Felsefe 101 [5 ed.] 9786050206401

Citation preview

İÇİN FELSEFE

HERKES

PlATON GERÇEKLiGiN iKi ÖZGÜL DÜZEYDE VAR OLDUGUNU BELiRTiR: BiRiNCiSi. GÖRÜNTÜLERiN VE SESLERiN OLUlTURDUGU GÖZLE GÖRÜLEBiLiR DÜNYA; iKiNCiSi, GÖZLE GÖRÜLEBiLiR DÜNYAYA VARLIGINI KAZANDIRAN KAVRANABiLiR DÜNYA.

FELSEFE 101 PLATON

VE SOKRATES'TEN SARTRE VE HEIDEGGER'E DÜ�ÜNCE TARiHi HAKKINDA BilMENiZ GEREKEN HER �EY MAGARA KiNAYESi. SOKRATES iLE PlATON'UN KARDEli GlAUKON ARASINDA BiR KONUlMA OlARAK GEÇER.

BiR ÇlRPI DA .

.

IDEALIZM,

MATERYALiZM, METAFIZIK .

.

EGER X'iN BÜTÜN PARÇAlARI AYNI ZAMANDA Y'NiN DE PARÇAlARI OLSA, X=Y'DiR.

PAUL KLEINMAN Çeviren: Şükrü Alpagut

Paul Kleinman Paul Kleinman New York White Plains'de büyüdü. 2009' da Wisconsin Üniversitesi Sanat ve iletişim Sanatları: Radyo, Televiz­ yon ve Sinema bölümünü bitirdi.

Psikoloji 707; A Ton ofCrap ve Bul/shit

Artist adlı kitapları yazdı. Şimdi New York City'de yaşıyor.

Şükrü Alpagut 1 954 yılında Tokat'ta doğdu. istanbul Üniversitesi Ya­ bancı Diller Eğitim Fakültesi ingilizce Bölümü'nden 1 977'de mezun olduktan sonra öğretmenlik, çevirmenlik, çeşitli yayınevlerinde editör­ lük ve yayın yönetmenliği yaptı. Başlıca çevirilerinden bazıları şunlar­ dır:

insandaki YtkJCtltğın Kökenieri (Erich Fromm), Saydam Şeyler (Vladi­

mir Nabokov), Sınıftan Kaçış (EIIen Meiksins Wood)

Paul Kleinman

FELSEFE 101 PLATON VE SOKRATES TEN SARTRE VE HEIDEGGER'E DÜ�ÜNCE TARiHi HAKKINDA BiLMENiZ GEREKEN HER �EY '

i n g i l izceden çevi ren:

Şükrü Alpagut

Say Yayınları Herkes Için Felsefe

Felsefe

101: Platon ve Sokrates'ten Etik

Bilmeniz Gereken Her Şey 1

v

M

ttll,l(l•

1>1 tl

ı

ıı•

olhlllııkkında

Paul Kleinman

Özgün adı: Philosophy 101: From Plato and Socrate

to 1 tl ıle

1

' " '" ili•

,,,,,,,� lı

1

ı11ı 111 n­

tial Primer on the History ofThought

© 2013 F+W Media, Ine. Her hakkı saklıdır. Bu kitap Adams Media'nın izniyle yayımlanmıştır. Adams Media bir

ı ı W Mo•clı,, h H

kuruluşudur ve S7 Littlefield Street, Avon, MA 02322, USA adresinde bulunııı,okt.ıdıı Türkçe yayın hakları Kesim Ajans aracılığıyla© Say Yayınları Bu eserin tüm hakları saklıdır. Tanıtım amacıyla, kaynak göstermek şartıyla yapılan kısa alıntılar hariç yayınevinden yazılı izin alınmaksızın alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kop­ yalanamaz, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz. ISBN 978-60S-02-0640-1 Sertifika no: 10962 ingilizceden çeviren: Şükrü Alpagut Yayın koordinatörü: Levent Çeviker Yayıma hazırlayan: Eda Okuyucu Kapak uygulama: Artemis iren Baskı: Lord Matbaacılık ve Kağıtçılık Topkapı-istanbul Tel.: (0212) 674 93 S4 Matbaa sertifika no: 4SS01 1. baskı: Say Yayınları, 2018 S. baskı: Say Yayınları, 2020 Say Yayınları

Ankara Cad. 22/12 • TR-3411O Sirked-istanbul Tel.: (0212) S12 21 S8 • Faks: (0212) S12 SO 80 www.sayyayindlik.com • e-posta: [email protected] www.facebook.com/sayyayinlari • www.twitter.com/sayyayinlari www.instagram.com/sayyayincilik Genel dağıtım: Say Dağıtım Ltd. Şti. Ankara Cad. 22/4 • TR-3411O Sirked-istanbul Tel.: (0212) S28 17 S4 • Faks: (0212) S12 SO 80 internet satış: www.saykitap.com • e-posta: [email protected]

iÇiNDEKiLER G i Ri Ş

....................................................................................................................

7

SOKRATES Ö NCES i .......................................................................................... 9 SOKRATES (M Ö 469-399) ........................................................................... 1 4 P LATON (M Ö 429-347) ................................................................................ 1 7 P LATON'UN MAGARASI .............................................................................. 2 1 VAROLUŞÇULU K ............................................................................................ 25 AR i STOTELES (M Ö 384-322) ...................................................................... 29 TH E S EUS'UN GEM i S i .................................................................................... 34 FRANCIS BACON ( 1 5 6 1 - 1 626) .................................................................. 38 TARLADAK i i N E K ........................................................................................... 42 DAVID HUME ( 1 7 1 1 - 1 776) ......................................................................... 47 H AZCILIK .......................................................................................................... 5 1 TUTSAK i K i LEM i ............................................................................................. 5 5 AZ i Z THOMAS AQUINAS ( 1 225-1 274) ................................................... 6 0 KATI B E L i RLEN i M C i L i K ............................................................................... 65 J E AN-J ACQU ES ROUSSEAU ( 1 7 1 2- 1 778) .............................................. 7 3 VAG O N i K i LEM i .............................................................................................. 7 7 G ERÇE KÇ i L i K ................................................................................................... 8 1 IM M A N U E L KANT ( 1 724- 1 804) ................................................................ 85 i K i C i L i K .............................................................................................................. 90 YARARCILIK ..................................................................................................... 95 JOHN LOCKE ( 1 632-1 704) ........................................................................ 1 00 G Ö RG Ü LC Ü L Ü K-AKILCILIK KARŞITLIGI ................................................ 1 05 G EORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL ( 1 770- 1 83 1 ) .......................... 1 09 REN E D ESCARTES ( 1 596- 1 650) .............................................................. 1 1 3

ATEORiSI .............................................................

.. ................... 1 1 7

.

YALANCI PARADOKSU .......................................................... ... ............... 122

THOMAS HO BBES (1588-1679) .............................................................. 127 D i L F ELSEFES i . . .. . .. . ... . . . . .. .... ........ ... ... ..... . .. . . .. ..... . 132 . .

M ETAF i Z i K ..

. ....

. ..

. ... . . .

..

..

.

.

.

..... ......

.. .

.

...

............... . ...................................... . . .. . . . . . . .......... . ... ....... .. . .. . . .. 1

.....

8

J EAN-PAUL SARTRE ( 1 905-1 980) ........................................................... 142 ÖZG Ü R i RADE . . . . ..... . .... ........................... 146 ............................. .......... ..... ... ..

M i ZAH F ELSEFES i AYDINLANMA

.

.. .

.

.

.

.

...................... 152

..... ........................ ..................... ...... ......

.......... 157

.....................................................................................

FRIEDRICH NIETZSCHE ( 1 844- 1 900) .................................................... 1 66 SORITES PARADOKS U

.

................................... ............................................

1 73

LU DWIG WITTG ENSTEIN ( 1 889- 1 95 1 ) .................................................. 1 79 ESTET i K . . . . 1 85 ............... .... ...................................... ...... ........................................

K Ü LTÜ R F ELSEFES i . . 1 89 i i EP STE MOLOJ . :....................................................................................... 1 92 ....................... ............... ..............................................

.....

i K i Z D Ü N YA

.

.

. .

................................................................ . ............. .. ...............

1 98

ARTH U R SCHOPENHAU ER ( 1 788-1 860) .............................................. 202 KARL MARX ( 1 8 1 8- 1 883) .......................................................................... 207 MARTIN HEIDEGGER ( 1 889- 1 976) ......................................................... 2 1 3 VOLTAIRE ( 1 694- 1 778) .............................................................................. 2 1 8 GÖRECEC i L i K . . . . 223 DO G U F ELSEFES i . . . . . 23 1 ......... ................................. .......................... .... ....................

...... ................................ .. .................................. ........ ..

i BN- i S i N A (980- 1 037) ................................................................................ 242 B ERTRAN D RUSSELL ( 1 872- 1 970) ......................................................... 246 FENOM E N OLOJ i ADCILIK

.

.

....................................................... ................ ......... .......

.

.

25 1

.

255

.

........... .... ............................................................................. ...........

GOTTFRIED WILHELM L EIBNIZ ( 1 646- 1 7 1 6) ...................................... 260 ETi K 264 ..................................................................................................................

B i L i M F ELSEFES i

.

....................................................... ..................................

BAR UCH S PINOZA ( 1 632- 1 677) .. . . D i N F ELSE F ES i ........

DiZi N

.

269

. 273

........................................................... .

.

.

. ....279

.

........ .......... ........................ .. ................. .......... ...

.

.

.

.

.

...........284

........................ ....................... ............ ..... ... ................... ........

GiRiŞ Felsefe Nedir? Soru n u n ken d i s i kulağa felsefi geliyo r, d eğ i l mi? Peki, bu ta m o l a ra k ne a n l a m ifade ed iyor? Felsefe nedir sa h i ?

Felsefe sözcüğü, " b i l g e l i k sevgisi" a n l a m ı na gel i r. Gerçekten d e fi lozofları k i m olduğ u m uz ve niçin b u ra d a o l d u ğ u m uz i l e i l g i l i temel soru ları a raştı rmaya yönelten, i şte bu b i l g e l i k sev­ g i s i d i r. Yüzeyden bakı l ı nca, felsefe b i r sosya l bi l i m ler d a l ı d ı r. A m a bu kita b ı oku d u kça, bundan çok d a h a fazl a s ı olduğ u n u keşfedeceks i n iz. Felsefe, a k l ı n ıza g e l e b i l ecek h e r kon uya do­ ku n u r. Eski Yu na n'd a n bir grup yaş l ı a d a m ı n b i rbi rlerine d u r­ m a ksızı n soru l a r sorm a l a rı ndan iba ret b i r şey değ i ld i r (gerçi b u da o l d u kça büyük bir yer tuta r). Fel sefe n i n çok somut uy­ g u lama ları va rd ı r; h ü kü met siyaset i n d e o rtaya çıkan eti k so­ ru n l a rdan tutun, b i l g i saya r progra m cı l ı ğ ı nda gere k l i mant ı k­ s a l biçi m lere kad a r her şeyi n köke n i n d e fel sefe va rd ı r. Yaşa m ı n a n l a m ı, b i l g i, a h l a k, gerçe kl i k, Ta n r ı 'n ı n va rlığı, bi­ l i n ç, siyaset, d i n, i ktisat, sanat, d i l b i l i m gibi kavra m ları araştırma o l a nağına fel sefe sayesinde kavuşu ruz. Fel sefe n i n s ı n ırı yoktur! Çok geniş bir a n l a mda söyleni rse, fel sefe n i n ele aldığı altı a n a izlek va rd ı r:

1 . Metafizik: Evre n i n ve gerçekl i ğ i n i n ce l e n mesi. 2 . Mantı k: Geçerl i b i r sav o l uştu rma n ı n yol u . 3 . Epistemoloj i: B i l g i n i n v e b i l g i ed i n m e yol l a rı n ı n incelen­ mesi.

4. Estetik: Sanatın ve g üzel l i ğ i n i ncel e n m es i . S . Siyaset: S iyasa l h a k l a r ı n , h ü kü meti n v e yu rtta şiara d üşen rol ü n incelenmesi. 6. Etik: Ahia k ı n ve nasıl yaşa mak gere kti ğ i n i n i ncelenmesi.

"Ah, felsefe. O şeyi a s l a kafa m almayacak," diy düşündüğü­ n üz o l d u mu h iç? O l d uysa, o za m a n ko rk ma y ı n

.

H p

isteyip de

b u l a m a d ı ğ ı n ız yoğ u n fel sefe eğitimi burada. Gözleriniz kan ça n ağ ı na dönmeden zi h n i n izi açma olanağına nihayet kavu­ şaca ksı n ız. Felsefe 101'e hoş g e l d i n iz.

SOKRATES ÖNCESi Batı Felsefesinin Kökeni

Batı felsefesi n i n kökleri, Yu n a n fi l ozofl a r ı n beş i n ci ve a ltıncı yüzy ı l ­ l a rd a ya ptıkları ça l ı ş m a l a rda sapta n a bi l i r. Za m a n i ç i n d e Sokrates ö n cesi (Presokratik) fi l ozofla r ad ıyla a n ı l m aya başla n a n bu düşü­ n ü rl e r, çevrelerindeki d ü nyayı sorg u l a m aya yöneld i le r. Bu fi lozof­ l a r, çevrelerinde o l a n biten leri Yu nan ta n r ı l a rı na bağ l a ma k yeri n e, d ü nyayı, evreni ve ken d i varoluşları n ı a ç ı klaya b i l e n daha a k ı l c ı a ç ı k l a m a l a r getirme a rayış ı n a g i rd i ler. B u bir doğa fel sefesiyd i . Sokrates öncesi fi l ozofl a r her şeyin ne­ , rede n geldiğini, her şeyin ne'den ya ratı l d ığ ı n ı, doğa n ı n matema­ t i ksel o l a ra k nasıl açıklanabi l eceğ i ni, doğada çoğ u l l u k ol ması n ı n nası l açıklanabileceğ i n i sorg u l a d ı l a r. Evre n i n temel ma lzemes i n i o l u şt u ra n bir ana i l ke, arkhe olara k b i l i n e n b i r başla n g ı ç i l kesi b u l ­ m aya çabalad ı l a r. Evrendeki h e r şeyi n ayn ı g ö rü n memesi y a da ta m a m e n ayn ı d u rumda ka l m a ması gerçeğ i nden d o l ayı, Sokrates öncesi fi lozoflar arkhe'n i n içerd i ğ i değişi m i l ke l e ri n i n o l ması gere k­ t i ğ i n e karar verd i l e r.

SOKRATES ÖNCESi N E A N L A M A G E L i R ? Sokrates öncesi, ya n i Presokrat i k teri mi, 1 90 3 'te A l m a n b i l g i n Her­ m a n n Diels sayesinde g ü ndel i k d i l e g i r i p yayg ı n laştı. Presokrati k fi lozofl a rdan birçoğ u n u n yaşa ğ ı dönemde Sokrates'i n kendisi d e gerçekte sağ olduğu için, b u teri m söz kon u s u fel sefeleri n m ut l a ka Sokrates'i n ki nden önce va r o l d u ğ u n u i m a etmez. Presokratik teri­ m i, d a h a çok ideoloj i ve i l ke fa rkl ı l ı klarıyla a l a k a l ı d ı r. Presokratik fı­ l ozofl a rd a n bi rçoğ u yazı l ı eser vermiş o l m a k l a b i r l i kte, bu eserleri n h içbiri e ksi ksiz olara k b u g ü n e gel memiştir ve Presokrati k fi lozofl a r h a k k ı n d a bildiklerim izi n çoğ u, geriye ka l a n m et i n pa rça larına ve 9

Felsefe 1 0 1

d a h a s o n raki ta rihçileri n v e fi l ozofların çoğ unl ukla yan l ı b i r tutu m­ la a ktard ı kları a l ı nt ı l a ra daya n ma ktad ı r.

Ö N E M L i S O K R AT E S Ö N C E Si OKULLAR M ilet O kulu i l k Sokrates öncesi fi l ozofl a r, Anadolu'n u n batı sa h i l i nde kuru l u Mi­ letos ( M i l et) kentinde yaşa d ı l a r. M i letos'ta n ü ç önemli Sokrates ön­ cesi fi lozof çıktı: Tha les, Ana ks i m a n d ros ve A n a ks i menes.

Thal es E n ö n e m l i Sokrates ö n cesi fi l ozofl a rdan b i ri o l a n Tha l es (M Ö 624546), arkhe'n in, ya n i a n a öğe n i n su olduğ u n u öne s ü rdü. Suyun b u h a rlaşma ve yoğ u n la ş m a gibi değişim i l keleri n e göre değişebil­ d i ğ i n i, d olayısıyla d a gaz ya d a katı halde b u l u na b i l d iğ i n i bel irled i . Suyun, nemden (ısı n ı n ü reti l d i ğ i kayna kta n) v e beslen meden so­ ru m l u o l d u ğ u n u d a b i l iyo rd u . Hatta Tha l es, d ü nya n ı n su üstü nde d u rd u ğ u n a bile i n a n ıyord u .

Anaks i mandros Tha les'i n a rd ı ndan, M i l etos' u n yetiştird i ğ i b i r sonra ki büyük fi lozof A n a ks i m a n d ros'tu (M Ö 6 1 0-546) . Anaks i m a n d ros, Tha les'i n a ksine a n a ö ğ e n i n a s l ı n d a apeiron o l a ra k bi l i nen, ta n ı m la n m a m ı ş, s ı n ı r­ sız ve b e l i rlenemez b i r m a d d e o l d u ğ u n u ö n e s ü rd ü . Isl a k ve kuru, soğ u k ve sıcak gibi zıtlar ona g ö re bi rbi ri n d e n ayrı l ıyord u. Anaksi­ m a n d ros, ça l ışma l a r ı n a a it yazı l a r bıra ktığ ı n ı b i l d i ğ i m i z i l k fi l ozof o l a ra k ta n ı n ı r.

Anaksimenes M i l et o ku l u n a mens u p önem l i Sokrates öncesi fi lozofları n son u n­ cusu, a n a öğenin hava old u ğ u n a i nanan Anaksimenes'ti (M Ö 585528). Anaksimenes'e göre h ava her yerde mevcuttu r; süreçler geçi10

Sokrates Ö ncesi

reb i l m e ve su, bu l utlar, rüzg a r, ateş, hatta yeryüzü g i b i başka şeylere d ö n üşebilme özel liğine sa h i ptir.

Pythagoras Oku l u B e l k i de en çok ken d i adı n ı taşıyan Pisa g o r teore m iyle ü n l ü fi lozof ve m atemati kçi Pythagoras ya da Pisagor ( M Ö 5 70-497), tüm ger­ çekl i ğ i n temel i n d e matematiksel i l işkilerin b u l u nd uğ u n a ve h e r şeyi m atematiğ i n yönettiğine i n a n ıyord u . Pythagoras'a göre sayı­ lar kutsa ldı; matematik ku l l a n ı la ra k her şey ölçü lebi l i r ve öngörü le­ b i l i rd i . Pythagoras'ı n etkisi ve i maj ı hayret vericiyd i . Ku rduğu okul sa n ki ta ri kattı, ta ki pçileri o n u n her sözü n ü d i n lerlerd i . O kada r ki, neleri yiyip neleri yememek gerektiğ i n e, nasıl g i yi n i l eceğ i ne, hatta n a s ı l işernek gere ktiğ i n e va rıncaya kad a r h e r şeyi ka psaya n t u h af k u ra l l a rına bile uyarlard ı . Pythagoras b i rçok a l a nda felsefe ya ptı; öğrenci leri, onun öğ reti leri n i n ta n n l a ra ait keh a n etler old u ğ u n a i n a n ı yorlard ı .

Efes Okulu Efes ya da Ephesos okulu, tek ada m ı n, ya n i Efesli Hera kleitos'un (M Ö 535-475) ça l ışmalarına daya n ıyordu. Hera kleitos, doğadaki her şe­ yin s ü rekli değiştiği ne ya da a kış halinde o l d u ğ u n a i n a n ıyord u. Belki de e n çok, kimsen i n ayn ı ı rmağa iki kez g i rerneyeceği şekli ndeki dü­ şü ncesiyle ü n l ü d ü r. Hera kleitos, ana öğe n i n ateş olduğuna ve her şey i n ateşi dışavu rduğuna i n a n ıyordu.

Elea Okulu Elea okulu, M i l etos'ta n pek de uza k ol maya n Kolophon antik ken­ tinde kuruldu. Bu bölgeden dört önem l i Sokrates öncesi fi lozof ç ı k­ tı: Kse nopha nes, Pa rmenides, Zenon ve S a m o s l u Mel issus.

Kolophonlu Ksenophanes Kol o p h o n l u Ksenopha nes (M Ö 570-475), d i n e ve m itoloj iye yönelt­ t i ğ i e leşti riyle ta n ı n ı r. Özel l i kle, ta nrıların i n s a n biçi m i nde oldukları ll

Felsefe 1 0 1

(ya da i n sa n suretine b ü rü n d ü k leri) şekl i ndeki a n layışı yerden yere vu rmuşt u r. Ksenop h a nes, fiziki o l a ra k hareket etmemekle birlikte işitme, görme, düşü n m e yete n eğ i n e sa h i p o l a n ve d ü nyayı düşün­ celeriyle çekip çevi re n tek b i r ta n r ı olduğuna i n a n ıyordu.

Elealı Parmenides Pa rmen ides (M Ö 51 0-440), g e rçe k l i ğ i n deneyi m lenen d ü nyayla bir a l a kası n ı n o l ma d ı ğ ı n a ve h a k i kate d uyu lar yol uyla değil, a nca k a k ı l yol uyla u la ş ı l a bi leceği n e i n a n ıyord u . Pa rmen ides'i n va rd ı ğ ı kan ıya göre, d a h a önceki M i l et fi l ozofl a rı n ı n ça l ış m a l a rı ya l n ızca anlaşıl­ maz o l m a kl a ka l m ıyo rdu; ayn ı za manda da e n başı ndan ya n l ı ş soru ları soruyord u. Neyi n o l u p n eyi n olmad ı ğ ı n ı ta rtışma k Pa rme­ nides'e g ö re ta mamen a n l a m sı zd ı; çünkü ta rtış ı l ması a n laşılabi l i r o l a n t e k şey ve doğru o l a n tek şey, n eyi n o ld u ğ u d u r (neyin mevcut olduğ u d u r) . Pa r m e n ides, Platon'u v e t ü m Batı fel sefesi n i i n a n ı l maz ölçüde etki led i . O n u n ça l ışma l a rıyla, E l ea o ku l u, h a k i kati b u l m a n ı n biricik ölçütü o l a ra k aklı ku l l a n a n ilk a k ı m haline g e l d i .

Elealı Zenon Elea l ı Zen o n (M Ö 490-430), Pa r m e n ides'i n e n ta n ı n m ış öğrencisiy­ d i (bel ki de aşığ ıyd ı); tü m za m a n ı n ı Pa rmenides'i n fi ki rleri n i savu n­ maya d ö n ü k (paradoks l a r adıyla b i l i nen) savla r ya ratmaya ayı rd ı . Zenon, e n ü n l ü paradoks l a rı o l a n ha reket paradoksları nda, ontolo­ jik çoğ u l c u l uğ u n, ya n i tek değ i l b i rçok şeyin va r o l d u ğ u görüşünün gerçekte saçma sonuçla ra g öt ü receğ i n i göstermeye ça l ıştı . Pa rme­ nides ve Zenon, gerçekl i ğ i n tek şey olara k va r o l d u ğ u na, çoğ ul­ cu l u k ve ha reket g i b i şeylerin b i rer ya n ı l sa m a d a n i ba ret olduğu­ na i n a n ıyorlard ı . Zenon'un ça l ı ş m a ları daha son ra çü rütü l mesi ne rağmen, o rtaya attığı paradoks l a r bugün de fi l ozofl a rın, fizikçi lerin ve matematikçi lerin ka rş ı s ı n a ö n e m l i soru l a r, m eyd a n oku malar ve esi n l e r çı ka rmaktad ı r. 12

Sokrates Öncesi

Samoslu Melissus M Ö 440 dolayı nda yaşa m ı ş olan Samos l u M e l issus, E lea oku l u na m e n s u p son fi lozoftu. Elea l ı Pa rmen ides'i n ve Zenon'un fi kirleri n i deva m ettiren S a mos l u M e l i ssus, var olan i l e öyle görünen a ra s ı n d a ayrı m ya ptı. B i r şey X ise, Sa mosl u Melissus'a g ö re her za man X ol­ m a l ı d ı r (ve asla X-değ i l o l m a m a l ı d ı r). B u nede n l e, onun düşünce ­ s i n e g ö re, bir şey soğ u ksa, h içbir za m a n soğ u k o l mayı bırakamaz. Ama d u ru m böyle o l m a d ı ğ ı içi n ve öze l l i kl e r sonsuza kadar koru n­ m a d ı ğ ı için, aslında hiçbir şey (Pa rmenides'i n Gerçeğ i, ya n i s ü re k l i, değişmez bir şey o l a n mevcut gerçekl i k h a riç) asla olan değ i l d i r; d a h a çok öyle görünendir.

Atomcu Okul M Ö beşinci yüzyı lda Leu k i p pos'un ku rd u ğ u ve ö ğ rencisi Demokri­ tos' u n (M Ö 460-3 70) s ü rd ü rd ü ğ ü Atomcu o k u l, h e r fizi ksel nesne­ n i n fa r k l ı biçi m lerde düze n l e n m i ş ato m l a rd a n ve boş l u kta n (içi n ­ de a to m l a r ı n devi n d i ğ i b o ş a l a ndan) o l u şt u ğ u n a i n a n ıyord u. B u görüş, atomlarla i l g i l i bug ü n b i l d i ğ i m iz kavra m l a rd a n o kadar d a uza k değildir. B u o ku l u n d ü ş ü n cesine g ö re ato m l a r boyut, biçi m , devi n i m, düzen ie ni ş v e kon u m fa rkl ı l ı kl a rı g österen i n a n ı l maz ö l ­ çüde küçük (i kiye böl ü ne m eyecek kad a r küçü k) pa rçacıklard ı ve bu ato m l a r bir a raya g e l d i kleri za man, gözle g ö rü l ü r d ü nyad a k i şeyl eri o l uşturuyorlard ı .

13

SOKRATES

(MÖ 469-399)

Oyun u Değişti ren Adam

Sokrates, ya klaşık M Ö 469'da Yu n a n i sta n'ı n Atin k 'ııtlııdı· ılııqıhı ve M Ö 399'da öldü. Sokrates ö n cesi fi lozofla r doğal dürıyııyı lı ıı ı• lerlerken, Sokrates i n s a n deneyi m i ne ağırl ı k verd i . Bireys

'i ,ılıl.ıl

üzeri n e odaklandı, iyi b i r yaşa m ı o l u şturan şeyleri sorg u l adı,

t

ı

l u msa l ve siyasal soru n la r ı i rdeledi. Onun eserleri ve fi kirleri, Batı felsefesi n i n teme l i n i ku rd u . Sokrates genel l i kl e o za mana kadar yaşa m ı ş e n bilge insa n l a rd a n b i ri sayı l masına rağ men, düşü ncele­ ri n i n hiçb i r i n i yazıya dökmed i ve o n u n hakkında b i l d i ğ i m iz her şey, öğrenc i l e ri n i n ve çağda ş l a rı n ı n yazd ı kları eseriere (en başta P laton, Ksenopha nes ve Aristo p h a nes ta rafından yazı l a n l a ra) daya nmak­ tad ı r. Sokrates hakkında b i l d i ğ i m iz her şey, başka l a r ı n ır, (çoğu za man da kurg u laya ra k) an lattıklarına dayandığı ve bu a n latı lanlar birbi­ rinden fa rkl ı olduğu için, gerçekte kendisiyle ya da öğ reti leriyle i l g i l i pek fazla şey b i l m iyoruz. B u d u rum, "Sokrates soru nu" olara k a n ı l m a ktad ı r. Başkaları n ı n yazd ı kl a rı ndan öğrend i ğ i m ize göre, Sak­ rates bir taş ustası ile b i r ebe n i n oğl uydu; büyü k olası l ı kl a temel Yu nan eğit i m i gördü; ya kışı k l ı bir adam değ i l d i (o za m a n l a r dış gü­ zel l i k çok önem l iyd i); Pelopon nesos Savaşı'nda orduda görev aldı; kend isinden çok genç bir kad ı n l a evlenerek üç oğ u l sa h i bi oldu; yoksu l l u k içinde yaşadı. Fel sefeye yönel meden ö nce taş ustası ola­ ra k ça l ı ş m ı ş olabi l i r. B u n u n l a birlikte, kesi n o l a ra k belgelen miş b i r ayrı ntı va rd ı r ki, o da Sokrates'i n ö l ü m ü d ü r. Sokrates'i n sağ l ı ğ ı nda Ati n a devleti geri lerneye başladı. Pelopo n n esos Savaşı'nda Spa rta ka rşısında utan verici b i r yen i l g i a l d ı kta n son ra, Ati n a bir tür ki m l i k b u n a l ı mın di ve fiz i ksel g üzel l iğe, zen g i n l i k d ü şleri ne, geç m i ş i

romantikl0�tir

m eye d ö n ü k bir sapia ntı g e l i şt i rd i . Sokrates, böyle b i r yaşam 14

gir

t.ıı11ııı

Sokrates (MÖ 469-399)

açı kça eleşti rdiği için birçok kiş i n i n h ı ş m ı n a u ğ rad ı . M Ö 399'da tu­ t u k l a n a ra k d i n siz olduğu ve kentin gençleri n i n a h l a k ı n ı bozd u ğ u suçlamasıyla ya rg ı l a n d ı . Sokrates suçl u b u l u nd u v e zeh i r l i içecekle i d a m a mahkum ed i l d i . Kaçı p s ü rg ü n hayatı yaşa m a k (öyle bir şa n s ı va rd ı) yerine, hiç tereddüt etmeden zeh ri içti.

S O K R AT E S ' i N F E L S E F E Y E K AT K l S I S ı k l ı k l a Sokrates'e atfed i l e n b i r söz va rd ı r: "Sorg u l a n m a m ı ş b i r ha­ yat yaşamaya değmez': Sokrates'i n ka n ı s ı n a g öre, b i r kişi n i n bil­ g e o l ması içi n ken d i s i n i a n i aya b i l mesi g e re k i r. Sokrates, bireyi n eyle m leri n i n doğrudan doğ ruya zekiısıyla ve ca h i l l i ğ iyle a l a kah o l d u ğ u görüşündeyd i . i nsa n la r ı n, maddi şeylere oda kla n m a kta n çok, kendi ben l i kleri n i g e l i şti rmeleri gerekt i ğ i n e i n a n ıyord u ve iyi

hareket etmek ile iyi olmak a rası ndaki fa rkı a n l a m a ça bası ndayd ı . Sokrates, bilg iye, b i l i nce v e a h l a ka yöne l i k yen i v e benzersiz ya kla­ ş ı m ıyla felsefeyi sonsuza kad a r değiştirecekti.

Sokrates Yöntemi Sokrates belki de en çok ken d i adını taşıya n yönte m iyle ü n l ü d ü r. i l k kez Platon'un Diyaloglar'ı n da beti m l ed i ğ i bu yöntemde, Sakra­ tes ile b i r öğ rencisi bel i r l i b i r sorun h a k k ı n d a i rdeleme ya pariard ı v e b i r d izi soru a racı l ı ğ ıyla Sokrates o b i reyi n i n a nç l a rı n ı, duyg u la­ rını şekillendiren a rka p l a n d a ki itici g üc ü keşfetmeye koyu l u rd u, öyle ya pmakla da gerçeğe giderek daha çok ya k l a ş ı rd ı . Sokrates, s ü re k l i soru lar sorarak b i reyi n düşünüş ta rz ı n d a k i çel işki leri açığa ç ı k a ra b i l iyord u, bu da onun sağ lam b i r ya rg ıya va rması na o l a n a k veriyord u. Sokrates, diğer kişi n i n iddialarını çürüt m e yönte m i olarak, o n u n tezi n i n a ksi n i ka n ıtlama (elenkhos) yönte m i n i ku l l a n ıyordu. Bu yön­ tem i n a d ı m ları ş u n l a rd ı r: ıs

Felsefe 701

1 . B i r kişi, Sokrates'e b i r önerm

yöıwlılıd,

b u n u çürütürd ü . Ya da Sokrates d iğ

r

o ıl.ı d.ılı.ı

kl�lyı'.

oıııt•q ıı ''

onra ı·�tır

t

ned i r?" gibi bir soru sora b i l i rd i .

2. Diğer kişi ceva b ı n ı ver i nce, Sokrates, onun

v.ıı ıııııı cwc,

o l m a d ı ğ ı bir sena ryo tasa r l a r, i l k önermesinin yanlı�

rli

oldugu­

n u fa rz etmes i n i o kişiden i sterd i . Ö rneğ i n di ğ er kişi, ti, "ru h u n d i reşke n l i ğ i " o l a ra k ta n ı m l a rsa, Sokrates"

sar

t,

i n ce b i r şeyd i r;' oysa "Ca h i l ce d i reşke n l i k, i n ce bir şey d ği l­ d i r;' d iyerek bu idd iayı çü rütebi l i rdi.

3. D i ğe r kişi bu sava katı l ı rd ı ve o za man Sokrates, ku ra l ı n istis­ nası n ı ka psayaca k şeki l d e ö n ermeyi değişti rird i .

4 . Sokrates, kişi n i n önermes i n i n ya n l ı ş o l d u ğ u n u ve yadsı ma­ n ı n a s l ı nda doğru o l d uğ u n u ka nıtlard ı . Diğer kişi, verdiği ya n ıtı değiştirmeye deva m ederken, Sokrates de çü rütmeye deva m ederdi ve böy l e l i k l e, b i reyi n ceva b ı a s ı l gerçeğe gide­ rek ya klaşırd ı .

Günümüzde Sokrates Yöntemi Sokrates yönte m i g ü n ü m üzde d e, özel l i kle ABD'deki h u k u k fa kül­ teleri nde yayg ı n olara k ku l l a n ı l m a ktad ı r. i l k o l a ra k b i r öğrenciden, bir ya rg ı c ı n savı n ı özetl ernes i iste n i r. Son ra o öğrenciye ya rg ıcın savına katı l ı p katı l m ad ı ğ ı soru l u r. Profesör o za m a n şeyta n ı n avu­ kat l ı ğ ı n a soyunara k öğrenciyi ka ra r ı n ı savu n m aya yöneiten bir d izi soru sora r. Ö ğ re n c i ler, Sokrates yönte m i n i ku l l a na ra k eleştire l şeki lde dü­ ş ü n m eye ve savl a r ı n ı o l u ştu rm a k içi n mantı kta n ve akıl yü rütme­ den ya ra r l a n maya, ayn ı za m a n d a d a ben imsed i kleri d u ruşun açı k­ l a r ı n ı b u l u p ka patmaya başlaya b i l i rler.

16

PLATON (MÖ 429-347) Batı Felsefesinin Kurucularından Biri

P l aton, ya klaş ı k M Ö 429'd a Yu nan ista n'ı n Ati n a kenti nde doğdu; anne ve babası Yu nan soyl u l a r s ı n ıfı n d a n d ı . Mensup olduğu sı n ıf neden iyle birçok seçki n eğiti meiden ders l e r a l d ı . B u n u nla birl i kte, o n u n üzeri nde Sokrates kad a r ve onun ta rtı ş m a ve d iya log ku rma yeteneği kadar büyük etki ya rata n hiç k i m se ve h içbir şey o l m a m ı ş­ t ı r. G erçekte, Sokrates hakkında bildi kleri m iz i n çoğ u n u n kaynağı, Platon'un yazı l ı eserleri d i r. A i l esi Platon'u n siyasete atı l ı p o a l a n d a i l erlemes i n i beklerken, i ki o l ay onun bu yaşam ta rz ı n d a n uza k l a ş m a s ı n a yol açaca ktı: Pe­ l o po n n esos Savaşı (Spa rta'n ı n zaferi üze ri n e, Platon' u n bazı a kra­ ba l a rı n ı n d i ktatörl ü kte görev a l d ı kları a m a yolsuzl u k n edeniyle ko­ v u l d u kları olay) ve Sokrates'i n yen i Ati n a yön eti m i nce M Ö 399'd a i d a m e d i l mesi. P l aton ondan sonra felsefeye yöneldi ve yazı yazmaya, seya hat etmeye başlad ı . Sicilya'da Pythagoras'ta n eğiti m aldı ve Ati na'ya d ö n ü n ce, benzer görüşteki başka kişilerle b i r l i kte fel sefe ve mate­ mati k eğiti m i ver i p ta rtışm a l a r ya ptıkları b i r o k u l o l a n Akademi'yi (Aka d emeia) kurd u .

P L ATO N ' U N VA Z I L I S ÖY L E Ş i L E R E D AYA L l F E L S E F E S i Sokrates gibi Platon da fel sefe n i n sürekli sorg u l a mayla ve d iya log­ l a rta yü rüyen bir s ü reç o l d u ğ u n a i n a n ıyord u; yazı l a rı n ı n d üzen leni­ şi de bunu ya nsıtıyordu. B u d iya logların en i l g i nç ya nlarından i kisi, Platon'u n ka leme al­ d ı ğ ı kon u lara i l işkin kendi görüşleri n i hiçbir za m a n açı k seçik beli rt17

Felsefe 1 0 1

memesi (gerçi deri n le m esi ne a ra şt ı rı l ı nca, n t

ıli> ı dlııı ı·J

ği ç ı ka r ı m l a sa ptanabi l i r) ve yazı ları nda hiçbir

w ı qllı·d

7,ını.ııı h ı 1 .ıı.ıktN

olara k yer a l ma masıd ı r. Platon, okurların işlenen k

nul,ıı lı.ıkl ııııl.ı

kendi ka n ı la r ı n ı oluşturma yeteneğine sa h i p o l m

1 rmı

nasıl d ü ş ü necekleri n i n o n l a ra söylenmesi n i değil (bu yetenekl i b i r yazar o l d uğ u n u da ka n ıtlar). Bu neden l e,

�tlyoıdu, nuıı ıı,ı�ıı

onun

diyo

log l a rı n ı n birçoğ u özl ü b i r son uca bağlan maz. Şu ya da bu ş kild bir son uca bağ lana n l a r ise olası karşı savla ra ve kuşku l a ra meyd n verir. Plato n' un d iyalog l a rı n d a sa n at, tiyatro, eti k, ö l ü m süzl ü k, zi h i n, metafizi k g i bi çeşitli kon u l a r e l e a l ı n m ıştır. Platon, en az otuz a ltı d iya l oğ u n ya n ı s ı ra on üç de mektup yaz­ m ıştı r (gerçi ta rihçiler, m e kt u p l a r ı n sahici l i ğ i kon usu nda kuşku lu­ d u r).

i D E A L A R YA DA B i Ç i M L E R K U R A M I Platon' u n g e l i şt i rdiği e n ö n e m l i kavra m l a rd a n bi ri, o n u n i dea l a r (Form l a r, B i ç i m ler) kura m ı d ı r. P l aton, gerçekl i ğ i n i k i özg ü l d üzeyde va r o l d u ğ u n u bel i rtir:

1 . Görü ntüleri n ve seslerin o l u şturduğu gözle görülebi l i r dünya. 2. Gözle görülebi l i r d ü nyaya varl ı ğ ı n ı kaza n d ı ra n kavranabi l i r d ü nya . Ö rneğ i n, bir kişi g üzel b i r resi m gördüğü za man, g üzel l i ğ i ayı rt etme yeteneğine sa h i pt i r; ç ü n kü g üzel l i ğ i n ne o l d u ğ u na i l işkin soyut b i r kavra ma sa h i pt i r. Dem e k ki, güzel şeylerin g üzel olara k görü l meleri n i n nedeni, g üzel l i k i deası n ı n pa rça s ı o l m a l a rıdır. Gözle görü l e b i l e n dü nyadaki şeyler değişebil mesine ve g üzel l i ğ i ni yitire­ b i l mes i n e rağ men, güze l l i k i deası öncesiz-son rasızd ı r, asla d ğ i ş­ mez ve gör ülemez. 18

P laton (MÖ 429-347)

P l aton'un inancına göre g üzel l i k, cesa ret, iyi l i k, ölçü l ü l ü k ve ada­ let gibi kavramlar, uzayın ve zamanın dışı nda, g özle görü lebi l i r d ü n­ yad a olan bitenlerden etkilen meksizin, bütü n bir i dea l a r dünyasın­ da m evcuttur. i dealar düşü ncesine Platon'un d iya log l a rı n ı n b i rçoğ unda rast­ l a n m a kl a birlikte, Platon' u n i dea l a r kavra m ı , m eti nden metne fa r k­ l ı l ı k g österi r ve bu fa rkl ı l ı k l a r k i m i za man, h i ç ta m o l a ra k açı k lan­ maz. P laton gel işt i rd i ğ i i dea l a r kura m ı a rac ı l ı ğ ıyla, d a h a fazla bilg i ed i n m e n i n bir yol u o l a ra k soyut düşünceyi som utlaştı m.

ÜÇ KISIMLI RUH KURAMI Platon, akılcıl ığa ve ruha i l i ş k i n a n layı ş ı n ı Devlet'te ve çok bilinen b i r diğer d iya loğu Phaidros'ta i rdeler. R u h , P laton'a göre a k ı l, tin v e iş­ ta h o l m a k üzere üç kısma ayrı l a b i l i r.

1 . Akıl: Ru h u n bir şeyi n doğru mu, ya n l ı ş m ı , gerçek mi, görü­ n üşte m i o l d u ğ u n u d ü ş ü n ü p a n l a m a kta n ve a k ı l c ı ka ra r l a r vermekten soru m l u o l a n kı s m ı bud u r.

2. Tin: Ru h u n zafer ve o n u r özlemi çeken tü m a rzu lardan so­ r u m l u olan kısmı bud u r. Bir bireyi n a d i l bir t i n i va rsa, tin a kl ı n yol göstermesi içi n akla baskı yapar. Ti n i n engellenmesi, öf­ keye ve kötü muamele d uyg usuna yol a ça r.

3. iştah: R u h u n, en temel derin özle m iere ve a rzu l a ra kaynak­ l ı k eden kı s mı bud u r. Ö rneğ i n, susa m a ve a c ı k m a g i bi şeyler, r u h u n bu k ı s m ı nda b u l u n a b i l i r. Ne va r ki, a ş ı rı yeme ya da c i n sel aşı rı l ı k g i b i gereksiz ve uyg u n s u z d ü rt ü l eri de işta h ö n e çıkarır. P l aton, ru h u n bu farkl ı k ı s ı m l a r ı n ı açı kla m a k için, i l k önce ad i l b i r top l u mdaki ü ç fa rklı s ı n ıfa göz attı: B u n l a r Koruyucu, Yardtmo ve

Çaltşan s ı n ıflarıyd ı . P laton'a göre, bireyi n ka ra rl a r ı n d a a k l ı n h ü k m ü 19

Felsefe 1 0 1

geçm e l i d i r; t i n a kla ya rd ı mcı o l m a l ı d ı r;

işt h 1

rey, bu üç kısım a rasındaki i l i şkiyi doğru dürü t

'

ı.ı.ıı ı·lı ı�ı·l d ı 111 ur dlııc'll'l l ı ıı·y·.•·l

adaleti başa rı r. Keza P laton'un d ü ş ü ncesi n e g ö re, m ü ke m m

1 bir

Koruyucu s ı n ıfı (felsefeyi esas a l a ra k önderl i k eden,

ıoı

lur ııd.ı

toplurnuı1

tüm ka l b iyle izinden g ittiğ i yöneti c i ler) a k l ı tem s i l ederdi;

ı,ı

Yard1111 1

s ı n ıf (to p l u m u n geriye ka l a n ı n ı n Koruyucu s ı n ıfa boyu n eğm

ini

sağ l ayaca k askerler) t i n i tem s i l ederdi; Çalişan s ı n ıf, ya n i top l u mun işçi leri ve tücca rları ise i şta h ı tem s i l ederd i .

EGiTi M i N ÖNEMi Platon, eğiti m i n rol ü n e büyü k a ğ ı r l ı k veriyord u ve sağ l ı k l ı bir devlet ya ratmada en önem l i u n s u rl a rd a n birinin eğiti m olduğuna inanı­ yord u . P laton, çocu k zi h n i n i n d ı ş etkilere açı k olduğunu gördü ve nasıl kolayl ı kla yoğ ru l a b i l d iğ i n i a n ladı. Her za m a n bilgelik peşin­ de koş m a n ı n ve erdem l i b i r yaş a m sü rmen i n çocuklara erkenden öğretil mesi gerektiğ i n e i n a n ıyo rd u . Hatta o kad a r i leriye g itti ki, gebe bir kad ı n ı n sağ l ı kl ı bir cen i n e sa h i p o l m a k içi n hangi beden hareketleri n i ya pa bileceğ i n e, çocu kların ken d i l e ri n i ne tür sanatsa l ve sportif etkin l i klere vermeleri g e rektiğine i l işkin ayrı ntı l ı yöner­ geler b i l e hazı rladı. Ati n a h a l kı n ı n yozlaşmış, kolayca aya rtılabilen ve kuru laflarla ka nd ı r ı l a b i len bir halk olduğ u n u d ü ş ü nen Platon' a göre, a d i l b i r toplum ya ratm a k içi n eğitim gerekl iyd i .

20

PLATON'U N MAGARASI Duyular Karşısında Bilgi

En çok bilinen metin lerinden biri olan Devlet'te Platon insan algısı n ı n, kimse i deaların varl ı ğ ı n ı n fa rkında ol masa bile nasıl var olduğunu ve doğru bilginin nasıl sadece felsefe aracıl ığıyla kaza n ı l d ı ğ ı n ı ispat et­ meye g i rişir. Duyu lar aracılığıyla bilgi ed i n i l m ez, sadece fi kir edin i l i r.

PLATON'UN MAGARASI

�teş Kukiacıların gösteri sergiledikleri yol

,

...

--� -

ir 1 Gölgelerin

vurduğu duvar

.. ...

( Gü�;ş-'�......... \ışığına çıkış '-,,,

--...L.....v

--�

o...

\

.. _____ ________ ... '

K i N AY E Mağara Kinayesi, Sokrates ile P laton'un erkek ka rdeşi G l a u kon arasın­ da bir konuşma olara k geçer. Diyalogda Sokrates, Gl aukon'dan yan ı l­ sa m a n ı n sanki gerçekmiş gibi algılandığı bir d ü nya ta savvur etmesini ister. Kon uya daha bir açı kl ı k kazandırmak içi n şu örneği kurgu lar: i çinde bir grup m a h kum u n doğdu kları n d a n beri ka pa l ı tutu l­ duğu b i r mağara va rd ı r. M a h kumlar ha reket edemezler. Boyu n l a rı ve baca kları ha reket ettiremeyecekleri ya da d ö n d ü re m eyecekleri şeki lde zincirlen m i ştir ve ancak ön lerinde b u l u n a n b i r taş duva ra baka b i l mekted irler. M a h kum ların arkasında, yü ksekçe bir yerde ya n a n b i r ateş ve ateş i l e m a h kumlar arasında ise b i rta k ı m kişilerin 21

Felsefe 1 0 1

başla r ı n d a taşıd ı kları şeylerle yürüdü kleri bir duvc ışığı, m a h kumların ö n ü ndeki d uva ra nesnelerin g .

.

r

1

mekted i r. M a h kum l a r ı n görebi l d i kleri tek şey bu gölg

v.ırdıı. /\1 şin ı rin i düşür­ 1

rdir.lşittik­

leri sesl e r sadece mağara n ı n ya n kı l a n ndan i ba rettir. Dolayısıyla, bu m a h kum l a r g e rçek nesnelerle hiç karş ı l

m d ık­

ları ve tü m yaşa m l a rı boyunca ya l n ızca gölgelere ta n ı k oldukları içi n, bu gölgeleri gerçe k l i ğ i n kendisi sa n m a kta d ı rl a r. Mağara n ı n ya n k ı l a rı, o n l a ra göre, gölgeleri n ya rattığı g ü rü lt ü lerd i r. Söz gelişi, bir kita b ı n gölgesi bel i recek o lsayd ı, bu m a h kum l a r kitap gördük­ leri n i iddia ederlerdi. M a h ku m l a r ı n gerçekl iğinde gölge d iye bir şey bi l i n m ed i ğ i için, onl a r b u n u n b i r kita b ı n gölgesi o l d u ğ u n u söyle­ mezlerd i . En son u nda, m a h kum l a rdan biri bu d ü nya n ı n mah iyeti­ n i a n l a rd ı ve bir sonra ki g ö l ge n i n hangisi olduğ u n u kestirebi l i rdi, böyl e l i k l e diğer m a h kum l a r ı n övg üsünü ve ta kd i ri n i kaza n ı rdı. Şimdi diye l i m ki, m a h kum l a rd a n biri serbest ka l ı r. Birileri o m a h kuma gerçek bir kitap gösterecek olsa, m a h kum o nesneyi ta­ n ıya maz. M a h kumu n g özü nde kita p, duva ra vu ra n gölged i r. Bir ki­ tabın ya nsısı, kitabın kendisinden daha gerçek görü n ü r. Sokrates sözleri n i s ü rd ü rere k, özg ü r ka l a n a d a m son ra dön ü p ateşe ba ksa ne olaca ğ ı kon u s u n d a fi kir yürütü r. M a h kum kes i n l i kle o kada r parlak ı ş ı kta n baş ı n ı çev i r i r ve daha gerçek sa n d ı ğ ı ka ra n l ı k gölgelere geri dönerd i . Peki, d u r u m bir a d ı m d a h a i l eriye götü rüle­ rek m a h kum d ı şa rıya ç ı k m a k zorunda bıra kı lsa n e o l u rd u ? Mahkum öfkelen i rdi, gerg i n leş i rd i ve ö n ü ndeki gerçekliği göremezd i, çünkü ışık gözle r i n i ka maşt ı r ı p kör ederd i .

Yaygın Kültürde Platon'un Mağara Kinayesi Eğer bu öykü size belli belirsiz tanıdık geliyorsa, bunun sebebi başka bir çeşitiernesini daha önce görmüş olmanız olabilir. Gişe rekorları kıran 1999 tarihli Matrix adlı film, geniş anlamda Platon'un Ma ara Kinayesi'ne dayanmaktadır. Keanu Reeves'in canlandırdığı rakterinin deyişiyle, "Vay be."

22

N

o

ka­

Platon'un Mağa rası

B u n u n la birl i kte, m a h kum kısa süre s o n ra uyum sağ lar ve ma­ ğ a radaki gerçekliğin ya n l ı ş olduğunu a n l a rd ı . G ü neşe doğru ba k ı p m evs i m leri, yı l l a r ı v e bu d ü nyada görü l e b i l e n her şeyi ya rata n ı n bu varl ı k olduğunu (hatta kend isi n i n ve m a h kum a rkadaşları n ı n ma­ ğ a rada gördü klerine de bel irli bir ölçüde onun neden olduğ u n u) kavra rd ı . Mahkum, mağarada geçi rdiği g ü n lere hoş a n ı larla dön ü p ba k mazdı; çü n kü önceki a l g ı sı n ı n aslında g e rçe k l i k o l madığ ı n ı a rt ı k a n l a rd ı . Özg ü rleşen m a h kum, ondan sonra m a ğ a raya dönmeye ve d i ğerleri ni de serbest bıra kmaya ka ra r verir. M a h kum geri döndü­ ğ ü za man, mağara n ı n ka ra n l ığ ı na uyu m sağ l a m a k için cebelleşir. Diğer m a h kum l a r bu davra n ı ş ı ü rkütücü b u l u r l a r (çü n kü mağara­ n ı n ka ra n l ı ğ ı hala onların tek gerçekl i ğ id i r) ve övg üde bu l u n m a k yerine, özg ü rleşen m a h kü m u a pta l yerin e koya rlar, o n u n söyled i k­ leri n e ina nmazl a r. M a h küm l a r, kend i leri n i serbest b ı ra k ı rsa onu öl­ d ü recekleri tehdidi n i savu rurlar.

TA Ş I D I G I A N L A M Platon, mağara n ı n içinde zincire vuru l m uş m a h kum l a rı, kendi ge­ l işti rd i ğ i i dealar kura m ı nd a n ha bersiz i n sa n l a rl a ka rşı l a ştırır. i nsa n ­ l a r, ö n lerinde d u ra n görü ntüyü gerçekmiş g i bi ya n l ı ş a l g ı larlar ve ceh a l et içinde yaşa rlar (bu n u n la da m u t l u o l u rl a r, ç ü n kü ceh a l et bu i n sa n ların b i l d i ğ i tek şeyd i r). Bun u n la b i r l i kte, h a kikat böl ü k pörç ü k ortaya çıkmaya başlayı nca korkutucu o l a bi l i r ve insa n l a rda geri dönme isteği uya n d ı ra b i l i r. Kişi eğer h a k i kate s ı rt çevirmezse ve h a k i kati ara mayı sürd ü rü rse, çevresindeki d ü nyayı daha iyi a n l a ­ yaca kt ı r (ve ceha l et d u ru m u n a a s l a geri d ö n e m eyecekti r). Özg ürle­ şen m a h kum, a l g ı la n a n gerçekliğin dışındaki d a h a büyük hakikati a raya n fi lozofu temsil eder. P laton'a göre, i n sa n l a r d i l ku l la n d ı k l a r ı n d a g özle görülebilen fiz i ksel nesneleri a d l a n d ı rmazlar; daha çok gözle görülemeyen bir şeyi a d l a n d ı rı rlar. B u a dl ar a nca k zihinde kavra n a bi le n şeylerle ba23

Felsefe 7 0 7

ğ ı ntı l ı d ı r. M a h kum, b i r kita b ı n g ö l g e s i n i n gerçekten kitap olduğu­ na i n a n ıyord u, ta ki dön ü p ba k ı p h a k i kati görüneeye kad a r. Şimdi, kita p fi k ri n i n yerine daha ö ne m l i bir şeyi, örneğ i n ada let kavra m ı­ n ı koya l ı m . i nsa n l a r ı n en son u nd a dönüp ba k m a l a r ı n a ve hakika­ ti keşfetmelerine o l a n a k veren P l aton'un i dea l a r ku ra m ı d ı r. Bilgi, özü nde d uyu l a r a racı l ı ğ ıyla ed i n i l i r ve algı h i ç d e bilgi değ i l d i r, ka­ n ı d ı r. B i l g i peşi nde koşa b i l m e k a ncak felsefi a k ı l yü rütme yol uyla m ü m k ü n o l u r.

24

VAROLUŞÇU LU K Bi rey ve insani Deneyim

Va ro l u şçu l u k, bir düşü nce o ku l u o l m a kta n çok on d o kuzu ncu ve yirm i n c i yüzyı l l a r boyunca t ü m felsefed e o rtaya çıkan bir a kı m d ı r. O n d a n önce felsefi d ü ş ü n ce, gelişme s ü reci içinde g i derek d a h a ka r m a ş ı k v e soyut b i r h a l a l m ıştı. Filozofla r, doğaya v e hak ikate i l iş­ kin d üşü nceleri ele a l ı rla rken i n sa n la r ı n ö n e m i n i g öz a rd ı etmeye başla d ı la r. B u n u n la birl i kte, on dokuzu ncu yüzyı l d a S0ren Kierkegaard ve Fried rich N i etzsche'yle başlayara k yepyen i b i r a n layı şla insa n i de­ n eyi m i odağa yerleşti ren bazı fi lozofla r o rtaya ç ı kt ı . Va rol uşçu l u k (a nca k yirmi nci yüzyılda ku l l a n ı l maya başl a n a n b i r teri m ) fi lozofla rı a ra s ı nda önem l i fa rkla r b u l u n masına rağ m en, hepsinde orta k b i r izlek va rd ı r k i , o da fel sefe n i n bu d ü nyad a k i i n s a n i va ro l u ş deneyi­ mi üzerine oda klan ması gere ktiği a n layış ı d ı r. Başka bir söyleyişle, va ro l u şçu l u k yaşa m ı n a n l a m ı n ı a rama ve kişi n i n kend i s i n i bulması­ n ı sağ l a ma ça basındadır.

VA R O L U Ş Ç U L U G U N O R TA K i Z L E K L E R i Va rol u şçu düşü nce fi l ozofta n fi l ozofa d e ğ i ş m e s i n e rağ men, bazı orta k iziekler va rd ı r. Va ro l u şçu l uğ u n k i l it fi k i r l e r i n d e n b i ri, yaşa m ı n a n l a m ı n ı n ve kişi n i n kend i s i n i keşfetmesi n i n a nca k özg ü r i radeyle, kişisel soru m l u l u kl a ve seçi m l e başarı l a b i l ecek o l d u ğ u d u r.

Birey Va rol uşçu l u k, insan olara k va r o l m a n ı n ne a n la m a geldiği sorusu­ n u ele a l ı r. Varoluşçu ların kan ısına göre, i n sa n l a r bu evrene fı rlatıl ı p atı l m ışlard ı r; dolayısıyla d a b i l i n ç değil, bu d ü nyada va r olmak n i h a i gerçe k l i ktir. Bir kişi, bağ ı msız olara k düşü n ü p e d i rn d e bulunma ye25

Felsefe 7 0 7

teneği n e sa h i p b i r bireyd i r ve som ut, gerçek yaşa m ıyla ta n ı m l a n ma­ l ıd ı r. Değerler ve amaç an cak b i reyi n kendi b i l i nci yol uyla bel irlenir.

Seçi m Va roluşçu fi lozofl a r ı n ka n ı s ı n a g ö re, tüm insa n l a r özg ü r i radeye sa­ h i ptir. Özg ü r i radeye sa h i p o l a b i l m e k ise yaşa mda seç i m leri n ya pıl­ ması n ı bera berinde get i r i r. Top l u m u n ya pı l a rı n ı n ve değerleri n i n kişi üzeri nde hiçbir denet i m i yokt u r. Kişisel seç i m ler h e r bireyi n s ı rf ken d i s i n e özg ü d ü r ve d ı ş g üçleri ya da topl u m u değil, ba kış açısı nı, inançla rı, deneyi m leri tem e l a l ı r. i nsanlar, bu seçi m ler temeli nde, kim ve n e oldukları n ı keşfetm eye başlarlar. Zen g i n l i k, o n u r ya da zevk gibi a rzu lara dön ü k bir a ma ç g ü d ü l üyor d eğ i l d i r, ç ü n kü bu a rzu l a r iyi bir yaşam s ü r m e kten soru m l u değ i l d i r. Kişisel soru m l u l u k kavra m ı, va ro l uşçu l u ğ u n k i l it önemde bir bi­ leşen i d i r. Ka ra r verme k bütü n üy l e bi reye ka l m ış bir şeyd i r -bu ka­ ra rları n b i rtakım son u ç l a r ve g e rg i n l i k doğ u rm a s ı ise kaçı n ı l maz­ d ı r. B u n u n la birl i kte, b i reyi n en d o r u kta olduğu a n l a r, bizzat kendi doğası n a karşı savaş verd i ğ i a n l a rd ı r. Özü nde, doğam ızı bel irleyen, yaşa mda yaptı ğ ı m ız seç i m lerin ta kendisidir ve bu d ü nyada doğal ol maya n , a kı ld ı ş ı şeyler d e va rd ı r.

Kaygı Va ro l u şç u l a r, va r l ı ğ ı m ızla ve d o ğ a m ızla i l g i l i h a k i katlerin, yaşa m ı n ne a n l a m a geldiği kon u s u n d a yen i b i r fa rkı n da l ı k ya rattığı a n l a ra büyü k vu rg u ya pa rlar. B u va ro l u şsa l kriz a n l a r ı d a h a son ra kayg ı, pişma n l ı k, ü rküntü duyg u la rı ya ratı r ve hepim izde b u l u na n özg ü r­ l ü ğ ü n, bağ ı msız soru m l u l uğ u n son uçlarıd ı r. i nsa n l a r bu evrene fı rlatı l ı p atı l m ı ş oldukları için, va ro l u ş u m uz bel i r l i b i r a n l a msızl ı k içerir. Özg ü rl ü ğ ümüz, gelecekten e m i n ol ma­ d ı ğ ı m ız a n la m ı na gel i r ve ya şa m la r ı m ızı ya ptığ ı m ız seçi m ler bel i r­ ler. Bizi çevreleyen evren h a k k ı n d a bir anlayışa s a h i p olduğumuz ka n ı s ı n ı taşı rız; d u ru m u n fa rkl ı o l d u ğ u n u a n lata n b i r şey keşfettiği26

Va rol uşçu l u k

m izde i s e yaşa m l a rı m ızı çeşitl i yönleriyle yen id e n değerlend i rme­ m izi g e rektiren va rol uşsa l krizler yaşa rız. A n l a m ve d eğer taşı ma­ nın tek yolu, seçi m ler ya p m a kta n ve soru m l u l u k a l m a ktan geçer.

Sah icilik i n s a n sa hi c i y a da özg ü n o l m a k i çi n , özg ü rl ü ğ üyle sah iden uyu m içi n d e o l m a l ı d ı r. Va rol uşçu l u kta sa hici l i k kavra m ı, i nsa n ı n kendi­ siyle gerçekten bağda ş ı k o l ması ve son ra b u n a uyg u n yaşa m a s ı a n l a m ı n a gel i r. i nsan ken d i k i m l i ğ iyle bağdaşa b i l me l i d i r ama ayn ı za m a nda da arka pla n ı n ı n ve geçm i ş i n i n ka ra r verme s ü recinde et­ ki l i o l masına meyd a n vermemelidir. Seçi m le ri n i ken d i değerleri n i tem e l a lara k ya p m a l ı d ı r ki, karar verme s ü rec i n i n bera beri nde ge­ t i rd i ğ i bir soru m l u l u k b u l u n s u n . B i r kişi, özg ü r l üğ ü n ü n dengesi içi nde yaşa m ı yorsa özg ün değ i l ­ d i r, ya pmacıktır. i n sa n l a r, ya pmacık deneyi m le, seçi m lerin a n la m s ı z o ld u ğ u na i nanara k v e ya ptı kları seçi me i k n a o l m a k içi n "gerektiği gibi" davranara k bel irlen i m g i b i fi kirlere meyd a n veri rler.

Saçma lık Saçm a l ı k, va roluşçu l u kl a bağ l a ntı l ı en ta n ı n m ı ş kavra m lardan bi ri­ d i r. A k ı l d iye bir şeyin o l m a d ı ğ ı ve doğa n ı n h içbi r şey tasa rlamad ı ğ ı, varo l u şçu l u kta s ı k l ı kla i leri s ü rü l ü r. B i l i m ler ve m etafizik doğal d ü n ­ ya n ı n a n i a ş ı l ması n ı sağ laya b i l se bile, som ut b i r açıkla madan çok b i r ta n ı m lama getirmekle ka l ı r ve a n l a m l a ya da değerle i l g i l i b i r içgörü sağla maz. Va roluşçu l u ğ a göre, i n sa n l a r o l a ra k biz bu gerçeğ i ka b u l lenmel iyiz ve dü nyayı a n lama yeteneği kaza n m a n ı n i m kansız old u ğ u n u kavra m a l ıyız. Dü nya, bi zi m ona verd i ğ i m iz a n l a m d ı ş ı n ­ da başka bir a n l a m taşı maz. Da hası, eğer bi rey bir seçi m ya pa rsa, b u bir nedene daya n ı r. Ne va r ki, a n l a m ı gerçekten a n la m a k hiçbir za m a n m ü m kü n olmad ı ğ ı içi n a k ı l yürütmek saçmad ı r; ya p ı l a n seçi m i h a rfiyen izleme ka ra rı da öyled i r. 27

Felsefe 1 0 1

D i N V E VA R O L U Ş Ç U L U K Ça l ı ş ma l a rı nda va ro l u şçu iziekieri k u l lanan çok ta n ı n m ı ş bazı Hı­ ristiya n ve Ya h u d i fi lozofl a r o l m a kl a b i r l i kte genele bakı l ı nca, va ro­ l u şçul u k çoğ u za man ta n rıta n ı m a z l ı kla i l işkilend i r i l i r. Bu tüm ta n rı­ ta n ı mazl a r ı n m utlaka va ro l u şçu o l d u kları a n l a m ı na g elmez; daha çok va ro l u şçu düşünceyi ben i mseyen lerin genelde ta n rıta n ı maz oldu kla r ı n ı ifade eder. Bu n i ç i n böyledir? Va ro l u şçu l u k, Ta nrı'n ı n va r o l d u ğ u n u ya da olmadığ ı n ı ka n ıtlama ça bas ı n a g i rm ez. Ama va rol u şçu l u ğ u n ana fi kirleri ve iziekieri (örneğ i n ta m özg ü r l ü k), her şeye gücü yeten, her yerd e m evcut, her şeyi b i l e n ve sonsuz rah m et sa h i b i bir va r­ l ı ğ ı n o l d u ğ u fi kriyle açı kçası p e k d e iyi uyuşmaz. Yüce bir va rlığa i n a n d ığ ı n ı bel i rten va ro l uşçu l a r b i l e, dinin kuşku götürür olduğu görü ş ü n d e birleşir. Va ro l u şçu l u k, i n sa n ların a n l a m la r ı n ı ve a maç­ l a r ı n ı ken d i içlerinde a ra ma l a rı n ı ve keşfetmeleri n i i ster; ama dı­ şa rıda n b i r g üc ü n i n sa n l ı ğ ı d e n etlediğine i n a n ıyo rl arsa, böyle bir şey m ü m kü n ol maz.

28

ARiSTOTELES (MÖ 384-322) Bilgelik Kendi n i Anlamakla Başlar

Aristoteles ya klaş ı k M Ö 384'te doğd u. A n n e s i h a k k ı n d a pek az şey b i l i n mesine rağ men, baba s ı , M a kedonya k ra l ı

ll.

A m i ntas'ı n sa ra­

y ı n d a heki mdi (Ma kedonya sarayıyla i l iş k i s i ve bağ l a ntısı, Aristo­ teles'i n yaşa m ı boyunca önem l i bir etken o l mayı s ü rd ü recekti). Ari stotel es'i n hem a n nesi hem de ba bası o d a h a küçü kken öld ü; Aristoteles on yed i ya şına g e l i nce vasisi, y ü kse köğre n i m görmesi içi n onu Atina'ya gönderd i . Aristoteles, Ati na'd a Platon'un Akade­ m i 's i n e kaydoldu ve ondan dersler aldı. S o n ra k i yi rmi y ı l boyu n ca ora d a ka l d ı ve hem öğ rencisi hem de m e s l e ktaşı o l a ra k Platon'la b i rl i kte ça l ı ştı. M Ö 347'de Platon ö l ü nce, Akadem i 'n i n yön eticisi olarak o n u n yer i n e Aristoteles'in geçeceği ka nısı yayg ı n d ı . N e va r k i , o za m a n a kad a r Aristoteles, Platon' u n eserlerinden baz ı l a rıyla i l g i l i fa rkl ı g ö ­ r ü ş l e r geliştirm işti (örneğin, Platon'un i dea l a r k u ra m ı na katı l m ıyor­ d u), ü ste l i k de ona bu makam öneri l med i . Aristoteles M Ö 338'de M a kedonya'ya d ö n d ü v e Kra l l l . Fi l i p'i n on üç yaşındaki oğ l u (Büyük) i skender'e eğitim vermeye başlad ı . Büyü k i skender M Ö 335'te k ra l o l u p Ati n a'yı fethettiği za man, Aris­ toteles de Ati na'ya döndü. Platon'un Aka d e m i s i (o s ı rada Ksenok­ rates'i n yöneti m i ndeyd i ) h a l a kentteki baş l ı ca okul o l m a öze l l i ğ i n i s ü rd ü rmekle birl i kte, Aristoteles kendi o ku l u o l a n Lykeion'u kurma­ ya ka ra r verd i . Büyük i skender'i n M Ö 323'te ö l ü m üyle h ü kü met devri ldi v e M a ­ kedo n düşmanı duyg u l a r şiddetlendi. Di nsizl i k suçl a m a ları ka rşı­ s ı n d a Aristoteles, kovuşturmaya uğra m a m a k için Atina'dan kaçtı ve M Ö 322'de ölünceye kadar Eğri boz (Eu boea) adasında ka ldı. 29

Felsefe 1 0 1

MANTlK B i rçok fa r k l ı konuya odakla n ma s ı n a rağmen, Aristotel es'i n felsefe d ü nyas ı n a ve Batı düşü nces i n e e n önem l i katkı l a r ı n d a n b i ri, ku r­ m u ş o l d u ğ u mantıktı. Aristotel es'e göre, öğ re n m e sü reci ku ra msal, kılgısal (prat i k) ve ü retken o l m a k ü zere üç fa rkl ı kategoriye ayrı la­ b i l i rd i . B u n u n la birl i kte, m a n t ı k b u kategori lerd e n herhangi birine dahil değ i l d i . Aks i n e, m a n t ı k b i l g i ed i n m e k i ç i n ku l l a n ı l a n b i r a raçtı, bu ne­ denle de ö ğ renme s ü rec i n d e i l k a d ı m ı n ta ken d isiyd i . M a ntı k, ya n­ l ışları keşfetmem ize ve doğru l a r ı sa pta mam ıza o l a n a k sağ i a rd ı .

Birinci Analitik (Analitika Protera) a d l ı eseri nde Aristoteles, tas1m ya da kıyas mantığı kavra m ı n ı ta n ıttı; za m an l a bu kavra m, mantı k a l a n ı n a ya p ı l m ış en önem l i katkı l a rd a n biri h a l i n e g e l d i . Akı l yü rüt­ men i n b i r t ü rü olan tası mda, b i r d izi özg ü l önerme ya da va rsayı m temel i n d e b i r sonuç ç ı karı l a b i l i r. Ö rneğ i n : •

Tü m Yu n a n l a r i n sa n d ı r.

•

Tü m i nsa n l a r öl ü m l ü d ü r.

•

Ö yleyse tüm Yu n a n l a r ö l ü m l üd ü r.

Tası m ı n ne olduğ u n u d a h a ayrı ntı l ı olara k a n latm a k için, şu şe­ kilde b i r özetleme ya p ı l a b i l i r: •

Eğer X = Y ise ve Y = Z i se, o za m a n X = Z'd i r.

Tas ı m l a r üç önermeden o l u ş u r: i l k i kisi b i rer ö n c ü l d ü r; son u n­ cusu i se a rd ı l ya da son uçtur. Ö n c ü l ler tümel ola b i l i r (her, tüm veya

hiç sözc ü kleri ku l la n ı l ı r) ya da t i ke l o l a b i l i r (örneğ i n baz1 sözcüğü ku l l a n ı l ı r); ayrıca o l u m l u veya o l u m suz da o l a bi l i r. Aristoteles daha son ra, geçerl i ç ı karım ya p ı l m a s ı n ı sağ layaca k bir dizi k u ra l koymaya g i rişt i . K l a s i k b i r örnek ş u d u r:

30

•

Ö ncü l l erden en az b i ri tü m e l o l m a l ı d ı r.

•

Ö n c ü l l erden en az b i ri o l u m l u o l m a l ı d ı r.

•

Ö n c ü l l erden biri o l u m s u z ise sonuç olu msuz olacakt ı r.

Aristoteles (MÖ 384-322)

Ö r n eğ i n : •

Hiçbir köpek k u ş değ i l d i r.

•

Pa pağan kuştu r.

•

Ö yl eyse hiçbir köpek papağan değ i l d i r.

Aristoteles, geçerl i t ü m d üşü ncelerin ü ç k u ra l a ta b i o l d u ğ u ka­ n ıs ı n dayd ı :

1 . Özdeşlik yasası: Bu yasa y a d a i l ke, X'i n X o l d u ğ u n u bel i rt i r ve bu doğrud u r; çü nkü X bel i r l i ayı rt edici öze l l i klere sa h i pt i r. B i r ağaç, ağaçtır çün kü ya prakları n ı , g övdesi n i, d a l larını vb. görebili riz. Bir ağacı n ağaçta n başka b i r özdeşi yoktur. Bu ne­ denle va r olan her şey, ya l n ızca ken d i n e has ayı ncı öze l l i klere sa h i ptir.

2. Çelişmezl ik yasası: B u yasa, X'i n aynı a nd a h e m X hem d e X-olmaya n o l a m ayaca ğ ı n ı bel i rtir. B i r ifa d e ta m ayn ı za m a n ­ da, a s l a hem doğru h e m de ya n l ı ş o l a m az. Böyle ol masayd ı çel i şki doğ a rd ı . D ü n ked iyi besled i ğ i n izi söyleyi p son ra da dün ked iyi beslemed i ğ i n izi söyleyecek o l u rsa n ız, ortada bir çel işki va rd ı r.

3 . Üçüncü durumun olanaksıziiğı yasası: B u yasa, bir ifade­ n i n ya doğru ya da ya n l ı ş olabileceğ i n i bel i rt i r; b u n ların orta­ sı, üçü ncü bir d u r u m ola maz. Ayn ı za m a n d a da bu yasa, b i r şeyi n y a doğru y a da ya n l ı ş ol ması g e re ktiğ i n i bel i rtir. Saçı n ı­ z ı n sarı old u ğ u n u söylersen iz, bu ifa d e ya doğru ya da ya n ­ l ı şt ı r. B u n u n l a b i rl i kte, sonra ki fi lozofla r v e matematikçi ler b u i l keyi ta rtışma kon u s u ya pmışlard ı r.

M E TA F i Z i K Aristotel es, Platon' u n i dea l a r kura m ı n ı redd etti. O n u n yerine, va rlı­ ğın doğası n ı anlama soru n u na metafizi kle ya n ıt verd i (gerçi bu söz­ c ü ğ ü h i ç ku llanmadı, o n u n yeri ne "birinci fel sefe" ibaresi n i ku l l a n d ı ) . 31

Felsefe 1 0 1

Platon, kavranabilen ( d ü ş ü n ce lerden ve fi kirlerden ol uşan) dün­ ya i l e d uyumsanabilen (gözle görülebi l i r şeylerden ol uşan) dünya a rasında ayrı m yapmasına ve kavra n a bilen d ü nya n ı n biricik hakiki gerçekl i k biçimi olduğ u n a i n a n m a s ı n a rağmen, Aristoteles bu i kisi­ n i ayırma n ı n tüm a n la m ı orta d a n ka l d ı racağına i n a n ıyord u. Onun yerine Aristoteles, d ü nya n ı n ya biçim, ya madde ya da i kisi birden olabilen tözlerden meyd a n a g e l d i ğ i n e ve kavra n a b i l i rl i ğ i n tüm şey­ lerde, t ü m va rl ıklarda b u l u n d u ğ u n a inan ıyord u. Aristotel es'i n Metafiziki o n d ö rt kita pta n m eydana g e l i r; ya­ yıncı l a r d a h a sonra b u n l a rı g r u p l a n d ı rm ış l a rd ı r. Bu ya pıt, felsefe kon u s u n d a gelmiş geç m i ş e n b ü y ü k eserlerden biri sayı l m a ktad ı r. Aristoteles'in ka n ı s ı n a g ö re b i l g i , i n sa n ların deneyi m l e ed i n d i kle­ ri özg ü l doğru l a rdan o l u şt u ğ u kadar, b i l i m i n ve sanatın kaynakl ı k ettiği doğru l a rdan d a o l u ş uyord u . B i l g i n i n a ks i n e b i l g e l i k, her şeyi yöneten temel i l keleri (ya n i en g e n e l doğ r u l a rı) a n l a m a ve sonra bu b i l g i leri b i l i msel uzma n l ığ a d ö n ü ştürme yeteneğ iyle i l g i l id i r. Aristotel es, şeylerin o l u şm a s ı y l a i l g i l i dört nedeni şöyle s ı ra l a r:

1 . Maddi neden: Bu, b i r şey i n n eyden o l u ştu ğ u n u açıklar. 2. Biçi msel neden: Bu, b i r şeyi n hangi biç i m i a l d ı ğ ı n ı açıklar. 3. Etkil i neden: Bu, b i r şeyi n n a s ı l bir süreçle varl ı k kaza n d ı ğ ı n ı a ç ı k l a r.

4. Nihai neden: Bu, b i r şeyi n h a n g i amaca h izmet ettiğ i n i açık­ l a r. Diğer b i l i m d a l ları, va rl ı ğ ı n bel i rl i b i r dışavu ru m u n u n nedenle­ ri n i i ncel e m e kle uğraşa b i i i r (örneğ i n b i r biyolog, i nsan ları b i rer or­ g a n izma o l m a ları yön ü n d e n i ncelerken, bir psikolog o n l a rı b i l i n ç l i va rl ı kl a r o l a ra k i n celer); oysa ki m etafizi k, i l k başta va rl ı ğ ı n n i ç i n va r olduğ u n u i rdeler. Bu nede n l e, m etafizi k s ı k l ı k l a "va r l ı k sıfatıyla va r­ l ı ğ ı n incelen mesi" olara k ta n ı m l a n ı r. 32

Aristoteles (MÖ 384-322)

ERDEM Aristoteles'i n en etki l i ya pıtlarından bir d i ğ e ri, Nikomakhos'a Etik'ti r. Aristoteles'e göre eti k, yaşa m ı n amacı n ı keşfetmeyi a maç ed i n i r. Aristoteles, mutl u l u ğ u n en yüce ve n i ha i iyi l i k o l d u ğ u, insa n l a r ı n m u t l u olabi l mek i ç i n iyi şeyler peşinde koşt u k l a rı a n l ayışına u l a ş ı r. Aristote les'i n savına göre, m ut l u l uğa u l a ş m a n ı n (dolayısıyla da bi­ zati h i yaşa m ı n amacına ermenin) yol u erd e m d e n geçer. Erdem, hem seçim ya p mayı hem de h u y ed i n m eyi gerektirir. M u tl u l uğa ulaşma n ı n zevk ya da onur g i b i başka yol la r ı n ı n a ksine erdem le, birey bir ka ra r verd i ğ i nde, o ka ra r o b i reyi n geçm işteki se­ ç i m l e r i n i n bel irlediği m izacı ndan kayna kla n ı r. Ö y leyse erdem l i bir seçim, en uç i ki seçi m i n ortasıd ı r. Birine so­ ğ u k d avra n ma k ile aşırı uşa kva ri ya da aşırı nazik davra n m a n ı n o r­ tası, e rdemli seç i m olan dostça davra n ı şt ı r. Aristoteles'e göre en yüce m utl u l u k türü, entelektüel düşün üşe daya l ı bir yaşam sürmektir; en yü ksek erd e m biçi m i ise a kl ı n ı ku l­ l a n m a ktır (insa n l a rı diğer hayva n l a rdan ayıran d a bud u r). B u n u n l a birl i kte, bir kişi, böyle bir erdem d üzeyine u l a ş m a k için doğru top­ l u m s a l çevreye gereksi n i m d uya r, doğru bir top l u msal çevre ise an­ ca k u yg u n bir yönetim le başa r ı l a bi l i r.

33

TH ESEUS'U N GEMiSi Bir Gem i N e Zaman Ayn ı Gemi Olmaktan Çıkar?

Klasik b i r pa radoks o l a n Theseu s 'u n gemisi paradoks u n u a n lamak içi n, ilk önce paradaks u n n e o l d u ğ u n u anlamak g e re k i r.

Felsefi Tanımlar PARADOKS : Felsefede paradoks, görünürde doğru bir önermey­ le başlayan bir ifadedir; ama daha derinlemesine sorgulanınca, o doğru görünen önermenin gerçekte yanlış olduğu sonucuna varılır.

Theseus' u n gemisi pa radoks u n a i l k kez Antik Yu n a n fi lozofu (ve Platoncu) Pl uta rkhos' u n yazı l a rında rastla n ı r. Pl uta rkhos, The­ seus'un (Atina'n ı n kurucu kra l ı ) u z u n bir deniz yolcu l u ğ u ndan dö­ n ü ş ü n ü a n latı r. Yolcu l u k boy u n ca, g e m i n i n ya p ı l m ı ş olduğu ahşa p tahta l a r ı n eskiyenleri, çü rüye n leri den ize atı l ı p yeni, sağ l a m ta hta­ larla değişt i ri l m iş. Öyle ki, Theseu s ve m ü retlebatı en sonunda yol­ cu l u ktan g e ri döndükleri za m a n, g e m i n i n ya p ı l m ı ş olduğu ahşap tahta l a r ı n ta m a m ı yen i l e n m i ş d u ru mdaymış. Dolayısıyla, şöyle bir soru a k ı l l a ra ta kı l ı r: Fa rkl ı ahşap k ı s ı m l a rı ta mamen yen i l e n m i ş olsa bile, geri d ö n d ü kleri gemi, yol a çıka rken bindi kleri g e m i n i n ayn ısı m ıyd ı ? Gemide ilk ahşap pa rça l a rd a n biri hala d u rsayd ı ne o l u rdu? Gemide hala i ki pa rça a h ş a p olsayd ı ne olurd u ? B u d u ru m, veri le­ cek ya n ıtı değişti rir miyd i ? Mese l eye ba kma n ı n b i r başka yol u d a şud u r: Eğer Theseus'un yol c u l u ğ a çı kt ı ğ ı gemi A ve yoku l u ğ u n u ta­ m a m l a d ı ğ ı g e m i B ise o za m a n A 34

=

B m i d i r?

Theseus'un Gemisi

T H O M A S H O B B E S ' U N K AT K l S I Çok d a h a son ra, ü n l ü on yed i n c i yüzyıl fi l ozofu Thomas Hobbes b u para d o ksu bir a d ı m i leriye taş ı d ı . Fa rz edel i m k i , Theseus' u n gemisi n i b i r çöp toplayıcı ta kip edi­ yor. Theseus'un m ü rettebatı eski tahta l a rı g üverteden attı kça, çöp toplayıcı onları sudan a l ı p ken d i gemisi n i i nşa ediyor. i ki gemi l i ­ m a n a va rıyor: B i ri Theseus i l e m ü rettebatı n ı taşıya n, yen i ahşa pta n ya p ı l m a gemi; d iğeri ise Theseus'u n m ü rettebat ı n ı n g üverteden att ı ğ ı eski ahşa pta n ya p ı l m a gem i . Bu sena ryoda, hangi gemi The­ seus' u n gemisidir? B u senaryoda, çöp toplayıcıyı getiren g e m iyi C ha rfiyle göste­ rel i m . B :;:t C o l d u ğ u n u b i l iyoruz, ç ü n kü l i ma n a i ki g e m i d e m i rl iyor, do­ layısıyla bunların bir ve ayn ı o l m a d ı kları a ç ı kt ı r. Ö y leyse, bir gem iyi Theseus'un gemisi ya p a n n ed i r? O gem iyi o l u şt u ra n tek tek pa rça l a r m ı ? Gem i n i n ya p ı s ı m ı ? Gem i n i n ta rih­ çesi m i ?

B U R A D A N N E R E Y E VA R I R I Z ? Mereol oj i k ki m l i k ku ra m ı (mereological theory of iden tity, MTI) de­ n i l e n bir kura m, bir şeyi n ki m l i ğ i n i n, bileş i m i n d e k i pa rça l a r ı n kim­ liğine bağ l ı olduğ u n u bel i rt i r. B u kura m ı n i d d i a s ı n a g ö re k i m l i ğ i n zoru n l u b i r koş u l u, kısı m l a rda b i r ayn ı l ı ğ ı n b u l u n m asıd ı r. Başka bir deyişle, eğer X'i n bütün pa rça l a r ı ayn ı za m a nda Y'n i n de pa rça ları ol sa, X = Y'd i r; b u n u n tersi de geçerl i d i r. Ö rneğin, X nesnesi, bir za m a n d i l i m i n i n baş l a ngıcında (t l ) bel i r l i bileşe n l e rden oluşur. Eğer o za m a n d i l i m i n i n son u nda (t2), nesne (o artık Y'd i r) ayn ı bi leşeniere sa h i pse, varl ı ğ ı n ı s ü rd ü rüyor demektir. MTI'ya göre, Theseus'u n g e m i s i paradoks u n d a A

=

C'd i r. Bu, i k i

g e m i o l d u ğ u a n l a m ı n a gel i r. Theseus' u n yol c u l u ğ u n a başlad ı ğ ı 35

Felsefe 7 0 7

gemi, çöp toplayıem ı n içi n d e g e l d i ğ i gem i n i n ayn ısıd ı r (bu d a on­ ları tek g e m i ya pa r), bir d e Theseus'un l i m a n a içinde g i rd i ğ i, yen i parça l a rd a n o l uşan g e m i va rd ı r. B u n u n l a birl i kte, bu son u c u n içerdiği bir soru n va rd ı r. Bu se nar­ yoda, Theseus'un yolcu l u ğ u nda g e m i değişti rmesi gereki rdi, oysa­ ki l i m a n a B i l e geldi (o ise C'ye eşit değ i l). Ama Theseus, gemisin­ den hiçbir za man ayrı l m az. A ile yol c u l uğa çıkar, B ile geri gelir ve hiçbir za m a n i ki gem i n i n g üvertesinde b u l u n maz (MTI, öyle ol ması gerektiğ i n i bel i rtiyor) . Bu soru n u çözmen i n başka ol as ı yol ları b u l u n a b i l i r. MTI'n ı n de­ d i ğ i n i ta m a men bir ya na b ı ra ka b i l i r ve o n u n yerine, A

=

B savı n ı

ö n e s ü re b i l i riz. Bu sena ryoda, y i n e ya l n ızca i k i g e m i va rd ı r: The­ seus' u n yol c u l u ğ u na ç ı kt ı ğ ı g e m i (A) ve yolcu l u ğ u nd a n döndüğü gemi ( B) tek b i r gemi o l a ra k, çöp toplayıe m ı n gemisi ise ikinci gemi olara k d ü ş ü n ü l ü r. Bu sena ryoda da soru n l a r o rtaya çıkar. A mek, B

;t:.

C ve dolayısıyla, A

;t:.

=

B o l d u ğ u n u söyle­

C i m a s ı n ı da içerir. Ama bunu söy­

lemek uyg u n düşmez çü n kü C 'n i n her pa rças ı A'n ı n parça s ı d ı r ve b u n u n tersi de geçerl i d i r. Ek o l a ra k, A ve B herha n g i b i r orta k pa r­ çaya sa h i p değ i l d i r a m a y i n e de o n l a r ı n ayn ı g e m i o l d u ğ u n u iddia ediyoruz. Theseus'un gemisi p a ra d o ks u n a uyg u l a n a b i lecek başka bir kura m , uzay-za man s ü rekl i l i ğ i (spatiotemporal continuity, STC) ku­ ra m ı d ı r. Bu kuram, değişi m i n a şa m a l ı ol ması, şek l i n ve biçi m i n ko­ runması koş u l uyla bir n es n e n i n uzay-za manda s ü rekli bir yol izle­ yebi ldiğ i n i bel i rtir. Bu, g e m i d e za m a n içinde aşa m a l ı olara k ya pılan değişikliklere olanak verir. Ne va r ki, burada b i l e soru n l a rl a ka rşılaşı rız! Gem i n i n her par­ çası ayrı ayrı kutu lara kon u lsa, d ü nya n ı n her ya n ı nda fa rklı yerlere götü rül se, sonra da geri g eti ri l i p kutuları açılsa ve yen iden monte ed i l seyd i ne o l u rd u ? Bu sayısa l açıdan ayn ı g e m i o l a b i l mekle bir­ l i kte, nesne, uzay-za m a n boyu nca s ü rekli olarak g e m iye benzer bir 36

Theseus'un Gem isi

nesne h a l i nde b u l u n maz (d i kkat ed i l i rse, MTI b u sena ryoya uyg u n görü n üyor).

T H E S E U S ' U N G E M i S i N E A N L A M TA Ş l YO R ? E l bette ki bu paradoks, gem i l erle i l g i l i bir p ro b l e m o l m a n ı n ötesi n ­ ded i r. Theseus'u n g e m i s i gerçekte k i m l i kle ve b i z i biz ya pa n ı n n e o l d u ğ uyla i l g i l idir. Yı l l a r geçti kçe b i z de k ı s ı m k ı s ı m değişi riz ve yine de ken d i m izi ayn ı kişi olara k görmeye deva m ederiz. Ki m l iğ i m iz ya p ı m ızd a n dolayı m ı ayn ı d ı r? Eğer öyl e olsayd ı, b i r uzvu n uzu kaybetmen iz, hatta saç ı n ızı kest i r m e n i z h a l i n de, siz a rtı k siz o l m azd ı n ız. Zi h n i n izden ve duyg u l a r ı n ızd a n dolayı m ı d ı r? Eğer öyl e o l sayd ı, a n ı l a rı n ızı kaybetmeniz ya da fi kri n izi değiştirmeniz h a l i n d e, a rt ı k ken d i n iz olur m uyd u n uz? Bizi o l u şt u ra n k ı s ı m l a rd a n d o l a y ı m ıd ı r? Geçm işim izden dolayı m ı d ı r? Theseus'u n gemisi ve ki m l i kle i l g i l i içerd i ğ i i m a l a r b u g ü n de hala ta rtışı l m a ktad ı r.

37

FRANCIS BACON ( 1 5 6 1 - 1 626) Bilime Bakış Tarzımızın Sonsuza Kadar Değişmesi

Francis Bacon, doğa fel sefesi n i n ve b i l i msel yönte m i n i lerieti i me­ sine ya ptığ ı m u azza m katkı l a rd a n dolayı, Rön esa n s dönem i n i n en önem l i fi l ozoflarından biri o l a ra k ö n e çıkmışt ı r. Bacon, 22 Oca k 1 56 1 'de i n g i ltere'n i n Lon d ra kentinde doğd u. M ü h ü rd a r olan babası Sir N ic h o l a s Bacon'ı n en küçük çocuğu olara k dü nyaya geldi; a n nesi Leyd i A n n e Cooke Bacon, kra l VI. Edwa rd'ı n öğretmeni o l a n şövalye n i n kızıyd ı . Francis Bacon, 1 5 73'te h e n ü z o n bir yaşındayken, Ca mbridge' deki Tri n ity Col lege'a g i rd i . B u ra d a k i öğren i m i n i 1 5 75'te ta mam la­ ya n Bacon, ertesi yı l h u k u k öğ re n i m i için kayd o l d u . B u oku l u n ken­ d i beğ e n i l eri n i ka rşıla m ayaca k kadar çağd ışı o l d uğ u n u kavraması çok za m a n a l madı (Bacon'ı n a n ı m sa d ı ğ ı na göre, öğretmenleri n i n gözdesi Aristoteles o l d u ğ u h a l d e o , Rönesa ns nedeniyle ü l keye dalga d a l g a yayı lan h ü m a n ist h a rekete çok daha ya k ı n i l g i duyu­ yordu). Bacon oku l u b ı ra ktı ve Fra n sa'daki büyü kelçi n i n ya rd ı m­ c ı l ı ğ ı n a ata n d ı . 1 579'da babası vefat ed i nce, Lond ra'ya döndü ve h u ku k eğiti m i n e yeniden başlaya ra k 1 582'de m ezu n oldu. Fra ncis Bacon 1 584'te, Dorsetsh i re'ı n Melco m be çevresi n i n ve­ k i l i o l a ra k parlamentoya seç i l d i ve sonraki otuz a ltı yıl s ü resi nce pa rlamentoda görev ya p m ayı s ü rd ü rdü. N i h ayet 1. James'i n salta­ natı nda, Francis Bacon e n yü ksek s iyasa l makam olan Ada l et Ba­ ka n l ı ğ ı (başya rgıçl ı k) g ö revi n e g eti r i l d i . Ama başya rg ıç olara k siya­ sal kariye ri n i n doru ğ u ndayken, siyasal yaşa m ı n ı bütün üyle sona erd i ren ve kend i s i ni felsefi u ğ ra şı l a ra vermesi n e yol açan büyü k bir s kanda l l a ka rşılaştı. Fra ncis Bacon, 1 62 1 'd e başya rg ıçken rüşvet a l makla suçlandı ve tutu k l a n d ı . Suçl a m a l a rı ka b u l etti ve 40 b i n sterl i n pa ra ceza38

Francis Bacon (1 561 - 1 626)

s ı n ı n ya n ı sıra Lon d ra Ku lesi'nde hapis ceza s ı n a da çarptı rı l d ı . Pa ra ceza s ı ka l d ı r ı l m a s ı n a ve ha pisha nede ya l n ızca d ö rt g ü n ka l m a s ı n a rağ men, Bacon'ı n b i r daha siyasal bir m a k a m a g e l mesine y a da gö­ rev a l masına asla izin veri l m eyecek, böylece siyasal yaşa m ı sona erecekti. Fra ncis Bacon, yaşa m ı n ı n işte bu noktas ı n da, geriye ka l a n ö m ­ rü n ü fel sefeye adamaya ka ra r verd i ( o da topu top u b e ş yıl sürdü).

F RA N C I S BACO N ' I N F E LS E F i Ç A L I Ş M A LA R I Fra nc i s Bacon bel ki de en çok doğa fel sefesi üzerine ça l ışma l a rıyla ta n ı n ı r. Platon'un (sözcüklerin ve içeri ğ i n a n l a m ı n ı kavra ma yoluyla b i l g iye ulaşılabileceğ i n i iddia ed iyord u) ve Aristotel es'i n (deneyim­ sel verilere ağırl ı k veriyord u) a ksi ne, Bacon g özle m i, deneyi ve et­ kileşi m i vurgu ladı; b i l i m leri açıklama ça basıyla, e l l e tutu l u r ka n ıta daya l ı yöntemler geliştirmeye koyu ldu.

Bacon'ın Dört Putu Fra nc i s Bacon'ı n ka n ı s ı n a göre, Aristoteles'i n ça l ış m a l a r ı (skolasti k d ü ş ü n ü rlerin o a n a kadar üstü nde a n laştı kları eserler) gerçekte ba­ ğ ı m s ı z d üşünebil meyi ve doğa hakkında yen i fi kirler edi nebi lmeyi e n g e l l e m işti. Bacon, b i l i m i n ilerlemesi sayesi n d e i n sa n ı n yaşam ka­ l ites i n i n yü kselebileceğ i n i, bu neden le de a nt i k fi l ozofl a r ı n eserleri­ n e a rt ı k yasia n m a m a k gere ktiğ i n i savu n u yo rd u. Francis Bacon, ça­ ğ ı n ı n felsefi düşünüşü ka rşısı nda öylesine düş kırıkl ı ğ ı n a uğra m ı ştı ki, i n s a n ların düşü n me sürec i n i "putlar" o l a ra k a d l a n d ı rdığı dört ya n l ı ş b i l g i kategorisine ayı rd ı . Dört put ya da idol ş u n l a rd ı :

1 . Soy putları: B u n l a r, i nsan doğa s ı n d a n kayn a k l a n a n ve her­ keste orta k o l a n ya n l ı ş a n l ayışlard ı r. Ö rneğ i n, i nsan doğası, kişi lerin kendi ya rg ı l a r ı n ı destekleyen ka n ıtlar a ramalarına n eden o l u r, ka l ı pl a ra c u k otu ra n şeyler b u l ma ça basına g i r39

Felsefe 1 0 1

melerine neden o l u r v e i n s a n l a r ı n i n a n m a k i sted i kleri şeyle­ rin i n a nçları n ı etki l e m e s i n e neden o l u r.

2. Mağara putları: B u n l a r, b i reysel m izac ı n ve eğ i l i m lerin so­ n u c u o l a ra k ortaya ç ı k a n yoru m l a rd ı r. Ö rneğ in, bazı insanlar benze r l i klerden hoşla n ı rla rken, d iğerleri fa rkl ı kl a rd a n hoş­ l a na b i l i rler, bazı ları da d a h a önceki yarg ı l a r ı n ı destekleyen a n l ayışları yeğ leye bi l i rler.

3. Çarşı-pazar putları: B u n l a r, birbiriyle i letiş i m a racı olara k d i l i n v e sözcükleri n ku l l a n ı l m a s ı ndan doğ a n ya n l ı ş a n l ayış­ l a rd ı r. Ö rneğ i n, sözc ü k l e r çeşitli a n l a m l a ra gelebi l i r; insanlar ise g erçekte va r o l maya n şeyleri a d i a n d ı r m a ve haya l etme yeteneğine sa h i ptirler.

4. Tiyatro putları: Fra n c i s Bacon, felsefe l e r i n h i ç de tiyatro oyu n l a rı ndan d a h a iyi o l m a d ı ğ ı ka nısı ndayd ı . Aristotel es'i n ça l ı ş m a s ı g i b i b i l g i c i (sofi sti k) felsefe n i n , doğal d ü nyaya oda k l a n m a kta n çok, zekice a m a a bes savla ra oda kla n d ı ğ ı n ı d ü ş ü n üyordu. Görg ü l (a m p i r i k) felsefe, d a r b i r deney a l a n ı­ na odaklan ıyer ve hadd i n d e n fazla diğer o l a sı l ı ğ ı dışl ıyordu; d i n i n ve h u rafeleri n o l u şt u rd u ğ u bat ı l inanç felsefesi ise fel­ sefe n i n yozlaşt ı r ı l m a s ı yd ı . Fra ncis Bacon'a g ö re batı l i nanç felsefesi, ya n l ı ş a n layı ş ı n e n kötü tü rüyd ü .

Tümevarım Yöntemi B i l g i peş i n d e koşmak gere kt i ğ i n e i n a n a n ve za m a n ı n fel sefeleri n i e leştiren Fra ncis Bacon, yen i v e ö rg ü n bir yöntem g e l i şti rmeye ko­ yuldu; bu da en son u n d a o n u n fel sefe d ü nya s ı n a ya ptığ ı en etki l i katkıyı get i rd i . Bacon, Novum Organum (Yeni Araç) a d l ı kita bı nda, b i l i msel yöntem olara k da b i l i n e n t ü rnevarım yöneti m i n i ayrı ntıla­ rıyla açı k l a r. Türnevarım yöntemi, doğayı d ikkatle gözlemlerne süreci ile veri­ leri sistemati k olara k derleme s ü recin i birleştirir. Aristoteles'in çal ış­ malarında olduğu gibi tümdengeli m (çı karım) yöntemi, doğru sayı40

Francis Bacon ( 1 561 -1 626)

lan bir veya daha çok ifadeyi (ya da a ksiyomu) temel alara k yola çıktığı ve son ra başka doğru ifadeleri kan ıtlamaya g i riştiği halde, tü rnevarım yönetim i, doğadan aldığı gözlemlerle yola çı kara k doğa n ı n nasıl işle­ diğine i l işkin yasalar ve ku ram l a r keşfetmeye g i rişir. Özünde, tümden­ geli m yönteminde mantıktan, türnevarı m yönteminde ise doğadan yararlan ı l ı r.

Bacon'ın Deneyiere Yaptığı Vurgu Bacon, deney yapmanın önemini çalışmalarında vurguladı ve sonuç­ ların hem güvenilebilir hem de tekrarlanabilir olabilmesi için deney­ Ierin dikkatlice kaydedilmesi gerektiği kanısındaydı.

Tü m eva rı m yöneti m i n i n işleyiş s ü reci şöyled i r:

1 . Araşt ı rı l a n öze l l i k h a k k ı n d a bir dizi özg ü l d e n eyimsel göz­ l e m ler derlemek.

2 . B u gerçekleri üç kategoride s ı n ıfla n d ı r m a k: Araştı rılan özel l i­ ğ i n b ul un d uğu d u r u m l a r, hiç b u l u n m a d ı ğ ı d u ru m la r ve değ i­ şen derecelerde b u l u n d u ğ u d u ru m l a r.

3. Son uçları d i kkatl ice i nceleyerek söz kon us u d u ru m u n o l u ş­ m a s ı ndan soru m l u gö rü n meyen veri l e r i elernek ve b u n u n o l uşması ndan soru m l u sayı l a b i l ecek o l a s ı neden leri sa pta­ m a k.

41

TARLADAKi i N E K Bilginin Tan ımına Meyd a n Okumak

Şöyle b i r sena ryo haya l ed i n : B i r çiftçi, en kıymet l i i neği çift l i kten kaçı p g itti ğ i i ç i n endişe için­ ded i r. Çiftliğe bir sütçü g e l i r ve ç iftçi de ona bu kayg ı s ı n ı a n latır. Sütçü, çiftçiye kayg ı l a n m a m a s ı g e rektiğ i n i, çü n kü a s l ı nda ineği ya kındaki bir ta rlada g ö rd ü ğ ü n ü söyler. Çiftçi s ı rf emin olmak için uza kta n ta rlaya bakar ve siya h-beyaz ren kte büyük b i r şek l i andı­ ra n b i r şey görü r. Çiftçi b u g ö rd ü ğ ü nden mem n u n o l u r, artık ineği­ n i n yeri n i b i l mekted i r. Sonra sütçü, ineği n gerçekten orada olduğ u n u b i r daha görüp emin o l m a k için o tarlaya gitmeye ka ra r verir. i nek gerçekten tarla­ dadır ama sütçüyü hayrete d ü ş ü recek şeki lde, inek asl ı nda küçük bir ağaçl ı kta ta mamen g izl e n m i ş d u ru mdad ı r. Ama ayn ı ta rlada, si­ ya h-beyaz ren k l i büyü k bir kağıt bir ağaca ta kı l m ı ş olara k d u rmak­ '

tad ı r. Sütçü b u n u görü n ce, çiftç i n i n ya n ı lara k bu b üyü k kağ ı d ı ineği za n nettiğ i n i a n l a r. Ö yl eyse, ortaya şöyle b i r soru ç ı k m a ktad ı r: Çiftçi, i neği n tarlada olduğ u n u b i l d i ğ i n i söyled i ğ i n d e h a k l ı mıyd ı ?

G ETTI E R P RO B L E M i V E Ü Ç K I S I M L I B i LG i K U R A M I Ta rlada ki i n e k, "Gettier p ro b l e m i " o l a ra k b i l i nen o l g u n u n klasik bir örneğ i d i r. E d m u n d Gettier'in 1 963'te keşfetti ğ i Gettier problem le­ ri, b i l g iyi g e re kçelen d i ri l m iş doğru i n a n ç olara k ta n ı m la m a yön ü n­ deki geleneksel felsefi ya klaş ı m a ka rşı birer m eyd a n okumad ı r. Gettier, b i r b i reyi n, son u nda doğru l u ğ u ortaya ç ı ka n ve destekle­ yici ka n ı t l a rı olan ama g e rçekten b i l g i olma n itel i ğ i b u l u n maya n 42

Tarladaki i ne k

b i r inanç taş ı d ı ğ ı b i rçok p roblem gel iştird i (bunlar fi i l i ya da olası d u r u m lara dayanıyord u).

i NANÇ

P laton'a göre, b i r şey hakkında bilgi sa h i b i o l m a k için ü ç koş u l u n yerine getiri l mesi gerekir. B u , üç kısı m l ı b i l g i kura m ı o l a ra k b i l i n i r. Ü ç kısı m l ı b i l g i kura m ına göre, b i l g i doğru b i r inanç gere kçe­ l end i ri l d i ğ i za man va rd ı r. Bu nedenle, eğer bir kişi bir şeyi n doğru o ld u ğ u na i n a n ı rsa ve son ra gerekçelend i r m e yol uy l a onun doğ ru o l d u ğ u a n laşı l ı rsa, o kişi o şeyi b i l iyor d e m e kt i r. Ü ç k ı s ı m l ı bilgi ku­ ra m ının üç koş u l u ş u n l a rd ı r:

1 . i nanç: B i r kişi i l k önce b i r şeyin doğru o l d u ğ una i n a n m ad ı k­ ça, o şeyin doğru o l d u ğ unu bilemez.

2. Doğruluk: Bir kişi bir şey bil iyorsa, o za man o şey doğru ol­ m a l ı d ı r. Bir inanç ya n l ı şsa, o za man doğru o l amaz, bu yüzden de bili nemez.

3. Gerekçelendirme: S ı rf bir şeyin doğru o l d u ğ u n a i nanm a k yetmez. Yeter l i ka n ıtlarla buna gere kçe g österi l mesi gerekir. 43

Felsefe 1 0 1

E d m u n d Gettier, ü ç kısı m l ı b i l g i kura m ı n ı n ya n l ı ş olduğ u n u Get­ tier problemleriyle ortaya koymayı başardı. O n u n p roblem leri özgü l ayrı ntı l a rda fa rkl ı l ı k göstermes i n e rağ men, i k i benzer ayıncı öze l l i k hepsinde o rta ktır:

1 . Gerekçe mevcut o l m a k l a b i r l i kte, son uçta i n a n c ı n yan l ı ş çık­ ma olası l ı ğ ı bu l u n d u ğ u için, g e rekçe şaşmaz d ü şmez değil­ d i r.

2. Her problemde şa n sa yer va rd ı r. Gettier p ro bl em leri n i n hep­ s i n d e i n a nç gere kçe l e n d i ri l i r; n e va r ki bu katı ksız şa nsta n dolayı d ı r.

G ETTI E R P R O B LEMLERi N i ÇÖZ M E G i R i Ş i M L E R i Ü ç kısı m l ı b i l g i ku ra m ı n ı d üzeltmeye çaba gösteren dört a n a ku­ ra m va rd ı r. Ü ç koş u l u n (bu b i r ü çg e n o l a ra k görü lebi l i r) yerine, artık fazladan b i r koşu l (bu da b i r ka re o l a ra k görü lebi l i r) daha va rd ı r. Gerekçeli

Gerekçeli ,-----'----, Fazla d a n Koşu l

BILGI

Inanç L-.------ı Doğru

Ta rladaki i ne k

Dört ana ku ra rn ş u n l a rd ı r:

1 . Yanlış inanca Dayan ı lmayacağı Koşulu: Bu kuram, ya n­ l ış olan bir i n a n c ı n temel a l ı na m ayaca ğ ı n ı bel i rtir. Ö rneğ i n , k o l saati niz s a b a h

ı O:OO'da

du ruyor ve siz bu n u n fa rkı n d a

değilsi n iz. On iki s a a t sonra, a kşa m

ı

O:OO'da saatin ize ba kı­

yorsunuz. Kad randa görülen za m a n g e rçekte doğrud u r ama saati n ça l ışıyor o l du ğ u yol u ndaki i n a n c ı n ı z ya n l ı şt ı r.

2 . Nedensel Bağlantı Koşulu: B i l g i i l e i n a n ç a ra s ı nda neden­ sel bir bağ l a ntı o l m a l ı d ı r. Ö rneğ i n , şöy l e bir d u ru m düşü­ nün. Tom, Fra n k'in yata k odasında o l d uğ u na i n a n ıyor. Tom , Fra n k'i n yata k oda s ı n d a aya kta d u rd u ğ u n u g örüyor. B u nedenle, Tom'un bu i n a n cı n ı n bir g e re kçes i va rd ı r. B u n u n l a b i r l i kte, Tom'un b i l m e d i ğ i bir gerçek vard ı r k i , o da Tom'u n Fra n k'i hiç görmed i ğ i d i r. O n u n yerine, yata k odası nda aya kta d u ra n ve Tom'un görd ü ğ ü kişi Fra n k'i n i kiz kardeşi Sam'd i r; Fra n k ise a s l ı nda Tom'u n yatağ ı n ı n a lt ına sakla n m ıştı r. Fra n k odada olmakla b i r l i kte, Tom'u n b u n u b i l iyor o l d u ğ u nede­ niyle orada değ i l d i r. Nedensel bağ lantı koş u l u na göre Tom, Fra n k'i n yata k oda s ı n d a olduğu sonuc u n a u laşa mama l ı d ı r, ç ü n kü Sa m'i görmek i l e Fra n k'i n odada o l d u ğ u n u b i l m e k a rası nda h i ç b i r nedensel bağlantı yokt u r.

3 . Sonuca Vardırıcı Nedenler Koşulu: B i r ina ncın öyle bir ne­ d e n i olma l ı d ı r ki, o i n a nç ya n l ışsa o neden de va r olması n . Ö rneğin, b i r kişi ö n ü n d e b i r masa n ı n d u rd u ğ u n a inan ıyorsa, ö n ü nde bir masa bu l u n ma d ı kça o neden va r o l m azd ı .

4. itiraz Edilebilirlik Koşulu: Bu ku ra m , a ks i n i gösteren bir ka­ n ıt olmad ı kça, bir i n a n c ı n b i l i n d iğ i n i bel i rt i r. Tom, Fra n k ve S a m ile i l g i l i senaryoda, Tom a ksi n i g östere n b i r ka n ıtta n ha­ berdar olmadığı için, Fra n k'i n yata k odasında b u l u nd u ğ u n u söylemekte h a k l ı d ı r. 45

Felsefe 1 0 1

Ü ç k ı s ı m l ı bilgi ku ra m ı n ı d üzeltmeye g i rişmekle birl i kte, bu dört ku ra m ı n da kend i le rin e has soru n la rı va rd ı r. i şte bu yüzden, Ed m u nd Gettier'i n ça l ı ş m a s ı böyles i n e etki l i o l m u ştur. O n u n ça l ış­ ması n d a n şu soru çı k m a kta d ı r: B i r g ü n bilgiyi h a k i katen a n i ayaca k m ıyız?

46

DAVID H UM E ( 1 7 1 1 - 1 776) Batı Felsefesine Katkı Yapan En Öneml i Filozoflard a n Biri

David H u me, mütevazı bir a i l e n i n çocuğ u o l a ra k 1 7 1 1 'de i skoç­ ya'n ı n Ed i n b u rg h kenti nde doğdu. H u m e i k i yaş ı ndayken babası ölü n ce, erkek ka rdeşi ve kız ka rdeşi i l e b i rl i kte o n u n da bakı m ı an­ nes i n e ka ldı. Hume on iki yaş ı n a geli nce Ed i n b u rg h Ü n iversitesi'ne gönderildi; orada klasi kiere tutkuyla bağ l a n d ı ve sonraki üç yı l ı n ı fel sefe i ncelemeleri ya para k, kendi fel sefi p rog ra m ı n ı ya ratma­ ya u ğ raşara k geç i rd i . Ya ptığ ı bu incelemeler H u m e'a a ş ı rı yorucu g e l d i ve onun ru h sağ l ı ğ ı n ı bozd u. Bir şeker ithalatçı s ı n ı n ya n ı nda kısa s ü re kati p l i k ya pan H u me, en son u n d a ken d i n i topariadı ve felsefi a n layışı üzerinde ça l ı şmayı sürd ü rm e k için Fra nsa'ya taşı n d ı . H u m e, 1 734- 1 737 a rasında Fra nsa'da L a Fleche'de yaşıyorken, en etk i l i felsefi eserlerinden biri olan insan Doğas1 Üzerine Bir incele­

me'yi (A Treatise ofHuman Nature) ka leme a l d ı . Bu eser daha son ra 1 739-1 740 yı l ları a rasında i n g i ltere'de üç kita p o l a ra k yayı m l a n d ı; H u me, o za man için ta rtışmaya yol açabilecek k ı s ı m ları (söz geli mi, m ucizeler konusundaki i rdelemesi ni) eserd e n ç ı karm ıştı. H u m e, i n g i l iz a kadem i k siste m i nde ça l ışmak istiyord u . Ne va r ki, incele­

me'si p e k fazla ka b u l görmedi; Essays, Moral, Political, and Literary (Ah l a ki, Siyasi, Edebi i ncelemeler) başl ı ğ ı n ı taş ı ya n sonraki i ki ciltl i k derlernesiyle mütevazı b i r başarı ya ka l a m a s ı n a rağ men, Hu me'un ta n rıta n ı maz ve kuşkucu bir kişi olara k ta n ı n m as ı , eğiti m sistemin­ de ka riyer ya pma şa n s ı n ı ortadan ka l d ı rd ı .

iNSA N DOGASI ÜZERiNE BiR iNCEL EME H u m e' u n en etki l i eseri üç kita pta n ol uşuyo rd u ve çok çeşitli fel sefi kon u l a rı ele a l ı yord u . 47

Felsefe 1 0 1

Birinci Kitap: Anlık Üzerine Hume' u n savı na göre, g ö rg ü l c ü l ü k ya da a m p i rizm, ya n i tüm bil­ g i lerin d e n eyi m l erden kayn a k l a n d ı ğ ı an layışı, geçerl i bir a n l ayışt ı r v e fi kirler esasen deneyi m lerd e n fa rkl ı değ i l d i r; ç ü n kü ka rmaşık fi­ kirler d a h a ya l ı n fi kirleri n s o n u cu d u r, ya l ı n fi kirler ise duyu l a rı m ızın yaratt ı ğ ı izl e n i m lerle o l u şt u ru l u r. S o n ra Hume, eğer b i r şey "somut olgu" ise, o za m a n deneyi m l e n e n b i r şey olması ve i çg ü d ü ya da a k ı l yol uyla erişilemeyen bir şey o l ması gere ktiğ i n i savu n u r. Bu savla rıyla H u me, Ta n rı'n ı n va rlığı, i l a h i ya rat ı l ı ş ve ruh kavram­ larını ele a l ı r. Hume'a göre, i n sa n l a r Ta n rı'yı, i l a h i ya rat ı l ı ş ı ve ruhu deneyi m l eyemed ikleri ya da o n l a rd a n bir izien i m ed i nemedi kleri için, b u n l a rı n va rl ığına i n a n m a k i ç i n gerçek bir neden yoktur. H u m e, felsefi sorg u l a m a d a ku l l a n ı la n üç a ra c ı biri nci kita b ı nda ta n ıtır: B u n l a r m i kroskop, u stu ra ve çata l d ı r.

•

M ikroskop: Bir fi kri a n l a m a k için, i l k önce o n u bileşi m i ndeki en ya l ı n fi kirlere ayrıştı rma k g erekir.

•

Ustura: Eğer bir terim, d a h a ya l ı n fikirlere ayrıştı rılabilen bir fi kirden doğmuyorsa, o zam a n o teri m i n hiçbir a n l a m ı yoktu r. H u m e, metafizik ve d i n g i b i fi ki rleri değersizleştirmek için us­ tura kavra m ı n ı ku l l a n ı r.

•

Çatal: Bu i l ke, doğru l a r ı n i ki t ü re ayrı labildi kleri i l kesidir. Doğ­ ru n u n bir tü rü, bir kez kanıtlanan fikirlerin (örneğin, matema­ ti kte doğru bir önerm e n i n ) her za man doğru kaldığı n ı ifade eder. Diğer doğru türü i se, d ü nyada meydana gelen somut o l g u l a rla ve şeylerle i l g i l i d i r.

i kinci Kitap: Tutku lar Üzerine i kinci kita b ı nda Hu me, tutku l a r o l a ra k ad l a nd ı rd ı ğ ı şeyler (sevg i, nefret, keder, sevi nç vb. d uyg u l a r) üzerine oda klan ı r. H u me, fi kirleri ve izlen i m leri nası l s ı n ıfl a n d ı rıyorsa, tutku ları da öyle s ı n ıfla n d ı rı r. i l k 48

David H u me ( 1 7 1 1 - 1 776)

ö nce, d uyu lar yol uyla a l ı n a n özg ün izien i m le r ve b u n l a r ı n kayna k­ l ı k ett i ğ i i kincil izie n i m ler a rası nda ayrım ya p a r. Ö zg ü n izien i m ler içse l d i r ve fiziksel kay n a k l a rd a n ed i n i l i r. Bun­ l a r ken d i n i fiziksel ağrılar ve hazlar biçi m i nd e gösteri r; fiziksel kay­ n a k l a rd a n ed i n i l d i klerinden dolayı bizim i ç i n yen i şeylerd i r. Hume'a g ö re tutku lar, ikincil izien i m ler a lemi nde yer a l ı r. H u m e, daha son ra, dolaysız tutku l a r {örneğ i n keder, korku, a rzu, u m ut, sevinç, tiksi nti) ile delaylı tutku l a r {örneğ i n sevgi, nefret, g u ru r, a l ça kgön ü l l ü l ü k) a ras ı n d a ayrı m ya par. H u m e, a h i a k ı n a kla daya n madığ ı n ı, ç ü n kü a h laki ka ra rların ey­ l e m leri etki l ed i ğ i n i, oysa ki a k ı l d a n veri len ka ra r l a r ı n etki lemed i ğ i n i bel i rt i r. B i r bireyi n neden v e sonuç i l e i l iş k i l i i n a nçla rı, insa n ları n deneyi m led i k leri nesneler a rası bağ lantı l a r l a i l g i l i d i r. B i r bireyi n ey­ l e m leri a ncak nesneler o n u i l g i lendiriyorsa etki a ltında kal ı r ve nes­ neler ise a ncak acı ya da zevk verebi liyorlarsa i nsa n l a rı i l g i lend i ri r. B u neden le, Hu me'un tezine göre insa n l a rı g ü d ü l eyen ve tutku­ ları ya rata n, zevk ve acıd ı r. Tutku lar, eylem başlatan duyg u l a rd ı r ve a kı l, tutku n u n "kölesi" olara k ha reket etmel i d i r. Akıl, b i r bireyi n ey­ l e m l e ri n i i ki şeki lde etkileyebi l i r: Tutku ları nesnelere odakla n m a k üzere yön lendirir v e n i h ayetinde tutku ları ya rataca k olan olayl a r a ra s ı bağ l a ntıları keşfeder.

Üçüncü Kitap: Ahlak Üzerine H u m e, ilk iki kita b ı nda ortaya attığ ı fi kirlere daya n a ra k ahlak a n l a ­ yışı n ı e l e a l ı r. B i r i n c i olara k, erdem i l e erd e msizl i k a ra s ı nda ayrı m ya p a r. H u me, bu a h la k i ayrı m la r ı n birer fi k i r d eğ i l, b i re r izie n i m ol­ d u ğ u n u öne sü rer. Erdem izlen i m i haz o l d u ğ u h a l d e, e rdemsiz l i k izi e n i m i acıd ı r. B u a h laki izien i m ler ya l n ızca i n sa n eyl e m i n i n son u ­ c u d u r; c a n s ı z nesneler y a da hayva n l a r bu n l a ra neden ola maz. Hu m e'u n tezi ne göre, bir bireyi n eyl e m l e ri n i n a h la ki mi, yoksa a h l a kd ış ı mı olduğuna a nca k o eylemlerden { b i reyi n n a s ı l etkilen­ d i ğ i n e d eğ i l ) başka l a r ı n ı n nasıl etki lend i kleri n e ba k ı l a ra k ka ra r ve49

Felsefe 1 0 1

ri l i r. B u neden le, a h laki izie n i m l e r a nca k toplumsal b i r bakış açısıyla görü l m e l i d i r. H u me, bu a n layışa daya na ra k a h la k i yü kü m l ü l üğ ü n temel i n i n d uyg udaşl ı k o l d uğ u n u ö n e sü rer. Ah l a k, deneyimden kayn akl a n a n somut bir o l g u değ i l d i r. H u me, cinayeti b u n a örnek olara k verir. B i risi cinayeti i rdeleyecek olsa acı yaşamaz, b u nedenle de erdemsizl i ğ i sa ptaya maz. C i nayetten d u r­ d u ğ u n uz t i ks intiyi ancak ken d i n iz açığa çıkarırsı n ız. Bu ise a h iakın akı lda değil, daha ziyade tutku l a rd a va r olduğ u n u gösteri r. David H u me, a k ı l c ı l ı ğ a büyü k a ğ ı r l ı k veren fel sefi kura m l a rı, dü­ şü nceleri ve yöntemleri e leştirmesi nedeniyle, Batı felsefesindeki en önem l i z i h i n lerden b i ri o l d u . O n u n ça lışmaları i n a n ı l maz sayıda felsefi kon uyu ka psıyord u; d i n , m etafizi k, kişisel k i m l i k, a h l a k, ne­ den-so n u ç i l işkilerine d a i r kavra m l a r da b u n l a rda n d ı.

so

HAZCILIK Her Şeyin Başı Zevk ve Acı

HazCJiık ya da hedonizm teri m i gerçekte bi rçok ku ra m ı ifade eder; birbi rleri nden fa rklı olmakla birlikte, b u n l a r ı n hepsi aynı temel a n ­ layışı paylaşır: H a z v e acı, b u kuramiarın ta n ı m la d ı ğ ı özg ü l olguların biricik önemli öğeleri d i r. Felsefede hazc ı l ı k, s ı k l ı kla b i r değer ku ra­ m ı o l a ra k i rdele ni r. Bundan çıkan anlam, h a zz ı n b i r kişi için her za­ m a n içsel değer taşıyan biricik şey, acı n ı n ise içsel değer taşı maya n biricik şey olduğ u d u r. Hazo l a ra göre hazzı n ve a cı n ı n a n la m ı geniş old u ğ u ndan, hem zihi nsel hem de bedensel o l g u larla ilgili olabi l i r.

H A Z C I L I G I N K Ö K E N I V E TA R I H Ç E S i i l k büyük hazcı hare ketin geçmişi M Ö dörd ü nc ü yüzyı la, yan i Kyre­ n e l i Aristippos'un kurduğu Kyrene oku l u a d l ı d ü ş ü nce o ku l u n a ka­ dar gide r. Kyrene o ku l u mensupları (Kire n a i k le r), Sokrates'i n m utlu­ luğu a h laki eylemin sonuçlarından biri saya n i n a n c ı n ı v u rg u l uyorlar a m a aynı zamanda da erdemi n hiçbir içsel (fıtri) değer taşımadığ ı n ı d ü ş ü n üyorlardı. Hazzı n, özg ü l olara k da zih i n sel h a z karşısında be­ densel hazzın n i h a i iyi l i k olduğuna ve derh a l d oyuma u laşma n ı n , haz i ç i n u z u n süre bekleme gerekl i l iğ i nden d a h a a rzu l a n ı r olduğu­ n a i n a n ıyorlardı. Aristippos'un hazcıl ığından oldukça farklı b i r hazc ı l ı k biçimi olan (Epikuros'un önderli k ettiği) Epikurosçul u k, Kirenaikleri izledi. Epi­ ku ros, hazzın nihai iyi l i k old u ğ u n u kabul etmekle birl i kte, hazza an­ cak d i n g i n li kle ve derhal doyum yerine arzuyu aza ltmakla erişiidiğ ine i n a n ıyord u. Epikuros'a göre, dostlarla ve felsefi tartışmayla dopdolu yal ı n b i r yaşam sürmek, erişilebilecek en yüce hazd ı . O rtaçağda, H ı ristiyan fi lozoflar hazcılığı reddettiler ç ü n kü b u n u n iman, u m ut, güna hta n sakı n m a v e başkalarına ya rd ı m etme g i b i H ı sı

Felsefe 7 0 7

ristiya n erdemleriyle v e ü l küleriyle uyuşmad ı ğ ı kanısı ndayd ı l a r. Yine de bazı fi lozoflar, Ta nrı i nsa n l a r ı n m utl uluğunu istedi ğ i için, hazcılı­ ğın da kend i ne has değerleri n i n olduğunu savu n d u l a r. Hazc ı l ı k, Jeremy Bentha m'ı n ve J o h n Stua rt M i l l 'i n eserleri saye­ sinde en çok on sekizi n c i ve on d o kuzuncu yüzyı l l a rda yayg ı n l aştı; bu d ü ş ü n ü rlerin i kisi de sağgörü l ü hazc ı l ı ğ ı n, hazc ı ya ra rc ı l ı ğ ı n ve güd üsel hazcı l ı ğ ı n çeşitl i biçi m le r i n i savu n uyord u .

D E G E R HAZC I L l G I V E S A GG Ö R Ü L Ü H A ZC I L I K Fel sefede, h azcı l ı k çoğ u n l u kl a değeri ve esen l i ğ i ifade eder. Değer hazcı l ı ğ ı , hazz ı n içsel değere sa h i p tek şey olduğ u n u, acı n ı n ise iç­ sel değer taşı maya n tek şey o l d u ğ u n u bel i rtir.

Felsefi Tanımlar İÇSEL DEGERLİ: İçsel sözcüğü, hazcılık irdeleniyorken havalar­ da uçuşur ve bu sözcüğü anlamak çok önemlidir. İçsel sözcüğünün kullanılması, araçsal sözcüğünün aksine, kendi başına değerli olan bir şeyi ima eder. Para, araçsal olarak değerlidir. Para sahibi olmak, ancak onunla bir şey satın alırsanız gerçek değer taşır. Oysaki haz, içsel olarak değerlidir. Bir kişi haz duyduğu zaman başka bir şeye ulaşınasa bile, ilk baştaki hazzın kendisi zevk vericidir.

Değer hazcı l ığı, değer taşıya n her şeyi hazza i n d i rger. Bu bilgi temel i nde, sağgörü l ü hazcı l ı k b i r adım daha i leri g iderek b i r kişi n i n yaşa m ı n ı a nca k hazzı n d a h a i y i k ı l a b i leceğ i n i v e a nca k acı n ı n daha berbatlaştırabileceğ i n i ö n e s ü re r.

R U H SA L H A ZC I L I K Güdüse l hazc ı l ı k olara k da b i l i n e n ruhsa l (psikoloj i k) hazc ı l ı k, hazzı yaşama ve acıdan kaçı n ma i steğ i n i n , hem b i l i n ç l i hem de b i l i nçsiz52

Hazc ı l ı k

ce t ü m i nsan davra n ışları n d a n soru m l u o l d u ğ u n a i n a n ı r. Sig m u n d Freud, Epikuros, Cha rles Da rwi n ve J o h n Stu a rt M i l l, ru hsal hazc ı l ı­ ğ ı n çeşitiemeleri n i savu n m uş l a rd ı r. Kuvvetli ruhsal hazc ı l ı k (ya ni, m utlak şekilde t ü m davra n ı ş l a r ı n a c ı d a n kaçın maya v e haz a l maya daya n d ı ğ ı g ö rüşü), g ü n ü m üz fı­ l ozofl a rı nca gene l l i kle redded i l mekted i r. D u r u m u n h i ç de öyle ol­ mad ı ğ ı n ı gösteren sayısız kanıt vard ı r (örneğ i n , s ı rf görev gereğ i acı verici görünen bir ed i m d e b u l u n u l ması böyled i r); ka rarların haz peşi n d e koşmayı ya da acıdan kaçı n mayı içermeyen g ü d ü l ere da­ ya l ı o l a ra k verilebildiği de genel l i kle ka b u l ed i l i r.

N O R M AT i F H A Z C I L I K Eti k h azcı l ı k olara k da b i l i n e n normatif (d üzg üsel) hazc ı l ı k, m utlu­ luğu a ra m a k gerektiğ i n i bel i rten bir kura m d ı r. B u rada m utl u l u ğ u n ta n ı m ı, "acı n ı n olmadığı haz"d ı r. Normatif hazcı l ı k, b i r eylemin n a s ı l v e n i ç i n ah laki açıdan izin veri lebi l i r y a da izi n verilemez olduğ u n u açı k l a m aya uğraşa n ku ra rn l a r ortaya atmak i ç i n ku l la n ı l ı r. Normatif hazcı l ı k, b i r eyl e m i n a h l a ki a ç ı d a n doğ ru m u, yoksa ya n l ı ş mı olduğuna kara r vermek için m utl u l u ğ u ku l l a n a n iki t ü re ayrı l a b i l i r:

1 . Hazcı Bencillik: Bu k u ra m , insa n l a r ı n son u nda kend i leri n i m utlu etmek üzere ken d i ç ı karla rına e n uyg u n şeki lde ha­ reket etmeleri gere ktiğ i n i bel i rtir. Doğa b i l ecek sonuçlar, o eylemi ya pa n bi rey d ı ş ı nda hiç kimse a ç ı s ı n d a n d i kkate a l ı n­ m aya değmez (bir değer de taşı maz). N e va r ki, hazcı bencil­ lik bağ l a m ı n d a b i r d uya rsızlaşma n ı n o l u ş m a s ı g e rekir. Eğer bir kişi kend i ç ı karı uğruna h ızsızl ı k ya pa rsa, zen g i nden m i yoksa fa kirden m i ça l d ı ğ ıyla i l g i l i b i r fa r k h issetmemelidir.

2. Hazcı Yarareılı k: Bu k u ra m, bir eyl e m i n i l g i l e n d i rd i ğ i herke­ se en büyü k net m utl u l u ğ u getirmesi ya da öyl e bir olası l ı k 53

Felsefe 7 0 1

içermesi h a l i nde doğru (a h la ki açıda n izi n veri lebi l i r) oldu­ ğ u n u bel i rtir. Dolayısıyla, ya ra rc ı l ı k ya l n ızca bir bireyi n değ i l, eylemden etki lenebi lecek h erkesi n m utl u l u ğ uyla i l g i l id i r (herkese eşit a ğ ı rl ı k veri l i r) . H azcı ya ra rc ı l ı ğ a göre, fa kirden ça l m a k a h l a ki açıdan izi n veri lemez bir eylem o l u rd u, çünkü fa kiri m utsuz h a l d e b ı ra k ı rd ı ve h ı rsız b i r pa rça daha mutlu o l u rd u (hele de s uç l u l u k h issederse, mutl u l u ğ u daha bir aza­ l ı rd ı ) . Hazcı ya ra rc ı l ı k, herkese e ş i t m ua mele ettiği i ç i n çekici b i r ku­ ra m g i b i g ö r ü n mesi ne rağ men, dostl u k, ada l et, doğru l u k vb. gibi şeylere h i ç b i r içsel a h l a k i değer vermed iği yön ü nde eleştirilerle karşı l a ş m ı şt ı r. Şu örneği d ü şü n ü n : Küç ü k b i r kasahada b i r çoc u k ö l d ü rü l ü r. Kasaba l ı l a r, sizi n en iyi a rkadaşı n ız ı n kati l old u ğ u na i n a n ı rlar, ama siz onun masum o l d u ğ u n u b i l i rs i n iz. Herkes i ç i n en büyü k mut­ l u l uğ a katk ı ya pma n ı n tek yol u e n iyi arkad a ş ı n ızı ö l d ü rmek ise, hazcı ya ra rc ı l ığa göre sizi n de öyle ya pman ız g e re k i r. Kati l i n hala e l i n i kol u n a sal iaya ra k b i r yerlerd e dolaşıyor o l ması fa rk etmez; fark eden tek şey, en büyü k net m ut l u l u ktur; bu da a ncak kasaba­ da k i m i n katil olduğ u n d a n ş ü p h e l e n i l iyorsa o n u n ö l d ü r ü l mesiyle gerçekleşi r.

54

TUTSAK i Ki LEMi Doğru Seçim Hangisi?

Tuts a k ya da mahkum ikilemi, insa n la r ı n niçin o şeki lde hareket et­ tikleri n i açı klaya n en ü n l ü örneklerden bi rid i r. Gerçekte tutsak i kile­ m i , stratej i gerektiren d u r u m l a rdan doğ a b i lecek çeşitl i son uçla r ı n ele a l ı ndığı bir matematik d a l ı o l a n oyu n k u ra m ı n ı n bir parçasıd ı r. B u n u n l a birlikte, tutsa k ikilemi sırf bir matemati ksel kavram olma­ nın çok ötesinded i r. A h l a k, psikoloji, fel sefe i l e ilgili önemli soru l a r o rtaya atar v e gerçek d ü nyada b i l e gözle m lenebi l i r.

TUTSAK i K i L E M i N i N KÖ K E N i 1 950'd e RAN D Corporation, oyu n kura m ıyla ve küresel n ü kleer stra­ tejiye uygulanışı n ı n nasıl olabileceğiyle i l g i l i s ü rd ü rd ü ğ ü araştırma çerçevesi nde, Merri l i Flood ve Melvin D resh e r isimli matematikçi­ leri g ö revlend i rd i . Flood i l e Dresher'ı n g e l i şt i rd i kleri bulmaca l a rı tem e l a l a n Princeton Ü n iversitesi'nden Profesör Al bert W. Tucker ise i n ce ayarlama l a r ya pa ra k, onların çal ış m a s ı n ı kitleler için daha a n la ş ı l a b i l i r hale getird i, böylelikle şimdi tutsa k i k i l e m i olara k b i l i­ nen şeyi yarattı.

TUTSAK i Ki L E M i i ki sa n ı k, yan i sa n ı k A ve san ı k B, gözaltına a l ı n ı r. Pol is i n e l i nde yeter l i kan ıt b u l u n mad ı ğ ı i ç i n , A i le B'n i n ayrı oda l a rd a tutu l m a larına ka ra r veri l i r. Polis mem u rları h e r b i r sa n ığa a n l a ş m a önerere k, diğer kişi a leyh i n e ta n ı k l ı k ederse ve d iğer kişi sessiz ka l ı rsa serbestçe çek i p gidebi l eceğ i n i; sessiz ka lan sa n ı ğ ı n i s e ha pse m a h ku m ed ileceğ i n i söylerler. H e m A h e m B itirafta b u l u n u rsa, i kisi d e bel l i b i r süre hapis cezas ı a lacaktır (yi ne de bu, konuşmaya n sa n ı ğ ı n a lacağı cezada n 55

Felsefe 1 0 1

daha kısa olaca ktır). A m a h e m A h e m B sessiz ka l ı rsa, i kisi de daha da kısa s ü re l i hapis cezası alacakt ı r. Ö rneğ i n ;

itiraf Eder

Sessiz Ka h r

A

A

6

10

itiraf Eder B

o

6

2

o

Sessiz Ka h r B

10

2

Bu d iyag rama göre, eğer hem sa n ı k A hem san ı k B itiraf ederse i kişer yıl ceza alacaklard ı r. Eğer sa n ı k A sessiz ka l ı r ama sa n ı k B iti raf ederse (böylece san ı k A'yı suçlu g österi rse), sa n ı k A on yıl hapis yat­ mak zoru ndad ı r, san ı k B ise evi ne g idebil i r. Benzer şeki lde, eğer san ı k B sessiz ka l ı r a m a san ı k A itiraf ederse, o zaman A evi ne gideb i l i rken

56

c

D

c

R, R

T, S

D

T, S

P, P

Tutsa k ikilemi

B o n yı l hapis yatma k zoru nda kal ı r. Son o l a ra k i kisi de sessiz kal ı rsa, i kişer yıl ceza alacaklard ı r. B u n u başka bir açıdan şöyle görebiliriz: B u rada C işbirl iği ya pa n (bu örnekte sessiz ka lan) oyuncuyu, D ise döneklik eden (itiraf eden) oyuncu yu tem s i l eder. R, i kisinin de iş­ b i r l i ğ i ya pmaya ka ra r vermeleri halinde oyu ncuların a l aca kları ödü­ lü tem s i l eder;

P,

her iki oyuncunun dönekl i k ettikleri için alacakları

cezayı temsil eder; T, bir oyu ncunun tek baş ı n a dönekl i k etme n i n çekic i l iğine kap ı l ma eği l i m i ni; son olara k da S , oyu ncu n u n tek başı­ na işbirliği yapınca a lacağı " keriz" ödü l ü n ü tem s i l eder.

N E A N L A M TA Ş l Y O R ? Tutsa k i ki lemindeki açmaz ş u d u r: Sa n ı k A'n ı n ve sa n ı k B'n i n iti raf etm e leri onların l e h i ned i r; ne va r ki i ki si n i n b i rden iti raf etmesiyle doğacak son uç, i kisi n i n b i rden sessiz ka l m a s ı h a l i nd e doğacak so­ n u çta n çok daha kötüd ü r. Tutsa k i ki lemi, g ru p a k ı l c ı l ı ğ ı i l e bi reyse l a k ı l cı l ı k a rası nda ortaya ç ı ka n çatışma n ı n m ü kemmel bir örneğ i d i r. Eğer b i r g r u p i nsan a k ı l ­ cı h a reket ederse, aslı nda b i r grup insa n ı n a k ı l c ı l ığa aykırı hareket etmesi nden çok daha kötü bir şey ya p m ı ş olacakt ı r. Tutsa k i k i l e ­ m i n d e, bütü n oyu ncuların a k ı l c ı o l d u k l a r ı v e i l g i l i d i ğ e r oyuncu n u n da a k ı lcı olduğu fa rz ed i l i r. Akılcı düşünce, d ö n e k l i k etmek o l u rd u . Ama sa n ı klar kendileri n i koru mayı v e çıkarl a r ı n a g e l d i ğ i g i b i hare­ ket etmeyi seçmekle, asl ı nda daha kötü b i r d u ru mda ka lacaklard ı r.

ÇO K L U H A M L E L E R Ş i m d i oyu na bir seçenek daha ekleyelim. Oyu n c u l a r ı n şimdi dönek­ l i k etm e, işbirliği ya pma ya da hiçbiri n i ya p m a m a (N) seçenekleri va rd ı r. Şimdi a n l ıyoruz ki, dönekl i k etmek a rt ı k başat seçenek değ i l ­ d i r v e e ğ e r diğer oyu ncu hiçbiri seçeneği n i terc i h ederse, oyuncular işbirl i ğ i n i seçmekle daha iyi edeceklerd i r. 57

Felsefe 7 0 7

c

D

N

c

R, R

S, T

T, S

D

T, S

P, p

R, 5

N

5, T

5, R

5, 5

Ç O K L U OY U N C U L A R V E M E R A T R A J E D i S i Geniş g r u p l a r, hatta topl u m l a r g i b i daha büyü k ölçekli çevrelerde tutsa k i k i l e m i n i n ya pısı o rtaya ç ı ka b i l i r. Ah i a k ı n n a s ı l devreye g i r­ d i ğ i n i i şte b u rada görü rüz. Çok oyu ncu l u bir tutsa k i k i l e m i n i sergi­ leyen bel k i de en iyi örnek, "mera" ya da "orta k kayn a k l a r trajedisi" olara k b i l i n e n d u rumd u r. Orta k kayna klar (ya da mera) t rajedisi nde, birbi riyle komşu olan bir grup çiftçi n i n hepsi, h ayva n la rı n ı n ( otlatmaya çok elverişli ol ma­ yan) ken d i b i reysel m ü l kü nde d eğ i l, merada atla ması n ı tercih eder. Ne var ki, mera kul la n ı m ı bel i r l i b i r eşiğe ulaşırsa a razi otlatmaya elverişsiz h a l e gelecekt i r. Çiftç i l e r a kılcı şeki lde (kendi çıka rları yö­ n ü nde) h a reket ederken ve a razi n i n n i metlerinden ya rarlan maya ça lışı rken, a raziyi tü ketecekler ve h erkes için o l u msuz bir etki ya ra­ tacaklard ı r. Tutuklu i k i l e m i n d e o l d u ğ u g i bi, bi reyse l b i r akılcı strate­ ji, grubu etkileyen akıldışı a k ı betl e r doğurur. Öyleyse, tutu klu i ki l e m i ve o rta k kaynaklar trajedisi bize a h iakla i l g i l i ne a n l atıyor? Esas o l a ra k, b u örnekler, ken d i ç ı karı n ı ve dayu­ m u n u kol layıp gözetmen i n g e rçekte uzun vadede bindiği d a l ı kes­ mekle ayn ı kapıya çıkaca ğ ı n ı ka n ıtlamaktad ı r. 58

Tutsak i kilemi

G E R Ç E K D Ü N YA D A TUTSAK i Ki LEMi Ö R N E KLERi Tut u k l u i kilemin i n gerçek d ü nyadaki klasik bir örneği, g ü n ü m üz ü n ba l ı kç ı l ı k sektöründe şu anda yaşa nan b ü y ü k bir sorun d u r. Ticari a m a ç l ı ba l ı kçı l ı k yapa n l a r şu a nda aşırı hızlı bir tem poyla ba l ı k av­ l ıyorlar. Bu bel ki g ü ncel ka rlar açısından iyi b i r şey g i bi görüneb i l i r a m a ba l ı k avcı l ı ğ ı n ı n u laştı ğ ı bu tem po, b u bal ı kl a r ı n ü remesi i ç i n gerekli za mandan d a h a h ızl ı d ı r. Sonuç o l a ra k, ba l ı kç ı l a r ı n avia n m a k i ç i n seçecekleri ba l ı k kayn a kl a rı a rtık tüke n iyor, dolayısıyla da t ü m ba l ı kç ı l a rı n i ş i güçleşiyor. Uzu n vadede sektörün yaşa ması n ı g üvenceye a l m a k için, ba l ı k­ ç ı l a r birbirleriyle e l b i r l i ğ i etmeli ve kısa vadede yü ksek kar h ı rs ı n ­ d a n vazgeçmel i d i rler {dolayısıyla ken d i ç ı ka rl a r ı n a aykı rı davra n­ m a l ı d ı rl a r).

59

AZiZ THOMAS AQU I NAS ( 1 225- 1 274) Felsefe ve Din

Thomas Aq u i nas ya da Aq u i n o l u Thomas, ya klaş ı k 1 225'te i ta lya'nı n Lombard iya bölgesinde Tea n o Kontes i Theoda ra Carraciola'nı n oğ l u olara k d o ğ d u . Aq uinas hen üz b e ş yaşındayken, Sened i kti n keşişler­ den eğ iti m a l ma k üzere Montecassina manastı rına gönderildi. On üç yaşına kadar, ya n i büyü k b i r siyasal h uzu rsuzl u k nedeniyle Mon­ tecassino'n u n savaş a l a n ı h a l i n e geldiği ve bu yüzden orayı terk etti­ ği za mana kadar orada ka l d ı . Aq u i n a s daha son ra N a p a l i 'ye g önderi l d i; Napali Ü n iversitesi'y­ le bağ lantı l ı bir Sened i kti n yu rd u nda eğitim a l d ı . Sonraki beş yı l ı n ı Aristotel es'i n eserleri n i ö ğ re n m e k üzere orada geçirdi v e çağdaş manastı r tari katiarına çok yoğ u n bir ilgi gel i şt i rd i . Montecassi­ no'daki keşişlerde görmeye a l ı ş ı k olduğu daha geleneksel ve ko­ ru n akl ı ya şam ta rzı n ı n a ks i n e, m a n evi h izmete a d a n m ı ş bir yaşam s ü rd ü rm e fi kri Aq ui na s'a öze l l i kl e çekici gel i r o l d u . Thomas Aq u i nas 1 239 yı l ı d o l ayında Napa l i Ü n iversitesi'ne de­ va m etmeye başladı. 1 243'te, O o rn i n i ken keşişleri n kurd u kları bir tari kata g iz l i ce katı l m ı ş b u l u n uyord u ve 1 244'te keşiş oldu. Ai lesi bunu öğre n i n ce, onu kaç ı r ı p bir yıl k i l it altında tuttu ve g i rd i ğ i yo­ l u n ya n l ı ş l ı ğ ı n ı görmesi n i sağ l a m aya ça l ı ştı. Ne va r ki, bu çabalar işe ya ra m a d ı ve Aq u i nas 1 245'te serbest bıra kı l ı n ca, Oorn i n i ken ta­ ri katı na geri döndü. Aq u i n a s 1 24 5 - 1 252 yı l ları a rası nda Napoli'de, Pa ris'te, Köl n'de (yetki belges i n i 1 250'de b u rada a l m ı ştı) Oom i n i­ ken lerle b i r l i kte eğiti m g ö rd ü ve n i hayet, Pa ris Ü n i versitesi'nde te­ oloj i öğ retmek üzere Pa ri s'e d ö n d ü . Kata l i k K i l i sesi'n i n ezici b i r g üce sa h i p o l d u ğ u v e i nsa n l a r ı n fel­ sefe i l e d i n i b i r a rada yaşatma m ü cadelesi verd i kleri b i r za ma nda, Thomas Aq u i nas iman ile m u ha ke m eyi bir araya g eti rd i . i ster doğa 60

Aziz Thomas Aqu inas ( 1 255-1 274)

a rac ı l ı ğ ıyla, ister d i nsel i ncelemeler yol uyla elde ed i n i l m i ş o l s u n , t ü m b i l g i n i n Ta n rı 'd a n g e l d i ğ i n e v e uyu m i ç i n d e i ş l eyebileceğ i n e i n a n ıyordu. İman Yoluyla Bilinen Doğrular

Tanrı

A

----

B

----

C

----

D

Dünya

Doğal Akılla Bilinen Doğrular

TA N R I ' N l N VA R L I G I N I N K A N l T L A R I Aq u i na s, yaşam ı boyu nca, doğa felsefesi n d e n ve Aristoteles'in ça­ l ı ş m a l a rı ndan tut u n da teol oj iye ve Kutsa l Kita p'a va rıncaya kad a r pek çok fa rkl ı kon uya değ i n e n i n a n ı l maz sayıda felsefi metin ka le­ m e a l d ı . En ünlü ve geniş kapsa m l ı eseri olan Summa Theologiae (Ta n rı b i l i m i Ü zerine) Aq u i nas'ı n felsefi görüşleri n i ayrı ntı l ı olara k s u n a r. Aq u i nas, Summa Theologiae'ye 1 265'ten b i r s ü re sonra baş­ l a d ı ve 1 274'te ö lünceye kad a r yazmayı s ü rd ü rd ü .

Summa Theologiae üç kısma ayrı l ı r, her k ıs m ı n da kendi i ç i n d e a lt böl ü m leri va rd ı r. Aq u i n a s'ı n en ta n ı n m ı ş fel sefi metni olan Beş Yol, 1 . Kısı m'da yer a l ı r. Thomas Aq uinas b u ra d a Ta n r ı 'n ı n va rl ı ğ ı n ı ka n ıtla maya g i rişir. Felsefe n i n , Ta n rı bilgis i n i i le ri etmede gerekli b i r koşu l o l mamasına rağ men, teoloj iye ya rd ı m edebi leceğ i n i ka b u l ederek başlar. Son ra şu soru l a ra ya nıt vermeye ça l ı ş ı r:

1 . "Ta n rı va rd ı r" önermesi kend i l iğinden a ç ı k seçi k m i d i r? 2. Bu, gösteri lebi l i r m i ? 3 . Ta nrı va r m ı d ı r? Thomas Aq u i nas, bundan sonra, Ta nrı'n ı n va rl ı ğ ı n ı ortaya koya n beş ka n ıt sunar. Bu Beş Yol'uyla Aq u i nas, Ta n rı 'n ı n va rl ı ğ ı n ı ka n ıtla61

Felsefe 1 0 1

m a k i ç i n teoloj iye i l iş k i n d ü ş ü nceler i l e akılcı d ü ş ü n ceyi v e doğal d ü nyad a n ed i n i l m i ş g özl e m leri b i rleştirir.

Kanıt 1 : Hareket Etmeyen Hareket Ettirici Savı Bu d ü nyada ha reket h a l i nd e şeyle r i n olduğ u n u g ö rebil i riz. Hareket h a l i nde o l a n şeyi, ha reket h a l i ndeki başka b i r şey h arekete geçir­ mişti r. O nesnen i n h a re ket h a l i n d e o l ması n ı n nedeni, ha reket ha­ l i ndeki başka bir nesne ta rafı n d a n h a rekete geçiri l m iş olmasıd ı r ve bu böyle d eva m ed i p gi de r. N e va r ki, böyle sonsuza kadar geriye doğru g itmeyi sürd ü remez, çü n kü i l k ha reketi veren şey asla bulu­ namaz (dolayısıyla, sonraki h a reket de olmayaca kt ı r). Öyleyse, i l k olan v e h a reket etmeyen b i r h a reket ettirici o l m a l ı d ı r, b u n u n da Ta nrı o l d u ğ u a n laşı l ı r.

Kan ıt 2: i l k Neden Savı Her şeye neden olan b i r şey va rd ı r ve h içbir şey ken d i kend i n i n ne­ deni o l a m az. Her neden, önceki bir nede n i n s o n u c u d u r, o önceki neden ise başka bir önceki neden i n sonucuyd u . B u böyle sonsuza kad a r g eriye doğru gitmeyi s ü rd ü remez; ç ü n kü h i ç b i r i l k neden yok ise son ra k i nede n l e r d e o l m az. Ö yleyse, n ed e n i o l maya n bir i l k neden o l m a l ı d ı r, b u n u n d a Ta n rı o l d u ğ u a n l a şı l ı r.

Kanıt 3: Olumsallık Savı Doğada, va r l ı k kaza n a n ve sonra yok olup giden şeyler gözlemleriz. B u n u n l a b i r l i kte, va r o l a n her şeyin, va r olan başka bir şeyden gel­ miş olması gerekir; eğer b i r şey i n va r olmaması m ü m kü n olsayd ı , o şey önceden va r olmazd ı , ş i m d i de va r olmazd ı . Ö yleyse va roluşu başka şeylerin va ro l u ş u n a bağ l ı b u l u n maya n b i r va rl ı k o l m a l ı d ı r, b u n u n da Ta n rı olduğ u a n la şı l ı r.

Kanıt 4: Derecelendirme Savı Va rl ı kl a r ı n değişen derecelerd e ayı ncı öze l l i klere sa h i p (çok iyi, az iyi, çok soylu, az soyl u vb.) o l d u k l a r ı n ı gözlemleriz. B u değ i şen de62

Aziz Thomas Aq u i nas ( 1 255-1 2 74)

receler, bir aza m i (en soylu, en iyi vb.) d e receyle karşı laştı rı l ı r ve Aristatefes'e göre, en yü ksek va r l ı k d u ru m u, en y ü ksek doğ ru l u k d u r u m u n u n (aza m i derecen i n) olduğu h a l d i r. Ö yleyse, va rl ı kl a rd a ta n ı k o l d u ğ u muz m ü ke m m e l l i klerin b i r n e d e n i o l m a l ı d ı r, bu m ü ­ kem m e l l i ğ i n y a da aza m i d e rece n i n i s e Ta n rı o l d u ğ u a n laşı l ı r.

Kan ıt S: Teolojik Sav Doğ a d a ki zeki ol maya n ve cansız nesneleri n , h i ç fa rkında ol masa­ lar bile bel irli bir a maca doğru hareket etti kleri n i gözlemleriz (ör­ n eğ i n, besi n zinciri ve duyu organlarındaki s ü reçler böyled i r). B u nesneler, h i ç fa rkında o l m a m a l a rına rağ m e n özg ü l b i r plana uyg u n o l a ra k a ç ı kça b i r amaç yön ü nde ha reket ederler. Dolayısıyla, o n l a rı a m a ç l a rına yön l e n d i rme b i l g isine sa h i p o l a n , o n l a ra yol gösteren b i r va rl ı k olma l ı d ı r. B u n u n da Ta nrı olduğ u a n la ş ı l ı r.

ETi K VE ANA ERDEM L E R Aqu i na s, Summa Theologiae'n in i kinci kısm ı nda, Aristoteles'in çal ış­ malarına dayanan bir eti k sistem i kurar. Aristatefes gibi Aquinas da iyi bir yaşa mı tan ı m layan öğe n i n en yüce ereğe ulaşma çabası oldu­ ğuna i n a n ıyord u. Yine Aristatefes gibi Aq u i n as d a erdemden söz edi­ yord u. Aq uinas'a göre, tüm diğer erdem biçi m leri ne kaynaklık eden ana e rdem ler vardı. Bunlar adalet, basiret, cesaret ve ölçül ü l ü ktü. B u a na erdem ler, Aq u i n a s'a göre a h l a k i bir yaşa m ı n şablon u n u o l u şt u rmakla birl i kte, gerçek erg iye u l a ş m a k i ç i n yeter l i değ i l d i r. Aristatefes en yüce ereğ i n m utl u l u k olduğ u n a ve b u n u başa rma yol u n u n erdemden geçti ğ i n e i n a n d ı ğ ı h a l d e, Aq u i nas en yüce e reğ i n e bed i kutsa n m ı ş l ı k o l d u ğ u na ve b u n u n d a öte d ü nyada Ta n rı 'y l a bi rleşilere k başa r ı l d ı ğ ı n a i n a n ıyord u . G e rçek e rg iye doğru ilerleme, bu ana erdemiere uyg u n yaşa m a k l a o l u rd u . Aq u i nas, a nca k öte d ü nyada ulaşılabilen e b e d i mutl u l u k ile b u d ü nya d a u laşılabilen e ksi k m utl u l u k a ra s ı n d a ayrı m ya par. Ebed i 63

Felsefe 7 0 7

mutl u l u k Ta n rı'yla birleşrnek o l d u ğ u için, b u d ü nyada ancak eksik m utl u l u k va rd ı r, çünkü Ta n rı h a k k ı nda bili necek her şeyi bu d ü nya­ da asla bilemeyiz.

AZiZ THOMAS AQ U I NAS' I N ETKi S i Thomas Aq u i nas, Batı fel sefesi n i i n a n ı l maz derecede etki ledi. Sağ­ l ı ğ ı nda, k i l i se Platon'u n eserl e r i n d e n aşırı derecede etki lenmiş ve Aristotel es'i n önem i n e b u r u n kıvırmıştı. B u n u n l a b i rl i kte Aq u i nas, Aristotel es'i n ne den l i ö n e m l i o l d u ğ u n u kavra d ı ve Aristoteles'i n eserleri n i a n a a k ı m Kato l i k a n l a yı ş ı n bü nyesi n e kata ra k Batı felse­ fes i n i n şekl i n i sonsuza kad a r d e ğ i şt i rdi. Thomas Aq u i nas'ı n öğreti­ leri, ı 879'd a Pa pa XIII. Leo ta rafı nd a n resm i k i l ise doktri n i n e d a h i l ed i l d i .

64

KATI BELi RLENiMCiLiK Özg ü r i rade Yoktur

K a t ı belirlenimci l i k, her olayı n bir n e d e n i b u l u nd u ğ u i ç i n tüm i n s a n eyl e m leri n i n önceden bel i rl e n m i ş olduğ u n u v e bu yüzden özg ü r i radeyle seçi m i n söz kon u s u olmad ı ğ ı n ı savu n a n fel sefe ku ra m ı ­ d ı r. H içbir şeyi n nedensiz meydana gelemeyeceğ i n i ö n e süren katı bel i rl e n irnci l i ğ i n bu iddiası mantıklı görü n e b i l mesi n e rağmen, h i ç kimsen i n asla özg ü r h a reket ederneyeceğ i ş e kl i ndeki ya rgı, felsefe d ü nya s ı nda yoğ u n bir tartı ş m a n ı n fiti l i n i ateş l e m i şt i r.

ÖZG Ü R i RA D E N i N V E B E L i R LE N i M C i Li G i N D Ö RT i L KESi Katı beli rlenimci l i ğ i daha iyi a n la m a k için, özg ü r i rade ve beli rlen i m ­ c i l i k tartışması n ı n içerd i ğ i dört genel i l keyi çözü m iemek gerekir:

1 . Evrensel (Tü mel) Nedensellik ilkesi: B u i l ke, h e r olayı n b i r neden i n i n o l d uğ u n u beli rti r. Başka b i r söyleyişle, eğer "X'i n Y'ye neden o l d u ğ u" doğ ruysa, o za m a n X ve Y b i rer olayd ı r; X, Y'yi önceler; eğer X meydana gel i rse Y de m eydana gel­ m e l i d i r.

2. Özgür irade Tezi: Bu tez, insanların k i m i za m a n özg ürce ha­ reket etti kleri n i belirtir.

3. Kaçı nılabilirlik ve Özgürlük ilkesi: Eğer b i r kişi özg ü rce h a reket ediyorsa, o za man fi ilen ya ptığ ı n d a n başka bir şey ya pmış olabi l i rd i . Ne va r ki, hiç kimse fi i l e n ya p m ı ş olduğun­ d a n başka b i r şey ya p m a m ı şsa, o za m a n h i ç kimse özg ü rce h a reket etmez. 65

Felsefe 1 0 1

4 . Yardımcılık ilkesi: B u i l ke, eğer her olayı n b i r nedeni varsa, o za m a n hiç k i m se n i n fi i l e n yaptığ ı n d a n başka bir şey ya p­ m ı ş olamayaca ğ ı n ı bel i rt i r. Bu nedenle, eğer bazen bir kişi fi i l e n ya ptı ğ ı n d a n başka bir şey ya pa b i l m i ş ise o za man bazı olaylar nedensizd i r. Bu d ört i l ke n i n hepsi i l k başta sezgisel olara k akla yatk ı n görün­ mesi ne ve bunların her b i r i n e i n a n ma k için bir neden göstermek m ü m k ü n o l masına rağ men, b u n l a r ı n birbi riyle bağdaşmaz n itel i k­ te oldu kları son uçta a pa ç ı k g ö rü l ü r. Başka b i r söyleyişle, i l kelerin tümü d o ğ ru ola maz. B u i l keleri n h a n g i leri n i n d oğ ru, hangi leri n i n ya n l ı ş o l d u ğ u n u bel irlemek i ç i n d a h a son ra p e k ç o k felsefi tartışma ya p ı l m ı ştı r. Katı bel i rlenimcil i k, i l ke le rd e k i bu bağdaşmazlığa ya n ıt olara k, tümel nedensel l i k i l ke s i n i , kaçı n ı l a b i l i rl i k ve özg ü r l ü k i l kesi ni, ya r­ d ı m cı l ı k i l kesini doğru ka b u l etm e kte; özg ü r i rade tezi n i ise yan l ı ş say ı p redd etmekted ir:

•

Öncü l l : Her olayı n b i r nedeni va rd ı r (tü m e l nedensel l i k i l ke­ si).

•

Öncül 2: Her olayı n b i r n e d e n i va rsa, o za m a n h i ç kimse fi ilen ya ptığ ı ndan baş ka b i r şey ya p m ı ş olamazd ı (ya rd ı mcı lık i l ke­ si, birinci kısım).

•

Öncül 3: H i ç kimse fi i l e n yaptığ ından ba ş ka b i r şey ya pmış o l a mazsa, o za m a n h i ç k i m se özg ü rce ha reket etmez (kaçı n ı ­ l a bi l i r l i k v e özg ü rl ü k i l kesi, i ki nci kısım).

•

B u nedenle h i ç k i m se özg ü rce hareket etmez (özg ü r i rade ku ra m ı n ı n yadsı n m a s ı ) .

Ö ncül 1 , bel i rlen i rn c i l i ğ i n tezid i r: H e r o l a y nedense l l i k yasasına ta bid i r. B u öncü l ü n gere kçesi, sağd uyuya h ita p etmesid i r; bir ola­ yın "nede n siz" ol ması n ı n n e a n l a m a geleceğ i n i ta hayyül etmek bile 66

Katı Bel i rlen i rn c i l i k

i m ka nsız görü n ü r. Ö ncül 2, nedensel liği ta n ı m l a r: B i r olayı n ned e n i varsa, o zaman meydana g e l mesi gerekir. Eğe r meydana gelmesi g e rekl iyse, o za m a n onun yerine başka hiçbir şey meydana gele­ m ez. Ö ncül 3, "özg ü r" sözcüğ üyle neyi n kasted i l d i ğ i n i basitçe açı k­ l a r. E l bette bir eyle m i n meydana gelmesi g e rekl iyse, o eylemi ya­ pa n kişin i n hiçbir seçeneği yoktur, dolayısıyla d a özg ü rce hareket etmez.

K AT I B E L i R L E N i M C i L i G E K A R Ş I S AV L A R Katı bel i rlenimci l i ğ i ç ü rütme çabasıyla başvu r u l a n bazı bakış açıları aşa ğ ı d a d ı r.

Seçime Dayalı Sav Katı bel i rlenimciliğe karşı savlardan biri, "seçi m e daya l ı sav"d ı r. Şöyle tan ı m la n ı r:

•

Öncül 1 : Ki m i za m a n ya pmayı seçtiğ i m iz şeyleri yapa rız.

•

Öncül 2: Ki m i za m a n ya pmayı seçti ğ i m iz şeyleri ya pıyorsa k, k i m i za man özg ü rce h a reket ediyoruz d e m e kt i r.

•

Öncül 3: Ki m i za m a n özg ü rce hare ket ed iyorsa k, katı bel irle­ n i rnc i l i k ya n l ı ş demekt i r.

•

B u nedenle, katı bel i r l e n i rn c i l i k ya n l ı şt ı r.

Ö n c ü l 1 , seçi m i b i r ka ra r ya da zi h i nsel olay o l a ra k ta n ı m l a r, g e re kçesi ise basit b i r gözl e m d i r: Her g ü n i n s a n l a r ı n seçimler yap­ tıkla rı n a ta n ı k o l u ruz. Ö rneğ in, ne giyeceklerini, n e yiyecekleri n i, ne za m a n kal kaca k l a rı n ı vb. seçerler. ö n c ü l 2, "özg ü rce h a reket et­ m e"yi, ne ya paca ğ ı m ızı seçmek olara k ta n ı m l a r. B i r i b i r şey ya pma­ yı seçerse, onun bir seçim ya p ıyor olması g e rçeği, özg ü rce ha reket ettiği a n l a m ı na g e l i r. Ö ncül 3, katı bel i rle n i rn c i l i ğ i n yad s ı nması d ı r. 67

Felsefe 1 0 1

"Seçi me daya l ı sav" g eçerl i b i r sav o l d u ğ u için, i l k ba kışta katı bel irlen i m c i l iğe ka rşı sağ l a m b i r itiraz gibi görü n ü r. Ne va r ki, bu sav ı n ya ptığ ı "özg ü rce h a re ket etme" ta n ı m ı d e r i n lemesi ne a n a l iz ed i l i n ce, savı n sağ l a m o l m a d ı ğ ı o rtaya ç ı ka r. "Seçime daya l ı sav'; olayl a r ı n b i r nedene daya n d ı ğ ı n ı i n ka r etmed i ğ i için, ortaya attığı her i d d i a nedense l l i k yasa l a r ı n a ta bidir. Bu h u s u s d i kkate a l ı n ı nca, bu savı n temel probl em i n i n i l k öncü iden iki nciye atiarnası olduğu açıkl ı k kaza n ı r. i n sa n l a r gerçekten d e ya şa m la r ı n ı n çeşitl i yön leriyle i l g i l i birer seçim g i b i görünen şeyler ya p m a l a rı na rağmen, buna daya n ı la ra k özg ü rce h a reket ettikleri son u c u ç ı karıla maz. Seçim, nede n l i b i r olayd ı r. B u yüzden, b i r kişi n i n ş u y a da bu eylemde b u l u n mayı seç­ mesi, baş l ı başına o eyl e m i n b i r i c i k ya da i l k nede n i değ i l d i r; daha çok, bel l i b i r koş u l l a r d iz i s i n d e k i son olay o eyleme neden o l u r. Bir kişi kırm ızı b i r göm l e k giymeyi seçebi l i r ama onun öyle ya pmayı seçmesi, baş l ı başına nedensel o l a ra k bel i rle n m i ş bir seç i m d i r. B i r kişi n i n ya ptığı seçi m i n neden leri, "içsel ve gözle görül mez" olması na, kimi za man da b i l i n memesine rağmen, çok güçlü şekil­ de mevcuttur. Bir kişi n i n bey n i ta m da tepki verd i ğ i şeki lde tepki vermek zoru ndadır; ç ü n kü ya ptığı seçim bel irlenmiş bir olayd ı r. Düşü n ü r Pa u l Ree'ye göre, kişi n i n k ı rm ızı bir gömlek g iymeyi seç­ mesi, "ta rihsel gelişimi sonsuz ölçüde geriye doğru izlenebilen ne­ denler"d e n dolayı d ı r. Bir kişi, " B u n u başka türlü ya pa b i l i rd i m" d iye düşünse bile fa rkl ı bir şeki lde ha reket edebi l mesi ancak fa rkl ı -bel­ ki çok hafifçe fa rkl ı olsa da- koş u l l a r ya da nedenler d izisi a ltında m ü m kü n d ü r. Dolayısıyla, neden l i bir olay olduğu için, bir seçim ön­ ceden belirlenmişti r ve m eyd a n a gel mek zoru ndad ı r. Meydana gel­ mek zoru nda olduğu için d e özg ü r i radeye daya l ı bir eylem değildir.

Dürtü Direncine Daya l ı Sav Katı bel i rlenimciliğe karşı i k i n c i b i r sav, "d ü rtü d i rencine daya l ı sav"­ d ı r. Şöyle ta n ı m l a n ı r: 68

Katı Beli rlen irnci l i k

•

Öncül 1 : Ki m i za m a n tutku larım ıza k a r ş ı d i re n i riz.

•

Öncül 2: Ki m i za m a n tutku larım ıza karşı d i ren iyorsa k, k i m i za m a n özg ü rce ha reket ed iyoruz d e m e kt i r.

•

Öncül 3: Ki m i za man özg ü rce hare ket ed iyorsa k, katı bel i rle­ n i rnc i l i k ya n l ı ş demektir.

•

B u neden l e katı bel i r l e n i rn ci l i k ya n l ı şt ı r.

Ö ncü l l basit bir gözlemd i r; insanlar örneğ i n c i nayet işleme, zina ya p m a ya da teh l i keli araç sürme yön ü nde tutku l a r ya da arzu lar ta­ şırlar. B u n u n l a birl i kte, böyle faa l iyetlere g i rişrnekten ken d ileri n i a l ı­ koya b i l i rler. Ö ncül 2, "özg ü rce ha reket etme"n i n b i r ta n ı m ı n ı ya par. B i r kişi, eğer tutku lara boyu n eğmeye n bir ta rzda ha reket etmeyi se­ çeb i l i rse, özg ürce ha reket eder. Bu öncü lde öne sürüldüğüne göre, kişiler tutkularına karşı d i renerek sonsuz sayıdaki ta ri hsel nedenden kaçm a b i l i r ve nihayetinde özg ü rce hareket edebi l i rler. Ö ncül 3, katı bel i r l e n i rnciliğin yadsı nması d ı r. "Seçime daya l ı sav" g i bi, "d ü rtü d i rencine daya l ı sav" da her ola­ yın bir nedene daya n d ığ ı n ı yadsı maz ve b u n d a n dolayı, geçerli bir savd ı r a ma sağ lam değ i l d i r. B u sava karşı en g ü ç l ü iti raz, Ö ncül 2'n i n red d i d i r: i nsa nl a r tutku larına karşı d i renebi l m elerine rağ men, buna daya n a ra k özg ü rce h a reket etti kleri son ucu ç ı ka r ı l a maz. Ö rneğ i n, b i r kişi cinayet işleme a rzusuna karşı d i renebi l i r. B u n u n la birlikte, tıpkı c i nayet işlemen i n bir nedeni olduğu g i bi, c i nayet işlememenin de b i r nedeni va rd ı r. Kişi, başka bir nedenden dolayı, söz gelişi ey­ lemleri yüzünden cezaland ı rı l ma k istememesi, kurba n ı n a acıması vb. nedeniyle cinayet işiemekten vazgeçti ğ i için, c i nayet işleme a rzus u n a karşı d i renebi l i r. B i r kişi, d ü rtüleri n i n t ü m ü ne ka rşı hiçbir za m a n d i renemez. Dolayısıyla, "d ü rtü d i renc i n e daya l ı sav"da veri­ len özgür irade ta n ı m ı na göre, bir kişi asla özg ü rce ha reket ed iyor d e n i l e m ez. Ek olara k, d i reniş de ayn ı derecede n edensel l i k yasa ları­ na ta b i d i r. Salt cinayet işlememe n i n nedeni d eğ i l d i r; b i r olayd ı r da ve dolayısıyla başka bir neden i n sonucud u r. O l u r da bir kişi cinayet 69

Felsefe 7 0 1

işlemeye karşı d i reni rse, c i nayet işlemeye karşı d i ren mesi önceden bel irlenm işti r ve başka bir şeki l d e ha reket edemezd i . Sonuç olara k, kişi n i n d ü rtülerine ka rşı d i re n m esi, onu nedensel l i k yasa larından bağ ı ş ı k b i r kişi ya pmaz.

Ahlaki Sorumluluğa Daya l ı Sav Katı bel i rlenimciliğe karşı ü ç ü n c ü sav, "a h l a k i soru m l u luğa daya l ı sav"d ı r. Şöyle ta n ı m l a n ı r:

•

Öncül 1 : Kimi za m a n eyl e m lerimizden a h la k i olarak sorum­ l uyuz.

•

Öncül 2: Ki m i za m a n eyle m leri m izde n a h laki olara k sorum­ l uysa k, kimi za m a n özg ü rce h a reket ediyoruz demekti r.

•

Öncül 3: Ki mi za m a n özg ü rce hareket ed iyorsa k, katı bel i rle­ n i rn c i l i k yan l ı ş demektir.

•

B u nedenle katı bel i r l e n i rnc i l i k ya n l ışt ı r.

Bu sav, a h l a ki soru m l u l u ğ u şöyle ta n ı m l a r: Eğer X kişisi, A eyle­ mini ya ptı ğ ı için övg üyü ya d a suçlanmayı hak ederse, o kişi A ey­ leminden a h la ki olara k soru m l ud u r. Ö ncül 1 , basit bir gözlemd ir; eğer b i r kişi cinayet işlerse, o n u n suçla nması ve ceza l a n d ı rı l ması sağd uyu m uza h ita p eder. Ö te ya ndan, eğer b i r kişi başka biri n i n hayat ı n ı ku rta r ı rsa, o h a reket i n d e n dolayı övü l me l i d i r. Ö ncül 2, "öz­ g ü rce h a reket etme"n i n ta n ı m ı n ı ya par. Eğer i n sa n l a r bir eylemden dolayı övg üyü ya da suçla n m ayı hak ederlerse, o şekilde hareket etmeyi özg ü rce seç m i ş o l m a l a rı çok akla yatkı n d ı r. Ç ü n kü özg ü rce ha reket etmiş olmasa l a rd ı, o za m a n övg ü a l mazlar ya da suçlan­ mazl a rd ı . Ö n c ü l 3, katı bel i rle n i rn c i l i ğ i n yadsınmasıd ı r. Bundan önceki iki sav g i bi, "soru m l u l uğ a daya l ı sav" da geçer l i d i r a m a sağ lam değil­ d i r. B i r kişi n i n, bir eylemden d olayı övg üyü ya da suçlan mayı "hak etmek" için, o eyle m i n b i rici k nedeni olması g e rekt i ğ i n i fa rz eder. 70

Katı Belirlen imci l i k

Başka bir deyişle, eğer b i r kişi neza ket içeren b i r eyleme (bir ne­ d e n le) zorla n ı rsa övg üyü "hak etmez" ve za l i m l i k içeren bir eyle­ me zorl a n ı rsa suçlan mayı "hak etmez': N e va r ki b u sav, olayl a r ı n nede n l i olduğ u n u ka bul ettiği i ç i n , övg üyü y a da suçlan mayı h a k ediyor görünen olayların ken d i leri n i n de n e d e n l i o l d u kl a rı n ı ka b u l _ etm e l i d i r; bir k i ş i bir olayı n biricik nedeni o l a maz. Dolayısıyla, bu savı n temel problemi i l k ö n c ü l ü n dedir; bir kişiyi övm e n i n ya da suçlama n ı n mantıklı gibi görünebildiği bazı durum­ l a r o l masına rağmen, kişi n i n eylemleri neden iyle gerçekten a h la­ ki soru m l u l u k a ltında olması aslı nda söz kon u s u değ i l d i r. Eğer b i r k i ş i c i nayet işlerse, cinayet işiemekten başka b i r seçeneği yokt u r. C i nayet, neden l i b i r olayd ı r ve olması gere k m işti r. C i nayetin işlen­ mesi gerekli olmuşsa, katil bu eyleminden dolayı övg üyü ya da suç­ l a n m ayı hak etmez. Dolayısıyla, a h laki soru m l u l u k l e h i ne sav öne sürmek, bazı olayların nedensiz olduğ u n u i d d i a etmek olur, bu ise sağd uyumuza aykırı gelen b i r a n layıştır. B i rçok fi lozof Ö ncül 1 'e ya n ı t vermek i ç i n , b u n u n, yürü r l ü kte­ ki a d a l et sistem i m izin açısından içerd i ğ i i ma l a ra v u rg u ya p m ı ş­ t ı r. A h l a ki soru m l u l uğ u n va rl ı ğ ı n ı i n ka r edecek o l u rsa k, d iyor b u fi lozofl a r, o za man ceza l a n d ı rmak için h i ç b i r gere kçem iz ka lmaz ve d o l ayısıyla, herha n g i b i r hapishane ya d a tutu kl u l u k merkezi işletmekten vazgeçmemiz gerekir. Katı bel i rl e n i rnci biri böyle b i r son u c u düşü ncesizl i k saya rd ı; a h laki soru m l u l u k b u l u n masa bile, ceza l a n d ı rma için kes i n l i kle ba şka haklı g e re kçeler va rd ı r. Söz geli­ m i h a pishane sistemi, bir g üven l i k önlem i o l a ra k, şiddetten cayd ı­ rıcı b i r fa ktör olara k, bir reha bi l i tasyon merkezi o l a ra k ya da mağ­ d u r l a r ı n şi kayetleri n i g iderme yol u olara k i ş l ev g ö rebi l i r. Olayl a r ı n neden l i o l d u ğ u gerçeğ i n i n kendisi, h a p i s h a n e l e r i n pekala şiddeti aza ltıcı b i r neden olabi leceğ i n e i n a n ma o l a n a ğ ı sağ l a m a ktad ı r. Ce­ za la n d ı r ı l mama isteğ i, bir kişiyi başka bir kişi n i n ca n ı n a kıyma kta n a l ı koya n koş u l l a r dizisindeki b i r etken olabi l i r. 71

Felsefe 7 0 7

Katı b e l i rlenimci l i k, h i ç b i r şey i n b i r neden o l m a ksızı n meydana gelmed i ğ i n i, hiçbir eyl e m i n nedense l l i k yasa s ı n d a n bağ ı ş ı k olma­ d ı ğ ı n ı ö n e sü rer. Bu k u ra m a ka rşı b i rçok sav i l e ri s ü r ü l mesine rağ­ men, n i h ayetinde katı bel i rl e n i mc i l i ğ i çü rüte m e m i şlerd i r.

72

J EAN-JACQ U ES ROUSSEAU ( 1 7 1 2- 1 778) Özg ürlük Savaşçısı

J ea n -Jacq ues Rousseau, 28 Haziran 1 7 1 2'd e i sviçre'n i n Cenevre kenti n d e doğd u. Doğ u m u nd a n kısa süre s o n ra a n nesi öldü ve o n i ki yaş ı ndayken babası nca terk ed i len Rousseau, bir evden diğeri­ ne d o l a ş ı p aile mensuplarıyla, işverenlerle, h a m i lerle ve sevg i l i lerle birl i kte otu rdu. Aşağı yu ka rı 1 742'de, a rt ı k Paris'te yaşayı p müzi k öğ ret m e n i ve nota çağaltıcı olara k ça l ış a n Rou ssea u, Ayd ı n la n ­ ma'n ı n en önem l i şahsiyetlerinden b i r i o l a n Diderot'yla dostl u k ku rd u . Her n e kad a r Ayd ı n l a n ma'n ı n idea l l eriyle ve h a rekete men­ sup başkalarıyla i l işkisi ka rmaşı k olsa bile, e n sonunda Roussea u d a Ayd ı n l a n ma'n ı n k i l i t bir şahsiyeti olara k ta n ı na ca ktı. Rou ssea u, i l k kez 1 750'de Bilimler ve Sanatlar Üstüne Söylev (Dis­

cours sur /es Sciences et /es Arts) baş l ı k l ı eseriyle a d ı n d a n söz etti rd i . Dij o n A kademisi, bi l i m v e s a n a t d a l l a rı n d a ki restorasyonun a h l a k i a r ı n m ayı sağ lamaya elveri ş l i o l u p ol mad ı ğ ı soru n u n u ele alan b i r d e n e m e ya rışması d üzen ledi; ya rışmayı kaza n a n Rousseau, uyga r­ l ı ğ ı n i l erlemesiyle a h ia k ı n ve erdemin bozu l d u ğ u n u savu n uyord u (so n ra k i felsefi meti nleri n i n hepsinde orta k d ü ş ü nce olara k b u va rd ı ) . Roussea u, d i kkate d e ğ e r yazı lar ü retm eyi s ü rd ü rdü (örnek o l a ra k, insanlar Arasmdaki Eşitsizliğin Kaynaği [Discours sur /'origi­

ne et /es fondments de l'inegalite]) ve pop ü l e r l i ğ i g itg ide arttı . Bu­ n u n l a b i r l i kte, 1 762'de, Toplum Sözleşmesi (Du Contract Sacian ve

Emi/e a d l ı kitapları n ı n yayı m l a n masıyla bu popülerliği tavan yaptı . B u kita p l a r büyü k tartış m a l a ra ve protestol a ra yol açtı; Pa ris'te ve Cenevre'de kita p l a r ı n h a l k ö n ü nde ya kı l ması, Fra n sız monarşisi n i n o n u tutu kiatması bu tepkiler a rası ndayd ı . Roussea u, Fra nsa'd a n kaça ra k en son unda i sviçre'n i n Neuchate l kenti n e yerleşti; orada Cenevre vata ndaş l ı ğ ı ndan çı kmakla ka l ma d ı , ü n l ü özyaşa möyküsü

itiraflar (Les Confessions) üzeri nde ça l ışmaya d a başlad ı . 73

Felsefe 7 0 1

Rousseau n i hayet Fra n sa'ya döndü ve i n g i l iz fi lozof David Hu­ me'da tese l l i bul maya ça l ıştı. Roussea u 2 Tem m uz 1 778'de a n iden öldü. 1 794'te Fransız Devri m i s ı rası nda, mona rşi n i n görüşlerinden ta m a m e n fa rklı görüş l e re sa h i p yen i devri mci h ü kü met, Rousse­ au'n u n k ü l leri n i n Pa ris'teki Pa ntheon'a yerleştirileceğ i n i ve kendisi­ n i n u l usa l ka h raman o l a ra k o n u rl a n d ı rı lacağ ı n ı duyurdu. Jea n-Jacques Roussea u'n u n önemli felsefi ya pıtl a rı n ı n çoğ u nda rast l a n a n o rta k izlek, özg ü r l ü ğ e, a h l a ka ve d oğ a n ı n d u ru m una i l iş­ kin d ü ş ü n celeri içerir. O n u n ya pıtları, Fransız Devri m i ile Amerikan Devri m i'n i n temel leri n i kurdu ve Batı felsefesi üzerinde i n a n ı l maz bir etki ya rattı.

iNSANL A R A RA S INDA Ki EŞiTSiZLiGiN KA YNA G I Jea n-Jacq ues Roussea u'n u n e n ta n ı n m ış siyasal/fel sefi meti nlerin­ den b i ri olan insanlar A rasmda ki Eşitsizliğin Kaynaği (Discours sur l'o­

rigine et fes fondments de l'inegalite), onun fel sefesi n i n temel öğele­ ri n i açı k l a r. Rousseau, i l k ö nce, i n s a n ların yaşa d ı k l a rı fa rkl ı eşitsizl i k türleri n i sa pta r. Son ra, b u eşitsizl i k türlerinden h a n g i leri n i n "doğal" olduğ u n u, hangileri n i n "do ğ a l o l madığı"n ı (dolayısıyla da ön lene­ b i l i r old u ğ u nu) bel irlemeye ça l ı ş ı r. Rousseau, doğada b u l u n a n başka her hayva n g i b i i n sa n ı da i ki i l ke n i n g ü d ü led i ğ i n e i n a n ıyord u : Özkoruma ve acı ma. i nsan doğal d u ru m u nd ayken mutl u d u r, pek az şeye gereks i n i m d uya r, iyi l i k ve kötü l ü k d iye bir şey b i l m ez. i n sa n ı d iğer herh a n g i b i r hayvandan ayı ra n tek şey, (gerçekleş m e m e s i n e rağmen) m ü ke m m e l leşebi l m e d uyg u s u d u r. i nsa n ı n za man içinde d eğ i ş m es i n e olanak sağ laya n da işte bu m ü ke m m e l l eşebi lme d ü ş ü n cesi d i r. i nsan l ar b i r a raya gel i p top­ l u msal iaştı kça zi h i n g e l i ş i r ve a k ı l o l u şmaya baş l a r. B u n u n l a birlikte, top l u m s a l laşma, Roussea u'n u n "özsevg isi" (amour propre) olara k 74

Jea n-Jacques Rousseau ( 1 7 1 2- 1 778)

ta n ı m ladığı bir i l keye de yol aça r; insa n l a r ı n ken d i l e ri n i d iğerleriy­ le ka rşı laştırma i a n n a ve m u tl u l u k ya rat m a k i ç i n d iğerleri üzeri nde üstü n l ü k kurma çabası göstermeleri ne yol aça n işte bu d ü rtüd ü r. i nsan topl u m l a rı daha ka rmaşı k bir h a l a l d ı kça ve amour propre d a h a b i r gelişti kçe, özel m ü l kiyet ve emek g i b i şeyler i nsa n l a r a ra­ sında bölüştürü l ü r, bu da yoks u l ların söm ü rü l m es i n e olanak sağ l a r. O n d a n sonra yoks u l l a r, zen g i n lerle savaş başlata ra k böyle bir ayrı­ m a son vermeye ça lışı rlar. N e va r ki, zen g i n le r eşitl i k sağlama iddi­ a s ı n d a ki bir siyasal top l u m ya rata ra k yoks u l l a rı ka n d ı rı rlar. Bu n u n l a b i rl i kte eşitl i k sağ l a n maz; o n u n yerine baskı v e eşitsizl i k topl u m u n ka l ıc ı demirbaşları h a l i ne g e l i r.

Rousseau'nun Doğal Eşitsizlikleri Rousseau'ya göre, doğal eşitsizlikler sadece fiziki güçteki farklılıklar­ dan ibarettir; çünkü bunlar doğal halde ortaya çıkan eşitsizliklerdir. Modern toplumda insan yozlaşmıştır; yasalardan ve mülkiyetten kaynaklanan eşitsizlikler ise doğal değildir ve hoşgörüyle karşılan­ mamalıdır.

TO P L UM SÖZL EŞ M ESi Jea n -Jacques Rousseau belki de en çok Toplum Sözleşmesi (Du Con tract Social) a d l ı eseriyle ta n ı n ı r; bu kita pta, " i n sa n l a r özg ü r do­ ğ a r l a r, oysa ki her yerde z i n c i re vuru l m u ş l a rd ı r" d e m esiyle ü n l ü d ü r. Roussea u'ya göre, i n sa n l a r top l u m ol uştu rd u k l a r ı n d a tam özg ü r­ l ü ğ e ve eşitl iğe sa h i ptiler. H a l buki uyg a r to p l u m p ra n g a işlevi g ö r­ m e kte ve insa n ı n doğasında va r olan özg ü rl ü ğ ü bastı rmaktad ı r. Rousseau'n u n gözü nde b i ricik meşru otorite biçimi, tüm insan­ ların b i r topl u m sözleşmesi ya pa ra k ka rş ı l ı k l ı koru n m a a macıyla bir h ü kü m et üzerinde görüş birliği etmesine daya n a n otorited i r. Rous­ sea u, bu insan grubunu "egemen" olara k ta n ı m l a r. Egemen, her za75

Felsefe 7 0 7

m a n h a l k ı n orta k gereksi n i m i n i ifade eder ve b i reysel ka n ı l a ra ya da isteklere bakmaksızı n herkesi n orta k iyi l i ğ i n i gözetir (Roussea u bunu "genel i rade" olara k a d l a n d ı rı r) . Yasa ların ya p ı l masını da genel i rade şeki l lendi rir. Bu n u n la birlikte, Roussea u, h ü kü meti n önem i n i reddetmez ve egemen i l e h ü kü met (ister m o n a rşi, ister aristokrasi, isterse de­ mokrasi olsun) arasında s ü rtüşme olacağ ı n ı kavra r. Roussea u, bu tür gerg i n l i kleri yumuşatm a k i ç i n egemen i n dönem dönem mecl is olara k top l a n ması ve genel i rade temelinde oyla ma ya pması gerek­ tiğ i n i öne sü rer. Egemeni o l u şturan halk her za m a n bu meclislerde hazı r b u l u n ma l ı d ı r, çü n kü meclislerde bir kez seçi l m iş temsilciler hazı r b u l u n maya başlayınca ege m e n l i k elden g i der; gerçekten sağ­ l ı k l ı bir devlette, pratik o l a ra k oyb i r l i ğ i esası geçerli o l m a l ı d ı r. Da ha­ sı, Rousseau, bireyler a rası ndaki ve h ü kümet ile egemen arası ndaki ça l ı ş m a l a rd a arabu l u cu l u k ya paca k bir mahke m e n i n o l ması gerek­ tiğ i n i de savu n u r. Jea n -Jacques Rousseau'n u n Toplum Sözleşmesi, Batı fel sefesi ndeki en önem l i fel sefi meti n lerden bi rid i r. Roussea u, siyasal eşitsizl iğin old u ğ u b i r za m a nda, h ü kü m etin "yöneti lenle­ ri n rıza s ı "yla yönetme h a kk ı n a sa h i p olduğ u n u açı kça ortaya koy­ m uştu r. O n u n i nsan hakla rıyla ve h a l k ı n egemen l i ğ iyle i l g i l i rad ika l görüşleri, s ı k l ı kla insan h a k l a rı n ı n v e demokratik i l kelerin temelleri olara k ka b u l edi l mekted i r.

76

VAGON i Ki LEMi Sonuçlarla Yüzleşmek

Şöy l e bir sena ryo haya l ed i n : B i r tra mvayı n fren leri tutm uyor ve vatma n ı n a ra c ı d u rd u rması i m ka nsız, çünkü çok d i k b i r tepeden aşağı ray l a rd a uça rcasına i l e r­ l iyor. Siz tepe n i n b i raz aşa ğ ı s ı nda du ruyor ve t ü m o l a n ları seyre­ d iyo rs u n uz. B u l u n d u ğ u n uz yerden biraz d a h a aşağıda beş işçi n i n ray l a r üzerinde d u rd u ğ u n u fa rk ediyors u n uz. Tra mvay doğruca o n l a r ı n üzerine g i d iyor. Eğer bir şeyler ya p ı l mazsa, bu beş ada m ı n ö l eceğ i kesin. Hemen sağ ya n ı n ızda, tra mvayı başka b i r hatta yönlendirecek bir m a n ivel a nın o l d u ğ u n u fa rk ed iyors u n uz. Ne va r ki, bu i kinci hat­ ta b a ktı ğ ı n ızda, orada da b i r kişi n i n bul u n d u ğ u n u görüyorsun uz. Tra mvayın yön ü n ü değişti rirseniz ilk hatta ki beş işçi ku rtu laca k; a m a i kinci hatta ki bir kişi ölecektir. Ne ya pa rsı n ız? Ş i m d i de bu sena ryoyu d ü ş ü n ü n : B i r köprü nün üstü nde d uruyor ve kontrolden ç ı k ı p yokuş aşağı uçarcasına ilerleyen bir tra mvayı seyred iyors u n uz. Rayların ucun­ da ö l mesi kaçı n ı lmaz olan beş işçi du ruyor. B u kez tramvayı başka bir hatta yön lendirmek için manivela da yok. Tramvay, sizin üstü n­ de d u rduğunuz köprü n ü n altından geçip g i decek, a m a tramvayın ö n ü n e ağır bir şey ata rsa n ız bunun onu d u rd u racağ ı n ı bil iyorsunuz. Tesad üfe bakın ki, çok şişma n bir ada m ı n yan ı nda d u ruyorsunuz ve tra mvayın o beş işçiyi öldürmesin i önleme n i n tek yol u n u n şişma n ada m ı köprüden aşağ ıya itip raylara düşmes i n i sağ lamak olduğ u n u a n l ıyorsunuz; böylece son uçta şişman ada m ö lecektir. Ne yaparsınız? G ü n ü m üzde de ta rtışma konusu o l m aya d eva m eden vagon (ya d a tra mvay) i ki lemi, ilk kez 1 967'de i n g i l iz fi l ozof P h i l i ppa Foot ta rafı n d a n ortaya atı l d ı ve d a h a sonra, A m e r i ka l ı fi l ozof J u d ith Jar­ vis Tho mson ta rafı ndan g e n i şleti l d i . 77

Felsefe 1 0 1

S O N U ÇÇ U LU K Vagon i k i l e m i, sonuççu l u ğ u n m ü ke m mel b i r eleşti risi d i r. Son uççu­ l u k, genel a n lamda en iyi son u ç l a rı verdiği za m a n b i r eyle m i n a h la­ ki açıd a n doğru olduğ u n u savu n a n felsefi görüştü r. Sonuçç u l u ğ u n iki temel i l kesi va rd ı r:

1 . B i r eyle m i n doğ ru l u ğ u ya d a ya n l ış l ı ğ ı ya l n ızca doğ u rd u ğ u son uçlara bağ l ı d ı r.

2. B i r eylem ne den l i iyi s o n u ç l a r doğ u ru rsa, o d e n l i doğru bir eyle m d i r. Son uççu l u k, bir kişi n i n h ayatı n ı nasıl yaşa ması gerektiğ i (iyi so­ nuçları aza m iye ç ı ka racak şeki l d e yaşa mal ıyız) ve a h la k i bir i kilemle ka rşılaşı nca nasıl tepki vermesi g e re ktiği (iyi sonuçları aza m iye çı­ ka raca k eylemi seçmel iyiz) kon us u nda yol gösterici olabil mesine rağ men, e leşti rilerden payı n ı a l m ı şt ı r. Sonuçç u l u kta, gelecekteki son uçları kesti rmen i n çetin bir iş ol­ duğu besbel l i d i r. Bir son u c u n a h l a k i l i ğ i n i değerl endi rmeye nasıl g i rişi l i r? Böyle bir değerle n d i rm e, bir bi reyce meydana geleceğine inanılan şeylere m i daya n d ı rı l m a l ı, yoksa fi ilen m eydana gelen şey­ lere m i daya n d ı r ı l ma l ı d ı r? A h l a k i açıdan "iyi" o l a n son uçların nasıl 78

Vagon ikilemi

ö l ç ü l eceğ i ve ka rş ıl a ştırılacağı i l e i l g i l i soru n l a r d a va rd ı r. Sonuççu­ l u ğ u n bir biçi m i olan hazcı l ı ğ a göre iyi l i ğ i n ö l ç ü s ü haz i ken, bir d i ­ ğer sonuççu l u k b i ç i m i olan ya ra rcılığa göre iyi l i ğ i n ölçüsü, esen l i k v e refa htır. Vag o n i kilemi örneğ i nde, sonuççu l u ğ u n n a s ı l çözü m geti rd i ğ i n i görmeye başla rız. Birinci örnekte, ya ra rcı l ı ğ ı n b i r biçi m i, man ivelayı çekme n i n ah laki açıdan daha iyi seçenek o l d u ğ u n u iddia eder. Ne va r ki, ya ra rcı l ığ ı n bir d iğer çeşi d i n i n iddiasına göre, zaten a h l a k i açıda n yan l ı ş bir şey meyd a n a gel mekte o l d u ğ u i ç i n , man ivelayı çekerek ona katı l m a k da a h la ki açıdan ya n l ı ş o l u r, ç ü n kü daha önce hiç ki m senin ö l ü m ü nden soru m l u olmad ı ğ ı n ız h a l d e a rtık bir veya b i rkaç kişinin öl ü m ü nden kısmen soru m l u o l u rs u n uz. M a n ivelayı çekmeye istekli olan birçok kişi, ikinci senaryodaki ör­ nekte, şişman ada m ı köprüden aşağıya atmaya istekli o l maz. Her iki d u r u m d a da son uçlar aynı ol makla birl i kte (beş kişiyi ku rta rmayı se­ çiyors u n uz ve bir kişi öl üyor), a n laşılan o ki, s ı rf m a n ivelayı çekmek ile fi i l e n bir adam ı köprüden atmak arası nda a h la k i bir fa rk va rd ı r.

i KiLi SONUÇ ÖGRETiS i Vag o n i ki lemi, i k i l i sonuç veya çift etki öğretisi o l a ra k b i l i nen i l keyi tem e l a l ı r. i l k kez Thomas Aq u i nas'ı n ta nıtt ı ğ ı bu i l keye g ö re bir ey­ l e m e, sonuçlarından b i ri a h l a ki açıdan kötü o l d u ğ u nd a b i l e a h l a ki o l a ra k i z i n veri lebi l i r. M a n ivel a çeki l i rse b i r kiş i n i n ö l eceğ i n i önce­ den b i l d i ğ i n iz vagon i k i l e m i n d e olduğu g i bi, b u eyl e m lerin kötü son u c u ö nceden kestirilebi l i r. O h a lde, başka l a r ı n a za ra r vermek a h l a kd ı ş ı sayıl ıyorsa ve son u ç l a rdan biri n i n b a ş ka b i r k i şiye za ra r vermeyi i çerd i ğ i n i önceden görebil iyorsa k, m a n ivelayı çeken kişi a h l a k i açıdan hata l ı m ı d ı r? i k i l i sonuç öğretisine göre, bir bireyi n za ra r l ı son uç l a ra yol aça­ cağ ı ö n ceden kestirilen bir eylemde gerçekleşti rmesi, aşağ ıdaki dört koş u l u n b u l u n ması h a l i nde a h l a ki sayı l a b i l ir: 79

Felsefe 1 0 1

1 . iyi sonucun amaçla n m ı ş ol ması gerekir. i yi sonuç asla kötü sonucun b a h a n es i o l a ra k ku l l a n ı l m a m a l ı d ı r, dolayısıyla kötü son ucun g e rçekleşmesine dön ü k bir n iyeti n asla olma­ ması gerekir.

2. Eylemin kendisi a h laki açıdan nötr ya da iyi olmalıdır ve asla ah laki açıdan yan l ı ş olmamalıdır. Dolayısıyla eyle­ m i n, iyi ve kötü son u ç l a rd a n tecrit edecek olsan ız, asla kötü o l m a ması gere k i r.

3. iyi sonuç, kötü sonucun neticesi değil, eylemin dolaysız neticesi olmalıdır. A h l a k i açıdan iyi bir sonuç, hiçbir zaman eyl e m i n i l k başta kötü b i r sonuç doğ u rmasından dolayı mey­ d a n a gelmiş o l m a m a l ı d ı r.

4. Kötü sonuç h içbir zaman iyi sonuca ağır basmamalıdır. N iyet iyi olsa bile, eğer n eticede kötü sonucun iyi son uca ağır basması söz kon u suysa, o za man bu koşu l çiğnenmiş olur. i ki l i sonuç öğ retisi n i n gerçek yaşamda s ı k rastla n a n bir örneği, bir kişi n i n kend i n i savu n m a k i ç i n başka biri n i ö l d ü rmesinde görü­ l ü r. Eğer bir kişi ken d i s i n e sa l d ı ra n ı öldürürse, b u eylem a h laki açı­ dan izi n veri lebi l i r bir eyle m d i r, ç ü n kü iyi son u ç, önceden kesti rilen kötü son uca (başka b i r kişiyi ö l d ü rmeye) a ğ ı r basa r. i k i l i sonuç öğretisi s o n u çç u l a rca redded i l i r, ç ü n kü son uççu l uğa göre bir kişi n i n neye n iyet etti ğ i n i n h içbir a l a ka s ı yoktu r; ya l n ızca eyl e m l e r i n i n sonucu b i r ö n e m taş ı r. Vagon i kilem i n i n ortaya ç ı ka rd ı ğ ı sorunlar bug ü n de felsefe dün­ yasında ta rtışmalara yol açmakta d ı r.

80

G ERÇEKÇi Li K Tümeller Kuramı

Gerçekç i l i k, d ü nyada z i h i n d e n ve d i lden b a ğ ı m s ı z o l a ra k tü m e l i e ­ r i n var o l d u ğ u n u savu n a n fel sefe kura m ı d ı r.

Felsefi Tanımlar TÜMELLER: İlk kez Platon'un tanıttığı tümeller, dünyada var olan yinelenebilir ve ortak karakteristiklerdir; özellikler (örneğin dört­ genlik) ve nitelikler (örneğin benzerlik) olmak üzere iki kategoriye ayrılır. Eğer varsa, çok az olan özellikler ve nitelikler her şeyde payla­ şılmasına rağmen, gerçekçiler, tümelierin doğada gerçek bir ortaklık ortaya koyduğunu ve dünyaya sistematikleşmiş bir düzen sağladığı­ nı öne sürerler.

Dolayısıyla, gerçekç i l i ğ e göre kırm ızı b i r e l m a ve kırm ızı bir ki­ raz, t ü m e l bir öz o l a ra k "kırm ızı l ı k" özel l i ğ i n e s a h i ptir. Gerçekçi leri n öne s ü rd ü klerine göre "kırm ızı l ı k" öze l l i ğ i, b u n u kavrayacak hiçbir zihin o l m a sa bile gerçekten m evcuttur. B u ö r n e kte, kırm ızı elma ve k ı r m ızı k i raz birer t i keld i r. Başka bir söyleyiş l e, b u n l a r ı n kend i leri b i rer t ü m e l değ i l d i r, a m a tü m e l i n temsilci leri o l a ra k n itelend i ri l i r.

G E R Ç E KÇ i L i K T Ü R L E R i Gerçekç i l i ğ i n a h l a k, siyaset, d i n, b i l i m ve m etafizi k üzerine eğ i len b i rçok fa rklı türü va rd ı r. Gerçekç i l i ğ i n en çok b i l i n e n b i ç i m lerinden i ki s i ş u n l a rd ı r:

1 . Aşırı Gerçekçil ik: Gerçekçi l i ğ i n i l k önce P laton ta rafı nd a n k u r u l a n en e s k i biçi m i b u d u r. Platon'a g ö re t ü m e l l e r ( o bu n81

Felsefe 1 0 1

l a ra Biçimler y a d a i d ea l a r der) maddi d eğ i l d i r, meka n ı n ve za m a n ı n d ı ş ı n d a va r l ı ğ a sa h i ptir.

2. Güçlü Gerçekçi l i k: Gerçekç i l i ğ i n bu biçi m i Platon' u n i dealar d ü ş ü ncesini reddeder; o n u n yerine t ü m e l ierin mekanda ve za manda va r o l m a kla ka l m ayıp ayn ı a n d a b i rçok kend i l i kte (entitede) va r o l a b i l d iğ i n i öne sü rer. E l madaki ve kirazdaki k ı r m ızı l ı k gerçekte ayn ı t ü m e l kırm ızı l ı kt ı r ve ken d i l i kten ken­ d i l iğ e fa rkl ı l ı k g östermez.

Gerçekç i l i k, en başta t ü m e l i e r i n var olup o l m a d ı ğ ı sorusunu içe­ ren "tü m e l ler problem i"ne ya n ıt b u l maya ça l ı ş ı r.

G E R Ç E KÇ i L i G E Y Ö N E L i K i T i R A Z L A R Gerçekç i l i k, fel sefede çok tartı ş ı l a n bir kon ud u r. Gerçekçiliğe yönel­ tilen b i rçok itiraz b u l u n m a k l a b i rl i kte, bu tezler gerçekçiliği bütü­ n üyle çü rütmekte pek başa r ı l ı d eğ i l d i r ve tümel ierin va rl ı ğ ı n ı yad­ sımak için ku l l a n ı lamaz.

Tuhaflı k Savı Filozof Bertrand Russe l l 'ı n "tu h a fl ı k savı" ş u n u bel i rtir:

•

Öncül 1 : Tü m e l l e r son d e recede tuhaf şeylerd i r (bir kere b u n l a rı n bizatih i m a h iyeti ve va rlığı garipti r, sa pta n maları da zord u r).

•

Öncül 2: Eğer tü m e l l e r s o n derecede tuhaf şeyler i se o za­ m a n m evcut değ i l d i rler.

•

Öncül 3: Eğer t ü m e l l e r m evcut değ i l ler i se, o za m a n gerçek­ ç i l i k ya n l ıştır.

•

82

Ö yl eyse gerçekç i l i k ya n l ı şt ı r.

Gerçekç i l i k

R u ssel l, The Problems of Philosophy (Felsefe Sorun/art) ad l ı kita­ b ı nda, i ki yer a rasındaki bir i l i şkiyi ta n ı m la r : " Ed i n b u rg h , Lond ra'n ı n kuzeyinded i r:' B u i l işki, i n s an a l g ısından bağ ı m sız va rlığ a sa h i p gö­ rü n m e kted i r. B u n u n l a b i rl i kte Russell, bu ya rg ıya karşı itirazla r ı n b u l u n d uğ u n u öne s ü rer; karşı gerçekçi l er ( a n t i rea l i stler, ya n i z i h ­ n i n d ı ş ı nda h içbir şeyi n bu l u n madığı, b u l u n s a b i l e ona erişemeye­ ceğ i m iz görüşü n ü ben i m seye n l e r), t ü m e l i e r i n fiziki nesnelerle ya d a t i ke l lerle aynı a n l a mda va r o l m ad ı kları n ı ö n e s ü rerler. Lon d ra'n ı n nerede ve ne za man va r o l d u ğ u n u (yeryüzü n ü n bel i r l i b i r kısmı nda, kuru l d u ğ u za mandan y ı k ı lacağı za mana kad a r y e r a l d ığ ı n ı) söylemek kolay o l makla b i rl i kte, "kuzeyi nde" i l işkisi i ç i n ayn ı s ı n ı söylemek i m ka n sızd ı r; çü n kü o ken d i l i k, za manda ya d a mekanda mevcut değ i l d i r. Dol ayısıyla savı n birincil öncü l ü n­ de ifa d e ed i l d i ğ i g i bi, t ü m e l i e r i n çok g a r i p ken d i l i kler o l d u kl a rı n a i n a n m a k mantı k l ı d ı r. Savı n deva m ı nda söyle n d i ğ i üzere, tümeller herh a n g i bir uzaysal-za m a n s a l a n lamda m evcut o l m a d ı kları için, b u n d a n tümelierin h i ç va r o l m a d ı kları son uc u ç ı k a r (Ö ncül 2). Bir tü m e l i n ne za man ya da nerede olduğ u n u b i l m e i m ka n ı b u l u n ma­ dığı için, onun va rl ı ğ ı n ı reddetmek mantı k l ı d ı r. Tü m e l l e r mevcut değ i l l e r ise o za m a n o n l a r ı n va r o l d u ğ u n u i d d i a eden ku ra m, ya n i gerçekç i l i k ya n l ıştır ( Ö ncül 3). Ö ncül 3, gerçekç i l i ğ i n yad s ı n masıd ı r. Tu hafl ı k savı geçerl i b i r sav o l d u ğ u için, i l k başta g e rçekç i l iğe ka rşı sağ l a m bir itiraz g i b i görü n m e kted i r. B u n u n l a b i r l i kte, va rl ı k konu­ s u n d a ya ptığı ta n ı m daha i leri a n a l iz ed i l i n ce, sav ı n h i ç d e o kad a r sağ l a m o l madığı ortaya ç ı ka r. B u savı n a n a soru n u, i l k öncüiden i ki n ciye atlamasıd ı r. Tü m e l l e r, uzaysa l-za m a n s a l a le m d e va r ol ma­ m a l a rı b a kı m ı ndan haki katen tu haf ola b i l i r l e r; ama yine de bu, o n l a r ı n hiç va r o l m a d ı kları a n la m ı na gel m ez. Uzaysa l-za mansal va ro l u ş u biricik va ro l u ş tipi sayma k mantı k l ı g i b i görünebi l i r a m a d u r u m ö y l e değ i l d i r. Asl ı nda fiziksel nesn e l er, d ü ş ü nceler, d uyg u­ lar vb. var olmakla b i rl i kte, t ü m e l ierin ken d i l e ri n i i d a m e ettird i kleri söyl e n e b i l i r. Russe l l 'ı n ded i ğ i n e göre, tü m e l l e r ken d i l e ri n i idame 83

Felsefe 1 0 1

etti ri r (ya ni, meka n y a d a za m a n o l m a ksızın va rd ı r), çü n kü b u n l a r za m a n d a n bağ ımsızd ı r v e değ iştiri lemez. Sonuç o l a ra k, temeller tuhaf b i r şeki lde va r o l sa l a r b i l e, gerçekten d e va rd ı r.

Bireyselleştirme Problemi Gerçekç i l iğe karşı ikinci iti raz "bi reysel leşti rme problemi" olarak bi­ l i n i r. Şöyled i r:

•

Öncü l l : Eğer gerçekç i l i k doğruysa, o zam a n tümel ler vard ı r.

•

Öncül 2: Eğer t ü m e l ler va rsa, o za m a n t ü m e l leri b ireysel l eş­ tirrnek m ü m kü n d ü r.

•

Öncül 3: Tü m e l l e ri b i reys e l leştirmek m ü m kü n değ i l d i r.

•

Ö y l eyse gerçekç i l i k doğru d eğ i l d i r.

B i r t ü m e l i bireyselleştirmek, o tümele ait b i r " ki m l i k ölçütü"nü bil­ mek a n l a m ı n a gel i r. Başka b i r d eyişle, bir tümeli b i reysel l eşti rmek, biçi m l e i l g i l i m utlaka doğ ru o l m a s ı gereken, döngüsel ol mayan bir ifadeyi b i l mek a n l a m ı n a g e l i r. Birinci öncül basitçe gerçekç i l i k kura m ı n ı bel i rtir. Ö ncül 2, eğer tümeller varsa, o za m a n o n l a r ı n biçi m i n i b i l m en i n m ü m kü n olması gerektiğ i n i öne sürer (örneği n , X ve Y ayn ı nedeni ve sonucu pay­ laşıyorsa, X i l e Y'n i n aynı olay o l d u ğ u n u n söylenebil mesi gibi). Bir tü meli b i reysel l eştirmeye ça l ı ş ı l ı nca, va rılan sonuç döng üsel bir sav h a l i n e g e l i r, dolayısıyla Ö n c ü l 3 ' ü n doğru l u ğ u n u ka n ıtlar. "Tu hafl ı k savı" g i bi, "bireysel leştirme pro b l e m i " d e geçerl i v e sağ l a m ol maya n bir savd ı r. Peka la olabi l i r ya, t ü m e l ler gerçekten b i reysel l eşti rilebi l i r ama b i z o n l a r ı n biçi m i n i ifade etme n i n bir yol u n u henüz bel i rleye­ memişizd i r. "Bi reysel leşti rme p roblemi" sa lt geç m i şte tümel ieri n bi­ reysel leşti ri lmed i ğ i n i bel i rtmek yerine, gelecekte de hiçbir za man kesi n l i kl e bireyselleşti ri l e m eyecekleri n i ka n ıtlayı ncaya kadar, bu savı n ma ntı ksa l bir değeri yokt u r.

84

I M MANUEL KANT ( 1 724- 1 804) i nsan Aklı ve Modern Düşünce

l m ma n uel Kant, gelmiş geçmiş en önemli fi lozofl a rdan biridir. Onun ça lışmaları, Batı felsefesinin şekl i n i sonsuza kad a r değişti rmiştir. Doğu Prusya'n ı n Königsberg kenti nde 22 N isan 1 724'te doğan Ka nt, büyü k ve m ü tevazı bir a ileden geliyordu. Kant büyü rken, Pietizm denilen popü ler Protestan hareket, a i lesinin yaşa m ı nda büyü k bir rol oynadı (daha sonra da onun ça lışmalarını etkileyecekti). Ka nt sekiz yaş ı n d ayken Col l eg i u m Frideri c i a n u m'a g i rdi ve ora­ da k l a s i s izm eğiti m i a l d ı . Ka nt, 1 740'a kad a r orada ka l d ı kta n sonra Kön i g s berg Ü n iversitesi'ne kaydolara k mate m at i k ve fel sefe eğiti­ m i g ö rd ü . 1 746'ta babası ö l ü n ce, Kant b i r a n d a pa rasız pu lsuz ka l ­ d ı v e ö ğ ren i m masrafl a rı n ı karş ı l aya b i l m e k i ç i n özel öğ retmen l i k ya p maya başlad ı . B u i ş i yed i y ı l s ü rd ü rd ü v e fel sefi d ü ş ü nceleri n i n b i rçoğ u n u bu dönemde yayı m l a d ı . Ka n t , en sonund a 1 770'te m a nt ı k v e m etafizi k profesörü o l u n ­ eaya kadar on b e ş yı l Kön i g s berg Ü n ivers itesi'nde öğreti m gö­ revlisi o l a ra k ça l ı ştı. Ka nt, e l l i yed i yaşı ndayke n , g e l m i ş geçmiş en ö n e m l i felsefe meti n l erinden biri olan An Usun Eleştirisi'ni (Kritik

der reinen Vernunft) yayı m l a d ı . Bu kita b ı n d a Ka nt, i n s a n zih n i n i n deneyi m l eri nasıl i k i şeki l d e d üzenled i ğ i n i ayrı ntılarıyla anlattı; b u n l a r ı n biri d ü nya n ı n n as ı l göründüğü, d iğeri ise d ü nya hakkında nasıl d üş ü n ü ldüğ üyd ü . Ka nt, sonraki y i r m i yed i y ı l boyunca Kön i g s berg Ü n i versitesi'n­ de ders l e r vermeyi ve çok önem l i fel sefi meti n le r yazmayı s ü rd ü rd ü . Ne v a r k i , d i nsel meti n leri öğreti rken genelgeçer a n l ayışa uymaya n yönte m l e r ku l la n d ı ğ ı na i l işkin söylentiler ç ı k ı n ca, Prusya h ü kümeti Ka nt'a baskı ya pmaya başl adı . 1 792'de Prusya kra l ı, Ka nt'ı n d i nsel kon u l a rd a ders vermes i n i ve yazı yazması n ı yasa kladı; Ka nt da beş yı l son ra kra l ölü nceye kadar bu yasağa boy u n eğdi. 85

Felsefe 7 0 7

Ka nt, 1 796'da e m e k l i o l u n caya kadar ayn ı okulda eğ iti m verd i. Yaşantısı epeyce sıra d a n o l m a s ı n a rağmen, tel seteye ya ptı ğ ı katkı­ lar hiç d e öyle değ i l d i .

I M MAN U E L KA N T' I N ELEŞT i R i LERi l m ma n uel Kant'ı n kü l l iyatı m ua zza m boyutta ve i n a n ı l maz karma­ ş ı ktır. B u n u n la birl i kte, tüm ça l ı ş m a larında gözlenen orta k izlek, felsefi soru nları a n l a m a k ve çözü m e kavuşturmak için eleştirel bir yöntem uyg u l a m ış o l m a s ı d ı r. Ka nt'ı n görüş ü n e göre felsefede, çev­ remizdeki d ü nyaya i l iş k i n kuru yor u m ya pma m a m ız gerekir; bunun yerine h e p i m izin ken d i zi h i nsel yetilerini eleşti rmesi gerekir. Aşina olduğ u m uz her şeyi sorg u la m a l ı, b i l g i m izin s ı n ı rl a r ı n ı a n iayıp ta­ n ı m l a m a l ı, her şeye a n l a m ver m e ta rzı mızı z i h i nsel s ü reçleri mizin nasıl etkilediğ i n i bel i r l e m e l iyiz. Ka nt, çevrem izdeki evren hakkında ku ru yor u m ya pmakta n çok, ken d i içim ize bakara k felsefenin or­ taya att ı ğ ı çok sayıdaki soru n a ya n ıtlar bulaca ğ ı m ıza i n a n ıyord u. Dolayısıyla Kant, metafizikten g itg ide uza klaşara k epistemolojiye (bilgi b i l i m i ne) yöneldi.

Aşkın ya da Deneyüstü idea l izm Ka nt'ı n a ş k ı n y a da d e n eyüstü i d ea l izm i n i a n l a m a k i ç i n , i l k önce o n u n fenomen (görü n g ü ) i l e nu men (ken d i n d e şey [Ding an sich]) a rasında ya ptığı ayrı m ı a n l a m a k g e rekir.

Felsefi Tanımlar FENOMEN: Kant'a göre, fenomenler (görüngüler) , zihinlerimizle yorumladığımız gerçeklikler ya da görünüşlerdir.

NUMEN: Kant'a göre, numenler (kendinde şeyler) , zihinleriınİzin yorumlarından bağımsız var olan şeylerdir.

86

l m m a n uel Kant ( 1 724- 1 804)

Ka nt, bizi m ancak zi h i n leri m izden bize g österilen h a l iyle d ü n ­ yayı b i l me yeteneğine sa h i p o l d u ğ u m uzu v e d ı ş d ü nya n ı n a s l a gerçekten bi l i nemeyeceğ i n i ö n e sü rer. Başka b i r deyişle, bildiğ i m iz ve h e p bileceğ i m iz biricik b i l g i , fenomen l e re i l iş k i n b i l g i d i r. B u n u n a n l a m ı, n u menlere i l işki n b i l g i n i n b i l i n med i ğ i v e h e r za man da b i ­ l i n m ez olacağ ı d ı r.

Anlama

t Fel sefede idealizm, d ü nya n ı n fiziki şeylerd e n d eğ i l, zi h i nsel ide­ a la rd a n (fıki rlerden) oluştuğ u i n a n c ı n ı paylaşan çeşitli a n layışları ifade eder. Bununla birl i kte Ka nt, gel iştird i ğ i aşkı n ya da transa n ­ d a nta l ideal izmde, d ı ş gerçe k l i ğ i n va r olduğ u n u yad s ı m az. Şeylerin idea l a rd a n daha az temel n itel i k taşıd ı k l a rı n ı d a fa rz etmez. O n u n yeri ne, z i h i n leri m izin gerçe k l i ğ i bağ lamsa l l a şt ı r ı p sı n ı rl a d ı ğ ı n ı ve bizi m bu s ı n ı rlamaları asla aşamayacağ ı m ızı i d d i a eder.

Sentetik A Priori Ka nt, d e n eyi m i n m a h iyeti bi reysel ve tikel o l d u ğ u (örneğ in, her bi­ ri m iz görüntüleri ve sesleri bi reysel olara k d e n eyi m l ed i ğ i m iz) hal­ de, d e n eyime daya l ı tümel doğru ların nasıl m ü m kü n olabileceğ i soru s u n u ya nıtlamaya uğraş ı r. Nedensel l i k yasa s ı n ı deneyim leme­ m i z (görmem iz, kok l a m a m ız, doku n m a m ı z vb.) m ü m kü n o l m a d ı ğ ı h a l d e, n e d e n ve so n u ç ç ı ka rı m ı n ı nasıl ya pa b i l i riz? Ka nt, i ki tür önerme a ras ı n d a ayrıma g i d e r: 87

Felsefe 7 0 1

ı.

Analitik (çözümsel) önerme: Bu, kon u n u n içinde kavra m ı n b u l u n ması d u ru m ud u r. Ö rneğ i n, "tü m dörtgen leri n dört kö­ şesi va rd ı r': Bu c ü m lede d ö rt köşe, dörtgen ta n ı m ı n ı n bir pa r­ ças ı d ı r.

2. Sentetik (bireşi msel) önerme: Bu, kon u n u n içinde kavra­ m ı n b u l u n maması d u r u m u d u r. Ö rneğ in, "tü m kad ı n l a r mut­ l u d u r': Bu cü m l ed e m utl u l u k, kad ı n ta n ı m ı n ı n bir parçası de­ ğ i l d i r. Ka nt, d a h a son ra, i k i ö n e r m e a ra s ı nda d a ha ayrı m ya par: ı.

A priori (önsel) önerme: Bu, bir önermen i n doğru l u k gerek­ çes i n i n herha n g i b i r deneyim gerektirmemesi d u ru m u d u r. Ö rneğ i n, "8 + 6 = 1 4" ya d a "tü m fa reler kem i rgendi r':

2. A posteriari (sonsal) önerme: Bu, bir önermen i n doğru l u k gere kçesinin deneyi m e daya n ması d u ru m ud u r. Ö rneğ in, "tü m kad ı n l a r m utl u d u r" ö nermesi, b u n u n doğru olup olma­ d ı ğ ı n ı söylemek için deneyim gerekti rir.

Ka nt, senteti k a priori b i lg i n i n n a s ı l m ü m kü n o l a b i l d i ğ i n i (baş­ ka b i r d eyişle, ta n ı m a bağ l ı ya d a kend i l iğinden a pa ç ı k olmad ı kça bir şeyi n tümel ve zoru n l u o l d u ğ u n u n nası l b i l i n e b i l eceğ i n i ) sorar. Senteti k a priori b i lg i n i n g e rçekte m ü mkün o l d u ğ u sonucuna va rır. i şte şöyle: Ka nt'a göre deneyi m , zi h n i m izde bel irli kategori ler temelinde düze n l e n i r. O za man bu katego r i l e r deneyi m i n hem zoru n l u hem de tümel öze l l i kleri h a l i n e g el i r. Ö rneğin, doğada nedense l l i k bu­ la mayız d iye bir şey o l m az. Daha çok, nedensel l i k z i h i n lerim izdeki bir öze l l i k olduğu için her za m a n onu a l g ı l a rız. N edensel l i k b u l ma­ m ız söz konusu değ i l d i r. Ka nt'a g ö re sentetik a priori, insanların so­ mut b i l g iyi nasıl gel iştird i kleri n i ifade eder. 88

l m manuel Ka nt ( 1 724-1 804)

KANT'I N ETi K ÜZERi N E G Ö RÜŞLERi Kant b i r deontolog ya da ödevciyd i, ya n i b i r eyl e m i n, a h laki mi a h ­ l a kd ı ş ı m ı olduğ u n u n a rd ı n d a yata n güd üye ba k ı l a ra k beli rlenmesi gere ktiğ i n e (bir eyle m i n a h laki olup o l m a d ı ğ ı n ı sonuçlarına ba­ ka ra k beli rleyen sonuççuların a ksine) kuvvetl e i n a n ıyordu. Ka nt'a göre, b i r eylem üzeri nde d ü ş ü n m e ve ned e n leri n i bel i rtme yete­ neğ i n e sahip o l d u ğ u m uz için, a h laki ya rg ı o eyl e m i n ya pılmasına yol aça n neden ler üzeri ne kuru l ma l ı d ı r. Eyl e m leri m iz i n iyi sonuçlar doğu rması önem l i olmasına ve her za m a n o n etice yön ü nde çaba göstermemiz gerekmesine rağ m en, son u ç l a r a k ı l d a n etkilenmez, bu yüzden de a kl ı n onayla d ı ğ ı bel irli bir eyl e m i n sonuçları ndan bü­ t ü n üyle akıl soru m l u değ i l d i r. A k ı l a nca k bel i r l i bir eyl e m i onayl a m a kta n soru m l u tutu l a bi l i r. Bu neden le, ancak g ü d ü leri ve eylemleri a h l a ki ya da a h l a kdışı ola­ ra k ya rg ı l aya b i l i riz. A h l a k a k ı l la bel i rlend i ğ i i çi n , b u n u n anlamı iyi l i­ ğ i n ve kötü l ü ğ ü n de a k ı l d a n kaynakla ndığ ı d ı r. Ka nt'ı n iddiasına göre, kötü eylemde b u l u n ma k, kişi n i n ken d i a k l ıy l a ya ratılan d üstu rları n çiğnen mesid i r y a d a tuta r l ı şeki lde tü­ mel yasa l a r olara k görülemeyecek düstu r l a r ı n yaratı l m a s ı d ı r. Başka bir deyişle, kötü l ü k a k ı l yasa l a rı n ı n çiğne n m esi n i n neticesid i r. Bu a n layışta n yola ç ı ka ra k a h l a kd ı ş ı l ı ğ ı n asl ı n d a bir tür a k ı l d ı ş ı l ı k oldu­ ğ u ka ra rı n a va ra b i l i riz, çü n kü a k ı l yasa ları ç i ğ n e n m e kted ir. Kant'a g ö re, a h l a kdışı ha reket etmekle daha az a k ı l c ı i n sa n l a r h a l i ne ge­ l i riz, böylece i n sa n l ığ ı m ızı zayıflatı rız. Güzel ya rg ı m ıza aykırı şeyler ya p m a kta n ken d i m izi a l ı koym a n ı n tek yol u, a kı l c ı davra n ma ktır.

89

i KiCi LiK Zihin ve Beden Ayrılığı

i kici l i k y a da d üa l izm, b i r b i reyi n bedensel öze l l i kleri i l e zihi nsel öze l l i kleri a rasındaki i l iş ki n i n ne olduğunu sora n z i h i n-beden so­ ru n u n a ya n ıt vermeye ça l ı ş ı r. i ki ci l iğe göre, zi h i n ve beden iki ayrı şeyd i r. Beden (ya da madde), b i reyi n ol uştuğu fizi ksel töz i ken, zih i n (ya da ruh), bedenden ayrı va r l ı ğ a s a h i p olan v e b i l i nci ka psaya n fizi kd ışı tözd ür. i kici l i ğ i n üç önem l i türü va rd ı r:

1 . Töz i kiciliği: Töz, zi h i nsel ve maddi o l m a k üzere i k i katego­ riye ayrı l a b i l i r. Bu kura m ı ü n e kavuşturan Rene Desca rtes'a g ö re, maddi töz ü n d ü şü n m e yeteneği yokt u r ve z i h i nsel tö­ zü n fiziksel d ü nyad a b i r uzantısı ya da ka p l a m ı yoktu r.

2. Özellik ikiciliği: Z i h i n ve beden, bir tek m addi tözü n öze l l i k­ leri olara k va r l ı k gösterir. Başka bir deyişle b i l i nç, madden i n özg ü l bir biçi mde ( i n s a n beyni gibi) örgütlen mesi n i n sonu­ cud u r. 3. Yüklem i kiciliği: D ü nyayı a n lamak için, b i rden fazla yük­ l e m i n (bir önerm e n i n ko n u s u n u ta n ı m la m a biçi m i m izin ya da isnadın) olması gere k i r. Yü klem i kici l i ğ i ne göre, zihi nsel yü klem fiziksel y ü k l e m lere i n d i rgenemez. Ö rneğin, "Jack si­ nir bozucu" cüm lesi n d e, "si n i r bozucu ol ma" ed i m i fiziksel bir şeye (yü kleme) i n d i rg e n e m ez. "Si n i r bozucu olma'; ya pısıyla ya d a bileşimiyle ta n ı m la n a maz ve fa rkl ı d u ru m la rda fa rkl ı görünebi l i r. 90

ikici l i k

Beyi n Zihinsel Özellikler Düşünceler Fikirler vb.

Duygular

Fiziksel Özellikler Boyut, Şekil, Doku, Sinir Ki myası Elektrik Si nya l leri

Acı, Haz vb.

...

vb.

i K i C i L i G i N S AV L A R I i kici l i ğ i n iddiaları n ı destekleyen bazı savla r va rd ı r. Özel l i kle kişi n i n fiz i ksel bedeninden ayrı bir ru h u n va r o l du ğ u n a i n a n a n l a r arasında i kici l i k çok yayg ı n d ı r.

Öznel Sav Töz i k i c i l i ğ i n i destekleyen çok ta n ı n m ı ş savl a rd a n b i ri, öznel savd ı r. B u n a g ö re, zihi nsel olayl a r öznel n itel i kler gösterirken, fiziksel olay­ l a r öyl e bir n itel i k göstermez. Z i h i nsel bir olay söz kon u su olu nca, bir şey i n neye benzed iği, n a s ı l h issed i l d i ğ i ya d a n a s ı l ses çıkard ı ğ ı i l e i l g i l i soru lar soru l a b i l i r. N e va r k i , o d u yu m la r fiziksel bir olaya 91

Felsefe 1 0 1

i n d i rg e n emez. Fizi kse l b i r olayı g ö rebilsen iz, işitebilseniz ya d a ona doku n a b i lseniz bile, "bir şey i n n a s ı l hissed i l d i ğ i " g i b i bir duyu m u ta n ı m l ıyerken onu gerçekten fiz i ksel bir şeye i n d i rgeyemezsiniz. O hala öznel n ite l i klere sa h i p b i r d uyumdur.

Özel B i l i m ler Savı Özel b i l i m ler savı, yü klem i kici l i ğ i a n layışını destekler. Eğer yüklem i kici l i ğ i doğ ruysa, o za m a n "özel b i l i m ler" va r o l m a l ıd ı r. Bu b i l i m ler, fizik yasa ları ku l l a n ı la ra k d a h a d a i n d i rgenebi l i r o l m a m a l ı d ı r. Fizi k yasa l a rıyla daha da i n d i rg e n e m eyen psikoloji, b i r b i l i m biçimi ola­ ra k va r o l d u ğ u için, zi h n i n varl ı ğ ı n ı ima ed iyor o l m a l ı d ı r. Meteorolo­ j i b i l i m i b i l e özel b i l i m savı n ı n doğ ru olduğ u n u ka n ıtlar, ç ü n kü hava örüntü leri n i n i ncelen mesi ya l n ızca i nsa nları i l g i l e n d i ren bir şeyd i r; dolayısıyla da bu b i l i m , zi h n i n h avayı d i kkate a l m a s ı n ı ve havayla i l ­ g i lenmesi n i gerekti rir. B u ned e n l e, m a d d i d ü nya n ı n z i h i n sel olara k a l g ı l a n m a s ı i ç i n mad d i d ü nyaya z i h i nden bir ba kış a ç ı s ı o l m a l ı d ı r.

Akılla i l g i l i Sav Akı l l a i l g i l i sava göre, eğer d ü ş ü nceleri m iz basitçe fiziksel neden­ lerin son u cuysa, o za m a n b u d ü ş ü ncelerin akla daya n d ı ğ ı na ya da akı lcı o l d u ğ u na i n a n m a k i ç i n h i ç b i r neden yoktu r. Fizi ki bir madde akılcı değ i l d i r ve yine d e i n sa n l a r o l a ra k bizi m a k l ı m ız va rd ı r. Bu ne­ denle, zi h i n basitçe m a d d i bir kayna kta n gel iyor o l masa gerektir.

i KiCi L i G E KARŞI TEZ L E R i kici l iğe karşı çeşitli savlar ö n e sürü l m ü ştür. Bu savların birçoğ u, tek­ ç i l i k ya da m o n izm olara k b i l i nen ve zi h i n ile bed e n i n iki ayrı töz ol­ mak yeri n e tek bir tözün b i l eşen l eri oldukları n ı bel i rten daha geniş bir inanç kapsa m ı nda yer a l ı r. 92

i kici l i k

Tekç i l i k Hakkında Birkaç Söz •

idea list Tekçilik (idealizm olarak da b i l i n ir): Va r olan biricik töz, z i h i nsel tözd ü r (bi l i n çt i r) .

•

Maddeci Tekçilik (Fizikselcilik olarak da bilinir) : Fiziksel d ü n­ ya b i ricik gerçekl i ktir ve zi h i nsel olan h e r şey fizi kselden kayna k­ l a n ı r.

•

Yansız (Nötr) Tekçilik: B i r tek töz va rd ı r; o da ne fiz i ksel ne d e zi h i nseldir ama fiziksel v e zi h i nsel n itel i k l e r o n d a n g e l i r.

i kicilik-Tekçil i k Karş1 laşt1rmas1 Fizikselcilik

Ka rtezyen ikilik Madde-Zi hin

Anahtar:

�

Fiziksel ve Zihinsel töz ya aslidir (tam çizgi) ya da türevseldir (kesik çizgi)

Madde > Zi h i n

idealizm M dde