Arte De La Lengua Guarani

Citation preview

ARTE DE LA

LENGUA

GUARANI,

Ó MAS BIEN

TUPI,

POR EL

Natural de Lima, Misionario en la antigua reducción de Lorcto, junto al rio Paranápaneina del Brasil, Superior en otras y Rector del Coleyio de Asunpcion, etc.

NUEVA

EDICIÓN:

MAS CORRECTA Y E S M E R A D A Q U E L A P R I M E É * ; Y CON L A S VOCES I N D I A S E N TIPO D^^ENTE.

VIENA. FAESY

PAEIS.

Y F R I CK.

MAISONNEÜVE

27 GRABEN 27.

Y

C

25 QUAI VOLTAIRE 2. i. r

1876.

I A

-

IMPRESTA DB CARLOS GEROLD HIJO.

Advertencia del Editor. JNo habíamos pensado a c o m p a ñ a r nuestra modesta edición de los diccionarios de Montoya, intitulados Vocabulario y Tesoro, com su Arte ó gramática, redigida (como succede á las de Anchieta, Figueira y Bandini) mas b i e n , arbitrariamente, por el sistema de las gramáticas latinas, que por algún otro indicado por el estudio de la propria lengua, de índole muí diferente. P e r o , al revisar las pruebas de imprenta de los mismos diccionarios, reconocemos que, en estos, varias veces el autor se refiere a las reglas d a d a s por él en el mismo Arfe, y que los tres cuerpos, en la mente del mismo autor, debían constituir un solo todo. Creyendo pues esencial acompañar dichos diccionarios, de la mencionada gramática, asentamos de ceñirnos a la primera edición de ella, como también hacemos con el Vocabulario, sin ocuparnos por ahora de las adiciones del P . Pablo de Restivo, en la 2". edición que de dichas dos composiciones hizo em 1724, en la misión de Santa Maria la Mayor; y que p o d r á n mas tarde dar asunto a un pequeño suplemento. Y tomamos esta resolución, no solo porque no nos propusimos sino reproducir los escritos del mismo Montoya, como porque tuvimos recelo de que, no habiendo

IV

ADVERTENCIA.

Restivo reimpreso el Tesoro, y habiendo salido los tres escritos de las manos de su autor con cierta homogenidad entre si, fuera esta a destruir-so, no siguiendo en todo el testo de la primera edición. E n la introducción que precedo á los diccionarios damos las razones porque preferiríamos denominar antes tupi que guaraní la lengua india en cuestión, y osplicamos cuanto conviene respectivamente al valor fonético (análogo al que tiene en castellano) dado por el autor á diferentes letras. Bien que ceñiendonos á la edición de Madrid, no dej a m o s de hacer lo posible por presentar esta mas correcta, habiendo empezado por atender a la lo, de erratas y por regularizar la puntuación y ortografía*); do lo que poco pudo ocuparse el a u t o r , con la prisa de concluir en menos de un ano sus cinco o b r a s , imprimándolas casi a un tiempo, afín de regresar luego a sus Misiones. También no es pequeña la ventaja de esta edición en llevar las palavras indias en tipo diferente; sistema que igualmente adoptamos en los dos diccionarios, después de haber reconocido por espericneia cuan cansado era el estudio de sus columnas, tales como se hallaban, y de habernos propuesto hacer esta nueva edición, sin ningunas pretensiones artísticas; pero la que esperamos será mas útil, principalmente al Brasil y al P a r a g u a y , que una simple r e p r o d u c c i ó n , aunque do m a y o r curiosidad bibliográfica. V. de P.

*) V é a s e lo i|Ue d e c i m o s ,

cu

d i c c i o n a r i o s , sobre las i r r e g u l a r i d a d e s

la

introducción

que

8.

precede á los

de esa p r i m e r a edición, inclusiva-

m e n t e con respecto a uu p a s a g e de e s t a g r a m á t i c a .

"

1

ARTE.

P R E L LI D I O . Q l T A T K O pronunciaciones tiene osta, l e n g u a .muy n e c e s a r i a s p a r a h a b l a r p r o p r i a m e n t e , cuyas notas se ponen a q u i , y servirán p a r a entender el ,,Vocabulario" y ., T e s o r o " desta lengua. La primera pronunciación es narigal. que se forma, en la n a r i z , c u y a nota es esta . puesta sobre la vocal (pie se ha. de p r o n u n c i a r con. la nariz . como tata, fuerte; advirtiendo que m u y frequentemente la silaba, narigal Iiaze narigales la a n t e c e d e n t e , y cons e q n e n t e ; ut hiì7 aguja, ahaongatñ, por catú: y varía el accento en breve, y largo. La segunda es una p r o n u n c i a c i ó n g u t u r a l , que se íorma in g u t t u r e , coni r a y e n d o la lengua ázia d e n t r o ; su nota es esta *', sobre la. y, en que siempre c a e ; ut hura, hijo : y siempre es largo su accento. La tercera incluye las dos dichas, su n o t a es esta sobre la ?/, en q u e siempre c a e ; y se h a de p r o n u n ciar con nariz, y in g u t t u r e j u n t a m e n t e : como arnf/rñ', yo desprecio; y siempre tiene accento l a r g o . L a q u a r t a p r o n u n c i a c i ó n es g u t u r a l contracta, (pie se A

}

a

ARTE.

liaze en dos yy, al fin de dicción, de las (¡nales la primera- es guttural s i e m p r e ; ut tev, m u c h o s . T a m b i é n reciben pronunciación, de n a r i z ; ut )/ ail/i a r r u g a d o , E s t a misma pronunciación se halla, también en una y j u n t a con u, al fin de dicción; pw.. blando. Las notas desta pronunciación son las que están p u e s t a s en cada- exea apio. T i e n e esta lengua las ocho partes de la O r a c i ó n ; n o m b r e , p r o n o m b r e , v e r b o , participio, posposición, adverbio, interjecion, y conjunción. :

C A P I T U L O I. Declina.cíon

de los

Nombres.

N. Abaré. Sacerdote. G. Abarambcu\ Cosa del Sacerdote. D. Abare upé. ¡-'ara. el Sacerdote. Ac. Abaré, Al Sacerdote. V. Abaré, Sacerdote. A b . Maregui, del Sacerdote. Abarepipe. con el Sacerdote. Abarépe. en el Sacerdote. Abarérclié. p o r el Sacerdote. El singular, y plural son de una misma m a n e r a ; y p o r q u e este no tiene distintas notas del singular, usan de la partícula lictá, que dize m u c h o s , b de los n o m b r e s n u m e r a l e s , que se p o n e n en el C a p . n i . Del Nombre Adjectivo.

Los n o m b r e s adjectivos se posponen a los sustantivos, y se declinan como ellos, con las mismas partículas. N. Abaré metrángatn, Sacerdote bueno. Gr. Abaré marangatu mbaé Cosa del. Sacerdote bueno. }

3

ARTE.

Jj. Ac. V. Ab.

Abaré Abaré Abaré Abaré

marangatu upé, P a r a el Sacerdote bueno. marangatu, Sacerdote bueno, mdrdngaiv; Sacerdote b u e n o . marangatu gui {pipe, pe, rehe, píri).

Nota sobre la declinación de los Nombres.

E l genitivo de possession se h a / e poniendo al principio lo que possee, y luego lo p o s s e i d o ; u t Abaré vibae. El genitivo de la cosa perteneciente se haze con la posposición pe, 1. rehe, j guara; ut Mbae tbapeguúra, 1, Ybag reheguara, las cosas del cielo. E l dativo se h a z e con la posposición upé, p a r a el, 6 a el; u t Abare upé, al Sacerdote, o para, el Sacerd o t e ; y se le añade güdrárnd, (piando es de comod i d a d , o p r o p r i e d a d ; Amee y chupé guaramá, a, el se lo di p a r a él. E l a c u s a t i v o , o persona paciente en los verbos activos se p o n e antes, o después del v e r b o ; u t Abaré ahaíhú, 1. Ahcvihú abaré, amo al Sacerdote. E l vocativo se usa sin notas, y se conoce p o r el sentido de la oración. E l ablativo se haze con estas posposiciones, gui, pipé, pe, me, rí, rehé, de que se t r a t a en el C a p . x v n . Dizense posposiciones, p o r q u e siempre se p o s p o n e n ; Aqmhíge abarégui, temo al P a d r e ; Abarejnpé, con el S a c e r d o t e ; Abarépe, en el S a c e r d o t e . H a z e me con n o m b r e s n a r i g a l e s ; ut O quemé, en la p u e r t a . El ablativo de materia es como el genitivo de la cosa perteneciente; Abáyta reheguara, h o m b r e hecho de p i e d r a ; 6 con los dos n o m b r e s sustantivos; u t ^Haeiube íbírd, 1. Ibtrá ñaembé, plato de palo, a*

4

АКТЕ.

C A P I T U L O II. Declinación

de los

Pronombres.

Singular. N. G. D. Ac. Ab. p o r mi.

Che, Chembae, Cliébe, Che, Chehegtu,

Yo. L a cosa de mi, mis cosas. P a r a mi. A mi. de mi, chepípí , conmigo, i-la i :

Plural. N. G. I). Ac. Ab. derehé,

Oré, I. vandé, Nosotros. Or embae, 1. vámdembaé, N u e s t r a s cosas. Orébe, 1. ñdndébe, P a r a nosotros. Oré, 1. ñdndé, N o s o t r o s . Orehegui, 1. 'ú'andeÁwgvi , гшш/ергре, ъ vdndert. Singular.

N. Gr. D. Ac. Ab.

Nde, Ndembaé, Ndébe, Nde, Ndehegui,

Tu. L a s cosas de ti, tus cosas A ti, p a r a ti. A ti. nde pípe, nde relie, nderí. Plural.

N. G. D. Ac. Ab.

Pee, Pembaé, Peemé, Pee, Pehegui, j .íée

Vosotros. Las cosas de vosotros. P a r a vosotros. A vosotros. pipé, pendehe, pendí.

5

ARTE.

Los demás pronombres siguen la declinación de los nombres, y son los siguientes.

Hic, co, cobae, este, esta, estos, estas. Iste, aú, embae, este, esta, estas cosas. Isti, ang, angbae, estos, estas, estas cosas. Is, ebocoi, ebocoiba, a/'pó, eiypobae, esse, esso, essas cosas. Ule, embae, pebae, eicou acoybae, nucid, aquel, a q u e llo, aquellos, aquellas cosas. lili, ñügiu, engiu, eguíbeie, nucid, essos, essas. Ipse, aé, hae, haeed, aítte catuai, etetecaíú, esse m i s m o , essa misma, essas mismas cosas. Nota primera.

E n el plural del p r o n o m b r e che, la p r i m e r a p e r sona ore excluye la p e r s o n a con quien se habla, el ñande la incluye. Nota segunda.

E l genitivo del p r o n o m b r e nde liaze t a m b i é n ne, q u a n d o se llega km, b a nombres narigales; ut nembae, p r o nde mbae. Y en el p l u r a l pierde la seg u n d a e; u t pee, v o s o t r o s ; pembaé, v u e s t r a s cosas. E n el ablativo haze penelehé, por la pronunciación de nariz que tiene. Y lo mismo es en el genitivo, q u a n d o los n o m b r e s m u d a n alguna l e t r a en r, precediéndoles p r o n o m b r e ; u t teca; ndrecá, tus o j o s ; p e n d e r á , v u e s t r o s ojos. b

6

ARTE.

C A P I T U L O III. Del Nombre Comparativo, Superlativo. Diminutivo, Numeral, Ordinativo, Distributivo, y Partitivo. D e l Nombre Comparativo.

D o tres m a n e r a s se haze la comparación. L a primera , añadiendo al n o m b r e , 6 verbo esta partícula be, que es lo mismo q u e ,,mas , y la posposición gui: ut Chemarángatubé ndehegui, soy mejor que tu. L a segunda m a n e r a es poniendo el n o m b r e , o v e r b o con solo gui; u t Aujua á ndehegui, se mas q u e t u ; a u n q u e en este m o d o a y a m b i g ü e d a d , p o r q u e también significa „ d c ti lo s e " , y „yo lo se. y t u n o " ; ut Acant ndehegui, como sin t i ; pero ex antecedentibus & consequentibus se colige. La tercera m a n e r a es a ñ a d i e n d o catú inmediatamente al a g e n t e ; u t Che ccdu aiqua á ndehegui, yo se mas que t u ; a u n q u e con la a m b i g ü e d a d dicha. Y assi se ha de o c c u r r i r a los antecedentes. £í

Del N o m b r e Superlativo.

E l Superlativo se haze con algunos destos adverbios, eté, etf'ii, tecatú, mátete, marangatu eté, nande, teí; u t Che marangatu eté, soy m u y b u e n o ; Che angaipd mátete, s o y g r a n pecador. Y si con estos adverbios se pone la posposición gui se haze c o m p a r a t i v o ; u t Che marangatu eté, ndehegui, soy m u y mejor que tu. N o t a q u e estos adverbios se anteponen, y p o s p o n e n : u t Eteí che marangatu, 1. Che •marangatu eteí. Otro m o d o de superlativo es repetir el n o m b r e , o

ARTE.

i

v e r b o ; ut Yccdupiñpírí, m u y b u e n o ; Abó abónügni, m u c h o s h o m b r e s son. El tercer m o d o es tardarse en la pronunciación de la última silaba, y q u a n t o m a s se detiene mas se e n c a r e c e ; u t Mombíñ, lejos: Mambí rt, m u y lejos. Del Nombre Diminutivo.

E l Diminutivo se haze a ñ a d i e n d o una 1 , con p r o nunciación de nariz, o sin ella: u t Mitíingl, niño, infante; Aben, hombrecillo. Del Nombre Numeral.

L o s N u m e r a l e s no son m a s q u e q u a t r o . Pete/' ne peteí, Moñepeteí. u n o . Mocfú, dos. Mbohapí. tres. Yründí, q u a t r o . Yründí Iiaenirül, cinco. A ce pópete!,, i m a m a n o , que son cinco. Ace pómucol, diez, Mbó mbí abé, 1. Acepó acepíabé. pies y m a n o s , son veinte. TIetó. Heíl, muchos. Xdipapahóbi, innumerables. Betcü. medianamente muchos, lleta eteí, Isdaetég, Ndaeteicatú, muy muchos. Hetógebí, m u c h a s vezes. lleta cefí, m e d i a n a m e n t e m u c h o s . Iletabé, m u c h o s m a s . y m u el i o m a s . Miribé, poco mas. Marinóte, u n poco. Opacatui, todos. Oijepé, ellos j u n t o s de u n a especie. Mbobí. algunos, b algunas vezes, y se estiende h a s t a q u a t r o , b cinco. Mbobírñie, unos pocos no mas, 6 pocas vezes. Mbobín, 1. Mócoiño, algunas vezes. Adviértase que si p r e g u n t a d o s Mbobí panga i resp o n d e n Aani, (pie quiere dezir n o , es señal que no es mas de u n a vez, 6 uno. P e r o a los ladinos, b sosp e c h o s o s , es necessario e x a m i n a r l o s ; p o r q u e siendo tres, y mas, dizen aani, p o r no exajerar el pecado. 6 cosa que les causa v e r g u e n c a . Si r e s p o n d e n ta, que es, „si", es señal que son hasta q u a t r o , 6 seys. b*

8

ARTE.

D e l Nombre Ordinativo.

Hazese poniendo a los n u m e r a l e s el relativo y y la partícula md; ut Ymdmdcdl, el s e g u n d o ; Ymdmbohapí, el tercero. E l p r i m e r o es Yyípí. T a m b i é n se haze q u i t a d o el md, y añadido a la p o s t r e bae; u t Ymocdlbae, el s e g u n d o ; Yruncñbae, el q u a r t o . T a m b i é n se haze con haba y md; u t Ymdmdcdl ndaba, el s e g u n d o ; Ymd seis haba, el sexto. T e n g o p o r mejores los dos p r i m e r o s de liazer sin haba. Del N o m b r e Distributivo.

E s t e se h a z e repitiendo las dos ultimas silabas del n o m b r e ; u t Peteítet, de u n o en u n o ; Mocomdcdi, de dos en d o s ; Mbohapí hapí, de tres en t r e s ; Iründí rundí, de q u a t r o en q u a t r o . T a m b i é n se haze con esta p a r t í c u l a cí, añadida a los dichos n o m b r e s , ora sus dos silabas se repitan, o r a n o ; u t Peteí cí, 1. Peteí tei cí, de u n o en u n o ; Mdcoi cí, 1. Mdcdmdcdi cí, de dos en d o s ; Mbohapí hapí cí, de tres en t r e s ; Yründí cí, de q u a t r o en q u a t r o ; Cinco cící, de cinco en cinco. Petet cí ame'e, di k cado u n o , u n o ; Mbohapí cí persona Tupa eteramo nanga, cada u n a de las t r e s p e r s o n a s es verdadero Dios. Véase este cí en el „ Tesoro". Del N o m b r e Partitivo.

Los P a r t i t i v o s se hazen poniendo la posposición gui; u t Ore moco igui peteí, uno d e n o s o t r o s d o s ; Pee mdcoi gui peteí, de vosotros dos u n o . O t r o m o d o es q u i t a n d o el gui, y p o n i e n d o en su

ARTE.

9

lugar amò'\ ut Ore amo mocóì, dos de n o s o t r o s ; Pée amo petéí, uno de vosotros. P o n i e n d o este amó a lo ùltimo de los n u m e r a l e s , dirà alguno s o l a m e n t e ; ut Ore ma coi amo, alguno de nosotros d o s ; Pee iründí cunó, alguno de vosotros quatro.

CAPITULO IV. De los R e l a t i v o s , y R e c í p r o c o s , y p r i m e r o d e l R e l a t i v o Ji, y r e c i p r o c o gu. T O D A p a r t e de o r a c i ó n , que c o m e n c a r e p o r r ò que reciba r de q u a l q u i e r a m a n e r a que sea. tiene por relativo h y por reciproco g, la qual por el b u e n sonido admite u, si el n o m b r e no lo tiene. D e n o m b r e , Téra, cheréra, mi n o m b r e : héra, ejus; güera, s u u m n o m a i . De verbo, Arecó, tener, chererecrj, me t i e n e n , herecú, guerecó. D e participio, Temí, cheremimboé, el que y o e n s e ñ o : hemimboé, r e l a t i v o ; guemhnboé, reciproco. D e posposición, Tenñndé, d e l a n t e ; cherenondé, del a n t e de m i ; lienòndé, guénóndé. D e los que comiencan p o r h Ahendí, l l a m a r ; cherendí, m e l l a m a n ; heno! ramo, l l a m á n d o l e ; guénolrámo, reciproco. D e los que reciben r sin t e n e r l a : ' Qoó, c a r n e ; cheroó, mi c a r n e ; hoó, r e l a t i v o ; guoó, reciproco. Excepción primera.

L o s n o m b r e s que se s i g u e n , a u n q u e comiencan p o r t, no tienen // p o r relativo, sino la m i s m a t les sirve de relativo.

10

E ART .

Taba, padre, duraba: taba, ejus p a t e r ; (juba. Tdvra, hijo, y su hijo, r e l a t i v o : guaira, suus. Tayira, hija, y su hija: relativo, guayira. Taijí, p o r „la vena", recibe h por r e l a t i v o : cherayi, hayí, guayi. Tubo, supino de uyogua; tariré, después de averio cogido, es r e l a t i v o : Abatí guariré ypiru, después de cogido el maiz se seco, es reciproco. Tíqueíra, h e r m a n o m a y o r , y su h e r m a n o , r e l a t i v o : guiqueira, reciproco. Tibí, h e r m a n o menor, y ejus: giubíra, suus. Tíbí, p o r la sepultura tiene h, y no haze relativo ñbi; cheribí; híbí, ejus; guíb'í, s u m n sepulchrum. Tíirá venida, y ejus; gura, reciproco. Excepción

segunda.

L o s n o m b r e s que se siguen tienen dos relativos en t, y en h : Tatw, suegro, y su s u e g r o , relativo 1. hatíu; guatíu. Tamui, a b u e l o : tamói, humor, gudmoi. Taichó, s u e g r a ; taichó, hay cha: guaychó. Jiquera, h e r m a n a , tíquvra, híquéra: guiquéra. Tubichá, g r a n d e ; tubichá, Jn/bichá: gubichá. Tinyhe, implecion; tínghe, liínyhe: guinyhe. Tupa, l e c h o ; tupa, 1. hupába: gupába. Taíbal, diligencia: taíbaí, hdíbaí; guaíbaí. Excepción

tercera.

Los n o m b r e s que se siguen, a u n q u e n o comiencan p o r t, h, r, antecediéndoles p r o n o m b r e , o n o m b r e , reciben r vel re, y tienen relativo h y reciproco g: Oga, c a s a : cheróga, haga,диода, abaróga, la casa del h o m b r e ; Coó, carne, cheroó, hoó, guoó. iS'ae, p l a t o ; chereTiae, lufnaé, gue'ñae.

11

АКТЕ.

Ymmbó, hilo, cherenimbó, Iwrumbó. gueriímbó. Panden, cestillo, cherepanacíi, hepanücú, guepanácd. 'HaCífl, b a r r o , clwe'riám, hended, gueriáéd. Ira, cesto, chereptrá, heptrú, guepñrú. Yapepó, olla, chereyapepó, heyapepó, gueyapepó. MTjmbába, animal domestico, cliefímbá, 1. cliereyrnbá, _ 1. cheremymbá, hemymbá. cjuemjjmbá, 1. gueymbá; Ir upe, 1. trupemá, 1. pirüpema, c e d a c o ; cherepí rape, hept Tupe, guepí rape. Pé, camino, eherapé, hapé, guape. 21hnbí, flauta, chermtmbí, hewumbí,

guemtmbl.

Excepción quarta. Los n o m b r e s que se s i g u e n . a u n q u e comiencan p o r t, no la m u d a n en r, y assi no tienen p o r rela­ tivo h, ni por reciproco g; sino y p o r relativo, y o por reciproco: Tupa, Dios. che tupa. y. o. tilpa. Ttiñ, tío. y. o. j Teb'rro, sometico. y. o. t, orina. Tobatl, b a r r o . y. o. y. o. Tarobd, loco. TI', nariz. y. o. y. o. Teda, b o b o . Tiaibu, vapor, polvo. y. o. y. o. Tuyabaé, viejo. Toróro, chorro. y. o. y. o. Tung, nigua. Tací, h o r m i g a . y. o. y. o. Tayacu, p u e r c o . Tapacurd, ligas. y. o. y. o. Tequaraí, perdida, y. o. Ttbítá, cejas. y. o. T ira, compama. Taba, p u e b l o . y. o. y. o. P a r a el uso destos Relativos y Recíprocos, véase el Cap. vil. Del Relativo ?/, y Reciproco o. Todo nombre, 6 verbo, b q u a l q u i e r a parte de ora­ ción, que no comienza p o r las dichas letras t, h, r,

12

ARTE.

tiene y p o r r e l a t i v o , y p o r reciproco o; v. g. Lira, a m o , s e ñ o r ; cheiára, mi a m o : y ¿ara: oiára, suus dominus. Al relativo y y reciproco o, se le llega m u c h a s vezes Jt: u t ití, 1. ejus í'ructus, va, 1. hoá, suus. Véase el C a p . v n , d o n d e se explican estos relativos, y recíprocos. E s t e n o m b r e Ct, m a d r e , admite u n a h en el relat i v o : ychí, ejus m a t e r . Del Reciproco Nc, 1. YC-.

Yé es reciproco in se ipso, y sirve a verbos activ o s , s i m p l e s , y c o m p u e s t o s ; u t Amombeú, yo d i g o ; Añémombeú, yo m e d e s c u b r o , 6 confiesso: Amboabá, yo le h a g o h o m b r e ; Avémboabá, hagome hombre. Destos algunos h a z e n e u t r o s , con caso regido de p o s p o s i c i ó n ; u t Añémombeú che dngaipap agüera relié, confiesso mis pecados. A otros haze absolutos, q u e n o rigen c a s o ; u t Ayeaíhú, yo me amo. > U s a s e ye también, no como reciproco precisamente, sino como p a s s i v o ; u t p o ó oyeíi, cómese c a r n e ; Mbaepolñ% gmbaé oyerahá caté, lo que no es p e s a d o se lleba b i e n . Recibe dativo de daño, 6 p r o v e c h o ; Mbuyapéoyéé catú abáupé, el pan es comestible al h o m b r e ; Ypiraí ndoyéu catuí abaupé, lo crudo no es comestible al h o m b r e . T o d a s las vezes q u e este reciproco ye se j u n t a a verbos c o m e n c a d o s p o r m, se convierte en ñe; utAmboé, y o e n s e ñ o ; Añémboe, a p r e n d o . í t e m todas las vezes q u e s e j u n t a a d i c c i o n n a r i g a l . e s vé; u t Ainüpa, Aiiénüpa, acotarse. Con los demás v e r b o s que n o comiencan p o r m 6 p o r narigal, no se m u d a ; u t Ayéiucá, y o m e m a t o : y si esto tuviere excepción en a l g u n a p a r t e , estése al uso.

13

ARTE.

Del reciproco YO, 1. No. Este reciproco yo es m u t u o : usase en verbos, y n o m b r e s ; u t Perú hae Chuá oyoaíhú, P e d r o y J u a n se aman m u t u o : Orevombae, n u e s t r a s cosas m u t u a s . E l us,o deste yo es el de ye, q u e no siempre es precisamente m u t u o : significa cosa c o m ú n ; u t Yocibá, los q u e participan del ser de h o m b r e . T o d a s las vezes que se junta a dicción que empieca por m, 6 q u e tiene pronunciación n a r i g a l , se m u d a en ño: Oro ñoinboé, nos enseñamos. Con las d e m á s diciones n o se m u d a : Oro yo aíhu, nos a m a m o s . C A P I T U L O V. D e la C o n j u g a c i ó n

de l o s

verbos.

L o s verbos se dividen en activos, passivos, neutros, y absolutos. T o d o s los quales tienen sus n e g a ciones, y se conjugan con siete notas, tres p a r a singular, y q u a t r o p a r a el p l u r a l . L a s del singular son estas: A, Ere, O. L a s del plural son e s t a s : Oro, exlusiva, Yá, inclusiva, Pé, 0. P r e s e n t e de i n d i c a t i v o . Afirmativo. Negativo. Amboé, y o enseño. Namboeí, yo no enseño. Eremboé, tu enseñas. Nderemboei, t u n o enseñas. Omboé, aquel enseña. Nomboeí. aquel no enseña. Plural.

Oromboé\ nosotros enseñaNamboé, \ nios. Pemboé, vosotros enseñáis. Omboé, aquellos enseñan.

Plural.

Ndoromboei,\ NiTiamboeí j Napemboei, n o enseñáis. Nomboeí, n o e n s e ñ a n .

14

АКТЕ. Añrru.

e

^ g-

F u t u r o imperfecto.

Amboéne, yo enseñare, Eremboéne, tu enseñaras, Omboéne, aquel enseñara,

Namboeycéne, no enseñare. Nderemboeicéne, t u no. Nomboe/céne, aquel no.

Plural.

Plural.

Oromboéne,\ nosotros Námboéne, j enseñaremos. Pemboénc, vosotros. Omboéne, aquellos.

NdoroboeicOie, 1 noso­ Niñamboeieñie, | tros no. Napemboelcéne, vosotros n o . Nomboelcéne, aquellos n o .

P a r a los pretéritos imperfecto, perfecto y plusquam perfecto, y futuro perfecto, véanse las notas sobre la conjugación general. Imperativo.

Emboe, 1. teremboe, ense­ ña tu. Tomboé, enseñe aquel.

Emboé eme, 1, -ímé, no en­ señes tu. Tomboé eme, no enseñe.

Plural.

Plural.

Pemboé, 1. tapemboé, en­ señad vosotros. Tomboé, enseñen aquellos.

Pemboé eme, 1. imé, no enseñeys vosotros. Tomboé ímé, no enseñen.

Optativo.

Amboé tamo, o si yo en­ señe, enseñara, enseñasse, h u v i e r a , y huviesse en­ señado.

Namboei cetanw, 1. amboe efjtamo; o si y o n o enseña­ ra, ni enseñasse, ni h u v i ­ era, n i huviesse.

Véase la nota del Optativo. Subjunctivo.

Amboéramo,

como y o en­

Amboé

ejjmamo,

1.

Am-

15

ARTE.

Afirm.

Neg.

señe, b enseñando yo, ensenara, y ensenasse

boé eyrámd, como y o no enseñe, b no enseñando, no enseñara, ni enseñassc. Véase la nota del Subjunctivo. Permissivo modo.

Tamboé, enseñe yo, seame licito enseñar, quiero, déseme licencia, enseñare. Teremboe, enseñes tu. Tomboé, enseñe aquel. Plural. Toromboé, I Tiftümboé, \ enseñemos. Chamboé, j Tapemboe, enseñad, &c. Tomboé, enseñen &c.

Tamboe eme, no enseñe yo, no me sea licito, no quiero, no se me de licencia, no enseñare. Teremboe eme, no. Tomboé eme, no. Plural.

Toromboé eme, no enseTmámboé eme, > ñemos. Chamboé'emé, j [neis. Tapemboe eme, no enseTomboé eme, no enseñen.

Infinitivo modo.

Mboé,

enseñar.

Mboe eym,

no enseñar.

Pretérito. Mboe hagúera, aver enseñado.

Mboe haguereymá, enseñado.

no aver

Futuro.

Mboe hágüama, a enseñar, aver de enseñar.

Mboé háguámeymá, no enseñar, ni aver de enseñar.

Tiempo futuro y pretérito misto.

Mboé rángaera,

aver de

Mboe ránguereyma,

aver

16

ARTE.

aver enseñado, y n o aver enseñado.

de no aver enseñado, y aver enseñado.

Gerundios y Supinos. El G e r u n d i o , y Supino no se diferencian en term i n a c i ó n distinta; v. g . Ahá ymbóebo, v o y l e k enseñar. Y es también G e r u n d i o in „ d u m , en esta m i s m a t e r m i n a c i ó n , y G e r u n d i o in „ d o " : Checanec! énboebo, estoy cansado de enseñarle. -

s

Gerundio in di. E s t e se h a z e con el v e r b a l liaba.

Véase la n o t a .

Participios. Los Participios son tres, y cada u n o tiene q u a t r o tiempos, presente, pretérito, futuro, y tiempo futuro, y pretérito misto. Afirm. Mboehára,

Participio primero: liara. el q u e enseña,

Mboehareyma,

Neg. el q u e no.

Pretérito. Mboeliavéra, seño.

el

que en-

Álboéharerey, enseño.

el

que

no

Futuro.

Mboeharamd, de enseñar.

el q u e h a

Mboeharámeyma, el no h a de. enseñar.

que

Tiempo futuro y pretérito. Omboííháránguera, el que avia de aver enseñado.

Omboehármiguerey, el que no avia de aver enseñado. Participio segundo: Bae.

ARTE.

17

Afirm. Presente. Neg. Omboébae, el que enseña, Omboeymbae, el que non enseña. Pretérito. Omboébae cuera, el que Omboébae cuerey, el que no enseñó. enseno. Futuro. Omboébae rama, el que Omboé ey'bae rama, ha de enseñar. 1. Omboébae rámeymá, el que no lia de enseñar. Tiempo futuro y pretérito. Omboébae ranguéra , el Omboébae ranguerey, 1. omque avia de aver enseboé ey rdnguera, el que nado. no avia de aver enseñado. Participio tercero: Tena. Presente. Cheremímboé, el que y o Cheremímboé ey, el que enseno. no enseno. Ndereníímboé, el que tu Ndcremímboé ey, el que enseñas. tu no. Henumboé, el que aquel Homwiboé ey , el que enseña. aquel no enseña. Guemímboé, el que aquel Gnemímboé, ey,. el que enseña, reciproce. aquel no enseña. Pretérito. Cheremímboé cuera, el que Chererrítmboé cuerey, 1. y o enseñé. Cheremímboé ey cuera, el que no enseñé. Futuro. Cheremímboé rama, el que Cheremímboé rameymá 1. tengo de enseñar. Cheremímboé eyrama, el que no.

18

ARTE.

Afirmativo.

Negativo. Tiempo F u t u r o y Pretérito.

Cherenumboé rcmguéra, el que yo avia de aver enseñado.

Cherenumboé ranguerey, 1. Cherenumboé ejj rugué, el que no avia de aver enseñado.

Verbal Haba. Presente.

Imboehába, l u g a r tiempo causa, instrumento, y m o d o de enseñar.

Imboéhabeyma, lugar, donde no enseño, tiempo de no enseñar, &c.

Pretérito.

Imboehagvéra, lugar d o n d e enseño, &c.

en

Imboeliaguereyma, lugar &c. donde no se enseño.

Futuro.

Imboeh'aguamh, l u g a r , &c. Imboehaguiimeymci, lugar, d o n d e no se ha de en&c. d o n d e no se ha de señar. enseñar. Futuro y Pretérito. Imboehabanguéra , lugar, Iinboehabcmguerey, lugar, &c. donde se a v i a de aver &c. d o n d e no se a v i a de enseñado. aver enseñado. Notas sobre la conjugación general del verbo activo. Del presente de Indicativo. Nota 1.

E l p r e s e n t e de indicativo i n d u r e en si los q u a t r o t i e m p o s , p r e s e n t e , pretérito imperfecto, perfecto, y p l u s q u a m p e r f e c t o : y assi se h a b l a en c o m ú n , sin p a r t í c u l a a l g u n a , coligiéndose de los antecedentes el tiempo d e q u e se h a b l a ; como Cuche ayu, a y e r r i ñ e , Oyékihá, o y fuy. P e r o sino se colige, se usa de u n a s partículas, o de adverbios, los quales, y los tiempos á que sirven, son los siguientes.

19

ARTE.

Del pretérito imperfecto.

Nota 2.

A este tiempo suele servir bina b biá, que todo es u n o . y corresponde a e m p e r o : u t Ahecha bina, helo visto, vilo, veolo: p e r o , b no lo q u i s e , b no m e lo dieron. &c De m a n e r a , que sirve a todos tiempos, v h esse modo p u e d e servir a este t i e m p o ; Aypota bíñct, queríalo pero.-occ. No d e t e r m i n a d a m e n t e , que siempre sea imperfecto: p u e s p u e d e ser presente. Puedense usar pura este tiempo adverbios, ut Cuela: uipotá, ang ¡ulaipotári, a y e r queria, y o y no quiero. Este biva. puesto antes del verbo, antecediéndole n o m b r e b p r o n o m b r e , haze el p r i m e r m i e m b r o b antecedente del a r g u m e n t o a maiori ad m i n u s & e c o n t r a : u t Chebf/íae abaré yepé arubaeapó, ml/Uetene ra/e? P u e s y o que soy S a c e r d o t e trabajo, p o r q u e vos no t r a b a j a r e y s ? Del pretérito perfecto. Nota 3. C o m u n m e n t e suelen a c o m o d a r a este tiempo el adverbio racó vel naco, y n o es partícula q u e h a z e pretérito, sino adverbio afirmativo de cosa passada. o p r e sente, que se ha visto, ó oído. Oyvcá racó. matólo, p o r q u e yo lo vi. liei racó, dixolo, p o r q u e y o lo ohí. Aye racó, sin d u d a es, ó fué assi. D e m a n e r a , que no todas las vez es que se ofrece pretérito, se h a de u s a r racó, sino al modo dicho. E r e q u e n t c m e h t e se usa de racó a c o m p a ñ a d o con algún p r o n o m b r e a p a r t e a n t e ; u t Cheraeó amoinbeíi. yo ciertamente lo dixe. Cheraeó allá, y o cierto v o y ó fuy. P u é d e s e a ñ a d i r a este racó la p a r t í c u l a b iv a. como a las demás p a r t í c u l a s , y n o m b r e s en quien cayere bien su imperfección; u t Cheraeó ahecha heríi bina, yo cierto vi que lo traían, p e r o .

20

ARTE.

Usase en este pretérito p a r a p r e g u n t a s , y respuestas, desta p a r t í c u l a rae que difiere de vacó, en q u e este (com o se h a dicho) afirma lo que se vio , o o y ó , rae afirma o que le h a n dicho q u e p a s s ó : u t Olio paraca fuesse? r e s p o n d e Olió rae, í'uesse, p e r o no lo vio yr. Rae es y a " ; denota b u e n desseo de hazer lo que se m a n d a ; u t Aká raene, y se de b u e n a v o l u n t a d ; Ahat amo recé, cierto que fuera y o . T a m b i é n se suele hazer este pretérito con imd, q u e es lo m i s m o que „ y a " ; u t Ayapó muí, ya lo hize, y y a lo h a g o . Q n a n d o , es pretérito m i e n t r a s m a s p a u s a d a es su p r o n u n c i a c i ó n , m a s a n t i g ü e d a d nota, u t Ayapó, %ma, y a h a m u c h o que lo h e hecho. Q u a n d o es presente no se h a de p a u s a r ; ut Ayapó tina, ya lo h a g o . n

Del pretérito plusquam perfecto.

N o t a 4.

Este tiempo se suple con el adverbio dicho, %ma, y con el adverbio acoíramó; u t Alia thu tmcí acoíramo, y a yo le avia a m a d o entonces, y con imcí, solo q u a n d o la oración siguiente lo explica; u t Ayapó tina chequdy ey'mbobé, ya lo avia h e c h o antes que m e lo m a n d a s s e n , y lo h a g o de p r e s e n t e ; y si se le a ñ a d e hiña, n o le da. m a s que su imperfección, al m o d o dicho en el pretérito imperfecto. Del futuro imperfecto.

Nota 5.

E s este tiempo fixo p o r t e n e r partícula p r o p r i a , q u e es ne. L a q u a l se p o n e siempre al fin del v e r b o , o de la o r a c i ó n , a u n q u e sea l a r g a ; u t Ahailiúne, y o a m a r é . Ahctíhú cherathúramdne, a m á n d o m e el a mi, y o le a m a r é . Sirve t a m b i é n de futuro en rus; u t Ayapóne, t e n g o l o de h a z e r : a ñ a d i d a ? / , denota mas el rus; u t Ar•alíame, tengolo de llevar.

ARTE.

21

Este ne es adverbio afirmativo, m u d á n d o l e la colocación ; ut Jesu Christo ne omano ñdnderehé aracaé, murio ciertamente J e s u Christo p o r n o s o s t r o s : de m a n e r a que en este sentido se ha de p o n e r al principio de la oración, t r a s n o m b r e , 6 p r o n o m b r e ; pero tras el verbo, es siempre futuro. E n oraciones breves p u e d e aver duda si es futuro, ó afirmativo, la qual se quita con el p r o n o m b r e , 6 n o m b r e , y luego ne; ut Chéne ahaíhu, y o cierto le amo. Perú ne eheraíhú, P e d r o m e ama cierto. Este ne es t a m b i é n causal, lo mismo que té, y corresponde a para q u e ; v. g. Tahaíhú emene, vel Taháíhu eméte, para q u e no a m e y o : el te es mas usado. El negativo se haze con ce. 1. che; Namboeycéne, 1. chene. E s t e ce sirve a todo el n e g a t i v o ; u t JSamboey cétamó, ojala no le enseñara. Namboeyce amo bina, n o le huviera enseñado. Namboeicy cetejoia? P u e s no le avia de e n s e ñ a r ? Ndiccduyce amo, no fuera bien. Del futuro perfecto. Nota 6.

Este tiempo se suple con el futuro imperfecto, p o niéndole al adverbio wia, y la posposición ymbóbé: u t Amanó vncí ndentymbóbéne, avré muerto quando v e n g a s : o poniendo en l u g a r de imcí la partícula am?r. ut Aman?] amó nderuymbobene. L a negaciones se p u e den ver en el Cap. n . Del Imperativo. Nota 7.

E l imperativo se usa al m o d o puesto arriba en la conjugación, y la negación es la que alli esta. Algunas vezes dizen vne p o r eme; y es lo mejor.

22

ARTE.

Del Optativo. Nota 8.

El optativo se h a z e con estas dos partículas ta y amo haciendo sinalefa, támó. L a qual partícula haze t a m b i é n subjunetivo. Q u a n d o la oración es absoluta, siempre es o p t a t i v o ; ut Amanó tolmo, ojala y o m e m u r i e r a : pero q u a n d o la oración es dependiente, ay d u d a si es o p t a t i v o , ó s u b j u n e t i v o , como en esta : Che omboéràmó amó oiquad. O es optativo, ..ojalá y o le e n s e ñ a r a , que el supiera", ó subjunetivo, ..si yo le enseñara el supiera". P a r a quitar d u d a s se u s a destas partículas cur/', caricurí, aú, curiaú, antes del tamo, o destas rae, má, rd, después del tamo; u t Curi chemàràngatù taimó ahd íbdpe, ò Curicurí aúchemarangatu tamo rae, vel raemdrd, ojala y o fuero b u e n o , q u e y o fuera al cielo. Adviértase que m i e n t r a s mas ó menos destas p a r tículas se ponen, mas ò menos afecto explican. Véase Tolmo en el , , T e s o r o " d e l a L e n g u a . Del Subjunetivo. Nota 9.

L o mismo que se h a dicho del indicativo, se dize del optativo, y deste s u b j u n e t i v o , que i n c l u y e en si el presente, y pretéritos, y para el futuro tiene u n suplemento, que abajo se dirà. Haze este modo subjunetivo la p a r t í c u l a raimó a m b a s b r e v e s ; ut Che omboéràmó oiqua a, si y o le enseñara, s u p i e r a ; ò a ñ a d i d a la partícula tamo a la partícula raimó; u t Che omboéràmó tàmó oiqua a. Añadensele dos partículas ríre, inm e d i a t a m e n t e después del verbo de la p r i m e r a oración, y amó (ambas silabas largas), después del v e r b o de la s e g u n d a : ut Che omboé ríre, oiqua á cunó, ò con ramo después de rìre; u t Che omboé rírércanó oiquad, 1. oiquad rae, si yo le enseñé, enseñara, enseñasse, huviera, y huviesse enseñado, supiera.

АКТЕ.

23

Ramo (ambas breves) tiene voz de ablativo abso­ luto; u t Amboérdmó, enseñándole y o . Amó se pone, ó en la p r i m e r a oración, ó en la se­ gunda; u t Che omboéràmd amo oiqua « ; ó en la segun­ da después del verbo; u t Che omboéràmd, oiqua ó, amó] o se p o n e en esta m i s m a segunda, antes del verbo, después de algún p r o n o m b r e ; u t Che omboéràmd, ae cimo oiqua á, si y o le enseñara ó hirviera enseñado, él supiera. Beé amó es partícula de subjunctivo, q u e sirve al preterito imperfecto y p l u s q u a m perfecto ; u t Ahechdbeé amó, vienilo yo, o huvieralo visto. Arecóramd, améebeé amó, dieralo, o huvieralo dado si lo tuviera. Nda hechagicebeé cima, n o lo viera yo, no lo hirviera visto. E l futuro de subjunctivo se suple destas tres m a n e ­ ras. L a primera, quitando al v e r b o sus notas a, ere, o ; y en su l u g a r poniendo el relativo, ó reciproco, como la oración lo pidiere, y p o n i e n d o ríre; ut Che imboe ríre, 1. R iremé aliane, avien dolé enseñado m e y r è ; Che omboerire ohóne, después q u e y o le a y a enseñado se y r à . La s e g u n d a m a n e r a es con la partícula raimó y u n a e; ut Che imboérdmóé alióme, luego q u e le hirviere enseñado me y r è ; liaze ràmboé p o r la p r o n u n c i a c i ó n narigal. L a t e r c e r a m a n e r a es con el g e r u n d i o , y u n a e; u t Hechacaé tarobiá, en viéndolo lo c r e e r é ; Imboeboé alióme, luego q u e le hirviere enseñado y r è . Del Permissivo. Nota 10. E s t e permissivo d à sus segundas, y terceras per­ sonas al imperativo, tiene voz ele futuro ; u t Taha, y r è , quiero y r . Dize también determinación, y llegándosele la partícula ca es m a s clara la determinación, y s i r v e

24

ARTE.

á sola la p r i m e r a p e r s o n a : ut Tahacú, determino y r m e : al plural sirve pa; ut Chahapá, ea v a m o s . Del Infinitivo.

Nota 1 1 .

E l infinitivo es el verbo sin n o t a s , a, ere, o: ut Amboé, y o enseño, Mboé, enseñar, o enseñanca, &c. Todo infinitivo es n o m b r e , y como tal se usa con p r o n o m b r e s , con relativos, y con recíprocos en todos los t i e m p o s ; u t Aipotá ndehó, quiero tu yda, o t u yr, ó quiero que te v a y a s ; y a u n q u e es n o m b r e , rige el caso que su v e r b o p i d e ; u t Aipotá nde chemboé mbaé tbápe guararí, quiero q u e m e enseñes las cosas del cielo. E l ,,que- del infinitivo no le tiene esta l e n g u a : Equáheí ndébe, dize que te vayas, vete dize h ti, &c. T o d o verbo q u e se llega al verbo aipotá, querer, si a m b o s se refieren a la p e r s o n a agente, el s e g u n d o se p o n e p o r principal, y aipotá por infinitivo; u t Acarúpota, quiero c o m e r ; Ahápotá, quiero yr. Con p r o n o m b r e s se usa d e r e c h a m e n t e ; u t Checarú aipotá, p u e d o , o quiero c o m e r ; Ndacarú potciri, no p u e d o , o no quiero comer. Los verbos aiquaá, agmóá, se u s a n de a m b a s m a neras, p o r principal, o infinitivo; u t Añemboe qua á pota, quiero s a b e r ; Aipotá, qua á, se querer. Si la acción destos verbos no se refiere al a g e n t e , entonces g u a r d a n el modo c o m ú n ; u t Peruhó aipotá, quiero que vaya P e d r o ; Aiqua á ndehó moa, se q u e te piensas yr. D e los gerundios,

y supinos, y de sus terminaciones, excepciones. N o t a 12.

y

L o s gerundios en ,,di". ,,do", ,,dum", y el supino en „um" y en ,,u' , j u n t o con n o m b r e s adjectivos tienen v

АКТЕ.

25

u n a misma terminación, la qual en diversos verbos es diversa, como se v e r a a b a x o ; a u n q u e como mas universal se puso en la conjugación el a c a b a d o en bo; v, g. Aháymboébo, eo docendi causa, & a d d o c e n d u m , & d o c t u m , voyle à e n s e ñ a r ; Che caeno imboébo, defesus s u m d o c e n d o . & docendi c a u s a ; Agxmjetei ymhoébo, d i g n u m d o c t u ; Yyabaeté ymòmbegudbo, t u r p e dictu. P a r a la otra significación deste supino in „ u " , j u n t o con v e r b o s , sirve el p r e t e r i t o , y el misto del parti­ cipio hára) Caruharéra ayu, vengo de c o m e r ; Carúharanguera aya, v e n g o de aver avido de cornei , y no comi. E s t e r o m a n c e b a r b a r o es necessario p a r a explicar la tuerca deste futuro misto. Nota que el g e r u n d i o in „ d u m " tiene la misma signi­ ficación que el futuro hàguàmà, del verbal haba, el qual futuro sirve para el futuro en „ r u s " ; u t Áháymboebo, 1. Ymboe hàguàmà, eo ad d o c e n d u m , vel docturus. Nota también q u e poniendo al g e r u n d i o , ò supino relativos al p r i n c i p i o , y u n a e al fin significa „ des­ pués q u e . " Ymboeboé aháne, después que le a y a enseñado m e y r è ; Heruboé tayogua, después q u e lo t r a y g a n lo recibiré. 1

Este m o d o de h a b l a r no admite reciproco, y assi no se dirà Guechacaè oñemí, escondióse después q u e lo vieron. L a misma locución h a z e la partícula rirè con r e ­ lativo y r e c i p r o c o ; u t Herit rire tayogua, después q u e lo t r a y g a n lo t o m a r é ; Guechagvre olió, después q u e lo vieron se fué. O t r a s locuciones pertenecientes a los gerundios véanse en la n o t a 18. del v e r b a l haba.

26

ARTE.

Terminaciones de los supinos.

L a s terminaciones de los supinos son o c h o : bo, má, m í , ngd, ta, na, ca, pa; y a u n q u e en el „ Vocab u l a r i o " se p o n e al verbo su supino, aqui se p o n e n reglas generales p a r a c o n o c e r l o s , discurriendo p o r las letras en que a c a b a n los v e r b o s ; y primero p o r los que no tienen narigal. A. L o s acabados en a hazen bo; u t Aiquatia, pintar, yquatiábo: otros en pa; u t Ayorá, yrdpa, a desatar.

B. Los acabados en b hazen pa; Ahaíhub, amar, haíhúpa; Aliendub, oyr, hendúpa. E. L o s a c a b a d o s en e hazen bo; Ayeruré, p e d i r , yemirébo. G. Los a c a b a d o s en g h a z e n ca; Ahechag, v e r , hecháca; Apag, despertar, guipáca. 1. L o s acabados en i vocal hazen bo; Ahaí, r a y a r ; haíbo. I. Los acabados en % contracta h a z e n ta; Ayopoidar, ipoita; Amomboí, desafiar, ymómbóita. Y. L o s en y g u t t u r a l , unos en bo, vel pa; decender, gueyíbo, gueyípa: otros en ca; Ayñ, heiñca; Aiqíññ, refregar, iquítíca.

Agueyí, arrojar

0. L o s en o h a z e n bo; Ayapó, embiar, ymondóbo.

hazer, yyapóbo;

Amdndó,

27

ARTE.

E. Los en r h a z e n bo; Aypotdr, gar, dexar, heyabo.

querer, ypotábo:

Alle-

Los en u, u n o s h a z e n bo; u t Aiquíbú, espulgar, yquíbúbo; otros pa; Amboacú, calentar, ymboacúpa. L a terminación bo se p u e d e u s a r en rigor en todos los verbos, a u n q u e m u y i m p r o p r i a m e n t e . L o s verbos acabados en p r o n u n c i a c i ó n narigal tienen las terminaciones siguientes : ci. Los a c a b a d o s en â unos hazen vio; Altepeña, arremeter, hepeñamo ; otros, ngd; Amaencí, atalayar, maénângâ: otros, nâ; Anêmôçaena, apercebirse, guiñemoçaénanâ, 1. guinêmôçdênângâ, 1. guinemôçaêhamô. ê.

Los en ê unos h a z e n mô; Abáhe, otros ngâ; Amêe, d a r , yméè'ngâ; bomitar. yguéè'nâ, 1. guigue'è'nâ, 1.

llegar, guibâhê'mô ; otros nâ; Aguée, guigueemô.

yL o s en y narigal vocal, hazen nâ; ut Anôi, tener, Mnô%nâ. yLos en y y los en î contractos hazen nâ; u t Aliénai, llamar, henôînâ. yLos en y n a r i g a l y g u t t u r a l , unos h a z e n mâ; Añoty, e n t e r r a r , ytymâ; otros en mô ; Amôpy, b a m balear, ymôpymô. ô. Los en ô narigal hazen u n o s mô ; Aroyro, despreciar, heroyromô : otros ngâ; Añono, poner, ynôngâ.

28

ARTE. U.

L o s en u u n o s h a z e n ngd; ut Amdüu, ablandar, ymduügü: otros, ná; Amoü, ennegrecer, ymdüna: otros en TOO; Acotíru, a c e c h a r , ycoñrümd, 1. V I". !ì T I. NCI AS, PARA LA INTELIGENCIA DESTA PRIMERA

1 Jjjii

es/e

Vocabulario

se ponen

saber sus usos, y -modo de frases, r.g busco aquí ..JJombre", I'arte, y alli hallaré 2 Ay nombres accen/o,

que escriviendose

v. g. busco aquí

en la. Segunda

3 Cada, panícula buscar en lo. Segunda,

simplemente.

Para

á la. Segunda

Par/e:

Par/e,

con unas

mesmas

le/ras.

en los significados:

-Cabello'-,

hallo

en solo el para

esso se

que es A. b . n. 11.

y alli hallare' lo queperdenc

e á

-Cabello".

etc.

que se hallare donde

Segunda

-Itombre".

se diferencian

y assi de los demás nombres,

puede

se ha. de ocurrir

lo que se di~e del

ponen los números,

vocablos

ha/lo que es A b a , buscare A b a . en la

ó pronunciación,

buscarclo

los

PARTE.

se dirá

ea es/a della

Primera.

Parle

lo que lie alcancado

se

jiuede que se

dezir. 4. Tras

los verbos

se pone Gerundio,

v/ AnémombL', ..aba/irse":

es supino I. 1

bo

ADVERTENCIAS. o Quando lascar liase

el requere de esta Primera

aquí, v. g. dize, ..Abonancar de buscar en este Vocabulario:

la lengua Indica.

liase de ocurrir

Varíe es en Castellano,

ei tiernjio" v. -ablandar pero si es el repare

al TES0I10, y Segunda

el

se ha de tiempo-',

de numero,

ó en

Parte."

" Véanse también las demás advertencias, hecha*por el autor, que van adelante, antes de la .Segunda Parte ó ..Tesoro", y las esplicaciones dadas en el Preludio del ,,Arte'\

P A R T E

PRIMERA.

VOCABULARIO. ma : Yñee ale anee : Amoñce ndog : A ante B. Amoñce haiendog. del que dessea, A: O : Má : Güáetó : Abatir, abajar, Amombó (bo): AmboaMaeté. pipé (bo) : Amboapipebetei íbíeíA , del que se acuerda de alguna felipe : Amboibici (bo). cidad passada, Xamomei. — los ojos al suelo, Aroíí chereca : A, del que se admira, Che : Tá : Tú, Ayeca eroyi : Ayeaíbí : Chereca nu. 1. T i n . 4. ó Totoi. tindí : Amboiaiti cherecá íbipé. Abadejo cuello, Ao ayurupi. — los pensamientos, TemimoangaAbultar, Aypitupí. ybi ybí arecó : Afíemoángaybiy. Abajo, ñembl; guí, 2. Abalanzarse, Añcmombó (bo) : Acu- Abatirse, laxarse, Ayeaibí : Aíeapá : Añcmombó (bo). tí pó. Abanillo, 6 aventador para el fuego, — el are al suelo, Oieroá (bo). —, postrarse, Ayepícó ibirupí : Tatapequa. Ayepícó guiñemombóbo. — para kazerse agre, Yepeiuhába. — de cuello, Aoba íurapichar: Aóaíu- —, recibir el golpe, Añemoyty (mo) : Amongíia (pa, bo). ra re heguara apiehaí. Abeja, Eirá {v. Eí. n. 2). Abarca, ó suela, yapatupípító. Abejera, colmena, Eyretama. Abarcar, Ayquaba (nga). Abarrajar, Amombó: Ai tía píi, Ta. Abejón, Mangangá. Abertura, Bog. Tara. Abarrisco dar, Aypítibíroeteí y- Abcstruz, ñandú. meengá : Ayarapábeteí ymeenga : Abilidad, Araquá (A. 9). declarar por hábil (v. liú aitubíró, etc. : Ayporog ymeenga : Ábilitar, Aipícymbó ymeenga. ^ oí. 3). Abasto, abundancia, Acocó : Nemom- Abismo del mar, Paráípíetó. bucá. — de tierra, Ibíguípeeté : íbíapíté. — dar de comer, Nábocbígi ypoita : Ahispa, ca. b. Ayaocé ymongárñabo. Abatimiento, Apipé : My rí : Apípi: Abispado estar, Airarogui tena: Cherecá i té. Ayblí : Angabí. Abatir, atajar las razones, Ayapipí Abito, costumbre, Tecoai : Acatúa. yneenga : Ahoquccy mará chagua Ablandar á otro, g dolor, Amoñyro 3 e 4 1*

ABRA

ABON

(too) : Ambo a piríbe : Amombíú Abonada cosa, alabada, Ymombeu eatupíra. (bo). Ablandar barro, etc. amóüü (mo). Abonado testigo, Abábupi catugúa— desliendo, Amboícú (bo). ra : Hupi moni beguára: Hupi catu— cera, Amomem beg : Amboícú: guá herecopl: Abáyapú ey : YapuAnibopíü : Ayopé (bo). mombeguarey. — lo duro, Amombíú: Ambopiú (bo): Abonar á otro, Ahecócatú mboyebú : Amoñvro. Amombeú heeó marángatú : Amo — los corazones, Amoiícaícú : Ambo- marangatú : Amboaguíyci te lípe. plü ypiá : Amboícúyñea. Abonarse, bol-viendo por si, Añemom— remojando, Am borúrú (bo): Amo- bei'i eatué chernáráncyngue mbo yeuü, ÍS'á. húpa : Aiíemomarangatu é chemoAblandarse el tiempo, Oñemboaguímara haguerepíca : Ayeplelierecóyeí ara : Ara yyapíríbé : Oñem bo- marángatú mboychúpa : Clicrecócatu pirrara : Yñyro ara. máraney aytí ycatúpe. — la postema, Yñacüc-ü mbaeruru : Abono, Mombeu eatubába : Alíu'áney Ypíü : Hüü. haba. — la tierra, Oñem borurú Ibi :,Yrúrú Abortar, Chememblquá (bo). eatu ibí. Aborto, acción de mal parir, ilembíAbocadear en seco, Aicuií cuuteí: Aye- quá. yuruiaiteí ycuú cuúguábo angaú. —. lo abortado, Hoaraíbae. — mordiscando, Aycaiú angaú : Ay- Aborrecedor, Amotarcy : Poro ambo) : Oíie — de ingenio ¡aira cosas agibles, Chembo vbicbá (bo) : Ocaqua á tacl. , araquáa cararaí mbae tcryí'b aporehe : Memey aporclie checaracatú. Agraciad, o, Ymrimárámblra. Agüero, Mboraú: Haubo : Mboráubo. \gra.riur sin razón, Amomáráte'í. 59 40

AUEL Agüero bueno, Mboroau aguiyeí. — malo. Mboraubaí Poclil. Aguijar ó correr, Aberabote guihóbo : Oberabfite allá : Aquíi aqúTuu. — hazer correr, Amboberabote ymondóbo : Amo aquání. Aguijón con que se pica, Tebi cutu naba. — de obispa, vivoru. ele. Pópia. Aguijoneado apressurado de otro, \ móángembira :Ymoñerá íié'rámbira : Ymbopitubápíra. Aguijonear. ¡lar priessa., Amóñera (na): Amo ana aña (na) : Amópoñera fna). —, picar, Abcbi cutú (ca). Águila, Yápaean'i. Aguileno de rostro. Hobá pucú. Aguja, y espina, Yu 1. Agujerada cosa, Opúbae : Yniómbupira :Ypú bao. pior mucha» partes, Opú o j n ' i bao : Ypií ypiíbaó. Agujerear, Aiqua bofía : AmGmbú. — con barrena, Ayoutii (ca). — de parte ó parte, Amonbi'i (oa) (boj: Ayquá íiiónibú : Amómbupú (bo). Agujero, Quá '.). Agujeta, Mucura myrT : Cacíi cama. Agueada cosa de jilo, Ha iinbeóbae. — cosa de ptunla, liaquábae. — punta, Uaquá obí. Agucar la punta, Ahaquaboua (nga): Amo aquá obí. Apím'í

Ahajada

pípíra Ahajar, Ahechar A hecho

Ahelear, 41

AHOG

Ahelea}-mucho, AmbopTa robacT (bo). Aherrojado, Ytarí ymboapírá : Yta | ogucnoi'bac : Ytari ymoynimbTi'a : j Ocupí relió ytarerequará. i Aherrojar, Ita relió amboá : Anioy ita relió. Ahijar el ganado. YniembT nienibi catubóbao : Ofiemóña hobaó. Ahijada del varón, Cherayirángá. — de la muger í varón, g licmbra:, Cheineni bTrangá. Alujar los arboles , ó sembrados, Y yTpi efíui ngatú tcmitymá. Ahirmar, hazer j'uerca, AyepTtaeog (ca). en VI. II. Ahitarse, Añémboapcbú : Añombopeluí (bo). Aiiiío. el malile comer mucho, y cansancio, Apcbú : Tnpebú. Ahito estar, y cansado. Clicapobú : Clieropebú (lio). Ahogada semilla, Temyty ypítupá : Temity ymom bTtupá pT. | Ahogadizo, que se aflige, g cansado. Oyecnplqua piquá t'oí : Oñonioangeco ci eí. Ahogar apretando el gaznóle, AyTríi bi íingá yiuoábo. — el bocado, ó cosa, seca, Chepíty. — la. yerra, lo sembrado, C a á oniombTtupá temytyma : Oíaboíc;íá temity m á. — torciendo el cuello. Ayayuboca (bo). Ahogarse ó si mismo, Aíeyubl (ca). — atravesándose espina, Choyuoa pira eánguó : Ayoiuoa pira eángue A anlc II. ¡ relió. cosa; manoseada. Yyapoa— con el bocado, Chevaooó obapyty' : Herecó recó pira. imó) : Ayeyaccó obapyty. Ayapoapi lio. — deteniendo el resuello. Aycpítupí : Ayepítubcquíí guimánÓmo. trigo, Aiquífyngó abatí mirí. — en agua, Amanó ypípó : Añeambl Iterar, Aycboí. águima nomo. Amborob. 42

AI DE А1юцайо

AYER

de muchos hoyos, Ybíquáre i Ai del enfermo

varón,

Achei : Aea­

cheí : A r : Acci. Ahoyar hazer hoyos, Amboquaré qua­ — del que descansa. Híií : Hayú.' — del que se acuerda de? lien pas­ ré : Ainboibqiuá bíquíi. sado, Namomei. Ahorcado, Yvohipírá, — del que se recela. ' lente­ daño. Ahorcar, Ayubi (ca). Ata. Ahorcarse, Aycyubí (ca). Al/errar, dar libertad, Amondó lepe: — de mi, Gftaeteche : Ache amyry. Toinbi aíbúbáino liceo habagui amo­ Alnas, Hy. ./. api 0. haíme. ce (mo). Alnas me muriera, Haíme amano : — del gasto, Afíemo acatey tey y Hyiìmo gui manóme : Cery cery iaróca : Aliaíhubá mbae yyaróca : amano : Gui mannmo : Coi coi gui­ Cbei'aeateytey mí añembo pobí po­ mánomo : Apííche gujmanomo. bíiamo. Airado hombre. Aba íeaceiteí : Ne­ Ahuyentado, Ymon'é guille mbira : nio yronde : Guata nioyronde : Ypo Ymboyaba pira : Negué hébó : Ca­ chibaé. lí \"bó. Airadamente, Yèacci ai luí pe : Xe­ Ahuyentar, Лmoñeguahe (mó) am­ mo yro ai hápe : PochTliápe. boyabá (pal : Ainóñémí. Airarse . Aieahci (bo) : Afíemoyró Ahuyentarse , Aeafíy (mo! : A yaba ' (mo) : Añemomlio chi : Che acá myra (pa) : Alia iepe. ychu pé. — lejos, AJoinbíi'ípe aba giucañymo : — hazii'ndo ademanes con los bragas, Quipe aeafíy guiiabápa : Cupe alia Aye yíbambo babág guiñémoyrd­ gui caííymo. nio : Che pochírít mo afíembobaba — mucho tiempo, Avéí aeafíy ímíín­ guitecóbo. daíchúbi. Aire. Ybitu : Pltú. 1. Ahumada cosfv.Ymoata tyngabíapira. — correr, Ibitu oypeiu (bo) : Ilutu Ahumar, juruer al humo. Amoy tata­ eí : Ypltueí : Ibítuey oúbo. tyme : Amboapecíima (mo). — hazerse. Aííembo ibítu (bo): Aye­ Ahumarse, Afíemoáta tyngabía (bo). pcíu (lio). A hurtadillas. Ñé'mi'me : Xé'myíi'e mi­ A ante Y consonante. me. Ayer, Ctícbeteí. quáré : IliTpíquá pípuaí.

A ante I vocal.

— a­ hora de comer, Cúe he cambá­

Ai, Kupé : Eupcpe. — donde estás, i­íupé nderendápe. — domle. sales, Aipo ndercminguápé. — fuera,'Eupé ocápe. — mismo, E nguy tecatuaí pe : Enguy mebé : Aipopcbeí.

banlo. — á medio dia. Cùehctey acaieramo. — ozia la tarile, Cùelic tey caarueoíí cotí. — hizo

quatro dias.

Cíiebc áraymo

j yrundi : Yriíndihába. — y hoy, Ciíehe, bae áng : Cúchete'], a e curí. — de la muger. que se duele, ó teme. (íuá angámáé : E ü acal : Eü máé — muy de mañana, Cuche teí oyei­ be ctérá (mo). (in.i) : Ileguangay : Hogüanga. — de la mvger enferma, Acaí : Aquí. — noche, Cuelie pítíinámo. 43 44

AL AN

A.) US Ayuda

echar, Ahebicutú (ca).

A ante L.

— generalmente, Pytyb'o. Ayudar, Aypytybo (rao).

Alada

cosa, Ypepóbae.

á murmurar, Ahobaichuaríi Ala- de are. Guíi'apcpó. poro cura relió : Ayogua clierapicha Ala de soldados, Guaryny p o p í : Guarini'ícT. ycurabague.

Ayudar

Ayudarse

unos á otros,

remudándose, Al agua estar sin reparo,

Oroyopírú (bo) (abo). Ayunar, Ayecoacú (bo). — hazcr, Aniboyccoacú (bo). Ayuno, Yeeóácú. — estar, Ndacarui : Clic ibígua poreyíne ay có : Che íbíguá cana : Che Ilil gua yacecó (bo) : Ndaú Ги-trii,:••> entre si. Ofío tyngá .1

I.

í

ATRA

ATRE

con penitencias, Ambo- A lra?icos leer, Amopapa quátiá aeí chereté guiyecoacúbo : Gui ye ymónguetábo. recó acicatúbo. A /rasada cosa, Mltae taquíquepeguára : Mbae cuera. Atormentar las feas representaciones, Angaipá ya yáng cbererccoaí : Atrás en tugar. Taquíeuépn. Chemoangecó : Cheinoyngo ingó — mano estar. Noy ndaybí : Cii ai ai. mamo hiny. Atraer a pura- fnerca. Aííé'mopirá- — — poner, Ciípo amoy ina) : Náqúá Herúbo : Chepíratá liápe aru : moy ndai bí : Naííonongaíbí. — mirar, Ayeaquícuerapá heeháoa : Hemímboacípe yepé arú. Ayeapá hecháca". — — su amor. Aruború mború gui — ponerse. Aííéinbotaquícué : Afiéyeaíliubucábo y chupé : Aruríhaí mboebi ycupó : Hebipe ayeó : Hebiehuápe ai. hú cherché, v. hazerse amar. — — — opinión, Amito ruí Chore — quedarse cansado, Caneo cherero mymbotá pe lierúbo : Amboaquí pitá : Caneo aguí apítá : Canecí rambegíie eheremynibotara rí , he oigui ayco hebipé : Taquícuérí apítá. mymhotára imboyoya veabo. Atormentarse

— con palabras

halagüeñas,

Che né'-

— venir,

H e b i chuárámo ávú : Ta-

quícúepe ayu : Añé'mbota qulcueé'ngá píú pipé amboaquí : Che íiéé' guitiíbo. iiéé relié ambo ruí. Aíravesa.d.a cosa, Oíbábo guara : — — promesas, Mbaé qúábé'é' mo Oíbábo oíliac. ychupé ambo aquí : Temy quabeAtravesado estar, Oíbábo eheri'ny. é'ngué pipé amboruí : Mbaé hechacon otro, enojado, NdorofíoSmgu cá boyebupé amboaquí. bo tari : Guatamóí oroicó oyoupé. —. ganar ta voluntad. Ambo aquí Al ra cesado campo. A haca mí : Afiucatú ypia : Aipiclii chere mymboracá. tara apóucábo yehúpó : Ahaihubá Atravesar comprándolo lodo. Ayapaypíá che remymbotára apó ^á.bo oatui : Aytihiró tálto : Na mónguréychupé. ri tábo. — por engaños, Checaracatú liápe — cirio, Aígacá (bo) (pa). amboaquí ; Ambotabi imboaquibo : — por delante de otro, Hobabó Checaracatú hápe aliaíhubá ypíá. aquá : Hobábo ahágui quápa. OIbabo añéinoí : Oíbá— tirando azi a ó si, Alie quíi che Atravesarse. bo aí. cotí cotí : Aheííí checotí cotí. Atravesar

el bocado, r.

alorarse.

Atrancar puerta.. Anibot! oque. Atraviesa á> atravesaño, Hacapába. — saltando, Cheáqüá gui lió gñi boA traviesas del sobrado de casa. Guabo : corotúg hae guihóbo. rapéinbí itá. A trancos andar, Aata áqüá (níi). Atreverse . Ndache poropothúbi : la bestia maneada, y la caca Ndai poíhúbi : Ndaquihíyeí. como renados ele., Corotug : 0|>ó j Atrevidamente , Mboropoíhúhabeyopóbo oatá. I me : Tire recó liabeyme : Tyeyme. 97 93

AUTO

AUNN

Atrevimiento, Mboropolliú hábey. Aun no he acabado de comer, Ndaei gui cáruábo range. Tíhabey. Atribulado estar, Tecotebe Cherecó yo, Ndaei ránge. Aicotebe guitená : Cheángeco tebe por esso, Ndeíteé : Ndahau­ guitená. Atribular Atronado

bíé.

á otro, Amoyngotebe (mo). con trueno, Amacíinü re­

míí mocaííy. — de espanto, Yacafíybae qul hi ye aguí. — loco, Yyáraqua acailypírí : Ata : Tarobá ata : Yyáraqua acata. \ Aturdido de golpe, Heca guiri o api­ haguéra gui : Apihague remy mó­ eáfíy (mo). Aturdir, Amocañy lmó): Anioecá gui­ ri (bo). i Atusar el cabello. Afíapy yoyacatu.

quiga, Ndeí ñipó : Meguay eam'í ndeí. tií, Ndereí ránge. — por esso, Añé bé : Ndeyteé : Ndaeteé : Haubié. — no viene, Ndeí oubo rángé'. Aunar juntar, Amoñoo, Nga : Amíi­ yiáí (mo). Aunarse, Onopytybo (mo) : Y'óyócog lea) : Ndo yo ecoabii (bo) :Oñembo­ yeceá : Oñomboori.

i — los buenos

para

el bien,

Ymáran­

gatú Oñé'mboyeceá : Oyocoó : Ono A ante IJ. | mbo orí : Oyóyó cog teco má án­ Audiencia lugar. Teco má ra rehe ¡ gatu relié. yeruré liatiba : íblray yarucií fié­ i Annqji.e, Yepé. te. 3. monoondl pe. — no, Eymbe : Yepé ey. — lo» jneses. Teco niara relié íéru — — me lo diera, yo lo tomara.., reliara. Chebe omeengeymo j'epé ehene Audi/orio, Hendupára. aioguá. Aullar el perro, Yagua ova ceó. quiera. Oypota rey íe]>e : Toi­ guabo. pota rymé icjié : Oipotareynpeí. Aullidos de perros, Yagua yaeeó. Aumentada cosa. Ymboubi cha pira : i A usencia, Tlbeymá : Oymeneymá : Yríimonibira : Yniboycocé pira. | Cherog' plréy : Og pí rey : Haquí­ Aumentarle , Afíemboubiclia (bo) : cue. Afie yrumo (mó) : Afíé'mbo eta (bo): — hazer, Aba c u p e : Ndaicóícéne: Oyeapírítarü : Ofíemoytarü. Ndachetlbicéne :Aatá guihobone: Aumento. Ymboubichahá : Yrumo­: Ndayehubícéne : Nayndichéne. haba. ' I Ausentarse de repente. Aba biari : A un. Aubé : BIté. i Acañybiarí. Aunados entre si. OnémoyiTi oyóupí. j — huyendo, Ndachetlbigui yabáyia : --Ií'íí ag dio. Ц tiempo. Xdéíára. Acañyguiyabápa. — hasta el infierno. Aña ré'tamébé aubé. Ausente, Oycoymbae : Oymeymbae : — los demonios hui/en del pecador, I Tlbeym bae : Oynymbaé. Afía ti roete angaipábae gui oñe­ i — andar escondiéndose, Ayeupeóg : guííhe. I Aílemi' guitúpa. — no. Tiroété : Ndcí tiroeté. Autor, Monángára : Apollara. d.izen que, Ndey ye. 09 100 i-

AVEC

AVEN Autor

del mundo es Dios,

Coára mo- Aventajarse

á los otros, Añóqüá che-

ñángara Tupa.

ra pichara. —, y causa del -pecado es el demonio, Aventurarse, Ndaieaíhúbi : Tayeai Angaypá apoucahára : añangá. hupeá guihóbo : Taha marandupó : de nuestros bienes es ,/esu Tapitá marandupó. Christo ~S. S., Nanderecó marangaAver abundancia de comida, Yíipí tú monangába Jesu Christo ñ. y.: poro aocé : Oñeniombueá mbae. c. Teco márangatú apóucá hábamo a p i í . jx. ñ. y. Autorizado

— dificultad enyr, Yyabaieliebó. hombre, gordo, y hermoso, — falta de comida, Ndí abo : Tem-

Angatura. biundipóri : Caru ai : Caruey : , grave, Aba yepoihúbucábae : Tembiutibey : Ibirá ra eütV. Avergonzado quedar, Che ty guyAba hecopohii catú. Autoridad, facuidad, Opoguípe mbae té'ña : Chequi cliequi au gui ñeápireymo. rerecohába. Arergongar fv. vergüenzaJ, Amóti : —, gravedad, Polili : Poihú. Amóngaí : Cherunibigeí. •

A ante V consonante.

Aver menester, tener necessidad,

Ay-

Ave de rapiña, Guirá porú. cotébe. Avenida de rio, Iríguacu : Tíguacú. — mucho tiempo que passó, ImaayAvenirse bien los casados, Oioalhú p ó : Arímbae aypó. mendára : Oyoguerecocatú. — pestilencia, JIbába nieó. —, concertarse, Oreyoyacatú. — tiempo, ocasión, causa de yr, — los discordes, Oyóyá catú oyó Aguíyeteí chehohába. abíbae : Oyoecó tatébae oyoyá Avergonzar, v. afrentar. catú. Averiguada cosa, Ymboyohupi. Aventador

piara el fuego,

Tatapeqíiá.

Aventajarse, Afíé'qúá (». qúá 6'). Aventar, Ambobó bé : Aliabiyú mbobebé. —, desechar de si, Ay tiapíi (ta): Aití (ca) : Amóndo chehegui. — moscas, Amondó mberú. — pensamientos malos, Aítl chepía mónguetá pochí. — trigo, Ambobe bó abatí rnyrí. Aventajado

en su oficio,

Añé'quá

Averiguada-mente, Hupí catuhápe i Yehucatú hápe. Averiguar, Amboyeliú (pa) (bo). Ave, Giurá. Aves de rapiña-,

— domesticas,

Guiráporú.

Guiramymbá.

A vezas, Yopirú, v. pero 1.

cantar, hablar,

Oyopíríi yporáheíta. Oyoplrú oñé'enga.

si, á vezes no, E. 9.

ngatii oheñangarequabarí : Cherecó Avecindado, mee ngábarí. Aventajar, mejorar dando , Amée- Avecindarse,

Oñemótapiá bao. Añémbo tapia (bo).

guacaí y chupé : Aé catú upé amé'e —, á otro llegarse, Añoambiyo (bo) : aguí y eí : Amómbae guacú. Año amundá (bo) (pa). 101 10-2

AZER

BALA

Avia de hazerlo el? O yapó eté : Oy- Azerar,

Amboyahecé quarepotíátá'. Azero, Quarepoti ata. Aziago dio,, Arapane. Azul (y verde), Tobi : Hobi. S. no, — claro, Hobi hecácáng. — obscuro, Hobi híí. Hcquá- — hazer, Amboobí (bo).

apó eteamo : Oyapo'amopaé ? ser assi? Añei amopaé? Avian

de quedar

algunos?

Oquabébeé amopaé ? — quedado bee amó

algunos

aparte,

bina.

— ponerse

la señal

del agote,



mbi. enon d e a hára y yaraquaá catu- — ropa, Aó Hobi. baé : Poroenóndeahára. — bolverse negro, Hobi oíié'moü (na). Avisar, Amomorándú : Ayquaábee — medio azul, Hobi h o b i : Hobi ata. Azuiexos, Ytaobi. y chupé. — á la partida, Amomorándú guiII ante A. yupabóca. — de mano en mano, Amomorándú Bacín, ó servicio. Tepoti liapé : Te yoapí api. poti rirú. passo, Amomorándú guiqua- Bacinilla, Ti rirú. Bago, parte del hígado, Ibl úpía : Pepá : Guihóbo. reb : Perebí. —. dar de codo, Añapeeáí. Bachiller, hablador,Ñembií : Ñeepií Aviso, Morando : l'orándú. pííliae : Ñeé'ngicé. Avivar al descuidado, Am boa picaBadea. Sandia. pú. desmayado, Am boapicabi : Bagre, Mandyí. Babear, Aycpítu moce (mo). Ambo aquaabá (bo). Avisado hombre, prudente,

— — que duerni e,

Aba mbae

espantándole,

— con lo que tiene en la boca, Chem-

boi og : lóg. Amondíi : Ayque móndíi (ta). Avivarse a si mismo, Añé'm boaquaa- — la tierra con el Sol, Otimbó ibi. Babearse lo que está caliente, Habá (lio) : Añé'mboquíyreí (mo). cuotymb tí. — el fuego con el viento, Hendítatá BaJio de la boca, Yuru tymbó : Yaibítúpe. rupitú. A voces, Ocapucaí corog-hápe. olla, Yapepó tymbó : Pitii. A ante X, Z. Baiben, Ajiagui: Aguí aguí : Cocog : Axedrezada ropo, Aob apía : Aópy- míípy. Baibenes de la canoa, Igára aguí ni : A ó yyapíabaé. Axedrezar, Aniboapia áó : Ambopí- aguí : Iga yeroá r o a : Igára a p a ní áó. ! §' i. Axorea, ó manilla, SI boi : Poi : Poa- j Bailador, Yeroqui liara. pi quiyá : Piapí quiyá. del pié. ; Bailar, Ayeroqui (bo). — ponerse, Añémbo poapiquTyá (bo). — en corros assidos, Oroyépopiei Axilar de casa, Cygpípiara : Yporu- oroyéroquíbo. pi : Áó tembiporú. Baile, Y'eroqui. u

Azerada

cosa,, Quarepotiatàriymboy- Bala de arcabuz,

Mboeabayi.

aripí : Ymo átámbí quarepotíátá pT Baladron, Aba ííeé'ngiee año : Máráé pé. éteíbae : Né'equi rábae. io:i 1 fi-!

BARL

БАРТ

hablar demasiado, Baptizarse, Ané'mo TüpS raí : Af!em& Christiano ueá : Ayeapirámo ueá. Aiïé'ê'tey teï : Afíé'e quírá. Balanças de peso, Pecú ¡íaé'nibé yo­ Baratar, baxar el precio, Ambohepí bai. myrí Ahenoi: Hepí myrí. Balar animal, Oîïê'ê'hébae. Barato, Hepí myrí. Balbuciente, Aba îïê'e pitápítá. Baldía persona, Aba ecóteybae : Barbacoa. Taqua pembí. — para assar carne, Mocaetá : 3M8­ Oyndeíbae : Oycooíbae. cae I t á . Baldón, Neengaí : Nê'ê'mârâ. Baldonar, Añeengai : Anêëniâra. Barba del hombre filentuml, Ten­ Balsa, Itapába. díbá. Balsero piloto, Itapá ropitá cocâra : —, el pelo, Tendíbaá. itapá rerequára. Baluarte, paliçada, Ibirá : Ibírápem — de otros animales, Ambotá. Barbada de cavallos, Cabayu cü'ma­ bí. Ballesta, Guirapá myrï : Guirapapó. ma : Cabayuyurumonibícába. — tirar, AmSndó huí guirapá pe­ Barbado espesso, Hendíbaá anábae. Barba hazer, Ahendíbaáapí (rao). l'V'­ — larga, Tendíba abu 911. Bambolear hazer, Amo ucü (mo) (ngâ) : Amboaguí (bo) : Ambo apa­ Barbar, Cherendíba aoce : Hoquí­ rámo Cherendibaá. guï (bo) : Amôcoço (bo). Baladronear,

Bambalearse, Aüctí guitecóbo : Añé'm­ boceé (bo) : Cliccârê'cSvê' (mo) : Ac.uó cué (bo) : Acure curëï (mS) : Cheaguï aguï (bo) : Che apaguï pa­ guï (bo) : Che gui gui (bo). Banco, Apícá : Tendá : Ibirapé. — depilespostiços.lhi rapéyyïbabac. — redondo, Apíoá apûa. Bañar, Amboyahug (ca). Bañarse, Ayahug : Gniyahú (ca) : Ayepirc!. — de sudor, Cherïaî cïrï (ca) : Che­ rïaî (pá) (bo). Baños

de agua caliente,

Ita cuyahú

cába. — el lugar, Yà hueápe. Baptizado, Ymboyahúpi : Christian o oyeóbae : Y yapiramci nibi : Y mo Christiano mbïra. Baptizador, Poromboyahu hará : Y mo Christiano hára : Tûpa raïrâmô Porom5ingobára:Poroapir3ni5hára. Baptizar, Amo Tripa raí (bo) : Aya pirâmo (mo) : Ayahug (ca) : Amo Cliristiana (mô). 105

Barbara

gente,

Aba yyáraquabym­

báe : Tabibae : yiaquabecó ymbae : Tecócatúbae: Abatecócatúbae: Caá ignara : AnamT. Bárbaro en hablar, Ñé'é'tabi rerequá­ ra : Yñé'é'ngatú ymbae. Barbaros sin gorierno, Mboro quai oguerecó ymbae : Teco catubae : Coó recó rerequára. Barbechar, Aeopeí (bo). Barbecho, Copeíhaguc. Barbería, Tendíbaá apindabá. Barbero, Tendíba apindá ra : Tendí­ baá apollara. Barbirrojo, Tembíbaabytá. JJarbote, Tembetá. — ponerse, Aiíé'mo embetá : An5í cliercm beta. Barco, Igarata myri'. Barda de pared, Ibíata ayo iaba. Bardar, Ayacoí ibíata : Ayápíracoí ibíata. Barloar

enemigos,

OñSmboyá : Oño

yráro oyóe hé : Oyocicí OñS yrá­ romó, 10G

BARR

BATA

que¿ratveraalgaratácocára. Barril,

Barquero

Barra de hierro, Quarepoti guacú : Pehe guacú : Quarepoti á. piala, Quarepoti typé'ce guacú : Y á gua cú. — — puerto, Imbíacá, Marracó, Tayacu hapiabae. Barranca, Poíecapyoa : Iblang. — del rio, Iblang : íecapycáng. — grande, Ibi ambucú : Ibi capyeanguacú. jiarranguera, Ibíáblámbu cú : Iblcapícan guacú. Barrena, íbiracutu cába: Iblramombucaba. Guará. Barrenado, Ycutupira : Ymombupí réra. Barrenar, Albiracutú (ca) : Aibirá mSnibu (ca) : Ay plguará.

Ibíra ñae : íblralá. — claco, Ibíra ñae my ri : Ibi rálá myrí.

Barro

blanco,

Tobáti.

— colorado, Tapyta. — de loga, "Naeü. — hazer, Ayapa yuca tu yú : Ayapó tuyú. — — de loga, Ayapayuca ñaéü. Barros del rostro, Aríi. Barroso hombre, Y yáriíbae.

Barruntar, Aymoang : Añemoang. Bascas, Tendí tendí : Plá pichlbí : Plá abaeté. Basta, Agulye .7. — cosa, gruessa,

Ypóána.

de pelos, etc., Ypóána abiyu : Ypóguacú rabryú. — pior muchas partes, Aycutúeutúg — del colchón, Hecybo cué. (ca) : Aymómbú moinbú (ca) : Ai- — ga, Agulye luía. píguará. — -- ola, Aguíyelmáqueahe : AguíBarreduras, ltípei baguára. ye ti. Barrer, Aytípcí (yábo : ybo). ! Bastante, satis, Ayé 1. pytue. — llegando

la bassura

con

tiento, Basta, persona

Aliaubá Itípe yábo. —, llerarlo todo, Aytí bírú bcrabábo ». Pi. 7. Barrera-, Ibirá penibí Barrero de antas, JIborebi iguába : Tuyuguába. Barreta

de yerro.

ruda, Yyáraquaa anS-

bae : YñScán gatu y mbae : Anamí. Bastará ya? Agulyei porac : Aguíyeí rüapaga. —, respondiendo, Aguíyeíma. Bastardo, Mendareral ñemynguéra. Bastecer,

hechor

bastas,

Abe cybo

Ci. o.

Barrido, Ypeíhagué : Ypeí piró. Bastimento, l ú p l : Tciiibiú : Bohíitá : Barriga, TIó : Tacapé : Tebó : íbí- Mbiú. — aparegar, Añe inócaé'naiúpírari guá, v. a n. 2. Bo blitá guarnan añemocaena. — abajo, Guácapébo. Jüastou, bordón, M bococá ba : Mbo— arriba, Oá tucupébo. — —• ponerse al Sol, Ayeplapó : pecaiá : Mbo peguá. Bassura, Ití. z. Ayeacapé pé : Ayclbl guape. — barrer, Aítlpei : Yábo : Bo. — de ollas etc., a 2. — grande, Tíeguacu : Hebeatl: PItui. — coger, AI tí yárá (pa) : AItí moneo (ngá). —, lo contenido en ella, Trepó. — — que contiene el vientre, Taca- — arrojar, AItí reytí (ca). Batalla, Muámbába : Noy raro liaba : pé : Hacapé : Hebé. Barrigón, Abá^cbeata : Hebeatí : Yo guerccó ay liaba : Oyoepe íiánHebeaguayú : Iblguáá. dába : Márandequába : Mírámóña. 107 108

BEBE

ВАХА 'Batallar.

Ofíoyráro (mo) : Oyóguere­ coaí : Oyóehé opocó (oa) : Opuá oyóehe : Amárámona : Ymáránde­ rpiá. Balara, Yetí. Batea,, lbírañaeguacú. Batir güeros, Amboícú vruguacuru­ piá : Aymo na : Amboaí (bo). — las alas el are, Oyepcteg (ea) : Opepé : Operereg (bo). — oro, ó plata. Amíimbé quarepotí: Amo pi ré'ríymombébo : Amboapé­ ruí. Batas. Tendí guacú. — colgar, Tendí ocírí : Tendí be­ némbaí : Tendí paigué. Baraca, Tendí tendí : Tíyuí guacú. Bocear, Amboú Clietendí guacú. /¡acoso, Hendí ayí. Jlau.san, bolo, Tápana : Tabi. — estar lecho. Cheyu rúyai gui­ ama : Cbetapá na guiama. — Jia.zer á otro, Ambotapaná : Ara­

lioyuruyai ymoama. Baxa

cosa, colgada,

Baxar liazer, ¡ (bo) (pa). —

Amoeyi : AmboguevT

— bax.and.o juntamente.

Aroyí

(beroíbo). — la cabera concediendo,

Ayé aíbl:

A íié'áeán g'aibí. — — — reverenciando, Ayeaití ychupé. — las aguas del rio. lociri (bo) : Tí­ to. oficio .Ñau gard]naba ; Ñángarcq uá ba moareiY* : ChoCardar alyodoa. AypTpirá (bo) : Amo ucTí amandi yú : AaniandT yíi (mo) roco meé ngáha. ÍHÍÍÍ. Carihe. Abapnrú. —. escarmenar, AvpTpirá (bo). Caridad. Mhoraíliú : YoaThi'i. Cardenal. Humbí. -— con J)Ís catre ah/o. Aùò­ ropTtá. poambi fea). —, ocasión, He. ti. Haubé. Co'/er lodo 'feitero de ra>jz. Avoog Cogear, Atee : Cbeátéé. j



con vn talón lerantado,

('hepr­

taá. Coger, IIú, 3. yá. 3. А. и. 1.

— acechando,

Apocobu (bo).

—, agarrar el Tigre, Ogueroá, r. A. n. S. — agno, con la mano, raso etc. Ayara

I : Ai ya rá ohepopípé. — algo u/no a uno. Aya aya é : Po­

tei' tei' é aya (tabo) r. Ya. ti. 3. — alguna espiga de la caña,

Aharí­

Ica). — turbado. Hopa Cojerme I" ya!a/>ra

aipoeohú (pa). de la boca.

Che­

yu rupoan'. ( 'ola. M'ugnai. — cortad.a. Tuguai a C I : Api. — ìorr/a, Huguai buciì. —­ menear, Guguaì embobaba [boi. — ]>ara pe­ja/. Mbaepi pomo'. Colado ropa ¡ Ao vmòndìqiu pira. Coladera. Mondi quihaba.

bé pocang : Amopa pií haiibobó. —, assir, Ahauliá (bo) : Aypici (ca). Colar la ropa. Amondiquí a b . — le ria. Amhotiíjiii (bo) : AmOndiliui — batatas, AyetTog (ca). — de repente, Apocohú (bo): Aypici Í M ­ . lieeapia. — lo liquido, Amonguà (pa) : Qua. — el rebusco

deba.ro de lo.

fierra,

Ayprccá : Ayíbicá (tío). — en mentira, Aypocohú yápú ra­ mo. 145

Colear animal, r. I l i . n. ­1.

y ribora,

Coletor de tributo. gára. 1­1.Ü

lluguaibí.

Tributo monoón­

COLTI

COME

Colegio, comunidad', Pai rcíi : Teìì : Columpiiarse. Añe'aty niíing. Columpio, Ñé'atymungába. Yoy.ua (mó). Coluna de piedra. YtaoquTtá : Yta Colegir. Aiquabí : Añemóángó. .' ' Colegiste nial lo que te dice, EreñeCollado. Ibi roguainbi. móángv tei' mitra cheóhaguóra rí. Colera humor, Yró}) yyúbae : Tíerob. Collar, Ayúrichúa : Ayu por : Ayiíreneinbaí. — passion. Pochi : Ñemoyró ai. —. 'ponerse, Añembo aytirichná : Colerico. Poelií : Nóinoyróeé : Oñe- Afíenibo ayú enémbaí. movro poehíbae : Guátáiiióí oico- Coma, dirision en lo escrito, Híi acá. baó. Comadreja , Guaquí. fufes, Tayáó re. Combate. Ñóyráró h a b a : Yoguerccó — de la tierra, Tayáó. mará : Ñóe peña. I