Gramatyka języka włoskiego 9788363556556

Citation preview

Stanisław Widłak

Gramatyka języka włoskiego W ffip)

\ U 'o i

JmSm WIEDZA

POWSZECHNA

SŁOWO WSTĘPNE

Niniejsza Gramatyka jest próbą opisu współczesnego języka włoskiego, wi­ dzianego jako system elementów prostych i konstrukcji bardziej złożonych. Stąd kolejne jej zasadnicze części: FONOLOGIA z FONETYKĄ (i ORTOGRA­ FIĄ), omawiające głoski i litery - najprostsze elementy języka, z których po­ wstają elementy wyższego rzędu; SŁOWOTWÓRSTWO i MORFOSKŁADNIA, poświęcone wyrazom i uwzględniające ich budowę, odmianę oraz funkcje, jakie poszczególne ich formy mogą pełnić w strukturach składniowych; SKŁADNIA, poświęcona zdaniom , czyli konstrukcjom składniowym autono­ micznym, powstałym z elementów prostszych i wyrażającym komunikatywną całość. Tak przedstawiony opis gramatyczny ma ukazać strukturę i funkcjo­ nowanie współczesnego języka włosldego zgodne z-normą literacką, ale też co w dzisiejszych czasach jest szczególnie ważne —z jego otwarciem na język mówiony, kolokwialny, czasem wręcz potoczny. Proponowana Gramatyka nawiązuje, oczywiście, do wcześniejszych opra­ cowań włosldego systemu gramatycznego (zob. Bibliografia), w tym przede wszystkim do wydanej przeze mnie wcześniej w W ydawnictwie „Wiedza Powszechna” M alej gramatyki języka włoskiego oraz tomu Formy i struktu­ ry. System morfologiczny i składniowy współczesnego języka włoskiego, który wyszedł nakładem W ydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Spe­ cyfika Gramatyki polega między innymi na tym, że jest ona - przynajmniej w zamierzeniu autora - opracowaniem nowym, opisem w m iarę pełnym i wyczerpującym, uwzględniającym zarówno wioską tradycję gramatyczną, jak i współczesne metody opisu systemu gramatycznego języka włosldego. Niniejszy opis, utrzymany w zasadzie w duchu tradycji otwartej na to co no­ we i pożyteczne, odzwierciedla nie tylko preferencje metodologiczne autora i jego przekonanie o zasadności taldego właśnie spojrzenia na system języ­ kowy, ale też - do pewnego stopnia - stara się uwzględniać potrzeby natury dydaktycznej przez to, że jest slderowany do odbiorcy polskiego. Gramatyka języka włoskiego adresowana jest przede wszystkim do tych odbiorców (filologów i językoznawców, studentów, nauczycieli języka wło­ sldego), którzy pragną poznać dokładniej budowę i funkcjonowanie współ5

czesnego języka włoskiego. Może też być przydatna dla niespecjalistów, którzy - przy pewnej znajomości języka włoskiego - pragną pogłębić, upo­ rządkować i usystematyzować wiadomości o tym języku. Tym, którzy rozpo­ czynają naukę języka włoskiego, posłuży jako przewodnik wprowadzający w tajniki jego budowy i funkcjonowania. Omawiane w Gramatyce zagadnienia zilustrowane zostały licznymi przykła­ dami zaczerpniętymi z języka mówionego, jak również cytatami z prasy i z włoskiej literatury współczesnej. M am nadzieję, że niniejsze opracowanie przybliży odbiorcy język włoski, ukaże jego przydatność w kontaktach międzyludzkich, a przede wszystkim pozwoli przeżywać jego - wręcz przysłowiowe - piękno i urok. Autor

OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW SZNAKÓW

adm. bdźw. cond. cong. czas. dawn. dial. dzień. dźw. handl. imp., imperf. ind. lit. Im lp m. os. p., pers. part. pass. pot. pres. przym. przysł. region. reld. rem. rodz. rzad. rzecz. sam., samogł. spółgł. zob. ż.

język administracyjny, biurokratyczny bezdźwięczny/-a / condizionale, tryb warunkowy congiuntivo, tryb łączący czasownik forma dawna, archaizm forma dialektałna język dziennikarski dżwięczny/-a/ język handlowy imperfetto indicativo, tryb oznajmujący forma literacka liczba mnoga liczba pojedyncza męski osoba osoba participio passato forma potoczna presente przymiotnik przysłówek forma regionalna, regionalizm w języku reklamy remoto rodzaj forma rzadko używana rzeczownik samogłoska spółgłoska zobacz żeński

-*■ Strzałka oznacza proces transformacji, proces słowotwórczy, rozwinię­ cie lub zastąpienie jednej formy przez drugą. / Kreska pochyła umieszczona między dwoma elementami oznacza ‘lub’. / / Nawias ukośny obejmuje w transkrypcji fonologicznej element translcrybowany. II :

Dwie kreski pionowe oznaczają ‘obok’, ‘albo’. Dwukropek oznacza: ‘w zestawieniu z’, ‘wobec’, ‘obok’, zaś w transkryp­ cji fonologicznej - wzdłużenie samogłoski akcentowanej, np. /man'dża:re/. Pionowa kreska (u góry) w transkrypcji fonologicznej poprzedza sylabę akcentowaną, np. /stu'dja:re/, /'vi:vere/. Podkreślenie grafemu wskazuje, że właśnie o nim jest mowa, np. cantero, lub że odpowiadający mu fonem jest akcentowany (bez zaznaczanego w pisowni akcentu graficznego), np. cantiamo, cantano. Akcenty graficzno-foniczne są pisane zazwyczaj nad akcentowanymi sa­ mogłoskami, O otwartymi lub (') zamkniętymi, w wyrazach, w których zaznaczanie akcentu jest normą ortograficzną. W analizach morfologicz­ nych (np. w pojedynczych końcówkach, tabelach z końcówkami, sche­ matach lconiugacyjnych) użyto tych znaków dla graficznego wskazania samogłoski, na którą pada akcent, a którego w zwykłej pisowni się nie zaznacza. Asterysk oznacza formę rekonstruowaną lub formę/zdanie gramatycznie niepoprawne.

TRANSKRYPCJA FONOLOGICZNA

W spisie podano tylko te znaki, które występują w książce. Elementy translcrybowane ujęte są w nawias: /'fa:re/. lei Iél 16/ 161 Id Id Idzi Idzi Isl /ij/ /n’/ IV/ /)/ lwi

zbliżone do polskiego e w ‘len’, włoskie: bello, cielo zbliżone do polskiego e w ‘pień’, włoskie: cena, sera zbliżone do polskiego o w ‘ocet’, włoskie: oro, buono pośrednie między o i u, jak francuskie o w chose, włoskie: famoso, sole polskie c W ‘cacko’, włoskie: alzare, nazione polskie cz w ‘czarny’, włoskie: cicerone, cielo polskie dż w ‘dżuma’, włoskie: gelo, mangiare polskie dz w ‘dzwon’, włoskie: zanzara, zero polskie sz w ‘szal’, włoskie: scelta, sciame polskie n w ‘bank’, ‘gang’, włoskie: banco, angolo zbliżone do polskiego ń, ni w ‘koń’, ‘kania’, włoskie: ignoto, vergogna zbliżone do polskiego 1 „miękkiego” w ‘lilia’, włoskie: figlia, meglio polskie j w ‘jajko’, włoskie: fiore, pieno polskie 1 w ‘głowa’, włoskie: nuovo, quello

Inne grafemy ujęte w transkrypcji fonologicznej w nawias ukośny przedstawiają powszechnie przyjętą ich wymowę, np. lal, Idl, /g/, lii, Ikl, /l/, Iml, /n/, Irl, It/, M = polskie a, d, g, i, k, 1, m itd. w wyrazach ‘balowy’, ‘deska’, ‘guma’, ‘lato’, ‘mina’ itp., włoskie: bar, luna, cocomero, diva, divino, grande, luogo, qúesto, strada itp.

9

SPSS TREŚCI ZDANIA - WYRAZY - G Ł O SK I.................................................................... 17 FONOLOGIA, FONETYKA, ORTOGRAFIA................................................... 21 Głosld ...............................................................................................................21 Sam ogłoski................................................................................................. 22 Półsamogłoslci............................................................................................. 25 Spółgłoski....................................................................................................26 Litery ...............................................................................................................28 Dyftongi i tryftongi ............................................. 38 R ozziew ............................................................................................................ 40 G em inaty .......................................................................................................... 41 A k c e n t...............................................................................................................41 Fonetyka między wyrazowa ........................................................................... 42 Enklitylci i proklityki................................................................................ 4 3 Elizja .......................................................................................................... 43 Apolcopa......................................................................................................44 Podwojenie fonoskładniowe .....................................................................45 Grupy rytm iczne............................................................................................... 46 Intonacja .............................................................. 47 O rtografia.......................................................................................................... 47 Duże i małe l ite r y ...................................................................................... 49 Akcent graficzny.........................................................................................51 Dzielenie w y ra z ó w .................................................................................... 54 Interpunkcja ............................................................................................... 56 SLOWOTWÓRSTWO ............................................................ *..........................63 Derywacja ........................................................................................................ 64 Derywacja afiksalna ..................................................................................64 Prefilcsacja..................................... 65 Sufiksacja ............................................................................................. 6 8 Formacje parasyntetyczne ...................................................................79 Derywacja bezafiksałna..............................................................................80 K om pozycja..................................................................................................... 82 11

Skróty i sk rótow ce...................... 86 Onomatopeje .................................................................................................... 89 MORFOSKŁADNIA............................................................................................. 91 Rzeczowniki...................................................................................................... 92 Podział semantyczny rzeczowników........................................................92 Podział morfologiczny rzeczowników..................................................... 95 Kategorie morfologiczne rzeczownika..................................................... 96 Kategoria przypadka rzeczowników włoskich ..................................96 R o d zaj....................................................................................................97 L iczb a............................................ . .................................................... 111 R odzajniłd....................................................................................................... 128 Rodzajnik określony........................................................................... .. . 129 Rodzajnilc nieokreślony ...........................................................................132 Rodzajnik cząstkow y ............................................................................... 134 Przymiotniki ................................................................................................... 140 Przymiotniki opisujące............................................................................. 141 Rodzaj i liczba przymiotników opisujących ................................... 142 Stopniowanie przym iotników ........................................................... 144 Zgodność przymiotnika....................................... 153 Miejsce przym iotnika.........................................................................154 Funkcje przym iotnika.........................................................................156 Przymiotniki określające .........................................................................157 Przymiotniki wskazujące ..................................................................158 Przymiotniki dzierżaw cze..................................................................161 Przymiotniki pytajne i wykrzyknikow e............................................165 Przymiotniki nieokreślone..................................................................166 Liczebniki.............................................................................................168 Z aim ki.............................................................................................................. 177 Zaimki osobow e........................................................................................ 179 Zaimki osobowe w funkcji podmiotu ............................................ 180 Zaimki osobowe w funkcji dopełnienia................................. 183 Zaimki zw rotne....................................................................................187 Łączenie form słabych zaimków osobowych................................... 188 Miejsce zaimków osobowych w zdaniu ..........................................189 Użycie grzecznościowe zaimków .....................................................192 Zaimki w skazujące....................................................................................195 Zaimki dzierżaw cze................................................................................. 198 Zaimki w z g lę d n e ......................................................................................199 Zaimki p y tajn e .......................................................................................... 205 Zaimki nieokreślone................................................................................. 206 12

C zasow nild ....................................................................................208 Podział czasow ników ............................................................................. 209 Czasowniki pełnoznaczne................................................................ 210 Czasownild przechodnie ............................................................211 Czasownild nieprzechodnie....................................................... 212 Czasownild zwrotne .................................................................. 213 Łączniki ...................................................................................... 216 Czasownild nieosobowe i jednoosobowe ...............................218 Czasownild posiłkowe .................................................................... 221 Kategorie morfologiczne czasow nika................................................... 223 Budowa form czasownikowych - końców ki........................................233 Odmiana czasow nika..............................................................................236 Odmiana czasowników avere i e s s e r e .............................................236 Odmiana czasowników regularnych .............................................. 239 Odmiana czasownika zw rotnego..................................................... 249 Odmiana czasowników nieosobowych ..........................................250 Użycie czasowników posiłkowych avere i essere ........................ 251 Czasownild nieregularne...................................................................254 Czasownild ułomne .........................................................................268 Czasownild mające podwójną odm ianę...........................................271 Użycie trybów i c z a só w ......................................................................... 272 Tryb oznajm ujący........................ .................................................... 272 Tryb łąc z ą cy ...................................................................................... 281 Tryb warunkowy............................................................................... 283 Tryb rozkazujący ............................................................................. 284 Bezokolicznik.....................................................................................286 Im iesłów ............................................................................................. 287 Imiesłów przysłów kow y................................................................... 290 Zgodność orzeczenia z podm iotem ........................................................ 292 Przysłówki...................................................................................................... 292 Budowa przysłówków ...........................................................................292 Tworzenie przysłówków..........................................................................293 Podział semantyczno-funkcjonalny przysłów ków ...............................296 ......................300 Stopniowanie przysłówka. Formy afek ty w n e Funkcje i miejsce przysłówka w z d a n iu ............................................... 301 Przyimki ........................................................................................................304 Podział przyimków ............................................................................... 305 Spójniki........................................................................................................... 317 Podział spójników ................................................................................. 318 Spójniki współrzędności................................................................... 318 Spójniki podrzędności........................................................................321 Wykrzykniki .................................................................................................326 13

SK Ł A D N IA ....................................? ...................................................................328 Zdanie p ro ste ...................................................................................................328 Modalność zdania prostego ....................................................................329 Zdania oznajmujące (deklaratywne) .......................... 329 330 Zdania rozkazująco-życzące................... Zdania wykrzyknikowe...................................................................... 331 Zdania pytajne ................................................................................... 331 Budowa zdania prostego. Elementy składowe ..................................... 333 O rzeczenie.......................................................................................... 334 Podmiot ...................................................................................... 339 Przy dawka przym iotna...................................................................... 341 Przydawlca rzeczow na........................................................................ 343 Dopełnienia ........................................................................................344 Dopełnienia bliższe, czyli bezpośrednie ..................................... 344 Dopełnienia dalsze, czyli pośrednie ............................................348 Zdanie złożone .............................................................................................. 356 Zdania współrzędnie z ło ż o n e ..................................................................357 Połączenie współrzędne bezspójnikowe ......................................... 357 Połączenie współrzędne spójnikow e................................................ 357 Zdania w trąco n e................................................................................. 361 Zdania podrzędnie złożone...................................................................... 363 Zdania osobowe i nieosobowe .........................................................364 Budowa zdania podrzędnie złożonego..............................................372 Układ współrzędności ......................................... 373 Układ podrzędności ...................................................................... 373 Podział zdań podrzędnych..................................................................375 Zdania podmiotowe ................................................................375 Zdania dopełnieniowe.............................................. 378 Zdania w yjaśniające...................................................................... 382 Zdania pytajne z a le ż n e ..................................................................383 Zdania względne ...........................................................................385 Zdania czasowe .............................................................................389 Zdania celowe ............................ 395 Zdania przyczynowe...................................................................... 396 Zdania skutkowe .......................................................................... 400 Zdania przyzw alające....................................................................402 Zdania okolicznilcowe sp o so b u .................................................... 404 Zdania przeciwstawne ..................................................................406 Zdania ograniczające ....................................................................407 Zdania wyłączające ......................................................................408 14

Zdania wykluczające ....................................................................409 Zdania porównawcze ....................................................................409 Zdania warunkowe. Okres w arunkow y.......................................414 Następstwo czasów i trybów .............................................................418 Mowa niezależna i mowa z a le ż n a .................................................... 422 Transformacja. Nominalizacja zdań ................................................430 Budowa zdań włoskich. Szyk elementów składowych ........................434 BIBLIOGRAFIA ................................................................................................ 4 3 9 INDEKS RZECZOW Y.....................

441

ZDANIA - WYRAZY - GŁOSKI

I

Z punktu widzenia a k tu mowy [atto di parola] i kom unikacji języko­ wej [comunicazione verbale] jedyną konkretną realizacją języka jest wypowiedzenie [enunciazione] - wypowiedź [enunciato], utożsamia­ ne w praktyce ze zdaniem [frase]. Powiązane treściowo i formalnie wypowiedzenia tworzą zorganizowany zbiór, który określa się mianem tekstu [testo].

Tekst, w zależności od sytuacji społeczno-językowej i od sposobu jego zde­ finiowania, może być bardzo krótki (ograniczony do jednego wyrazu) lub też baidzo długi (po wielotomowe dzieło literackie włącznie). W analizie gramatycznej punktem wyjściowym jest wypowiedzenie —zd a­ nie, czyli składniowo zorganizowana jednostka językowa, wyrażająca okre­ śloną, skończoną myśl lub mająca pełne znaczenie. j ! j | | ; . j :

Język naturalny charakteryzuje się tym, że każde jego wypowiedzenie (zdanie) daje się rozłożyć na mniejsze elementy w dwu poziomach. Jest to tzw. podw ójna a rty k u lac ja [doppia articolazione], W poziomie pierwszym - pierw sza a rty k u lac ja [prima articolazione] - z takiego podziału uzyskuje się elementy mające znaczenie: g rupy wyrazowe, wyrazy, m orfem y-m onem y; w poziomie drugim - d ru g a artykuiacja [seconda articolazione] - wyodrębnia się fonemy - elementy, same nie mające znaczenia, z których tworzy się jednostki pierwszej artykulacji.

Z konkretnego materiału zdaniowego uzyskujemy zatem kolejno coraz piostsze, w układzie linearnym (poziomym), elementy składowe zdania (syntagmy, wyrazy, monemy), a z nich elementy najprostsze (fonemy), czyli dźwięki mowy. Niektóre gramatyki wychodzą od analizy budowy zdania-wypowiedzenia i poprzez analizę elementów prostszych - wyrazów - do­ chodzą do dźwięków mowy, czyli głosek. W naszej Gramatyce przyjęta została kolejność odwrotna, oparta na tradycji gramatycznej i na praktyce najczęściej stosowanej w opisie systemu gramatycznego języka: wychodząc 17

od elementów najprostszych - dźwięków mowy, poprzez analizę ich połą­ czeń - wyrazów, dochodzimy do jednostek języka najwyżej zorganizowa­ nych, czyli zdań prostych i zdań złożonych. Podstawowym przedmiotem opisu gramatycznego języka, obok konj strukcji zdaniowych („gram atyka zdania” - składnia), są zatem, w przy­ jętym tu ujęciu, mniejsze, proste elementy językowe - wyrazy, z których zbudowane jest wypowiedzenie („gramatyka wyrazu”). Przez w yraz j [p a ro la ] rozumiemy tu, najogólniej ujmując, najmniejszą względnie samodzielną jednostkę systemu słownikowego mającą znaczenie („zna­ li czącą”) i zdolną do pełnienia określonych funkcji składniowych. u w aga: Ze względu na znaczenie i funkcję wyrazy dzielimy na sam ozn aczące (autoseman-

tyczne), czyli pelnoznaczne, mające znaczenie leksykalne i mogące funkcjonować jako człony zdania (rzeczowniki, zaimki, przymiotniki, większość czasowników), oraz w spółzn aczące (synsemantyczne), znaczeniowo niesamodzielne, ale spełniające „funkcje usługowe” w stosunku do wyrazów pełnoznacznych (czasowniki posiłkowe, przyimki, spójniki, partykuły itp.).

1 W yraz słownikowy, zwany też leksem ent [lessema] —jeśli jest odmienj ny —łączy w sobie różne form y fleksyjne [forme flessionali]. Takie formy fleksyjne leksemu, uporządkowane według określonej zasady, I tworzą jego p a ra d y g m at [paradigma ]. Opisem słownictwa, czyli system u leksykalnego [sistema lessicale], ana­ lizą relacji formalnych i semantycznych, zachodzących między wyrazami, a także znaczeniem i strukturą wewnętrzną wyrazu zajmuje się leksykologia [lessicologia ] wraz z sem antyką [semantica], ! Natomiast opisem wyrazów pod kątem ich budowy i reguł tworzenia (siowotwórstwo - form azione DELLE p a ro le ) oraz ich odmiany według j odpowiednich kategorii gramatycznych i przynależności do określonej kategorii części mowy (fleksja - flessione) zajmuje się m orfologia [morfo lo g ia], tworząca wraz ze składnią [sintassi] tzw. system gram atyczny 1 [sistem a g ram m aticale] języka.

I

Taicie wyodrębnienie, w ram ach opisu morfologicznego, slow otw órstw a i fleksji, opiera się przede wszystkim na tym, że fleksja obejmuje formy wy­ razowe (fleksyjne) należące do jednego i tego samego leksemu (wyrazu), rezultatem natomiast działania słowotwórczego są nowe, autonomiczne leksemy, mające własną fleksję. Podstawę takiego rozgraniczenia może też stanowić stopień regularności opozycji właściwej poszczególnym lcatego18

riom morfologicznym: fleksyjne są opozycje o bardzo wysokim stopniu regularności (np. rodzaj, liczba, czas, tryb), słowotwórcze natomiast są opozycje o mniejszym stopniu regularności (np. stosowanie poszczególnych afiksów). Opis form flelcsyjnych zostanie połączony z opisem ich funkcji składniowych w rozdziale zatytułowanym M orfoskładnia [morfosintassi]. Taki właśnie opis systemu gramatycznego języka włoskiego - zawierający SŁOWOTWÓRSTWO, MORFOSKŁA.DNIĘ i SKŁADNIĘ - stanowi zasadniczy przedmiot naszej Gramatyki. Poprzedza go opis głosek (i liter), stanowiących włosld system fonologiczny, czyli FONOLOGIA, FONETYKA, ORTOGRAFIA.

FONOLOGIA, FONETYKA, ORTOGRAFIA I Wyrazy - najmniejsze samodzielne znaki językowe mające znaczenie 1 zbudowane są z dźwięków [suoni], które, wyodrębnione z ciągu mowy I [catena parlata], stanowią fonem y [fonemi] - najmniejsze elementy I języka same w sobie nie mające znaczenia, ale zdolne do odróżniania i znaczeń. Badaniem i opisem dźwięków mowy z punktu widzenia ich funkcji komuni­ katywnej (a więc właśnie fonemów) zajmuje się fonologia [fonologia]; Fonetyka [fonética] natomiast bada fizyczne właściwości dźwięków mowy w ich konkretnej realizacji. Ustalaniem zasad poprawnej wymowy w danym języku zajmuje się ortofonía [ortofonía ], a zasady poprawnej pisowni wyrazów i większych struktur podaje o rtografia [ortografia]. Ta część Gramatyki, poświęcona opisowi włoskiego systemu językowego na płaszczyźnie dźwięków mowy, nie wchodzi wprawdzie bezpośrednio w zalaes gramatycznego opisu środków morfologicznych i składniowych języka włoskiego, ale omawia materiał dźwiękowy, z którego tworzone są jego elementy językowe wyższego rzędu. Zajmiemy się więc w tym miejscu opisem włoskich dźwięków mowy, czyli głosek, oraz opisem zna­ ków graficznych, czyli liter, służących do ich zapisywania, a także współzależnościami, jakie między nimi zachodzą w obrębie wyrazu i większych struktur.

GŁOSKI i 1

System fomologiczny języka włoskiego [sistema fonologico della zawiera 30 fonemów, czyli głosek, które dzielimy na samogłoski, pólsam ogloski (półspółgłoski) i spółgłoski.

lingua italiana ]

SAMOGŁOSKI 1 W języku włoskim jest 7 samogłosek: [vocali] III, lei, fet, /a/, Ibl, 161, /u/. Zamieszczony poniżej trójkąt samogłoskowy pozwala opisać samogłosld włoskie według podstawowych (dla tego systemu samogłoskowego) cech dystynktyw nych [tratti distintivi], a mianowicie: © ruchu pionowego (wertykalnego) języka (stopień otwarcia jam y ustnej): samogłoski otw arte, półotw arte, półzam knięte i zam knięte, ® ruchu poziomego (horyzontalnego) języka: samogłosld przednie i tylne oraz samogłoska centralna, ■ © udziału - lub wyłączenia warg: sam ogłoski zaokrąglone (uwargowione) i niezaokrąglone (nieuwargowionę, płaskie), • pozycji podniebienia miękkiego: sam ogłoski ustne i nosowe. System samogłoskowy współczesnego języka włoskiego:

**

tylne •zamknięte

otwarte zaokrąglone

niezaokrąglone -* « 5 ......................................................................................................... S T ­

UDZI AŁ W ARG

W szystkie samogłosld włoskie są ustne [orali]. Podobnie jak w języku pol­ skim są zawsze dźw ięczne [sonore]. Istnieje również w języku włoskim rozróżnienie między samogłoskami: e otwartym i zamkniętym oraz o otwartym i zamkniętym. 22

Tym 7 dźwiękom samogłoskowym odpowiada tylko 5 znaków graficznych, bowiem litera e oznacza zarówno lèl otwarte [la e aperta], jak i 161 zamknięte [la e chiusa], a litera o zarówno lèl otwarte [la o aperta], jak i 161 zamknięte [la o chiusa].

Pięć samogłosek włosldch ma brzmienie zbliżone lub identyczne z brzmie­ niem ich odpowiedników w języku polskim: /i/ = polskie i w wyrazie ‘liga’, włoskie: lino, inno lèl = polskie e w wyrazie ‘len’, włoslde: bello, caffé lal = polskie a w wyrazie ‘kara’, włoskie: amare, chiaro Ibl = polskie o w wyrazie ‘lcoło’, włoskie: corda, nove lui = polskie u w wyrazie ‘m ur’, włoskie: luna, veduta Dwie pozostałe samogłosld nie mają odpowiedników w języku polskim; ich wymowa jest bardziej zwężona niż wymowa ich odpowiedników otwartych. I tak: /él - wymowa bardziej zwężona niż wymowa lèl, zbliżona do wymowy i, w stosunku do którego jest bardziej otwarta; odpowiada fran­ cuskiemu e w wyrazach ne z, pré, włoslde: cera, francese, re.

R UCH JĘZYKA HORYZONTALNY

przednie ->

(L Calvino)

Porównaj np. różnicę, jaka zachodzi w użyciu przecinka i w jego opuszcze­ niu w następującym tekście: «Noi abbiamo abbondanza di argomenti, scoperti o segreti, antichissimi e sempre freschi; parliamo delle persone care, fig li mariti amanti genitori parenti; o parliamo di moda, delle nuove usanze, clei nuovi libr i, dei nuovi spettacoli;» „ „. . , .

.

1

(L. B igiaretti)

© przed przydawką rzeczownikową [apposizione], a także po niej, gdy znaj­ duje się wewnątrz zdania, np. Aldo Moro, il fam oso statisla assassinato dalle. Brigate Rossę, era un p r o f essore universitario. o przed ewentualnie także po wołaczu, inwokacji, np. Le porgo, Chiarissimo Professore, i miei piit distinti saluti. o na początku listu, w nagłówku, po zwrocie skierowanym do adresata (w ję ­ zyku polskim używa się w tej sytuacji wykrzyknika), np. Carissimi amici, Egregio Dottore, Stimatissima Signora, ® przed i po zdaniach (lub innych elementach) wtrąconych, np. Loro, se non sbaglio, devono tornare a Cracovia domani sera. 60

In altre parole, disse il presidenle, cleve cessare ogni form a di abuso di potere. Valerio, dicono, e partito per 1’Africa. Czasem zostanie oddzielony przecinkiem wyraz prosty wtrącony (przysłówek lub spójnik), zwłaszcza gdy nie jest on związany bezpośrednio z konkretnym elementem zdania, a raczej nawiązuje do treści całej wypowiedzi, np. A quest’ora Patrizia torna, di solito, a casa. Ero convinto, inve.ee, che fasse tutta colpa tua. m przed i po przysłówku (wyrażeniu przysłówkowym), gdy zostaje on wpro­ wadzony między dwa wyrazy ściśle z sobą składniowo związane; zobacz niektóre przykłady cytowane wyżej, a także: La suci opinione fu , ciel. resto, giusta. Non e, purtroppo, riuscito a farę il suo compito. ® przed niektórymi spójnikami, zwłaszcza współrzędnymi (tzw. przeciw­ stawnymi, włącznymi i wynikowymi), np. anzi, cioe, eppure, infatti, invece, ma, perö, quindi, tuttavia ale także podrzędnymi, dla podkreślenia znaczenia spójnika. Dotyczy to czasem także niektórych przysłówków, np. Non mi dispiace, anzi la cosa mi. fa veramente piacere. Non so come siano an.da.te l.e cose, infatti non ero presente. Le informazioni sono abbondanti, perö tendenziöse. ® po niektórych przysłówkach na początku lub przed przysłówkami na koń­ cu zdania, np. Ecco, e venuto chi ci.spetta.vamo. Metti. cjuest ’altra giacca, invece! Improwisamente, scoppid tui temporale. Scoppiö un temporale, improwisamente. ® po przysłówkach si, no, gdy pełnią funkcję zdań, np. Posso telefonarti domani? - Si, m ifarai piacere. Puoi venire questa sera dci noi? — No, sono occupato. « przed i po zdaniach podrzędnych, które mają status składniowy (i seman­ tyczny), analogiczny do zdań wtrąconych; dotyczy to również zdań względ­ 61

nych, tzw. wyjaśniających (zob. Zdania względne), które podają dodatkową informację, nie mającą wpływu na sens wypowiedzi, np. Latina, che fu fondata nei 1932, é la seconda citta del Lazio. Silvia, che puré é una ragazza f ¡dudosa, ebbe dei dubbi. ® przed niektórymi zdaniami nadrzędnymi i podrzędnymi, np. Ditemi quando fa te la f esta, perché ci verrei volentieri. E tardi, peró non ho sonno. Possiamo andaré al cinema, se hai tempo. 0

SŁOWOTWÓRSTWO

II

Z punktu widzenia budowy wyraz może być morfologicznie prosty, tzn. składa się z jednego m onem u/m orfem u [m o n e m a / m o r f e m a ], najmniej­ szego elementu językowego mającego znaczenie, jak np. przyimki proste: a, da, in, per, tra, przysłówki proste: dove, ieri, sempre, tardi, spójniki pro­ ste: e, ma, né, se, a także niektóre rzeczowniki: bar, film , sport, té, tribu (nieodmienne, to znaczy z tzw. morfemem gramatycznym zero).

najczęściej przed ecc. (eccetera), np.

Alt re comuni congiunzioni coord.inat.ive sono dunque, ma, né, oppure, ecc. ® przed spójnikiem e, łączącym zdania (lub inne struktury), gdy chodzi o wy­ raźniejsze oddzielenie go od stojących przed nim elementów: Poi Mario ha sparato, e Giorgio é caduto. Brak przecinka sugeruje, że druga czynność jest bezpośrednim wynikiem pierwszej czynności.

W yraz może też być - i tak jest najczęściej - morfologicznie złożony, tzn. składa się z dwu lub więcej monemów (gdy do podstawowego monernu leksykalnego dodane zostaną morfemy gramatyczne lub derywacyjne), np.

Należy ponadto pamiętać, że oprócz wymienionych wyżej znaków inter­ punkcyjnych istnieją też inne sposoby zaznaczania przerw, pauz czy in­ tonacji, np. rozpoczynanie od nowego w iersza [a capo , accapo , capo verso ], wcięcie czy też wykorzystanie - w prozie literackiej, a zwłaszcza w poezji - pustych m iejsc [spazi bianchi, sezioni bianche]. Na zakończenie należy podkreślić, że w przeciwieństwie do innych ję ­ zyków, w których użycie znaków interpunkcyjnych opiera się przede wszystkim na kryteriach gramatyczno-logicznych, ja k np. w języku nie­ mieckim, użycie znaków interpunkcyjnych w języku włoskim uzależnione jest w znacznej mierze od czynników emocjonalnych i indywidualnych. Zasady użycia tych znaków pozostawiają piszącemu dużą swobodę, co pozwala na stosunkowo wierne pod względem semantyczno-składniowym, a równocześnie stylistycznie barwne, oddanie treści komunikatywnej i afektywnej tekstu.

amico (arnica, am id, amiche) —amicizia —amichevole bello (bella itd.) - bellezza - belvedere - imbellire finiré (finisco, fi.ni.vo, finirá, finirei itd.) - finito - rifinitura - infinito - rifinire opera (opere) - operare - operaio - operatore vedere (vedo itd.) - vista - veduta - chiaroveggenza itd. I I | I

Słowotwórstwo - zajmujące się opisem morfologicznym środków tworżenia nowych wyrazów - można uznać za dyscyplinę, która znajduje się na pograniczu między lelcsykologicznym i morfologicznym opisem elementów językowych.

Przedmiotem słowotwórstwa jest analiza środków formalnych, służących jako wykładniki stosunku fundacji między wyrazem podstawowym (fundują­ cym, motywującym) i wyrazem pochodnym (fundowanym, motywowanym). I Podstawowymi dla języka włoskiego środkami wzbogacania zasobu lej ksykalnego są: deryw acja [ d e r iv a z io n e ], obejmująca zespół afiksal63 ; nych elementów słowotwórczej budowy wyrazów, kom pozycja [c o m p o | s iz io n e ], opisująca zasady łączenia wyrazów prostych w jednostki leksy-

Omówimy je kolejno w największym skrócie, dołączając do nich onomatopeje [ONOMATOPEE], W yrazy pochodne - owoc działania słowotwórczego - podlegają tym sa­ mym zasadom fleksyjnym czy składniowym co wyrazy proste. Należy pod­ kreślić, iż tworzenie nowych wyrazów za pomocą środków słowotwórczych - nader obficie wykorzystywane w języku włoskim (np. tytuł prasowy II supermarco schiaccia la lirelta?, w zwięzłej formie, niezwykle obrazowo przedstawiający włoskie problemy finansowe) - opiera się na materiale języ­ kowym rodzimym i jest, obok zapożyczeń czy zmian znaczeniowych wcho­ dzących w zakres badań ściślej łeksykołogicznych i semantycznych, najważ­ niejszym źródłem wzbogacania zasobu leksykalnego.

DERYWACJA

.prefiksami [prefissi] i prefiksacją [prefissazione], oraz przyrostkam i, czyli seffiksami [suffissi] i sufiksacją [suffissazione], uw aga :

In fik sacja [infissazione ] - wprowadzenie in fik sów /in terfik sów [iNFissi/iNTERFissi], czyli w rostk ów do wnętrza struktury będącej podstawą operacji słowotwórczej, w y­ stępuje w e w łoskim jedynie szczątkow o, w bardzo ograniczonej liczbie przypadków.

PREFIKSACJA słowotwórczym, przed którym występuje morfom słowotwór­ STematem czy, może być rzeczownik, przymiotnik lub czasownik. W ten sposób zmianie - a raczej określonej modyfikacji - ulega znaczenie wyrazu podstawowego, natomiast derywat z reguły nie zmienia ldasy wyra­ zu, a więc pozostaje w tej samej kategorii gramatycznej, np. rzecz, nome przym. contenło czas. portare

Derywacja polega na tworzeniu nowych wyrazów za pomocą określoj nych środków morfologicznych i/lub składniowych. Ze względu na roz-

j tóżnienie tych środków występuje podział na derywację afiksalną i deryw ację bezafiksalną, czyli konw ersję. Jest to proces szczególnie charakterystyczny dla języka włoskiego i bardzo często wykorzystywany do wzbogacania jego zasobów leksykalnych.

DERYWACJA AF1KSALNA ś Derywacja afiksałna, zwana też właściwą [derivazione propria], połę! §a na tworzeniu nowych wyrazów przez dodanie do podstaw y słowoj tw órczej [BASE di derivazione], czyli do tem atu słowotwórczego, forI mantu słowotwórczego zwanego afiksem [affisso]. Tem atem słow otw órczym jest morfom leksykalny - leksem samodzielny, znaczący ewentualnie zmodyfikowany i sprowadzony np. do postaci tematu fleksyjnego. Temat słowotwórczy jest wspólny dla wyrazu podstawowego i dla w yrazu pochodnego (derywatu). I Afilcs to morfom zależny (a więc niesamodzielny i nie mający znaczenia I leksykalnego), czyli morfom gramatyczny, a w naszym wypadku morI fem słowotwórczy. Zostaje on dołączony do podstawy słowotwórczej 1 przed nią lub po niej; stąd rozróżnienie między przedrostkami, czyli 64

-*■ rzecz, soprannome ->■ przym. arcicontento -> czas. trasportare

Oprócz przedrostków właściwych istnieją we włoskim formy (najczęściej po­ chodzenia książkowego, grecko-łacińskiego), które, podobnie jak przedrost­ ki, wykorzystywane są do tworzenia nowych wyrazów sposobem prefilcsacji, ale w przeciwieństwie do przedrostków właściwych mają znaczenie leksykal­ ne, nawet jeśli nie funkcjonują jako wyrazy samodzielne. Są to tzw. prefiksoidy [prefissoidi], czyli pseudoprzedrostki, a powstaI łe przy ich użyciu wyrazy mieszczą się na pograniczu prefilcsacji i kom­ pozycji, np. antropo-, auto-, euro-, foto-, mega-, micro-, mini-, multi-, neo-, neuro-, pluń-, radio-, sotto-, tele-, video--, autocisterna, eurocomunismo (żartobliwie, poprzez grę słów, neurocomunismo), europarlamento, Eurovisione, fotoromanzo, megaraduno (dzień. Gi.orna.ta mondiale della Gioventu, 2000), microcriminalita, minibik.ini, multietnico, neopromosso, neurochimica, plurilinguismo, radiodijfusione, sottoalimentazione, teleriscaldamento, telespaghetti (handl.), teletrasmettere, teleutente, videocassetta, videogiocare itp. Z możliwych klasyfikacji przedrostków na wzmiankę zasługują dwie: semantyczna -

bierze pod uwagę modyfikację znaczenia podstawy i „novum semantyczne”, jakie do wyrazu pochodnego wnosi przedrostek. Będziemy tu 65

więc mieli przedrostlci typu w artościującego (np. intensyfikujące, przeczące, pry waty wne) oraz przedrostlci o wartości przysłówkowej i przyimkowej (wyrażające przede wszystkim relacje czasowo-przestrzenne), które określi­ my jako przedrostki ty p u okolicznikowego. FUNKCJONALNO-(MORFO)SKŁADNIOWA - bierze pod uwagę przynależność podsta­ wy do określonej klasy wyrazów oraz możliwości, jakie ma dany przed­ rostek, łączenia się z daną podstawą i tworzenia określonych wyrazów po­ chodnych. Wyróżnimy tu więc p rzed ro stk i rzeczownikowe, przym iotniko­ we i czasow nikow e w zależności od tego, czy łączą się one, odpowiednio,, z rzeczownikami, przymiotnikami lub czasownikami. W niniejszym, uproszczonym opisie przyjmiemy - jako nadrzędny - ten ostatni sposób klasyfikacji, odsyłając, dla bliższego określenia wartości po­ szczególnych przedrostków (dotyczy to również przyrostków), do większych opracowań zagadnienia oraz do obszernych słowników języka włoskiego. Niżej podajemy najważniejsze i najbardziej reprezentatywne dla współczes­ nej włoszczyzny przedrostki. PRZEDROSTKI RZECZOWNIKOWE I PRZYMIOTNIKOWE TYP WARTOŚCIUJĄCY a-, anarchi-, arciben/e/bi/s/disextra-, stra­

analfabeta, anormale, apolítico archidiocesi, arcicontento, arciduca benemérito, benessere bilaterale, bimotore, bisnonno disinformazione, disabile, disonesto extralusso, extramoderno, strapotere, straricco stravaganza inindipendenza, infelice iperipercritico, ipernutrizione mal/e/maldicenza, maleducato, malerba nonnoncurante, noncuranza ssconforto, sgradevole, smotorizzazione sopra-, super-, soprannaturale, sopravvivenza, superlatitante, sursuper-marco, supermercato, surreale sotto-, subsottocultura, sottosviluppato, subnormale 66

TYP OKOLICZNIKOWY (PRZYIMKOWO-PRZYSŁ.ÓWKOWY) anteprima, antipasto antiabortista, antifurto, anti-Maastricht, antipar lamentare, antisequestri, antisociale avan/ti/avanspettacolo, avantielenco circonvallazione, circonvicino, circoscritto, circo/n/-, circumcircumnavigazione, circumvesuviano cisalpino, cispada.no ciscoesistenza, corresponsabile, convivenza coM contra-, contrappeso, contrapposto, controcontroriforma entro-, intraentroterra, intramuscolare extraextracomunitario, extralinguistico, extraparlamentare infrarosso, infrastruttura, infrasuono infrainterinterdipendenza, interplanetario ipogeo, ipocentro ipomultilaterale, multimi liar dar io multineofascismo, neonato neooltre-, ultraoltrecortina, ultrarosso paraletteratura, parastatale paraposposizione, postindustriale, postmodernismo pos/t/prebellico, precampionato preprogenitori, pronipote, prorettore, prosindaco pro - 1 pro-2 proeuropeo, proitaliano sottomarino, suborbitale sotto-, subsovra-, sopra-, soprannaturale, sopran/n/azionale, sovrappopolato, supersónico, suralimentazione super-, surtransfusione, trapassato, trasgressione tra/n/s/vicepresidente, vicequestore viceante-, anti-1 anti-2

PRZEDROSTKI CZASOWNIKOWE Są to w większości niektóre z wymienionych wyżej przedrostków, z identycz­ nym lub bliskim znaczeniem: mają wartość intensyfikującą lub określają ści­ ślej aspekt i sposób wykonywania czynności (np. powtarzanie czynności, przeciwstawienie, zaprzeczenie). Oto najważniejsze z nich: contracontro-

contraddire controindicare 67

de-, di-, disin-, im/in/frainterperre-, ris-1 s-2 sor-, surstratra/s/-

decongelare, dimettere, disperdere incarcerare, imporre frapporre, /in/frammettere intervenire perdurare, reintegrare, richiedere scongelare, sgocciolare, sgovernare, sparlan scancellare, sporgere, strascinare, svuotare sorprenderé, surriscaldare straripare, stravincere trapassare, trasmettere

SUFIKSACJA W ram ach sufiksacji (wprowadzenie morfemu słowotwórczego po pod­ staw ie słowotwórczej) wyróżnimy sufiksację derywatywną [su ffissazione d e riv a tiv a ], polegającą na tworzeniu nowych jednostek leksy­ kalnych (nowa form a i nowe znaczenie), oraz sufiksację afektywną [su ffissazio n e a f f e t t i v a / a l t e r a t i v a , a lte r a z io n e ] , polegającą na stosunkowo nieznacznej m odyfikacji znaczenia wyrazu, najczęściej o charakterze emocjonalnym.

czesnym języku włoskim. Mieszczą się one na pograniczu między derywacją właściwą i kompozycją (por. rozdz. o kompozycji). Podział semantyczny i opis przyrostków włoskich jest o wiele bardziej złożo­ ny niż podział przedrostków, zarówno z uwagi na ich bogactwo semantycz­ ne, jak i na ich szczególnie dużą liczebność i różnorodność. Wyróżnia się tu np. taicie klasy semantyczne derywatów jak: nazwy czynności, nazwy wykonawców (zawodów) i miejsca wykonywanej czynności, narzędzi, określenia pojęć abstrakcyjnych, zbiorowych, wyra­ żających pochodzenie, przynależność, jakość itd. O wiele bardziej przejrzysty, jednoznaczny i konsekwentny wydaje się rów­ nież w tym wypadku podział oparty na kryteriach FUNKCJONAUvio-(iWORFO)SKŁADNiowYCH, uwzględniających punkt wyjściowy operacji derywacyjnej (przynależność podstawy do określonej klasy wyrazów) oraz uzyskane kwa­ lifikacje morfologiczno-łelcsykalne wyrazu pochodnego (derywatu). Podstawą dery wacyjną we włoskiej sufiksacji są z reguły wyrazy należące do jednej z czterech klas: rzeczowniki, przymiotniki, czasowniki i przysłówki. Stąd deryw aty określamy jako: odrzeczownikowe odprzymiotnikowe odczasownikowe odprzysłówkowe

SUFIKSACJA DERYWATYWNA Przyrostki derywatywne wprowadzają istotną zmianę w znaczeniu dery­ 1 watu, a przy tym często powodują jego przejście do innej ldasy wyrazów [trascategorizzazione] . Obok przyrostków właściwych wyróżnia się też we włoskim, analogicznie do przedrostków, pseudoprzyrostki, czyli sufiksoidy [suffissoidi], np. -cida, -crazia, -ficio, -fonia, -logia, -logo, -scopia, -teca, -voro: cappellificio, carnívoro, dattiloscopia, democrazia, discoteca, enoteca, erbicida, fungicida, infanticida, insettivoro, ludoteca, paleontolo­ gia, partitocrazia, pesticida, radiofonia, radio logo, sacrificio, stereofonia, vampirologo, videoteca, videotelefonia Tego rodzaju formacje (typu „uczonego”, najczęściej pochodzenia grecko-lacińskiego) są - podobnie ja k w innych językach - bardzo częste we współ­ 68

[denom inali, d e s o s ta n tiv a u ] [d e a g g e ttiv a u ] [deverbali] [d e a w e rb ia li]

Podobnie określane są też przyrostki, w zależności od tego, do jakiej ldasy wyrazów mogą być stosowane. j j j j 1

W zależności natomiast od przynależności derywatu do odpowiedniej klasy wyrazów (a we włoskim są tu również cztery możliwości: rzeczownik, przymiotnik, czasownik i przysłówek), a więc w zależności od lcategorii gramatycznej, jaką wyrazowi pochodnemu „narzuca” dany przyrostek, czyli formant (który determinuje też jego właściwości fleksyjne), mówimy w odniesieniu do przyrostków włosiach o sufiksach: nominalnych, rzeczownikowych [suffissi nom inale s o s ta n tiv a li] przym iotnikow ych [suffissi a g g e ttiv a li] czasownikowych [suffissi verbau ] przysłów kow ych [suffissi a w erbia li ] 69

Te możliwości tworzenia we współczesnym języku włoskim nowych wyra­ zów w drodze sufiksacji można ująć w następującym zestawieniu: PRZY­ ROSTEK

rzeczownikowy

przym iotnikowy

czasownikowy

przysłówkowy

odrzeczow­

-ista

-ale

-are

-oni

nikowy

bar - barista

posta - póstale

opera - operare

bocea - bocconi

-iré

odprzy-

-ezza

-astro

miotnikowy

chiaro - chiarezza

verde - verdastro chiaro - chiarire

forte - fortemente

odczasow­

-zionę

-evole

-oni

nikowy

puniré - punizione lodare - lodevole saltare - saltellare tastare - tastoni

odprzy-

-ismo

-ista

-eggiare

-ino

slówkowy

pressappoco -

pressappoco -

indietro -

piano - pianino

pressappochismo

pressappochista

indietreggiare

-ellare

-mente

Najliczniejsze i najbardziej produktywne są przyrostki rzeczownikowe i przymiotnikowe. Sufiksy czasownikowe są stosunkowo nieliczne. N aj­ bardziej ograniczona jest we współczesnym języku włoskim grupa przy­ rostków przysłówkowych. uw aga:

Tylko niektóre sufiksy m ogą zostać dodane do grupy wyrazów, stanowiących ele­ ment składowy zdania lub - wyjątkowo - do zdania. Są to z reguły zleksykalizowane zwroty, stanowiące w tym przypadku podstawę derywacyjną. M am y więc np. li­ bero scambio —* liberoscambismo, ce l'ha duro —>celodurismo (i analogicznie celomollismó), me rtefrego —» menefreghismo, menefreghista, odpowiednio z przyrostka­ mi -istno, -ista.

Każdy zatem przyrostek może zostać zdefiniowany z punktu widzenia je| go „zastosowalności” do określonej podstawy oraz z punktu widzenia 1 uzyskanej poprzez sufiksację przynależności derywatu do określonej kla­ sy wyrazów. I tak np. w vinaio przyrostek -aio jest odrzeczownikowy (podstawą derywa­ cyjną jest tu rzeczownik vino) i rzeczownikowy (wyraz pochodny vinaio jest rzeczownikiem); w lavatrice przyrostek -ince jest odczasownikowy (czasow­ nik lavare) i rzeczownikowy (lavatrice jest rzeczownikiem); w folieggiare przyrostek -eggiare jest odprzymiotnikowy (przymiotnik/