Etik 101 [2 ed.] 9786050207330, 9786050207

Citation preview

İÇİN ETİK

HERKES

NORMATiF ETiK, iNSAN iLiiKiLERiNE VE EYLEMLERiNE HÜKMEDEN BiR DiZi KURALLAR (VEYA NORMLAR) OLU\TURARAK ETiK EYLEMLERi ANLAMAYA YÖNELiK BiR GiRijiMDiR.

•

ETI K 101 ALTRUiZM VE FAYDACILIKTAN BiYOETiK VE POLiTiK ETiGE, ETiK HAKKINDA BiLMENiZ GEREKEN HER �EY HAZCILIKTA BiR iNSAN iÇiN DAiMA DOGAL OLARAK DEGERLi OLAN TEK \EY HAZDIR; ACI DA DOGAL OLARAK DEGERLi OLMAYAN TEK \EYDiR.

BiR ÇlRPI DA

DOGRU DAVRANlŞ .

.

1 LKELERI

FAYDACILIKTA AHLAK DAiMA BiR EYLEMiN NETiCESi OLARAK ORTAYA ÇlKAN SONUÇLARA DAYANlR; ASLA FiiLi OLARAK EYLEMiN KENDiSiNE DAYANMAZ.

BRIAN BOONE Çeviren: Sel in Aktuyun

Brian Boone

1

Love Rock 'n' Rol/ (Except When 1 Hate lt) ve American

lnventions dahil pek çok kitabın yazarı ve eşyazarıdır. Boone, Oregon'da ailesiyle yaşamaktadır.

Selin Aktuyun

1981 yılında istanbul'da doğdu. Mimar Sinan Gü7 1

Sanatlar Üniversitesi Felsefe Bölümü'nde yüksek lisansını tam mla dı. Çevirileri arasında John Stuart Mill, Faydacılık; Francis Ba on, Yı•nl Atlantis; Martin Cohen, Felsefi Masallar bulunmaktadır, h al çevirmen ve editör olarak çalışmaktadır.

n

wrlw�t

Brian Boone

•

ETIK 101 ALTRUiZM VE FAYDACILIKTAN BiYOETiK VE POLiTiK ETiGE, ETiK HAKKINDA BiLMENiZ GEREKEN HER �EY

Ingilizceden çeviren:

Seli n Aktuyun

Say Yayınları Herkes Için Etik Etik 101: Altruizm ve Faydacılıktan Biyoetik ve Politik Etiğe, Etik Hakkında Bilmeniz Gereken Her Şey 1 Brian Boone

Özgün adı: Ethics 101: From Altruism and Utilitarianism to Bioethics and Politica/

Ethics, An Exploration of the Concepts of Right and Wrong © 2017 Simon & Schuster, Ine. Tüm hakları saklıdır. Bu kitabın tamamı ya da bir kısmı hiçbir koşulda çoğaltıla­ maz. iletişim adresi: Adams Media Subsidiary Rights Department, 1230 Avenue of the Americas, New York, NY 10020. Adams Media, bir Simon and Schuster markasıdır. Türkçe yayın hakları Kesim Ajans aracılığıyla© Say Yayınları Bu eserin tüm hakları saklıdır. Tanıtım amacıyla, kaynak göstermek şartıyla yapılan kısa alıntılar hariç yayınevinden yazılı izin alınmaksızın alıntı yapılamaz, hiçbir şe­ kilde kopyalanamaz, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz. ISBN 978-60S-02-0733-0 Sertifika no: 10962 ingilizceden çeviren: Selin Aktuyun Editör: Güçlü Ateşoğlu Kapak uygulama ve sayfa düzeni: Artemis iren Baskı: Lord Matbaacılık ve Kağıtçılık Topkapı-istanbul Tel.: (0212) 674 93 S4 Sertifıka no: 4SS01 2. baskı: Say Yayınları, 2020 Say Yayınları

Ankara Cad. 22/12 • T R-34110 Sirked-Istanbul Tel.: (0212) S12 21 S8 ·Faks: (0212) S12 SO 80 www.sayyayincilik.com ·e-posta: [email protected] www.facebook.com/sayyayinlari • www.twitter.com/sayyayinlari www.instagram.com/sayyayindlik Genel dağıtım: Say Dağıtım Ltd. Şti. Ankara Cad. 22/4 • T R-34110 Sirked-istanbul Tel.: (0212) S28 17 S4 ·Faks: (0212) S12 SO 80 internet satış: www.saykitap.com ·e-posta: [email protected]

iÇiN DEKi LER

G i ri ş

......................................................................................................................

1 . BÖLÜM : ETI K VE AN T i K YUN AN FI LOZOFLAR! Felsefe Versus Ah lak Fel sefesi

.

.... ..................

................................................................

9

ll

13

Eti ğ i n Önemi ................................................................................................. 1 6 Safı stler

...........................................................................................................

Sokratesçi Yöntem P l aton'un Etiği

......................................................................................

..............................................................................................

19 23 27

Aristoteles'in A h l a k Felsefesi.. ................................................................. 3 1

2 . BÖLÜM: ÇEŞiT LI YUN AN OKU LLARI Ki n i kierin Felsefesi

.

................................. .....................................................

Antik Yunan'ı n Kuşkucu ları E p i k u rosçular .

... ..................

Stoa c ı l a r

............................................

..

......................................................................

........................................................................

..........................................................................................................

P l oti nos ve Yen i-Piatoncu l u k

3. BÖLÜM: SONUÇÇU ET i K

..................................................................

....................................................................

Normatif/Ku ra lcı Eti k v e Deskri ptif/Beti m se l Eti k Jeremy Benth a m v e Fayda Ölçütü J o h n Stua rt Mill ve Faydacılt k Eti k Altru izm/Diğerka m l ı k

............................

........................................................

.................................................................

........................................................................

3S 37 40 44 47 SO S3 SS S9 63 67

Ku ra l Sonuççu l u ğ u ...................................................................................... 70 Eyle m Sonuççu l u ğ u

....................................................................................

Sonuççu Etiğe Geti rilen E l eşti riler

.........................................................

73

77

4. BÖLÜM: DE ONTOLOJI K E TI K l m m a n u e l Ka n t ve Ka ntç ı l ı k

...........................................................

.....................................................................

Ka nt ve Kategori k i m peratif/Buyru k

.....................................................

81 83 87

Ka nt' ı n Kategorik i m peratifı n e/Buyruğuna Alternatif Form ü l l eşti rmeler

.

..................................................... ..................................

John Rawls ve Eşitl i kç i l i k (Ega l iterya n izm) Eti ğ i Ka ntçı Etiğ i n Eleşti risi

96

. 1 00

............................................................................ ..

s. BÖLÜM: E RDE M ETIGI

Erdem Eti ğ i

...............................

92

.

.

.................................................... ........ ........

.

.............. ...................................................................................

Erdem Etiğ i n e Getirilen E leşti r i l e r i la h i E m i r/Buyruk Teorisi

.......................................................

........................................................... ..............

Thom a s Aq u i nas ve Doğ a l H u ku k/Yasa Eti ğ i

.

.

................... ......... ....

Eti k Relativizm .

l04 1 06 111 ı ıs 1 19

. 1 22

.. ...................................................................................... ..

A hl a ki Rea l izm ve Anti real izm

..............................................................

6. BÖLÜM: DOGU AHLAK FELSEFELE Ri Budist Eti k

........................................

....................................................................................................

Konfü çyusçu l u k ve Eti k

.

.

............................. ............................... .............

i b n i S i n a ' n ı n Uzlaştırması

.......................................................................

1 26 1 31 1 33 1 38 1 42

lbn M i skeveyh ve El Gazza li ................................................................... 1 45 Taocu Eti k

.....................................................................................................

1 48

7. BÖLÜM: ETI K ÜZERIN E OLUMSUZ BAKI ŞLAR ....................... l52 N iccolo Machiavel l i

.

.......... ........................................... .............................

Jea n-Pa u l Sartre ve Va rol u şç u l u k Fried rich N i etzsche'n i n Eti ğ i .

. 1 57

..................................................... ..

. 1 60

............................................................... .

Arth u r Schopenhauer Felsefeleri Ludwig Wittgenste i n ve D i l Eti ğ i

.

................................. ......................

.

............................................. ...........

8. BÖLÜM: DIGE R AHLAK FELSEFE LE RI

Petru s Abelardus ve N o m i n a l iz m Volta i re ve Hazcı l ı k

1 54

........................................

.

............................... ........................

....................................................................................

1 64 1 67 1 70 1 72 1 75

Joh n Locke ve Ad i l H ü kü m et

.............................................. ..................

Lord Shaftesb u ry ve A h l a k Duygusu Teorisi Baruch Spinoza ' n ı n Felsefes i .

................................................................

9. BÖLÜM: KLASI K ETI K EGZERSiZLER Tra mvay i ki le m i Tutsa k i kilemi

..............................................................................................

P i s u a rdaki Örümcek Yala ncı Paradoksu

..........................................................................

.....................................................................................

Theseus'un Gemisi Proble m i

.................................................................

1 0. BÖLÜM: U YGU LAMALl ETI K i ş ve Meslek Etiğ i Politikada Eti k

.............................................

.................................................................................

Ta rladaki inek P roblemi

.......................................................

............................................... ........................................

.............................................................................................

.........................................................................................................

Biyoetiğ i n Meyd a n Oku m a l a rı Top l u msal Eti k Dizin

..........................................

................................................................ ..........................

M i letli Eubul ides ve Sarites Paradoksu

Tı p Etiği

...................................

..............................................................

................................................. ...........................................

...............................................................................................................

1 78 1 81 1 85 1 88 1 89 1 93 1 96 1 98 201 2 04 206 209 210 214 218 222 224 227

GiRiŞ A h l a k fel sefesi olara k d a adlandırı lan eti k, fel sefe n i n, bir kişi­ n i n bir kon uda nasıl a h laki olara k doğru veya iyi ka bul ed i l e n b i r şeki lde davra n ması gere ktiğiyle i l g i l i d a l ı d ı r/ko l u d u r. Na­ sıl iyi olunacağ ı ve iyi olmanın neden önemli o l d u ğ u, kulağa basit bir fi kir g i bi gelse d e, 2000 yı l d a n fazla b i r s ü red i r a h l a k fi lozoflarını büyü leyen v e eziyet e d e n b i r kavra m d ı r. Eti k, biri n i n neden a h l a k l ı davra n ma s ı g e re kti ğ i n i anlama­ ya ça l ı şmak kadar, bu davra n ı ş ı g ü d ü l eyen etm e n leri anlamak m a na sına da g e l i r. Ayn ı za manda bir şeyi "iyi" ya d a "kötü" ya­ p a n şeyi n ta m o l a ra k ne olduğunu da i nceler. Örneğin: •

iyi ya da kötü d uyg u s u doğal o l a ra k içi m izde olan bir şey m i d i r, yoksa o i l a h i va r l ı ğ ı n oraya yerl eştirdiğ i bir d uyg u m u ­ d u r?

•

B i r ah lak kura l ı n ı izl iyor m uyuz?

•

Ahlaklı eylem lerimizin nedeni, böyle davra n m a n ı n çoğ u n­ l u kla kendi ç ı ka r ı m ıza ol ması m ı d ı r?

•

Etik davra n ı ş ta mamen eylemleri m iz i n son u ç l a rı n ı n doğa­ sıyla m ı i l g i l i d i r? Eti k, ta rtışmasız b i r şeki lde g ü n l ü k hayata kolayca uyg u ­

l a n a b i l i r bir fel sefe türü d ü r. Felsefe, "Ta n rı gerçek mi?" veya "niçin bu radayız?" g i b i büyü k soru l a r sora r. Fa kat bu büyü k soru lar, biri n i n hayatı n ı nasıl yaşayacağ ı na doğrudan değ i n ­ m ez. Eti k, evre n i n son suzl uğu üzeri n e d ü ş ü n mekle, d ü nyad a va r olan g ü n l ü k yaşa m ı uzlaştırmak a ra s ı n d a ki eks i k ad ı m d ı r. Eğer fel sefe, büyü k "niçin" sorusu n u sora ra k a h l a ki davra n ı ş ı d e stekl iyorsa, o h a l d e eti k bu a h laki davra n ış ı n a raştı rılması ve felsefenin ortaya koyd u ğ u soru l a ra som u t "ne" ve "na sıl" ce­ va plarını bel i r l emeye ça lışı l masıd ı r.

9

Etik 1 0 1

Eti k olağan yaşa m a u yg u lanabi l i r ve uyg u la n m a l ı d ı r da. Etiği hayatın ıza uyacak şeki l d e ada pte ede b i l i r ve tıp, işletme ve d iğer disipl i n l e r i n a l a n l a rı nda ahlaki açıdan "doğru" ka ra r­ l a r a l a ra k hareket etme k i ç i n k u l lanabi l i rs i niz. Etiğin ku l l a n ı m ı ayn ı za manda başka b i r eti k m ua m mayı d a beraberi nde geti­ ri r - b i r insa n ı n bel l i bir şeki l d e davran ması gerektiğ i n i düşün­ m e k n için önem l i d i r? Ceva b ı m utl u l u k kavra m ı nda yata r. Ba­ sitçe ifade etmek g e re k i rse, m ut l u l u k eti kte n fi l izlenir, biri n i n ken d i mutl u l u ğ u y a d a d i ğ e rlerinin mutl u l u ğ u için. ister bir fi lozof olun ya da isterseniz sadece niçin bazı şeyle r i n "iyi" ve bazı şeyle r i n de "kötü" old u ğ u n u keşfetmekle i l g i l e n i n Etik 101 sizi sa raca k bir kita p. Hayd i, büyü leyici ve d ü­ ş ü n d ü rücü eti k a l e m i n e d a l a l ı m .

ı

10

BÖLÜM 1

E T i K VE AN T i K Y U N A N F i L O Z O F L A RI B i l d i ğ i m iz kada rıyla fel sefe, en azı n d a n Batı d ü nyas ı nda (Avru pa ve Amerika), lö a ltıncı yüzyı l dolayla r ı n d a Yu n a n i sta n'da ortaya ç ı k m ı şt ı r. Yu nan düşü nce oku l la rı, telseteye ve t ü m a lt kümeleri n e

is i l k yüzyı la kad a r h a k i m o l m u ştur. Anti k Yu n a n fi lozofl a rı, yaşa m, evren ve i n sa n l ı k h a kkındaki b ü ­ yü k soru ları çözme g i rişi m lerinde, o d ö n e m sa h i p oldukl a rı t ü m b i l g iyi bi rleşti rd i ler. B i l i n m eyen evre n i n teorik sı rla rıyla, ölçü lebi l i r fizi ksel d ü nya a rasında b i r ayrı m görmed i l e r. Böylece bu fi lozofla r eti k, mantı k, biyoloji, sa n at ı n doğası, güze l l i ğ i n doğası ve öze l l i kl e politika bilimi d e d a h i l o l m a k üzere e l l e r i n deki her a racı ve d i s i p l i ­ n i ku l l a n d ı lar. Anti k Yu n a n l a r, öze l l i kle d e Ati na'dakiler için, en ç o k i l g i l e n dikleri şeyler a rası nd a pol iti ka v e ka m us a l yaşam gel iyord u ve o n ların eti k kon u s u n d a ki a raştı rma l a rı, sadece b i reyin görevle­ rine değ i l, ayn ı za manda liderlik etmen i n ve yön etmenin uyg u n yol l a rı n a d a oda kla n m ı ştı. Antik Yu nan'd a pek çok fi l ozof yazd ı, öğ retti. Fa kat Yu nan felse­ fesi n i n bu a ltı n çağ ı, Batı ta ri h i n i n en ü n l ü ve etki l i d ü ş ü n ü rlerin­ d e n ü ç ü n ü n hakim iyeti a lt ı n dad ı r: Sokrates, P laton ve Aristotel es. Felsefe ve etiğin nasıl e l e a l ı nacağ ı n a dair çerçevenin ve m e ­ todo l oj i n i n çoğ u n u Sokrates (iö ya klaşı k 470-399) oluşturd u . B u yen i l i klerden b i r i de "Sokratesçi yöntem"d i r. Bu, tü m üyle i k i y a d a ll

Etik 101

daha fazla ta rafı n birbi rleriyle neredeyse sonsuz soru l a r dizisinden oluşan b i r konuşma ve ta rt ı ş m a biçim i n e daya n a n bir yöntemd i r. Amaç, orta k bir zem i n b u l m a k ve bir çeşit h a k i kate ya klaşmak için a rg ü m a n la rı ndaki hata l a rı o rtaya çıkarmakt ı r. Sokrates, bu beceri­ nin, m a nt ı k ve akıl sa h i bi tek h ayva n olan i n s a n ı h ayva n kra l l ı ğ ı n ı n geri ka l a n ı ndan ayı ra n şeylerden biri old u ğ u n u d ü ş ü n ü r. Sokratesçi gelenek, o n u n i l k öğrenci leri n d e n b i ri olan Platon'la (ya k l a ş ı k iö 428-348) d eva m etti. Platon, Ati n a'd a batıdaki ilk yü k­ seköğ ren i m kuru m u o l a n Akadem i'yi ku rd u . O n u n a h l a k felsefe­ sine ya ptı ğ ı en önem l i katk ı l a rd a n bi ri, i n sa n l a r ı n, sürekli değişen maddi d ü nyada n a s ı l m ut l u bir yaşam s ü rd ü rebileceğ i n i a raştı ra n for m l a r teorisidir. Antik Yu nan fel sefesi n i n üçü ncü ayağ ı n ı ise, Platon'un Aka­ demi 'd e n öğrencisi ve d a h a son ra ayn ı ku rumda eğitmen olan Aristoteles (iö 384-322) o l u şt u r u r. Ana teorHerinden biri tümeller­ le i l g i l i d i r. O, "tü m e l ler"i n o l u p olmadı kla rı n ı ve ne olabilecekleri soru s u n u soruyord u . Bu, b ug ü n de etiğe dair a raştı rma n ı n temel oda k n o ktası olmayı s ü rd ü rm e kted i r. B u üç fi lozofu n teorileri, Batı felsefi kan o n u n u ya rattı ve eti k üzerine ya pılan ça l ı ş m aya i l k büyük girişi tem s i l etti.

12

F E LSEFE VERSUS AHLAK F E LSEFESi Kısa Bir Tarihçe

N i h ayetinde fel sefe, insan doğa s ı n ı n ne o l d u ğ u ve ne olmadığı so­ rusu n u sorsa da, kuşkusuz i nsan doğası m era k etmektir. Bu, bizi d i ğ e r yaratı klard a n ayı ra n şeyd i r; biz ken d i va rl ı ğ ı m ıza ve ö l ü m ­ l ü l üğ ü m üze dair fa rkı ndalığa ve bize a k ı l yü rütme becerisi veren d a h a yüksek beyin işlevlerine sa h i biz. E n eski i n sa n l a r, en çok bu "resm i " fi lozofl a r ı n ve öğ rencilerin formel o l a ra k ortaya koyd u k­ l a rı aynı soru lar hakkında mera k duyd u l a r: D ü nya n için ya rat ı l d ı ? N eyden ya p ı l d ı ? N iç i n i n s a n l a r burada ? Tü m b u n l a r ı n amacı ned i r? N a s ı l mutlu hayatl a r yaşaya b i l i riz? Bu soru ları sormayı d ü ş ü n mek bile en temel ve ham h a l iyle fel s efed i r. Filozofla r, bu soru l a rı ceva p l a m aya ya d a en azı n d a n evre n sel hakikatiere bir nebze ya klaşmaya ça l ı ştı l a r. Ayn ı soru l a r, yüzyı l l a r boyunca d i n i gelişime yol açtı l a r. D i n lerin çoğu, "büyü k soru l a r"a ceva p a rayışla rıyla fel sefeye benzerler, yine de felsefeye göre d i n i n ceva plara sahip o l d u ğ u n u iddia etm e o l a s ı l ı ğ ı çok d a h a yü ksektir. Felsefe soru sormakla i l g i l i d i r, daima soru sorma kla. Resmi olara k fel sefe, iö yed inci yüzyı l d a Yu n a n i sta n'da başla­ m ı şt ı r. Sokrates, Platon ve Aristoteles'ten yüzlerce yı l önce Hera k­ leitos ve Anaksagoras g i b i fi lozofla r, evre n i n ya p ı s ı n ı ve yaşa m ı n doğası n ı di kkate a l a ra k {hatta ayn ı s ı n ı Konfüçyüs ve Buda Doğ uda ya p m adan önce) Batı düşü ncesinin tem e l l e ri n i sağ l a m laştırd ı l a r. Örneğin, Ana ksagoras, "her şeyde her şeyd e n bi raz va rd ı r" d iye yazm ı ştı. Bu old u kça sofi sti ke bir düşü nce ve fel sefede yüzyı l l a r boyu nca ya nkılanan v e gelecek yüzyı l l a rd a d a ya n kı l a n maya de­ va m edecek bir fi kir.

13

Etik 101

Etik versus Ahlak Ahlak, iyi-kötü ikiliği hakkındadır. Genel anlamda ahlak, eylemle­ rin ortak değerlere göre nasıl değerlendirileceğine ilişkin yasa veya kurallara başvurur. Bazı şeyler "doğru"yken ötekiler "yanlış"tır. Etik, aynı anda hem bu ahlak yasalarını oluşturan, hem de bu ahlak yasalanndan gelen kurallan ifade eder.

FELSEFE TÜRLERi Evre n i n doğasıyla i l g i l i fi kirler, m antıksal o l a ra k t ü m insanları n bir­ birine bağ l ı olduğu fi kri n e yol açar. Hepi m iz ayn ı gezegende yaşı­ yoruz ve b u rada birbirinden ayrı topl u m l a r ve ü l keler kendi dav­ ra n ı ş sta ndartlarına s a h i p l e r. Peki, neden bu standartlar mevcut? Ceva b ı açık: Barışı s ü rd ü rm e k ve bir kısm ı n ı n , bi rçoğ u n u n veya heps i n i n yaşamaya değer ve tatm i n edici b i r hayat sürebi l mesi için her şeyin tıkı r tı k ı r i ş l e m e s i n i sağ lamak. A h l a k felsefesi n i n fel­ sefi kol u n u n devreye g i rd i ğ i yer işte buras ı d ı r. "Ah l a k fel sefesi" -eti k l e eş a n l a m l ı olara k ku l l a n ı la n bir teri m­ ken d i kendisinin ça l ı ş m a a l a n ı d ı r. Felsefe n i n diğer dallarından olduğu kadar, genel fel sefe n i n yayg ı n fi kirlerinden de ayrı d u ru r. Asl ı nd a genel fel sefe n i n b i rçok d a l ı va rd ı r. Ana başl ı kl a r ş u n l a rd ı r: •

Metafizik. Tü m va ro l u şa d a i r bir ça l ı şmad ı r. Gerçekten büyük soru l a rla i l g i l i d i r. Örneğ i n : Neden hayat va r? Başka n e va r? Ne­ den b u radayız?

•

Epistemoloji. B i l g i ed i n m e ve a l g ı l a ma n ı n ka rmaşıklığıyla ilgi­ l i d i r. Epistemoloji, b i l d iğ i m iz şeyi nasıl b i l d i ğ i m izi bel i rlemekle i l g i lendiği kadar h a k i katle i l g i l e n mez. B u a l a nd a şöyle bir soru soru l a b i l i r: Hakikat o l d uğ u n u düşünd ü ğ ü m üz şeyi n gerçekten haki kat olduğ u n u nasıl b i l e b i l i riz?

•

14

Eti k. B u rada dahası gelecek!

Felsefe Versus Ahlak Felsefesi •

Politika felsefesi. Antik Yu nanlar, bi reyse l fel sefeyle birl i kte pol itik felsefeyi de ge l iştirdil e r; çü n kü d e mokrasi n i n tem e l leri­ n i oluşturu rken, "en yü ksek iyi"yi elde etme k için e n iyi yöneti m biçi m i n i bel i rlemek kritik öneme sa h i pti. Politika felsefesi, h ü ­ kü m etin teme l l eri v e b i r kısmı, birçoğ u veya h e p s i i ç i n barışı, refa h ı ve mutl u l u ğ u s ü rd ü recek şeki l d e yöneti m l e ilgilidir.

•

Estetik. Bu, g üze l l iği, sanatı ve diğer ifade ve değerlend i r m e t ü rlerini, ya n i insanı değerli kılan şeyleri ta n ı m l a makla i l g i l i d i r. Da l ların bir h iyera rşisi o l d u ğ u n u fa rk etm işsin izd i r. Metafizi k­

ten başlaya ra k, b i rbirinden ayrı a l a n l a r en büyü k ve en yaygın şey­ ler h a kkındaki en büyü k ve en yayg ı n soru l a rd a n kayna kla n ı rl a r v e va rol uşun çok d a h a na r i n kısımlarına d o ğ r u i lerlerler. Örneğ in, m etafizik listen i n tepesinded i r; çünkü t ü m va ro l u şl a ve b u n u n ne­ d en i n i n a raştı r ı l masıyla i l g i l i d i r, estetik ise e n a lttad ı r; çünkü yaşa­ m ı n kendisini n a s ı l geliştirip değerlend i receğiyle i l g i l i d i r.

YA Ş A M I N N A S I L V E N I Ç I N L E R I B u kita pta incelenecek o l a n felsefi dal, e l bette eti kti r. Eti k, fel se­ fen i n uyg ulan masıyla i l g i l i d i r. Hayatı n a n l a m ıyla ilgili ceva pla r ya da en azı ndan b i l g i l i ve deri n lemesine d ü ş ü n ü l m ü ş görüşler, eğer b u " h a k i katler"i g ü n l ü k yaşa m ı n ıza ve çevren izdeki d ü nyayla o l a n etki leşi rn i n ize n a s ı l uyg u l ayacağı n ızı b i l m iyorsa n ız n e i ş e ya ra r k i ? Eti k, birinin nası l v e n e d e n en erdem l i olaca k şeki l d e davra n ması gere ktiğini bel irlemeyi amaçlamaktad ı r. Eti k, temelde doğru o l a n şeyi ya pmakla i l g i l i d i r; a rkası ndaki felsefe, b i r bakı ma, büyük öl­ çekte bi reye ve topl u m a m a ku l, adil ve nazik b i r şeki l d e ya ra r sağ­ layacak doğru şeylerin n e olduğ u n u n belirlen mesid i r. Başka b i r d eyiş l e, eti k ya n l ı şa karşı doğ ruyla; i kisi n d e d e a ş ı rı l ı k l a rı n ı ta n ı m­ l aya ra k, nasıl "doğ ru"n u n ta rafı nda hare ket e d i l eceğ iyle i l g i l i d i r.

15

ETi G I N ÖN EMi Iyi Olmanın Nedenleri

Eti k, i l kel i n sa n ı n d ü nyayı a n l a m a ihtiyac ı n d a n doğan, açıkça me­ den iyet i n önem l i b i r kurucu s u d u r. Peki, özellikle etik niçin önem l i ­ d i r? Ç ü n kü i n sa n l ı k d ü nyayı a n l a m iandırmak i ç i n b i r ya pıya i htiyaç d uya r. Bilg iyi toplad ı ğ ı m ızda o n u düze n l e r ve s ı n ıfla n d ı rı rız. Bu, uçsuz buca ksız ve g örün üşe göre an laşı l ma s ı i m kansız olan evre­ n i n şifresini çözme m ize ya rd ı mcı olur. Eti k, deva m etmekte olan bu ş ifre çözme sava şı n ı n b i r pa rçasıd ı r. Eğer, bilgi evre n i n "ne" l iğ i n i ta n ı m l ıyorsa, o halde felsefe de "ni­ çi n"i n i açma çabasıd ı r. Öyleyse eti k, bu "niçin"le bize hem g ü n l ü k olara k h e m de şeylerin büyü k d üzen inde davra n ı ş ı m ızı yönlendir­ mek i ç i n ku l landığ ı m ız sta n d a rtla rı, erdemleri ve kura l l a rı sağlar.

N i Ç i N E T i K D AV R A N M A L I Y I Z ? Filozofl a r, insanların n i ç i n e rd em l i bir şeki l d e davranabilecekleri ve davra n maları gere ktiğ iyle i l g i l i olara k bi rkaç fa rklı neden sap­ ta m ı ş l a rd ı r. işte birkaçı: •

Yaşam için bir gerekliliktir. i nsa n olara k hayatta ka lmak ve gelişmek biyoloj i k koş u l u m uzd u r ve eti k, i n sa n l ı ğ ı n karma ş ı k ya p ı s ı n ı n bir pa rçası o l a ra k, her birim izi n uzu n v e veri m l i bir yaşa m sü rmesi için uyg u n olan en iyi davra n ı ş şekl i n i bel i rle­ rnem ize ya rd ı mcı o l u r. E rd e m l i davra n m a k, eylem lerimizin a maçsız, a n l a m sız veya rastgele olmad ı ğ ı n d a n emin olmam ıza. ya rd ı mcı olur. Evre n i n uçsuz buca ksızi i ğ ı a maç ve a n l a m l a dolu b i r deneyi mle d a raltı l d ı ğ ı nda, öze l l i kle de b i r topl u m ya da kü l­ türel b i r g ru p ta rafı n d a n paylaşıl ıyorsa hedefler ve mutl u l u k d a h a u laşı l ı r o l u r.

16

Etiğin Önemi

•

Toplum için bir gerekliliktir. Bir topl u m u n itibar sa h i bi b i r üyesi olmak i ç i n , o kü ltü rde h ü k ü m s ü re n ku ra l ve yasa l a ra uymak gerekir. Herkesin oynayaca ğ ı b i r rol ü va rd ı r ve eğer b u sosyal doku bozu l u rsa diğerleri n i n m u t l u l u ğ u d a tehdit a l t ı n a g i rer. Eti k, hem bi reysel olara k hem d e büyü k ö l çekte i l işkiler i nşa eder. Neza ket ö n e m l i d i r ve b i r top l u m u birleştiren tem e l bağları oluştu rmaya ya rd ı mcı o l u r.

•

Dini amaçlar için. Bazı insanlar a h l a ki a ç ı d a n en doğru şeki l d e h a reket etmeye ça l ış ı r l a r v e b u n u n işareti n i de d i nden a l ı rl a r. Bu, i l a h i e m i r/buyru k teorisi olara k a d l a n d ı rı l a n bir tü r eti ğ i t e m s i l eder. B u tür etiğe d a h i l olan kişi l e r, ö rg ü t l ü bir d i n i n k u ­ ral larına uyg u n olara k ha reket ederler ve b u kura l l a r kutsa l m e ­ tinden veya i l a h i bir va r l ı ğ ı n emirleri n d e n t ü ret i l i r. Bazı d i n l e r, uyg u n şeki lde davra n m a n ı n ya p ı l m a s ı g e reken doğru şey ol­ d u ğ u içi n önem l i olduğ u n u söylerken, aynı za manda [eyle m i n] sonuçla rı n ı da kritik bir özendirici o l a ra k s u n a rl a r: Yeterince iyi b i r insa n ol ve ö l ü nce cen nete g it; kötü biri ol ve sonsuza kad a r azap çek. Başka bir deyişle, a h l a k i davra n ma k için teşvik ed i l ­ m eye ihtiyacı m ız va rd ı r.

•

Ki,isel çıkar için. Bazı eti kçiler, n i h ayetinde insanların ken d i kendi lerine h izmet etti kleri n i, işleri ken d i ç ı karla rı n ı göz ö n ü n ­ d e b u l u n d u ra ra k ya ptı klarına i n a n ı r l a r. B u b a k ı ş a ç ı s ı b i l e onla ­ rı n a hlaki tutu m l a rıyla i l g i l i bir fi kir ver i r. "Al t ı n Ku ra l "da (başka­ l a rına ken d i n e davra n ı l m a s ı n ı isted iğ i n gibi davra n) ve benzer Doğu karma [kader/ta l ih] düşü ncesi n d e d e üstü ka pa l ı olara k bahsedildiği g i bi, iyi o l m a k kendi ken d i n e h izmet eden b i r şey o l a b i l i r. Dol ayısıyla, eğer bir kişi başka l a rı n a a h l a klı, sayg ı l ı ve nazik davra n ı rsa -her ne sebeple o l u rsa o l s u n, hatta ned e n i k i ş i s e l çıkarlar olsa bile- bu kişi n i n baş ı n a i y i şeyler gelecekt i r.

•

Çünkü insanlar iyidir. Bu, a h l a k fel sefe s i n i n ana temasıdır. Ası l soru şudur: i nsan l a r öyl e ol dukları i ç i n m i etikti rler, yoksa bazı eylemler doğ a l olara k iyi ya da doğ a l o l a ra k kötü olduğu i ç i n 17

Etik 101

mi a h la k l ı bir yaşa m s ü rerle r? Bir eylem o l a ra k, bu, genel ölçek­ te i nsa nların doğal o l a ra k iyi oldukları ve buna uyg u n olara k ha reket etmeye ça l ı şt ı k l a r ı fi krinde tem s i l ed i l i r.

Erdemler Etiğe ilişkin tartışmada temel olan, erdemler mefhumudur. Ahlak felsefesi, sadece insanların nasıl davranmaları gerektiğine değil, aynı zamanda davranışlarının şeklini belirlemeye de fazlaca yatı­ rım yapmıştır. Etik, ölÇülebilir değerlere yol açar ve bu değerler de iyi davranışa yönlendiren az miktarda niteliktir. Etik üzerine farklı tüm bakış açıları erdemlerle ilgilidir, çünkü erdemierin belirli bir din veya etik ideolojiyle bağı yoktur. Ve çoğu evrenseldir. (Bazıları değildir ama bu etikçilerin tartışacağı bir soru.)

18

SOFISTLER Kiralık Filozoflar

Sofistler, Ati na'da ve diğer büyük Yu n a n şeh i rlerinde iö beşi n ­ ci yüzyı lda, serbest ça l ışa n özel öğ ret m e n l e r o l a ra k, profesyon e l gezg i n hoca l a rd ı . O n l a r, -sadece zen g i n e r keklere - Arete ded i k­ leri e rdemler d a h i l inde b i r eğitim sund u l a r. Böylece zeng i n l eşti l e r a m a geniş ça pta da tepki toplad ı l a r; ç ü n k ü zen g i nlerin çocukla rı­ n a n e öğreti leceği n e dair ken d i gündemieri va rdı: Cesa ret ve fizi k­ sel g ü ç gibi savaşçı değerleri öğ retiyorlard ı . Atina'da demokra si n i n i l k işaretleri ben i msend i kten son ra, a re­ te, öze l l i kle pol itik görevl e rdeki yu rtta ş l a rı n retori kte usta l aşara k y a d a m üza kere etme ve ta rtışma becerisiyle d iğerlerini nası l et­ ki l eyeceği şekl inde bir a n l a m a evri l m işti r. Sofist eğitim bura da n ortaya çıkmış ve b u n d a n yara r sağ l a m ı şt ı r.

Sofistlerin Erdemleri Sofistlerin bazılarının savunduğu erdemler arasında şunlar vardı: •

•

•

Protagoras: Hakikat görelidir ve bu nedenle herkes kendi öz­ nel hakikatlerine sahiptir. Gorgias: Bir şey varsa bile bunu gerçekten bilemeyiz ve aktara­ bilmemizin hiçbir yolu yoktur. Prodicus: Bilgelik büyük bir erdemdir ve bilgeler daha az bilgili olanlardan daha fazla dikkat çekmelidir. O za manlar Ati na'daki başlıca altı öğ retmen toptan Sofistler

o l a ra k biliniyorlard ı . Bu n üfuzl u fel sefi d ü ş ü n ü rler, kendi fi kirleri­ n i pol itika, insan davra n ı şları ve ahlak fel sefesiyle h a rmanlad ı l a r. O n l a r ı n adları P rotagoras, Gorgias, Anti phon, H i ppias, Prodicus ve Th rasymachus'tu . 19

Etik 101

A K I Ş I N A B I RAKMAK Sofistlerin fel sefesi n i ta m o l a ra k a n lamak zord u r, ç ü n kü a ntik Yu­ nan'd a n ka l a n her t ü rden pek çok metin g i bi ça l ışmaları n ı n detayl ı kayıtları d a g ü n ü m üze u l a ş m a m ı ştır. (Ha l i hazırda a rgümanları n ı n çoğ u sözeldi; hepsi ta m a m e n tartışma v e retorik hakkı ndayd ı, ti­ tiz a raştırma ve sentezde n o l u ş m uyord u.) O n l a r h a kkında bilinen şeylerin çoğ u metin pa rça l a r ı ndan, Platon' u n daha son raki aşağ ı­ layıcı eleşti rilerinden ve b i r ya da daha fazla nesil son raki başka i kinci e l yazı l a rdan kayn a k la n ı r. Tü m eti k a rg ü m a n l a r, eti k fi kirlere nesnel a maçlar bulma d ü r­ tüleri n d e öznel o l m a l a r ı n a rağ men, yayg ı n b i r şekilde Sofistler sa­ dece ya n l ı ş olara k ka b u l ed i l d i ler. B u n u n nedeni, söyled ikleri n i n doğru o l d u ğ u n u açı k l a m a k ve h akl ı göstermek i ç i n s ı kl ı kla hata l ı mant ı k ku l la n maları d ı r. Asl ı nda, onların n i h a i hedefleri özel eğit­ menler olara k zeng i n ve g ü ç l ü n ü n, zeng i n ve g ü ç l ü ka lmasını sağ­ l am aktı. i nsa n l ığı sara n h a k i katlerle bir ilgi leri yoktu. Onların eti k arg ü m a n ları, kaza n m a k için n a s ı l uygunsa, a h laki veya ahlak d ı ş ı y a da a h l a k m efh u m u n u n ötesinde davra n ı l ması doğrultusunda­ d ı r. M u tl u l uğ u n bir önemi yokt u r, doğru o l a n ı ya pma n ı n da bir önemi yoktur. Gerçekten ö n e m l i olan, neticede kaza n m ı ş olmaktır.

M Ü N A Z A R A /TA R T I Ş M A TA K I M I Benze r şeki l d e, Sofistler top l u l u k h uzurunda konuşma ya rışmala­ rı n ı ve m ü naza raları/ta rtı ş m a l a rı kazan mayı, diğer Sofistler arası n­ daki kon u m l a r ı n ı -ve maaş ta l eplerini- a rttı rd ı ğ ı için seviyorlard ı . Bu nedenle, a rg ü m a n l a r ı d o ğ r u ol masalar b i l e ku l ağa iyi gelecek yönte m l e r geliştird i l e r. i şte Sofistler'den öğrenebileceğ i m iz bir şey: M ü nazaran ı n/ta rtışma n ı n ö n e m i, tartışma ve a rgüman yol uy­ la ve b i r i h m a l suçuyla, bu a r g ü m a n ları o l g u l a rla veya ka n ıtlarla destek l eyebilmek ya d a e n azı ndan bu yol l a a rg ü m a n bir anlam ifade edene kadar b i r n o ktayı ve b i r nedeni tartışa b i l mektir. 20

Solistler

B u n u şöyle ya pıyorla rd ı : B i r s ı n ıfta, ka m u sa l ta rtışmada ya d a ya rışmada bir d u ru m u ta rtışı rken deste k l e m e k için en i y i "ka n ıt"ı s u n uyorlard ı . B u da en iyi şeki lde, ta n r ı l a r ı n ve o n l a rı n eyl e m le­ ri n i n a n latı l d ı ğ ı büyü k Yu n a n d i n i eseri n d e n b i r a l ı ntı olaca kt ı r. N i hayetinde, eğer ta n r ı l a r ı n bir eyle m i m ü nazarada/ta rtışmada ta rt ı ş ı l a n la benzer b u l u n u rsa o zam a n b u eyl e m i n doğru l uğ u n u n kan ıt ı d ı r; çünkü on lar ta n rı la r ı d ı r ve ya n ı l mazlar. B u a rgüma ntas­ yon tamamen nesnel değ i l d i r ancak Sofistler için b u n u n bir öne­ m i yoktur; çünkü bu m ü n aza ra/tta rtışma ve ta rtış m a l a rı n en iyi l e ri a l ı ntı yapmakta en u sta o l a n l a rd ı . Haklı g e re kçes i n i e n hızlı şeki l d e s u n a n en a kı l l ı o l a ra k görü l üyor v e genel l i kl e d e tartışma n ı n g a l i b i o l u yo rdu. Böyle usta b i r Sofist, son ra s ı n d a zen g i n b i r Ati n a l ı 'n ı n oğ l u na özel ders vermek g i bi daha fazla i ş a l a b i l i rd i ve bir Sofi st'i n g e n ç takipçi lerine ders verebileceği b i r d izi uyg u la m a l ı kurs va r­ d ı . Kendi özel fi lozofları ta rafından öğ re n c i le re öğretilen beceriler a ra s ı nda ş u n l a r va rd ı : •

N a s ı l kötü b i r davaya rağmen ta rtı ş ı l ı r ve kaza n ı l ı r?

•

N a s ı l isted i ğ i n iz şeyi a l ma k için birini cezbedebi l i rsiniz?

•

N a s ı l ticari işlerde başka l a rı m a n i p ü l e ed i l i r?

•

N a s ı l kaza n m a k için n e gerekiyorsa ya p ı l ı r?

B U B i R M E S L E KT I R / YA Ş A M D I R Ası l vu rucu o l a n sa, Sofıstleri n çoğ u n u n iddia etti kleri şeylere, başka bir deyiş l e a rg ü m a n larında ku l l a n d ı kl a rı d i n i gerekçel e re ve örneklere gerçekten i n a n m a m a l a rı d ı r. Sofıstler m u htemelen ateistlerdi, Yu n a n ta n r ı l a r ı ve gelenekleri h a kkında kiniktiler. An­ cak onların inancı çoğ u n l u kla kaba b i r şek i l d e n e pahasına o l u rsa o l s u n kazan mayı öğretmekti. Onların tek d e rd i iş b u labilmek i ç i n Ati n a lllara d uymak isted i kleri şeyleri söyle m e kten i ba retti. Sofistler, insa n l ı k ve demokrasiye za ra r veren ta m bir eti k yok­ s u n i uğ u en yü ksek seviyede göstermiş o l a b i l i rler, a nca k bug ü n 21

Etik 1 01

eti k çevrelerde hala ta rtı ş ı l a n bazı felsefi h a k i katleri de ortaya çı­ ka rd ı l a r. Sokrates, P laton ve Aristoteles, Sofıst gelenekten insan doğa s ı n ı ve ed i rn d e b u l u n m a n ı n doğru yol l a r ı n ı a raştı rmaya yö­ n e l i k meşru, ka r am acı g ü t m eyen bir felsefe yaratmak için aya k­ l a n d ı l a r. Top l u m u n b i l g e l i k ta lebi, Sofistlerin s u n d u ğ u ndan daha fazlası n ı gerekti riyo rd u . A m a e n azı ndan Sofistler, erdemierin n eye o l u rsa olsun, yaşama, eti k l e ilgili olan her şeye prati kte uygu­ l a n ı şı n ı beni msed i l e r. G ü n ü m üzde sophistry [safsata] teri m i nin, ma ntı k, bilgi ve aka­ d e m i tuzağ ıyla çevre l e n d i ğ i için gerçek g i b i görünen sa hte bilgi a n l a m ı n a gel mesi d e tesadüf değildir. Bu, sa hte a k ı l yü rütmen i n ka sıtl ı o l a ra k ya pı l ması a n l a m ı n a gel ir.

22

SOKRATESÇi YÖNTEM Sokrates'in Etiği Blçlmlendirişi

Sokrates'i n (yaklaşık iö 470-399) Ati na'd a yaşa d ı ğ ı dönem, kısmen Sokrates'in insan bilgisini, aklını ve kavray ı ş ı n ı yü kseltmeye ya ptı­ ğ ı katkılardan dolayı Altı n Çağ olara k b i l i n iyord u . Sokrates, erken dönem fi lozofu Anaksagoras ta rafı n dan eğiti l m işti, i l k başta za ma­ n ı n ı felsefe ve kozmoloj i (felsefe n i n i l k biçi m i o l a n g e rçekliğin do­ ğ a s ı üzerine ça l ı şma) a ra s ı n d a paylaştı r m ı ştı. Sonuçta, neredeyse ta m a men fel sefeye geçti . Öğrenmen i n b i r yol u o l a ra k daima soru­ lar sordu ve Ati n a sa ki n l e r i n i n ra hat ı n ı boza ra k, a h l a k ku ra l l a r ı n a sa h i p olmadı kla r ı n ı fa rk etmelerini sağ l a d ı .

Alıntılanmaya Değer Sözler "Her birimiz gerçek bilgeliğe, hayata, kendimize ve bizi çevreleyen dünyaya dair ne kadar az kavrayışımız olduğunun farkına vardığı­ mızda ulaşırız." -Sokrates

H e n üz Sokrates, felsefe ve etiği, i n sa n l a rı n ya pt ı k l a rı şeyleri n e ­ d e n yaptıkla rıyla i l g i l e n d i ğ i g üzergaha oturt m a d a n önce, "felsefe" m etafiziğ i n, d i n i n ve bi l i m i n kesişmesiyle i l g i l iyd i . Fa kat Sokrates, d i ğ e r alanların t ü m ü n e yön veren teorik kavra m la rl a i l g i len iyord u . Fel sefe n i n insa n la r ı n yaşa m la r ı n ı nasıl yaşa m a l a rı gerektiğ i n i a n ­ l a maya ça l ışmakla i l g i l e n mesi gerektiğ i n i v e eti ğ i n temel taşı n ı n, h a n g i erdem ieri n en yü ksek değeri taş ı d ı ğ ı n ı n bel i rl e n mesi oldu­ ğ u n u ilk öne süren oyd u .

23

Etik 101

S O R U S O R M AVI A S L A B I R A K M A M u hte m e l d i r ki, Sokrates'i n Batı fel sefesindeki e n öne m l i m i rası soru sorma n ı n diya l e kt i k yönte m i n i sunmasıd ı r. (Sokrates buna -"ça p raz sorg u" o l a ra k terc ü m e edilebi l i r- elenchus diyordu.) O za­ mandan beri bu Sokratesçi yöntem olara k b i l i n i r. Sokratesçi yöntem , fel sefi soru ları ve son derece kavramsal mefh u m ları tartış maya yön e l i k u sta l ı kl ı, b i l i msel bir ya klaş ı m d ı r. Bu sorg u lama yöntem i tek n i k olara k o l u m s uz h i potezleri eleme s ü rec i d i r: Bir kon u üzerinde tartışan iki ta rafta n biri, soru sorara k, itirazla r ı n ı öne s ü rerek ve d a h a son ra yan i ışiiğ ı kanıtl a n m ı ş pota n­ siyel olas ı l ı kl a rı eleyerek öne g eçebi l i r. Sokratesçi yöntem daha son ra, fiziksel d ü nyayla i l g i l i h a k i katleri bel i rlemek için kul l a n ı la­ gelen o l d u kça benzer bir b i l i m se l yöntem e uya rlanaca ktı r.

Sokrates'in Özel Hayatı Sokrates, ailesine zararı dokunan, ama öğrenmeyi hiç bırakmayan bir teorisyendi. Bilgelik ve bilgi arayışına o kadar saplantılıydı ki, Xanthippe'yle evlendiğinde ve üç oğlan babası olduğunda bile aile­ sini ihmal ediyordu.

Sokratesçi yöntem , b i r p ro b l e m i bir d izi küçü k soruya böler. Gitti kçe daha iyi h a l e gelen ve ç ü rütülmesi ve a ks i n i n ka nıtlan ma­ sı gitg i d e zorlaşa n (ve d o l ayısıyla doğru olma olası l ı kları daha yük­ sek olan) bu ceva p l a r, katı l ı m c ı l a r ı n çözme becerisini ve tecrübe­ sini a rtı rmalarına ya rd ı mcı o l u r. Bu, daha rasyonel bir düşün meye yol açar ve iyi fi ki rleri n ayı k l a n m a s ı n ı sağ l a r.

E R D E M L I B I R YA Ş A M Sokrates, yaşa m ı boyu nca e rd e m veya aretenin savun ucusu ol­ m u ştu. Sokrates'e göre, a h l a ki, sağ l ı kl ı ve iyi bir yaşa m sü rmek bi24

Sokratesçi Yöntem

rey d a h i l herkesin menfaati n ed i r. Mutlu b i r yaşa m ı n tek yol u n u n a h l a ki açıdan doğru o l m a k olduğ u n u h issed iyordu . Ona g öre, i n s a n l a r iyi erd e m lerle n a s ı l bir yaşam s ü recekleri n i a n l ad ı ktan son ra, daima iyi şeyler ya paca klard ı; Ç ü n kü iyi o l a n yol u bir kez g ö rd ü kten son ra neden başka bir şey ya pas ı n ki? (Sokrates, diğer i n s a n l a ra epey fazla değer veriyord u.) Diğer tarafta n, Sokrates, i n sa n l a r ı n kötü ya d a za ra r l ı bir şey ya p m a s ı n ı n tek nede n i n i n a h laki bilgiden yoksu n o l maları o l d u ­ ğ u n u öne sürd ü -erd e m l e rde u sta l aş m a m ı ş o l d u k l a rı v e basitçe d a h a iyisini bil mediklerinden. Ama eğer b i ri, Sokrates'i n en önem l i e rd e m lerle -ka b u l etme [cesaret], a d a l et, d i n d a rl ı k [ta kva] ve öl­ ç ü l ü l ü k- i l g i l i söyledikleri n i öğrenmek ve a n l a m a k için gerçekten çaba gösteri rse, bu d u ru mda o kişi el bette ki b u e rd e m leri d a i m a yaşa m ı na d a h i l etmek i ç i n her t ü r l ü ça bayı g österecektir. Ve bu kişi b u n u yapa rken m ut l u olacakt ı r. Sokrates, i nsa n l a r ı n a h laki bir şe­ kilde eğiti ldiklerinde, doğru olanı ya paca k l a r ı n a kes i n bir şeki l d e i n a n ıyord u.

Sokrates'in Ölümü Sokrates, insan doğası ve felsefesi hakkındaki teorileriyle ünlen­ diğinde mevcut durumda tedirginlik yaratmıştı. Sonuçta, ateist olmaktan (Yunan panteonuna inanmamaktan) ve Atina'nın genç­ lerini her şeyi sorgulamaya teşvik ederek yozlaştırmaktan ölüme mahkum edildi. Kaçmak için zaman vardı ama kaçmadı, çünkü bu­ nun ilkelerine aykırı olacağını düşünmüştü (Platon'un Kriton'un­ da tasvir edildiği gibi) . Baldıran otunu (bir zehir) içti ve son gü­ nünü arkadaşlarıyla birlikte ruhun ölümsüzlüğünü sorgulamaya harcadı.

Bu akıl yürütme zincirinde, eninde son u nd a gerçekçi ol maya n sena ryo akla yata r -kim b i le rek kötü l ü k ya p a r ki? (Bu, Aristoteles'i n a h l a ki açıdan doğru ka ra r ı n ne olduğ u n u b i l e n ve yine de kötü 25

Etik 1 0 1

ola n ı yapan kişilerde görü len, çok daha gerçekçi bir kavra m olan akrasia ya da a h l a k i zayıfl ı k kavra m ıyla güçlü bir şeki lde çel işir.)

Sokrates, fi lozofu n g ö revi n i n yazma k, ta rtışmak ve öğretmek olduğ u n a i n a n m ı şt ı r. B u n u ya pa rken de, diğerleri n i ya n l ı ş ka nı­ l a rdan, ya n ı l g ı l a rdan, kuşku l a rdan, kend i n i ka n d ı rm a l a rdan ve erd e m leri bloke eden d i ğ e r o l u msuz d uyg u l a rd a n arındırmış ve onları eudaimoniaya ya da m utl u l uğa giden yola sevk etmişti.

26

P LATON'U N ETIGI Platoncu Idea

Ati na'n ı n ü n l ü bir a i lesine mensup olan P laton (yaklaşık iö 428348), a kadem i k ka riyerine Sokrates'i n öğrencisi o l a rak başlaya­ ca k kadar şa n s l ı ve pa rlak bir öğrenciyd i . Sokrates'i n ö l ü m ü nden son ra, Akademi a d ı verilen kendi oku l u n u k u r m a k için Ati na'ya d ö n m eden önce M ı s ı r ve italya'ya seya hat ederek yeni fi kirler ed i n d i . Daha son ra Aristotel es'in de hacas ı o l a n P laton, Batı eti k d ü ş ü nces i n i n tüm ta ri h i n i n pa rlak b i r şekilde a ltya p ı s ı n ı hazı rla­ ya n a ntik Yu nan fi l ozofl a rı n ı n ol uştu rd u ğ u h atta ikinci sırada yer a l ı r. O, sadece evren ve insan doğasıyla i l g i l i büyü l eyici hakikatler ö n e s ü ren ve böylece d i nin katı s ı n ı rl a rı n ı n d ı ş ı n a çıkmaya cesa ret eden bir fi lozof değildi, ayn ı za manda bizi i n sa n ya pan şeyleri d e bel i rl e m işti: Düşü n ü rüz v e a k ı l yü rütü rüz. O , b il giyi çözü m i e m e k i ç i n k u l l a n ı labilecek bir a n a l itik sistem g e l i ştire n i l k teorisyen veya d ü ş ü n ü rlerden bi riydi. Böylece, o, bu yol l a Batı'ya d üşünme h a k­ k ı n d a nasıl düşüneceğ i n i gösterd i ! P laton ayn ı za manda b i r a h l a k fi lozofu d u r; ç ü n kü o dönem­ d e a h la k öyle ya da böyle fel sefeye doku n uyord u . H e n üz fel sefe, "ya ptı ğ ı m ız şeyi neden yap ıyoruz?" soru s u n u sorma seviyesi n e u l a ş m a m ıştı -daha çok, bu kafa ka rıştırıcı v e za l i m d ü nyada kend i­ m izi m utlu ve m em n u n h issetmek için m ü m kü n olan en iyi şeki l d e davra n mamız gerektiği noktası ndayd ı . B u i k i l e m e ceva p, erdem­ l e r m i d i r? B u kita pta ele a l ı naca k o l a n üç temel Batı eti k d ü ş ü nce oku l u n ­ d a n -deontoloji, son u ççu l u k v e erdem etiğ i - e rd e m etiği kes i n l i k­ le e n eskisid i r. Belki de a n l a ması en kolay a l a n ı d ı r. Erd e m teorisi n i n tem e l u nsurla rı n ı n çoğ u n u Platon o l u ştu r m u şt u r. O n a göre, b i r şey i n içsel a h l a ki "iyi l iğ i;' d eontolojide o l d u ğ u g i b i eyl e m i n ken d i ­ s i n d e y a da son uççu l u kta o l d u ğ u gibi eyl e m i n son ucunda değ i l, 27

Etik 101

zih i n d e d i r. Daha doğ rusu, erdem etiği ken d i içim izde kim olduğu­ m uza oda k l a n ı r: A h l aki ya p ı m ız, bilincim iz, e rdemleri m iz. Platon için b i r eylem, ya l n ızca e rd e m l i bir insa n ı n b u eyle m leri gerçekleş­ tirmesi ve derinden bağ l ı o l d u ğ u bir ka nıyı yerine getirmesi bakı­ m ı n d a n iyidir. Başka bir d eyiş l e, iyi l i k zaten i ç i n izded i r.

Erdem Etiği Erdem etiği, etiğin eylemler ya da sonuçlarıyla değil, faillerle ilgili olduğu düşüncesidir. Bu failierin ahlaklı davranmalan ve iyi bir ka­ raktere sahip olmalan için, erdemler denilen olumlu karakter özel­ liklerine sahip olmalan gerekir.

S O K R AT E S ' i N Ü Z E R i N E I N Ş A Platon h e n üz kariyeri n i n baş ı n d ayken, diya l o g l a r biçi m i nde, Sak­ rates'i n d ersleri n i ya d a Sokra tes'i n öğrencileriyle veya diğer m ü ­ za kere a rkadaşla rıyla ya ptı ğ ı kon uşma l a r ı n kayıtl a r ı n ı ortaya koy­ m uştu. "Orta d iya log l a r " d ö n e m iyse, Platon'u n gerçekten de kendi yol u n d a n gitmeye başl a d ı ğ ı d ö n e m d i r. On u n erken diya logları ço­ ğ u n lukla soru sorm a k l a i l g i l i d i r. O rta dön e m i n d eyse b i l meeelere ceva p l a r ve h ü kü m l e r s u n a r. Felsefi meseleleri tartışmak için Sak­ rates'i n i l k keşfettiği fi ki rleri g e n i ş l eterek d iyal og format ı n ı sürd ü r­ d ü . Örneğin, Menon d iya l oğ u n d a Platon, h erkes i n gayet iyi bildiği Sokratesçi güçlü eti k m efh u m u yinelemekted i r -basitçe henüz doğ ru ve ya n l ı ş a rası n d a ki fa rkı b i l meleri n e izin veren erdem iere sa h i p d eğ i l lerd i r. Anca k P laton, Menon'd a eti k m efh u m u yinelemekten fazlası n ı yap m ı ştı, o aynı za m a n d a a n a m nesis ya da "hatırlama öğretisi"ni öne s ü rerek inceled i . P laton, a s l ı nda insa n l a r ı n tüm bilgiye sa h i p olara k doğduğ u n u v e yaşa m l a r ı m ız boyu nca d a sadece bunu keş­ fettiği m izi i leri sürd ü . Bu, Platon'un erdem i n öğreti l i p öğ reti leme28

Platon 'un Etiği

yeceği mefh u m u n u (gerçekte bir ceva p ver m ez a m a ) a raştı rması­ n a yol açtı.

Y E N i B i R D E V L E T/ C U M H U R i Y E T P l aton'u n "orta dönem diya l og l a rı"ndaki e n etki l i ça l ışması Dev­ let'ti r. Hem ideal h ü k ü met/yönetim h e m de ideal bireyi içeren a d a l et hakkında bir kita ptı r. Hem bi rey h e m de tüm top l u m için a d a l et, bilgel i k, cesa ret ve ölçü l ü l ü k g i b i a na e rd e m ler ha kkı n d a uzu n bir ta rtışmayla deva m etmeden ö nce, ada l eti n doğası h a k­ k ı n d a Sokratesçi b i r kon u şmayla başl a r. O, eti kle politik a l a n ı birbirine bağ l a m ıştır, bu, h ü kü met-mer­ kezli, birbirine sıkı sı kıya bağ l ı Atina şehri i ç i n ö n e m l iydi. Platon'a göre, eti k, pol iti k d üzeyde adalet mefh u m u i ç i n kriti k öneme sa­ h i pti. O, adil b i reylerin a d i l topl u m u o l u şt u rd u ğ u na ve her i kisi­ nin d e üç ana erdem ta rafı ndan yön l e n d i r i l mesi gere ktiğine karar verd i : Ölçü l ü l ü k, bilgelik ve cesa ret. Bu ilk ü ç ü d üzg ü n bir şeki l d e g e l işti rildiğinde v e dengelendiğinde dörd ü nc ü erd e m l e son uçla­ n ı r: Adalet. P laton, adil b i r bireyi n ne uğruna ça ba l ayaca ğ ı n ı b i r pa rça a ç ı k­ l a m a k ve mu kayese etme a macıyla a d i l b i r şeh i r veya Ka l l i po l i s mefh u m u n u göstermek i ç i n Devlet'i ku l l a n d ı . B u modelde şeh i r ü ç s ı n ıfa ayrı l m ı ştır: •

Yöneticiler: B u n l a r Ka l l i pol is'i n yön etici lerid i r. B i r yönetici Pla­ ton'a göre, esas kayg ı s ı adalet ve h a k i kat olan ve bu sü reçte d iğer herha n g i s ı n ı ftaki biri nden d a h a esa s l ı b i l g iye sa h i p b i ri o l m a l ı d ı r. Böylece Platon'a göre, sadece fi lozofl a r yönetmeye g erçekten yetkindirler.

•

Koruyucular: Savaşçı veya askeri s ı n ı f, şeh ri d ü ş m a n işga l i n e karşı savu n m a k v e şeh i rdeki ba rışı koru m a kl a görevlend i ri l ­ m işlerd i r.

•

Üreticiler: B u g ü n işçi s ı n ıfı veya orta s ı n ıf o l a ra k adland ı rd ı ğ ı 29

Etik 101

mız topl u m u n e n g e n i ş s ı n ıfı d ı r. Platon b u raya, yönetici ya da savaşçı ol maya n h erkesi, ya n i heki m l erde n sanatç ı l a ra, hakim­ l e rd e n za naatka r l a ra kada r herkesi dahil eder. Mal ve hizmet ü rettikleri için böyle a d l a n d ı rı l m ışlard ı r. B i reysel olara k b i r kişide, b u s ı n ıfların her b i ri kad ı n ya da erkek ken d i r u h u n u n bir k ı s m ı n a ka rş ı l ı k gelir. Yön etici l e r bilgedirler ve her şeyi b i l i rler; bu n e d e n l e a kı l yü rütmeyi tems i l ederler. Zi h n i n duyg u sa l sistem leri v e d ü rt ü leri a n l a m ı n a g e l e n r u h , tepkisel ve düze n l eyici Koruyuc u t a rl a b i r l i kte ha reket eder. Ü reticiler hem bireysel çoğalma h e m d e şehrin büyü mesiyle i l işki l i olan işta h l a i l g i l i d i r. Ş e h r i n adaleti (Koruy u c u l a r ı n egemen l iğ i a ltında olsa da), b i rl i kte yaşaya n bu ü ç s ı n ıfı n ideal dengesinden kayna k l a n ı r, böy­ lece P laton bireysel a d a l eti ya da uyu mu, ru h u n fa rklı pa rçaları n ı n uyg u n dengede a m a h e ps i n i n ü stünde b i r a k ı l l a yöneti l mesi ola­ ra k görür.

Alıntdanmaya Değer Sözler "İnsanlar (Erkekler) üç sınıfa ayrılır; bilgeliği sevenler, onuru se­ venler, kazancı sevenler." -Platon.

30

ARiSTOTELES'iN AHLAK F E LSEFESi Etiğin Ortaya Çıkışı

Aristoteles (iö 384-322) a ntik Yu nanista n'd a yaşa m ı ş Ati n a l ı bir fi­ lozoft u r. Batı fel sefesi n i n kurucu bir fig ü rü o l a ra k o n u n bilgel i k sis­ tem i m etafizik, esteti k, pol itik teori ve b i l i m de d a h i l olmak üzere fel sefe n i n her tü rden alt kümeleri n i içerd i ğ i h a l d e, etiğe öze l l i kl e v u rg u ya pmışt ı r. Selefi eri Sokrates v e P l aton'la b i r l i kte on u n çal ı ş­ m a l a rı da, sonrası nda Batı felsefi düşünces i n i n, öze l l i kl e de skolas­ ti k fel sefe gibi ortaçağ ha reketleri n i n ve Doğ u'd a ki fel sefi yü kse l i ­ ş i n tem e l i n i oluşt u ru r; yazı ları islam d ü nya s ı n d a v e Uza k Doğ u'd a terc ü m e ed i l m i ş, yayı l m ış v e yoru m l a n m ı şt ı r. i l ke leri, on u n a d ı n ı taşıya n b i r siste m i n pa rçasıd ı r: Aristotelesçi l i k. Aristoteles'i n babası, M a kedon kra l ı A mynta s'ı n kişisel heki­ m iyd i ve bu neden l e b i r a ristokrat olara k yetişti ri l m i ş ve eğiti m i n avantajlarından ya rarla n m ı ştı. Henüz d a h a çoc u kken hem a n nesi hem babası hayat ı n ı kaybetti ve on sekiz yaş ı n a geldiği nde, yir­ m i y ı l boyunca öğretmen o l a ra k kalaca ğ ı Platon'un Akademisi'ne katı l ma k için Ati na'ya taş ı n d ı . Aristoteles'i n ken d i fel sefesi n i ge­ l i şti r i p Platon'un fel sefesi nden kopa rmasıyla, Akade m i 'ye l iderl i k etmesi i ç i n Platon'un yeğe n i seçi ldi v e böylece Aristoteles de Aka­ d e m i 'den ayrı l d ı . Sonrası nda, henüz genç o l a n Büyü k iskender'e öğretmen l i k yap maya gitti. Ard ı ndan Ati n a'ya dö ndü ve şeh r i n d ı ş ı nda, Platon' u n Akadem i 'sine doğrudan ra k i p o l a n Lyceu m a d l ı ken d i oku l u n u ku rd u .

E R D E M L E R I G E L I ŞT I R M E K Lyceu m'da uyg u l a n a n müfredat genişti, fa kat eti k böl üm doğa fel sefesine oda kla n m ı ştı. B u dönemde yazd ı ğ ı eserlerin sadece parça ları g ü n ü m üze u l a ş m ı ştır. B u n l a r a r a s ı n d a Organon, Fizik, 31

Etik /Ol

Metafizik, Nikomakhos'a Etik, Politika, De Anima, Retorik ve Poeti­ ka va rd ı r. Ve toplamda ya klaş ı k on iki cilt o l a n t ü m ça l ışmaları n ı n

sadece beşte biri h ayatta ka l m ı şt ı r. Anca k, s o n za m a n l a rda a kade­ m i sye n l erin, editörleri n ve d e r l eyicilerin çaba l a rıyla etiğe olan kat­ kı l a rı n ı n yine de old u kça iyi b i r s u n u m u n a sa h i biz. Sokrates ve Pla­ ton eti k l e i l g i l i a raştı rma l a rı n ı yapa rken, b u n u i s i m l e n d i rmed i l e r y a d a kendi başına b i r kon u o l a ra k değerlend i rm ed i ler. Aristoteles b u n u, etik sözcüğ ü n ü (ya d a tercihen ethosu, a h l a k b i l i m i n i) ele a l a ra k, i n sanların nasıl h a reket etmeleri, davra n m a l a rı gerektiğine dair b u evrensel ve s ü regelen soruya akılcı b i r açıklama getirme g i rişi m i şekl i nde tan ı m i aya ra k değ iştirdi. Da hası, Aristoteles poli­ tik teoriyi eti kle ya k ı n d a n i l i ş k i l e n d i riyord u, h ü kü meti n nasıl dav­ ra n m a s ı gerektiği ve politika c ı l a r ı n nas ı l yönetmesi gerektiğ i n i n a raşt ı r ı l ması v e bireyi n n a s ı l iyi n i n yol u n d a n g i d eceğ iyle i l g i l i eti k ayrı m ı n ya p ı l ması i ç i n politikacı l a ra çağrıda b u l u n m uştu. Ana teori lerinden biri, e rd e m leri gelişti r m e n i n önem iydi: Mü­ kem m e l ka ra kter ya d a a rete ve son hedefi m ü kemmel edi m/ davra n ı ş ya da energeia. Nikomakhos'a Etik'te yazd ı ğ ı g i bi, Aristo­ teles'e göre, m ü ke m m e l ka ra ktere sah i p bir kişi doğru şeyi ya p­ maya yön e l i k bir eğ i l i m e sa h i pt i r; ve böyle bir kişi sadece doğru şeyi ya pmakla kal maz, b u n u doğru za manda ve doğru şeki lde de ya pa r. Erdemler a ra s ı n d a e n takd i r edi lesi ve beğenilesi olara k n itele n d i rdiği cesa ret v e ölçü l ü l ü k erdem leriyd i . Bu erdemlerde usta l a ş m a k, kişi n i n i şta h ı n ı ve bedensel a rzu l a r ı n ı kontrol etmesi a n la m ı na gelir. Da ha d a ötesi, Aristoteles iyi, tem iz ve erdem l i bir şeki l d e h a reket etm e n i n m ut l a k, kesin hazzı g eti recek yöntem ol­ d u ğ u n u öne sürdü. B u neden l e, yemek ve şehvet a rzu la r ı n ı redde­ derek, örneğin, bir insan ö l çü l ü l ü kte daha fazla m utl u l u k bulabi l i r; ç ü n kü Aristoteles için, e n yü ksek a maç olan iyi yaşam, esen l i k ya da m utl u l u k duygusuyla e rd e m l i b i r şeki lde eudaimonia'n ı n peşin­ de geç i r i l e n ya da sadece va r o l m a k yeri ne g e l i şerek ve büyüyerek geçi rilen yaşa m d ı r. Asl ı nda, iyi ka ra kter ta m da mutl u l u ğ u n reçe­ tes i d i r: Doğrudan bağ l ı d ı r. 32

Aristoteles'in Ahlak Felsefesi

Aristoteles, Platon' u n öğrencisi o l d u ğ u ve Platon da Sakra­ tes'i n öğrencisi olduğu için, doğal olara k Aristotel es'i n ça l ışma sı da o n ların etki leri n i h üzerine i nşa ed i l ecekti. B u n u n la birlikte, Aris­ totel es'i n yön d eğişti rerek saptığı yol, e n ö n e m l i erd e m i n hangisi o l d u ğ u d u r. Platon dört temel erdemden ba h setm i ştir: Cesa ret, ölçü l ü l ü k, adalet ve sağd uyu/basi ret. Fa kat Aristoteles, yazı ların­ d a aynı za manda ikincil erdem leri ta rtış ı rken, a n a erdemler olara k ta m a men cesa ret ve ölçü l ü l ü k üzerine o d a k l a n d ı . Prati k bilge l i k y a d a sağd uyu, ken d i l iğ i nden, yü rekten g e l e n b i r şeyd i. Ayrıca, e n yü ksek a h l a k i erdem ierin birbirine i htiyaç d uyd u ğ u n u v e heps i n i n ente l e ktüel ya da pratik b i r değer olara k h e m birbirlerini gere k­ ti rd i ğ i n i hem de gerekli o l d u ğ u n u onayl a d ı . ( B u neden le, o ayn ı za m a nda şöyle demişti, en m utlu ve en e rd e m l i hayatlardan biri... fi lozofu n hayat ı d ı r.)

D Ü Ş Ü N M E ÜZERI N E E YL E M E Aristoteles söz kon usu o l d u ğ u nda eti k ya l nızca teorik olmaktan çok uzaktır. Sadece erdemiere sa h i p o l a ra k m u t l u o l mayı bekle­ yem ezsin iz. Aksine, kişi bu e rdem leri elde etm e k için çal ışma l ı, iyi biri olmak için, hem eğiti m l e hem de yaşa m ı d e n eyi m leyerek b u erd e m iere u laşmaya ça l ı ş m a l ı d ı r. Diğer b i r ifa d eyle, eylemler ni­ yetler kadar öne m l i d i r. Erd e m l i bir kişi, b u e rde m ierin ne olduğu­ n u kes i n l i kle incelemel i d i r, a n ca k bu kişi n i n ayn ı za m a nda kend i ­ s i n i n d e böyle davra n ması v e iyi şeyler ya p m a s ı gerekir. B u n a uy­ g u l a m a l ı eti k denir ve mantığı biraz döngüseld i r: Eti k olmak için, önce eti k ola n ı n ne olduğ u n u ve son ra kişiyi eti k ya pan şeylerin n e o l d u ğ u n u öğ renmelisin iz. Diğer ta rafta n , iyi eyle m lerin erdem­ l i b i r yaşa m d ü rtüsü n ü n b i r parçası o l a ra k ya p ı l m a d ı ğ ı nda boşa ha rca n d ı ğ ı n ı söyler. Özetlemek gereki rse: Eti k o l m a k için, kişi eti k o l m a n iyetine sa h i p o l m a l ı ve sonrasında e rd e m iere u laşmak için, eyl e m lerini, bu eti k bilgi çerçevesinde g e rçekleştirmelidir. işte o za m a n mutlu olacaksın, der. 33

Etik 1 0 1

R U H U N B Ö LÜ M L E R i Tü m Yu nan mevkida ş l a rı g i bi, Aristoteles d e ru h u pa rça lara ayı r­ m a kta n büyü l e n m işti. Aristotel es, i nsa n ru h u n u -ya da bugün de­ d i ğ i m iz gibi insan doğ a s ı n ı - i ki kısma ayı rd ı : Rasyonel kısım ve i r­ rasyo n e l kısım. (Bu, nature versus nurture [Nativizm, empi rizm ka r­ şıtl ığı] fi kri n e benzer.) Rasyo n e l kı s ı m, a k ı l yürütme yol uyla teoriye ve pratiğe i l işkin beceri lerin izi içeri r. i rrasyonel kı s ı m, istekleri n ize, duyg u la r ı n ıza ve a rzu l a r ı n ıza karar verir. R u h u n irrasyonel yön ü tü m ca n l ı la r için orta k b i r şeyken, rasyonel k ı s ı m ya l n ı z insa n l a r ı n sah i p o l d u ğ u bir şeyd i r. Eyle m e geçi receğ i m iz rasyonel kısı m d ı r, amacı m ız bud u r. Görevimiz a k l ı m ızia ken d i erdem l i yol u m uzu b u l m a k ve mutlu o l m a k için bu e rdemleri ku l l a n m a kt ı r.

Başka Bir Disiplinle Birleştirerek Felsefeye ek olarak, Aristoteles'in tiyatro üzerinde de derin bir et­ kisi oldu. İÖ 335'te yazılmış olan Poetika adlı kitabı, dramatik teori ve edebiyat teorisinin günümüze ulaşan en eski örneğidir. Bir sah­ ne oyununun ideal olarak nasıl yazılması gerektiğine dair üç öneri sunan, Aristoteles'in "Birlikler"ini de içerir. Aristotelesçi birlikler: Eylem birliği (bir oyun tek bir ana temaya sahip olmalı ve çok az ya da hiç ikincil olaylar zinciri olmamalı), zaman birliği (her şey yirmi dört saatte ya da daha kısa sürede olup bitmeli) ve mekan birliği (oyun tek bir sahnede/dekorda geçmelidir) . Oyun yazarları "Birlik­ ler"i yüzyıllardır gayri resmi kurallar olarak kullandılar.

Platon ve Aristoteles, insan yaşa m ı n ı n a macı n ı n mutl u l u k oldu­ ğunda ve oraya ulaşma yol u n u n da akıllı bir h ayat yaşaya rak ya da eti k seçi m ler yapara k olduğ u n da büyü k ölçüde anlaştılar. Fakat Pla­ ton, erdem ierin doğal olara k içi m izde olduğ u n u iddia ederken, Aris­ totel es i nsanların erd e m l i o l m a kapasitesine sahip olduğu n u ama bu erdem ierin g ü n l ü k yaşam pratiğiyle edi n i l d i ğ i n i düşünüyordu . Başka b i r deyişle, mutl u l u k, bir şeyleri eti k olara k yaparak gelir. 34

BÖLÜM 2

Ç E Ş i T L i Y U NAN O K U L LARI Sokrates, Platon ve Aristotel es, yazı ları v e o ku l l a rıyla Yu nan a ka­ d e m i k ve felsefi geleneğ i n i ol uştu rd u l a r. Felsefi a raştırmada patla­ maya neden olan pek çok yen i fi kir ve pek çok yen i olası l ı k ortaya koyd u l a r. Altı n Çağ'd a n sonra, öze l l i k l e Yu n a n kültürü ve fi kirleri d ü nyaya dağ ı l ı p Yu nan ista n'a geri dönd ü ğ ü n d e, pek çok yen i okul, d a l ve kişi l i k kültü ortaya ç ı ktı. Aristotel es'i n p ratik etiğ i n i n dön­ g üsel mantığı g i bi, Yu n a n felsefesi d ü nyayı etki l ed i ve d ü nya d a Yu n a n fel sefesi n i etkil ed i . Batı d ü nya s ı n d a Ati na'n ı n Altı n Çağı'n­ dan sonra beş büyü k fel sefe ve eti k oku l u o rtaya ç ı k m ı ştır. Bu yen i d a l l a rı n ta rafta rları, Altın Çağ'ı n öne m l i felsefi kişi l i kleri n i n ya ptı ğ ı g i b i d evlet idaresi v e yönetime oda kla n ma k yeri n e, yaşa m d a ki bi reysel ve kişisel eti k yü kü m l ü l ü klere ve ya klaşı m i a ra odakla n d ı . B u beş grup: •

Kinikler yaşamdaki tek gerçek amacı n m u t l u l u ğ u a ra m a k ve deneyi m iemek o l d u ğ u n a inan ıyorla rd ı .

•

Kuşkucular hiçbir a h l a k i kesi n l i ğ i n o l m a d ı ğ ı n ı ve b u n u n l a b i r­ l i kte her şeyden şüphe etmenin b i r zoru n l u l u k olduğunu d ü ­ ş ü n üyorlard ı.

•

Epikurosçular hayatta ki en yüksek amacın haz oldu ğ u n a i n a nıyorlard ı . Ancak o n l a r h a z a rayışı n ı savu n u rken bile, kişi­ yi kend ine ve başka l a r ı n a za ra r vere b i l ecek hazl a r ı n peş i n d e n koşmaya ka rşı uya rd ı l a r. 35

Etik 101

•

Stoacılar doğa n ı n doğuştan/içkin bir şeki lde rasyonel olduğu­ n a ve insanların b u kuvvetl i g ücü değ i şti remediğine inan ıyor­ l a rd ı . Ahlaki açı d a n m u tl u l uğ u n, hakikat o l a ra k ka b u l ed ildiğin­ de gelebi leceğ i n e i n a n ıyorl ard ı ve bu nedenle davra n ışları n ı b u fi kir doğru ltu s u n d a de ğiştirmek için gayret gösterdiler.

•

Yeni-Piatoncular Plato n c u ideallerin genişletil mesi ve uyg u­ l a n masıyla ilgilenen, a nca k daha dini tem e l l i teoloji öğretmen­ leri ve Doğ u tasavvufu o l a n gruptu.

36

Ki N KLERIN FELSEFESI Her şeyi Sorgula

Anti k Yu na n'ı n büyü k fi lozofl a r ı n ı n za m a n ı n ı n büyük böl ü m ü n ü h a rcad ı kları şey, fel sefe v e eti k kavra m l a rı n ı ayrı ayrı pol itik v e ka­ m u sa l yaşa ma uyg u l a m a ktı. Pol itika Yu n a n i sta n için öyle önem­ l iyd i ki; çünkü ka musal yaşam çok ö n e m l iyd i ve fel sefenin b u n a u y m a k i ç i n bir yol b u l m a s ı gerekiyord u . Felsefe b u na uymazsa cidd iye a l ı n maz, gelişe mezd i. Felsefe, yu rtta ş l a r ı n ve yönetici l e r i n ken d i leri n i v e diğer i n sa n la r ı daha i y i a n l a m a k -ve istismar etme k­ ve h e m kişisel kazanç sağ l a m a k hem de top l u m u e n ü st seviyeye i l e r i etmek için k u l l a n a b i l ecekleri bir a raçtı. Fel sefedeki bel l i baş l ı değişimler içinde, H e l e n ist i k çağda (ya k­ l a ş ı k iö 323-30), politik ve ka m usal uyg u la ma l a rd a n açıkça kişisel olana ve insa n ı n özel, politik ol maya n yaşa m ı nd a nasıl davra n m a s ı g e re ktiğine doğru bir kayma o l d u . Fa r k l ı eti k d üşü nce oku l ları o r­ taya ç ı ktı. Bu oku l l a r, gelecek bi rkaç yüz y ı l boyunca g e l işecek o l a n fa r k l ı eti k teoriler i ç i n zem i n hazı rla m a s ı n d a ya rd ı mcı o l d u . Belki d e e n az i ncel i k l i ve bu bakış açı l a rı n ı n daha rad i ka l olanı, Kin i k l e r ta rafı ndan ortaya konan fel sefedir.

B U S E F E R Ki Ş i S E L Ki n i kl erin ki, yaşa mdaki tek gerçek amacı n m utl u l u ğ u ara m a k ve u l a ş m a k olduğ u na inanan fel sefi bir ha reketti. Bu, doğaya bu ola­ s ı l ı ğ ı a rtıraca k bel irli erdemler aramak için bakarak ve onları doğa­ n ı n e m rettiği şeki lde izleyerek ya p ı l m a ktayd ı . B u g ü n el bette, kin ik teri m i, "ol u msuz, kuşku l u b i r eğ i l im" a n l a m ı na gelen kinik/alayo

[cynican kel i mesiyle i l g i l i d i r. Bu tan ı m ı n Ki n i klerle o l a n bağ la ntı­ sı, Ki n i kieri n insan ya p ı m ı her tür eti k veya a h l a k sistemine "kin i k/ 37

Etik 1 01

a l aycı " ya klaştı kları i çi n d i r. S o n u ç olara k, eski u s u l ü tercih etti ler

-gerçekten eski u s u l ü . K i n izm, ana a k ı m d ü şü n ü rl e r ta rafı n dan kuru l m u ş o l a n felsefi ve eti k ya pı lagelişi redd etmekle i l g i l iyd i, -çü n kü o n l a r ya n l ı ştıla r­ o n l a r doğal olanı/doğ u şta n g e l e n i ta kip ediyorlard ı . Ki n i kler özel­ l i kle, zeng i n l i k, iti bar, haz, m ü l kiyet ve a i l evi yü kü m l ü l ü kler gibi ya n l ı ş bir şeki lde erd e m h a l i n e gelen geleneksel değerleri ortadan ka l d ı rm a k isted iler. Sarsıcı kon uşmaları ve eyl e m leriyle ada bı mu­ aşerete aykı rı güçlü d u ru ş l a rı n ı d estekled i l e r.

I S T l R A B l N KO N F O R U K i n i k i e r i n i l k l ideri Antist h e nes'ti (iö 445-365), varl ı k l ı ve öyle önem l i bir a i l eye d oğ m u ştu ki, Sokrates'i n öğrencisi olabi l m i şti. Platon, Sokrates'i n öğ reti s i n i ve d iya lekti k yönte m i n i s ü rd ü rür­ ken, Antisthenes Platon 'u n "se bat sanatı"n ı ve bağ ı msız b i r yaşam şekli ya ratm a k için dış etke n i e re kayıtsız ka l m a d ü ş ü nces i n i sevd i. Antisthenes, iki tür "nesne" o l d u ğ u n u öne s ü rd ü : Kişisel m ü l kiyet gibi d ı şsal olan ve h a k i kati, b i l g iyi ve ruhu içeren içsel ola n. Erde­ m i n doğrudan son u c u o l m aya n her tü rlü d ı şsa l iyi l iğ i n veya haz­ zı n verd i ğ i keyiften uza k d u rd u ve fiziksel acı çekmek gibi ıstıra p­ la ra a ktif olara k katı l m aya ve b u "içsel " nesnelerde zen g i n l eşme yol u n d a ruha eşlik etm e ve motive etme kon u s u n d a teşvik ed i l d i . Yazı l a rı g ü n ü m üze u l a ş m a d ı , a m a " h a z d uy m a kta n sa deli rmeyi terc i h ederim" gibi bazı cü retka r sözleri yüzyı l l a r boyu nca dilden d i l e do laştı. Antisthenes ve e n sad ı k ta kipçi l e ri, i n sa n ı n içi boş a rayış l a rıyla herhangi b i r şeki l d e aya rtı l m a s ı n ı n ö n ü n e geçmek için a ş ı r ı tasa rrufl u bir yaşa m s ü rd ü ler. Paçavra l a r içinde soka kta yaşad ı l a r ve yoldan g e l i p geçe n l e ri a h l a ki seçi m leri yüzü nden ta­ ciz ett i l e r.

38

Kinikierin Felsefesi

Diogenes Antisthenes'in en önemli öğrencilerinden biri, şu anda Türkiye'de olan Sinop'tan Atina'ya gelen Diogenes'tir (İÖ 412-323). (Tıpkı bayrak yakmak gibi, o da madeni paraları tahrif ettiğinde sürgün edildi.) O, Antisthenes'in teorilerinde aşırıya kaçınıştı -bir dilen­ ci olarak yaşadı · ve sokaklarda bir fıçı içinde dolaştı, yoldan gelip geçenlerin sığ yaşamlarını ve doğanın ilkelerine göre yaşama öz­ gürlüklerini çaldığına inandığı keyfi toplumsal sözleşmelere bağlı­ lıklarını eleştirdi.

39

ANTI K YU NAN'I N KUŞKUCU LARI Kuşku dolu

Kuşkucu o l m a k, n i h ayeti n d e kon uya i n a n m a m aya m eyi l l i bir bi­ çimde bir tü r h a k i kati veya g e rçeğ i açı kça sorg u la m a k a n la m ı na g e l i r. A h l a ki kesi n l i kl e r i n kes i n b i r şeki l d e o l a b i l eceğ i n e i n a n ma­ ya n eski b i r Yu n a n fi lozof top l u l u ğ u olan Kuşku c u l a r d a benze r b i r zi h i n çerçevesi n e sa h i p l e rd i . Her t ü r l ü n e s n e l a h la k i l i kten kuşku d u yuyorlard ı . B u n l a rı ne i n s a n ve topl u m ya p ı s ı olara k ya da o n l a r ı n n e basitçe evre n s e l veya nesnel b i r h a k i kat o l a ra k ka­ nıtla n m ı ş ya da ka n ı t l a n a m a z o l d u kl a rı n ı g ö rd ü l e r. O n l a r, a h l a ki b i r mesel e n i n her i k i ta rafı i ç i n d e iyi b i r a rg ü m a n s u n u labi lece­ ğ i n e sayg ı gösterirken, a h l a k l ı bir yaşam s ü rd ü l e r ve hangi ey­ l e m l e r i n a h l a ki ol u p o l m a d ı ğ ı g i b i geçerli topl u msal sözleşme­ l e ri g e n e l o l a ra k izl e m eyi ö n e r m e eğ i l i m i n d e o l d u l a r. B u şeki l d e daha kolayd ı . Ku şku cu l u kta, oyu n u n a d ı h e r şeyd e n k u ş k u d uy­ m a ktı r: M u tl u l uğa g i d e n yol, sadece büyü k h a k i katierin ka nıtlan­ ması n d a n değ i l ayn ı za m a n d a h e r şeyd en k u ş ku d uymaktan da geçiyord u . B u ra d a tartı şılan kuşkucu l u k tü rü, genel l i kle, ku rucu s u n u n ve baş m i m a r ı n ı n Pyrrhon (ya kl a ş ı k iö 360-270) a d l ı b i r Yu n a n düşü­ n ü r o l d u ğ u Pyrrhonism o l a ra k a d l a n d ı r ı l ı r. Ve bu, "resmi" b i r fi lozof ol maya n "d ü ş ü n ü r': ya n i Pyrrhon ve oku l u Ati n a a n a a k ı m ı n ı n bir pa rçası değildi. Ne P laton'u n Akademi'sinde n e de diğer büyü k oku l l a rd a n birinde eğ iti m g ö r m e m i ş olan Pyrrhon, Yu nan sa h i l ka­ sabası o l a n Elisli bir ressa m d ı . Ta rtı şmasız en büyük fel sefi etkisi, H i n d ista n'ı n keşfi nde Büyü k i s ke n d er'e eşl i k ettiği za man ça l ı ştığı Doğ u m i stisizm idir.

40

Antik Yunan 'ın Kuşkucuları

KUŞKU LU Batı ve Doğ u fel sefeleri n i n a rası ndaki tem e l fa rk d ü nya görüşüd ü r. Batı'd a doğrudan, somut ceva pla·r a ra n ı rken, Doğ u 'da, hem d ü n­ ya n ı n g izemini hem de d a i m a iyiyle kötü n ü n b i r l i kte yol alacağ ı ve b u n u d u rd u rm a k için kimsenin ya pa b i l eceğ i b i r şey o l madığı ger­ çeğ i n i ka bul ede n daha büyük bir şey va rd ı . i şte bu Doğu perspek­ tifi, Pyrrhon'u n fel sefesine de ya nsım ışt ı r. O n u n görüşü şuyd u : H e r kon uda ya rgıda b u l u n maya ça l ı şmayı n . Ya d a h e r h a n g i bir kon u ­ d a . O kendi d uyularına bile g üven m iyord u v e kend i n i öldürmesin ya d a bir yerden d üşmesin d iye i n sa n l a r o n u n ya n ı n d a dolaş m a k zoru ndayd ı l a r. O n u n l a i l g i l i bir h i kayeye g ö re; b i r za m a n l a r fı rtı na­ ya ya ka lanan b i r gemideyken ve gemideki h e rkes ö leceğ i n i düşü­ n ü rken, Pyrrhon sakince d u rm u ş ve gemide o l a n bitene kayıtsız d o m uzu göstermiş. Ona göre bu ideal d u r u m d u r. N e yazı k ki, Pyrrhon teorik bir d ü şü n ü r o l m a d ı ğ ı için hiçbir şey yazmad ı. Fa kat oku l u yüzyı l l a r içinde g e l i şti ve öğrencileri n i n bazı eserleri g ü n ü m üze u l a ştı, özel l i k l e d e Sextus E m piricus a d l ı b i r h e k i m i n yazd ı ğ ı Pyrrhonculuğun Ana Hatlar!. O n u n Kuşkucu­ l u k ta n ı mı, saf h a l iyle, "görü n üşleri ve ya rg ı l a rı herhangi bir şeki l d e birbi rlerine ka rşıt kon u ma g eti rebilme beceris i d i r. B i rbirine ka rşıt neden leri dengeleyerek i l ki n ya rg ıyı a skıya a l m aya a rd ı ndan da d i n g i n l iğe u laşı rız:' {Bu, az çok Pyrrhon' u n ken d i ta n ı m ıyla ayn ı d ı r) . Kuşkucuların bilgi, hakikat v e eti k kon u l a r ı n a ya klaşı m l a rı şöyled i r: M ü m kü nse geçici olara k en doğru görü n e n şeyi ya p ı n . B u basit bir teoridir, a n c a k herhangi b i r eti k a rg ü ma n ı n prob­ l e m l e riyle tartışma l ı d ı r: Alg ı l a ma. Ku şku c u l a r, bir şeyi a l g ı l a ma n ı n d a i m a en a z i k i yol u n u n o l d u ğ u n u ö n e sü rerler; bakış açısı ve de­ n eyi m . i kisi de ne doğ rud u r ne de ya n l ış. Ancak bu d u ru mda, b i r kon u d a nasıl ka ra r veri leb i l i r? Verilemez. Dolayısıyla b i r k i ş i ya rg ı d a b u l u namaz, sadece ya rg ıyı a skıya a l ı r v e yol u na d eva m eder. Kuş­ kucu l a r bu ikilemden "bi l m iyorum" demen i n kesi n l i kl e söylenecek e n iyi şey olduğ u n u bel i rterek kaçın ıyorla r. Bir Kuşku c u n u n ba k ı ş 41

Etik 101

açısına göre basit ka b u l l e r m u t l u l uğa götü rür. N iç i n ? Çü n kü ta rtış­ ma başlamadan sona ermişt i r. Eğer bel irli bir a l g ı öne çıkm ıyorsa, biri n i n h a k l ı çı kmaya ya d a d iğ e r i n i n ya n l ı ş o l d u ğ u n u ka n ıtlamaya gere k ka l maz. Böylece m u tl u l u k ortaya ç ı ka r, ç ü n kü d üşma nca ve kaba davra n maya g e re k ka l m a m ıştır. Bir olg uyu açıkça göstererek (veri l i bir a l g ı n ı n doğru old u ğ u n u beya n ederek) kişi, karşıt görüşe veya stres li bir ta rtışmaya ka p ı açar ya da bir seçeneği d ü ş ü n ü rken zi h n i ka rışır ve -ne o l u rsa o l s u n inanma maya ya k ı n bir eğ i l i m le­ duyd u ğ u en küçü k kuşku m i ktarıyla bile ıstıra p çeker.

Alıntılanmaya Değer Sözler

"Bir kişi yargıyı askıya alarak, kendini fenomenlerin ve nesnelerin göründükleri halleriyle sınırlandırarak ve gerçekte oldukları gibi onlara ilişkin kesin hiçbir şey sunmayarak yaşamın getirdiği kafa karışıklıklarından kaçabilir ve dingin bir zihinsel huzura ulaşabilir." -Pyrrhon

O N YÖ N T E M Pyrrhoncu Kuşkuc u l a r, h e r şeyde n kuşku d uyu l a b i l eceğ i n i ve du­ yu l ması gerektiğ i n i veya ta m tersi redded ilebi l eceğ i n i ve redde­ d i l mesi g e rektiğ i n i göstermek için on fa rklı a rg ü m a n ya da "kuş­ kucu a k ı l yü rütme m od e l i " tasa rladılar. Su n u l a n herhangi bir va r­ sayı msal/hi poteti k "haki kat"i, b i r kuşkucu yerle b i r edeb i l i r. Hepsi aynı tem e l modeli izler: •

B i r nesnenin bana (X) n ite l i ğ i va rmış gibi gel iyor.

•

B i r nesne sana (Y) n ite l i ğ i n e sahipmiş gibi görün üyor.

•

Ben i m a l g ı m nası l sen i n ki n d e n daha iyi ola b i l i r?

•

Değ i l d i r. Dolayısıyla, ya rg ı nesnenin (X) m i (Y) mi olduğu orta­ ya ç ı ka n a kadar askıya a l ı n ı r.

42

Antik Yunan 'ın Kuşkucuları

B u nedenle, kuşkuc u l a r ı n m utlak haki katleri n i n bel i rlenemedi­ ğ i şeyleri bu kad a r fa rklı şekilde a l g ı l a m a l a r ı n ı s ü rd ü rmeleri n i n on yol u ş u n l a rd ı r: •

H ayvan lar a rasındaki fa rkl ı l ı klar

•

i n sa n l a r arasındaki fa rkl ı l ı klar

•

D uyu algısındaki fa rkl ı l ı kl a r

•

Koş u l l a rdaki fa rk l ı l ı klar

•

Kon u m, uza k l ı k ve yer fa rkl ı l ı kları

•

Tü m bu şeylerin karı ş ı m l a rı ndaki fa rkl ı l ı kl a r

•

M i kta r ve benzer kavra m la rı n oluşu m u n d a k i fa rklı l ı klar

•

i l işkilerdeki fa rk l ı l ı kl a r

•

Göreli s ı k l ı k veya seyre k l i kteki fa rkl ı l ı kl a r

•

Fa rkl ı sistemler, gelenekler/adetler, yasa l a r ve d i n i inançlar Etik çal ı şma larında Kuşkucu l u k öne m l i d i r, ç ü n kü bir tü r röla­

tivizm/göreci l i ktir -belki d e en saf ve e n ham h a l iyle. Bir Kuşku­ cu, iyi veya kötü olan bir şeyi n içki n/doğ u şta n doğası hakkında b i r ya rg ıyı askıya a l d ı ğ ı nda a rtık o n u n l a i l g i l i h i ç b i r ya rg ıda b u l u ­ n a m az. Bu neden l e Kuşku c u l a r i ç i n bel i r l e n m i ş erd e m ler yoktu r. Ayn ı şekilde nesnel hakiki değerler de yoktu r. B i r Kuşkucu olara k a d a l etsiz b i r şeyi h issedebi l i rsiniz, a m a b u n u n b i r önemi yoktu r. i nsa n l a rı n adaletsiz davra n ı ş l arda bu l u n ma l a rı n ı engelleyen şey, ken d i a l g ı larına dayanara k yasa lar çıka ra n eti kçi lerd i r. Ve böylece, topl u m içinde yaşa mak için gelenekiere g e ri dön üyoruz, çü n kü d a i m a böyle ya p ı l d ı .

43

EPI KU ROSÇU LAR Iyiyi Izleyin, Kötüden kaçınm

Bug ü n, epikurosçu/hazo kel i mesi l ü ks yaşa m l a v e yemek pişir­ mekten ve yemekten haz d uya n i nsa nlarla i l işkilendiril mekted i r. B u n u n nedeni, iyi beslen m e n i n haz veren b i r şey olmasıdır. Epi­ kurosçu n u n klasik a k ı l yü rütmesi nde, haz veren her şey iyid i r. Diğer ta rafta n, Epiku rosçu i ç i n acı veren b i r şey de nesnel olara k kötüd ü r. Bu ned e n l e, kötü şeylerden kaçı n ı l ma l ı, iyi h issettiren şeylerin peşi nden g i d i l m e l i d i r ve mutl u l uğa haz a rayışıyla u laşı l ı r. işte E p i k u rosçu felsefe b u d u r. Ku şkucu görü ş ü n a ks i n e, Epikurosçu l u k o ku l u n u kuran Epi­ kuros'u n (iö 34 ı -270) fel sefesid i r. Epikuros d a tıpkı Sokrates ve Platon g i bi, i n sa n ı n m utl u l uğ a yönelik çaba göstermesi gerektiği­ n i d ü ş ü n d ü . Ayrıca, i n sa n l a r ı n n e ö l ü mden n e d e ta n r ı l a rdan kork­ maması gerektiğini ve iyi b i r ahiret umud uyla d ü nyevi zevklerden yoks u n b i r yaşam yer i n e, s ü rd ü rd ü kleri bu yaşa md a n haz d uyma­ l a rı gere ktiğini öğ retti; ç ü n kü haz hayatta ki e n ö n e m l i şeyd i r ve Epiku rosç u l u k doğası g e reği hazc ı/hedonist bir fel sefedir ya da haz-te m e l l i d i r. Bun u n la b i rl i kte Epikuros, gelecekte za ra r verebi­ lecek hazl a rdan kaçı n m a n ı n ö n e m i n i de vu rg u la m a k için bu basit tavsiye n i n ötesine geçti. (Bu, ölçü l ü l ü k erdem id i r.)

D A H A FA Z L A H A Z, DA H A A Z A C I Epiku ros, d iğer fi lozoflar ve fel sefeler hakkında acımasızca eleşti­ reldi. Örneğin, Ki ni kieri n teh l i keli ve potansiyel devlet düşmanları old u ğ u n u düşünüyord u . 300 ça l ışmasından sadece üç adet mek­ tup g ü n ü m üze ulaşmıştır. Yine de günümüze ulaşa n bu ça l ı şmalar, onun fel sefesi ni etki l i bir şeki lde özetler. Bunlarda, o, a h la kı hazza bağ ladı ve hayatta ki amacın acıyı en aza indirmek ve hazzı en yü k44

Epikurosçular

sek d ereceye çıkarmak olduğunu bel i rtti. Letter to Menoeceus'ta

[Menoeceus'a Mektup] şöyle yazm ıştı: "haz, iyi bir yaşa m ı n başlangıcı ve a macıd ı r. Haz bizim için doğal olan, başta gelen iyidir ve ya ptığı­ m ı z her seçim ve kaçı n m a n ı n kaynağ ı d ı r. Ayn ı za manda, iyiye d a i r her ya rgım ızda bir ölçüt olara k ku lland ı ğ ı m ız hazza g e r i döneriz:' B u ya klaşı m ı n zorl uğu, i n s a n ı mutl u l uğ a g ötü ren haz türleri n i hesa p l a maktır. Epiku ros' u n mutlu ve h a z d o l u b i r yaşam a rayı ş ı n ­ daki i l k adımı, a c ı y ı olabildiği nce ortadan ka l d ı rm a ktı. Önem l i b i r korku kaynağ ı n ı n d i n i m it o l d u ğ u n u savu n d u . i nsa n l a r, b u korku­ yu ta n rı ların onları nasıl görd ü klerinden e n d i şe d uyd u klarında ve ta n r ı l a r ta rafın d an ceza l a n d ı rı l m a k veya öd ü l l e n d i r i l m e k üzerey­ ken deneyi m lerler. Epiku ros, bu korku l a r ı n yersiz o l d u ğ u n u ö n e s ü rd ü . Gerçekten de, tan rı la r ı n korku s u n d a n k u rtu l d u k, çü n kü ta n r ı l a r insa n l a r ı n ya p ı p ettikleriyle hiçbir şekilde i l g i lenmiyor l a r. Örneğin, yı l d ı r ı m ve depre m gibi doğal olaylar ta ma men atomla­ r ı n d üzenienişi n i n bir son u c u d u r ve ta n r ı l a r ı n i radesinden kayna k­ l a n m az. Bu, Yun a n tari h i n i n bu dönemi i ç i n d evri mci bir d ü ş ü n ­ ced i r. Epikuros, ta n rı l a rı n va rl ı ğ ı n ı ta m a m e n reddetmedi, ancak o n l a rı n , insanların genel o l a ra k haya l etti klerinden tü m üyle fa rkl ı o l d u k l a r ı n ı ve b i l i m ve i n a n c ı n -bazı aya r l a m a l a rla- ya n yana va r o l a b i l d iğ i n i söyled i . Acıya sebep o l a n bir başka korku i s e ö l ü m korkusudur. Epi­ k u ros' u n b u n u n için bir çözü m ü va rd ı : D ü nya t ü müyle maddi o l d u ğ u için ölümden korku l ması gerekmed i ğ i n i öğütledi. Dolayı­ sıyla, ruh ölümden kaça m az, öyleyse bu da bir kişi n i n ölümden son ra acı çekerneyeceği a n l a m ı na gelir. E sa s ı nda, ö l ü mden kork­ m a m a m ız gerektiğini, ç ü n kü ö l ü mden son ra h i ç b i r şey olmadığ ı n ı söylüyor. Züğ ü rt tesel i isi, a m a mantı klı.

DOG RU HAZLARI B U LMAK Epiku ros, mutl u l uğ u b u l m a k a d ı na ken d i m iz için en iyi olan haz­ ları hesaplamamız gerektiğ i son ucuna va rd ı . i nsa n ız ve insa n l a r ı n 45

Etik 101

a rzu ları va rd ı r. Bu a rzu l a r ı n bazı ları gerçek m u t l u l uğa götürü rken, bazıl a rıysa hazza ve a rd ı nd a n n i h ayeti nde acıya götü rür. B u n u, a rzu l a r ı m ızı üç dereceye ayı ra ra k ifade etti. i l k d e rece a rzu lar te­ mel yiyecek ve barı n a k g i b i zoru n l u şeylerd i r. Ded i ki, bu arzu la­ rı izle. Bir son raki a rzu d e recesi, b u temel i htiyaçların daha güzel versiyo n l a rıd ı r -örneğ i n bol ve g üzel yemekler ve büyük evl er. Epi ku ros b u n u prob l e m l i b u l u r, ç ü n kü bu n l a ra h e r za man sa h i p ola mayız v e olamad ı ğ ı m ızda d a bu bizi haya l k ı r ı k l ı ğ ı na uğratı r. Üçüncü a rzu derecesiyse zen g i n l i k, şöh ret ve g ü ç g i bi beyhud e ve boş olan l a rd ı r. Bu a rzu l a r basitçe s ı n ı rsız oldu kları için tatmin edi­ lemezd i rl e r -eğer o n l a ra sa h i p o l u rsak her za m a n daha fazl a s ı n ı isteriz ve asla m utl u o l a m ayız. B u a rzuların p e ş i n d e n gidil meme­ sini söyler Epikuros.

Alıntılanmaya Değer Sözler "Sahip olmadıklarını arzulayarak sahip olduklarının tadını kaçır­ ma; şu an sahip olduğun şeyin bir zamanlar sadece umut ettiğin şeyler arasında olduğunu hatırla." -Epikuros

O za m a n püf noktası n ed i r? Ölçü l ü l ü k veya itidal yol uyla haz. Basit hazl a r en fazla m u tl u l uğ a ve en az acıya neden olu rken, şid­ detli hazl a r size acı o l a ra k geri d ö ner. Örneğ i n , sarhoş ol mayı ele a l a l ı m . Eğlencel i olabi l i r ama sonuçta a kşa m d a n ka l maya ve ba­ ğ ı m l ı l ı ğ a yol aça b i l i r. Ölçü l ü l ü k doğal o l a ra k m utl u l uğa götü rür, ç ü n kü bizi erdemler veya iyi a l ışka n l ı klar g e l i şti rmek için teşvik eder. Bu iyi a l ışka n l ı k­ lar, en az m i ktarda acı veren e n iyi türdeki hazza u laşmak için iyi seçi m l e re götü rür. E p i ku ros cesa ret, onur, adalet ve (bel l i ki) ölçü­ l ü l ü k gibi a l ışı lagel m i ş eski Yu n a n erdem leri n i tavsiye ederken bir ta ne de kendisi ekle m i ştir: Sağ d u yu ya da bir kişi n i n kendi çıkarları hakkında ka ra r verebi l m e ve sağ l ı k l ı davranabi l m e becerisi. 46

STOAClLAR Sadece Akıllı Olun

Stoacı felsefenin veya Stoacı l ı k'ı n ana fi kri, a n a akım a hla k fel se­ fesi üzerinde büyük b i r etkiye sa hiptir. Stoac ı l a r, a kl ı n en yüksek otorite olduğuna ve doğal olara k i n sa n ı n yeteneği ve armağa n ı o l a n a kl ı n, doğal olanı ya d a nesnel olara k iyi o l a n ı ta k i p ettiğ i n i ve i n sa n l ığ ı n böyle bir yafta l a m aya i htiyacı o l m a d ı ğ ı n ı düşün üyord u . Başka bir deyiş l e, Stoacı l a r beceri leri m izle hatta soru m l u l u kl a rı­ m ızia a k ı l yürütme yeteneğ i m izi o l u m l u, erdem l i ve etik bir şekil­ d e h a reket etme m ize bağ l a d ı l a r. Stoacılara göre, ken d i tasarrufu m uzda k i en yü ksek otorite, do­ ğa n ı n rasyonel yasa ları için de bir a raç o l a n a k ı l d ı r. N e va r ki bu, doğayı rasyonel kılar. Bu nedenle, şeyleri o l d u kları g i bi ka bul et­ m e l i ve onları değiştirmeye ça l ı şmamal ıyız. B u n u n yerine, değ işi­ min kendisi -ve n i h ayetinde mutl u l u k ve uyum- a ncak eyleme ve tepki verme biçi m i m izi değiştirmekle g e l e b i l i r. Ve b u değişim, do­ ğayla uyu m l u k ı l m a k için d uyg u l a rı m ızı ve eyl e m l e r i m izi rasyonel b i r şekilde inceled i ğ i m izde ve d üzen i ed i ğ i m izde m eyda na g e l i r. " Heyeca n l a n maya n ve etkil enm eyen" a n l a m ı na gelen metanetiii

çilekeş [stoik] kel i mesi bu d ü şü nce oku l u nd a n g e l m e kted i r. B u g ü n ku l l a n d ığ ı m ız kel i meyle d ü ş ü nce oku l u n u n a ra s ı n d a k i ayrı m i n ce a n c a k önem l i d i r: Meta netli/çilekeş bir kişi b i r olaya tepki göster­ meye b i l i r, oysa Stoacı doğaya sadece doğa o l d u ğ u için aşırı tepki göstermeye gerek d uymaz.

TESLiM iYETTEKi M U T LU LU K Stoa cı l ı k, neredeyse zıttı olan Epikurosç u l u k i l e ra k i p, Helen isti k dönemde son derece pop ü l e r bir felsefeyd i . Stoacı l ı ğ ı n merkezin­ d e evrenin doğası gereği kaderci olduğu fi kri va rd ı r. Bu ned e n l e, 47

Etik 1 01

i n sa n l a r ı n mutl u l u k a rayışıyla i l g i l i yapa bi lecekleri en iyi şey, bi­ reyse l kader ne o l u rsa o l s u n ken d i m izi bu kadere tes l i m etmek ve o n u ka bul etmekti r. Mora l bozucu old u ğ u kesin, ancak bu fi kre göre, b i r i n i n değişti rem eyeceğ i şeylerle (kel i m e n i n ta m anlam ıy­ la b i reysel ben l i ğ i m iz i n d ı ş ı n d a ki her şeyle) i l g i l i ya pı laca k bir şey olmad ı ğ ı n ı ka bul etm e k de b i r özgürlüktür. Tek seçeneğ i m iz bu gerçeğ i ka bul etmek ve d i ğ e r işlerle ilgilen m ekti r. Bir şeyleri de­ ğiştire m iyorsanız, boş u n a u ğ ra şmayı n ve böyle ya pa rsa n ız daha m utl u o l u rs u n uz. Özg ü r irade m efh u m u felsefeye g irer, çünkü ne ya pa rsa k ya pa l ı m kaderi m iz ö n ceden bel i r l e n m iştir, biz sadece ka­ b u l ed i p etmemeye ka ra r veri riz -başka bir deyişle, mutlu ol mayı (ya da o l m a mayıl seçe b i l i riz.

Alıntılanmaya Değer Sözler "Dünyanın nedeni olan akıl veya formül vasıtasıyla, kader, sonsuz nedensellik zinciridir." -Kıbrıslı Zenon

B A S i T B i R YA Ş A M S Ü R M E K Stoacı o ku l u n tan ı n m ı ş ku rucusu, Kıbrıs adası nda b u l u n a n Kition [bu g ü n kü La rnaka] kenti n d e n Zenon olara k b i l i n e n bir filozoftu. Onun ta k i pçileri ilk başta Zen o n c u l a r olara k a d i a n d ı n isaiar da son­ rasında Stoacı olara k a n ı l d ı l a r; ç ü n kü Kıbrı s l ı Zenon öğrencilerine dersleri n i Ati na paza ryerindeki Stoa Poi kile o l a ra k bilinen Boya l ı Sundu rma'da veriyord u . Zenon, pişiril mesi gerekmeyen yiyecek­ ler yiyerek, suyu terc i h e d i p şa ra pta n uza k d u ra ra k, basit kıyafetler giyerek basit bir yaş a m s ü rd ü ve gerçek bir stoacı g i bi, yağ m u r­ dan, sıca ktan ve hatta fiziksel acıdan fazla etki len medi. O, mutlu­ l uğa u la ş m a n ı n en a h la k i yol u n u n hazzın redd i olduğuna inandığı için bu şekilde yaşa m ı şt ı r. 48

Stoacılar

B i r h i kaye Zenon'u n fel sefesi n i gözler ö n ü n e seriyor: Bir kere­ s i n d e bir köleni n h ı rsızl ı k ya ptı ğ ı için kı rbaçla n d ı ğ ı n ı görmüş. Köl e, h ı rs ı z ol ması n ı n kaderi o l d u ğ u n u söyle m i ş. Zenon da öyleyse b u yüzden kı rbaçla n m a n ı n d a o n u n kaderi o l d u ğ u n u söylemiş. Kaçı­ n ı l maz kaderi m iz ve adaletli davranışiarı m ı z a ra s ı n d a bir bağ la ntı ve tuta rlı bir i l işki va rd ı r. i kisi de ka bul ed i l m e l i d i r. Republic den i l e n (sadece g ü n ü m üze u l a şa n l a rdan refera n s l a ) a rt ı k va r ol maya n b i r m et i nde, Zenon' u n para, ta pı naklar, h u k u k m a h ke meleri ve evl i l i k d e d a h i l olmak üzere sivil kurumların lağved i l mesi n i savu n d u ğ u bel i rt i l m ekted i r. Ayrıca, top l u msal cinsiyetierin ta m a m ı n ı n başta n ayağ a ayn ı giyi n melerini ve evlenmeden b i r l i kte yaşa maları ge­ rekt i ğ i n i düşün üyordu . O, bütün b u n l a rı n bizi enge l l eyen kısıtla­ m a l a r olduğuna ve b u n l a r ı n ka l d ı rı l ma s ı h a l i nd e h e p i m izin özg ü r ka l a ra k daha basit hayat l a r yaşayacağı m ıza i n a n ıyord u .

Üç Bölüm Zenon, felsefeyi mantık, fizik ve etik alanlarına böldü. Derslerin­ de, bu alanları bir hayvanla karşılaştırarak, bir bütün için gerekli, birbirine bağlı parçaları oluşturdu: Mantık kemikler ve tendonlar, fizik et ve etik de ruhtu.

Zenon, her ne kada r a h l a ki davra n ı ş l a rı ceza ve ku ra l larla yön­ l en d i re n ku ru m l a rd a n hoş l a n masa da, e rd e m l eri doğal ve doğa­ m ızı n b i r pa rças ı oldu kları için ben i m se m e m iz gere ktiğ ine i n a n ı ­ yord u . Yasaları ta kip etmeyi savu n muştu r, ç ü n kü o n l a r kozmosu n i l kelerine daya n ıyorlard ı . Top l u m yasa l a rı n ı n, doğa n ı n kend isi n i n b u kadar özenle ya rattığı d üzen i yansıtt ığ ı n ı d ü ş ü n üyordu. Top­ l u m d a ve kend i m izde buna paralel rasyo n e l yasa l a rı bulmak için i n sa n i a k ı l yürütme becerileri m izi ku l l a n m a ksa b ize ka l m ı ştır.

49

PLOTi NOS VE YEN i-PLATONC U LU K Eski Olan Her Şey Tekrar Yeni

Yeni-Piatoncu l u k, Sokrates, P laton ve Aristotel es'i n yen iden can­ l a nd ı rı l ı ş ı n ı n a rd ı n d a n g e l e n beşinci yen i eti k oku l uyd u . Ta h m i n edebileceğ i n iz g i bi, Yen i - P i ato n c u l u k i l e P latonc u l u k a rası nda bazı benzerli kler va rd ı r, "ye n i " yen i bir form veya P latoncu düşün­ cen i n ca n l a n ması n ı akla g eti riyor. Gerçekten de, o za m a n ı n Ye­ ni-Piato n c u ları ken d i l e r i n i Plato n ' u n ve o n u n felsefesi n i n ta ki pçi­ leri o l a ra k görüyorla rd ı . i S ü ç ü n c ü yüzyı lda k u r u l a n bu h a reketin ta rafta r l a r ı kend i l e r i n i sad ece P l atoncu l a r o l a ra k a d l a nd ı rd ı la r. Fa­ kat teor i leri Platon ve Aristotel es'i n kilerden yeterince fa rkl ı olsa da, Yen i - P i atoncu l u k a d la n d ı rm a s ı on dokuzu n c u yüzyı lda uygu­ l a n m ı şt ı r.

Alıntılanmaya Değer Sözler "Varlık arzulanır, çünkü Güzellik ile özdeştir ve Güzellik sevilir, çünkü Varlıktır. Kendi varlığımızla özdeşleştiğimizde Güzellik'e sahibiz; çirkinlikte başka bir düzen işler; kendimizi bildiğimizde güzelizdir; cehaletimizdeyse çirkiniz ." -Plotinos

Yeni-Piatoncu l u ğ u n kurucusu Plotinos (yaklaşık iS 204-270) adlı Mısırlı b i r fi lozoftu. Teori l e ri i s kenderiye'de (so n rası nda muazza m Yu nan etkisi altında) ve Roma'd a yaşadığı dönemde keskinleşti. El­ bette Platon gibi klasik fi lozofl a r ı n ya n ı sıra seya hatlerinde edindiği ki mi i ra n ve H i nt fel sefelerinden ve bazı yerli M ı s ı r teoloji k i l kelerin­ den etkilendi. Tek ya p m a k i sted iği Platon'un (ve ek olara k Sokra­ tes'i n) öğ retilerini koru m a k, yaymak ve modern ize etmekti, fa kat Platoncu fi kirleri bir pa rça Asya ve Orta Doğ u m i stisizmiyle birleştiso

Plotinos ve Yeni-Platonculuk

rerek ta mamladı. Plotinos kırk yaşı nda ken d i oku l u n u kurdu, b u ra­ d a ka rş ı l ı k l ı konuşma şekl i nde, gayrı resm i b i r ta rzda dersler verd i ve daha sonra (hevesli öğ rencisi Porphyrios ta rafı ndan) Enneads a d l ı tek bir ça l ışmada topl an an elli dört i nceleme yazısı yazdı .

BiRE DÖNÜ Ş Yen i-Piatoncu l u k, Platoncu l u k'ta olduğ u n d a n d a h a fazla d i n i u n­ s u r l a r barı n d ı r ı r. Ploti nos, kavra m l a r ı n soyut, fizi ksel form l a rıyla büyülenm işti. B u radan kaynakla evre n i n m etafizi k bir mod e l i n i ya rattı. Tüm gerçekliğin v e tüm varol u ş u n b i r yerde tek b i r m e r­ kezde n yayı ldığı, Bir a d ı nda, tek bir kayna k o l d uğ u n u öne sürdü. ( B u n u ayn ı za manda iyi veya M utlak olara k da a d l a n d ı ra n Plotinos, "merkezi n i n her yer olduğ u n u, ama çevre si n i n h i ç b i r yerde o l m a ­ d ı ğ ı " n ı söyled i .) Nesneler b u saf iyi l i k ve ebed i l i k m erkezi n d e n uza klaştıkça, güze l l i k seviyeleri n i v e böylece kutsa l l ı klarını kaybe­ d e r l e r. Bu, merkezi nokta n ı n uza k çeperindeki şeyleri n bozu l d u ğ u v e b u iyi l i kten ç o k azı n ı n ka l d ı ğ ı a n l a m ı n a g e l i r, tı pkı i n s a n ru h u g i b i . Öyleyse, kötü l ü k, ya l n ızca gün a h eyle m i nd e n gelen iyi l i ğ i n yokl u ğ u d u r ve Bi r'i kaybeden v e ondan kopa n va r l ı k l a r ta rafı n d a n i ş l e n i r. Dolayısıyla Ploti nos' u n iddia ettiği g i b i eti k yol, i n sa n ları Bir'e g e ri g ötüren yold u . Bu yol, dünya n ı n ve i ç i ndeki her şeyin d i kkatl i ­ ce i ncelen mesiyle baş l a r. Bu, içki n/doğ u şta n gelen iyi l i ğ i n a n la ş ı l ­ m a s ı n a ve ta kd i r edilmesine v e böylece d a h a büyük v e d a h a kar­ m a ş ı k nesnelerin ve kavra m l arı n i ncel e n m e s i n e ve a n iaşılmasına yol açar. Nihayetinde bu da, son u nda b i reyi n B i r'i n düşüncesi n e va r m a s ı n ı v e doğa n ı n tüm b i l g i s i n i a n l a m a s ı n ı sağ l a r. B u , fel sefi et­ ki n l i ğ i sağ l ı klı, iyi l eşti rici b i r deneyi m h a l i n e g eti ri r. Üzerine düşün­ m e k ve i ncelemek sadece evren hakkı n d a ki soru ları cevaplamakla ka l maz, asl ı nda bir i n sa n ı kendisine, özündeki iyi l i k ve haki kate ya k l a ştı rır. 51

Etik 1 0 1

Bir insan bu mistik g üç l e ne kadar birleşirse, o kişi daha fazla mü kafat ve hakiki erd e m i e re u la ş ı r. Yeni-Piato n c u l u k'ta bu erdem­ ler P l aton'da kilerle ayn ı tem e l e rdemlerd ir: Ada l et, sağduyu/basi­ ret, ölçü l ü l ü k ve cesa ret. B u d eğerler, s ı rasıyla bir kişiye Eudai mo­ nia veya e n yü ksek m utl u l u k i d ea l i n i elde etme n i n ya n ı s ı ra, Bir'e giden yolda da ya rd ı m eder.

52

BÖLÜM 3

SO N U ÇÇ U E T i K Son uççu l u k, son bi rkaç yüzyı l ı n temel eti k teori lerinden biri d i r. G enel olara k ifade edersek, b i r kişi n i n i ç i n d e b u l u nduğu eti k b i r meselenin ve üzerindeki eti k yükün odağ ı n ı n, o kişi n i n eyl e m leri veya eylemleri n i n sonuçları yol uyla kişiye veya fa i l e daya n d ı ğ ı n ı v u rg u lar. Başka b i r deyişle, bu odak v e a ğ ı rl ı k, i n s a n v e hayva n l a r ı n iyi l i ğ i g i bi nice l i ksel olara k ya ra r l ı veya g e n e l o l a ra k o l u m l u son uç­ l a ra yol açmaktad ı r. Son uççu l u ğ u n bi rkaç fa rkl ı tü rü mevcuttu r. B u n l a rdan b i ri fay­ dacı l ı k denilen engin d ü ş ü nce oku l u d u r. E n genel ifadesiyle, fay­ dacı l ı k, ahiakın hazzı m ü m kü n olan en yü ksek seviyeye çıka r m a k v e a c ıyı da m ü m kü n olan en düşük seviyeye i n d i rmekle i l g i l i o l ­ d u ğ u n u bel i rtir. B i r faydacı, mutl u l u k yay m a k, ı stı ra b ı hafifletm e k, özg ü rl ü k ya ratmak veya i n s a n l ı ğ ı n g e l i ş m e s i n e ve h ayatta ka l ma­ sına ya da bu m efh u m l a rd a n herha ngi b i r i n e ya rd ı mcı olmak için eti k b i r şeki lde ha reket etme n i n önem l i o l d u ğ u na inanan birid i r. Ayr ı ca, bu kişi b u n u ya p m a k için a h l a ki b i r yü kü m l ü l ü k h isseder ve sonucun her za m a n niyetten daha önemli o l d u ğ u n u düşü n ü r. Başka bir tü r son u ççu a h l a k felsefesi, aynı za manda ku ra l fay­ dacı l ı ğ ı olarak da a d l a nd ı rı l a n kura l son uççu l u ğ u d u r. Ku ra l son u ç­ ç u l u ğ u, son uççu l u kla ayn ı fi ki rleri izler, a nca k b i r yasa l sistem ya da etik kod un o m u rgası veya çerçevesiyle b i r l i kte. Örneğin, çeşitli seçenekler a rası ndaki doğru eylem h a l i hazı rd a eti k sistemde yer53

Etik 1 01

leşm işti r ve bu neden l e top l u m ta rafı ndan a h l a k i b i r hakikat olara k ka b u l ed i l m iştir, çü n kü m ü m kü n olan en i y i s o n u c u vermekted i r. Buna yasa-yapmada ve h u ku ki ya ptı rırnda s ı k rastl a n ı r. Örneğ i n, b i r top l u m, ba n ka soyg u nc u l a rı n ı n top l u m h izmeti gerçekleştir­ mes i n i sağ l a ma n ı n a h la k i o l d u ğ u n u düşü n e b i l i r, ç ü n kü topluma ya rd ı m ı doku n u r; böylece b u h izmet ça l ışması, topl u m a sadece bir h a p i s cezasından d a h a öte fayda sağ lar. Ku ra l faydacı l ı ğ ı n ı n a ks i n e, eylem faydacı l ı ğ ı olarak adland ı rı­ la nsa b i raz daha teori k, d a h a az p ratik ve d a h a d ü ş ü n sel bir so­ n uççu a h la k felsefesi ta rzı d ı r. Bu okulda, b i r fai l i n a h laki eylemi, en azı n d a n fa i l i n seçeb i l eceğ i başka bir seçenekten b i r pa rça daha fazla m u tl u l u k ü retiyorsa doğ r u d u r. Bu b i raz d a h a özneld i r, çünkü b i ri teori k olara k eyl e m l er i n m ut l u l uğ u n u n a s ı l tarta b i l i r? B u n u n la b i r l i kte eti k a ltru izm/d iğerka m l ı k meselesi de va rd ı r. Diğer faydacı l ı k türleri g i bi, eti k a ltruizm/diğerka m l ı k da sonuç oda k l ı ve son u ççu d u r. B u fet seteye göre, e n iyi a h laki eylemler diğerleri i ç i n e n fazla m u tl u l uğ u o rtaya ç ı ka ra n eylemlerd i r, a ma sadece d iğerleri içi n . M u tl u l u k, fa i l i n za ra rı n a d ı r ve bu m ü m kü n o l a n e n a h laki eylemd i r. Her şey, d iğerleri n i n m u tl u l u ğ u i ç i n ki­ ş i n i n ken d i mutl u l uğ u n u ta m a m e n ve bütü n üyle feda etmesiyle i l g i l i d i r. El bette, sonuçç u l u ğ u n bu yön leri n i n her b i ri n i n a rtı ları ve eksi­ leri m evcuttu r, bu yüzd e n b u n l a r ı gelecek sayfa l a rda daha ayrı ntı l ı olarak ta rtışacağ ız.

54

N ORMATi F/KU RALCI ETI K VE D ESKRi PTI F/ B ETiMSEL ETi K Doğru Davranmaya karşı Doğru düşü n m e

H e r h a n g i bir eti k tartışma veya inceleme i ki temel a m a fa rklı soru­ ya ayrı l a bi l i r: " N i ç i n ?"Ve "Nası l ?" i n sanların eylem leri n i n "niçin"i n i a raştı r m a k, erdem, insan d av­ ra n ı ş ı , son uç korkusu ve mutl u l u k a rzus u g i b i eti k standartla r ı n a l tta yatan temel i l keleri n i ka psa r. Eti ğ i n b u yönü a y n ı za manda

narmatif/kura/o etik olarak da adland ı r ı l ı r ve a h l a k i l iğ i n özünün o rtaya çıkarıl masıyla i l g i l i d i r. Normatif/ku ra l c ı a h ia k ı n niha i amacı, e n a h la ki, doğru ya da sadece en a d i l düşün m e ve eyleme yol l a rı­ n ı ifade eden, insan davra n ışı için uyg u n eyl e m pla n ı n ı bel irleme­ m ize ya rd ı mcı o l m a kt ı r. Normatif/ku ra lcı etiğ i n temel bir örneği l m m a n uel Ka nt'ı n Kategorik i m peratifi/Buyruğ u d u r. Ahiakın ras­ yon e l düşüncen i n bir son ucu olduğ u n u ve b u n u n da normatif/ k u ra l c ı olduğ u n u, çün kü b i r insanın n a s ı l e n iyi şeki lde ha reket etmesi gerektiğin i ta n ı m l a m aya ça l ı ştığ ı n ı bel i rt i r. i n sa n ların eylemleri n i n "nas ı l "ıysa, sta n d a rt b i r a h la k ku ra l ı na uyu p uymad ı ğ ı n a ba k ı l m a ksızın, ta m a m e n fa r k l ı b i r d u ru m d u r. B i r e beveyn i n çocukları na, "söyled i ğ i m i ya p, a m a ya ptı ğ ı m ı ya pma!" d ed i ğ i n i hiç duymad ı n ız mı? Bu nüktel i söz, teoriyle eylem a rası n ­ d a k i y a da "ya pması gereken" i l e "asl ı nda ya pt ı ğ ı " a rası ndaki tem e l fa rkı ortaya koyar. Eti k, bizi insan olara k ta n ı m la r, ancak ahlaki a ç ı ­ d a n n eyi n i y i olduğu kon u s u nda bir alg ıya sah i p o l u p da başka b i r ş e y ya pmak a rası ndaki kop u k l u k, b i z i i n s a n o l a ra k daha doğru b i r şeki l d e ta n ı m laya b i l i r. N o rmatif/ku ra lcı eti ğ i n sonucu olan {ya da ol maya n) eyle m l e r, deskri ptif/betimsel etiğ i n bayrağı altı nd a d ı r. John Stua rt M i l l 'i n faydacı l ı k i l kesi b i r tür deskri ptif/betimsel eti ktir. Davra n ışa yol 55

Etik 1 0 1

açan etiğ i n i ncelen mesin i n a ks i n e, davra n ı ş ı n ken d i s i n i n i ncelen­ mesid i r ve iyi eyle m l e ri m utl u l uğa veya hazza götü ren eylemler olara k ta n ı m la r. Uzu n lafı n kısası: idealler ve fi kirler narmatif/ku ra l ­ cı eti ğ i n teori leridi r v e g e rçek eylemler (ve o n l a rı çevreleyen sü reç) deskri ptif/betimsel eti kti r.

SADECE BAZI DÜZEN Li, N O R M AT l F / K U R A LC I E T i K L E R Normatif/kuralcı eti k teori l e r b i r eylemin, d ü şü n ce n i n veya h is­ sin -öze l l i kle nesnel o l a ra k doğru veya ya n l ı şsa- içki n/doğ uşta n veya doğal değeri n i ta rtı ş a n herhangi bir eti k teoridir. E rdemleri ve b u n l a rı n erim leri n i bel i rl e m e k normatif/k u ralcı eti k bir uygu­ lama d ı r. Başka bir ifadeyle, eyl e m lerin doğ ru l uğ u n u veya ya n l ı ş­ l ı ğ ı n ı sonuçlarına göre ta rtı ş m a kt ı r; evet, n i h ayeti nde eylem d a h i l ed i l i r, a ncak normatif/ku ra l c ı eti k a ç ı s ı n d a n uyg u lama eylemi g ü ­ d ü l eyen etmen lerle i l g i l i d i r, eyle m i n kendisiyle değil. i şte bazı normatif/ku ra l c ı eti k ikilemler: •

Eğer ö l d ü rmenin ya n l ı ş o l d u ğ u kabul ed i l iyorsa, kati l l eri ölüme m a h ku m etmek a h la ki o l a ra k ka bul ed ilebi l i r mi?

•

Köl e leri serbest b ı ra k m a k, -çü n kü bu uyg u la m a tiksindi ricid i r­ köl e l iğ e izi n veren b i r top l u m u n yasa l a rı n ı i h l a l etse bile, a h l a ki o l a ra k ka bul ed i le bi l i r m i ?

•

B i r başkasına acı vermek i ç i n ka bul ed ilebi l i r b i r neden var m ı ­ d ı r? Pek çok yönden, normatif/kura l c ı eti k, ü st d üzey görg ü kura l la­

rı gibid i r. i n sa n l a r ı n yaş a m biçi m l e riyle ve i n e i n mernek ve i neitme­ rnek için b i rbirlerine n a s ı l davra n maları gerektiğiyle i l g i lendiler. Ancak b u ndan çok d a h a kar m a ş ı kt ı r. Eti k büyük öneme sahiptir ve topl u m k u ra l la r ı n ı ve yasa l a r ı n ı g eçersiz k ı l a r ve çoğ u za man da b i r 56

Normatif/Kuralcı Etik ve Deskriptif/Betimsel Etik

ö l ü m ka l ı m meselesi d i r ve k i m i eti kçileri n d e iddia ettiği gibi m ut­ l u l u k a rayış ı n ı ifade eder. Ahlaki olara k ka b u l ed i l e b il i r olmasına ve n eza keti teşvi k etmesine rağmen normatif/ku ra lcı eti k, hayatları­ m ızı a d i l ve özg ü r bir biçi m d e yaşa ma bece r i m izi kısıtlar.

B i RAZ DA H A D E S KR i PT i F / B E T i M S E L O L O h a l d e deskri ptif/beti msel eti k, normatif/kuralcı etiğ i n gerçekten g e re k l i olduğu yerlerde ku l l a n ı l ması n ı n d ı ş ı n d a ta mamen eyl e m l e i l g i l i d i r. i nsa nların, eyl e m l e r i n i n eti k son u ç l a rı n ı etk i n bir şeki l d e değerlendiri l i p değerl e n d i rmeseler d e, eti k a l a nda gerçekte n a s ı l davra n d ı kları n ı n a raştı r ı l m a s ı d ı r. Ta n ı m l ayıcı eti k, i n s a n l a r ı n birbir­ l e r i n e ve kendi lerine yaptı kları d ı r, uyg u l a m a l ı eti kteyse "uyg u l a"­ d ı kl a rıd ı r. (Bu, deskri ptif/betimsel eti kten d a h a kolay anlaşı l ı r b i r t e r i m olabi l i r v e bu uygulamall etik teri m i, d e skri ptif/beti msel eti k­ ten daha s ı k olmasa da ku l l a n ı l ı r.) Bu bi raz kafa ka rışt ı rabii i r, a nca k deskri ptif/betimsel eti k, ayn ı za manda, ins anl arı n neden eti k d av­ ra n d ı kla rıyla, insanların eylemde en öne m l i etme n l e r olara k neleri gördü kleriyle ve topl u m veya topl u l u k ça p ı nda b u standartia ra daya n a n davra n ı şl a r ı n düzenlen mesi g i b i top l u msal davra n ı ş g ü ­ d ü le riyle de i l g i l e n i r. Hatı rlaya l ı m, normatif/k u ra l c ı eti k ta m a m e n

niçin teori leriyle i l g i l iyd i, oysa deskri ptif/bet i m sel eti k ta m a m e n eyle m lerin nasilı n ı a n l a ma kl a i l g i l id i r. Deskri ptif/betimsel eti k, fel sefeye o l d u ğ u kad a r psikoloji, a nt­ ropoloj i ve sosyoloj i gibi b i l i m iere de daya n ı r. Deskriptif/betimsel etiğ e bir örnek olara k, geniş ölçekte ka b u l ed i l e n a h l a ki ölçütleri n h a n g i leri n i n yasa laştığ ı verilebi l i r. Örneğ i n , b i r topl u m u n üyeleri n i ceza l a nd ı rmak i ç i n seçtiğ i eylemler o topl u m u n eti k a n layı ş ı d ı r.

Alıntılanmaya Değer Sözler "Deskriptif/betimsel düzeyde, kesinlikle farklı kültürlerin farklı etik türleri geliştirmelerini beklersiniz ve belli ki öyledir de; ancak 57

Etik 101

bu, insanların her yerde izlemelerini istediğiniz, hepsini kapsayan etik ilkeler düşünemeyeceğiniz anlamına gelmez." -Yirminci yüzyıl'ın Avustralyalı etikçisi Peter Singer

Eti ğ i n bir d iğer önem l i tem e l gücü metaeti k kavra m ı d ı r. Bu, gerçekten de eti k üzeri n e ya p ı l a n ça l ı ş m a l a rı kapsa r. Eylem leri­ m izi n n a s ı l ve niçin normatif/k u ralcı ve deskri ptif/betimsel eti k biçi m l e rd e olacağ ı n ı b e l i r l e m eye ça lışı rken, metaetik bizim bir eylemdense d iğeri n i seçme m izi sağlaya n eti k i l kelerin kaynağ ı n ı araştırmaya ça l ı ş ı r. B u i l a h i m üd a h a le, evrensel hakikatler ve a k ı l g i b i şeylerin devreye g i rd i ğ i yerd i r; ya ni t ü m d i ğ e r eti k felsefeleri n yetiştiğ i topra ktır.

58

J ER EMY BENTHAM VE FAYDA ÖLÇÜTÜ M utluluk Hesabı

B a ş l ı ca sonuççu teori leri a n l a m a k için e n başat ve en kolayı fayda­ c ı l ı kt ı r. En temel d üzeyde faydacı l ığa göre, i n san, b i r bireyi n veya t ü m üyle d ü nya n ı n genel m utl u l u ğ u n u a rtı ra b i l ecek ya da sadece d ü nyayı daha iyi bir yer h a l i n e geti rebilecekse, b u n u ya pma l ı d ı r. Asl ı nd a b u n u ya pmak a h l a k i b i r yükü m l ü l ü kt ü r de. Mutl u l u k a ra­ yışı, i ng i l iz fi lozof Jeremy Bentha m'ı n ( 1 748- 1 832) bel i rttiği g i bi, fayd a c ı l ı ğ ı d iğer son u ççu l u k biçimleri n d e n ayı ra n şeyd i r. Bu, faydacı l ı ğ ı n n ispeten ayd ı n l ı k ve a rkas ı n d a d u rması kolay b i r eti k teori o l m a s ı n ı sağ l a r. Son uçta herkes m utl u l u k, ayd ı n la n ­ m a veya barış ister. Ancak, g ü n l ü k hayata u yg u la m a k için old u kça ka r m a ş ı k bir teorid i r. Neticeler veya son u ç l a r m ut l u l u ğ a daya n d ı ğ ı i ç i n , faydacılar, b i r şeyi son u çta i y i veya kötü ya pa n ı n n e olduğ uy­ la i l g i l i ta h m i n l e rde, ya rg ı l a rda veya idd i a l a rd a b u l u n u rlar. N i h a i a m a ç en yüksek m utl u l u k olsa da, faydacı b i r şeki l d e hareket et­ m e k ta rafsızl ı k gerekti rir. Her şeyden öte siz d e, "evrensel" bir m ut­ l u l u ğ u n peşindesin iz, ken d i n iz veya o an etki leşi rn d e olduğ u n uz d i ğ e r kişi için en iyi ya da e n g üzel ola n ı n d e ğ i l .

B E N T H A M ' I N D E G I Ş K E N Ö LÇ Ü T Ü J e remy Bentham, faydacı l ı k hakkında g e n i ş ça pta yaza n i l k Batı­ lı fi l ozoftur. 1 789 ta ri h l i Ahlak ve Yasama ilkelerine Giriş kita b ı n d a Bentham, son uçlarla i l g i l i b i r h ü kme va r m a n ı n yol u n u n, "iyi" ve " kötü"n ü n değişken a m a kesi n b i r ölçütüyle b i r i n sa n ı n u l aşaca ğ ı m utl u l u k, h a z veya fayda m i kta rı n ı n v e d i ğ e r t ü r l ü neden olaca­ ğ ı acı, ı stırap ve m ücadele m i kta rına ka rşı ö l ç ü l mesi olduğ u n u a ç ı k l a d ı . Ancak, n e yazı k ki hayat nad i re n siya h ve beyazd ı r. B i r kişi n i n diğerine verd i ğ i büyü k b i r za ra ra ka rşı n büyü k b i r menfa 59

Etik 101

at sağ l a d ı ğ ı yığ ı n l a ö r n e k veri l e b i l i r. Anca k Bentham, biri n i n bu p ro b l e m i n ite l i ksel değerler yol uyla çözmeyi ve a k ı l yü rütmeyi deneye b i l eceğ i n i savu n u r. Zarar gören kişi, m e m n u n olan kişi­ nin a l d ı ğ ı hazdan daha fazla acıya maruz ka l ı rsa, bu a h l a ki açıdan iyi bir ka ra r değ i l d i r. Eğer kaza n a n kişi eyl e m d e n daha fazla haz a l d ıysa ve kaybeden kişi b i razc ı k i nci n m iş ya d a güce n mişse, o za m a n bu a h laki b i r ka ra rd ı r, ç ü n kü her şey g özetilere k genel b i r fayda sağ l a n m ıştı r.

Alıntılanmaya Değer Sözler "Gerçek şu ki, doğru ya da yanlışın ölçütü en fazla miktardaki en fazla mutluluktur." -Jeremy Bentham

Bentham, mutl u l u k ve h azzı n va rl ı ğ ı n ı ve acı ve ı st ı rabın yok­ l u ğ u n u temel tezi o l a ra k ta n ı m la d ı ve onu fayda i l kesi olara k ad­ l a nd ı rd ı . Fayda, amaç ve ya ra rla i l g i l idir ve genel l i kle fayda keli­ mesi n i n ku l l a n ı m ı na eklen m i ş azıcık duyg u s a l bir a n l a m taş ı r. Bu sadece "en iyi şey, e n iyi i ş l eyen şeyd ir" a n l a m ı na gel i r. B u n u n l a birlikte Bentham, " haz"zı fayda olarak n ite l e n d i rerek onu itibar­ l ı bir n oktaya çıka rd ı . Özü n d e faydacı l ı k, n eyi n veya neyi n a h l a ki son uçla r ı n ı n ve dolayısıyla a h l a ki eylemlerin, m ü m kü n olduğu nca iyi ve m ü m kü n olduğu nca az kötü ... veya en azı n d a n daha iyi ola­ na yol açtığ ı n ı n ta n ı m l a n d ı ğ ı b i r teorid i r. Hedef: B i r meseleni n "iyi" ta rafı n a yüzde sı veya d a h a y ü ksek bir atış ya p m a kt ı r.

E T i K A LG O R i T M A Bentha m'ı n a h l a k fel sefesi n e ya ptı ğ ı e n ka l ı c ı katkı son uçları in­ celeyi p ölçmesidir. Örneğin, b i r eyl emin son u ç l a rı bi rbi rlerinden d i kkate değer bir şeki l d e fa rkl ı o l a b i l i r ve çoğ u za m a n olaca kt ı r 60

Jeremy Bentham ve Fayda Ölçütü

d a . Teorik bir iyi n iyetin ö l ç ü l e b i l i r b i r kötü l üğ e veya sefa lete n e ­ d e n o l a n b i r son uca y o l a ç m a s ı d u r u m u n d a , a h la k i b i r kararda iyi n iyeti n en önem l i şey o l d u ğ u n u iddia etm e k zord u r. Bu neden l e, son u ç l a r ı n m ü m kü n o l d u ğ u nca b i l i msel ve m a ntı ksa l olara k ölçü­ l e b i l mesi ve ölç ü l mesi n i n g e rektiğ i a rg ü m a n ı na i nce aya r ya p m a k i ç i n Fayda Hesa b ı veya Hedon izm/Haz Hesa b ı a d l ı a h laki bir a lgo­ rit m a gel iştird i . { Voltai re'i n, hedon izm i n-tek- h a k i ki-yo l u-haz-a ra­ y ı şı d ı r mefh u m uyla ayn ı teori ol masa da, Benth a m hedon izm i n m e r kezi olan haz a rayı ş ı n ı v e o n u en y ü ks e k seviyeye çıkarmayı savu n u r ve bu neden l e b u a d uyg u n görü n üyo r.) Bentham, siste­ m iy l e eylemlerin a h l a k i yön l e r i n i şu şeki l d e ö l ç mekted i r: Bir eyl e ­ m i n iyi l i ğ i ne kad a r büyü kse, o kada r " h edon" veya "pozitif fayda b i ri m i" eder.

•

Yoğunluk. Eyle m i n yol açtığ ı haz ve/veya a cı n ı n seviyesi ya d a yoğ u n l uğu nedir?

•

Süre. Eyle m i n ya rattığı haz veya acı n ı n s ü resi n ed i r?

•

Kesinlik. Eylemden kaynaklanan haz veya acıda kayda değer m i ktarda kes i n l i k ya da bel i rsizl i k va r m ı d ı r?

•

Yakınlık. Eylemden ne kada r za m a n son ra haz veya acı ortaya ç ı kar? Ya kında mı, son ra m ı ? Örneğ i n, sağ l ı kl ı beslenmenin ya­ ra rları n ı n za m a n l a daha d ü ş ü k bir kol esterol seviyesi şek l i n d e o rtaya ç ı k m a s ı za man a l a b i l i r. A m a b i r c heese b u rger yed i ğ i n iz­ d e ? Haz hemen g el ir.

•

Verimlilik. Eyle m i n {haz veren bir eyle mse) h azzı n ı n veya {haz veren bir eylem değ i l se) acısı n ı n d a h a fazla s ü rmesi ne kad a r m u htemel d i r?

•

Saflık. Bir eylemden sonraki haz veya a c ı ne kad a r saftı r ya d a s a f değ i l d i r? B u önceki ölçütün tersi o l a ra k, b i r eylemden son­ ra ki hissin ka rşıtı tarafı n d a n ne kada rı n ı n ta k i p edebi leceğ i n i sora r.

•

Erim. Eyle m i n etkis i n i n e ri m i nedir? 61

Etik 101

Bir karar verirken a h l a ki o l u p olmad ı ğ ı n a ba kmak için g ü n­ de bi rkaç kez bu s ü reçten g eçtiğinizi haya l edebil iyor musun uz? Bentha m'ı n hesa p l a m a siste m i n i ku l l a n m a k yavaş ve p l a n l a n m ı ş eyle m leri gerekti rir. Eti k kolay d eğ i l ! Anca k Bentha m'ı n demek is­ ted iği, g e rçekten ver i l ecek her karar için b u n u n ku l l a n ı l ması de­ ğ i l d i, o sadece prob l e m l i ve büyü k politik ya d a ka m u pol itikasıyla i l g i l i ka rarlar için ku l l a n ı l ma s ı n ı önerm iştir.

62

JO H N STUART M i ll VE FAYDACI LI K Fayda Oyuncusu

I n g i l iz fi lozof John Stua rt M i l l ( 1 806- ı 873), J e remy Bentha m'ı n fayd a c ı l ı ğ ı n a kend i yoru m u n u geti rmişti r. Bu fel sefe n i n merkez kavra m ı olan, iyi a h laki eyle m lerin en yü ks e k faydayı, ya ni en fazla h azzı ve m ü m kü n olan e n az acıyı sağ l a d ı ğ ı şekl i n d eki ta n ı m d a h e m fi k i r o l m a s ı n a rağ men, Bentha m'ı n haz ve a c ı y ı ta n ı m l a m a şekl iyle büyü k b i r problemi va rd ı . M i l l, "haz" ve "acı"n ı n Bentham'ı n Hedon izm/Haz Hesa b ı 'yla bile ölçülemeyecek kad a r fazlaca özn e l o l d u ğ u n u vu rg u la m ı şt ı r. Her i nsan, h a z v e acı n ı n kendisi için n e a n l a m a geldiği v e b u n l a r ı n ölçüsü kon u s u n d a fa rkl ı fi kirlere sa­ h i pt i r. H iç hasta nede ağrı seviyen izi d e rece l e n d i rmeniz iste n d i m i ? B u ı ila ı O a rasında b i r derecelen d i r m e d i r. A n c a k bu ra ka m l a r göreli değ i l m i d i r? i şte, Bentha m'ı n pla n ı nd a ki M i l l 'i n ö n e sürd ü ğ ü p ro b l e m : Fazlasıyla öznel. Hatta b i r kişin i n h a z v e acı ta n ı m ı b i l e b i r g ü nden diğerine veya bel irli b i r d u r u m d a n b i r başka d u r u m a göre değişeb i l i r.

GÖRELi HAZ B u b i r zevk meselesi kad a r basit. M i lyo n l a rca i n sa n real ity prog­ ra m l a rı izlemekten büyü k zevk a l ı rken, d i ğerleri beş para etm ez b u l a b i l i r. Bir kişi şişesi 200 dolarl ı k b i r şa ra b ı n büyü k bir hazla ta­ d ı n ı ç ı karı rken, bir başkası tat l ı içecekler terc i h ed iyor ola b i l i r ve şa ra b ı n tad ı n ı i ğ renç b u l a b i l i r. B i ri diğeri n d e n d a h a iyi değil, sade­ ce bir tercih meselesi. Ve bazı i n sa n l a r ikisi n i d e sever. Mill b u n l a rı ka rş ı l a ştırmamız gerekti ğ i n i düşünmez. H e psi meşru haz kayna k­ l a r ı d ı r; karşı laştı rma, sadece faydacı i ncele m e n i n a rkası ndaki d ü­ ş ü n ceyi karmaşı klaştırır.

63

Etik 1 0 1

Yetiftirilmif John Stuart Mill'in babası James Mill de faydacı bir filozoftu ve Jeremy Bentham ile arkadaştı. Birlikte, John Stuart Mill'i açıkça faydacılığın savunucusu ve yazarı olarak şekillendirmeye giriştiler.

M i l l 'e göre, gerçekten de bazı hazla r diğerlerinden daha bü­ yüktü r. B u yü ksek hazl a r e rd e m i e re benzer. Eğer hazla r a k ı l la, üze­ rinde d ü ş ü n meyle veya top l u m s a l değişime ve faydaya yol aça n diğer d uyg u la rla i l i ş k i l iyse, o za m a n onlar yü ksek hazla rd ı r, ya n i entelektüel v e manevi hazi a rd ı r. B u n lar olmazsa h a z ya l n ızca diğer d ü nyevi zevkleri n diya r ı n d a ka l ı r; bu M i l l 'i n "d uyum l a r" dediği şey­ d i r. Bu, faydacı l ığ ı hedonizmi n/hazc ı l ı ğ ı n ya kas ı n a ya pışan eleşti­ riden koruyan şeyd i r. (M i l l, hedon izmi/hazc ı l ı ğ ı "sadece domuz­ lara layı k bir öğreti" o l a ra k a d l a n d ı rı r.) M i l l 'i n faydacı l ığı, bir amaç doğru ltusu nda haz a rayı ş ı d ı r -daha fazla iyi için haz a rayışı- ki bu, yaşa m ı sadece haz peş i n d e bir va rol uştan daha fazlası kılar. Bu amaçla, haz ve iyi l i k daha fazla iyi a n l a m ı n a g e l i r ve sadece bi rey­ sel olara k iyi h issetmekten i ba ret değ i l d i r. Bu hazl a r daha yüksek a h laki değere sahiptir, ç ü n kü b i reysel iyi l i ğ i n ya n ı s ı ra genel olara k d a h a fazla iyi l iğe de y o l aça r l a r. Bazı faydacı l a r, m utl u l u k a rayışı için Ta n rı 'n ı n isteğ i n d e veya ilahi emir/buyru k teorisinde destek bul uyorlar. M i l l gibi d a h a hedonist/hazcı, h az/acıyı d üzenleyici faydac ı l a r, fiziksel i n s a n d e n eyi m i n i n ölçülebi l i r, ka n ıtlanabi l i r ve hemen o l d u ğ u için zi h i n ve bedene daya l ı b i r m u tl u l u ğ u savu nu­ yorlar.

H A Z i H T i YAC I John Stu a rt M i l l, ta m a m e n özn e i l ikle ilgili b i r teoriyi "ka n ıt"lama­ ya ça l ı şacak biri değ i l d i . Örneğ i n , Faydact/tk a d l ı kitabı nda, fayda i l kesi n i son derece kuvvet l i b i r biçimde evrensel insani i htiyaç ve 64

John Stuart Mill ve Faydacılık

m u tl u l u k a rayışı açısından ka n ıtlamakta n ba h sed iyor. Ona göre b u i htiyaç, bir nesneyi görmek veya b i r sesi d uymak kadar g e r­ çekt i r; ç ü n kü bu i htiyacı n va rlığı öyle a ç ı kt ı r ki, bu n u n gerçekl iğ i n i ka n ıtla maya i htiyaç d uymaz. Bu mutl u l u k a rayı ş ı bizi bi rleştirir ve o n u n önerisine göre, hepi m izin mutl u l u k a rayışı, genel olara k her­ kes i ç i n daha fazla mutl u l uğa yol açar.

Alıntılanmaya Değer Sözler "Bir nesnenin görülebilir olduğunun yegane kanıtı, insanların onu gerçekten görüyor olmalarıdır. Bir sesin duyulabilir olduğunun ye­ gane kanıtı da, insanların onu duyuyor olmalarıdır; ve deneyim­ lerimizin diğer kaynaklan için de bu, aynı şekildedir. Benzer bir şekilde, arzulanır olan için verebileceğimiz tek kanıtın da, insanla­ rın onu gerçekten arzulaması olduğunu anlıyorum. Eğer faydacılık öğretisinin önerdiği mutluluk amacının kendisi, teoride ve pratik­ te bir amaç olarak tanınmazsa, hiçbir şey kimseyi bunun bir amaç olduğuna ikna edemez. Ulaşılabilir olduğunu düşündüğü sürece herkesin, kendi mutluluğunu arzuladığı olgusu dışında genel mut­ luluğun neden arzulanır olduğuna dair hiçbir neden gösterileme­ mektedir. Ancak bu bir olgudur; böylesine bir önerme için sadece olabilecek tüm kanıtıara sahip değiliz, aynı zamanda muhtemelen talep edilebilecek tüm kanıtıara da sahibiz, şöyle ki mutluluk iyidir, her bir kişinin mutluluğu o kişi için de iyidir, ve buna bağlı olarak genel mutluluk tüm insanların toplamı için iyidir." -John Stuart Mill

M i l l 'e göre haz, ken d i içinde ve ken d i s i için peş i n e düşmeye değer bir hedeft i r. Ahlaki eylem i n hoş b i r ya n ü r ü n ü veya bir şey­ l e r ya p m a n ı n tek nedeni o l m a k zoru nda d eğ i l d i r. Haz ahlaktır ve a h l a k i l i k de hazd ı r. Bu ayn ı şeki lde d i n e de uyg u la n a b i l i r, çü n kü d i n ve eti k ça lışma i n s a n l a r ı n haz ve mutl u l u k b u l m a l a r ı na ve d uy­ g u s a l acıdan kaçı n ma l a r ı n a ya rd ı mcı o l u r. Ancak, başka herha n g i b i r ya pıdan bağ ı msız olara k bu hedefl e r i n peş i n e d ü şmek de b i r 65

Etik 1 0 1

problem teşkil etmez. B u b a k ı m d a n, eti k sad ece d ü nyaya mutlu­ luk katma kla i l g i l i d i r... ya d a e n azından acıyı aza ltmakla. Bentham ve Mill söz kon u s u olduğunda, onlar herkesin m utlu­ luğu ve/veya acısı n ı n ö n e m l i o l d u ğ u kon u s u n d a faydacı bir zi h n i­ yete sa h i p ler. El bette faydacıyd ı l a r ve bu nedenle de daima en iyi ya da e n fayd a l ı eyl e m i n ne o l d u ğ u n a ka ra r vermeye ça l ı ş ıyorla rd ı . Ah laki b i r ka ra rda n b i rd e n fazla ta rafı n n a s ı l etkileneceğ i n i d i kkate a l m a k, faydaoların ya ptı k l a rı n ı n büyük bir böl ü m ü n ü o l u şturmak­ tad ı r. H e r şey ı:ıet fayda kaza ncıyla i l g i l id i r. B i r şekilde kaza nç oldu­ ğ u s ü rece, onlar kimin kaza n d ı ğ ı n ı u m u rsa mazl a r. Bu na, "çı karları n eşit gözetil mesi" den i r.

66

ETI K ALTRUiZM/DiGERKAMLI K Birbirinize Karşı Kusursuz Olun

Pek çok eti k i l ke, -bu n u ifade edebi lecek daha iyi b i r kel ime yok­ benc i l d i r. Birçoğ u, "Ben n a s ı l daha iyi b i r yaş a m s ü re b i l i rim?" "Ben doğ ru şeyleri mi ya pıyoru m ?" "Benim a k ı l yü rütme becerim verd i­ ğim bir ka rarın eti k olup o l m ayaca ğ ı m ı bel i rl iyor m u ?" gibi soru la­ r ı n bazı çeşitleri n i soruyormuş g i b i görü nür. B u soru ların eti k ça­ l ı ş m a l a rı nda ve uyg u l a m a l a rında soru l m a s ı g e rçekten önem l i d i r. A m a ben i m için yeterli de, peki ya diğer i n sa n la r? Altru izm/diğerka m l ı kta, d iğerleri n i n iyi l i ğ i a h l a k i bir eyl e m i n h a k i k i a macı d ı r. Spesifi k o l a ra k bir eylem, eyl e m i n sonucu veya so­ n u ç l a rı sadece b i r i n i n değ i l fa i l dış m da ki h erkes i n l e h i n eyse a h l a ki o l a ra k doğru d u r. O halde d iğerleri n i n iyi l i ğ i, herhangi bir a h l a k i eyl e m i n gerçek v e h a k i k i a macıd ı r.

P OZ i T i F KA L M A K Fra nsız fi lozof Auguste Comte ( 1 798- 1 857) egoizm i n ya da ken d i ç ı ka rl a r ı n ı d iğerlerin i n ki nden üstün g ö r m e fi kri şekl i ndeki öğ reti­ n i n ta m karşıtı olan pozitivizm i n kurucusuyd u . Egoizm, insa n l a r ı n ken d i ç ı karlarına göre ha reket etmeleri n i e m rederken, Comte i n ­ sa n l a r ı n d iğerleri n i n iyi l i ğ i için ha reket etmesi gere ktiğine i n a n ı ­ yord u . Pozitiviz m i n a rka s ı n d a ki eti k öğ ret i l e ri a ltru izm/d iğerka m ­ l ı k i ç i n de bulduğu "d iğerleri için yaşa" ifadesiyle ta n ı m l ıyordu . As­ l ı n d a a/truizm, Lati nce "öteki" a n l a m ı n a g e l e n alter sözcüğ ünden g e l i r ve bu nedenle bu fel sefe için "ötekici l i k" de iyi b i r isim olabi­ l i rd i . Comte ve diğer altruistler/d iğerka m l a r a h la k i b i r fa i l i n (bir ki­ ş i n i n ) d iğerleri n i n hazzı n ı a rtırma ve başka l a rı n ı n acı s ı n ı giderme yü k ü m l ü lüğü olduğuna i n a n ı rlar.

67

Etik 101

Alıntılanmaya Değer Sözler

"Tek gerçek yaşam, soyun müşterek yaşamıdır; bireysel yaşamın soyutlama dışında bir varoluşu yoktur." -Auguste Comte

HEPSi SENiN iÇiN Elbette eti k, doğal o l a ra k b i r b i reyi n bir diğerine nası l davrandı­ ğıyla ve b u davra n ı ş ı n m ü m kü n olduğu nca kes i n ve nesnel olara k a h l a k i " i y i " ol masıyla i l g i l i d i r. Ancak eti k altru izm/d iğerka m l ı k öğ­ retisi n eredeyse ta m a m e n eyl e m lerin son uçları ve d iğeri n i n m ut­ l u l u ğ uyla i l g i l i d i r, b i reyi n üze r i ndeki etkisi h i ç d i kkate a l ı n maz. (Bir kişi n i n a h laki d u r u m tespiti n i nasıl ta mamen d iğerka rn b i r şeki lde ya paca ğ ı dışı nda, fa i l a h la k i a ç ı d a n iyi bir kişi o l m a k fayd a l ı olduğu için b u radan da fayda sağ l a r.) Eti k a ltru izm/diğerka m l ı k, eti k uyg u­ lamada faydacı bir yöntem o l a ra k n itelend i r i l i r, çü n kü eylemlerin arka s ı n d a ki n iyetiere d eğ i l eyl e m lerin son u c u n a odaklan ı r. Ken d i mutl u l u ğ u n d a n ziya d e başka l a rı n ı n mutl u l uğ u için uğraşa ra k yaşamakla -ya d a bazı a ş ı rı tarafta r l a r ı n iddia edebi le­ ceğ i g i bi- bunu ken d i m u tl u l u ğ u ya da gene l i n refa h ı pahası n a ya pa ra k yaşa makla i l g i l i d i r. H atta d üzen l i eti k a ltru izm/d iğerkam­ l ı k bile rad i ka l d i r, çü n kü ken d i değeri n i diğerlerine ya rd ı m etme biçi m i nd e reddeder. N i hayeti n d e, eğer ken d i m u tl u l u ğ u n uz için endişelen iyorsa nız ken d i n izi d iğ e rlerine ya rd ı m etmeye gerçek­ ten adayamazs ı n ız; ve başka l a r ı n a ya rd ı m etm e k b i r i nsa n ı a h l a ki olara k doğ ru yapa n şeyd i r. G e n e l a n lamda, a ltru izm/diğerkam­ lık birine cömert l i kten uza k bir şekilde ya rd ı m etm ek ya da hoş bir şey ya pmak ve ka rş ı l ı ğ ı nd a h içbir şey beklememek a n la m ı n a gel i r. B u t ü r eyl emler a ltru izm/d iğerka m l ı ğ ı n " h e r g ü n kü" uygu la­ malarıd ı r. 68

Etik Altruizm/Diğerkaınlık

E T i K A LT R U i Z M / D i G E R K A M L I K L A i LG i L i P R O B L E M L E R B u teori n i n bazı kusurları va rd ı r. Örneğ in, e leşti rmenler a ltru izm in/ d i ğ e r ka m l ı ğ ı n d iğerleri n i n mutl u l u ğ u n u nihai a ma ç o l a ra k görd ü ­ ğ ü iddiasını ortaya attı, a n c a k a ltru izm/d i ğ e r ka m l ı k, bi reysel, ken­ d i kendi n e o l u ş m u ş veya ken d i ken d i n i i d a re eden m u t l u l u k fi kri n i ta m a men reddeder. Problem de burada yata r: Eğer kendiniz için m u t l u l u k ya ratma kon u s u n da a h laki b i r buyru k yoksa niçin biri si­ zin m ut l u l u ğ u n uzu a rtı rmaya meyi l l i olsun ki? Ayrıca mutl u l u k özn e l l i ğ i problemi d e va r. A h l a k i bir fa il, di­ ğ e ri n i n mutl u l uğ u ndan soru m l u d u r, peki o l m a l ı mı? Başkası n ı n m u tl u l uğ u n u bel i rleme ve ona göre ha reket etme h a kkına sa h i p m i d i r? Başkası n ı n i n sa n l ı ğ ı v e m utl u l u ğ u a d ı n a h a reket etmek te­ oride iyi olabi l i r, a nca k uyg u l a mada fa i l ve i stifade eden nasıl ya r­ d ı m ed ileceğ i kon u sunda b i r a n laşmaya va ra mazia rsa bu fi kir da­ ğ ı l ı r. Örneğin, zen g i n bir a d a m kışın dond u ru c u soğ u kta soka kta titreyen fa kir bir adam görü r. Zeng in a d a m fa k i r a d a m a paltas u n u verir. Bu kesi n l ikle b i r altru izm/diğerka m l ı k eylem i d i r ve son u ç g öz ö n ü nde bu l u nd u ru l d u ğ u nda, özel l i kl e b i r başkasına ya rd ı m etme eylemi, b u d u rumda faydacı b i r eyl e m d i r de. A m a belki de o paltosuz ada m ı n bir paltoya i htiyacı yoktu . Belki de paltas u n u az önce içeride u n utm uştu ve bina kilitlen i nce a ç ı l ması için bekl iyor­ d u . Ya da belki de palto deri b i r paltod u r ve titreyen a d a m hayva n­ ların ö l d ü rü l mesine ka rşıd ı r. Altru izm/diğerka m l ı ğ ı n bir diğer büyü k eleşti rmen i, Rus-Ame­ rika l ı yaza r ve ken d i ken d i n e yeterliği savu n a n o bjektivist/nesnel­ ci pol itika teorisi oku l u n u n ku rucusu Ayn R a n d ( 1 905- 1 982) i d i . Altru izm/d iğerka m l ığ ı n, iyi l i kten ziyade d a h a fazla za rardan so­ ru m l u olduğ u n u, biri n i n fedakarl ı k ya p mas ı n ı n ken d i ç ı karları n ı n peş i n d e koşmasından n i ç i n a h la ki olara k d a h a iyi o l d uğuna d a i r rasyonel bir neden veya ka n ı t olmad ı ğ ı n ı savu n m u şt u r. 69

KU RAL SON U ÇÇ U LU GU Burada b u kurallar geçerlidir

Eyl e m son uççu l uğu, doğ ru d a n faydayı en yü ksek seviyeye çı kar­ mak veya a h laki o l a ra k eyl e m l eri sadece son uçlarına göre bel i rle­ mek için akıl yürütmeyi ku l l a n a n b i r ya klaş ı m d ı r. Sonuçta (ve uma­ rım) b u eylemler kötüden ziya d e iyiyi ya ratı r. Ancak, sonuç oda k l ı etiğe, fayda hedefiyle b i r l i kte ya klaşma n ı n b i rden fazla yol u va rd ı r. Ayn ı za manda dalayl ı b i r ya k l a ş ı m ya da daha resm i ve ta n ı m layıcı olara k k u ra l sonuççu l u ğ u va rd ı r. Eylem son u ççu l u ğ u nda (faydacı­ l ı ğ ı n doğrudan bir biçi m i n d e), bel i r l i bir ka ra r a l ma d u ru m u n u n d ı ş ı n d a "iyi"yi doğ r u d a n e n ü st düzeye ç ı ka r m a k için büyük özen ve ça ba gösteri l m e l i d i r. Ku ra l son uççu l uğ u fa rkl ı d ı r; genel olara k ifade edersek, odağı, i n sa n l a r b i r yasalar, kod l a r veya kura l l a r sis­ tem i n e göre hareket etti kleri n d e neler ol u p bitti ğ i n i n sonuçla r ı n ı i ncel e m e etrafı nda döner.

M UTLULUGU E N Y Ü K S E K SEViYEYE Ç l KARMA Ku ra l sonuççu l uğ u, a h l a ki fa i l i, o kişi bir ka ra r verd iğinde genel­ l i kl e iyi ya da kötü o l d u ğ u d ü ş ü n ü len bel i r l i k u ra l la r ı n doğu şta n gelen/i ç k i n iyi l iğ i n i veya kötü l ü ğ ü n ü incelemeye zorlar. Başka bir deyiş l e, kötü bir şey ya p m a k, sonuçta en yü ksek mutl u l uğa yol açıyorsa bazen iyi b i r şey de o l a b i l i r. Şu beyaz ya l a n örneğ i n i veya biri n i n d u yg u l a r ı n ı i neitmernek i ç i n söylenen ya l a n ı ele a l a l ı m : "Ye n i s a ç kes i m i m ben i hava l ı gösteriyor m u ?" Ş i m d i, tüm değerl e n d i rm e l e r ve şa rtlar b i r ya na, çoğ u eti kçi -ve g e rçekten de çoğ u i ns a n - ya l a n söyle m e n i n ekseriyetle ve çoğ u n l u kl a ya n l ı ş o l d u ğ u n u söyleyecekti r. Ya n ı ltıcı o l m a k erdem deği l d i r ve hakikat saf ve iyid i r. Haki kate u la ş m a k, her ne olursa 70

Kural Sonuççuluğu

o l s u n eti k ve felsefe n i n e n önemli nokta s ı d ı r. Fakat kura l son uç­ ç u s u n u n bakış açısına göre, mutlaka kötü o l m a k zorunda değ i l . Bazı d u ru m l a rda gerçeğ i söylemek, erd e m l i b i r eyl e m o l d u ğ u g i b i faydayı da en yü ksek seviyeye ç ı kara b i l i r. V e b u eylem, ken d i başı­ na fayda ya ratı r veya "iyi b i r kişi"n i n ya paca ğ ı varsayı lan bir şeyd i r. Fa kat kura l son u çç u l u ğ u açı kça şartlarla i l g i l i d i r. Tı pkı, şu "iz s ü r­ mek" ifadesindeki gibi. Kura l sonuççu l a rı, "iz s ü rerek" d u ruma göre şartları değerl endirir ve böylece bu d u ru md a faydayı en yüksek seviyeye çıkarmak için m ü m kü n olan e n iyi seçeneğ i n ne olduğu­ n u beli rleyebi l i rler. Duruma bağ l ı olara k, ge n el l i kl e doğruyu söy­ l e m e k gibi "a hlaki" bir davra n ı ş en iyi seçe n e k ol maya b i l i r. Örneğe geri dönersek, d iyel i m ki siz a rkad a ş ı n ız ı n yeni saç ke­ si m i n i n onu pek de hava l ı göstermed iği ka n ı s ı ndası n ız. Onu ç i r­ kin, yaş l ı ya da a l g ı l a n m a k istemediği ba ş ka b i r şeki l d e gösteriyor o l a bi l i r ama b u n u eğer ona söylerseniz d uyg u la r ı n ı i ncitirsin iz. H e r n e k a d a r sizin d ü ş ü nceniz öznel olsa d a , h i ssedeceğ i acı v e i n c i n ­ m e kesi n l i kle gerçekti r v e b u n u öngörme n iz gerekir. Bu d u ru m d a ya p ı lacak en doğru şey ya l a n söylemek v e " h a r i ka görün üyorsu n" d e m e k olacakt ı r. N için? Ya l a n söylemiş o l sa n ız bile, a rkadaşı n ızı m u t l u ederek e n yü ksek seviyede fayda sağ l a d ı n ı z ve a hla ki yü­ kü m l ü l üğ ü n üzü yerine geti rerek acı olası l ı ğ ı n ı o rta d a n ka l d ı rd ı n ız. Ü ste l i k ya klaşı m ı n ız doğrudan değ i l d i . S o n u ç l a r ı n doğrudan iyi l i ­ ğ i n e veya kötü l ü ğ ü n e ba kmad ı n ız, b u n u n yeri n e, ya l a n g i b i "kötü" bir eyle m i n dolayl ı olara k kendin e g üven g i bi "iyi" bir şeye nasıl yol aça b i l eceğ i n i ölçtü n üz. B u sena ryo kural son u ççu l u ğ u n u a n latı r, çü n kü s ı k l ı kla k u l l a n ı l a n b i r kura l ya da kod u n etki l e ri n i ve son u ç­ l a rı n ı hem incelemekte h e m de uyg u l a m a ktad ı r.

ADlMLARI iZLEYEREK Uzu n süreli kura l la r ı n bel i r l i bir şeki lde e l e a l ı n ması n ı n son uçla r a ç ı s ı n d a n faydayı nasıl en ü st düzeye çı kara b i l eceğ i n e odaklana­ ra k, b u d u ru m u n tü m son uçlardan m ü m kü n olan e n iyi son u c u 71

Etik /Ol

elde etmek için n a s ı l okunaca ğ ı n ı bel irlemek için bir d izi kesi n zi­ hi nsel a d ı m atı l a bi l i r.

Alıntılanmaya Değer Sözler Asil duyumlar hissetme kapasitesi çok hassas bir bitkiye benzer, düşmanca etkiler ve besin yetersizliğinden kolayca ölebilir. Çoğu gencin iş koşulları bu yüksek kapasiteyi kullanmalarına izin ver­ mezse, entelektüel beğenilerini geliştirme zamanı ve olanağı bu­ lamadıklarından bunları yitirirler ve ulaşabildikleri tek zevk olan daha aşağı zevklere bağımlı hale gelirler. -John Stuart Mill

Bu z i h i nsel süreç b i r ka ra rı büyük resimde görmeyi içerir. Her şeyde n öte bu kural son u çç u l u ğ u d u r ve bu yüzden eyleme geç­ meden önce kura l ı n d i k kate a l ı n ması gerekir. Saç kesim örneğine geri dönersek, bu zi h i n se l s ü reç şu a d ı m l a rı içerir: •

Ken d i n ize, varsayı m s a l o l a ra k, eğer herkes sizin ya ptı kların ızı bir k u ra l olarak ben i mseyecek olsayd ı d ü nya n ı n nası l görüne­ ceğ i n i soru n. Örneğ in, b i ri n i n duyg u l a r ı n ı koru mak için ya lan söylemek. Bunun o l u m l u b i r davranış o l d u ğ u kon u s u nda ev­ rensel olarak bir ka ra ra va rı l m ı ş olsa, bu sizin için uyg u n o l u r m u ? E ğ e r öyleyse, a h la kid i r.

•

O h a l d e, eğer herkes b u n u n tersini ya psa d ü nya n ı n n eye ben­ zeyeceğ ini (yi ne son uç l a rı g öz önünde b u l u n d u ra ra k) kend ini­ ze soru n. Örneğ i n, n e o l u rsa ol s u n her za m a n doğruyu söyle­ mek gerekir, çü n kü ya l a n söylemek doğal o l a ra k ya n l ı ştır. Her ihtimalde insa n l a r daha sık üzü l ü rlerdi. Eğer b u n u n o l u m l u bir davra n ı ş olduğu evrensel o l a ra k ka bul ed i l m iş ol sayd ı, d u rum­ d a n bağımsız olara k her za m a n doğruyu söylemek sizin için soru n olur muyd u ? Öyleyse, b u a h laki b i r seçi m m i d i r?

•

Bu d u rumda, iki seçeneğe d e bakara k, mutl u l u k açısından en iyi sonuçlara götü reb i l ecek seçeneği seçm e l i s i n iz.

72

EYLEM SON UÇÇULUGU Hepsi Sadece Eylem

Son uççu l u kta a s ı l önem l i olan eylem l e ri n izin n etice lerid i r; baş ka b i r d eyişle, son uçlarıd ı r. Öyleyse, faydacı l a r için bu sonuçlarla i l g i l i g e rçekten öne m l i olan şeyin -neyi n iyi n e y i n kötü o l d u ğ u n u kas­ tede re k- bu son uçlara içkin fayda m i ktarı o l d u ğ u n u d ü ş ü n ü n . Ne kad a r fayda veya ya ra r veya m utl u l u k veya iyi l i k ve n e kadar az acı ve ı stı ra p veri rse o kada r iyi d i r. Ancak bu old u kça genel b i r bakış açısı d ı r; ç ü n kü eylemlerin b i r son u c u olara k mutl u l u kl a veya ıstırapla u ğ ra ş ı rken sadece ne ol­ duğuna değil, ki m e etki ettiğine de ba k m a k g e rekir. Söz kon u s u e d i l e n ki min mutl u l u ğ u v e ıstıra b ı d ı r? K u r b a n m ı ? Ah laki fa i l m i ? Tü m i nsa nlar m ı ? Ve hepsi e ş i t m i ? Son uççu eti kte, doğru v e i y i bir şeki l d e yaşa m a n ı n genel yol u eti k yol uyla, a h l a k i eyle m lerle, iyiyi (ve böylece soyut bir şeki l d e b i r i i ç i n hazzı) en yü ksek seviyeye çıka r m a kt ı r. Peki, biri bunu n a s ı l ya par? Bunu ya pma n ı n baş l ı ca yol larından b i r i n e eylem sonuççu­ l u ğ u d e n i r. Bu old u kça doğ rudan bir ya klaş ı m d ı r. Eylem son uççu­ l u ğ u nda, hem eyle m i n hem de bu eyl e m d e n etkilenebi lecek o l a n i n s a n l a r i ç i n olan sonuçlar önemlidir. Amaç, i statisti ksel olara k ko­ n u ş u rsak, sadece genel o l a ra k en fazla m u tl u l uğ u ü reten seçeneği değil, aynı za manda bu d u ruma dahil olan i n sa n l a r için de en iyi son u ç l a rı veren seçeneği seçmektir. H a n g i i n s a n l a r? Tü m insa n l a r.

N A S I L D AV R A N A C A G I N I S E Ç M E K Eyl e m son uççu l uğ u, hem sonuçla hem d e b u n a d a h i l olan insan­ l a rl a ilgili olduğu için, bu eti k ya klaşım d uyg usal t ı n ıya sa h i p du­ ru m l a r yaratma eğ i l i m inded i r. Doğası g ereği, başka l a rına merha­ metli ve düşüneeli ol mayı içerdiği için, eyl e m son u ççu luğu diğer 73

Etik 1 0 1

faydacı l ı k veya son uççu l u k b i ç i m leri gibi ta rafsız değ i l d i r. Anca k i n sa n l a r için en iyi ola n ı n h a n g i eylem old u ğ u n u bel i rlemek için s ı rasıyla bir d izi prosed ü r ü n m a ntıklı ve d i kkatli bir şeki lde uyg u­ l a n m a s ı gereki r. Önceli kle, tü m olası seçenekleri bel i rlemelisiniz ki, böylece ö n ü n üzdeki tüm seçi m leri görebi l i r ve kıyaslaya b i l i r ve ka rşılaştıra­ bilirsin iz. Bu şeki lde, hangisi n i n en yü ksek iyi veya fayda miktarı n ı ü rettiğ i n i görebi leceksin iz. Şu ö rneği e l e a l a l ı m : Araba n ızla i ş e gi­ derken, yol u n ortasında yata n ve bel l i ki bir sü rücü n ü n ça rpıp kaç­ tığı bir köpek görüyors u n uz. Kimse durup da ya rd ı m etmemiş ve ya ra l ı köpeğ i n kanaması va r ve h ızlı h ızlı sol uyor. Durumu daha da kötü leştirelim, telefo n u n uz ka pa n m ı ş ve bu neden le yetki l ileri veya hayva n kontrolü a rayıp p roblemi sizin için başka l a r ı n ı n çözmesin i sağlayamazsın ız. Za m a n ı n ızı ayı r ı p köpeğ i h ızlıca bir hayvan hasta­ nesi n e götürmek size d ü şüyor. Ta bi, eğer ya rd ı m etmeyi seçersen iz.

KARA R l N F O R M Ü LLEŞTi R i LMESi Peki, seçeneklerin n e lerd i r? Esası nda, bir a n l a mda akla ka ra gibi hemen ö n ü n üze seri len iki olas ı l ı k va r. Buyu r u n seçin: •

1 . Seçenek: Ken a ra çekin, köpeği a l ı n, a ra b a n ıza koyun ve en ya k ı n hayva n hasta nesi n e götürün.

•

2. Seçenek: Sürmeye d eva m ed in, hayva n ı yok sayı n ve işinize za m a n ı nda va rın. Seçi m i nasıi ya pa rsı n ız? Önceli kle, m u htem e l iyi sonuçların gö­

recel i seviyeleriyle i l g i l i "doğ r u d a n hesa p l a m a l a r"ı bel i rlemel isin iz. Bu hesa plamalar, beceri n i z sayesinde en iyi şeki lde ceva playa bi­ leceğ i n iz soru lard ı r, ş u n u n g i b i : Her iki ka ra r ı n da en fazla faydası kime dokunaca k? Her i k i s i n d e d e en çok kim ra hatsızl ı k d uyaca k? Bu d u ru mda söz kon u s u ta rafla r siz ve köpekt i r. 74

Eylem Sonuççuluğu

i l k seçenekte, derhal o l u msuz bir etkiye m a ruz ka l ı rsın ız. Bu­ nun a c ı verici veya kötü b i r etki olduğu söylenemez, ya l n ızca nes­ nel o l a ra k olum suzd u r. i ş l e k bir yolda a ra ba d a n i n mek, ya ra l ı b i r köpeği a ra ban ıza a l m a k, hasta neye götü r m e k, fatu rayı ödemek ve m u htemelen işe geç ka l a ra k patron u n uzu ve iş a rkadaşların ızı kızd ı rm a k zoru nda ka laca ks ı n ız. Bu nede n l e, bu i n sa n l a r da d ol ayl ı o l a ra k etki lenirler ve yard ı m ed işleri küçü m s e n m e m e l i ya da g öz a rd ı e d i l memel i d i r. B u n u nla birl i kte, köpek büyü k fayda sağ l a r. Acı l ı b i r ölüm teh l i­ kesi içi ndeyken o n u hasta n eye götü rd ü ğ ü n üzd e h issettiği gerçek a n l a m d a fizi ksel a ğ rı son b u l a b i l i r. Orada tıbbi bakı m ve ilaç sağ la­ naca k ve umarım ta mamen iyileşecektir.

Alıntılanmaya Değer Sözler

2016 yılında yazdığı The Four Thousand, the Eight Hundred'da Avustralyalı bilim kurgu yazarı Greg Egan, iyiyi en yüksek seviyeye çıkarmaya yönelik kararlar alırken bir soruna değinmiştir: "Bura­ da, sonuca dair herhangi bir nesnel ölçünün üstüne, doğru yaptığı­ mıza dair kişisel duyumu koyarak, daha büyük bir iyiliği erteleme konusunda belirli bir başarısızlık türü için özel bir isme sahibiz . Buna "ahlaki kibir" denir."

Ş i m d i ikinci seçeneği ele a l a l ı m . işe za m a n ı nd a gidersi n iz, patro n u n uz ve iş a rkadaşla rı n ız ka pıdan g i rd i ğ i n izi görür ve size g üvenebi lecekleri n i b i l irler. Za m a n ı nda i şte o l m a n ız o n ların men­ faat i n ed i r ve iş a rkadaşl a r ı n ızın size güve n mesi de sizin menfaa­ t i n ized i r. Ama ayn ı za manda ya ra l a n m ı ş b i r h ayva na ya rd ı m ede­ m ed i n iz. Hali hazı rda ya pa b i l ecekken m u tl u l u ğ u a rtı rmad ı n ız ve acıyı azaltmad ı n ız ki bu faydacı eti k kura l l a rı n ı n i h l a l id i r. Son uçta, köpek bildiğiniz kadarıyla sokakta acı veren b i r ya ra l a n madan do­ layı yavaş yavaş öl mekte. B u radan şu soru çıkıyor: Veri l i seçeneklerin ü rettiği görecel i h a z ve a c ı m i kta r ı n ı ölçeb i l i r m i s i n iz? Eyle m son u ççu l a rı, bunu po75

Etik 101

zitif fayda birimleri veya hedon l a r denilen şeylerle ya pabileceğ i n i ­ z i söylerler. D a h a i y i eyl e m l e r d a h a fazla "hedon" eder. (Bu sistem, faydacı l ı ğ ı n öncüsü Jeremy Bentham ta rafı n d a n 1 789 ta rihli Ahlak

ve Yasama ilkelerine Giriş kita b ı n d a tasarla n m ı şt ı r.) Her şey için kaç ta n e pozitif fayda b i ri m i bel i rlemelisin iz? Teo riye göre bunu çöz­ d ü ğ ü n üzde doğru seçeneği seçme za m a n ı g e l m işti r. Bu bir sayı oyu n u d u r; en yüksek sayıd a pozitif ya rd ı mcı ü n iteyle seçi m i n izi ya p ı n .

76

SON UÇÇU ETiGE GETi Ri LE N ELEŞTi Ri LER Sonuçları Olacak

B i r nedenden ötü rü pek çok fa rklı gene l a h l a k felsefesi teorisi ve b u genel teori lerin ken d i içinde çeşitl i l i kleri va rd ı r. Burada d ü ­ rüst o l a l ı m : H e r bir teori n i n ö n d e gelen l e ri a y n ı fı kird e ol maya b i l i r a m a teori lerin h içbiri hayatı n zor ka ra rl a rıyla b a ş etmek için yüz­ de ı 00 m ü kemmel bir yol sağla maz. Ayrıca, bu öznel bir aland ı r: B i r teori d iğerleri nden daha doğru gelebi l i r veya b i r d u ruma göre d a h a b i r ya klaş ı m gibi gelebi l i r. B u amaçla, son uççu l u k sağ l a m bir eti k çerçeve sağ l a masına ve eti k o l a rak ka ra r veri rken her şeyi n üstü n d e son uçları ve buna da­ h i l olan insanları göz önünde bulundurmasına rağmen bu teoriye g eti rilen sistemin kimi kusurları n ı gösteren ö n e m l i eleşti riler va rd ı r.

S A Ç M A L I G I N DA N i S KA S I So nuçç u l u kla i l g i l i bir problem, faydacı l ı ğ ı n öncüsü Jeremy Bent­ h a m 'ı n kendi sözlerinden ç ı karılabi l i r. i l k o l a ra k top l u msal adalet kavra m ı na "saçm a l ı ğ ı n d a n i skası" d iyen oyd u. Gerçekten de, so­ n u çç u l u kta kişisel hakların ve adaletin d iğ e r felsefi oku l l a rdaki kad a r önem l i olmadığı söyl enebil i r. Bunun nedeni, son uççu l u ğ u n n i h ayetinde en iyi son uçları gözetmesi d i r. Bazen adalet veya h a k­ l a r g i b i öznel ya da d uyg usal bir mesele d a h a iyi ola n ı deği l, kel i ­ m e n i n ta m a n l a m ıyla "en iyi"yi gözeten b i r siste m i n basit matema­ tiği n i etki lemez. Örneğin, b i r d u rumda iki ta rafı n da eşit olduğ u n u va rsaya r. Eğer a l ı na n b i r ka ra r sonucunda A ta rafı para kaybederse ve B ta rafı para kaza n ı rsa, teoride, bu bir son uççu için yeterince iyi bir n eticed i r. Ancak eğer A ta rafı mete l i ksizse, açl ı kta n kırıl ıyorsa ve B ta rafı na insafsız bir verg i ödemek zor u n d aysa, kim bol l u k için­ d eyse ve üstelik sistemdeki h a ksız verg i ya sa s ı n ı istismar ed iyorsa ? 77

Etik /OJ

Biri n i n çektiği acıya, bir d iğ e ri n i n mutl u l u ğ u -kim oldu klarına ba­ kı l m a ksızın- ağır basıyorsa, o halde bu a h l a k i açıdan iyid i r. i ş i n tu hafı, bu son u ç i n s a n a ya n l ı ş gel iyor. B u n u n nedeni, bazı a h l a k fi lozofları n ı n d a öne s ü rebileceğ i g i bi, bizi insan ya pan ne­ za ket ve adalet duyg u l a r ı m ıza dokunması d ı r. Teo riyi ha rfi harfi n e ta kip etmek uğruna b u d uyg u ları görmezden g e l mek, fi lozofların doğ rudan ya klaşı m ı dalaylı ya klaşıma çevi rmelerine neden olan şeyd i r. Herhangi b i r ka ra r veri rken birçok etke n i ta rtabil mel iyiz.

I D EALiZMLE PROBLEM Faydac ı l ı kla i l g i l i b i r başka zorl u k da, daha ö n ce ifade ed ilen ku­ surla rıyla birl i kte, her za m a n ku l l a n ı la mayacak kadar da ideal ist o l ması d ı r. Destekç i l e ri n i n n e redeyse süre k l i o l a ra k fayda egzer­ sizi ya pmaları gerekir; ç ü n kü iyiyi en yü ksek seviyeye çıkarmak ve acıyı yok etmek için ver i l e n ka rarlar a h l a ki olara k daima son derece önemlidir. i n s a n l a r ı n verd i kleri her kararı, büyü k resm i ve kimi n a s ı l etki led i ğ i n e göre s ü re k l i ve eksi ksiz bir şeki lde analiz et­ meleri n i beklemek h i ç de g e rçekçi değ i l d i r. Çoğ u insan için sağ­ duyu ve adabı m u a şe ret/g e n e l neza ket, a h l a ki bir pusula olara k yeterl i d i r; her g ü n verd i kleri yüzlerce ka ra ra ka rmaşık v e sıkl ı kla keyfi b i r matemati ksel s ü reci kesi n l ikle dahil etmek istemedi kle­ ri gibi buna i htiyaçları d a yokt u r. i nsa n l a r ı n acı çekti ğ i n i bil iyoruz ve bi rçoğ u m uz, öze l l i kl e d e yüz yüze geldiğ i m iz za man bu acıya daha fazla s ı n ı eklemek istem iyoruz. Asl ında a h l a k felsefesi ve eti k gerçekten de büyü k res i m le i l g i l id i r, ancak faydacı l ı ğ ı n, bi raz daha küçü k, hatta önemsiz d etayla ra takı ntı l ı olduğu söylenebi l i r.

Alıntılanmaya Değer Sözler

"Filozofların çoğu mizalıtan tamamen yoksun. Sıkıntılarının bir parçası da bu." -Bemard Williams

78

Sonuççu Etiğe Getirilen Eleştiriler

BiREY NEREDE? Faydacı l ı k, özel l i kle de ikinci bir doğa d ü ş ü n ce ve i nceleme siste m i h a l i n e geti ri l m eye ça l ı ş ı l d ı ğ ı nda, i nsa n l a rı h a ki k i eti k doğa larından ayı ra b i l ecek kada r ezici b i r şekilde bel i r l i o l a bi l i r. Fi l ozof Berna rd Wi l l ia m s ( 1 929-2003), son u ççu b i r teori o l a n faydacı l ı ğ ı n, i n sa n la­ ra s ı n ı rl ı ve dar b i r siste m i izietti rerek o n l a r ı n eşsiz, bi reysel a h l a ki ba k ı ş açılarını ça l d ı ğ ı n ı öne s ü rdü; ve b u n u ya p m a k da insa n l a r ı n bağ ı m sızl ı kları n ı, a k ı l yü rütme beceri leri n i v e i n s a n ı d oğası gereği i n sa n ya pa n diğer şeyleri ça l ma ktır. Eğer böyle d ü ş ü n ü rsen iz, b u fayd a c ı l ı ğ ı n gerçekten m u tl u l uğa değ i l ı stı raba götü ren bir yön­ tem olduğu a n l a m ı n a ge l ir, ç ü n kü insa n l a rd a n temel i n sa n l ı kları n ı ça l m a ktad ı r. Başka b i r deyişle, faydacı l ı kta p e k de fayda yoktu r. Wi l l ia m s bu fi kri n i eti k bir bilmeceyl e a ç ı k l a d ı . George isi m l i a d a m , biyolojik s i l a h l a r ya pan b i r şirket y a d a h ü kü m et için ça l ı ş­ m a k üzere yetenekleri n i ve deneyi m leri n i ku l l a n mayı reddeden işsiz bir bilim i n sa n ı d ı r. B i r g ü n, yen i bir tür biyoki myasal s i l a h ü reti l e n bir devlet la boratuva rında kaza nç l ı, i l g i n ç b i r i ş olduğ u n u d uyuyor. işsiz o l m a s ı na rağ men, b u i ş i a l mayı reddediyor. Anca k, G reg a d ı nda başka bir biyoki myacı da iş a ra m a ktad ı r. Eğer George red d ederse, işi G reg alaca k; ve gece g ü n d üz haftada yüz saat ça­ l ı şaca k, çünkü hem eşek g i b i ça lışıyor hem d e ü l kesi n i n düşman­ larını kim olursa o ls un yok edecek bir s i l a h ya p m a k için ateşl i b i r istek d uyuyor. i şte bu George'u n eti k i k i l e m i d i r: E ğ e r kendi a h l a k k u ra l ı na karşı gel i r de işi ka b u l ederse, d a h a az hatta b e l k i de pat­ l a m aya n silahlar ü retmek için kasten işi yavaşlata b i l i r ve böylece işi a l ması halinde çok daha fazla sayıda s i l a h yapaca k olan Greg'e kıya s l a kaybed ilen yaşa m sayı s ı n ı en aza i n d i rebi l i r. Ama u n utma­ yın, George silah ü retmeye karşı. Wi l l ia ms, faydac ı l ı ğ ı n George'un işi a l m a s ı g e rektiği n i söyleye­ ceğ i n i, çünkü böylece m ü m kü n olan en iyi son u c u n elde ed i l ece­ ğ i n i öne sü rüyor: işi a l ı r ve daha az insan öl ü r. Fa kat George'un te79

Etik 1 01

mel i n a nçlarına ve ki m l iğ i n e i h a net etmesi kötü değ i l m i ? Bir iş ve b i r a h l a k teorisine o l a n kör b i r bağ l ı l ı k için h e r ş eyi terk etmeli m i ? _

S E N i N YERiN DEG iL? Faydac ı l ı ğ ı n bir baş ka i l g i n ç kusuru daha va rd ı r. i nsa n l a rı n, ver­ d i kleri ka rarların başka l a rı n ı n mutl u l u ğ u n u ta m olara k nası l (ve ne kad a r) etkileyeceğ i n e d a i r gerçekten ta m bir a n l ayışa sa h i p olabi l ecekleri n i v e böylece e n iyiyi ortaya ç ı ka rab ileceklerini öne sürmek, kibirli bir g ö rü ştü r. H iç kimse a l d ı ğ ı h a n g i ka ra rı n n i ha­ yeti n d e en iyi son ucu vereceğ i n i bilemez. Faydacı l ı k, öngörülerde b u l u n m a k için matematiksel hesaplama l a rı ta lep ettiğ i için -ve bu öngörülen son uçla r ı n n e o l a b i l ecekleri ne d a i r va rsayı mda bu l u n­ d u ğ u için- tüm s ü reç egoizm ve hüsnükuru ntu içerisinde koca­ man b i r a l ıştırma o l u r.

80

Buddha olarak da bilinen Siddhartha Gautama, Budizm'i n ana fig ü rüdür. Siddhartha bir Bodhi ağacı nın altına oturmuş ve hakikati bulana kadar kalkmayaca ğ ı na ant içmişti. Kırk dokuz gün sonra aydınlanmaya eriştiği söylenir. Bu aydınlanmış Buddha'nın öğre­ tileri a rasında Dört Asil Hakikat ve Sekiz Katl ı Asil Yol b u l u n u r ve bunlar Budist etiğinin temelini oluşturur.

Etki l i b i r Çin l i filozof olan Konfüçyus, Jen i l kesine daya l ı merhametin v e geleneğin veya başkalarını sevmen in değerini pekiştirmeye çal ışm ıştı.

Etik teri mi, "a l ışka n l ı k" veya "gelenek" a n la m ı na gelen Yunanca

ethos kel i mesinden

gelir. Asl ında a ntik Yu nan ve özellikle de Atina şehri Batı etik felsefesinin doğduğu yer olara k düşünül mektedi r.

Bu ta bloda Salvator Rosa ta rafından tasvir edilen Protagoras, i l k Sofistlerden (eğiti mde felsefe ve retorik a raçların ı kullanan eski bir Yu nan öğ retmen) biridi r. Antik dönemde Protago­ ras'ın, " i nsan her şeyin öl­ çüsüdür;' ifadesiyle büyük tartışmalara neden olduğu b i l i n mektedir. Çoğu za man bu ifade, her bir bireyi n ha kiki olduğuna inandığı şeyin dışında mutlak b i r hakikatin olmadığı a n l a ­ m ı nda yorumlan ır.

Taijitu veya yin/yang sembolü evren in işleyişini gösterir. Evren karşıtl ıklar d izisinden; yinlerden ve ya ng lardan oluşur. Bu ka rşıt kuvvetler her zam a n ha reket h a l i ndedir, akışkan ve birbirine bağ l ı bir şe­ kilde, g i rdap gibi dönere k b i rb i rleri ne doğru hareket ederler. Ne biri diğeri ol madan var olabil i r ne de biri diğerine üstü ndür. iyi l i k vard ı r ve kötü lük de, haz vard ı r ve acı da; bunlar ancak birbirleriyle il işki l i olara k va r olabilirler.

Thomas Aq u inas, antikierin etik felsefeleriyle, özellikle de Aristoteles'in kiyle Katolik Kil isesi'n i n ö ğ retilerini birleştirme g i rişimiyle bilinir. Sonuçta, genel olara k Batı felse­ fesinin gelişimine katkıda b u l u n u rken H ristiya n l ı k için bir a h l a k felsefesi ol uştu rma­ sıyla da itiba r kazanm ıştır.

Leviathan kitabı, toplumsal sözleşme teorisinin (devlet otoritesi n i n birey üzerindeki meşru iyetinin etik ve felsefi olara k sorgulanması) en eski ve en etkili örneklerinden biri o l a ra k ka bul edi l i r. ingiliz filozof Thomas Hobbes ta rafından 1 65 1 yılında yazıl m ı ş olan b u ça lışma p e k çok modern politika felsefesin i n başla ngıcını işa ret eder.

Voltai re, sivil özgürl ükleri ve kil iseyle devlet ayrı l ı ğ ı n ı övmek için kendi çalışmalarını kullanan bir Fransız şai r, romancı ve oyu n yaza rıydı. Sivil özgürlü kleri destekliyordu, en göze çarpansa d i n özgürlüğü ve top l u msal reformlardı. Voltai re haz ve haz a rayışı nın yaşa m ı n merkezi olduğu bir felsefe olan l i bertin izm ve hazcılığa meyletmişti.

David H u me, ahlaki kararların a h l a k duygularına dayandığına inanan bir iskoç fi lozof, ta rihçi ve deneme yaza rıydı . Bir diğer deyişle, etik eylemleri yöneten duyg u l a rdı, akıl değ i l .

lmmanuel Ka nt Alman bir filozof ve modern Batı felsefesinde merkezi bir figürd ü . Ka nt, insan a n l ayışının, i nsan deneyim i n i biçimlendiren doğa nın genel yasa l a rı n ı n kayna ğ ı olduğuna inan ıyord u . Böylece insan aklı Ta nrı'ya, özgürlüğe ve ö l ü msüzl üğe olan inancımızın teme l i n i ol uşturan ahlak yasasını verir. Bu nedenle bilim, ahlak ve din b i rb i rl eriyle karşılıklı olarak tuta rl ı d ı r; ç ü n kü hepsi aynı temele daya n ı r.

l m m a n uel Kant, kariyerinin büyük bir bölümünde ü n i versitede ders veren en ü n l ü filozoftu r. On beş yıldan fazla bir süre Konigsberg Ü n iversitesi'nde ders verdi. H e r ne kadar daha büyü k üniversiteler onu kaza nmaya çal ışsa l a r da, o dersleri n i kendi ü l ke­ sinde vermeyi tercih ederek Kon igsberg'de ka ldı. ll. D ünya Savaşı'ndan sonra hara­ beye dönen üniversite daha sonra yeniden inşa edi l d i . B u g ü n l m manuel Kant Baltı k Federa l Üniversitesi olara k bilinir.

Jean-Pa u l Sa rtre ve ortağı Simone de Beauvoir, dünya n ı n l l . Dü nya Savaşı sonrası kül­ türel ve eti k varsayımiarına meydan okudu. Sa rtre'ı n temel fi kri, i nsa nların "özgür ol­ maya m a h kum" ve "kendinde şeyler" o l d u kları, yani insa n l a rın daha büyük bir gücün müdahalesi olmadan, maze retsiz b i r şekilde iyi veya kötü tüm eylem lerinden soru m l u oldukları a n lamına geldiğiyd i .

Sartre sosya l ist idea l lere v e işçi partisine i n a n ıyordu. Biri nde, Paris metrosundaki fiyat artışını, ki Fransız işçi leri n i doğrudan etkil iyordu, protesto etmek amacıyla metro biletleri n i ça l ı p işçi lere verdiği bir dizi sol eylemi d estekledi. Bu eylemin an ısı na, Sartre'ın Pa ris'teki mezarı nı ziyaret edenler, o n u n sıradan insanlar için verdiği mücadeleye bir saygı gösterisi olarak mezarına sıklıkla metro biletlerini bıra kı rlar.

BÖLÜM 4

D E O N TO LO J i K E T i K Batı felsefesi, antik Yu n a n d a n geldi ve a h l a k fel sefesi n i n egemen for m l a rı ndan bi ri, Yu nanca n ı n kend isinden g e l i r. Deon, Yu nanca ödev a n la m ı na gelen bir kel i m ed i r. Bu kel i meden d e d eontoloj i/ ödev etiği kavram ı g e l ir. Deontoloji, a h i a kın ödevle r ve yü kü m l ü ­ l ü kler üzerine ku r u l u olduğ u n u söyler; ç ü n kü i n sa n l a r olara k biz­ l e r, nesnel olara k doğru o l a n ı ya pmak ve s öylemek için bazı yazı l ı o l m ayan kodlar veya kod l a n m ı ş b i r siste m e bağ l ıyızd ı r. Deontolojik eti k teorilerin bir diğer ö n e m l i i l kesi/i nancı, bazı eyl e m l erin basitçe doğru göründüğü veya h issed i l d i ğ i ve özü n d e d o ğ r u oldukları için geniş ö l ç ü d e ben i m s e n d i ğ i d ü ş ü n cesid i r. B u eyl e m l e r nesnel v e a h laki açıdan iyidir v e i n s a n l a r g e l i p d e böyl e old u ğ u n u söylemesel er b i l e bu niteliklere sa h i p o l u rl a r. Cesa ret ve d ü rü stl ü k gibi bel i rl i iyi ve a h laki özel l i kl e r i n tü m d ü nyadaki kü l ­ türler tarafı ndan savu n u l m a sın ı n bir ned e n i va r. Daha d a öne m l isi, ces u r ve d ü rüst eylemler ken d i içlerinde doğrud u r; böyle davra nıl­ m a s ı n d a n doğa n son uçlard a n bağımsız o l a ra k . Ancak a h laki fa i l l e r - i n sa n l a r- nesnel olara k a h laki doğru o l a n h a ki kate göre ha reket etmeyi seçti kleri için a h l a ki o l a ra k doğ ru o l an ı yaparlar. Eylemleri m utsuzluğa yol açsa bile e l l eri temizd i r, ç ü n kü e n saf yerden en saf n iyetlerle hareket etmişlerd i r. Deontolojik etik teori leri ku l lanara k, eyle m i d i kkate a l ma d a n eyl e m i n ahlaki geçerl i l i ğ i n i i ncelemek zord u r (çü n kü b u d u ru m d a son uççu l u k o l u r), fa kat deontoloji, a h l a ki soru m l u l u ğ u faile değil, 81

Etik 1 0 1

n i h ayeti nde masu m v e ceza l a n d ı rıla maz o l a n evrene g e r i yükle­ yen büyü leyici b i r teori d i r. Ş u ö rneği ele a l a l ı m : Bir çoc u k ebevey­ n le ri ta rafından isti s m a r ed i l d i ğ i için evd e n kaça r ve deontolog olan a mcası n ı n evi n e s ı ğ ı n ı r. Bu deontolog a m ca, çocuğu istisma r etm e n i n doğal o l a ra k ya n l ı ş o l d uğuna i n a n a b i l i r, b u n u n l a birl i k­ te aynı a mca çoc u ğ u a i l esiyle tekra r bir a raya geti rmenin a h l a ki olara k doğru old u ğ u na d a i n a n a b i l i r. Amcası, eylem i n i n a h l a k i old u ğ u n a ta m bir g üven içerisi nde, çocuğ u n m u htemelen tekra r isti s m a r edi l eceğ i n i b i lerek eve gönderi r, ç ü n kü eyle m i n bizati h i ken d isi, başka h i ç b i r şeyi d i k kate a l madan, s o n derece nesnel b i r d u ru ş l a ya pılaca k e n doğru şeyd i r. B i r d iğer deonto l oj i k eti k teori örneği, yü kü m l ü l ü k etkenini içe­ rir. Deontoloj i n i n b u yön ü , öze l l i kle bir eyl e m i n son uçları kişisel za ra ra ya da en azı n d a n fayda d a azal maya yol a çabileceği za man mera k uya n d ı rıcıd ı r. Hepi m iz b i l iyoruz ki, ebeveynler çocu klarına ba kmakla yükü m l ü d ü r. Deontoloj i k görüşe göre, bunu ya pmak a l d ı kl a rı hazzı düşü rse b i l e, e b eveyn lerin bu yükü m l ü l ü ğ ü yeri ne geti rmesi a h l a ken doğ ru d u r. (Çocu k sah i bi olmak za man ve pa ra ister ve bu da ebevey n leri n en çok kaybettikleri şeyd i r.) Her ne ka­ dar pek çok eti k teori, son u ç l a rı ve kişisel m u tl u l uğa etkisini göz ö n ü n d e b u l u n d u rsa da, d eontolog lar için doğ u şta n gelen a h l a ki yü kü m l ü l ü klerin yeri n e g eti ri l mesi için örnek teşkil ederler. Bazı eyl e m l e r sadece son u ç l a rıyla h a k l ı çıkarı l a mazlar. Deontoloji eski aforizma l a rı baş aşağı eder: Cehen neme giden yol iyi n iyet taşla­ rıyla döşenmiştir; ve başanya g i d e n her yol m u ba h değildir. B u b ö l ü mde, deontolojideki bazı önem l i fi kirlerin daha i nce nokta l a rı n ı (ve kusu rla r ı n ı ) inceleyeceğiz. B u n l a r arasında, en bü­ yük deontolojik zi h i n olan l m ma n uel Ka nt ve onun bir insa n ı n eyle m i n i n a h laki o l u p o l m a d ı ğ ı n ı bel irlemes i n e ya rdımcı olabile­ cek ka rmaşık, düşünce-oda k l ı b i r s ü reç olan Kategorik i m peratif'i, ve d a h a a d i l ve maku l b i r pol iti k sistemi savu n m a k için doğuştan gelen a h laki eylemiere d a i r deontolojik fi kirleri ku l lanan yirminci yüzyıl deontolog u John Rawls va rd ı r. 82

I M MANUEL KANT VE KANTÇILIK Uyul ması Gereken Kurallar

Fayda c ı ahlak teorisi, i n sa n la r için e n ol u m l u s o n u ca göt ü recek eyl e m l e rde bu l u n ma n ı n eti k b i r yükü m l ü l ü k o l d u ğ u n u savu n u r. ( Ve e n iyi son u ç m utl u l u kt u r, ç ü n kü m ut l a k e n iyi o l a s ı l ı k bud u r.) Son u ççu l u k, i n sa n la r ı n b i r eyl e m i n o l a s ı son u c u n u n "iyi" veya "kötü" o l u ş u n u, öze l l i k l e de b u eyl e m i n son u c u eyle m i n kend is i ­ n i n n e s n e l b i r şeki l d e a h l a ki o l a ra k "doğru" veya "ya n l ı ş" o l u ş u n u ortaya çı karacağ ı n d a n g öz ö n ü nde b u l u n d u rm a s ı n ı e m reder. B u n a ka rş ı n deontoloj i k a h l a k fel sefesi n d e, netice l e r ve son u ç l a r n e ka ra r a l ma s ü reci n d e n e d e doğru ve ya n l ı ş ı n değerlen d i r i l ­ m e s i n d e önem l i d eğ i l d i r. B u fel sefe, b a ş a t ku ra l la r ı n a h laki d o ­ ğ a s ı ve eylemi yön le n d i re n i l kelerle i l g i l i d i r. A h l a ki o l a ra k doğru bir ku ra l sistem i a lt ı n d a ha reket etme k, netice veya son uçla rd a n bağ ı m sız olara k doğru şeyi ya pma n ı n d o ğ r u şey o l d u ğ u n u g a ­ ra nti eder. D i n açısı ndansa, deontoloj i büyü k b i r m eseled i r. Herhangi b i r büyü k d i n i n i l keleri n i n çoğ u, taraftarları n ı n a ç ı kça ta n ı m l a n m ı ş a h l a ksız eylemlerde b u l u n mamalarını a h l a ki o l a ra k zoru n l u k ı l a n b i r d izi i l a h i emir veya buyru ktan kayna kla n ı r. Örneğ i n H ı ristiya n ­ l ı k'ta, ya lan söylemek, h ı rsızl ı k ya pmak v e kom ş u n uz u n ka rısıyla yatm a k, nesnel o l a ra k a h l a k dışı eylemlerd i r, ç ü n kü O n Emi r'i n o r­ taya koyd uğu a h l a ki sistem açıkça öyle d e r. B u d i n i a h l a k fi kirleri, sekü ler deontoloj i k a h l a k teorisi olarak a d l a n d ı rı l a n bir m efh u m o l a ra k dini siste m i n d ı ş ı nd a da ku l l a n ı ­ l a b i l i r. B u fi kirlerle en uyu m l u, kapsa m l ı v e s ü re k l i yazı l a r, 1 700'1e­ rin s o n l a rı nda l m ma n uel Kant ( 1 724- 1 804) ta rafı n d a n yazı l m ı şt ı r. Kant'ı n deontoloj i teorisi, i l a h i kura l l a rd a n , k i l i se yasa l a rından ya da m a ksimlerden b i r tür evrensel ya da yaygı n o l a ra k ka bul ed i­ l e n a h l a ki bir kod t ü retmek yerine, insa n l ı ğ ı n a k ı l yürütme becerisi 83

Etik 1 0 1

hakkında kesin gerçekler o l d u ğ u n u ve b u n u n d a deon veya ödev duyg u s u ndan kayna k l a n d ı ğ ı n ı ortaya koymakta d ı r.

lmmanuel Kant 1 724'te (şu anda Rusya'nın bir parçası olan) Prusya, Königsberg'de doğdu, on altı yaşından 1804'teki ölümüne kadar neredeyse tüm hayatını kendisinin de eğitim gördüğü Königsberg Üniversitesi'nde bilgiye ve derin bir kavrayışa adadı. Bununla birlikte, matematik ve astronomi eğitimi de aldı, ancak etiğin felsefi alt kümesinde, Saf Aklın E leştirisi (1 781), Pratik Aklın Eleştirisi (1 788) ve Ahlak Metafi­ ziğinin Teme lZendiri lmesi (1 798) gibi eserlerle öncü oldu.

E Y L E M L E R i S O N U Ç L A R D A N AY l R M A K Deonto l oj i n i n faydacı l ı kta n ayrı l d ı ğ ı en öne m l i nokta l a rdan biri, fayd a c ı l ı ğ a göre mutl u l uğa yol açtığı ta kd i rd e her türlü eylem i n h a k l ı ç ı karı labileceğ i d i r. (Başka b i r deyişle her yol m u ba htır.) Deo­ ntoloji, her ne o l u rsa o l s u n bazı şeylerin her za m a n yan l ı ş olduğu ve bazen sonuçları ka b u l ed i l i r olsa bile, eyle m i n kend isinin ah­ laksızl ı ğ ı n ı değişti rmeyeceği kon u s u nda çok d a h a kesin bir görüş s u n a r. B u nedenle, eyl e m l e r deontolojide d a i m a sonuçlarından bağ ı msız olara k değerlen d i ri l m e l i d i r. i şte b i r örnek: B i r a d a m b i r avl uya girer ve bağ l a n m ı ş ve i h m a l ed i l m i ş b i r köpek görü r. Köpeğ i çal ı p eve g ötürmeye, beslerneye ve iyi ba kmaya ka ra r verir. Faydacı bir fi lozof, a da m ı n h ı rsızl ı ğ ı n ı n a h l a ki o l a ra k iyi o l d uğ u n u, ç ü n kü sonuçlar ı n ı n o l u m l u olduğ u n u v e böylece köpeğ i n (ve m u hte m e l e n ada m ı n d a ) m utl u l u k edin­ diğini ö n e s ü rerdi. Ancak b i r Ka ntçı ya da d eo ntolog için ça l m a k ya n l ı ştı r, nokta. Son u ç ken d i baş ı n a iyidi r, ancak doğal olarak so­ n u c u n b u n a sebep o l a n eyl e m l e h içbir ilgisi yokt u r; ç ü n kü çal m a k nesnel o l a ra k yan l ıştı r. 84

Immanuel Kant ve Kantçılık

Alıntılanmaya Değer Sözler Aydınlanma, insanın bizzat kendisinin sebep olduğu ergin olmama durumundan kurtulmasıdır. Ergin olmama bir başkasının idaresi olmaksızın kişinin kendi aklını kullanamamasıdır. Şayet bu, aklın yeterli olmamasından değil de aklını başkalarının idaresi olmadan kullanma kararlılığından ve cesaret eksikliği nedeniyleyse, buna sebep olan insanın kendisidir. Sapere aude ! "Kendi aklını kullanma cesaretini göster!" Aydınlanma'nın sloganı budur. -Immanuel Kant, Aydınlanma Nedir?

D u ru m u tersine çevirsek de, hala tuta rsızd ı r. Nesnel olara k kötü b i r şey ya pmak i steyen bi ri, yan l ış l ı kla iyi b i r sonuca yol aça b i l i r. H ayd i, önceki örneği değ i şti re l i m . Bir a d a m köpeğ i ça l maya ka ra r ver i r v e ça lar d a , ancak ça l d ı ğ ı köpeğ i n ö n ceki sah i b i ta rafı n d a n kötü m uamele görd ü ğ ü n e d a i r h i ç b i r fi kri yoktu r. B u nesnel olara k ya n l ı ş h ı rsızl ı k eylemi köpeğ i kötü m u a m e l ed e n ku rta rır ve "kötü" bir eylem "iyi" bir şeki lde son uçla n ı r.

i N S A N L A R A YÖ N E L i K i Y i N i Y E T B i r eyle m i son ucundan ayı rmak tü müyle iyi ve g üzel ola n d ı r. Ancak sekü l e r d ü nyada, yol gösterici dini m a ks i m l e r o l m a ksızın b i r eyle­ min tartışmasız b i r şeki lde a h laki olara k doğru ya da ya n l ı ş o l d u ğ u n a s ı l bel i rlenir? Ka ntç ı l ı ğ ı n kaynağı, i n sa n ı n t e k başına akıl yü rüt­ m e kapasitesine sa h i p o l d u ğ u fi krid i r. D ü ş ü nceleri m ize daya n a ra k olayları düşünebi l i r ve b u yönde hareket edebi l i riz, b u n u n l a b i rl i k­ te b u beceri bize ödev veya a h la ki soru m l u l u k d uyg u s u kaza n d ı r ı r. Yi n e bu beceri ler, ka ra r vermede rol oyn a maya n hayva n i içg ü d ü ­ l e r i m izin aza l ması n ı sağ l a r v e yerine geçer. Ödev v e yükü m l ü l ü k öyl e evrensel d i r ki, hepi m ize içg üdülerde n , a rzu l a rd a n veya kişisel n iyetl e rden bağ ı msız olara k, eylemlerim izi yön l e n d i ren ve doğ ru şeyi ya pma m ızı sağ laya n ayn ı ku ra l l a r siste m i n i sağ l a r. iyi şeyle r 85

Etik 101

ya p m a k n iyetindeyiz ya d a en azı ndan b u n u yapacak i rademiz va r. Başka b i r deyişle, iyi n iyet ö n e m l id i r ve bize d i n i i n a nçlarımız değil, dostl a r ı m ıza olan ödevl e ri m iz reh berl i k eder. iyi n iyet, b i r kişi "ah­ l a k yasasına sayg ı " l ı o l m aya n veya bir başka d eyiş l e ödevi dışında bir eylemde bu l u n d u ğ u nd a o rtaya çıkar. Ka nt'a göre i rade, d oğ a l o l a ra k iyi ya da " kayıtsız şartsız iyi" olan tek şeyd i r. Çoğ u i n sa n ı n (ve d i ğ e r fel sefe oku l la rı n ı n) yeterince iyi olarak va rsayd ı ğ ı kavra m la r ı n a h laki d u r u m u, Ka ntçı felsefede biraz d a h a anlaşı l m a s ı zor/ka ra n l ı k bir d u ru m a sa h i ptir. Zeka ve hatta haz ne doğası g e reği iyidir ne de "kayıtsız şa rtsız" iyid i r. Haz ş ü p he l i d i r, çünkü pek çok haz tü rü vard ı r, tı p kı başkaları n ı n ıstı ra­ bından zevk a l ma k a n l a m ı nd a k u l l a n ı l a n A l m a nca bir ta bir olan

schadenfreude gibi.

86

KANT VE KATEGORI K IMPERATIF/BUYRU K Adı m Adım Etik Olmak

Ka nt'ı n teorileri n i n temel i n i n bir kısmı, a h i a k ı n ya d a a h lak fikri n i n rasyonel düşünce n i n doğ a l b i r gelişi m i o l d u ğ u d u r. Kantçı eti kte, b u n a Kategori k i m peratif/Buyru k den i r. Ka n t'a göre, bu a h l a k d uy­ g u s u insanların hayatla rı n ı n n i h a i hedefi veya a macıd ı r. Bu Kate­ gorik l m peratif/Buyru k rasyonel bir va rl ı k i ç i n g e rekl i d i r ve kayıtsız şartsız izlenmesi gereken b i r "temel di rektif"ti r, yaşa m ı n temel te­ zid i r ve doğal, hayvansal a rzuların ya da içg ü d ü lerin engel lemesi olmadan izlenmesi gerekir. Başka bir d eyiş l e, b u yaşa m tezi a h l a ki b i r p u s u l ad ı r veya i nsan doğası n ı n kötü şey l e r (veya en azı n d a n ka l p sizce, hayva nca şeyler) ya pmaya izi n vermesine rağmen b i r i n sa n ı n a h laki o l a ra k neyi n d o ğ r u olduğ u n u a n l a d ı ğ ı v e buna göre davra ndığı bir yöntemdir. Sonuç olara k, a h laki eyleml e r rasyo n e l o l d u ğ u için, dolayısıy­ l a b u a h l a ksız davra n ı ş l a rı n i r rasyonel o l d u ğ u a n l a m ı na gel i r. Bu, i n s a n l a rı n ahlaki ol maya n eyle m lerde b u l u n ma d ı kları a n l a m ı n a gel m ez, çünkü bel l i ki b u l u n u rlar. Bu d a h a ç o k a h laki o l maya n ey­ l e m l er i n Kategorik i m peratifı/Buyru ğ u i h l a l ettiği ve bu ned e n l e de pek bir a n l a m ifade etmedi kleri a n la m ı n a g e l i r. Ka nt, Kategorik i m peratifi n/Buyru ğ u n n a s ı l bel i rleneceğ i n i v e ta n ı m la nacağ ı n ı ya da d a h a çok o n a yön e l i k b i r ça l ı şma n ı n ya da d u ru m u n nasıl olacağı fi kri n i ortaya koyd u . A h l a ki bir seçi m i n a rkası ndaki motivasyo n u n m utlaka eyl e m e yol açması gerektiği g i b i belirli kriterlerin de karşı l a n ması gere k i r. Aşağ ıda, bir eylem i n eti k o l u p olmad ı ğ ı n a karar vermek için Ka nt'ı n iki a n a metodoloji­ si bağ l a m ı nda bel i r l i b i r eyle m i n Kategorik i m pe ratif/Buyru k o l u p o l m a d ı ğ ı n ı bel i rlemeye yön e l i k a d ı m a d ı m izlenen p rosed ü r yer a l m a ktad ı r: Evrensel Doğa Yasası Form ü l ü ve i nsa n l ı k Form ü l ü .

87

Etik 1 0 1

E V R E N S E L D O G A YA S A S I F O R M Ü L Ü Kant'ı n Evrensel Doğa Yasası Form ü l ü n ü n özü, özg ü n h a l i Alman­ ca'd a n çevrildiğinde şöyle d e r: "Öyle eyle ki, eyl e m i n i n maks i m i tü m rasyonel varl ı k l a r ta rafı n d a n bir evrensel b i r doğa yasası ola­ ra k ka b u l ed ilebi l s i n :' Akad e m i k kon uşma n ı n d ı ş ı n a ç ı ka n Kant, b u yöntem l e bel i rlenen Katego r i k i m peratifı n/Buyruğun, başkaların­ d a n bekled iğiniz herha n g i b i r davra n ı ş için sta ndart teşkil ettiğ i n i v e istisnasız olara k sizi n d e ya pma nız gere ke n b i r şey olduğ u n u söyl üyor. Örneğin, a h l a ki o l a ra k, e t yem e n i n ya n l ı ş olduğ u n u d ü ş ü n üyorsan ız, o za m a n Evre n sel Doğa Yasası Form ü l ü 'ne göre kend i n iz de et yem eyi a h l a ki b u l mazsın ız. (Ve son ra da Kategori k i m pe ratifi/Buyruğu izleyerek vejeta ryen b i r yaşa m ta rzı ben imser­ sin iz.) Kant, kend i n izi d i n le m e n izin evrensel o l a ra k ka bul ed ilebi l i r iyi b i r yasa olduğ u n u y a d a o n u n dediği g i bi, doğa n ı n yasasına atfed i l m iş olduğ u n u ileri s ü rer. B i r d iğer örnek, bu d efa o l u msuz ta rafta n : Eğer sporda h i l e ya p ma n ı n ka bul ed i l e b i l i r o l d u ğ u n u d ü ş ü n üyorsan ız, o za man herkesin de h i l e ya ptı ğ ı n ı ka b u l etmek -ve beklemek- zoru nda­ s ı n ız. Sizin için geçerli o l a n d ü nya n ı n geri ka l a n ı için de geçerl idir. Anca k h i l e ya pmaya daya n a n b i r d ü nya görüşü, kaos ve anarşi ya­ ratı r ve ayrıca hileden kimse hoşlan maz. Bu neden lerden dolayı, a s l ı n d a h i l e ya pmak bir Kategorik i m peratif/Buyru k olara k ka bul ed i l e m ez.

ADl M A D l M P ROS E D Ü R Ü Kategori k i m peratifi/Buyruğ u b u yol l a bel irlemek, a d ı m a d ı m izle­ necek bir yöntemi içe r i r. Ya p m a n ız gereken:

o

Bir eyle m i ele a l ı n . (Örneğ i n , b i r so m un ekmek ça l m a k.)

o

Eyl e m i n a rkası ndaki m a ks i m veya i l keyi bel i rleyi n . (Aç m ı s ı n ız?)

88

Kant ve Kategorik İ mperatif/Buyruk

•

B u eylem evrensel b i r k u ra l olsa ne olaca ğ ı n ı soru n . (Eğer açiar­ sa sonuçları n ı d ü ş ü n meden herkes ça l a b i l i r.) Böylece:

•

Akla uyg u n b i r şeki lde evrensele uyg u l a n a b i l iyorsa, a h l a ki b i r eylemdir. Akla uyg u n değilse, eyle m a h l a ki d eğ i l d i r ve bu n e ­ d e n l e de Kategorik i m peratif/Buyru k d eğ i l d i r. Ka nt, bu fi kri, i n sa n ı n fa rklı türdeki a h l a ki görevleri n i n çoğ u n u

tem s i l eden dört örnekle bozmuştu r. B u n l a r: •

B i r a rkadaşın ızd a n borç para a l d ı n ız ve d a h a son ra geri ödeye­ ceğ i n ize söz verd i n iz, a m a asl ı nda geri ödemeye h iç de n iyeti­ n i z yok. Önceki a d ı m l a r k u l l a n ı ldığı nda, b u eyl e m i n benci l l i k ve h i le karlıkla ya p ı l d ı ğ ı ve b u n u n evrensel o l a ra k ka b u l ed ilebi l i r b i r davra n ı ş o l a ra k b u l a m ayaca ğ ı n ız a ş i k a r.

•

Yaşadığ ı n ız b i r d izi zor olay sizi inti h a ra s ü rü kl ü yor. Gerçekten d e, yaşa m ı n ızı kasten son l a n d ı ra b i l i rs i n iz, ç ü n kü yaşamaya de­ va m etmek hazd a n ziyade acı vermekted i r. Ka nt'ı n ta n ı mlad ı ğ ı şekl iyle kend i n i-yok etm e eylem i n i n a rkas ı n d a ki motivasyon, ken d i n i-sevme/öz-sevgi eylemlerinden biri d eğ i l d i r. Ka nt, in­ t i h a r ı n doğa yasalarına uymad ı ğ ı n ı söyler, ç ü n kü kendin i-sev­ m e/öz-sevg i doğal olara k yaşa m ı n koru n ma s ı n a yol aça r, yıkı­ m ı na değil.

•

Doğ a l olarak yeteneki i s i n iz ama b u n u n yerine m i s k i n ve tem ­ bel bir hayat s ü rmeye ka ra r veriyors u n uz. O l d u kça basit; her­ kesi n kesi n l i kle tem bel b i r yaşam s ü re b i l d i ğ i (ya da süreme­ d i ğ i !) bir duru mda, d ü nya n ı n ya pısı pa rça l a n ı r ve yok o l u r, b u nedenle b u n u ya pmak n e doğa l d ı r n e d e a h l a kid i r.

•

Dörd ü ncü örneğinde Ka nt, a h laki o l a ra k n itelend i rilen bir şe­ yin eksiksiz bir örneği o l a ra k daha az şa n s l ı ol ana gerçek b i r 89

Etik 101

şey vermeyi ta n ı m la r. B u n u n temel i l kesi "birine ya rd ı m edece­ ğ i m "d i r. Çoğ u i nsan b u n u n iyi bir şeyi n evrensel olarak ka bul ed i l m iş bir örneği olmasından memn u n o l u r. (Ayn ı za manda i htiyacı olan kişiye ya rd ı m edebil mek için h erkesin i htiyaçla r ı n ı v e h atta yükü m l ü l ü kl e ri n i d e dikkate a l ı r.)

i N SA N L I K FORM Ü LÜ Ka nt'ı n Kategorik i m pe ratif/Buyruk için d i ğ e r temel formül leşti r­ mes i n e i nsan l ı k Form ü l ü d e n i r. Açı klaması şu şeki lded i r: "Kendi şa h s ı n ııda veya bir başkası n ı n şahsı nda, i n sa n l ığ ı asla basitçe a raç olara k değil daima bir amaç o l a ra k ele a l ı n :' Başka b i r deyişle, Ka nt, insa n l a r ı n birbirleri n e nazi kçe, d i kkatlice ve büyük bir sayg ıyla davra n m a l a rı gerektiğ i n i öne s ü rer, "insa n l ı k" için verilen meçh ul, soyut örneklere ka rş ı n . B a z ı şeylerin a raçsal de ğeri, bazı ları n ı n sa ken d i i ç k i n değeri va rd ı r. A raçsa l değ e r a ma ç i ç i n bir a raçtı r; p l a stik bir kaş ı k ken­ d i i ç i n d e çok az değere sa h i pt i r, a nca k besleyici yiyecekleri ağ­ zın ıza götürmenize ya rd ı m c ı o l ması bakı m ı nd a n a raçsal değeri va rd ı r. Benzer şeki l d e, Ka nt, d i ğ e r i n sa n la r ı ken d i i htiyaçlarımız için ku l l a n ma n ı n ya n l ı ş o l d uğ u n u, çünkü o n l a rın, ya n i insan ola­ ra k d i ğ e r l e riyle etki leşi m le r i n d e n bağ ı msız içkin değerlere sa h i p old u k l a rı n ı söyl üyor. B u n u n n e d e n i büyü k ö l ç ü d e, b i r kişi n i n do­ ğ u şta n gelen değeri n i n, o n u n h ayva n i içg ü d ü l e ri n i bir kenara koyma ve hayat ı n ı ve başka l a rı n ı n hayatla rı n ı d ü ş ü nee l i b i r şeki l­ de biçi m l endirme beceri s i n d e n kaynakla n m a s ı d ı r. Başka bir de­ yişle, b i r a k l ı m ız va r ve b u bize a h laki bir soru m l u l u k ve içkin bir değer veriyor. Ahlaki davra n ı ş l a r, d iğerleri n i n i n sa n l ı ğ ı n ı azaltan değil, b u n u n yerine etk i n bir ş e k i l d e i n sa n l ı ğ ı a rttı rmaya ya rd ı mcı olan eyl e m l e rd i r.

90

Kant ve Kategorik İ mperatif/Buyruk

David Hume (1711-1776) Kant, İskoç filozof David Hume'un eserlerinden çok etkilenmişti. Kant'ın, Hume'un kendisini "dogmatik uykusu"ndan uyandırdı­ ğı açıklamasıyla, eleştirel felsefesini Hume'a verdiği doğrudan bir tepki olarak tasarladığı söylenir. Hume, insanların akıl varlıkların­ dan ziyade duygu ve his varlıkları olduğunu düşünüyordu.

Evrensel Doğa Yasası Form ü l ü nde ku l l a n ı la n aynı örnekler, h a n g i eylem lerin a h laki o l d u ğ u n u ya da o l m a d ı ğ ı n ı göstermek için d e ku l l a n ı l a bi l i r. Geri ödemeye n iyeti o l m a d a n borç pa ra al­ m a k, d iğer kişiyi nesneleşti r i r, çünkü bunu ya p m a k söm ü rmektir ve o kişi n i n içsel değeri n i ta n ı n mayı reddeder. i nti h a r ve tembel l i k benci l ce davra n ı ş l a rd ı r tıpkı o n u rl u b i r i n sa n ı soy m a k g i b i -ve b u kişi s i z d e olabi l i rsi n iz. Son o l a ra k, h e r n e kad a r i h ma l nedeniyle olsa d a i htiyacı olan başka l a r ı n a yard ı m etme m e k h aysiyet h ı rsız­ l ı ğ ı d ı r: Onları bir bi rey olara k görm üyors u n uz ve o n l a r ı n ihtiyaçla­ rı n ı görmezden gel iyors u n uz ve ayrıca o n l a ra olan sayg ı n ız a rtma­ d ı ğ ı g i b i s ü rm üyor da.

91

KANT'I N KATEGORIK iMPERATI F lNE/ BUYRUGUNA ALTERNATI F FORMÜLLEŞTIRMELER Etik Olmanın Başka Yollar•

---

---��-�-------�

Hayat, her biri d u ru m u na g ö re hesaplanması gere ken kendi a h l a k i a rtı l a rı v e eksileri o l a n ka r m a ş ı k b i r haller a ğ ı o l d u ğ u ndan, eti k ko­ n u s u n d a tüm za m a n l a r ı n en etki n d ü ş ü n ü rlerinden biri olan Ka nt, bir eyl e m i n eti k o l u p o l m a d ı ğ ı n a ka rar ver m e n i n bir yöntemi olan Kategorik i m peratifi/Buyru ğ u formüle etme n i n sadece i ki yol u n u ortaya ç ı ka rmad ı . O d ö rt yönte m b i l i m g e l i ştird i . Daha önce ta r­ tışılan, Evrensel Doğa Yasası Form ü l ü ve i nsa n l ı k Form ü l ü, genel­ l i kl e çok iyi yönte m l erd i r. Ancak hayat ka r m a ş ı kt ı r ve Kant daha az ku l l a n ı l m ı ş ve diğer iki for m ü lden tü reti l m i ş olmasına rağ men iki ta n e daha buldu. Dolayısıyla, bunlar eti k d ü nyasında a lternatif form ü l l eşti rmeler o l a ra k ka b u l ed i l i rler.

O TO N O M i F O R M Ü L Ü B u a lternatif, tü reti l m i ş form ü l l eşti rmelerden i l ki, Otonomi For­ m ü l ü'd ü r. Ka nt'ı n A l m a n ca s ı n d a n çevri l d i ğ i n d e meselenin özü şud u r; "öyle eyle ki, eyle m i n i n i radesi n i n m a ks i m i ayn ı za manda evrensel bir yasa o l a b i l s i n :' B u i m peratif/buyru k, açıkla masında evre n sel yasa kavra m ı n ı ve u yg u lamasını taş ı d ı ğ ı için, bu, Evrensel Doğa Yasası Form ü l ü'n ü n e n ö n e m l i nokta s ı n d a n tü retil m işti r. Fa­ kat ayn ı za manda i nsa n l ı k For m ü l ü'nden de pa rça l a r içerir, çünkü insan o l m a n ı n ne d e mek o l d u ğ u n u i ncelemekte ve ta n ı m lamak­ tad ı r: Rasyone l l i ğ i n a rm ağ a n ı ve yü kü. Ka nt, b u form ü l l e insa n ı n rasyonel olara k d ü nyayı şeki l l en d i receğ i m efh u m u n u kesin olara k vurg u l a m ı ş olur. Eğer eyle m , i n s a n ı n, yaşa m ı n-ve-d ü nyan ı n-ras92

Kanı'ın Kategorik İ mperatifine/Buyruğuna Alternatif Formülleştirmeler

yon e l -za naatka rı yüce statü süne layı ksa, o eyl e m i n a h laki olara k bel i r l e nebileceğ i n i öne sü rer. Ka nt, i n sa n l a r ı n b u n u ya pma özg ü r i ra d e l e rinden dolayı (ya d a b u n a rağ men) evrensel yasaya uym a k zoru n d a oldukları n ı söyler. B u form ü l ta m a m e n eyle m e i radem iz­ le ve hayva nsal içgüdüden veya benci l i htiya ç l a rd a n bağ ı msız ey­ l e m d e b u l u n ma m ızla i l g i l i d i r; özg ü r irade rasyo n e l d i r ve insa n l a r ı e n g e l i ş m i ş v e sofıstike hayvan ya pan şey d e b u d u r.

Alıntılanmaya Değer Sözler "Hukuki olarak, bir insan başkalarının haklarını ihlal ettiğinde suç­ ludur. Etik olaraksa, sadece bunu yapmayı düşünmesi bile suçlu olmasına yeter." -Immanuel Kant

Otonemi Formü l ü'n ü n a rd ı ndaki a rg ü m a n la rd a n bi ri, rasyo­ n e l b i r insanın kend i n i d iğer d ü nyevi a rzu l a rd a n , isteklerden veya d i n i dogmalardan ku rta racağ ı için, -çü nkü a h la ki eyle m ler b u n l a r ı aşkı n d ı r- özg ü r i radesi n i n (veya otonom l u ğ u n u n) i y i eylemiere bağ l a n acağ ı d ı r. B i r eyle m i n a h laki o l u p o l m a d ı ğ ı na ka ra r vermek kişiye bağ l ı olduğu gi bi, d eğ i l d i r de. B u n u n la b i r l i kte, evrensel yasa, uyg u landığı ta kd i rde, b i r şeydeki doğ u şta n gelen iyi l ikle i l ­ g i l i d i r. Otonemi Form ü l ü rasyonel i n s a n i radesi n i ortaya koyma k­ tad ı r; eğer bu rasyonel b i r var l ı ğ ı n i radesiyse, eyle m ta n ı m ı gere ­ ğ i a h l a kidir. (Çü n kü i nsa n i radesi hem iyi d i r h e m de rasyoneld i r.) Oto n e m i Form ü l ü, ta n ı m l a n d ı ğ ı g i bi, doğ a l ve evrensel bir yasaya uymayı içerir.

A M AÇ L A R / E R E K L E R F O R M Ü L Ü K R A L L I G I Kategorik i m peratif/Buyruk için dörd ü ncü ve son form ü l leşti rme­ ye Amaçlar/Erekler Form ü l ü Kra l l ığ ı den i r. Ka nt şöyle söyl üyor: 93

Etik 1 0 1

"Öyl e eyle ki, eyl e m i n i n m a ks i m i amaçlar/erekler form ü l ü kra l ­ l ı ğ ı n ı n yasa ya pıcı b i r üyesi n i n ki g i b i olsun:' Gerçi Ka nt, evrensel yasa l a r ı bel i rleme g ü c ü n ü b i reye veri r, ç ü n kü t ü m insanlar b u n u ya p maya m u kted i rd i r. Özg ü r i rade ve rasyonel düşü ncen i n ev­ rensel l i ğ i gi bi, öze l l i kl e de önceki Kategorik i m peratif/Buyru k ta­ n ı m l a r ı tek bir kişi i ç i n n a s ı l geçerlilerse, t ü m i n sa n l ı k için de ayn ı şeki l d e geçerl idir. Dahası, mesele, bu herke s i n a h l a kı n ı n i n s a n l a rı birbi rine bağ­ l a m a s ı ve böylece herkesi bir a h l a k kra l ı ve d ü ş ü nce ve eylemleri etki l eyen biri ya pmasıd ı r. Bu nedenle, bir eyle m yal n ızca ahlaki orta k l ı ğa/top l u l u ğ a katkıda b u l u n u rsa veya payı o l u rsa gerçekleş­ tiri l m e l i d i r. N iyet d e ö n e m l i d i r: Eylemin a rkas ı n d a ki n iyetin a h laki yü kü va r m ı ? Bu n iyet, m ut l a ka eyleme geçmek zorunda olmadan, orta kl ı kta/topl u l u kta evrensel bir yasa olara k -bu d u ru mda, i n san­ l ı ğ ı n a h laki orta k l ı ğ ı/topl u l uğ u n d a işlev göreb i l i r m i ? Kant yin e i n sa n l a rı yücelti r, ç ü n kü a h la k ı etraflıca d ü ş ü nebilme becerim iz, bizi d ü nya n ı n kra l l a rı ya pa n şeyd i r. Hayva n ları "doğa alem i"nde yaşaya n l a r olara k ta n ı m la rken, i nsanları "l ütuf/inayet alem i"nde yaşaya n l a r olara k tan ı m l a r.

Thomas Bobbes (1588-1679) Tanınmış İngiliz filozof Thomas Hobbes, toplumsal sözleşme teori­ si üzerine fikirleriyle bu konudaki en ünlü kişidir. Hobbes, en ünlü eseri olan Leviathan'da, bir yönetim/devlet biçimi olmadan her in­ sanın istediği her şeyi yapma hakkına sahip olduğu bir dünyada, hayatın nasıl olacağını tasavvur eder. Hobbes, böyle bir durumun "herkesin herkesle savaşı" na yol açacağını öne sürer. Eğer insanlar sadece kendi menfaatleriyle ilgilenselerdi, toplum dağılır, insanlar sürekli ölümden korkar ve insanlık iğrenç ve vahşi bir hal alırdı. Hobbes, bu nedenle medeniisivil topluma ihtiyacımız olduğunu savunur.

94

Kant' ın Kategorik İ mperatifine/Buyruğuna Alternatif Forrnülleştirrneler

Ka nt'ı n bir a h l a k kura l ı n ı rasyonel l i ğ e b a ğ l a m a s ı yeni bir şey d eğ i l d i r -Thomas Hobbes ve Thomas Aq u i na s g i b i büyük fi lozofla r d a d a h a önce o n l a rı birbi rine bağ l ad ı l a r. Aradaki fa rk, Hobbes'u n , a h i a k ı n i nsa nların a rzu l a r ı n a u laşma i a n n a ya rd ı m etme n i n b i r yol u o l d u ğ u n u iddia etmesi v e Aq u inas'ı n sa rasyonel, ahlaki ide­ a l l e r i n a k ı l yürütme n i n -bir eylem öyl e çok d a doğ u şta n gelen/ içki n b i r şey değ i l d i r- b i r sonucu old u ğ u n a i n a n masıyd ı . Kant'ı n fa rkl ı olduğu yer b u ras ı d ı r. O, Kategorik i m pe ratife/Buyruğa ve b i r a h l a k sistemine bağ l ı ka l m a n ı n, rasyonel b i r i n s a n g i bi davra n m a s ü rec i n i n tü m ü n d e hayati önemde o l d uğ u n u savu n u r. Asl ı nda, bizi i nsan yapa n bu bağ l ı l ı kt ı r, ç ü n kü a n l ı k a rzu l a r ı n a teslim o l a n h ayva n l a rdan ç o k daha sofisti ke olduğ u m uzu g österir.

95

�OH N RAWLS VE EŞiTLiKÇiLI K (EGALITERYANIZM) ETiGi Adalet ve Hakkaniyet

Yi r m i n c i yüzyıl Amerikan fi l ozofu John Rawls ( 1 92 1 -2002) ada let merkez l i bir a h l a k fel sefesi n i savundu. Batı meden iyet i n i n ku rum­ l a rı n ı n ve yasa l a rı n ı n çoğ u n u n ta rtışma götü rmez ve evrensel bir şekil d e, "ada let" kavra m ı üzeri ndeki a n la ş m aya daya n d ı ğ ı n ı öne s ü rd ü . Rawls b u n u ilk Kon u m o l a ra k adlan d ı rd ı . B u ilk Konu m'un, b i r top l u m kurmak i steyen i n s a n l a r için, ya d a e n azı ndan bu m u h­ temel kü ltürün top l u m s a l d üzen i n i oluştu rma n ı n kura l ları için b i r baş l a n g ı ç noktası old u ğ u n u ö n e sürdü. B i r t ü r top l u msal d üzen ya ratm a görevine g i rişen b i r g r u p insa n ı n, b u n u, adaletin en te­ pede o l d u ğ u bir ba k ı ş açısıyla ya pacağı n ı iddia etti. Bu d ü rtünün, yön ete n lerin iyi l i ğ i n e olacak k u ra l la ra ve kuru m la ra yol açması n ı n yan ı n d a kendi iyi l i kl e ri i ç i n d e önem l i old u ğ u nd a n bahsetmeye gerek b i l e yok. Diğer b i r ifa d eyle, Rawls, i p u c u n u Bağ ı msızl ı k Bil­ d i rgesi'nden a l m ıştı: Tü m i n s a n l a r eşit ya ratı l m ışt ı r. Bu eşitlikçil i k (eg a l ita rya nizm) d e n i l e n -tı p k ı Ka nt'ı n kura l l a r biçiminde bel i rtti­ ğ i g i bi- b i r ahlak felsefes i kavra m ı d ı r. Eşit l i k, ideal olara k adalete yol açar.

Ö ZG Ü R LÜ K i L K E S i Katı b i r eşitl i kçil i k oku m a s ı, n e o l u rsa olsun, t ü m insanlar için eşit haklar, a d a let ve eşit m u a m e l e a n la m ı n a g e l se d e, Rawls b u n u n h o ş b i r h aya l olduğ u n u, a nc a k m ü m kü n o l m a d ı ğ ı n ı ka b u l eder. Eşitsizi ikierin olduğ u n u b i l iyord u, a ncak en azı n d a n her i kisi de i l k Kon u m' u n doğal b i r son ucu o l a n i k i i l keyle o l a b i l d iğ i nce azaltıla­ bileceğ i n i bil iyordu . 96

John Rawls ve Eşitlikçilik (Egaliteryanizm) Etiği

i l k i l ke özgü r i ü k il kesi d i r. Rawls, teoride bi reyin, h erkes için öz­ g ü r l ü k amacı güden bir siste m i n ka psa m ı d a h i l i nd e m ü m k ü n ol­ d u ğ u nca fazla özg ü r l ü k h akkı olması gerektiğ i n i bel i rtti. Başka b i r d eyiş l e, bireyin, başka l a rı n ı n t ı p k ı o n u n g i b i yaşa m a v e yaşa m ı n s u n d u ğ u fı rsatları a rama h akkı n ı i h l a l etm e d i ğ i s ü rece, hayatı n ı is­ ted i ğ i g i bi yaşam a hakkı va rd ı r.

FA R K i L K E S i Raw l s'u n i l k Kon u m'dan tü reti l m i ş diğer a n a i l kesi, Fa rk i l kesi ola­ ra k a d l a n d ı rı l ı r. Üste l i k, servet ve statüde eşitsizl iklerin ve fa rkl ı l ı k­ l a r ı n o lacağ ı n ı n fa rkında o l a n Rawls, bu fa rkl ı l ı kları telafi etmek ve h atta sahip oldukları ava ntaj i a ra sa h i p o l m aya n kişilere ya rd ı m et­ m e k s u retiyle d u r u m u biraz olsun telafi etm e k için gereken a h l a ki özen g österildiği ya da yükü m l ü l ükler yer i n e geti rildiği sü rece, b u eşitsizli klerin adil olduğ u n u ka b u l etti. Fa rk i l kesi'ne göre ha reket etme k, Rawls'u n "doğal ödevler" olara k a d l a n d ı rd ı ğ ı şeyd i r. i nsa n ­ l a r ı n h ayatlarındaki a h laki dengeyi koru m a k i ç i n yaşam a k zorunda o l d u kları bu ahlaki eyle ml er a rası oda etki n b i r şeki l d e başkalarına za ra r vermemek, sözü n ü tutmak ve kend i s i n d e n d a h a az şan s­ lı o l a n l a ra ya rd ı m etmek va rd ı r. Bu idea l l e r, t ü m insanların temel i htiya ç l a r ı n ı n ka rşı lanması n ı sağ lamak için d a h a resm i pol itik ve yas a l sistem lere yol açması n ı n ya n ı s ı ra karş ı l ı k l ı sayg ıyı doğ u r u r v e g ü n l ü k yaşa mdaki bi reysel adalet duyg u s u n a yol açar. Rawls'ı n teori l eri, Kant'ı n Amaçlar/Ere k l e r Kra l l ığ ı ya klaşı m ı n ı n b i r uyg u lamasıd ı r. Bu öze l l i k l e Rawls'ı n ada l et kavra m ı nda b i r h a k­ ka n iyet biçi mi olara k geçerl i d i r. Gerçekten d e, gerçek hayatta ki pol i t i k a landa ben i msenmesine yönelik bir gözle yazı l m ışlard ı r. Rawl s b u tutu m uyla, a h l a k fi lozofu ndan ziyad e daha çok bir siya­ set b i l i mci gibidir, ancak ha kka n iyetli ve a d i l bir top l u m oluştur­ m a k i stiyorsa k, bu iki disi p l i n i n de olması ve örtüşmesi gerekir. (En azı n d a n Rawl s ken d i yol u n d a n g itseyd i ol ab i l i rd i .) 97

Etik 101

Alıntılanmaya Değer Sözler "Her insan, bir bütün olarak toplumun refahının bile geçersiz kı­ lamayacağı, adalete dayanan bir dokunulmazlığa sahiptir. Bu ne­ denle adalet, diğerleri tarafından paylaşılan daha büyük bir iyi için bazılarının özgürlük kaybına uğramasını reddetmektedir. Birkaç kişiye yüklenen fedakarlıkların, birçok kişinin yararlandığı daha büyük avantajların ağırlığı altında ezilmesine izin vermez." -John Rawls

CEHALET ÖRTÜSÜ/PEÇESI Toplumsal sözleşme fi kri n i keşfeden i l k fi lozof veya d ü ş ü n ü r Rawls d eğ i l d i r. D a h a g e n i ş b i r " d isipl i n o l a n eti kte olduğu gibi, toplum s a l sözleşme teorisye n leri de genel l i kl e doğ a lcı/natü ra l ist bir bakış açısıyla g e l i rler. Başka bir deyi şle, d oğ a l ve dolayısıyla idea l i st bir duruma dön ü l d ü ğ ü nde i n sa n l ı ğ ı n nasıl davranacağı­ na bakarlar. Rawls, bu fi k i r i ç i n "doğa durumu"nu reddeden fa rkl ı bir yol görmüştü. O, bunun yer i n e "Cehalet Örtüsü/Peçesi" olara k a d l a n d ı rd ı ğ ı kavra m l a r ı göstermek i ç i n b i r d ü ş ü nce deneyi kul­ landı. Rawls, b u örtüyü/peçeyi, h e r b i reyi n b i r toplum i ç i n d e sa h i p olaca ğ ı ya ra rlar v e zayıfl ı k l a r hakkında h i ç b i r fi kri n i n o l m a d ı ğ ı (veya cehaletle örtü l m ü ş/peçe l en m i ş) o l d uğu varsayı msal b i r durum o l a ra k ta n ı m la d ı . O n l a r, ken d i yetenekleri n i , ken d i deza­ va ntaj l a rı n ı, ken d i fi n a n s a l duru m l a r ı n ı ve hatta ken d i ı rkları n ı , c i n s iyetleri n i veya d i n l e ri n i d a h i b i l m ezler. D i ğ e r b i r ifadeyle, tüm önya rg ı l a r orta d a n ka l k m ı şt ı r. Rawl s d a h a sonra, kendi ye ri­ m iz h a k k ı n d a öncede n bir b i l g i m izin o l m a d ı ğ ı bir toplumda ne kada r keyif a l a cağ ı m ızı ya d a buna nasıl uyacağ ı m ızı d ü ş ü n me­ m izi i ster. Fil ozofun ken d i s i , bunun, dezava ntaj l ı l a r ı n ekstra yar­ d ı m a l d ı ğ ı b i r toplum l a sonuçla nacağ ı n ı ö n e s ü rd ü . Rawls, daha 98

John Rawls ve Eşitlikçilik (Egaliteryanizm) Etiği

az şa n s l ı ola n l a ra da h e r kesle ayn ı h a k l a rı n ver i l eceğ i n i ve tek s ı n ı rl a m a n ı n d a m ü l kiyet h a k l a rı teh d it e d i l d i ğ i n d e o rtaya çı ka­ cağ ı n ı iddia ett i . Bu, Rawls'ın Fı rsat Eşitl i ğ i i l kesi'ne yol açar. Gerçek d ü nyad a ki top l u m la r ı m ızda -öze l l ikle ı rk, yoks u l l u k, e nge l i i l i k ve diğer eşit­ sizl i klerle i l g i l i ö nyarg ı l a r nedeniyle- e n az ava ntaja sah i p ola n l a ra u l a ş m a n ı n eti k öneme sah i p olduğ u n u savun d u . Böyle h ü kü m l e r, kara rl a r ı n ve pol itika l a r ı n yaşa m ı n her kes i m i nd e n insanl a ra taraf­ sız b i r şekilde uyg u l a n m a s ı n ı sağlamak için h ü kü met düzeyinde müdahale içerir.

99

Ka nt Olamayanlar

Kant'ı küçümseye n l e r bile, o n u n, i n san eyl e m l e ri n i n nasıl ve niçi­ n i n e dair ve i nsan doğası n ı n zoru n l u olara k a h laki olmadığı na, an­ cak özg ü r i rade ve rasyo n e l l i k a raçları nedeniyle a hlaki eylemenin insan doğası oldu ğ u n a d a i r keskin bir kavrayış s u n a n zeki bir fi lo­ zof o l d u ğ u n u kab u l edeceklerd i r. Ahlaki eyl e m leri bel i rlemeyi ve ta n ı m l a mayı dört Kategori k i m peratif/Buyru k for m ü l l eşti rmesi n­ den birini kul lanarak g e rçekleşti rd i, bu her n e kadar tem iz, kolay ve zekice olsa da ki m i kus u r l a r bulan eleşti r m e n lerden de payı n ı a l d ı . Ve bu kusurlar ya l nızca felsefi tartışmayı genişletmeye ve "ah­ lak" fi k r i n i daha da b u l a n ı kl a ştırmaya hizmet ettiler.

S C H O P E N H AU E R ' I N E N D i Ş E L E R i On dokuzuncu yüzyı l ı n büyü k A l ma n fı lozofu A rth u r Schopen hau­ er ( 1 788- 1 860), Ka nt'ı n eti k kon u s u ndaki görüşleri n i n pek çoğ uyla ayn ı fi k i rdeyd i, ancak bazı son uçlara nasıl u l a ştığ ı n ı ka bul etme­ di. Schopenhauer Kategorik i m peratifte/Buyrukta hata buldu. B i r eylem i n nasıl v e niçin a h laki o l u p olmad ı ğ ı n ı belirlemeye yönelik old u kça karmaşı k, ayrı ntı l ı d ö rt m etodoloj iye rağ men, Schopen­ hauer, bir eylemin a h la ki o l u p ol madığına d a i r ka ra ra yol açan ka­ ra rın a rkasındaki a k ı l yürütmeden bile bahsetmemekle Kant'ı n Ka­ tegorik i m peratif/Buyru kla b i r l i kte a rg ü ma n ı n ı n "size ya p ı l ması n ı istemed iğiniz şeyi b i r başka s ı n a ya pmayı n"a i n d i rgendiğ i n i (ya d a felsefi d i l e düşürü l d üğ ü n ü) ö n e s ü rdü. Başka b i r deyişle, Schopen­ hauer'a göre Kategori k i m pe ratif/Buyru k, zi h i n sel tuza kları tekra r­ laya n b i r Altı n Kura l 'd ı . Schopenha uer'i n tem e l a rg ü m a nlarından bi ri, insan eylemleri­ nin d a i m a ayn ı şey ta rafı n d a n yön lendiri l m ed iğ i d i r; bazen insan1 00

Kantçı Etiğin Eleştirisi

lar benci l l i kten, a ncak çoğ u za man sem pati veya e m pati tarafı n­ dan yönlendiri l i r. Schopenhauer, kusursuz a h la k i eylemiere büyü k o ra n d a bir sem pati olduğ u n u ve tıpkı Ka nt'ı n özg ü r i radesi g i b i b i r şeyi i n sa n i l eştirmek o l d u ğ u n u keşfetti . Ka nt, sem pati hakkın­ d a pek bir şey yazmam ı ştı, b u n u n bir d uyg u olduğu ve neye ah­ laki o l m ayan ya da neyin o l mad ığıyla ilgili nesnel b i r a rgümanda d u yg u la n ı m la r gibi ölçül mesi zor şeyler i ç i n çok az yer olduğu ko­ n u s u nda Schope n hauer'le hemfıkird i . Başka b i r deyişle, duyg u l a r d e n g esiz ve güveni l m ezd i r v e bu n ed e n l e a h l a k ku ra l ları i ç i n b i r tem e l teşkil edemezler. Ancak Schope n h a u e r, sem pati g i b i d uy­ g u l a rı i n ka r etm e n i n ya rgıyı b u l a n ı klaşt ı ra n y ü kse l m i ş bir egoizm e yol açtı ğ ı n ı savu n d u . O, sem pati n i n b i ri n i n diğerine yöne l i k ey­ l e m l erinde nas ı l a h laki olaca ğ ı n ı bel irlemek için gerekli olduğ u n u ö n e s ü rdü.

Arthur Schopenhauer (1788-1860) Schopenhauer on dokuzuncu yüzyılın en dikkat çekici Avrupalı filo­ zofları arasındadır. Başyapıtı İrade ve Temsil Olarak Dünya, yazarın felsefeye getirdiği en yenilikçi katkılardan birini ortaya koymuştur. Şöyle ki, insan eylemi huzursuz, mutsuz bireysel irade tarafından her zaman mutluluğa veya başanya yönelmiş değildir.

H E G E L' i N M E S E L E L E R I Georg Wi lhelm Friedrich H egel ( 1 770-1 83 1 }, kariye ri n i n başında neredeyse hiç d u ra ksamadan Kant'ı n evre n se l teori lerini eleşti r­ m eye g i rişti. Schopenhauer g i bi, Hegel'in de Evrensel Doğa Yasası For m ü l ü'yle ilgili bazı problem leri va rd ı . Kant'ı n a h la k ı insa n i l eş­ ti r m e g i rişi m i n i n a h l a kı meka n i kleştirmesi nden ra hatsızd ı . For­ m ü l ü n "boş şeki lci l i k"ten o l u ştuğ u n u ve "a h l a k b i l i m i n i n ödev i n ken d i s i i ç i n ödev kon u s u n d a s a l t bir retoriğe d ö n ü ştü rüldüğü"nü 101

Etik 1 01

söyled i. Başka bir deyi ş l e, a h l a ki b i r eyl e m i n n e olduğ u n u gerçek­ ten ta n ı m lamaksızın, ta m a m e n okuyuc u n u n yoru m u na bı raka ra k, soyut o l a ra k çok fazla a h l a ki eylemden ba h setti. Hegel'e göre, Ka­ tegori k i m peratif/Buyru k bir a h l a k testi nden çok daha fazlası ve a rg ü m a n ı n kendisi i ç i n itirazd a n yoksund u r. Hegel'i n zevklerine göre fazlasıyla uysal ve idea l i stti r.

M l L L' I N E L E Ş T I R i L E R i Bu e pey açık uçlu Kategori k i m pe ratif/Buyru k Form ü l leşti rmesiyle pro b l e m l eri olan ü ç ü n c ü büyü k filozof o n d o kuzuncu yüzyıl i n­ g i l iz fi lozofu John Stu a rt M i l l 'd i r. Kant'ın a rg ü m a n ları faydacı l ı kl a çel i ş ki l i olsa d a , M i l l, b i raz toparla mayla Ka nt'ı n Kategori k i m pera­ tif/Buyru k form ü l l e ri n i n fayd a c ı l ığa indirgend i ğ i n i savu ndu. Kant, a h i a k ı n a k ı l yürütme beceri s i n i n b i r sonucu o l d u ğ u na ve fa i l i n bu eyl e m l e r i n mücri m i n -yan i eylemde bul u n a n kişinin- üzeri ndeki etki l e ri n i d i kkate a l m a k zoru n d a olmadığına i n a n ıyord u . Ka nt, a k ı l yürütme becerisi v e b u n u n başka l a rı üzerindeki etkileriyle ilgile­ n iyord u, fa kat kişi o l a ra k ken d i l iğ i m izle veya m ut l u l uğ u m uzla pek i l g i l e n m iyord u . M i l l, b i r i n sa n ı n doğal becerisi n i göz ö n ü n e a l makla biraz d a h a gerçekçiyd i v e kişi n i n kend i s i n e odakla n m aya i htiyaç d uyuyord u. Ahlaki ödevlerin, kişi n i n h e m ken d i m utl u l u ğ u n a hem de başka la­ rı n ı n m ut l u l uğ u n a nasıl etki e deceğ i n i göz ö n ü nd e bu l u nd u ra ra k i puçla rı n ı yakalad ı ğ ı n ı d ü ş ü n ü yo rd u. Bu, e l bette, faydacı b i r i l ke­ d i r: Eyle m l e r çoğ u n l u kl a n i h a i m ut l u l u k hedefi n e yöne l i k olara k, mutl u l uğa ya ptıkları katkı ö l ç ü s ü nde ahlaki o l a ra k doğ ru d u rlar.

FREU D'DAN KANT ÜZE R I N E Filozofl a r, b i l i m ada m l a rıyla b i r l i kte d ü nya n ı n hakiki doğası üze­ rine uzun za man kafa patlatt ı l a r; bir grup, o n ları çevreleyen ev1 02

Kantçı Etiğin Eleştirisi

ren l e i l g i l i ceva plar için içte olana ba k maya ya d a görünmeyen i görmeye ça lışı rken, d iğer g ru psa d ü nya n ı n hakiki doğasıyla i l g i l i ayn ı büyük açıkla mayı ortaya koymak i ç i n fizi ksel kanıtlar top­ l a rd ı . B u n l a r birbirlerinden ta mamen fa r k l ı iki ya kla şımdır ve b i r büyü k d ü ş ü n ü r ü n Ka nt'ı n bazı a rg ü m a n l a rıyla b ü y ü k bir probl e m i va rd ı . Avustu rya l ı nörolog S i g m u n d Fre u d ( 1 856- 1 939), i n s a n zih­ n i n i n i ncelemesi olan psikoloj i n i n ba bası o l a ra k ka b u l ed i l i r. Pek çok yönden, psi koloji; her n e kadar biyo l oj i k bakış açısına sa h i p olsa da, insa n l a r ı n ya ptı k l a rı şeyleri neden ya ptı k l a rı n ı bel irlemeyi a maçlaya n bili msel temel l i b i r eti k biçi m i d i r. Teorileri n i n çoğ u, a rt ı k a n a akım psiko l oj i topl u l u ğ u tarafı n d a n

h a k i k i olara k ka b u l görmese d e , Freud i n sa n ı n b i l i nçdı Ş ı doğası ve davra nışları n ı belirleme kon u s u ndaki rol ü hakkında kapsa m l ı b i r şeki l d e yazmı ştı r. Freud, i nsan ru h u n u n y a d a z i h i nsel va rl ı ğ ı m ız ı n g e n e l l i kle birbi rleriyle çatışan üç böl ü m d e n o l u ştu ğ u n u yazd ı : id, ego ve süperego. id; temel içg üdü lerd e n ve haz-peşi ndeki davra­ n ı ş l a rdan oluşur, ego; idi kültürel olara k ka b u l ed i l e b i l i r yol l a rd a n hoşnut etmeyi a maçl a m a ktad ı r, sü perego; kültü re l kura l la r ı n iç­ sel l eşti ril mesi n i ve nas ı l davra n ı l ması gere ktiğ i n i ya d a ahlakı içe­ rir. Freud, Ka nt'ın a h laki ödev d uygusu n u n doğ u şta n/içkin o l d u ğ u fi kriyle hemfikir değ i l d i . O , bu fi kirlerin i y i davra n ış ı öd ü l l e n d i re n s ü p e regodan geldiğine ka ra r verdi. B u ba k ı m d a n, ödev d uyg u s u nedeniyle a h l a k l ı o l m a k, ru h u hoşnut etm e k v e d e ri nde tutu l a n her t ü r l ü ödev veya a maç d uyg usunda n uzakl a ş m a m a k için zi h i n ­ sel b i r "nevroz"d u r.

1 03

BÖLÜ M S

E R D E M ETi G i Erd e m etiği başl ı ğ ı a l t ı n d a top l a n a n teorilerin tümü, i l k olara k bin­ lerce y ı l önce Aristotel es'i n yazı ları nda bel i rt i l e n felsefi temaları n evri m i ve keşfidir. E rd e m etiğ i n d e a h laki m eta n et kura l l a ra daya­ n ı r, a n c a k ya l nızca b u ku ra l l a r fai l veya kişi ta rafı n d a n uygulandığı için. Erdem etiği fa i l m erkezl i d i r, ç ü n kü fa i l l e r ken d i l eri için benim­ semiş o l d u kl a rı a h l a ki b i r kod k u l l a n ı rl a r ve b u h akiki, onurlu ve a d i l e rd e m l e rden o l u şa n a h la ki kod eyl e m l e ri n i yönlendiri r. Bu erdem ierin çoğ u (doğ a s ı g e reği, olumlu ya d a "nitelik"li ka ra kter öze l l i kleri olan) bireyi n kültü r ü n ü n ya da toplu m u n u n kendisi için çok ö n e m l i kılara k i ç in e yerleşti ğ i n iteliklerd i r. B u erdemler ger­ çekten a h la k l ı bir b i reyi n ya pı taşlarıdır. E rd e m etiğ i n i a n l a m a k, deontolojik teori leri a n ı msamakla baş­ l a r. Erd e m etiğ i gibi deontoloj i k teoriler de, sebatla tutu l a n ahlaki hakikatlerle yaşa mayı içerir. Deontolojide, b u erdemler ikinci bir doğa/ya pı olaca k şeki l d e yak ı n d a n i ncel e n i r ve iyi, a h laki kara kter a l ı ş ka n l ı k l a rı geliştir m e k i ç i n k u l l a n ı l ı r. Aksine, erdem etiğ i nde, bu, d ü ş ü n ceyi veya d i kkatl i pla n l a m ayı veya üzerine d ü ş ü n meyi ge­ rektirmez; çünkü b u n l a r ikinci bir doğa/ya pı h a l i n e gelir ve teoride bir bireyi n henüz gerçekleşme m i ş her düşünce· ve eylem i n i etki ler. Eti ğ i n pek çok yön üyle i l g i l i evrensel h a k i katler b u l mak zor olsa da, aynı şey erd e m l e r için söylenemez. E rd e m i erin uyg u l a n ı ş ı v e ta n ı m la n ı şı kişiden kişiye, kü l t ü rden kü ltü re veya çağda n çağa 104

Erdem Etiği

büyü k oranda değişebil i r, a ncak yine de bazı ka rakter öze l l i kle­ ri evrensel ka b u l ve takd i r e d i l meleri n e d e n iyle h a kiki erd e m l e r h a l i n e g e l d i . Erd e m i e re d ö n üşen bu ka ra kte r öze l l i kleri bilge l i k, cöm e rtl i k, adalet, ölçü l ü l ü k, soğukka n l ı l ı k ve n ezaket gibi şeyleri içeri r. Uyg u lama l ı eti kte önemli olan b i r başka e rd e m de bu e r­ d e m leri akta rmaktır: Yetişki nlerin erdem l eri çoc u k l a r ı n a akta rm a s ı e rd e m l id i r, çünkü b u n u yapmak onların soru m l u l u ğ u d u r. B u bölümde tartışaca ğ ı m ız, "erdem eti ğ i " şemsiyesi altına g i re n eti k kavramların bazı ları ş u n l a rd ı r:

Ilahi emir/buyruk teorisi, tüm iyi davra n ı ş l a rı n -ve onları yön­

•

l e n d i ren erd e m l eri n- a ç ı kça, Tan rı g i b i ilahi b i r fig ü r ta rafı n d a n o rtaya kond u ğ u fı krid i r. Ta n rı iyi ded iyse iyidir v e Tan rı kötü de­ d iyse kötüd ü r.

Doğal hukuk etiği, Thomas Aqu i n a s ta rafı n d a n geliştirilen ve

•

i nsan doğası eti k olara k iyi l i kle bir ve ayn ı o l d u ğ u için insan do­ ğasını n erdem leri beni msernek ve e rd e m l i davra n mak old u ğ u b i r teoridir. •

·

Relativizm, e rdem ierin -ve böylece eti k kısıtlamaların- her kültürün fa rkl ı değerleri ve i htiyaçları o l m a s ı nedeniyle kü ltü r­ d e n kültüre değişebil m es i d i r. Relativizm, m utlaklarla i l g i l i ya r­ g ı d a bu l u n m a n ı n veya açıklama ya pma n ı n doğru olmadığ ı n ı söyler.

•

Ahlaki realizm rel ativizme ta m ka rşıt b i r bakış açısıdır. Bu fel ­ sefede, bir bi rey veya hatta bir top l u m b u n ları ka bul etm eyi seçse de seçmese de nesnel olarak iyi o l a n bazı a h l a ki haki kat­ l e r ve değerler va rd ı r. (Ah l a ki anti rea l izm ise nesnel bir şeki l d e a h laki olara k doğ ru erd e m ierin o l m a d ı ğ ı d ü ş ü ncesidir.)

1 05

ERDEM ETiG I Iyi Olmak Iyidir

Şimd iye kada r a h l a k fel sefesinde veya eti kteki üç temel ya klaşım­ d a n i k i s i n i ele a l d ı k. Daha spesifi k olarak bel i rtmek gereki rse genel ya d a normatif etiği e l e a l d ı k. Ayrıca, deontoloj i k etiği ve faydacı etiği d e i nceled i k. B u d a bizi n i h ayeti nde erd e m teorisi olara k da a d l a n d ı rı l a n erdem etiğiyle b u l u şturur. Haydi, bir a n l ı ğ ı na tartışt ı ğ ı m ız bu bi rkaç eti k teoriye geri dö­ nel i m . Hatırlayın, deontoloj i k u ra l l a r ve ödevlerle etiğin sırları n ı b u l maya çal ı ş ı r; son uççu l u k v e faydacı l ı k i se, i nsan eylemleri n i n pota n siyel sonuçları (iyi y a d a kötü) ile i l g i l i d i r. B i r faydacı, ya rd ı m a i htiyacı olan bir kişiyi işaret eder v e o n a ya rd ı m etm e n i n sonuçları­ nın o l u m l u bir ahlaki eyle m o l d u ğ u n u öne s ü rerek bu n u n genel i n iyi l i ğ i n i a rttı rmaya ya rd ı mc ı o l d u ğ u n u ifade eder. Bir deontolog bir kişiye ya rd ı m ettiğindeyse ya rd ı m etm e n i n iyi ve doğru olduğu yön ü ndeki a h l a k k u ra l ı n ı izle r. Deontoloji, erdem etiği nden ince ama ö n e m l i bir fa rkla ayrı l ı r. B i r e rdem eti kçisi b i r başka s ı n a ya rd ı m ettiğinde, b u n u müşfi k, iyi l i ksever veya sadece ya p ı l a c a k "doğru" şey o l d u ğ u için yapa r. Bu erd e m temel l i d i r, k u ra l tem el l i b i r eti k değ i l d i r. B i r deontoloğ u n koyd u ğ u ku ra l l a r ı n a rkas ı n d a k i fi kirler veya i l keler, erdem etiğ i n i n izled iği şeyd i r v e benzer şeki l d e, bu tü r kura l l a r da izlen mesi ge­ reken şeylerd i r. Ya d a belki de b u n u n ta m tersi o l a b i l i r mi? Şöyle ki: Deontolog lar, erd e m eti kç i l e r i n i n oluştu rd u ğ u erdemiere da­ ya narak kendi kura l l a r ı n ı koya r ve uyg u l a r. Eti kteki bu üç ya klaşım da, erd e m l e re, öze l l i kl e d e deontolojiye yer açar, ç ü n kü erdemler uyu l ma s ı gereken k u ra l l a rı b i l d i rir. (Herha ngi b i r normatif eti k te­ ori n i n, bu üç kavra m h a k k ı n d a da söyleyecek b i r şeyleri olacaktır.) Erdem etiğ i n i fa rkl ı k ı l a n ve o n u b i r disipl i n h a l i n e geti ren, teori n i n kend i si n i n erdem m erkez l i o l m a s ı d ı r. Diğerleri erdem leri, ken d i 1 06

Erdem Etiği

için kend inde b i r a maç o l d u ğ u ndan değil, b i r a m a ç için bir a raç o l a ra k ku l la n ı rl a r.

E R D E M L E R E D U Y U L A N i H T i YA Ç E rd e m etiği, o n sekizinci yüzyı lda Avrupa Ayd ı n la nması'na kad a r a h l a k felsefesindeki egemen ekoldü v e son rası nda bir mikta r göz­ den d ü şse de, yirmi birinci yüzyılda tekra r egemen e kol haline geldi. Belki de bunun nedeni, erdem etiğinin a h la ki fel sefesi n i n, erdemler ve kötülükler, güdüler ve a h lakilik, ahl aki eğitim, bilgelik ve m uha­ kem e, i l işkiler, mutl u l u k kavra m ı ve nasıl kişiler o l m a m ız gerektiği a rası ndaki etki leşimleri d ikkate alan tek büyü k oku l ol masıd ı r. Basitçe ta n ı m la rsa k, b i r erdem, çok sayg ı n bir kişi l i k öze l l i ğ i veya bir kara kterin h a l i d i r. Bu sözü mona e rd e m i e r i n çoğu nere­ d eyse evrensel olmakla b i r l i kte, genel o l a ra k b i r kad ı n ya da bir e rkeğ i n bel l i bir şeki lde davra n masına doğal o l a ra k yol açan, de­ ri n d e n bağ l ı o l u n a n bir değer olara k ta n ı m la n ma ktad ı r. Erdem l e r, çevrem izdeki d ü nyayı özü m seyişim ize ve d ü nyadaki eyl e m leri­ m ize etki eder. Erdemler eylem leri, d u yg u la rı, a rz u l a rı, seç i m leri ve tepkileri etki l e r; eğer b u n u n değeri o kişide yeterince derinse, b u n la r ı n tü m ü n ü n bir kişide ol ması öngörü lebi l i rd i r. Ve bu değ e r­ l e r b i r kişi n i n içgüdüsel o l a rak hareket etmesine yol açsa da, iyi d ü ş ü n ü l m ü ş ve d i n i i n a n ç d üzeyi nde d e r i n lemesi n e h issed i l e n davra n ışlar öğre n i lebi l i r. E n kıymetli e rd e m l e r, b i r i n s a n ı n doğa­ sına özg üym üş gibi görü n düğü için öyl e o l a b i l i rler. Bu erdem l e r ota ntiktir v e i n sa n la r ı n b i r top l u mda birl i kte yaşa m a v e ça l ı ş m a şekl i için iyi olan kura l la ra bağ l ı ka l ı rl a r. Ayn ı za ma nda, bu erdem­ l e r bi reysel iyi l i ğ i n ve diğerleri n i n iyi l i ğ i n i n ya n ı s ı ra h isleri de d i k­ kate a l ı r. (Bu ya klaşı m ı deontoloj i n i n " k u ra l d iyorsa doğru d u r" id­ d i a s ıyla ka rşılaştı rın.) E rdemli insa n l a r m ü ke m m e l değ i l d i r, a ncak bu, e rdemin ken­ d i si n i n safl ı ğ ı n ı veya i l h a m verici bileşe n i n i etki l e m ez. Uyg u l a n1 07

Etik 1 0 1

masında insa n ı n kırılgan l ı ğ ı , zayıf yön l eri ve çelişkileri ortaya çıka r. Bu, i n sa n ı n prati k bilgel i k ya da a hlaki bilgel i k noksa n l ı ğ ı ndan kay­ nakla n ı r. Böyle b i r bilgiye, bu eylemler e rd e m leri gösterdiği için uyg u l a m a l ı bilge l i k d e d e n i l e b i l i r. Erdemli eylemler bir kişiyi iyi ya­ pa r ve böyle eyl e m l e r d i ğ e r eti k e kal leri n i n iddia edebi leceğ i gibi, sadece iyi niyetler d eğ i l b i r kişiyi de iyi yapa n eylem lerd i r.

On Temel Erdem Eski Yunanlar, en temel olarak on erdem dile getirmişlerdir. Bun­ lar: Bilgelik, adalet, metanet, kendine hakim olma, sevgi, pozitiflik, sıkı çalışma, dürüst!ük, minnettarlık ve alçakgönüllülüktür.

E rd e m etiğine yön e l i k b i rkaç fa rkl ı ya klaşım olsa da, her biri erd e m leri ilk ve e n ö n e m l i yere koyma k için ayn ı temel a rg ü m a n ı paylaşı r. Bizi burada i l g i l e n d i re n üç ya klaşı m eudaimonizm, ilgi/ i hti m a m etiği ve fa i l -te m e l l i teorilerd i r.

E U DA I M O N I Z M Antik Yu nanda ve o rta çağ boyu nca, ş i m d i eudai mon izm olara k adla n d ı rı l a n erdem eti ğ i tü rü e rdem etiğiyle eş a n l a m l ıydı . Bu yaklaş ı m , i nsan va ro l u şu n u n ideal amacı n ı n çeşitl i (a nca k ben­ zer şekilde) "mutl u l u k" veya "refa h" veya "iyi yaşam" olarak tercü­ m e ed i l e n bi reysel e u d a i m o n i a olduğunu savu n u r. Bu iyiliğe, kişi her g ü n düşü nceleri ve eyl e m l e riyle (Yu n a n l a r ı n phronesis olara k adla n d ı rd ı ğ ı ) bu erd e m leri o rtaya koyd u ğ u n d a u laşa b i l i r. Temel problem, eudaimonia veya m ut l u l uğ u n bel l i beli rsiz ta n ı mlan­ m ı ş, ken d i ken d i n i ta n ı m laya n ve oldukça öznel ol masıd ı r. Herkes amacı fa rkl ı bir şeki l d e ta n ı m l a rsa, insa n l ı ğ ı n eti k ba kış açısına dair evrensel bir ya klaşı m a sa h i p o l m a k zord u r. Ancak nesnel ve gö­ rü n ü şte evrensel olan şey, phronesisin mutl u l uğ u elde etmek için 108

Erdem Etiği

b i r a raç olduğ u d u r. Ancak, iyi n iyetler yeter l i d eğ i l d i r; bir kişi eti k o l m a k için eti k davra n m a l ıd ı r.

i LG i / i H T i M A M E T i G i B i r başka erdem etiğ i biçi m i de ilgi/iht i m a m eti ğ i d i r. Bu, eti k d ü n ­ yas ı n a n ispeten yen i yap ı l m ı ş bir katkıd ı r ve y i r m i n c i yüzyıl ı n son­ l a r ı n d a fem i nist b i r teoriden, öze l l i kle d e A n n ette Baier'in { 1 9292 0 1 2) çal ışma larından ge l işti ri l m işti r. Teori, normatif cinsiyet rol le­ ri n i n bir i n sa n ı n düşü nce ve davra n ı ş şekl i n i, öze l l i kl e de o i n sa n ı n eti k bakış açısı n ı etki l ed i ğ i n i va rsaya r. G e n e l o l a ra k ifade edersek, e rkeklerin biç i m l e n d i rdiği fel sefeler d a h a soyut, nesnel ve d a h a az d uyg usa l temel l i veya daha a z sem pati içeren ada let v e kişisel öze r k l i k gibi doğrusal, "eril" idea l lere daya l ı d ı r. Öte ya ndan, kad ı n ­ l a r d a h a a z doğrusa l düşü nebi l i r v e şeyleri bütün olara k değer­ l e n d i rebi l i r ve eril-te m e l l i idea l lerden d a h a fazla e m pati duya b i l i r v e i l g i/ihti mam göstere b i l i r. i lg i/ihti m a m eti ğ i, a h l a k felsefesi n e d a h a geleneksel olara k "d iş il " b i r ba kış a ç ı s ıyla ya klaşmayı savu­ n u r; ve en öne m l i erd e m l e r başkalarına i l g i/ihti m a m göstermek, sa b ı r l ı ve büyütücü/besl eyici olmak ve başka l a rı n ı n mutl u l u ğ u i ç i n kendi mutl u l u ğ u n u feda etmeye iste k l i o l m a kt ı r. Binlerce y ı l boyu nca erii-d üşünce n i n egemen old u ğ u b i r top l u m ta rafı n d a n o l u şturu l m u ş evrensel ölçütlerden, d i ş i l ba k ı ş a ç ı s ı n d a n topl u m u n v e bağ-kurman ı n erde m l i fi kirleri ne. Böyle d i ş i l b i r bakış açısında, bize ya kın ola n l a rı n ç ı karla rı, her ne kad a r h a l a ya bancıları n k i n i n ü stü nde olsa da {gerçi bu top l u l u k d a i m a birleşecek şeki lde h e r za m a n büyüye b i l i r) kend i ç ı karları m ızda n d a h a önem l id i r.

FA i L -T E M E L L i T E O R i L E R Erdem etiğ i n i n üçüncü tü rü, fa i l -temel l i teori l e r baş l ı ğ ı a ltına d ü ­ şer. Önceli kle fi lozof M ichael Slote ta rafı n d a n yi r m i nci yüzyı lda 1 09

Etik 1 0 1

gel işti rilen bu teo ri l e r, e rd e m i erin ne o l d u ğ u n a dair sağduyu l a r­ d a n e rdemler yaratmaya daya n ı r. Bu ya klaşım, za man ve kültü r boyu nca en yaygı n , e n o l a ğ a n ve en çok övü l e n e rdem leri kul l a n ı r. Örneğ i n, bu tü r genel e rd e m l e r, nazi k ol mayı ve merha met gös­ termeyi içeri r. Fa i l -te m e l l i teoril e r, etik yü kü a h l a k felsefesi yorum­ cularından uzaklaştı ra ra k, b u eylemleri gerçekleştiren fai lierin i ç yaşam ı na taş ı r. E rd e m temel l i e t i k ahlaki açıdan d üzg ü n i n sa n l a r­ da b u l u n u r ve böylece biz d e o n l a r gibi o l m a k için, onların erdem­ l e ri n i ken d i mizde somutlaşt ı r m a k ve ben i m sernek için e l i m izde n geleni n e n iyisini ya pıyo ruzdu r.

1 10

ERDEM ETi�iNE G ETi RiLEN E LEŞTi RiLER Erdemsiz Erdemler

Erdem etiği, giderek daha sofisti ke olan d ünyaya ve giderek daha sofistike olan i nsan doğa s ı n ı n talepleri n e h itap etmek için on­ dan fi l izlenen d iğer yöntem ve oku l la rl a b i r l i kte, tü m ahlak fel se­ fes i teorileri n i n e n eskisi ve tartışmasız e n tem e l o l a n ı d ı r. E rd e m eti ğ in d e görü l e n kusurları e l e a l m a k i ç i n sadece deontoloj i g i bi kavra m la r filizl e n m edi, aynı zamanda k im i yaza rlar ve fi lozofl a r ı n d a e rdem etiğ i n i n yapısıyla i l g i l i bazı sorun la r ı vard ı r. (Çok azı n ı n e rd e m lerle problemi vardı r.) Genel o l a ra k ifa d e edersek, tan ı m g e re ğ i e rdemler hepim iz i n sa h i p olması g e reken veya h a l ihazır­ da sah i p olduğ u m uz "iyi" evrensel değerlerd i r; akademik açıdan söylersek, erdem l e r sadece biraz fazla açı k u ç l u d u r ve bazıları için yoru m l a n ması o l d u kça zordu r.

Ö Z N E L L I K KO N U S U E rd e m etiğiyle i l g i l i e n büyük p roblem bi reysel e rd e m ierin öznel, g ö receli doğas ı d ı r. Kültürler, ı rklar, zam a n ve d i ğ e r önem l i etken ­ l e r a rasında, kesi n l i kl e h e rkesi n hemfi k i r o l a b i l eceği erdem l e r b u l m a k, tek bir erdem o l s a b i l e zord u r. E rd e m etiği n i eleşti renl e r, gayet ikna ed ici b i r şekil d e, evrensel o l a ra k ka b u l ed i l m i ş bir e r­ d e m l e r listesine sah i p o l m a n ı n m ü m kü n o l m a d ığ ı n ı iddia edebi­ l i r l e r. E rdemleri, onları doğ u ra n koşul l a rd a n ayı r m a k zord u r; bu da za m a n , mekan ve kültür boyu nca eşit o l a ra k uyg u l a n maları n ı zor­ l a ştı r ı r. Örneğin, iyi bir savaşçı olmak anti k Yun an'd a bir erdem d i r, a n c a k g ü n ü m üzü n barışsever top l u m un d a ... o kada r da değ i l .

ll l

Etik 1 0 1

E Y L E M N O KSA N L I G I Erd e m etiğine geti r i l e n b i r d i ğ e r eleştiriyse, eylem-odak lı ya da e n azın d a n eylem-ön e ri l i o l m a d ı ğ ı yönünded i r. Bu e rdemierin nas ı l hayata geçirileceği kon u s u n d a fazlaca bir yol göstermeden, ey­ l e m l e r i n arkasındaki fi kirle re odakla n m ı şt ı r. E rdem etiğinin adeta güve n l e öne sürd ü ğ ü, e rd e m l i insanların basitçe erdem l i oldukları için e rd e m l i bir şekilde davra nacakları a rg ü m a n ı tartışma l ı d ı r. Bu, erdem etiğini, örneğ i n d eontoloj i gibi yasa l a r ol u şturmak için iyi b i r etik temel kıl maz, ç ü n kü deontolojide e rdem ler a rkaları nda­ ki akıl yü rütmeyle b i rl i kte ku ra l la ra dön ü ş m ü ştür. E leşti rmen le­ re göre erdem etiğ i n d e, e rd e m ler insa n l a r ı n nas ı l davranmaları "gere ktiği"ne dair " hoş" yol l a rd a n biraz daha fazlası n ı temsil eder, ancak nedene, hatta iste m ezlerse son uçlarına d a i r bile pek fazla a rg ü m a n sunmadan.

B i R EYS E L M ESELE L E R Erd e m etiği, genel o l a ra k to p l u ma değ i l d e daha çok bi reye m i daya n ıyor? B u , evrensel eti k h a k i katleri bel i rleme iddiası ndaki b i r yöntem için pota n s iyel o l a ra k soru n l u bir d u ru m d u r. Erdem etiği ta m a m e n bireyi n kişisel ka ra kteri n i n gücüyle i l g i l id i r. Bir insa n ı n eyl e m lerinin, hatta e rd e m l i eyle m leri n i n b i l e o kad ı n ya d a erke­ ğin çevresindeki d ü nyaya etki s i n i n erdem etiğ inde pek bir etki­ si yoktu r. Eleşti rmenlerin d e ö n e sürdüğü g i bi, bu, ben merkezli bir yöntemdir, çünkü başka l a rı n a değ i l ken d i m e ya ra rıyla i l g i l i d i r. (Buna istisna, bu i k i l e m için m a k u l bir çözü m s u n a n ilgi/ihtimam etiğ i o l a b i l i r.) Erd e m etiğindeki b i r d i ğ e r ö n e m l i problem se, d ü nyayı bir po­ zitif varsayı m l a r topla m ı o l a ra k s u n ması ve s ı rasıyla herkesin kendi kaderi n i ve akı beti n i kontrol edebileceğ i n i ve iyi eylemiere ka rş ı l ı k iyi eyle m lerin geleceğ i n i va rsaymasıd ı r. Erd e m etiği, başkaları n ı n 1 12

Erdem Etiğine Getirilen Eleştiriler

eyle m leri n i n bir bi reyi n a s ı l etki led i ğ i n e d a i r h i ç b i r şey söylemez, şa n s ı n veya s ı kl ı kl a evre n i n rastgele doğası n ı n b i r kişiyi nasıl et­ k i l e d i ğ i nden de bahsetm ez; çünkü d ü nya ka r m a ş ı k bir doğaya sa h i ptir ve hayat bazen a d a l etsiz ve şa nssızd ı r, bazen kötü insan­ ların başına iyi şeyler g e l i r tıpkı bazen d e iyi i n s a n l a ra kötü şeyler olduğu gibi. El bette, örneğ i n bazı i n sa n l a r b i r d estek sistemiyle yetişti ril mez ve böylece i nsa n i l ikleri n i veya a h la ki olg u n l u kl a r ı n ı g e l i şti rmek için i htiyaç d uyd u kları ya rd ı m ı a l a m azlar. B u o n l a r ı n kus u ru değil. Erdem etiği, erdemierin k ı r ı l g a n ol masa da asl ı n d a savu n masız old u ğ u n u öne sü rerek, ki a h l a ki şa n s u ns u ru n u içer­ m e s i n e rağmen, bu meseleleri pek de e l e a l m az.

Alıntılanmaya Değer Sözler "Erdemler, kurallar ve ilkeler yoluyla her zaman aktarılabilecek, ba­ sitçe, belirli şekillerde davranmak için yapılan önermeler değildir. Ayrıca, hepsi yalnızca ortaya çıktıkça somut ahlaki bağlamda neyin alakalı olduğunu ayırt ederek ve buna göre hareket ederek geliştiri­ len duruma özgü "teknik bilgi/beceri" olarak algılama ve ifade etme becerilerini içerir. Ahlaki erdemierin doğası gereği, erdem-merkezli yaklaşımdan makul bir şekilde beklenebileceği gibi ahlaki ikilemler konusunda oldukça sınırlı miktarda tavsiye vardır." -Robert Louden, "Erdem Etiğinin Bazı Kusurları"

DiGER M ESELELER E rd e m etiğini çevreleyen t ü m bu teorik meselelerd e n ayrı olara k, uyg u l a nmaları da o l d u kça ciddi bir pro b l e m d i r. E rd e m ler bir boş­ l u kta m evcut d eğ i l d i rler ve eti k bir meseleyi çözmek veya bir ka ra r ver m e k için nad i ren tek b i r e rdem yeter l i g e l i r. Ve i k i veya d a h a fazla e rdem in ça kışması m u htemel değ i l se d e g e rçekten olası d ı r. Bu soru n l u d u r, ç ü n kü erd e m ler çoğ u n l u kl a eşit değerded i r. Ö r113

Etik 1 0 1

neğ i n , d ü rü stl ü k bir e rd e m d i r a ncak merh a m et de öyle. Peki, ya biris i n i n duyg u l a rı n ı ineitecek o l sa bile doğ ruyu söylemeniz ge­ rekiyo rsa ? Ya doğ ru söylers i n iz ve onun d uyg u la r ı n ı i ncitirsiniz ya da d u yg u la r ı n ı incitmekten kaç ı n ma k için ya l a n söylersin iz. Hangi d u ru m sa l seçi m i ya parsa n ı z yapın, bir erd e m i d iğerine seçtiniz. işte b u örneğ i n d e gösterd i ğ i g i bi, bu, erd e m etiğ i n i n başa rısız ola b i l eceği bir a l a nd ı r.

1 14

I LAHI EMI R/BUYRUK TEORISI Yaz1ld1ğ1 Gibi

A h l a k felsefesi ya da eti ğ i böylesine eşsiz bir şeki l d e felsefe n i n a l t kü m esi ya pan şeylerden bi ri, bireyi n b u h a k i katleri uyg u l a m a s ı n a v e yine bireyin bu hakikatleri yayma kta ki rol ü n e odaklanma s ı d ı r. Fel s efenin diğer a l a n ları soyut kavra m l a r o l a ra k h a k i kat ve amaçla i l g i l i d i r; a ncak b u idea l lerin gerçek-d ü nyad a ortaya ç ı kışıysa eti k­ tir. Eti k, "Insa n l a r olara k bu haki katten davra n ı ş şekl i m iz kon u s u n­ da n a s ı l fayda l a n ı yoruz?" d iye sora r. N e tesad üf ki, b u n l a r ı n hepsini birazc ı k d a h a kolayca çözmeyi sağ l aya n bir eti k oku l u mevcutt u r. Bu i l a h i e m i r/buyru k teorisi n d e, i n s a n ların Tanrı'n ı n doğru dedikleri n i ya p m a l a rı ve Ta n rı 'n ı n yan l ı ş d e d i kleri n i d e ya p m a m a l a rı gerekir. B u kad a r basit. E l bette, b u n u g ü n l ü k yaşa mda gerçekleşti rmek, herh a n g i b i r d i n d a r kişin i n s ize söyleyebi l eceği g i b i basit d eğ i l d i r. i l a h i emir/buyru k teorisi, b i r şeyi eti k b i r şekilde yapman ı n yo­ l u n u n, i l a h i bir şah siyet ne ya pa rsa ya da size n a s ı l ya p ı l ma s ı n ı söy­ led iyse o olduğ u n u söyler. B i rçoğ u kutsa l m etin l e r şeklinde ortaya kon m uştur, fa kat her şeyi o rada bula mazs ı n ız, özel l i kl e de değişen d ü nyadaki modern problem ler için ceva p l a r ı . B u neden le, ta rtış­ m a ve müzakere açı s ı n d a n i l a h i emir/ buyru k teorisi de diğer eti k e ko l l e ri kadar ka rmaşı k ve deri n d i r.

TA N R I ' N l N S Ö Z L E R I Eti k e kallerinin çoğ u, b i r eyl e min a h l a k i o l u p o l m a d ı ğ ı n ı değer­ l e n d i ri rken etkin birkaç farkl ı kriter bel i rl e m e kted i r. Mutl u l u k, top­ ra k yasası, bir eyl e m i n nesnel olara k a h la k i l i ğ i ve za ra rı s ı n ı rl a m a k g i b i şeyleri içeren değişke n b i r ölçek ku l l a n ı rl a r. B u n a ka rşı n, i l a h i e m i r/buyru k teorisi t ü m b u n ları reddeder, ç ü n kü a ç ı kça h içbiri 1 15

Etik 1 0 1

Ta n r ı 'n ı n sözü kad a r ö n e m l i değildir. I l a h i e m i r/buyru k teorisinde, b i r eyle m i n a h l a ki o l u p o l m a d ı ğ ı ya l n ızca Ta n r ı 'n ı n bu konudaki ya rg ı s ı n a dayanara k değerl e n d i ri l i r. Örneğ in, eğer Tanrı h ı rsızl ı ğ ı n ya n l ı ş o l d u ğ u n u söylüyo rsa, o h a l d e h ı rsızl ı k ya n l ı şt ı r. Üstelik, a h la­ kiliğin d evreye g i rd i ğ i yerler d e dahil olmak üzere, gri a l a n lara dair kon u ş m a k için hiçbir eti k ta rtı ş m a al anı yokt u r. Örneğin, h ı rsızl ığa dönel i m . Bu varsayı m s a l sena ryoda h ı rsızl ı k t ü m üyle ya n l ı ş oldu­ ğ u için, ça l m a k ya n l ı şt ı r, n o kta, bu açl ı kta n ölmek üzere olan b i r çoc u ğ u beslemek için b i l e olsa.

Augustinus ve İlahi Emir/Buyruk Teorisi Augustinus (354-430), Hıristiyan Kilisesi'nin gelişiminin erken dö­ neminde yaşamış bir filozof ve teologdu. Erken dönem Hıristiyan öğretilerini Yeni-Platonculuğun bazı unsurlarıyla birleştirdi ve ila­ hi emir/buyruk teorisinin temellerini, "çünkü Tanrı öyle dedi" gibi aşırı basit bir fikrin ötesinde detaylar ve gerekçeler sunarak felsefi bir çerçevede ortaya koydu. Augustinus'a (sonrasında Roma Kato­ lik Kilisesi sayesinde Aziz Augustinus) göre etik, insanların sonsu­ za dek peşinde koştukları mutluluğu sağlayan "yüce" iyiliğin arayışı olarak tanımlanabilir.

D i N E K A R Ş I TA N R l S A L L l K Kes i n m utlaklara sa h i p o l a n ve orta k bir zem i n (bazı felsefi mese­ leleri i s i m l endirrnek için n iyet veya sema ntiğ i n önemi) oluştur.ma endişesinde ol maya n b i r a h l a k teorisi bu l m a k bi raz fera h latıcı olsa da, i n a n ı l maz derecede siya h ve beyaz [herha ngi bir gri alandan ta m a m e n yoksun] olduğu i ç i n ilahi emir/buyru k teorisi pek de uy­ g u l a n a b i l i r bir teori deği l d i r. Karmaşık ve çetrefi l l i olduğu -g üçlü bir ilahi varlığa i n a na n l a r ta rafı n d a n bile- n eredeyse evrensel ola­ ra k ka b u l ed i l miş b i r d ü nyada böylesine çift yön l ü bakmak, yaklaş­ m a k ve eylemek idea l izm i n özüd ü r. 1 16

İ lahi Emir/Buyruk Teorisi

i l a h i emir/buyru k teorisi d i n değ i l d i r ya da en azı ndan tam o l a ra k değ i l d i r. O, bir d i n i l kesidir. Modern, ö rgütlü d i n lerin dog­ m a l a rı nda kesi n l i kle i l a h i e m i r/buyru k teorisi n i n bir u nsuru va rd ı r, a n c a k a h l a k fel sefesi n i n ya n ı s ı ra i nce l i k l i yaşam k u ra l ları, kü ltü re l v e top l u msal ta rihler v e teoloj i sistemleri d e s u n a r l a r. Yirmi birinci yüzyı lda çok az d i n, a h laki ve eti k eyl e m i e re "evet/hayı r" ya klaşı m ı ­ n ı g eti rir. B u , d ü nya n ı n doğası ve ya rad ı l ı ş ı n d a e l i o l d u ğ u n a i n a n ı ­ l a n d i n l erdeki Ta n r ı l ı k hakkında yüzyı l l a rd ı r s ü re n ta rtışmaların b i r son ucudur. B u n u n la i l g i l e n meye deva m eden çevrel e rdeki di nsel d ü ş ü nce, d ü nyada çok az siya h ve beyaz o l d u ğ u n u ka bul etmek­ te fel sefeye aya k uyd u r m u ş olanları n kid i r. Örneğin, ö l d ü rmeyi e l e a l a l ı m . Cinayet, H ı ristiya n l ı kta kötü o l a ra k ka b u l ed i l i r, ancak pa­ pazla r ve ra h i pl e r savaş za m a n l a rı nda işleri ö l d ü rm e k ola n l a ra h u ­ z u r v e reh berl i k sağ l a m a l a rı için askeri b i r i i kiere yerleşti ri l irler. H e r şey i n katmanları va rd ı r v e i l a h i emir/buyru k teorisi b u n u n ka b u l ed i l mesine h e r za m a n izi n vermez.

E UTHYPH RON i Ki LE M i Euthyphron ikilemi, i l a h i e m i r/buyru k teorisi n i n (a ncak daya n d ı ğ ı d i n lerin değil) kusurları n ı g österen b i r k l a s i k eti k a l ı ştı rmad ı r. A n ­ t i k Yu nan fi lozofu Platon'un Euthyp h ro n a d l ı b i r Ati n a l ı ile olan d i ­ ya l oğ u nda özetlenen bu i kilem, bir eyl e m i n m utlak safl ı ğ ı na karşı n iyet şekl i ndeki eti k soruya odakl a n ı r. Örneğin, i l a h i emir/buyru k teoris i n i n iddia ettiği gibi Ta nrı yasaklad ı ğ ı için mi cinayet ya n l ı ş­ tır? Yoksa b u n u n ta m tersi m i d i r -Ta n rı c i nayeti yasa klamıştır, ç ü n ­ kü başkaları n ı n ca n ı n ı a l ma k doğal o l a ra k ya n l ı şt ı r m ı ? Euthyph­ ron ikileminde Platon ikincisini savu n u r: Ad i l ve a h la k l ı bir Ta n rı ö n e ç ı ka r ve ya n l ı ş olan b i r eylemi yasa k l a r, ç ü n kü bu eylem doğal o l a ra k ya n l ıştır ve Ta nrı ilahi kaslarını germek için sadece bir egzer­ siz ya parmışçasına beya nda b u l u n maz. B u n u n la birlikte, bu i l a h i emir/buyru k teorisine ya da en azı n­ dan va r olma i htiyacına çomak soka r. Eğer b e l i r l i eylem ler, Ta n11 7

Etik 101

rı'n ı n onları nasıl değerl e n d i rdiğine bakı l ma ksızın a h laki veya a h l a k d ı ş ı ise, o za m a n Ta n rı gereksizd i r. Bu eylemler a h lakidir ya da a h l a k d ı ş ıd ı r ve b u n l a r ı i l a h i b i r şekilde e m reden (ya da yasa kla­ yan ) Ta nrı i l e h içbir i l g isi yokt u r. Kısacası, i l a h i e m i r/buyru k teorisi a h l a k felsefesi n i n yaptığ ı şeyi -nesnel olara k hangi a h iakın hakiki olduğ u n u bel irlemeyi- ya p maz, bunun yeri n e, eylem lerin "Ta n r ı öyl e dedi" d ı ş ı nda b i r gerekçeye i htiyacı o l m a d ı ğ ı n ı söyleyerek eti k m otivasyo n u n a ltı n ı oya r.

T Ü M Ü Y L E ÖZ N E L işin t u h afı, i l a h i em i r/buyru k teorisi bir tü r a h laki relativizmd i r. Bu­ nun nedeni, a h l a k i l i ğ i bel i r l i bir d i n i n fig ü rlerine bağ l a rken, ayn ı za m a n d a eti k ka ra r l a rı d a özn e l l eşti rmes i d i r. Ahlaki relativizmde o l d u ğ u g i bi, bir kü ltü r i ç i n doğru olan bir başkası için ol maya b i l i r. Bu i l a h i emir/buyru k teoris i n d e doğru olara k ka b u l ed i l i r, çü n kü doğru da ya n l ı ş da d ü nyada ta ma men d ı şsal bir güç olarak Ta n­ rı'ya bağ l ı d ı r. Bu ayn ı za m a n d a g erçekte o l a b i l eceklere dair bir eti k ortaya ç ı karır: Görü ş ler. Eğer Ta n rı, 2

+

2

=

4 g i b i b i l i nen bir ger­

çeğ i n ya n l ı ş olduğ u n u söyleseydi, nesnel ve e m p i ri k olarak ya n l ı ş olsa b i l e, i l a h i emir/buyru k teorisinin i l keleri altında bu ifade doğ­ ru olacaktı. Başka bir d eyişle, b u a h l a k fel sefesinde Ta n rı 'n ı n em ri/ buyruğ u olmakta n başka h i ç b i r şeyin ölçütü veya ya rgısı yoktu r.

118

THOMAS AQU I NAS VE DOGAL H U KUK/ YASA ETIGi Doğal Olanı Yapmak

Doğ a l h uk ukiyasa etiği, i puçları n ı doğa n ı n yönte m l erinden ve do­ ğal d ü nyadan a l a n bir a h l a k felsefesi ya kl aş ı m ı d ı r. Şimdi, bu ta bi basitçe "doğa l ola n"ı ya pm a m ız gerektiği a n l a m ı na gelmez. Yine d e ta n ı mlamak o l d u kça zord u r; pek çok eti k ve fel sefe "doğa"n ı n y a d a "insan doğası"nın n e olduğunu ve b u doğa n ı n değişti rilebi­ l eceğ i n i, gelişti rilebileceğ i n i veya gelişmeye zorl a n a b i l eceğ i n i an­ l a m aya ça l ışma kla i l g i l e n i r. Buna ka rşı n , doğa l h u ku kiyasa a h l a k teorisi ekolünde fi kir, i n s a n davra n ı ş ı n ı yön eten a h l a k sta ndartla­ rı n ı n veya beklenti leri n i n nesnel olarak i n s a n doğa s ı ndan ve bu d ü nyadan tü reti l mesi gere ktiğid i r. B u şeki l d e davra n ı rız, ç ü n kü b u bizi m davra n ı ş ta rzı mızd ı r. Doğal h u k u kiyasa teorisi ta rafta rla rı, b u n u n ne a n l a m a geldiği n i öğrenmenin ve onu pol itikadan h u ku ­ ka ve d i n i dog m aya kadar her şeye uyg u l a m a n ı n en iyisi olduğ u n a i n a n ı rlar. (Başka bir şeki l d e, ya n i d a h a m ü stehzi b i r şekilde ifa d e edersek, bu teori kötü davra n ışları "erke k e r ke kti r'' m a ksimiyle ifa­ d e edecek kadar kibirli ve d uyg usuzd u r.)

Alıntılanmaya Değer Sözler

"Ayriı anda tüm bilgiye sahip olamayız . Önce inanarak başlamalı; sonra kendimizi bu kanıtlarda ustalaşmaya yönlendirilebiliriz ." -Thomas Aquinas

H U K U K U N /YA S A N I N FA R K L I T Ü R L E R i Doğa l h u k u kiya sa teori s i n i n ön safla r ı n d a Thomas Aq uina s'ı n ( 1 2 2 5 - 1 274) yazıları bu l u n ma ktad ı r. Bizi m n e isek o olduğum uzu 1 19

Etik / O J

ve n a s ı l davran ıyorsa k öyl e o l d u ğ u m uzu beya n etti, çünkü Ta n r ı y a d a e n azı ndan H ı ristiya n Ta n rı a n layışı bizi böyle ya pan şeyd i r. Ana meti nleri nden biri o l a n Summa Theologica'da Aq uinas, ev­ ren i ve içindeki her şeyi yöneten dört tür doğal h u ku kiyasa oldu­ ğunu va rsaya r. Bunlar ebedi h u ku k/yasa, doğ a l h u ku k/yasa, insa n i h u k u kiyasa v e i l a h i/Ta n rısal h u ku k!yasad ı r.

Ebedi hukuk/yasa, evre n i ya da Yu na nca Kosmos'u d üzg ü n

•

ça l ı şma d üzen i n d e tuta n şeyd i r. Da ima o l d u ğ u ve daima ola­ cağı g i bi, Ta nrı'n ı n zi h n i n d e (Aq u i nas'ı n Logos dediği kişi) d iyor Aq u i nas.

Doğal hukuk/yasa, rasyo n e l ya ratığ ı n ( i n sa n ı n) ebedi hukuk!

•

yasaya katkısı ve katı l ı m ı d ı r. Aq u i nas, bu şeylerin uğu ltusu n u n doğ a l düzenine ya rd ı mc ı o l m a yeteneğ i n i n rasyonel varl ıkla r o l a ra k üzerimize d a m g a l a n d ı ğ ı n ı iddia eder. •

i nsani hukuk/yasa, tem e l o l a ra k insa n l ı ğ ı n özü olan doğa l hu­ ku kta n/yasada n fa rkl ı d ı r. B u n u n la birl i kte, insani h u kuk/yasa, i n s a n top l u l u kl a r ı n d a i ş l eyen a h l a k-temel l i d ü nyevi yasalard ı r.

•

ilahi/Tanrısal h u ku k/yasa, ebedi h u k u kiyasa n ı n uyg u l a n ışı­ dır ve Aq u i nas, b u n u n t ü m üyle Ta nrı'n ı n i radesi olduğunu söy­ ler ve açıkça Eski Ah it ve Yen i Ah it'te ortaya kon m uştur.

TA N R I S A L L I G I N / i L A H i L i G i N Ö N E M i Aq u i n a s'ı n dörd ü n c ü yasası, ya n i ilah i/Ta n rısal yasası bel irli bir eyle m p l a n ı sunar. Tı pkı normatif eti kle deskri ptif/beti m sel eti k a rası n d a ki fa rk gibi, ebedi h u ku kiyasa ile i l a h i/Ta n rısal h u ku kiya sa a ras ı n d a ki fa rk da teoriye karşı eylem meselesid i r. Aq u i nas, i l a h i/ Ta nrısal h u ku kiyasa n ı n (ve H ı ristiya n l ı k ve inci/'i n) çok önem l i ol­ d u ğ u n u savu n u r; ç ü n kü i n sa n l a r doğa m ızı n b i r başka yönü, ya n i doğ u şta n g e l e n ka ra rsızl ı ğ ı m ız v e yetersizliğ i m iz nedeniyle doğru davra n m a kon usunda i l a h i/Ta n rısal bir reh berl iğe i htiyaç duyarlar. 1 20

Thomas Aquinas ve Doğal Hukuk/Yasa Etiği

Aq u i nas ayrıca, a ç ı kça iyi b i l i n e n bayat eti k a rg ü m a n ları ortaya ko­ ya r: Eylemleri m izin sonuçla rı n ı n fa rkında o l m a l ıyız.

Thomas Aquinas Üzerine (1225-1274) Thomas Aquinas veya Katolik Kilisesi içinde bilinen adıyla Aziz Thomas Aquinas, hem bir teolog hem de bir filozoftu. Yazıların­ da, Hıristiyanlık öğretisini ve inançlarını akıl ve rasyonalite kav­ ramlarıyla benzersiz bir şekilde birleştirdi. Böylece, hem kültürel dini geleneği hem de kilise dogmasını birleştiren, neoklasik, man­ tık-temelli Aristotelesçi S kolastik felsefi hareketin bir ayağı olduğu kadar, Thomasçılık olarak adlandırılan teolojik yaklaşımın da bir ayağı olarak görülür.

121

ETI K RELATiVIZM Tamamen Evrensel Olarak Belirli

Eti k relativizm, a h l a k fel sefe s i n d e ilginç bir kavra m d ı r, ç ü n kü karşı­ laştı r m a l a r ı n ya n ı s ı ra ta m a m e n çelişki lerd e n o l u ş u r. Bu teori, eti­ ğ i n evrense l l i ğ i n i ka b u l ederken, aynı za manda ve hem bireylerin hem d e içinde yaşa d ı kl a rı top l u m u n eti k i htiyacı n ı da ka bul eder, ki p roblem de bud u r. O kada r çok eti k d üzen ve kura l va rd ı r ki, i n ­ sa n ı n t ü m va roluşunda evre n se l eti k hakikatleri b u l m a k i m kansız ol masa bile oldukça zord u r. Örneğin, ö l d ü r m eyi ele alalım: Kimi top l u m la r (veya b i reyle r) b i r başkası n ı n hayatı n ı a l mayı kına naca k bir şey olara k göreb i l i r. Başka b i r topl u m (veya bi rey) de, -örneğ i n sava şta y a da bir kaza son ucu- öldü rmeyi h a k l ı ç ı ka ra b i l i r. Bir baş­ ka top l u msa, belki d e yüzyı l l a r öncesinden savaşçı bir topl u m, bir başka s ı n ı n hayatı n ı a l m a n ı n t ü m üyle iyi b i r şey olduğunu düşüne­ b i l i r. A h l a k fi lozofl a rı n ı n d a h emfikir olaca ğ ı g i bi, her eylem kendi koşu l l a r ı n a bağ l ı d ı r ve b i r kültürü d iğeri n den ayı ra n da bu çeşitli koş u l l a rd ı r. işte bu eti k relativizmd i r; ya n i d ü nya n ı n her yeri nde, her za m a n ve tüm i n sa n l a r i ç i n evrensel olara k geçerl i hiçbir a h l a k i l kesi b u l u n maz.

U YG U N O L D U G U N D A Bir kü ltür, za man içinde tem e l değerleri ni, erdemleri n i ve i l kele­ rini g e l i ştirir. Bir kü ltür diğer kü ltü rlerden bağ ı msız olara k gelişir ve he:,r kü ltürün değerleri n i n , e rdemleri n i n ve i l keleri n i n genel ola­ ra k o top l u m u n i htiyaçlarına uyg u n olduğu va rsayı l ı r. Bu neden­ le, bir eti k kod (ya d a sa h i p o l d u ğ u n uz her n eyse) bir top l u mdan diğerine uyg u lanamaz, çü n kü b u kod lar, ta b i ri caizse özel olara k ü reti l m i ştir. Zaten b i r kültürün kod ları başka b i r kültür için çok d a a n l a m taşı maz. Örneğ in, J a ponya:n ı n feoda l kod u, g ü n ü m üz Ame1 22

Etik Relativizm

ri ka's ı nda bir eti k kod olarak pek bir şey ifa d e etmez. Fa rkl ı bir kü l ­ tü rd e n v e farkl ı b i r za m a n d a n d ı r.

Alıntılanmaya Değer Sözler '"Kötülük' ve 'erdem' sözcükleri bize yalnızca yerel anlamlarını su­ nar. Ne kadar tuhaf gelse de, hiçbir eylem yoktur ki, hakiki bir suç ya da gerçek bir erdem olarak adlandırılsın. Her şey adederimize ve içinde yaşadığımız çevreye bağlıdır." -Marquis de Sade, The Immorta l Mentors (1 796)

Bu, evrensel eti k hakikatleri a raştı rma n ı n büyük ölçüde beyhu­ d e o l d u ğ u ve etiğ i n gelişti ril mesindeki asıl işin, bel i r l i bir top l u m ­ d a ki b i rey veya o topl u m u n kendisi i ç i n eti k kod l a r ortaya koymak olduğu a n l a m ı n a g e l i r. Eti k fa rkl ı za m a n l a ra uyg u l a na maz ve uy­ g u l a n ma m a l ı d ı r, ç ü n kü ta mamen göre l i d i r ve açı kça, bunu ya p­ mak a d i l ol maz.

H UZU RLARINIZDA BiLiM N i hayetinde, son derece öznel, ku surlu ve h atta soyut olan a h l a k i relativizm d iğer p e k çok a h l a k felsefesi n d e n fa rkl ı o l a rak, b i l i m ve ta ri hten bel irli b i r destek a l ı r. Bir antropolog, b i r kültürden d i ğ e ri­ n e büyük ölçüde değişen çok sayıda davra n ışı ka b u l ed ilebi l i r l i k spektru m u nda g österebi l i r. Örneğ i n, pol i g a m iyi [çok eşl i l iği] e l e a l a l ı m . ABD'de ç o k sayıd a eşe sa h i p o l m a k yasa d ı ş ı d ı r ve her n e s e b e p l e olursa o ls un böyle bir davra n ı ş ı n a h l a ksızca o l d u ğ u şek­ l i nd e k i yayg ı n eti k görüşü ya nsıtma kta d ı r. Belki pol i g a m i Batı'n ı n g e l e neksel yaşam tarzı ol madığı için yasa ktı r; bel ki d e yasa ktı r, çü n kü 1 800'1erde b u n u uyg u l aya n bazı d i n i g ru pl a rı n, başka ne­ d e n l e rden dolayı da tuhaf oldu kları d ü ş ü n ü l d ü ve b u davra n ı ş d a a ç ı kça b u n u n bir örneğiyd i v e bu neden l e pol i g a m i kültü rü n b ü ­ y ü k b i r böl ü m ü ta rafı n d a n ta mamen yasa k l a n d ı . 1 23

Etik 101

A h l a k i relativizm, bağ i a rn ı hatı rlama m ız için bizi uyarır. Bu d i n i g r u p l a r 1 800'1erde pol i g a m iyi ta mamen ka b u l edilebi l i r bul uyor ola b i l i rlerdi, çünkü başka t ü r l ü topl u m l a rı n ı d eva m etti remezlerd i . Bu nedenle, o n l a r için pol iga m i biyoloj i k v e dogmatik b i r zorun­ l u l u ktu. Kulağa n e kad a r ra h atsız edici gelse de, pol iga m i eylemi, göz yu m u lduğu ya d a k ı n a n d ı ğ ı tüm topl u l u kl a r neden iyle basitçe a h l a ksızl ı k olara k sayı l a m az. Antropoloğ u m uz u n bize hatırlatabi­ Ieceğ i g i bi, bunun başka l a r ı i ç i n değil de bir kişi veya bir g ru p için iyi b i r şey olduğ u n u d ü ş ü n d ü ğ ü müzde b i r eti k gri alana girmiş oluyoruz.

R E L AT i V I Z M P R O B L E M L E R i B i raz ö nceki örnekle r g i bi t ü m bu karşıt ka n ı t i a ra rağmen, büyü k eti kç i l e r bu eti k relativizm fi kri n e inanm ıyorlar. B u n u n nedeni, do­ ğası g e reği a kadem i k o l a ra k eti k a rayışın, n e kad a r bel i rsiz o l u rsa olsun, i nsan olma n ı n ne a n l a m a geldiğ i n i n evrensel hakikatleri­ n i b u l m a k kon u s u n d a o l m a s ı d ı r. Etik relativiz m i n redded i l mesi, eyl e m lerin kend i l e ri n i n a ltı n d a yata n a h l a k i l keleriyle de i l g i l i d i r. Buna b i r örnek olara k, yaş l ı l a rı kocayı nca ö l d ü rmek veri lebi l i r. B i r topl u m bu eylemin i y i o l d u ğ u n u düşünü rken başka bir top l u m öyl e d ü ş ü n meyebil i r, a n c a k i kisi de böyle ya p m a l a rı n ı n bir neden i o l d u ğ u kon usunda hemfi k i r o l a b i l i rler. Yaşl ı la rı-ö l d ü ren bir top­ l u m b u n u altta yata n b i r i l ke nedeniyle ya pa r; belki d i n i inançları o n l a ra, eğer hala fizi ksel o l a ra k a ktifken giderlerse öbür d ü nya n ı n d a h a eğlencel i olacağ ı n ı söyl üyord u r veya b e l k i de bu ci nayetleri, i leri yaş l a r ı n acıları n ı ve uta n ç l a r ı n ı önleyen bir merha met biçi m i olara k görmüşlerd i r. Kısacası, o n l a r d a yaş l ı l a r ı n ı n refa h ı n ı önem­ serler. i kinci topl u m d a yaşl ı l a r ı n ı önemser ve b u n u, va kitleri geldi­ ğinde doğal olara k ö l m el eri için onları ya l n ız b ı ra ka ra k gösterirler. Üste l i k, a nti-relativistler b i r topluma bu n u n ya n l ı ş ve a hla ksız bir şey o l d u ğ u n u açı kça haykı ra b i l i rler. Bu eleşti rilere göre bazı ey1 24

Etik Relativizm

l e m l e r özü nde ya n l ıştı r ve böyle bir d u ru md a d a o top l u m u n ey­ l e m i n iyi olduğ u n u düşü n m es i n i n bir ö n e m i yokt u r. Örnek o l a ra k köl e l i ğ i ele a l a l ı m . Bu g ü n ü müz Amerika l ı l a rı n ı n, i ç Savaş öncesi d ö n emde, ki o za m a n l a r pek çok ü l ke n i n b u n u n iyi bir şey o l d u ğ u şek l i n d eki i n a n c ı n a rağ men, köleliğin ya n i ış i i ğ ı n ed e n iyle içinde b u l u nduğ u kah red id d u ru md u r. Köl e l i k ya n l ı ştı r ve bazı insa n l a r ı n b ug ü n veya ta ri h i n bel l i b i r za manı nda b u n u n iyi b i r şey olduğu­ nu d ü ş ü n mesi ö n e m l i değ i l d i r. Mesele, m utlakları açıklaya rak, eti k relativizm i n doğ ru l u ğ u n u sorg u l a m a m ı zd ı r.

1 25

AH LAKi REALiZM VE ANTI REALiZM Katı Hakikatler ve Yapılar

Ahlak felsefesi ya d a eti k başl ı ğ ı n ı n altına d ü şe n çoğu konu, uyg u ­ l a m a l ı eti k veya normatif eti k l e i l g i l id i r. B u kon u l a ra yönel ik a raş­ . tırma l a r hangi bel i r l i eyl e m l e r i n ve güdülerin a h laki ya da a h l a k d ı ş ı o l d u ğ u n u b u l m aya çal ı ş ı r. Metaeti k, bu a h i a k ı n oluşumuna baka n b i r felsefe d a l ı d ı r. Doğa, ya pı, ta rih ve a h i a k ı n ya pı taşla rıyla i l g i l i d i r.

A H L A K E N G E R Ç E KÇ i O L M A K Bas k ı n b i r metaetik kon u , ayn ı za manda a h l a ki nesnelci l i k olara k da a d l a n d ı rı l a n a h l a k i rea l i zm d i r. Ta kipçi l e ri, eti k söz konusu oldu­ ğ u nda çok az relativizm i n , b i reysel liğin veya koşu l u n olduğ u n u savu n u rl a r. Daha ziyade, değ i şmez ah laki h a k i katierin v e evrensel a h l a k i d eğerlerin old u ğ u n u va rsayarlar; ve bir b i reyi n veya topl u­ l uğ u n u n orta k ka b u l l e r i n i veya reddedişleri n i d i kkate a l maksızın nesnel o l a ra k iyid irler. A h l a ki rea l izm i n sa h i p old u ğ u önem l i b i r ava ntaj da yaklaşımı­ n ı n neredeyse matematiksel veya bili msel ol masıd ı r. Doğ ruya karşı doğru ol mayan ya da gerçek veya gerçek ol m aya n fi kri, bunun içi­ ne m a ntığı dahil edere k, gerçekten ahlaki o l u p olmadı kları n ı gör­ mek için a h l a ki ifadelere uyg u lanabilir. Bu neden le, çoğu zaman felsefi d u rum larda olduğu g i bi, birden fazla şeyi n doğru olması için yer yoktu r. Gelişmeye veya esnemeye pek de yer kal mayacak kadar doğrusal, katı bir bakış açısı. (Bu vesileyle, oldukça katı veya dar d ü nya görüşleriyl e b i l i n e n fi lozofların bazı la rı, l m ma nuel Kant, Ka rl M a rx ve Ayn Ra nd a h la ki real i stler olara k ka b u l ed ilebilir.) Açı kçası bu ya kla ş ı m l a i l g i l i problemler va rd ı r; a h laki rea l izm, bir eyl e m i n ahlakiliği üze ri n e (en azı ndan ken d i iç m a ntığı üze1 26

Ahlaki Realizm ve Antirealizm

rinden) bir ta rtışma ortaya koyabiise d e, soru n u n i l k ba şta n a s ı l o rtaya çıktığı n ı a ç ı k l a m a k i ç i n çok az şey ya pa r. Ü ste l i k, a h l a ki g e r­ çekler bili msel, matemati ksel veya ta rihsel gerçekler gibi gerçek d eğ i l l erd i r; ç ü n kü gözle m l e n emezler. A h l a k i bir gerçek gözle m l e ­ n e m ezse, incelemek için gerçekten de b i l i m se l yöntem ku l l a n ı la­ m az, çünkü gözlem bu yönte m i n çok önemli b i r b i l eşen idir.

. E T i K N AT Ü R A L i Z M / D O G A L C I L I K A h l a ki rea l izm iki ana değ i ş kene ayrı l ı r. i l ki eti k natüra l izmd i r. B u teori açıkça ta n ı m la n a b i l i r kavra m l a r ı n a h l a k i o l a ra k ka bul edilebi­ lir veya ka bul ed i lemez olduğuna ve bu n u n sadece onların doğa­ sı n ı n bir parças ı olduğuna daya n ı r. B u n l a r a h l a ki l i kl e i l g i l i soğ u k, katı haki katlerd i r ve bi reyse l olara k i n sa n l a r b u n l a rı izlemeyi seçse de seçme se de nesnel olara k hakikatleri n i koru rlar. "iyi" ya da "doğ­ ru" gibi eti k teri m ler veya gösterenler ol m a d a n, doğal öze l l i kl e r o l a ra k ifade ed i l melidi rler. Onlar sadece "on la r "d ı r, h içbir ya rg ı d a b u l u n madan. Eti k natüral izm, bel irli eti k kavra m la r ı n sadece d o ­ ğ a n ı n bir parçası olduğ u n u v e hem i n sa n l ı ğ ı n h e m d e doğal d ü n­ ya n ı n gözetil mesi n i n bu kon udaki bilg i m izi a rt ı raca ğ ı n ı va rsaya r. B u açıdan eti k, b i r tür b i l i m olabi l i r. E l eştirmen l e r, eleşti r i l e ri n i ya pıyorl ar ve h e psi, öze l l i kle a n ­ l a m b i l i m açısı n d a n bu idd iayla i l g i l i bazı p ro b l e m l e r yaşıyorla r. i n g i l iz fi lozof G.E. Moore ( 1 873-1 958), örneğ i n eti k teri mierin do­ ğası g e reği yü k l ü sözc ü k l e rden ol uştuğ u n u ve mesela, bir şeyi n n e s n e l olara k iyi şekl inde ta n ı m lanamayaca ğ ı n ı, ç ü n kü iyi n i n "po­ zitif" bir sözcük o l d uğ u n u söylemiştir. "i yi" bir jeolog u n bir kayayı veya dağı ifade etmek i ç i n kul lanabi leceğ i ta n ı m layıcı sözcü k l e r g i b i ta rafsız sözcü klerle ta n ı m l a na maz. B u pota n s iyel e n g e l e "do­ ğalcı l ı k ya n ı lg ı s ı " denir ve "iyi" gibi kavra m la r ta m a m e n ta n ı m s ı z b ı ra k ı l ma l ı d ı r.

1 27

Etik 1 0 1

E T i K N AT Ü R A L i S T- O L M AYA N V E S E Z G I C I L i K G.E. Moore, eti k natü ra l izme ceva p olara k, eti k natüra l i st-ol maya n d e n i l e n b i r eti k öğ ret i n i n o l u şt u ru l masına ya rd ı m etti. Bu öğretin i n en ö n e m l i noktası, eti k ifadeleri n ya l n ızca eti k o l m aya n b i r ifadeye i n d i rgenemeyecek önermeleri gerçekten ifade edebi l mesid i r. ör­ n eğ i n, " kötü" gerçekten tan ı m la na maz ve hatta ölçülemez, çünkü ken d i s iyle eşa n l a m l ı o la n l a r d ı ş ı ndaki sözcüklerle ta n ı mlanamaz. B u n u n l a birl i kte, eti k natü ra l izm hala eti k natüral ist-ol maya n l a i l i ş ki l i d i r v e a h l a k i rea l i zm i n ebeveynl i ğ i n i paylaşırlar, çünkü Mo­ ore' u n iddia ettiği g i bi i n sa n l a r h a l a, en azı n d a n soyut olara k, bazı şeyleri "doğru" veya "ya n l ı ş" veya bazı a h l a ki öze l l i klerin nesnel ha­ ki kati şeklinde ad l a n d ı rm a kta n başka ça re m iz ol madığı kon usun­ da keskin, neredeyse sezg isel b i r fa rkı ndal ığ a sa h i p görün üyorlar. A h l a ki rea l izm, eti k natü ra lizmi doğ u rdu, eti k natü ra l izm eti k natü ra l i st-ol maya n ı d oğ u rd u ki o da eti k sezgici l i k olara k adlan­ d ı rı l a n başka bir değişke n i d oğ u rdu. Son u n cusu, epistemoloj i k problem olara k ad l a n d ı rı l a n eti k natü ra l ist-ol m aya ndaki doğ a l probleme değ i n m eye ça l ı Ş m a ktad ı r. Epistemoloji, b i l g i n i n doğası üzeri n e ya pılan ça l ı ş m a d ı r ve problem, eğer b i r şeyi n iyi ya da kötü olduğ u n u bil mek i m ka nsızsa, o za man iyiyle kötüyü ayı rma n ı n da pota n s iyel olara k i m ka nsız o l masıdı r. Ve eğer bunu ya pamazsa k, herha n g i bir a h laki eyl e m i veya i l keyi nasıl savu n a b i l i riz? Sezg i, eti k sezgiciliğin doğ a l o l a ra k büyük bir pa rça s ı n ı ol uştu rur ve in­ sa n l a r ı n , a h laki sezgi d e n ilen, her birim ize, a h laki öze l l i kleri m iz ve h a k i katlerimiz old u ğ u n u söyleyen özel b i r yeteneğe sah i p ol­ d uğ u n u va rsaya r; ya n i a h l a ki h ü kü m lere veya eylemiere yol açan doğ ru ve yan l ı ş duyg u s u . Başka bir deyişle, bu bizi m vicd a n ı m ızdı r.

G.E. Moore (1873-1958) Moore, kariyennin çoğunu Cambridge Üniversitesi'nde yazarak ve ders vererek geçirdi, Ludwig Wittgenstein ve Bertrand Russell gibi 1 28

Ahlaki Realizm ve Antirealizm

daha iyi tanınan filozofların çağdaşı ve iş arkadaşıydı. Üçünün de aynı kurumda ders verdiği dönem, "Cambridge felsefesinin altın çağı" olarak anılır.

ANTi REALiZM A h l a k i rea l izm pek çok nesnel a h laki değer o l d u ğ u n u öne sürd ü ­ ğ ü için a h laki a ntirea l izm d e, ki a h l a ki i rrea l izm d e denir, b u n u n ta m tersini savu n a n metaetik bakış açıs ı d ı r: H içbir şekilde nesnel, bağ ı msız olara k doğru ahlaki değerler yokt u r. Antireal izm, çeşit l i fel sefe biçi m leri n i v e eti k d ü ş ü nce oku l la r ı n ı ka psaya n büyü k b i r şem siyed i r. Örneğin, a h l a ki öze l l i klerin va r o l d u ğ u n u reddetme k i ç i n k u l l a n ı l ması n ı n ya n ı s ı ra, bi reysel yoru m l a m aya v e ku l l a n ı m a bağ l ı ol makla birl i kte v e ta m a men insa n l a ra v e o n l a r ı n eylemleri­ n e bağ l ı olmalarına rağ men, bu kavra m ı n va r o l d u ğ u n u reddet­ m e k için de ku l l a n ı la b i l i r. A h l a ki antirea l izmin pek çok alt gru b u ve o n l a r ı n da alt grupları va rd ı r. Şun ları içerirler: •

Etik Öznelcilik. Bu teori, a h laki ifadelerin ya l n ızca bir d ı ş göz­ l e m c i n i n düşü ncesi veya bakış açısı n a g ö re doğru veya ya n l ı ş ya p ı labi leceğ i n i savu n u r. B u , açıkla m a n ı n ya rd ı mcı olmakta n çok a h laki ifadenin nesnel doğas ı n ı b u l a n ı klaştı racağı a n l a m ı ­ n a gelir.

•

Ahlaki Relativizm. Bu ekolde a h l a k i o l a ra k doğru bir idea­ l e top l u m u n onayıy.la u l a şı l ı r. Bu, fa rklı topl u m l a r ı n fa rklı eti k ölçütlere sa h i p olduğu şeklinde genişleti l e b i l i r; a ncak yi ne d e, doğuşta n gelen a h l a ki m utlakların yoktu r.

•

ilahi Emir/Buyruk Teorisi. Bir şey, i l a h i b i r şeki l d e öyle d üzen­ l e n d iği için "doğru" ya d a "iyi" olur. D i n ve a h i a k ı n kesiştiğ i yer b u rasıd ı r; bu teori n i n ta ki pçi leri, iyi ve kötü n ü n h a kemi o l a n doğaüstü bir Ta nrı'ya i n a n ı rlar. 1 29

Etik !OJ

•

Bireyselci Öznelcilik. B u Teo riye göre, her topl u m veya kültü r sadece kendi a h l a k ölçütl e r i n e sa h i p o l m a kl a kal maz, dü nya­ d a k i her i nsan "iyi" veya " kötü" davra n ı ş l a rı n eyi n o l u şturduğu­ n a dair ken d i değişke n ölçeği n i izler.

•

Ideal Gözlemci Teorisi. B u teori va rsayı msal, ideal ize ed i l m iş b i r g özlemci n i n görüş ü n ü va rsaya r. Bu gözlemci rasyonel ve kusu rsuz bir a k ı l yürütme becerisine sa h i pt i r ve eylem, a h l a ki o l u p olmad ı ğ ı n ı b e l i r l e m e s i i ç i n gözlemci n i n değerlendi rme­ s i n e s u n u l u r. Gözlemci bu eyle m i onayl a r m ı yd ı ? Eğer "kitaba uyg u nsa" ta bi ki evet, eyle m a h l a kidir.

1 30

BÖL0M 6

D O G U AH LAK F E L S E F E L E R i Batı g e leneğinde eti k, daha geniş ve yayg ı n b i r fel sefe alana uy­ g u n b i r alt tü r olara k görü l mekted i r. Eti k, evrensel i l ke leri g ü n l ü k yaşamdaki d u ru m la ra pratik olara k (teoride) uyg u laya bileceğ i m iz yol l a rı ifade ede r. Avru pa ve Ameri ka'daki baskın Ya h u d i-H ristiya n etiğ i neden iyle, fel sefe akadem i k ve zih i n se l çevrelerde yer a l m a k içi n d i n l e uğraşmak zoru nda kal m ı ştır. Ö y l e y a da böyle fel sefe i n a n çta n doğ m u ştur ve Avru pa ve Ameri ka'daki fi lozoflar yüzler­ ce y ı l d ı r ya isteyerek ya da zorla, insa n ı n h a kiki doğası hakkı ndaki fi kirlerini dinleri n i n Ta n rı, evren ve insan doğası hakkı nda doğ ru o l d u ğ u n u söyled ikleriyle uzlaştı rmaya ça l ıştı l a r. Ancak, d ü nya n ı n H i n d i sta n, Çin, Ja ponya ve Orta Doğ u'yu içe­ ren ve topta n Doğ u olara k a d l a n d ı r ı l a n büyü k böl ü m ü nde b u n u n ta m tersi doğru d u r. Doğ u'd a d i n felsefeden ç ı k m ı şt ı r. Örneğin, B u ­ d izm büyük d ü nya d i n lerinden biri olarak g ö rü l ü r, Fa kat gerçekte bu, Buddha olara k b i l i nen ö l ü m süz veya Ta n rısal o l m aya n bir fi lo­ zofu n , evrenin s ı r l a rı n ı çözd ü ğ ü düşü n ü l e n b i r ada m ı n öğ reti le­ rine dayanan manevi bir sistem ve yaşam p l a n ı d ı r. Taocu l u k ayn ı za m a nda, karşıt güçlerin h e r şeyi kontrol ettiği ve bu değişi m i n d a i m i olduğu fi krine daya n a n bir manevi s i ste m d i r, d i n değ i l d i r ve b u n u böyle ka b u l etme l i ve bu çerçevede yaşa m a l ıyız. Doğu ile Batı fel sefeleri a rası nda el bette d a h a fazla fa rk va rd ı r. B i r bakı ma, Doğ u'dan çıkan fel sefeler Batı felsefelerine göre d a h a 131

Etik 1 0 1

"saf"t ı r, ya n i teori k o l a ra k Doğ u fel sefeleri n i n Batı d ü nya s ı n ı n yük­ lendiği reka bet ve politi kleş m i ş d i n i n gölgeleri olmadan haki kate ya klaşmakta olduğu görü l ü r. B u n u n l a birlikte Doğ u fel sefeleri Batı fel sefelerinden çok daha eskid i r ve Batı fel sefesindeki temel kavra m la r ı n Doğ u fel sefesin­ deki for m l a rından ta m a m e n bağı msız olarak nasıl gel iştiğini gör­ mek i l g i nçtir. N i hayetinde, i n s a n i nsa nd ı r. N e rede veya ne za man o l d u ğ u n d a n bağ ı msız, hepi m iz ayn ı soru l a ra sa h i biz. B u n u n ışı­ ğ ı nda, belki de gerçekten eti k ve ahl ak hakkında keşfed ilebilecek nesnel hakikatler va rd ı r. B u bölü mde, eski Doğ u'n u n en öne m l i d ü ş ü n ü rlerinden bazı­ ları n ı n ya ptı ğ ı felsefi katk ı l a ra ve öze l l i kl e b u katkıların eti k veya a h l a k felsefesi biçi m i n d e n a s ı l uyg u landığ ı n a ba kacağ ız. Bu düşü­ n ü rlerin pek çoğ u n u n ken d i teori lerini ge l iştirdiği ni, yonttu ğ u n u v e yayd ı ğ ı n ı v e b u n l a rı 1 000 y ı l d a n fazla b i r za m a n önce yazd ı kla­ rını bel i rtmekte fayda va r.

1 32

B U DiST ETi K lstıraplı ve Asil Hakikatler

Batı'd a eti k siste m lerin kaynağı, Yu n a n pa nteist sistemi veya H ı ­ ristiya n l ığ ı n ve Ya h u d i l i ğ i n tekta nncı d ü nya görüşü g i bi d i n lerd i r. Doğ u 'da ise, Taoc u l u k ve öze l l i kle Bud izm g i b i d i n lerin kaynağı a h ­ l a k i v e eti k siste m l erd i r. Ü ste l i k Budizm b i r d i n b i l e değ i l d i r, d a h a ç o k d üzen l i bir eti k si stem e, bir yaşam biçi m i ne v e n i rva na o l a ra k d a a d landırılan i n s a n ı n i h a i hakikatlere, a n l ayışa v e ayd ı n l a n maya yön lendiren b i r "ru hsal gelenek"tir. B u d izm'i n kurucusu, va ktiyle Sidd h a rtha Ga utama (yaklaşı k

iö 563-483) o l a ra k b i l i n e n Nepa l l i bir a d a m d ı r. Yı l l a r süren yoğ u n ça l ışma, med itasyon ve tefekkü r onu, eski H i nt Sanskritçe's i n d e "ayd ı n l a n m ış" a n l a m ı n a gelen bir sözc ü k o l a n Buddha'ya dön ü ş­ tü rd ü . Fa kat "Budd ha" ya da "bir Buda" n e redeyse her za m a n bu B u d d h a'ya atıfta bu l u n u r; ç ü n kü bu on u n ru h a n i l i k, felsefe ve eti k üzeri ndeki etkisidir.

Nirvana'ya Ulaşmak Nirvana sıklıkla "aydınlanma" veya "barış"ın yerine kullanılır, an­ cak bundan çok daha fazlasıdır. Nirvana, zihnin sonsuz ve ebedi varoluşun hakiki tanımını ve maddi dünyanın boş bir yanılsama olduğunu keşfettiği bir sonraki manevi bilinç seviyesine derin bir dönüşümdür.

B u d izm, Gü n ey Asya'd a gelişmiş ve yüzyı l l a rca pa rça parça kıta boyu nca yayı l m ı ştı r, çü n kü nası l iyi yaşa nacağ ı n a yönel i k böyle katı bir i nsa ni ya klaşım s u n a r. Henüz B u d d h a hayattayken, srama­

na denilen bir ha reket yayg ı n d ı . Bu, ken d i n i-ceza l a n d ı rma değ i lse d e, tüm dü nyevi zevkleri etkin bir şeki l d e reddetmeyi ve b u n l a r1 33

Etik 1 0 1

d a n uzak d urmayı savu n a n çi leci b i r hareketti. Buna ka rşın, g ü n l ü k yaşa m ı n çok m i kta rd a ki d ü nyevi haziarına b i r ceva p olarak, Buda bug ü n gelişigüzel bir şeki l d e B u d izm olara k a d l a n d ı r ı l a n ölçü lü, d ü ş ü n celi, Orta Yol c u b i r r u h a n i yol olara k ortaya ç ı ktı.

D Ö R T A S i L H A K I K AT Bud izm'in özünde, Dört Asil H a k i kat'i n i l a n ı ve ka b u l ü yata r. Sudd­ ha'n ı n tüm öğ reti leri esasen ceva pladı kları kad a r soruya da neden olan b u dört deri n m evzuya kad a r özetlenebi l i r: •

H ayat ı st ı rapi ı d ı r

•

Istırap a rzu lara o l a n bağ l ı l ı kta n kayna kla n ı r

•

A rzu l a ra olan bağ l ı l ı k sona e rdiğinde ıstıra p da sona erer

•

Sekiz Kat l ı Asi l Yol ' u uyg u laya rak ıstı ra ptan kurtu l m a k müm­ kün d ü r Ayd ı n la n ma ya d a n i rva n a n ı n Sekiz Katl ı A s i l Yol 'u n u n ta kipçi­

lerinden şu sekiz soyut kurala uymaları bekle n i r. Bu kura l l a r eti k bir yaşa m sürd ü r m e n i n e rd e m lerini tan ı m l a r k i , bu sonrasında doğru b i r yöne ve ayd ı n l a n m ı ş b i r yaşama giden yol u ifade eder. Bud izm'i n bütün tem e l i sadece b i r d izi teb l iğ d eğ i l d i r, öze l l i kl e eti kle-i l g i l i [etiğe-i lişkin] çeşit l i i l kelerin açıkla masıd ı r. Budd ha, yıl­ l a r s ü re n ça l ı şma, tefekkür ve med itasyonda n son ra bu sekiz-pa r­ ça l ı yönte m i ya rattı. Bu yöntem tam a n l a m ıyla Orta Yol 'd u r ve Bu­ dizm'i diğer manevi ve eti k geleneklerden ayı r ı r.

S E K I Z K AT L I A S I L YO L Sekiz basa m a k tema l a r h a l i n d e g ru pland ı r ı l m ı şt ı r. Sekiz Katlı Asil Yol üzerindeki ilk iki basa m a k bilgeliğin gel iştiri l m esine öncü l ü k eder. 1 34

Budist Etik •

Doğru bakış: Bud istlerin yaşa ma ba k ı ş açı l a rı n ı n ben i msen­ mesidir. Bu, eylemlerin sonuçları n ı n o l d u ğ u, ö l ü m ü n yaşa m ı n sonu olmad ı ğ ı ve b i r yaşam içindeki eyle m lerin diğeri n i etki le­ d iğ i kavra m l a rı n ı içerir.

•

Doğru azim: Kişi n i n h ayatını, bed e n i n i , zi h n i n i ve ru h u n u n i r­ va naya ulaşmaya adamasıdır. Sekiz Katlı Asil Yol üzeri ndeki son ra ki ü ç basa m a k, bu eti k ta l i ­

matla r ı n v e gere k l i l iklerin n a s ı l yeri ne geti r i l eceğ i n i içerir. •

Doğru konuşma: Sözcü kler önem l i d i r ve zara r verip i ncitebi­ l i rl e r. Doğ ru kon u ş m a k yal a n söylemekten, a ldatmakta n, dedi­ kod u ya pmaktan ve geveze l i kten kaç ı n m a k demektir. Buddha d ü rüst, öze n l e seç i l m i ş, sevgiyi ve g e l i şm eyi teşvi k eden söz­ c ü klerle, ya l n ızca gere ktiğ i nde kon u ş maya i n a n ıyordu.

•

Doğru eylem: Bu, Bud izm'i n Beş E m ri (aşağıya bak ı n ız) d ı ş ı n d a d a va r olan az ç o k b i l i nç l i bir şeyd i r. D o ğ r u eylem, duya r l ı b i r va rlığa herh a n g i bir şeki lde fiziksel, d uyg u s a l y a d a ru hsal o l a ­ ra k hiçbir za ra r vermeyecek y a da o l a b i l d iğ i n ce az za ra r vere­ cek şekilde davra n m a k a n l a m ı n a g e l i r. (Bu o tek bir böceğ i b i l e i neitmeyen Budist keşiş hakkındaki e s k i h i kaye m i ? B u , Sekiz Katl ı Asil Yol 'd a bası l ması gereken basa mağa b i r örnekti r.)

•

Doğru geçim kaynağı: Kişi n i n mesleğ i n d e eti k ol ması ve ya­ şa m ı n ı huzu r l u ve za rarsız bir şekil d e s ü rd ü rmesi gereki r. Bud­ d h a öze l l i k l e kaçı n ı l ması gereken d ö rt meslekten bahsede r, ç ü n kü evrene acı eklemekten başka b i r şeye ya ra mazlar: S i l a h satmak, ca n l ı şeylerin tica reti (kölel i k, seks ticareti v e hayvan kesi m i d a h i l), et ü reti m i ve zeh i r veya zeh i r l i maddelerin ü reti­ mi ya da satış ı . Sekiz Katlı Asil Yol üzerindeki s o n ü ç basa m a k, z i h n i n daha faz­

la g e l i ştiri l mesine yön e l i kt i r. 1 35

Etik 1 0 1

Doğru çaba: Bi rey, tem iz ve berra k bir b i l i n ç ve açıkl ı k d u r u m u

•

o l u şt u rmak v e g e l i ştirmek içi n tüm enerj i si, gücü v e i radesiyle b i rl i kte etki n bir şeki l d e e l i nden gelenin e n iyisini ya pmaya ça­ l ı ş m a l ı d ı r.

Doğru farkındalı k: B i rey, zi h n i n i n fa rkı n d a ve ka ra r l ı olmasına

•

izi n vermek ve gelip geçici d uyg u larla ya d a değişken zihi nsel d u r u m la rla d i kkati n i dağıtmamak için d ü nyevi ve yüzeysel a r­ zu l a r ı n ı bir kena ra b ı ra k m a k zorundad ı r.

Doğru konsantrasyon: Sarnadhi olara k da a d l a n d ı rı l ı r; kişi n i n

•

berra k l ı k v e ayd ı n la n m a n o ktasına u la ş m a konusu ndaki d ü ­ ş ü n celerine etki n b i r şeki l d e odakla n m a k v e son rası nda sür­ d ü rm e k için verd i ğ i b i r taa h h üttür.

BEŞ EMIR Buddha'da n m i ras ka l a n Beş E m i r, bir kişiyi ayd ı n la n m a yol u na yön l e n d i rebilecek tem e l e rd e m l e rd i r. Bu e rd e m l e r mantralar ya da d u a l a r olara k ifade ed i l i r. B u d i stler, bu mantra l a rda ta n ı mlanan uyg u l a m a la ra bağ l ı kal m a k i ç i n sonsuza dek ken d i leri n i eğiti rler. Bir B u d i st bu mantra l a rı ken d i n e hatırlatm a k için her g ü n okudu­ ğ u h a l d e, bu uyg u l a m a l a r kes i n l i kl e sadece B u d izmle s ı n ı r l ı değil­ d i r. Ta ki pçileri bu m a ntra l a rı özg ü n Sanskritçe veya a n a d i l lerinde söylerler. •

Öldürme. Panotipata verarnani sikkhapadarn samadiyami, veya "Ca n l ı ları yok etmekten kaç ı n mayı e m red iyoru m :'

•

Çalma. Adinnadana verarnani sikkhapadam sarnadiyami, veya "Ve ri l m eyen i a l m a kta n kaçı n mayı emrediyoru m :'

•

iffetli ol. Kamesu micchacara verarnani sikkhapadam samadi­ yami, veya "Cinsel s u i i sti m a l d e n kaçın mayı e m red iyoru m :'

•

Güzel konuşun ve sözcüklerinizi dikkatli seçin. Musavada verarnani sikkhapadam sarnadiyami, veya "Ya n l ı ş konuşmakta n

1 36

Budist Etik

kaçın mayı e m red iyoru m :' (Bu kavra m, B u d izm'deki eti k g e l i ş i m i ç i n ç o k öne m l id i r v e B e ş E m i r gibi S e k i z Katl ı Asil Yol 'a d a h i l ed i l m iştir.) •

I laçtan ve alkolden uzak durun. Sura-meraya-majja pama­ datthana verarnani sikkhapadam samadiyami, veya "Sa rhoş edici içeceklerden ve d i kkatsizl iğe yol a ça n i l a ç l a rdan kaç ı n ­ m ayı emrediyoru m :' B u d izm'de, Buddha da d a h i l olmak üzere her şeyi ka psaya n b i r

i l a h i fig ü r yoktu r. Sadece evren, yaşa m, sen v e n i rva n a'ya u l a ş m a hedefi va r. Bir Ta n rı yerine, sadece bazı davra n ı ş l a r ı n ayd ı n la n ma­ ya ve bazı l a rı n ı n sa ı st ı ra ba yol açtığı g e n e l b i r evren yasası va r­ d ı r. B i r davra n ı ş sizi ayd ı n l a n maya ya klaştırıyo rsa, eti ktir. Eğer b i r davra n ı ş ıstı ra p geti riyorsa, eti k değ i l d i r. N eyse k i , eti k ka rarları çok d a h a kolay hale geti rmeye ya rd ı mcı olaca k Dört Asil Haki kat, Sekiz Kat l ı Asil Yol ve Beş Emir va rd ı r.

1 37

KON FÜÇYUSÇU LU K VE ETI K Jen ve Li Etkileşim i

Batı 'd a a d ı n ı n Latince b i ç i m iyle Konfüçyus o l a ra k b i l i nen Kong Qiu, i ö 55 1 yı l ı nda Ç i n'd e d oğ m u ş bir fi lozoft u r. Konfüçyus, a i l e hayat ı n d a n kamusal hayata o radan da eğiti m sistemlerine kadar her şey için aforiz m a l a r ve eti k model ler yazd ı . Bu en geniş ve her şeyi ka psaya n fel sefi ve eti k çerçevelerden b i ri n i n ad ı n ı taş ı r: Kon­ füçyusç u l u k.

J E N N EDIR? Konfüçyusç u l u ğ u n tem e l kavra m larından ikisi jen ve li olara k ad­ land ı rı l ı r. Jen, insa n ı n d oğ u şta n gelen, doğ a l bir iyi l i kle özel olara k insan h a l i n e geti ri l d i ğ i fik ri d i r. Konfüçyus' u n ken d i s i n i n dediğine göre, jen temel i n sa n i erdem ya da "erdem lerin erdemi"d i r ve di­ ğer t ü m erdemler d e ondan doğar. Gerçi şunu da söyler, birbirine para l e l o l a ra k, eti k kavra m l a r ı ö l çmek ve herkesi kapsayaca k bir şeki l d e evrenselleşti rmek zord u r, yani Konfüçyus jen için hiçbir za m a n bel irli bir ta n ı m ver me m i ştir, sadece uyg u lamada ta n ı m la­ mış ve ta rif etm işti r. Konfüçyus için, jen ve ona bağ l ı tüm n itel ikler, yaşa m ı n kendisinden d a h a ö n e m l idir. Başka b i r d eyişle, bizim için i n sa n ı n etik ve doğ a l sta n d a rtları n ı, yan i doğ u şta n gelen iyi l i ğ i n i koru m a k, kişi n i n ken d i k i ş i s e l ta m a m l a n m a s ı n a yön e l i k taki bin­ den daha önem l i d i r. B u açıdan, jen Batı fel sefesindeki "en yü ksek iyi" kavra m ı na old u kça benzerd i r. Jen, insan yaşa m ı n a itibar kaza nd ı r ı r ve bu i k i şekilde gerçekle­ şir. i l ki, jen insanları d i ğ e r i n sa n l a ra ka rşı nazi k o l m aya yönlendirir, ya n i nazik olmak doğa l b i r b uyru ktu r. Diğeri de aynı şekilde do­ ğ a l d ı r: Jen, bi reye kişi n i n a h l a ki eylemlerde b u l u n m a s ı n ı sağ laya n öz-sayg ıyı verir. Ayn ı za m a n d a Konfüçyusçu l u k, herha ngi bir kişi1 38

Konfüçyusçuluk ve Etik

de bel l i bir m i kta r jen bu l u n madığı g i b i h e r keste de ayn ı olmadı­ ğını öğ reti r. Asl ı nda, h erkes içinde doğa l b i r i n s a n i iyil iğe sa h i ptir, a n c a k bazı ları diğerlerinden daha fazla s ı n a s a h i pti r. B u n u n l a birlikte, Konfüçyüs aynı za m a n d a m ü kemmelliği (ya da e n azı ndan buna yak ı n b i r şeyi) elde etm e becer i m izi eğittiğ i içi n d a h a fazla jen ed i n m e k m ü m kü nd ü r. Kişi n a s ı l d a h a fazla jen ed i n i r ve böylece daha m ü kemmel hale g e l i r? Jen'i, barışı ve iyi l i ğ i b u l m a k için, b i r kişi n i n ken d i i htiyaç v e a rz u l a r ı n ı tatmin etm eyi reddederek, b u n u n yerine başkalarına n eza ket ve iyi l i k getirmeye ça l ış mas ı daha eti k o l u r. Bu n edenle, i n s a n eyl e m i n i n baskı n g ü ­ d ü l eyicisi veya Konfüçyusç u l u ğ u n i l k i l kesi jen'e göre hareket et­ m e k ve jen'i baş kalarına da yaymaya ça l ı ş m a kt ı r. Bu, başka l a rı n ı n jen'i n i n yan ı nd a kişi n i n ken d i jen'i n i d a a rttı r ı r. Konfü çyus, jen'i n a ç ı k l a n ması veya payl a ş ı l ması için d üzen l i b i r kü ltü r ü n veya top l u ­ m u n gerekli o l d u ğ u n u fark etm işti.

Li NEDiR? Konfüçyusç u l u ğ u n bir diğer büyük cephesi, l i 'ye gelelim. Li ka­ za n ç l a r, menfaatler ve şeylerin istikrarlı, hoş bir d üzen i ne yol aça n i n s a n eylem i n i n reh beri d i r. Li, biri n i n jen'i payla ş ı p yayabileceği sistem veya a h l a k i çerçeved i r. Konfüçyus, l i siste m i n i, i l ki i l k Duyu o l a n veya i n sa n i l işkileri­ n e reh berlik eden ya da i n sa n l a r ı n birbirleriyle m ü m kü n olan en a h l a ki şeki lde nasıl etki leşime gi rmeleri g e re kti ğ i n i gösteren fa rkl ı "d uyula r"a böl d ü . (Başka b i r deyişle, "ad a b ı m u a şe ret:') Ada b ı m u ­ aşeret ta mamen i n sa n l a r ı n bi rbirleri n e ka rşı a ç ı k v e nazik olmala­ rıd ı r; o l u msuz o l a n l a rd a n ziyade olu m l u sözc ü klere ve eyl e m i e re oda k l a n makla i l g i l i d i r, ki bu etkin bir şeki l d e kötü o l a n ları seçmek yeri n e somut olara k iyi a h laki eyle ml eri seçmek d e mektir. Ve e n n a z i k şekilde davra n m a k v e kibarca e n ç o k jen'i d evretmek i ç i n ta m olarak en iyi davra n ı ş şekli ned i r? Konfüçyus, buna Orta Yol 1 39

Etik 101

Yasası veya "orta" a d ı n ı verd i . Konfüçyus için e n a h laki tercih s ı kl ı k­ la, b i r kişinin, herkesi n m u tl u l uğ u n u en ü st seviyeye ç ı karmak için ta m ortadan vurmayı hedefl e rn esi gerektiği a n la m ı na gelir.

B E Ş i Li ŞKi Yi n'i n i l k Duyu'su n u n b i r d i ğ e r u nsuru d a "Beş i l i ş ki"d i r. Konfüç­ yus bu yol l a yine, jen'i en yü ksek seviyeye ç ı ka rm a k için ya pıl ması gereke n leri öne sü rer. B u bağ l a mda, Beş i l işki a rkadaşlarımızla ve a i l e m izle olan topl u m sa l etki l eşi m i m izde en iyi a h l a ki eylemlerde nasıl b u l u nacağı m ızı n a s ı l gösteri r. Anca k b u n l a r, Konfüçyus tüm insan i l işkilerini beş kategoriye ayı rdığı için evrensel eylemlerden ziyade özel eylemlerd i r. B u n l a r: •

Baba ve oğul. Baba oğ l u n u sevmeli, oğ u l babası n a sayg ı l ı ol­

•

Ağabey ve kardeş. Ağa b ey ka rdeşine karşı nazik, ka rdeşse

m a l ı d ı r. ağa beyine karşı sayg ı l ı o l m a l ı d ı r. •

Karı ve koca. Koca ka r ı s ı n a karşı "iyi" o l m a l ı d ı r. Ka rısı da koca­

•

Yaşlı dost ve genç dost. Yaşça daha büyük olan genç ola n ı

s ı n ı "d i n le"mel i d i r. g özetmelidir ve yaşça d a h a küçük olan d a d iğerine sayg ı l ı ol­ m a l ı d ı r.

Hükümdar ve tebaa. H ü kü mdarlar iyi ve a d i l o l ma l ı d ı r. Buna

•

ka rş ı l ı k tebaa da sad ı k o l m a l ı d ı r. Yaş fi kri neredeyse beş i l işkide de etkend i r. Konfüçyus'un yaz­ d ı ğ ı g i b i o çağ -yaşa m ı n uza ması, yaşam tecrü besiyle- hayatl a ra, kuru m l a ra ve hatta nesnelere değer ve bilge l i k sağ l a d ı ğ ı için "yaşa sayg ı " o l a ra k adland ı rı l a n b i r kavra m d ı r.

1 40

Konfüçyusçuluk ve Etik

Y i K AV R A M I Konfü çyus, insa n l a r ı n iyi o l m a k ve iyi davra n m a k için sa hip old u k­ l a rı doğal hisse b i r isim verd i : Yi. Jen'e sa h i p o l m a k için yi'ye sa h i p o l m a k gerekir. Yi, i n sa n l a r ı n sa h i p o l d u ğ u doğa l b i r h isti r, çü n kü i n sa n d ı rlar ve b i r şeyler ya n l ı ş veya doğru o l d u ğ u za m a n bu a h l a k i h i s l e d ü şü nebi l i r v e a k ı l yü rütebilir ve d a h a ö n e m l isi h i ssedebi l i r­ l e r. Yi ayrıca, her d u rumda ya pı lacak doğru şeyi b i l m e şekl indeki doğa l becerim izi de içerir. Bu, hem öğ re n i l m i ş h e m doğa l olan ah­ laki bilgel i k (ya da chih) d eğ i l d i r, ancak sezg id i r, sadece oradad ı r. B i r doğru ya da ya n l ı ş hissine sa h i p o l u r s u n uz. Ancak nasıl davra n­ d ı ğ ı n ız ta mamen fa rkl ı b i r kon u d u r.

Alıntılanmaya Değer Sözler "Gerçek bilgi, birinin cehaletinin derecesini bilmektir." -Konfüçyus

Öyleyse Konfüçyusçu l u k, sonuççu l u k d e ğ i l b i r deontoloj i bi­ ç i m i d i r. N iyet veya son uçta n bağ ı msız o l a ra k eyl e m lerin ken d i s i iyid i r. Y i hissiyle ha reket etmek, jen'i uyg u la m a idea l i ne old u kça ya k ı n d ı r. B u n u n nedeni, bir eylem yi u ğ r u n a ya p ı l ı rsa -doğ uşta n gel en bir iyi davra n ma a h la k i becerisiyle- b u ya p ı l ması gereken doğru şeyd i r. Fa kat bir eylem, d iğerleri n e sayg ı ve iyi l i ğ i yayma a r­ zusu olan jen h issiyle ya pı l ı rsa, zaten bu eyle m e iyi l i k ve ahlaki b i r n iyet kaza n d ı r ı r.

141

iBNi SINA'N I N UZLAŞTI RMASI Felsefenin Teolojiyle Buluştuğu Yer

Avicen n a ola ra k da b i l i n e n i bn i Sina (ya k l a ş ı k iS 980- 1 03 7), i ra n l ı b i r fi lozof, hekim ve teorisye n d i r. islam d ü nyas ı n d a Altın Çağ (Ba­ tı'da orta çağ) olara k b i l i n e n bir za manda yaşa d ı . B u s ü re za rfı nda ibni Sina gibi insa n l a r saye s i n d e matemati k, b i l i m, edebiyat ve daha bi rçok alanda büyük g e l işmeler gerçek leşti. Eti k ça l ışmaları ta r i h i n d e önemli b i r fig ü r o l m a s ı n ı n yan ı s ı ra, erken modern tıbbın da babası olarak görü l ü r. Batı'd a ibni Sina m a ntığı olara k b i l i nen ken d i m a ntık siste m i n e ve i b n i S i nacı l ı k felsefi oku l u n a sa h i pti.

İsimler Üzerine Bir Not Batılı matbaaların ve bilginierin Doğu şahsiyetlerinin isimleri­ ni Batılılaştırması veya Latinceleştirmesi olağandı. Örneğin, İbni Sina, söylenişi "İbni Sina" ile hemen hemen aynı olan Avicenna ola­ rak biliniyordu. Başka bir örnek de, gerçek adı olan Kong Qiu'nin Latinceleştirilmiş bir hali olan Konfüçyus'dur.

i b n i S i na'n ın, fel sefeye katk ı l a rıyla Bat ı 'daki meslektaşları a ra­ sında p a ra l el l i kler va rd ı r. Örneğin, Batı'da ki erkekler eti k ve fel sefi kavra m la r ı n a raştı r ı l masıyla d i n d a r bir H ı ristiya n l ı ğ ı uzlaştırı rken, ibni Sina da ayn ı s ı n ı d i n d a r bir Müslüman o l a ra k ya p m ı ştır. Onun felsefesi, öze l l i kle i s l a m teol oj isiyle ve genel o l a ra k rasyonel l i k, öz­ g ü r irade ve diğer Platoncu ve Aristotelesçi kavra m la r m efh u m uy­ la tekta n rı c ı l ı ğ ı bi rleşti r m e g i ri ş i m lerini tem s i l eder.

VA R O L U Ş Z i N C I R i ibni Sina, 980 yılı civa rı nda, o za manlar i ran'ı n bir parçası şu andaysa Özbekista n'da yer a l a n Afşa na'd a doğmuştu r. Ona evde eğitim ve1 42

İ bni Sina ' nın Uzlaştırması

ren bilgin ve üst d üzey bir devlet mem u ru n u n oğ l uyd u . i bni Sina on yaş ı n a geldiğinde, çok sayıda Arapça şiiri ve Kura n'ı ezberlemişti. O n ü ç ü n d e t ı p oku maya başl a m ı ş, o n altısında u stalaşmış v e çal ışmayı çok sevdiği için hastaları (ücretsiz olara k) tedavi etmeye başla m ı ştı. Pek çok konuda ya klaşı k 450 inceleme yazısı yazd ı . 200'den faz­ lası g ü n ü m üze u la ş m ı şt ı r; b u n ların ı so'si fel sefe, 40'ı da fi i l i o l a ra k t ı p ça l ı şmalarıyd ı . ( B u n l a r ı n a rası nda, felsefi v e b i l i m se l b i r a nsiklo­ ped i olan Şifa Kitab1 da va rd ı r.) Din henüz n i s peten gençken, i s l a m fel s efesi n i n tan ı m la n m a s ı n a gerçekten ya rd ı mcı oldu; islam iyet'in kurucusu Muh am med 600'1erde yaşa m ı şt ı r ve i bn S i na'n ı n ça l ı ş­ m a l a r ı sadece 300 yıl son ra d ı r. Topl u m u n ö n d e gelen bir üyesi o l a ra k, Aristoteles'i n, oku d u ğ u ve eleştird i ğ i ya d a daha doğrusu "d üzelttiği" ça l ı şmalarına erişebilm işti. Fel s efesi, Yen i-Piatonc u l u ­ ğ u o l d uğu kada r, Aristotelesçi liği de teo l oj iyle uzlaşt ı r ı r. i şte onun bel irlediği şey: Evren, b i r fizi ksel va rl ı k zinci ri nden o l u ş u r ve zinci rdeki her va r l ı k, doğrudan z i n c i rdeki b i r son raki va r­ l ı ğ ı n varol uş un u sağ l a r; Ta n r ı 'd a n meleklere ve ora d a n insa n l a r ı n ru h l a rı na uzanara k. A m a ayn ı zamanda s o n s u z b i r zincirin i m ka n ­ sız o l d u ğ u n u söyl e d i v e b u yüzden zinciri, b u z i n c i r yol uyla, Ta n ­ rı'n ı n v e onun üzerindeki t ü m r u h a n i va rl ı kl a r ı n b i r özü nü içerd i ğ i için basit, kendi ken d in e yetkin bir va r l ı kla son i a n d ı rmak zoru n d a ka l d ı . Başka bir deyişle, i n s a n l a r z i n c i r i n son h a l kasıd ı r. Bu felse­ fi o l a ra k ilgi nçtir; ç ü n kü a rg ü m a n yal n ızca ken d i m a ntığı içi n d e ça l ı şsa v e d ışa rıdan b i r i ncelemeye maruz ka l d ığ ı n d a dağ ı l sa d a , Ta n rı 'n ı n va rl ığ ı n ı rasyon el leşti rmiştir.

iBNi SiNA MANTIGI i b n i Sina mantığı, Aristoteles ma ntığ ı n ı n b i r a lternatifiyd i ve 1 2. yüzy ı l d a islami ku ru m l a rd a egemen o l a n s i ste m d i . H a l iyle Avru­ pa'ya da yayı l d ı . "Boş levha" için, Latince tabula rasa adı nda bir kavra m gel iştird i. Bu, i n sa n ı n doğuşta n gelen veya önceden va r o l a n zihi nsel izi e n i m ler ol madan boş b i r şekilde doğduğu kavra1 43

Etik 1 0 1

m ı d ı r. B u kavra m doğaya ka rşı yetiştirme a rg ü m a n ı ndan önce gel­ se d e, yetişti rme ta rafı a ğ ı r basar. ibni Sina'ya göre, esasen Ta n rı­ sa l l ı k taşısak da, bu Ta n rı sa l l ı kta n faydalanaca k ve o n u açıklayacak bir şeki l d e biçi m l e n d i r i l m e l iyiz. i b n i Si na, destekleyemeyeceğ i yerel bir l i d erle d ü ştüğü a n laş­ mazl ı ğ ı n a rd ı ndan h a psed i l d i ğ i s ı rada, Uça n Ada m a d l ı bir düşün­ ce d e n eyi gel iştird i. B u n u n l a i n sanların ken d i l iğ i n e dair fa rkı n­ dal ığa sahip olduğ u n u ve ru h u n gerçek old u ğ u n u gösterdi. Fi kir şuyd u : H avada ası l ı o l d u ğ u n uzu, bir duyusa l m a h r u m iyet depo­ su ndaym ı ş gibi d uyu l a rd a n izo l e ed i l m i ş o l d uğ u n uzu haya l ed in. Hala ken d i l i k-bi l i n c i n iz var ve böylece ma ntı ksal olara k ben l i ğ i n fizi ksel b i r forma bağ ı m l ı o l m a d ı ğ ı n ı "ka n ıtl ıyorsu n uz:' Bu neden le, ruh, b i l g i veya d uyu l a r ı n a ks i n e, temel veya "verili" bir şeyd i r.

Alıntılanmaya Değer Sözler "Tedavisi olmayan hastalık yoktur, sadece irade eksikliği vardır. Değersiz bitki/ot yoktur, sadece bilgi eksikliği vardır." -İbni Sina

Batı l ı fi lozofların H ı ristiya n l ı kla ve daha geniş felsefi kavramları buna n a s ı l uyd u raca kla rıyla boğ u şmaları n d a n fa rklı olara k, islam etiği, qadar (öncede n bel i rl e n me), taklif (yü kü m l ü l ü k) gibi dini inançla rı n ve insa n la r ı n , a d a l etsiz hal ifeler veya M ü s l ü m a n yöne­ ticiler ta rafı ndan söm ü rü l mesi n i n sorg u l a n ması ve a raştı rılması son ucu ortaya çıktı. Anca k i b n i Si na, ru h u n etkin akılla bul uşması teoris i n i geliştirdi. B u teori, e rd e m i n olduğu kadar en yü ksek bil­ gelik d e recesine sa h i p olan r u h u n nihai m ü ke m m e l l iğ iyle i l işki­ l i d i r. Etki n akıl, eti k fa i l ierin eyl e m leri n i n a racı olduğu için özg ü r i rade veya rasyone l l iğ e benzer v e dolayı sıyla d ü nyayı dolaşı r. i n­ san h a l a fa n iyken ayd ı n la n m a ya da mutl u l u k elde edebi l i r, ancak ayd ı n l a n ma, insa n l ı ğ ı n zincirin son halkası o l d u ğ u ilahi d ü nya n ı n, daha a n la ş ı l ı r bir ya n s ı m a s ı o l a ra k tan ı m l a n ı r. 1 44

i B N MiSKEVEYH VE EL GAZZALi Orta Doğulu Büyük Etikçiler

Orta Doğ u'da islam'ı n büyü k Altın Çağı 'n ı n eti kçileri a rasında Ah­ med i bn Muhammed i bn Miskeveyh veya g e n e l l i kle i bn Miskeveyh (yaklaşık 932- 1 030) olara k adlandırılan b i r filozof va rd ı . Pers eti k geleneğini başlatmasın ı n yan ı s ı ra, Tehzibu'I-A h l a k a d l ı bir kitap d a yaz m ı ştır. Erken islami etik yazı ları nda s ı kça o l d u ğ u g ibi, i bn Miske­ veyh'i n teorileri n i n temeli de Platon'u n Doğu'ya yaydığı fı kirlerd i . Örneğin, Platon ruhun üç bölüme ayrı l m a sıyla i l g i l i yazmıştı: Haz ve refah için işta h, haklı öfke d uyg u m uz ve bilinçli ve rasyonel far­ kındal ı k duyg u m uz. Benzer şekilde, ibn M i skeveyh de ruhu -ya d a o n u n hemen h e m e n e ş tuttuğu, kişin i n, a h la k i eyleme yol a ç a n do­ ğ u ştan gelen saf i n sa n l ı k d uygusunu- pek çok parçaya böl müştür.

R U H U N D O G U Ş TA N G E L E N E R D E M L E R i i b n M iskeveyh'i n ru h u n parça ları olara k a d l a n d ı rd ı ğ ı şeye, Batı l ı fi­ lozofla r erdemler ded i l e r. R u h u n i l k kısmı, r u h u n rasyonel kısm ı n ı ve a h laki açıdan doğru b i r şeki lde h a re ket etme n i n önem l i veya a rzu l a n ı r olduğu d uyg u su n u temsil eden b i l g e l i k e rdemidir. i ki n­ ci pa rça cesa rettir. Üçüncü pa rça, i b n M i s keveyh'i n b i r ölçü l ü l ü k veya oran biçi m i old u ğ u na inandığı adaletti r. B u n u n l a birl i kte, b u ü ç ü n c ü pa rça -adalet- ya l n ızca d iğer iki pa rça meşg u l olduğ u n d a ortaya ç ı ka r (ve r u h u uyu m v e eti k fa rkı n da l ı k rneka n ı na götü rü r). Başka bir deyişle, ahlaklı eyleml e rde bu l u n ma k (ve b u konuda iyi h issetmek) ve h a k l ı o l m a k için, bireyl e r a h l a ki olarak eğ i l i m l i ol­ d u k l a rı şeki lde davra n m a k istemelidirler. Eyle m d e b u l u n ma l a rı­ nın h ayati önem taşıd ı ğ ı n ı ve sonrasında verd i kleri kararın doğru, adil ve ya rarlı o l d u ğ u n u h i ssetmeleri gere k i r. P laton ile ilgili ola­ ra k, her böl ü m Platoncu üçleme ile i l g i l i d i r. P l aton' u n iştah ı i b n 1 45

Etik 101

Miskeveyh'i n a h l a ki o l m a a rzusu na, hakl ı öfke cesa ret erdemine ve b i ri n i n rasyonel, a d a l ete d eri nden h issed i l e n fa rkı ndaliğı ada­ let eyl e m i n i n görü n ü ş ü n e karşı l ı k gel i r. Yu n a n düşü ncesiyle olan benzerli kler burada bitiyo r. Aristoteles, bu üçlemenin etki l i oldu­ ğ u nd a e rdemlere, e rd e m l i i ş l e re ve erdem l i d üşü ncelere yol açtı­ ğ ı n ı yazm ıştı r. ibn M i s keveyh söz konusu o l d u ğ u nda, bu erdem i n özü, tem e l i ve bütü n ü d ü r. i b n Miskeveyh, içsel a h la k i a d a l et kavra m ı n ı daha da alt böl üm­ lere ayı rı r: Adalet, ilahi b i r katı l ı m olması gere kecek kada r yü ksek bir e rd e m d i r. Bu yüce a d a l et e rd e m i, Ta nrı'n ı n yasasına ya da şeri­ ata bağ l ı ka l ı n a ra k ifa d e ed i l m e l i d i r. Ta n rı, ru h u n adaleti ve birliği için ya p ı l a n şükü rleri a it o l d u ğ u yere, ya n i Ta n rı 'ya geri gönderme­ si için ada letin soru m l u l u ğ u n u i m a rn la ra ( M ü s l ü man l iderler) ve hal ifelere kadar genişlet i r. Ayrıca i b n Miskeveyh, a s l ı nda mutl u l u k kavra m ı n ı ve ifades i n i Yen i - P i atoncu d ü ş ü n ü rlere borç l u d u r. Ona göre teorik olara k m u tl u l u k, ya l n ızca meşg u l ve a h l a ki açıdan a ktif bir a k ı l l a ya da bol kul l a n ı l a n b i r rasyone l l i kl e bağ l a ntı l ı olara k ger­ çekleşir, böylece bi reyi d a h a yü ksek bir entelektü e l l i k a l a n ı n a ve dolayısıyla mutl u l uğ a yön l e n d i rir.

E L G A Z Z A LI i b n M i s keveyh, AI-Gazza ll'n i n ( ı 058- ı ı ı ı ) başı çektiğ i a rd ı ndan gelen pek çok eti kçiye i l h a m vermiştir. The Balance of Action and

The Revival of the Religious Sciences [Eylem Dengesi ve Din Bilim­ lerinin Yeniden Canlandmlmast] gibi ça l ı ş m a l a rda El Gazza li, i b n Miskeveyh'i n fi kirleri n i g e n i ş l et m i ş ve onlard a n mantı k l ı son uçlar çıka r m ı şt ı r. B u rada, i s l a m i bir d ü nya görü ş ü n ü koruya ra k, makul m i ktarda mistisizm l e b i rl i kte P latoncu fi kirlere daya n a n psikoloj i k teme l l i, eti k b i r çerçeve g e l i şt i rd i ğ i n i söylemekted i r. El Gazzall, Platon'un bel i rttiği en öne m l i dört temel erdemi koy m u şt u r: Cesaret, ö l çü l ü l ü k, bilgelik ve a d a l et (bu, aynı za man­ da ibn M i s keveyh'i n yazd ı ğ ı ru h u n pa rça l a r ı n a ka rş ı l ı k g e l i r). Fa kat 1 46

İ bn Miskeveyh ve El Gazzali

Gaza l i, onları kaideleri üzerinde ya l n ız b ı ra kmaz, a ksine mutl u l u­ ğ u n elde ed ilebileceğ i a h la k i olara k doğru b i r yol o l u şturma k i ç i n b a z ı d i n i eti k-ya p ı l a r ekler.

Alıntılanmaya Değer Sözler "Cihatınızı, göremediğiniz bu on iki düşmana ilan edin: Egoizm, küstahlık, kibir, bencillik, açgözlülük, şehvet, hoşgörüsüzlük, öfke, yalan söylemek, aldatmak, dedikodu yapmak ve iftira atmak. Eğer bunlarda ustalaştır ve yok edebilirseniz, o zaman görebildiğiniz düşmanla savaşmaya hazır olacaksınız." -El Gazzall

D i n i eti k-ya p ıya yap ı l a n eklemeler, tem e l e rdem leri ve ayrıca başka, daha d ü nyevi ve makul erdemleri içerir. E l Gazzali, mutl u l u­ ğ u n a s ı l amaç o l d u ğ u n u, a nca k bu mutl u l u ğ u n iki parça l ı ya da e n azı n d a n i k i türde olduğ u n u ileri sürer: D ü nyevi v e u h revi. U h revi m ut l u l u k, d ü nyevi m a l l a ra ve dört tem e l cesa ret e rdemine, ölçü­ l ü l ü ğ e, bilgeliğe ve adalete, ayn ı zam a n d a iyi b i r genel sağ l ı k, g ü ç, iyi şa n s (ya da ta l i h ) ve uzu n bir ö m ü r g i b i bedensel e rdemleri o r­ taya ç ı kan geçici şeylere d e i htiyaç d uya r. B u n a ek o l a ra k d ışsa l d e ­ ğerler de va rd ı r: Rehberl i k, iyi tavsiye, yön l en d i rm e v e en önem l i s i i l a h i d estek ve reh berl i k (Kuran'da h a d i s o l a ra k b i l i n i r, tıpkı H ı risti­ ya n l ı ktaki Kutsa l Ruh gibi). Hem gerçekçi ve hem gizli, erdemierin tü m ü bunlard ı r. H epsi birleşti rildiği nde, Gaza l i'n i n a h la k i m ü ke m m e l l iğe giden yol u b i reyi n Ta nrı'ya daha ya kın olma ve Ta n r ı 'ya daha çok ben­ zem e a rayışıyla ayn ı d ı r. Bunu bulmak için i k i koşu l u n ka rşı l a n ma­ sı g e rekir. i l ki, ilahi yasa n ı n eyl emiere ve eyl e m lerin a rkası n d a ki n iyetiere hü kmetmesi gere ktiğidir. Diğer koşu l sa, Ta nrı'n ı n itaat, ta p ı n ma, pişma n l ı k ve m i n n et gibi şeylerle ifade ed ilen i l a h i oto­ rite n i n güzel liği ve gücü için, daima zi h i n d e ve ka l pte bu l u n ma s ı g e re ktiğ idir. 1 47

TAOCU ETi K Yin ve Yang

Eti k teorilerin çoğ u, i n sa n l a ra b i r çeşit eti k kod l a aşılandıklarını ka b u l ederler. Diğer teoriler, neyin a h laki olup o l m a d ığ ı n ı nesnel olara k belirleyen bir tü r i l a h i ya d a evrensel yasa n ı n b u l u nduğuna i n a n m a ktad ı r. Ahlak fel sefesi n i n tü m ta rih i, eti ğ i n n e kadar doğal, ne kad a r terbiye edici o l d u ğ u n u ve bel i rl i e rd e m leri beni mseyerek veya b i r b i rlerine a h l a ki, eti k o l a ra k adil bir şeki l d e davra narak bu hakikatiere nası l daha d a ya klaşabi leceğ i m izi çözmek için aklı kul­ lan maya ça l ı şa n fi lozofla r ta rafı n d a n inşa ed i l m iştir. Ancak eğer bu n l a r ı n tü m ü tasarla n m ı ş, ya pay, zora ki ve n iha­ yetinde doğal ol mayan şeylerse ve tama m e n insan ru h u nda ve bi reysel l i k ve bütü n l ü k d uyg u m uzda bastı rı l m ı ş l a rsa? Bu, iö dör­ d ü ncü yüzyı l a daya n a n, Ç i n m a n evi Taoizm geleneğ i n i n başlangıç nokta s ı d ı r. Batı l ı teori l e r, bazen kötü şeyler yap m aya yönelik doğal eğil i m i m ize karşı baskı ya pıyo r l a r (ve bu eğ i l i m ler doğa l olma l ı, çü n kü d a h a iyisini bilsek de b i l m esek de, kötü şeyler ya pıyoruz). Batı felsefesi, sürekl i bir e rd e m terbiyesi n i ve s ü rekli e n önem l i şeyi n a h l a ki ha kikatl e r o l u şu n u d esteklemekted i r. Taocu l a r bunu reddeder ve b u n u n yerine "erdem"in ne a n l a ma geldiğinin ya n ı s ı ra "doğa l "ı n da n e a n l a m a g e l d i ğ i n i yen i b i r şeki l d e e l e a l ı rlar. Eti k p rogra m l a r, evre n i d a i m a "iyi" ve "kötü" şeklinde basitleş­ tirmeye ça l ı şırlar, böylece a h l a ki idea l lerin ta kibi daha kolay o l u r. Ancak Taocu l u k, insan davra n ı ş ı n ı n karmaş ı k ve h i l e l i doğasında ortaya ç ı ka r.

Y i N V E YA N G Taoizm y i n ve yang'ı n etki leşi m i ve i ncele n m esiyle i l g i l i d i r. Basit­ çe söylemek gerekirse, bu i k i kuvvet, hayatı n her a l a n ı nda doğal 1 48

Taocu Etik

o l a ra k meydana gelen sabit a ncak değişen a kı ş l a rı temsil eder. B u karşıtl ı klar p e k ç o k şeki l d e tan ı m lana b i l i r, a n ca k Taocu l u k ta m a n ­ l a m ıyla bir şeyleri siyah-beyaz olara k g ö r m e ktir. Asl ı nda, Taoizm ya p ı l a rı na uymaya n hiçbir şeyi redd et m eden veya d ı şa rıda bı­ ra kmadan, hem siya h h e m de beyazı ka b u l etm e n i n bir yol u d u r. Taocu l u kta yin i l e yang a rası ndaki ilişki, sadece yi n veya sadece ya n g değil, bu fel sefe n i n özüd ü r. Örneğ i n , iyi l i k hayatı n bir pa rçası olduğu kadar kötü l ü k de öyledir. Haz da va rd ı r, acı d a ve b u n l a r sa­ d ece birbi rleriyle i l işki l i o l a ra k va rd ı rl a r. Tı pkı hayat g i bi; birbirine bağ l ı ve bi rbi ri n e bağ ı m l ı olan bu i ki ka rşıt gücün d a i m a sa hnede olduğu i l işkiler. Taoizm'i n öncüleri, Batı'n ı n klas i k, g e l e n e ksel, normatif eti k teorilerinin daima izl e n m esi gereken e rd e m i e re ve i l kelere i l iş k i n k a t ı kura l l a r v e yönergelerde boğ u l d u ğ u n a i n a n m ı ş olabi l i rler. O n l a ra göre, bu süreç s ı k l ı kla Batı d ü ş ü n cesinde o l d u ğ u gibi son d e rece doğrusal görün üyord u . Taoc u l a r daha iyi b i r yola ya da ta­ o n u n yoluna i n a n d ı l a r.

Tao, basitçe "yol" a n l a m ı na gelir. H a n g i yol ? P laton ya da Ka nt gibi u stalarınki değil, a m a b u yol, bu a d a m l a rd a n çok daha önce orada olan bir yol . Taoc u l uğa göre bu, doğa n ı n yol u d u r. Fa kat el­ bette, doğan ı n yol u n u a n l a ma k zord u r, h a l i hazı rd a tüm a h l a k fi lo­ zofl a r ı n ı n ya pmaya ça l ıştığ ı şey de bud u r.

YO L M u htemelen taijitu'yu d a h a önce g ö r m ü ş s ü n üzd ü r; yi n/ya n g s e m bolü, beyazın (ya ng) siya h bir noktaya v e siya h ı n (yi n) beyaz b i r noktaya sah i p o l d u ğ u siyah-beyaz d a i re. Eski m anevi bir yol i ç i n h a rika bir g rafi k tasa r ı m . i ki ren k, d a i m a iki karşıt kuvvet o l a ra k v e kend i yörü ngeleri n i n doğa l b i r pa rças ı o l a ra k birbi rleriyle n a s ı l etki leşirnde b u l u nd u kl a rı n ı v e birbirleriyle n a s ı l bağ lantı kurd u k­ l a r ı n ı gösterir. Ayrıca kuvvetlerin h a re ket h a l i nd e olduğ u n u, g i r1 49

Etik / O l

d a p gibi dönd ü ğ ü n ü ve d iğeri n e doğru hareket ettiğ i n i, ya n i yi n'i n ya ng'a ve ya ng'ın da yin'e d ö n d ü ğ ü n ü fark etm işsin izd i r. Bu, Taocu lara göre, evre n i n gerçekte n a s ı l ça l ı ştı ğ ı n ı söyler. Doğa, b i r d izi karşıt l ı kta n, ya n i yin ve ya ng'd a n o l u ş u r. Yine doğa, tıpkı ta ijitu gibi d a i m a h a reket h a l i nded i r ve y i n l e r ve ya nglar da­ ima birbi rleriyle yer değişti r i r. Evren, akışkan, birbirine bağl ı bir şeki l d e ça l ı ş ı r. Ne b i ri o l mada n d iğeri olabi l i r n e de biri diğerine

üstün o l a b i l i r ve birçok yön d e n d ü nya n ı n işleyişi b u şeki ldedir. Ha­ yatta o l d u kça ikili/iki ta rafl ı a m a a ralarında çok fazla ha reket olan pek çok şey va rd ı r. Soğ u k, ka rşıtı s ı ca k olur, a m a a rada ı l ı ktır. Önce doğ a r, son ra ö l ü rs ü n üz, a m a a ra d a hayat vard ı r. Hayatta da geçerli olduğu g i bi, hiç kimse h i ç yan g'a geçmede n sadece yi n'de yaşa­ ya maz. H ayat hareket h a l i nd ed i r ve insa n l a r b u n u ka b u l etmeli ve buna göre davra n m a l ı d ı r. Peki, eğer evren böyleyse b u eti k için ne a n l a m a gel i r? Bu, iyi­ l i ğ i n kötü l ü kten daha ü stü n ya d a daha g üzel olduğu a n l a m ı na değ i l, yal n ızca para n ı n i k i yüzü g i b i insan davra n ı ş l a rı n ı n iki yüzü o l d u ğ u a n l a m ı na gel i r. Bu, d ü nya n ı n ve içindeki her şeyin doğal yol u d u r, a h l a ka tam a m e n iyi l i k veya ta mamen kötü l ü k olara k ya k­ laşmak b i r Taocu için işe ya ra maz. Kötül ü k, e rd e m i n eşlikçisidir.

TE'Ni N DEGERi Bu, Taocu la r ı n erdemi ve kötü l ü ğ ü aynı şeki l d e değerlendirdiği a n l a m ı n a gelmez. Sadece b i ri n i n diğeri n i cesa retlendirip ve gel iş­ tiri l d i ğ i n d e gerçekleşeceğ i n i ka b u l ediyorlar; e rdem bu iki seçe­ nekten kes i n l i kle terc i h e d i l e n d i r. Taoc u l u kta eti k i l kelerin etki le­ ş i m i n i n ve uyu m u n u n b i r parçası olara k, Taocu l a r te olara k adlan­ d ı rd ı k l a rı her ca n l ı va rl ı ktaki pota n s iyele i n a n ı r l a r ki bu da bi reysel bütü n l ü k a n la m ı na g e l i r. Tao, h e r eşsiz şeyde eşsiz b i r şekilde ifade ed i l i r ve eğer Taoc u l a r hayatı kend i tarzlarında yaşa mak isterler­ se, o za m a n hayatı ken d i te'lerinden çıkacak şeki lde yaşama l ı l a r. 1 50

Taocu Etik

B u n u ya pmak hem erdem l i davra n mayı, h e m de d ü nyayla ve baş­ ka l a rıyla doğal şekilde etki leşime girmeyi içerir. Ya da başka b i r ifa deyle, uyum içinde yaşa m a k demektir.

Taoculuğu Kim Yarattı? Lao-Tzu, Taoculuğun babası olarak kabul edilir, çünkü tarihsel olarak Taoculuğun ilke ve kural kitabı olan Tao Te Ching'in yazarı olarak geçer. Bununla birlikte, yirminci yüzyılda pek çok alim, Lao Tzu'nun mitsi bir figür olabileceğini ve Tao Te Ching'in birçok yazar tarafından derlendiğini öne sürdü.

Te'yi, erde m l i ve uyu m l u bir yaşa m s ü rmek, ya n i yaşa m ı n ve d e n eyim lerin değişen a k ı ş ı na açık o l m a k şeklinde ifade edebi l i riz. H ayata, neyi n iyi ve neyin kötü olduğ u n u önceden belirleyen ku­ ra l l a rl a ya klaşmak yerine, b i r Taocu şu anı yaşa r ve te ona ne ya p­ ması gerektiğ i n i söyl üyorsa o yoldan g i d e r. Bu, Taocuları n d a h a uya rl a nabi l i r b i r yaşa m ta rzına sa h i p o l m a la r ı n ı sağlar, böylece ka ra r l a r ı n ı d u r u m a göre değerlend i rerek d a h a iyi verebi l i rler. Ta­ ocu l a rı n eylemleri top l u msal ya p ı l a rla veya ku ra l larla şeki l le n m ez; d a h a ziyade o n l a r basitçe "yol" ta rafı n d a n şeki l le n d i r i l i rler.

151

BÖLÜ M 7

E T i K Ü ZE R i N E O L U M S U Z BAKl Ş LA R Genel o l a ra k eti k, b i r i n sa n ı n neden ve niçin iyi eylemlerde bu­ l u n ma s ı gerektiği üzerine ya p ı l a n ça l ışmad ı r. Ama bu denklemin sadece b i r kısm ı d ı r. Eti k, i nsa n davra n ı ş ı n ı ölçmek ve açıklamakla u ğ raşı r ve hakiki bir insani iyi l i ğ i n i n va r l ı ğ ı n a rağ men, kimse in­ sa n l a r ı n kara n l ı k b i r ta rafa sa h i p oldukları n ı i n ka r edemez. Bazı filozofla r, etikle i l g i l i o l a ra k d a kara n l ığ ı n ve o l u m suzl ukların oldu­ ğunu keşfettiler. Örneğ i n , iyi o l m a k hayatın b i r pa rçasıysa, o halde "kötü" olmak da hayatı n b i r p a rçası değ i l m i d i r? Ve eğer bencil ya da za l i m o l m a k doğa l sa, o h a l d e bencil ya da za l i m o l m a k da eti k olara k değerlendi rilebi l i r m i ? Bazı fi lozofla r bu yol a g i rd i ler ve di­ ğerleri n i n ya ptığı g i bi, i n sa n l ı ğ ı n her türlü a h l a ki ya da ilahi çerçe­ vede n bağ ı m sız bir şeki l d e va r olma olası l ı ğ ı n ı n eti k son uçla r ı n ı a raşt ı rd ı l a r. •

Niceola Machiavelli. On a l t ı n c ı yüzyı lda, i n s a n l a rı başkaları n ı m a n i p ü l e etmek i ç i n etiğ i ku l l a n maya v e çoğ u za m a n acıma­ sız bir şeki lde i ktidarı elde etm e k ve koru m a k için ne pahasına ol u rsa olsun ça ba l amayı teşvi k etti. Niçin? Çü n kü bunu ya p­ m a k bizi m doğ a m ızda va rd ı r.

•

Jean-Paul Sartre. O, y i r m i n c i yüzyı l ı n varol u şçu l u ğ u n u n ya da yaşa m ı n doğ u şta n g e l e n b i r a n l a m ı ve i n sa n ı n hakiki bir

152

Etik Üzerine Olumsuz Bakışlar

a macı n ı n olmadığı d ü ş ü ncesi n i n savu n u cusud u r. Öncede n bel i rlenmişl i ğ i n ol mayı şı, tüm i n sa n l a r ı n özg ü rl ü ğ e v e seçi m e s a h i p olduğu ve ken d i şa rtlarına uyg u n görd ü kleri b i r hayatı yaşa mak için ta m ve eksi ksiz bir özg ü r i ra deye sa h i p old u k l a rı a n la m ı na g e l i r. •

Friedrich Nietzsche. Bu on dokuzu n c u yüzy ı l A l m a n fi lozofu, i n sa n ı n ken d i görüntü sünde bir hayat yaratma ödeviyle i l g i l i yazmıştır; ken d i n i m ü m kü n o l d u ğ u kad a r m ü ke m mel v e fa rkl ı b i r i nsa n ya p m a k ve bu sü reçte gelenekleri ve kurumları red­ d etmek gerekir, ç ü n kü onların mod a s ı geçm işti r ve hakiki a h ­ l a ki gelişi m i n ö n ü n d e engeldi rler.

•

Arthur Schopenhauer. Diğer a h l a k fi lozofl a rı n ı n çoğ u n d a n fa rkl ı olara k, bu erken o n dokuzu ncu yüzyıl filozofu, evre n i n , i n sanların eti k olara k n a s ı l davra n d ı ğ ı üzerinde büyü k son uçla­ rı olan, esasen i rrasyonel bir yer old u ğ u n u d ü ş ü n üyord u.

•

Ludwig Wittgenstein. Yi rminci yüzy ı l ı n bu ö n e m l i fi lozofu, t ü m ah lak felsefesi n i n doğ ru l u ğ u n u e l i n d e ku l l a n ı l maya hazı r olan tek gerçek a raçla sorg u ladı: Sözc ü kleriyle.

153

N ICCOLO MACHIAVELLI Etiğin Karanlık Yüzü

N iceola Mach iave l l i ( 1 469- 1 5 2 7), a h lak fel sefesi n i n ka ra n l ı k, h i l e l i v e m a n i pü l atif yüzü n ü tems i l eder. Prens g i b i ufu k a ç ı c ı ça l ı şma­ larında Mach iave l l i, eti k k u ra l l a rı n kişisel a m a ç l a r uğru na, öze l l i k­ le de şöh ret, güç ve pa ra g i b i g e reken n eyse ne pa hasına o l u rsa o l sun kaza n m a n ı n ve koru m a n ı n bir yol u o l a ra k nasıl a raç olara k ku l l a n ı l a b i l eceğ i n i a ra şt ı r m ı şt ı r. Anlaşılabileceği g i b i tartışma l ı bir fi lozoft u r, ancak rağ bet görmeyen biri değ i l d i r, ç ü n kü birçok eti k­ ç i n i n reddetmeyi veya kişi n i n ken d isinde çözü leceğine inan mayı seçtiği, insan doğası n ı n d a h a ka ra n l ı k, yad s ı n a maz ta rafı na odak­ l a n m ı şt ı r. Mach iave l l i, Rönesa n s d ö n e m i italya's ı n d a Flora nsa şehir-dev­ leti nde yaşadı ve 1 SOO'Ierin başında diplomat o l a ra k görev ya ptı . 1 5 1 2'ye kadar Flora n sa zen g i n v e güçlü M e d i c i a i lesi n i n kontrolü altı n dayd ı ve eski m u h afızia r ı n b i r pa rças ı o l a ra k vata na ihanetle suçla n d ı ve sürg ü n e d i l d i . 1 5 1 3'te Prens'i yazd ı ve isted iğini elde etm e n i n püf nokta l a rıyla i l g i l i kendi tavsiyeleri n i s u n a rak eseri Lorenzo de' Med ici'ye ithat etti. Ayrıca l ı k kaza n m a h i lesi işe yara­ madı, a m a kita p o za m a n d a n beri topl u m u yön lendiren kanaat önderleri n i n hesa p l a rı için fi i l i bir el kitabı h a l i n e geldi. Ası l korku­ tucu ola nsa, Prens'i ka m u s a l ş a h siyetler, politikac ı l a r ve başkaları­ na üstü n l ü k sağ l a m a k ve i ktidarı elde etme k isteyenler için bir reh­ ber o l a ra k nasıl yazd ı ğ ı d ı r. Makyavelce teri mi, entri kacı, g üç-delisi davra n ı ş l a rı kastede r; ç ü n kü M a c h iave l l i'n i n ken d isi, insanlara, bu şeki l d e davra n m a n ı n sadece eti k olmadığ ı n ı söylemedi, a rg ü ma­ n ı n ı n gerekçesine göre basitçe böyle o l m a k zoru nda olduğ u n u söyled i .

1 54

Niccolo Machiavelli

KEND i N E H iZM ET ET B i r bütün olara k değerlendird i ğ i n izde, Mach iave l l i son uççu­ d u r. 1 SOO'Ierin başında yazd ı ğı n da, eyl e m l erin ya l n ızca son uçla rı­ n a g ö re değerl e n d i ri l m esi gerektiği m efh u m u n u, ya n i bunlard a n n e kaza n ı labileceğ i n i i l k keşfedenlerden bi riyd i . B u n u n la b i r l i kte, Mach iave l l i diğer son uççu d ü ş ü n ü rlerden ayrı l ı r, ç ü n kü o ne baş­ ka l a r ı için ortaya çıkan m u tl u l u kla, n e d e eyl e m i n veya fa i l i n ya d a sonuçların a h laki sağ l a m l ığıyla i l g i l e n m iyord u . Mach iave l l i'n i n ifadesine göre endişe ed i l ecek tek şey ken d i n izsi n iz. Machiave l l i, b i r son uççu gibi eylemi ya rg ı lamadı, ç ü n kü b i r tan rı d a n gelen h e r­ h a n g i bir i l a h i d üzende eyl e m i n ahlaki o l d u ğ u n u ya d a bu eyl e m i n sevi l e n bir erdemden doğ d u ğ u n u söyled i. Mach iave l l i, ya l nızca n e pa h a s ı na olursa o l s u n gücü e l d e etmek, o g üc ü e l i n d e tutma k ve b u g ü c ü koru m a k şekl i ndeki n i ha i son u ç l a i l g i l e n d i . M a kyavelci eti kte, b i reyi n gücü ele geçi r mesi, tekn i k açıdan ko­ n u ş u rsak, eti ktir. Bu, bir a m aca yönel i k eyle m lerin, her ne kad a r başka l a rına karşı soğ u k, d uyg usuz, hesapçı veya za l i m görü nseler d e, aynı za manda eti k o l d u kları a n l a m ı n a g e l i r.

Alıntdanmaya Değer Sözler "Bilge adam, alımağın sonda yaptığını ilk başta yapar." -Niccolo Machiavelli

Ş ü phesiz Mach iave l l i, i nsa n l a rla i l g i l i çok da iyi d ü ş ü ncelere sa­ hip değildi. Öze l l i kle, tüm hayva ni iğrençl i ğ i m izi koruduğum uzu, a nc a k akıl yürütme ve plan ya pma becerisiyle öd ü l lendirildiğ i m i­ zi d ü ş ü n üyord u. O n u n yazd ı ğ ı insa n l a r a h l a ksız, za l i m, ka l psiz ve ben c i l d i rler ve biz b u n l a rı sadece gerçek ve d oğ u şta n gelen şeyler ola ra k ka bul etmel iyiz. Eti ğ i n d i l i nde, bu o l u msuz n itel i kler de do­ ğ u şta n geldiğinden, dolayısıyla "iyi"d i rler. Demek ki, bu olumsuz 1 55

Etik 101

n ite l i kl e r erdemd irler. Ve biri b u erdemleri (veya a nti-erdemleri) hayatta n ve d iğerleri n d e n iste d i klerini a l m a k için k u l l a n m a l ı d ı r. B u fel sefe, el bette b i ri n i n insanlara n a s ı l davra n ması gerek­ tiği n e etki eder; n e o l u rsa o l s u n, hedefe ya klaşma k için onları m ü m k ü n olan her şeki l d e söm ü rerek. Ve çü n kü herkes gücü ele geçi rmek ister ve h erkes ken d is i için en iyi olacak fı rsatları kova­ l a r. Ki m seye güve n m eyin, d e d i Machiave l l i, çünkü komşuların ız, iş a rkadaşla r ı n ız ve dostl a r ı n ı z da tıpkı sizi n g i bi l e r. O n l a r da sizi n gibi g ü c ü n peşindeler ve o n l a r da sizi n g i b i o n u elde etmek için sizi ezi p geçmeye i ste k l i ve hazı rlar. Örneğ i n , Mach iavel l i Prens'te ku ra l l a rı, hatta a h l a k k u ra l la r ı n ı bile çiğ nerneyi savu n u r, çünkü kura l l a ra aykı rı davra n m a k d iğ erleri üze ri n d e güç kaza n ma n ı n ve e l i n d e tutma n ı n b i r yol u d u r. ("Pol iti ka" d iye yazm ı ştı, "a hlakla hiçbir bağ l a ntısı yok:') Kişi n i n m enfaatine o l d u ğ u d u ru m la rda söz­ leşmelerin i h l a l ed i l mesi n i savundu, çünkü eğer karşıdaki kad ı n ı n ya d a e r keğ i n kötü doğ a s ı n a uyuyorsa o sizi n l e o l a n sözleşmesi n i i h l a l edebi l i r. H e r şeye b i r a ra ç m ı şçasına ya k l a ş m a m ızı ve ka rarla­ rım ızı siyah-beyaz a h l a k tem e l inde vermem izi tavsiye etti: Bir şey hedeflerinize u l a ş m a n ıza ya rd ı mcı ol uyorsa o "iyi" bir a raçtır ve eğer o l m uyarsa veya başka l a rı n ı n sizi n üzeri n izde güç kaza n ma­ sına izin veriyorsa " kötü" bir a raçtı r.

1 56

J EAN-PAU l SARTRE VE VAROLUŞÇUlUK Haberler Iyi, Hiçbir Şeyin Önemi Yok

Ki m i fi lozofla r, neyin a h l a k i o l d u ğ u n u öğre n m e k için geniş ölçekte top l u msal ema relere ba k m a m ız gerektiğ i n i söyler. Kimileri, a h la­ ki olan ve ol maya n l a i l g i l i doğ u şta n gelen h a k i katler olduğ u n u söyler. B i r diğerleriyse, insan doğası n ı n doğ u ştan iyi olduğ u n u ve b u n u n bizi a h l a k l ı olmaya yönlendird i ğ i n i ve e rd e m lerimizi ya n ­ sıttığ ı n ı söyler. Ama y a b u n l a r ı n h içbiri d e ğ i l se ? Ya h e m ı rk o l a ra k m üşterek hem d e doğ u mda bi reysel o l a ra k i n s a n l a r, herha ngi b i r eğ i l i m göstermeyen b o ş levhalarsa ? E n i y i şeki l d e Fransız yaza r Jean-Pa u l Sartre ( 1 905-1 980) tarafı n d a n tem s i l ed i l e n rad i ka l va­ rol u şç u l u k felsefesi n i n tem e l a h l a k merkezi b u d u r.

A Ş I R I KiŞiSEL SORU M LU L U K Pek çoğ u, en azı ndan bir d üzeyde va ro l u şçu b i r fi kirle, insa n l a r ı n sadece hali hazı rda o l d u k l a rı şeyden d eğ i l, a m a e n i nde son u n d a olacakları şeyde n de tam a men soru m l u o l d u kl a rı n ı d ü şü n ü r. Va­ rol u şç u l uğa göre, bu tespit bir kişi n i n a h la k l ı ya da erde m l i o l u p o l m ayaca ğ ı n ı içerir. B u radaki ana htar teri m "olaca k"tır, çü n kü önceden beli r le n m i ş hiçbir şey yoktu r. H e m de h iç. Bu a h l a k ve e rd e m l er ta mamen bi reye bağ l ı d ı r ve b u n u n ötesi n d e, biri ancak onu ta n ı m la mayı seçer. M utl u l u k öncede n va r o l a n erdem lerden kaynaklan maz ya da eğer öyleyse, bu n u n nedeni o insa n ı n gele­ n e ksel olara k erde m l i b i r yaşam sürmeyi seçmesi ve bunu ken d i hazzı i ç i n böyle ya pması d ı r. Ta mamen bi reye bağ l ı d ı r. N e d i ğ e r i n ­ sa n l a r, ne evren, ne de h e r h a n g i bir d ı ş g ü ç m utsuzl u ktan soru m l u tutu l a maz; çünkü va rol uşçu l u kta tüm fi kirler içten gelen ka ra r l a r­ d ı r. Sa rtre, a h l a ki davra n ı ş adı n a yaptı ğ ı m ız hata l a r ı n çoğ u n u n d i­ ğerleriyle a n laşmamız gereği olduğ u n u, böylece işleri medeni b i r 1 57

Etik 1 0 1

şeki l d e s ü rd ü rebi l d i ğ i m izi söyler. i şleri med e n i b i r şeki lde sürd ü r­ me i htiyacı, ahlaki b i r cesa ret e ksi kliğini gösterir. Bu olmadığında bi rey kendine ka rşı hakiki ola maz ya da gerçek b i r hayat sürd ü re­ mez ve b u n u n yerine s ü re k l i o l a rak dış etke n l e r ta rafı ndan mani­ püle edi lebi l i r.

Varolufçuluk Üzerine Varoluşçuluk, olağanüstü derecede olumsuz, kötümser ve hatta üzücü bir felsefe olarak bilinir. Bu, "hayatın anlamsız olduğu"nu beyan ettiğine göre doğru olabilir. Ancak bu sadece örgütlü dine bir cevaptır; Eğer Hristiyanlık hayatın anlamını veriyorsa, çünkü mer­ kezinde bir Tanrı ve iyi davranışlar için ödül olarak cennet vardır, o halde, evet, varoluşçulukta hayat anlamsızdır, çünkü ne büyük bir yaratıcı, ne ilahi bir rehberlik ya da ahirette bir cennet vaadi yoktur. Bununla birlikte, önceden belirlenmenin olmayışı insanlığa -ve her insana- kesinlikle sınırsız özgürlük ve seçenek sunar.

EVREN D E TEK BAŞI NA Sartre, i n sa n ı n doğ u şta n g e l e n bir mizacı o l m a d ı ğ ı n ı doğrular. Başka birinin ya ptığ ı b i r d ü nyaya fı rlatı l d ı k ve bu yüzden kendi yeri m izi b u l m a k zoru ndayız. O, "varol u ş u n özden önce geldiği"ni yazd ı . Başka bir deyi ş l e, va r o l u ruz ve son ra ne olduğ u m uzu se­ çeriz. Doğ u şta n gelen h i ç b i r şey yoktur; sadece eninde son unda ol mayı seçtiğ i m iz şeyizd i r. Herhangi bir a h l a k ölçütüne ya da ila­ h i veya doğal yasaya ta bi d eğ i l iz. Bunların h içbiri yok ve böylece bu fel sefe bize özel b i r t ü r özg ü rl ü k sun uyor. Bu, gerçekten de her biri m izin hayatı n a s ı l yaşayacağ ı m ızı ta m a m e n kendi başım ıza çözmemiz gereken b i raz a ş ı r ı bir özg ü r l ü kt ü r. Sa rtre'ı n dediğine göre h e p i m iz "kend i s i n i n fa r k ı n d a olan b i r tasa rı"yız. O, kendi se­ çimleri m iz a racı l ı ğ ıyla n eyi n ideal olduğ u n u b u l a ra k ve buna göre davra n a ra k ideal a h laki i n sa n ı beli rled i ğ i m izi ya da yarattığ ı m ızı 158

Jean-Paul Sartre ve Varoluşçuluk

söylüyor. Ne tür bir insan olmanız gere ktiğ i n i siz seçtiğiniz için, ken d i n izi bu idea l e göre yaratmak da sizin soru m l u l uğ u n uzda d ı r. Bu çok büyü k b i r baskı, a m a erdemierin izi n a s ı l o l m a s ı n ı istiyorsa­ n ız öyle seçebileceğ i n iz a n la m ı na gel i r. Ve h erkesin seçmesi gere ­ k e n b i r model o l a ra k hizmet eder.

Alıntılanmaya Değer Sözler "İnsan özgür olmaya mahkı1mdur; çünkü dünyaya fırlatıldığı anda, yaptığı her şeyden sorumludur. " -Jean-Paul Sartre

ideal ben l i ğ i m izi ya ratma ve diğerleri n e uyu m sağlama soru m ­ l u l u ğ u m uzu reddettiğim izde ıstı rap çekeriz. B u reddediş ken d i ­ n i-aldatma veya kötü n iyettir. Ü m itsiz l i k, t e k d e ğ e r kaynağ ı m ız ı n ken d i m iz o l d u ğ u fi kri n i terk etmekten kayna kla n ı r. Evrende ya l ­ n ı z o l m a n ı n v e b u rada b u l u n m a n ı n b i r karşı l ı ğ ı n ı n olmamas ı n ı n veya b i r büyü k p l a n ı n y a d a a h i reti n o l m a m a s ı n ı n ya rattığı bel i rl i b i r u m utsuzluk va rdır. Sa rtre, insa n l a r ı n n i h ayeti nde özg ü r o l m aya m a h ku m olduğ u n u yaza r. Sa rtre, hiçbir za man ken d i eti k görü ş l e ri n i veya erdem l e ri n i özetleyen bir kita p yayı m la m a m ı ştır. Peki, neden böyle ya ptı ? O ken d i erdem lerine sa h i ptir, siz de ken d i n iz i n k i lere. Bu vesileyle o, n i h a i relativisttir.

1 59

FRIEDRICH N I ETZSCH E'Ni N ETiG i Insandan Ost-lnsana

A l m a n fi lozof, yaza r ve fi loloj i p rofesörü Fried rich N i etzsche ( 1 8441 900) yazı ları n ı yazd ı ğ ı on d okuzuncu yüzyı l ı n i l k "modern fı lozof­ la r"ı a ra s ı ndaydı. Ebedi m ut l a k l a r ve etiğ i n köken ieri hakkında yazmak ve yüzlerce yıl önceki diğer filozofl a r ı n ça l ı şmalarını geliş­ tirmek ve gen işletmek, tıpkı o rtaya ç ı kan modern topl u m u n oldu­ ğ u gibi N i etzsche'n i n d e pek ilgisini çekme m i şti. Sanayileşme, yir­ m i nci yüzyı la doğru pervasızca i lerlerken d ü nyayı hızla dönüştü­ rüyord u ve N ietzsche, modern uygarlığın ve ken d i içinde yaşa dığı d ü nya n ı n felsefi ve etik paya n d a l a rıyla büyü l e n m işti. Yazı larında, eti k ve i nsan doğası h a k k ı n d a ki uzun zam a n d ı r s ü regelen gele­ neksel fi ki rleri yıkmaya çal ı şt ı . Kişi n i n kendi bütü n l ü ğ ü n e olan bağ l ı l ığ ı n ın, güç kazanmaya ve içsel sağ l a m l ı ğ ı ifade etmeye yönel i k b i r yaşam s ü rdü rmeyi gerekti rd iğini bel i rtti. Bu, bir i n s a n ı n hayatı ken d i tarzında yaşa­ mak i ç i n tutkuyla ve d a i m a çabalaması gere ktiğ i a n l a m ına gelir. B i r b i reyin, herkesi n ya ptı k l a r ı n d a n bağ ı m sız o l a ra k kendi a hla ki kura l l a r ı n ı bel i rlemesi g e re ktiğ i n e inan ıyord u, ç ü n kü zaten herkes de b u n u ya pmakta d ı r.

K E N D i YO L U N D A N G i T M E K Ken d i yol u ndan g i d e re k başa r ı l ı bir yaşa m sürmek, hayata d a i r ken d i yoru m u n uzu bel i r l e m e n izi v e a rd ı n d a n b u ken d i yoru m u ­ n u z u g erçekten zorla mayı u m a ra k yen i v e fa rkl ı deneyi mler ed in­ meyi g e rektirir. i n sa n ı n daha a k ı ş kan bir iç yaşa ma sa h i p olması için daha a kı şkan b i r d ü nya görüşüne sa h i p o l ması gerekir, ki bu da hayatın nasıl yaşa nacağ ı n a d a i r zengin, sofi sti ke ve tekil bir yo­ rum g e l i ştirir. 1 60

Friedrich Nietzsche ' nin Etiği

B u n u nla birl i kte, Nietzsche'n in felsefesi, geleneksel etiğe ay­ k ı rı d ı r; ya da en azı ndan geleneksel eti ğ i n on dokuzuncu yüzy ı l a kad a rki s u n u l u ş u v e tartış ı l masına. Eti k bel irlemen i n geleneksel yönte m lerinin, b i reyi n ya ratı l ması ve yeti şti ril mesi için çok az yer b ı ra ktığ ı n ı bel i rtmiştir. Asl ı nda, bu n u n va h i m bir eti k hata o l d u ­ ğ u n u bel i rled i : Herkesi n n a s ı l o l m a s ı v e davra n ması gerektiğ i n e d a i r evrensel hakikatleri belirlemeye ça l ı ş ı rken, fi lozofla r yoğ u n b i r şekilde b u her şeyi ka psaya n i l kelere oda k l a n d ı ve b u d u r u m s ü rü zi h n iyeti n i ya rattı. G e n e l olara k, geç m i şteki eti k sistemler ki­ ş i n i n kendi şa rtlarına göre bi reysel gel işi m i n i pek az inceled i l e r; ya l n ızca bireyi n itaat etmesine ve diğer h e r kesle ayn ı kısıtla m a l a ra ve i l kelere sa h i p o l m a l a rı gerektiğine bakt ı l a r. H erkes gibi olma n ı n yön e rgeleri (uyu m ve mutl u l u k a rayı şı a d ı n a ), N i etzsche'n i n söyle­ diği, uzun za man önce b i r ya bancı ta rafı n d a n o l u şt u r u l m u ş yaşa­ m a d a i r yoru m l a ra kitlesel b i r uyu m sağ l a n ma s ı n ı n sonucu d u r. Ve b u h i ç de iyi değ i l d i r. N ietzsche'ye göre, eti k öylesine içsel leşti rilebi l i r ki, gerçekten size zara r verebi l i r. Anca k b i r çözüm va rd ı r ve bu da bireyi n kül­ t ü r ve yetişme yol uyla içinde derinden kökleşmiş etik kod l a rd a n ç ı k m aya ça l ışmasıd ı r. N i etzsche, erdem l i davra n ı ş ı n bi reyden ayrı­ l a m ayacağ ı n ı iddia etti. B u n u n la birl i kte, bu bir deontoloji biçi m i­ d i r, ç ü n kü etik, b i r kişi n i n fi ilen ne ya ptığ ı n a (veya b u eylemlerin son uç l a rı na) odakla n m a m a l ı , o kişiyi g ü d ü l eyen a h laki cesa rete oda klanmal ı d ı r. Bu, "tü m fa rkı iyi n iyetieri n yaratt ı ğ ı " eti k yöntem e g i re r, a ncak N i etzsche'ni n okumasında, eğer etik katı kategori l eş­ t i r melerin ötesi ndeyse ve m i lya rlarca fa rkl ı i n sa n d a n mi lya r l a rca fa r k l ı güdü ka l m ı şsa, o za m a n hayatta m ü m kü n o l a n -ve kus u rsuz b i r şekilde a h l a ki olara k doğru olan- basitçe "iyi" veya "kötü"d e n çok daha fazla yol va rd ı r. B u birden fazla y o l olası l ığ ı n ı n ka b u l ü bütü n l üğe götü reb i l i r.

161

Etik 1 0 1

Y E N i B i R B E N L I K A LG I S I / B i L i N C i YA R AT M A K N i etzsch e için, bütü n lü k l ü b i r yaşama giden yol, b i reyi n kend i bi­ reyl i ğ i n i ifade etme veya ken d i n i ol uştu rma ta şla rıyla döşel idir. Bu, zoru n l u olara k, b i ri n i n kişi l i ğ i n i kendi imgesin d e yen iden yaratma­ sı a n l a m ı n a gelmez, ama ola b i l i rd i de. Onun demek isted iği, i nsan­ ların yaşa m l a r ı n ı zen g i n leşti rrnek için daima yen i yol l a r a ramaları -ve üstlen meleri- g e re ktiğid i r. Bu, tutkuyla yen i şeyler öğren mek ve entelektüe l l i k, b i l g i, b i l g e l i k ve an layış kaza n m a k için yen i de­ neyi m leri tecrübe etm e k d e m e ktir. Bireyi n, h ayatı, d ü nyayı daha iyi a n l a masına ve o kişi n i n d ü nyayı kendi şartla rıyla yoru mlaması­ na ya rd ı mcı o l u r. Dolayısıyla, b u şeylerin b i r ( N ietzsche'ye göre ku­ surlu, bozu k ve mod a s ı geçm i ş) din veya b i r etik sistem veya ken d i geç m i ş yoru mları ta rafı n d a n d a h i d i kte ed i l m eye i htiyacı yoktu r. N i etzsche, ikisini b i rl eşti rici b i r sözcük olmad ı ğ ı n da n zi h n i n ve ru­ h u n asla d i n lenmemesi g e re ktiğine, daima bir m eyd a n okuma ve akış m e ka n ı nda o l m a s ı g e re ktiğin e inand ı . B u n u n la birlikte, b u n u ya p m a k p e k çok erd e m g e re kti rir. Birinin konfor a l a n ı ndan çı kma­ sı ve bir şeyleri denemes i içsel kuvvet, güç, cesa ret ve ka ra rl ı l ı k ge­ rektirir; ya n i tüm erd e m leri. B u a maçla, 1 883 yı l ı nda Ü bermensch veya " Üst-insa n" h a k k ı n d a yaz ı l a r yazd ı. N i etzsc he'n i n idea l i nde bu kişi, kend i n i geliştirmeye ve m ü kemmelleşti rmeye ada m ı ş ve tüm sıfatl a rdan, hatta insandan b i l e üstün bir kişiyd i . Bu idea l insan b i r üst-i n s a n h a l i n e gel i r, o ken d i ya ratı l ı ş ı n ı n m ü kemmele ya kın b i r va rl ı ğ ı d ı r.

" TA N R I Ö L D Ü " N i etzsche'n i n en ü n l ü sözü ve daha son ra va ro l u şçu l u k olara k ad­ land ı rı laca k şeyin çoğ u n u n i l h a m kaynağı 1 882 tari h l i Şen Bilim kita b ı nda b u l u n u r. Deli a d a m a d l ı bir ka ra kter "Ta n rı öldü. Ta n r ı ö l ü ka laca k. Ve onu biz öld ü rd ü k. Biz, kati l lerin kati l leri, ken d i m izi

1 62

Friedrich Nietzsche ' n i n Etiği

n a s ı l tese l l i edeceğ iz?" N ietzsche, Ta n r ı 'n ı n fi i l i va rl ı ğ ı n ı kastetm ez, ö l e n H ı ristiya n Ta nrı'sıd ı r. O, insanların "Ta n rı " veya d i n ya da eti k çerçevelerle i l g i l i geçm i şteki kavra m l a rı redd etmesi n i n, b i reysel­ l i klerine ve kend i leri n i ya ratmaianna daha iyi h izmet edebilece­ ğ i n i söylemeye ça l ı ş ı r. N iç i n ? Çünkü b i r şeyler için sadece Ta n r ı 'yı s u ç l a m a k kolayd ı r, ç ü n kü şeylerin ned e n l e r i n i d ü ş ü n memek ya da a raştırmamak, N i etzsch e'n i n ka rarlı b i r şeki l d e karşı olduğu m ü­ cad e l esiz bir hayata götü reb i l i r. Ta nrı'n ı n ö l ü m üyle, b i reyler ken d i hayatlarını ken d i şa rtla rıyla yaşaya b i l i r le r. B u korkutucud u r, a m a içsel erdemierin devreye g i rdiği yer b u ra sı d ı r.

Alıntdanmaya Değer Sözler "Hakikatin dağlarına tırmanışın asla boş yere değildir: Ya bugün daha yüksek bir noktaya ulaşacaksın, ya da güçlerini eğiterek yarın daha yükseğe tırmanabileceksin." -Friedrich Nietzsche

1 63

ARTH UR SCHOPEN HAUER FELSEFELERI Doğu + Batı = Pesimizm

Da ha ö nceki Batı fi lozofl a rı n ı a n l atmakta nsa, Doğ u geleneğinden ya ra r l a n a n bi rkaç Batı l ı fi l ozofta n biri de Art h u r Schopenhauer'd i r { 1 788- 1 860). Polanya doğ u m l u Schope n h a u e r, Budist i l kelerle Batı fel sefesi n i n kavra m la r ı n ı , öze l l i kle de l m ma n u e l Ka nt'ı nkileri bi rleştird i . Teorileri n d e n biri h içbir deneyi m i n evrensel olmadığı fi kriyd i, ç ü n kü şeyleri sadece bize görü n d ü kleri g i b i deneyimleye­ b i l i riz; d ü nya asla gerçekte o l d u ğ u gibi değ i l d i r. O, tıpkı Budistle­ ri n i n a n d ı ğ ı g i bi, d ü nya n ı n b i l i nemez bir ya n ı lsama olduğunu öne sürd ü .

Alıntılanmaya Değer Sözler "Bir insan ne kadar akılsızsa, varoluş ona o kadar az gizemli görü­ nür." --Arthur Schopenhauer

Yaşa m ı n doğal o l a ra k acı ve ı stı raba neden o l d u ğ u n u onayla­ ma ve ka b u l etme konsepti Schopen hauer'ı n uyd u rd u ğ u bir şey değ i l d i r. Bu, kesin o l a ra k Doğ u fel sefesi n i n i k i geleneğ i nden kay­ nakla n ı r: Budizm ve Taocu l u k. B u d izm, ıstı ra b ı n yaşa m ı n bir pa rçası olara k ka b u l ed i l m es i n i g e re kt i r i r, Taocu l u k ise o l u m l u ve olu msuz güçlerin sürekli etki leşi m i n i ve yaşa m ı n bu i kisi a rası ndaki hare­ ketten n a s ı l oluştu ğ u n u a ç ı k l a r. Schope n h auer'in Budizm'den ge­ l i ştird i ğ i bir diğer şeyse, d ü nya n ı n ya da deneyi m i eyebi ldiğimiz ve böylece bildiği miz her şeyi n b i r ya n ı lsama o l d u ğ u fi krid i r. Dü nyayı gerçekten b i l m iyoruz; ya l n ızca kendi bakış açı m ızla görd ü klerimi­ zi ve deneyi m l ed i kleri m izi b i l e b i l i riz ki bu d a d a i ma isteklerimiz ve i htiyaçlarım ıza göre g e rçe k l i ğ i n öznel b i r çarpıtması olaca ktır. 1 64

Arthur Schopenhauer Felsefeleri

EVREN i N EFENDiSi Eti k idealler d a h i l o l m a k üzere deneyi m lene b i lecek ve anlaşı l a bi­ lecek her şey, b i r i n i n gerçekl iği temsi l i n i n bir parça s ı d ı r. Bu, d ü n­ ya n ı n b i l i nemez olduğ u n u, sadece o kişi n i n fi kri üzerinden ve h e r şeyi n bu kavra m vasıtasıyla süzü l mesi g e re kti ğ i n i söyleyerek n i h a i o l a ra k özneldir. Ayrıca, bu, d ü nya n ı n gerçekten d e b u d ü nya o l m a ­ d ı ğ ı a n la m ı na g e l i r, çü n kü d ü nyayı b i l e m ezsin iz. Aksine, bu d ü nya sizi n d ü nya nızd ı r ve sizi n temsil lerinizin b i r parçası ol maya n h i ç b i r ş e y ona d ah i l olamaz. Schopenhauer, i ra d eye (bu d ü nyayı şekil­ l e n d i ren a raç) akıldan d a h a güçlü bir biçi m l e n d i rici kuvvet o l a ra k b i r yer b u l m a k için bu öznel gerçekl i k görüş ü n ü ku l l a na ra k Kant'ı d etayl a n d ı m ve ondan ayrı l ı r, çünkü "d ü nya"yı g ü d ü l eyen i raded i r. Schopen hauer, d ü nya üzerindeki etk i m izin m uazzam ve çok g ü ç l ü olduğu n u, ç ü n kü d ü nya n ı n efe n d i s i o l d uğ u m uzu ve çü n kü o n u sadece ken d i ya pa b i l d iği miz gibi a l g ı l a d ı ğ ı m ı z için, d ü nya ta­ m a m e n bizim ya ptı ğ ı m ız bir şey o l d u ğ u i ç i n böyle o l d u ğ u n u söy­ l ü yo r. Bu etki l i g ü c ü n ka b u l ed i l mesi, sadece görüşlerinizi ve a h la­ ki ya rg ı la r ı n ızı değil, za m a n ı , meka n ı , bed e n i n izi ve eylem l e ri n izi de etki ler. Öyleyse, kend i a h l a k kod l a rı n ızı b u l m a k size kal m ı ş. Ya n i i ra d e insa n deneyi m i n i n merkezinded i r; i n s a n l a r h e r şeyi i rade i l e şeki l l endiri r ve o l u şturu r l a r. Demek ki h iç b i r şey doğuşta n değil­ d i r, h içbir şey içkin değ i l d i r, en azı n d a n k i ş i l e r bağ l a m ı nda. B i r kişi fi kirlerini kendi i radesine dayanara k seçer; b i r başkası da fikirleri n i kend i i radesine daya na ra k seçer; ve siz d e fi kirlerin izi kendi i rade­ n ize dayanara k seçiyors u n uz. Eylemlere, k u ra l la ra veya fa i l i e re ve hatta bir duruma yöne l i k h içbir nesnel ya da doğuşta n gelen b i r a h l a k yoktu r: A h l a k, sadece, d a h a son ra i ra d e n izle g erçekleşt i rd i ­ ğ i n iz, kendi d ü nya görü ş ü n üzdeki eti k a l g ı n ızd ı r.

1 65

Etik 1 0 1

ARZU i Ki L E M i i raden i n bir ifadesi o l a n yaşa m , hedef-odaklı b i r yaşa m ı getirir; çün­ kü e l i mizde i rade a l eti (çekiç) va r ve bu ned e n l e daima üzerinde kulla nacak bir şeyler (çivi) a rıyoruz. Bu, insa n l a r gibi yü ksek-bi l i nce sah i p h ayvanlar için de geçe r l i d i r. Hedefler a rasak bile tatm i n ol­ m uyoruz ve bu tat m i n edi l m eyen a rzu lar bizi i l e riye taşıyor. Ve eğer bu a rzuyu tatmin edemezsek, tatmin ol mayış ı m ız sü rer. Ancak tüm hedefle re ulaşı l ı rsa a rt ı k bizi g ü d ü leyen bir şey ka lmaz, çünkü tat­ m i n o l m uşuzd u r. Eğer böyleyse, hayatın a macı ned i r? Schopenha­ uer, yaşam a rzusu n u n b i r t ü r hedefe doğ ru ha reket olduğunu söy­ leye bi l i r. Hareket o l m a d a n hayat olmaz. Öyleyse, tekra r Budizm'e bağ l a n a n bu a rzu i k i l e m i, h ayat ı n ne kadar ıstı ra p verici olduğ u n u v e öze l l i kl e de bu ıstı ra b ı n a rzuya o l a n bağ l ı l ı ktan kayna kland ı ğ ı n ı ortaya ç ı karır. Ve b i r i tat m i n e d i l m ediğinde v e ıstırap çektiğinde, Schope n hauer pesi m izmi n teh l i keleri n i n ka pıda olduğ u n u söyler.

PESiMiZMi N ERDEMLERi 1 8 1 9 tari h l i Irade ve Temsil Olarak Dünya ad l ı çal ışmasında Scho­ pen hauer, bir başka tatl ı-ka ç ı k fi kir ortaya koyuyor: Pesimizm. Schopenhauer, hayata dair yal nızca o l u msuz bir bakıştan öte, ni­ hayetinde her şeyi n kesi n l i kl e kötü olduğu görüşüne sa h i pti. On u n i radesi n i n d ü nyayı o n u n g ö rd ü ğ ü şeki lde biçi m lendirdiği için b u o n u n ayrıca l ığ ı d ı r. Pes i m izm, h ayatı genel o l a ra k o l u msuz b i r şe­ kilde görmek demektir. D ü nya n ı n korkunç bir yer olduğuna dair kan ıtları va rd ı : Örneğ i n a d a l etsizl i k, hasta l ı k, acı, ı stıra p ve genel olara k zu l ü m le dol u d u r. Ancak Sa rtre, Schopenhauer'ı n dediği gibi eğer d ü nya en kötüsüyse daha kötüsü yokt u r d iyerek, varol uşçul u ­ ğ u n n i h ayetinde özg ü rl eşti rici o l d u ğ u n u (d ü nya n ı n bu kadar kötü olması o kadar da kötü b i r şey d eğildir) iddia etti. Asla u laşıla maya­ ca k istek ve a rzularla nitelend i ri l d iğ i için va ro l u ş beyhudedir. 1 66

LU DWIG WITTGENSTEI N VE Di l ETiGi Sözlerinizi Akıllıca Seçin

Ludwig Wittgenstei n ( 1 889- 1 95 1 ), yi r m i n c i yüzyı ldaki herha n g i b i r ta rzı n veya e ko l ü n fi lozofları a ras ı n d a e n büyükleri nden birid i r. Kon u üzerine sadece yetmiş beş sayfa l ı k b i r kita p olan Tractatus

Logico-Philosophicus'u yazm ış olmasına rağ m en, bu üstü n l ü ğ ü kaza n d ı . Wittgenstei n, b u ça l ı şma n ı n fel sefe ça l ı ş ma l a r ı n ı ta h r i p ettiğ i n e o kad a r i n a n ıyord u k i , çal ı ş ma s ı n ı ka l ıcı o l a ra k yok e d i p, doğduğu yer olan Avustu rya'da i l koku l ö ğ retmeni o l a rak nispeten sessiz bir hayata çeki l m e k için ken d i n e izi n vermeyi düşün üyor­ d u . Wittgenste i n kesi n l i k l e felsefi rol m o d e l i o l a n ebedi kötü m ser A rt h u r Schopen h a uer'a uyg u n, kara ba h t l ı b i r ka ra kterd i r. Witt­ g e n stei n'ı n gözlemleri n i n a n a hta rı, i n s a n i l etiş i m i ndeki doğ u şta n g e l e n kusurl a r ı n ken d i m izi ta m olara k ifa d e etm e m ize veya aynı görüşü ya da gözlem leri başkasıyla payla ş m a m ıza izin vermeme­ s i d i r. Wittgenstein, eğer b i r a raya gelemezsek, o za man evrensel d ü ş ü ncen in ve evrensel a n l a m ı n ola mayacağ ı n ı kastetmişti. Wittgenstein'ı n ana ça l ışma a l a n l a rı n d a n b i ri kökeni, ne a n la­ m a geldiği, nasıl ku l l a n ı ld ı ğ ı ve dilin g e rçeği n a s ı l ya nsıttığı veya ya n s ıtmad ığı da d a h i l o l m a k üzere d i l fel sefesiyd i. Wittgenstei n , şeylerin ne a n l a m a gel diğin i sorm a k yeri n e, "a n l a m nedi r?" d iye sora r. Neyi n hakiki ve doğru olduğ u n u ta n ı m l a m a k için doğru ke­ l i me leri b u l m a k yerine, "d i l gerçeğ i n a s ı l yan sıtıyor?" diye sord u .

Tractatus Logico-Philosophicus ile Wittge n stei n , d i l e i ncelemes i n i v e kuşkucu l u ğ u n u uyg u la d ı . B u l g u l a rıysa : Fel sefi soruştu rmayı çö­ zü m lemek su retiyle ... tü m za manların en b üyü k felsefi prob l e m i n e b i r çözüm b u l m a ktı. (Fakat b u n d a n pek d e m ut l u değildi; eseri n ö n sözü nde "bu proble m l e r çözü l d ü ğ ü n d e n e kad a r az başarı elde ed i l d iğ i n i gösteriyor" d iye yazd ı.) O n u n , i ncelemedeki temel a rg ü ­ m a n ı, felsefi meselelerin d i ldeki hata l a r nedeniyle ya n l ı ş a n l a ş ı l 1 67

Etik 101

m a l a rd a n kayna kla n d ı ğ ıyd ı . Wittgenstein, bu a n l a m ı n konuşma­ daki bel i r l i nüanslar ve olayl a r ı n nasıl ileti l d i ğ iyle i l g i l i olduğ u n u, gerçekte sözcüklerin ken d isiyle i l g i l i olmad ı ğ ı n ı bel i rtti. A n l a m ı n doğası n ı bel i rl e m e k kolay öğre n i l ecek bir şey değ i l ­ d i r. Basitçe söylemek g e reki rse, a n lam, orta k b i r d i l ku llanara k bir k i ş i d e n diğerine söz l ü veya yazı l ı iletişim yol uyla gönderilen b i l g i l e rd i r. Bu, i ki anlam t ü rü n e ayrı l ı r: Kavra msal a n l a m ve çağ rı­ şımsal a n la m . Kavra m s a l a n l a m , daha nesnel b i r türde sözcü kleri n ta n ı m l a rı d ı r ve çağ r ı ş ı m s a l a n l a m sa, konuşmacı n ı n ve d i n l eyici n i n bu sözc ü kleri benzersiz b i r ş e k i l d e v e bi reysel o l a ra k nas ı l anlad ı k­ la rıyla i l g i l idir.

BUNU RESMEDiN Wittge n stein, kendi ifadesi n i a ç ı klamak için "a n l a m ı n resi m teori­ si"ni o rtaya koydu. Resi m l e r d ü nyayı görsel o l a ra k temsil ederken, dil gerçekliği olduğu g i bi tem s i l eder. Ancak d i l i n tasvi rleri resm i n tasvi rleri kada r kesi n d eğ i l d i r. Resim, resi m d i r v e nesnenin b i r za mandaki fizi ksel d u ru m u n u ya ka lar. Yoru m a a ç ı k değ i l d i r. Söz­ cükler ve i letişim fa rkl ı d ı r. i n sa n la r gerçekliği b i r d ereceye kadar tartışa b i l i rler, çünkü o n u ta n ı m l ayacak sözcü kleri va rd ı r. B u n u n l a birl i kte, c ü m l e ya pısı v e d i l k u ra l l a rı tek t e k kel i melerin a n l a m ı n ı b u l a n ı klaştı rır, böylece b i r d ü ş ü ncen in bir k i ş i d e n d iğerine kusur­ suz ve hakiki bir şeki l d e i l etiş i m i n i fi ilen i m ka n s ız h a l e geti rir. Özet­ lersek, c ü m leler haki kati i l et m e d i kleri için a n l a m d a n yoksundurlar ve bu nedenle d i l g e rçekl i ğ i n h a k i ki d u ru m u n u (hatta bir bireyi n yoru m u nda bile) ta m a n l a m ıyla yansıtma m a ktad ı r. Yi n e de Wittgenste i n , i n sa n l a rı n , düşü nceleri ve c ü m leleri çö­ zü m l eyerek kend ileri n i d a h a m ü kemmel veya "hakiki olara k man­ t ı ksa l biçi mde" ifade etm e k için daha iyi bir dil ku l lanabi lecekle­ ri n i d ü ş ü n üyordu. Anca k, bir kişiden diğerine fa rkl ı l ı k gösteren ve g özl e m lenebi l i r ölçütlerd e n ziyade düşü ncelere ve duyg u l a ra 1 68

Ludwig Wittgenstein ve Dil Etiği

daya n a n soyut felsefi kavra m ların ta rt ı ş ı l a mayaca ğ ı n a d i k kat çek­ ti, ç ü n kü bunları ifade edecek evrensel sözc ü kler yoktur. Bu, Wit­ tge nstei n'a gelince, bütü n fel sefelerin tartı ş ı l ması i m kansız çün­ kü d a h a ince nokta l a rı ifade edilemez. B u n u n a n l a m ı, en azı n d a n Wittgenstei n'a göre, felsefeler tümüyle ta rtış ı l mazd ı r, çü n kü i n ce n o kta l a rı sözcü klerle ifade ed i lemez.

Genç Wittgenstein Dildeki ve konuşmadaki nüanslar, henüz genç yaştayken bile Wit­ tgenstein için önemliydi; evde eğitim gördükten sonra, 1903'te Avusturya Linz'te Realschule'da (sınıf arkadaşı Adolf Hitler'le bir­ likte) okudu ve söylenildiğine göre sadece kekeleyerek karmaşık bir yüksek Almanca konuşuyordu ve sınıf arkadaşlarına soyadlarıyla sesleniyordu. Uyum sağlamakta zorlandığı söylenmişti.

B u n u n l a birl i kte, bu g özlemler Wittg e n stei n'ı n felsefeyi ta ma­ m e n terk etmesin e değil, "olağan d i l fel sefesi"n i n beni msen mesin i sav u n masına yol açtı. Wittgenstei n b u ya k l a ş ı m ıyla, eti k kavra m ­ l a r ı tartışı rken herkesi n o n l a rı a n iaya b i l m esi için m ü m kü n o l d u ğ u kad a r basit bir d i l i ku l l a n mayı ö n e sürd ü ; ç ü n kü h erkes büyü k so­ ru l a rı a n layabilmefi ve va r l ı ğ ı n büyü k kavra m la r ı n ı ta rtışabi/mefi­ d i r. Son uçta yine de, felsefi ça l ışma n ı n bu u ns u rları "d i l oyu n l a r ı "n­ d a n ve düşü nce a l ıştı rma l a rı ndan biraz daha fazlasıd ı r; çünkü d i l i n kusu rları yüzeysel b i r d a l ı şta n daha fazlas ı n a engel o l u r.

1 69

BÖLÜM S

D i G E R A H L A K F E L SE F E L E R i Büyük olası l ı kla ş i m d i görm ü ş o l d u ğ u n uz g i bi, eti k gibi geniş, ka r­ maşık, belirli ve ayn ı za m a n d a bi rbi riyle bağ l a nt ı l ı bi rkaç disiplin va rd ı r. Ayn ı za manda, b u a l a ndaki büyü k oyu ncuların, uza k me­ safelerd e ki birbirleri n d e n bağ ı msız düşünü rlerin ça l ı şmalarını bir­ birleri n e eklemesi ya da ç ı ka rtması ya da bu ça l ışmaları birbirleriy­ le kıyasla masıyla b i n l e rce y ı l boyu nca pek çok kıtaya yayı l m ı ş bir disi p l i n d i r. Doğ u felsefes i i l e Batı felsefesi a rası ndaki uyuşmazl ıklar ve örtüşmeler b u n u göste r m e kted i r. Tü m b u n l a ra rağ men, büyü k düşü nce ekol lerine ta m olara k uymaya n bir kaç a h l a k fel sefesi teorisi d a h a va rd ı r. Büyü k olanlarla ayn ı a raçla rı, yönte m l eri ve hatta ayn ı önce l leri ku l l a n ı rlar, a ncak ta m a m e n fa rklı son u ç l a ra u l a ş ı rla r. Bu, sizin için eti ktir; eti k dav­ ra n m a n ı n nedenleri o l a ra k bi reysel ve çeşitlid i rler. Ki m i i n a n ı l maz derecede a kı l l ı düşü n ü rler, d i ğ e r eti k şemsiyelerden ayrı olara k ta­ m a m e n kendi baş l a r ı n a d u ra n eti k kavra m l a r tü retti ler. Bu böl ü mde, a n a a k ı m eti ğ i n yürümekten aşı n m ı ş yol undan ayrı l a ra k iz bırakan put kırıcı l a ra, ya l n ız ku rtl a ra, küçü k teorisyen­ lere ve başına buyru k l a ra ba kacağ ız. Eserleri n i tartışaca klarım ız: •

Peter Abelard. Bu on i k i n c i yüzyı l Fransız fi lozofu ve ilah iyat­ çısı b i rçok fel sefi kon u h a k k ı n d a yazd ı, ancak eti k a l a n ı na ya p­ t ı ğ ı e n önem l i katkı, o n u n n o m i na l izm m efh u m u d u r. Abelard,

1 70

Diğer Ahlak Felsefeleri

fel sefenin ve d i l i n özn e l doğası n ı n felsefeyle i l g i l i evrensel fi­ kirlere sa h i p ol mayı i m ka nsız kıldığ ı n ı bel i rtti. Ve eğer hepi m iz şeylerin ne a n lama geldiğinde uzlaşa m azsa k, o za man bir çeşit evrensel nes n e l l iğe n a s ı l u laşacağ ız? •

Voltaire. On sekizi nci yüzyıl Fra nsız a ka d e m i syen, oyu n yaza rı ve haıc ı l ı ğ ı n ya da hayatta ki en öne m l i n o kta n ı n hazzı a ra m a k a ma herkes i ç i n hazzı a ra m a k old u ğ u v e b u n u n a h laki old u ğ u fi kri n i n savu n ucusud u r.

•

John Locke. Bu on yed i nci yüzyıl i n g i l i z fi lozofu, Ayd ı n l a n m a çağ ı n ı n ön safları ndayd ı . Pol itika n ı n eti k uyg u la m a ları na, özel ­ l i kl e de eti k b i r yön etici n i n nasıl yönetmesi gere ktiğ ine v e h ü ­ kümetlerle b i reyler a ra s ı ndaki a h l a k i l i kl e v u rg u lanan topl u m­ s a l sözleşmelere d i kkat çekmişti r. Ayrıca a h l a ki olara k d ü r ü st b i r birey için eğiti m i n g ücüyle i l g i l i yazm ı ştı r.

•

Lord Shaftesbury. 1 700'1erin başı n d a yazm ı ş olan bu i ng i l iz a ristokrat ve fi lozof, a h l a k duygusu teori s i n i yayg ı n laştı rm ı ştı; bu, bir eyl e m i n ahlaki m i yoksa a h l a k d ışı mı o l d u ğ u n u söyle­ menin en iyi yolu n u n, kışkırttığ ı d u yg u sa l tepki n i n doğası yo­ l uyla olduğ u fi krid i r.

•

Baruch Spinoza. Bu on yed i nci yüzy ı l H a l l a n d a l ı fi lozof, evren­ sel hakikati n fa rklı yön leri n i ayı rma ve ta n ı m l a m a a rayışıyla di­ ğ e r ah lak fi lozoflarından ayrı l ı r. Spinoza, Ta n r ı ve doğ a n ı n tıpkı fizi ksel ve zi h i n sel a l e m l e rde olduğu g i bi b i r ve a y nı olduğ u n u söyler.

171

PETRUS ABELARDUS VE NOMiNALiZM Hepsi Açıklanamaz

Fa rkl ı d üşü nce oku l l a rıyla etiğ i n alt türleri a ra s ı ndaki i nce fa rkl ı l ı k­ ların, bazen küçü k a n l a msal fa rkl ı l ı klar veya b i r sözcük seçi mi me­ selesi olabi l eceğ i n i d ü ş ü n üyorsa n ız, o za m a n n o m i n a l izm kavra m ı çok i l g i n izi çekecek. A h l a k fi lozofların ı n, hayatl a rı n ı n ça l ışması n ı n kesi n kavra m l a r ı n ı ta n ı m la m a k i ç i n b i r kesti rme yol olara k ku l lan­ d ı kla rı, üzerinde uzl a ş ı l a n tüm teri m ierin sadece sözcü kler oldu­ ğunu söyleyen bir öğ reti d i r. B u , h içbir şey ifade etmed i kleri a n la­ mına g e l m ez, sadece insan davra n ı ş ı n ı ve a h laki a macı yöneten kavra m l a rla b u n l a rı tan ı m la m a k için ku l l a n ı l a n sözcükler a rasında çok az ya da hiç bağ l a ntı o l m a d ı ğ ı a n l a m ı n a g e l i r. Nom i n a l izmde, bi l diğ i m iz kavra m l a r, teri m l e r ve evrensel ka b u l l e r sadece onlara ya pıştı rd ığ ı m ız sözc ü k l e r o l a ra k va r olurlar.

H A K i K AT O R A D A B i R Y E R D E Nom i n a l izmde, "iyi " veya "a h l a ki " olan fa rklı şeylerin bi rbi rleriyle i l işkisi yokt u r, ikisi n i n d e ayn ı şey olara k s ı n ıfl a n d ı r ı l m ı ş olmaları gerekir. Nominalistler, ya l n ızca fiziksel, ölçü l e b i l i r şeylerin gerçek olara k s ı n ıfla n d ı r ı l a b i l eceğ i n i savu nurlar. D i l i n kom p l i kasyonları ve doğ u şta n gelen özn e l doğası nedeniyle etik olara k evrensel/ tümel bir kavra m o l a m az ya da e n azı ndan evrensel olara k tüm i n sa n l a r ta rafından ayn ı şeki l d e a n laşılan kavra m l a r ola maz.

Ilımlı Realizm Platoncu realizmle nominalizm arasında ılımlı realizm vardır. Bu sonuncusu, evrensel kavramların bulunduğu ayrı bir alan olmasa da, bu kavramların yine de zaman ve mekanda varlığımızın bir par-

172

Petrus Abelardus ve Nominalizm

çası olduğunu ve zaman ve mekan var oldukça onların da var ola­ caklarını savunur. Bu görüş, evreusellerin dışsal veya bilimsel bir düzlemde değil zihinde var olduğunu söyleyen kavramsallaştırma denilen başka bir geçici çözüme benzer.

N o m i n a l izm, evrensel l e ri bel i rleme ve ta n ı m l a m a güdüsüyle a h l a k fel sefesi n i n başta gel en hedefi n e - a n ca k s ı kl ı kla da prob­ l e m i ne- rasyonel, doğal bir ceva ptı r. Spesifi k o l a ra k, nom i n a l izm, a nti k Yu nan fi lozofu Platon'un ya rattığı kavra m olan Platoncu re­ a l iz m e bir ka rşı ç ı k ı şt ı r. B u teoride, soyut fi k i r l e r -evrensel a h la ki h a k i katler g i bi- a s l ı nda g e rçekte va rd ı rla r; ken d i başları nad ı rl a r v e fizi ksel d ü nyadan veya i n sa n l ı ğ ı n o n l a rı ben i m sernesi n d e n bağ ı ms ızd ırlar. N o m i n a l istler bu başta g e l e n evrensel l i ğ i n ta m o l a ra k ne old u ğ u n u ve n e rede olduğ u n u sora b i l i rl e r. Bu evren ­ s e l , rasyonel b i r i ncelemeye veya ta n ı m l a m aya daya n ma d ı ğ ı i ç i n n o m i n a l istler va r o l d u ğ u kon u su nda k u ş ku c u d u rl a r. Ve eğer ev­ ren s e l yoksa, o n u n h a k i katle ri n i de yeri n e g eti re m ezsi n iz. Bu, t ü m h a k i katierin ş ü p h e l i o l d u ğ u a n l a m ı n a g e l i r; ç ü n kü evrensel n e s n e l ve b i l i msel b i r şeki l d e ta n ı m l a n a m az, ö l ç ü l e m ez veya a ç ı k­ l a n a maz.

iYi N iYETL E R, DAHA i Y i ŞA N S LA R A s l ı nda, nom i n a l izm en azı ndan a h l a k fel s efes i kad a r eskid i r. M u h­ tem e len, en ta n ı n m ı ş öğrencilerinden b i r i o l a n Petrus Abelard u s ( 1 079-1 1 42) i l e b i r l i kte, ya klaşık 1 050- 1 1 25 y ı l l a rı a ra s ı nda yaşayan Com piegneli Roscel i n a d l ı b i r orta çağ Fra n sız fi lozofu ta rafı n d a n o l u şt u r u l m u ştur. O, a y n ı za manda bir şa i r v e m üzisyendi v e Heloi­ se ve Abelard'ı n ünlü aşk h i kayes i n i n bir ta rafıyd ı .

1 73

Etik 1 0 1

Alıntılanmaya Değer Sözler "Bilgeliğin anahtarı şudur; yönelttiğimiz sorulardan şüphe ederek ve hakikate varışımızı sorgulayarak, sürekli ve sık sık sorgulama." -Petrus Abelardus

Abe l a rd u s, on ikinci yüzyı l ı n egemen fil ozofu ve ayn ı za manda çağ ı n ı n e n büyük m a ntı kç ı s ı o l a ra k ka bul ed i l i r. Bütün d ü şü nceler­ de ve eylemlerde, öze l l i kl e d e en önem lisi i n a n ç kon u l a rında a k l ı ku l l a n mayı savu n d u . i l k teolog o l a ra k ka b u l e d i l i r (d i n i öğ retileri, meti n l e r i ve i nançla i l g i l i d i ğ e r kon u ları incelemek için a kademik i l keleri ve titiz ölçütleri ku l l a n a n biri olara k). Örneğin, Abelard u s, H ristiya n l ığa-daya l ı a h i a k ı n m erkezi nde rad i ka l bir ma ksatç ı l ı k (fa i l i n n i yeti n i n tek baş ı n a b i r eylemin a h l a ki değeri n i bel i rlemesi) bu l u n d u ğ u n u bel i rtti. "Ah l a k i şa n s" olarak a d l a n d ı rd ı ğ ı bir kavra m neden iyle son uçç u l u ğ a ka rşıyd ı . Bu kavra m ı açıklamak için kul­ l a n d ı ğ ı b i r örnek, her biri bir yoksullar evi i n şa etmek isteyen iki zen g i n adamı içeriyord u . Fa kat, zengin ada m l a rd a n biri soyu l u r ve sadece diğer zeng i n a d a m barınağ ı n ı aça r. Abe l a rd u s, i k i adam a ra s ı n d a a h laki olarak b i r fa rk o l d u ğ u n u söyle m e n i n "de l i l i k" oldu­ ğunu söyled i. Ya pt ı k l a rı i ş i n ken d i si, Abelard us'a göre a h lakilikten yoks u n d u ve ta rafsızd ı . Anca k fa i l bir değerlendirmeye tabi tutu l­ d u ğ u n da, bunu ya p m a n ı n tek yol u niyeti n e ba kmakt ı r. Böylece, sadece b i r ta nesi p l a n a sad ı k ka l a b i l m i ş olsa da her ikisi de a h l a ki olara k doğru d u r; Soyu l m u ş adam, yoksu l l a r evi n i fi i l i olarak inşa etmek zoru nda o l m a d ı ğ ı i ç i n "şa n s l ı "d ı r, ancak hala iyi bir adam olara k itiba r ı n ı korur.

1 74

VOLTAI RE VE HAZCILIK Iyi Geldiği Için Yapın

Fra nsız d i l i n i n yaza rla rı, oyu n yaza rları ve m iza hç ı l a rı n ı n en ü n l ü s ü v e e n d i kkat çeke n i, Volta i re ( 1 694- 1 778) m a h l asıyla yaza n, yaza r, ta rihçi ve fi lozof Fra nçois-Ma rie Arouet'ti r. Voltai re, hazc ı l ı k d e n i ­ l e n benzersiz bir eti k v e a h l a k fel sefesi n e ö n cü l ü k etti. Bu ça l ışma, Ayd ı n la n ma olara k da b i l i nen on sekizi n c i yüzyı lda fel sefi, pol itik ve kişisel düşüncede ya p ı l a n büyük atı l ı m i a ra ya ptığ ı katkı l a rd a n sadece birid i r. Voltai re, insa n ların yaşa m la r ı n ı ol u ştu ra n ka rarları a l m a k için özg ü r i radeyle donatı l m ı ş, basitçe öncede n bel i rl e n m i ş makine­ l e r olmadığını bel i rtti. Voltai re, i radeye sa h i p o l d uğ u m uz gi bi, aynı za m a nda itiraz ed i l emez doğal yasa l a ra d a ta bi o l d u ğ u m uza i na­ n ıyord u . Onun etiğ inde, kendinde doğ ru eylem a k l ı n doğal bir a n ­ layı ş ı n ı gerekti rir. B u , a k ı l yü rütme yete n e kl e ri n i a n iayabilenlerin ken d i leri için uyg u n eyle m yol u n u b u l m a kta d a h a başa rı l ı olabi­ l eceğ i a n l a m ı na g e li r. Ancak insanları n tü m ü bunu ya p maya m u k­ ted i r d eğ i l d i r ve Volta i re, ken d i l erini doğa n ı n eti k yasa larına göre yön etecek kadar a k ı l l ı o l m aya n ların, ken d i l e ri için o rtaya kon a n a h l a ki bir temele i htiyaç d uyd ukları n ı söyledi. B u reh berl i k on l a rı h izad a tuta r ve a h laki olara k yön lend i r i r. Volta i re, d i n lerin b u n u n i ç i n olduğuna i n a n ıyord u . (Bu gözlem, Volta i re'i n bi reysel otono­ m iy l e ilgili rad i ka l fi kirleri n i kontrol altı n d a tutuşuyd u; 1 700'1erin Avru pa'sında Kata l i k Ki l i sesi'ni üzmek iyi bir fi kir değ i l d i.)

H E R D U R U M D A i Y i YA Ş AY l N Volta i re, doğa b i l i m i n i n bizim davra n ı ş ta rzı m ızı bel i rl i şeki l l e rd e yön ettiğine inan ıyord u. O , a h l a ki bakı m d a n i n sa n ı n va ro l u ş u n a d a i r d evred ilemez hakikatierin olduğ u n u ö n e s ü rd ü . Kimi fi lozof1 75

Etik 1 01

l a r, doğal ya da i n s a n ya p ı m ı b i r çerçeveden ç ı ka ra k a k ı l yü rüt­ me ve a h laki seç i m l e r ya p m a beceri mizin a s l e n bizi i nsan ya pa n şeylerd e n biri old u ğ u n u söylerken, Volta i re b u n u n i nsan denen bütü n ü n sadece b i r u n s u ru o l d u ğ u n u d ü ş ü n üyord u . O, bi reyse l özg ü rl ü ğ e i n a n ıyord u . Başta n s o n a insa n l ığa, ya n i i y i yaşa ma i na­ n ıyord u : Yaşa mak, iyi yaşa m a k ve hayatı son u n a kadar yaşa mak. O bir hazcıyd ı, haz a rayı ş ı n ı n her şeyden önce geldiğine ve b u n u ya p m a n ı n a h laki b i r zoru n l u l u k o l d u ğ u n a i n a n ıyord u. ( N i hayetin­ de, erot i k b i r şiir yazd ı ve hala ta rtışmalı b i r kavra m olan cinsel öz­ g ü r l ü ğ e inanan b i r özg ü r l ü kçüyd ü .) Kısaca, bu Ayd ı n l a n m a'n ı n b üyü k bir parçasıyd ı ve Voltaire kişi­ sel özg ü rlüğü neredeyse her şekilde savu n d u . Bu kişisel özgürlük, d i n i özg ü rl üğü, sivi l hakları ve cinsel özg ü r l ü ğ ü içeriyordu. Onun için bunlar insani h a k i katlerd i r; i nsanlar özg ü rd ü r ve a h laki olara k böyle davranmak v e başka l a rı n ı n da böyle davra n masına engel ol­ m a m a k da ödevi d i r. Diğer bir ifadeyle, eğer i n sa n l ı k önceden bel i r­ l e n m i ş d eğ i l se, o h a lde, özg ü r i rade va r ol m a l ı d ı r ve bu özgürl üğe sa h i p olduğu muz için onu m ü m kü n olan en iyi şekilde işletmel iyiz. Bu, Volta i re'in hazzı en yü ksek seviyeye ç ı karmaya ve acıyı en aza i n d irmeye daya n a n b i r etikle, bedensel hazlar da dahil olmak üzere kişisel haz a rayışına i n a n d ı ğ ı anlamına ge l i r. Anca k, yirminci yüzyıl ve son rasındaki "iyi geliyorsa, yapın" etosundan farklı olara k Voltai re, burada asl ı n d a d i n i m otifterin rol oynadığına inanıyordu . Eğer orada bir yerde i l a h i var l ı klar varsa, o za man kesin l i kle bizim mutlu olmamızı ve bizi m için ya ratılan dünya n ı n tad ı n ı çıkarmamızı istemişlerd i r. Bu yüzden, a h la k l ı olmanın yol u hazcı bir yaşa m tar­ zından geçer, ki Tanrı'yı m e m n u n edecek şey d e budur. O halde etik, h azla i l g i l i d i r ve haz a rayışı a h l a ki d i r. El bette bu fi kirler, ci nsel perhiz, kısıtla ma ve d üzene egemen teorileri içeren o zam a n ı n ahlak mef­ h u m u n a oldukça aykı rıyd ı .

1 76

Voltaire ve Hazcılık

H E R Ş E Y i S O R G U L AY I N Volta i re'i n a rg ü m a n l a rı n ı n bir başka a n a fel sefi b i l eşeni kuşkucu­ l u kt u r. Genel kuşkucu l u k fi krinden daha b e l i rg i n b i r fel sefi çerçe­ ved e, kuşkucu l u ğ u n o n u n özg ü r l ü kçü l ü ğ ü n ü savu n d u ğ u n u d ü ş ü ­ n üyord u. Volta i re söz kon u s u o l d u ğ u n d a , h iç b i r şey sorg u l a n m a k­ ta n m uaf değ i l d i, sadece monarşileri ve i ktidard a k i leri değ i l d i n i siste m leri de sorg u la m a k iyid i r, çünkü b u şeyle r m u tl u l u ğ u m uzu etki l e r ve acım ızı a rttırırlar. Düzenli d i n e veya H ı ristiya n l ığa ka r­ şı deği ldi, sadece insan sistem leri n i n bu k u r u m ları yozlaştırmaya m eyi l l i olduğ u n u d ü ş ün üyord u.

Alıntılanmaya Değer Sözler "Eğer Tanrı var olmasaydı, onu icat etmek gerekirdi" Voltaire'den yapılan en ünlü alıntılardan biridir. Bu genellikle yanlış yorumlan­ mıştır. Bu sözüyle Voltaire, Tanrısallık fikrinin insan yapısı olup ol­ madığını sorgular, Tanrı'nın varlığını sorgulamaz . Aslında, Voltaire hazcılığı etik bir model olarak haklı çıkarmak için ilahi varlıkların varlığını kullanmıştır. Bu alıntı, gerçekten de Voltaire'in ilahili­ ğin insanlığın kendini memnun etme planıyla, insanlığın kendini memnun etme becerisi arasındaki kuralları ve yapıları belirleyen düzenli dine yapılan ince bir saldırıdır. H e r kesimden insa n l a r için serbestliği, hazzı ve özg ü rl ü ğ ü sa­ vu n ma k i n a n ı l maz derecede devri mci bir h a reketti. Voltai re, fi­ kirleri n i sadece felsefi ve kişisel mese l e l e re değil, ayn ı za manda politik meselelere de uyg u ladı, ki bu aslında kişisel olan ı n h a l ka ve kitlelere doğru genişleti l m esidir. Kato l i k K i l i sesi'n i ve Fra nsız h ü kü metin i açı kça eleşti rd i ve o za m a n l a rd a ki sert sansür yasala­ r ı n a rağ men topl u msal reformları ve dini reform l a rı d estekled i ğ i n i yazı l a rı nda da bel i rtti. Voltai re'i n fi kirleri n i n v e idea l lerinin gelişen siyaset bilimine {öze l l i kle John Locke ve Tho m a s Hobbes'a) önem­ l i b i r etkisi oldu ve kesi n l i kl e ça lışmaları h e m Fra n sa'd a hem Ame­ ri ka'd a devri me neden olan ha reketlere yol açtı. 1 77

!JOH N LOCKE VE ADIL HÜKÜ M ET Sivil Toplumlar ve Toplumsal Sözleşmeler

John Locke ( 1 632- 1 704), e n ö n e m l i i n g i l iz fi l ozoflarından birid i r. A h l a k felsefesi üzerine d ü ş ü n celeri siyaset b i l i m i, biyoloji, geniş a n l a m d a fel sefe ve eğiti m gibi çeşitli d i si p l i nlerin hepsinden bi­ raz içe r i r. Ayd ı n l a n m a n ı n tan ı m la n masına ya rd ı mcı olan d iğer pek çok büyük zihin gibi John Locke da, tüm soruşturmaları nda, hat­ ta h e m bireysel h e m politik a l a n la rı ka psaya n eti kte bile, bili msel yaklaşı m ı ve akla bağ l ı l ığ ı savu n d u . Ayd ı n la n ma ( 1 685- 1 8 1 5), Locke'un anavatan ı i ngiltere'de, ta m da yazı l a r ı n ı n çoğ u na ve fel s efi fi kirlerine i l h a m verecek büyü k bir pol it i k gelişme dönem i n d e Batı Avru pa'd a başl a m ı ştı. Şan l ı Dev­ ri m a d ı verilen 1 688'd e g e rçekleşen olayda, i ng i ltere Kra l ı l l . James, Pa rla m ento'da H o l l a n d a Kral iyet a i lesinden Wi l l i a m of Orange ye­ rine ku r u l a n koal i syon tarafı n d a n tahtta n i n d i ri l d i . Hala egemen bir yönetici olmasına rağ m e n Wi l l iam, 1 689 Sayı l ı Haklar Beya n na­ mesi'ni d estekledi; b u d a i n g i l iz monarşi s i n i n mutlak gücünü, ver­ diği politik ka rarları Pa rla m ento ta rafı n d a n g özetim a ltına alara k, sonsuza dek sona e rd i r m i ş o l d u . Bu, formel d e mokrasilerin gelişi­ m i için bir temel o l u şt u rm a s ı n ı n ya n ı s ı ra, "sı ra d a n" i n sa n l a ra veya en azı n d a n h ü kü md a r l a r d ı ş ı ndaki insa n l a ra g ü ç vermenin gayrı resm i m efh u m u n u ortaya atm ı şt ı r.

S Ö Z L E Ş M E YA P M A K Locke, kapsa m l ı bir şeki l d e, d a h a açık bir h ü kü met biçi m i fi kri üze­ rine yazm ıştı r. Anca k m u t l a k b i r h ü kü mdarın yokl uğu nda, yöneti­ ciler monarşik-ta rzda b i r g ü c ü gayet g üzel ele geçird i klerinde bir güç boşluğu veya söm ü rü l e b i l i r bir kaos u n ortaya çıkma tehdidi va rd ı r. B i r şey yapı l m a l ıyd ı ve Locke "top l u m sa l sözleşme" fi kri n i 178

John Locke ve Adil Hükümet

b u l d u ; çünkü her şeyden önemlisi bir egemen eksikliği va rd ı r, o h a l d e, Locke'un teorisine göre, herha ngi b i r demokratik top l u m d a yön eten le yönetilen a rasında bir çeşit a n l aş ma o l m a l ı d ı r. Hükümet, b i r yasalar siste m i yol uyla a nlaşmaları ve a d i l top l u m u koru mak için ku r u l m u ştur, ancak b u n u n altı nda yatan, topl u m içinde neyi n doğ­ ru n eyin yan l ı ş olduğ u n u bel irlemeye ya rd ı mcı olaca k gayri resm i b i r a nlaşma veya bir çerçeve sunan top l u m sa l sözleşmedir. B u , b i r kü ltürün veya top l u m u n etik sta ndartla rı n ı v e o l u m l u ve o l u m suz davra nışların hem bireysel hem de pol itik d ü zeyde tan ı nd ı ğ ı ve ta­ n ı m l a ndığı normların beli dendiği bir m od e l d i r. Karş ı l ı kl ı güven ve soru m l u l u k üzerine ku ru l u olduğu için top l u msal sözleşme anca k, ta rafların sözleşmeyi destekledikleri kad a r iyidi r. Bu, b i r h ü kü meti n a d i l b i r şekilde yönetmesi ve halkın da top l u m u n d eğerleri n i koru­ mak için üzerin e d ü şeni ya pması gerektiği a n l a m ı n a gelir.

Alıntılanmaya Değer Sözler " [T] üm insanlık ... tamamen eşit ve bağımsızdır, hiç kimse bir diğe­ rinin hayatına, sağlığına, özgürlüğüne veya mülküne zarar verme­ melidir." -John Locke

Locke, l iderlerle l i d e r l i k ettikleri i n sa n l a r a ra s ı n d a ince b i r çiz­ gi o l d u ğ u n u d ü ş ü nüyord u; o, halkı veya seç m e nl e ri "sivi l topl u m" o l a ra k adland ı rd ı . Locke eti k bir l ideri n - b i r kral, başkan, başba kan vb g i bi- l iderl i k etme hakkı n ı ve onayı n ı öd ü n ç a l d ı ğ ı n ı bel i rtti . Li­ d e r, m utlak değild i. Bu, i ktida rdaki resm i bir görevl i n i n geçerli eti k sta n d a rtiara göre davra n m a ması (veya d i ye l i m ki, i ğ renç b i r şekil­ d e h a l k ı n yerine kend i ç ı ka rlarına göre davra n ması) d u ru m u nda, sivil top l u m, verd iği bu gücü geri a l a b i l i r, a l m a l ı d ı r ve standart i a ra uya n b i r başka s ı n ı bu kişi n i n yerine geti re b i l i r. Örneğ i n, bu sistem A B D 'd e uyg u l a n m a ktad ı r, dört yılda bir başka n l ı k seçi mi ya p ı l ı r. Görevdeki başka n ı n performansı ve veki l i i k becerisiyle (ya da baş1 79

Etik 1 0 1

ka n ı n a nayasa l olara k i k i d ö n e m şa rtı va rsa, siyasi partisiyle) i l g i l i bir refera n d u m görevi görü r.

EGiTiMiN ÖNEMi 1 684'te bir a rkadaşı Locke'tan -soru laca k iyi b i r i nsandan- ço­ c u k l a r ı n en uyg u n şeki l d e n a s ı l eğiti leceklerine i l işkin tavsiyesi n i isted i . Locke uzu n za m a n d ı r b u n u n üzerine d ü ş ü n mekteyd i ve 1 693'te Some Thoughts Canceming Education'ı [Eğitim Üzerine Baz1

Düşünceler] yayı m l a d ı . i ncelemesinde, çocu k l u ğ u n erken yaşla­ rında a l ı na n uyg u n b i r eğiti m l e mutlu b i r yetişki n l i k sürd ü rmek a ra s ı n d a d i kkatl ice d ü şü n ü l m ü ş bağ lar ku ruyor. ilk önce Locke, mutl u l uğ u n, sağ l ı k l ı b i r zi h i n kadar sağ l ı k l ı b i r beden gerektirdi­ ğini söyler. Öyleyse, çoc u k l a ra iyi sağ l ı k l ı a l ı ş ka n l ı kl a r kaza n d ı rm a k öne m l i d i r. Asl ı nda, sağ l ı k l ı b i r beden eğ itime hazı r, sağ l a m bir dü­ şünceye i m ka n ta n ı r; bede n beyn i n işini ya pabil mesi n i sağ lamalı­ d ı r. Locke için fiziksel sağ l ı k, entelektüel ilgi kad a r eti k bir erdemdi. Da h a son ra, çoc u k l a ra ken d i lerini mutl u edecek doğru şeylerin peşinden gitmeleri kon u s u n d a erken bir eğitim veri l mesi gerek­ tiğ i n i söyled i . Bu eğiti m i n e rken başlaması Locke için önem l i d i r, çü n kü çocu kların da (yetişki n lerin ya n ı s ı ra}, d ü nya n ı n ilgi çekici pek çok saçm a l ı ğ ıyla d i kkatleri dağı labi l i r. Bu, Locke' u n en etik, er­ dem l i ve mutl u l u k a rayışı yol u ndaki i l k a d ı m ı d ı r; bir bi rey, "kendi a rzu l a r ı n ı i n ka r etmeli, ken d i eğ i l i m leri n i a ş ma l ı ve işta h ı n ı diğer ta raf ka ba rtsa da, e n iyiye yön l e n d i ren hangisiyse onu ta kip etme­ l i "d i r. B u önerme Locke'u n haz a rayı ş ı nı doğ a l ka b u l ettiğ i n i, ancak bazı hazl a r ı n göz a rd ı ed i l m esi gerekti ğ i n i d üş ü n d ü rmekted i r. O, bu aya rtıcıları "doğa l i htiyaçlar" ve "sa hte i htiyaçlar" olara k ikiye ayı rd ı . Doğal i htiya ç l a r, a d ı üzerinde doğa l d ı r. Onların, biyoloj i k olan veya biyoloj i k g i b i görü n e n leri ta kip e t m e k gayet iyid i r. Sa hte i htiyaçla rsa, hata l ı , boş, i n s a n ya p ı m ı a rzu l a rd ı r. Locke, ebeveyn­ lerin ve öğretmenierin çoc u k l a ra i kisi a ra s ı n d a ki fa rkı göstermesi gerekti ğ i n i n eti k bir zoru n l u l u k o l d u ğ u n u yaza r. 1 80

LORD SHAFTESBURY VE A H LAK DUYGUSU TEORiSi Etiğin estetiği

A s ı l adı Anthony Ash ley-Cooper olan Lord S haftesbury ( 1 671 1 7 1 3) bir a ristokrattı. Shaftesbu ry, on yed inci yüzyı l ı n son l a rı ve on sekizinci yüzyı l ı n başl a rında Batı yazı n ı n a pek çok katkı ya p­ m ı şt ı r. Her iki d i s i p l i nde d e g üzel l i ğ i ve o n u n g ü c ü n ü ta n ı m l a m aya ça l ış a n öne m l i b i r sanat teorisyeni ve fi l ozoftu r. Fa kat etik söz ko­ n u s u olduğunda, o n u n en büyük gel işi m i g ü n ü m ü z ahlak d uyg u­ s u teorisinin babası olmasıd ı r. A h l a k d uyg u s u teorisine i l k g i rişim, Lord S haftesbu ry'den çok d a h a önce gerçekleşmişti r. Anti k Çin fi lozofu Mencius (ya k l a ş ı k

iö 3 72-290) tekn i k olara k, tüm insa n l a r ı n za m a n içi nde daha d a ka rmaşık hale gelen a h l a ki bir doğru v e ya n l ı ş d uyg u suyla -bir b i ­ l i nçle- doğd u ğ u teorisi n i s u n an i l k fi lozoft u r. A h l a k d uyg usu a y n ı za m a nda, eti k seçi mlerin itici g ü c ü o l a ra k, Konfüçyusç u l u ğ u n çoğ u mezhebi n i n başat i l kesi d i r. Fa kat a h l a k, g ü ze l l i k ve doğu şta n g e l e n a n layış a rasındaki etki leşi mi gerçekten keşfeden Shaftes­ b u ry'ydi. O, öze l l i kl e yen i bir şey yaptı ğ ı n ı d ü ş ü n medi. Neoklasik b i r bakış açısıyla ça l ı ş ı rken, i ki eski fi kri e l e aldı ve o n l a rı bi rleştird i : Eti k v e estetik y a da g üzel v e sanat.

An lnquiry Canceming Virtue or Merit [Erdem ya da Değer ile il­ gili Bir Soruşturma] ( 1 699'd a yaza rın izn i o l m a d a n yayı m l a n m ı şt ı r) g i b i ça l ı şmalarda Shaftesbu ry, tıpkı beş fiziksel d uyu orga n ı m ızia d ü nya ha kkı nda bilgi topl a d ı ğ ı m ız gibi bir d u ru m u n ahlaki l i ğ i n i n d e koklanabileceğ i n i söyleyerek b u n l a r ı eşitle m i ştir. Başka b i r d

-

yiş l e, Shaftesbu ry b i r nesnenin görme, d uyma, tatma, doku n m a v e koklama yol uyla keşfed i l mesi g i b i a h i a k ı n d a d uyg usa l yeti l

ri

(veya a h l a k d uyg u suyla) a n laşılabi leceğ i n i savu n u r. Ayrıca, bu hıRı

Etik 1 0 1

l a k d u yg u s u n u n gerçekten za m a n l a öğ rend i ğ i m iz bir şey olmadı­ ğ ı n ı, a ksine za ma n l a ku l l a nmayı öğrend iğ i m iz b i r şey olduğ u n u, yaş a m boyu nca d u yg u l a r ı ve d eneyi m l eri yoru m l aya ra k neyi n doğ ru n eyi n yan l ı ş o l d u ğ u na d a i r karmaş ı k b i r d uyg u ya rattığ ı n ı iddia eder.

GÜZELLiK VE AHLAKI LIK Shaftesb u ry'ye göre, fizi ksel ve a hlaki a l a n l a r a rası ndaki bağ lan­ tı g üzel l i k mefh u m u d u r. G ü ze l l i k mefh u m u kesi n l i kle öznel olsa da, i n sa n la r bel i r l i yüzlerd e, sa natta, doğ a l d ü nyada, müzikte ve yemeklerde bi reyse l b i r şekilde güze l l i k o l a ra k a l g ı ladı kları şeyi ta­ n ı ma, h issetme ve a n l a m a yeteneğine sah i ptir. Duyu l a r ı m ız tüm fizi ksel öze l l i kleri ve d o l ayısıyla işa ret ettiği g ü ze l l iğ i ya kalaya b i l i r, ancak b u d uyu l a r değer yoru m l ayıoları değ i l d i rler. Duyularımız sadece şeylerin d u ru m u n u n gözlemci leri d i r. B i r değerlendirme ya p m a k için, bize g ü ze l l i ğ i işa ret edecek b i r "a ltı ncı h isse" ihtiya­ c ı m ız va r, böylece b i l g i top l am a ktan yoru m l a m aya atlayabili riz. Bu estetik duyud u r. Gel iştiri l mesi gereken b i r şeyd i r; ve Shaftes­ bu ry'ye göre, diğer beş d uyu ta m ol masa bile, h erkes bu yeteneğe doğ u ştan sa h i p o l a bi l i r. (Şu eski, "zevkler ve ren kler ta rtı ş ı l maz" ifadesin i kasteder.) N eyin iyi ya da kötü veya neyin a h l a ki o l a ra k doğru ya da yan­ lış o l d u ğ u n u a n l a ma n ı n yol u b u estetik duyg u d u r. Estetik d uyg u bize g üzel l e i l g i l i ne a l g ı l a d ığ ı m ızı ya da ne bildiğimizi söyler, ki bu da d oğ u şta n gelen bir iyi l i k ya d a ayı rt edici bir öze l l i ktir. Öyleyse, bu d uyg u, bir i nsa n a n a s ı l hissettirdiğine baka ra k a h laki olanı be­ l i rl em e k için de ku l l a n ı l a b i l i r. Bu bakımdan, a h l a k d uygu s u teorisi, sonuççu bir teorid i r; ç ü n kü eyle m i n sonucu, eyl e m i n arkasındaki n iyet veya teori değil, sonu çta "a h l a ki" veya "a h l a k d ı ş ı " bir eylemi bel irlemek için ku l l a n ı la b i lecek olan şeydi r.

1 82

Lord Shaftesbury ve Ahlak Duygusu Teorisi

Alıntdanmaya Değer Sözler Lord Shaftesbury'ye göre, iyi ahlak ya da daha çok ahlaki güzellik, "duyguların güzelliği, eylemlerin zarafeti, karakterlerin dönüşümü ve insan zihninin oranları"dır. Başka bir deyişle, güzellik ve etik iyi­ lik aslında aynı şeydir.

B u gözlem-h issetme-tepki sü reci, h e r h a n g i b i r eylemin a h laki olup olmadığ ı n ı bel i rlemek için uyg u l a n a b i l ecek b i r d izi koş u l u bel i rlemek için ku l l a n ı l a b i l i r. B u , bu teori a ltı nda, sadece uyan­ d ı rd ı kları tepki ler neden iyle, evrensel a h l a ki "iyi ler" ve "kötü ler" olduğu anlamına g e lir. B u bel i rleme beş d uyu ku l l a n ı larak baş l a r. Örneğin, sokakta biri n i n d övü ldüğ ü n ü g ö rü rsen iz, d uyusal a l g ı yeten eğ i n izle e n azı n d a n sa l d ırıyı görü r v e d uya rs ı n ız. Eğe r k ü l ­ t ü re l bir estetik duyg u n uz va rsa, o za m a n h e m e n bu sald ı r ı n ı n g ü ze l l i ğ i n tam tersi olduğ u n u hissede rs i n iz v e a n l a rs ı n ız; a s l ı n d a o l d u kça çi rkin v e itic ld i r. O za man işlen m i ş a h l a k d uygu n uz s ize, verd iği tüm o l u m suz hisler nedeniyle fizi ks e l a n la m d a şahit o l d u ­ ğ u n uz şeyin a h l a k d ı şı b i r eylem olduğ u n u söyleyerek den k l e m i ta m a m l a r. Eti k olara k e n i y i ka rarlar, Shaftesb u ry'n i n düşü n d ü ğ ü g i b i, e n güzel v e zevk d o l u olanlard ı r v e o l u m l u a h la k i kararlar ya­ şa m daki küçük sanat eserleridir.

A H L A K D U YG U S U T E O R I L E R i N E G E T I R i L E N E L E Ş T I R l-L E R Eti k seigici l i k Ola ra k b i l i n Ei n fel sefi oku l u n, a h l a k d uyg usu teorisiy­ le i l g i l i bazı problem leri va rd ı r. Eti k sezg i ci l i k ya n l ı la rı, entelektüel b i r boş l u k ve doğal olg u l a rla i l g i l i nesnel g özl e m lerden ve bu bil­ g i l e re dayanan yoru m l ayıcı değerlen d i r m e le rden b i r atlama ger­ çekleştiğ i n i öne s ü rerler. iyi-işlenmiş b i r a h la k d uyg usu olan b i r i nsan, doğuşta n g e l e n d o ğ a l öze l l i kleri gözlem leyebi lse ve o n l a rı 1 83

Etik / O l

a h l a ki bir ya rg ıda b u l u n ma k i ç i n kul lana b i l se d e, a h l a k, ne a paçık­ tır n e de bu şekil d e b i reyi n h ü km ü n ü n d ış ı n d a mantıksa l olara k "doğru"d u r. Ahiakı n a pa ç ı k ol m a d ı ğ ı n ı, çü n kü a h l a kın, öze l l i kle de ahlak d uyg usu olmaya n biri ta rafı ndan, fiziksel öze l l ikler gibi göz­ lemlenebi l i r olmad ı ğ ı n ı söyl üyorlar. Bu tür i nsa n l a rı n bir eyl e m i n a h la k i o l u p olmad ı ğ ı n ı keşfetmesinin yol u , diğer eti k a ra ştı rmal a r yol uyla veya d a h a i y i b i r a h l a k d uygusu olan b i r i n i n onlara reh ber­ l i k etmesid i r. Bu bağ l a m da , ya l n ızca a h l a k d uyg u s u olan insa n l a r - k i tekra r edelim, h erkes d e ğ i l - n eyin a h l a ki o l d u ğ u n u v e neyi n olmad ı ğ ı n ı bel i rleye b i l i r l e r.

1 84

BARUCH SPI NOZA'NI N FELSEFESi Tanrısallık ve Doğanın Ters Düştüğü Yer

Baruch Spinoza ( 1 632- 1 677) Portekizli Ya h u d i b i r a i leden H o l l a n ­ d a d oğ u m l u b i r fi lozoft u r. Akı l çağı n d a (on yed i n c i yüzyıl Avru­ pa's ı n d a felsefi soruştu rma n ı n veri m l i o l d u ğ u, Rönesans son ra s ı d ö nem), d i ğ e r b ü y ü k fil ozofl a r gibi rasyo n a l ist teori l e re bağ l ı o l a n S p i n oza, akıl v e rasyonel l i k kavra m l a rı n ı (ayrıca ken d i d i n i inancı­ nın bazı u n surla r ı n ı ) almış ve onları ahlak fel sefesine uyg u l a m ı ştı r. D ü ş ü nceleri o za man, a n a a k ı m d i n i d ü ş ü n eeye karşı çıkan erken d ö n emdeki rel ativist a h l a k görüşleri neden iyle ta rtışmal ıydı; öyle ki, başya pıtı Ethica, ö l ü m ü nden son ra 1 677'd e yayı m l a nd ı ğ ı n d a pek az beğe n i l m i ştir. Spinoza bir t ü r a h l a ki relativizm le b i rl i kte ayd ı n la n m ı ş bir mo­ d e r n i stti. Spinoza'ya göre, a h laki mutlak h a k i katler (ya da siste m ­ l e ş m i ş i nanç siste m l eri veya doğuşta n g e l e n e t i k y a d a eti k o l m a­ ya n eylemler) yokt u r; çü n kü b u n l a r ne evre n i n n a s ı l tasarlandığ ı n a n e d e n a s ı l işled i ğ i n e bağ l ı değ i l d i r. B u n u n g i b i rel ativist d u ru ş l a r, Ta n rı 'n ı n doğası hakkında ol du kça yen i b i r fi kri o l a n Spinoza'd a n beklenecek bir şeyd ir: O, doğa n ı n ve Ta n rı 'n ı n, evre n i ha rekete g e ­ ç i re n m istik yön l e n d i rici kuvvetlerin h e r ikisi n i n d e bileşen leri n i n b i r v e ayn ı old u ğ u n u h i ssetmişti. A s l ı nda Spinoza fel sefe ça l ışmaya i l k başlad ı ğ ı nda, Fransız fi­ l ozof Rene Desca rtes ( 1 5 96- 1 650) ta rafı n d a n ku r u l a n, bedeni ve zi h n i iki ayrı va r l ı k olara k e l e a l a n d ü a l iz m i l ke s ini benimsemişti r. Fa kat Ethica'da Spinoza, bedenin ve zi h n i n ayn ı bütü n ü n iki parça­ s ı o l d u ğ u n u yazd ı ... çok, çok daha büyü k b i r bütü n ü n . Descartes'ı n m efh u mu, evre n i n altında yatan gücün ki, doğayı yönlendire n i n Ta n r ı olduğu yön ü nd ed i r. Spi noza, Tan r ı 'yı v e doğayı va ro l u ş u n g e rçekliğini o l u şt u ra n a y n ı özsel töz o l a ra k g örüyord u. Asl ı n d a S p i n oza'n ı n iddiasına göre, her şey bir t e k m e r kezi g ü çten çıkmak1 85

Etik 1 01

tad ı r. Tü m can l ı ları ve nesneleri bu saf form u n "mod u s l a rı " olara k ad l a n d ı r ı r. Ta n r ı mefh u m u d a eşit d e recede tartışma l ı ve za ma n ı n ı n ku ral­ l ı dini öğretileriyle ayn ı çizg i d e d eğ i l d i r. Spinoza'n ı n Ta nrı'sı, insan­ ların ve diğer ca n l ı la r ı n yaşa m ı n ı beli rleyen yüce b i r fig ü r değildi, daha çok bilinçli b i r öze n l e yöneten, doğayla b i r l i kte iç içe geçmiş bir siste m i n parçasıyd ı . Ta n r ı d oğayı kontrol etmiyor diye beyan eder Spinoza, ç ü n kü Ta n r ı doğad ı r.

S E Ç M E M EYi SEÇM E K Bu ka rmaşık çerçeve nedeniyle Spi noza, özg ü r i raden i n ve hatta ken d i l i ğ i nden bir seçi m i n m ü m kü n old u ğ u n u d ü ş ü n m üyord u . Sadece her ikisin i n d e ya n ı lsa m a s ı na sah i biz. Spinoza, i nsa n dav­ ran ı ş l a n n ı n t ü m ü n ü n önceden belirlenmiş o l d u ğ u n u ve herhangi bir özg ü rl ü k mefh u m u n u n, ya l n ızca bireyi n eylem l e ri n i n tü mü­ n ü n ö nceden bel i r l e n m i ş o ld u ğ u n u anlama ve b il me ka pasitesin­ de b u l u nd u ğ u n u söyledi. Anca k Spinoza'n ı n s i ste m i nde, insa n l a r tam o l a ra k kaderleri n i n kölesi d eğ i l l erd i r. A ks i n e, insanl ığa Ta n rı/ doğa n ı n bilgisi ve a n layışı o l a n "en yüksek iyi"ye u laşa ra k mutlu­ luğu a ra ma s ı n ı önerir. S p i n oza'n ı n düşü ncesi nde, işlerin nası l yü­ rüd ü ğ ü n ü gerçekten b i l e re k i nsa n l a r, korkud a n ku rtu l a b i l i r, boş tutku l a r ı n peşinden g itmekten kaçma b i l i r ve diğer o l u msuz kav­ ra m l a r ı n üstesinden gelebi l i r. B i r kez özg ü r o l d u kta n sonra, daha güçlü ve daha olu m l u d u yg u l a ra sah i p olabi l i r ve m utl u l u k ve hoş­ nutl u ğ u b u l a b i l i rler. Spinoza'n ı n bir d i ğ e r tartış m a l ı fi kri, her şey önceden bel i r­ lendiği ve her şey saf ve Tan rı s a l olandan kaynaklandığı için, h iç­ bir va rl ı k veya o n l a r ı n eyl e m l e r i n i n ahlaki o l a ra k "iyi " veya "kötü" olara k ka b u l ed ilememesid i r. {Ad i l bir değerle n d i rme ya pma n ı n tek yol u, kad ı n ya d a erkek b i r b i reyin yaşa m ı boyu nca gerçek­ ten ö n e m l i ol maya n b i r eyl e m i n yoru m l a n m a s ı d ı r, ç ü n kü her şey 1 86

Baruch Spinoza' nın Felsefesi

önceden bel irlenmiş ve ya rı-Ta n rısa l d ı r.) S p i n oza, Ta nrı/doğa n ı n sağ l a d ı ğ ı d üzen tarafı n d a n yönetilen b i r d ü nyada, "iyi" ve " kötü" g i b i teri m ierin n i h ayeti nde a n lamsız o l d u ğ u n u h issetti. Gerçekli­ ğ i n kendisi m ü kemmel l i kt i r ve bundan d a h a azı na benzer bir şey va rsa, bu sadece o bireyi n gerçekl iğin doğas ı n ı ta m olara k kavra­ m a d a ki yetersizliğinden kaynaklanmakta d ı r.

Spinoza Hakkında Spinoza geleneksel bir Yahudi olarak yetiştirildi ve çalışmaları te­ mel olarak dini metinlerden oluşur: Tevrat, peygamberler ve ha­ hamların eserleri. Gençken daha resmi bir eğitim görmesine izin verildi, ancak on yedi yaşındayken babası savaşta öldü ve genç Spi­ noza, ailenin kazançlı ithalat işinin başına geçmek için okulu bı­ rakmak zorunda kaldı. Fakat çok hızlı bir şekilde işini kardeşinin kontrolüne bıraktı ve böylece tüm zamanını felsefe çalışmalarına ayırabildi. Faturalarını ödemek için mercek perdahçısı olarak ça­ lışmasının dışında, öyle de yaptı. 1677'de kırk dört yaşındayken, muhtemelen bütün gün cam tozu solumasıyla ilişkili bir akciğer hastalığı nedeniyle hayatını kaybetti.

1 87

BÖLÜM 9

K L A S i K E T i K E G ZE R S i Z LE R Eti k ça l ışmak önem l i d i r. B i r fel sefe d a l ı o l a ra k eti k, insan olman ı n ne a n l a ma geldiğ i n i n a n a hta r kavra m l a rı n ı o rtaya ç ı ka rmam ıza yard ı mc ı o l u r. Ayn ı za m a nda, en doğrusu o l d u ğ u n a i n a n d ı ğ ı m ız felsefi o ku l l a rdan veya teo r i l e rd e n bağımsız o l a ra k, nasıl daha iyi d ü nya yu rttaşları ve iyi b i reyle r olabi leceğ i m izi öğ renmem ize ya r­ d ı m c ı o l u r. Bilgi g ü çt ü r ve o n a m ü mkün o l d u ğ u kadar çok sah i p o l m a k kes i n l ikle iyi d i r. H a k i kat a rayışı ndaki b i l g i ed i n i mi, eti k kav­ ram ı n ı n kendisi kad a r ö n e m l i d i r. Bu böl ü m, bel irli eti k i l ke l e r i n genel yaşa mda olduğu g i bi, eti k i k i l e m l e r üzerine d ü ş ü n m eye n a s ı l uyg u la n a b i l eceğine bakmak­ tad ı r. B u kita pta ta rt ı ş ı l a n pek çok önem l i a h l a k fı lozofu, bu a l ı ştır­ maları ve b u n u n gibi d iğerleri n i, etiği a raştı r m a k, a k ı l yü rütme yol ­ ları n ı bel i rlemek veya eti ğ i n h a kiki doğası h a k k ı n d a k i görüşleri n i "ka n ı t l a m a k" i ç i n ku l l a n d ı . Ş i m d i, deneme s ı rası sizde.

1 88

TRAMVAY I KILEMI Birinin Ölmesi mi Gerekiyor?

Bu klasik eti k a l ı ştı rma Ka nt'ı n Evrensel Doğa Yasası Form ü l ü'n ü old u kça katı bir şeki lde i nceler. Temel o l a ra k, teoride, Kant'ı n iyi bir kişisel fel sefe n i n b i reyi n evrensel bir m a ks i m o l u ştu rmayı i ste­ yip i stemed iği fi kri... ama eğer bir i nsa n yaşa m ı söz kon usuysa, bu gerçekten sağ l a m bir a h l a k felsefesi m i d i r?

Philippa Foot Foot, son birkaç on yılda yüzlerce süreli yayında, zeka kitapların­ da ve metinlerde ortaya çıkan bu etik oyunla tanınır. Diğer önemli atılımlarından biri, ahiakın ve etiğin temel erdemlerinin araştırıl­ masıydı. Foot özellikle, bilgeliği, cesareti ve ölçülülüğü erdemierin içinde en erdemli olanlar olarak nitelendirir.

"Tra mvay ikilem i;' 1 960'1arda i n g i l iz a h l a k fi lozofu P h i l i p pa Foot ta rafından tasarla n m ı ş ve 1 980'1erde Amerika l ı fi lozof J u d ith J a rvis Thomson ta rafı n d a n genişleti l m i ş ( neyse ki, va rsayı msal) bir eti k test sena ryosu d u r. Hem Foot hem d e Thomson, derhal eyle­ m e geçmeyi gerektiren ve uzun bir fel sefi tartışmaya veya ayrı ntı l ı b i r a k ı l yürütme s ü reci n e h i ç yer bıra km aya n old u kça gerg i n b i r a n ya ratmaya ça l ı ştılar. Başka b i r deyiş l e, b u , e n önem l i za manda ve a c i l bir biçi mde uyg u l a n a n eti kti r. Tho m son, Tra mvay ikilemine her biri fa rkl ı b i r ana eti k d ü ş ü nce oku l uyla i l i şkifend i rilen bi rkaç fa r k l ı tepki veri l d i ğ i n i sa ptad ı : Faydacı l ı k, d eontoloji, i l a h i e m i r/ buyru k teorisi, eti k relativizm ve erdem etiğ i .

1 89

Etik 101

B i R P RO B L E M P E K ÇO K "ÇÖZ Ü M " Bir tra mvay sürdüğ ü n üzü haya l ed in. Bir viraj ı n hemen a rd ı ndan rayları ta m i r eden beş kişi n i n yolda çal ı ştı ğ ı n ı görüyors u n uz. On­ ları görd ü kten hemen son ra, yol bir vad iye g i riyor ve tra mvay da işçi lerin görüş açısı n d a n ç ı kıyor. Tra mvay tekra r vadiden çıktıktan son ra n e redeyse h e men çarpacak ve kesi n l i kl e bu işçi leri öld ü re­ cek. Ancak, tra mvay vad iden ta m çıka rken sağa doğru giden b i r h a t g örüyorsu n uz. Fa kat o hatta da çal ışa n b i r adam va r. A hat­ tındaki beş ada m ı n ya da B h attı ndaki bir ada m ı n atlayıp ken d i n i ku rta r m a l a rı i ç i n h i ç za m a n yok, bu yüzden ta mamen size kal m ı ş, ne ya p ı lacağı n a tra mvay sü rücüsü, yan i siz karar vereceksin iz. Peki, ne ya pars ı n ız? B u l u n d uğ u n uz hatta ka l ı r ve kesi n olara k beş kişiyi m i öldürürsün üz, yoksa makas değişti rir ve bir kişiyi öl­ d ü receği n izin kesin o l d u ğ u yen i hatta m ı geçers i n iz?

Seçenek # 1 : Ma kas değiştirin ve yeni hatta geçin. Başka l a rı n ı n mutl u l u ğ u n u e n yüksek seviyeye çı ka rmaya i n a n ı­ yors u n u z; seçenekler g öz ö n ü n e a l ı ndığı nda, b i r h ayat karş ı l ığ ı n ­ da b e ş kişi n i n yaşa ması d a h a iyid i r.

Analiz: Bu seçeneği terc i h etmek bir faydaem ı n ya pacağ ı şey­ d i r. Eyl e m i n kendisinden ziyad e son uca değer verd i kleri için, ah­ laki açıdan en üstü n eyl e m i n e n fazla insan için aza m i iyi liğe yol aça n eyle m olduğuna i na n ı rl a r. Faydacı bakış açısına göre, beş ha­ yat ku rta rmak m ü m k ü n o l a n en iyi sonuçt u r.

Seçenek #2: Makas değiştirin ve yeni hatta geçin. E n ö n e m l i şeyi n erd e m o l d u ğ u na ve erd e m l i bir insan olara k beş can ku rta rma n ı n ya rd ı m sever ve merh a m etli o l d u ğ u n a ina­ n ıyors u n uz; en azı n d a n sadece b i r hayatı ku rta rmakta n daha ya r­ d ı m sever ve merha m etl i d i r.

Analiz: Bu, bir e rd e m eti kçis ini n terc i h i ve a k ı l yü rütmesid i r. Bu teoriye katı l a n l a r, b i r eyl e m i n a h lakiliğ i n i karakter ve erdemleri 1 90

Tramvay İ kilemi

g öz ö n ü nde b u l u n d u ra ra k belirlerler; iyi n iyet, eylemden veya so­ n u ç l a rdan daha önem l i d i r. B u radaki son uca göre b i r i n sa n ölecek­ tir a ncak bu yine de erdem l i b i r eylemd i r, ç ü n kü tra mvay sürücüsü ka ra r veri rken iyi n iyetlid i r.

Seçenek #3: Makas değiştirmeyin. Hattınızda kalın. Beş işçiye çarpın ve kesin olarak öldürün. Analiz: Bu, b i r deontolog veya Ka ntçı için doğru eylem biçi­ m i d i r. Bu ya klaşı m, eylemlerin içkin a h l a k i l i ğ i veya a h la k d ı ş ı l ı ğ ıy­ la (ya da doğru l u ğ u ve yan l ı ş l ı ğ ıyla) i l g i l i d i r. B u rada b i r parça eti k boşl u k va rd ı r, a nca k deontoloj i k düşü ncede hatta ka l ma k ve beş kişiyi öldürmek bir kişiyi ö l d ü rmekten d a h a eti kti r. N iye? Çü n kü m a ka s değişti rmek b i r kişi n i n ö l ü m üyle sonuçlanacak bilinçli b i r terc i h olacaktır. Ve öldürmek ya n l ı ştır. (Benzer şeki l d e, i l a h i e m i r/ buyru k teorisinde de m a ka s değişti r m e k ya n l ı ş olacakt ı r. i l a h i e m i r/buyru k teorisye n l er i eylemleri n i Ta n rı 'n ı n i radesine uyd u ­ r u r l a r; v e Ta nrı b u beş ada m ı n bu hatta b u t ra mvayl a ölecekleri n e ka ra r vermişti r.)

Alıntdanmaya Değer Sözler "Bir filozofa bir soru sorarsınız ve o kadın ya da erkek bir süre ko­ nuştuktan sonra, artık o soruyu anlamazsınız." -Philippa Foot

Seçenek #4: Ma kas değiştirmeyin. Diğer hattaki adam öldü­ ğünde onun ölümünden suçlu olacaksınız ki, bu hem kültü­ rel olarak kabul edilemez hem de yasadışıdır. Analiz: Bu d u ru ş eti k relativizm in b i r ta nıtlamasıd ı r. Başka b i r d eyişle, tra mvay sürücüsü i ç i n iyi bir seçe n e k yokt u r, çünkü el bet biri ö lecektir. Tra mvay sü rücüsü n ü n eyl e m d e b u l u n masını ya da 191

Etik 1 0 1

b u l u n mayı p a ksine h atta ka l ma s ı n ı sağ laya n şey, etkin b i r şeki lde ö l d ü r m e n i n ya n l ı ş ve tramvay s ü rücüsü n ü n kültü ründeki yasa la­ ra aykı rı olmasıdır. S ü rücü tek n i k olara k cinayetten (ya da adam öldürmekten) suçla n a b i l ecekken, h a l buki beş kişiyi öldürmek sa­ dece b i r kaza d ı r.

1 92

iTUTSAK I KI LEMI Sadece Itiraf E t (ya d a Belki Etme)

i şte bazı a h l a k felsefesi kavra m l a r ı n ı uyg u l a m a k için b i r başka a l ı ş­ t ı r m a . Bu, "tutsak ikilemi" o l a ra k adland ı r ı l ı r ve 1 950'lerde sadece eti kçi l e r ta rafı n d a n değil, ü n l ü ve g ü ç l ü RAND Corporation'd a ki matematikçiler Merri l i Flood, Melvin D resh e r ve Al bert Tucker ta­ rafı n d a n gelişti ri l m i şt i r.

RAND Corporation'ın Bu Etik Alıştırmadaki Rolü Bu ikilem doğal olarak sadece etiği içermekle kalmaz, aynı zaman­ da matematiği ve olasılığı da içerir. RAND, oyun teorisine dayana­ rak çeşitli nükleer savunma senaryolarının nasıl sonuçlanacağını öngörmeye çalışınakla görevlendirilmişti. Tutsak ikilemi, ilk kimin eylemde bulunacağı ve ilk kimin geri çekileceğine dayanarak, po­ tansiyel olarak ölümcül bir Soğuk Savaş güç gösterisinin gidebile­ ceği tüm yolları ortaya çıkarmakta yardımcı olmuştu.

i şte senaryo: B i r suç çetes i n i n iki üyesi o l a n Tom my ve Fra n k, ban ka soyma kta n tutu kla n ı r. Pol i s ve savc ı l a r, Tom my ve Fra n k'i n b a n kayı soyd u ğ u ndan (bu n edenle tutu k l a m a l a rı n d a n) e m i n l e r, a nca k her i kisi n i de a s ı l suçla madan m a h ku m edecek yeterli d e ­ l i l leri yok. Savc ı l a r her b i ri n i b i r y ı l kad a r h a pisha n eye göndermek iste d i klerinde, Tom my ve Fra n k'e bazı a n l a ş m a l a r teklif ediyorlar. B u Tom my ve Fran k'i iki temel seçenekte baş başa b ı ra k ı r: •

Seçenek # 1 : Yoldaşma i h a n et et ve s u ç u ta m a m e n diğer ada­ m ı n üzerine at.

•

Seçenek # 2: Sessizfiğ i n i koru, hiçbir şeyi ka b u l etme ve diğerin i satma.

1 93

Etik 1 0 1

K A R A R L A R, K A RA R L A R En iyi seçenek ned i r? M u hte m e l sonuca bağ l ı d ı r ve i ki sonuçta n fazlası va rd ı r: Eğer Tom my ve Fra n k'i n ikisi d e d iğeri n i suçlarsa, ikisi de iki yıl

•

h a p i s cezası na. çarptı rı l ı r. Eğer Tom my Fra n k'i e l e veri rse ama Fra n k sessizl iği n i korursa,

•

Tom my serbest kal ı r. F ra n k, a s ı l suçta n ü ç yıl hapis cezası a l ı r. •

Benzer şekilde, Fra n k Tom my'yi ele veri rse a m a Tom my sessiz kal ı rsa, serbest ka l a n Fra n k o l u r ve soyg u n yüzünden Tom­ my'n i n üç yı l yatma s ı g e re k i r.

•

Eğer a d a m l a rd a n h iç b i ri iti raf etmez veya diğeri n i suçla mazsa i kisi de bir yıl hapis ceza s ı n a ça rptı rı l ı r (ve d a h a d ü ş ü k bir suç­ l a m aya).

D Ü R Ü S T L Ü K E N i Y i YO L O L M A D l Ci l N D A Etkide b u l u na n diğer etke n l e ri ortadan ka l d ı rm a k için bi rkaç uya­ rıda b u l u n maya ihtiyaç va r: G e re k l i olduğu ta kd i rde ayrı ha pisha­ nelerd e ceza l a r ı n ı çek m e kten başka, Tom my ya da Fra n k için ne başka bir öd ü l ne de bir ceza yokt u r. Ne de işe karışa n la r için en iyi seçeneğ i n b u l u naca ğ ı bir d o l a p çevirebilirler. H e m Tom my hem de Fra n k'i n ne d ı ş d ü nyayla n e d e birbirleriyle i l etişim kurmaları­ nın m ü m kü n olmadığı bir şeki l d e bi rbirlerinden ayrı ve ya l n ız hap­ sed i l m i ş d u rumda l a r. Öyleyse n e ya pma l ı l a r? B i rbi rlerine iha net ederler. A k l ı başında ve ken d i ç ı ka r ı n ı düşü­ nen bir m a h ku m diğerine i h a n et eder. Her i kisi de rasyonel insan­ l a r o l d u klarından ve ikisi d e h a pse girmek istemedi klerinden, her biri ya l n ızca kendi iyi l i ğ i n i ve m ut l u l u ğ u n u göz ö n ü nde b u l u ndu­ ru r, çünkü a ksi yönde d ü ş ü n m e n i n son uçları (ha pishane g i bi) iyi değ i l d i r.

1 94

Tutsak İ kilemi

Fakat bu eti k bir i k il e mdir. Her ikisi n i n de bi reysel kaza n ı m pe­ ş i n d e koşmala rı iki m a h ku m u n da iha neti n e yol aça r, anca k h e r ikisi d e sessiz ka l ı rsa her b i ri daha iyi b i r kaza n ı m (bütün olara k) e l d e eder. B u n u n l a birl i kte, eğer ikisi d e iti raf ederse, b u n u n h e r i k i a d a m i ç i n de sonucu sessiz kal m a l a rı n d a n d a h a kötü olaca kt ı r.

Sporda Tutsak İkilemi Spor yaparken steroid kullanmak etik midir? Bu, her iki tarafta ve taraflar arasında konuyla ilgili pek çok düşünceyi içeren büyük bir sorudur, ancak özellikle söz konusu tutsak ikilemiyle ilgili ilginç bir bilmecedir. Performans-arttıncı ilaçlar, bir sporcunun becerilerini arttırır, ancak bu ilaçları kullanmak bazı potansiyel tehlikeli yan etkilere neden olur. Belirli bir spor dalındaki tüm profesyonel spor­ cular nispeten benzer yetenek seviyelerine sahiptir ve ilaçlar bu sporcularda genellikle aynı şekilde iş görür. Eğer bu ilaçları kimse kullanmazsa, bu "tüm sporcular"ın yararınadır; çünkü eğer herkes kullanırsa, o zaman hiç bir sporcunun üstünlüğü kalmaz ve tüm sporcular ilaçları kullanmanın yan etkilerine maruz kalır. Ancak, bir veya iki sporcu ilacı alırsa, o zaman bu sporcular bir avantaj elde ederler ama dezavantajlı yan etkiler onlar için bir problem haline gelir.

1 95

Mi LETLi EUBULi DES VE SORITES PARADOKSU Bir Yığı n Sorun

M i l eti i E u b u l ides, iö d ö rd ü n c ü yüzyı ldan bir Yu n a n d ü şü n ü rüydü. Bu kitapta ba h sed i l e n d i ğ e r Yu n a n figürleri n i n çoğ u n u n aksine E u b u l id e s bir fi lozof ya d a d i n i l id e r değildi. Asl ı nda o bir mantı kçı­ d ı r; -fi l ozofla rı, a rg ü m a n l a r ı n d a ki mantıksa l h ata l a rd a n haberdar ederek u yar m ış ya da e n azı n d a n. akıl yü rütmelerini mantıksal, rasyonel b i r a rg ü m a n l a savu n ma l a rı için b i r pa rça d ü ş ü n meleri­ n i sağ l a m ı şt ı r. Eubu l i d es, a s l ı n d a etik yüklü zeka oyu nları olan bir d izi b i l m eceyle tan ı n ı r. B u rada i l g i l e n i lenlerd e n biri d e "sorites pa­ radoksu" o l a ra k b i l i n i r. Sorites paradoksu, g e rçek b i r çözümü ol m aya n fel sefi bir prob­ l e m d i r. Felsefe veya eti k g i b i g e n i ş, b i l imsel veya deneysel olma­ ya n b i r d i s i p l i ndeki ta rtışmada o rtaya çıka b i l ecek m a ntı k ve a kl ı n doğa l safsata l a rı n ı ortaya koya r. Aslı nda, d i l i n s ı n ı rl a r ı n ı v e biri n i n kel imeleri n i seçerken n e kada r d i kkatli o l m a s ı gere kti ğ i n i göster­ mek i ç i n b i r kıssa d ı r, ç ü n kü kel i meler (ve tan ı m la d ı kları etik kav­ ra m l a r) g e l i şig üzel b i r şekil d e seslendirileb i l i r veya fa rklı insanlara farklı şeyler ifade edebi l i r. Eğer kel i meler gelişigüzel ve öznelse, o za m a n ta n ı m l a d ı kları h a k i katle r d e gelişigüzel veya öznel olabi l i r, ki bu a h l a k fi lozofları n ı n evrensel hakikat-a rayışı m i syon l a rı için iyi bir şey d e ğ i l d i r. Sorites, Yu na nca "yı ğ ı n" a n l a m ı na gelen soros kel i mesinden gel i r. Antik Yu na n'da, sorites pa radoksuna M i letli E u b u l ides geliş­ tird i ğ i n d e soros den iyord u . Yu n a nca teri m i n de öne sürdüğü gi bi, bu bir yığ ı n ı n doğasıyla i l g i l i retorik bir b i l m eced i r. Bir yığ ı n nasıl tan ı m l a n ı r? Örneğin, kaç ta n e b uğday ta nesi b i r yığ ı n oluşturur? Bir buğday ta nesi b i r yığ ı n m ı d ı r? Hayı r, ta b i i d eğ i l . Peki ya i ki ? Üç? Bir şeyi n bir noktada "yı ğ ı n" o l d u ğ u n u söylemek zoru ndası n ız, 1 96

Miletti Eubul ides ve Sorites Paradoksu

peki bu nokta nereded ir? E u b u l ides, kes i n l i kl e b i r yığ ı n ol masa d a b i r y a da iki buğday ta nesine yığ ı n d iyebileceğ i n izi söyl er. Öyleyse, yığ ı n meselesi "gö rd ü ğ ü m d e b i l i ri m" m i d i r? O l a b i l i r, a m a bu ceva p rasyo n e l düşünce n i n eti k-haki kati a raya n a raçla r ı n ı n iyi bir şeki l d e ku l l a n ı m ı değ i l d i r.

Alıntılanmaya Değer Sözler Çağdaş New York Üniversitesi felsefe profesörü Peter Unger, sori­ tes paradoksunu insanlar arasındaki farka uyguladı: "Buradaki tek bir hücre ben ve ben olmayan arasındaki fark anlamına gelebilir mi? Bu neredeyse haysiyetime yapılmış bir hakaret!"

"Gördüğümde b i l i ri m" etikte süreg e l e n ve yinelenen b i r te­ m a dı r. D i l i n özne l olduğu, d ü ş ü nceleri n ve d uyg u ların bi reysel ve benzersiz o l d u ğ u m efh u m una dayan a ra k, bel i rl i tema l a r ı n evre n se l olara k ta n ı mlana m ayacağı şekl i n deki fikrin ka bu l ü d ü r. Ve tartışmal ı b i r şekilde b u n l a r büyü k tem a l a rd ı r. Örneğin, iki kişi m u tl u l u ğ u aynı şekilde tan ı m layamaz. B i r k ü m e n i n yığı n olduğu­ nu h issetmek g i bi, mutl u l u k da ta m o l a ra k ta n ı m l a n a mayan b i r d u yg u d u r. Ve b u eti k ça l ı şm a l a rı için pro b le m l i d i r, çü n kü mutl u l u k p e k ç o k büyü k teorisye n i n n i h a i hedefi d i r.

i L ET i Ş i M M E S E L E L E R i Falakros ya da "kel adam" özg ü n sorites p a radoks u n u n, yal n ızca

söz konusu materya l i n neg atif bir şeki l d e g itti kçe a rttı ğ ı bir çeşit­ lemesidir. Kel adam, bir şeyi ta n ı m l a ma n ı n n e kad a r zor olduğ u n u ispatlayaca k b i r öze l l i ğ i a n latır. Kafasında sadece b i r tel saçl ı olan b i r a d a m ı kel olara k ta n ı m la r m ı s ı n ız? E l bette, sadece bir tel saç. (Ge rçi tekn i k o l a ra k kel deği l d i r.) Peki ya i k i ? Ya da 1 0.000? Eğe r 1 O.OOO'de hayır d iyeceksen iz, bu a d a m kel d eğ i l d i r, peki,

o

halde

b i r kez d a h a , s ı n ı r nerede? 1 97

PISUARDAK ÖRÜMCEK Bir Etik lkilem

New York Ü n iversitesi p rofesörü ve fi lozof Thomas Nagel, 1 986 ta ri h l i " B i rth, Death, a n d the Meaning of Life" ["Doğ um, Ölüm ve Yaşam ı n A n l a mı ") a d l ı makalesi n i n bir pa rças ı o l a ra k, "Pisuardaki Örü m cek" olara k a d l a n d ı r ı l a n bir gerçek h i kaye-eti k-i kilemi ortaya koyd u . Bu masa l ı msı, s ı k ı ntı l ı h i kayede, m ü d a h a lede b u l u n m a n ı n a h l a k i l i ğ i gibi p e k ç o k eti k m e s e l e ortaya ç ı ka rı l ı r v e aslı nda mutl u­ luk a rayışı adına b i r kişi n i n ken d i eylemleri n i başka l a rı n ı n hayatına dahil etm e n i n etik olup o l m a d ı ğ ı gibi. .. öze l l i k l e, fai l i n eylem i n i n bu eylemden etkil e n e n l e r i n ta rafı nda mutl u l uğ u n a rtmasına yol açı p a ç mayacağ ı n ı söyleye m e d i ğ i veya b i l mediği d u ru m l a rda. Nagel, Princeton'd a d e rs verd i ğ i dönemde her gün aynı tuva­ l eti ku l l a n ı r ve her g ü n g ü n l e r i n i pisuarda geçire n aynı örü mceğe rastlar. " H oşla n m ı ş g i bi g ö rü n m üyordu" d iye yazar Nagel, örüm­ cek için. Nagel da öyle ve b u yüzden davra n ı ş l a rı n ı örümceğe göre aya r l a m aya başlar. O n u n n iyeti ve güdüleri a s i l d i r; o n u n bakış açı­ s ı n d a n göründüğü kad a rıyla ö r ü m cek ıstırap çekiyord u . Ancak ni­ yeti ve g ü d ü leri, ken d i d e n eyi m l erine ve e rd em lerine dayanara k, kend i zi h i n yapısındaki b i r yerde n gelir. Başka b i r can l ıya yard ı m etme, m u tl u l uğ u a rttı r m a v e ı st ı ra b ı azaltma n iyetiyle birlikte a h­ laki iyi l i kten h a reket eder. Yi n e d e Nagel son u ç l a r ı d ü ş ü n med i ya da en azı ndan sonu c u n tam a m e n o l u m l u olaca ğ ı n ı ve eylemleri nedeniyle örü mceğ i n daha iyi olabil eceğ i n i va rsayd ı . (Bu sonuç­ çul u ktaki bir kusuru o rtaya koyar.) "[B] u o n u n Doğal h abitatı o l a b i l i r, anca k pü rüzsüz porselen ve dik kenarlar tarafı n d a n tuzağa d ü ştüğü için, isterse çıkabileceği bir yol olmadığı g ibi, bunu i steyi p i stemediğini söylemesin i n de bir yol u yoktu ... Böylece, dönem sonuna doğru b i r gün d uva rdaki as­ kıdan b i r kağıt havlu a l ı p ona doğru uzattım. Bacakla rıyla havl u n u n 1 98

Pisuardaki Örümcek

ucu n u kavradı ve ben onu a l ı p yere, ka ro zem i n i n üzerine bıra ktı m :' Nagel ertesi g ü n geri döndü ğ ü nde örü mceği yerde ö l ü buldu ve tem iz l i k ekibi gel i p de süpü rene kadar b i r hafta orada ka ldı.

YA R AT l K R A H AT S l Z L l K L A R I N a g e l 'ı n ta lep ed i l memiş ya rd ı m önerisi a h l a ke n ka b u l ed ilebi l i r m i d i r? Yoksa Nagel'ın, basitçe örü mceğ i n yaşa m ı n ı n yetersiz o l d u ­ ğ u na h ü kmedere k, başka b i r va rl ı ğ ı n yaşa m ı na v e m u tl u l u k a ra­ yışına karışması ahlak d ı şı m ı d ı r? işin tu h afı , b u anca k örümceğ i n yaşa m ka l itesin i n a n a l izinden sonra m ü m k ü n ola b i l i r. Geçmişe ba­ k ı n ca , bir başkası ta rafı n d a n yap ı l an "iyi h uylu" bir m üdahaleden son ra, örümceğ i n , tü m gün b i r erkek tuva l eti n i n pisuarı nda takı­ l a ra k d a h a iyi za m a n geçi rd i ğ i açıktır. Örü mceğ i n ya pmak istedi ğ i ş e y b uydu v e Nagel'ı n m ü d a h a l esinin a h l a ke n ya n l ı ş olduğu i d d i a ed i l e b i l i r. Öte ya ndan, örü mcek rasyonel bir va r l ı k d eğ i l d i r. Kendi m ut­ l u l uğ uyla i l g i l i ka rar vere rn ed i ğ i n i söyleyecek g e l i ş m i ş bir a k ı l yü­ rütm e veya ma ntı k beceris in e sah i p değ i l d i r. (Bir örü mceğ in, a k ı l yürütme beceris i n i n noksa n l ığ ı neden iyle m u tl u l u k kavra m ı na d a h i sa h i p olamayacağı gerçeği bile baş l ı b a ş ı n a b i r başka eti k i ki­ l e m d i r.) Örü mcek gibi rasyonel o l mayan bir va rl ı ğ ı n yaşa m ı na müda­ hale etmek a h l a ka aykı rı m ı d ı r? Biri Nagel'ı n eyle m i n i n ahlak d ı ş ı old u ğ u n u, ç ü n kü Nagel'ın başka bir can l ı n ı n yaşa m ı n ı n yön ü n ü değişti rme hakkı ol mad ı ğ ı n ı söyleyebi l i r. B i r başkası da Nagel'ı n eylem i n i n ahlaki olduğ u n u, çünkü örü m ceğ i n hayatı n ı iyi l eşti r­ m e k için ka pana k ıs ıt dı ğı pisuardan çıkara ra k ya rd ı m etme isteğ iy­ le h a reket ettiği n i öne s ü rebi l i r. Nagel b i l e bu örü m ceğe ya rd ı m etm e n i n kendisi için b i r yü kü m l ü l ü k olduğ u n u söyleye bi l i rdi, ç ü n ­ kü b i r adaletsiz l i k görmüştür v e b u , ya n i ya rd ı m etmek, g e l i ş m i ş rasyo n e l l i ğ i v e iç erdemleri olan bir insa n i ç i n a h laki ödevd i r. 1 99

Etik 1 0 1

Nagel ve Hayvan Etiği Nagel sıklıkla bilincin doğası -ve olası kusurları- hakkında yazmış­ tır. En ünlü çalışmalarından biri, 1 974 tarihli "What Is It Like to Be a Bat?" ("Yarasa Olmak Nasıl Bir Şeydir?"] adlı makalesidir. Bura­ da, hayvanlar da dahil tüm organizmaların belirli bir farkındalığa sahip olduğunu savunur. Başlıkta da öne sürdüğü gibi Nagel, yara­ saların yarasa olmanın nasıl bir his olduğunun doğuştan gelen bir anlayışına sahip olduğu fikrini ortaya koyar.

N iyeti eyleminde rol oyna d ı , tıpkı eyle m e geçmesine neden olan tem e l erdemin ya ptı ğ ı g i b i . Ancak eyl e m i n kend isi kötü so­ n u ç l a ra yol açtı. Dolayı sıyla, eti k bakış açı n ıza bağ l ı olara k veya eyl e m l e r i n ya da n iyet i n a h la k i l i ğ i n ka l b i n i n o l d u ğ u yer olduğ u n u d ü ş ü n üyorsa n ız, a rg ü m a n h e r i k i yöne de götü rülebi l i r. Ne o l u r­ sa o l s u n bu, sonuççu l u k baş l ı ğ ı a ltında a h l a ki b i r ha reket değ i l d i r, ç ü n kü sonuç a macı h a k l ı ç ı ka r m a d ı . Anca k bir erdem eti kçisi veya bir deontolog, Nagel'ı n m a s u m olduğunu ve eyl e m leriyle gurur duyması gerektiğini söyle r, ç ü n kü eylemi yard ı m etme ve ahlaki metan et a rzusundan d oğ m u ştu.

200

TARLADAKI INEK PROBLEMI Ne Bildiğini Bilmek

Eti k i l kelere -ya d a bu kon u d a genel o l a ra k fel sefeye- dair h e r­ h a n g i b i r ta rtı şma kon u s u b i l g i a l a n ı n d a n g e l i r. Felsefede, bilgi n i n doğası üzerine ça l ı ş ı l a n b u a l a n episte m o l oj i o l a ra k adland ı r ı l ı r. Böy l e b i r ça l ı şmaya d a h i l o l m a k için, t ü m ta rafl a r büyük d ü rt ü l e ­ ri m iz veya yü kü m l ü l ü kl e ri m izin yer a l a c a ğ ı h e r h a n g i bir tartı ş m a ya p m adan önce ka rş ı l ı kl ı , a n l a ş ı l m ı ş b i r yerde n başl a m a l ı d ı r. Baş­ ka b i r deyişle, ta rafl a r ı n o rta k bir bilg iye s a h i p o l m a ları gere k i r. i şte b u fel sefed i r, her şeyi sorg u l a ma n ı n g üzel sa natı d ı r. B i l d i ğ i ­ m iz şeylerin gerçek o l d u ğ u n d a n v e b u n l a r ı n başka l a rı ta rafı n d a n d a ayn ı şeki lde a l g ı l a n d ı ğ ı n d a n v e hatta b u n u n h a k i kat o l a ra k ka n ıt l a n d ı ğ ı ndan, gerçekten n a s ı l e m i n o l a b i l i riz? "Ta rladaki i n e k" p ro b l e m i n i n ya ratıcısı, yirminci yüzy ı l fi l ozofu ve epistemoloğ u Ed m u nd Gettier'e göre, b i l g i mefh u m u teh l i ke l i d i r. B i lgi, genel­ likle doğru l u ğ u h a k l ı çıkmış ve ka nıtla n m ış b i r i n a n ç olara k ta­ n ı m l a n ı r (ha klı ç ı k m ı ş ina nç, doğru b i l g i d i r), a ncak b u her za m a n böy l e ol maz. Her şey, hatta d o n u k katı h a k i katler b i l e, gerçekten g ü ve n i l i r ola maz. Ayn ı za manda Gettier p roblemi olara k da a d l a n d ı rı la n ta rlada­ ki inek problemi şöyle başlar: Bir çiftç i n i n değerli b i r i neği va rd ı . Ancak b i r sü red i r orta l ı kta görü n müyord u v e çiftçi de ineği n i n kaybo l u p gitmesinden korkuyordu. Son ra b i r ziya retçi, postacı çiftl i ğe gelir. Çiftç i n i n problemini duyd u kta n son ra postacı çiftçiye e n d işelen memes i n i söyler; ç ü n kü ineği ya k ı n d a ki otl a kta görm ü ş­ tü r. Çiftçi ra hatla r ve postacı n ı n doğ ru söyled iğinden neredeyse ta m a men emi n d i r; n i hayetinde postacı n ı n ya l a n söylemesi için b i r n e d e n i yoktu r. Üste l i k postacı ya lan söylüyo rsa ya l a n ı kolayca ya­ ka l a n ı r ve yakı n l a rdaki ta r l a l a r kaybolan bir ineğin ortaya çıkması için m a ntıklı bir yerd i r. 20 1

Etik /OJ

Böylece postacı ayr ı l ı r ve çiftçi d e i neği n i b u l ma k için ya kındaki bu otla k a l a na gider. El bette o n a gayet ta n ı d ı k gelen siyah-beyaz, inek şekl inde bir şey görü r. D u r u m d a n mem n u n b i r şeki lde g ü n ü­ nü geçi ri r ve ineği n eve d ö n m e s i n i bekler. Daha son ra, postacı ka­ yıp i neğe bakmak için g e ri d ö n e r. i hek orada d ı r, a m a şimdi küçük bir ağaçl ı kta d u rmakta d ı r. i neğ i n , hem postacı h e m de çiftçi tara­ fı ndan otl a k alanda tespit ed i l d i kten son ra orma n l ı k a la na gitmiş olması m ü m kü n d ü r... a n c a k, otl a k a l a n ı n orta s ı ndaki bir ağaçta n sarka n büyük siyah-beyaz b i r kağıt ol masayd ı . Açı kçası, hem çiftçi hem de postacı bu nes neyi kayı p inekle ka rıştı r m ı ş l a rd ı r.

PRO B L E M N E D i R ? B i l m ece ş u d u r: i nek ot l a kta ol m a s ı n a rağmen (ya e n azı ndan ya­ k ı n ı n d a ya da en azı n da n otl a ktayd ı), çiftçi on u n orada olduğ u n u "bi l d i ğ i " za m a n "doğ ru" m u yd u ? Çiftç i n i n va rd ı ğ ı son uç doğ ruydu: i neği n otl a kta olduğ u n u d ü ş ü n m ü ştü ya da d a h a çok "bi l m i ş"ti, ve i n e k g e rçekten de otla ktayd ı . Ancak, doğru çözü me u laşmak için ku l l a n d ığ ı a k ı l yürütme ya n l ı ştı . i neği gözü nde ca n i a n d ı ra ra k, ası l ı kağıtları kendi hayva n ıyla ka rıştırdı. Bu, asl ı nda iki fa rklı ve ayrı "doğru" mefh u m u n u n o l d u ğ u a n la m ı n a g e l i r. B i r doğru mef­ h u m zi h i nded i r ve sadece gözl e mc iye veya fa i l e özg ü ve bi reysel olabi l i r. Diğer mefh u m ta m a m e n zi h n i n d ı ş ı n d a meydana gel i r ve bu mefh u m kısmen i l kiyle bağ l a n tı l ı ikinci b i r g özlemci ta rafı ndan bel i rle n i r. Başka b i r deyişle, h a k i kat ve alglfanan haki kat, birbirleriyle uyuşsa l a r bile iki fa rklı şey o l a bi l i r. Çiftçi n i n, hakikat old uğunu dü­ şündüğü şeye olan i n a n c ı nd a h a k l ı değildi ve a k ı l yü rütmesiyle hiç alakası o l m aya n bir şek i l de, eğer i n e k gerçekten de ya kı n l a rda ol­ masayd ı çiftç i n i n düşü ncesi ya n l ı ş olacaktı; ya n i tesad üfen doğ ru b i l m i şti. Bu, gerekçelend i rd i ğ i i n a n c ı n ı n aslında ne haklı olduğu ne de doğ ru olduğu ve dol ayısıyla b i l g i de olmad ı ğ ı a n l a m ı n a gelir. 202

Tarladaki İnek Prob l e m i

Edmund Gettier Üzerine

(1927-)

Tarladaki inek problemi, Gettier'in 1963 yılında yayımladığı "Is Justified True Belief Knowledge?" ["Gerekçelendirilmiş Doğru İnanç Bilgi Midir?"] adlı üç sayfalık bir makalenin parçasıdır. Fel­ sefe profesörü, makalenin o kadar kısa olduğunu düşünüyordu ki, Amerikan veya İngiliz dili akademik dergilerine göndermeye zah­ met etmemişti bile. Bir arkadaşı İspanyolcaya çevirdi ve Güney Amerika'da yayımlandı. Daha sonra İngilizce'de, yirminci yüzyılın en ünlü ve önemli felsefe ve mantık çalışmalarından biri haline gel­ di.

Sonuçları, sadece fel sefe ve etiği etkil e m ekle ka l m ıyor, ayn ı za­ m anda insa n l a r ı n verd i ğ i herhangi b i r kararı da etki l iyor. Ta rladaki inek problem i n i n gösterd i ğ i g ibi, makul, rasyonel ve hatta eti k ka­ ra rlar a l mam ızı sağ laya n gerekçele n d i r m e i htiyatl ı olmad ı ğ ı g i b i tesad üfi de olabi l i r.

203

YA[ANCI PARADOKSU Hakikat Yanlış Olduğunda

i nsan i l eti ş i m i ndeki k u s u r l a rı a raştırmak için ya p ı l a n başka bir pa­ radoksa l a l ı ştı rmada, M i l eti i E u b u l ides "yalancı" paradoks u n u orta­ ya atm ı şt ı r. Genel li k le şöy l e ifa d e ed i l i r: Bir a d a m d iyor ki, "bu cüm­ le ya n l ı şt ı r. Ya l a n söyled i m :' Öyleyse, bu ada m ı n söyled iği doğru m u d u r yan l ı ş m ı d ı r? Bu soru, her iki ta rafta da tekra r tekra r uzun s ü re ta rtışı labi l i r. Her iki ta raf için de meşru, m a k u l a rg ü m a n l a r va rd ı r. Ve her i ki ta raf da, ken d i sonuçlarına va r m a k i ç i n h i s leri yeri n e a ç ı k, doğ rudan ve rasyonel d ü şünceyi ku l l a n a b i l i r. Örneğin, başka bir i n sa n ı n (veya tüm i n sa n la r ı n ) doğ u ştan iyi o l d u ğ u n a ve bu kad ı n ya da e r keğ i n kend i-çıkarına göre eylem­ de b u l u n m a ları na, ki b u i l a h i a n l a mda iyid i r, i n a n m a n ı n erdem l i olduğ u n u söyleyeb i l i rs i n iz. Diğer b i r ifadeyle, o n u n genel olara k doğruyu söyled iğini söyleye b i l i rs i n iz. Ya d a , b i r i n sa n ı n kendi-çı­ ka rları n a göre eylemde b u l u n m a s ı n ı n old u kça kötü ve benci lce olduğ u n u söyleyebi l i rs i n iz. Bu nedenle ada m ı n başta n sona yal a n söyledi ğ i n i söyleyebi l i r m i s i n iz? O l d u kça pa radoksa l . Gel i n b u n u aça l ı m . B i r a d a m ya l a n söyledi ğ i n i söyl üyor; yan i ya l a n söylediği konu s u n d a ya l a n m ı söyl üyor? Eğer doğruyu söy­ l üyorsa, ya l a n söyl üyord u r. Bu, doğ ruyu söylemediği a n l a m ı na ge­ l i r. Ya l a n a gelince, ikisi birbi riyle iç içe geçmişti r. Bu tıpkı, "tavuk m u yu m u rta m ı önce g e l i r?" d e m eye benzer, ancak felsefi böl ün­ melerle. H a ngi ceva b ı vermeyi seçtiğiniz, ayn ı za manda hangi eti k okula d a h i l alabi leceği n ize d a i r b i r fi kir verir. (Ceva p vermemek va ro l u şç u veya nom i n a list (adcı) olabileceğ i n iz a n l a m ı na gelir.) Pa rad o ks, a k ı l yürütme eyl e m iyle çel işkilere u la ş ı r. Son ra dön­ güsel mantık tersine çevi rir. Doğru nedir? Ya n l ı ş nedir? Hakiki bir ya l a n l a i l g i l i doğru bir a ç ı k l a m a m ı ? Bu bilmece 2000 yıldan uzu n 204

Yalancı Paradoksu

s ü red i r va rd ı r ve hala eti kçilerin "doğ ru" ceva b ı n ne olabileceğ i ko­ n u s u nda net b i r fi kir birliği yoktur; çü n kü, h a l iyle bu b i r paradoks. Ken d i akıl yürütmeleriyle hem doğru hem d e ya n l ı ş olduğu ka n ıt­ l a n a b i l i r. B u paradaks u n ka nıtladığı herha n g i b i r şey varsa, o da ma ntı k­ ta k u s u rl a r ola b i l eceğ i d i r. Mantık, özü n d e, kita b ı n a uyu l u rsa doğru ceva p sağl amaya asla son vermeyecek bir sü reçt i r. Mantık ve a k ı l yü rütmeni n düşü n ü rleri nesnel b i r haki kate götü rmesi gerekse d e bu, d u ru m u n karmaş ı k l ı ğ ı n a ve ince ayrı n t ı l a r ı n a bağ l ı olara k h e r za m a n gerçekleşmeyebi l i r. B u , kaynak m a lze m e doğru o l m a kta n uza k (ya da en azı ndan çel işkili) ise m a n t ı ksal b i r s ü reç sonu n d a e l d e edilen herhangi b i r eti k hakikat doğ r u ola maz.

Bafka Bir Yalana Paradoksu İÖ altıncı yüzyılda Yunan filozof Epimenides, yalancı paradoksu­ na çok benzeyen bir düşünce deneyi ortaya atmıştı. Şöyle yazdı: "Tüm Giritliler yalancıdır. . . Kendi şairlerinden biri böyle demişti." Epimenides'in dili kullanımı kurnazca sorunun hedefini değiştirir; bu "ben"imle değil, Girit halkıyla ilgilidir. Bununla birlikte, dil ya­ lancı paradoksununkine göre biraz daha yönlendirilebilirdir. Aslın­ da Girit düşünce deneyi gerçek bir paradoks bile değildir, çünkü o şair dürüst bir Giridi tanıyor olabilir, bu yüzden hepsinin yalancı olduğunu söylediğinde yalan söylüyor olabilir. Doğru bir açıklama bir kişide tamamen yanlış bir açıklamaya indirgenebilir.

205

Etik 1 01

Hobbes ( 1 588- 1 679) b i l m eceye b i r başka i l g i n ç u n s u r daha ekler: Ya t ü m orij i n a l tahta l a r ç ı ka rı l d ı kta n sonra ikinci b i r gemi oluştur­ m a k için topla n m ı ş l a rsa. Aym zamanda bu da Theseus'u n gemisi mi o l u rd u yoksa yavaş yavaş de ğiştirilen Theseus'un gem isinden daha mı fazla ya da daha mı az o l u rd u ? John Locke ise, ta mamen ol masa bile "eski"den "ye n i"ye olan değişi m i n n e za man gerçek­ leştiği fi kri n i önemseyen baş ka b i r ya klaşıma sa h i pti. Deliği ya ma­ l a n m ı ş bir çora p metaforu ku l l a n d ı . Bir ta n e ya madan son ra hala ayn ı çora p mı? Peki, son ra k i n d e ? Ya da bir son raki, ta ki tüm oriji­ nal materya l yamalarla yer değiştirene kadar? Locke, Theseus'un gemisi n i neredeyse sarites paradoksu n u n alanına g ötü rür.

Konunun Varyasyonlan Pek çok felsefi metinde görülen Theseus'un gemisi paradoksunun benzer bir çeşidine "büyükbabanın baltası" denir. Düzinelerce ah­ şap kalastan oluşan bir gemi yerine, önce başı sonra da sapı de­ ğiştirilmiş eski bir baltanın özünü sorgular. Hikayedeki balta çoğu zaman uydurma bir şekilde hem George Washington'a hem de Alı­ raham Lincoln'e atfedilir.

Büyük Aristoteles de ele a l d ı . B i r şeyin "dört neden"den oluştu­ ğ u n u ve b u nedenlerin i ncelemesinin Theseus' u n gemisi paradok­ s u n u n çözüm ü ne yard ı mcı olabileceğini bel i rtti. Bunlar, tasarım (formel neden), yap ı l a n nesneler (maddi neden), isten ilen amaç (ereksel neden) ve nesne n i n nasıl ü retildiği (etken neden)d i r. Yen i tekn e n i n parçaları n ı yap m a k için ku l la n ı l a n nesneler (aletler) de, ü reti m işlerinin amacı ve tekn iğiyle aynıydı. Bu nedenl e, genel tasa­ rım değişmediği için -Aristoteles için en öne m l i s i formel nedendi­ yen i tekne, Theseus' u n meşru g e m isi ol maya d eva m etmekted i r. Sonuçta, bir şeyi o l u şt u ra n şeyin ne olduğ u n u sorg u l a mam ızı sağ l ıyo r. Özdeşiiği/ki m l iğ i o l u ştu ra n ned i r? Aca ba ru h u veya a h l a k merkezi m i ? 208

BÖLÜM 1 0

U YG U L A M A L l E T i K Eti k, ya l n ızca insanların veya bizim n a s ı l eylemde b u l u n m a m ı z g e re ktiğ ine d a i r b i r grup teoriye oda kl a n m a m ı z d u ru munda bizi ancak bu raya kadar getirebi l i r. Etik sadece teori ve fi kirlerden m ü ­ teve l l it değ i l d i r; eti ğ i n doğrudan eyle m i yön l e n d i rmesi amaçlan­ m a ktad ı r. Uyg u l a m a l ı eti k ya da eylemde ve p rati kte ahlak fel sefe­ si b u n u n için vard ı r. Her ne kada r en ö n e m l i ahlak fel sefe l e ri yüzyı l l a r önce şekii­ l e n d i ri l m iş olsa da, i nce noktaları hala ta rtı şmaya açıktır. Eti k b i r boşlu kta mevcut değ i l d i r v e sabit d u r m az. P e k çoğ u gerçek-haya­ t ı n içindeki d u r u m l a rda öğ renilen ve uya r l a n a n çok sayıda pratik kural içeren siste mlerd i r. G e rçekten d e, eti kç i l e r t ü m i nsan l a ra, gö­ rü n ü şe göre her kesime uyg u l a nabilecek evrensel ah l a kı bu l m aya ça l ışmakta lar. Eti k, g ü n ü m üz meslekl e ri n i n ve a l a n l a r ı n ı n çoğ u n ­ da ka ra r a l ma s ü reçlerin i n büyük b i r pa rça s ı n ı o l u şturur v e d ü nya h ızla değiştiği ve henüz bi l i n meyen zorl u kl a rla ka rşı karşıya oldu­ ğ u için h e m şimdi hem d e gelecekte öze l l i kl e önemlidir. B u böl üm, bu kitapta daha önce e l e a l ı n a n eti k kavra m l a r ı n bazı l a rı n ı n nasıl uyg u l a nacağına bakaca kt ı r. Etik y a da erd e m l e r medeni bir top l u mda hayati bir araçt ı r ve p rofesyonel d ü nyada hemen hemen her sektöre uyg u l a n ı r. Eti k o l m a n ı n nedenleri el­ bette ka rmaşıktır ve tartı şı laca ktır. Eti k olmak ö n e m l i d i r, ç ü n kü eti k olmak iş için iyid i r, ya da iş hayat ı n d a a h l a ki o l a ra k doğru ol­ mak eti ktir; çü n kü insan için eti k olmak ö n e m l i d i r nokta, m ı ? H e r i ki kon u m i ç i n de a rg ü m a n l a r v e daha fazlası va r. 209

iŞ VE M ESLEK ETiG i I ş Ahlak•

iş etiği, b i r şi rketin ça l ı şa n la rı n ı n stratej i leri n i ve uyg u lamaları n ı şeki l l e n d i rmek ve/veya ça l ı şa n la r ı n bağ l ı o l d u ğ u b i r ölçüt oluş­ turm a k i ç i n ku l la n d ı ğ ı a h l a k i d eğerlerd i r. Tı pkı b i rey g i b i eti k de, hem büyü k resm i (işleri n n a s ı l g itti ğ i n i) hem d e bi reysel olara k (ça­ l ışa n l a ra nasıl davra n ı l d ı ğ ı n ı) e l e a l ma l ı d ı r. iş i ç i n h a n g i eylemlerin ahlaki olduğu ya da h a n g i l e ri n i n olmadığ ı n ı n bel i rlenmesi zord u r -bir işletme ne b i r b i reyd i r, aynı za ma nda ne a k ı l g ü c ü n e sa h i p tek bir tüzel kişidi r (da ha ziya d e pek çok kişi n i n fi kirleri n i n ve ç ı karları­ nın i n safı ndad ı r), ne d e bir işletme h a l ka ka rşı a h la k i yükü m l ü l ü ğ ü olan b i r yönetim orga n ı d ı r. H atta i ş d ü nyas ın da etiğ e yer va r m ı d ı r? Bu, b i r iş için zoru n l u olduğ u n u d ü ş ü n d üğ ü n üz şeye bağl ı d ı r. işletmeler, eti k konusun­ da e n d i şelen meye gerek d uymad ı klarını; çü n kü a h laki bir koda uyması g e reken rasyo n e l va r l ı k l a r ol mad ı kl a rı n ı, yal n ızca sa hi ple­ rine veya h i ssedari a n n a pa ra kaza nmak için var oldukları n ı iddia edeb i l i r. (hiçbir şeki l d e i n sa n ı n nihai "mutl u l u k" amacına benze­ m iyor.) Mach iave l l ici b i r perspektiften bak ı l d ı ğ ı nda, işletmelerin kaza n a b i l d i kleri kad a r çok pa ra kaza n m a k için n e gerekiyorsa yap m a l a r ı n a izin veri l me l i . Yi n e de bunu h a l a yasal s ı n ı rl a r dahi­ l i nde ya p m a k zoru n d a l a r. Eti k açıdan baka rsa k, b i r ş irketin yasal a rı çiğnemesi -ya da ça l ı şa nl a r ı n ı d ü şman etmesi veya fıyat-şişirmesi veya hata l ı ü rü n satması- ş i rket i n ka m u i m aj ı n a za ra r vereceği için ç ı ka r l a r ı n a aykırı olaca kt ı r. Ka m u sa l g üven i n aza l ması, za ra r verme suçla m a l a r ı ndan bahsetmiyoru m b i l e, gel i r i n d üşmesine ve dola­ yısıyla p a ra kazanma zoru n l u l uğ u na za ra r vermesine neden olur. Tam a m e n yasa l b i r şekilde faa l iyet gösteren b i r şirket bunu ad i l v e hatta h o ş bir şeki l d e ya pamaya b i l i r. Örneğ i n, b i r işletme çok sayıda ça l ışa n ı işten çı ka rıyor ve d a h a sonra yasa d ı ş ı b i r şeki lde pa210

İ ş ve Meslek Etiği

rayı yöneticilere a kta rıyor, a ncak bu eyl e m i n pek çok kişi üzeri n d e i na n ı l maz derecede o l u msuz b i r etkisi o laca kt ı r v e şi rketin ka­ ra r- m e rcilerini o l u msuz yönde etki l eyecekti r. B u tür uyg u l a m a l a r ta m a men yasa l olsa b i l e, çoğ u eti k oku l m u htemelen o n l a r ı a h l a ki o l a ra k şüpheli b u lacakt ı r.

İş Etiğinin Kökeni Modern iş etiğiyle ilgili konuşmalar 1960'lı yılların sonlarında top­ lumsal ve politik aktivizm hareketlerinin bir sonucu olarak başla­ mıştır. Toplumsal kalite ve hükümetin hesap verebilirliği gibi ko­ nular kamu yararına ön plana çıkmıştı ve gittikçe daha fazla insan büyük şirketlerin yetkilerini, uygulamalarını ve motivasyonlarını incelemeye başladı.

Ancak işletmeler top l u m u n n üfuzl u b i r pa rça sı d ı r; h a l ka a ç ı k­ t ı r l a r ve mal veya h izmet satmak, ça l ı şa n l a ra ödeme ya pmak, ver­ gi ödemek vb yol uyla e konomide büyü k b i r etkiye sa h i ptirler. B u n e d e n l e işletmeler, b i reyl e ri veya h ü k ü m etleri yön l e n d i ren a h l a ki sta n d a rtlardan m uaf değ i l d i r. N ihayeti n d e, b i r şi rketi a h laki ola ra k iyi b i r bakış açısıyla işleterek, h a l kla (ve h issed a rl a rıyla ve m ü şteri­ l e riyle) iyi i l işkiler s ü rd ü rm e k o şi rket i n m enfaati n ed i r.

iŞGÜCÜ/EMEK ETiG i Relativizm iş etiğ inde önem l i b i r yer tuta r. Örneğ i n, A BD'deki işçi­ l e re asgari ücretten daha az bir ödeme yap m a k eti k dışı -ve asl ı n ­ d a yasad ışı- ka b u l ed i l i r. ( Bazı ları "ad i l " veya "yaşa n a b i l ir" bir ü c ret g i b i d a ha yüksek bir sta n d a rd ı öne s ü rebi l i r, a ncak bu standartla­ rı ta n ı m lamak daha zord u r.) Gerçi asgari ü c ret eya l etten eya l ete d e ğ i şmekle birl i kte, fede ra l düzeyde bel i r l e n i r ve k i mseye asgari saat l i k ücretten az ödeme ya pıla maz. B u n e d e n l e, Amerika Birle­ ş i k Devletleri'nde ü reti m için işgücü m a l iyetleri old u kça yü ksekt i r. 211

Etik 101

Bu, pek çok Amerika n şi rketi n i n faa l iyetleri n i deniz aşı rı ü l kelere · taşı ması n ı n temel n ed e n i d i r. Örneğin , bir aya kka b ı ü reticisi geliş­ mekte o l a n d ü nyada b i r fa b r i ka işletmeyi seçe bi l i r ve işçilere bir çift aya k ka b ı n ı n parça l a rı n ı b i r leşti rmeleri için sadece bi rkaç ku ruş ödeyebi l i r, oysa ABD'deki ayn ı işlem işgücü açısından yüz katına mal o l a bi l i r. (Ayrıca, diğer ü l ke l e rd e fabrika l a r ve çal ı şma şa rtlarına d a i r h e m m a l iyete neden olan h e m de ü reti m i yavaşlata n d üzen­ lemeler çok daha az sayıdad ı r.) B u n u n l a b i rl i kte potansiyel olarak proble m l i olan bir mesele de çoc u k işçil i ğ i d i r. Amerika Birleşik Devletleri'nde iş ka n u n ları, çoc u kların fabrika l a rda çal ı şması n ı kesi n l i kl e g ü nde on sekiz saat değil- engel lemekted i r; ç ü n kü bu tür uyg u la m a l a r kültü r ü m üzde ahlak dışı olara k ka b u l edi l i r. Diğer ü l keler çoc u k işçi liği konu s u n d a farkl ı standartiara sah iptir. N i h ayetinde, işlet me l e r karı en yü ksek seviyeye ç ı karmak için denizaş ır ı ü l kelerd e faa l iyet gösteriyorlar. Ancak b u tür işletmeler a s l ı nda a h la k-temel l i A B D yasa l a rı n ı n çevresinden dolaşıyorlar. B i r işletme, d e n izaş ı rı işçi lerine m ü m kün o l d u ğ u kadar a z para öde­ yerek o n l a rı söm ü r ü r, ç ü n kü b u ndan sıyrı l a b i l i r. Bunların hepsi a h laki relativizm yüzü n d e n d i r. B i r kişi a h la ki relativizmin i l keleri n i ku l la n a ra k bu uyg u l a m a ları a ç ı kla maya çal ı ş a b i l i r. Ancak bu t ü r a rg ü m a n l a r çü rütü l ü r, ç ü n kü g ö r e l i ka rşı laştı r ma n ı n kendisi hata­ l ı d ı r: i ki fa rkl ı kültür ve i ki fa rkl ı a h la k tasa rı m ı göre l i olara k karşılaş­ t ı rı l ı r. B u aya kkabı şir keti d e n iza ş ı rı bir ü l keyi, kültü rel farkl ı l ı kları kul l a n a ra k mal iyetleri d ü şü rm e k ve karı a rttı rmak için söm ü rüyar -başka b i r kü ltürün a h l a k sta n d a rtlarına saygı s ı z b i r şeki lde düşük ücretli i ş le r sağ lamak değil.

R E KLAM ETi G i Rekl a m ve paza rlama a l a n la r ı n d a a h laki zem i n çok daha sa llan­ tı l ı d ı r. Reklam, herkeste "işler;' hatta en sofisti ke tüketicide bile; ç ü n kü ü r ü n lerle i l g i l i veri l e n m esajlar za m a n içinde kendileri n i

212

İş ve Meslek Etiği

beyn i m ize yerleştirmen i n b i r yol u n u b u l u r. (Eğer rekla mcı l ı k işe ya ra masayd ı, ku l l a n ı l mazd ı .) B u n u n l a b i rl i kte, eti k kayg ı l a r m a n i­ p ü l e etme gücüne eşl i k eder. Örneğ i n, b u n u en mantıklı şeki l d e i d ra k eden yetişki nler, rekl a m l a rdaki i d d i a l a r ı n a b a rtı l ı olduğ u n u a n l a rlar. B u tür iddialar ya doğrudan bel i rti l i r (örneğ in, "bu köpeği­ nizin en çok seveceğ i köpek mamasıd ı r!") ya d a d ra matize ed i lerek veya sezdirilerek (örneğ in, görsel olara k özel efektlerin büyüsü sa­ yesi n d e mutlu b i r şeki lde m a m a s ı n ı yiyen ve son ra a rka baca k l a rı üzerinde dans eden b i r köpek). Başka b i r d eyişle, rekla m l a r ya l a n söyler. i nsanlar bu iddiaların ya n l ı ş olduğ u n u b i razc ı k sağd uyuyla b i l ­ seler bile, sahte beya n l a rda b u l u n ma k eti k m i d i r? Belki de değ i l d i r, çü n kü bazı izleyiciler çok etki lenebi l i r, öze l l i kl e de çocuklar. Yi r­ m i n c i yüzyı l ı n son larına doğru federa l h ü k ü m et, çoc u kl a ra yön e l i k rek l a m i a ra karşı sert ö n l e m l e r a l d ı , çü n kü pek ç o k k i ş i çoc u k l a r ı n g üven leri n i n v e m a s u m iyetleri n i n isti s m a r ed i l d i ğ i n i düşün üyor­ d u . O za m a n l a r çocuklara yön e l ik rekla m l a r ı n a n a teda rikçileri, büyü m e çağ ı nd a ki çocukları obezite sal g ı n ı n a bağ l ayan ü r ü n l e r ola n şekerli m ı s ı r gevreğ i v e fast-food ü reticileriyd i. işletme l e r pa ra kazanmak için m ü şterilerine za ra r vermemekle yükü m l ü d ü r v e reklamcı l ı k uyg u la m a l a r ı kolayca b i r ş i rketi n b u s ı n ı rı aşmas ı n a n e d e n ola b i l i r.

213

POLiTi KADA ETI K Özenle Yönetmek

Uzu n za m a n önce, fel sefe pol itikacılar için k ı l avuz olara k başla­ m ı ştı. Antik Yu na n'da (ve John Locke ve N iceol a Mach iave l l i gibi büyü k fi lozofl a rda), fel sefe ve pol iti ka iç içe geçmiştir. Sokrates, Platon ve d iğerleri s ı k l ı kla, i n s a n l a r ı n (o za m a n l a r sadece erkekle­ rin) b u konuda deri n leşebileceğ i n i ve elde ettikleri asil erdem leri başka l a rı n a adil ve eti k b i r şeki l d e yönetme k için uyg u l ayabilecek­ leri en iyi yol hakkı nda yazd ı l a r ve b u n u n l a i l g i l i tartıştı l a r. Kişisel eti ğ i n temeli pol iti kayı b i l g i l e n d i rdi, ancak daha sonra kişisel eti k de ken d i soru ştu rması n ı n kon u s u h a l i ne g e l d i . B u g ü n , etiği gelişti r m e k ve "ad i l " ve "etik" g i b i teri m ierin an­ l a m l a rı n ı a raştı rmak için h a l i hazı rda çok fazla ça l ı şma ya p ı l masıyla birl i kte, politikacıların üze r i n e d ü şen eti k bir şeki lde l iderl i k etme­ leri d i r. H a l k ta rafı n d a n seç i l e n (ya d a iktida rda doğan) politikacı l a r, tü m ü n i h ayetinde a d i l ve h a k ka n iyetli b i r şekilde h ü kmetme ve yönetme gereksin i m i şek l i n d e özetlenen pek çok bel irli eti k zor­ l u kl a karşı karşıya d ı r. Anca k b u n u nasıl ya pa r l a r ve en çok kime h izmet ederler? Res m i bir maka m d a g ö rev a l m a k ya da seçi m l e elde ed ilen bir mevki, büyük bir güç ... ve büyü k bir soru m l u l u k g eti rir. Bir aday için yap ı l a n ayiama bir g üven ifadesid i r ve politika c ı l a r hem seç­ menierin ç ı karları n ı tem s i l etm e l i hem de ken d i ka m pa nya vaat­ lerini i ktidarla r ı n ı n sa l a h iyeti için en iyi şeki lde yerine getirmel idir. Yine d e, politikacı l a r genel l i kl e büyük b i r d ü rüstl üğe veya a h l a k l ı bir ka ra ktere sa h i p o l a n b i r top l u l u k o l a r a k a n ı l ma şerefine nail olamazl a r. Her seç i m dö ne m i nd e, pol itikacıla rla b i r l i kte ayn ı hoş­ n utsuzl u kl a r kü ltü rel etheri e m e r, esas olara k o l u msuz ka mpa nya, çarpıtı l m ı ş-ha kikatler veya d ü pedüz söylenen ya l a n l a r ve biri n i n i ktida rı n ı s ü rd ü rmesiyle i l g i l i o rta klaşa bir i l g i etrafı nda döner. 214

Politikada Etik

Politikacı l a r ı n çoğ u n u n ka m u h izmeti n e sa m i m i b i r ilgisi va r­ d ı r, a nca k birçok politikacı n ı n da b u n u n ne a n l a ma g e l d i ğ i n e d a i r fa r k l ı fi kirleri vard ı r. Basitçe ki m i n "ha l k" o l d u ğ u n u ta n ı m l a m a k z o r o l a b i l i r. Pol iti kacılar i n s a n l a ra h izmet ed iyor m u ? Eğer öyleyse, h a n g i i n sa n lara? Tü m i n s a n l a ra mı yoksa sadece seçmen leri n e m i ? Pol i t i kacılar b i r bölgen i n ç ı ka rlarına h iz m et ed iyor m u ve o bölge­ d e k i b i reylerin i htiyaçları, aynı zamanda o bölgeyi işgal etm i ş o l a n büyü k ku ru m la r ı n veya i şverenleri n k i n d e n d e fa rkl ı m ı ? Yoksa b i r politikacı n ı n soru m l u l uğ u sadece h u z u r u sağ l a m a k için ya sal ya­ p ı l a ra, idea l lere veya anayasaya bağl ı ka l m a k m ı d ı r? Bu hedeflerin hepsi çelişkil i değerlere sah i p olabilir. Demokra s i yavaş işler ve de­ ğ i ş i m i n gerçekleşmesi zord u r, bu yüzden a h la ki o l a ra k iyiye doğ ru değişim taa h h ü d ü n ü n yerine getiri l mesi g e re k i r.

K i Ş I S E L YA Ş A M V E R S U S K A M U Pol it i kacı larla i l g i l i d iğer b i r eti k mesele d e, o n l a r ı n kişisel yaşa m l a ­ n d ı r. ABD'de evl i l i k d ışı i l işkileri n i n haberleri o rtaya ç ı k ı nca h a l kta n özü r d i lemek ve son ra da görevi nden istifa etmek zorunda ka l a n sayı sız seçi l m i ş m e m u r örneği va rd ı r. Fra n sa g i b i başka ü l kelerd e, yetiş k i n l erin ve politikacı l a r ı n i l işkileri n i n o l m a s ı kültü rel o l a ra k d a h a ka bul ed i l e b i l i rd i r. B u tü r ü l kelerdeki seç m e n l e r, b i r politika­ c ı n ı n kişisel hayatı n ı o kad ı n veya erkeğ i n ka m usal hayatı ndan ayı­ ra b i l i r ve daha sonra b u seçi l m i ş mem u rl a r ı n politik performansla­ rı n ı ya l n ızca bu temelde d eğerlend i re bi l i rl e r. Eğer "po l itikacıla r"ı n özel hayatları varsa, b u n u n gerçekten özel o l u p o l m a d ığ ı n ı bel i r­ l e m e k eti k bir i kilemdir, ç ü n kü onlar ayn ı za m a nda kam uya m a l o l m u ş l a rd ı r. Üste l i k, pol it i k şahsiyetlerin görüşleri, u z u n za m a n d ı r s ü regelen kü ltü rel değerleri koruyamazla rsa değişebi l i r; ve ka m u­ ya m a l oldukları için g österd i kleri perfo r m a n s sorg u lanabi l i r. Ayrıca para, pol iti kacı l a r ı n eti k safl ı ğ ı n ı da b u l a n ı klaştı ra b i l i r. Ka m pa nyalar, aynı za manda kendi seç m e n i ol maya n bireylerd e n 215

Etik 101

veya k u r u l u ş la rdan pa ra a l d ı ğ ı nda, bu pota n siyel bir ç ı ka r çatış­ ması ya ratır. iyi fi nanse ed i l m iş politikacılar gerçekte kime m i n net­ ta rlar: Bağışçılarına m ı yoksa seçmenlerine m i ?

E N iYi N iYETLE R Ayrıca b i r pol itikacı n ı n n iyet i n i d e merak ederiz. i ş i n kesi n l i kle ya­ ra rları va rd ı r - ü n l ü o l m a k ve m uazza m b i r g üce ve etkiye sa h i p o l m a k bazı i n sa n l a r i ç i n ç o k çekic i d i r. Ancak politik işler, yoğ u n b i r i nceleme v e eleştiri geti r i r. B u k iş i n i n söyled iği, ya ptığı veya ka ra r verd i ğ i her şey m e ş r u hedeft i r. i nsan biri n i n n e d e n pol iti kacı ol­ mak i sted iğ i n i mera k ediyor. Çok fazla neden va rd ı r ve bunların t ü m ü eti k spektru m d a n g e l i r. Bazı pol iti ka c ı l a r, yasama yol uyla ya d a b u "cadı kaza n ı "n ı n i ç i n d e ça l ı şa ra k değ i ş i k l i k ya pma konu­ sunda sa m i m i bir istek d uya r l a r. Diğerleriyse kişisel-çıkar kaynakl ı olabi l i r; örneğin, güç a rzusu g i b i . E l bette pek çok motivasyonları olabi l i r ve bazı pol it i ka c ı l a r " köt ü l üğ ü"-ya da eğer o l umsuz ka m­ panya reklam iarına i n a n ı l ı rsa seçmenler için çok kötü bir seçim olaca k o l a n ra ki pleri n i - yen m e a rzusuyla b u n a mecbur h i ssede­ b i l i rl e r. Ancak, politika c ı l a r ı n işe ta l i p olmak i ç i n ka m pa nya süreci­ ne g i rm e l e r i n i n ned e n i n e o l u rsa olsun, e l i m izde n bir şey gelmez ama gerçekten neden seç i m lerde aday old u k l a rı n ı merak ediyoruz.

P O L i T i KAC l LA R VE E R D E M L E R Pol itika c ı l a r ı n tü m ü n ü n yozla ş m ı ş ya l a n c ı l a r o l d u ğ u şekl i ndeki klişeye rağ m en, gene l l i kle pol it i kacı ları m ızı n g üven i l i r ve d ü rüst o l m a l a rı n ı ta lep ediyoruz ve bekl iyoruz. Belki de b u n u n nedeni, birine oy vermemiz gerekmesi ve seçti ğ i m iz adayın a h laki açıdan üst ü n o l d u ğ u na i n a n m a k iste m e m izd i r. Ken d i menfaati m iz için en erd e m l i old u ğ u n u d ü ş ü n d ü ğ ü müz adayları seçmek ve para ve "özel ç ı ka rlar" ta rafı n d a n kol a yca a k l ı çel i n e b i l ecek olan ları red216

Politikada Etik

d et m e k bizi m için en iyisid i r. Amerika n d e mokrasisi nde, bu t ü r yol s u z l u kları ve l iderlerin yasa ların üstü n d e o l d u ğ u fi kri ni s ı n ı rla­ m aya ya rd ı mcı o l m a k için sisteme içki n " kontro l l e r ve dengeler" ( m u h bi rler, özg ü r basın ve b i r suçlama s ü reci) ol uşturu l m uştur.

Alıntdanmaya Değer Sözler "İnsanlar kendini politikada harcayan bir aziz olduğumu söylüyor. Gerçek şu ki, aziz olmak için elinden gelenin en iyisini yapmaya çalışan bir politikacıyım." -Mahatma Gandhi.

Pol itikacıları m ızın orta l a m a n ı n biraz d a h a ü stü nde olmaları n ı istiyoruz ve bekl iyoruz. Örnek bir liderl i k g ö stermeleri n i ve e n iyi­ n i n en iyisi o l m a l a rı n ı istiyoruz (bazen o n l a ra çok fazla güç verme­ yi ve bunu a kı l l ıca ku l l a nacaklarına dair g üven i h a k l ı gösterecek şeki l d e ya rı tan r ı statüsüne yü kselterek, şevkle ve azizierin h i ka­ yel e riyle üzerleri nde baskı ku rd u ğ u m uz bir i m aj). E rdem a h l a k ı serg i lemeleri n i v e en iyisi o l m a l a r ı n ı istiyoruz. D ü rüst v e soru m l u­ l u k s a h i b i olmaları n ı, gerçekten önemse m e l e r i n i ve karşılaştığ ı m ız soru n l a ra çözü m bul mak için çok ça l ı ş m a l a r ı n ı i stiyoruz.

217

TI P ETicil lik Önce Zarar Verme

Heki m l e r ve diğer tıp ve sağ l ı k çal ışanları ü n l ü H i pokrat yem i n i ­ n i ederler. Antik Yu n a n l ı h e ki m i n a d ı n ı a l a n yem i n " i l k önce zarar verme" d i rektifiyle baş l a r. B a ş ka bir deyişle, tıp p rofesyonel leri n i o l u m l u eylem a l a n ı n a yön l e n d i r i r -hayat ku rta r ı r, kırıkları iyi leşti­ rir, h a sta l ı klada i l g i l e n i r ve ra h atsızl ı kları hafifl eti r- ve işleri daha da köt ü l eşti rmez. Başka b i r d eyiş l e, onların işi yaşa m ı koru mak ve maku l b i r şeki lde gere k l i o l d u ğ u kada r yaşa m ka l itesi n i iyileşti r­ meyi a maçlar. Prob l e m i e r i n o rtaya çıktığ ı yerse, "ge rekl i " ve "ka l ite" g i b i kel i melerd i r. Tı p etiği, p rofesyonel lere, öze l l i kl e "ya rd ım" i l e "za ra r" a rasındaki gri a l a n l a rd a , e l leri ndeki tedavileri g ü n l ü k, vaka bazı n d a seçmeleri n d e ya rd ı mc ı o l a bi l i r. Sağ l ı k h izmetl e ri n i n ka rşı l a ştığı en büyü k mesele, o sağl ı k h iz­ meti n i n tahsis ed i l m e s i d i r. H e k i m ler, i laç, h a sta n e a l a n ı ve daha fazlası açısından kayn a k l a r g e n e l l i kle sı n ı rl ı d ı r ve b u n l a r da olduk­ ça m a l iyet l i d i r. Bazı ü l kel e r, d evlet destekli sağ l ı k h izmeti n i yasa­ laştı r m ı ş ve sosya l kon u md a n bağı msız olara k sağ l ı k h izmetlerine erişebi l m e n i n tü m i n sa n l a r için a h laki olara k iyi olduğu mesaj ı n ı vermiştir. Diğer ü l kelerd e, sağ l ı k h izmeti b i r i ş l e eşitt i r ve b u d a s ı n ı r l ı kaynaklara ki m le r i n erişmesi gerektiği kon u s u ndaki eti k so­ ruyu ortaya koyar. Sadece bed e l i n i ödeye b i l e n l e r mi buna erişe­ b i l m e l i ? Eğer öyleyse, b u görü ş ü n a rd ı ndaki eti k m efh u m ned i r? i nsan l a r ı n bütü n l ü kl e ri n i n ve otonom ileri n i n b i r ifadesi olara k sağ l ı k sigorta l a r ı n ı ödemeyi red d etme hakları va rd ı r v e bu şeki lde sağ l ı k masrafla r ı n ı başka l a r ı n a mı yüklerler ya da h atta sağl ı k h iz­ metlerinden ta mamen vaz m ı g eçerler?

218

Tıp Etiği

R E Ç E T E L i i L AÇ L A R E T i G i Reçete l i i laçlar kendi eti k soru ta kı m ı n ı ya n ı n d a g eti rir. i laç en­ d ü strisi m i lyarlarca dolarl ı k bir endüstri d i r ve b i rçok tıbbi vakayı yön eterek veya iyileşti rerek kel imenin ta m a n l a m ıyla sayısız hayat ku rtarmışlard ı r. Yen i ilaçlar ya pmak pa h a l ı bir i şti r, Ancak, b u n a karş ı n, yen i bir m u c izevi ilaç ü reticisine pota n siyel o l a rak m i lya r l a r kaza n d ı ra b i l i r. Örneğin, erken testierin ka l p h a sta l ı kl a r ı n ı iyileşt i r­ d i ğ i n i gösteren va rsayı m s a l b i r hapı ele a l a l ı m . Bu hapları m ü m ­ kü n olduğu nca h ızlı b i r şeki lde piyasaya çıkarmak i l a ç şi rketi n i n ç ı ka rı n a d ı r; ç ü n kü şi rkete büyük m i kta rda pa ra kaza n d ı rab i l i r. Ay­ rıca ş i rketin en ü st düzeyde g ayret göstererek ve h ı z l ı bir şeki l d e b u n l a r ı n pazari a n m a s ı n ı sağ l a ması, böylece b i r a n evvel yaşa m kal itesi n i a rtıra b i l mesi veya hatta onu a l a n l a r ı n ö m r ü n ü uzata b i l ­ mesi de ka m u ya rarı nad ı r. B u n u n l a b i r l i kte, Amerika Bi rleşik Devletleri'nde b i r i l a c ı n pi­ yasaya ç ı kmada n önce A B D Gıda ve i la ç i d a resi ( F DA) ta rafı n d a n katı b i r şeki lde test ed i l mesi g erekir. B u test, i l a c ı n g üven l i ğ i n i ve etki n l iğ i n i sağ l a m a a l m a k için ya pı l ı r. Bu, o n yıl kad a r sürebi l e n kapsa m l ı bir g üven l i k a ra ştı rması s ü reci d i r. F DA'n ı n i n sa n l a ra h e ­ m e n ya rd ı m edeb i l ecek b i r i l a c ı bu kad a r uzu n s ü re bekletmesi eti k m i d i r? Belki, ç ü n kü bel i r l i b i r ilacı n bazı i n s a n l a ra hemen yar­ d ı m ı o l sa da, test son ra s ı g e l i ştirmelerd e n son ra çok daha fazla ya rd ı m ı olabi l i r. Diğer ta rafta n, bir ilaç ilk başta g üvenl i ve etki­ li g ö rü nebi l i r, ancak F DA testi ne g üven l i ne d e etkil i old u ğ u n u o rtaya çıkara b i l i r. Soru l a r d a h a d a deri n l eşiyor: B i r i l acın güve n l i veya etki l i o l d u ğ u ta m a m e n ka nıtl a n masa b i l e, b i r ş i rketi n ya ra r l ı b i r i l acı piyasaya sü rmesi (ve büyük b i r kaza n ç e l d e etmesi) eti k m i d i r? FDA testi olmadan, böyle b i r i l a c ı n p iyasaya s ü rü l mesi a h ­ l a k d ış ı görü l e bi l i r.

219

Etik 1 0 1

YA Ş A M -V E - Ö L Ü M M E S E L E L E R i Heki m lerin uğraşması g e re ke n bazı meseleler -ve soru l a r- ''yaşa­ mın s ı n ı rla rı"n ı içerir. Tı p ca m ia s ı nda bu meseleyle i l g i l i pek çok fa rkl ı bakış açısı va rd ı r ve g e n i ş bir insan kitlesi n i temsil ederler. Birçok h e k i m, sadece b i l i msel-fi ki r l i d i r, örneğ i n diğer hekimler ya r­ d ı m veya tedavi için d e r i n b i r a h l a ki yü kü m l ü l ü k duya r l a r. Genel olarak ifade edersek, b u iki t ü r h e k i m i n kü rtaj, ötanazi veya organ bağ ı ş ı h a kkında ta m a m e n fa r k l ı görüşleri olabi l i r. Ve e l bette, bu iki aşırı u ç nokta a rası nda d eğ i ş ke n bir ölçek va rd ı r. B i l i msel görüş­ l ü hekim, kü rtajı, bir yaşa m son l a n d ı rm a n ı n h i ç b i r şeki lde mesele olmad ı ğ ı basit bir t ıbb i i ş l e m o l a ra k görebi l i r. Dindar bir hekim, kü rtaj i ş l e m i ne son d e rece karşı o l a b i l i r ve bu i ş l e m i h içbir koşulda uyg u la m az. Bir baş ka hekim, sadece gebe l i ğ i n erken döneminde ve sadece i stenmeyen d u ru m l a r o l u ş u rsa a n n e n i n h ayatı n ı ku rta r­ m a k için ya pa b i l i r. Bu eti k ba k ı ş a ç ı l a rı bu heki m l erin çal ışma şekli­ n i etki l e r ve ayrıca diğer eti k soru ları da g ü n d e m e getirir. Örneğ i n, bir h e k i m a h laki ya da d i n i ola ra k karşı çıktığı b i r işlemi reddetme hakkı na sa h i p m i d i r? Ayrıca, hekimler k i m ki ya rg ı l ayacaklar? B u n l a r genel l ikle, ko­ n u m l a rı n ı n prestij i n i n ve kend i l e r i n e ema net e d i l e n gücün değeri nedeniyle, i nsan yaşa m ı ve ö l ü m ü üzerinde söz sa h i bi, uzman ve yetk i l i d i r le r. Ama bazen heki m l e r d e yan ı l ı r. Ve sadece hasta n ı n ve hasta n ı n a i lesi n i n heki m i n verd i ğ i kötü bir ka ra r ı n sonuçla rıyla bir­ l i kte yaşa ması (ya da yaşa m a m a s ı ) gerekmes i n i n ya n ı nda, hekim için d e böyled i r. Ayn ı zama nda, h e ki m i n n i h ayetinde ömrü uzatamayacağ ı n ı veya yaşa m ı a n l a m l ı b i r şeki l d e iyileşti remeyeceğ i n i bildiği yaşa­ m ı d estekleyen tedavi l e ri ö n e r m e veya uyg u l a m a sorusu da va r. Hastaya ve a i l eye sahte u m ut l a r vermek eti k m i d i r? Hasta n ı n veya hasta n ı n a i lesi n i n böylesine beyh ude bir şey i ç i n tedavi masrafla­ rı n ı n borc u n u n altına g i rmesi a h l a ki midir? Ya d a heki m i n hastaya

220

Tıp Etiği

karşı açık sözl ü ve d ü rüst o l m a yü kü m l ü l ü ğ ü va r m ı d ı r? Eğer amaç hasta n ı n özerkl iği ve zara r görmemesiyse, o za m a n m u hteme l e n e n n e s n e l eti k eylem bu hayat-ku rta rma a m e l iyatı n ı n h içbir i ş e ya­ ra m ayacağ ı söylemektir. Fa kat eğer hasta h a l a b u tedaviyi görmek isterse, bu hasta n ı n ken d i kara rıd ı r. Hekim ta rafı n d a n suçl u l u k d u ­ yu l maz ve hasta n ı n istekleri karşılan ı r.

Yazılı Erdemler 1974 yılında, National Commission for the Protection of Human Subjects of Biomedical and Behavioral Research [Biyomedikal ve Davranışsal Araştırmaların İnsan Deneklerini Koruma Ulusal Ko­ misyonu] insanları içeren tıbbi ve psikolojik araştırmaların temel erdemlerini belirlemek ve pekiştirrnek için toplandı. Başlangıçta kararlaştırılan üç erdem, otonomi, yardımseverlik ve adalet oldu. Bazı üyeler, zarar vermeme, insan onuru ve yaşamın kutsallığı ek erdemlerini kişisel olarak benimsemişlerdir.

Gerçekten de, tıp eti ğ i nde hakim görüşlerden biri hasta oto­ n o m i s i n e bağ l ı l ı ktır. Bu, hastaların ken d i bed e n l e r i n e isted i kleri n i ya p m a hakkına sa h i p o l d u kları i nancıd ı r. B u , hasta n ı n belki de a h ­ l a ki o l a ra k a l m aya ka rşı ç ı kabi leceği tıbbi ba k ı m d a n kaçı n m a s ı n ı d a içerir. Gerçekten, bazı d i n ler hayat-ku rta rıcı ka n n a k l i ya p ı l m a ­ s ı n ı yasaklamaktad ı r v e heki m ler bir h a sta n ı n b u tedaviyi red d et­ me ka rarına sayg ı göster me l i d i r.

22 1

BiYOETIG IN MEYDAN OKUMALARI Bilim v e Felsefede Yeni Sanerlar

Biyoeti k, "biyoloji" i l e "eti k" kel i m e lerinden o l u şa n birleş i k bir ke­ l i m ed i r. Biyoteknoloj i a l a n ı nd a ortaya çıkan ve gelişmeye deva m eden eti k ve ahlaki soru larla i l g i lenen bir a l a n d ı r. Biyoteknoloji, doğ a l d ü nya n ı n daha iyi veya daha veri m l i işlemesini sağlamak için e n i l eri teknoloj i k b i l i m i n ve/veya cihazi a r ı n uyg u l a n d ı ğ ı sü­ rekli-değişen ve sürekli-gelişen b i r a l a n d ı r. Biyoteknoloji örnekleri, öze l l i kl e biyoetik a n a l ize yol açan l a r, genetiği değişti ril m i ş ürünle­ rin g e l i ştiril mesini, genetik b i l g i n i n nasıl ku l la n ı l ması gerektiğini ve g e n et i k olara k gel işti ri l m i ş "tasa rı m bebekler" fikri n i n yü kseli­ ş i n i içerir. B i r bi rey, bir ku ru m veya b i r h ü kümet ta rafı nd a n bel i rlenmiş bir a rzu l a n a n etki için, doğal d ü nyada değ i ş i k l i kler ya p ı l ması do­ ğal ola ra k avuçları terletece kt i r. Gerçi zam a n geçmesi gene l l i kl e bir fi krin d a ha fazla ka b u l e d i l mesine yol a ç s a da, biyoteknoloj i a l a n ı o kadar yen idir k i , n eyi n "a h l a ki" olup o l m a d ı ğ ı na i l işkin çok fazla bel i rsizl i k va rd ı r. Belki de en g ü rü ltü l ü biyoet i k tartışma genetiği değiştiril m iş orga nizmalar veya G DO'Iarla i l g i l i d i r. Gıda b i l i m i uzma n l a rı on yıl­ l a rd ı r, örneğin, daha l ezzetl i veya soğ u k havaya ve böceklere daha d i rençli yen i domates veya m ı s ı r çeşitleri o l u şturmak için genetik m ü h e n d i s l i ğ i n i ku l la n m a k için ça l ı şıyorlar, ancak son za m a n l a rda geneti k değişi kliklerle ilgili end işeler ortaya ç ı ktı. Kavra m ı n özü n­ deki tem e l eti k problem, doğayı m a n ipüle etmesi d i r. Şeylerin do­ ğal d üzeniyle oyn am ak etik m i d i r? Öyle olsa d a ol masa da, yayg ı n G DO ku l l a n ı m ı çevreye za ra r vere b i l i r veya i n s a n l a r ı n sağ i ı kiarına olu msuz etkisi olabi l i r. Anca k G DO'Iar nispeten o kadar yenid ir ki, d ü nyaya veya i n sana o l a n uzu n vadeli etkileri henüz ta m olara k b i l i n m e mekted i r. 222

Biyoetiğin Meydan Okumaları

Ayrıca doğaya sa h i p o l m a fi kri de va rd ı r. Teknoloj i k olara k ge­ l i şti r i l m iş olsalar da, bitki ve organizma l a r ı n b i r şirkete a it olması a h l a k i olara k uyg u n m u d u r? B u değişikl i kl e r i n sa n ı n m a rifeti n i n bir ka n ıtı olarak görü l e b i l i r m i, daha doyu rucu yemekler ya para k d ü n ­ yayı d a h a iyi hale getirmen i n v e mutl u l u ğ u a rttı rma n ı n bir örneği o l a ra k görülebi l i r mi? Ancak bu sa h i p l i k doğal d ü nyaya sayg ısızl ı k ola ra k d a görü l e b i l i r ve b u t ü r genetik d e ğ i ş i k l i k l e r, b u kon uda b i r şey söyleyemeyen ca n l ı b i r şeyi n söm ü r ü l m esi o l a ra k görülebi l i r.

Klonlama Üzerine Görüşler Her ne kadar Dolly isimli koyun, yirmi yıldan uzun bir süre önce İskoçyalı bilim insanları tarafından klonlanan ilk memeli olsa da -canlıların genetik olarak kopyalanması teknolojisi, bebeklik döne­ minde kaldı. Bunun ahlaki olup olmadığıyla ilgili kamuoyu fikrini değiştirmek, neredeyse ağır ağır ilerledi. Pew Araştırma Merkezi tarafından 2016'da yapılmış bir ankete göre, Amerikalıların yüzde 8l'i insanları klonlamanın ahlaki olarak yanlış olduğunu ve yüzde 60'ı da hayvanları klonlamanın etik olmadığını söyledi. 2001 yılın­ da yapılmış ankette, bu rakamlar sırasıyla yüzde 88 ve 63'tü.

G DO'n u n l e h i n e ola n l a r, eti k açıdan b i l e, pota n siyel o l u m s uz­ l u kl a rdan daha a ğ ı r basa b i l ecek bazı o l u m l u şeylerden bahsed i­ yor l a r. Dü nya n üfusu h ızla a rta rken (7.5 m i lya r ve a rtmakta), yiye­ cek i htiyacı da ayn ı h ızla a rtıyor. G DO teknolojisi çok daha veri m l i, isti k ra r l ı ve bereketli gıda tedarikinde b u l u n ma k için, yüksek ve­ rim, d ü ş ü k atı k ve hatta e kstra besleyici ü rü n le r yetiştirmek için ku l l a n ı la b i l i r. Ancak yine d e, eti k açıda n n eyi n "doğru" olduğ u n u bel i rl emek probl em l i v e zord u r. Milyo n l a rca i n sa n ı n açl ı ktan öl­ mesini engellemek için, ka r a maçl ı şi rketler ta rafı n d a n serbestçe yayı i m a larına izi n versek d e, GDO'Iarın g ı d a ted a r i k i m ize ve geze­ g e n i m ize uzu n vadede n e g i bi bir etki si o l a ca ğ ı n ı b i l m eye değ m ez mi? 223

TOPLUMSAL ETi K Modern Dünyada Nasil Yaşanır?

A h l a k fel sefesi, eti ğ i n a rd ı n d a ki e rdem leri ve nedenleri bel i rle­ mekle i l g i l idir. Kan u n l a r b u eti ğ i n prati k, politik ve sistemleşti ril­ m i ş uyg u lamalarıd i r. B u iki s i stem a rasında top l u msal eti k a h l a ki sta n d a rt l a r, norm l a r ve bu d ü nyada yaşaya n b i r i nsa ndan veya biri n i n bel i rl i bir topl u l u ğ u nd a n , kültüründen veya cem iyeti nden beklenen resm i ol maya n davra n ı ş kura l l a rı n ı n formel a d ı d ı r.

Alıntılanmaya Değer Sözler "Değerlerden yoksun bir eğitimin yararı, insanı daha zeki bir şey­ tan yapmak gibi görünüyor." -C.S. Lewis Top l u msal eti k b i rçok kişi ta rafı ndan payl a ş ı l a n orta k değerler üzeri n e kuru l u d u r. Anca k top l u m sa l değerler bu bi reysel değer­ lerden fa rkl ı d ı r. Bireysel değerler, her bireyi n kend isi için a radığı erd e m le rd i r ve kişi sayı s ı kad a r değişken l i k göstere b i l i r. Bu kişisel değerler ne m utlaka top l u m s a l d eğerler h a l i n e g e l i r ne de top­ l u msal eti k çerçeve n i n bir pa rças ı o l u rlar. B u n u n nedeni, değerin ken d i s i n d eki niyetti r. B i reysel d eğerler, erd e m l i ve iyi olsa da (ör­ nek o l a ra k cesa ret, y ü rekl i l i k ve d ü rüstl ü k), sadece bi reye ya ra r sağ l a r veya en azı n d a n o b i reyi n kendi yaşa m ı n a n a s ı l yön vermesi gere ktiğ i n i çerçeveler. B u n a karşı l ı k toplu msal değerler açıkça di­ ğerleri n i n refa h ıyla i l g i l i d i r. Diğerlerine ya rd ı m etme d ü rtüsü; ya da hatta "d iğer insa n l a r " h a kkı n d a ki soyut fi kir b i l e, bir değeri top­ l u msa l b i r değer ya pan şeyd i r. Bu toplumsa l değerleri göz önünde bu l u n d u rm a k bireyi n d ü ş ü nceleri n i ve davra n ı ş l a r ı n ı etkiler. Bi rey­ ler d a h a sonra bu etiğ i ü stl e n i r ve bu da b i r topl u m u n toplu msal eti ğ i n i ku rmaya ya rd ı m c ı o l u r. 224

Toplumsal Etik

TO PLU M S A L ET i K N A S I L O L U ŞT U R U LU R ? B i r topl u l u kta d iğerleri n e karşı olan y ü kü m l ü l ü kl e r topl u m sal eti ğ i yön lend i re n şeyd i r. Daha az şa n s l ı o l s u n ya d a olmasın, baş­ ka l a r ı n a yard ı m etme yükü m l ü l üğ ü m üz va r, ç ü n kü hepimiz ayn ı e k m eğ i paylaşıyoruz. Her birimiz top l u m u n b i r parçasıyız ve o top l u mda yaşa m a n ı n avantajlarından ya ra ri a n d ı kça, onun işlevi n i yer i n e geti rmesi için o n u n b i r pa rçası o l m a kla y ü kü m l üyüz. B u n u n b i r kısmı, ya daha a z şa n s l ı o l a n l a ra doğ r u d a n para y a d a yiyecek ver m ekle, ya da dalayl ı olara k topl u m u n hem işlemesine hem de i l er l emesine ya rd ı mcı ola b i l mek adına b i r b i ri m izi g e l i ştirmek i ç i n eşsiz yetenek v e becerileri m izi kul la n a ra k payl a ş m a ktır. Topl u m­ sa l soru m l u l u k ayn ı za manda toplumsal etiğ i de etki l e r; ç ü n kü h e r biri m izin bir rol ü va r v e b u rol ü yeri ne geti receğ i m ize g üven i l iyor, b u nedenle eyle m leri m izde n soru m l uyuz. B i rey ve top l u m a ra sı n ­ d a k i bu i l işki kıymetli v e kırılgandır; ç ü n k ü d i ğ e r i n sa n l a r size ve top l u mca arı g i b i ça l ı şmaya ya rd ı mcı olaca k katkı l a r ı n ıza g üven­ m e kted i rler. Rol ü n ü oyna m ayı reddet m e k d iğerleri n i de etki l e r; ve baş ka l a r ı n ı n mutl u l u ğ u n u engellemek veya o n l a r ı n iyi hayatl a r s ü rd ü rmeleri n i önlemek eti k d ışıd ı r. H e r topl u m veya kü ltür kend i eti k sta n d a rtlarına sa h i p ken, b u n l a r za man içinde n a s ı l ol uşturu l u r veya g e l i şti r i l i r? Bazı et­ ken l e r baskın d i n i i n a n ç l a rı, ekonom i k etke n l e ri ve ku l l a n ı ş l ı l ığ ı içerir. Bu yayg ı n top l u msal değerler, b i r top l u m u n öze l l i kl e ba r ı ş v e refa h l a i l g i l i hedefleri n e u laşmasına ya rd ı mcı o l a n l a rd ı r. Dev­ l et kurul uşları b u ortaya ç ı ka n norm l a ra, ceva p o l a ra k yayg ı n eti k sta n d a rtiara daya l ı yasa l a r geti ri r. Yi ne d e bu zor b i r görev olabi­ l i r, ç ü n kü modern top l u mdaki daha ta rtış m a l ı kon u ların bazı l a rı, öze l l i kle eti k ya pısı açı k o l m a d ı ğ ı için tartı ş m a l ı d ı r. Ka rşı laştı rmak için cinayet ve inti h a ra ya rd ı m ı e l e a l a l ı m . B i r bi­ rey i n başka bir i n sa n ı n ca n ı n ı a l ması evre n sel a h l a ki b i r norm d u r. Peki, ya intihara ya rd ı m etmek? Mese l eyi karmaşıklaştıran çeşitli 225

Etik 1 01

a h l a ki etkenler va rd ı r. Bazı l a rı, i n sa n ların ken d i kaderlerin i kontrol etme l e ri gerektiğine d a i r i n a n ç l a kad ı n ya da e rkek bir başkas ı n ı n hedefi n e -acıyla v e h a sta l ı kl a k u şatı l m ı ş b i r hayatı bitirmek- ulaş­ m a l a r ı n a ya rd ı mcı o l m ayı son d e rece eti k b u l a b i l i r. Diğerleriyse bu uyg u l a mayı ci nayete benzeteb i l i r; ç ü n kü i nsa n l a r ı n yaşa m ı ne za m a n son l a n d ı raca k l a rı n ı bel i rl e m e hakkına s a h i p olmadıkianna i n a n ı r l a r. Her i kisi de, eti k a l a n ı nd a meşru a rg ü ma n l a rd ı r, a ncak in­ tihara ya rd ı m la ilgili yasa l a r bir yerden bir yere değişir. Bu durum­ da, top l u l uğ u n baskı n a h la ki g ö rü şlerine bilinçli b i r şeki lde ka rş ı l ı k vermek v e bu kayg ı la r ı e n iyi ya n sıta n yasayı belirlemek, ya rgıdan soru m l u kişilere bağ l ı d ı r. Top l u msal eti k b u şeki lde yasa taşır ve böylece a h l a ki ya da eti k norm l a r olara k yerleşir.

226

DIZIN

Aug u sti n u s 1 1 6

A Abe l a rd u s, Petrus 1 72, 1 73, 1 74

Ayd ı n l a n ma 5 9, 85, 1 07, 1 3 3, 1 34,

A h l a k i relativizm

1 36, 1 3 7, 1 44, 1 7 1 , 1 75, 1 76, 1 78

1 1 8, 1 23, 1 24,

1 29, 1 85, 2 1 2

Ahlak

Metafiziğinin

Temelfendir­

ilmesi 84 Ahlak ve Yasama ilkelerine Giriş 59, 76

B Baier, A n n ette 1 09 Bent h a m , J e remy B e ş E m i r 1 36, 1 3 7

Akrasia 26 Altruizm 54, 67, 68, 69 Amyntas 3 1

Beş i l işki 1 40 Biyoeti k 222 Buddha

A n a ksagoras 1 3, 2 3

1 3 1 , 1 3 3, 1 34, 1 3 5, 1 36,

1 37

A n a m nesis 28

A n lnquiry Concerning Virtue or Merit 1 8 1

Budizm

1 3 1 , 1 33, 1 34, 1 3 5, 1 3 7,

1 64, 1 66 Büyük i s ke n d e r 3 1 , 40

Anti p h o n 1 9 Anti re a l izm, bkz. Rea l izm 1 05, 1 26, 1 27, 1 28, 1 29, 1 72, 1 73 Antisthenes 38, 3 9 Aq u i n a s, Thomas

c Com pieg n e l i Rosce l i n 1 73 Comte, A u g u ste 67, 68

9 5 , 1 05, 1 1 9, D

1 20, 1 2 1

Arete 1 9, 24, 32 Ari stoteles

5 9, 60, 6 1 , 62,

63, 64, 66, 76, 7 7

l l , 1 2, 1 3, 22, 25, 27,

De Anima 3 2 Deo ntol oj i k eti k 8 1 , 82, 1 06

3 1 , 32, 33, 34, 35, 50, 1 04, 1 43, 1 46,

Desca rtes, Rene 1 85

208

Devlet 29, 225

Ari stotelesç i l i k 3 1 , 1 43

Diogenes 3 9

Arou et. Francois-Marie 1 75

D ö r t A s i l H a k i kat 1 34, 1 3 7

As h ley-Coo per, Anthony 1 8 1

Dres her, M e l v i n 1 93

227

Etik 101

H egel, W i l h e l m Friedrich 1 0 1 , 1 02

E Egan, G reg 75

Helenistik çağ 3 7

Ego 1 03

Herakl eitos 1 3, 207

El Gazza li 1 45, 1 46, 1 47

H i ppias 1 9

E m p i ricus, Sextus 4 1

H itler, Adolf 1 69

Energeia 32

Hobbes, Tho m a s 94, 95, 1 77, 208

E p i ku ro s 44, 45, 46

H u me, David 9 1

E p i k u ro sç u l u k 44, 47 E p i m e n ides 205 Epistemoloj i 1 4, 1 28, 20 1 Erdem eti ği 27, 28, 1 04, 1 05, 1 06, 1 07, 1 08, 1 09, 1 1 1 , 1 1 2, 1 1 3, 1 1 4, 1 89

i bn i S i n a 1 42, 1 43, 1 44 i b n M i s keveyh 1 45, 1 46 id 1 03 ideal izm 78, 1 1 6 l l . James 1 78

Ethica 1 85 Ethos 3 2

irade ve Temsil Olarak Dünya 1 0 1 ,

Euda i mo n i a 26, 5 2 , 1 08

1 66

Euthyp h ron i ki l e m i 1 1 7

iş etiği 2 1 O, 2 1 1

Evrensel Doğa Ya sası

iyi l i k 27, 28, 38, 5 1 , 53, 6 1 , 64, 67,

87, 88, 9 1 ,

69, 70, 7 1 , 73, 75, 93, 96, 1 05, 1 06,

92, 1 0 1 , 1 89 Eylem faydacı l ı ğ ı 54

1 07, 1 08, 1 1 6, 1 38, 1 39, 1 4 1 , 1 49,

Eyle m s o n u ççu l u ğ u 70, 73, 7 5

1 50, 1 52, 1 82, 1 83, 1 90, 1 94, 1 98 J

F Fa i l -te m e l l i teo r i l e r 1 08, 1 09, 1 1 o

Jen 1 38, 1 39, 1 40, 1 4 1

Fa l a k ros 1 97

K

Fizik 3 1 Flood, Merri l i 1 93 Foot, P h i l i ppa 1 89, 1 9 1 Freud, S i g m u n d 1 03 G

Kantçı l ı k 83, 85 Ka nt, l m m a n uel 55, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 9 1 , 92, 93, 94, 95, 96, 97, 1 00, 1 0 1 , 1 02, 1 03, 1 26, 1 49, 1 64, 1 65, 1 89

G a n d h i , Ma hatma 2 1 7

Kinizm 38

Gautama, Siddhartha 1 3 3

Kıbrıslı Zen o n 48

Gettier, Ed m u n d 20 1 , 203

Konfüçyus 1 38, 1 39, 1 40, 1 4 1 , 1 42

Gorg i a s 1 9

Konfüçyu sçu l u k 1 38, 1 39, 1 4 1 , 1 8 1 Kong Qiu 1 38, 1 42 H

Hazc ı l ı k 64, 1 7 1 , 1 75, 1 77

228

Kriton 25 Kuşkucu l u k 40, 4 1 , 43, 1 67, 1 77

Dizin L

Ora nge'l ı Wi l l i a m 1 78

Lao-Tzu 1 5 1

Organon 3 1

Letter to Menoeceus 45

Otono m i 92, 93, 1 75, 2 1 8, 2 2 1

Leviathan 94

Özg ü r i ra d e 48, 93, 94, 1 00, 1 0 1 ,

Lew i s, C.S. 224

1 42, 1 44, 1 5 3, 1 75, 1 76, 1 86

Li 1 3 8, 1 39

Özg ü r l ü k i l kesi 96, 97

Life o f Theseus 207 Lincoln, Abraham 208 Locke, John

1 7 1 , 1 77, 1 78, 1 79,

1 80, 208, 2 1 4 Lou d en, Robert 1 1 3 Lyceu m 3 1

p Pa nteizm 1 3 3 Pes i m iz m 1 64, 1 66

Phronesis 1 08 "Pisuardaki

örü mcek"

pro b l e m i

1 98 M

Platon

1 1 , 1 2, 1 3, 20, 22, 25, 27,

M a c h iavelli, N iceola 1 52, 1 54, 1 55,

28, 29, 3 0, 3 1 ' 32, 33, 34, 35, 38, 40,

1 56, 2 1 4

44, 5 0, 52, 1 1 7, 1 45 , 1 46, 1 49, 1 73 ,

M a rq u i s d e Sade 1 23

214

M a rx, Karl 1 26

Plato n c u l u k 50, 5 1

M edici, Lorenzo de 1 S4

Plot i n o s 5 0, 5 1

Mencius 1 81

Pl utarkhos 207

Menon 28

Poetika 32, 34

Metaet i k 58, 1 26, 1 29

Politika 32

Metafizik 32

Pozitivizm 67

M i leti i E u b u l ides 1 96, 1 97, 204

Pratik Akim Eleştirisi 84

M i l l, Ja mes 64

Prens 1 54, 1 56

M i l l, J o h n Stuart 55, 63, 64, 65, 66,

Prod i c u s 1 9

72, 1 02

Protagoras 1 9

Moore, G.E. 1 27, 1 28

Pyrrhon 40, 4 1 , 42

Pyrrhonculuğun Ana Hatları 41 N R

Nagel, Thomas 1 98, 1 99, 200 N ietzsche, Friedrich 1 5 3, 1 60, 1 6 1 ,

Rand, Ayn 69, 1 26

1 62, 1 63

Rawls, J o h n 82, 96, 97, 98, 99

Nikomakhos'a Etik 32

Relativizm 1 05, 1 22, 1 24, 1 25, 1 26,

0-Ö On E m i r 83

1 89, 1 9 1 , 2 1 1

Retorik 3 2 Russe l l, Bertra n d 1 28

229

Etik 1 0 1

S-Ş

Tehzibu'I-Ahlak 1 45 The Balance of Action and The Re­

Saf Akim Eleştirisi 84 Sa rtre, Jean-Pa u l

1 5 2, 1 5 7, 1 5 8,

1 5 9, 1 66

The Four Thousand, the Eight Hun­ dred 75

Schadenfreude 86 Schopenha uer, Arth u r

1 00, 1 0 1 ,

1 5 3, 1 64, 1 65, 1 66, 1 67 Sekiz Katlı Asi l Yol 1 34, 1 3 5, 1 3 7 Sezg i c i l i k 1 28, 1 83 Shaftesbu ry, Lord

vival of the Religious Sciences 1 46

1 7 1 , 1 8 1 , 1 82,

1 83

The Immortal Men tors 1 23 Theseus'u n gemisi paradoksu 206, 207, 208 Thomson, J u d ith Jarvis 1 89 Thrasymachus 1 9

Tractatus Logico-Phi/osophicus 1 67 Tra mvay i k i l e m i 1 89

S i n g e r, Peter 58 S ko l a sti k fel sefe 3 1

Tucker, A l bert 1 93

S lote, M ichael 1 09 Sokrates 1 1 , 1 2, 1 3, 22, 23, 24, 25,

u Uça n Ada m deneyi 1 44

26, 27, 28, 3 1 , 32, 33, 3 5 , 38, 44, 50, V

214

Some Though ts Canceming Educa­

Va ro l u şç u l u k

tion 1 80

1 66

S o n u çç u l u k 27, 53, 54, 5 9, 70, 7 1 ,

Volta i re 6 1 , 1 7 1 , 1 75, 1 76, 1 77

72, 73, 74, 77, 8 1 , 83, 1 06, 1 4 1 , 1 74, 1 98, 200 So rites paradoksu 1 96, 1 97, 208 S p i n oza, Baruch 1 7 1 , 1 85, 1 86, 1 87 Stoacı l ı k 47

Summa Theologica 1 20

1 52, 1 5 7, 1 58, 1 62,

w Was h i ngton, George 208 Wi l l i a m s, Bernard 78, 79 Wittgenstein, Ludwig

1 28, 1 5 3,

1 67, 1 68, 1 69

S ü perego 1 03

X

Şen Bilim 1 62

Xanth i p p e 24

Şifa Kitab1 1 43 T Ta b u l a rasa 1 43

y Yeni-Piatoncu l u k

50, 5 1 , 52, 1 1 6,

1 43

Taoc u l u k 1 3 1 , 1 3 3, 1 48, 1 49, 1 50,

Yi 1 4 1

1 5 1 , 1 64

Yi n ve ya n g 1 40, 1 48, 1 49, 1 50

Tao Te Ch ing 1 5 1 z

"Ta r l a d a ki i nek" pro b l e m i 20 1 , 203

Te 1 50, 1 5 1

230

Zenoncu l a r 48

'

HERKES

İÇİN ETİK

ETi K i L E i LG i L i B i LM E N i Z G E R E K E N H E R Ş EY B U K iTA PTA! Etiğe d a i r kiş i sel ve kü ltü re l ko d l arı m ı z sadece d oğru l ar ve yan l ı ş lar hakkı n d aki görü ş l e r i m izi etki l e m ekle kal m az, ayn ı zaman da ki m o l d uğu m uzu ve ve rd iğ i m i z kararl arı da büyü k ö l ç ü d e bel i rl e r. B u n a rağm en eti k, çoğu n l u kl a fe l sefe kitap l a rı n d a alt baş l ı k o l arak ve böyl es i n e kap sam l ı b i r al an ı n sığd ı rı l amayacağı kad ar kı sa bö l ü m l e r l e e l e al ı n ı r.

Etik 1 O 1 ise b u kapsam l ı alan ı n hakkı n ı ve ri rce s i n e anti k Yu n a n 'dan m o d ern zaman l ara, hazc ı l ı ktan altru izme ve E p i ku ro s 'tan N i etzsche 'ye kad ar etiği tü m yö n l eriyl e e l e al ı yo r. i n san l ı ğ ı n b ütü n a h l aki i l ke l eri v e eti k yo l c u l uğuyla i l gi l i h e r s o ru n u n cevabı Etik 1 O 1 'd e .

internet satış saykitap.com I S B N 978-605-02-0733-0

l.

BAS K I

e sayyayi nciıi k.com f facebook.com/sayyayinıari t: twitter.com/sayyayinıari

9 786050 207 330

@ instagram.com/sayyayinci ıik

SAY

YAY l N LAR I