ropepi ñamo'ã hag̃ua ñande resa. - Ñande ropea ojoko hag̃ua mba'eky'a ohokuaáva ñande resápe. - Ñande tyvyta omo'ã hag̃ua ñande resa kangue. Ñande po vorekuéra jaiporu - Ñande popyte ñamoĩ hag̃ua mba'e michĩva. - Ñane kuã jajapyhy hag̃ua ñaikotevẽva. - Ñane kuã akã jajepovyvy hagg̃ua. - Ñane pyapẽ ñamo'ã hag̃ua ñane kuã akã. - Ñande po ropyta jajejoko hag̃ua. Ñande jurúpe jareko - Ñane rãi ñamongu'i hag̃ua tembi'u. - Ñane kũ ñaikũmby porã hag̃ua ja'úva. - Ñane apekũ omo'ãva ñande juru ryepy. - Ñane rãimbíra ñane rãi renda. - Ñane rembe ñambohyapu porã hag̃ua ñe'ẽ ñañe'ẽvo. - Ñande ahy'o ñamokõ hag̃ua tembi'u. Ñande retepýpe jareko - Ñane ñe'ã (korasõ) omyasãiva tuguy ñande retepýre. - Ñande py'a, omongu'íva tembi'u ja'úva. - Ñande ryekuepo'i ohykue'o ha oipokáva tembi'u ja'úva. - Ñande vevuikue ome'ẽva yvytu ñanepytuhẽ hag̃ua.

Ñane retymáme jareko - Ñane renymy'ã ñañesũ hag̃ua. - Ñande py ñapyrũ hag̃ua. - Ñande py ape japyvoi hag̃ua. - Ñande pyta jajepytaso hag̃ua. - Ñane pysã ñañembo'y porã hag̃ua. - Ñane retỹmaro'o jajepytaso mbarete hag̃ua. Mba'erãpa ñande jaipuru ñande po - Che aiporu ahai hag̃ua. - Nde reiporu rembovyvy hag̃ua. - Ha'e oiporu oporopopyhy hag̃ua. - Ñande jaiporu jajepoity hag̃ua. - Ore roiporu rokopi hag̃ua. - Peẽ peiporu pescrivi hag̃ua komputadórape. - Ha'ekuéra oiporu ojahu hag̃ua. Ñemongeta hospital-pe - Mba'éichapa pohãnohára (doctora). - Eg̃uahẽke mitãrusu. Mba'épa ojehu ndéve. - Ahunga che py kangue, hi'ãche otiri tẽrã ojekaite voi. - Mba'eichahápepiko oiko nderehe. - Aha'ãhápe partído. - Jahechami… Kóva ihodído. - Mba'épa rehecha pohãnohára. - Ndaikuaái. Ehóta ejapouka radiografía ha upéi ejujey. - Oĩma. Aháta ajapouka. - Oĩmbárekena ejúma. - Oĩre ajúta. Aguyje. - Ndaipóri mba'érepa.

47

Ñe'ẽndy: Ahy'o: garganta Ajúra: cuello Akã: cabeza Akãrague: cabello Apekũ: paladar Ati'y: hombro Atukupe: espalda Ha'ã: jugar Hag̃ua: para Hecha: ver, observar Heta: mucho, mucha Hetũ: besar, oler, olfatear Hũ: negro, negra Hunga: golpear Irundy: cuatro Irundyha: cuarto Irundypa: cuarenta Irundysa: cuatrocientos Irundysu: cuatro mil Jahu: bañarse Japyhy: agarrar Jehu: acontecer, suceder Jeka: quebrar Jepoity: llamar con la mano Jepytaso: afirmar los pies Juru: boca Jyva: brazo Jyvanga: codo Káma: seno, teta Karu: comer, almorzar Kopi: corpir Kóva: éste, ésta Kũ: lengua Kuã: dedo de la mano Ku'a: cintura Mba'apo: trabajar Mbaraka: guitarra Mbohapy: tres Mbohapyha: tercero Mbohapypa: treinta Mbohapysa: trescientos Mbohapysu: tres mil Mbovyvy: coser Mitãrusu: el joven Moha’ãngahai: describir Mokõi sua: dos millones Mokõi: dos Mokõiha: segundo Mokõipa: veinte Mokõipasu: veinte mil Mokõisa: doscientos Mokõisu: dos mil Ñe'ã: corazón Ñembo'y: ponerse de pie

48

Ñepã: paralítico, deforme Ñesũ: arrodillarse Pasua: diez millones Pa: diez Paapy: trece Pakõi: doce Papapy: número Papo: quince Papoapy: dieciocho Papokõi: diecisiete Paporundy: diecinueve Papoteĩ: dieciséis Parundy: catorce Pasu: diez mil Pateĩ: once Peteĩ: uno Peteĩha: primero Po sua: cinco millones Po: mano, cinco Po'i: fino/a, delgado/a Poapy: ocho Poapyha: octavo Poapypa: ochenta Poapysa: ochocientos Poapysu: ocho mil Poha: décimo, décima Poha: quinto, quinta Pohãnohára: médico, médica Pokõi: siete Pokõiha: séptimo Pokõipa: setenta Pokõisa: setecientos Pokõisu: siete mil Popa: cincuenta Popasu: cincuenta mil Popyhy: apretón de mano Popyte: palma de la mano Porã: lindo, linda Porundy: nueve Porundyha: noveno Porundypa: noventa Porundysa: novecientos Porundysu: nueve mil Posa: quinientes Posasu: quinientos mil Posu: cinco mil Poteĩ: seis Poteĩha: sexto Poteĩpa: sesenta Poteĩsa: seiscientos Poteĩsu: seis mil Pukavy: sonrisa Puru'ã: ombligo Py ape: dorso del pie

Py: pie Py'a: estómago Pyapẽ: uña de las manos Pyapy: muñeca Pyrũ: pisar Pysã: dedo del pie Pysãpẽ: uña de los pies Pyta: talón Pytasã: tendón de Aquiles Pyti'a: pecho Pytuhẽ: respirar Sa: cien Sasu: cien mil Su: mil Su'u: masticar, morder Sua: un millón Syva: la frente Tãi: diente Tãimbíra: encía Takamby: entrepierna Tako: vagina Tañykã: quijada Tapypa’ũ: regazo Tapypi: vulva Tasyo: hospital Tatypy: mejilla Tembe: labio Tembi'u: comida, alimento Tembo: pene Tenymy'ã: rodilla Tesa: ojo Tete: cuerpo Tetyma: pierna Tetymaro'o: pantorrilla. Tĩ: nariz Tiri: fisura Topea: pestaña Topepi: párpado Tova: cara Tovayke: mejilla Tuguy: sangre Tyekue: intestino, tripa Tyvyta: ceja Vevuikue: pulmón

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che rete

5

MBO'EPY POHA

ANOTACIONES

49

5

MBO'EPY POHA

Che rete

ANOTACIONES

50

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

MBO'EPY POTEĨHA

Che jere

6

1. Jajesareko ko ta'ãngáre.

Che jerére heta mba'e areko: che rembiporu, che ao, che sapatu, che sapatílla, che aranduka ha hetave mba'e.

51

6

MBO'EPY POTEĨHA

Che jere

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

2. Ñamoñe'ẽ. Che asúpe oĩ peteĩ komputadóra, mesa ári; Che akatúape, mesa ári, oĩ peteĩ aranduka; Che ári oĩ peteĩ aravopapaha; Che renondépe oĩ peteĩ apyka; Che rapykuépe oĩ peteĩ ta'ãnga.

3. Jajesareko porã jeymi ta'ãnga yvategua rehe ha ñambohovái ko'ã porandu. - Mba'épa oĩ José renondépe.

- ..........................................................................

- Mba'e áripa oguapy José.

- ..........................................................................

- Mba'épa oĩ José kupépe.

- ..........................................................................

- Mba'épa oĩ José kupepegua ta'ãnga ári.

- ..........................................................................

- Mba'épa oĩ José kupepegua aravopapaha guýpe. - .......................................................................... - Mba'e áripa oĩ komputadóra.

- ..........................................................................

- Mba'épa oĩ José mesa ári.

- ..........................................................................

- Mba'épa José oreko ipópe.

- ..........................................................................

- Mba'e vaichapa ojapohína José.

- ..........................................................................

4. Ñama'ẽ ko ta'ãnga rehe. Pe oĩva pype ha'ehína José. Embohovaimi ko'ã porandu. - Mba'épa oĩ José renondépe. - .......................................................................... - Mba'épa oĩ José ári. - .......................................................................... - Mba'épa oĩ José ykére. - .......................................................................... - Mba'e oĩ téle guýpe. - ..........................................................................

52

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che jere

6

MBO'EPY POTEĨHA

5. Ñaimehápe ko'ag̃aite ñamombe'umi mba'épa oĩ: Ñande ykére, ñande asu gotyo:.............................................................................................................. Ñande ykére, ñande akatúa gotyo:......................................................................................................... Ñane renondépe:.................................................................................................................................... Ñande atukupépe:.................................................................................................................................. Ñane akã ári:.......................................................................................................................................... Ñande py guýpe:.....................................................................................................................................

6. Ja'emína mba'épa oĩ ñandepype: Chepype oĩ mborayhu, py'aguapy ha vy'a; upéichante avei py'atarova, pochy ha py'aro. Ndepype oĩ:............................................................................................................................................ Ipype oĩ:................................................................................................................................................ Ñandepype oĩ:...................................................................................................................................... Orepype oĩ:........................................................................................................................................... Pendepype oĩ:........................................................................................................................................ Ipypekuéra oĩ:.........................................................................................................................................

7. Cada uno nos autodibujamos. Estamos sentados en un escritorio, y en nuestro entorno las cosas como se pide: Jaguapy peteĩ escritorio kupépe, ha ñande jerére oĩ ko'ã mba'e: escritorio ári, ñane renondépe, peteĩ aranduka; ñande asúpe, peteĩ komputadóra; ñande akatúape, peteĩ teléfono. Ñande ári peteĩ aravopapaha; ñande ykére, ñande asu gotyo, peteĩ apyka; ñande akatúa gotyo, peteĩ mesa'i.

53

6

MBO'EPY POTEĨHA

Che jere

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

8. Che rembiapohápe roñembyaty roñemongetávo. Pevarã roguapy peteĩ mesápe. Motenondehára oguapy peteĩ iñakãme ha Lucía oguapy ambuépe. Mbytépe, Motenondehára akatúape ha Lucía asúpe, oguapy Cinthia; henondépe oguapy Pedro; Cinthia ykére, ijasúpe ha Motenondehára akatúape, oguapy Josefina; hovái katu oguapy Ignacia. Pedro ykére, ijasu gotyo, oguapy César, ha hovái, Lucía asúpe, aguapy che. Ñañembyaty mokõimokõi ha ñamoĩ mesa jerére opaite che rembiapo irũnguérape. Ñañe'ẽke guaraníme. Jajapóke tembiporã ojerure háicha.

54

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che jere

6

MBO'EPY POTEĨHA

Ñanemandu'a hagua: ̃ Moõpa peime - Roime ne renondépe. - Roime nde atukupépe. - Roime nde ykére. - Roime nde asúpe. - Roime nde akatúape. - Roime nde reipotahápe. - Roime yvate. - Roime yvýpe.

Moõpa ñaime - Che aime Parlamento renondépe. - Nde reime Parlamento kupépe. - Ha'e oĩ Parlamento ykére. - Ñande ñaime Parlamento ryepýpe. - Ore roime Parlamento renondepegua okarusúpe. - Peẽ peime Parlamento rokẽme. - Ha'ekuéra oĩ Parlamento rovái.

Aipota reguata - Che ykére. - Che renondépe. - Che rapykuéri. - Che akatúape. - Che asúpe. - Mombyry che renonderã. - Ag̃uimínte che rapykuéri. - Che póre.

Moõpa oĩ mba'e porã - Mba'e porã oĩ chepype. - Mba'e porã oĩ ndepype. - Mba'e porã oĩ ipype. - Mba'e porã oĩ ñandepype. - Mba'e porã oĩ orepype. - Mba'e porã oĩ pendepype. - Mba'e porã oĩ ipypekuéra.

Moõpa ha'e oĩse - Ha'e oĩse nde jyva ári. - Ha'e oĩse nde póre. - Ha'e oĩse nde ykére. - Ha'e oĩse nde rapypa'ũme. - Ha'e jepiguáicha oĩse nde reimehápe. - Ha'e oĩse ñane ndive.

Moõguipa osẽ ko'ã viru - Ko'ãva osẽ chehegui. - Ko'ãva osẽ ndehegui. - Ko'ãva osẽ (i)chugui. - Ko'ãva osẽ ñandehegui. - Ko'ãva osẽ orehegui. - Ko'ãva osẽ pendehegui. - Ko'ãva osẽ (i)chuguikuéra.

Moõpa oime che mbarakaja - Oĩ mesa ári. - Oĩ apyka guýpe. - Oĩ karameg̃ua kupépe. - Oĩ ne renondépe. - Oĩ korapýpe. - Okehína muralla ári. - Okaruhína amo óga ári.

Máva ndivépa ohóta ñane rembiapo irũ - Ha'e ohóta chendive. - Ha'e ohóta nendive. - Ha'e ohóta hendive. - Ha'e ohóta ñanendive. - Ha'e ohóta orendive. - Ha'e ohóta penendive. - Ha'e ohóta hendivekuéra.

Ñemongeta guarani jeporúre - Mba'éichapa Josefina. - Iporãnte, ha nde. - Iporã ja'e chupe. - Mba'épiko ojehu ndéve. - Aju Palacio de Justicia-pe onohẽvo che Certificado de Antecedentes Judiciales ha aike peteĩ apañuãime; che nañe'ẽkuaái castellano. - Upéva ningo ndaha'éi apañuãi. - Ápe ningo castellánonte oñeñe'ẽ. - Eñe'ẽ chupekuéra guarani, péva ningo avei ñane ñe'ẽ tee ha funcionario publicokuéra oikuaava'erã mokõive tetã ñe'ẽ tee. - Añe'ẽta chupekuéra upéicharõ. - Upéva ári avei, Marta, péva nde derécho. Nde ndederécho reñe'ẽvo ñe'ẽ nde reiporusevévape. - Oĩma, Josefina. - Ñañe'ẽta ka'aru. - Oĩma. Tandepo'aite.

55

Ñe'ẽndy: Ag̃ui: cerca

Nendive: contigo

Akatúa: derecha

Ñandehegui: de nosotros, de nosotras

Ao: ropa

Ñandepype: en nosotros, en nosotras

Apañuãi: problema

Ñanendive: con nosotros, con nosotras

Apyka: silla

Ñe'ẽ tee: idioma oficial

Aranduka: libro

Okarusu: plaza

Aravopapaha: reloj

Orehegui: de nosotros, de nosotras

Ári: encima, sobre

Orendive: con nosotros, con nosotras

Asu: izquierda

Orepype: en nosotros, en nosotras

Chehegui: de mi

Pendehegui: de ustedes

Chendive: conmigo

Pendepype: en ustedes

Chepype: en mi

Penendive: con ustedes

Gotyo: hacia

Poteĩha: sexto, sexta

Guýpe: debajo de

Po'a: suerte, éxito

Hendive: con él, con ella

Rapykuépe: detrás de

Hendivekuéra: con ellos, con ellas

Rapykuéri: detrás de

(I)chugui: del él, de ella

Renondépe: en frente de

(I)chuguikuéra: de ellos, de ellas

Rovái: frente

Ipype: en él, en ella

Sapatu: zapato

Ipypekuéra: en ellos, en ellas

Ta'ãnga: dibujo, foto, ilustración

Jepiguáicha: como siempre

Tembiporu: herramienta, utensilio.

Jere: entorno, contorno.

Viru: dinero

Jyva ári: en brazo

Ykére: al lado de

Karameg̃ua: baúl Korapy: patio Kupépe: detrás de Mba'e: cosa Mbarakaja: gato Mesa'i: mesita Mitã: niño Mombyry: lejos Ndehegui: de ti, de vos Ndepype: en ti, en vos

56

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che jere

6

MBO'EPY POTEĨHA

ANOTACIONES

57

6

MBO'EPY POTEĨHA

Che jere

ANOTACIONES

58

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

MBO'EPY POKÕIHA

7

Che rogayguakuéra

Jakaru Og̃uahẽma asaje pejáke mesápe jakaru. Mesa akãme toguapy che sy ha che ru. Ijapykáva toguapy, oreko'ỹva togueru, tembi'u miẽma otĩmbo, oĩ kumanda ha so'o mandi'o, mbujape ityrarã, ryguasu rupi'a atã, maymave hi'upyrã.

59

7

MBO'EPY POKÕIHA

Che rogayguakuéra

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

1. Ñamoñe'ẽ porã rire ko texto, ñambohovaimi guaraníme ko'ã porandu. - Mba'e aravópa og̃uahẽma. - .............................................................................................................................................................. - Mavamávapa oguapýta mesa akãme. - .............................................................................................................................................................. - Mba'épa ojapóta ijapykáva. - .............................................................................................................................................................. - Mba'épa ojapóta ijapyka'ỹva. - .............................................................................................................................................................. - Mba'éichapa oĩ tembi'u. - .............................................................................................................................................................. - Mba'emba'épa umi tembi'u oĩva mesa ári. - ..............................................................................................................................................................

Tero: sustantivo: Jajesarekomi ko'ã tero rehe oñeguenohẽva texto-gui: Sy, ru, tembi'u, so'o. En guaraní los sustantivos tienen distintas formas. Hay algunos que tienen una sola forma para el uso, otros dos, otros tres, y otros hasta cuatro. Sy tiene una forma. Es uniforme. Che sy, nde sy, isy, ñande sy, ore sy, pende sy, isykuéra. Ru tiene dos formas. Ru, túva. Es biforme. Che ru/túva, nde ru/túva, itúva, ñande ru/túva, ore ru/túva, pende ru/túva, ituvakuéra. Tembi'u tiene tres formas. Tembi'u, rembi'u, hembi'u. Es triforme. Che rembi'u, ne rembi'u, hembi'u, ñane rembi'u, ore rembi'u, pene rembi'u, hembi'ukuéra. So'o tiene cuatro formas. To'o, so'o, ro'o, ho'o. Es cuatriforme. Che so'o, nde so'o, iso'o, ñande so'o, ore so'o, pende so'o, iso'okuéra. La forma iniciada con la letra t recibe el nombre de absoluta, las demás, las que inician con la r y la h, son constructivas. En los sustantivos biformes, que son vocabularios de uso familiar: túva, ru (padre); ta'ýra, ra'y (hijo del varón); tajýra, rajy (hija del varón); tyke'ýra, ryke'y (hermano mayor del varón); tyvýra, ryvy (hermano menor del varón); tykéra, ryke (hermana mayor de la mujer), la forma iniciada con r se usa para la 1ª y 2ª persona del singular y plural; la iniciada con t, con la 3ª persona singular y plural.

60

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che rogayguakuéra

7

MBO'EPY POKÕIHA

Che ru (mi padre), nde ru (tu padre), itúva (su padre), ñande ru (nuestro padre), ore ru (nuestro padre), pende ru (su/vuestro padre), ituvakuéra (su padre). La palabra teindy, reindy, heindy (hermana del varón), memby (hijo de la madre) y membykuña (hija de la madre) constituyen excepciones entre los vocabularios de uso familiar, dado que la primera es triforme y la segunda y tercer uniformes. En los sustantivos triformes, la forma iniciada con la r se usa para la 1ª y 2ª persona del singular y plural, y la iniciada con la h se usa para la 3ª persona singular y plural. Che retyma (mi pierna), ne retyma (tu pierna), hetyma (su pierna), ñane retyma (nuestras piernas), ore retyma (nuestras piernas), pene retyma (sus/vuetras piernas), hetymanguéra (sus piernas).

2. Ñamoñe'ẽmi: Eikuaami che rogayguakuéra.

Che rógape orereta. Che ru héra Carlos, che sy héra Lucía, che jarýi (abuela) héra Vicenta, che ramói (abuelo) héra Antonio, che reindy héra Ana, ha che katu cheréra José. Ña Vicenta ha karai Antonio che ru sy ha túva. Amombe'u jey ndéve : Che ru héra Carlos. Che sy héra Lucía. Che jarýi héra Vicenta. Che ramói héra Antonio. Che reindy héra Ana. Che cheréra José.

61

7

MBO'EPY POKÕIHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che rogayguakuéra

3. Ñambohovaimi ko'ã porandu. Jajapóke guaraníme. - Mba'éichapiko héra José túva. - .............................................................................................................................................................. - Mba'éichapiko héra isy. - .............................................................................................................................................................. - Mba'éichapiko héra ijarýi. - .............................................................................................................................................................. - Mba'éichapiko héra itamói. - .............................................................................................................................................................. - Mba'éichapiko héra heindy. - ..............................................................................................................................................................

4. Ñamba'apove jahávo: ¿Qué relación de parentesco tiene José con:

José túva. Carlos:.................................................................................................................................................... Lucía:...................................................................................................................................................... Ña Vicenta:............................................................................................................................................ Karai Antonio:......................................................................................................................................... Ana:........................................................................................................................................................

5. Ñambohovái:

62

- Mba'éichapa otoka Carlos-pe karai Antonio.

Itúva. - ..........................................................................

- Mba'éichapa otoka Ana-pe ña Vicenta.

- ..........................................................................

- Mba'éichapa otoka José-pe karai Carlos.

- ..........................................................................

- Mba'éichapa otoka ña Lucía-pe karai Carlos.

- ..........................................................................

- Mba'éichapa otoka Karai Antonio-pe Carlos.

- ..........................................................................

- Mba'éichapa otoka ña Vicenta-pe karai Carlos.

- ..........................................................................

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

7

MBO'EPY POKÕIHA

Che rogayguakuéra

6. Ñambohovái peteĩteĩ ko'ã porandu. Ñañe'ẽke guaraníme. - Mba'éichapa nde réra. - .............................................................................................................................................................. - Mba'éichapiko héra nde ru. - .............................................................................................................................................................. - Mba'éichapa héra nde sy. - .............................................................................................................................................................. - Mba'éichapa héra ne reindy/kypy'y/ryke. - .............................................................................................................................................................. - Mba'éichapa héra nde kyvy/ryke'y/ryvy. - .............................................................................................................................................................. - Mba'éichapa héra nde jaryikuéra. - .............................................................................................................................................................. - Mba'éichapa héra ne ramoinguéra. - ..............................................................................................................................................................

Jaikuaami hag̃ua 1ª persona singular

Adjetivos Posesivos Che

mi

2ª persona singular

Nde/ne

tu

3ª persona singular

H, ij, iñ, i, hi'

su

1ª persona plural incluyente Ñande/ñane

nuestro/a/s

1ª persona plural excluyente Ore

nuestro/a/s

2ª persona plural

Pende/pene

3ª persona plural

H, ij, iñ, i, hi' + sustantivo + kuéra, nguéra su, sus

su, vuestro/a/s

Jesarekorã: Mba'éichapa ojeporu H, ij, iñ, i, hi’ H: ojepuru umi tero oñepyrũva taipu t térã o-pe ndive. Techapyrã: hóga, hogakuéra, hetyma, hetymanguéra, hesa, hesakuéra. Esta regla rige para los sustantivos triformes como (tesa, resa, heta), pero no para los uniformes como: tĩ (itĩ), tyvyta (ityvyta), tũ (itũ), tupão (itupão).

63

7

MBO'EPY POKÕIHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che rogayguakuéra

IJ: ojeporu tero jurugua oñepyrũva pu'ae ipukangývape ndive. Techapyrã: ijajúra, ijapysa, ijati'y, ijeíra, ijyvy, ijao, ijape. IÑ: ojeporu tero tĩgua oñepyrũva pu'ae ipukangývape ndive. Techapyrã: iñakã, iñanambusu, iñirũ, iñaña, iñapytu'ũ, iñapỹi, iñapekũ. I: ojepuru ñe'ẽ oñepyrũva ambue pundie ndaha'éiva t-pe ndive. Techapyrã: ijagua, ikuatia, imbarakaja, ipo, inambi. HI': ojepuru ñe'ẽ oñepyrũva pu'ae pu'atãme ndive. Techapyrã: hi'áva, hi'úra, hi'a, hi'ýva, hi'ára, hi'ánga, hi'áuto. Estas son las reglas generales, pero siempre existen excepciones. Cuando se utilizan estos adjetivos con palabras castellanas rigen las mimas reglas. Como ejemplo podemos tomar la palabra auto: hi'áuto (su auto). Ñe'ẽ ogapypegua Che ru, che túva:...................................... mi papá. Che sy:.....................................................mi mamá. Che ramói, taitachu :.................................mi abuelo Che jarýi:..................................................mi abuela Che remiarirõ:..........................................mi nieto/a Che ra'y (usa sólo el varón):......................mi hijo Che rajy (usa sólo el varón):......................mi hija Che memby kuimba'e (usa sólo la mujer): mi hijo Che memby kuña (usa sólo la mujer):....... mi hija. Che reindy (usa sólo el varon):..................mi hermana Che ryke'y (usa sólo el varón):..................mi hermano mayor Che ryvy (usa sólo el varón):.....................mi hermano menor Che kyvy (usa sólo la mujer):.................... mi hermano Che ryke (usa solo la mujer):.....................mi hermana mayor Che kypy'y (usa sólo la mujer):................. mi hermana menor

7. Ñambohasami guaraníme ko'ã ñe'ẽjoaju; jaiporu hekopete adjetivo posesivo:

64

- Mi auto es nuevo.

- ..........................................................................

- Tu madre es bondadosa.

- ..........................................................................

- Su perro (de él/ella) es negro.

- ..........................................................................

- Nuestra profesora nos ayuda.

- ..........................................................................

- Su (vuestra) camisa es vieja.

- ..........................................................................

- Sus padres (de ellos) son jóvenes

- ..........................................................................

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che rogayguakuéra

7

MBO'EPY POKÕIHA

8. Ñambohovaimi: a) Mba'éichapiko nde jyva. - .............................................................................................................................................................. ã) Mba'éichapa ne akãrague. - .............................................................................................................................................................. ch) Mba'éichapa nde sy. - .............................................................................................................................................................. e) Mba'éichapa nde ru. - .............................................................................................................................................................. ẽ) Mba'éichapa ñane kamisa térã ñande sái. - .............................................................................................................................................................. h) Mba'éichapa pende róga. - .............................................................................................................................................................. i) Mba'éichapa ñande rapekuéra. - ..............................................................................................................................................................

9. Expresamos estas afirmaciones en guaraní - Mi hijo es alto (dice la madre). - .............................................................................................................................................................. - Mi hijo es gordo (dice el padre). - .............................................................................................................................................................. - Mi hija es baja (dice la madre) - .............................................................................................................................................................. - Mi hija es delgada (dice el padre). - .............................................................................................................................................................. - Mi hermano menor es trabajador (dice el varón) - .............................................................................................................................................................. - Mi hermano mayor es lindo (dice el varón). - .............................................................................................................................................................. - Nuestra casa es linda. - .............................................................................................................................................................. - Sus/vuestras ropas están limpias. - ..............................................................................................................................................................

65

7

MBO'EPY POKÕIHA

Che rogayguakuéra

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

10. Representamos nuestra familia a través de un dibujo y practicamos los vocabularios de uso familiar.

11. Jajepy'amongeta. Ogapýpe heta jey ojehasa ñemboyke, jejahéi ha jejopyvai. Jeyvéramo túva ojapo ojaposéva ha tembireko, tajýra térã ta'yrakuéra katu oikova'erã ipoguýpe ñemomirĩme. Ñañemongetamína ko mba'e ojehúva heta ogapýpe rehe ha jahecha mba'épa ojejapokuaa Estado ha sosieda guive ojehapo'o hag̃ua. Ñañe'ẽke guaraníme. 12. Ñañemongeta ha jajepy'amongeta ko'ã je'e ohechaukáva kuimba'e ñembotuicha ha kuña jeapo'i rehe. Ñambohysyive ambue ñe'ẽ peichagua ha ñañeporandu añetépa he'íva pype ha mba'éichapa heñoineraka’e. - Kuña ogapeguánte voi. - Gállonteke tosapukái ha ani la ryguasu. - Kuña ha árco reha'ãnteva'erã. - Kuimba'éicha iguápa amo kuña. - Kuña ha mboka reguerekova'erã siémpre cargádo. Jesarekorã: Indígena guarani apytépe kuña ha mitã oñemomba'e, ko'ýte ymaiteve. Kuña máramo noñemomichĩ térã ndojeapo'íri, jeyvéramo katu ha'ekuéra omyakã komunidakuéra. Mitãnguéra, kuña ha kuimba'e, avei oñembotuicha ha oñeñangareko hesekuéra jejahei'ỹme. Máramo noñembyepotíri mitã. Ñañemongeta ha ñeñeporandu mba'éicha rupípa upéicharamo imbarete ñande paraguaigua apytépe ko'ã teko. Ñañe'ẽke guaraníme ha jahai ñane remiandu ñande kuatiañe'ẽme.

66

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che rogayguakuéra

7

MBO'EPY POKÕIHA

Ñanemandu'a hagua: ̃ Mavamávapa peime pende rógape - Roime che ru, che sy, che ryke'y, che jarýi ha che. - Ore katu roime che ru, che sy, che kyvy, che kypy'y ha che. - Ore roime che sy, che ru, che ryvy, che tio ha che. - Ore roime che sy, che ryke, che kyvy mokõi, che jarýi, che ramói ha che. Ñanderetápa ñande rógape - Ñande ñandereta. - Ore orereta. - Peẽ pendereta. - Ha'ekuéra imbovy. Ñandépa ñaneakuã - Che cheakuã. - Nde neakuã. - Ha'e iñakuã. - Ñande ñaneakuã. - Ore oreakuã. - Peẽ peneakuã. - Ha'ekuéra iñakuã. Ñandépa ñande'áva puku - Che che'áva puku. - Nde nde'áva puku. - Ha'e hi'áva puku. - Ñande ñande'áva puku. - Ore ore'áva puku. - Peẽ pende'áva puku. - Ha'ekuéra hi'áva puku.

Mávapa ikaru ñande apytépe - Che chekaru. - Nde ndekaru. - Ha'e ikaru. - Ñande ñandekaru. - Ore ndaorekarúi. - Peẽ napendekarúi. - Ha'ekuéra nda'ikarúi. Ñandépa ñanemombyry Paraguaýgui - Che chemombyry Paraguaýgui. - Nde nemombyry Paraguaýgui. - Ha'e imombyry Paraguaýgui. - Ñande ñanemombyry Paraguaýgui. - Ore oremombyry Paraguaýgui. - Peẽ penemombyry Paraguaýgui. - Ha'ekuéra imombyry Paraguaýgui. Ñemongeta ogapy rehegua - Fernando, peẽ piko pendereta pende rógape. - Orereta. Ha peẽ. - Ore orembovy. - Mavamávapiko peiko pende rógape. - Roiko che sy, che ru, che reindy ha che. Ha peẽ. - Ore roiko che jarýi, che taitachu, che sy, che ru, mokõi che reindy, mbohapy che ryvy ha che. - Iporãite. Amáke ñandereta ningo javy'a. - Upéichaite. Upéva ári ore roikoporã, roñopytyvõ ha rojoayhu. - Vy'apavẽ ndéve upévare.

Ñande sy ha ñande rúpa oikove gueteri - Che sy ha che ru oikove gueteri. - Nde sy ha nde ru oikove gueteri. - Isy ha itúva oikove gueteri. - Ñande sy ha ñande ru oikove gueteri. - Ore sy ha ore ru oikove gueteri. - Pende sy ha pende ru oikove gueteri. - Isy ha ituvakuéra oikove gueteri.

67

Ñe'ẽndy: A: fruto

Nandi: vacío, vacía

Ag̃ui: cerca

Nde/ne: tu (adjetivo posesivo)

Akãrague: pelo, cabello

Ñembotuicha: magnificar

Akuã: veloz

Ñemboyke: discriminación

Anambusu: grueso, gruesa

Ñembyepoti: castigo físico

Ánga: alma.

Ñemomichĩ: subestimar

Ape: corteza, envoltorio

Ore: nuestro/a/s (adjetivo posesivo)

Apỹi: punta, extremo

Pende/pene: su/sus, vuestros/as (adjetivo

Apytu'ũ: cerebro

posesivo)

Áva: cabello, cabellera

Pokõiha: séptimo, séptima

Che: mi (adjetivo posesivo)

Porã: lindo, linda

Eíra: miel

Pu'ae: vocal

G̃uahẽ: llegar

Puku: largo, larga

H, ij, iñ, i, hi’: su (adjetivo posesivo)

Ra'y: hijo (usa sólo el varón)

Hi'upyrã: comida

Rajy: hija (usa sólo el varón)

Irũ: compañerõ, compañera

Ramói, taitachu: abuelo.

Jarýi: abuela

Reindy: hermana (usa sólo el varón)

Jeapo'i: subestimar, minusvalorar

Remiarirõ: nieto, nieta.

Jejahéi: maltrato

Rogaygua: familia

Jejopyvai: aprieto

Ru, túva: padre.

Jepy'amongeta: reflexión

Ryguasu rupi'a: huevo de gallina

Jurugua: oral

Ryke: hermana mayor (usa solo la mujer)

Kamisa: camisa

Ryke'y: hermano mayor (usa sólo el varón)

Karu: comilón, almorzar, comer

Ryvy: hermano menor (usa sólo el varón)

Ko'ýte: más aún

So'o: carne

Kumanda: poroto

Sy: madre, mamá

Kypy'y: hermana menor (usa sólo la mujer).

Tembi'u: comida

Kyvy: hermano (usa sólo la mujer).

Tero: sustantivo

Mandi'o: mandioca

Tĩmbo: humear

Maymave: todos, todas

Tũ: pique

Mbohysýi: citar

Úra: gusano

Mbujape: pan

Vai: feo, fea.

Memby kuimba'e: hijo (usa sólo la mujer).

Vy'apavẽ: felicidad

Memby kuña: hija (usa sólo la mujer).

Ýva: mango

Mombyry: lejos Muanduhe: acento Ñande/ñane: nuestro, nuestra Ñemomirĩ: humillarse, empequeñecerse

68

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che rogayguakuéra

7

MBO'EPY POKÕIHA

ANOTACIONES

69

7

MBO'EPY POKÕIHA

Che rogayguakuéra

ANOTACIONES

70

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

MBO'EPY POAPYHA

8

Che róga

Che rógape javy'a jepémo michĩ, pype oĩ tupa, mesa ha apyka, mesa, hi'ári amba'apo hag̃ua apykápe aguapy ha tupápe ake. Che róga oreko koty jakeha koty jakaruha, váño jajahuha, váño jaguapyha ha kosina.

71

8

MBO'EPY POAPYHA

Che róga

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

1. Jahai oĩ porãpa (P) térãpa oĩ vai (V). Oĩ vaíramo jahai mba'érepa. 1. Che róga tuicha. ................................................................................................................................................................ 2. Che rógape ndajavy'ái. ................................................................................................................................................................ 3. Pype oĩ mbohapy tembiporu. ................................................................................................................................................................ 4. Pype oĩ peteĩ komputadóra. ................................................................................................................................................................ 5. Mesa aiporu ake hag̃ua. ................................................................................................................................................................ 6. Apykápe ake ha tupápe aguapy. ................................................................................................................................................................ 7. Che róga oreko kosina, koty jakaruha, koty jakeha, váño jajahuha ha váño jaguapyha. ................................................................................................................................................................

2. Ñambohovái ko'ã porandu, moñe'ẽrã he'iháicha 1. Mba'éichapa che róga. ................................................................................................................................................................ 2. Mba'épiko oĩ pype. ................................................................................................................................................................ 3. Ma'erãpiko pe mesa. ................................................................................................................................................................ 4. Mba'épa ajapo apykápe. ................................................................................................................................................................ 5. Mba'emba'épa oreko che róga. ................................................................................................................................................................

72

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che róga

8

MBO'EPY POAPYHA

3. Jajesareko ko ógare ha ñamoha'ãngahai (describir). ............................................................................. ............................................................................. ............................................................................. ............................................................................. ............................................................................. ............................................................................. ............................................................................. ............................................................................. ............................................................................. .............................................................................

4. Ñañemongeta ñane irũ ñande ykeregua ndive ha ñamombe'u chupe mba'éichapa ñande róga. Upéi aty guasúpe ñane irũ omoha'ãngahaíta ñande róga.

5. Pytyvõhára ha ñe'ẽryru ñemoirũme ñambohéra opa mba'e jarekóva ñande rógape. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ...............................................................................................................................................................

6. Jahai ñamombe'úvo mba'éicha ñande róga. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ...............................................................................................................................................................

73

8

MBO'EPY POAPYHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che róga

Jaikuaami Las palabras resaltadas en el texto son posposiciones. Estas palabras sirven para unir elementos en una cadena hablada.

Jaikuaami ko'ã ñe'ẽriregua (posposiciones): Pe/me: en, a.

Aháta Paraguaýpe.

Voy a irme a Asunción.

Gua: de, del.

Che sy Ñembygua.

Mi mamá es de Ñemby.

Gui: de

Ha'e ou Ciudad del Este-gui. Él viene de Ciudad del Este.

Rehe, re: por, de

Oñe'ẽ hapicháre.

Habla del prójimo.

Guive: desde.

Aguata Ka'aguasu guive.

Camino desde Caaguazú.

Hag̃ua: para

Ou okaru hag̃ua.

Viene para comer.

G̃uarã: para

Kóva che ra'ýpe g̃uarã.

Este es para mi hijo.

Peve/meve: hasta

Oñe'ẽ ikane'õ meve.

Habla hasta cansarse.

Ári: sobre.

Romoĩkuri mesa ári.

Pusimos encima de la mesa.

Rire: después.

Okaru rire oke.

Después de almorzar se durmió.

1

Rupi : por, a través de. Ohasa che róga rupi. Ndive/ndie/ndi: con

Ou itúva ndive.

Pasó por mi casa. Viene con su papá.

Observación: Las posposiciones guaraníes son equivalentes a las preposiciones castellanas. Reciben este nombre porque se posponen a la palabra a la cual rigen; las preposiciones, como sabemos y su nombre mismo lo dice, se anteponen al nombre. Jajesareko techapyrãre: Yo soy de Asunción......................Che Paraguaygua. 2

La preposición de se antepone a Asunción; la posposición “gua” se pospone a Paraguay . Es de subrayar que guive y peve/meve pueden cumplir la función de adverbio y posposición. Son posposiciones cuando expresan distancia y adverbios cuando expresan tiempo. Techapyrã:

74

1

Og̃uahẽ guive oke. Aguata Ypakarai guive Ka'akupe peve.

Guive: adverbio de tiempo Guive: posposición

Oñembosarái okerei peve. Oñani Ypakarai peve.

Peve: adverbio de tiempo Peve: posposición.

Rupi es además un conector causal. Paraguái tavusu ningo héra mokõi. Guaraníme Paraguay ha castellánope katu Asunción.

2

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che róga

8

MBO'EPY POAPYHA

7. Ñambohovái guaraníme ko'ã porandu: - Moõpiko reime ko'ág̃a........................................................................................................................... - Moõpiko reiméra'e kuehe pyhareve...................................................................................................... - Moõguápiko nde. ................................................................................................................................. - Máva ndive piko reiko........................................................................................................................... - Moõguipiko reju ko'ág̃a......................................................................................................................... - Ma'erãpiko reju ko'ápe.......................................................................................................................... - Máva ndive piko reju ko árape. ............................................................................................................

8. Expresamos en guaraní estas afirmaciones: - Mi mamá es de Asunción. ................................................................................................................... - Mi papá es de Caaguazú..................................................................................................................... - Vivo en Itauguá y trabajo en San Lorenzo. .......................................................................................... - Mis hermanos viven en Capiatá y trabajan en Asunción. .................................................................... - Ayer estuve en la Secretaría Nacional de Turismo............................................................................... - Esta tarde me voy a ir a la casa de mi hermano.................................................................................. - Mis amigos viven en el interior del país. .............................................................................................. - Yo vivía también en el interior. ............................................................................................................. - Quisiera algún día volver ahí................................................................................................................ - Vengo caminando desde mi trabajo.....................................................................................................

9. Ñane rembiapoha ningo ñande róga avei. Ñamoha'ãngahaimína (describir) ñane rembiapoha. Ja'e mba'éichapa héra, mba'épa hembiaporã tee, moõpa opyta, mba'éichapa óga oĩha, mboy mba'apohárapa ñaime pype, mávapa omotenonde ha ambueve marandu. Ñepyrũrã ñamombe'u ñane irũ ñande ykereguápe ha upéi jahai. Jaiporúke guarani.

75

8

MBO'EPY POAPYHA

Che róga

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñanemandu'a hagua: ̃ Jaikuaami moõguápa ñande rogayguakuéra - Che ramói Kuruguatygua. - Che jarýi Santanigua. - Che ru Coronel Oviedo-gua. - Che sy San José-gua. - Che reindy, che ryke'ykuéra ha che katu Ka'akupegua. Jaikuaami moõpa jaiko ko'ág̃a - Che aiko Itauguápe. - Nde reiko Paraguáype. - Ha'e oiko Fernando de la Mora-pe. - Ñande jaiko San Lorenzo-pe. - Ore roiko Limpio-pe. - Peẽ peiko Lambarépe. - Ha'ekuéra oiko Luque-pe. Jaikuaami moõpa ñaime ko'ág̃a - Che aime Secrearía de Emergencia Nacional-pe. - Nde reime CONAVI-pe. - Ha'e oĩ Ministerio de Relaciones Exteriores-pe. - Ñande ñaime Poder Judicial-pe. - Ore roime Palacio de Gobierno-pe. - Peẽ peime Ministerio de Industria y Comercio-pe. - Ha'ekuéra oĩ Secretaría de la Juventudpe. Jaikuaami ñande róga - Che róga tuicha, morotĩ ha ikotyheta. - Nde róga kakuaave che rógagui, ha hovykangy. - Hóga michĩve, katu rasántema iporã. - Ñande róga iporã ha tuicha. - Ore róga ndatuichái, katu ikorapy porã. - Pende róga hogaguy kakuaa ha tuicha ikorapy. - Hogakuéra katu óga tuja ha ijeguakapa. Jaipurumi “guive” ñe'ẽrireguáramo - Jaháta avion-pe Ciudad del Este guive San Pablo peve. - Ama'ẽkuri nderehe che rovetã guive. - Jaháta ojopóre nde róga guive. - Roñaníta San Lorenzo guive Paraguay peve.

76

Jaiporumi “guive” ñe'ẽteja araguávaramo - Reg̃uahẽ guive ápe reñembosarái. - Ko'ẽ guive pytũ meve oñemoarandu. - Ñandejára oity guive ko'ẽ omba'apo. - Jaha guive Paraguaýpe ndajapytu'uvéi. - Rohecha ypy guive rohayhu. - Onase guive che ra'ykuéra oikuaa vy'apavẽ. Jaiporumi “peve/meve” ñe'ẽrireguáramo - Rohóta oñondive upe peve. - Ohóta hikuái auto-pe nde róga peve. - Rohókuri visikléta ári Tovatĩ meve. - Ndoroikuaái moõ mevépa roguatáta. - Oúta hikuái ko'a peve oñondive. Jaiporumi “peve/meve” ñe'ẽteja araguávaramo - Ko'ág̃a meve ndoikói gueteri mba'eve. - Chetuja peve añemoarandúta. - Roha'arõva'ekue chekane'õ meve. - Oñe'ẽmba peve ko karai apytáta. - Omba'apo ikane'õ meve. Ñemongeta dirección ñeme'ẽ rehe pumbyry rupi - Mba'éichapa ndeka'arumi kuñakarai. - Cheka'aruporã. Mba'épa remandami. - Aikuaase moõpa opyta MAG ha mba'éichapa ag̃uahẽkuaa upépe. - Roime ápe Presidente Franco ha 14 de mayo, Paraguayetépe. - Moõitépa upéva opyta, che aime terminal-pe. - Terminal-gui rejupiva'erã micro oúva Presidente Franco rupi ha reguejy rehupytývo 14 de mayo, ag̃uiete Parlamento-gui. - Ha upéi. - Reguejývo 14 de mayo-pe reguevi'imi média cuadra ha upépe rejuhútama. - Aguyje ndéve, kuñakarai. - Ndaipóri mba'érepa. Roha'arõta.

Ñe'ẽndy: Ag̃ui: cerca

Rehe, re: por, de

Ári: sobre

Rire: después.

Asu: izquierda

Rupi: por, a través de.

Gua: de, del

Tembiapoha: lugar de trabajo

G̃uahẽ: llegar

Térã: o, u (disyunción)

Guapy: sentarse

Tovykangy: celeste

G̃uarã: para

Tuicha: grande

Guevi: retroceder

Tuja: viejo

Gui: de

Tupa: cama

Guive: desde

Váño guapyha: baño

Hag̃ua: para

Váño jahuha: bañadera

Jeguaka: adorno, ornamento

Vy'a: alegría

Jepémo: a pesar de

Yvývo: sur, hacia el sur

Kakuaave: más grande Ke: dormir Kokue: chacra Korapy: patio Kosina: cocina Koty jekaruha: comedor Koty jekeha: dormitorio Kuehe: ayer Mba'apo: trabajo, trabajar Mba'apohára: funcionario/a, trabajador/a Michĩ: pequeño, pequeña Moha'ãnga: dibujar Moha'ãngahai: describir Morotĩ: blanco, blanca Motendonde: dirigir, presidir Ndi/ndive: con Ñe'ẽriregua: posposición Ogaguy: pasillo, corredor Pe/me: en, a Peve/meve: hasta Poapyha: octavo, octava

77

8

MBO'EPY POAPYHA

Che róga

ANOTACIONES

78

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

MBO'EPY PORUNDYHA

9

Che rembiapo En guaraní existen varias divisiones del día, pero cinco son las principales:

Pyhareve

Asaje

Ka'aruete

Ka'aru

Pyhare

Pyhareve aha mbo'ehaópe, asaje akaru che rogayguakuéra ndive, ka'aru aha che rembiapohápe, ka'aruete aha'ã partído, pyhare amoñe'ẽ che aranduka, ahecha téle ha upéi ake.

79

9

MBO'EPY PORUNDYHA

Che rembiapo

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

1. Ñañembyatymi mokõimokõi ha ñamombe'u ojupe mba'épa jajapo pyhareve, asaje, ka'aru, ka'aruete ha pyhare.

- Che pyhareve amba'apo. - Che katu............................................................................................................................................... - .............................................................................................................................................................. - .............................................................................................................................................................. - ..............................................................................................................................................................

2. Atýpe ñamombe'u ko'ág̃a mba'épa ojapo ñane irũ pyhareve, asaje, ka'aru, ka'aruete ha pyhare. Upéi jahai iguýpe. - Che irũ pyhareve omba'apo, ka'aru..... ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

3. Ñamombe'umi atýpe peteĩteĩ mba'épa jajapo pyhareve, asaje, ka'aru, ka'aruete, ha pyhare. Jaiporúke hekópe guarani.

4. Ñañemongetavemi mba'épa jajapo. Pytyvõhára térã oimeraẽva omba'e porandúta ñañemongeta hag̃ua. 80

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che rembiapo

9

MBO'EPY PORUNDYHA

Jaikuaami Ñe'ẽteja araguáva (Adverbios de tiempo) Ko ára: hoy. Ko'ág̃a: ahora, en este momento. Upéi: después. Aje'i: hace un rato. Angete: hace un ratito, recién. Akói: como de costumbre, siempre. Ko'ẽrõ, ko'ẽramo: mañana. Ko'ẽambuérõ: pasado mañana. Ko'ẽambuetérõ: de aquí a tres días. Ko'ẽambuetevérõ: de aquí a cuatro días. Kuehe: ayer. Kueheambue: anteayer. Kueheambuete: el día anterior a anteayer. Kueheambueteve: dos días antes de anteayer. Kokueheve: la vez pasada, hace poco. Jaikuaami avei mba'éichapa ko'ẽ: Ko'ẽ: amanecer Ko'ẽju: el amanecer color oro. Ko'ẽpytã: el amanecer color anaranjado. Ko'ẽsakã: el amanecer ya claro. Ko'ẽtĩ: alborear. Ko'ẽmba: el amanecer totalmente consumado.

5. Jaiporu ñe'ẽjoajúpe ko'ã ñe'ẽteja (adverbio). Ko ára:................................................................................................................................................... Ko'ág̃a:................................................................................................................................................... Upéi:....................................................................................................................................................... Aje'i:........................................................................................................................................................ Angete:................................................................................................................................................... Akói:....................................................................................................................................................... Ko'ẽramo, ko'ẽrõ:................................................................................................................................... Ko'ẽ'ambuéramo:.................................................................................................................................... Kuehe:.................................................................................................................................................... Kueheambue:......................................................................................................................................... Kueheambuete:...................................................................................................................................... Kueheambueteve:.................................................................................................................................. Kokueheve:.............................................................................................................................................

81

9

MBO'EPY PORUNDYHA

Che rembiapo

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

6. Expresamos estas ideas en guaraní. - Mañana me voy a ir a Ciudad del Este. - .............................................................................................................................................................. - Ayer no me fui a mi trabajo. - .............................................................................................................................................................. - Mi padre trabaja en Asunción a la mañana. - ..............................................................................................................................................................

7. Ñañemongetami ñane irũ ñande ykeregua ndive ha ñamombe'u chupe mba'épa ñande jajapo jepi ñane rembiapohápe ñag̃uahẽ guive ñasẽ meve. Jaiporu hekópe ñe'ẽteja jaikuaaramóva. Upéi jahai ñamombe'uva'ekue. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

82

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che rembiapo

9

MBO'EPY PORUNDYHA

Ñanemandu'a hagua: ̃ Araka'épa okýra'e - Okýkuri kuehe pyhareve. - Okýkuri kueheambue pyharevete. - Okýkuri kueheambuete pyhareve asaje. - Okýkuri kueheambueteve ka'arupytũ. - Aremíma oky hague. - Kokueheve oky porãkuri. Araka'épa pehomíta che rógape - Rohóne ko'ẽrõ. - Ko'ẽrõ ko'ẽju rupi roñembojáta rohóvo. - Rohoseroína ko'ẽambuérõ. - Ropensa rohóvo ko'ẽambuetérõ. - Roñembosako'i roho hag̃uáicha ko'ẽambuetevérõ. Mba'e oraitépa ñañepyrũta ñane rembiapo - Ñañepyrũta ko'ẽrõ ko'ẽju jave. - Ñañepyrũta ko'ẽrõ ko'ẽ mboyve. - Ñañepyrũta ko'ẽpytã rupi. - Ko'ẽmba mboyve ñañepyrũmava'erã. - Ñañepyrũta ko'ẽsakã rupi. - Ko'ẽtĩ rupi roha'arõta ñañepyrũ hag̃ua. Jaikuaami mba'épa jajapóra'e kuehe - Che aha che facultad-pe pyhareve. - Nde reho ne rembiapohápe ko'ẽ mboyve. - Ha'e omba'apo ko'ẽ guive pytũ meve. - Ñande japytu'u ñande rógape arete rupi. - Ore ka'arukue roho kánchape rohecha partído. - Peẽ pyhare peho cine-hápe. - Ha'ekuéra oho ohechávo isy ha itúvape ka'arukue. Mba'épa pejapose peẽ ára pukukue - Ko'ẽ mboyve roimese ore rupápe. - Pyhareve rokay'u rire rohose ore rembiapohápe romba'apóvo. - Pyhareve asaje katu ro'use terere rupa. - Asaje ro'use tembi'u opyvoipáva ijyképe. - Ka'aru roimese ore rógape ore rogayguakuéra ndive. - Ka'aruete oñemaorandúva toho mbo'ehaópe. - Pyhare rohechase téle, romoñe'ẽ'imi aranduka ha upéi roñeno roke.

Jaikuaami mba'épa jajapo ko pyharevépe - Che aha amba'apo che ru ndive. - Nde reho reñemoarandúvo mbo'ehaópe. - Ha'e oho omba'apo ikokuépe. - Ñande ñamba'apo voi guive. - Ore romokã ore ry'ái ore syvágui pyharevete guive. - Peẽ pepyta pemba'apo pende rógape. - Ha'ekuéra oho hembiapohápe. Moõpa ñande ñamba'apo ha mba'etépa ñane rembiapo upépe - Che amba'apo Ministerio de Justicia y Trabajo-pe ha aime recepción-pe. - Nde remba'apo SAS-pe ha resẽ rejapo tembiapo okápe tetãyguakuéra ndive. - Ha'e omba'apo Secretaría de la Mujer-pe ha omba'apo gabinete-pe. - Ñande ñamba'apo INDERT-pe ha ñaime director ramo departamento-háre. - Ñande ñamba'apo Ministerio de Saludpe enfermera ramo. - Peẽ pemba'apo Ministerio del Interior-pe secretario ramo. - Ha'ekuéra omba'apo Dirección de Promoción de Lenguas, Secretaría Nacional de Cultura-pe. Ñemongeta tembiapohápe - Mba'éichapa. Moõpiko nde remba'apo. - Che amba'apo Ministerio de Salud-pe. Ha nde. - Che katu amba'apo Ministerio de Hacienda-pe. - Mba'épiko rejapo Hacienda-pe. - Amba'apo recepción-pe. Ha nde. - Che pohãnohára ha aime traumatologíape Hospital de Clínicas-pe - Naporandúi ndéve mba'éichapa nde réra. - Cheréra Federico. Ha nde. - Cheréra Ana. - Avy'aite roikuaáre, Ana. - Che avei, Federico.

83

Ñe'ẽndy: Aje'i: hace un rato

Tetãygua: compatriota

Akói: siempre, como de costumbre

Teterere rupa: media mañana

Angete: hace un ratito, recién

Upéi: después

Hai: escribir, rayar

Vy'a: alegría, alegrase

Ko ára: hoy Ko'ág̃a: ahora, en este momento Ko'ẽ: amanecer Ko'ẽambuérõ: pasado mañana Ko'ẽambuetérõ: de aquí a tres días Ko'ẽambuetevérõ: de aquí a cuatro días Ko'ẽju: el amanecer color oro. Ko'ẽmba: el amanecer totalmente consumado Ko'ẽpytã: el amanecer color anaranjado Ko'ẽrõ, ko'ẽramo: mañana Ko'ẽsakã: el amanecer ya claro Ko'ẽtĩ: alborear Kokueheve: la vez pasada, hace poco Kuaa: conocer, saber Kuehe: ayer Kueheambue: anteayer Kueheambuete: el día anterior a anteayer Kueheambueteve: dos días antes de anteayer Mba'apo: trabajar Mombe'u: contar, narrar Ñe'ẽteja araguáva: adverbio de tiempo Ñembosako'i: prepararse Oky: llover (llovió) Pohãnohára: médico, médica Porundyha: noveno, novena Pytu'u: descansar Tembiapo: trabajo

84

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che rembiapo

9

MBO'EPY PORUNDYHA

ANOTACIONES

85

9

MBO'EPY PORUNDYHA

Che rembiapo

ANOTACIONES

86

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

MBO'EPY PAHA

10

Ñemuhápe

Jaha ñañemu, heta mba'e ñaikotevẽ: so'o, ka'avo, arro, kumanda, avati, kesu, kamby, yva, havõ, juky, asuka ha sevói. 87

10

MBO'EPY PAHA

Ñemuhápe

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñañemogeta: - Mboýpiko osẽ ka'a peteĩ hyru. - Osẽ cuatro mil guarani. - Eme'ẽ chéve mokõi hyru. - Mboýpa ovale amo havõ. - Ovale dos mil guarani. - Eme'ẽ chéve mokõi. - Péva ndaipotái. Eme'ẽ chéve pe ijykeregua.

1. Ñañemongeta aty guasúpe ñemu rehe. Ñañembyaty aty'ípe ha ñañemongeta mbykymi mba'épa jajogua jepi ñemuhágui. Jaipuru ñe'ẽryru.

2. Jahaimi ko'ápe ja'eva'ekue: ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

3. Ñembosarái rupi jahechaukami mba'éichapa ikatu ñamba'ejogua ñemuhápe (juego de roles).

4. Jahai ñemongeta mbykymi ikatúva jajapo ñemuhápe. Jajerure pytyvõhárape tañanemoirũ. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

88

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñemuhápe

10

MBO'EPY PAHA

5. Ñasẽ ñamba'ejoguávo. Ja'e guaraníme ko'ã ñe'ẽapesã ñemu rehegua. - Señora, ¿cuánto cuesta aquella cartera?............................................................................................. - Dame una.............................................................................................................................................. - ¿Tiene zapato?..................................................................................................................................... - ¿Qué precio tiene?............................................................................................................................... - Es muy caro.......................................................................................................................................... - ¿Tiene otro más barato?....................................................................................................................... - ¿Cuánto cuesta?................................................................................................................................... - Quiero ése............................................................................................................................................ - Gracias también a Usted......................................................................................................................

6. Ñaipytyvõmi mba'apohárape ombohovái hag̃ua ñane porandu guaraníme. - Cuesta 50.000 guaraníes.

- ..........................................................................................

- Sí tengo.

- ..........................................................................................

- Cuesta 60.000 guaraníes.

- ..........................................................................................

- Sí tengo.

- ..........................................................................................

- Cuesta 40.000 guaraníes.

- ..........................................................................................

- Gracias por su compra.

- ..........................................................................................

7. Ko'ág̃a ñasẽ ñamba'ejoguávo; jajoguase peteĩ kamisa, peteĩ kasõ mbuku, peteĩ sapatu, peteĩ sái, peteĩ kasõ mbyky ha heta kamiséta. Ñambosako'i porandu guaraníme jajerure hag̃ua umi ñemonderã ñaikotevẽva. - .............................................................................................................................................................. - .............................................................................................................................................................. - .............................................................................................................................................................. - ..............................................................................................................................................................

89

10

MBO'EPY PAHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñemuhápe

Jaikuaami hag̃ua 1. Observamos las palabras resaltadas en el texto leído: amo, péva. Las mismas son adjetivos y pronombres demostrativos. Estas palabras señalan el lugar que ocupa el objeto en relación con las personas del diálogo. Adjetivos demostrativos: Ko: este/a Pe: ese/a Amo: aquel/lla

ko'ã, ã: estos/as umi: esos/as umi: aquellos/as

Pronombres demostrativos: Kóva: éste/a Péva: ése/a Amóva: aquél/llas

ko'ãva: éstos/as umíva: ésos/as umíva: aquéllos/as

Techapyrã: Ko vaka nemba'e, amóva katu chemba'e. Ko es un adjetivo y amóva un pronombre. La función de un adjetivo es, como se sabe, la de ser modificador directo del sustantivo; el pronombre, por su parte, reemplaza al nombre. Terarãngue mba'éva (Pronombres posesivos) Para formar el pronombre posesivo se agrega al adjetivo posesivo el sufijo mba'e. Terarãngue mba'éva (Pronombres posesivos) Para formar el pronombre posesivo se agrega al adjetivo posesivo3 el sufijo mba'e. Chemba'e: mío, mía, míos, mías. Nemba'e: tuyo, tuya, tuyos, tuyas. Imba'e: suyo, suya, suyos, suyas. Ñanemba'e: nuestro, nuestra, nuestros, nuestras Oremba'e: nuestro, nuestra, nuestros, nuestras Penemba'e: su, sus, vuestro/a, vuestros/as. Imba'ekuéra: suyo, suya, suyos, suyas. Para expresar la posesión, en guaraní se pospone el sufijo mba'e al sustantivo. Techapyrã: Ko yvyguasu Estado mba'e. Este latifundio es del Estado. Amo kyha che ru mba'e. Aquella hamaca es de mi papá. Ko'ã aranduka José mba'e. Estos libros son de José.

90

3

Ñame'ẽmakuri mbo'epyaty pokõihápe.

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñemuhápe

10

MBO'EPY PAHA

ÑAMBA'APOMIVE:

8. Ñamoĩmba pa'ũ ko, pe, amo, ko'ã ha umíme, ha upéi ñambohasa castellano-pe. ...........................Mitã iñakãhatã. ................................................................................................................................................................ ...........................jagua hetaitéma chemoakãrasy. ................................................................................................................................................................ ...........................mesa ipyahu. ................................................................................................................................................................ ...........................vaka okarujoahína. ................................................................................................................................................................ ...........................karia'y che memby irũ mbo'ehaópe. ................................................................................................................................................................ ...........................kuñataĩ hetaitereíma omba'apo. ................................................................................................................................................................ ...........................aranduka ame'ẽmbáta. ................................................................................................................................................................ ...........................auto ndaipotavéima. ................................................................................................................................................................ ...........................mitãkaria'y oho kokuépe. ................................................................................................................................................................

9. Ñamyenyhẽ pa'ũ kóva, péva amóva, ko'ãva, umívape, ha upéi ñambohasa castellano-pe. - Ko kamiõ chemba'e ha......................................nemba'e. ................................................................................................................................................................ - Che amba'apóta............................ndive ha nde............................ndive. ................................................................................................................................................................ - Kóva nemba'e ha............................katu che mba'e. ................................................................................................................................................................

91

10

MBO'EPY PAHA

Ñemuhápe

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

- Amo kamisa chemba'e ha............................che ru mba'e. ................................................................................................................................................................ - Ko óga ivai ha............................katu iporã. ................................................................................................................................................................ - Umi ohova'ekue imarãngatu,............................katu iñaña. ................................................................................................................................................................ - Ko'ã tembiporu ipyahu,............................katu itujáma. ................................................................................................................................................................

10. Ñambohasa guaraníme ko'ã ñe'ẽapesã jaipurúvo hekópe terarãngue mba'éva. - Esta mesa es mía y aquélla es tuya ................................................................................................................................................................ - Esas computadoras son nuestras (1ª persona incluyente) ................................................................................................................................................................ - Este auto era de ella, pero ahora es de ustedes. ................................................................................................................................................................ - Esta casa es de ellas, sin embargo no la habitan. ................................................................................................................................................................ - Estas tierras eran de los terratenientes; ahora están en manos de los campesinos e indígenas. ................................................................................................................................................................ - Estas empresas son del Estado. ................................................................................................................................................................

11. Jaguatami ñane mbo'ehakoty ryepýpe térã óga ñaimeha korapýpe ha ñamombe'u ojupe mba'e jahecháva; ja'e avei mba'éichapa umi mba'e. Ikatu péicha. - Ko yvoty pytã iporãiterei ha ombojegua ko korapy. - Ko ovetã ipyahu ha ipotĩ. - .............................................................................................................................................................. - .............................................................................................................................................................. - ..............................................................................................................................................................

92

- ..............................................................................................................................................................

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñemuhápe

10

MBO'EPY PAHA

12. Ñamombe'u mba'épa jahecha ñande jerére. Jahaiguy umi teroja ỹrõ terarãngue techaukarã jaiporúva. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

13. Ñane rembiapohápe ou peteĩ momaranduhára (periodista) omba'eporanduséva ñandéve. Ñamba'apóta ñane irũ ñande ykeregua ndive porandukuéra oúva rehe, jajapóta ojupe umi porandu ha ñambohovái, pevarã ñañemohenda ojejapoháicha ñe'ẽjovái (entrevista). Upéi ñambohovái ñane arandukápe momaranduhára ñeporandu. - Mba'éichapa ndeasaje. - .............................................................................................................................................................. - Ikatúpa roñemongetami nendive. Ore Canal Paraguaigua hína. - .............................................................................................................................................................. - Emombe'umi oréve nde réra. - .............................................................................................................................................................. - Mboy áñomapa remba'apo hague ko'ápe ha mba'etepahína ne rembiapo. - .............................................................................................................................................................. - Mba'éichapa pene rembiapo guive pemba'apo tetãyguakuéra ndive. - .............................................................................................................................................................. - Emyesakãmi tapichakuéra nerendu ha nderechávape mba'etépa peẽ peikuaave'ẽ ko'a guive chupekuéra - .............................................................................................................................................................. - Oĩ ningo tapicha he'íva ápe noñeñangareko porãiha hese, napenderoryiha hendivekuéra hamba'e. Mba'épa nde eremi umíva renondépe. - .............................................................................................................................................................. - Mba'épa ereseve tapichakuéra nderecha ha nerendúvape. - .............................................................................................................................................................. - Aguyje ndéve. - .............................................................................................................................................................. Jesarekorã: Ko ñembosarái ikatu ojejapo aty guasúpe opaite tapicha ndive peteĩteĩ. Avei ambue mbo'epykuérape peichagua tembiapo ikatu oñemboguata. Pytyvõhára ikatúntema onohẽ iñakãgui ha oñemba'apo hi'ári oñemokyre'ỹ hag̃ua tembiapo ha oñeñe'ẽ pya'evévo guarani.

93

10

MBO'EPY PAHA

Ñemuhápe

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñanemandu'a hagua: ̃ Ko vokópa máva mba'e - Péva chemba'e. - Péva nemba'e. - Péva imba'e - Péva ñanemba'e. - Péva oremba'e. - Péva penemba'e. - Péva imba'ekuéra. Ko virúpa pene mba'e - Nahániri, péva ndaha'éi oremba'e. - Péva umi mba'apohára mba'e. - Héẽ, péva oremba'e. - Hi'ã chéve penemba'e péva. - Péva ningo umi ohova'ekue mba'e. Kuñakarai, aikuaasete ningo oĩmbámapa che kuatiakuéra - Ne'ĩrã gueteri oĩ, kuñakarai. Ko'ẽrõ oĩta. - Chera'arõmína tahecha ndéve, vaicháko oĩma. - Héẽ, oĩmbáma, kuñakarai. Ame'ẽtama ndéve. - Eha'arõmi, aporandúta che irũme. Ikatúpa chepytyvõmi che karai - Mba'épa remandami, che sy. - Ikatu, mba'éichapiko ndaikatumo'ãi. - Mba'épepa roipytyvõkuaa che sy. - Ikatuete, che sy. Mba'épa reikotevẽmi. Ikatúpa chepytyvõmi che ra'y - Ikatu, mba'épa reikotevẽmi che ru. - Néipy, aiméma nendive che ru. - Mba'épepa ikatu roipytyvõmi. - Héẽ, ikatu. Mba'épa remandami karai. Máva mba'épa ko'ãva - Umíva penemba'e. - Umíva ndaha'éi chemba'e, amóva chemba'e. - Umíva che ru mba'e, kóva katu che mba'e. - Umi sapatu penemba'e, ko'ã térmo katu oremba'e.

94

Ñemongeta ñemuhápe - Mba'éichapa, Ña María. - Iporãmínte. Mba'épa eremi rejúvo. - Añemuse ajúvo. - Péva che la ahenduséva. - Aipota kamby mokõi hyru ha asuka katu irundy. - Oĩma. Mba'épa reipotave. - Eme'ẽ chéve avei ka'a mbohapy hyru tuicháva ha mbujape ipyahu porãva. - Che name'ẽivavoi mba'erepy tujakue. Ipyahu porãva memete voi areko. - Aikuaavoi upéva, Ña María. - Ápe oĩmbáma, karai Ramón. - Aguyje ndéve, Ña María. - Ndéve katu aguyje chemoñemúre.

Ñe'ẽndy: Ambue: otro, otra

Mitãkaria'y: el joven

Amo: aquel, aquella

Moakãrasy: causar dolor de cabeza

Amóva: aquél, aquélla

Nahániri: no

Aranduka: libro

Momaranduhára: periodista

Asuka: azúcar

Nemba'e: tuyo, tuya, tuyos, tuyas.

Aty: grupo

Ñanemba'e: nuestro/a, nuestros/as

Avati: maíz

Ñembosarái: juego

Chemba'e: mío, mía, míos, mías.

Ñe'ẽjovái: entrevista

Guasu: grande, venado

Ñe'ẽryru: diccionario

Havõ: jabón

Ñembosarái: juego

Héẽ: sí

Ñemu: comprar, mercar

Imba'e: suyo, suya, suyos, suyas.

Ñemuha: centro de compras

Imba'ekuéra: suyo, suya, suyos, suyas.

Oremba'e: nuestro/a, nuestros/as

Juky: sal, donaire

Ovale: valor, el costo

Ka'a: yerba

Ovetã: ventana

Ka'avo: verdura

Paha: décimo, décima

Kamby: leche

Pe: ese, esa

Kamisa: camisa

Penemba'e: vuestro/a, vuestros/as.

Karia'y: el joven

Péva: ése, ésa

Kasõ mbuku: pantalón

Porã: lindo, bien

Kasõ mbyky: short

Potĩ: limpio

Kesu: queso

Pytã: rojo

Ko: este, esta

Sa: cien

Ko'ã, ã: estos, estas

Sái: vestido

Ko'ãva: éstos, éstas

Sapatu: zapato

Kotevẽ: necesitar

Tenda: lugar

Kóva: éste, ésta

Tory: cordialidad

Kuatia: papel, documento

Tuja: viejo

Kumanda: poroto

Umi: esos, esas

Kuñakarai: señora

Umi: aquellos, aquellas

Kuñataĩ: la joven

Umíva: ésos, ésas

Mba'apohára: obrero, obrera

Umíva: aquéllos, aquéllas

Mba'ejogua: comprar, comerciar

Vaka: vaca

Mba'erepy: mercadería

Voko: bolso

Mbo'ehakoty: aula de clase

Yva: fruta

Mbohysýi: citar, poner en fila

Yvoty: flor

Mbujape: pan

95

10

MBO'EPY PAHA

Ñemuhápe

ANOTACIONES

96

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

MBO'EPY PATEĨHA

11

Mba'apohápe

-Carlos, ikatúpiko eñongatumi chéve kóva. -Ko'ág̃a ndaikatumo'ãi, aháta Banco-pe. -Arakõime ningo rehomavoíkuri, ma'erãiko rehojeýta. -Anohẽva'erã che tarjeta de crédito. -Mba'e aravópiko rejúta. -Ajúne asaje.

97

11

MBO'EPY PATEĨHA

Mba'apohápe

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

1. Ñamoñe'ẽjey ko texto. Ñambohyapu porã ñe'ẽnguéra.

2. Ñañemongeta ñane irũ peteĩ ndive ha ñamombe'u ojupe ko'ã mba'e ñande rehegua: moõpa ñamba'apo, araka'e guivépa ñamba'apo ha mba'épa jajapo ñane rembiapohápe, mba'épa ojejapo upépe, moõpa opyta, mboýpa ipumbyry papapy, ha ambue mba'e ñamombe'uséva. Ñañe'ẽke guaraníme.

3. Jahai ko'ápe mbykymi ñamombe'uva'ekue ñane irũme. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

4. Jaikuaase ambue ñane irũgui hembiapo rehegua. Ñapu'ã ñande guapyhágui ha ñañembojoja peteĩva rendápe ha ñaporandu chupe opa mba'e jaikuaaséva hembiapo rehe. Jahai iguýpe mbovymi umi mba'e jaikuaapyahúva chugui. - .............................................................................................................................................................. - .............................................................................................................................................................. - .............................................................................................................................................................. - .............................................................................................................................................................. - ..............................................................................................................................................................

5. Ko'ág̃a ñamoñe'ẽta aty guasúpe ñane rembiapo.

98

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Mba'apohápe

11

MBO'EPY PATEĨHA

Jaikuaami hag̃ua 1. Ára jeporu guaraníme. Observamos las partículas resaltadas en el texto que hemos leído. Las mismas son partículas temporales. - Aháta Banco-pe. Voy a ir al banco (ta: futuro). - Kuehe ningo rehomavoíkuri. Ya fuiste ayer (kuri: pasado). - Anohẽva'erã che tarjeta de crédito. Debo sacarme tarjeta de crédito. (va'erã: futuro). - Ajúne asaje. He de venir a la siesta. (Ne: futuro). En guaraní las partículas de número y persona (a, re, o, ja/ña, ro, pe, o) van antepuestas al verbo, como ya vimos anteriormente. Las partículas temporales, en cambio, van pospuestas a la raíz verbal. Techapyrã: Reguapýta

re: partícula de número y persona. ta: partícula futuritiva.

Oguapýkuri

o: partícula de número y persona. kuri: partícula preteritiva.

Veamos ahora algunos tiempos verbales en guaraní. Recordemos que el tiempo indica el momento en que se realiza un proceso. Para facilitar y 4 simplificarlo, dividiremos el tiempo verbal en: presentivo, retrospectivo, prospectivo. a) Presentivo: no presenta morfemas especiales. Techapyrã: aha, ojuhu, ñamba'apo, rokaru, etc. b) Retrospectivo: puede expresarse a través de morfemas específicos o del contexto mediante elementos deícticos.

4

El hablante se implica

El hablante no se implica

Proximidad en el tiempo

Kuri

Ra’e

Lejanía en el tiempo

Va'ekue

Raka’e

Esta clasificación pertenece a Silvio Liuzzi. Revista Amerindia, nº 14, año 1989.

99

11

MBO'EPY PATEĨHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Mba'apohápe

Techapyrã: - Che tio oúkuri kuehe. Expresa un pasado cercano y el hablante se implica en lo que enuncia, le consta lo sucedido. - Che tio José ningo omanova'ekue. Expresa un pasado lejano y el hablante se implica en lo que enuncia, le consta lo sucedido. - Oúra'e nde tio. Expresa un pasado cercano y el hablante no se implica en lo que enuncia, no le consta la acción o no quiere comprometerse. - Nde tio ningo ohóraka'e ñorairõhápe. Expresa un pasado lejano y el hablante no se implica en lo que enuncia, no le consta la acción o no quiere comprometerse. c) Prospectivo: Se expresa también a través de morfemas especializados o algunos deícticos temporales. Inminencia

Ta

No inminencia

Va'erã

Marca de finalidad

̃ Rã, guarã (ligados a nominales) Hag̃ua (ligado a verbos)

Marca de hipótesis, duda

- Ko'ẽrõ aháta nde rógape. Mañana me voy a ir a tu casa. - Ko'ẽrõ ahava'erã nde rógape. Mañana debo irme a tu casa. - Ko'ẽrõ aháne nde rógape. Mañana me voy a ir (quizás) a tu casa. - Ajoguáta che rogarã. Me compraré una casa.

100

Ne

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Mba'apohápe

11

MBO'EPY PATEĨHA

Jesarekorã: en guaraní es muy importante la implicancia o no del hablante en los hechos que relata. Las partículas preteritivas o retrospectivas kuri y ra'e, por ejemplo, indican tiempo pasado muy reciente; pero la diferencia radica en que la primera implica al hablante; el/la hablante asume, le consta, el hecho narrado. Oúkuri nde sy. Vino tu mamá. La segunda, sin embargo, no implica al hablante, a éste no le consta o el mismo no se compromete con lo que dice: Oura'e nde sy: Vino tu madre (Me contaron que vino tu madre. Me enteré de que vino tu madre. Había sido que vino tu madre). Lo mismo ocurre con va'ekue y raka'e. Teniendo en cuenta la implicancia o no del/a hablante, primera tiene el mismo valor semántico de kuri, y la segunda el de ra'e. Es importante además subrayar que en guaraní no siempre se precisa de partículas retrospectivas para narrar hechos pasados. Los mismos se pueden expresar utilizando deícticos. Éstos son palabras que ubican temporal o espacialmente una narración. Veamos este ejemplo. Yma 1980-pe aju Paraguaýpe añemoarandúvo. Upérõ areko 20 ary, ha aike Universidad Nacional de Asunción-pe. En este breve ejemplo las palabras deícticas son yma y upérõ. Las mismas ubican la narración en el pasado. Como podemos observar, los verbos aju, areko y aike no tienen partículas retrospectivas. Es como el presente histórico del castellano. 2. Jahecha avei ñe'ẽndy arapokõindy (días de la semana) rehegua. Texto ñepyrũhameguápe ñamoñe'ẽ: Arakõime ningo rehomavoíkuri, ma'erãiko rehojeýta Ñe'ẽnguéra arapokõindy rehegua ndojeporumeméi gueteri guaraníme. Amáke okakuaa ko ñe'ẽ ha ojepyso ijeporu, umi ñe'ẽ ojekuaa ha ojeporuvéta. Jaikuaami umíva: Arapokõindy: semana Arateĩ: Domingo Arakõi: lunes Araapy: martes Ararundy: miércoles. Arapo: jueves. Arapoteĩ: viernes Arapokõi: Sábado

101

11

MBO'EPY PATEĨHA

Mba'apohápe

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

6. Aty guasúpe ñaporandu ojupe mba'épa jajapóra'e kuehe ha avei mba'épa japóta ko'ẽrõ.

7. Ñañembyaty aty'ípe ha ñamombe'umi ojupe mba'épa jajapókuri térã jajapóta ko arapokõindýpe. Jahai mbykymi ñamombe'uva'ekue.

................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

8. Ko'ág̃a jajepy'amongeta mba'épa jajapóta ko'ẽrõ, ha upéi jahaimi. Usamos los deícticos y partículas temporales apropiadas. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

102

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Mba'apohápe

11

MBO'EPY PATEĨHA

9. Ñañemongeta ha jajepy'amongetami avei ñane rembiapo rehe función pública-pe. Estado rembiapo ningo tuicha mba'eterei tetãme g̃uarã. Ñañemongeta mba'épa oikuaave'ẽ ha ojapo ente ñande ñamba'apoha tapichakuérape g̃uarã, ikatu hag̃uáicha ãva okakuaave yvypóra háicha. Jahaimi ápe ñane remiandu. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

10. Heta jey ningo oĩ he'íva Estado katuĩnte omba'apovaiha, ndorekoiha castellano-pe oje'éva eficiencia, mba'apohára iñate'ỹha hamba'e oje'e. Ñambohysyimi mba'éichapa tetãyguakuéra ohecha función pública ha mba'épa he'i okaguai hag̃ua hembiapo rehe; upéi jajepy'amongeta mba'eichakuépa oje'e umíva ha mba'éichapa ikatu ñamyatyrõ oiméramo añete umi oje'éva. Tetãyguakuéra he'íva función pública rembiapóre. - .............................................................................................................................................................. - .............................................................................................................................................................. - .............................................................................................................................................................. - .............................................................................................................................................................. - .............................................................................................................................................................. Mba'eichakuépa ojeguerovia ha oje'e ko'ã mba'e. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ Mba'épa jajapokuaa ñamoambue ha ñamyatyrõ hag̃ua oiméramo añete umi oje'éva. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

103

11

MBO'EPY PATEĨHA

Mba'apohápe

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñanemandu'a hagua: ̃ Mba'épa jajapóra'e kuehe - Che ahákuri che ru rógape okaháre. - Nde rehókuri nde sy rógape. - Ha'e ohókuri omongu'e kuatia Palacio de Justicia-pe. - Ñande jahákuri ñamopotĩ ñande korapy. - Ore rohókuri rokaru peteĩ bar porãme. - Peẽ pehókuri peteĩ amandaje (congreso) hápe. - Ha'ekuéra ohókuri oka'api mandi'oty. Mba'éichapa ikatu ñañangareko porãve tetãyguakuérare función pública guive - Ñamba'apo kyre'ỹ ha torýpe. - Opa ára ñañemoarandu ha ñañemomarandu ñandekatupyryvévo. - Jaikuaave ñande derécho ha ñane rembiaporã tee. - Ani máramo ñamboyke tetãyguápe, taha'e ha'évape. - Ñañembokatupyry yvypóra derechokuérare, ani hag̃ua ñapyrũ hese. - Jaikuaa porã mokõive ñane retã ñe'ẽ tee ha jaiporu tetãyguakuéra ndive. - Jaikuaa ha jaguerovia añete ñanderehe tuicha ojekohahína ñane retã Paraguái. Mba'épa jajapóta ko aretépe - Che apytáta che rógape apytu'umi. - Nde rehóta Bolivia-pe. - Ha'e ohóta omba'apo. - Ñande ñañemoarandúta aranduchaukarã. - Ore ndoroikuaái gueteri mba'épa rojapóta. - Peẽ pehóta pevisita pene irũnguérape. - Ha'ekuéra ohóta ysyrýpe oñembopiro'ymívo. Mba'épa jajapova'erã ñaneresãi hag̃ua - Pevarã ñañangarekova'erã ñande jehe. - Jahava'erã pohãnohára rendápe jepémo nañañandúi mba'eve. - Japytu'u porã ha ñañembosaraimimi. - Jakaru jaikove hag̃ua ha ani jaikove jakaru hag̃ua.

104

Mba'épa Estado ojapova'erã tetãyguakuéra hesãive hag̃ua - Estado ojapova'erã hembiapo ha ani oñemolómo tetãyguakuérape. - Omopu'ãukava'erã hospital mamo oñeikotevẽhápe. - Ohekombo'eva'erã opa hendáicha tetãyguakuérape tesãi reko rehe. - Omog̃uahẽva'erã marandu guarani ha castellano-pe opavave oikũmby hag̃ua. - Hetave pohãnohára ha enfermero/a oikuave'ẽva'erã tetãyguakuérape. Jahátapa ko'ẽrõ seminario hápe - Che aháne ág̃a. - Nde rehóne ág̃a. - Ha'e ohóne ág̃a. - Ñande ikatu jaha. - Ore ikatu roho. - Peẽ pehosepeína, ajépa. - Ha'ekuéra ohóne. Ñemongeta ogapypegua - Che sy, ñamohendamína ñane rembiapo ko arapokõindýpe g̃uarã. - Tekotevẽ añete upéva, ỹrõ icharapa ñane rembiapo. - Ko árape, arateĩme, japytáta ñande rógape japytu'umívo. - Oĩporã. Ko'ẽrõ, arakõi, voi jahava'erã ñane rembiapohápe. - Héẽ, ko'ẽambuéramo, araapy, areko peteĩ seminario che mba'apohápe. - Ko'ẽambuetérõ, ararundy, che amohu'ãva'erã peteĩ marãndu ore sãmbyhyhárape g̃uarã. - Ko'ẽambuetevérõ, arapópe, jahava'erã ka'arupytũ nde tia rógape arambotyhápe. - Arapoteĩ pyhare peve che amba'apóta. - Arapokõime katu ñamba'apo asaje pevénte. - Héẽ, ka'arukue japytáta ñamopotĩ ñande róga. - Upéicha jajapóta.

Ñe'ẽndy: Akãrapu'ã: levantar cabeza, progresar

Ñongatu: guardar

Amandaje: congreso

Okaha, okára: campo

Araapy: martes

Pahague: último, última

Arakõi: lunes

Pateĩha: décimo primero

Aramboty: cumpleaños

Pohãnohára: médico, médica

Aranduchauka: examen

Pytu'u: descansar, descanso

Arapo: jueves.

Rã: marca de finalidad, ligada a nombres

Arapokõi: sábado

Ra'e: partícula preteritiva de tiempo reciente

Arapokõindy: semana

Raka'e: particula preteritiva que expresa tiempo

Arapoteĩ: viernes

lejano

Ararundy: miércoles.

Ta: partícula futuritiva de inminencia

Arateĩ: domingo

Tesãi: salud

Arete: feriado

Upérõ: entonces

Ate'ỹ: pereza, holgazán

Va'ekue: partícula preteritiva que expresa tiempo

Chara: tosco, desordenado

lejano

Hag̃ua: para, marca de finalidad ligada al

Va'erã: partícula futuritiva de no inminencia

verbo.

Yma: hace tiempo, antes

Jepémo: a pesar de

Ysyry: arroyo

Jopói: regalo

Yvypóra derécho: derecho humano

Korapy: patio Kuave'ẽ: ofrecer Kũmby: entender, interpretar Kuri: partícula preteritiva de tiempo reciente Kyre'ỹ: activo, servicial Mandi'oty: mandiocal Mba'eve: nada Mbo'ehao: escuela, centro educativo Mbohyapu: sonar, pronunciar Mbyky: corto, corta Ñemboja: acercarse Ñembopiro'y: refrescarse Ñembosarái: jugar, divertirse Ñemoarandu: estudiar

105

11

MBO'EPY PATEĨHA

Mba'apohápe

ANOTACIONES

106

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

MBO'EPY PAKÕIHA

12

Che táva

Che távape javy'a, ha'e tuicha ha iporã, pype jajuhu mbo'ehao ha tupão porã. Yvyra ha yvotýpe oñemonde hapekuéra, mitã saraki ha arandu pe yvoty iporãvéva. Avave naiñañái, che táva ndaijojahái.

107

12

MBO'EPY PAKÕIHA

Che táva

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

1. Ñamoñe'ẽ ko texto hesakã porã meve ñandéve. Ñamyesakã ñe'ẽ ndajaikuaáiva.

2. Hesakã porã rire, jahai oĩ porãpa (P) térãpa oĩ vai (V). Oĩvaíramo jahai mba'érepa. a)Che távape ndajavy'ái. (______) ................................................................................................................................................................ ã) Che táva iporã. (______) ................................................................................................................................................................ ch) Che táva hape soropa. (______) ................................................................................................................................................................ e) Che távape mitãnguéra iñarandu. (______) ................................................................................................................................................................ ẽ) Che távape oĩ heta tekove ñaña. (______) ................................................................................................................................................................ g) Che táva ijyvyra heta. () ................................................................................................................................................................

3. Ñambohovái ko'ã porandu, texto he'iháicha. a)Mba'éichapa che táva. ................................................................................................................................................................ ã) Mba'épa oĩ pype. ................................................................................................................................................................ ch) Mba'éichapiko hapekuéra. ................................................................................................................................................................ e)Mba'éichapa mitãnguéra upépe. ................................................................................................................................................................ ẽ) Mba'épa pe iporãvéva pype. ................................................................................................................................................................

108

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che táva

12

MBO'EPY PAKÕIHA

4. Jajesarekomi ko táva ra'ãngáre ha ñamombe'u mba'épa jahecha pype. Ja'e mba'épa oĩ mbytépe, tenonde, asu ha akatúa gotyo.

5. Ko'ág̃a jahai ñane año jahecháva ta'ãngápe. Ñamombe'u mba'épa oĩ peteĩteĩ umi yvy pehẽme (manzana). Techapyrã: Mansána che asúpe guápe oĩ mbo'ehao. Kóva ikoty mbohapy, peteĩha tuichave, hovetã mbohapy ha hokẽ peteĩ; hi'ári oveve Paraguái poyvi. Ijykére, akatúa gotyo, oĩ peteĩ michĩvéva, kóva hovetã mbohapy; ikupépe katu ojekuaa ambue mbo'ehakoty. Ko mansánape avei ojehecha mokõi yvyra máta. Mansána mbo'ehao kupepeguápe katu................................................................................................. ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ...............................................................................................................................................................

109

12

MBO'EPY PAKÕIHA

Che táva

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

6. Ñamoha'ãnga peteĩ táva ha ñamoĩmbaite opa mba'e ikatúva oĩ pype: mbo'ehao, municipalidad, okarusu, tupão, káncha, mitã ñembosaraiha, ñemuha, fávrika, hamba'e. Jajerure pytyvõhára ñemoirũ.

7. Aty guasúpe ñañomongetami mba'épa oreko térã orekova'erã peteĩ táva. Jahaimi umi mba'e. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

8. Ñemongetápe ñambohovakemi tavakuéra tuicháva (ikatu Paraguay) ha michĩva, umi okaharegua; jahecha mba'épepa ojoavy ha mba'épepa ojojogua hikuái.

110

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che táva

12

MBO'EPY PAKÕIHA

Jaikuaami Volvemos a nuestro texto del inicio y nos fijamos en la última parte. Avave naiñañái, che táva ndaijojahái. Las partículas que están en negrita indican la forma negativa. En guaraní existen varios mecanismos para expresar la negación. La forma más usual es volviendo negativo el verbo. Para ello se le antepone la partícula nd (para verbos orales) y n (para verbos nasales), y se le pospone la partícula sufija i. Cuando el verbo termina en la vocal i, el sufijo utilizado es ri. Ysaja moneĩva (Forma afirmativa)

(Ysaja mbotovéva) Forma negativa

Che távape javy'a.

Che távape ndajavy'ái.

Ha'e tuicha ha iporã.

Ha'e ndatuichái ha naiporãi.

Pype jajuhu mbo'ehao, ha tupão porã.

Pype ndajajuhúi mbo'ehao ha tupão porã.

Yvyra ha yvotýpe oñemonde hapekuéra.

Yvyra ha yvotýpe noñemondéi hapekuéra.

Otra forma de expresar la negación en guaraní es a través de adverbios. Aquí presentamos algunos. Además, incorporamos los de afirmación. Mbotovéva (de negación): nahániri, ahániri, ani, anive, tove. Moneĩva (de afirmación): héẽ, neĩ, tove. Techapyrã: - Ejútapiko ko'ẽrõ che angirũ.....................¿Vendrás mañana, amigo? - Nahániri, ndajumo'ãi...............................No, no voy a venir. - Ha ko'ẽambuérõ.....................................¿Y pasado mañana? - Héẽ, ajúta...............................................Sí, voy a venir. - Ikatúpa oho che ra'y penendive...............¿Puede ir mi hijo con ustedes? - Tove tou, ohokuaaite ore ndive...............Que venga, puede irse con nosotros. - Ikatúpa oho che ra'y penendive...............¿Puede ir mi hijo con ustedes? - Tove, topytánte penendive......................No, que se quede con ustedes. El adverbio ani se usa en oraciones imperativas. Siempre va antepuesto al verbo. Ani reho................................................... No vayas. Ani pendejapu..........................................No mientan. No sean mentirosos Ere chupe ani ou...................................... Dicile que no venga. La negación también se puede expresar a través de adverbios y pronombres negativos: Mba'eve: nada. Avave o mavave: nadie, ninguno. Ne'ĩrã: todavía no. - Mávapiko ou...........................................¿Quién viene? - Avave.....................................................Nadie. - Mba'épiko ere.........................................¿Qué decís? - Mba'eve.................................................Nada.

111

12

MBO'EPY PAKÕIHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che táva

9. Ñambohasa ysaja mbotovépe ko'ã ñe'ẽapesã. Che

aguapy......................................

añani.......................................

Nde

reguapy.....................................

reñani......................................

Ha'e

oguapy......................................

oñani.......................................

Ñande

jaguapy.....................................

ñañani.....................................

Ore

roguapy.....................................

roñani......................................

Peẽ

peguapy....................................

peñani.....................................

Ha'ekuéra

oguapy......................................

Oñani.......................................

10. Jahai ñe'ẽjoaju térã texto mbykymi jaiporuhápe ko'ã ñe'ẽteja mbotovéva (adverbio de negación): Nahániri, ani, mba'eve, avave, ne'ĩrã. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

11. Ja'emi guaraníme - No voy a irme tu casa hoy. ................................................................................................................................................................ - No estamos cansados. ................................................................................................................................................................ - El profesor no vendrá mañana. ................................................................................................................................................................ - Nosotros (1ª persona excluyente) no trabajamos en Asunción.

112

................................................................................................................................................................

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che táva

12

MBO'EPY PAKÕIHA

12. Mokõi mokõi ñamba'apo ha ñamba'eporandu ojupe, avei ñambohovái oñoporandu. Upéi jahai. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

13. Ñamba'apo pytyvõhára ndive, jaiporu ñe'ẽ mbotovéva.

14. Jahaimína peteĩteĩ mba'éichapa jaipota ñande táva. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

15. Ñañemongetami aty'ípe ha upéi aty guasúpe mba'e bienes ha servicios -pa orekova'erã tavakuéra oikuaave'ẽ hag̃ u a tetãyguakuérape. Ñañeporandu orekopápa umíva térãpa nahániri. Avei ñañemongeta Estado-pa mba'e ojapova'erã. Jahaimi umi mba'e orekova'erã tavakuéra ñañemongeta hague. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

113

12

MBO'EPY PAKÕIHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Che táva

Ñanemandu'a hagua: ̃ Ñandépa javy'a jahecháramo ojeitypa ka'aguy - Che ndavy'ái ha ambyasy. - Nde nderevy'ái ha rembyasy. - Ha'e ndovy'ái ha ombyasy. - Ñande ndajavy'ái ha ñambyasy. - Ore ndorovy'ái ha rombyasy. - Peẽ ndapevy'ái ha pembyasy. - Ha'ekuéra ndovy'ái ha ombyasy.

- Nde ha'ete nderehayhupáiva nde táva - Ha'e ha'ete ndohayhúiva itáva. - Ñande jahayhu ñande táva, katu nañañeha'ãi hese. - Ore rohayhu ore táva, katu heta jey ore jurúpente. - Peẽ pehayhu pende táva, ha upéva ojekuaa penderehe. - Ha'ekuéra rasa ohayhu itáva omba'apóre hese.

Ikatúpa roho penendive pene mba'yrúpe - Ikatu, jahápy. - Héẽ, jahapa he'i okyhyjéva. - Neĩ, jahápy. - Nahániri, oreretaitereíma. - Ahániri, peẽ pendepohyieterei. - Tove, peẽ penderetaiterei. Mba'épa orekova'erã tavakuéra oñangareko hag̃ua hekópe tetãyguáre - Orekova'erã mburuvicha hekopotĩ ha hapicha rayhúva. - Orekova'erã hospital ikatúva oñangareko opavavére hekópe porã. - Orekova'erã mbo'ehao mitã, mitãrusu ha kakuaápe g̃uarã. - Orekova'erã electricidad, tape porã ha y ipotĩ ha hesãiva. - Tavakuéra hesãi ha ipotĩva'erã. - Orekova'erã ambueve mba'e yvypóra oikotevẽva hekokatu hag̃ua. Mba'éichapa ñande táva - Che táva michĩ katu iporãiterei. - Nde táva katu tuicha ha iky'a. - Itáva tuicha katu hape soropa. - Ñande táva tuicha ha ijyvyra heta. - Ore táva ko'ág̃a hape porã ha heta óga kakuaa oreko. - Pende táva oreko opa yvypóra remikotevẽ. - Itavakuéra kakuaaitemi ha heta ára reguatava'erã reikuaapa hag̃ua. Ñandépa jahayhu ñande táva - Che ahayhu che táva upévare amba'apo hese.

114

Jaikuaami Paraguái tavarandu Ñe'ẽnga mborayhu rehegua: - Kuarahy ha mborayhu ñañandu'ỹre ñanderapy. - Menda ha pombéro na'entéropei osẽ. - Mombyry guivéko jajohayhuve. - Jahayhu porãvako ndaideféctoi. - Amor recaído ha lókro ka'aru ñanembyaise.

Ñe'ẽndy: Ahániri: adverbio de negación

Ta'ãnga: dibujo, foto

Ani, anive: no

Tape: calle

Arandu: culto, culta

Táva: pueblo

Avave, mavave: nadie, ninguno

Tekoporã: estado de bienestar física y moral

Hapy: quemar

Tekopotĩ: honestidad

Hayhu: amar, querer

Tove: aprobación o desaprobación,

Héẽ: adverbio de afirmación

dependiendo del contexto

Hesakã: transparente, claro

Tupão: iglesia

Ka'aguy: bosque

Veve: volar

Kakuaa: grande, adulto, crecer

Vy'a: alegría

Kuarahy: sol

Yvyra: árbol, madera

Ky'a: sucio, suciedad Mburuvicha: autoridad Mba'apo: trabajar Mba'eve: nada. Mborayhu: amor Mbyasy: pesar, sentir Mbyte: medio Menda: casarse Nahániri: adverbio de negación Ndaijojahái: inigualable Ne'ĩrã: todavía no Neĩ: adverbio de afirmación Ñaña: maldad, malo, mala Ñana: yuyo Ñe'ẽnga: refrán, proverbio Ñemenda: casamiento Ñemonde: vestirse Pakõiha: duodécimo Pohýi: pesado Poyvi: bandera Reta: mucho, mucha Saraki: arisco/a, vivaracho/a Soro: roto, rota

115

12

MBO'EPY PAKÕIHA

Che táva

ANOTACIONES

116

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

MBO'EPY PAAPYHA

3 1

Yvypóra derécho

“Opavave yvypóra ou yvy ape ári tekosã'ỹme ha peteĩcha ideréchope...” omoañete Declaración Universal de los Derechos Humanos, artículo 1-pe.

Ha añetehápe

upéicha ha upeichava'erã, katu jeyvéramo Paraguái ha opaite tetãme nunga ko yvy ape ári tapicha yvypóra ohasa hetaichagua ñemboyke ha oñepyrũ iderécho rehe.

117

13

MBO'EPY PAAPYHA

Yvypóra derécho

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Jahechami mba'épa he'i Paraguái Léi Guasu joja reko rehe.

Art. 46. Yvyporakuéra peteĩchapaiteha rehegua: Opaite oikóva ko República-pe peteĩchapánte hekokatu ha ideréchope. Ndaikatúi oñeporombojoavývo. Estado ojapóne tekotevẽva upéicha oiko hag̃ua. Joja'ỹ rehe ñangareko ndojehechava'erãi oñeporombojoja'ỹva ramoguáicha. Art. 47. Joja reko añete rehegua: Estado omoañetéva'erã maymavépe: 1) Jojareko justicia rovake; upevarã oipe'áne umi ohapejokóva; 2) Jojareko leikuéra rovake; 3) Jojareko oike hag̃ua omba'apo tetã rembijokuáirõ, ojeike'ỹha rupi, vóto rehe ae, ikatupyrýma guive tembiaporãme; ha 4) Jojarekópe ohupyty hag̃ua yvy remimoĩngue, opaite herekopy ijapopyre ha arandukuaa. Art. 48. Derécho joja kuña ha kuimba'évape g̃uarã rehegua: kuña ha kuimba'e ojoja ideréchope; oporoporavóvo, ojeporavóvo, oñemomba'évo hekópe, mba'erekopyre ha arandukuaápe. Estado ojapova'erã tekotevẽva upe jojareko upéva iñañete hag̃ua, oipe'ávo opaite mba'e ojokóva ijapo ha ombohapévo kuñanguérape oike hag̃ua omba'apo opa mba'épe tetã tuichakue javeve.

1. Ñamoñe'ẽ porã Léi Guasu omandáva jojareko rehe. Jajapo porandu hesegua ñaikotevẽramo. Ñañe'ẽke guaraníme.

2. Ñamyesakã opaite ñe'ẽ ndajaikuaáiva guive. Jahai umi ñe'ẽ ñande kuatiahaípe.

3. Ñamoñe'ẽ avei Declaración Universal de los Derechos Humanos vore mbykymi ha ñambohovake mba'eichaitépa oguatahína he'íva pe kuatiápe ha oikóva añetehápe Paraguái ha opaite tetãme ko yvy ape ári. 118

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Yvypóra derécho

13

MBO'EPY PAAPYHA

4. Ñañemongeta aty guasúpe Paraguái Léi Guasu he'íva rehe. Ñañe'ẽke guaraníme, jepéramo nañanesỹiri gueteri pype.

5. Jahaimi ko'ápe he'íva Léi Guasu yvyporakuéra peteĩchapaiteha rehegua. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

6. Jahai avei joja reko añete rehe he'íva. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

7. Amo hu'ãme jahai joja kuña ha kuimba'e ndive rehegua omandáva ñande Léi Guasu. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

119

13

MBO'EPY PAAPYHA

Yvypóra derécho

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

8. Jahai ko'ápe ñane remiandu mbohapyve Léi Guasu artículo rehegua. Ñambohovake añetehápe oikóva rehe. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

Jajepy'amongeta hag̃ua Ñemboyke Paraguáipe Ñane retãme ningo ko'ág̃a tuicha japayve, ñanesãsove ha ñañe'ẽve avei; ymavémi ndaikatúimi ni ñañe'ẽ, ñahendukaséramo ñane remiandu ñañemonambi ha jajegueraha ka'irãime, ñañemosẽ ñane retãgui ha oĩvoíkatu ojejukáva hamba'e. Jepémo tuicha ñanesãsove, heta ñemboyke gueteri jahasa. Heta mitã'i, mitãkuña'i, mitãkuña guasu ha mitãkaria'y ndohói mbo'ehaópe imboriahúgui, heta mitã ha mitãkuña noñe'inskrivíri Registro Civil-pe avave ndojepy'apýire hesekuéra, heta mitã omano noñepohãnóire, heta sy hyeguasúva omano imembykuévo. Upéichante avei heta tapicha térã tapicha aty ohasa ñemboyke, umíva apytépe ñanemandu'akuaa tapicha orekóva discapacidad, ñane pehẽngue indígena, chokokue, kuñanguéra, mitãnguéra, umi tapicha ipirehũva, kuñakarai g̃uag̃ui ha karai tuja, minorías sexuales, hasýva hamba'e. Avei ohasa ñemboyke ndevaíva guarani ñe'ẽharakuéra hetã teépe. Ko'ã ñemboyke ningo ombyai Paraguái reko, omomarã ñande rekove, ohapejoko demokrásia, ha ñanembotapykue tetã háicha. Ndaikatumo'ãi Paraguáipe ipyenda mbarete jojareko oĩramo ñemboyke, ndaikatumo'ãi avei ñañakãrapu'ã tetã háicha ndokakuaáiramo joja paraguájo ha paraguajakuéra apytépe, he'iháicha ñande Léi Guasu.

9. Ñamoñe'ẽmba rire ko jepy'amongetarã ñamyesakã ñe'ẽ ndajaikuaáiva ha ñamyasãi ñane remiandu aty guasúpe joja reko rehe. Jahaimi ñane remiandu. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

120

................................................................................................................................................................

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Yvypóra derécho

13

MBO'EPY PAAPYHA

Jaikuaami Ñamoñe'ẽ jey tetã Léi Guasu. Pype jahecha mbohapy ñe'ẽ ojehaihũvéva: Joja'ỹ, ojeporombojoja'ỹ, ojeike'ỹ. Ko'ã ñe'ẽ ombotove peteĩ tapicha térã peteĩ mba'e. Jahechaháicha, 'ỹ hína ñe'ẽpehẽtai upeigua. Esta es una de las formas de negación, contenido que hemos desarrollado en la lección anterior. Ko ñe'ẽpehẽtai katuetei nunga ojeporu ñe'ẽriregua rehe ('ỹrehe) ha re ('ỹre) ndive. Techapyrã: Apyta che komputadora'ỹre. Opyta sãmbyhyhara'ỹre Ndaigustoi viru'ỹre. Ndavy'ái nderehe'ỹ. Jahechakuaa re ha rehe ohoha 'ỹ mboyve térã rire. Techapyrã: Apyta nde rehe'ỹ. Apyta nde'ỹre. Ndapytaséi che sy'ỹre. Ndapytaséi che sy rehe'ỹ. Ñe'ẽpehẽtai va ndive ojapo tero peteĩ ñe'ẽtévagui. Techapyrã: Estado ha mayma tetãygua ñañangarekova'erã ohecha'ỹva rehe. Estado ha mayma tetãygua ñañangarekova'erã hesãi'ỹva rehe. Estado ha mayma tetãygua ñañangarekova'erã oguata'ỹva rehe. Estado ha mayma tetãygua ñañangarekova'erã mitã isy ha ituva'ỹva rehe.

10. Ñañemongeta mokõi mokõi mba'e ojejapo'ỹva ñane retãme ha tekotevẽtereíva oñemoañete, ikatu hag̃uáicha jahupyty tekojoja teete. Upéi jahai iguýpe. Jaiporúke hekópe 'ỹ, rehe'ỹ ha 'ỹre. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

121

13

MBO'EPY PAAPYHA

Yvypóra derécho

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñanemandu'a hagua: ̃ Mba'éichapa ñande japyta ko'ág̃a - Che apyta apyka'ỹre. - Nde repyta oga'ỹre. - Ha'e opyta hymba kavaju'ỹre. - Ñande japyta ñande pelota'ỹre. - Ore ropyta ministro'ỹre. - Peẽ pepyta mbo'ehao'ỹre. - Ha'ekuéra opyta yvy'ỹre. Máva rehe'ỹpa japyta ñande - Che apyta ndereheỹ. - Nde repyta cherehe'ỹ. - Ha'e opyta ñanderehe'ỹ. - Ñande japyta hese'ỹ. - Ore ropyta penderehe'ỹ. - Peẽ pepyta orerehe'ỹ. - Ha'ekuéra opyta iñirũnguéra rehe'ỹ. Mávaguipa ñande ñanepore' ỹ - Che chepore'ỹ justicia-gui. - Nde nepore'ỹ jojarekógui. - Ha'e ipore'ỹ tekoporãgui. - Ñande ñanepore'ỹ tekojojágui - Ore orepore'ỹ ore deréchogui. - Peẽ penepore'ỹ yvýgui. - Ha'ekuéra ipore'ỹ tekokatúgui. Mávarepa ñañangareko porãveva'erã - Che añangareko porãveva'erã che rapicháre. - Nde reñangareko porãveva'erã ohendu'ỹva rehe. - Ha'e oñangareko porãveva'erã ohecha'ỹva rehe. - Ñande ñañangareko porãveva'erã oguata'ỹva rehe. - Ore roñangareko porãveva'erã karai tuja rehe. - Peẽ peñangareko porãveva'erã kuñarai g̃uaig̃ui rehe. - Ha'ekuéra oñongareko porãveva'erã hesãi'ỹva rehe. Léi Guasúpa ome'ẽ ñandéve derécho japoromboykévo - Chéve nome'ẽi derécho aporomboykévo. - Ndéve nome'ẽi derécho

122

reporomboykévo. - Chupe nome'ẽi derécho oporomboykévo. - Ñandéve nome'ẽi derécho japoromboykévo. - Oréve nome'ẽi derécho roporomboykévo. - Peẽme nome'ẽi derécho peporomboykévo. - Chupekuéra nome'ẽi derécho oporomboykévo. Léi Guasúpa mba'e he'i joja kuña ha kuimba'e ndive rehe - Kuña ha kuimba'e ojoja ideréchope oporoporavóvo. - Kuña ha kuimba'e ojoja ideréchope ojeporavóvo. - Kuña ha kuimba'e ojoja ideréchope oñemomba'évo chupekuéra hekópe. - Kuña ha kuimba ojoja ideréchope mba'erekopyre ha arandukuaápe. Léi Guasúpa mba'e he'i joja reko añete rehe - Estado omoañetéva'erã maymavépe jojareko justicia rovake. - Estado omoañetéva'erã maymavépe jojareko leikuéra rovake. - Estado omoañetéva'erã maymavépe jojareko oike hag̃ua omba'apo tetã rembijokuáirõ. - Estado omoañetéva'erã maymavépe jojarekópe ohupity hag̃ua yvy remimoĩngue.

Ñe'ẽndy: Arandukuaa: cultura

Peteĩchapánte: iguales

Cherehe'ỹ: sin mí

Pohãno: medicar

Chokokue: agricultor

Poravo: elegir

Hapejoko: prevenir

Pore'ỹ: ausencia

Hekokatu: dignidad

Pyenda: base

Herekopy: tenencia

Rembijokuái: enviado, mandado

Hese'ỹ: sin él, sin ella

Rovake: ante, en frente de

Hese'ỹmenguéra: sin ellos, sin ellas

Sãmbyhyhára: director/a, conductor/a

Hyeguasúva: embarazada

Sãso: libertad

Ijapopyre: hecho, cosa hecha

Tapicha: semejante, persona

Joja'ỹ: inequidad, desigualdad

Tekojoja: igualdad

Jojareko: igualdad

Tekosã'ỹ: libertad

Ka'irãi: cárcel

Tekotevẽva: lo necesario

Léi Guasu: Constitución Nacional

Yvy remimoĩngue: naturaleza

Léi: ley

Yvypóra: persona, habitante

Mano: muerto, muerta

'ỹ: sujijo de negación

Maymave: todos, todas

'ỹre, 'ỹrehe: sin

Mba'erekopyre: riqueza material Mbohape: encaminar Mboriahu: pobre, pobreza Momarã: ensuciar, viciar, corromper Ñanderehe'ỹ: sin nosotros, sin nosotras Ñangareko: cuidar Nderehe'ỹ: sin ti Ñemonambi: tomar preso Ñemboyke: discriminación Ohecha'ỹva: ciego, ciega Ohendu'ỹva: sordo, sorda Opavave: todos, todas Orerehe'ỹ: sin nosotros, sin nosotras Paapyha: decimotercero, decimotercera Páy: despertarse, concienciarse Pe'a: remover, quitar Penderehe'ỹ: sin ustedes

123

13

MBO'EPY PAAPYHA

Yvypóra derécho

ANOTACIONES

124

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

MBO'EPY PARUNDYHA

4 1

Mymbakuéra

Vaka ome'ẽ kamby, guéi omongu'e kárro Kure ome'ẽ ho'o ha ñandy. Kavara ome'ẽ so'o ha kamby Ovecha ome'ẽ ho'o ha hague. Ryguasu ome'ẽ ho'o ha hupi'a. Avei oĩ jagua oñangarekóva ógare ha mbarakaja omuñáva anguja.

125

14

MBO'EPY PARUNDYHA

Mymbakuéra

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

1. Ñamoñe'ẽ ko texto ha ñamyesakã oĩramo ñe'ẽ jaikuaa'ỹva. Jajesareko ta'ãngáre ha ñamombe'u jahecháva. Upéi jahai mba'e mymbápa oĩ pype ha mba'éichapa hikuái. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

2. Ñaikũmby porã rire, jahai mba'épa ojapo térã ome'ẽ ñandéve ko'ã mymba, texto he'iháicha. ome'ẽ kamby - Vaka:..................................................................................................................................................... - Guéi:..................................................................................................................................................... - Kure:..................................................................................................................................................... - Kavara:.................................................................................................................................................. - Ovecha:................................................................................................................................................. - Ryguasu:............................................................................................................................................... - Jagua:................................................................................................................................................... - Mbarakaja:............................................................................................................................................

3. Jaikuaami mymba ogapýpe ojeguerekovéva ha mba'épa ojapo hikuái. - Jagua oñarõ. - Mbarakaja omiáũ. - Ryguasu okokore. - Gállo otokoro'o. - Tóro omburea. - Guéi ha vaka oñamindu'u. - Ype ojahu. - Gua'a oñe'ẽ. - Tapiti oñemohãimbiti.

126

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Mymbakuéra

14

MBO'EPY PARUNDYHA

4. Jahai mymba hetavéva ñane retãme réra ha ja'e mba'épa ojapo hikuái. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ Jaikuaami mymbakuéra: Jaguarete: jaguar

Leõ: león

Aguara: zorro

Mborevi: tapir

Kavara: cabra

Ovecha: oveja

Guasu: venado

Mburika: mulo/a

Kavaju: caballo

Tuku: langosta

Mykurẽ: comadreja

Kururu: sapo

Mbói: serpiente

Teju: lagarto

Teju guasu: iguana

Jatyta: caracol

Mbyju'i: golondrina

Korochire: zorzal

Mainumby: colibrí

Yryvu: cuervo

Pira: pez

Tahýi: hormiga

Pykasu: paloma

Ñakyrã: cigarra

Kyju: grillo

Panambi: mariposa

Ñati'ũ: mosquito

Mberu: mosca

Muã: luciérnaga

Guyra: pájaro

127

14

MBO'EPY PARUNDYHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Mymbakuéra

5. Ñe'ẽryru ha pytyvõhára ñemoirũme ñambojoaju papapy rupi mymbakuéra ha ojapóva hikuái, ohoporãve háicha hesekuéra. 1.

Vaka

_____oñarõ

2.

Gállo

_____hũ

3.

Korochire

_____oñe'ẽ

4.

Mbói

_____oñamindu'u

5.

Yryvu

_____morotĩ

6.

Ryguasu

_____otokoro'o

7.

Kavaju

_____okokore

8.

Guyratĩ

_____osyryry

9.

Jagua

_____ikyra

10.

Mbarakaja

_____opurahéi

11.

Gua'a

_____iñakuã

12.

Kure

_____ongyryry

6. Ja'emi mba'éichapa térã mba'épa ojapokuaa ko'ã mymba

128

omonda ryguasu Aguara............................................

Mborevi...........................................

Jaguarete........................................

Leõ..................................................

Kavara.............................................

Ovecha............................................

Kavaju.............................................

Mburika............................................

Guasu..............................................

Tuku.................................................

Mykurẽ.............................................

Teju..................................................

Teju guasu.......................................

Kururu..............................................

Mbói.................................................

Jatyta...............................................

Mbyju'i..............................................

Korochire.........................................

Mainumby........................................

Yryvu...............................................

Pykasu.............................................

Ñakyrã.............................................

Kyju..................................................

Tahýi................................................

Ñati'ũ................................................

Mberu..............................................

Muã..................................................

Panambi..........................................

Pira..................................................

Jagua..............................................

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Mymbakuéra

14

MBO'EPY PARUNDYHA

7. Jahai oĩ porã (P), térãpa oĩ vai (V). Oĩvaíramo jahai mba'érepa. a)Pira oiko ýpe. (__________)............................................................................................................... ................................................................................................................................................................ ã) Jagua oveve. (__________)............................................................................................................... ................................................................................................................................................................ ch) Kavaju imbarete. (__________)....................................................................................................... ................................................................................................................................................................ e)Vaka ome'ẽ kamby. (__________)....................................................................................................... ................................................................................................................................................................ ẽ) Kururu oñarõ. (__________).............................................................................................................. ................................................................................................................................................................ g) Korochire opurahéi porã. (__________)............................................................................................. ................................................................................................................................................................ g̃) Kavara ombo'a. (__________)........................................................................................................... ................................................................................................................................................................ H) Mbarakaja okambu michĩme. (__________)...................................................................................... ................................................................................................................................................................ ĩ) Jaguarete oiko ógape. (__________)................................................................................................. ................................................................................................................................................................ i) Pykasu oveve. (__________).............................................................................................................. ................................................................................................................................................................

8. Ñe'ẽryru pytyvõme ñambohéra guaraníme mymba jaikuaaséva guive. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

129

14

MBO'EPY PARUNDYHA

Mymbakuéra

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

9. Ñambohysýi mymba okakuaáva isy ryépe (vivíparos) ha osẽva tupi'águi (ovíparos). Okakuaáva isy ryépe: ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ Osẽva tupi'águi: ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

10. Ñambohysýi mymba okarúva ka'avo rehe (hervívoro), so'o rehe (carnívoro) térã opa mba'e rehe (omnívoro). Okarúva ka'avo rehe: ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ Okarúva so'o rehe: ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ Ho'úva opa mba'e: ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

11. Ñamboherami ko'ã mymba

130

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Mymbakuéra

14

MBO'EPY PARUNDYHA

Jaikuaami hag̃ua Volvemos al texto inicial. Observamos en él las partículas puestas de relieve. Las mismas establecen relación entre una proposición adjetiva y el resto de la oración. 5

Las proposiciones adjetivas son proposiciones subordinadas que cumplen en la oración una función adjetiva, o sea la de modificador directo del sustantivo. En guaraní hay dos partículas que cumplen la misma función que el pronombre relativo castellano y son VA (átona) y HA (tónica). Estas partículas se posponen a modo de sufijos al verbo de la proposición adjetiva. La elección depende de la función sintáctica que desempeña en la proposición adjetiva: VA para sujeto u objeto directo y HA para las demás funciones. Tanto VA como HA varían de tiempo. Funciones de sujeto

Funciones de objeto indirecto

Tiempo

u objeto directo

y circunstanciales

Presente

Va

Ha

Pasado

Va'ekue

Hague

Futuro

Va'erã

Harã, hag̃ua

Techapyrã: Uso de VA como sujeto de la proposición adjetiva: Avei oĩ jagua oñangarekóva ógare. Ha mbarakaja omuñáva anguja. Jagua oñarõva ndoporosu'úi. Pe mitã ohova'ekue nde rógape che ra'y. Aipota peteĩ tapicha chepytyvõva'erã.

También está el perro que cuida la casa. Y el gato que persigue al ratón. Perro que ladra no muerde. El niño que fue a tu casa es mi hijo. Necesito una persona que me ayude.

Uso de VA como objeto directo de la proposición adjetiva: Pe kuña rehayhúva imarãngatu. Pe kuña rehayvuva'ekue imarangatu. Pe tembiapo rejapova'erã ipohýi. Tembi'u re'úva heterei.

La mujer a quien amás es bondadosa. La mujer a quien amabas era bondadosa. El trabajo que debes realizar es pesado. La comida que comes es muy sabrosa.

Uso de HA Ahase nde reimehápe. Pe apyka nde reguapyha che mba'e. Amba'apo nde remba'apohaguépe. Ko mitã nepytyvõharã.

5

Deseo ir a donde vos estás. Esa silla donde estás sentada es mía. Trabajo donde vos trabajabas. Esta criatura será tu sostén (será quien te ayudarà)

Gramática Guaraní. Presbítero José Valentín Ayala. Edición del Ministerio de Cultura y Educación de la Nación, República Argentina, 1996. Pág. 370.

131

14

MBO'EPY PARUNDYHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Mymbakuéra

En la mayoría de los casos ha, hague, harã y hag̃ua cumplen función locativa, es decir, señalan lugar. Ñande jaháta ha'ekuéra ohotahápe. Ñande jaháta ha'ekuéra ohohaguépe. Ñande jaháta ha'ekuéra ohotahaguépe. Ñande jaháta ñamba'apohag̃uáme.

Nosotros vamos a ir a donde ellos irán. Nosotros vamos a ir a donde ellos fueron. Nosotros vamos a ir a da donde ellos iban a irse. Nosotros vamos a ir a donde Trabajaremos.

Tanto va como ha tienen tiempo: Va: presente Va'ekue: pasado Va'erãngue: pasado frustrativo Va'erã: futuro

Ha: presente Hára: presente Hare: pasado Harã: futuro

12. Ja'emi guaraníme ko'ã ñe'ẽjoajueta. - La ciudadad a la cual vas a viajar es muy hermosa. ................................................................................................................................................................ - El árbol que está en mi patio me prodiga mucha sombra. ................................................................................................................................................................ - Tu hijo a quien tanto amás te trae muchos regalos. ................................................................................................................................................................ - Necesito una persona que me diga la verdad. ................................................................................................................................................................ - El ómnibus en que estás viajando tiene averías. ................................................................................................................................................................ - El libro que te di es muy interesante. ................................................................................................................................................................ - La computadora que quiero es muy cara. ................................................................................................................................................................

13. Ñañemongeta aty'i ha aty guasúpe jaiporúvo posposición adjetiva ñame'ẽramóva. Upéi jahai peteĩ haipyvo jaiporuhápe umi ñe'ẽ. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

132

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Mymbakuéra

14

MBO'EPY PARUNDYHA

Ñanemandu'a hagua: ̃ Mávapiko amo oúva - Amóva ningo karai José ra'y ypykue. - Amóva hína ku karai ouva'ekue ñane rendápe kuehe pyhareve. - Amo oúva ningo karai Tetã Mburuvicha. - Che ndaikuaái chupe. - Amóva ningo ministra. - Amóva ningo kuñakarai pytagua ouvahína ñane rendápe. Moõpa jaháta ko aretépe - Che aháta che ru oikohápe. - Nde rehóta nde sy oikohápe. - Ha'e ohóta yma oiko haguépe. - Ñande jaháta javatahápe ko'ẽrõite. - Ore rohóta ore sy ha túva oiko haguépe. - Peẽ pehóta pendevy'ahápe. - Ha'ekuéra ohóta ñemuhápe. Mba'e mymbápa ñandegustavéva ha mba'érepa - Chéve chegustave jagua, akóinte chemoirũre. - Ndéve hi'ã chéve ndegustave mbarakaja akóinte oĩva nde jyva ári. - Chupe ogustave vaka, ome'ẽva kamby hogayguápe. - Ñandéve ñandegustave kure ho'okue hetereíre. - Oréve oregustave guyra iporãitereíre. - Peẽme pendegustave kavaju, peiporúre peho hag̃ua ágotyo pégotyo. - Chupekuéra ogustave ryguasu katuínte ome'ẽre hupi'a hetéva. Mba'éichapa héra tapicha oĩva ñane ndive ko'ág̃a - Chendive oĩva héra Cinthia. - Nendive oĩva héra Antonio. - Hendive oĩva ndaikuaái mba'éichapa héra. - Ñanendive oĩva héra Raúl, Andrea ha Josefina. - Orendive oĩva héra Fernando, Ani ha Kame (Carmen). - Penendive oĩva héra Laku (De la Cruz), Lisandro ha Brisa - Hendivekuéra oĩva héra Zunilda, Patricia ha Peru (Pedro).

Mba'éichapa héra ysyry jaha haguépe jajahu - Che aha hague ajahu héra Ytũ. - Nde reho hague rejahu héra Apu'a'i. - Ha'e oho hague ojahu héra Chololo. - Ñande jaha hague jajahu héra Salto Cristal. - Ore roho hague rojahu héra Aguaray. - Peẽ peho hague pejahu héra Remansito. - Ha'ekuéra oho hague ojahu héra Dos Ambientes. Mba'éichapa héra táva ñande jahataha - Che ahataha héra San Joaquín. - Nde rehotaha héra Paraguari. - Ha'e ohotaha héra Río Verde. - Ñande jahataha héra Limoy. - Ore rohotaha héra Emboscada. - Peẽ pehotaha héra Fuerte Olimpo. - Ha'ekuéra ohotaha héra Belén. Jaikuaami Paraguái tavarandu: - Hovatavy lopérro he'i mbarakaja iko'ẽrõ póste akã ári. - Adiómante mi calandria he'i pitogue ra'y ovendeva'ekue. - Adio múndo he'i ju'i ojepoírõ pósope. - De lúho he'i jagua ho'úrõ fidéo. - Ijetu'u jetira he'i jagua ho'úrõ chíkle. - Ñañeorganisána he'i jagua'i. - Nderehénte aime he'i jatevu. - Hay tiempo para llorar he'i karãu. - Ñanrreda he'i ñandu.

133

Ñe'ẽndy: Aguara: zorro

Mbyju'i: golondrina

Akuã: veloz

Morotĩ: blanco

Anguja: ratón

Muã: luciérnaga

Gotyo: hacia

Mykurẽ: comadreja

Gua'a: guacamayo

Mymba: animal doméstico

Guasu: venado

Ngyryry: rugir

Guéi: buey

Ñakyrã: cigarra

Guyra: pájaro

Ñamindu'u: rumiar

Guyratĩ: garza blanca

Ñandu: araña, ñandú.

Haipyvo: párrafo

Ñandy: grasa

Jagua: perro

Ñangareko: cuidar

Jaguarete: jaguar

Ñarõ: bravo, ladrar

Jahu: bañarse

Ñati'ũ: mosquito

Jatevu: garrapata

Ovecha: oveja

Jatyta: caracol

Panambi: mariposa

Kamby: leche

Papapy: número

Karãu: ibis

Parundyha: decimocuarta

Kavaju: caballo

Pira: pez, pescado

Kavara: cabra

Purahéi: cantar, canto

Kokore: cacareo, cacarear

Pykasu: paloma torcaza

Korochire: zorzal

Ra'y ypykue: hijo mayor (del varón)

Kure: cerdo

Ryguasu: gallina

Kururu: sapo

Tahýi: hormiga

Kyju: grillo

Tapiti: liebre

Kyra: gordo, gorda

Teju guasu: iguana

Leõ: león

Teju: lagarto

Mainumby: colibrí

Tokoro'o: canto del gallo

Mbarakaja: gato

Tuku: langosta

Mberu: mosca

Tupi'a: huevo

Mbói: serpiente, víbora

Vaka: vaca

Mbojoaju: unir

Ype: pato

Mborevi: tapir

Yryvu: cuervo

Mburea: mugir, bramar Mburika: mulo

134

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Mymbakuéra

14

MBO'EPY PARUNDYHA

ANOTACIONES

135

14

MBO'EPY PARUNDYHA

Mymbakuéra

ANOTACIONES

136

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

JOAPY PETEĨHA

1

Ñe'epukuaa: fonología

La fonología: Es la parte de la gramática que enseña a pronunciar y escribir correctamente los fonemas, sílabas y palabras de un idioma. Es la ciencia de los sonidos de la lengua. Investiga las diferencias fónicas que están asociadas a diferencias de significación y las reglas que pueden combinarse para formar palabras. 137

1

JOAPY PETEĨHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñe'epukuaa: fonología

Fonemas: Son las más pequeñas unidades fonológicas de la lengua dada. Constituyen marcas distintivas de las formas de las palabras. Su cantidad es limitada en cada idioma.

Grafemas: Es la letra o signo con el cual se representan los fonemas.

Guaraní achegety (Alfabeto guarani) El alfabeto guaraní consta de 33 fonemas y de igual cantidad de letras o grafemas. Cada grafema representa a un solo fonema, y cada fonema se representa por un grafema. No existen letras mudas. Los grafemas del Alfabeto Guaraní son:

a

ã

ch

e



g



h

i

ĩ

j k l m mb n nd ng nt ñ o

õ

p

y





r

rr

s

t

u

ũ

Jesarekorã: la última letra '’' recibe el nombre de puso o consonante glotal. Umi 33 tai apytépe oĩ 12 pu'ae (vocal) ha 21 pundie (consonante). Pu'ae jareko 6 juruguáva ha 6 tĩguáva. - Juruguáva: a, e, i, o, u, y. - Tĩguáva: ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ. Pu'ae he'ise ipúva ijehegui térã ha'eño, ha'e aénte ipúva, oikotevẽ'ỹre ambue tai rehe. Pundie katu jareko 13 jurugua, 4 tĩjurugua, ha 4 tĩgua. - Juruguáva: ch, g, h, j, k, l, p, r, rr, s, t, v, '. - Tĩjuruguáva: mb, nd, ng, nt. - Tĩguáva: g̃, m, n, ñ.

138

v

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñe'epukuaa: fonología

1

JOAPY PETEĨHA

Pundie he'ise ipúva ambue ndive. Pe ambuehína pu'ae ha'e oikotevẽva ipu hag̃ua. Herakuéra ja'e hag̃ua ñambojoajuva'erã hesekuéra pu'ae “e”. Aipórõ ja'e hag̃ua pundiekuéra réra jajapóta péicha: che, ge, g̃e, he, je, ke, le, me, mbe, ne, nde, nge, nte, ñe, pe, re, rre, se, te, ve. Puso héra teevoi. Ojehechaháicha, puso ha'e avei peteĩ pundie. Ko tai ojeporu mokõi pu'ae pa'ũme ha máramo ndojeporuva'erãi mokõi pundie pa'ũme térã peteĩ pu'ae ha pundie pa'ũme. Techapyrã: Ka'i, kái Mbo'i, mbói, mboi Ku'a, kua Puso jeporu porã tuicha mba'eterei guaraníme; ko taipu (fonema) omomabue ñe'ẽ he'iséva. Peteĩ mba'e he'ise mbo'i (pedazar, partir), mbói (víbora) ỹrõ mboi (desvestir). Guaraníme avei jareko pundie ohóva oñondive ha máramo ojepe'akuaa'ỹva ojuehegui ha'ére peteĩ taipu añónte, umíva hera pundiekõi (digrama): ch, mb, nd, ng, nt, rr. Techapyrã: Chéve: ché-ve Mberu: mbe-ru Pundie: pu-ndie Marãngatu: ma-rã-nga-tu Ha'énte: ha-'é-nte Karráu: ka-rráu Ambueve marandu: Los sonidos ca, que, qui, co, cu del castellano en guaraní se escriben con la K: ka, ke, ki, ko, ku, ky. Ejemplo: Kavaju, kesu, kiveve, kokue, kure, kygua. Los sonidos ba, be, bi, bo, bu del castellano en guaraní se escriben la V (labio dental): va, ve, vi, vo, vu, vy. Ejemplo: Vaka, oveve, viru, vosa, ovu, výro. Los sonidos za, ce, ci, zo, zu del castellano en guaraní se escriben con la S: sa, se, si, so, su, sy. Ejemplo: Sapatu, Sepi, so'o, sunu, syva. Los sonidos ja, je, ji, jo, ju del castellano se escriben con la H. Ejemplo: Hasy, he'i, hi'áva, ho'u, hu'u, hy'a. Los sonidos ya, ye, yi, yo, yu del castellano en guaraní es escriben con la J. Ejemplo: Jatevu, jeguaka, ijita, joja, juhu, jyva.

139

1

JOAPY PETEĨHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Ñe'epukuaa: fonología

Guarani ha castellano achegety ñembohovakepyre B C

D

F LL Q

A CH E G H N Ñ O P Ã Ẽ G̃

I

R S

X

Z W

J

K

T U

L M V

Y

I MB ND NG NT Õ RR U Ỹ

G U A R A N I



E S P A Ñ O L

6

- Los grafemas de la primera línea no existen en guaraní. - Los de la segunda y tercera son comunes, pero ch, h, j, y representan fonemas distintos. - Los de la cuarta y quinta líneas no existen en el español como fonemas. La rr no integra el alfabeto español. - Para sus 24 fonemas el castellano utiliza 28 grafemas, signos o letras. - Para representar sus 33 fonemas el guaraní utiliza 33 grafemas. Acentuación guaraní En guaraní, como en el castellano, existen dos tipos de acento: prosódico y ortográfico. El prosódico es cuando se carga la voz en una determinada vocal pero no se pinta o grafica. El ortográfico es el acento pintado o tilde. Recordemos que el acento es la mayor fuerza con que se pronuncia una sílaba o vocal de la palabra. En guaraní, a diferencia del castellano, se acentúa la vocal y no la sílaba. La vocal acentuada se denomina vocal tónica y la no acentuada, átona. En guaraní se pinta el acento cuando la vocal tónica no es la vocal final de la palabra: óga, amóva, máramo; si es la final, por ende, no se lo pinta: karai, yvyra, mesa. Marca de nasalidad En guaraní, como ya hemos visto, existen grafemas orales y nasales. En las vocales la nasalidad es expresada a través de la marca de nasalidad (~). Las vocales nasales que forman sílaba con una consonante nasal pierden la marca de nasalidad, puesto que la consonante nasal ya las nasaliza. Techapyrã: Peteĩ, tetyma, mokõi, porã, peẽ, marãngatu, ko'ãva, akã, okẽ, pytã, okẽre, hu'ũ, tupã. Jesarekorã: - En tetyma, la a perdió la marca de nasalidad, puesto que la m ya la nasaliza. - El uso del puso es de suma importancia, dado que produce cambio semántico. No es lo mismo okẽ (puerta) que oke (duerme él/ella), pytã (rojo) que pyta (talón), hu'ũ (blando) que hu'u (tos), tupã (Dios) que tupa (cama). - La marca de nasalidad siempre se pinta, sin importar su ubicación en las palabras. Peteĩ, ko'ãva, Marãngatu.

140

6

Oñenohẽ Avañe'ẽ , Tadeo Zarratea ha Feliciano Acosta aranduka, hogue 39 gui.

JOAPY MOKÕIHA

2

Purahéi

Ñe'ẽpoty jaikuaa, japurahéi ha ñamokyre'ỹ hag̃ua ñane rembiapo 141

2

JOAPY MOKÕIHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Purahéi

1. Japuraheimi hag̃ua:

Taheñói jevy ñane mba'e (Ana Barreto ha Cayo Fretes)

Tovéna Tupã tachepytyvõ Ha'emi hag̃ua che py'arasy Ymaite guivéma añandu Heta ára nachemongevéi Ipohýigui ndaikatúi amoñemi. Ymave guaréicha jaikomi jey Ñane ñe'ẽtépe ñañemongeta Mba'éreiko la ñamboyke Umi ñande ypykue pypore Néina lo mitã ñañomoirũmba Taheñoi jey ñane mba'e. Jahayhuve ñane retã Ha'eichaitéva ndahetái Tetã ambue maymávagui iporãve Yvytu pópe jaheja ñane ñe'ẽ Tomyasãi, tomosarambi Tojekuaa opa rupiete.

142

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Purahéi

2

JOAPY MOKÕIHA

2. Japuraheimi hag̃ua:

Ñemitỹ (Carlos Federico Abente)

Jahypýi ko yvy tome'ẽ hi'a Ñamboapy ko sapukái Yvytu vevére ñahendu iñe'ẽ Ñande kóga purahéi. Ko'ẽ pytãngy, guyraita oñe'ẽ Ndaipóri mba'e mbyasy Kuarahy omimbi, jasy opukavy Oso mboriahu apytĩ. Ñañemitỹ taheñói ko yvy ári tory Tojope kuarahy avatity Tomyasãi mandyju panambi Ñañemitỹ tahory ñande kerayvoty Tog̃uahẽ tetãygua araite Topu'ã Paraguái. Petỹ ha ka'a, manduvi ha yva Maymáva ty'airepy Takuare'ẽndýre mboriahueta Oñopẽ hi'upyrã Topa ñembyahýi joayhu taheñói Topu'ã ñane retã Ñañembyatypa ha jasapukái Vy'ápe che retãygua. A cultivar, que renazca en la tierra el amor Que maduren las mieses al sol Que haya campos de blanco algodón. A cultivar, que en los sueños florezca el ideal, Que haya el día de la redención Elevar la nación.

143

2

JOAPY MOKÕIHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Purahéi

3. Japuraheimi hag̃ua:

Che Symi Porã (Mauricio Cardozo Ocampo)

Rohechaga'u che symi porã Ha ku mombyry chehegui reime Reikuaanga'u py'atarova Nachemongevéi ymaite guive Ñemokunu'ũ hykupa voíva Roheja guive chomotyre'ỹ Hi'ã che pepo aveve aha nde Ypýpe ag̃uahẽ roñandu che sy. Arekóva iñongatuhápe Amo che ánga ruguápe Che sy ne mborayhumi Avave nog̃uahẽi hendápe Ha pe kuarahy ratáicha Ohesapéva ha omimbi. Aromandu'a ne marãngatu Mombyry guive che symi porã Mombe'upyrã manteko ajuhu Nde rekovekue ysyry sakã Kuña Paraguái nde rekopete Nde ndereikuaái yuhéi, kane'õ Nde sýgui reru Residenta-kue Ha che ne memby péina amono'õ.

144

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Purahéi

2

JOAPY MOKÕIHA

4. Japuraheimi hag̃ua:

Yvytoty apyra’ỹ (Carlos Miuel Giménez)

Che retã'imíko tuichapaite ijyvy porãme Kuarahy ojope yvoty pytã, morotĩ, hovy Ojupi jeýne katuetei yvate hu'ãme Marõve voi ndahypamo'ãi guarani ruguy. Anicheva'erã tapykue opyta imba'eteéva Purahéi he'ẽ, jeroky rari ha ñe'ẽ porã Ipype oikove che retã guasu ymaite guaréva Topu'ã jey ñande ra'ykuéra rembiecharã. Estribillo Ñandejára ipópe oñotỹva'ekue Ka'aty hovýko ndopamo'ãi Hendive ipoty ñane avañe'ẽ Ãichagua tetã naikangyva'erãi. Anichéne yvy hetekue ojaty Ñane retãmi haperã ojuhu Ndaipiruva'erãi ñande yvotyty Omimbipaite Paraguái pyahu. Ku tape puku porãite asy ipyahuvahína A Paraguaýgui oñepyrũva Guairápe oho Kirirĩhaitépe heta mba'e ha'eño he'íma He'ise oimeháma ñane retãme ko'ẽ soro. Ijyke mokõime ipotykuru mborayhu ogue'ỹva Kuimba'e ohypýi isyva ry'áipe ko'ẽ vove Hendive heñói tuichave hag̃ua mba'apo horýva Ikatúko upéi ñane retãmi imbareteve. 145

2

JOAPY MOKÕIHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Purahéi

5. Japuraheimi hag̃ua:

Che mbo'eharépe (Teodoro S. Mongelós ha Epifamio Méndez Fleitas)

Tamoapesã che ñe'ẽ mayma yvoty rekovia Ha ipype toroañua ko che ñe'ã renyhẽ Hetámi nde chembo'e che mitã'ípe yma Ha heta mba'e porã aikuaa nderehe'ae. Upéinte chekaria'y ko'ýte chemandu'a Etémi cheakãhatã ha heta roipy'apy Sapy'ánte ndepochy pe che nambi reipoka Ha neipamírõ g̃uarã vokóikema rembyasy. Hetáko nderehe'ae oiko chugui karia'y Ha mañeípa itavy osẽ porã joaite Ajépane oime ndeave revy'a ndejuruvy Rehecháramo ipoty ha omimbi nde rapekue. Kokueheve rohecha rehasa mombyrymi Akói nekuñataĩ ava piko toimo'ã Ha che katu chetuja, osẽ osẽma che atĩ Ha che rova anga icha'ĩ mbykýma che raperã.

146

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Purahéi

2

JOAPY MOKÕIHA

6. Japuraheimi hag̃ua:

Chokokue kerayvoty (Mauricio Cardozo Ocampos)

Ohasapáma ro'y, otini ára porã, Ojeroky kuarahy, opuraheipa guyra, Tembiapokue jahecha ñande kóga hovyũ, Ykua, yvu ha yva jahahápe jajuhu. Javy'a ñane retãme, ndaipóri imbojojaha, Hi'ãnteko joayhupápe jaiko oñondivepa. Anive ñañorãirõ, anive jaikovai, Torýpe ñamba'apo ta'imbarete ñande Paraguái. Kuarahy omimbi jevýne Francia, López-rõ guare Jekupyty ha neĩme ñañembyatypa guive. Pehendúke che ñe'ẽ, taipoty pende apysápe, Ha ko'ẽrõ joayhupápe ñañuguaitĩ oñondive. ̃ Anive ñañorairõ, anive jaikovai, Torýpe ñamba'apo ta'imbarete ñande Paraguái.

147

2

JOAPY MOKÕIHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Purahéi

7. Japuraheimi hag̃ua:

Panambi Vera (Manuel Ortiz Guerrero)

Panambi che raperãme, Resẽva rejeroky, Nde pepo kuarahy'ãme Temora'e añeñotỹ Nde réra oikóva ku eíra saitéicha che ahy'okuápe, Ha omboasukáva chéve amboy'úvo che resay, Ku ñuatĩndy rupi, ñu, ka'aguýre nemuñahápe, Iku'ipáva che ánga che pópe huguysyry. Reguejy hag̃ua che pópe aikóva anga romuña, ha torýpe, torypápe che áripi rehasa. Panambi, ndeichagua Tupã rymba puku oime iporãva, Resẽ yvytúndie che yvotytýre ndesaraki, Remimbivérõ ko che resápe remimbipáva, Tove mba'éna nde rapykuéri tañehundi.

148

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Purahéi

2

JOAPY MOKÕIHA

8. Japuraheimi hag̃ua:

Nde juru mbyte (Emiliano R. Fernández)

Nde juru mbyte ku parral ajúicha he'ẽ'asýva Maerã voípa ni aipo eiretére ñambojoja Hykueremínte che korasõme remondykýva ha upe guivénte akãvaípema che apyta. Che angaiparãnte nipora'e ako pyharépe Jerokyhápe ñasãindymíme jajuesape Aiko hag̃uáma upeguivénte opa che képe Che páype guáicha nde jurumínte ajerure. Nde juru mbyte rosa potýpente ojoguaitéva Ha iñakynguépe amboguepáva yuhei'asy Ha hyakuãngue che mba'asýgui chemoingovéva Aiko hag̃uáma ko mundo porãme avy'a jevy. Toime oñe'ẽva toime ipochýva che jaha'éma Nde rapykuéri añehundíta kuñataĩ Aña retãme achyryrýta che akãme oikéma Chéko amuñáta he'ẽmbochýva nde jurumi. Nde juru mbyte che mborayhúma ohaitypóva Kóina araháta ko che rembére ijeirakue Ovy'aiténe hese okambúva ambue yvypóra La ambyasymíva nachemba'éinte araka'eve. Ha ahakuévo ku mombyrýma che rekoháre Kóina araháta che angapýpe he'ẽnguemi Ñe ryankuãngue katu ikurusúta ko che syváre Jepérõ nde nderesaráima anga che hegui. 149

2

JOAPY MOKÕIHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Purahéi

9. Japuraheimi hag̃ua:

Tapỹi ha'eño (Pedro Barboza)

Yvoty apytépe reiméva tapỹi ha'eño Ambue cheichaite nderayhúvapa oiméne oiko Piro'y rekávo che aikóva romomaitei Aipyaha ñe'ẽ iporãvéva ndéve g̃uarãmi. Ára ha pyharépe ahenóiva nde réra Aropurahéivo káda pytũmby Ha pyharekuérõ nachemongevéiva Py'atarovágui pe ne pore'ỹ. Ha upevovemínte che añeporandúva Chéicha ovy'a'ỹvapa oimeneva'erã Ko che tapỹimíme che anga aiko'asýva Che irũrãve'ỹva oho che reja. Che mba'apohápe aháva ko aitypeka Ha upégui aipykúi che tapỹime vy'ami reka Pevarãvoínte ajapóva puraheirãmi Che mbarakapúndie amondóva tapehendumi.

150

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Purahéi

2

JOAPY MOKÕIHA

10. Japuraheimi hag̃ua:

Mborayhu Asy (Rosalía Díaz Leon ha Juan Escobar)

Ndaikatumo'ãi aikovévo che la nderehe'ỹ Ka'aguy mtytére hi'ãnteva chéve aha oiko rei Ko che korasõ chembotarováta nderehe apensárõ Aiko aporandu janderesaráimapa chehegui. Ku mbyjamimi pe amo yvatete pyhare omimbíva Ndijavyivaicha nde réra he'íva che renói hag̃ua Chetarovaite, apáy roheka ha ndorotopái Tesay mante kóicha añembyasýrõ chekonsoloha. Ku amano rire nemandu'ami nderayhuharére Nde py'aite guive eñembo'emi ani anga apena Tuichaite mba'e niko che ajapo ko yvy apére Ndéve rohayhúgui opaite mba'égui cheresaraipa.

151

2

JOAPY MOKÕIHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Purahéi

11. Japuraheimi hag̃ua:

Jasy morotĩ (Darío Gómez Serrato)

Jasy morotĩ remaña mombyrýva cherehe rehóvo Py'a tarovágui márõ nderekéiva cheichaite avei Ha chéicha remuñáva araka'eve jahupyty'ỹva Ndéko che reindy jasy morotĩ maña asymi. Ejehykuavóna ko kuñataĩ róga guy porãme Jasy morotĩ ehesapemi ko che rendag̃ua Añesupehẽta ko hovetã guýpe ha aropurahéita Mba'asy po'ícha chepytéva ohóvo ko mba'e pota. Rekevareína kuñataĩmi ahayhu porãva Epáy ehecha ne rekẽme oúva oñepomoĩ Tupãmba'ejára nerenói haguéma hembe ruguypáva Ha nderechaségui yvága ru'ãre hesakã rei. Ka'aguy poty chemoakanundúva nde pukavymíme Ha neryakuãngue rapykuéri aikóva anga atyryry Esẽ che rendápe he'ukámo chéve nde jurúgui eíra Tosapa anga ko che mbya'yuhéi ka'aguy poty. Jasy morotĩ remaña mombyrýva che rehe rehóvo Nderekéi haguéma nderesa'yju cheichaite avei Ko'ẽramoite rehasa hasa ha reiko reikóvo Chetavy haguéma reikuaava'erã jasy morotĩ.

152

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Purahéi

2

JOAPY MOKÕIHA

12. Japuraheimi hag̃ua:

La Cautiva (Emiliano R. Fernández)

Oime oiko pe jaíre peteĩ guyra oñemíva Che ambohéra la cautiva oikóre iñapytĩmby Che py'áre ojatapy akanundúicha iñarõva Mborayhu ichupe arekóva aréma iñongatupy Cherendúna la cautiva cherenói taha nde ypýpe Ani umi ka'aguýpe neño reiko resufri Chéko ikatúnte avei roipe'a mba'e mbyasýgui Ajorávo nde kupýgui pe oikóva neñapytĩ Ne rendag̃ua arekopáma javeve katu guyráicha Jahupitýne oimeháicha che rekoha mombyry Anínteke rembyasy nde rakykuére opytáva Ndénteko che ánga jára reikóva iñapytĩmby Nderehénte nderehénte ake ha apáyvo ha'éva Oiméne puku oikovéva che korasõ jarami Ndénte ne'añágui rei reiko nde jaula ruguápe Nereséiri che rendápe nde járagui roñomi Ha kuña ipy'a hatãva mborayhu oikuaase'ỹva Che korasõme oñotỹva kyseichagua mborayhu Oiko hag̃ua chekutu manterei hayhupápe Ou rãngue che rendápe ipepópe chepeju.

153

2

JOAPY MOKÕIHA

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Purahéi

13. Japuraheimi hag̃ua:

Ñane aramboha (Félix Fernández)

Hyakuã vevuimi pacholi apytépe Nde rapykuerépe ñane aramboha Ñanderopevýrõ jahura haguépe Jaikove aja jajoayhu hag̃ua. Ne akã rendaguépe oiméva akói Jeruti rupáicha ipyko'ẽmi Pyhare vovénte vaicha cherenói Ha ajapajeréi cheaño peteĩ. Hembe'y jegua iñenkahe ju Mbytépe nde réga che réra rovái Ne rembiapokue Ana Dejesús Ág̃a ipore'ỹ ndaroviava'erãi. Ha'émi ohendu ja'érõ ojupe Ñe'ẽ ombohorýva ñane korasõ Ha oime este día ajuhu hykue Causa pyhare rombojahe'o. Noñe'ẽi rupínte nomombe'úi Ndorovy'aiha pe nderehe'ỹ Ha ha'e oñandu ke che ndaikatúi Pyhare ake cheaño tyre'ỹ. Ku che moirũhára ka'aru pytũ Nde rekoviahárõ kóinama opyta Nerenoi'ukáko Ana Dejesús Nderechaga'u ñane aramboha. 154

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

Purahéi

2

JOAPY MOKÕIHA

14. Japuraheimi hag̃ua:

Neporã che Paraguái (Carlos Sosa)

Oiménepa ko arapýpe Ndéicha iporãva tetã Ojeguapáva yvotýpe Omimbi ha ojajaipa Tovéna ku pyharérõ Tajahecha pe jasy Arapegua ramoguáicha Omysãiva ñasaindy

Bis

Estribillo Che Paraguái rasaharã Ndaiporichéne mamove Che Paraguái ndéve ha'e Rohayhuve káda ko'ẽ. Pejúna mombyryguáva Pehechami ko tetã Katuetei pejuhúta Tory, joayhu ha vy'a Ko'ápe jeko ymámi Ñandejára oiko oguata Ha ipyporépe ohejáva Hetaite mba'e porã.

Bis

Estribillo

155

Guaraní Comunicativo en la Función Pública

ARANDUKAPORUPYRE 1.

Alcaraz Varó, Enrique y otros. Enseñanza y Aprendizaje de las Lenguas Modernas. Ediciones Rialp. S.A. 1993.

2.

Ateneo de Lengua y Cultura Guaraní, Guarani Rayhupápe Irundyha. Guarani Ñe'ê Mbo'ehararã Mbo'esyry. Centro Reprográfico Saúl, Asunción, Paraguay, 1999.

3.

Ateneo de Lengua y Cultura Guarani, Guarani Rayhupápe Mbohapyha. Guarani Ñe'ẽ Kuaa'ypy Mbo'esyry. Centro Reprográfico Saúl, Asunción, Paraguay, 2001.

4.

Ayala, José Valentín. Gramática Guaraní. Ministerio de Educación de la Nación Argentina. Gramática. Buenos Aires. 1996.

5.

Bello, P, Feria, A y otros. Didáctica de las Segundas Lenguas. Santillana S.A. San Dalmacio, España. 1990.

6.

Cassany, Daniel y otros. Enseñar Lengua. Imprimeix. España 1998.

7.

Constitución Nacional de la República del Paraguay. Versión Castellano Guaraní. Editorial Latindata. Asunción, 2002.

8.

Jean Dubois y otros. Diccionario de Lingüística. Alianza Editorial. Quinta reimpresión. Madrid, España, 1998.

9.

Espinet, Montserrat. La Comunicación en la clase de español como lengua extranjera. La Factoría de Ediciones S.L. Madrid, España, 1997.

1.

García Arreza, Miguel. Participar para aprender. 100 actividades para la clase de idiomas. Ediciones Aljibe. Archidona, España, 1995.

10. García Hoz, Víctor. Enseñanza y aprendizaje de las lenguas modernas. Ediciones Rialp, S.A. Madrid, 1993. 11. Guasch, Antonio. El Idioma Guaraní. Gramática y Antología de prosa y verso. Cuarta Edición. Ediciones Loyola. Asunción, Paraguay. 1976. 12. Guasch, Antonio; Ortiz, Diego. Diccionario Castellano-Guaraní, Guarani-Castellano. Novena Edición. CEPAG, Asunción, Paraguay, 1993. 13. Littewoos, William, La Enseñanza Comunicativa de Idiomas. s/d. 14. Liuzzi, Silvio. Tiempo y aspecto en Guaraní. Revista Amerindia nº 14, 1989. 15. Lorenzo, Enrique. Fundamentos de Lingüística. COLIHUE SEPE EDICIONES. Impreso en Argentina. (sin año de edición). 16. Lyons, John, Semántica Lingüística, una introducción. Ediciones Piados Ibéric, S.A. Barcelona 17. M. J. De Grerogio, de Martínez, Ester. Los actos de lenguaje” Más allá de lo dicho. Editorial A.Z. 1995. 18. Marín, Marta. Lingüística y enseñanza de la lengua. Aique. Edición dirigida por Susana Pironio. 19. Ministerio de Educación y Cultura. Las lenguas enseñadas en el tercer ciclo de la EEB. Asunción, Paraguay, 1999. 20. Melià, Bartomeu. La Lengua Guaraní en el Paraguay colonial. CEPAG. Asunción, Paraguay, 2003. 21. Rolón de Saldivar, Mirian E. “Idea y Producción”, de Myrian E. Rolón de Saldivar (sin más datos). 22. Romero, Roberto A. Protagonismo Histórico de la Lengua Guaraní. 2ª Edición. Arte Final. Asunción, Paraguay, 1998. 23. Scout, Pablo. Curso Breve del Idioma Guaraní. Segunda Edición. Asunción, Paraguay, 1981. 24. Serrano, Joaquín y Martínez, José Enrique (Coordinadores). Didáctica de la Lengua y la Litertura, 1997. 25. Zarratea, Tadeo; Acosta, Feliciano. Avaña'ẽ. Editorial EMASA. Asunción, Paraguay, 1981.

157

+ 021 492 109 + 021 497 308 + 021 451 925 Constitución Esquina 25 de Mayo [email protected] www.sfp.gov.py ASU.PY

SECRETARÍA DE LA FUNCIÓN PÚBLICA

Nuestra Misión Formular y garantizar la implementación de las políticas para la gestión y el desarrollo de las personas que trabajan en el sector público, orientadas a su profesionalización para el servicio a la ciudadanía.

Nuestra Visión Una institución transparente, cercana a la gente, protagonista del cambio cultural en la gestión pública, garante de trabajadores y trabajadoras del Estado con ética e idoneidad, capaces de brindar servicios públicos eficaces y eficientes, con calidad y calidez humana.

Nuestros Valores Igualdad Equidad Imparcialidad Honestidad Transparencia Responsabilidad Eficiencia Eficacia Austeridad Participación Diversidad