Gramatyka polska. Cz. 1-3

Table of contents :
Czesc 1 Wprowadzenie Fonetyka Fonologia
ROZDZIAL I. Wprowadzenie do nauki o jezyku
ROZDZIAL II. Fonetyka
ROZDZIAL III. Fonologia
Czesc 2 Morfologia
ROZDZIAL I. Wprowadzenie
ROZDZIAL II. Morfonologia
ROZDZIAL III. Fleksja
ROZDZIAL IV. Slowotwórstwo
Czesc 3 Skladnia
ROZDZIAL I. Czesc ogólna
ROZDZIAL II. Czesc szczególowa
ROZDZIAL III. Tekst

Citation preview

Czesc i ¦ Wprowadzenie ¦ Fonetyka ¦ Fonologia

ROZDZIAL I. Wprowadzenie do nauki o jezyku 1. GRAMATYKA JAKO NAUKA O JEZYKU § I. Przedmiot gramatyki. Gramatyka - szeroko rozumiana -jest nauka o budowie i funkcjonowaniu jezyka. Gramatyka bada i opisuje strone dzwiekowa jezyka, jego zasób morfologiczny i leksykalny, ustala reguly budowy wyrazów oraz laczenia ich w wypowiedzi. § 2. Dzialy gramatyki. W obrebie gramatyki wyróznia sie kilka dzialów. W zaleznosci od zakresu badan i przyjetych metod badawczych gramatyke dzieli sie na opisowa, normatywna, historyczna i porównawcza. 1) G r a m a t y k a opisowa zajmuje sie badaniem i opisem funkcjonowania jezyka na pewnym etapie jego rozwoju. Gramatyka opisowa ustala reguly jezyka, nie wdajac sie w wyjasnianie ich genezy. 2) G r a m a t y k a normatywna, opisujac istniejacy stan jezyka, równoczesnie podaje normy poprawnosciowe zgodne z tym stanem. 3) Gramatyka historyczna bada, opisuje i wyjasnia zmiany, jakie dokonaly sie w okreslonym jezyku na róznych etapach jego rozwoju. 4) G r a m a t y k a porównawcza bada i opisuje fakty kilku jezyków i na tej podstawie ustala zaleznosci genetyczne miedzy poszczególnymi jezykami, stopien ich pokrewienstwa oraz ich najdawniejsza postac. Przedmiotem niniejszego opracowania jest gramatyka opisowa wspólczesnego jezyka polskiego.

W zaleznosci od tego, co jest obiektem badan i opisu, w obrebie kazdego z wymienionych wyzej dzialów gramatyki wyróznia sie nastepujace czesc l)Fon etyke (i fonologie) badajaca dzwiekowa strone jezyka 2) morfologie, zajmujaca sie budowa wyrazów (slowotwórstwo oraz ich odmiana (fleksja); 3) s k l a d n i e, zajmujaca sie regulami laczenia wyrazów w wypowiedzenia; 4) leksykologie, zajmujaca sie analiza funkcjonalna i semantyc slownictwa.

Gramatyka w wezszym rozumieniu obejmuje wylacznie morfologie i skladnie. 2. POJECIE ZNAKU JEZYKOWEGO

§ 3. Istota znaku. Znak mozna okreslic jako przedmiot lub zjawisko, które symbolizuje inny przedmiot lub zjawisko. Znak, dzialajac na jeden ze zmyslów, wywoluje w umysle pojecie symbolizowanego przez ten znak przedmiotu. Znaki moga dzialac na zmysl wzroku (np. plansza na ekranie telewizora jest znakiem okreslonej audycji, a czarna flaga na plazy - znakiem zakazu kapieli), sluchu (np. pierwsze takty poloneza Chopina sa znakiem

programu T Polskiego Radia), powonienia (np. zapach dymu jest znakiem plonacego w poblizu ogniska), dotyku (np. uscisk dloni moze wyraza rózne uczucia: moze byc znakiem przyjazni, wspólczucia, solidarnosci itp.), smaku (zmieniony smak produktu zywnosciowego jest znakiem, ze ulegl on zepsuciu), itd. Wszystkie otaczajace nas i dzialajace na nasze zmysly znaki mozna podzielic na naturalne i umowne.

§ 4. Znaki naturalne i umowne. l)Znaki naturalne (symptomy, oznaki) sa polaczone z symbolizowanymi przez nie przedmiotami lub zjawiskami zwiazkiem przyczynowo-skutkowym. Podstawa ich jest biologiczna. Powstaja jako skutek istnienia lub dzialania jakiegos zjawiska, które stanowi ich przyczyne. Znaki tego typu nie maja swiadomego nadawcy, gdyz nie sa nadawane przez czlowieka. Sa wiec niezamierzone i interpretowane przez ludzi jako symptomy okreslonych zjawisk na podstawie doswiadczenia. Sa znakami tylko dlatego, ze dzieki ich regularnej powtarzalnosci odbiorca kojarzy ich wystepowanie z okreslonymi zjawiskami. Znaki naturalne sa jednokierunkowe, gdyz maja jedynie odbiorce (czlowieka), natomiast brak im swiadomego nadawcy. Przekazywana przez nie informacja idzie wiec w jednym kierunku: jest odbierana, nie bedac nadawana.

Do znaków naturalnych mozna zaliczyc np. ciemne chmury i grzmot jako znak nadciagajacej burzy, slady stóp odcisnietych na piasku jako znak przejscia kogos, podwyzszona temperature ciala jako znak choroby itd. 2) Znaki umowne (konwencjonalne) sa tworzone przez ludzi swiadomie w celu symbolizowania, czyli reprezentowania w uproszczony sposób, pewnych zjawisk otaczajacego nas swiata. Znaki umowne powstaja na podstawie okreslonej umowy (konwencji) spolecznej, która zaklada, ze sa one znane wszystkim uzytkownikom i jednakowo przez nich interpretowane. Znaki umowne sa dwukierunkowe, zwrotne. Maja bowiem okreslonego nadawce, tj. tego, kto wytwarza, „nadaje" dane znaki, oraz adresata, tj. tego, do kogo dany znak jest kierowany, „adresowany". Adresat, który odbierze okreslony znak i wlasciwie go zinterpretuje, staje sie odbiorca. Nadawca i odbiorca moga sie mieniac rolami, przekazujac sobie nawzajem rózne znaki, które moga w Len sposób plynac w dwóch kierunkach: od nadawcy do odbiorcy i na odwrót. Wsród znaków umownych wyróznia sie ikoniczne i symboliczne. 1) Znaki ikoniczne powstaja w oparciu o rzeczywiste podobienstwo do symbolizowanych przez nie zjawisk. Podobienstwo to moze przybierac rózne postacie: od maksymalnej dokladnosci (fotografia, realistyczny obraz, rysunek jakiegos obiektu), poprzez stadia posrednie (róznego rodzaju rysunki i obrazy), do ujec schematycznych (np. znaki drogowe: „przejscie dla pieszych", „dzieci", „uwaga na zwierzeta gospodarskie", „zakaz wyprzedzania"). 2) Znaki symboliczne sa czysto konwencjonalne i nie maja naturalnego zwiazku z symbolizowanymi zjawiskami. Mozna do nich zaliczyc np. znak drogowy „droga z pierwszenstwem przejazdu", swiatla na skrzyzowaniu ulic, znak przeczenia w postaci poruszania glowa w kierunku poziomym i in. Zbiór znaków tworzacych system, tj. taki uklad, w którym kazdy z elementów pelni scisle okreslona funkcje i pozostaje w okreslonej relacji do innych elementów tego ukladu, nazywa sie kode m. Kodem jest np. system znaków drogowych, kolejowych, morskich.

§ 5. Znak jezykowy. Szczególnym rodzajem znaków umownych sa wyrazy

-dzwiekowe znaki jezykowe. Znak jezykowy-podobnie jak inne znaki konwencjonalne - charakteryzuje sie forma i znaczeniem. Na jego forme sklada sie dzwiek (np, w wypadku spójników /, a) lub szereg dzwieków mowy nastepujacych po sobie w scisle okreslonej kolejnosci. Znaczenie, czyli tre wyrazu jako znaku jezykowego, polega na symbolizowaniu przez ten znak jakiegos fragmentu rzeczywistosci: przedmiotów (czlowiek, kot, clom), pojec (mysl, gniew, radosc), czynnosci i stanów (chodzic, spoc), cech (bialy, dobry),

ilosci (piec, siedemdziesiat), emocji (ach!, oj!, do licha!), stosunków miedzy elementami tekstu (/, oraz, albo, gdyz),

§ 6. Wyraz i desygnat. Wyrazy nie sa znakami przedmiotów, czynnosci, cech itd. lecz - ich pojec. Wyraz ksiazka np. nie oznacza zadnej konkretnej ksiazki, bo ksiazka „w ogóle" nie istnieje. Sa tylko rózne ksiazki: drukow i rekopismienne, grube i cienkie, jedno- lub wielotomowe, beletrystyczne, naukowe, przeznaczone dla dzieci lub do nauki, oprawne w plótno, pólskórek, papier itp. A zatem wyraz ksiazka oznacza pojecie pewnej liczby zlozonych, zbroszurowanych i oprawionych arkuszy papieru zadrukowanych jakims tekstem, wyabstrahowane z wszystkich konkretnych ksiazek, jakie kiedykolwiek istnialy lub istnieja. Pojecia symbolizowane przez wyrazy sa desygnatami danych wyrazów. Desygnatem wyrazu nie jest wiec przedmiot, lecz pojecie przedmiotu. Miedzy wyrazami a ich desygnatami nie istnieja zadne naturalne zwiazki, dlatego np. brzmienie wyrazu ksiazka nie wynika ani z wielkosci czy ksztaltu jakiejkolwiek ksiazki, ani z jej przeznaczenia, ani z materialu, z jakiego zostala wykonana, ani z przekazywanych przez nia tresci. Pojecie zadrukowanych, zlozonych i oprawionych arkuszy papieru jest symbolizowane w jezyku polskim przez umowny znak jezykowy ksiazka - podobnie jak np. w jezyku niemieckim przez znak Buch, w angielskim przez book, francuskim przez livre, a w rosyjskim przez kniga - po prostu dlatego, ze kiedys ludzie mówiacy po polsku, niemiecku, angielsku, francusku i rosyjsku „umówili sie", ze okreslone pojecie beda nazywali wlasnie takim, a nie innym znakiem. 3. POJECIE JEZYKA

§ 7. Akt mowy i jego elementy. Porozumiewanie sie ludzi miedzy soba polega na przekazywaniu sobie nawzajem (czyli komunikowaniu) róznych tresci za pomoca znaków jezykowych. Kazdy znak jezykowy sklada s z dzwieków mowy ludzkiej, a wiec przekazywanie tych znaków sprowadza sie do ich wymawiania, do mówienia, poslugiwania sie mowa. W trakcie komunikacji jezykowej dochodzi wiec do powstania aktu mowy, który przebiega w ten sposób, ze ktos, kto mówi, czyli nadaje komunikat nazwiemy go nadawca- kieruje znaki jezykowe do kogos, komu chce przekazac pewne informacje - nazwiemy go odbiorca. Aby doszlo do aktu mowy, tj. aby odbiorca uslyszal i zrozumial to, co powiedzial nadawca, musza byc spelnione okreslone warunki. Nadawca i odbiorca musza znac i jednakowo rozumiec pewna liczbe znaków jezykowych, czyli miec wspólne slownictwo. Nadawca nie przekaze jednak odbiorcy zadnej informacji, kierujac do niego np. wyrazy dom, wzgó-

rze, stac, na w podanej tu kolejnosci. Aby zostala przekazana okreslona tresc, podane wyrazy musza zostac uksztaltowane np. tak: Dom stoi na wzgórzu, albo Dom stal na wzgórzu, lub Domy stoja na wzgórzu, czy Domy stojace na wzgórzu. A wiec wyrazy bedace w tym wypadku abstrakcyjnymi symbolami: przedmiotów [dom, wzgórze), procesu {stac), stosunku (na), musza zostac odpowiednio uformowane i polaczone ze soba zgodnie z regulami znanymi zarówno nadawcy jak i odbiorcy. Znaki jezykowe polaczone ze soba zgodnie z regulami obowiazujacymi nadawce i odbiorce (oraz wszystkich mówiacych danym jezykiem) tworza tekst (komunikat, przekaz). Tak wiec trzecim - poza nadawca i odbiorca- elementem aktu mowy jest tekst, tj. kazdy skonczony i spójny przekaz slowny, który moze byc równy wyrazowi (Burza, Milcz!) lub skladac sie z zespolu odpowiednio uporzadkowanych wyrazów (Dom stoi na wzgórzu, Nadciaga burza). Tekst jest wytworem, który powstaje w procesie mówienia jako efekt ksztaltowania i laczenia znaków jezykowych - wyrazów. Wyzej wyrazy zostaly okreslone jako znaki desygnatów, czyli pojec okreslonych przedmiotów, czynnosci, cech itd. Tak rozumiany wyraz - nazwiemy go lcksemem - jest jednostka abstrakcyjna, wyuczona i zapamietana przez kazdego uzytkownika okreslonego jezyka. Leksemy - znaki jezykowe - realizuja sie, uzewnetrzniaja, w postaci konkretnych, wymawianych wyrazów, laczac sie w teksty w oparciu o reguly obowiazujace wszystkich poslugujacych sie nimi ludzi. Reguly te musza byc wspólne dla wszystkich mówiacych danym jezykiem. Jak ludzie dochodza do takich regul? Kiedy np. mala Basia poznaje mowe ojczysta, to dzieje sie to w ten sposób, ze dorosli kieruja do niej wielokrotnie szereg tekstów, które Basia z coraz lepszym skutkiem powtarza i zapamietuje. Beda to np. takie teksty: Basia pije mleczko. Kicia pije mleczko. Babcia pije mleczko. To jest tatus. To jest dziadzius. To jest piesek. To jest soczek. Kiedy Basia po wielokrotnym powtarzaniu tych (i wielu innych) tekstów w pewnym momencie zacznie na ich wzór tworzyc samodzielnie nowe teksty, np. Tatus pije mleczko. Dziadzius pije mleczko. Basia pije soczek. Babcia pije soczek. Piesek pije soczek, itd., to znaczy, ze wyabstrahowala z poznanych i zapamietanych tekstów regule: Zdanie oznajmujace = podmiot (rzeczownik w mianowniku) + orzeczenie (czasownik w 3, os. czasu terazniejszego) + dopelnienie (rzeczownik w bierniku), W ten sposób - zapamietujac abstrakcyjne znaki jezykowe, leksemy, oraz reguly ich uzycia w tekstach - Basia poznaje jezyk, czyli k o d, tj. zespól znaków (slownictwo) i regul laczenia tych znaków w teksty (gramatyke). Tak wiec czwartym elementem aktu mowy jest jezyk ¦-- kod.

Mówienie, tworzenie tekstów (komunikatów, wypowiedzi) jest procesem konkretnym i indywidualnym, bo polega na artykulowaniu dzwieków mowy za pomoca ruchów narzadów mowy konkretnych osobników, indywiduów. Jezyk jako kod jest tworem abstrakcyjnym i spolecznym. Abstrakcyjnym - bo istnieje w postaci zbioru konwencjonalnych znaków i regul w umyslach poslugujacych sie nimi ludzi. Spolecznym - bo jest wspólny dla wszystkich czlonków danej spolecznosci jezykowej. Mówienie, czyli tworzenie tekstów i kod, czyli jezyk, stanowiac dwa aspekty mowy, sa ze soba nierozerwalnie zwiazane, gdyz jezyk jest wyabstrahowany z konkretnych tekstów, a kazdy tekst moze byc zbudowany tylko na podstawie okreslonego jezyka (kodu). Mówienie jest zawsze mówieniem o czyms, a wiec tekst zawsze dotyczy jakichs desygnatów, faktów, zdarzen. To, czego dotyczy tekst, co jest jego trescia, nazwiemy k o n t e k s t e m. Jest to piaty element aktu mowy. Aby nadawca mógl przekazac tekst odbiorcy, musi istniec miedzy nimi odpowiedni kontakt: czasteczki powietrza przekazujace drgania fali glosowej od ust nadawcy do uszu odbiorcy, drut telefoniczny, fale elektromagnetyczne przy przekazach radiowych i telewizyjnych. Kontakt miedzy nadawca a odbiorcajest szóstym elementem aktu mowy. Akt mowy polega wiec na tym, ze nadawca mówi do odbiorcy, czyli przekazuje mu tekst zbudowany zgodnie ze wspólnym dla nich jezykiem (kodem). Tekst dotyczy jakiegos ko n tekstu, tj. tego, co jest jego trescia, o czym sie mówi i moze byc przekazany tylko pod warunkiem istnienia kontaktu miedzy nadawca a odbiorca. Schematycznie mozna to przedstawic nastepujaco: KONTEKST TEKST NADAWCA

-*- ODBIORCA

JEZYK KONTAKT

§ 8. Funkcje jezyka. W poprzednim paragrafie stwierdzono, ze tekst + jezyk stanowia nierozerwalna calosc, gdyz teksty powstaja w opar

o jezyk, który jest wyabstrahowany z tekstów. W ten sposób myslac o funkcjonowaniu nierozerwalnej calosci, jaka jest tekst + jezyk mozemy mówic o funkcjach jezyka realizowanego za posrednictwem i w postaci tekstów, lub o funkcjonowaniu tekstów realizujacych jezyk. Najwazniejsza i podstawowa funkcja tak rozumianej calosci, czyli jezyk reprezentowanego przez teksty, jest funkcja komunikatywna, polegajaca na przekazywaniu infonnacji na wszelkie mozliwe tematy. Ta nadrzedna

funkcja realizuje sie w postaci szeregu funkcji czastkowych, uzaleznionych od stosunku calosci tekst + jezyk do kontekstu, nadawcy, odbiorcy, tekstu, jezyka, kontaktu. W stosunku do kontekstu jezyk za posrednictwem tekstu pelni funkcje symboliczna (reprezentatywna, informatywna, poznawcza), symbolizujac za pomoca znaków jezykowych polaczonych w teksty pewne fragmenty rzeczywistosci. W stosunku do nadawcy jezyk pelni funkcje ekspresy w na. Polega ona na uzewnetrznianiu przez mówiacego jego stanów emocjonalnych, wyrazaniu radosci, gniewu, zdziwienia, niepewnosci itp. W stosunku do odbiorcy jezyk pelni funkcje impresywna. Nadawca, poslugujac sie jezykiem, kieruje w tym wypadku do odbiorcy teksty, za któiych pomoca chce go o czyms przekonac, do czegos sklonic, cos na nim wymusic, uksztaltowac jego opinie itd. Jezyk + tekst w stosunku do samego tekstu pelni funkcje poetycka. Stosujac ja, mówiacy stara sie, aby tworzone przez niego teksty byly poprawne, staranne, estetyczne. W stosunku do samego siebie jezyk pelni funkcje metajezykowa. Najwyrazniej wystepuje ona w tekstach definicji i opisów jezyka. Wreszcie w stosunku do kontaktu jezyk pelni funkcje f a t y c z n a, polegajaca na nawiazywaniu lub podtrzymywaniu rozmowy miedzy mówiacymi. Omówione funkcje jezyka ilustruje ponizszy wykres: FUNKCJA SYMBOLICZNA (Kontekst)

(Tekst) -«-

FUNKCJA POETYCKA -? (Odbiorca)

(Nadawca) -«-

FUNKCJA

FUNKCJA EKSPRESYWNA

^ (Jezyk) FUNKCJA METAJEZYKOWA

(Kontakt) FUNKCJA FATYCZNA

IMPRESYWNA

4. ZRÓZNICOWANIE WSPÓLCZESNEGO JEZYKA POLSKIEGO § 9. Czynniki sprawcze. Wspólczesny jezyk polski nie stanowi monolitu.

Latwo zauwazyc, ze nie wszyscy Polacy mówia identycznie. Z drugiej strony ta sama osoba moze wyslawiac sie rozmaicie w róznych okolicznosciach. Róznice w mowie poszczególnych osób i grup spowodowane sa calym szeregiem czynników, z których najwazniejsze sa nastepujace: 1) C z y n n i k geograficzny (terytorialny). Róznice w mówieniu róznych osób moga byc uzaleznione od miejsca ich pochodzenia. Mowa mieszkanców wsi rózni sie od mowy mieszkanców miast. Chlop pochodzacy z Pomorza mówi nieco inaczej niz pochodzacy ze Slaska czy z Malopolski. Mieszkaniec Krakowa uzywa do okreslania niektórych desygnatów innych wyrazów niz mieszkaniec Poznania lub Warszawy. Róznia ich tez sposoby wymawiania polaczen niektórych dzwieków. 2) F o r m a wypowiedz i. Porozumiewac sie mozemy ustnie -jest to forma podstawowa, pierwotna, lub pisemnie -jest to forma wtórna. Kazda z nich ma charakteiystycznc cechy. Forma pisana jest zwykle staranniejsza dzieki temu, ze tekst pisany mozemy wielokrotnie poprawiac i korygowac, co nie jest mozliwe w wypadku tekstu mówionego. 3) Typ y kontaktu jezykowego i sytuacja komunikaty w n a. Wypowiedzi tej samej osoby moga sie róznic w zaleznosci od tego, z kim mówi: z rówiesnikiem, przyjacielem, czlonkiem rodziny, przelozonym, podwladnym itd., oraz - w jakiej sytuacji ma miejsce rozmowa: w domu, w urzedzie, szkole, uczelni, sklepie, na ulicy itd. Inaczej bowiem wyslawiamy sie w sytuacjach oficjalnych, np. w miejscu pracy referujac jakas sprawe przelozonemu, inaczej zas - w sytuacjach nieoficjalnych, np. w swobodnej rozmowie z kolega, który nas odwiedzil w naszym domu. 4) Czynniki socjalne. Na sposób organizacji tekstu wplywa równiez srodowisko, z którego sie wywodzi mówiacy, poziom jego wyksztalcenia, wykonywany zawód, wiek, plec. Ludzie wyksztalceni wyslawiaja sie inaczej niz analfabeci, a przedstawiciele róznych zawodów uzywaja w swoich srodowiskach specjalnych, czesto tylko im znanych, wyrazów i zwrotów. W swoisty sposób porozumiewaja sie ze soba przedstawiciele róznych grup wiekowych. 5) Cel w y p o w i e d z i. Na zróznicowanie mowy wplywa równiez cel, jaki przyswieca mówiacemu w trakcie przekazywania komunikatu. Inaczej ksztaltujemy wypowiedzi, gdy chcemy kogos o czyms poinformowac, a inaczej, gdy chcemy na kogos wplynac, wyrazic wlasne emocje itp. Tworzymy wówczas teksty, w których dominuje jedna z funkcji omówionych w § 8.

§ 10. Charakterystyka odmian wspólczesnej polszczyzny. Uwzgledniajac wymienione w § 9. czynniki, wplywajace na zróznicowanie wspólczesnej polszczyzny, mozemy wyróznic w niej szereg odmian. Jezyk polski rozumiany jako odrebny kod, czyli system spolecznie wytworzonych znaków dzwiekowych oraz regul ich uzycia oznacza jezyk naturalny wszystkich Polaków, przeciwstawiony innym jezykom narodowym, takim np. jak czeski, rosyjski, niemiecki, wloski, chinski i in. Ze wzgledu na czynnik geograficzny (terytorialny) jezyk polski rozpada sie na dwie odmiany: na jezyk ogólnopolski i dialekty terytorialne. Jezyk ogólnopolski to wspólna dla wszystkich Polaków reprezentatywna odmiana jezyka polskiego upowszechniana przez szkole, administracje, literature, prase, radio i telewizje, która jest srodkiem porozumiewania sie wszystkich czlonków narodu na wszystkie mozliwe tematy. Ze wzgledu na forme wypowiedzi jezyk ogólnopolski wystepuje w formie mówionej i pisanej. W zaleznosci od sytuacji komunikatywnej kazda z nich moze miec postac swobodna (potoczna, nieoficjalna) albo staranna (standardowa, oficjalna). Postac swobodna (potoczna) mówionego jezyka ogólnopolskiego jest forma uzywana przede wszystkich w celach komunikatywnych, która poslugujemy sie na codzien w sytuacjach nieoficjalnych. Postac potoczna jezyka mówionego jest zróznicowana regionalnie. Róznice regionalne sprowadzaja sie do uzywania wyrazów lub form gramatycznych o zasiegu wystepowania ograniczonym do czesci obszaru jezyka polskiego, albo do róznych sposobów wymawiania pewnych glosek i ich polaczen (np. kartofle w Warszawie, ziemniaki w Krakowie, pyrki w Poznaniu; wymowa w wyrazach typu okienko, sukienka welarnego n w Krakowie i Poznaniu, lub n zebowego w Warszawie; warszawska wymowa typu lyst, malyna\ krakowska wymowa czeba, c/zewo zamiast tszeba, ci-zewo itd.). Regionalizmy wystepuja równiez w mowie ludzi wyksztalconych pochodzacych z danego regionu. Regionalna odmiana jezyka ogólnopolskiego jest zatem postacia swobodna (potoczna) ze swoistymi cechami regionalnymi. Czynnik socjalny ma wplyw na powstawanie tzw. gwar srodowiskowych i zawodowych. Gwara srodowiskowa to odmiana ogólnopolskiego jezyka potocznego o zasiegu ograniczonym do jednego srodowiska wyodrebniajacego sie ze wzgledu na wiek (np. gwara uczniowska, studencka), dzialalnosc spoleczna (np. gwara partyjna) zainteresowania (np. gwara mysliwska, sportowa, wedkarska). Gwara zawodowa jest odpowiednikiem gwary srodowiskowej uzywanym przez osobników nalezacych do grupy spolecznej, wyodrebniajacej sie ze wzgledu na wykonywana prace (np. gwara zawodowa drukarzy, górników, lekarzy, szewców i in.).

Gwary srodowiskowe i zawodowe charakteryzuja sie specjalnym slownictwem i frazeologia przy równoczesnym zachowaniu ogólnopolskiego systemu leksykalno-gramatycznego. Postac staranna (standardowa) m ówionego jezyka ogólnopolskiego to forma jezyka mówionego ludzi wyksztalconych ujednolicona pod wzgledem wymawianiowym, leksykalnym, skladniowym oraz stylistycznym i uzywana w sytuacjach oficjalnych, w radiu, przemówieniach, wykladach uniwersyteckich i szkolnych itp. W postaci standardowej równiez moga sie pojawiac nieuswiadamiane cechy regionalne a nawet gwarowe. Np. nawet w najbardziej starannej wymowie profesora wyzszej uczelni pochodzacego ze wsi poludniowomalopolskiej moze wystapic miedzywyrazowa fonetyka udzwieczniajaca typu braci Adama (cecha regionalna) oraz przejscie wyglosowego -eh w -k: tyk, takik, wysokik, trzydziesci zlotyk zamiast tych, takich, wysokich, trzydziesci zlotych (cecha gwarowa). Ta sama osoba w zaleznosci od sytuacji moze uzywac wymiennie róznych wariantów jezyka polskiego. Np. lekarz, który jest czlonkiem kola lowieckiego i równoczesnie nauczycielem w szkole dla pielegniarek, w domu w rozmowach z rodzina bedzie uzywal postaci potocznej, w srodowisku lekarskim w czasie pracy - slownictwa typowego dla gwary zawodowej, podczas spotkan z kolegami nalezacymi do kola lowieckiego - gwary srodowiskowej, a w czasie wykladów w szkole medycznej bedzie sie poslugiwal postacia standardowa mówionego jezyka ogólnopolskiego. Staranna postac pisana (literacka) jezyka ogólnopolskiego jest forma wyspecjalizowana, fachowa, sluzaca do przekazywania informacji n rózne tematy i o róznych funkcjach, w której wyodrebniaja sie style funkcjonalne. Postaci swobodnej czyli potocznej odmiany pisan ej uzywa sie w pisemnych kontaktach nieoficjalnych, np. w prywatnej korespondencji. Cel wypowiedzi wplywa na taki sposób organizacji tekstu, który decyduje o istnieniu róznych stylów. Styl f u n k c j o n a I n y to caloksztalt cech jezykowych charakteryzujacych teksty o tej samej funkcji spolecznej. Swoiste wlasciwosci jezykowe jakiegos stylu funkcjonalnego (np. dziennikarskiego, naukowego, urzedowego) powstaja wskutek swiadomego nasycenia okreslonego tekstu specjalnym slownictwem, frazeologia oraz charakterystycznymi konstrukcjami skladniowymi. Odpowiedni dobór tych srodków powoduje, ze w jakims tekscie zaczyna dominowac jedna z funkcji jezyka typowa dla danego stylu (np. funkcja informatywna w tekscie pisanym stylem naukowym, impresywna w tekstach publicystycznych itd.).

Styl artystyczny to jedna z postaci pisanej formy jezyka ogólnopolskiego o przewadze funkcji poetyckiej, charakteryzujaca sie wielka rozmaitoscia srodków skladniowych, bogata synonimika i metaforyka. Dialekt terytorialny to odmiana jezyka polskiego uzywana przez ludnosc wiejska pewnej dzielnicy kraju. Dialekt terytorialny przeciwstawia sie jezykowi ogólnopolskiego wlasciwosciami fonetycznymi, leksykalnymi, niekiedy równiez gramatycznymi i skladniowymi. W granicach polskiego obszaru etnicznego mozna wyróznic: dialekt slaski, malopolski, wielkopolski i mazowiecki. Ponadto na ziemiach, które po ostatniej wojnie weszly w sklad Panstwa Polskiego wystepuja tzw. dialekty mieszane. Gwara w i ej s k a to mowa ludnosci wiejskiej ograniczona do niewielkiego obszaru, przewaznie kilku lub kilkunastu wsi, która rózni sie od jezyka ogólnopolskiego oraz od mowy ludnosci sasiednich okolic okreslonymi wlasciwosciami fonetycznymi i leksykalnymi, niekiedy równiez gramatycznymi. Gwara wiejska jest pojeciem wezszym od terminu dialekt terytorialny i podrzednym w stosunku do niego, np. w granicach dialektu malopolskiego mozna wyróznic gware podhalanska, gwary orawskie, spiskie, zywiecki nowosadeckie, krakowskie, kieleckie i in. Gwara m i e j s k a to mowa niewyksztalconej ludnosci miejskiej (najczesciej autochtonicznej ludnosci peryferyjnych dzielnic miasta), która rózni sie od jezyka ogólnopolskiego pewnymi cechami przewaznie leksykalnymi i fonetycznymi wspólnymi z regionalna odmiana ogólnopolskiego potocznego jezyka mówionego i okolicznych gwar wiejskich. Po tej pobieznej charakterystyce odmian wspólczesnej polszczyzny spróbujmy przedstawic ich hierarchie i wzajemne stosunki zachodzace pomiedzy nimi.

§ 11. Klasyfikacja odmian wspólczesnej polszczyzny. Za pojecie

nadrzedne uznamy jezyk polski, rozumiany jako kod (tj. zasób leksykalny i zbiór regul gramatycznych), znany czynnie lub przynajmniej biernie wszystkim Polakom. Ze wzgledu na zasieg wystepowania calosc zwana jezykiem polskim dzieli sie na jezyk ogólnopolski i dialekty terytorialne, w których obrebie mozna wyróznic mniejsze jednostki terytorialne - gwary wiejskie. Jezyk ogólnopolski wystepuje w dwóch formach: mówionej i pisanej. Zarówno odmiana mówiona jak pisana realizuje sie w postaci swobodnej (potocznej) lub starannej (standardowej). Wmówionej postaci potocznej moga sie ksztaltowac elementy gwar srodowiskowych i zawodowych. W mówionej postaci standardowej moga byc realizowane rózne style funkcjonalne. Zarówno w postaci potocznej jak standardowej moga wystepowac wlasciwosci regionalne. Teksty pisane odmiany starannej (literackiej) moga reprezentowac rózne style funkcjonalne lub styl artystyczny. Na pograniczu mówionej odmiany jezyka ogólnopolskiego i gwar wiejskich znajduja sie gwary miejskie.

Wyniki przeprowadzonego podzialu mozna ujac w nastepujace schematy: Schemat 1.

Dialekty terytorialne

Gwary miejskie

Forma mówiona

Postac swoejouna I Pustac staranna

Posiac swobodna Posiac staranna

Gwary wiejskje

Gwary

RÓZNE

RoZNE

Odmiany

SRODOWISKOWE

Styl STYLE

STYLE

regionalne

t ZAWODOWE

FUNKCJONALNE

artystyczny FUNKCJONALNE

Schemat 2.

1

Jezyk polski

dialekty terytorialne 1

JE. ZYK OGOr.NOPOLSKJ

gwary

FORMA MÓWIONA

FORMA PISANA

miejskie POSTAC

POSTAC

TOSTAC

POSTAC

s WOBODNA

staranna

SWOBODNA

STARANNA

(F 'OTOCZNA)

(standardowa)

(POTOCZNA)

(literacka)

gwary wiejsk IE gwary

RÓZNE

ODMIANY

STYLE SRODOWISKOWE

RÓZNE ODMIANY

STYL

STYLE

REGIONALNE

REGIONALNE I

ARTYSTYCZNY FUNKCJONALNE ZAWODOWE

FUNKCJONALNE

1

ROZDZIAL II. Fonetyka

1. CZESC OGÓLNA 1.1. Wiadomosci wstepne § 12. Przedmiot fonetyki. Fonetyka jest dzialem nauki o jezyku,

którego przedmiotem sa artykulowane dzwieki mowy, czyli gloski. Fonetyka zajmuje sie procesem wytwarzania dzwieków mowy, ich klasyfikacja, wlasciwosciami fizyczno-artykulacyjnymi, wzajemnym oddzialywaniem na siebie oraz procesem slyszenia i rozumienia. W obrebie fonetyki wyróznia sie kilka dzialów. 1) W zaleznosci od przyjetych kryteriów opisu i klasyfikacji glosek wyróznia sie fonetyke: a) artykulacyjna, która bada i opisuje dzwieki mowy w oparciu o obserwacje ukladów i ruchów narzadów mowy uczestniczacych w wytwarzaniu poszczególnych glosek; b) akustyczna, która bada i opisuje akustyczne cechy glosek, analizujac wlasciwosci fali dzwiekowej; c) artykulacyjno-akustyczna, która bada i opisuje dzwieki mowy uwzgledniajac regularne zaleznosci zachodzace miedzy ich stron artykulacyjna i akustyczna. 2) W zaleznosci od zakresu badan fonetyka dzieli sie na: a) opisowa, która bada, opisuje i klasyfikuje gloski wystepujace

w okreslonym jezyku wspólczesnym (np. polskim, angielskim, chinskim itd.); b) historyczna, która bada zmiany fonetyczne, jakie mialy miejsce w ciagu rozwoju historycznego jezyka (np. jezyka polskiego od XIV do XX wieku);

c) porównawcza, która bada i opisuje gloski kilku pokrewnych jezyków w celu wyjasnienia wystepujacych w nich zjawisk i ustalenia stosunków pokrewienstwa zachodzacych miedzy nimi (np. miedzy jezykiem polskim i czeskim lub wszystkimi jezykami slowianskimi); d) ogólna, która bada i opisuje gloski róznych jezyków i na tej podstawie wykrywa ogólne prawa rzadzace dzwiekowa strona jezyka w ogóle.

§ 13. Dzwiek jako zjawisko fizyczne. Z punktu widzenia akustyki dzwiek mozna okreslic jako zaburzenie falowe wystepujace w jakims ciele sprezystym. Zródlem kazdego dzwieku sawiec drgania dowolnego ciala sprez - stalego, plynnego lub gazowego. Drgania te, przekazywane czasteczkom powietrza, moga dotrzec do ucha ludzkiego, pobudzic blone bebenkow i za jej posrednictwem przeniknac do odpowiednich osrodków mózgowych, wywolujac w nich wrazenia, które sa przez nas odbierane jako dzwiek o okreslonym natezeniu, czestotliwosci i barwie. Od czestotliwosci, czyli liczby drgan na sekunde zalezy wysoko dzwieku. Czym wieksza liczba drgan na sekunde, tym dzwiek jest wyzs Przecietne ucho ludzkie odbiera dzwieki o czestotliwosci od 16 do 20 000 herców (Hz), tj. od 16 do 20 000 drgan na sekunde. Natezenie, czyli sila dzwieku zalezy od wysokosci fali glosow tj. od amplitudy drgan. Im wieksza amplituda, tym silniejszy, donosniejszy

dzwiek. Barwa dzwieku jest ta jego wlasnoscia, dzieki której mozemy odró brzmienie róznych instrumentów muzycznych grajacych te sama melodie, tub glosy róznych osób nawet wtedy, gdy nie róznia sie one czestotliwosc i natezeniem. Barwa dzwieku jest uzalezniona od formy drgan, a te - od ksztaltu drgajacego ciala sprezystego (rezonatora). Dzwieki dziela sie na tony i szmery. Ton jest dzwiekiem o scisle okreslonej liczbie drgan na sekunde wystepujacych w takich samych odcinkach czasowych. Do tonów mozna zaliczyc np. dzwieki wydawane przez instrumenty muzyczne pamietajac, ze czyste tony praktycznie w przyrodzie nie wystepuja. Szmer jest dzwiekiem o przebiegach nieregularnych, który powstaje wówczas, gdy w tych samych odcinkach czasowych wystepuja rózne ilosci drgan. Do szmerów zaliczamy np. szum wiatru, stukot mlotka, trzask lama-

§ 14. Dzwieki mowy ludzkiej. Zródlem dzwieku mowy ludzkiej, czyli gloski - podobnie jak kazdego innego dzwieku ~ sa drgania. Róznica polega na tym, ze drgania te musza byc wytworzone, a nastepnie odpowiednio uksztaltowane przez organy zwane narzadami mowy.

1.2. Narzady mowy § 15. Opis narzadów mowy. Dzwieki mowy ludzkiej sa wytwarzane

i artykulowane, tj. odpowiednio uksztaltowane pr2ez narzady mowy, które w zaleznosci od pelnionych przez nie podstawowych funkcji dzielimy na trzy zespoly: aparat oddechowy (ekspiracyjny, respiracyjny), krtan (aparat fonacyjny), nasada (aparat artykulacyjny). 1) A p a r a t oddechowy znajduje sie w klatce piersiowej. Sklada sie z pluc, oslcrzelików, oskrzeli i tchawicy. Pluc a sa zbudowane /.pecherzyków plucnych. Wychodza z nich o s k r z e 1 i k i, które lacza sie w oskrzela, a te przechodza w tchawic e. Tchawica w swej górnej czesci jest zamknieta krtania. Klatka piersiowa jest oddzielona od jamy brzusznej elastycznym miesniem -przepona. Podstawowa funkcja aparatu oddechowego rozumianego jako narzad mowy jest wytwarzanie pradu powietrza - surowca dla majaoego powstac dzwieku. 2) K r t a n w swej dolnej czesci laczy sie z tchawica, a w górnej z nasad Sklada sie z dziewieciu parzystych i nieparzystych chrzastek polaczonych za pomoca wiazadel i miesni. "Najwazniejsze z nich to chrzastka pierscieniowa, tarczowa i naglosnia oraz dwie ruchome chrzastki nalewkowe (nalewkowatc). Podstawe krtani stanowi chrzastka pierscieniowa - zwana tak od ksztaltu przypominajacego pierscien zwrócony oczkiem w strone karku - na której od przedniej strony jest osadzona nieruchoma chrzastka tarczowa (uwypuklajaca sie u niektórych mezczyzn w postaci tzw. „jablka Adama"), a od strony tylnej - dwie ruchome chrzastki nalewkowe. Miedzy chrzastka tarczowa a chrzastkami nalewkowymi sa napiete dw elastyczne faldy tkanki lacznej - wiazadla glosowe. Wystepujac miedzy nimi szpara nosi nazwe glosni. Od strony nasady, tj. od góry, krtan moze byc w razie potrzeby zamykana ruchoma chrzastka -naglosnia Podstawowa funkcja krtani jest wytwarzanie dzwieku (tzw. wydechu dzwiecznego). 3) N a s a d a (zob. rys. 1.) to wszystkie narzady znajdujace sie ponad krtania. Skladaja sie na nia: jama g a r d 1 o w a, j a m a ust n a oraz j a m a nosowa. Pelniaone funkcje rezonatorów wzmacniajacych dzwieki, podobnie jak pudla rezonansowe róznych instrumentów muzycznych.

Wszystkie narzady artykulacji znajduja sie w jamie ustnej. Naleza do nich: 1) narzady nieruchome a) zeby {dentes), b) dziasla (aheolae), c) podniebienie twarde {jwlatum), 2) narzady ruchome a) wargi (Iabiae), b) jezyk {lingua), w którym wyróznia sie czubek {apex\ przód {jorae), srodek {medium) i tyl (post) grzbietu (dorswn), c) podniebienie miekkie (velum) zakonczone tzw. jezyczkiem {uvula).

§16. Funkcje narzadów mowy. Aparat oddechowy w czasie wydechu wytwarza prad powietrza, które jest surowcem dzwiekowym. Wydech odbywa sie w ten sposób, ze przepona uwypukla sie ku górze uciskajac pluca, które wskutek tego zmniejszaja swa objetosc. W wynik tego powietrze zalegajace w pecherzykach plucnych zostaje wypchniete na zewnatrz.

Wdech powstaje wskutek opuszczenia przepony w dól. Dzieki temu pecherzyki plucne, a wraz z nimi pluca, zwiekszaja objetosc. Cisnienie wewnatrz pecherzyków plucnych staje sie w ten sposób mniejsze od cisnienia zewnetrznego. W wyniku wyrównywania róznic w cisnieniach powietrze z zewnatrz organizmu naplywa przez jame ustna, gardlowa i tchawice do pluc. Krla ri sluzy do wytwarzania tzw. tonu krtaniowego (inaczej wydechu dzwiecznego). W czasie oddychania, wymawiania spólglosek bezdzwiecznych albo szeptu ruchome chrzastki nalewkowe w wiekszym lub niniejszym stopniu oddalaja sie od siebie, powodujac rozsuniecie wiazadel glosowych. Mied wiazadlami glosowymi powstaje wówczas otwór (glosnia), przez który wydobywajacy sie w czasie wydechu prad powietrza przeplywa swobodnie. Natomiast, gdy chrzastki nalewkowe zbliza sie do siebie, to umocowane do nich wiazadla glosowe zsuwaja sie. Jezeli w takiej sytuacji nastapi wydech, to prad powietrza wydobywajacego sie z pluc po dojsciu do krtani napotka w niej przeszkode w postaci zsunietych wiazadel glosowych. Pokonujac te przeszkode prad powietrza przeciska sie miedzy wiazadla glosowymi wprawiajac je w ten sposób w drgania, które sa zródlem dzwieku. Jednak dzwiek ten nie jest jeszcze gloska. Jest jedynie surowcem dzwiekowym, który zostanie odpowiednio uksztaltowany w nasadzie. Nasada sluzy do artykulowania dzwieków. Znajdujace sie w nie ruchome narzady mowy moga sie zblizac do róznych miejsc narzadów ni

ruchomych lub zwierac sie z nimi. Dzieki temu jama ustna moze zmieniac swa objetosc i ksztalt, modulujac przeplywajacy przez nia ton krtanio Równoczesnie prad powietrza napotyka w jamie ustnej rozmaite przeszkody w postaci zblizonych do siebie lub zwartych ze soba narzadów mowy. Podczas pokonywania tych przeszkód powstaja szmery, czyli dzwieki o przebiegach nieregularnych, które dolaczaja sie do tonu krtaniowego. Uformowane w nasadzie tony oraz ich kombinacje ze szmerami sa odbierane przez ucho ludzkie jako rozmaite gloski.

1.3. Metody zapisu glosek

§ 17, Zasady ortografii polskiej. Alfabet polski nie nadaje sie do dokladnego, naukowego zapisywania glosek, poniewaz nie zawsze oddaje to, co rzeczywiscie wymawiamy: Pisownia

Wymowa

Znaczenie liilr

koza, bez

koza, bcs

litera z oznac/.a gloski z i .v

babka

bompka

litera b oznacza gloski h i p

kes, pret, wziela

kes, prent, wziela litera e oznacza gloski c, e oraz polaczenie glosek

Irudów

Iruduf

litery u oraz ó oznaczaja gloske u

chart (rasa psa), hart (ducha)

chart

polaczenie liter c + /; oraz litera h oznaczaja te sama gloske

e ~ u

krzyk (wolanie), kszyk (ptak) kszyk

polaczenie liter /• + z oraz s + z oznaczaja te sama gloske

§ 18. Alfabet fonetyczny. W celu umozliwienia dokladnego zapisu

badanych glosek (transkrypcji fonetycznej) uzywa sie tzw. alfabetu fonetycznego. Najczesciej sa stosowane w Polsce dwa al fabety: alfabet slawistyczny, którym bedziemy sie poslugiwac w niniejszym podreczniku oraz alfabet miedzynarodowy. Alfabet slawistyczny jest oparty na nastepujacych zasadach: 1) Jednemu dzwiekowi odpowiada zawsze jeden znak. 2) Piszemy tak, jak slyszymy. 3) Miekkosc spólglosek zawsze oznaczamy za pomoca kreski nad litera lub przecinkiem z prawej strony u góry litery, np. sano, sito, kosc, nesc, nic b fic, p fic. 4) Dziaslowosc spólglosek innych niz / i r oznaczamy: a) za pomoca „daszku" nad litera, np. (cas = czas, zaba = zaba, zeka - rzeka, sal = szal; b) za pomoca kropki pod litera, np. tseba = trzeba, cizemka =-- drzemka, poncek = paczek.

5) Bezdzwiecznosc spólglosek sonornych oznaczamy przecinkiem pod litera, np. rytm, kilka bl'isn - blizn,plesn, metr, tref], 6) Samogloski nosowe oznaczamy za pomoca ogonka dodanego do znaku odpowiedniej samogloski ustnej, np, kes, ses = sens, kesek, kcserva = konserwa, travai = tramwaj, (stytjkt = instynkt, lystunek = rynsztunek, kast = kunszt.

7) Akcent w wyrazach akcentowanych na innej sylabie niz druga od konca oznaczamy za pomoca pionowej kreski umieszczonej przed sylaba lub samogloska akcentowana, np. mate\matyka lub: matem\atyk(L 8) Spólgloski podwojone (tzw. geminaty) oznaczamy za pomoca kropki przed znakiem danej spólgloski, np. ko-fuca " konnica, pa na = panna, wsypac = rozsypac. 9) Upodobnienia fonetyczne wewnatrzwyrazowe oznaczamy za pomoca strzalki umieszczonej pod odpowiednim segmentem wyrazu, np. tseba, miedzywyrazowe - za pomoca luku laczacego dwa wyrazy np. iag^dobze. 10) Niezgloskotwórczosc (niesylabicznosc) samoglosek zaznaczamy za pomoca luczka pod litera oznaczajaca dana samogloske, np. iatu =jadl, ua = lapa. Il) Znak v oznacza ogólnopolski dzwiek szczelinowy, zebowo-wargowy, np. voda = woda, krova = krowa; - znak u; oznacza dzwiek szczelinowy, dwuwargowy, wystepujacy tylko w niektórych gwarach; -znak u oznacza ogólnopolska wymowe ortograficznego /jako u niezgloskotwórcze, np. maupa = malpa, gdzie / wymawia sie jak u w wyrazie auto; - znak / oznacza tzw. „1 sceniczne" wymawiane przez aktorów starszego pokolenia w czasie przedstawien oraz wystepujace w gwarach poludniowoi wschodniokresowych; - znak x oznacza dzwiek szczelinowy, welamy, bezdzwieczny (ortograficzne eh lub h), np. y.ata = chata, zlep - chleb, clax = dach, xerbata = herbata, xo)wr = honor; - znak y oznacza dzwiek szczelinowy, welarny, dzwieczny (ortograficzne h lub eh) wystepujacy w wymowie ogólnopolskiej, np. w wyrazach boydau = Bohdan, kleyda = klechda oraz w indywidualnej wymowie niektórych Polaków pochodzacych z kresów wschodnich lub poludniowych (ortograficzne h): yerbata, yart (ducha) ale xart (rasa psa), yelena.(= Helena), yonor (= honor); - znak // oznacza tzw. „n tylnojezykowe" (welame), wystepujace w jezyku polskim tylko przed k i g: bayk, recka (= reka), preijga (= prega).

Z NA KI ALFABETU FONlf/TYCZNKGO: ZNAK a

PRZYKLAD tflt

ZNAK

PRZYKLAD

i

/zyner

av^s (awans)

ZNAK

9

PRZYKLAD

V(;s, k(;serva (konserwa)

(inzynier)

b

6a£a

i

bl

//ic

i

c

noc

k

£oza

r

rak

cas(czas)

k'

/c'ino

r

v'ial>- (wiatr)

c;en

1

/as

r'

/¦'ink (ring)

V

Tis

s

.yok

/apa-.

s

c'

rac* i a (racja)

d

dom

d d'

o

jem (dzem)

5

jen (dzien)

C f

! r

P

/?as

P'

//ic

s- r/apa-^ u

{

sl 1

tom

I

u

urnys^ (umysl)

l'

/Mara

vuj'_ije

m

mama

u

uxo (ucho)

(wódz idzie)

m'

//7'iska

n

kz^st (kunszt)

sen

ni

reumatysw

V

woda (woda)

n

/joga

v'

v'ino (wino)

y

rvk

Y

rystok

kes, scs (sens) /oka

n

/-iga

mescys/i (mezczyzn)

gosc

s'

*'il

9

ba//k

z

xata (chata)

o'

vc/7lg'iel

z

xl

i-,inus

^-auto

g

'/

sa\ (szal) ko.s'c

>(lapa)

ra s, c -¦> s, tj —? z, c —> s, ,y —> 4) Spólgloski sonorne nosza równiez nazwe pólotwartych lub spólotwartych, bo w czasie ich wymawiania w jednym miejscu nasady powstaje zwarcie (zamkniecie), a w innym jej miejscu - otwarcie. Sa wiec jak gdyby równoczesnie zamkniete i otwarte, czyli pólotwarte. Przy m, m' zwieraja sie obie wargi, przy n - czubek jezyka z przednimi zebami, przy n - srodkowa czesc grzbietu jezyka z podniebieniem twardy (palatum). Równoczesnie w czasie artykulacji wszystkich tych spólglosek podniebienie miekkie jest opuszczone, otwierajac przejscie do jamy nosowej. Ze wzgledu na lokalizacje otwarcia sa to spólgloski n o s o w e (zob. rys. 20-23). Przy artykulowaniu / przednia czesc grzbietu jezyka zwiera sie z dziaslami, a jego boki przylegaja do zebów trzonowych. Równoczesnie z jednego boku miedzy jezykiem a trzonowymi zebami tworzy sie szczelina, przez która uchodzi prad powietrza. W ten sposób /jest równoczesnie zamknieta przez jezyk przylegajacy do dziasel i zebów i otwarta w miejscu powstania bocznej

szczeliny. Ze wzgledu na miejsce powstania tej szczeliny / nalezy do glosek sonornych bocznych (zob. rys. 24). Do bocznych naleza równiez /' oraz / (tzw. / teatralne, zebowe). Przy /' przednia czesc grzbietu jezyka zwiera sie równoczesnie z dziasla i przednia czescia podniebienia twardego, a przy /-z zebami. Wymowa r polega na kilkakrotnym, bardzo szybkim dotknieciu przednia czescia grzbietu jezyka dziasel. W ten sposób gloska ta jest jak gdyby równoczesnie zamknieta (w momentach zwarc jezyka z dziaslami) i „otwarta (w momentach odrywania jezyka od dziasel). Ze wzgledu na charakter drgajacych ruchów jezyka nosi nazwe drzacej (zob. rys. 25). Do drzacych nalezy równiez gloska r} (por. rlizo'to, ar'ia), ale przy jej artykulacji drgania wykonuje przednia czesc grzbietu jezyka, zwierajac sie z dziaslami i przednia czescia podniebienia twardego, podobnie jak przy V. Opisane spólgloski róznia sie zarówno swym charakterem, jak i artykulacja. Natomiast ich wspólna cecha jesl dzwiecznosc, wieksza niz w wypa innych spólglosek dzwiecznych oraz fakt, ze poza okreslonymi pozycjami (por. § 3 1) nie maja bezdzwiecznych odpowiedników (jak np. p - b, t - d, k-gi in.). Ze wzgledu na te ich wlasciwosc bedziemy je nazywac son n y m i (sonorny = dzwieczny, por. lac. sonorus - brzmiacy, dzwieczny). Spólgloski sonome ze wzgledu na lokalizacje otwarcia dziela sie na: 1) nosowe m, m \ n, n, ij, ?j'; 2) plynne a) boczne /, /', /; b) drzace ;; r';

§ 27. Podzial spólglosek ze wzgledu na stopien zblizenia narzadów mowy.

k' g' k g

Zwarto-wy buch owe

p b p' b' t d t (1 T d'

Szczelinowe

f v r v' s z s z V zy s z xv y* x y

Zw A RTO-SZCZE!. 1 NO W F. NOSOWE BOCZNE

SONOKNE

c 5 ^ o c' o' c ,5 m m' n i

r) ij i

r

r

rl

Pl.YNNt: DRZACE

§ 28. Glówne miejsce artykulacji. Jest to miejsce w jamie ustnej, do którego zbliza sie jeden z narzadów artykulacyjnych tworzac zwarcie lub szczeline albo ich kombinacje.

Wyróznia sie nastepujace miejsca artykulacji spólglosek polskich (zob. rys. 1): 1) Górna warga (labium); 2) przednie górne zeby (dentes)\ 3) górne dziasla (alveolae)\ 4) podniebienie twarde (palatum) a) czesc przednia [praepalatum), b) czesc srodkowa {mediopalatum), c) czesc tylna {postpalatum)\ 5) podniebienie miekkie (velum). Miejsca artykulacji sa zlokalizowane w górnej czesci jamy ustnej. Zwarcie lub szczelina powstaje w jamie ustnej wskutek przywarcia albo zblizenia do jednego z miejsc artykulacji odpowiedniego ruchomego narzadu arty ku lacyj nego (zob. rys. 1). Do narzadów artykulacyjnych naleza: 1) dolna warga (labhtm); 2) czubek jezyka (apex)\ 3) grzbiet jezyka (dorsum) a) czesc przednia (praedorswn), b) czesc srodkowa (mediodorsum), c) czesc tylna (postdorsum). Istnieja rózne sposoby okreslania glównego miejsca artykulacji spólglosek: 1) Poprzez wskazywanie na miejsce artykulacji: (1) wargowe, (2) zebowe, (3) dziaslowe, (4) twardopodniebienne, (5) miekkopodnicbienne; albo - to samo w terminologii lacinskiej: (1) labialne, (2) dentalne, (3) alweolarne, (4) palatalne (prepalatalne, mediopalalalne, postpalatalne), (5) wclarnc. 2) Przez wskazywanie na narzad artykulacyjny: (1) wargowe, (2) przedniojezykowe, (3) srodkowojezykowe, (4) tylnojezykowe. 3) Przez rózne kombinacje dwóch poprzednich kryteriów: a) (1) dwuwargowe, (2) wargowo-zebowe, (3) przedniojezykowc (zebowe, dziaslowe), (4) zebowo-prepalatalne, (5) dziaslowo-prepalatalne, (6) palatalne wlasciwe, (7) postpalatalne, (8) tylnojezykowe (por. „Podstawowa literatura przedmiotu", poz. 9, 10.); b) (l) dwuwargowe, (2) wargowo-zebowe, (3) zebowe, (4) dziaslowe, (5) predorsalno-postdentalnc, (6) predorsalno-postalweolarne, (7) prepalatalne, (8) postpalatalne, (9) tylnojezykowe (por. „Podstawowa literatura przedmiotu1', poz. 8.). 4) Przez równoczesne uwzglednienie narzadu artyku lacyj nego oraz glównego miejsca artykulacji: (I) dwuwargowe, (2) wargowo-zebowe, (3) przedniojezykowo-zebowe, (4) przedniojezykowo-dziaslowe, (5) sioclkowojezykowo-twardopodniebienne (w skrócie: srodkowojezykowe), (6) lylnoje-

zykowo-miekkopodniebiennc (w skrócie: tylnojezykowe; por. „Podstawowa literatura przedmiotu'', poz. 7.). W niniejszym opracowaniu zastosujemy nastepujaca terminologie: 1) Wargowe (labialne), np./?, p\ b, b'\ 2) zebowo-wargowe (dentalno-labialne), np.//', v, v'; 3) zebowe (dcntalne), np. t, d, s, z, ;/; 4) dziaslowe (alweolarne), np. s, z, /; /; 5) prepalatalno-zazebowe (prepalatalno-postdentalne), np. t\ d\ s\z'\ 6) prepalatalno-zadziaslowe (prepalatalno-postalweolarne), np. s\z\ r\V\ 7) palatalne (palatalne wlasciwe, mediopalatalne), np. i, i, c, n; 8) postpalatalne, np. k\ g\x'\ 9) welarne, np. k, g, x. 1) Spólgloski wargowe (labialne) moga byc: a) zwarto-wybuchowe/;, b, p , b (np. pysk, byc, p 'ic, b 'ic)9 które powstaja przez zwarcie górnej wargi (miejsce artykulacji) z dolna (narzad artykulacyjny); b) sonorne m, m (np. mara, m 'iara) ze zwarciem obu warg i opuszczeniem podniebienia miekkiego. 2) Spólgloski zebów o-wargowe (dentalno-labialne) / v, f, v * (np. fala, vyc, figa, v'/c), powstaja w wyniku wytworzenia szczeliny miedzy przednimi górnymi zebami (miejsce artykulacji) a dolna warga (narzad artykulacyjny). 3) Spólgloski zebowe (dentalne) powstaja wskutek wytworzenia zwarcia, szczeliny lub ich kombinacji miedzy przednimi górnymi zebami (miejsce artykulacji) a czubkiem jezyka (narzad artykulacyjny). Naleza do nich:

a) zwarte t, d(np. tom, dom); b) szczelinowe s, z (np. kosa, koza), c) zwarto-szczelinowe c, j (np. koc, -jban)\ d) sonorne n, /(np. novy, lovy). 4) Spólgloski dziaslowe (alweolarne) charakteryzuja sie zwarciem, szczelina lub zwarciem przechodzacym w szczeline, które powstaja miedzy przednimi górnymi dziaslami (miejsce artykulacji) a przednia czescia grzbietu jezyka (narzad artykulacyjny). Naleza do nich: a) zwarte /, d (np. tseó, dzec)\ b) szczelinowe s, i, (np. sal, zal)\ c) zwarto-szczelinowe c, j (np. cas, jem); d) sonorne i r, n (np. lak, rak, poncek), 5) Spólgloski prepalatalno-zazebowe (prepalatalno-postdentalne), w skrócie zazebowe, powstaja w wyniku równoczesnego kontaktu

przedniej czesci podniebienia twardego oraz pogranicza przednich górnych zebów i dziasel (miejsce artykulacji) z przednia czescia grzbietu jezyka (narzad artykulacyjny; por. rys. 5). Naleza do nich: a) zwarte *', d' (np. butik, d'iabeij); b) szczelinowej ', z' (np. s'inus, z"iavd)\ c) zwarto-szczelinowe c \ j ' (np. akac yia, c 'is, povlej '_/w); Ostatnio, zwlaszcza u przedstawicieli najmlodszego pokolenia, pojawia sie spólgloska prepalatalno-zazebowa sonorna n' (np. n 'ie, do n '[ego). 6) Spólgloski prepalatalno-zadziaslowe (prepalatalno-postalweolame), w skrócie zadziaslowe, powstaja, podobnie jak prepalatalno-zazebowe, ale przy ich artykulacji dochodzi do kontaktu przedniej czesci grzbietu jezyka z pograniczem dziasel i podniebienia twardego. Naleza do nich: a) zwarte f', d' (np. kot 7 'ma, od_R 'i ty, Ad 'r 'iatyk); b) szczelinowe s', i'(np. [us^jde \\ iiiz'_ide)\ c) zwarto-szczelinowe c', y (np. cinele, /'///); d) sonorne /', /•' (np. Vist, r 'hjk), 7) Spólgloski palataine (palatalnc wlasciwe, mediopalatalne), które charakteryzuja sie kontaktem srodkowej czesci grzbietu jezyka (narza artykulacyjny) ze srodkowa czescia podniebienia twardego (miejsce artykulacji). Naleza do nich: a) szczelinowej i (np. Kasa, Kaza); b) zwarto-szczelinowe j (np. cauo, -jauo)\ c) sonorna n (np. nand), 8) Spólgloski postpalatalne powstaja w wyniku kontaktu tylnej i srodkowej czesci grzbietu jezyka (narzad artykulacyjny) z tylna cze podniebienia twardego (miejsce artykulacji). Naleza do nich: a) zwarte k\ g' (np. k'iedy, k'isc, na ok'ne, g'iaur, dróg'i, g'ne)\ b) szczelinowe x\ y ' (np. x'lena, x 'istor '[a, duy'_/_/''iabeu)\ c) sonorna y' (np. $eij 'k'i, malei} 'k 7). 9) S p ó l g l o s k i welarnó charakteryzuja sie zwarciem lub szczelina wytworzona miedzy tylna czescia grzbietu jezyka (narzad artykulacy a podniebieniem miekkim (miejsce artykulacji). Sa to gloski: a) zwarte k, g (np. kosc, gosc); b) szczelinowe*, y (np. mx, ruy^duzy)\ c) sonorna ?j (np. reyka, mcujgan).

§ 29. Spólgloski samodzielne i niesamodzielne artykulacyjnie. Za samodzielna uznamy spólgloske, która moze wystepowac w pozycji niezaleznej tj. w naglosie przed samogloska a. Natomiast spólgloski niesamodzielne moga pojawiac sie wylacznie w pozycjach zaleznych, tzn. ze ich istnienie jest uwarunkowane sasiedztwem innych, scisle okreslonych glosek.

1) Spólgloski samodzielne artykulacyjnie:/?, b, f, vt my t, d, s, z, c, j, n, l, s, z, c, j, l, /; s, z, c, j, /?, k, g, x, np. pas, bas, faza, vaza, mak, tak, dax, sad, zad, cauy, m 'ie,ja, nava, lara, sal, zal, cas} jem, lak, rak, sano, zarno, cayo, jauo, nana, kat, gat, zata. 2) Spólgloski niesamodzielne artykulacyjnie: a) wystepujace tylko przed /, / oraz przed spólgloskami palatalnymi i pre- oraz postpalatalnymi top\ h\ f\ v\ m \ t\ d\ s\ z\ c\ $ ', s\ z j \ l \ r \ k \ g \ x \ y \ np. p 7c\ p 'iasek, o p 'se, b 'ic, b 'iauy, ob 'Jerac, fig v 'iatr, m fit, o m 'ne, t fik, rad Ho, s 'inus, roz'iemca, grac 'ia, koff '^.iego (= koc jego), S'iva, Z'ivago, C'ikago, j'ip, Vis, mezalians, ar'{ay kiosk, g'ionc, ximna, x'iacynt, sm 'iex'^id'ioty || sni 'iey'_id'ioty; b) wystepujace tylko przed spólgloskami dziaslowymi: /, d, n, np. (re, dre tsy, dzec, tenca; c) wystepujace tylko przed welarnymi (>/) lub postpalatalnymi (#'), np. bar/fc, yeijgos, ve?j'g'iel. Reasumujac: spólgloskami samodzielnymi artykulacyjnie sa zebowe, palatalne, welarne oraz czesc wargowych, zebowo-wargowych i dziaslowych, niesamodzielnymi - prepalatalne, postpalatalne oraz czesc wargowych, zebowo-wargowych i dziaslowycb. § 30. Podzial spólglosek ze wzgledu na glówne miejsce artykulacji. W nawiasy ujeto spólgloski niesamodzielne artykulacyjnie. Wa rco w e (la b i a ln e)

m (ni')

p b (p' bl)

Z-EBOWO-WARCOWE (DENTAI.NO-LABIALNE)

f v (f vv) td

s z

c -j n

Dziaslowe (alweolarne)

(t d)

§z

c 5 (n)

PkKPALATAI.NO-7,A7.I$BOWE (-POSTI)E.NTALNF.)

(l'dl)

(s'z)

(c'5l)

Prepalatalno-zad/jaslowe (-postalweoi.ar.ne) (fd1)

(s'z')

(c'51)

Zebowe (dentalne)

S 7.

Palatalne Post pa lat a i.ne Welarne

1r

(l'rl)

C 5 fi

(k*g%)

(x'yl)

(Ó)

kg

x(y)

(ij)

§ 31. Uklad wiazadel glosowych. Ze wzgledu na uklad wiazadel glosowych spólgloski dziela sie na: 1) bezdzwiecznep, p\ i, tt t\ k\ k,f,f\ s, s, s\ s', s, x\ x, c, c\ c\ 2) dzwieczne b, h', d, d, d\ g\ g, v, v'f z, z, z, z, i, y\ y, ,?, j, #¦', j\ /, m, m\ n, n, n, jf, y, lt /, r, l\ r\

Spólgloski polskie moga byc parzyste lub nieparzyste pod wzgledem dzwiecznosci. Parzyste sa dwie spólgloski o tym samym sposobie i miejscu artykulacji rózniace sie jedynie dzwiecznoscia, np. t - d} s - z, c - (y Do spólglosek nie majacych odpowiedników bezdzwiecznych w pozycjach niezaleznych naleza sonorne, które sa wymawiane bezdzwiecznie tylko w dwóch pozycjach: 1) w wyglosie po spólglosce bezdzwiecznej, np. kap^taTism, bl'isn, p 'iesn, pomysl | | pomysit, mysi P 'iotr; 2) w sródglosie miedzy dwiema spólgloskami bezdzwiecznymi, np. kosm 'k'i, p'iosnce, p'iosijka, psynuslsy \\ psynus\isyf krfavy. Spólgloskami bez odpowiedników dzwiecznych sa x" i x. Ich dzwieczne odpowiedniki y\ yt moga wystepowac wylacznie w pozycji przed gloska dzwieczna lub w indywidualnej wymowie Polaków pochodzacych ze wschodnich i poludniowych obrzezy polskiego obszaru jezykowego, np. yart, yonor, yerbata, kleyda, y'istor'ia, duy^narodu (= duch narodu), say'^i mat (= szach i mat). Spólgloski bezdzwieczne sa m o c n e, dzwieczne sa s 1 a b e, bo przy ic artykulacji sila wydechu jest oslabiona pokonywaniem przeszkody w postaci zsunietych wiazadel glosowych.

§ 32. Polozenie srodkowej czesci grzbietu jezyka w stosunku do podniebienia twardego. Jak wiemy, w obrebie podniebienia twardego (palatum) wyróznia sie trzy obszary: a) praepalatum - czesc przednia, b) mediopalatum - czesc srodkowa, c) postpalatum - czesc tylna. Spólgloski palatalnc (palatalne wlasciwe) s, i, c, -f, n powstaja dzie kontaktowi srodkowej czesci grzbietu jezyka z srodkowa czescia podniebienia twardego, które jest ich glównym i jedynym miejscem artykulacji. Przy spólgloskach prepalatalnych oraz postpalatalnych kontakt jezyka z palatum poszerza sie dodatkowo na zeby, dziasla lub welum. Ta prepalatalno-zazebowa, lub zadziaslowa albo postpalatalno-welarna artykulacja stanowi akt jednolity, decydujacy o glównym miejscu artykulacji takich spólglosek, jak np. /\ d', s\z\s\z\ k\ g\ xf (por. rys. 5, 6, 14). Inaczej jest w wypadku spalatalizowanych - wg terminologii audylywnej „miekkich" - spólglosek wargowych i zebowo-wargowych. W ich artykulacji wyodrebniaja sie dwa momenty: a) podstawowy - zwarcie obu warg (p\ b\ takie jak przy p, b), albo szczelina miedzy dolna warga a górnymi zebami (f\ v\ taka sama jak przy wymawianiu/ v);

b) dodatkowy - wzniesienie srodkowej czesci grzbietu jezyka w kierunku podniebienia twardego (por. rys. 2, 3, 8, 9, 20, 21). Pierwszy moment decyduje o glównym miejscu artykulacji - sa to spólgloski wargowe oraz zebowo-wargowe, drugi o palatalnosci - sa to spólgloski spalatalizowane, „miekkie". Spólgloski wargowe i zebowo-wargowe sa wiec parzyste pod wzgledem palatalnosci, gdyz kazda z nich zachowujac glówne miejsce artykulacji wystepuje w dwóch wariantach: niespalatalizowanym („twardym") i spalatalizowanym („zmiekczonym", „miekkim"):/? - p\ b - b\ f-f\ v- v\ m m Wszystkie pozostale spólgloski sa nieparzyste pod wzgledem „miekkosci" bo np. prepalatalno-zazebowe /' nie jest miekkim odpowiednikiem /, gdyz sa to dwie spólgloski o róznych miejscach artykulacji. W transkrypcji spólgloski palataine (mediopalatalne, palatalne wlasciwe) bedziemy oznaczac za pomoca kreseczki umieszczonej nad litera: i, z, c, f)t n. Spólgloski prepalatalne i postpalatalne oraz spalatalizowane wargowe i zebowo-wargowe bedziemy oznaczac za pomoca przecinka umieszczonego u góry litery z prawej jej strony, np. p\ m \ t',z\ s\ c\ r \ l\ k\ g'.

§ 33. Polozenie podniebienia miekkiego. W jezyku polskim do spólglosek nosowych - a wiec wymawianych z opuszczonym podniebieniem miekkim - naleza m, m, m', m\ n, /?, n, nt (i, \j\ ;j \ y, t] (zob. ry 20 - 23), np. mak, rytm, m'iec, rytm^caua, noga, roncka, bl'i$n (= blizn), nikt, p'iesn, bcujk, plosyka, ba?fk'ier, piosifk'}. Wszystkie pozostale spólgloski sa ustne. 2.1.2. Zespoly spólglosek § 34. Fazy artykulacyjne gloski. W kazdej glosce wyróznia sie trzy momenty artykulacyjne: przygotowawczy, tzw. nastawa (inaczej wstep lub nastep), kulminacyjny - postawa (szczyt) i koncowy - odstawa (odstep, ustep, zestep). Nastawa to kompleks ruchów wykonywanych przez narzady mowy w celu przyjecia pozycji niezbednej do wyartykulowania gloski, postawa to moment, w którym narzady mowy sa gotowe do jej wymówienia, odstawa polega na powrocie narzadów mowy do pozycji wyjsciowej. Tak wiec np. nastawa gloski z polega na zblizaniu czubka jezyka do przednich górnych zebów oraz zsuwaniu wiazadel glosowych, postawa tej gloski jest uklad narzadów mowy w postaci szczeliny miedzy czubkiem jezyka a zebami oraz drgajace wiazadla glosowe, natomiast odstawa polega na oddalaniu sie jezyka od zebów oraz rozsuwaniu wiazadel glosowych. Przekroje rentgenograficzne glosek przedstawiaja ich postawy.

§ 35. Upodobnienia. Podczas komunikacji jezykowej nadawca tworzy

i kieruje do odbiorcy tekst skladajacy sie z wypowiedzen. Wypowiedzenia sa zbudowane z wyrazów, a te stanowia ciagi nastepujacych po sobie dzwieków - glosek. Podczas wypowiadania zdan i wyrazów nie wymawiamy skladajacych sie na nie glosek oddzielnie, z pauzami, lecz jako jeden nieprzerwany strumien glosowy. Pociaga to za soba powazne konsekwencje, poniewaz po wymówieniu jakiejkolwiek gloski wchodzacej w sklad wyrazu narzady mowy nic wracaja do pozycji wyjsciowej (tak jest przy wymawianiu glosek izolowanych), lecz natychmiast przygotowuja sie do realizacji nastepnej gloski. Skutkiem tego odstawa gloski poprzedzajacej naklada sie na nastawe gloski nastepujacej. Ten fakt doprowadza do zmian w artykulacji poprzedzajacej gloski, do jej dostosowania sie pod jakims wzgledem do gloski nastepujacej. Takie dostosowanie jednej gloski do innej nazywa sie u p o d o b n i e n i e m, a przedwczesne przygotowanie narzadów mowy do wymówienia gloski nastepujacej -antycypacja.

§ 36. Klasyfikacja upodobnien. Upodobnienia (asymilacje) dzieli sie na

martwe (historyczne) i zywe (aktualne, fakultatywne), wsteczne (regresywne) i postepowe (progresywne), czesciowe i calkowite, wewnatrzwyrazowe (srodwyrazowc) i miedzywyrazowe. Ponadto klasyfikuje sie je wedlug kryteriów stosowanych przy opisie spólglosek, a wiec na upodobnienia pod wzgledem dzwiecznosci, stopnia zblizenia narzadów mowy i miejsca artykulacji. W bezposrednim zwiazku z upodobnieniami pozostaja uproszczenia (redukcje) grup spólgloskowych. 1) U p o d o b n i e n i a martwe dokonaly sie w przeszlosci i obecnie juz nie dzialaja. Nikt dzisiaj nie wymawia wyrazów ortograficznych krzak, lawka, wsadzic, zsypac inaczej niz ksak, uajka, fsacfic, ssypac, tj. z bezdzwiecznymi s, j] s. O tym, ze w podanych wyrazach wymawiano niegdys gloski dzwieczne z, v, z, które nastepnie wskutek upodobnienia do sasiednich spólglosek bezdzwiecznych ubezdzwiecznily sie, moze swiadczyc ich ortografia oraz - w wielu wypadkach - pokrewne formy i wyrazy, np. uafka, ale uavekt yava. 2) Upodobnienia zywe zachodza wspólczesnie, sa aktualne. O upodobnieniu zywym mozemy mówic tylko wtedy, gdy ma ono charakter fakultatywny, tzn. ze jakas forme wyrazowa mozna wymówic na kilka sposobów. O tym, czy dojdzie do okreslonego upodobnienia, decyduje przede wszystkim starannosc i tempo mówienia, a te z kolei moga byc uwarunkowane sytuacja komunikatywna i typem kontaktu jezykowego. Zazwyczaj bowiem wyslawiamy sie staranniej w sytuacjach oficjalnych: w rozmowie z przelozonym, podczas wykladu, egzaminu itp. Natomiast swobodniej i mniej starannie mówimy w sytuacjach nieoficjalnych: w rozmowie z ko-

legami, przyjaciólmi, z domownikami. Tak wiec np. wyraz ortograficzny rozszerzyc moze byc wymówiony staranniej jako rossezyc i wówczas nie dochodzi w nim do zadnych upodobnien (wymowa s w przedrostku nalezy do upodobnien martwych, bo nikt dzis nie wymawia tu dzwiecznego z), albo -w wymowie swobodnej, mniej starannej jako rossezyc, rosezyc i wówczas s upodabnia sie do nastepujacej s. Podobnie otcekac \\ otcekac || o-c sescset || sesset \\ seiset || seset itp. 3) U p o d o b n i e n i c wsteczne (regresywne) ma miejsce wówczas, gdy gloska poprzedzajaca upodobni sie do gloski nastepujacej. Dochodzi do niego wskutek antycypacji narzadów mowy. Upodobnienie wsteczne dokonalo sie niegdys w wyrazach uafka, fsajic (sa to upodobnienia martwe). Wspólczesnie moze miec miejsce w podanych wyzej przykladach wsezyc otcekac oraz w takich wyrazach jak scisnonc (albo scisnonc), -syc ( ssyc), poic as \\ po-cas (a\ha potcas) i in. 4) Upodobnienie postepowe polega na tym, ze gloska nastepujaca upodabnia sie do poprzedzajacej. Dochodzi do niego wskutek tzw. perseweracj i artykulacyjnej, polegajacej na tym, ze w czasie wymawiania jakiejs spólgloski zostaje utrzymany uklad narzadów mowy charakterystyczny dla gloski poprzedzajacej. Perseweracja polega wiec na opóznieniu pewnych ruchów artykulacyjnych. Upodobnienie postepowe mialo np. miejsce w wyrazach takich jak ksak, pseisce, tfas (ortograficznie krzak, przejscie, twarz), w których rozsuniecie wiazadel glosowych wlasciwe bezdzwiecznym gloskom naglosowym / bzoskv'ina, ah'ar'ium (z dzwiecznym v lub v' po spólglosce bezdzwiecznej ma charakter regionalny i jest wlasciwa mieszkancom obrzezy polskiego obszaru jezykowego (tj. wspólczesnych kresów poludniowych i wschodnich, Pomorza oraz czesci Wielkopolski z Poznaniem). W tym typie wymowy nie dochodzi w ogóle do zadnego upodobnienia.

O upodobnieniu postepowym w wymienionych wyzej polaczeniach mozna by mówic wylacznie w wypadku mieszkanców obrzezy obszaru jezykowego, gdyby te same osoby pochodzace z tych obszarów mogly - fakultatywnie wymawiac tvui obok tfui itd. Sprawa nie jest jednak dostatecznie zbadana. W transkrypcji fonetycznej kierunek upodobnien oznaczamy za pomoca strzalki umieszczonej pod odpowiednim segmentem wyrazu: tfuiupodobnienie postepowe; roscesac- upodobnienie wsteczne, 5) Upodobnienie czesciowe polega na zniesieniu tylko niektórych róznic miedzy dwiema spólgloskami. Np. w wyrazie scesaó wymówionym jako scesac zostaje zniesiona róznica miedzy zebowa .v a d/.iasl c, skutkiem czego zamiast naglosowego s- wymawiamy s-. Natomiast pozostaje róznica w stopniu zblizenia narzadów mowy miedzy szczelinowa s a zwarto-szczelinowac. 6) Upodobnienie calkowite polega na zniesieniu wszystkich róznic miedzy dwiema spólgloskami. W wyniku takiego upodobnienia w miejscu dwóch róznych glosek pojawiaja sie dwie identyczne, np. iielenec (zamiast zzeleneó), zzuuknonc (zamiast zzuuknonc). 7) Upodobnienie wewnatrz wyrazowe (sródwyrazowe) dokonuje sie w obrebie jednego wyrazu, np. tseba \\ cseba, poccerac \\poóerac (ort. podcierac). 8) Upodobnienie miedzy wyrazowe dokonuje sigjia pograniczu dwóch wyrazów: gloska wyglosowa wyrazu poprzedzajacego upodabnia sie do gloski naglosowej wyrazu nastepujacego, np. p'ies_sceka (|| p'ies sceka), scyd^gwy (|| scyt gury). Przedmiotem badan fonetyki opisowej (fonetyki wspólczesnego jezyka polskiego) sa wylacznie upodobnienia zywe, tj. takie, które dokonuja sie aktualnie i sa fakultatywne, tzn. ze moga, ale nie musza wystapic. Upodobnienia martwe (historyczne) naleza do fonetyki historycznej. Dlatego w dalszym ciagu bedziemy sie zajmowac wylacznie upodobnieniami zywymi. Wystepujace we wspólczesnej polszczyznie zywe upodobnienia sa zawsze wsteczne. Natomiast moga one byc zarówno wewnatrzwyrazowe, jak i miedzywyrazowe i moga dotyczyc dzwiecznosci, stopnia zblizenia narzadów mowy i miejsca artykulacji.

§ 37. Upodobnienie pod wzgledem stopnia zblizenia narzadów mowy (sposobu artykulacji). Upodobnienie to polega na dostosowaniu sposobu artykulacji glosek poprzedzajacych do nastepujacych. Moze byc wewnatrz wyrazowe (sródwyrazowe) lub miedzywyrazowe, czesciowe lub calkowite. Mozna w jego obrebie wyróznic kilka typów:

[

Upodobni lnu-; pod wzgledem stopnia zblizenia narzadów mowy TYP

SRÓDWYUAZOWE

Ml EDZYWY RAZOWE

1. Zwarta przed szczelinowa lub otsunonc —* ocsunonc nat^sobo —? nac_sobc kTjat stokrotk'j —? zwarto-szczelinowa przechodzi odznacene —? ogznacene na kuatce —> na kuace w zwarto-szczelinowa kriac_stokrotk'i oteyfrovac —? 0'cyfrovac sfiat cyrku •¦--* sPia_cyrku 2. Samogloska ustna + pens'i a —> pes'ja konserva —» kyserva spólgloska nosowa przed spólgloska szczelinowa przechodzi renesans —? renesas w samogloske nosowa instyrjkt —? jstyrjkt rynstok —? rystok kunst —? kast

ten sam —> te^sam ogon_spaka —? ogo_spaka kran stary —? kra_stary na vysok'im scyce —> na vysokli_.Scycc davnym sposobem —? davny_sposobem kum vas —*¦ kn_vas

3. Palatalna n przed spólgloska argentynski —> argcntyjsk'i stan spokojne —? szczelinowa przechodzi w / panstfo —* pajstlb staj spokoine uuansk'i —? uuajskM duon scupua —» duoi_scupua p'ien sosny —> pliej_sosny ;

4. Palatalna n przed zwarta ban/ka —? bajrjka xron coyo —? xrojn_couo psystan barek —? lub zwarto-szczelinowa nie- xanba —? zajmba palatalna przechodzi w grupe na goscincu —? na goscjncu psystajm_barek i + spólgloska nosowa o tym skoncyc —? skojncycton guemboka —¦+ samym miejscu artykulacji co tojrj^guemboka nastepujaca zwarta lub zwarto -szczelinowa. Jest to izw. rozsuniecie artykulacyjne 5. e przed palatalnymi s, z cesc —? v'it:5e cejscsnek przechodzi w e[

—> v'i^ei_snek

gescei. -? gejscei glnote zarno —> g^otej^zarn scesce —? sccjsce v'ies —? v'iejs

§ 38. Upodobnienie pod wzgledem miejsca artykulacji. Upodobnienie to

polega na tym, ze spólgloska poprzedzajaca zmienia swe miejsce artykulacji na takie samo lub podobne do tego, jakie ma spólgloska nastepujaca. Moze tez zachodzic przed i lub /, które sa artykulowane podobnie do spólglosek palatainych - ze wzniesieniem srodkowej czesci grzbietu jezyka do podniebienia twardego (por. rys. 26, 30). Upodobnienie pod wzgledem miejsca artykulacji moze byc wewnatrzwyrazowe lub miedzywyrazowe, czesciowe lub calkowite. W jego obrebie wyróznia sie nastepujace warianty:

|

U ll0 DOB NIEME P( >I) \VZ G1. F, DK MMI K.l SC A A RT Y K L i. AC JI TYP

SRÓDWY RAZOWE

MIEllZYWYK AZOWE

l. Zebowa upodabnia sie do bescclny —» bescelny nat couem —? nal^couem dzevo —> dzevo dziaslo wej pot safy —> pot_satQ otcytac —*> otcylac guos caikli —> gyos_caik'i ' rozzucic —? ro zucic las surn'i —? la_sum'i

rossezyc ¦¦-> ro sezycbes zalu —> be^/zalu

2. Dowolna spólgloska nie- opcerac —? op'cerac bes ceb'ie -? bes_cebvie palatalna przed palatalna, obierac —? obierac z j eck'iem —? z_J eck^em spalatalizowana oraz przed i, rozbierac —* roz b ierac psy i j es z ;j eck'iem —> scisk ¦¦-? scisk psy 15 e_'z_j cckMcm \i palatalizuje sie roz^ePic —? roz^ePic || psez zime —> pse_/zime rozlepic pies i kot -?p'iez,_i kot || v aresce —* v aresce || p"ies'_i kot v ares'cc vul i;je -+ vul'_i^e |[ bessilny —> besilny vuu' i^' e bezideovy —> bez^deoyy jtis iado —> iu>'_ iado |] JLis^iado rozigrac —? rozegrac akacja —> akacja Azia ^ Az'ia Rosja —? Ros'ia orieniacia —? or'ientacMa

3. Palatalna upodabnia sie do najescca —? naiesca nriec cas - > m" ie_xas boccem —» bocem zebowej lub dziaslowej zrobMc cos -+ zrob'i_;cos kosccem —? koscem

Osobnego omówienia wymaga upodobnienie spólgloski zebowej // do wclamych k, g. Spólgloska n przed A', g jest bowiem wymawiana dwojako: 1) Na terenie calej Polski wymawiane jest w tej pozycji y welarne w takich wyrazach, w których ij w zadnej formie Heksyjnej nie jest oddzielone od k9 g przez tzw. e ruchome np.: barjk, haijku. barjkov'i, vbaijkax... kai]gurf kaijgura, kai]gurov'i.,. rajka, reyke, reyke, reyko, reykam 7... veijgos, veygozat veygozov'i, yeijgoze... W wyrazach tego typu u niektórych osób fakultatywnie moze sie pojawiac równiez nieupodobnione n zebowe: bank, renka itd. 2) Jezeli chociaz w jednej formie jakiegos wyrazu n zostanie oddzielone od A' przez tzw. e ruchome, to wówczas dochodzi do regionalnego zróznicowania wymowy:

W tzw. wymowie k r a k o w s k o - p o z n a n s k i e j n zebowe przed k zmienia sie na /; welarne, czyli upodabnia sie do k pod wzgledem miejsca artykulacji, np.: kolezatjka - kolezanek, ok 'ieyko - ok 'ienek, baraijka - baranek.

W tzw. wymowie warszawskiej do upodobnienia nie dochodzi. We wszystkich formach tych wyrazów (równiez przed k) wymawia sie n zebowe, np.: kolezanka - kolezanek, ok lenko - ok lenek, baranka - baranek.

|

Wymowa n przed (e)k WY MOWA K R A KOWS KO - POZ NA ,NS K A

WYMOWA WARSZAWSKA

;

panenka-panenek vanenka-vancnck ¦) vonka - $ vonek ogonka - ogonek

paneijka- panenek vaneijka - vanenek ^ vonka -^yonek ogonka- ogonek


• sesset \\ seset \\ seiset, p 'encset —> p 'incet, pozondny —>pozony, tseba || cseba —? ceha j| csea || cea \\ ca, uzendnik —? uzcnik, bezvzglendne -> bezvzg/eiie || be^zglendne \\ be'zgle'ne. W liczebnikach p'ietnasce, j'ev'ietnasce, plenjesont, sez^esont fo uproszczone stanowia norme wymawianiowa. Nieuproszczone postaci tych liczebników: p'ientnasce, £ev'ientnasce, p'ieiijfjesont || pJiencjeson sztuczne, pretensjonalne i zle swiadcza o jezykowych umiejetnosciach ich uzytkowników. 2) Regularnemu uproszczeniu ulegaja równiez grupy spólgloskowe -fsk —> -sk, -fstf- —? -stf-, np.: krakofsk 'i —> krakosk 'i, krulejsk 7 —> krulesk'it iezykoznafstfo —> iezykoznastfo, vykonafstfo —> vykonas(fo.

3) Spólgloski sonorne sa wymawiane bezdzwiecznie miedzy dwiema spólgloskami w sródglosie (a) oraz po spólglosce w wyglosie (b). To ubezd/wiecznienie moze doprowadzic do ich oslabienia i redukcji, np.: a) bezmyslny —? bezmysny, zem 'ieslnik —> zem 'iesnik, iapuko —> iapko, puci —? pcU zary ko \ \ zarnko —? zarko; b) motocykl -* motocyk, b 'ieku —» 6 7e£, psynusu —? psynus, reumatysm —> reumatys, symbol'ism —» symbol*is, mescy sn —> mescy s. 4) W Polsce poludniowo-zachodniej (zwlaszcza, w Krakowie i okolicach) grupy /i, c/z przeksztalcone w wyniku upodobnienia pod wzgledem miejsca

i sposobu artykulacji w cs, ^z ulegaja uproszczeniu w c, j np.: tseba —? ese&a —> cV/>a, tf£evc> —? j?sevo —> jevo, /.sy —> c.?y — ? cy, dzazga —> jzazga —> jazga, stselac —? scselac —> scelac, Andzei —> Anjzei -^Anjei. 5) W szybkiej, swobodnej wymowie moga ulegac uproszczeniom równiez inne grupy spólgloskowe wewnatrzwyrazowe, miedzywyrazowe i wygloso-

we (tj. znajdujace sie w wyglosie absolutnym, przed pauza), np.: o zontcy —* r; zoncy, stro%nictf^ stronic; na kartce —? /?a karce, zam'iast vzonc —> zainiaz^yionc, psy Isc —> psy is, on (est sfina —> c^ie^sfina, znalesc —* znales, natom'iast —> natom'ias,

fprost v n*o ™*fproz^v uxo, dbauosc o marne —> dbauoz^o manie.

§ 42. Podstawowe ograniczenia dystrybucji spólglosek i grup

spólgloskowych. 1) W wyglosie absolutnym nie wystepuja spólgloski dzwieczne inne ni sonorne, np. lot, lut (ortograficzne lód, lud, lut), noc, m'[ec (ortograficzne miec, miedz), dom, kon, bur, sul (ale: komunism, basn, v'[atr, mysl). 2) Grupy spólgloskowe naglosowe i sródglosowe zlozone ze spólglosek zwarto-wybuchowych, szczelinowych i zwarto-szczelinowych sa wymawiane jednolicie: albo dzwiecznie albo bezdzwieczne, np. zdrovyt bzek, inercie, ruzga, zgzesyc, prozba, iaghy, potskocyc, potstazaijy, psetskole, [ednostka kuatka.

Mieszane pod wzgledem dzwiecznosci sa tylko grupy spólgloskowe w których obok spólglosek bezdzwiecznych znajduja sie sonorne (np. otstrasac, otsuonenty, otsmazac, nastempny itp.) oraz na czesci polskiego obszaru jezykowego grupy zlozone ze spólgloski bezdzwiecznej + v, v' (np. tvui, sviu, sv'ina, sv'ienty). 3) W sródglosie przed spólgloskami twardymi oraz w wyglosie absolutnym nie wystepuja spalatalizowane spólgloski wargowe (np. p 'ies ale psa, gonem 'b 'ie ale gouomp, gouompka). 4) Spalatalizowane spólgloski wargowe oraz spólgloski prepalatalne i postpalatalne wystepuja wylacznie przed i, i oraz przed innymi spólgloskami palatalnymi, prepalatalnymi lub postpalatalnymi. Wyjatki stanowia wyrazy-cytaty z jezyków obcych, np. c'ao, c'ao bamb'ino.

§ 43, Tablica Spólglosek polskich, W tablicy spólglosek polskich przedstawionej ponizej znaki w nawiasach oznaczaja gloski niesamodzielne artykulacyjnie, tj. wymawiane tylko w okreslonych pozycjach w wyniku róznych typów upodobnien lub w indywidualnej wymowie niektórych uzytkowników jezyka polskiego (np. / zebowe lub y). Tlustym drukiem wyrózniono spólgloski samodzielne aitykulacyjnie. Skróty w rubrykach oznaczaja: B = spólgloska bezdzwieczna, np = niespalatalizowana, D = spólgloska dzwieczna. p = spalatalizowana, Zebowo-

Miejsce

-warWargowe

gowf;

Sposób

Pre- Prepala-

PAL\ZeboweLOWE DziasNO-ZAZE- -7ADZIA- TALNE BOWE

np p np p

Zwarto-wybuchowe

Wela-

PALATAl- TALNO-

RNE

SLOWE

13

P (pl)

t

U)

(f)

(O

e, y, y; a —> a, e, gdzie e, y, a, oznaczaja dzwieki posred miedzy e a /, y a e9 a i e, np. da i \\ de i, tut di \\ tutei, ty i, dobry i kndovyi \\ ty i dobryi kruloiyi § 53. Upodobnienie samoglosek pod wzgledem nosowosci. w tablicy samoglosek przedstawionej w § 55 obok samoglosek samodzielnych wystepuja równiez (ujete w nawiasy) samogloski nosowe niesamodzielne, które powstaja w wyniku przeksztalcen grup typu samogloska ustna + spólgloska nosowa w pozycji przed spólgloska szczelinowa jako efekt upodobnienia pod wzgledem sposobu artykulacji. Podobne, lecz slabiej

unosowione samogloski moga sie tez pojawiac przed spólgloskami nosowymi, np. haijk —> baijk, kunst —> kanst \\ kast, konto —> kcnto, kom kempas, moment —? mement, poncek —? pencek, fbjk —> /*'( rynstok \ \ rys tok. Jest to upodobnienie samoglosek pod wzgledem nosowosci.

§ 54. Upodobnienie samoglosek pod wzgledem sposobu artykulacji i nosowosci. Jezeli samogloska znajdzie sie w otoczeniu dwóch spólglosek palatalnych lub spalatalizowanych, z których nastepujaca po niej jest nosowa, to dochodzi równoczesnie do podwyzszenia artykulacji (czyli zmiany

sposobu artykulacji) oraz do unosowienia danej samogloski, np. cem'ie, jzi^dobry, pianista, p^encnje, p'ienek, f p'icne, pocgrfgiem, n se'nik, iamnak. § 55, Tablica samoglosek polskich. W nawiasy ujeto znaki samoglosek pojawiajacych sie wylacznie w wyniku róznych upodobnien. Skróty oznaczaja: u ~ samogloska ustna, n - samogloska nosowa. Srodkowe

Przednie

Tylne

Samogloski PLASKIE u

i

n

(i)

OBOJETNE i

y

(!)

(Y)

Wysokie

u

Srednie n

plaskie

obojetne y

¥>>

u n

U

(u)

e e (S)

Niskie

OKRAGLH