Durandi De Sancto Porciano Scriptum Super IV Libros Sententiarum. Distinctiones 26-42 Libri Quarti: Buch IV, Dd. 26-42 9789042947405, 9789042947412, 9042947403

Table of contents :
Cover
Title Page
Copyright Page

Citation preview

Buch IV, Distinktionen 26-42 Die Distinktionen 26-42 des vierten Buches enthalten die Ehelehre des Durandus. Der Dominikanertheologe behandelt hier eine Fülle von Themen, darunter den Ehekonsens als konstitutiven Akt der Ehe, die Marienehe, die Ehegüterlehre und damit verbunden die Sittlichkeit des ehelichen Aktes sowie schließlich das breite Feld der Ehehindernisse (impedimenta matrimonii). Theologiegeschichtlich besonders beachtenswert sind seine Ausführungen zur Sakramentalität der Ehe und insbesondere zur Polygamie. Durandus bietet hier eine Sonderlehre, die nicht nur von Thomas von Aquin, sondern von der gesamten zeitgenössischen theologischen communis doctrina abweicht. Der Ehetraktat des durandischen Sentenzenkommentars ist in drei Redaktionen überliefert, von denen die erste und zweite Redaktion hier erstmals in kritischer Edition vorgelegt werden.

DVRANDI DE SANCTO PORCIANO SCRIPTVM SVPER IV LIBROS SENTENTIARVM. BUCH IV, DD. 26-42, ED. P. BLAŽEK

Der Sentenzenkommentar des Durandus von St. Pourçain nimmt, was seine Originalität und seine Bedeutung für die philosophische und theologische Mediävistik angeht, eine herausragende Stellung unter den Sentenzenkommentaren des 14. Jahrhunderts ein. Zum einen ist er ein einzigartiges Dokument für die Debatten vor allem innerhalb des Dominikanerordens um die Bedeutung des Thomas von Aquin und die Verbindlichkeit seiner Lehrmeinungen für den Orden. Zum anderen steht der Sentenzenkommentar des Durandus für die wachsende Bedeutung, die dieses Genre am Ende des 13. und zu Beginn des 14. Jahrhunderts wiedererlangt. Von einem Pflichtstück am Beginn der akademischen Karriere wie etwa bei Thomas von Aquin wird der Sentenzenkommentar nun zu einer wichtigen Schriftgattung eines Magisters der Theologie, die ihn seine ganze akademische Karriere über begleitet.

Recherches de Théologie et Philosophie médiévales Bibliotheca 10.4.3

DVRANDI DE SANCTO PORCIANO SCRIPTVM SVPER IV LIBROS SENTENTIARVM Editioni curandae praesidet Andreas Speer Distinctiones 26-42 libri Quarti

edidit PEETERS — LEUVEN

Pavel Blažek

PEETERS

102971_Blazek_RTPM Bibliotheca_10-4-3_00_OM.indd All Pages

30/09/2021 10:15

DVRANDI DE SANCTO PORCIANO SCRIPTVM SVPER IV LIBROS SENTENTIARVM Buch IV, dd. 26-42

Recherches de Théologie et Philosophie médiévales

BIBLIOTHECA

Editorial Board

Russell L. Friedman, Wouter Goris, Guy Guldentops, Maarten Hoenen, Fiorella Retucci, Andreas Speer, Carlos Steel, David Wirmer

Bibliotheca is a series published by the editorial board of Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. It contains studies on medieval thought and editions of medieval philosophical and theological texts. Umschlagbild: Nürnberg, Stadtbibliothek, Hs. Cent. III 79, f. 2r

Bibliotheca 10.4.3

Durandi de Sancto Porciano Scriptum super IV libros Sententiarum Buch IV, dd. 26-42

Herausgegeben von

Pavel Blažek

PEETERS LEUVEN - PARIS - BRISTOL, CT 2021

All rights reserved. No part of this book may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the publisher. A catalogue record for this book is available from the Library of Congress. © 2021 – Peeters – Bondgenotenlaan 153, 3000 Leuven, Belgium. D/2021/0602/173 ISBN 978-90-429-4740-5 eISBN 978-90-429-4741-2

INHALT I. Vorwort von Andreas Speer .................................................. 11* II. Einleitung ........................................................................... 15* 1. Der Ehetraktat in der A- und B-Redaktion des Sentenzen­ kommentars (IV, 26–42) ......................................................... 17* 1.1 Inhaltsübersicht ........................................................ 18* 1.2 Der Ehetraktat in der bisherigen Forschung .............. 20* 1.3 Sonderlehren und Abweichungen von Thomas von Aquin in der A- und B-Redaktion ................................. 21* 1.3.1 Die Sakramentalität der Ehe ........................... 22* 1.3.2 Die Polygamie ................................................. 23* 1.3.3 Weitere Abweichungen von Thomas ................ 24* 1.4 Quellen .................................................................... 26* 1.5 Handschriftliche Überlieferung................................. 28* 1.5.1 Die Handschriften........................................... 28* 1.5.2 Die A- und B-Redaktion ............................. 29* 1.5.2.1 Textrevision 1 (IV, 26, 2, resp.)............... 33* 1.5.2.2 Textrevision 2 (IV, 29, 1, resp.)............... 34* 1.5.2.3 Textrevision 3 (IV, 30, 2, resp.)............... 35* 1.5.2.4 Textrevision 4 (IV, 32, 2, ad 2)............... 37* 1.5.2.5 Textrevision 5 (IV, 33, 1, resp.)............... 38* 1.5.2.6 Textrevision 6 (IV, 40, 1, resp.)............... 40* 1.5.3 Nicht-authentische Hinzufügungen und Sonderlesarten................................................... 41* 1.5.4 Die Handschriftenverhältnisse......................... 41* 1.5.4.1 Textabschnitt 1 (IV, 26, 1 – 27, 3)......... 42* 1.5.4.1.1 Stemma codicum 1........................ 45* 1.5.4.2 Textabschnitt 2 (IV, 27, 4 – 31, 1)......... 46* 1.5.4.2.1 Stemma codicum 2a....................... 48* 1.5.4.1.2 Stemma codicum 2b...................... 49* 1.5.4.3 Textabschnitt 3 (IV, 31, 2 – 33, 1)......... 49* 1.5.4.3.1 Stemma codicum 3........................ 51* 1.5.4.4 Textabschnitt 4 (IV, 33, 1 – 41, 2)......... 52*

6*

INHALT

1.5.4.4.1 Stemma codicum 4........................ 1.5.4.5 Textabschnitt 5 (IV, 41, 3 – 42, 3)......... 1.5.4.5.1 Stemma codicum 5........................ 1.6 Textkonstitution........................................................ 1.7 Abkürzungen............................................................ 1.8 Zeichen..................................................................... Tafel I: Erste, zweite und dritte Redaktion: Übersicht der Quästionen............................................... Tafel II: Die Quästionenüberlieferung in den einzelnen Handschriften....................................... 2. Ausblick: Der Ehetraktat in der C-Redaktion....................... 3. Appendices........................................................................... 3.1 Appendix I: Hinzufügungen und Sonderlesarten in den Handschriften APKO .......................................... 3.2 Appendix II: Die abbreviatio des Ehetraktats (dist. 26-27) in der Handschrift B .................................. 3.3 Appendix III: Textuelle Unterschiede zwischen der A/B-Redaktion und der C-Redaktion........

54* 54* 56* 56* 58* 58* 59* 63* 66* 70* 70* 92* 97*

III. Quellen- und Literaturverzeichnis.................................... 123* IV. Durandi de Sancto Porciano Scriptum super IV Libros Sententiarum. Redactiones A et B Distinctionum 26-42 libri Quarti Distinctio uigesima sexta Questio prima: Vtrum matrimonium sit licitum.......... 3 Questio secunda: Vtrum matrimonium sit sacramentum............................................................... 7 Distinctio uigesima septima Questio prima: Vtrum consensus expressus per uerba de presenti causet matrimonium........................ 15 Questio secunda: Vtrum matrimonium soluatur per religionis ingressum............................................... 18 Questio tertia: Vtrum conuenienter assignetur tempus sponsalium, scilicet quod possint contrahi post septennium ....................................................... 25 Questio quarta: Vtrum cum bigamo liceat dispensare.................................................................. 32 Distinctio uigesima octaua Questio prima: Vtrum consensus de futuro



INHALT

7*

copula carnali sequente faciat matrimonium.............. 38 Questio secunda: Vtrum consensus de presenti condicionatus faciat matrimonium............................. 43 Distinctio uigesima nona Questio prima: Vtrum consensus possit esse coactus uel generalius utrum uoluntas possit cogi ad consensum uel ad quemcumque alium actum............ 47 Questio secunda: Vtrum consensus coactus sufficiat ad matrimonium contrahendum................... 54 Distinctio trigesima Questio prima: Vtrum error impediat matrimonium............................................................ 60 Questio secunda: Vtrum decuerit beatam uirginem matrimonio copulari................................... 64 Distinctio trigesima prima Questio prima: Vtrum matrimonium indigeat aliquibus bonis excusantibus ipsum............................ 70 Questio secunda: Vtrum predicta bona sint de necessitate matrimonii............................................... 74 Questio tertia: Vtrum fides, proles et sacramentum sufficienter excusent actum coniugalem...................... 77 Distinctio trigesima secunda Questio prima: Vtrum quilibet coniugum teneatur alteri ad redditionem debiti ex necessitate precepti..... 86 Questio secunda: Vtrum unus coniugum possit sine licentia alterius continentiam uouere................... 92 Distinctio trigesima tertia Questio prima: Vtrum sit uel aliquando fuerit licitum simul habere plures uxores........................... 100 Questio secunda: Vtrum fornicatio simplex sit peccatum mortale.................................................... 110 Questio tertia: Vtrum in ueteri lege licitum fuerit uiro uxorem repudiare.................................... 117 Questio quarta: Vtrum uirginitas sit preferenda matrimonio.............................................................. 122 Distinctio trigesima quarta Questio prima: Vtrum matrimonio sint assignanda aliqua impedimenta................................................. 126 Questio secunda: Vtrum impotentia ad actum

8*

INHALT

matrimonii impediat matrimonium......................... Distinctio trigesima quinta Questio prima: Vtrum liceat uxorem dimittere causa fornicationis.................................................... Questio secunda: Vtrum dimittens uxorem ob fornicationem possit alteri nubere............................ Distinctio trigesima sexta Questio prima: Vtrum seruitus impediat matrimonium.......................................................... Questio secunda: Vtrum seruus possit contrahere matrimonium sine consensu domini sui................... Distinctio trigesima septima Questio prima: Vtrum sacer ordo impediat matrimonium.......................................................... Questio secunda: Vtrum occisio uxoris impediat matrimonium.......................................................... Distinctio trigesima octaua Questio prima: Vtrum uotum solempne impediat matrimonium contrahendum et dirimat contractum... Questio secunda: Vtrum in solempni uoto continentie possit papa dispensare............................ Questio tertia: Vtrum omne scandalum sit peccatum............................................................. Questio quarta: Vtrum bona spiritualia sint dimittenda propter scandalum................................. Distinctio trigesima nona Questio prima: Vtrum fidelis possit contrahere matrimonium cum infideli....................................... Questio secunda: Vtrum coniunx conuersus ad fidem possit dimittere infidelem nolentem cohabitare cum eo sine contumelia creatoris et absque eo quod pertrahat ipsum ad errorem............. Distinctio quadragesima Questio unica: Vtrum consanguineitas impediat matrimonium.......................................................... Distinctio quadragesima prima Questio prima: Vtrum affinitas impediat matrimonium.......................................................... Questio secunda: Vtrum ex sponsalibus

130 136 142 148 151 155 159 163 170 178 182 189

194 204 213



INHALT

contrahatur aliquod uinculum attinentie quod possit matrimonium impedire.................................. Questio tertia: Vtrum aliqua proles sit illegitima...... Questio quarta: Vtrum matrimonium contractum inter affines uel consanguineos sit dirimendum........ Distinctio quadragesima secunda Questio prima: Vtrum spiritualis cognatio impediat matrimonium.......................................................... Questio secunda: Vtrum cognatio legalis impediat matrimonium.......................................................... Questio tertia: Vtrum secunde nuptie sint licite.......

9* 219 223 229 234 243 248

V. Index nominum et operum................................................. 253

VORWORT Der vorliegende dritte Teilband des vierten Buches des Sentenzenkommentars des Durandus de S. Porciano schließt die Lücke zwischen dem zweiten Teilband zu ausgewählten Fragen der Sakramentenlehre und dem vierten Teilband zu Fragen der Eschatologie. Der dritte Teilband umfasst 17 Distinktionen (dd. 26-42) und behandelt – der Vorgabe des Petrus Lombardus entsprechend – die Ehelehre. Damit wird zugleich die Sakramentenlehre abgeschlossen. Der Umfang und die Themenvielfalt des Ehetraktats machen zudem deutlich, welche Bedeutung und Aufmerksamkeit Durandus diesem Traktat und seinen Fragen beimisst. Seine Darstellung reicht von den naturrechtlichen und schöpfungstheologischen Grundfragen der Ehe über die zentrale Frage des Ehekonsenses und was diesen beeinträchtigt (etwa der Irrtum), ferner die Ehegüterlehre und Fragen der Dispensierbarkeit bis hin zu dem weiten Feld der Ehehindernisse. Elf an der Zahl diskutiert Durandus detailliert. Hierbei formuliert er engagiert eigene Positionen, die nicht nur von denen des Thomas von Aquin abweichen, sondern – wie im Fall der Polygamie – eine ganz und gar singuläre Meinung darstellen. Von den zehn identifizierten thomaskritischen Positionen finden sich neun in den beiden Irrtumslisten von 1314 und 1316/17. Jedoch sind die Irrtumslisten erst nach der B-Version entstanden. Die redaktionellen Bearbeitungen der entsprechenden Passagen durch Durandus sind mithin nicht als Reaktion auf die Irrtumslisten des Dominikanerordens anzusehen, sondern entspringen den Debatten und der Kritik an der Universität Paris. Damit kommen wir zur komplexen Überlieferung dieses Sentenzenkommentars, in der sich die Arbeitsweise des Durandus widerspiegelt. Mit jedem edierten Band wird das Bild der Überlieferung dichter, präziser und umfassender. Das gilt auch für das vierte Buch, das – folgt man der Ausgangshypothese von Joseph Koch – wie das zweite Buch die beiden Pariser Redaktionen A und B bezeugt. Der Ehetraktat in den beiden Redaktionen ist vollständig in insgesamt zehn Handschriften überliefert. Hinzu kommt eine stark abbreviierte Sonderüberlieferung zweier Distinktionen, die in einem Appendix bereitgestellt wird.

12*

VORWORT

Allerdings hatten schon die bisher edierten Bände zum vierten Buch gezeigt, dass die redaktionelle Überarbeitung weniger ausgeprägt ist als im zweiten Buch. Dennoch konnte Pavel Blažek eine Reihe von signifikanten Textrevisionen identifizieren, die allesamt Autorrevisionen sind. Damit wird die dem Editionsprojekt zugrundeliegende Gesamthypothese weiter erhärtet, dass die beiden Redaktionen, die bereits das Autograph aufweist, verschiedene Autorfassungen bezeugen. Dieses Autograph muss vielmehr als ein Autorexemplar angesehen werden, an dem der Autor kontinuierlich weiter arbeitet, in dem er seine Änderungen und Streichungen vornimmt und Ergänzungen einträgt, und das schließlich zu verschiedenen Phasen und zu verschiedenen Zeitpunkten – autorisiert oder unautorisiert – kopiert worden ist. Darüber hinaus überliefern einige Handschriften auch nicht-authentische Hinzufügungen und Sonderlesarten, die wörtlich oder sinngemäß dem Sentenzenkommentar des Thomas von Aquin entnommen sind. In einer Handschrift finden sich sogar zwei zusätzliche Quästionen, die in den anderen Handschriften fehlen. Auf diese besondere Pariser Handschrift hatte bereits Thomas Jeschke in der Einleitung zur Edition des vierten Teilbandes des vierten Buches aufmerksam gemacht. Auch der vorliegende Band führt uns in die Durandus-Kontroverse. Davon war bereits die Rede. Deutlich wird zudem, dass diese Kontroverse nicht nur auf dem kritischen Verhältnis des Durandus zu Thomas von Aquin beruht, wenngleich er diesem als zumeist ungenannten Gesprächspartner gerne widerspricht. Neben dem Sentenzenkommentar des Thomas ist als zweite implizite Quelle vor allem der Sentenzenkommentar seines Ordensbruders Petrus von Tarentaise zu nennen, der – so Pavel Blažek – zusammen mit dem thomasischen Sentenzenkommentar als desk companion fungiert habe. Darüber hinaus sind für den vorliegenden Band – dem Thema geschuldet – die zahlreichen Bezugnahmen auf das zeitgenössische Kirchen- und Zivilrecht sowie auf die einschlägigen kanonistischen Quellen wie das Decretum Gratiani und die Digesten kennzeichnend. Ferner zitiert Durandus einschlägige kanonistische und legistische Kommentarliteratur und zeigt somit sein besonderes Interesse an diesen praktischen Fragen, die ihn auch in seinem späteren Amt als Bischof begleiten werden. Es bleibt am Ende auch dieses Vorwortes Dank zu sagen, an erster Stelle dem Editor Dr. Pavel Blažek, der in diese Edition auch seine ganze wissenschaftliche Expertise hinsichtlich der facettenreichen theo­logischen und kanonistischen Fragen zur Ehelehre eingebracht



VORWORT

13*

hat. Weiterhin gilt mein Dank dem Durandus-Team, das eine besondere Konstellation bildet, die für das Gelingen eines solchen Langzeitprojekts unabdingbar ist. Neben dem bereits genannten Editor sind das vor allem Prof. Dr. Fiorella Retucci, PD Dr. Thomas Jeschke und Dr. Guy Guldentops, denen ich herzlich danken möchte. Ein besonderer Dank gilt ferner Dr. Mario Loconsole und Giovanni Lasorella für die drucktechnische Bearbeitung der finalen Druckfassung. Dieser Band der Durandus-Edition ist im Rahmen eines Kooperationsabkommens mit dem Philosophischen Institut der Akademie der Wissenschaften in Prag entstanden. Ein herzlicher Dank gilt zudem der Deutschen Forschungsgemeinschaft (DFG) für die langjährige Förderung dieses umfangreichen und mithin zeitintensiven Forschungsprojekts sowie dem Verlag Peeters für die Ausstattung dieses Bandes und für die stets gute Zusammenarbeit. Andreas Speer

EINLEITUNG* Der im frühen 14. Jahrhundert entstandene Sentenzenkommentar des Dominikanertheologen Durandus von Saint-Pourçain († 1334) zählt zu den bedeutendsten seiner Gattung. Er verdankt seine Berühmtheit insbesondere seiner Kritik an Thomas von Aquin sowie verschiedenen Abweichungen von dessen Lehre. Er entstand in einer Zeit, da der Aquinate in seinem Orden zur verbindlichen Lehrautorität aufzusteigen begann, und sein Erscheinen entfachte deshalb im damaligen Dominikanerorden (und darüber hinaus) eine intensi­ ve theologische Polemik gegen seinen Verfasser. Diese fand ihren bekanntesten Niederschlag in zwei umfangreichen Verzeichnissen von Irrtümern und gegen Thomas gerichteten Lehren des Kommentars, die von zwei ordensinternen Theologenkommissionen in den Jahren 1314 und 1316/1317 erstellt wurden. Das chef-d’oeuvre des Durandus bildet damit nicht nur einen wichtigen Markstein in der Kontroverse um die Theologie des Aquinaten innerhalb und außerhalb des Dominikaner­ ordens, sondern es exemplifiziert auch die Neuerungen und Diskussionen in der nach wie vor unzureichend erforschten Schultheologie seiner Entstehungszeit1. Der Kommentar, an dem Durandus nach eigener Auskunft von sei-

* Allen, die zum Erscheinen dieses Bandes beigetragen haben, möchte ich an dieser Stelle meinen herzlichen Dank aussprechen: Massimo Perrone und Thomas Jeschke haben mir als einem ,Späteinsteiger‘ in die Durandus-Edition bei der Einarbeitung in das Editionsprojekt geholfen und meine Arbeit daran mit Rat und Tat begleitet; mit Christoph Burdich konnte ich mehrfach Probleme der handschriftlichen Überlieferung diskutieren; Matouš Benda, Daniel Blažek, Fabian Blažek, Julie Blažková, Kateřina Tůmová und Elena Wágnerová haben mit mir an der Kollationierung der Handschriften gearbeitet; Guy Guldentops hat sowohl die Einleitung als auch den Editionstext gründlich gelesen und eine Reihe wichtiger Verbesserungsvorschläge gemacht; Thomas Jeschke und Helga Blaschek-Hahn haben die sprachliche Durchsicht der Einleitung übernommen; Fiorella Retucci, Mario Loconsole und Giovanni Lasorella haben den gesamten Text abschließend drucktechnisch bearbeitet. Schließlich gilt mein aufrichtiger Dank dem Leiter des Durandus-Projekts, Prof. Andreas Speer, der mir die Mitarbeit an diesem faszinierenden gemeinschaftlichen Editionsvorhaben ermöglicht und mich in jeder Weise wohlwollend bei der Arbeit unterstützt hat. 1  Zu Durandus und seinem Sentenzenkommentar immer noch grundlegend J. Koch, Durandus de S. Porciano O.P. Forschungen zum Streit um Thomas von Aquin zu Beginn des 14. Jahrhunderts, Münster i. W. 1927; ders., «Die Magister-Jahre des Durandus de S.

16*

EINLEITUNG

nen Jugendjahren an bis ins Alter gearbeitet hat2, ist bekanntlich in drei Redaktionen überliefert: Nach aktuellem Forschungsstand fällt die Entstehung der ersten Redaktion (A) in die Jahre 1303/1304 bis 1308; sie entstand wahrscheinlich teils an einem Provinzialstudium der Dominikaner, möglicherweise in Lyon, teils in Paris. Dagegen werden heute als terminus ante quem der zweiten Redaktion (B) die Jahre 1310/1311 angegeben. Der Dominikanertheologe hat darin die ursprüngliche Fassung seines Kommentars überarbeitet und zahlreiche thomaskritische Passagen modifiziert oder getilgt. Josef Koch, dem das Verdienst zukommt, als erster die in Paris entstandene B-Redaktion als solche identifiziert und somit die Überlieferung des Kommentars in insgesamt drei Redaktionen festgestellt zu haben, nennt sie ein „Verlegenheitsprodukt“3. An der dritten Redaktion (C) arbeitete Durandus in den Jahren 1317 bis 1327, möglicherweise sogar bis zu seinem Tod im Jahre 1334. Der Dominikanertheologe hatte während ihrer Entstehungszeit bereits das Bischofsamt inne und hielt sich verschiedentlich an der Kurie in Avignon und an seinen Diözesansitzen in Limoux, Le Puy und Meaux auf. Als Bischof unterlag er nicht mehr der Jurisdiktion und Autorität seines Ordens und konnte deshalb in der dritten Redaktion wieder vielfach zu den thomaskritischen Positionen der ersten Redaktion zurückkehren4. Während die C-Redaktion in zahlreichen frühen Drucken zugäng­ lich ist, waren die zwei Vorgängerredaktionen der Forschung lange Zeit nur in mittelalterlichen Handschriften verfügbar5. Mit dem vor-

Porciano O.P. und der Konflikt mit seinem Orden. Anhang: Die beiden gegen Durandus gerichteten Irrtumslisten», in: Kleine Schriften, Bd. 2, Roma 1973, S. 7-118; aus der umfangreichen jüngeren Forschungsliteratur zu Durandus ist zu nennen: A. Speer – F. Retucci – Th. Jeschke – G. Guldentops (Hgg.), Durand of Saint-Pourcain and His Sentences Commentary. Historical, Philosophical, and Theological Issues, Leuven [u.a.] 2014. 2  «Scripta super quatuor Sententiarum libros iuvenis inchoavi, sed senex complevi», in: Durandus a Sancto Porciano, In Petri Lombardi Sententias Theologicas Commentariorum libri IIII [Red. C], Venetiis 1571 (ND Ridgewood, New Jersey 1964), f. 423rb. 3  Vgl. J. Koch, Durandus de S. Porciano, S. 74. 4  Zur Entstehung und Datierung des Kommentars vgl. C. Schabel – R. Friedman – I. Balcoyiannopoulou, «Peter of Palude and the Parisian Reaction to Durand of St. Pourçain on Future Contingents», in: Archivum Fratrum Praedicatorum 70 (2001), S. 183300, hier S. 188-189 und 195-197; siehe auch W. J. Courtenay, «Durand in his Educational and Intellectual Context», in: A. Speer – F. Retucci – Th. Jeschke – G. Guldentops (Hgg.), Durand of Saint-Pourcain and His Sentences Commentary, S. 15-34.



EINLEITUNG

17*

liegenden Band erscheint ein weiterer Teil der laufenden kritischen editio princeps dieser beiden Redaktionen. Er enthält die kritische Ausgabe der Distinktionen 26-42 des vierten Buches in der A- und B-Redaktion. Der Band füllt damit die Lücke zwischen den unlängst von Christoph Burdich und Massimo Perrone herausgegebenen Distinktionen 20-25 des liber quartus und den 2012 von Thomas Jeschke kritisch edierten Distinktionen 43-50 desselben Buches6. Zusätzlich enthält er im Anhang eine Transkription (anhand einer ausgewählten Handschrift) der Passagen des hier edierten Kommentarteils in der CRedaktion, die gegenüber den zwei Vorgängerredaktionen von Durandus noch einmal überarbeitet worden sind. Damit soll dem Leser die Möglichkeit gegeben werden, die gesamte Entwicklung der hier edierten Distinktionen des vierten Buches von der A- bis zur C-Redaktion nachzuvollziehen7. 1. Der Ehetraktat in der A- und B-Redaktion des Sentenzenkommentars (Buch IV, dd. 26-42) Durandus handelt in den hier edierten Distinktionen vom Sakrament der Ehe, wie es die Sentenzen des Petrus Lombardus vorsahen8. Er erörtert eine Fülle von Problemen und Einzelfragen, die allesamt durch den kommentierten Text selbst sowie durch die vorangehende Kommentartradition vorgegeben sind. Der Dominikanertheologe schließt

5 R. Schönberger u. a., Repertorium edierter Texte des Mittelalters aus dem Bereich der Philosophie und angrenzender Gebiete (2., völlig überarbeitete und erweiterte Auflage), Berlin 2011, S. 1255-1256. Von der C-Redaktion sind 15 alte Drucke, alle aus dem 16. Jahrhundert, überliefert. Wir zitieren die C-Redaktion nach der Ausgabe von 1571 (= π; siehe oben Anm. 2) und nach der Hs. Paris, BnF lat. 15877 (= S). 6  Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super IV libros Sententiarum. Editioni curandae praesidet A. Speer. Distinctiones 25-30 libri Quarti, ed. Ch. Burdich – M. Perrone, Leuven–Paris–Bristol, CT 2020 (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. Bi­blio­theca, Bd. 10.4.2/2); Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super IV libros Sententiarum. Editioni curandae praesidet A. Speer. Distinctiones 43-50 libri Quarti, ed. Th. Jeschke, Leuven–Paris–Walpole, MA 2012 (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bd. 10.4.4). 7  Siehe unten, 3.3 Appendix III, S. 97*-122*. 8  Petrus Lombardus, Sententiae in IV libris distinctiae, ed. I. Brady, ed. tertia, ad fidem codicum antiquiorum restituta, Grottaferrata, 2 Bde., Grottaferrata 1971-1981, II, S. 416-509.

18*

EINLEITUNG

damit seine Sakramentenlehre ab, die den größten Teil (dist. 1-42) des liber quartus seines Kommentars ausmacht9. 1.1 Inhaltsübersicht Ohne an dieser Stelle auf seine Ausführungen näher eingehen zu können, sei hier der Inhalt seines Ehetraktats wenigstens summarisch in Form einer knappen Übersicht vorgestellt10. Durandus eröffnet seinen Ehetraktat mit einer Erörterung der Ehe in der Natur- und Schöpfungsordnung (dist. 26, quaest. 1, S. 3-7) sowie der Ehe als Sakrament (insb. dist. 26, quaest. 2, S. 7-14). Hierauf folgt eine ausführliche Beschäftigung mit dem Ehekonsens als konstitutivem Akt der Ehe (dist. 27, quaest. 1, S. 15-17; dist. 28, S. 38-46; dist. 29, S. 47-59) sowie Quästionen zur Auflösung einer Ehe durch Klostereintritt bzw. durch höhere Klerikerweihen (dist. 27, quaest. 2, S. 18-25), zur Verlobung (dist. 27, quaest. 3, S. 25-32) und zur Frage der Zulassung von sog. viri bigami11 zu den Klerikerweihen (dist. 27, quaest. 4, S. 32-37). Im Anschluss daran wendet sich der Dominikanertheologe dem Problem des Irrtums bei der Eheschließung (dist. 30, quaest. 1, S. 60-64) und dem casus specificus der Marienehe (dist. 30, quaest. 2, S. 64-69) zu. Die weitere Fortsetzung des Traktats bilden zwei Distinktionen, die den ehelichen Akt zum Gegenstand haben: Im Zusammenhang mit der klassischen Lehre von den sog. drei Ehegütern fides, proles, sacramentum erörtert Durandus zunächst die Sittlichkeit des Geschlechtsaktes in der Ehe (dist. 31, S. 70-85), um sich anschließend der Frage der ehelichen Beischlafpflicht (debitum) und deren Grenzen zuzuwenden (dist. 32, S. 86-99). Hierauf folgen umfangreiche Darlegungen zur Polygamie (dist. 33, quaest. 1, S. 100-109) – im Alten Testament 9  Für eine Literaturübersicht zur Sakramentenlehre des Durandus siehe G. Guldentops, «Einleitung», in: Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super IV libros Sententiarum. Editioni curandae praesidet A. Speer. Distinctiones 1-7 libri Quarti, edd. G. Guldentops – G. Pellegrino, Leuven–Paris–Walpole, MA 2014 (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bd. 10.4.1/1), S. 11*-12*, Anm. 1; siehe auch Ch. Burdich – M. Perrone, «Einleitung», Bd. 10.2/2, S. 11*-12*, Anm. 5. 10  Wir beziehen uns auf die A- und B-Redaktion; allerdings bleiben auch in der C-Redaktion die behandelten Themen identisch. 11  Gemeint sind hier Männer, die im Laufe ihres bisherigen Lebens mit mehr als einer Frau sexuell liiert gewesen waren bzw. eine Frau gehabt hatten, die davor mit einem anderen Mann geschlechtlich verkehrt hatte.



EINLEITUNG

19*

sowie als Problem des Naturrechts und päpstlicher Dispensierbarkeit –, zum außerehelichen Geschlechtsverkehr (dist. 33, quaest. 2, S. 110116), zur alttestamentlichen Scheidungspraxis (dist. 33, quaest. 3, S. 117-122) sowie zum Verhältnis von Ehe und Jungfräulichkeit (dist. 33, quaest. 4, S. 122-125). Die gesamte zweite Hälfte des Ehetraktats (dist. 34-42, S. 126-251) besteht zum großen Teil aus einer ausführlichen Erörterung der sog. Ehehindernisse. Gemeint sind verschiedene Umstände, die eine Eheschließung kirchenrechtlich unmöglich bzw. ungültig machen. Nach einer allgemeinen Einführung in die Problematik der impedimenta matrimonii (dist. 34, quaest. 1, S. 126-129) untersucht Durandus hier in jeweils eigenständigen Quästionen folgende elf Ehehindernisse und lotet ihren exakten Geltungsbereich aus: 1. Unfähigkeit zum Beischlaf (dist. 34, quaest. 2, S. 130-135); 2. uneingestandener Sklavenstand eines der Kontrahenten (dist. 36, quaest. 1, S. 148-151); 3. höhere Klerikerweihen (dist. 37, quaest. 1, S. 155-158); 4. die Tötung des Gatten, um einen anderen heiraten zu können (dist. 37, quaest. 2, S. 159-162); 5. ein vorangegangenes feierliches Ordens- und Keuschheitsgelübde (dist. 38, quaest. 1, S. 163-169); 6. Religionsverschiedenheit (dist. 39, quaest. 1, S. 189-193); 7. Blutsverwandtschaft (dist. 40, S. 204-212; dist. 41, quaest. 4, S. 229-233); 8. Schwägerschaft (dist. 41, quaest. 1, S. 213-218; quaest. 4, S. 229-233), 9. ein vorangegangenes Verlöbnis mit einer anderen Person (dist. 41, quaest. 2, S. 219-223); 10. ein bestehendes Patenschaftsverhältnis (dist. 42, quaest. 1, S. 234-243) sowie 11. ein Adoptionsverhältnis zum Heiratspartner (dist. 42, quaest. 2, S. 243-247). Im Zusammenhang mit diesen Ehehindernissen, und teils darüber hinaus, erörtert der Dominikanertheologe in diesem zweiten Teil seines Ehetraktats zusätzlich noch einige weitere Probleme und Fragen: So beschäftigt er sich ausführlich mit der auf die sog. Matthäusklauseln (Matth. 5,32; 19,9) zurückgehenden Problematik der Trennung einer Ehe aufgrund von Ehebruch (dist. 35, S. 136-147). In einer weiteren Quästion fragt er nach dem Recht von Unfreien auf selbstbestimmte Eheschließung (dist. 36, quaest. 2, S. 151-154). In der 38. Distinktion geht er ausführlich auf die Frage der Dispensierbarkeit eines Ordens- und Keuschheitsgelübdes durch den Papst ein (quaest. 2, S. 170-177). In derselben Distinktion beschäftigt er sich ferner – und über den Themenbereich Ehe hinausgehend – mit dem Problem des Ärgernisses, scandalum (dist. 38, quaest. 3-4, S. 178-188). Weitere, in eigenständigen Quästio-

20*

EINLEITUNG

nen traktierte Themen sind das priuilegium Paulinum (dist. 39, quaest. 2, S. 194-203) und der Status illegitimer Nachkommen (dist. 41, quaest. 3, S. 223-229). Der Dominikanertheologe schließt seinen Ehetraktat mit einer Erörterung der Legitimität von Zweitehen nach dem Tod des ersten Ehepartners (dist. 42, quaest. 3, S. 248-251). 1.2 Der Ehetraktat in der bisherigen Forschung In der modernen Forschung haben die durandischen Ausführungen zur Ehe bisher nur wenig Beachtung gefunden. Es fehlt eine monographische Untersuchung und die diesbezügliche Forschungsliteratur beschränkt sich auf einige punktuelle Betrachtungen einzelner Aspekte und Themen der durandischen Ehelehre im Rahmen breiter angelegter Studien. Die meisten davon beziehen sich auf den Text der C-Redaktion, der hier allerdings weitgehend identisch mit der A-Redaktion ist und von dieser inhaltlich nur relativ geringfügig abweicht. Die meiste Aufmerksamkeit hat bisher die durandische Lehre von der (unvollkommenen) Sakramentalität der Ehe erfahren, auf die weiter unten noch näher eingegangen werden soll. Diese ist von Gabriel Le Bras, Aquilino Emmen, Eloy Tejero und zuletzt von Philip Reynolds behandelt worden12. Der Letztgenannte hat außerdem die durandischen Ausführungen zum Ehekonsens und zur Ethik des ehelichen Aktes zusammengefasst13; auf letzteres Thema ist auch von Pierre Payer eingegangen worden14. Patrick Nold hat sich mit Durandus’ Stellung in der Frage der Trennung einer Ehe durch höhere Klerikerweihen beschäftigt15. Pavel Blažek hat die Ausführungen des Dominikanertheo12  G. Le Bras, «Mariage III: La doctrine du mariage chez les théologiens et les canonistes depuis l’an mille», in: Dictionnaire de théologie catholique, Tome neuvième. Deuxième partie: Mabillon - Marletta, Paris 1927, Sp. 2123-2317, insb. Sp. 2214 und 2218; A. Emmen, «Verginità e matrimonio nella valutazione dell’Olivi», in: Studi Francescani 64 (1967), S. 11-57, hier S. 19-20; E. Tejero, El matrimonio. Misterio y signo. Siglos XIV-XVI, Pamplona 1971, S. 63-69; Ph. Reynolds, How Marriage Became One of the Sacraments. The Sacramental Theology of Marriage from Its Medieval Origins to the Council of Trent, Cambridge (UK) 2016, S. 8-9, 617-622 und 663-665 et passim. 13 Ph. Reynolds, How Marriage Became One of the Sacraments, S. 529-30, 554-555, 682. 14 P. Payer, The Bridling of Desire. Views of Sex in the Later Middle Ages, Toronto 1993, S. 88, 95, 116. 15 P. Nold, «John XXII’s Antique Concertationi (1322) and Fourteenth-Century Theologians», in: P. Blažek (Hg.), Sacramentum Magnum. Die Ehe in der mittelalterlichen Theologie – Le mariage dans la théologie médiévale – Marriage in Medieval Theology, Münster 2018,



EINLEITUNG

21*

logen zum Irrtum bei der Eheschließung untersucht16. Dennis Doherty und John Witte haben auf die Lehre des Durandus zur Polygamie aufmerksam gemacht17. John Dedek ist den moraltheologischen Ansichten des Durandus zum außerehelichen Geschlechtsverkehr nachgegangen18 und Estanislao Olivares hat Durandus’ Liste der Ehehindernisse behandelt19. Die bereits genannten Dennis Doherty und Philip Reynolds haben schließlich Aspekte der Rezeption der durandischen Ehelehre bei Theologen des 16. Jahrhunderts untersucht20. 1.3 Sonderlehren und Abweichungen von Thomas von Aquin in der Aund B-Redaktion Wie im gesamten Kommentar, sind auch im Ehetraktat des Durandus jene Stellen von besonderem theologie- und ideengeschichtlichem Interesse, in denen der Dominikanertheologe von Lehrmeinungen des Thomas von Aquin abweicht und offene Kritik am Aquinaten übt. In der Tat ist auch hier der Aquinate Durandus’ wichtigster Gesprächspartner. Insgesamt lassen sich in der A-Redaktion des durandischen Ehetraktats zehn solcher Stellen ausmachen; dabei erwähnt er den Aquinaten niemals namentlich, höchstens spricht er vage von „quidam“. In der B-Redaktion macht er in einigen Fällen seine Thomaskritik wieder rückgängig, indem er die betreffende thomaskritische Passage tilgt oder modifiziert (auf die Existenz zweier Redaktionsstufen im

S. 331-367, hier S. 335-347 und 361-362; siehe auch: ders., Marriage Advice for a Pope. John XXII and the Power to Dissolve, Leiden–Boston 2009, S. lxxxii-lxxxiii und 104-107. 16  P. Blažek, «Die Falsche geheiratet? Gratians Lehre vom Irrtum über den Heiratspartner und ihre Rezeption in Sentenzenkommentaren des 13. und frühen 14. Jahrhunderts», in: A. Speer – M. Mauriège (Hgg.), Irrtum – Error – Erreur, Berlin–Boston 2018, S. 477-506. 17  D. Doherty, The Sexual Doctrine of Cardinal Cajetan, Regensburg 1966, S. 203-204; J. Witte, The Western Case for Monogamy over Polygamy, Cambridge University Press 2015, S. 168. 18  J. Dedek, «Premarital Sex: The Theological Argument from Peter Lombard to Durand», in: Theological Studies 41 (1980), S. 643-667, hier S. 664-665. 19  E. Olivares, «Catalogos de impedimientos matrimoniales. Su evolución histórica», in: Archivo Teológico Granadino 61 (1998), S. 41-191, hier S. 62-63 und 180. 20 Ph. Reynolds, How Marriage Became One of the Sacraments, S. 722-726, 790-796, 815, 820 et passim; D. Doherty, The Sexual Doctrine of Cardinal Cajetan, passim.

22*

EINLEITUNG

hier edierten Kommentarteil soll weiter unten ausführlich eingegangen werden). Von diesen zehn bislang identifizierten thomaskritischen Stellen werden neun von den eingangs erwähnten Irrtumslisten aus den Jahren 1314 und 1316/1317 erfasst: Die erste Irrtumsliste verzeichnet fünf der einschlägigen Stellen21, die zweite Irrtumsliste führt neben diesen fünf noch weitere vier an22. Beide Irrtumsverzeichnisse geben die jeweils von Durandus vertretene, Thomas widersprechende Lehrmeinung thesenartig wieder, wobei die zweite Irrtumsliste zudem exakt vermerkt, wo Durandus diese Lehrmeinung mit einer offenen Kritik an der konträren Position des Aquinaten verbindet. In beiden Irrtumslisten sind die von ihren Verfassern beanstandeten Aussagen des durandischen Ehetraktats jeweils mit einer theologischen Zensur versehen. Die Irrtumslisten sind zeitlich erst nach der Entstehung der B-Redaktion (1310/1311) entstanden und ihre Verfasser kannten nachweis­ lich beide Redaktionen23. Während sich die zweite Irrtumsliste bei den zensierten Stellen in Durandus’ Ehetraktat eindeutig auf den Wortlaut der A-Redaktion bezieht, finden sich in der ersten Irrtumsliste die fünf zensierten Lehrmeinungen des Ehetraktats so zusammengefasst, dass daraus nicht zweifelsfrei hervorgeht, auf welche der beiden Redaktionen sich ihre Verfasser beziehen. 1.3.1 Die Sakramentalität der Ehe Unter den Thomas widersprechenden Lehrmeinungen und thomaskritischen Passagen des Ehetraktats verdienen insbesondere zwei Positionen nähere Aufmerksamkeit: Durandus’ Darlegungen zur Sakramentalität der Ehe (dist. 26, quaest. 2, S. 7-14) und zur Polygamie (dist. 33, quaest. 1, S. 100-109). Beide stellen die zwei wichtigsten und zugleich theologisch brisantesten Abweichungen vom Aquinaten, ja in diesem Fall vom zeitgenössischen theologischen Konsens insgesamt, dar. Im Hinblick auf die Sakramentalität der Ehe betont Durandus zwar mit Nachdruck, dass die Ehe durchaus im weiten Sinne (largo modo, saltem large) ein Sakrament sei, da sie die Verbindung Christi und der

21 Siehe J. Koch, «Die Magister-Jahre des Durandus», S. 70 [1. Irrtumsliste “Articuli nonaginta tres”]. 22  Ebd. S. 113-115 [2. Irrtumsliste “Articuli in quibus”]. 23  J. Koch, «Die Magister-Jahre des Durandus», S. 20.



EINLEITUNG

23*

Kirche abbilde. Gegen Thomas und gegen die zeitgenössische theologische opinio communis hält er sie allerdings für kein vollwertiges und den anderen Sakramenten des neuen Bundes ebenbürtiges Sakrament. Wie er in der A-Redaktion darlegt, entfalte die Ehe im Unterschied zu den anderen sechs Sakramenten keine heiligmachende, gnadenspendende Wirkung; auch unterscheide sich das Ehesakrament strukturell von den anderen Sakramenten. So gebe es bei der Eheschließung, anders als bei den anderen Sakramenten, keine von Gott eingesetzte, zeichenhaft-übernatürliche Handlung, deren Sinn sich erst im Glauben erschließe; vielmehr handle es sich um einen rein natürlichen Akt der Konsensbekundung durch die Heiratspartner. Die Ehe sei somit kein Sakrament stricte et proprie, sondern eben nur ein Sakrament largo modo. In der B-Redaktion mildert er seine Position leicht ab, indem er die Ehe nur noch als «non ita proprie et excellenter sicut alia» bezeichnet und zugleich den Satz auslässt, das Ehesakrament entfalte keine heiligmachende Wirkung. In der ersten Irrtumsliste wird Durandus’ Lehre von der unvollkommenen Sakramentalität der Ehe schlichtweg als «error», in der zweiten Irrtumsliste als «contra Thomam ... et contra communem doctrinam» zensiert24. 1.3.2 Die Polygamie Die zweite wichtigste Sonderlehre des durandischen Ehetraktats betrifft die Polygamie. Gegen Thomas und die zeitgenössische theologische Mehrheitsmeinung argumentiert Durandus in dist. 33, quaest. 1 zunächst, dass die Polygamie nicht gegen das Naturrecht verstoße, sondern – jedenfalls in ihrer polygynen Variante – naturrechtskonform sei. Daraus folgert er – ebenfalls im Widerspruch zur thomasischen Position –, dass die biblischen Patriarchen für ihre polygyne Lebensform keinen speziellen göttlichen Dispens vom Naturrecht benötigt hätten, sondern nur die Einwilligung ihrer ersten Ehefrau. In der A-Redaktion verbindet er diese Ansicht außerdem mit einer eingehenden Widerlegung der gegenteiligen Meinung des Aquinaten und der für sie von

24  Siehe unten dist. 26, quaest. 2, S. 7,3-14,158 und dist. 29, quaest. 2, S. 54,4-59,106; J. Koch, «Die Magister-Jahre des Durandus», Nr. 84, S. 70 [1. Irrtumsliste] und Nr. 211, S. 113-114 [2. Irrtumsliste]. Zur Sakramentalität der Ehe bei Durandus siehe insb. E. Tejero, El matrimonio. Misterio y signo, S. 63-69 und Ph. Reynolds, How Marriage Became One of the Sacraments, S. 8-9, 617-622 und 663-665 et passim.

24*

EINLEITUNG

Thomas angeführten Argumente; diese offen thomaskritische Passage lässt er in der B-Redaktion aus25. Vor allem aber postuliert er gegen die gesamte bisherige Lehrtradition, dass die Polygamie sogar mit der lex euangelii vereinbar sei, da sie Christus im Neuen Testament nirgends pauschal verboten habe. Diese höchst singuläre Ansicht behält er auch in der B-Redaktion ungemildert bei. Nach Ansicht des Durandus stelle zwar im Neuen Bund («sub lege evangelii») die Monogamie die Höchstform der Ehe dar, nicht aber zwingendermaßen ihre Alleinform. Der Dominikanertheologe folgert daraus vorsichtig («si quis vellet, posset tenere quod ...»), dass der Papst zum Zweck des Gemeinwohls unter gewissen Umständen einen Dispens von der Monogamie gewähren könnte; als Beispiel nennt er den Fall eines nachkommenlosen, mit einer unfruchtbaren Frau verheirateten Herrschers. In der ersten Irrtumsliste werden diese Ausführungen des Durandus zur Polygamie als kühn und gefährlich («temerarium et periculosum») bezeichnet, in der zweiten als konträr zu Thomas und im Widerspruch zur allgemeinen Lehre der Kirche stehend («contra Thomam ... et contra doctrinam communem ecclesie») bezeichnet26. 1.3.3 Weitere Abweichungen von Thomas Neben diesen zwei wichtigsten (und theologisch brisantesten) Sonderlehren weicht Durandus in seinem Ehetraktat noch mindestens in acht weiteren Punkten von der Lehre des Thomas ab. Ähnlich wie im Falle der Polygamie, verbindet der Dominikanertheologe diese diversen weiteren Abweichungen von der Lehre des Aquinaten zumeist mit einer gezielten (wenn auch nicht namentlichen) Kritik an der betreffenden thomasischen Position. Er versucht darin die von Thomas angeführten Argumente zu entkräften und ihre mangelnde Stichhaltigkeit aufzuzeigen. Dabei ist allerdings anzumerken, dass es sich hierbei nirgends um grundsätzliche Kritik am Aquinaten oder – wie im Fall der Polygamie und der Sakramentalität der Ehe – um eine fundamentale Infragestellung des damaligen theologischen Konsenses handelt, sondern vielmehr um Divergenzen in Detailfragen. Es ist auffallend, dass Durandus die meisten dieser weiteren acht thomaskritischen Stellen bei seiner ersten Überarbeitung (B-Redaktion) des 25  Siehe unten dist. 33, quaest. 1, S. 100,5-109,210, insb. S. 103,71-104,112. 26  Siehe unten dist. 30, quaest. 1, S. 107,167-109,193; J. Koch, «Die Magister-Jahre des Durandus», Nr. 87, S. 70 [1. Irrtumsliste] und Nr. 216, S. 114 [2. Irrtumsliste].



EINLEITUNG

25*

Kommentars unverändert lässt; nur zweimal (dist. 30, quaest. 2, S. 65-67; dist. 40, quaest. 1, S. 210-211) revidiert er seinen ursprünglichen Text, so dass sich an den entsprechenden Stellen zwei Redaktionen unterscheiden lassen. Ohne auf die einschlägigen Textstellen und Ausführungen näher eingehen zu können, seien sie hier wenigstens kurz erwähnt: So erklärt Durandus in dist. 29, quaest. 2 in Ergänzung zu seiner oben vorgestellten Lehre von der unvollkommenen Sakramentalität der Ehe und gegen Thomas, dass wenn die Ehe ein vollwertiges Sakrament wie die anderen sechs Sakramente wäre, auch eine unter Zwang erfolgte Eheschließung gültig sein müsste27. In dist. 30, quaest. 2 legt er innerhalb seiner Erörterung der Marienehe eine von Thomas abweichende Lösung der Frage des Keuschheitsgelübdes, das Maria noch vor ihrer Eheschließung abgelegt haben soll, vor. Dabei widerlegt er ausführlich die einschlägige Position des Aquinaten; in der B-Redaktion lässt er diese Widerlegung der thomasischen Lehrmeinung aus28. Im Kontext seiner moraltheologischen Ausführungen zum ehelichen Akt erläutert Durandus in dist. 31, quaest. 3, weshalb nicht nur das Leisten der Beischlafspflicht (debitum coniugii) mit der Absicht den Ehepartner vor Unzucht zu bewahren keine Sünde sei, sondern genauso das Einfordern dieser Pflicht vom Ehepartner mit dem Ziel sich selbst vor Unzucht und Untreue zu schützen. Zugleich widerlegt er die einschlägige Lehrmeinung des Thomas, der den zweiten Fall als lässliche Sünde betrachtet hatte29. Ebenfalls gegen Thomas behauptet Durandus in dist. 32, quaest. 2, dass ein Ehepartner auch ohne Einwilligung seines Gatten das Versprechen ablegen könne, auf sein Recht auf ehelichen Beischlaf zu verzichten30. Im Rahmen seiner Erörterung des Ehehindernisses des Keuschheitsgelübdes (impedimentium uoti) kritisiert und widerlegt Durandus in dist. 38, quaest. 2, Thomas’ Lehre aus der Summa theologiae, wonach es dem Papst nicht möglich sei,

27  Siehe unten, S. 58,83-59,108; J. Koch, «Die Magister-Jahre des Durandus», Nr. 85, S. 70 [1. Irrtumsliste]; Nr. 212, S. 114 [2. Irrtumsliste]. 28  Siehe unten, S. 65,24-68,112; J. Koch, «Die Magister-Jahre des Durandus», Nr. 86, S. 70 [1. Irrtumsliste], Nr. 213, S. 114 [2. Irrtumsliste]. 29  Siehe unten, S. 82,89-85,157; J. Koch, «Die Magister-Jahre des Durandus», Nr. 214, S. 114 [2. Irrtumsliste]; siehe dazu P. Payer, The Bridling of Desire, S. 116; Ph. Reynolds, How Marriage Became One of the Sacraments, S. 529-30. 30  Siehe unten, S. 94,46-95,57; J. Koch, «Die Magister-Jahre des Durandus», Nr. 215, S. 114 [2. Irrtumsliste].

26*

EINLEITUNG

einem Religiosen einen Dispens von seinem feierlichen uotum continentie zu erteilen; zugleich behauptet er, wiederum gegen Thomas, der Papst könne einen Religiosen aus seinem Stand entlassen31. In seiner Quästion zum sog. Privilegium paulinum (dist. 39, quaest. 2) stimmt Durandus zwar mit Thomas überein, dass der zum christlichen Glauben konvertierte Ehepartner sich von seinem Gatten trennen dürfe; er bewertet aber die vom Aquinaten hierfür angeführten Argumente als unzulänglich; zugleich kritisiert er Thomas’ Meinung, der verbliebene, nicht zum christlichen Glauben bekehrte Ehepartner dürfe zu keiner weiteren Ehe zugelassen werden32. Im Rahmen seiner Erörterung des kanonischen Ehehindernisses der Blutsverwandtschaft (impedimentum consanguinitatis, dist. 40, quaest. 1) – welches er als solches freilich nicht in Frage stellt – bemängelt Durandus ein von Thomas zur Begründung dieses Ehehindernisses angeführtes Argument als nicht stichhaltig; diese Passage lässt er in der B-Redaktion aus33. Von allen hier vorgestellten Abweichungen und Widerlegungen von Positionen des Aquinaten ist dies die einzige thomaskritische Stelle im Ehetraktat, die nicht von den Irrtumslisten erfasst ist. Die letzte Abweichung von Thomas findet sich in Durandus’ Erörterung des sog. Ehehindernisses der öffentlichen Ehrbarkeit (impedimentum publice honestatis; dist. 41, quaest. 2), welches er mit Thomas als Verbot definiert, einen Blutsverwandten einer Person zu heiraten, mit der man zuvor verlobt gewesen war. Durandus vertritt hier gegenüber dem Aquinaten eine andere Auffassung hinsichtlich der Auslegung und des Geltungsbereichs dieses Ehehindernisses34. 1.4 Quellen Thomas von Aquin ist freilich nicht nur Diskussionspartner des Durandus, gegen den er sich mehrfach kritisch positioniert, er ist zugleich die wichtigste implizite Quelle seines Ehetraktats. Dies betrifft 31  Siehe unten, S. 174,89-176,145; J. Koch, «Die Magister-Jahre des Durandus», Nr. 217, S. 114-115 [2. Irrtumsliste]. 32  Siehe unten, S. 196,48-198,92 uns 201,149-155; J. Koch, «Die Magister-Jahre des Durandus», Nr. 218, S. 115 [2. Irrtumsliste]. 33  Siehe unten, S. 210,136-211,154. 34  Siehe unten, S. 220,34-221,43; J. Koch, «Die Magister-Jahre des Durandus», Nr. 219, S. 115 [2. Irrtumsliste].



EINLEITUNG

27*

insbesondere den Sentenzenkommentar des Aquinaten, aus dem Durandus stillschweigend ganze Passagen im Wortlaut oder sinngemäß übernimmt; ebenso zitiert er an einigen Stellen wörtlich aus der Summa theologiae. Ähnliches gilt auch für den Sentenzenkommentar seines Ordensbruders Petrus von Tarentaise, der die zweite wichtigste implizite Quelle des durandischen Ehetraktats bildet. Beide Sentenzenkommentare scheinen Durandus bei der Abfassung seines Textes als desk companions gedient zu haben. Darüber hinaus lassen sich im Text verschiedene implizite inhaltliche Rückgriffe und Bezugnahmen auf die Sentenzenkommentare des Richard von Mediavilla, des Jakob von Metz, des Johannes Quidort Parisiensis und des Duns Scotus ausmachen. Allerdings haben diese Referenzen, soweit festgestellt werden konnte, nirgends den Charakter wörtlicher Zitate35. Insgesamt bleiben hinsichtlich der impliziten Quellen und Referenztexte des durandischen Ehetraktats und ihrer genauen Kenntnis und Verwendung durch seinen Verfasser noch viele Fragen offen. Was die expliziten Quellen anbelangt, so finden sich hier erwartungsgemäß zahlreiche Bezugnahmen auf die Bibel, die Durandus zumeist mit exakter Kapitelangabe zitiert, sowie auf Schriften der Kirchenväter; viele dieser Zitate und Verweise sind freilich aus den 35  Ein besonderes, bislang nicht zufriedenstellend gelöstes Problem stellt die Frage nach dem Verhältnis von Durandus’ Kommentar zum anonymen Sentenzenkommentar dar, dessen einziger Textzeuge in Ms. Città del Vaticano, Vat. lat. 985, einer Handschrift des 15. Jahrhunderts, überliefert ist. Dieser Kommentar enthält zahlreiche wörtliche Übereinstimmungen mit dem Sentenzenkommentar des Durandus, was nicht nur für den hier edierten Ehetraktat, sondern auch für andere Teile des Textes konstatiert werden kann. In der bisherigen Forschung wurde er als Quelle des Durandus betrachtet, vgl. hierzu L. Hödl, Die Grundfragen der Sakramentenlehre nach Herveus Natalis O.P. († 1323), München 1965, S. 163-166 sowie Th. Jeschke, «Einleitung», Bd. 10.4.4, S. 100*. Allerdings ist nicht ausgeschlossen, dass in Wirklichkeit das Abhängigkeitsverhältnis beider Sentenzenkommentare umgekehrt ist und Durandus die Quelle des Vatikanischen Anonymus bildet. Ein Indiz dafür liefert eine Passage des anonymen Kommentars, in der sein Autor eine Lehrmeinung des Durandus als die eines «quidam» referiert; siehe Anon. Vat., Super Sent., IV, 26, 3, Città del Vaticano, Vat. lat. 985, f. 115va-117ra. Aufgrund dieses bislang nicht hinreichend geklärten Abhängigkeitsverhältnisses beider Kommentare haben wir uns entschlossen, diesen Kommentar im Quellenapparat unserer Edition unberücksichtigt zu lassen. Zweifel an der Abhängigkeit des Kommentars des Durandus vom Vatikanischen Anonymus äußert auch U. Zahnd, «Zwischen Verteidigung, Vermittlung und Adaptation. Sentenzenkommentare des späten Mittelalters und die Frage nach der Wirksamkeit der Sakramente», in: B. J. Nemes (Hg.), Vermitteln – Übersetzen – Begegnen. Transferphänomene im europäischen Mittelalter und in der frühen Neuzeit. Interdisziplinäre Annäherungen, Göttingen 2011, S. 33-86, hier S. 40.

28*

EINLEITUNG

Sentenzen des Petrus Lombardus selbst oder aus den von Durandus herangezogenen impliziten Quellen übernommen. Dasselbe gilt auch für die eher seltenen namentlichen Verweise auf und Zitate aus Aristoteles, die Durandus nahezu alle aus dem Sentenzenkommentar des Thomas übernimmt. Besonders kennzeichnend für den Ehetraktat im durandischen Sentenzenkommentar sind die zahlreichen expliziten Bezugnahmen auf das zeitgenössische Kirchen- und Zivilrecht. Der Dominikanertheologe verweist wiederholt und zumeist mit exakter Stellen­ angabe auf das Decretum Gratiani, den Liber Extra Papst Gregors IX., den Liber sextus Bonifaz’ VIII. sowie auf die Digesten; in manchen Fällen zitiert er aus ihnen sogar wörtlich. Wenngleich auch in diesem Fall mehrere dieser Verweise aus den impliziten Quellen des Kommentars übernommen sind, so kann eine direkte Kenntnis und ausgiebige Verwendung dieser Rechtstexte durch Durandus vorausgesetzt werden36. Darüber hinaus zitiert er an mehreren Stellen die einschlägige kanonistische und legistische Kommentarliteratur (Johannes Teutonicus, Hostiensis, Bernhard von Parma, Gottfried von Trani, Raimund von Peñafort). 1.5 Handschriftliche Überlieferung 1.5.1 Die Handschriften Der Ehetraktat ist in der A- und B-Redaktion vollständig in zehn Handschriften überliefert37: A = Auxerre, Bibliothèque municipale, Ms. 26, ff. 151va-164rb E = Erlangen, Universitätsbibliothek, Ms. 256, ff. 48ra-67rb K = Klosterneuburg, Stiftsbibliothek, Cod. 346, ff. 51vb-70vb

36  Bei einigen Verweisen auf Rechtsquellen konnte festgestellt werden, dass sie zwar den Sentenzenkommentaren des Thomas von Aquin oder des Petrus von Tarentaise entlehnt sind, dass aber Durandus zumeist die exakte Stellenangabe ergänzt, wenn dort die betreffenden Rechtstexte nur ungenau und allgemein zitiert werden; siehe z.B. dist. 30, quaest. 1, sed contra, S. 61,19-22; dist. 36, quaest. 1, sed contra, S. 148,11-13; dist. 38, quaest. 1, arg. 2, S. 163,11-14. 37  Für eine ausführliche Beschreibung dieser Handschriften sei auf den 2012 herausgegebenen Teilband dieser Edition verwiesen, siehe Th. Jeschke, «Einleitung», Bd. 10.4.4, S. 19*-33*.



EINLEITUNG

29*

L = Oxford, Bodleian Library, Ms. Laud Misc. 737, ff. 46vb65ra M = Melk, Stiftsbibliothek, Cod. 234, ff. 274vb-321ra Na = Napoli, Biblioteca Nazionale ‘Vittorio Emanuele III’, Ms. XIII A 17, ff. 111rb-130vb O = Saint-Omer, Bibliothèque de l’agglomération de Saint-Omer, Ms. 335, ff. 184v-318r P = Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. lat. 12331, ff. 132ra-150ra V = Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, Cod. Lat. Z. 104 (2004), ff. 136ra-157va Z = Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. lat. 12330, ff. 187vb-201vb Darüber hinaus wird ein Abschnitt des hier edierten Textes, nämlich die Distinktionen 26 und 27, von der Handschrift Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Cod. Borgh. 247 (= B) überliefert. Es handelt sich um ein Autograph des Pierre Roger, des späteren Papstes Clemens VI. († 1352). Die beiden Distinktionen finden sich hier allerdings nicht in voller Länge, sondern in stark abbreviierter Form38. 1.5.2 Die A- und B-Redaktion Wie bereits die obigen Ausführungen ergeben haben, ist auch der Ehetraktat in einer A- und B-Redaktion, also in einer ursprünglichen Textfassung und ihrer ersten Neubearbeitung durch den Autor selbst, überliefert. Damit bestätigt sich auch in diesem Teil des durandischen Sentenzenkommentars Kochs Befund der Existenz einer redaktionellen Zwischenstufe (B) zwischen der ursprünglichen (A) und der endgültigen (C) Version des Kommentars39. Wie nachfolgende Tabelle zeigt, lässt sich in den Handschriften eine A- und eine B-Redaktion in insgesamt sechs Quästionen unterscheiden; in allen anderen Teilen ist dagegen der hier edierte Text von Durandus nicht überarbeitet worden und ist daher in nur einer einzigen Fassung überliefert. Dies ist im Vergleich zu den vorangehenden Teilen

38  Ibid., S. 20*-21*; siehe zu dieser Handschrift weiter unten, 3.2 Appendix II, S. 92-97. 39  Vgl. J. Koch, Durandus de S. Porciano, S. 14-16.

30*

EINLEITUNG

des liber quartus, für die kritische Editionen vorliegen, freilich relativ wenig40; ebenso fällt hier das Ausmaß der in der B-Redaktion durch­ geführten Änderungen des ursprünglichen Textes vergleichsmäßig bescheiden aus: Diese betreffen nämlich nur einzelne Passagen; nir­ gends lässt Durandus in der B-Fassung seines Ehetraktats ganze Quästionen aus oder fügt neue hinzu. Die A- und B-Redaktion und ihre Überlieferung in den Handschriften: Quästionen im Ehetraktat, die in zwei Redaktionen (A, B) überliefert sind

Handschriften A-Redaktion

B-Redaktion

1

IV, 26, 2, resp. (S. 8,25-13,138)

A(B)KZ

ELMNaOPV

2

IV, 29, 1, resp. (S. 50,71-88)

A(K)OZ41

ELMNaPV

3

IV, 30, 2, resp. (S. 65,24-68,112)

AZ

EKLMNaOPV

4

IV, 32, 2, ad 2 (S. 99,141-146)

A

EKLMNaOPVZ

5

IV, 33, 1, resp. (S. 103,71-105,113)

A

EKLMNaOPVZ

6

IV, 40, 1, resp. (S. 210,136-211,154) A

EKLMNaOPVZ

Außerdem fällt auf, dass sich fünf der sechs überarbeiteten Quästionen in den Distinktionen 26 bis 33, also in der ersten Hälfte des Ehetraktats befinden. In der zweiten Hälfte ändert Durandus den ursprünglichen Text nur noch einmal (dist. 40, quaest. 1). Danach scheint der Dominikanertheologe seine erste Überarbeitung des vierten Buches (B-

40  Siehe Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super IV libros Sententiarum. Distinctiones 1-7 libri Quarti, ed. G. Guldentops – G. Pellegrino (Bd. 10.4.1/1); Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super IV libros Sententiarum. Distinctiones 25-30 libri Quarti, ed. Ch. Burdich – M. Perrone (Bd. 10.4.2/2). 41  Die Handschrift K überliefert in dieser Quästion den Text der A-Redaktion nur in Form einer später hinzugefügten Marginalglosse einer anderen Hand, siehe dazu weiter unten.



EINLEITUNG

31*

Redaktion) gänzlich abgebrochen zu haben, denn in den restlichen Distinktionen (dist. 41-50) finden sich, wie Thomas Jeschke zeigen konnte, keine Korrekturen des ursprünglichen Textes der A-Redaktion mehr (diesen begegnet man wieder in der C-Redaktion)42. Was die Überlieferung der A- und B-Redaktion in den Handschriften anbelangt, so bleibt diese im Ehetraktat nicht konstant, sondern schwankt; dies hängt, wie noch zu sehen sein wird, mit (auf Vorlagenwechsel zurückgehenden) Änderungen in der Zusammensetzung der Handschriftenfamilien zusammen: So gibt in den sechs Quästionen, die hier in zwei Redaktionen überliefert sind, durchgängig nur die Handschrift A die A-Redaktion wieder43, genauso wie die Hand­ schriften ELMNaPV an allen sechs Stellen den Text der B-Redaktion überliefern. In den Handschriften KOZ ändert sich dagegen die Zugehörigkeit zu der einen oder der anderen Redaktion im Verlauf des Textes. So wird in den oben aufgelisteten sechs Quästionen mit zweifacher Textfassung die A-Redaktion von der Handschrift K in den Quästionen 1-2, von der Handschrift O nur in quaestio 2, von der Handschrift Z in den quaestiones 1-3 überliefert; in allen übrigen Fällen geben diese drei Handschriften den Text der B-Redaktion wieder. Eindeutig der A-Redaktion zuzuordnen ist zusätzlich die oben beschriebene abbreviatio der Distinktionen 26 und 27 in der Handschrift B. Schließlich ist noch anzumerken, dass die Überlieferungssituation der A- und B-Redaktion im Ehetraktat, mit Ausnahme einer Hand­ schrift (V), diejenige in den unmittelbar vorangehenden Distinktionen fortsetzt. Wie Massimo Perrone und Christoph Burdich zeigen konnten, wird in den von ihnen herausgegebenen Distinktionen 20-25 des liber quartus die A-Redaktion von den Handschriften ABKVZ (gelegentlich auch von O) wiedergegeben; das letzte Beispiel dafür findet sich in der letzten quaestio der Distinktion 25. Im daran anknüpfenden Ehetraktat wird in der ersten Quästion mit zweifacher Textüberlieferung, hier der Quästion dist. 26, quaest. 2, die A-Redaktion von den Handschriften ABKZ überliefert. Um belegen zu können, dass es sich bei den oben aufgelisteten sechs

42  Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super IV libros Sententiarum. Distinctiones 43-50 libri Quarti, ed. Th. Jeschke (Bd. 10.4.4). 43  Siehe zu dieser Handschrift Th. Jeschke, «Einleitung», Bd. 10.4.4, S. 87*-92*.

32*

EINLEITUNG

Quästionen mit doppelter Textüberlieferung tatsächlich um Fälle von A- und B-Redaktion – also um die ursprüngliche Textfassung und deren erste Überabeitung durch Durandus selbst – handelt, und nicht etwa nur um spätere Eingriffe von Kopisten, wurden dieselben Kriterien angewendet, wie in den bereits edierten Bänden des durandischen Kommentars. Diese sind unlängst noch einmal von Massimo Perrone dargelegt worden und sollen hier deshalb nur kurz in Erinnerung gebracht werden44: Dort, wo in den Handschriften zwei unterschiedliche Fassungen des Textes überliefert sind, ermöglichen es folgende vier Indizien zu bestimmen, ob eine von ihnen, und welche, auf eine redaktionelle Überarbeitung durch Durandus selbst zurückgeht und somit einen Fall von B-Redaktion darstellt. So kann generell als Indikator für die B-Redaktion gelten, wenn 1) eine der überlieferten Textfassungen thomaskritische Passagen auslässt oder abmildert; 2) Durandus in der C-Redaktion die betreffende Textrevision (Auslassung einer thomaskritischen Stelle, Hinzufügung etc.) wieder rückgängig macht und zum Text der anderen Fassung, die hier die A-Redaktion bildet, zurückkehrt; 3)  auf die betreffende Textstelle in den Irrtumslisten Bezug genommen wird; 4)  die Textstelle von Kritikern des Durandus zitiert wird. Ein weiteres Kriterium für die Identifizierung der A- und B-Redaktion bildet freilich die handschriftliche Überlieferung selbst, da einige Handschriften durchgehend oder jedenfalls streckenweise den Text der A-, andere den Text der B-Redaktion wiedergeben. Allerdings ist dieses letztgenannte Kriterium mit Vorsicht anzuwenden, da – wie gerade der Ehetraktat deutlich macht – die Zuordnung der Handschriften zu einer bestimmten Redaktion schwanken kann. Wie im Folgenden im Einzelnen gezeigt werden soll, treffen diese verschiedenen Indikatoren – alle zusammen oder zumindest einzelne . davon – auf die oben aufgelisteten sechs Quästionen zu und ermöglichen somit, die in ihnen überlieferten, unterschiedlichen Textfassungen (mit unterschiedlichem Gewissheitsgrad) als Fälle von A-und B-Redaktion zu identifizieren.

44  M. Perrone, «Einleitung», Bd. 10.4.2/2, S. 15*.



EINLEITUNG

33*

1.5.2.1 Textrevision 1 (IV, 26, 2, resp.)45 In dieser Quästion behandelt Durandus die Sakramentalität der Ehe. In der von den Handschriften ABKZ überlieferten Fassung, die hier die A-Redaktion darstellt, vertritt er in der responsio die oben bereits vorgestellte, gegen Thomas gerichtete These, die Ehe sei kein vollwertiges Sakrament und entfalte keine heiligmachende Wirkung. In der alternativen Textfassung, die die Handschriften ELMNaOPV wiedergeben und die hier die B-Redaktion bildet, hat die responsio einen leicht verschiedenen Wortlaut; folgende Passage fehlt darin völlig: Tertio, quia absque baptismo nullus est susceptiuus sacramenti proprie dicti, cum baptismus sit ianua sacramentorum; set ante baptismum contrahunt infideles uerum matrimonium inter se, sicut fideles post baptismum; ergo etc. Nec obstat quod matrimonium non dicitur ratum, quia si ambo baptizentur, iam eorum matrimonium est ratum, set non est magis sacramentum quam prius, ut probabitur; ergo etc. Probatio assumpte, quia in omni sacramento opus est facto (consistit enim in opere operato); set in matrimonio istorum nichil est de nouo factum, solum enim sunt baptizati; baptismus autem est distinctum sacramentum a matrimonio. Ergo sicut matrimonium ante baptismum non fuit sacramentum, ita nec post, cum tamen sit uerum et ratum.

Dass es sich bei den Änderungen im Wortlaut der responsio und bei der ausgelassenen Passage um einen redaktionellen Eingriff des Durandus und damit um einen Fall von B-Redaktion handelt, ergibt sich hier aus Folgendem: 1) Die in ELMNaOPV überlieferte Textfassung der responsio mildert die in ABKZ überlieferte, der des Thomas widersprechende Lehrmeinung bezüglich der Sakramentalität der Ehe inhaltlich leicht ab; 2) in der C-Redaktion kehrt Durandus zu der getilgten Passage wieder zurück und nimmt sie in vollem Umfang in seinen Text wieder auf (im Rest der responsio bietet er dort dagegen einen weitgehend neuen, erweiterten Text, der sowohl an die A- als auch an die B-Redaktion anknüpft)46; 3) auf die quaestio wird in beiden Irrtumslisten kritisch Bezug genommen, wobei sich der Text der

45  S. 8,25-13,138. 46  Siehe unten, 3.3 Appendix III, S. 101*-106*, bes. S. 106*.

deest B

34*

EINLEITUNG

zweiten Irrtumsliste eindeutig auf den Text der A-Redaktion bezieht47; schließlich gehen auf diese quaestio auch die Durandus-Kritiker Petrus de Palude und Durandellus ein, die sich ebenfalls auf den Text der A-Redaktion beziehen und dabei wörtlich die in der B-Redaktion ausgelassene Passage der A-Redaktion wiedergeben48. Als Beispiel sei hier nur der Text des Ersteren angeführt: Petrus de Palude, Super Sent., IV, 26, 4, resp. (f. 140vb-141ra): [...] quia absque baptismo nullus est susceptiuus sacramenti proprie dicti, cum baptismus sit ianua sacramentorum; sed ante baptismum contrahunt infideles uerum matrimonium inter se, sicut fideles post baptismum; ergo etc. Nec obstat quod matrimonium eorum dicitur ratum si ambo baptizentur, quia uerum est quod post baptismum eorum matrimonium est ratum, set non est magis sacramentum quam prius, ut probabitur; ideo etc. Probatio assumpta, quia in omni sacramento opus est nouo facto cum consistat in opere operato; sed in matrimonio istorum nichil est de nouo factum, solum enim baptizati sunt; baptismus autem est distinctum sacramentum a matrimonio et susceptio unius non facit aliud suscipi. Ergo sicut matrimonium non fuit ante sacramentum, ita nec post, cum tamen sit uerum et ratum.

1.5.2.2 Textrevision 2 (IV, 29, 1, resp.)49 Im Zusammenhang mit der Problematik des Ehekonsenses erörtert Durandus in dieser Quästion das Problem der Willensnötigung. Eine der zwei hier überlieferten Textfassungen dieser Quästion (Hss. AKOZ) enthält in der responsio eine zusätzliche Passage, die in der anderen, kürzeren Textfassung (Hss. ELMNaV) fehlt. Da dieselbe Passage wieder in vollem Umfang in der C-Redaktion auftaucht, ist auch hier davon auszugehen, dass es sich bei der kürzeren Textfassung, in der die entsprechende Passage fehlt, um einen Fall redaktioneller Überarbeitung durch Durandus selbst und damit um die B-Redaktion handelt50.

47  J. Koch, «Die Magister-Jahre des Durandus», Nr. 84, S. 70 [1. Irrtumsliste] und Nr. 211, S. 113-114 [2. Irrtumsliste]; siehe dazu weiter oben S. 23*. 48  Petrus de Palude, Sententiarum quartus liber, Paris 1514, f. 140vb-141ra; Durandellus (Nicolaus Medensis), Evidentiae contra Durandum IV, 26, ed. P. Stella, 2 Bde., Tübingen-Basel 2003, Bd. 2, S. 1230-1233. 49  S. 50,71-88. 50  Siehe unten, 3.3 Appendix III, S. 108*.



EINLEITUNG

35*

Endgültige Sicherheit lässt sich für diese Annahme hier allerdings nicht beanspruchen, denn die ausgelassene Passage formuliert weder eine thomaskritische Position, noch wird sie von den Irrtumslisten oder den Kritikern des Durandus erwähnt. Ein weiteres unterstützendes Argument besteht allerdings darin, dass die längere Fassung hier von Handschriften überliefert wird, die auch in anderen Fällen die ARedaktion wiedergeben, während sich die kürzere Fassung in Hand­ schriften der B-Redaktion findet. [A9] Primo sic: illud quod est tale per essentiam, non potest aliquo modo participare condicionem oppositam; set omne uelle est uoluntarium per essentiam; ergo non potest aliquo modo esse uiolentum, quod est condicio opposita uoluntario. Maior patet: licet enim subiectum quod non est sub uno oppositorum, possit esse sub alio, quia nullum conuenit ei per essentiam, unum tamen oppositorum numquam potest esse aliud, nec simul nec successiue, sicut albedo non potest esse nigredo aut nigra, licet idem subiectum quandoque sit album, quandoque sit nigrum. Minor probatur, scilicet quod uelle sit uoluntarium per essentiam; quia illud est tale per essentiam, quod est primo tale et ratione cuius omnia alia dicuntur talia per participationem; set uelle est uoluntarium primo, nec est aliquid uoluntarium prius ipso; omnia etiam alia que dicuntur uoluntaria, ex eo uoluntaria dicuntur, quia actus uolendi cadit super ipsa; ergo uelle est uoluntarium per essentiam, igitur nullo modo potest ei competere uiolentum, cum opponatur uoluntario sicut naturali, ut patet ex III E t h i c o r u m.

deest B

1.5.2.3 Textrevision 3 (IV, 30, 2, resp.)51 In dieser quaestio handelt Durandus von der Marienehe. Die responsio enthält hier in einer der zwei überlieferten Textfassungen, die hier die A-Redaktion (Hss. AZ) wiedergibt, folgende Passage, die in der zweiten Textfassung, hier der B-Redaktion (Hss. EKLMNaOPV), fehlt. [A6] Dicunt autem qvidam quod beata Maria uirginitatem uouit non simpliciter, set sub condicione, scilicet hac: “Nisi Deus aliter ordinaret”; quod licet uirginitas preferatur matrimonio absolute loquendo, tamen matrimonium tempore illo ei preferebatur propter expectationem benedicti seminis. Et ideo beata

51  S. 65,24-68,112.

deest B

36*

EINLEITUNG

uirgo uirginitatem uouit tamquam sibi aptissimam, non tamen simpliciter, set sub condicione honestissima, ea scilicet que dicta est. Nec condicionem apposuit ut dubitaret an uellet uirgo permanere, set an deberet. Istud autem non oportet dicere, quia illa condicio non tollit quin uotum uirginitatis fuerit factum simpliciter. Cuius ratio est quia generalis et necessaria condicio que in omni promissione intelligitur, etiam si non exprimatur, non facit promissionem condicionatam (alioquin nulla promissio esset absoluta, nec aliquod uotum); set generalis et necessaria condicio que intelligitur in omni promissione et uoto est “si Deus uoluerit”, et pari ratione, “nisi Deus oppositum iusserit”. Ergo talis condicio non fecit quin uotum uirginitatis esset simpliciter emissum. Quod ergo dicitur quod tempore illo preferebatur matrimonium uirginitati ratione benedicti seminis expectati, non uidetur, cum expresse probatum esset Christum nasciturum miraculose de uirgine, Y s a. 7: Dominus ipse dabit nobis signum. Ecce uirgo concipiet et pariet filium, quare etc. Dicendum ergo quod beata uirgo uirginitatem simpliciter uouit, sicut et angelo dixit: Quomodo fiet istud quoniam uirum non cognosco, idest me non cognoscituram promisi.

Außerdem enthält die responsio dieser Quästion noch eine weitere Passage, die in zwei Fassungen überliefert ist. Allerdings betreffen hier die Unterschiede lediglich die Anordnung des Textes und einzelne Formulierungen, nicht den gedanklichen Inhalt. Dass auch hier offenkundig ein Fall von A- und B-Redaktion vorliegt, ergibt sich aus folgenden Beobachtungen: Die ausgelassene Passage enthält direkte Kritik an einem Argument des Aquinaten; auf die Passage wird explizit in der zweiten Irrtumsliste eingegangen52; sie wird von Durandellus sowie von Petrus de Palude zitiert und widerlegt53; Der Letztgenannte überliefert sie wie folgt: Petrus de Palude, Super Sent., IV, 26, 4, resp. (f. 157ra): Sed contra istud dicunt quidam quod illud non oportet dicere, quia illa conditio non tollit quin uirginitatis uotum fuerit simplex. Cuius ratio est quia generalis et necessaria conditio que in omni promissione intelligitur, si exprimatur, non facit promissionem conditionatam (alioquin nulla promissio esset absoluta, nec aliquod uotum); sed generalis et necessaria conditio que intelligitur in omni promissione et uoto est

52  J. Koch, «Die Magister-Jahre des Durandus», Nr. 213, S. 114. 53  Petrus de Palude, Sententiarum quartus liber, f. 157ra; Durandellus (Nicolaus Medensis), Evidentiae contra Durandum IV, 30, Bd. 2, S. 1245-1249.



EINLEITUNG

37*

“si Deus uoluerit”, et pari ratione, “nisi oppositum Deus iusserit”. Ergo talis conditio non facit quin uotum uirginitatis fuerit simpliciter emissum. Vnde dicunt quod beata uirgo uouit uirginitatem simpliciter. Vnde dixit angelo: Virum non cognosco, idest me non cognoscituram propono.

Am Rande sei bemerkt, dass die C-Redaktion diesmal nicht zu dieser getilgten Passage zurückkehrt; vielmehr knüpft sie hier an die BRedaktion an54. 1.5.2.4 Textrevision 4 (IV, 32, 2, ad 2)55 Am Ende dieser quaestio überliefern die Handschriften EKLMNaOPVZ eine zusätzliche kurze Passage, die in der Hs. A fehlt. deest A

[B14] Et iterum ante religionem nullus est debitor consiliorum ad que obligantur religiosi, sicut seruus debitor est obsequii sue seruitutis, set solum postquam quis rite professus est in religionem. Et tunc qui rite professus est, tenetur ea que sunt religionis, facere nec umquam reddere debitum uxori si quam habet.

Dafür, dass es sich auch bei dieser hinzugefügten Passage um einen redaktionellen Eingriff des Durandus selbst und somit auch hier um einen Fall von B-Redaktion handeln könnte, sprechen vor allem folgende zwei Argumente: Die Passage fehlt in der Handschrift A, die im Ehetraktat, und auch in den vorangehenden Distinktionen 20-25, durchgehend die A-Redaktion überliefert; und ebenso fehlt sie im Text der C-Redaktion56. Ähnlich wie bei der oben vorgestellten zweiten Stelle mit zwei überlieferten Textfassungen57, ist hier die Beweislage allerdings relativ schwach. Es handelt sich hier nämlich bei der in EKLMNaOPVZ vorfindlichen, zusätzlichen Passage weder um eine lehrmäßig kontroverse Stelle, noch wird auf sie in den Irrtumslisten eingegangen. Die Passage, die sich am Ende der Quästion befindet, führt einfach das in der responsio Gesagte noch einmal aus und hat eher den Charakter einer zusätzlichen Glosse. 54  Siehe unten, 3.3 Appendix III, S. 110*-111*. 55  S. 99,141-146. 56  Siehe unten, 3.3 Appendix III, S. 112*. 57  Siehe oben, S. 34*-35*.

38*

EINLEITUNG

Es muss daher in diesem Fall offenbleiben, ob es sich hierbei tatsächlich um eine von Durandus selbst in der B-Redaktion vorgenommene (und in der C-Redaktion wieder rückgängig gemachte) Hinzufügung zur A-Redaktion handelt, oder ob hier die Handschriften EKLMNaOPVZ einfach eine nicht vom Autor selbst stammende, zusätzliche Glosse einer späteren Hand überliefern. 1.5.2.5 Textrevision 5 (IV, 33, 1, resp.)58 Ein weiterer eindeutiger Fall einer redaktionellen Bearbeitung durch Durandus findet sich in dist. 33, quaest. 1; der Dominikanertheologe handelt hier von der Polygamie. Eine der beiden überlieferten Textfassungen (Hs. A) enthält eine Passage, die in der zweiten Textfassung (Hss. EKLMNaOPVZ) fehlt. [A10] Set contra hoc potest obici. Quod enim primo dicitur quod pluralitas uxorum impedit secundarium finem matrimonii, qui est pax in familia, non ualet, quia hunc finem non impedit per se uxorum pluralitas, set malitia uel proteruia; una enim existente uxore litigiosa pax impeditur, . Per accidens ergo impeditur secundarius finis matrimonii una uel pluribus existentibus uxoribus et non per se, licet facilius possit impediri ex pluralitate uxorum. Que autem per accidens contingunt, sub arte non cadunt. Et ideo, sicut licitum est contrahere cum unica existente litigiosa non obstante quod secundarius finis matrimonii aliqualiter impediatur, sic, ut uidetur, licitum est contrahere cum pluribus, licet quandoque ex hoc sequatur turbatio pacis. [A11] Item quando finis secundarius preiudicat principali, negligendus est finis secundarius propter principalem; set fini principali matrimonii, qui est generatio et educatio prolis, quandoque potest preiudicare secundarius finis, qui est pacifica habitatio cum unica uxore, quia forsitan ipsa est sterilis; ergo in hoc casu licitum fuit pretermittere secundarium finem propter primarium, quod fit accipiendo cum prima uxore sterile[sic] aliam fecundam. [A12] Quod autem secundo dicitur quod ex diuina dispensatione licuit habere plures uxores propter multiplicationem fidelium, hoc non uidetur, quia dispensatio illa que facta dicitur fuisse primo Abrahe, in cuius domo primo refulsit fides, aut fuit facta pro eo tantum aut pro omnibus posteris. Non pro eo tantum, quia alii non fuissent propter hoc a peccato excusati accipiendo plures

58  S. 103,71-105,113.

deest B



EINLEITUNG

39*

uxores. Si pro omnibus, aut eis innotuit, aut non. Si non innotuit dispensatio, non fuerunt excusati a transgressione. Si innotuit, cum non innotuerit eis uerbo, innotuit eis solum exemplo; set hoc modo eque innotuit infidelibus sicut fidelibus; ergo eque licuit infidelibus sicut fidelibus habere plures uxores; quod est contra illud quod dicunt, quod causa dispensandi fuit multiplicatio fidelium ad cultum Dei. Et sine dubio satis est durum dicere quod omnes infideles peccauerunt ducendo plures uxores, precipue cum de Agar, quam accepit Abraham post Saram, natus fuerit Ysmael, cuius successores omnes fuerunt infideles. Irrationabile etiam uidetur quod apud omnes infideles ratio naturalis fuerit adeo obumbrata quod iudicauerint pluralitatem uxorum licitam, si ipsa esset contra ius naturale, nec esset licita nisi ex dispensatione diuina.

Dass die fehlende Passage auf einen redaktionellen Eingriff des Durandus zurückgeht und somit die B-Redaktion darstellt, ergibt sich hier aus Folgendem: 1) Die getilgte Passage äußert direkte Kritik an einer Position des Aquinaten; 2) in der C-Redaktion kehrt Durandus zu dieser Passage in erweiterter Form wieder zurück59; 3) ferner wird auf die quae­ stio in beiden Irrtumslisten eingegangen, wobei die zweite Irrtumsliste explizit auf einen Teil der ausgelassenen Passage der A-Redaktion Bezug nimmt und ihren thomaskritischen Inhalt beanstandet60; 4) ebenso resümiert den Inhalt dieser Passage ein weiterer Durandus-Kritiker, Petrus Aureoli in seinem 1318 fertiggestellten Sentenzenkommentar61. Angemerkt sei außerdem, dass die getilgte Passage der A-Redaktion auch im Text der 17. Frage des ersten Avignoner Quodlibet aus dem Jahr 1314 fehlt, wo Durandus ebenfalls von der Polygamie handelt und offenkundig an den Text der B-Redaktion anknüpft62. 59  Siehe unten, 3.3 Appendix III, S. 112*-113*. 60  J. Koch, «Die Magister-Jahre des Durandus», Nr. 87, S. 70 [1. Irrtumsliste] Nr. 216, S. 114 [2. Irrtumsliste]. 61  Petrus Aureoli (Verberius), Commentaria in Quartum Librum Sententiarum, Romae 1605, S. 178b-179a. Dass hier Petrus Aureoli nachweislich auf den Text der A-Redaktion, und nicht auf den Text der C-Redaktion Bezug nimmt (wo die in der B-Redaktion getilgte Passage wieder auftaucht), ist daraus ersichtlich, dass er in dieser quaestio weiter unten eine weitere Lehrmeinung des Durandus erwähnt, die dieser in der A-Redaktion, nicht mehr aber in der C-Redaktion vertritt. (Es handelt sich um die Ansicht, dass der Papst einen Dispens von der Monogamie erteilen könne.) Zur Datierung des Sentenzenkommentars von Aureoli siehe W. Duba, C. Schabel: «Remigio, Auriol, Scotus, and the Myth of the Two-Year-Sentences Lecture at Paris», in: Recherches de théologie et philosophie médiévales 84 (2017), S. 143-179, insb. 162. 62  Durandus a Sancto Porciano, Quolibeta Avenionesia tria, ed. P. Stella, Zürich 1965, S. 160-167.

40*

EINLEITUNG

1.5.2.6 Textrevision 6 (IV, 40, 1, resp.)63 Die letzte Stelle des hier edierten Ehetraktats, in der sich zwei Redaktionen unterscheiden lassen, befindet sich in dist. 40, quaest. 1, in der Durandus vom impedimentum consanguinitatis handelt. Auch hier enthält eine der zwei überlieferten Textfassungen (Hs. A) eine Passage, die in der anderen Textfassung (Hss. EKLMNaOPVZ) fehlt. [A12] Aliam rationem qvidam assignant, scilicet quod matrimonium ordinatur ad repressionem concupiscentie; set concupiscentia non reprimeretur, set potius augeretur, si inter illas personas quas oportet in eadem domo con­ uersari, esset concessa copula matrimonialis; quare lex diuina rationabiliter prohibet talem copulam. Set istud non uidetur, quia matrimonium non ordinatur ad repressionem concupiscentie, nisi quatinus per actum matrimonii satisfit ei ut non incitet uel minus incitet ad illicitam corruptelam; set hoc modo eque reprimitur concupiscentia per matrimonium contractum inter quos­que extraneos, quare etc. Item quid est hic dictu quod augeretur concupis­centia si carnalis copula esset licita inter personas que consueuerunt in eadem domo manere? Quia per omne matrimonium obligantur coniuges ad simul manendum, etiam qui alias non commanebant. Ergo commanere simul, si est augmentum concupiscentie, sequeretur quod per omne matrimonium augeretur concupiscentia. Tenenda est ergo prima ratio, quia est conuenientior.

Dass es sich bei der fehlenden Passage um eine vom Autor vorgenommene Tilgung und damit auch hier um die B-Redaktion handelt, ergibt sich einerseits daraus, dass die ausgelassene Passage offene Kritik an einem Argument des Aquinaten enthält, andererseits daraus, dass Durandus in der C-Redaktion zu dieser Passage wieder in vollem Wortlaut zurückkehrt64. Außerdem wird die ausgelassene Passage von Petrus von Palude in seinem Sentenzenkommentar zitiert und kritisiert (dagegen fehlt diesmal eine Erwähnung in den zwei Irrtumslisten): Petrus de Palude, Super Sent., IV, 26, 4, resp. (f. 187va-vb): Sed contra hanc rationem quidam arguunt, quia matrimonium non ordinatur ad repressionem concupiscentie, nisi quatenus per actum matrimonii satisfacit ei ut

63  S. 210,136-211,154. 64  Siehe unten, 3.3 Appendix III, S. 121*.

deest B



EINLEITUNG

41*

non incitet uel minus incitet ad illicitam corruptelam; sed hoc modo eque reprimitur concupiscentia per matrimonium contractum per quosdam extraneos; quare etc. Item nihil est dictum quod augeretur concupiscentia si carnalis copula esset licita inter personas que consueuerunt in eadem domo manere; quia per omne matrimonium obligantur coniuges ad simul manendum, etiam qui alias non commanerent. Si autem commanere simul est augmentum concupiscentie, sequeretur quod per omne matrimonium augeretur concupiscentia.

1.5.3 Nicht-authentische Hinzufügungen und Sonderlesarten Neben dem authentischen Text der A- und B-Redaktion überliefern einige Handschriften diverse Hinzufügungen und Textvarianten unterschiedlicher Länge, die höchstwahrscheinlich nicht auf Durandus selbst zurückgehen. Diese verschiedenen additiones und Sonderlesarten wurden von uns dann als nicht authentisch klassifiziert, wenn sie in den anderen Handschriften der A- oder B-Redaktion fehlen und wenn sie zugleich keine Entsprechung im Text der C-Redaktion haben. Die mit Abstand meisten davon enthält die Handschrift P; es finden sich hier sogar zwei zusätzliche Quästionen, die in allen anderen Hand­ schriften fehlen. Der in ihr überlieferte Text kann als eine anonyme Bearbeitung und Erweiterung des durandischen Kommentars betrachtet werden65. Wie festgestellt werden konnte, sind mehrere dieser in P vorfindlichen Hinzufügungen und Sonderlesarten wörtlich oder sinngemäß dem Sentenzenkommentar des Thomas von Aquin entnommen. Einige davon werden außerdem auch von den Handschriften A und K überliefert, die jedoch darüber hinaus keine weiteren Sonderlesarten enthalten, die nicht auch in P zu finden wären. Dagegen enthält die Handschrift O eine geringe Anzahl eigenständiger, nicht von Durandus stammender Hinzufügungen. 1.5.4 Die Handschriftenverhältnisse Der hier edierte Textteil zeichnet sich durch eine große Komplexität der Verhältnisse der einzelnen Handschriften zueinander aus: Keine der zehn Handschriften des Ehetraktats stellt eine unmittelbare

65  Siehe unten 3.1 Appendix I, S. 70*-92*; zur Hs. P siehe Th. Jeschke, «Einleitung», Bd. 10.4.4, S. 85*-86* und ders., «Thomistic Sacramentology in a Commentary by Durandus of St.-Pourçain. Remarks on a Lectura Secundum Durandum (MS. Paris, BnF, lat. 12331)», in: Recherches de Théologie et Philosophie médiévales 80/2 (2013), 259-305.

42*

EINLEITUNG

Abschrift einer anderen dar, es lassen sich aber mehrere Handschriftenfamilien identifizieren. Hierbei ist allerdings kennzeichnend, dass die Zusammensetzung dieser Handschriftenfamilien nicht konstant bleibt, sondern sich im Verlauf des Textes sogar mehrfach ändert. Dieser Sach­verhalt ist zweifelsohne auf erfolgte Vorlagenwechsel im Abschreibeprozess der Handschriften zurückzuführen. Den Schwan­ kungen in der Zusammensetzung der einzelnen Handschriftenfamilien entsprechen auch die bereits oben konstatierten Änderungen in der Zuordnung der einzelnen Handschriften zur A- und B-Redaktion. Zugleich ist anzumerken, dass nicht alle der zehn Abschriften einer bestimmten Handschriftenfamilie angehören. Eine zweifelsfreie Zuordnung einer bestimmten Handschriftenfamilie ist im Verlauf des Textes nur bei den Handschriften AEKLMOPZ möglich. Bei den übrigen zwei Handschriften Na und V sind die gelegentlich vorkommenden gemeinsamen Lesarten mit anderen Handschriften zu selten und zu wenig aussagekräftig, um sie zweifelsfrei einer bestimmten Handschriftenfamilie zuordnen zu können66. Im Folgenden sollen die jeweiligen Handschriftenverhältnisse, so wie sie sich in den verschiedenen Abschnitten des Textes darstellen, beschrieben und stemmatisch wiedergegeben werden. 1.5.4.1 Textabschnitt 1 (IV, 26, 1 – 27, 3) Von dist. 26, quaest. 1 bis etwa zur Mitte von dist. 27. quaest. 3 bilden die Handschriften AKZ eindeutig eine Handschriftenfamilie, so dass sich eine gemeinsame Vorlage voraussetzen lässt. Wie wir gesehen haben, überliefern in dist. 26, quaest. 2, wo sich erstmals im hier edierten Ehetraktat eine A- und eine B-Redaktion unterscheiden lassen, diese drei Handschriften den Text der A-Redaktion. Eine klar identifizierbare, auf eine gemeinsame Vorlage zurückgehende Untergruppe dieser Handschriftenfamilie stellt das Handschriftenduo KZ dar. Von einer gemeinsamen Vorlage stammen in diesem Textabschnitt eindeutig auch die Handschriften ELM ab; eine Untergruppe innerhalb dieser Handschriftenfamilie, bei der eine gemeinsame Vorlage vorausgesetzt werden kann, bildet das Handschriftenpaar EM.

66  Die Handschrift V lässt sich nur in der ersten Quästion des hier edierten Textteils (dist. 26, quaest. 1) vorsichtig einer Handschriftenfamilien zurordnen, siehe dazu weiter unten.



EINLEITUNG

43*

Beispiele gemeinsamer Varianten und Fehler: Die Handschriftenfamilie AKZ * 4,24: uirtutis] om. AKZ * 5,48: ut] prout AKZ * 5,58: patet sic] inu. AKZ * 6,66: per … impleantur] impleantur per aliquos de communitate AKZ * 6,75: continendum] continentiam AKZ * 16,22: liberum dominium] inu. AKZ * 17,50: conferendum] construendum AKZ * 17,54: potest uidere] intuetur AKZ * 17,55: patent] parent AKZ * 18,17: agendum est] agetur AKZ * 20,51: duplex est] inu. AKZ * 22,94: ei] om. AKZ * 22,98: ei permittit] inu. AKZ * 22,99: introductum sit] inu. AKZ * 25,5: uidetur] et uidetur AKZ * 26,8: 12] annorum add. AKZ * 28,48: sterilitatis uenena] inu. AKZ * 29,61: habere … prudentiam] aliquam prudentiam habere AKZ * 31,107: eandem sibi] inu. AKZ Die Untergruppe KZ * 5,43: obligati] esse ligati KZ * 5,46: acquirere ad sufficientiam] ad sufficientiam acquirere KZ * 5,46: omnes iste] inu. KZ * 10,61: naturalis] om. KZ * 12,127: matrimonium] om. KZ * 18,14: obligata est] alligata est KZ * 19,34-36: et … etc.] om. KZ * 20,55: quis] aliquis KZ * 21,67: processisse … Christi] ex facto Christi processisse KZ * 23,119: usus sit] inu. KZ * 23,122: cauit sibi] inu. KZ

* 24,126: predictis] supradictis KZ * 28,44: parentibus placeat] parentibus placet KZ * 28,55: debet … apposita] pro non adiecta debet KZ Die Handschriftenfamilie ELM * 3,10: indiget excusari] inu. ELM * 4,29: ut … Manichei] om. ELM * 4,34-35: secundum … quia] om. ELM * 6,69: uouere] uti uere ELM * 8,13: consensum] conceptum ELM * 8,23-24: hereticis … abolendam] heresim expellenda ELM * 9,42: huiusmodi] nec ita excellenter add. ELM * 13,148-149: per … assistentem] ex uirtute supernaturali eis collata uel assistente ELM * 16,34: ciuilis] om. ELM * 16,40: uicem] signa ELM * 19,26: ponit prelatum] inu. ELM * 20,46: contractus] matrimonii add. ELM * 23,101: nouitii] om. ELM * 23,117: corporalem] carnalem ELM * 24,127: ecclesie] esse omnino add. ELM * 25,147: et] pure fit add. ELM * 26,18: an] utrum ELM Die Untergruppe EM * 4,20: sit … se] de se sit EM * 4,28: esse … malus] omnino esse malus quin EM * 4,32: debite circumstantionatus] ex debitis circumstantiis EM * 5,95: legitur] esse add. EM * 16,27: sit … consensum] per liberum

44*

EINLEITUNG

consensum sit EM * 16,29: in contrarium] om. EM * 16,42: qui ... set] om. EM * 21,72: enim liber] in libero arbitrio

EM * 23,100: sumatur] capiatur EM * 26,22: dicendum] sciendum EM * 29,68: optinet] habet EM

Die Annahme der Handschriftenfamilie ELM (mit EM als Untergruppe) wird auch von den Herausgebern der Distinktionen 20-25, die dem Ehetraktat unmittelbar vorangehen, befürwortet; sie ordnen dieser Handschriftengruppe zusätzlich noch die Handschriften NaOP zu67. Obwohl auch im hier edierten Ehetraktat die Handschriften ELMNaOP an einigen Stellen gemeinsame Lesarten aufweisen68, sind diese im Vergleich zu den Distinktionen 20-25 zu selten, um als eine eigenständige Handschriftenfamilie klassifiziert werden zu können. Ebenso wird von den Editoren der Distinktionen 20-25 das Hand­ schriftentrio AKZ (mit den Handschriften KZ als Untergruppe) als eine Handschriftenfamilie identifiziert, wobei sie ihr zusätzlich die Handschriften B und V zurechnen69. In der Tat gibt es auch im hier edierten Textteil Anhaltspunkte dafür, dass zumindest bis etwa zur Hälfte von dist. 26, quaest. 1 auch die Handschrift V Teil der Hand­ schriftenfamilie AKZ sein könnte; allerdings sind die Fälle gemeinsamer Lesarten zu marginal, um hierfür Gewissheit beanspruchen zu können: * 4,21: debitis circumstantiis] inu. AKVZ * 5,45: qui] de se add. AKVZ

Danach scheidet diese Handschrift aus dieser Handschriftenfamilie allerdings endgültig aus. Dies dürfte die Erklärung liefern, weshalb die Handschrift V, anders als in den Distinktionen 20-25, ab Distinktion 26 nicht mehr die A-Redaktion überliefert70.

67  Siehe M. Perrone, «Einleitung», Bd. 10.4.4, S. 28*-36*. 68  Siehe dist. 29, S. 59,105: quidem] idem ELMNaOP; dist. 31, S. 80,52: siue ... locum] om. ELMNaOPV; dist. 32, S. 87,20: I ad] om. ELMNaOPV; S. 94,45: coniugatorum] coniugum ELMNaOPV; dist. 39, S. 200,127: ea dimissa] eo dimisso ELMNaOPV 69  Siehe M. Perrone, «Einleitung», Bd. 10.4.4, S. 21*-25*. 70  Vgl. oben, Textrevision 1, S. 33*-34*.



EINLEITUNG

45*

Dagegen lässt sich im hier edierten Ehetraktat mit Blick auf die Handschrift B keine eindeutige Zuordnung zur Handschriftenfamilie AKZ treffen, da ihr Text zu stark abbreviiert ist. Wie bereits erwähnt, bietet diese Handschrift nur eine Kurzfassung der Distinktionen 26 und 2771. Nichtsdestotrotz deuten einige gemeinsame Lesarten darauf hin, dass auch hier diese Handschrift der Handschriftenfamilie AK(V) Z angehören könnte. Jedenfalls steht fest, dass die Handschrift B, genauso wie die Handschriften AKZ, die A-Redaktion überliefert: * 4,21: debitis circumstantiis] inu. A(B)KVZ * 5,60: tamen] propter hoc add. (B)KVZ * 20,51: duplex est] inu. A(B)KZ

1.5.4.1.1 Stemma codicum 1 (IV, 26, 1 – 27, 3)

A B C



ω1 ω2



α

ca. 1315

Na A

1350

β



γ δ

K E L Z P 15 Jh. M O

71  Siehe oben, S. 45*.

V

46*

EINLEITUNG

1.5.4.2 Textabschnitt 2 (IV, 27, 4 – 31, 1) Ab dist. 27, quaest. 4 ist eine Änderung der Handschriftenverhältnis­se zu verzeichnen: Die bis dahin bestehende Handschriftenfamilie AKZ löst sich auf und die Handschriften bilden zwei neue Gruppen mit anderen Handschriften: Die erste stellt fortan das Handschriftenduo KP dar. Diese zwei Handschriften überliefern in diesem Textabschnitt außerdem gemeinsam neun verschieden lange Hinzufügungen und Sonderlesarten, die nicht zum ursprünglichen Text des Durandus gehören und die in allen anderen Handschriften fehlen72. Die zweite neue Handschriftengruppe besteht aus den Handschriften AOZ. Allerdings scheidet ab dist. 29, quaest. 2 die Handschrift O wieder aus dieser Handschriftenfamilie aus, so dass fortan nur noch das Handschriftenduo AZ übrigbleibt. Unverändert bestehen bleibt dagegen auch in diesem Textabschnitt die Handschriftenfamilie ELM mit den Handschriften EM als Untergruppe. Mit den Veränderungen der Handschriftenverhältnisse in diesem Textabschnitt gehen auch solche in der handschriftlichen Überlieferung der zwei Redaktionen einher. Von den oben aufgelisteten sechs Quästionen des Ehetraktats, in denen sich eine A- und eine BRedaktion unterscheiden lassen, befinden sich in diesem Textteil die Quästionen dist. 29, quaest. 1 und dist. 30, quaest. 2. Bei der ersten wird die A-Redaktion, welche hier gegenüber der B-Redaktion eine zusätzliche Passage enthält, von der neuen Handschriftenfamilie AOZ sowie von der Handschrift K überliefert. In der letztgenannten Handschrift findet sich diese, der A-Redaktion zugehörige Passage allerdings nur in Form einer Marginalglosse einer späteren Schreiberhand. In dist. 30, quaest. 2 wird dagegen die A-Redaktion nur von den Handschriften AZ wiedergegeben, die hier, nach Ausscheiden der Handschrift O in dist. 29, quaest. 2, den Rest der ursprünglich dreigliedrigen Handschriftenfamilie AOZ bilden. Beispiele gemeinsamer Varianten und Fehler: Die Handschriftenfamilie KP * 34,20: in sacramentis habere defectum] ergo nec in sacramento matrimonii add. KP

* 34,20: bigamus autem] set bigamus KP * 34,21: defectum … matrimonii] huius defectum KP

72  Siehe dazu oben, S. 41*, sowie 3.1 Appendix I, S. 78*-81*.



EINLEITUNG

* 34,21-22: Cum … quod] quia hoc sacramentum, scilicet matrimonium KP * 35,39: cognoscit] carnaliter add. KP * 35,43: omnes] ambas KP * 35,46: fuit cognita] cognita est KP * 39,34: exhibendi] siue complendi add. KP * 40,45: tenet] ut patet ex predictis add. KP * 40,48: presumitur uerum] presumit ecclesia KP * 40,50: nostro] presenti add. KP * 40,51: uoluntaria] ut supponitur add. KP * 46,72: sponsionem] sponsalitia siue sponsionem KP * 47,12: sibi proposito] rei sibi proposite KP * 47,18-19: uolumus … calere] uoluntarius homo frigescit quandoque autem calet KP * 48,41: potentiam] predominium KP * 49,44: et … fieri] uel impelli in contrarium KP * 56,39: unde] ut uitet hec maiora KP * 59,112: uoluntas] potestas KP * 60,7: uel] si quis intendat add. KP * 62,43: mala] uel pulcra que est feda add. KP * 62,46: mutuam] mutue seruitutis siue ministerii KP * 63,61: anime] consciencie KP * 64,5: modo] saltem implicite add. KP * 68,100: set] uirginitatem et cum contraxit KP * 70,15: ita] sic est etiam KP * 72,45: idem] actus add. KP * 72,56: fit] actus add. KP Die Handschriftenfamilie AOZ * 33,7: nulli in hoc] in hoc nulli AOZ * 33,18: illum … sacramenti] illos qui constituuntur ministri sacramentorum AOZ

47*

* 33,19: quis minister] aliquis minister AOZ * 34,23: que coniunctio] quod AOZ * 34,24: sit] coniunctio add. AOZ * 35,46: fuit cognita] fuit corrupta AOZ * 38,12: firmum … legitimum] inu. AOZ * 40,52: promissionis precedentis] inu. AOZ * 41,69: secundum iudicat] inu. AOZ * 43,10: uallatus iuramento] iuramento firmatus AOZ * 45,58: pro non adiectis habeantur] habeantur pro non adiectis AOZ * 45,61: aliter] alias AOZ * 47,6: coniugum] coniugalem etc. AOZ * 47,10: consentiendum] assentiendum AOZ * 48,24: arguitur] est AOZ * 49,45: ire alicubi] inu. AOZ Ab dist. 29, quaest. 2 nur noch als AZ * 55,24: quantitatem] qualitatem AZ * 55,31: constans] inconstans AZ * 56,39: mala corporalia] mala AZ * 59,118: sufficit] om. AZ * 61,20-21: est contrarium] tam contrarium est AZ * 62,50: parem] om. AZ * 62,51: condicionis] om. AZ * 63,71: contractum ipsum] inu. AZ * 64,10: fuit] debuit esse AZ * 64,10: que] postquam AZ * 70,5: matrimonii] coniugii etc. AZ * 71,27: loquimur ] nunc add. AZ * 71,28: excusari actus] inu. AZ * 72,41: talis] malus nec habet speciem mali AZ * 72,46: scilicet indifferentem] om. AZ * 73,64: fuit declaratum] inu. AZ

48*

EINLEITUNG

* 73,77: quantum] quo AZ * 74,92: absorbens rationem] inu. AZ * 74,8: predictorum] bonorum add. AZ

sensum matrimonii uerus contractus nec ELM * 69,119: sui] et sic ad illud add. ELM * 72,57: conueniens] debita ELM * 73,63: est conuenienter] inu. ELM

Die Handschriftenfamilie ELM * 34,30: alii dicunt] audiunt ELM * 34,35: apparere] permanere ELM * 36,66: de iure] om. ELM * 36,69: uitandum] om. ELM * 38,11: de … nullum] de nullo ELM * 39,24: sponsalia] copula carnali sequente add. ELM * 39,26-27: iudicium … conscientie] iudicium conscientie ELM * 43,8: cum iuramento] om. ELM * 46,69: dictorum] om. ELM * 48,24-25: In … cogi2] om. ELM * 51,94: quantum … se2] om. ELM * 53,159: timore] impulsione ELM * 58,81: contractum matrimonii] con-

Die Untergruppe EM * 35,43: alteram] unam EM * 40,51: presumi] cum sequitur add. EM * 40,58-59: nec … patet] facta fuit EM * 40,60: uirgo] Maria Christo add. EM * 41,72: dolo extorquetur] sequitur EM * 49,50: uoluntas … cogi] posset cogi uoluntas EM * 59,107: deteriorem] determinare EM * 60,13: uiro heretico] inu. EM * 62,54: liberam] esse add. EM * 73,79: proles] Et sic apparet quod sunt quedam bona excusantia actum matrimonii, secundo que et quot sunt add. EM

1.5.4.2.1 Stemma codicum 2a (IV, 27, 4 – 29, 1)

A B C



ω1 ω2



α

ca.1315

γ

A 1350

δ

Z

15 Jh.

Na

O

E

β L

K

M

P V



EINLEITUNG

49*

1.5.4.2.2 Stemma codicum 2b (IV, 29, 2 – 31, 1) A B C

ω1 ω2



α

ca.1315

γ

A 1350

δ Z

15 Jh.

Na



E

β L

M

K O

P V

1.5.4.3 Textabschnitt 3 (IV, 31, 2 – 33, 1) Eine erneute Änderung der Handschriftenverhältnisse lässt sich in dist. 31, quaest. 2 feststellen: Am Anfang dieser Quästion löst sich das Handschriftenpaar KP wieder auf und die Handschrift K wechselt zur Handschriftengruppe AZ. Damit bilden fortan die Handschriften AKZ genauso wie im ersten Textabschnitt, dist. 26, quaest.1, bis dist. 27, quaest. 3, wieder eine Handschriftengruppe. Außerdem bildet, genauso wie dort, auch hier das Handschriftenduo KZ eine Untergruppe dieses Trios. In der einzigen Quästion dieses Textabschnitts, die in zwei Redaktionen überliefert ist (dist. 32, quaest. 2), wird die A-Redaktion nur noch von der Handschrift A wiedergegeben. Daneben existiert auch in diesem Textabschnitt die Handschriftenfamilie ELM mit der Untergruppe EM fort und es wird eine neue, weitere Handschriftenfamilie identifizierbar: die Gruppe OP, die auch schon die Editoren der Distinktionen 20 bis 25 in ihrem Teilband bemerkt hatten73.

73  M. Perrone, «Einleitung», Bd. 10.4.2/2, S. 36*-42*.

50*

EINLEITUNG

Beispiele gemeinsamer Varianten und Fehler: Die Handschriftenfamilie AKZ * 76,56: cuius … est] om. AKZ * 78,8: predictam] om. AKZ * 78,19: hiis] eis AKZ * 79,28: solum] sola AKZ * 79,39: numquam esset] est numquam AKZ * 80,57: peccato totaliter] inu. AKZ * 80,57: aduertendum] est add. AKZ * 83,127: propter solam] solum propter AKZ * 84,149: ei principaliter] inu. AKZ * 87,25: alteri reddere] inu. AKZ * 87,32: legitima … habeatur] habeatur legitima exceptio AKZ * 88,57: sic stando] sistendo AKZ * 90,87: debitum reddere] inu. AKZ * 92,4-5: possit … alterius] sine licentia alterius possit AKZ * 95,71: uere] bene AKZ * 96,76: ergo nullo] inu. AKZ * 96,88: debeat fieri] inu. AKZ * 96,90: illa licentia] inu. AKZ * 97,106: sua potestate] inu. AKZ * 97,114: sit] fuerit AKZ * 98,132: uiri sui] uiro suo AKZ * 100,13: est illicitum] inu. AKZ * 100,13: eam … det] det eam postmodum AKZ * 101,22: propter] ad salutem uel AKZ Die Untergruppe KZ * 75,24: horum] om. KZ * 75,31: quoad … matrimonio] om. KZ * 76,55-56: principalius … prolis] uidetur

esse bonum prolis principalius KZ * 77,60: finaliter … obligationem] ad obligationem finaliter KZ * 80,63: principaliter delectationem] inu. KZ * 80,65: querere] principaliter add. KZ * 80,66: est semper] est KZ * 80,68: est delectatio] inu. KZ * 81,88: nos] om. KZ * 83,128: uitandam fornicationem] uitationem fornicationis KZ * 88,55: plus tenetur sibi quam] tenetur sibi plus quam KZ * 90,88: quia … uix] quia reddendo uir non KZ * 92,126: secundum] argumentum add. KZ * 92,12: est debitum] inu. KZ * 94,34-35: est inter eos] sit inter eos KZ * 98,117: quis] aliquis KZ * 100,12: sui corporis] inu. KZ * 100,16: habere] simul add. KZ * 100,18: potest fecundare] inu. KZ * 101,25: possit … licitum] licitum esse possit KZ Die Handschriftenfamilie ELM * 74,9-10: ergo … essentialia] om. ELM * 76,44: significationem indiuisibilis] est signum indiuisibile ELM * 76,51: bonum prolis] cum sint add. ELM * 80,58-60: aut2 … delectationis] om. ELM * 82,108: habundatiam]



EINLEITUNG

superhabundantiam ELM * 94,52-53: sit uotum usquequaque … matrimonium onerosum] om. ELM * 95,63: nichilominus … ingressus] tamen ingressus religionis tenet ELM * 96,76: ergo … irritum] om. ELM * 99,142: sue seruitutis] domini sui ELM * 100,11: iam] om. ELM * 100,13: postmodum] postea ELM

51*

EM * 83,132-133: nec … prolis] nec iterum semper necessaria est intentio prolis EM * 94,49: est uoluntatis] inu. EM * 97,98: intrauit2 … licentia2] de licentia intrauit EM * 101,20: hominis … salutem2] om. EM Das Handschriftenpaar OP * 79,37: conueniunt coniuges] inu. OP * 85,157: est, licet ueniale] ueniale est A est, set ueniale OPV * 88,49: generatiue] generationis OP * 88,53: similiter] om. OP * 89,81: ad mulierem] om. OP

Die Untergruppe EM * 75,13: Augustino] magistro EM * 82,94: intendat … fornicationem] fornicationem uult uitare EM * 83,112: ratio] uoluntas regulata ratione

1.5.4.3.1 Stemma codicum 3 (IV, 31, 2 – 33, 1) A B C

ω1 ω2



α

ca.1315

Na

1350

γ δ



15 Jh.

β

A



K

Z

ε

E M

L

P O

V

52*

EINLEITUNG

1.5.4.4 Textabschnitt 4 (IV, 33, 1 – 41, 2) In dist. 33, quaest. 1 scheidet zu Beginn der responsio die Handschrift A aus der Handschriftengruppe AKZ endgültig aus, die fortan nur noch aus dem Handschriftenduo KZ besteht. Weiterbestehen bleiben dagegen das Handschriftenpaar OP sowie die Handschriftenfamilie ELM mit EM als Untergruppe. In den zwei Quästionen, in denen sich in diesem Textabschnitt eine A- und eine B- Redaktion unterscheiden lassen, wird, wie wir gesehen haben, die erstere nur von der Handschrift A überliefert. Beispiele gemeinsamer Varianten und Fehler: Das Handschriftenpaar KZ * 101,25: possit … licitum] licitum esse possit KZ * 110,10: nos arguere] nos a genere KZ * 115,106: ius] om. KZ * 115,106: diuinum] ius diuinum KZ * 118,18-19: fuit … uiro] uiro licitum fuit KZ * 120,73: ducere alium] inu. KZ * 129,76: autem quis] aut aliquis KZ * 132,42: alterum] aliud KZ * 132,46: cui] si KZ * 138,52-53: bonum … contra] om. KZ * 139,62: fornicans] om. KZ * 157,43: possint libere] possint KZ * 161,49: auctoritate publica] inu. KZ * 164,20: solempne uotum] inu. KZ * 164,20: continentie] om. KZ * 165,46: nos2] om. KZ * 180,38: proprie] om. KZ * 183,18: dimittenda est] inu. KZ * 186,78: subtrahantur] om. KZ * 186,83: sufficientem] om. KZ * 192,56: subuersionis] conuersionis KZ * 196,45: dimittens] fidelis dimittens infidelem KZ * 198,97: mulierem fidelem] inu. KZ

* 201,158: creatoris] om. KZ * 205,24: uinculum personarum] inu. KZ * 209,111: copulam] culpam KZ * 210,133: quamdiu] om. KZ * 214,27: fornicariam] fornicationem KZ Das Handschriftenpaar OP * 100,15: ordinatur principaliter] inu. OP * 102,40: est … naturale2] om. OP * 107,169: rationes predicte] inu. OP * 108,179: multa] ea OP * 110,13-14: quantum … proximi] om. OP * 110,14: fornicatio] simplex add. OP * 117,15: permisit … repudii] libellum repudii permisit OP * 120,63: opinionem] om. OP * 120,67: de iure] om. OP * 121,81: duxit] duxerit OP * 125,61: bona … se] bona secundum se OP * 128,48: uno modo] uel OP * 134,78: remanere] manere AOP * 136,4: Hoc etiam] Post hec OP * 137,22-24: set … matrimonii] om. OP * 138,41-42: quod … proposito] om. OP * 145,68: Prima] ratio add. OP



EINLEITUNG

* 147,89: que] quia OP * 151,5: arguitur] uidetur OP * 151,7: domini] sui add. OP * 155,9: ordo … uotum] uotum et ordo OP * 157,40: ecclesie] ecclesiastici OP * 159,11: publicam] om. OP * 162,74: est magis] inu. OP * 165,44: bono2] om. OP * 166,69: operibus] om. OP * 167,84: dicti] om. OP * 171,37: secundum] per OP * 172,55-56: semper … sanctificatus] om. OP * 177,165: ab] de OP * 181,64: scandalum] aliquando OP * 181,70: alium … in] ruere in OP * 191,49: conueniens] om. OP * 193,91: ad … dictis] om. OP * 207,67: distat … earum] distant OP * 214,30-31: et … idest] quasi OP * 226,57: metropolitane] metropolis OP Die Handschriftenfamilie ELM * 101,32-33: aliquo … prohibitum] om. ELM * 107,157: priore] alia ELM * 109,200: maritos] uiros ELM * 111,33: fit] ordinatur ELM * 112,46-48: proles … legem ] om. ELM * 113,70: si … heredes2] om. ELM * 118,34: et … bono] om. ELM * 121,94: partis] opinionis ELM * 124,53: cum … eius] om. ELM * 127,25: quedam … contractum] om. ELM * 140,87: uideatur … uxoris] teneatur corrigere crimen uxoris ELM * 140,95: non … cohabitare] publice

53*

cohibere ELM * 150,58: ideo … seruitus] sic lepra non impedit matrimonium ELM * 161,51: uir … familie] uir ad uxorem in domo et respectu familie ELM * 180,46-48: in … actiuum] om. ELM * 202,163: in … infidelem] per dominum infidelem in seruo ELM * 215,40: coniugum … copulam] ad carnalem copulam coniugum ELM * 215,48-50: ideo … adiuncta] om. ELM * 219,14: similiter … contrahitur] matrimonium nec add. ELM * 221,63-65: secundum … sequitur] om. ELM Die Untergruppe EM * 115,102-103: debent … debere] debent imponi talem penitentiam pro periurio EM * 115,107: senserunt] deserunt EM * 116,120: preiudicium] om. EM * 124,43: per … medicine] propter aliud EM * 127,20: constituitur] est huiusmodi quia est EM * 130,17: maleficiatis] malis EM * 132,53: proclamat] uocat EM * 137,38: terminatur] determinatur EM * 138,42: ui] uiolentia EM * 139,71: iudex] et actor add. EM * 149,19: saluo] soluendo EM * 150,39-40: set … ancilla1] om. EM * 156,36: sacris] si contrahant add. EM * 157,37: ministerio … contraherent] om. EM * 157,38: constituti … sacris] om. EM * 167,101-102: uotum … solempne] nam solempne EM * 180,51: distinguitur in] sit EM

54*

EINLEITUNG

* 190,18: Esther] om. EM * 193,82: obuiaret] om. EM * 195,26: coniunctione] communicatione EM

* 205,18: impedit] non add. a.c. EM * 217,79: crebra] continua EM * 218,100: quod] cum add. EM * 221,51: hec] om. EM

1.5.4.4.1 Stemma codicum 4 (IV, 33, 1 – 41, 2) A B C ω1 ω2

ca.1315

A β

1350

δ



15 Jh.



γ

Na

K

ε

Z E M

L

P O

V

1.5.4.5 Textabschnitt 5 (IV, 41, 3 – 42, 3) Eine weitere Änderung in den Handschriftenverhältnissen findet erst gegen Ende des Ehetraktats, in dist. 41, quaest. 3., statt. Während das Handschriftenpaar KZ weiter bestehen bleibt, löst sich die Handschriftenfamilie ELM auf, nur noch die Untergruppe EM hält sich durch. Die Existenz dieser zwei Handschriftengruppen ist von Thomas Jeschke auch für die unmittelbar anknüpfenden Distinktionen des vierten Buches konstatiert worden74. Außerdem bleibt die Handschriftengruppe OP bestehen75.

74 Vgl. Th. Jeschke, «Einleitung», Bd. 10.4.4, S. 63*-77*. Th. Jeschke identifiziert als weitere Gruppe die Handschriften EMV, die sich aber im Ehetraktat so nicht nachweisen lässt. 75  Die Handschriften OP werden von Thomas Jeschke in den unmittelbar folgenden



EINLEITUNG

55*

Beispiele gemeinsamer Varianten und Fehler: Das Handschriftenpaar KZ * 232,57: gradu prohibito] inu. KZ * 240,122: uel compaternitate] uel cum paternitate KZ * 243,14: de parochia] om. KZ * 243,13-14: essent … contrahere] que esset de parochia add. KZ * 244,34: autem] om. KZ * 246,57: quadraginta] quatuor KZ Das Handschriftenpaar EM * 224,24-25: uel2 … impedimentum] om. EM * 225,35: dicuntur2] sunt EM * 227,69: legitimatur … naturalis] filius naturalis legitimatur EM * 229,109: hec exercent] hec exemplificent EM * 230,21: non directe] inu. EM * 233,83: in … articulo] om. EM * 235,34: spiritualis cognatio] om. EM * 236,35: salis] baptismi EM

* 237,64: natiuitatem] neccesitatem EM * 238,89-90: etiam … uxore] om. EM * 241,141: iuris quod] ecclesiastico EM * 245,41: qui … alieni] om. EM * 249,31: remanet] permanet EM * 249,31: bis] om. EM Das Handschriftenpaar OP * 232,58: semper sit] inu. OP * 232,68: aliud matrimonium] inu. OP * 232,70-71: debet … reddere] debitum debet petere OP * 243,12: I] quod dicitur OP * 235,30: ipsum tenet] om. OP * 236,43: suscipere] accipere OP * 237,75: tenens puerum] inu. OP * 240,127: siue1 … ante] siue ante compaternitatem geniti siue post OP * 244,32: in qualem] qualis OP * 246,61: susceptionem] successionem OP * 248,7: inducitur] introducitur OP

Distinktionen nicht als spezifische Überlieferungsgruppe identifiziert (möglicherweise deshalb, weil P bereits in der ersten Quästion von dist. 43 abbricht und die bis dahin vorkommenden gemeinsamen Lesarten dem Editor nicht ausreichend erschienen für die Annahme einer gemeinsamen Vorlage). Er kann aber überzeugend durch zahlreiche gemeinsamen Lesarten die Existenz der Handschriftenfamilie LNaOP nachweisen, von der nach dem Ausscheiden der Handschrift P in dist. 43, quaest. 1, das Handschriftentrio LNaO übrigbleibt. Diese Handschriftenfamilie kann in den von uns edierten Distinktionen nicht konstatiert werden und scheint sich daher erst ab dem Beginn von dist. 43 herausgebildet zu haben; siehe Th. Jeschke, «Einleitung», Bd. 10.4.4, S. 78*-86*.

56*

EINLEITUNG

1.5.4.5.1 Stemma codicum 5 (IV, 41, 3 – 42, 3) A B C ω1 ω2

ca.1315

1350

δ



15 Jh.

Na

A β



K



ε

Z E

L M

P O

V

1.6 Textkonstitution Der edierte Text folgt in der Regel der Lesart, die bei den im jeweiligen Abschnitt identifizierten Handschriftenfamilien und Einzelhand­ schriften überwiegt, wobei die übrigen, minoritären Lesarten im kritischen Apparat vermerkt werden (außer es handelt sich um einfache Verschreibungen; diese werden im kritischen Apparat nicht vermerkt). Eine Ausnahme bilden jene Fälle, in denen die Lesart offenkundig fehlerhaft ist; in Zweifelsfällen wurde hierbei der Text der C-Redaktion zu Rate gezogen. Die Handschrift B, die nur die Distinktionen 26 und 27 überliefert und deren Text stark abbreviiert ist76, wurde im Variantenapparat nicht berücksichtigt; ihr Text wird gesondert im Anhangsteil wiedergegeben77.

76  Siehe oben, S. 29*. 77  Siehe unten, 3.2 Appendix II, S. 92*-97*.



EINLEITUNG

57*

Wie oben angeführt, weist insbesondere die Handschrift P zahlreiche, auf einen späteren Redaktor zurückgehende Sonderlesarten und Hinzufügungen auf, von denen einige auch von den Handschriften A und K überliefert werden. In geringerem Maße trifft dies auch auf die Handschrift O zu. Die kürzeren dieser Sonderlesarten und Hinzufügungen (einzelne Worte oder Wortgruppen, kurze Sätze) werden direkt im kritischen Apparat der Edition vermerkt; die umfangreicheren werden dagegen im kritischen Apparat an der jeweiligen Stelle nur angezeigt und ihr voller Wortlaut wird gesondert im Anhangsteil wiedergegeben78. In den sechs Quästionen, bei denen sich im hier edierten Text zwei Redaktionen unterscheiden lassen, werden diese in zwei parallelen Spalten präsentiert. Dabei werden die Lesarten der jeweiligen Hand­ schriften der beiden Redaktionen in zwei getrennten Varianten­ apparaten vermerkt. Dort, wo eine bestimmte Passage nur in einer der beiden Redaktionen überliefert ist, wird mit dem Hinweis deest A bzw. deest B und mit einer senkrechten Linie am Textrand gekennzeichnet, dass der jeweilige Abschnitt in der anderen Redaktion fehlt. Marginalglossen, Nummerierungen, rein orthographische Varianten, sowie offenkundige Schreibfehler werden im Variantenapparat nicht angeführt. Im Quellenapparat werden neben expliziten Quellenverweisen, sofern möglich, indirekte Zitate (quidam, alii, aliqui) sowie die impliziten Quellen des Kommentars identifiziert. Dort, wo Durandus seine – sowohl expliziten als auch impliziten – Quellen wörtlich zitiert, werden diese Zitate kursiv angeführt. An den Stellen, an denen Durandus nachweislich einen expliziten Quellenverweis aus einer anderen, impliziten Quelle übernommen hat, wird dies mit der Abkürzung «ap.»(apud) gekennzeichnet. Wie in den anderen Bänden der Ausgabe des durandischen Kommentars, verwendet auch diese Edition eine normalisierte Orthographie und eine modernisierte Interpunktion.

78  Siehe unten, 3.1 Appendix I, S. 70*-92*.

58*

EINLEITUNG

1.7 Abkürzungen A a.c. add. a.m. ap. App. arg. B C codd. coni. del. dub. expunx. illeg. marg. inu. iter. om. p.c. praem. resp. scr. sol. suppl.

redactio prima ante correctionem addidit (-erunt etc.) alia manu apud Appendix argumentum redactio secunda redactio tertia codices conieci deleuit, deletum dubium expunxit illegibilis (-le) in margine inuertit iterauit omisit (-erunt) post correctionem praemisit (-erunt) responsio scripsit (scripsi) solutio suppleuit (suppleui)

1.8 Zeichen | Beginn einer neuen Spalte oder Seite der Handschrift, die am Rande angeführt wird. Hinzufügung eines Textes, der vom Editor als notwendig erachtet wird. [...] Auslassung von Text, der vom Editor als entbehrlich oder als den Sinn entstellend angesehen wird. *** Unlesbare bzw. unverständliche Stelle in der Handschrift



EINLEITUNG

59*

Tafel I: Erste, zweite und dritte Redaktion: Übersicht der Quästionen79 Erste Zweite Vorliegende Dritte Redaktion A Redaktion B Edition Redaktion C Distinctio Quest. 1: Vtrum matrimonium sit 3,4-7,95 u i g e s i m a licitum sexta Quest. 2: Vtrum Quest. 2: Vtrum 7,3-14,158 matrimonium sit matrimonium sit sacramentum*† sacramentum*† [A8] 11,93-12,117 Distinctio Quest. 1: Vtrum consensus expres- 15,5-17,59 u i g e s i m a sus per uerba de presenti causet maseptima trimonium

Quest. 1: wie A/B Quest. 2: Vtrum sit necessarium, ita quod cadat sub precepto Quest. 3: Vtrum matrimonium sit sacramentum Quest. 1: wie A/B

Quest. 2: Vtrum matrimonium sol­ 18,3-25,156 uatur per religionis ingressum

Quest. 2: wie A/B

Quest. 3: Vtrum conuenienter assigne- 25,4-32,99 tur tempus sponsalium, scilicet quod possint contrahi post septennium

Quest. 3: wie A/B

Quest. 4: Vtrum cum bigamo liceat 32,4-37,77 dispensare

Quest. 4: wie A/B

Distinctio Quest. 1: Vtrum consensus de fu- 38,5-42,98 u i g e s i m a turo copula carnali sequente faciat octaua matrimonium

Quest. 1: wie A/B

Quest. 2: Vtrum consensus de presen- 43,4-46,74 ti condicionatus faciat matrimonium

Quest. 2: wie A/B

Distinctio Quest. 1: Vtrum u i g e s i m a consensus possit nona esse coactus uel generalius utrum uoluntas possit cogi ad consensum uel ad quemcumque alium actum [A9]

Quest. 1: Vtrum 47,6-53,164 consensus possit esse coactus uel generalius utrum uoluntas possit cogi ad consensum uel ad quemcumque alium actum 50,71-88

Quest. 1: wie A/B

79  Der einfache Asterisk (*) bezeichnet Stellen, auf die die Irrtumsliste von 1314 “Articuli nonaginta tres” Bezug nimmt, das Kreuz (†) hingegen Stellen, auf die sich die Irrtumsliste von 1317 “Articuli in quibus” bezieht. Für den Text der Irrtumslisten vgl. J. Koch, «Die Magister-Jahre des Durandus», S. 52-118.

60*

EINLEITUNG

Erste Zweite Vorliegende Dritte Redaktion A Redaktion B Edition Redaktion C Quest. 2: Vtrum consensus coactus suffi- 54,4-59,118 ciat ad matrimonium contrahendum*† Distinctio Quest. 1: Vtrum error impediat 60,4-54,88 trigesima matrimonium Quest. 2: Vtrum decuerit beatam uirginem matrimonio copulari*† [A6]

Quest. 2: 64,3-69,119 Vtrum decuerit beatam uirginem matrimonio copulari*† 65,24-67,74

Quest. 2: wie A/B Quest. 1: wie A/B Quest. 2: wie A/B

Distinctio Quest. 1: Vtrum matrimonium in- 70,5-74,93 t r i g e s i m a digeat aliquibus bonis excusantibus prima ipsum

Quest. 1: wie A/B

Quest. 2: Vtrum predicta bona sint 74,4-77-70 de necessitate matrimonii†

Quest. 2: wie A/B

Quest. 3: Vtrum fides, proles et 77,4-85,175 sacramentum sufficienter excusent actum coniugalem

Quest. 3: wie A/B Quest. 4: Vtrum sine predictis bonis possit actus matrimonii a peccato totaliter excusari

Distinctio Quest. 1: Vtrum quilibet coniugum 86,5-92,128 t r i g e s i m a teneatur alteri ad redditionem debisecunda ti ex necessitate precepti

Quest. 1: wie A/B

Quest. 2: Vtrum unus coniugum possit sine licentia alterius continentiam uouere†

Quest. 2: Vtrum 92,4-99,145 unus coniugum possit sine licentia alterius continentiam uouere† [B14] 99,141-14

Distinctio Quest. 1: Vtrum Quest. 1: t r i g e s i m a sit uel aliquando Vtrum sit uel tertia fuerit licitum aliquando fuerit simul habere licitum simul plures uxores*† habere plures [A10-A12] uxores*†

100,5109,210 103,71104,112

Quest. 2: wie A/B

Quest. 1: wie A/B



EINLEITUNG

61*

Erste Zweite Vorliegende Dritte Redaktion A Redaktion B Edition Redaktion C Quest. 2: Vtrum fornicatio simplex 110,3sit peccatum mortale 116,135

Quest. 2: wie A/B

Quest. 3: Vtrum in ueteri lege lici- 117,4tum fuerit uiro uxorem repudiare 122,101

Quest. 3: wie A/B

Quest. 4: Vtrum uirginitas sit prefe- 122,3-125,79 renda matrimonio

Quest. 4: wie A/B

Distinctio Quest. 1: Vtrum matrimonio sint 126,4-129,84 t r i g e s i m a assignanda aliqua impedimenta quarta

Quest. 1: wie A/B

Quest. 2: Vtrum impotentia ad actum 130,4-135,95 matrimonii impediat matrimonium

Quest. 2: wie A/B

Distinctio Quest. 1: Vtrum liceat uxorem di- 136,4t r i g e s i m a mittere causa fornicationis 141,111 quinta

Quest. 1: wie A/B

Quest. 2: Vtrum dimittens uxorem 142,4ob fornicationem possit alteri nubere 147,110

Quest. 2: wie A/B

Distinctio Quest. 1: Vtrum seruitus impediat 148,4-151,65 t r i g e s i m a matrimonium sexta

Quest. 1: wie A/B

Quest. 2: Vtrum seruus possit con- 151,4-154,61 trahere matrimonium sine consensu domini sui

Quest. 2: wie A/B

Distinctio Quest. 1: Vtrum sacer ordo impe- 155,4-158,79 t r i g e s i m a diat matrimonium septima

Quest. 1: wie A/B

Quest. 2: Vtrum occisio uxoris im- 159,3-162,82 pediat matrimonium

Quest. 2: wie A/B

Distinctio Quest. 1: Vtrum uotum solempne 163,5t r i g e s i m a impediat matrimonium contrahen- 169,139 octaua dum et dirimat contractum

Quest. 1: wie A/B

Quest. 2: Vtrum in solempni uoto 170,4continentie possit papa dispensare† 177,169

Quest. 2: wie A/B

Quest. 3: Vtrum omne scandalum 178,3-182,90 sit peccatum

Quest. 3: wie A/B

Quest. 4: Vtrum bona spiritualia 182,4sint dimittenda propter scandalum 188,126

Quest. 4: wie A/B

62*

EINLEITUNG

Erste Zweite Vorliegende Dritte Redaktion A Redaktion B Edition Redaktion C Distinctio Quest. 1: Vtrum fidelis possit con- 189,5-193,91 t r i g e s i m a trahere matrimonium cum infideli nona Quest. 2: Vtrum coniunx conuersus 194,7ad fidem possit dimittere infidelem 203,190 nolentem cohabitare cum eo sine contumelia creatoris et absque eo quod pertrahat ipsum ad errorem†

Quest. 1: wie A/B Quest. 2: wie A/B

Distinctio Quest. un.: Quest. un.: 204,4quadrage- Vtrum consan- Vtrum consan- 212,181 sima guineitas impe- guineitas impediat matrimo- diat matrimonium nium [A12] 210,136211,154

Quest. un.: wie A/B

Distinctio Quest. 1: Vtrum affinitas impediat 213,4quadrage- matrimonium 218,103 sima prima

Quest. 1: wie A/B

Quest. 2: Vtrum ex sponsalibus 219,4-223,94 contrahatur aliquod uinculum attinentie quod possit matrimonium impedire†

Quest. 2: wie A/B

Quest. 3: Vtrum aliqua proles sit 223,3illegitima 229,114

Quest. 3: wie A/B

Quest. 4: Vtrum matrimonium 229,4-233,91 contractum inter affines uel consanguineos sit dirimendum

Quest. 4: wie A/B

Distinctio Quest. 1: Vtrum spiritualis cogna- 234,4quadragesi- tio impediat matrimonium 243,178 ma secunda

Quest. 1: wie A/B

Quest. 2: Vtrum cognatio legalis 243,3-247,91 impediat matrimonium

Quest. 2: wie A/B

Quest. 3: Vtrum secunde nuptie 248,3-251,66 sint licite

Quest. 3: wie A/B

O 184v 187v

Na 111rb 111va 112ra

274vb 275vb 276va

192vb

143rb 139ra 233r

118ra

291ra

52vb

58va

54vb

def.

156rb

32, 2

192rb

142va 138va 229r

117rb

289va

52rb

58ra

54rb

def.

156ra

32, 1

77,4

191vb 141vb 137vb

223v

116va

287vb

51vb

57rb

53va

def.

155va

31, 3

74,4

191vb 141va 137va

222r

116rb

287ra

51va

57ra

53rb

def.

155rb

31, 2

70,5 191rb 141ra

137rb 219r

116ra

286ra

51ra

56va

52vb

def.

155ra

31, 1

64,3 191rb

140vb 137ra

218r

115vb

285vb

51ra

56rb

52vb

def.

155ra

30, 2

190vb

140va 136va

215v

115va

284vb

50va

56ra

52rb

def.

154vb

30, 1

54,4

190va 140ra

136rb

212r

115ra

283va

50rb

55va

51vb

def.

154va

29, 2

47,6 190ra 139rb

135va

207v

114rb

282ra

49vb

54vb

51rb

def.

154ra

29, 1

43,4 189vb

139ra

135rb

205v

114ra

281va

49rb

54va

51ra

def.

153vb

28, 2

EINLEITUNG

92,4

86,5

60,4

38,5 189va

138va

135ra

203r

113vb

280va

49ra

54rb

50va

def.

153va

28, 1

32,4

189rb

138rb

134va

200v

113rb

279vb

48vb

53vb

50rb

48va

153rb

27, 4

25,4

189ra

137va

134ra

196v

112vb

278va

48rb

53rb

49vb

48va

153ra

27, 3

18,3

188va

137ra

133rb

191v

112rb

277ra

47va

52va

49ra

48va

152va

27, 2

15,5

188rb

136vb

133rb

190r

47rb

52rb

48vb

48va

152rb

27, 1

7,3

47ra

52ra

48va

26, 2

188ra

46vb

51vb

48ra

48va

48rb

151va

151vb

26, 1

187vb

3,4

Vorliegende Edition

136ra

Z

V

P

136rb

M

L

K 132ra

E

B

132va

A

Quaestio

63*

Tafel II: Die Quästionenüberlieferung in den einzelnen Handschriften

189,5

198rb 151va 145va

284r 125vb

309va

60ra

66ra

62va

def.

161rb

39, 1

182,4

198ra 151ra 144va

280v 125rb

308ra

59va

65va

62ra

def.

160vb

38, 4

178,3 197vb 150va

144rb 278r

124vb

307rb

59ra

65ra

61va

def.

160va

38, 3

170,4 197rb 149vb

143va 273v

124ra

305rb

58va

64rb

60vb

def.

160ra

38, 2

163,5 196vb 149ra

143ra 269v

123va

304ra

57vb

63vb

60rb

def.

38, 1

159vb

159,3 196va

148vb 142vb

267r

123rb

303rb

57va

63va

159va

37, 2

60ra

155,4 142va 265r

def.

151,4 196ra 196rb

148ra 148rb

142rb

263v

122va 122vb

302rb

63ra

301vb

57ra 57rb

62vb

def.

159rb

37, 1

59va

def.

159rb

36, 2

59rb

196ra

147vb 142ra

262r

122rb

301rb

56vb

59ra

def.

159ra

36, 1

62va

142,4

195va 147rb

141va (bis)

259r

121vb

300ra

56rb

58va

def.

35, 2

158vb

62ra

136,4

195rb 146vb

141ra (bis)

256r

121rb

299ra

61vb

58rb

158va

35, 1

def.

56ra

130,4 195ra

146rb

141vb

253v

121ra

298ra

61rb

57vb

158rb

34, 2

def.

55va

126,4 194vb

146ra

141rb

251r

120vb

55rb

61ra

def.

158ra

34, 1

57va

297rb

122,3

194va

145va

141ra

248v

120rb

55ra

57ra

def.

157vb

33, 4

60vb

296va

117,4

194rb

145rb

140vb

245v

119vb

295va

54va

60rb

56vb

def.

157va

33, 3

148,4

110,3

193vb

144va

140rb

241v

294rb

59vb

56ra

157rb

33, 2

def.

54ra

119rb

100,5

193rb

143vb

139va

237r

292va

59ra

55rb

156vb

33, 1

def.

53va

118va

Vorliegende Edition

Z

V

P

O

Na

M

L

K

E

B

A

Quaestio

64* EINLEITUNG

A

161va

162ra

162rb

162va

162vb

163rb

163va

163vb

164ra

Quaestio

39, 2

40, 1

41, 1

41, 2

41, 3

41, 4

42, 1

42, 2

42, 3

def.

def.

def.

def.

def.

def.

def.

def.

def.

B

67ra

66va

66ra

65va

65ra

64vb

64rb

63va

62vb

E

70va

70rb

69va

69ra

68va

68rb

67vb

67ra

66rb

K

64vb

64rb

63rb

62vb

62rb

62ra

61va

61ra

60rb

L

320va

319va

317vb

316vb

315va

314vb

313vb

312ra

310rb

M

130va

130ra

129rb

129ra

128va

128ra

127vb

127ra

126rb

Na

316r

313r

307v

304v

301r

298v

296r

291v

286r

O

149vb

149va

148vb

148rb

147vb

147va

147ra

146va

145vb

P

157rb

156rb

155va

155ra

154rb

154ra

153va

152vb

151vb

V

201vb

201rb

200vb

200va

200rb

200ra

199vb

199rb

198vb

Z

248,3

243,3

234,4

229,4

223,3

219,4

213,4

204,4

194,7

Vorliegende Edition

EINLEITUNG

65*

66*

EINLEITUNG

2. Ausblick: Der Ehetraktat in der C-Redaktion Wenngleich die dritte Redaktion (C) des durandischen Sentenzenkommentars nicht Gegenstand dieser kritischen Edition ist, sollen an dieser Stelle kurz die Änderungen vorgestellt werden, die Durandus in seinem Ehetraktat in dieser Redaktion am Text der zwei Vorgängerredaktionen vornimmt; die folgenden knappen Beobachtungen stellen wohlgemerkt keine abschließende Behandlung dieses Themas dar, sondern verstehen sich lediglich als ein Ausblick auf weitere Forschungen. Eine Transkription der in der C-Redaktion vorhandenen Abweichungen von den A- und B-Redaktionen findet sich im Anhang dieser Einleitung80. Wie aus dem Vergleich der drei Redaktionen hervorgeht, ist der Ehetraktat in der C-Redaktion weitgehend identisch mit den vorangehenden zwei Redaktionsstufen. Das heißt, es handelt sich, genauso wie im Fall der B-Redaktion, nicht um einen neuen Text, sondern lediglich um eine, in ihrem Ausmaß relativ beschränkte Bearbeitung eines bereits vorhandenen Textes. Während aber Durandus in der BRedaktion, wie wir gesehen haben, einige Passagen getilgt hat, verfährt er in der C-Redaktion genau umgekehrt: Er fügt mehrfach neues Textmaterial hinzu. Die augenfälligste Erweiterung besteht darin, dass Durandus in der C-Redaktion jeder Distinktion eine divisio textus sowie eine knappe Zusammenfassung des Inhalts der jeweiligen distinctio voranstellt, die in der A- und B-Redaktion gänzlich fehlen. Außerdem ist zu beobachten, dass Durandus in der C-Redaktion den Text des Ehetraktats, so wie sich dieser in den zwei Vorgängerredaktionen findet, an mehreren Stellen noch einmal, zumeist erweiternd, überarbeitet hat. Die meisten geänderten Passagen begegnen in den Distinktionen 26 und 33 und betreffen Durandus’ Ausführungen zur Sakramentalität der Ehe (dist. 26, quaest. 3 und dist. 29, quaest. 2), zur Polygamie (dist. 33, quaest. 1) und zum außerehelichen Geschlechtsverkehr (fornicatio simplex, dist. 33, quaest. 2). In den Distinktionen 26 und 31 enthält die C-Redaktion außerdem jeweils eine zusätzliche Quästion81. Diese zwei, in der C-Redaktion neu hin80  Siehe unten, 3.3 Appendix III, S. 97*-122*. 81  Es handelt sich um dist. 26, quaest. 2: Vtrum sit necessarium, ita quod cadat sub precepto, und dist. 31, quaest. 4: Vtrum sine predictis bonis possit actus matrimonii a peccato totaliter excusari; siehe dazu unten, 3.3 Appendix III, S. 98*-100* und 111*-112*.



EINLEITUNG

67*

zugefügten Quästionen behandeln jedoch kein neues Thema, sondern Durandus hat damit den Inhalt von dist. 26, quaest. 1 und dist. 31, quaest. 3 auf jeweils zwei eigenständige Quästionen aufgeteilt und weiter ausgearbeitet. In den oben bereits besprochenen sechs Quästionen, in denen sich eine A- und eine B-Redaktion unterscheiden lassen82, kehrt Durandus, wie bereits erwähnt, in der C-Redaktion mehrheitlich, wenn auch nicht ausschließlich, zum Text der A-Redaktion zurück. So nimmt er in drei Quästionen (dist. 29, quaest. 1; dist. 33, quaest. 1; dist. 40, quaest. 1) eine in der B-Redaktion ausgelassene Passage der A-Redaktion in den Text der C-Redaktion wieder auf83. In dist. 32, quaest. 2 lässt er eine in der B-Redaktion neu hinzugefügte Passage wieder aus; jedenfalls fehlt diese Passage sowohl in der A- als auch in der C-Redaktion84. In dist. 26, quaest. 3 (= dist. 26, quaest. 2 in A und B) bietet er einen stark erweiterten und überarbeiteten Text, in den er aber zugleich Textbausteine aus beiden Vorgängerredaktionen integriert, darunter eine in der B-Redaktion ausgelassene Passage der A-Redaktion85. Nur in dist. 30, quaest. 2 gibt der Dominikanertheologe in der C-Redaktion dem Text der B-Redaktion, den er hier noch weiter ausarbeitet, den Vorzug86. Damit findet auch in diesem Teil des Kommentars – jedenfalls in nuancierter Form – die Beobachtung Josef Kochs eine Bestätigung, wonach Durandus in der C-Redaktion zum Text der A-Redaktion zurückkehrt bzw. an diesen anknüpft87. Abschließend seien noch die wichtigsten inhaltlichen Entwicklungen der C-Redaktion im Vergleich zu den zwei Vorgängerredaktionen skizziert. Wie bereits erwähnt, enthält der durandische Ehetraktat (in allen drei Redaktionen) zwei besonders beachtenswerte Sonderlehren: Durandus’ Ausführungen zur Sakramentalität der Ehe und zur Polygamie. Hinsichtlich der Sakramentalität der Ehe hält Durandus auch in der C-Redaktion daran fest, dass die Ehe nur in dem Sinne ein Sakra-

82  Siehe oben, S. 34* und S. 39*-40*. 83  Siehe unten, 3.3 Appendix III, S. 108*, 112*-113*, 121*. 84  Siehe unten, 3.3 Appendix III, S. 112*; wie oben angeführt, lässt sich allerdings bei dieser Passage nicht eindeutig entscheiden, ob es sich tatsächlich um einen redaktionellen Eingriff des Durandus handelt, siehe oben S. 37*. 85  Siehe unten, 3.3 Appendix III, S. 101*-106*. 86  Siehe unten, 3.3 Appendix III, S. 110*-111*. 87  Vgl. J. Koch, Durandus de S. Porciano, S. 82.

68*

EINLEITUNG

ment sei, als sie die Verbindung Christi und der Kirche abbilde; sie sei allerdings kein Sakrament im selben Sinne wie die anderen sechs Sakramente. Während er aber in den zwei Vorgängerredaktionen die Ehe als ein «sacramentum non stricte et proprie dictum» (A) bezeichnet hatte, bzw. als ein «sacramentum non ita stricte, proprie et excellenter sicut alia» (B), so wählt er in der C-Redaktion eine andere Formulierung: Die Ehe und die anderen sechs sacramenta seien keine Sakramente im univoken («uniuoce») Sinne. Zugleich vertieft und erläutert er hier das in der A- und B-Redaktion bereits Gesagte weiter, indem er erklärt, dass die Ehe auch deshalb nicht im gleichen Sinne Sakrament sei wie die übrigen sechs Sakramente, weil sie anders als diese schon vor dem neuen Bund, ja bereits im Paradies existiert habe. Darüber hinaus handle es sich um das einzige Sakrament, das auch in Vertretung gespendet werden könne. Vor allem aber geht er in der C-Redaktion ausführlich auf einen Punkt ein, den er in der A-Redaktion nur kurz erwähnt und in der B-Redaktion sogar ganz weggelassen hatte: Mithilfe verschiedener Argumente und in Berufung auf die Kanonistik sowie die mens Romane ecclesie versucht er nachzuweisen, dass das Ehesakramente im Unterschied zu den anderen Sakramenten keine gnadenvermittelnde Wirkung entfalte88. Eine Entwicklung erfährt in der C-Redaktion auch seine Lehre von der Polygamie. Zwar hält Durandus hier auch weiterhin daran fest, dass die Polygamie nicht gegen das Naturrecht verstoße und dass die biblischen Patriarchen folglich keinen speziellen göttlichen Dispens für ihre polygyne Lebensweise benötigt hätten. Ja, er nimmt in den Text der C-Redaktion wieder seine ursprüngliche Kritik an der gegenteiligen Meinung des Aquinaten auf, die er in der B-Redaktion getilgt hatte, und erweitert diese Kritik sogar um ein zusätzliches Argument. Dagegen widerruft er in der C-Redaktion seine in den zwei Vorgängerredaktionen vertretene Ansicht, dass die Polygamie sogar mit der lex euangelii vereinbar sei und dass der Papst bei Bedarf einen Dispens von der Monogamie gewähren könne, vollständig. Gegen seine eigene Beweisführung aus der A- und B-Redaktion argumentierend legt er in der C-Redaktion dar, dass das Scheidungsverbot Christi implizit auch ein absolutes Polygamieverbot enthalte und dass es dem Papst folglich

88  Siehe unten, 3.3 Appendix III, S. 101*-106*.



EINLEITUNG

69*

nicht zustehe, dieses von Christus erlassene preceptum zu ändern. Der Papst, so betont Durandus hier emphatisch, sei schließlich nur der Stellvertreter Christi und nicht ein Gesetzgeber in eigener Regie89. Nur am Rande sei an dieser Stelle angemerkt, dass sich diese vollständige Zurücknahme seiner ursprünglichen Meinung nicht erst im Text der C-Redaktion findet, sondern bereits in Durandus’ erstem Avignoner Quodlibet aus dem Jahre 1314, in dem er die Frage nach der Zulässigkeit der Polygamie ebenfalls diskutiert90. Von den weiteren inhaltlichen Entwicklungen und Änderungen im Ehetraktat in der C-Redaktion seien noch kurz folgende drei erwähnt: In dist. 27, quaest. 2, wo Durandus in allen drei Redaktionen das Problem der Auflösung einer nicht-vollzogenen Ehe durch Kloster­ eintritt bzw. durch höhere Klerikerweihen diskutiert, fügt er in der C-Redaktion eine wichtige Bemerkung hinzu, die es ermöglicht, den terminus a quo dieser Redaktion, jedenfalls für diese Distinktion, näher zu bestimmen: Wie er hier erklärt, sei die Frage, ob eine nicht-vollzogene Ehe, ähnlich wie im Falle eines Klostereintritts, durch die Annahme höherer Klerikerweihen aufgelöst werden könne, unlängst im verneinenden Sinne durch Papst Johannes XXII. entschieden worden. Durandus bezieht sich dabei explizit auf die am 1. Dezember 1322 von diesem Papst erlassene Bulle «Antique concertationi», an deren Vorbereitung er selbst als Gutachter mitgewirkt hatte91. In dist. 30, quaest. 1 präzisiert Durandus seine in der A- und BRedaktion formulierte Lehre bezüglich des Irrtums bei Ehen zwischen Freien und Unfreien. Dort hatte der Dominikanertheologe erklärt, dass Eheschließungen zwischen Freien und Unfreien, bei denen sich der Freie in Unkenntnis über den unfreien Stand des Heiratspartners befand, ungültig seien. In der C-Redaktion fügt er präzisierend hinzu, dass dies allerdings nur für Eheschließungen von Freien mit Sklaven im eigentlichen Sinne des Wortes (simpliciter serui uel serue) gelte,

89  Siehe unten, 3.3 Appendix III, S. 112*-116*. 90  Siehe Durandus de Sancto Porciano, Quolibeta Avenionensia Tria, ed. P. T. Stella, S. 160-167; zum ersten Avignoner Quodlibet des Durandus siehe auch J. Koch, Durandus de S. Porciano, S. 119-125. 91  Siehe unten, 3.3 Appendix III, S. 107. Zur Bulle „Antique concertationi“ und Durandus’ diesbezügliches Gutachten siehe: P. Nold, Marriage Advice for a Pope, hier insb. S. 104-107.

70*

EINLEITUNG

nicht aber für solche mit einfachen Leibeigenen (homines de corpore)92. In dist. 33, quaest. 2 hatte Durandus in der A- und B-Redaktion im Gefolge des Thomas von Aquin behauptet, dass Geschlechtsverkehr außerhalb der Ehe (fornicatio simplex) bereits dem Naturrecht nach (ex dictamine iuris naturalis), also selbst unter Absehung vom göttlichen und vom positiven Recht, nicht nur ein einfaches moralisches Vergehen (peccatum) sei, sondern überdies eine Todsünde (peccatum mortale) darstelle. In der C-Redaktion korrigiert er diese Meinung und bringt damit zugleich einen zusätzlichen Kritikpunkt an der Ehetheologie des Aquinaten an: Dass Geschlechtsverkehr außerhalb der Ehe ein peccatum mortale, also ein die ewige Verdammnis nach sich ziehendes moralisches Vergehen sei, könne erst durch göttliches Recht bekannt sein; aus dem Naturrecht lasse sich dies nicht ableiten, da jenseitige Strafen nicht in dessen Erörterungsbereich fielen93. 3. Appendices 3.1 Appendix I: Hinzufügungen und Sonderlesarten in den Handschriften APKO Einige Abschriften des hier edierten Teils von Durandus’ Sentenzenkommentar enthalten verschiedene Hinzufügungen und Sonderlesarten unterschiedlicher Länge, die (mit größter Wahrscheinlichkeit) nicht auf Durandus selbst zurückgehen. Wie bereits oben ausgeführt, wurden diese nicht vom Autor stammenden additiones und Textvarianten dann als solche identifiziert, wenn sie in den anderen Handschriften der A- und B-Redaktion fehlen und wenn sie zugleich keine Entsprechung im Text der C-Redaktion haben94. Am häufigsten finden sich diese Abweichungen vom ursprünglichen Text des Durandus in der Handschrift P, die als eine anonyme Bearbeitung des durandischen Kommentars, und somit als ein frühes Beispiel seiner Rezeption betrachtet werden kann. In den Distinktionen 30 und 38 hat P sogar

92  Siehe unten, 3.3 Appendix III, S. 109*-110*. Näher dazu P. Blažek, «Die Falsche geheiratet? Gratians Lehre vom Irrtum über den Heiratspartner», S. 502-503. 93  Siehe unten, 3.3 Appendix III, S. 118*. 94  Siehe oben, S. 41*.



EINLEITUNG

71*

eine zusätzliche quaestio. In einigen Fällen finden sich dieselben Hinzufügungen bzw. Textvarianten auch in der Handschrift K und in einem Fall in der Handschrift A. Bei mehreren der in P (respektive auch in A und K) hinzugefügten Textpassagen bzw. Textvarianten konnte als ihre Quelle der Sentenzenkommentar des Thomas von Aquin ausgemacht werden; diese manchmal freien, manchmal wörtlichen Bezugnahmen auf Thomas’ Kommentar werden im Quellenapparat verzeichnet. Eine geringe Anzahl von Hinzufügungen und Textvarianten, die nicht von Durandus selbst stammen, enthält auch die Handschrift O. Während wir dort, wo es sich bei diesen verschiedenen additiones und Sonderles­ arten nur um einzelne Worte und kurze Sätze handelt, diese direkt im Variantenapparat der Edition verzeichnet haben, listen wir die längeren von ihnen separat in diesem Anhang auf (mit Angabe der sie enthaltenden Distinktion und quaestio). Dort, wo eine in P befindliche additio bzw. Textvariante auch in K bzw. in A vorkommt, geben wir hier den Text von P wieder und korrigieren diesen mit der jeweiligen anderen Handschrift. Auf die Identifizierung der in diesen Hinzufügungen und Sonderlesarten zitierten expliziten Quellen (Kirchenväter, Kirchenrecht, Bibel) wurde im Quellenapparat verzichtet. Hinzufügungen und Textvarianten in P (zum Teil gemeinsam mit A und K): *Durandus, Super Sent., IV, 26, 1, resp. (S. 6, l. 69): tenentur] nunc ad contrahendum matrimonium quando genus humanum est sufficienter multiplicatum add. A nunc quando genus humanum est sufficienter multiplicatum ad contrahendum add. P *Durandus, Super Sent., IV, 26, 1, resp. (S. 6, l. 69): contrarium] licet pro illo tempore quando preceptum hoc fuit a Deo datum omnes obligarentur add. P *Durandus, Super Sent., IV, 26, 1, ad 1 (S. 7, l. 87): absorbetur] mens propter uehementiam delectationis intensam(?). Etiam secundum Hieronymum in actu matrimonii Spiritus sanctus non tetigit corda prophetarum quantum ad reuelationem secretorum95 add. P

95  mens propter … secretorum] cf. Thom., Super Sent., IV, 26, 1, 3, arg. 2 et ad 2 (919a-b)

72*

EINLEITUNG

*Durandus, Super Sent., IV, 26, 1, ad 2 (S. 7, l. 91-95): set … circumstantie] cuius est actus matrimonialis. Excusari autem96 debet per bona matrimonii que sunt quedam debite circumstantie, de quo postea dicetur. Set notandum quod iste, licet sit bonus et licitus et quandoque meritorius, tamen quia conuenit in specie nature cum actu fornicationis, habet quandam similitudinem mali. Vnde habet quandam turpitudinem annexam que est magis pena quam culpa inflicta homini ex corruptione nature. Item notandum quod si ad hunc actum inclinet uirtus iustitie qua alter alteri reddit debitum uel bonum prolis, actus iste est meritorius; si autem libido sistens intra limites matrimonii, puta quia nullo modo uellet accedere ad aliam, modus iste97 est peccatum ueniale et excusatur per98 sacramentum; si autem efficitur ultra limites matrimonii, ita quod esset paratus facere talem quasi cum quacumque alia muliere, tunc non utitur ea sicut sua uxore, set sicut meretrice, et ideo peccat mortaliter99 P *Durandus, Super Sent., IV, 26, 2, resp. (S. 8, l. 22): Responsio] Dicenda sunt hic tria: Primum est an matrimonium sit sacramentum, secundum est an causet gratiam, tertium est utrum bene diffinatur. Quantum ad primum add. P

Folgende umfangreiche additio findet sich sowohl in P als auch in A, wo sie sich allerdings, anders als in P, erst am Ende der quaestio befindet. Der erste und dritte Teil der additio ist teils wörtlich, teils in adaptierter Form aus Thomas' Sentenzenkommentar übernommen, der zweite Teil enthält eine Widerlegung der Position des Durandus, so wie sich diese im Text der B-Redaktion findet. Der Text von P wurde mit A kollationiert und korrigiert: *Durandus, Super Sent., IV, 26, 2, resp. (Red B, S. 12, l. 129): deiciunt] Quantum ad secundum an causet siue100 conferat gratiam, dicendum quod supposito quod sacramenta noue legis causent gratiam dispositiue, fuit triplex opinio de sacramento matrimonii. Quidam enim dixerunt quod matrimonium nullo modo causa sit gratie, set est tantum signum, forte moti rationibus predictis, quia non

96  autem] iter. post bona P 97  modus iste coni.] modum ipsum P 98 per coni.] et P 99  Set notandum … mortaliter] cf. Thom., Super Sent., IV, 26, 1, 3, ad 3-4 et IV, 26, 1, 4, sol. (919b-920b) 100  siue] seu A



EINLEITUNG

73*

uidetur ita excellenter sacramentum et proprie101 sicut alia102, et etiam propter turpitudinem annexam actui matrimonii. Set hoc non potest stare, quia secundum hoc in nullo habundaret a sacramentis103 ueteris legis; unde non104 esset aliqua ratio quare sacramentis noue legis annumeraretur. Quod enim remedium prebeat satisfaciendo concupiscentie ne in preceps ruat dum nimis artatur, habuit105 etiam in ueteri lege ex ipsa natura actus. Et ideo alii dixerunt quod confertur ibi106 gratia in ordine ad recessum a malo, quia excusatur actus107 a peccato qui sine matrimonio peccatum esset. Vnde isti dicunt quod facit recedere a malo in quantum mitigat concupiscentiam ne extra bona matrimonii feratur. Non autem per gratiam illam fit aliquod auxilium ad bene operandum. Set istud etiam non potest stare108, quia eadem est gratia que impedit peccatum et que ad bonum inclinat, sicut idem calor qui expellit frigus et calefacit. Vnde alii dicunt matrimonium, in quantum in fide Christi contrahitur, habet ut109 conferat gratiam adiuuantem ad illa operanda que in matrimonio requiruntur. Et hoc rationabilius est, quia ubicumque datur diuinitus aliqua facultas, dantur etiam auxilia quibus homo possit uti facultate illa conuenienter, sicut patet quod omnibus potentiis anime respondent aliqua membra corporis quo in actum exire possint. Et sic est de matrimonio, quo datur ex institutione diuina homini facultas utendi uxore sua ad procreationem prolis, et ideo confertur gratia sine qua id110conuenienter facere non posset. Et ista gratia est ultima res contenta in hoc sacramento111. Et ad argumenta potest dici et maxime ad tertium quando dicitur quod matrimonium deicit hominem a statu perfectiori. Dico quod uerum est quantum ad statum contemplationis, qui est simpliciter melior. Set hunc actum non impedit matrimonium in quantum112 sacramentum, set in quantum habet annexam curam et sollicitudinem de exterioribus procurandis. Vel aliter dico113 quod non deicit hominem a statu perfectiori quantum ad meritum premii essentialis, licet deiciat ipsum a statu perfectiori quantum ad meritum cuiusdam premii accidentalis cui debetur aureola. Vnde dicit Avgvstinvs quod celibatus Ioannis non prefertur coniugio Abrahe.

101  et proprie] om. P 102  alia] sacramenta add. A 103  sacramentis] sacramento P 104  non] nec A 105 habuit] habemus A 106  ibi] om. A 107  actus] om. A 108  non … stare] stare non potest A 109  ut] quod A 110  id] illud A 111  Quantum ad secundum … sacramento] Thom., Super Sent., IV, 26, 2, 3, sol. (922a-b) 112  in quantum] est add. A 113  dico] potest dici A

74*

EINLEITUNG

Ad illud quod arguitur de dictamine rationis114 naturalis, dico quod quia matrimonium sicut et penitentia habet pro materia actus nostros et non aliquam aliam materiam exteriorem, ideo ad hoc aliquantulum ratio naturalis attingit, quoniam est signum et signatum, scilicet quod uerba exprimentia consensum interiorem sunt signum115 interioris consensus qui est causa obligationis que innascitur uiri ad mulierem116, que quidem obligatio est res et sacramentum. Set quomodo ulterius hec obligatio, que innascitur per mutuum consensum, sit signum117 coniunctionis Christi et ecclesie uel coniunctionis118 anime ad Deum, uel quomodo causet gratiam, que est res ultima119 contenta, dico quod sola fide tenetur, nec ad hoc attingit ratio naturalis. Ad illud quod arguitur quod ecclesia ordinat ea que sunt de necessitate matrimonii faciendo personas legitimas ad contrahendum etc., dico quod120 hoc est quia habet actus humanos121 pro materia, ut dictum est. Actus autem nostri regulari et ordinari habent122, saltem123 exteriores, per prelatos ecclesie, sicut et124 penitentia quantum ad actus exteriores, scilicet quantum ad confessionem et absolutionem, tempore interdicti ab ecclesia prohibetur; et tamen constat quod penitentia propter hoc non minus est sacramentum, nec propter hoc minus125 confert gratiam. Et si dicatur ista penitentia esse sacramentum, non autem contractus illarum personarum illegitimarum est matrimonii sacramentum, dicendum quod ecclesia non posset hoc126 facere nisi aliquid subesset127 in illis personis quod de sua natura128 natum est istum contractum matrimonii annulare129. Et quod dicitur quod actus matrimonialis130 semper habet turpitudinem annexam, dico quod hec turpitudo est pena in actu matrimoniali, non culpa; et ideo non minus est cum gratia si ad hunc actum inclinet uel uirtus iustitie, qua alter alteri reddit debitum, uel generatio prolis ad cultum diuinum.

114  rationis] iuris A 115  signum] signa A 116  uiri … mulierem] ex consensu mutuo uiri et mulieris A 117  sit signum] om. P 118  Christi … coniunctionis] om. P 119  res ultima] ultima res A 120  quod] quia A 121  habet … humanos] actus nostros humanos habet A 122  regulari … habent] regulariter habent ordinari A 123  saltem] actus add. A 124  et] om. P 125  nec … minus] om. P 126  hoc] om. A 127  subesset] esset A 128  sua natura] inu. A 129  annulare] alleuiare A 130  matrimonialis] matrimonii A



EINLEITUNG

75*

Quantum ad tertium, scilicet131 utrum132 bene diffinitur matrimonium, dicendum quod in matrimonio est tria considerare, scilicet causam ipsius et essentiam et effectum. Et secundum hoc tres diffinitiones inueniuntur de matrimonio date. Prima est Hvgonis et tangit causam, scilicet consensum. Et est talis: Matrimonium est duarum personarum ydonearum legitimus de coniunctione consensus, et satis nota est per se. Secunda est Magistri Sententiarvm et133 tangit essentiam matrimonii, scilicet coniunctionem, et addit determinatum subiectum in hoc quod dicit “inter legitimas personas”. Ponit etiam differentiam contrahentem ad speciem in hoc quod dicit134 “maritalis”, quia cum matrimonium sit quedam coniunctio in ordine ad aliquid unum, talis coniunctio in speciem trahitur135 per illud ad quod ordinatur; et hoc est id136 quod ad maritum pertinet. Et dicitur potius “maritalis” quam “uxoria”137 pro tanto, quia uir est finis coniunctionis huius, quia uir non est propter mulierem, set mulier propter uirum, ut dicit Apostolvs. Ponitur etiam uirtus huius coniunctionis, quia indissolubilis est, in hoc quod dicit “indiuiduam” etc. Vnde hec est diffinitio magistralis in l i t e r a 138 posita: Matrimonium est coniunctio maritalis inter legitimas personas indiuiduam uite consuetudinem retinens. Tertia est talis: Matrimonium est consortium communis uite139 et communicatio diuini iuris et humani. Et hoc tangit effectum ad quem ordinatur matrimonium, scilicet uita communis in rebus domesticis; et quia omnis communicatio aliqua lege ordinatur, ideo ponitur ordinatiuum istius communicationis ius diuinum et humanum. Alie enim communicationes, ut negotiatorum et commilitantium140, solo iure humano institute141 sunt142. Et propter hec tria, scilicet causam et essentiam et effectum, uocatur siue nominatur pluribus nominibus. Si enim attendatur eius essentia, uocatur coniugium; si uero causa, que est desponsatio, sic uocatur nuptie, a nube143, quia in ipsa sollempnitate desponsationis quasi matrimonium perficitur, capita nubentium uelantur; si autem144 consideretur eius effectus qui est proles, dicitur matrimonium, quia ad hoc debet

131  Quantum … scilicet] om. A 132  utrum] autem add. A 133  et] que A 134  dicit] dicitur A 135  in … trahitur] contrahitur A 136  id] illud A 137  uxoria] uxororia A uxoris P 138  in litera] om. A 139  communis uite] inu. A 140  commilitantium] militantium A 141  institute] constitute A 142  Quantum ad tertium … sunt] Thom., Super Sent., IV, 27, 1, 1, 3, arg. 2, arg. 4, sol., ad 2 (926b-927b) 143  nube] nubere A 144  autem] uero A

76*

EINLEITUNG

mulier nubere, ut sit mater. Vnde matrimonium quasi matris munium, idest officium, quia feminis maxime incumbit officium educande prolis145 add. A *Durandus, Super Sent., IV, 26, 2, ad 1 (Red A et B, S. 13, l. 131-139): Per … dicendum] Ad argumenta respondendum est, et patet responsio ad argumenta utriusque partis; si utraque sustineatur opinio, scilicet et quod matrimonium sit sacramentum large accipiendo sacramentum, et quod non sit sacramentum accipiendo sacramentum stricte et excellenter. Prima ergo argumenta probant quod est sacramentum large quia est sacre rei signum. Ad argumenta autem in oppositum, ad primum dicendum P *Durandus, Super Sent., IV, 26, 2, ad sed contra 2 (S. 14, l. 158): ecclesiasticum] Si quis uellet sustinere quod matrimonium stricte sumendo est sac­ ramentum, haberet respondere ad prima duo argumenta add. P *Durandus, Super Sent., IV, 27, 2, ad 1 (S. 17, l. 51): conseruans] matrimonium, set magis obligatio qua se alter alteri obligauit per mutuum consensum est que conseruat huiusmodi matrimonium indissolubile add. P *Durandus, Super Sent., IV, 27, 2, sed contra (S. 18, l. 13-15): Et ibidem … mortem] Item nullus potest aliquid facere quod est in preiudicium alterius sine eius uoluntate; set emittere uotum continentie est in preiudicium alterius coniugum, quia habet potestatem corporis alterius. Ergo sine eius consensu religionem intrare non potest quamdiu alter uiuit nec uotum continentie emittere; posset autem si solueret matrimonium per ingressum religionis. Ergo uinculum matrimonii non soluitur nisi per mortem146 P *Durandus, Super Sent., IV, 27, 2, resp. (S. 19, l. 21): ingressum religionis] cuiuscumque. Si autem non sit consummatum, sic omnino soluitur per ingressum religionis uel potius per professionem religionis add. P *Durandus, Super Sent., IV, 27, 2, resp. (S. 19, l. 26-27): ponit … sui] transfert potestatem corporis sui in prelatum qui est uice Dei ita ut prelatus habeat ius de perfecta possessione sui P

145  Et propter … prolis] Thom., Super Sent., IV, 27, 1, 1, 2,, sol. (927a) 146  Item nullus … mortem] cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 1, 3, 1, sed contra 2 (929b)



EINLEITUNG

77*

*Durandus, Super Sent., IV, 27, 2, resp. (S. 21, l. 79): sacri ordinis] Vnde talis ordinatus ignorante sponsa, si non potest sponse obicere casum in quo soluitur matrimonium quoad147 thorum et si non quoad uinculum, uel si non potest ipsa induci ad continentiam, tenetur uel intrare religionem, uel adherere uxori reddendo ei petenti debitum, non autem potest exigere. Tutius autem148 facit ingrediendo monasterium ut sic mulier deobligata possit alii nubere add. P *Durandus, Super Sent., IV, 27, 2, resp. (S. 24, l. 123): consummatione] Quidquid sit de ueritate huius casus, hoc tamen est expressum quod mulier non statim post consensum per uerba de presenti expressum tenetur reddere debitum, set I u r a dant sibi indutias propter tres rationes: primo, ut habeat tempus an uelit conuolare ad meliorem frugem intrando religionem; secundo, ut interea preparentur que sunt necessaria ad solempnitatem nuptiarum; tertio, ut non reputet uilem statim ablatam149 quam non suspirauit dilatam150 add. P *Durandus, Super Sent., IV, 27, 2, resp. (S. 24, l. 126): predictis] quia nullus potest sacrificium facere de alieno. Cum igitur alter coniugum per carnalem copulam intret quasi in corporalem possessionem rei sue, scilicet alterius coniugis, iam si ingrederetur ad uouendum continentiam, faceret uotum et oblationem de alieno, quod est illicitum et iniustum151 add. P *Durandus, Super Sent., IV, 27, 3, ad 2 (S. 32, l. 129): nichil ualet] nec etiam contra aliquam publice honestatis iustitia ex talibus sponsalibus nisi ratum habeant tempore modo quo dictum est add. P *Durandus, Super Sent., IV, 27, 4, resp. (S. 35, l. 48): Quotquot] Set notandum quod si aliquis cognoscit uirginem carnaliter et152 postmodum ducit eam in uxorem, non contrahit irregularitatem bigamie, quia talis mulier non diuisit carnem suam153 154 add. KP

147  quoad] quorum P 148  autem] aut P 149  statim ablatam P] pro maritus datam? (cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 1, 3, 2, ad 2 (930b) 150  Quidquid sit … dilatam] cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 1, 3, 2, ad 2 (930b) 151  quia nullus … iniustum] cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 1, 3, 1, sol. (930a) 152  et] quasi P 153  suam] om. P 154  Set notandum … suam] cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 3, 1, 3, arg. 2 et ad 2 (934a-b, 935b)

78*

EINLEITUNG

*Durandus, Super Sent., IV, 27, 4, ad 2 (S. 37, l. 77): inuenitur] Circa dictos modos bigamie est notandum quod si aliquis contraxit per uerba de presenti cum aliqua uirgine et antequam cognosceret eam carnaliter, contraheret uel de iure uel de facto cum alia uirgine et eam cognosceret, siue prima mortua, siue155 uiuente, non efficeretur bigamus siue irregularis secundum Innocentivm III, nisi forte compelleretur per ecclesiam redire ad primam, et tunc statim quando eam cognosceret, contraheret bigamiam et irregularitatem. Et idem iudicium est de illo qui ducit aliquam uxorem de iure, et ea mortua ante carnalem copulam subsecutam ducit aliam in uxorem, quia156 non est perfecta significatio sacramenti cum matrimonio prime, quia solum est ibi consensus animorum, non communicatio corporum; et ideo non causat bigamiam, que causat irregularitatem contractus secundum se, quia non causatur talis irregularitas nisi in quantum contractus ille causabit perfectam significationem sacramenti157. Notandum etiam quod si queratur que sit ratio illius quod oportet uirum qui debet promoueri ad ordines158, necessario ducere uirginem in uxorem, non autem oportet ipsum esse uirginem, immo ipse159 corruptus potest ascendere ad gradus ecclesiasticos dummodo in alio matrimonio non sit corruptus; dicendum quod, sicut dictum est, defectus in sacramento causat irregularitatem. Corruptio carnis autem160 extra matrimonium contingens que precessit matrimonium, nullum facit defectum in sacramento ex parte illius in quo est corruptio, set facit defectum ex parte alterius, quia actus contrahentis matrimonium non cadit super se ipsum, set super alterum; et ideo ex termino specificatur qui etiam est respectu illius actus quasi materia sacramenti. Vnde mulier si esset ordinis susceptiua sicut uir, efficeretur irregularis ex hoc quod contraheret cum corrupto, sicut161 uir efficitur irregularis ex hoc quod ducit in uxorem corruptam. Non autem efficeretur irregularis, quia contraheret corrupta nisi in alio matrimonio corrupta esset prius162, sicut nec uir efficitur irregularis163, quia contrahit corruptus fornicario concubitu164 add. KP

155  siue] prima add. K 156  quia] quod K 157  Circa dictos … sacramenti] cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 3, 1, qc. 1, arg. 3 et qc. 2, arg 1 (934a) 158  ordines] ordinem K 159  ipse] om. K 160  carnis autem] inu. K 161  sicut] econuerso add. K 162 prius] om. K 163  irregularis] econtrario P 164  Notandum etiam … concubitu] cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 3, 1, 3, sol. (933b)



EINLEITUNG

79*

*Durandus, Super Sent., IV, 29, 1, resp. (S. 49, l. 46): simpliciter] que secundum Philosophvm est idem quod uiolentum, quod dicitur secundum eundem cuius principium est ab extra, nil conferente uim passo165 add. KP *Durandus, Super Sent., IV, 29, 1, resp. (S. 52, l. 129-130): set … impulsum] simpliciter secundum Philosophvm III E t h i c o r u m, quia illa dicitur uoluntas simpliciter que attendit particulares circumstantias rei uolite, sicut est hic in proposito; licet enim non uelle proicere merces in mare, siue uelle conseruare merces, sit uolitum in generali et sub condicione, scilicet si posset fieri, tamen attendendo ad nunc et ad instans periculum, proicere merces est uolitum simpliciter, scilicet propter impulsionem maioris mali; et propter hanc impulsionem dicitur coactum secundum quid et uoluntarium mixtum166 KP *Durandus, Super Sent., IV, 29, 1, ad 2 (S. 53, l. 156): potest] Et si respectu ultimi finis uideatur cogi uoluntas, dico quod proprie non cogitur, set magis necessitatur, ita quod stante actu intellectus in acumine suo, qui ostendit ultimum finem ut necessario appetibile et bonum, si uoluntas aliquid uult pro illo tempore, impossibile est non uelle ultimum finem cum etiam naturaliter in id moueatur; set respectu aliorum que non habent necessariam connexionem cum ultimo fine, sicut sunt ea que sunt ad finem respectu quorum est uoluntas ut deliberatiua, cum indeterminata est ad omne uolitum quod sibi ostendi potest per intellectum, et ideo non potest cogi, nec forte necessitari nisi ex suppositione, scilicet supponendo quod intellectus iudicet ipsum appetendum et uolendum167, et uoluntas non suspendat electionem nec imperet intellectui ut magis deliberet(sic)168 add. KP *Durandus, Super Sent., IV, 30, 1, ad 2 (S. 63, l. 77): cum heretica] sciens eam esse hereticam, est uerum matrimonium add. KP *Durandus, Super Sent., IV, 30, 1, ad 2 (S. 63, l. 78): baptismum communem] Si etiam christianus contrahat cum heretica credens eam esse ueram catholicam et fidelem, etiam est uerum matrimonium quia iste error add. KP

165  que secundum … passo] cf. Thom., Super Sent., IV, 29, 1, arg. 2 (941a) 166  simpliciter secundum … mixtum] cf. Thom., Super Sent., IV, 29, 1, sol. (941b) 167  uolendum] nolendum K 168 deliberet coni.] deliberandum(sic) P

80*

EINLEITUNG

*Durandus, Super Sent., IV, 30, 1, ad 3 (S. 64, l. 87): matrimonio] Notandum quod169 istis duobus impedimentis Magister hic in principio istius tractatus de matrimonio inter essentialia matrimonii determinat, quia ista duo impedimenta de natura sua ostendunt matrimonium esse nullum. Coactio enim sicut et error sunt contraria consensui qui solus facit matrimonim saltem per uerba de presenti expressus add. KP

Folgende Quästion findet sich nur in den Handschriften K und P. Inhaltlich ist sie eng mit der Quästion zum selbem Thema im Sentenzenkommentar des Thomas von Aquin verwandt: *Durandus, Super Sent., IV, 30, 3: Tertio queritur utrum matrimonium beate uirginis fuerat perfectum. Videtur quod non, quia perfectum matrimonium requirit consensum absolutum in matrimonium; alias enim consensus talis, scilicet condicionatus, esset contra bona matrimonii, scilicet contra prolem procreandam, et annularet matrimonium. Set beata uirgo non uidetur absolute consensisse in matrimonium, set sub condicione, sicut nec uirginitatem uouisse uidetur nisi sub condicione, scilicet nisi Deus aliter170 ordinaret, cum in utroque se relinqueret dispositioni diuine; ergo uidetur quod non fuerit perfectum matrimonium171. Item proles procreanda est de perfectione matrimonii; set proles educata in hoc mat­ rimonio non erat procreata ex hoc matrimonio; ergo nichil172 faciebat ad perfectionem huius matrimonii, sicut nec filius adoptiuus uel ex adulterio susceptus, educatus in matrimonio, facit ad perfectionem matrimonii, cum non sit effectus illius matrimonii. In contrarium arguitur, quia non dicuntur coniuges nisi sit perfectum matrimonium inter aliquos; set Maria et Ioseph dicuntur coniuges M a t t h. 1; ergo etc. Responsio. Dicendum est quod matrimonium dicitur perfectum dupliciter: uno modo secundum esse matrimonii, quod perficitur per consensum uerbis de presenti expressum; alio modo dicitur perfectum quantum ad operationem que consistit in carnali copula coniugum. Primo modo fuit matrimonium beate uirginis perfectum, secundo modo non. Ad argumenta. Ad primum dicendum quod consensus beate uirginis in matrimonium fuit absolutus et consensit implicite in copulam carnalem cum illa implicatio sit de essentia matrimonii, sicut implicatio actus in potentia173 est de ratione potentie.

169 quod] om. K 170 aliter] om. P 171 matrimonium] om. P 172  nichil] in hoc K 173  in potentia] om. P



EINLEITUNG

81*

Et si dicatur quod talis consensus preiudicat uoto uirginitatis, que secundum Avgvstinvm est in carne corruptibili perpetue incorruptionis meditatio, dicendum quod potentia ad carnalem copulam non contrariatur uirginitati nec preiudicat in aliquo eius puritati, set actus solum. Cum ergo beata uirgo fuisset certificata per Spiritum sanctum quod hec potentia numquam esset exitura in actum, potuit sine preiudicio uoti sui, quod simplex erat ante contractum, in matrimonium consentire. Ad secundum dicendum quod proles generanda non solum est de perfectione matrimonii, set etiam educanda. Et hoc modo matrimonium hic174 ordinabatur, ut proles illa diuinitus suscepta educaretur. Nec tamen sequitur quod proles suscepta ex adulterio et filius adoptiuus educatus in matrimonio aliquorum faciant ad perfectionem et ueritatem matrimonii, quia matrimonium ad hoc ordinatur, ut tales educentur in matrimonio, sicut matrimonium Ioseph et Marie ad hoc ipsum est diuinitus ordinatum175. *Durandus, Super Sent., IV, 32, 2, resp. (S. 93, l. 25-33): Quantum … ultimo] Quantum ad primum distinguendum est, quia uel ille sine cuius licentia alter intrat religionem est fornicatus, alter autem est innocens, aut uterque est innocens. Si sit fornicatus uel corporaliter uel spiritualiter et alter est innocens, dummodo sententia diuortii sit lata inter ipsos, potest alter, scilicet innocens, sine licentia alterius religionem intrare et uouere continentiam, quia tam per fornicationem spiritualem quam corporalem seu carnalem, amittit quilibet coniugum potestatem quam habet in corpus alterius. Et ideo innocens remanet sui iuris, ut possit continentiam sui corporis uouere, ut habetur expresse E x t r a, ‘De conuersione coniugatorum’, cap. ultimo. Alias non posset propria auctoritate uxorem quantumcumque culpabilem dimittere in religionem intrare; set semper requiritur iudicium ecclesie nisi forte fornicatio esset adeo notoria quod nulla tergiuersatione celari , quia forte esset adeo informata per manifestam cohabitationem fornicariam quod commoueret totam ciuitatem uel regionem, et non relinqueretur locus inficiationi P *Durandus, Super Sent., IV, 32, 2, resp. (S. 95, l. 61-71): Sic … professio] sic est in proposito, quia non licet aliquando alterum coniugum intrare religionem etiam de licentia alterius et in quo casu statim dicetur. Si tamen intrauerit et uotum ibidem emiserit castitatis, tenetur uotum adimplere et tenet ingressus. Vnde in intrando religionem obseruandum est an ille de cuius licentia alter

174 hic coni.] hoc KP 175  Tertio queritur … ordinatum] cf. Thom., Super Sent., IV, 30, 2, 2 (949b-950a)

82*

EINLEITUNG

intrat religionem sit senex et persona non suspecta de incontinentia. In primo casu potest alter intrare religionem modo quo dictum altero remanente in seculo et uouente continentiam. In secundo casu non licet, nisi alter similiter ingrediatur religionem nec sufficit quod manens in seculo uoueat continentiam, ut habetur E x t r a, ‘De conuersione coniugatorum’, ‘Cum sis preditus’, et cap. ‘Vxoratus’. Si tamen illud non obseruetur et unus de licentia alterius religionem intret et profiteatur quamuis alius mansit in seculo, tamen uere tenet uotum et professio P *Durandus, Super Sent., IV, 32, 2, resp. (S. 97, l. 103-104): non reddere … set uxoris] Quando profitetur ille qui est sui iuris, sicut est in casu proposito, non potest exigere debitum, quia illa potestate se priuauit profitendo in religionem de facto. Set reddere debitum uxori petenti, cum non sit in eius potestate, set uxoris que eum ad intrandum non licentiauit, professio illa non tollit P *Durandus, Super Sent., IV, 32, 2, ad 1 (S. 98, l. 133): caput mulieris] ut pro communitate et utilitate totius ecclesie suam subtrahat presentiam uxori ad tempus, nec propter tam piam causam uxor debet reputare sibi fieri iniuriam, maxime cum, sicut dictum est, sibi potestas sequendi uirum non auferatur add. P *Durandus, Super Sent., IV, 33, 1, ad 1 (S. 109, l. 199): qui est educatio prolis] quia etsi mulier aliquando possit concipere de pluribus uiris, tamen frequenter fetus abortiuus nascitur. Quidquid autem sit de hoc, apertissime est contra prolis educationem, que est etiam finis principalis matrimonii P *Durandus, Super Sent., IV, 33, 1, ad 1 (S. 109, l. 201-203): et ideo … uxores] Item est nichilominus contra finem secundarium matrimonii, qui est communicatio operum uite, in qua non posset esse pax et tranquilitas si unius uxoris essent plures uiri, multo minus quam si unius uiri sint plures uxores, quia non est tantus zelus mulieris ad uirum sicut uiri ad mulierem, et ideo sequeretur mors et interfectio inter mares P *Durandus, Super Sent., IV, 33, 2, resp. (S. 112, l. 57): peccatum mortale] set quidquid contrariatur amicitie hominis ad hominem tollit uitam anime cum quidquid contrariatur amicitie hominis, contrarietur etiam dilectioni176 Dei, in qua consistit uita anime; ergo est peccatum mortale add. P

176 dilectioni coni.] dilectionem P



EINLEITUNG

83*

*Durandus, Super Sent., IV, 33, 3, resp. (S. 119, l. 43): fenerarentur] et sicut etiam permittebatur sacrificium zelotipie propter corruptionem rationabilis177 add. P *Durandus, Super Sent., IV, 34, 1, resp. (S. 127, l. 34-35): non soluunt … ferieque] ecclesie uetitum necnon tempus feriatum impediunt fieri, set cogunt iuncta teneri; uel sic: non soluunt tamen impediunt uetitum feriaque P *Durandus, Super Sent., IV, 34, 2, arg. 2 (S. 130, l. 10-12): Item … impotentia] Item sicut impotentia impedit actum matrimonii, ita uoluntas continendi impedit actum; set non obstante uoluntate continendi uerum fuit matrimonium inter Mariam et Ioseph, et posset adhuc inter aliquos; ergo nec impotentia impedit matrimonium P *Durandus, Super Sent., IV, 34, 2, resp. (S. 132, l. 42-43): quod non habet] cuiusmodi est ille qui habet naturalem et accidentalem impotentiam coeundi perpetuam add. P *Durandus, Super Sent., IV, 34, 2, resp. (S. 133, l. 63): uirum mentitum] fuisse. Et iste processus ad diuortium celebrandum qui(?) est in casu frigiditatis. Set notandum quod quando mulier non potest per aspectum corporis probare se uirginem esse et uiro dicente se cognouisse eam carnaliter, ecclesia compellit eam uiro commanere. Qui in rei ueritate est impotens, poterit sibi prouidere de secessim178 dormiendo ne uir prouocet eam ad libidinem per tactus illicitos et impudicos et immineat sibi periculum commitendi fornicationem cum altero add. P *Durandus, Super Sent., IV, 34, 2, resp. (S. 133, l. 69): ratione maleficii] aut maleficiatus est impotens quantum ad omnes, aut quantum ad unam et non quantum ad aliam, quod potest fieri cum demones agant uoluntate et possunt impressionem facere in ymaginatione huiusmodi quod uel moueatur ad concupiscentiam unius et non alterius uel quod non moueatur penitus ad aliquam. Si est impotens ad hanc et non ad aliam, datur licentia etc.179 add. P

177  et sicut … rationabilis] cf. Thom., Super Sent., IV, 33, 2, 2, 2, sol. (974a) 178 secessim coni.] secessum P 179  aut maleficiatus … licentia etc.] cf. Thom., Super Sent., IV, 34, 1, 3, sol. (985a-b)

84*

EINLEITUNG

*Durandus, Super Sent., IV, 34, 2, resp. (S. 134, l. 74-76): et ideo … deceptam] Vnde licet maleficiatus non possit quandoque cognoscere unam, tamen non est impotens ad aliam. Dyabolus enim potest mouere concupiscentiam eius ad unam et non ad aliam, ut dictum est. Et ideo conceditur utrique licentia nubendi alteri. Si autem uiro maleficiato postquam contraxit cum alia per uerba de presenti restituta fuerit potentia coeundi cum prima, non potest redire ad primam, quia primum matrimonium nullum fuit et secundum uerum est matrimonium. Si autem est potens omnes, tunc datur uiro licentia contrahendi, immo sicut frigidus manebit sine spe coniugii. Et si de facto contraxerit, ecclesia reputans se deceptam in iudicando perpetuum quod erat impedimentum temporale, compellet eum redire ad primam P *Durandus, Super Sent., IV, 35, 2, arg. 2 (S. 142, l. 12): et alteri nubere] et si postea uir aliam duxerit non mechatur et sic licite alteri potest nubere P *Durandus, Super Sent., IV, 35, 2, resp. (S. 143, l. 33): per diuortium] ergo si uir superduceret aliam uxorem hac dimissa uiuente, manifeste add. P *Durandus, Super Sent., IV, 35, 2, resp. (S. 144, l. 45): retinere] ne uideretur esse pronus turpitudini add. P *Durandus, Super Sent., IV, 35, 2, resp. (S. 144, l. 53-54): aut nocens … actionem] nisi de licentia eius uotum continentie emisisset nocens; aut nocens petit innocentem; et tunc non debet cogi innocens ad reconciliationem quantumcumque peniteat fornicans, quia penitentia etsi tollat maculam et reatum quantum ad Deum, non tamen tollit reatum quantum ad penam humano uel diuino inferendam; similiter nec penitentia tollit accusationem P *Durandus, Super Sent., IV, 35, 2, resp. (S. 145, l. 67): Ex literis] Thomas in S c r i p t o dicit quod prelatus siue iudex tenetur eum cogere quod caueat periculo anime sue et scandalo aliorum. Set secundum rigorem iuris nec mulier potest petere reconciliationem nec uir potest cogi ad recipiendum eam180 add. P

180  Thomas … eam] cf. Thom., Super Sent., IV, 35, 1, 6, ad 4 (992b)



EINLEITUNG

85*

*Durandus, Super Sent., IV, 35, 2, resp. (S. 145, l. 67-68): Gavfridvs … ratione] Gavfridvs tenens contrarium est quod dicit Raymvndvs181. Dicit sicut iam dictum est, scilicet quod secundum rigorem iuris et cum triplici ratione P *Durandus, Super Sent., IV, 35, 2, resp. (S. 147, l. 90): periculo incontinentie] Idem iudicium est de uiro occulte fornicante quem uxor de fornicatione conuincere non potest, qui ex adulterio uxoris quod probare potest per testes petit diuortium coram iudice celebrari inter se et uxorem, quia secundum forum conscientie male petit et tenetur uxori petenti debitum reddere et ei cohabitari quamuis secundum iudicium forense iudex teneatur ad instantiam uiri diuortium inter eos celebrare182 add. P *Durandus, Super Sent., IV, 35, 2, ad 2 (S. 147, l. 110): prima lapidaretur] Notandum quod aliqua sunt crimina que propter sui enormitatem impediunt matrimonium contrahendum: Primum est 32, q. 7, ‘Si quis uiduam’, ‘Si quis cum’, incestus; secundum, 33, q. 2, cap. ‘Inter factores’, uxoricidium; tertium, 27, q. 2, ‘Raptor’ et cap. ‘Statutum’, raptus siue raptura aliene sponse; quartum est E x t r a, ‘De penitentia et remissione’, ‘Qui presbiterum’: quando quis occidit presbiterum; 30, q. 1, ‘De eo’; quintum, quando quis insidiendo matrimonio proprium filium de sacro fonte suscepit; sextum, 33, q. 2, ‘De hiis’ et cap. ‘Antiqui’183, quando aliquis peregit sollempnem penitentiam. Tamen si contractum fuerit matrimonium, non propter hec crimina dirimitur. Sunt tamen tres casus ubi dirimitur matrimonium contractum: Primus est quando aliquis concumbit cum aliqua coniugata et ex hoc adulter uel adultera machinatur in mortem uiri cum effectu. Tunc enim non debet contrahere, et si contraxerint, matrimonium separatur. Secundus est quando adulter prestat fidem adultere de contrahendo matrimonio post mortem uiri. Et hoc est intelligendum quando uterque, scilicet tam adulter quam adultera, sciuit impedimentum. Alioquin si alter nesciuit, matrimonium propter hoc non dirimitur. Tertius est quando de facto contrahunt per uerba de presenti adhuc uiuente uiro. Primum enim matrimonium facit quod secundum nullum est. Vnde si primum non fuisset uerum matrimonium, secundum staret. Sciendum etiam quod in secundo et tertio casu matrimonium sequens dirimitur si secuta est pollutio carnalis, aliter non. Vnde ex ordinatione cognouisset eam, credo quod non dirimeretur matrimonium184 add. P

181  Gaufridus … Raymundus] textus corruptus 182  Idem iudicium … celebrare] cf. Thom., Super Sent., IV, 35, 1, 6, ad 5 (992b) 183  Antiqui] Antiquitus P 184  Notandum quod … matrimonium] cf. Thom., Super Sent., IV, 35, 1, 6, expositio textus (993a-b)

86*

EINLEITUNG

*Durandus, Super Sent., IV, 37, 2, resp. (S. 161, l. 62 - S. 162, l. 70): respectu … durat] in omnibus tribus predictis casibus, ita tamen quod in tertio casu respectu adultere scilicet uxoricidium impedit et dirimit matrimonium, nec posset aliquis inferior papa cum tali dispensare ut cum adultera possit licite in matrimonio copulari. Sciendum autem, sicut supra dictum est, quod sunt alia crimina que impediunt matrimonium, set non ut dirimunt contractum. Responsio in inmediate precedente folio columpna tertia(?) in fine questionis post solutionem argumentorum paragrapho185 ‘Notandum’ P *Durandus, Super Sent., IV, 38, 3, ad 2 (S. 182, l. 90): Christus] Circa quod est aduertendum quod cum consistat in actu interiori peruerse uoluntatis, non autem in passione sibi ab exteriori illata, scandalum passiuum dicitur peccatum non in quantum passiuum, set in quantum peccans hoc scandalo cooperatur interius ruens aliquando in peccatum ex dicto uel facto alterius. Ad illud quod posset argui quod omne peccatum est uoluntarium, set offensio scandali non est uoluntaria, set magis neccesaria secundum illud Matth. 18: Necesse est ut ueniant scandala, dicendum quod aliquid dicitur necessarium dupliciter: uno modo absolute, ut Deum esse et huiusmodi, alio modo dicitur necessarium condicionatum; et sic intelligendum est “Necesse est ut ueniant scandala”. Primum necessarium excludit uoluntarium in quocumque genere esse sit tale, et similiter uiolentum quod reducitur ad causam efficientem, excludit uoluntarium, quod quidem uiolentum dicitur etiam necessarium; set secundum necessarium non excludit libertatem uoluntatis; et sic secundum Chrysostomvm Christus non exclusit libertatem arbitrii quando dixit: Necesse est etc. Non enim predictio sua scandalum euenire de necessitate fecit, set quia futurum erat, ideo predixit. Erat autem necessarium uenire scandala propter tria: primo scilicet ex promissione diuina, sicut dicimus necesse hoc euenire si Deus preuidet; secundo modo ex inclinatione fomitis186, sicut dicimus omnem hominem necessitate uenialiter peccare, quia licet posset uitare similia uenialia, non tamen omnia. Tertio modo ex bono quod Deus elicit ex scandalo187 add. P

Folgende Quästion findet sich nur in der Handschrift P. Sie ist nahezu wörtlich dem Sentenzenkommentar des Thomas von Aquin entnommen: *Durandus, Super Sent., IV, 38, 4 Tertio(sic) queritur utrum ueritas sit propter scandalum dimittenda. Et uidetur quod

185  paragrapho] dub. P 186  fomitis] an scribendum hominis ? 187  Circa quod … scandalo] cf. Thom., Super Sent., IV, 38, 2, 2, 1, ad 1 (1015a-b)



EINLEITUNG

87*

non; in parabola de zizania dicit G l o s s a A v g v s t i n i: Cum multitudo est in causa uel princeps, detrahendum est seueritati; set non nisi propter scandalum; ergo ueritas iustitie propter scandalum dimittenda est. Item uitatio cuiuslibet peccati pertinet ad ueritatem uite; set homo ad uitandum scandalum peccati mortalis in proximo debet peccatum ueniale committere, quia plus debet cauere dampnum eternum in alio, quod moritur188 per peccatum mortale, quam dampnum temporale suum, quod patitur per peccatum ueniale; ergo ueritas uite dimittenda est propter scandalum. Preterea subtrahitur aliquando predicatio propter scandalum generale; set predicatio pertinet ad ueritatem doctrine; ergo etiam ueritas doctrine dimittenda est propter scandalum. Set contra: Homo non debet peccare ut alterius peccatum uitet; set ille qui dimittit ueritatem, peccat; ergo non debet propter scandalum alterius uitandum aliquis ueritatem dimittere. Respondeo dicendum quod supposita distinctione de scandalo actiuo uel passiuo, dicendum est cum queritur utrum ueritas sit propter scandalum , non intelligitur questio de scandalo actiuo, set de passiuo; quod interdum est sine peccato facientis illud unde scandali occasio sumitur, quamuis numquam sit sine peccato eius qui scandalizatur, ut ex dictis patet. Et ideo cum queritur quid sit dimittendum propter scandalum passiuum, nichil aliud est querere quam quid homo debeat dimittere ne alius peccet. Cum autem homo ex ordine caritatis se plus quam proximum in spiritualibus bonis diligere teneatur, nullo modo aliquis peccare debet ut peccatum alterius uitet. Quicumque autem relinquit ueritatem, peccat. Veritas enim de qua loquimur, consistit in hoc quod homo in dictis et factis suis rectitudini diuine legis se conformet. Cui debet quidem189 homo conformari et in hiis que ad cognitionem pertinent (et hoc pertinet ad ueritatem doctrine) et in hiis que ad actionem spectant, siue ea debeat aliquis per se ipsum agere (quod pertinet ad ueritatem uite), siue ea debeat ab aliis obseruanda promulgare (quod pertinet ad ueritatem iustitie, que consistit in rectitudine iudicii). Non tamen quicumque pretermittit aliquid in quo se diuine legi conformare potest, dicitur ueritatem dimittere, quia illo remoto adhuc ueritas remanere potest; set tunc dicitur aliquis dimittere ueritatem, quando omittit uel facit aliquid quo ommisso uel facto ueritas non manet; quod sine peccato esse non potest. Et ideo ueritas nullo modo propter scandalum passiuum alterius dimittenda est. Ad primum ergo dicendum quod iustitie actus est reddere unicuique quod suum est. Dupliciter autem redditur unicuique quod suum est. Vno modo quando datur ei illud quod sibi directe utile est, ut pecuniam uel argentum, uel aliquid huiusmodi, quod sibi sine peccato negari non potest; unde quantumcumque190 scandalum debeat sequi, iudex

188  moritur] an scribendum cum Thoma patitur ? 189  quidem scr. cum Thoma] quidam P 190  quantumcumque scr. cum Thoma] quamcumque P

88*

EINLEITUNG

facere quod ius suum isti reddatur. Alio modo quando opus iustitie, quod ad petitionem alicuius redditur, non directe cedit in bonum petentis, set magis in bonum rei publice, sicut patet in illatione penarum, quibus pax in re publica conseruatur malefactoribus repressis; unde si iudex qui curam rei publice gerit, uidet ex inflictione pene maius incommodum rei publice prouenire, potest penam uel pretermittere uel mitigare. Nec alicui in hoc facit iniuriam, quia ipse personam rei publice gerit; et hoc etiam facere debet, quia ex officio tenetur utilitati publice prouidere. Hoc autem contingit precipue quando princeps uel multitudo est in causa, aut aliquis de cuius pena timetur ne schisma sequatur. Et ideo dicit Avgvstinvs quod cum multitudine peccantium191 agendum est magis monendo quam minando, seueritas exercenda est in peccata paucorum. Set hoc intelligendum est quando ex dissimulatione peccati principis uel etiam multitudinis maius periculum non timetur quam ex dissimulatione pene. Vnde si ex impunitate principis uel multitudinis fides et doctrine ueritas et boni mores corrumpantur, non parcendum est principi uel multitudini; quod precipue contingit quando peccantes suum peccatum auctoritate uel potestate defendere moliuntur. Ad secundum dicendum quod homo aliquod peccatum ueniale committere ne alius peccet mortaliter, non tenetur, nec bene facit committendo, quia ad uitandum peccatum non inclinamur ne Deum offendamus, cuius offensa est etiam ueniale peccatum, quamuis non ita magna sicut mortale. Nullus autem debet Deum offendere parum ne alius offendat multum, quia homo debet in infinitum plus diligere Deum quam proximum. Et ideo nullus debet facere peccatum ueniale ad uitandum scandalum, dummodo actus suus ex tali causa factus peccatum ueniale remaneat. Est enim oppositio in adiecto, si dicatur quod aliquis debet peccare aut bene facit peccando. Contingit tamen aliquem actum ex tali causa factum non esse peccatum ueniale quod alias ueniale esset, sicut dicere uerbum otiosum; iam enim non esset otiosum, cum non careret causa pie utilitatis. Ad tertium dicendum quod in doctrina est duo considerare, scilicet actum docentis, et rem que docetur. Actus autem docentis pertinet ad ueritatem uite, sicut et alius actus misericordie, quia doctrina est eleemosyna spiritualis, ut supra, d. 15, q. 2, art. 3, qc. 2, in corpore dictum est; unde de ea est idem iudicium et de aliis actibus misericordie, de quibus dictum est in preterita questione, que aliquando propter scandalum differri possunt. Set res ipsa que docetur, est que pertinet ad ueritatem192 doctrine; nec ueritas doctrine pretermittitur quando aliqua res uera tacetur, set quando ueritati illius rei preiudicium generatur siue ex contraria doctrina, siue ex taciturnitate aliquorum; et sic propter nullum scandalum est ueritas doctrine relinquenda193 add. P

191  peccantium scr. cum Thoma] peccandum P 192  ueritatem scr. cum Thoma] necessitatem P 193  Quarto queritur … relinquenda] Thom., Super Sent., IV, 38, 2, 4, 1 (1017b-1019b)



EINLEITUNG

89*

*Durandus, Super Sent., IV, 39, 1, arg. 1 (S. 189, l. 8-10): sunt duo … malum] et sicut duo sunt mala, ergo plus impedient matrimonium quam malum si sit unum malum, scilicet infidelitatis, quod contingit quando fidelis contrahit cum infideli. Cum ergo inter infideles194 sit uerum matrimonium, multo magis uidetur posse esse inter fidelem et infidelem P *Durandus, Super Sent., IV, 39, 1, arg. 2 (S. 189, l. 15): infidelem] Maior patet, minor patet similiter, quia post conuersionem ad fidem tales per ecclesiam non separantur nec etiam de nouo contrahunt, ergo conuersionem fuit inter eos uerum matrimonium add. P *Durandus, Super Sent., IV, 39, 2, ad 2 (S. 203, l. 187): separandi] Hii autem gradus habentur in E x o d o add. P *Durandus, Super Sent., IV, 40, 1, resp. (S. 211, l. 163): amicitie] quia homines se habent ad illos qui sibi attinent in quinto *** gradu et deinceps fere sicut ad extraneos add. P *Durandus, Super Sent., IV, 41, 1, ad 1 (S. 218, l. 94-96): set impedit … preiudicium] quia non contrariatur ei; set magis impedit matrimonium sequens quod cum affinibus contrahendum esset, quia contrariatur ei in quantum per tale matrimonium fieret preiudicium dilatationi amicitie et reprehensioni concupiscentie que per matrimonium requiruntur195 P *Durandus, Super Sent., IV, 41, 2, resp. (S. 222, l. 85): prestaretur] ut196 uidetur innuere Bonifacivs VIII in S e x t o l i b r o add. P *Durandus, Super Sent., IV, 41, 4, ad 2 (S. 232, l. 72): exigere] Secundo autem modo si habet leuem opinionem, puta quia audiuit ab aliquibus leuibus parentis aut de hiis qui non nouerint genealogiam suam, debet deponere conscientiam et potest et debet reddere et potest exigere. Si autem habet probabilem opinionem, puta quia audiuit ab aliquibus fide dignis uel ab hiis qui genus suum nouerint, credo non potest exigere set debet reddere quousque certificetur add. P

194 infideles coni.] fideles P 195  et reprehensioni … requiruntur] Thom., Super Sent., IV, 41,1, 2, 1, ad 1 (1041b) 196  ut] nec a.c. P

90*

EINLEITUNG

*Durandus, Super Sent., IV, 41, 4, ad 3 (S. 233, l. 73-83): Ad tertium … accusatur] Ad tertium dicendum quod accusatio matrimonii aut fit pro peccato, aut pro impedimento. Si pro peccato, puta pro adulterio, aut fit per penam talionis, et tunc debet precedere inscriptio, quia agitur criminaliter et ad punitionem persone, aut non fit per penam talionis, quia non agitur ad punitionem facientis et criminaliter, set ad separationem thori coram iudice spirituali, et tunc non debet precedere inscriptio que fit ad legem talionis, quia sic hic consequeretur intentum suum qualitercumque res iret, siue ipse uxorem dimitteret, siue uxor eum; set potest fieri inscriptio sine obligatione talionis. Si autem sit accusatio pro impedimento matrimonii, tunc non itur ad punitionem persone siue criminaliter, set ad impediendum factum quod de se est illicitum, et sic non precedere ex parte accusantis inscriptio que obligat ad penam talionis, set potest fieri inscriptio quod exprimatur persona accusans et matrimonium quod accusatur et impedimentum; et hoc posset etiam uerbo fieri sicut scripto P *Durandus, Super Sent., IV, 42, 1, resp. (S. 240, l. 135): inter alios] Non enim transit cognatio spiritualis de una persona in aliam nisi uel quia persone communicant sibi in actionibus et passionibus, ut uir et uxor, uel quia una traxit originem ab alia immediate, ut filius a patre et a matre, et ideo sunt filii aliquid patris et matris, et actus patris uel matris reputantur actus filiorum, et per consequens transit cognatio spiritualis a parentibus carnalibus ad filios carnales, ita ut cuiuscumque persone pater meus et mater mea carnales sunt pater uel mater spiritualis, illius persone ego sum frater spiritualis. Constat autem quod pater meus non est pater spiritualis nisi illius tantum quem leuat de sacro fonte uel tenet in confirmatione uel quam uxor eius, scilicet mater mea, suscepit de sacro fonte uel tenet in confirmatione, et ideo illius tantum ego sum frater spiritualis, non autem aliorum. Vnde sicut pater meus potest ducere omnes filias compatris sui uel commatris excepta illa sola per quam peruentum est ad compaternitatem, ita ego filius eius possum contrahere cum omnibus illa sola excepta. Vnde inter filios carnales et filiam spiritualem est spiritualis confraternitas add. P *Durandus, Super Sent., IV, 42, 1, ad 2 (S. 243, l. 3): appropinquant] Vnde quod197 sacerdotem peccantem cum confessa sua canones presumant tanquam commitentem incestum, hoc non est quia sit aliqua198 inter eos

197 quod coni.] quod quis P 198  aliqua coni.] alia P



EINLEITUNG

91*

cognatio spiritualis, cum filius sacerdotis possit cum confessa patris sui contrahi nisi aliud obsistat impedimentum. Set quia solet esse maxima dilectio et familiaritas inter confitentem et confessam, uoluit canon sollicitius remedium adhibere familiares tali familiaritate abutentes acrius puniendo199 add. P *Durandus, Super Sent., IV, 42, 2, resp. (S. 245, l. 55 - S. 246, l. 56): et ideo … potest] ideo illi qui potuerint generare naturaliter uel alium generant, possunt arrogare uel adoptare ad hoc ut mitigetur dolor de amissione filiorum quos habuerint uel habere debuerint. Ideo nec solatium debet habere per arrogationem uel adoptionem qui non potest adoptare. Item est alia ratio, quia ut dictum est arrogatus uel adoptatus ad hoc arrogatur uel adoptatur ut succedat in hereditate adoptantis que debebatur filiis naturalibus. Cum ergo impotentes non potuerint habere liberos per naturam qui succedant in hereditate, iurisfictio non potest eis eam concedere, set hereditas deuoluitur ad consanguineos et propinquos P *Durandus, Super Sent., IV, 42, 2, resp. (S. 246, l. 60): genuisse] et ideo etiam oportet quod sit senior adoptato et tamen quod potuisset fuisse pater suus200 add. P

Hinzufügungen in O: *Durandus, Super Sent., IV, 27, 3, resp. (S. 28, l. 50): cum ordinentur… apposita] nec etiam matrimonium, licet Durandus hoc hic non ponat quia ille condiciones sunt contra substantiam matrimonii et similes que impediunt matrimonium contrahendum et dirimunt iam contractum ut est E x t r a, in cap. ‘De condicionibus appositis’ et ibi per Hostiensem et Nicholavm Sicvlvm201 qui ab aliquibus uocatur Abbas Sicvlvs202 scr. sed del.O *Durandus, Super Sent., IV, 27, 3, resp. (S. 30, l. 87): cap. primo] et cap. ‘Licet’ et ‘Optime’(?) licet hic Dvrandvs non allegat, in cap. Si *** ubi de hoc clare; et quod consuetudo in contrarium non ualet add. sed del. O *Durandus, Super Sent., IV, 27, 3, resp. (S. 32, l. 117): facto] Et est sciendum quod licet Dvrandvs hic non ponat nisi octo casus in qui-

199  Vnde quod … puniendo] cf. Thom., Super Sent., IV, 42, 1, 2, ad 8 (1050b) 200  et ideo … suus] cf. Thom., Super Sent., IV, 42, 2, 1, ad 5 (1053a) 201  Siculum] Ciclum O 202  Siculus] Ciclus O

92*

EINLEITUNG

bus soluuntur sponsalia, sunt et alii casus qui narrantur in hiis uersibus: Error, condicio, uotum, cognatio, crimen, quos ponit Hostiensis in S u m m a sua, et Ioannes in tractatu suo S u p e r q u a r t o D e c r e t a l i u m, de quibus ibidem uide per eosdem et etiam alios doctores ibidem scribentes add. sed postea a.m. deleuit O *Durandus, Super Sent., IV, 28, 1, resp. (S. 41, l. 67): et sic patet primum] et bene facit, licet hic Dvrandus non allegat cap. ‘Si inter’ *** et cap. ‘Licet’ et cap. *** ‘De sponsa duorum’ scr. sed del. O

3.2 Appendix II: Die abbreviatio des Ehetraktats (dist. 26-27) in der Handschrift B Die Handschrift B (= Città der Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Cod. Borgh. 247) wurde eigenhändig von Pierre Roger, dem späteren Papst Clemens VI., geschrieben. Von den hier edierten Distinktionen des durandischen Sentenzenkommentars enthält sie lediglich die Quästionen lib. IV, dist. 26, quaest. 1 bis dist. 27, quaest. 4. Diese finden sich hier allerdings nicht in ihrer vollständigen Länge, sondern stark gekürzt in Form einer abbreviatio (ff. 48rb-vb). Dies ist der Grund, weshalb wir diese Handschrift nicht im kritischen Apparat der Edition berücksichtigt haben, sondern ihren Text gesondert im folgenden Anhang wiedergeben. Der Text der abbreviatio folgt eindeutig einer Abschrift der A-Redaktion des Kommentars.

Cum alia sacramenta etc. Vtrum matrimonium sit licitum. Videtur quod203 non, quia indiget bonis excusantibus. Contra: quia instituitur a Deo, M a t t h. 19: Quos Deus coniunxit, homo non separet; et C o r. 7: Virgo non peccat, si nubat.

203  Videtur quod coni.] quia B



EINLEITUNG

93*

Dicenda sunt tria: primo quod matrimonium est licitum; secundo quod est necessarium et sub precepto; tertio quod adhuc illud preceptum obligat. De primo: actus quo natura humana producitur et in specie conseruatur, impossibile est quod sit de se malus quin in eo possit inueniri medium204 uirtutis adhibitis circumstantiis debitis; set actus carnalis necessarius est ad humane205 nature conser­ uationem et propagationem uel productionem indiuiduorum sub specie; ergo etc. Maior patet, quia actus nature a Deo institute, qui secundum ordinationem diuinam inditus est ei ad conseruationem speciei, non potest ex se esse malus, nisi ipsa natura de se esset mala et a malo deo instituta, ut senserunt206 heretici manichei. Et minor patet. Quod autem in dicto207 actu debite circumstantie adhiberi possint per matrimonium, patet per Magistrvm sic, quia actus qui fit propter debitum finem cum hiis que fini congruunt, est debite circumstantionatus; set talis est actus matrimonii; ergo etc. Maior patet, quia prima bonitas in actu est ex circumstantia finis inducti debitis circumstantiis. Minor patet, quia finis est generatio prolis et educatio eius ad cultum Dei, et hoc est de se bonum. De secundo: melius est bonum speciei quam indiuidui; set comestio, quod est actus indiuidui, cadit sub precepto, G e n. 2: De omni ligno paradisi comede etc. Et de hoc G e n. 2 et 1 et 9: Crescite et multiplicamini etc. De tertio: preceptum durat donec sit reuocatum; set istud non legitur reuocatum; nec tamen propter hoc tenetur quilibet matrimonium contrahere, quia aliquod preceptum de hoc quod pertinet ad perfectionem cuiuslibet indiuidui, et tale obligat quemlibet, ut comedere; aliud quod est necessarium multitudini, ut edificatoria et cetera208 | [48va] officia que pertinent ad communitatem, quorum unum impediret aliud si ab eodem deberent fieri. Et ideo quod per aliquos de communitate impleantur, sufficit, et non per quemlibet209, set diuersa a diuersis.

Vtrum sit sacramentum. Dicendum quod sic cum hoc determinet ecclesia E x t r a , ‘De hereticis’, ‘Ad abolendam’. Set sacramentum dicitur dupliciter, scilicet secundum

204  medium] bonum a.c. B 205  humane] generis propagationem add. sed del. B 206  senserunt] add. aliqui a.c. B 207  dicto] predicto a.c. B 208  cetera coni.] certa B 209  quemlibet scr.] quamlibet dub. B

94*

EINLEITUNG

quod est sacre rei signum, et hoc modo est proprie sacramentum; unde significat con­ iunctionem Christi et ecclesie; unde Apostolvs loquens de matrimonio E p h. 5 dicit: Magnum sacramentum, dico autem in Christo et ecclesia. Alio modo dicitur stricte et proprie sacramentum aliquid extrinsecus appositum ex diuina institutione in cuius susceptione confertur sanctitas uel mancipatio ad aliqiud sacrum. Et hoc modo non uidetur esse sacramentum propter quatuor. Primo, quia quod fit in ceteris sacramentis exterius non uidetur esse de dictamine rationis naturalis. Secundo, quia in aliis circa materiam ecclesia non habet ordinare; set in isto facit de illegitimis personis legitimas ad contrahendum. Tertio, quia absque baptismo nullus est susceptiuus proprie dicti sacramenti. Quarto, quia sacramenta non deiciunt hominem a perfectiori statu. Apostolvs autem dicit: Qui nubit bene facit, set qui non, melius.

Vtrum consensus expressus de presenti causet matrimonium. Dicendum quod consensus expressus per uerba de presenti uel per aliquod signum, uerba exprimentia uel210 consensum. Requiritur autem consensus, quia res que est libere unius, non transit in dominium alterius sine eius consensu. Quod autem requirantur uerba de presenti uel signum aliquod loco uerborum, patet, quia matrimonium uel est sacramentum, et tunc sicut in aliis sacramentis requiritur aliquid exterius, uel est contractus, et tunc etiam oportet quod contractus sit notus contrahentibus.

Vtrum soluatur per religionis ingressum. Duplex est solutio211: quoad thorum et quoad uinculum. Si queritur quoad uinculum, dicunt qvidam quod si non subsecu-

210  uel] an scribendum scilicet ? 211  solutio] uinculum a.c. B



EINLEITUNG

95*

ta carnalis copula, tunc soluitur per ingressum, ut habetur E x t r a, ‘De conuersione coniugatorum’, cap. ‘Ex publico’. Que autem sit causa huius, non est clarum. Nam qvidam dicunt quod hoc est, quia perfecta possessio unius non est alteri tradita; alii dicunt quod minus bonum, quod est matrimonium, potest impediri per maius, quod est religio; alii dicunt quod est ex statuto ecclesie. Set hec non ualent. Primum non, quia tunc posset contrahere cum alia et carnali copula subsecuta remanere cum secunda, quod non est uerum; nec212 secundum, quia etiam carnali copula subsecuta posset ingredi religionem, quia est maius bonum; nec tertium, quia matrimonium rite contractum per statutum213 ecclesie non soluitur. Item statutum nouimus, set causam statuti querimus. Ideo dicendum quod I C o r. 7 dicit: Mulier alligata214 est legi quanto tempore uir eius uiuit, mortuo autem uiro soluta est a lege uiri. Sicut autem est duplex matrimonium, scilicet carnale, quod consummatur215 per carnalem copulam, et spirituale, quod non est per copulam consummatum, sic duplex est mors, scilicet corporalis, que dissoluit primum, et mors spiritualis quantum ad actus carnales, quod fit per ingressum religionis et dissoluit secundum. Et hoc uidetur secundum statutum Christi procesisse, qui secundum quasdam hystorias Ioannem nubere uolentem a nuptiis uocauit. De solutione autem quoad thorum dupliciter soluitur: uno modo ex culpa alterius, alio modo ex mutuo consensu utriusque.

Vtrum tempus sponsalium assignetur conuenienter. Tria sunt dicenda. Primum est an sponsalia conuenienter precedant matrimonium; secundum de tempore statuto; tertio an contracta possint dissolui. De primo quod sic, quia in magnis et periculosis contractibus promissio conuenienter precedit rei traditionem (facilius enim est et minus inconueniens corrigere, si errare contingerit in contractu quando initiatur, quam quando consummatur). Et ideo statutum est ut sponsalia publicentur ut uideatur quod nichil obuiet matrimonio contrahendo, E x t r a , ‘De clandestina desponsatione’, cap. ultimo; set matrimonium est huiusmodi. Et per eandem rationem statutum est ut ante tempus professionis precedat annus, quare etc. Contrahuntur autem quatuor modis, scilicet nuda promissione uel

212  nec] add. etiam sed expunx. B 213  statutum coni.] statum B 214  alligata] alligata viro a.c. B 215  consummatur coni.] transfertur B

96*

EINLEITUNG

datis arris sponsalitiis uel anuli subarratione uel fidei seu iuramenti interpositione. In solo primo contrahuntur, cetera autem non sunt nisi confirmatio. De secundo: tempus septennii est conuenienter determinatum, quia qui contrahit sponsalia, debet habere aliquam prudentiam de futuris, cum sponsalia sint promissio de futuris nuptiis; set ante septennium non potest haberi. Datur enim triplex status hominis, ut habetur I E t h i c o r u m: primus, quando nec per se intelligit nec ab alio capere potest, quod est in primo septennio; et ideo usque ad istud non licet contrahere sponsalia; secundo, cum ab alio potest doceri, set per se216 adhuc inuenire uel intelligere non potest, et tunc potest sponsalia contrahere, in secundo uidelicet septennario, quia tunc ratio naturalis conualescit. Et finito isto secundo et incipiente tertio, cum iam per se incipit intelligere et inuenire, puta in 14 anno, potest matrimonium contrahere. De tertio: Dirimuntur in octo casibus. Primus est quando alter intrat religionem cum effectu, E x t r a, ‘De conuersione217 coniugatorum’, cap. ‘Verum’ et cap. ‘Ex publico’. Secundus quando alter contrahit cum alio per uerba de presenti, E x t r a, ‘De sponsalibus’, ‘Si218 inter uirum’, ‘De sponsa duorum’, cap. primo. Et in hiis duobus casibus soluuntur ipso iure. Tertius quando alter confert se ad regionem longincam et sufficienter expectactus non redit, E x t r a, ‘De sponsalibus’, ‘De illis’. Quartus quando superuenit enormis infirmitas ut lepra219 uel epileusia, uel que multum debilitat ut paralisis, uel alia deformitas notabilis ut abscisio nasi, aut est contra bonum prolis ut lepra, E x t r a, ‘De coniugio leprosorum’, cap. ‘Literas’, et ‘De iureiurando’, cap. ‘Quemadmodum’. Quintus cum superuenit affinitas, E x t r a, ‘De consanguinitate et affinitate’, ‘Super eo’. Et ad probandum sufficit sola fama propter scandalum. Sextus est quando alter fornicatur, E x t r a, ‘De iureiurando’, ‘Quemadmodum’, quia ex hoc presumitur male220 de fide in posterum seruanda. Septimus est quando mutuo se absoluunt, E x t r a, ‘De sponsalibus’, cap. ‘Preterea’. Istum tamen casum qvidam non recipiunt, set ecclesia permittit, quia coacta matrimonia uix sortiuntur bonum finem. Octauus est quando contracta sunt inter parentes221. Et ista patent per hos uersus: Crimen, dissensus, fuga, tempus et ordo, secunda, morbus et affinis, uox222 publica, cumque reclamat.

216  per se] iter. post non potest B 217  conuersione coni.] conuersatione B 218  Si coni.] set B 219  ut lepra] del. B 220  male] bene a.c. B 221  Octauus … parentes] post reclamat B, sed signo ante Et ista transposuit 222  vox coni.] vos B



EINLEITUNG

97*

Vtrum cum bigamo liceat dispensare, quia uidetur quod non I T h i. 3. Et ex hoc dicunt, quia irregularitas annexa est bigamie. Ministri autem sacramentorum non debent defectum pati in sacramentis; bigamus autem patitur defectum in sacramento matrimonii, quod significat coniunctionem Christi et ecclesie, que est unius unus sponsus, ergo etc. Ideo dicunt quod nec papa in hoc dispensare |[48vb] potest. Set nescio utrum hec223 fuerit intentio Apostoli224 quando inhibuit bigamum non ordinari quia bigamiam inter multa alia uitia que non sonant in defectum sacramenti, set magis in notam criminis dicens: Oportet episcopum irreprehensibilem esse, unius uxoris uirum, non uinolentum, non percussorem, etc., et specialiter quia Gavfridvs dicit quod Lucius papa dispensauit cum Panormitano episcopo qui erat bigamus. Et ideo dicunt alii quod causa prohibitionis est quia in ministris ecclesie debet maxima puritas apparere ex eo quod spiritualia administrant et spiritualia docent et in spiritualibus occupari debent, quibus concupiscentia maxime repugnat, per quam totus homo caro efficitur. Et ideo qui una uxore contenti non sunt, in ipsis est signum maxime concupiscentie. Primum tamen est communius; tenetur. De secundo: contrahitur autem in sex casibus. Primus cum quis diuersis temporibus habet plures uxores.

3.3 Appendix III: Textuelle Unterschiede zwischen der A/B-Redaktion und der C-Redaktion Der folgende Anhang gibt die Passagen wieder, in denen sich im hier edierten Ehetraktat des durandischen Sentenzenkommentars der Text der A- und B-Redaktion vom Text der C-Redaktion unterscheidet225. Als Transkriptionsgrundlage für die bislang kritisch unedierte C-Redaktion wurde die Abschrift Paris, BnF lat. 15877 (Sigle S) herangezogen. Diese Abschrift ist deshalb von besonderem Interesse, weil sie Durandus selbst gehörte und erst aus dessen Nachlass in die Bibliothek des Collège de Sorbonne gelangte226. Zugleich wurde der Text 223  hec] om. a.c. B 224  Apostoli] Augustini a.c. B 225  Für eine vorläufige Auswertung dieser Unterschiede siehe oben S. 66*-70*. 226  Dies belegt folgender Besitzervermerk: „Iste liber est pauperum magistrorum domus de Sarbona(sic) parisius studentium in theologia. Ex legato reuerendi patris domini Durandi bone memorie, quondam episcopi Meldensis, doctoris in theologia, ab eodem reuerendo patre compilatus, ordinis predicatorum fratrum. Precij sexaginta solidorum. Incathenetur.“ (S, f. 137v).

98*

EINLEITUNG

dieser Abschrift mithilfe der Ausgabe der C-Redaktion von 1571227 (Sigle π) abgeglichen und emendiert. Das folgende Verzeichnis listet sämtliche textuelle Abweichungen der C-Redaktion von der A- und B-Redaktion auf. Eine Ausnahme bilden inhaltlich unbedeutende Textvarianten sowie offenkundige Schreiberfehler228. Aus Platzgründen ebenfalls nicht angeführt werden die divisiones textus und Zusammenfassungen des Inhalts der einzelnen Distinktionen, die Durandus in der C-Redaktion jeder Distinktion neu vorangestellt hat229. Diese sind in der Edition der C-Redaktion von 1572 leicht auffindbar und können dort nachgelesen werden. In den Textpassagen, in denen Durandus in der C-Redaktion den Text der A- und B-Redaktion überarbeitet und erweitert hat, werden die geänderten Teile der jeweiligen Passage in Normalschrift angeführt, die Teile, die Durandus dagegen unverändert übernommen hat, in Kursivschrift. Dort, wo sich die A- und die B-Redaktion voneinander unterscheiden, wird jeweils angegeben, welcher der beiden Redaktionen Durandus in der C-Redaktion folgt. Distinctio 26 Die C-Redaktion enthält in dieser Distinktion drei statt zwei Quästionen. Durandus hat hier den Text der ersten Quästion der A/B-Redaktion (Vtrum matrimonium sit licitum) auf zwei Quästionen aufgeteilt und erweitert (1. Vtrum matrimonium sit licitum; 2. Vtrum sit necessarium, ita quod cadat sub precepto). *Durandus, Super Sent., IV, 26, 1, resp. (S. 5, l. 49-50): Red. A/B: Et sic patet primum Red. C: Secundo patet idem sic: omne peccatum est deuiatio ab aliqua lege naturali diuina uel humana recte posita; set matrimonium et actus eius non deuiant a lege naturali, diuina, uel humana recte posita; ergo matrimonium et actus matrimonii non

227  Durandus a Sancto Porciano, In Petri Lombardi Sententias Theologicas Commentariorum libri IIII [Red. C], Venetiis 1571 (ND Ridgewood, New Jersey 1964). 228  Obwohl die Handschrift S Durandus selbst gehörte, kann sie nicht als ein Protograph betrachtet werden. Dagegen sprechen die zahlreichen Fehler, vor allem die häufigen omissiones per homoeoteleuton. 229  Siehe dazu oben, S. 66*.



EINLEITUNG

99*

sunt peccatum. Maior de se patet, minor probatur: quod enim matrimonium et actus eius non deuient a lege naturali, clarum est, nam secundum Philosophvm II D e a n i m a: “Naturalissimum est omnibus uiuentibus quecumque non sunt orbata aut spontaneam generationem habent, facere alterum quale ipsum est, animali quidem animal, etc.” Et in I u r e c i u i l i dicitur quod “ius naturale est quod natura omnia animalia docuit”, ut est “coniunctio maris et femine”. Non deuiat ergo matrimonium et actus eius a lege naturali, immo potissime concordat. Item nec deuiat a lege diuina, quia tam in ueteri testamento quam in nouo matrimonium approbatur. Et utrumque tetigit Christvs M a t t h. 19 quando dixit: “Quos Deus coniunxit homo, non separet”, loquens de matrimonio et allegans dictum Domini G e n. 2. Item omnis lex humana recte posita approbat matrimonium, et soli nati ex matrimonio dicuntur filii legitimi, nati autem ex alio concubitu in aliquo sunt uituperabiles quamuis non ex culpa sua, set ex culpa parentum; quare patet quod matrimonium est licitum (S, f. 81rb) *Durandus, Super Sent., IV, 26, 1, resp. (S. 5, l. 51 - S. 6, l. 79): Red. A/B: Secundum patet […] ad matrimonium Red. C: Ad secundum sic proceditur; et arguitur quod matrimonium non cadat sub precepto, quia Apostolvs loquens de matrimonio I ad C o r. 7. cap., postquam dixerat: “unusquisque suam habeat etc.”, subiungit, “hoc autem dico secundum indulgentiam et non secundum imperium”; set quod precipitur230, imperatur; ergo matrimonium non cadit sub precepto. Item consilium non contrariatur precepto; set continentia tam uidualis quam uirginalis contrariatur matrimonio. Et tamen consulitur et per Christvm in E u a n g e l i o, et per Apostolvm in preallegato capitulo; ergo matrimonium non cadit sub precepto. In contrarium arguitur, quia Dominus creatis primis parentibus precepit eis dicens: “crescite et multiplicamini”, G e n . 1, et modum multiplicationis, G e n . 2, quando matrimonium instituit; ergo etc. Responsio. Dicenda sunt tria: primum est quod matrimonium cadit sub precepto; secundum est quod illud preceptum adhuc durat; tertium est quod hiis non obstantibus licitum est uirginitatem uel continentiam uouere et seruare. Primum patet sic: melius est bonum speciei quam bonum indiuidui; set actus qui231 est necessarius ad conseruationem indiuidui, puta comedere, cadit sub precepto iuris naturalis,

230  precipitur scr. cum π] percipitur S 231  qui] iter. S

100*

EINLEITUNG

quod232 expressit Dominvs G e n . 2 quando dixit: “de omni ligno paradisi comede” etc.; ergo actus generationis, qui 233 necessarius ad conseruationem speciei, cadit sub precepto, quod etiam Dominvs expressit G e n . 1 quando dixit: “crescite et multiplicamini”. Secundum patet: preceptum durat quousque sit reuocatum; set preceptum de matrimonio non legitur reuocatum, ergo adhuc durat. Tertium uidelicet quod 234 non obstantibus licitum est uouere uirginitatem uel continentiam, patet sic: quia aliquod preceptum est235 de eo quod pertinet ad perfectionem cuiuslibet indiuidui, et tale obligat quemlibet, ut comedere; aliud est preceptum de eo quod est necessarium multitudini, ut agricultura, ars edificatoria et huiusmodi officia que sunt necessaria communitati, quorum officiorum unum impediret aliud si ab eodem deberent fieri. Et ideo sufficit quod talia precepta per aliquos de communitate impleantur et non per quemlibet, set diuersa per diuersos. De numero autem talium est preceptum de matrimonio quod sufficienter impletur per multos de communitate; alii uero non tenentur, set possent uouere contrarium. Nec obstat quod dicit Apostolvs I ad C o r . 7: “Volo autem omnes homines esse sicut me ipsum”; per quod uidetur innuere quod licitum sit non solum aliquibus, set omnibus continere, quia ly236 “omnes” accipiendum est diuisim et non coniunctim; cuilibet enim licitum est continere, set non omnibus simul. Set ponatur quod nullus secularium uelit contrahere aut quod omnes essent mortui exceptis religiosis qui continentiam uouerunt. Nunquid tunc tenerentur? Posset dici quod sic, cum237 uotum, quod est uoluntatis, non possit preiudicare precepto, quod est necessitatis. Vel potest dici quod cum inclinatio naturalis sit magis ad matrimonium quam ad238 continendum, quam inclinationem Deus nature indidit ad complendum numerum electorum, si239 hec inclinatio in hominibus uiuentibus defficeret uel omnes homines preter religiosos morerentur, posset credi probabiliter quod completus esset numerus electorum et quod ultra nullus240 obligaretur ad matrimonium. Ad primum argumentum dicendum quod matrimonium precipitur multitudini et non alicui persone in singulari, set solum conceditur secundum indulgentiam. Per idem patet ad secundum, quia continentia consulitur personis singularibus diuisim et non omnibus coniunctim; preceptum autem de matrimonio respicit multitudinem ut per aliquos de multitudine impleatur (S, f. 81va)

232 quod scr. cum π] quia S 233 est] suppl. cum π 234 predictis] suppl. cum π 235  est] om. a.c. S 236 ly scr. cum π] licet S 237 cum scr. cum π] quod S 238 ad] om. a.c. S 239 si scr. cum π] sed S 240 nullus scr. cum π] om. a.c. non p.c. S



EINLEITUNG

101*

In der folgenden Quästion hat Durandus in der C-Redaktion die responsio stark überarbeitet und erweitert. Dabei hat er im Text der CRedaktion sowohl Passagen aus der A-Redaktion als auch aus der B-Redaktion übernommen. Im Fußnotenapparat führen wir an, aus welcher der beiden Redaktionen die jeweils übernommene Passage stammt. *Durandus, Super Sent., IV, 26, 2, resp. (S. 8, l. 22 - S. 13, l. 138): Red. A: Responsio […] largo modo sacramentum Red. B: Responsio […] sacre rei signum Red. C: Responsio. Tenendum est absolute quod matrimonium est sacramentum cum hoc determinet ecclesia E x t r a, ‘De hereticis’, ‘Ad abolendam’, ubi numerat matrimonium inter alia sacramenta, ubi dicitur sic: “Vniuersos qui de sacramento corporis et sanguinis domini nostri Ihesu Christi uel de baptismate seu peccatorum confessione, matrimonio seu ceteris sacramentis ecclesiasticis aliter sentire aut docere non241 metuunt quam sacrosancta romana ecclesia predicat et obseruat, uinculo perpetui anathematis innodamus.” Matrimonio etiam competit generalis ratio sacramenti, que est quod sacramentum est sacre rei signum. Matrimonium enim significat coniunctionem Christi et ecclesie. Vnde Apostolvs loquens de matrimonio E p h . 5 dicit: “Sacramentum hoc magnum est, ego autem dico in Christo et in ecclesia”242. Duo ergo sunt tenenda in matrimonio, nec opposita eorum possunt teneri uel asseri sine periculo heresis. Primum est quod matrimonium est licitum. Et ideo taciani et macciani et ceteri qui nuptiis detrahunt, censentur heretici. Secundum est quod matrimonium est sacramentum eo modo quo sacre rei signum dicitur sacramentum. Et dicere oppositum similiter est hereticum, cum sit contrarium dicto Apostoli iam allegato. Matrimonium enim initiatum inter coniuges per consensum animorum sig­nat coniunctionem Christi et ecclesie per fidem et caritatem; matrimonium uero243consummatum signat244 coniunctionem Christi245 et ecclesie per conformitatem nature assumpte; et sic est sacramentum. Preter autem duo predicta sunt alia duo circa matrimonium circa que sine periculo heresis licitum est contraria opinari. Quorum unum est theologicum, uidelicet utrum in matrimonio conferatur gratia ex opere operato, sicut in aliis sacramentis noue legis; secundum est logicum, uidelicet utrum matrimonium habeat plenam uniuocationem cum aliis sacramentis.

241 non scr. cum π] om. a.c. S 242  Responsio. Tenendum … ecclesia] Die kursiv angeführten Textstellen wurden aus der B-Redaktion übernommen. 243 uero scr. cum π] enim S 244  consummatum signat] inu. S 245 Christi] om. a.c. S

102*

EINLEITUNG

Quantum ad primum aliter opinantur iuriste et aliter theologi. Iuriste enim qui nouerunt textum decretorum et decretalium in quibus mens Romane ecclesie exprimitur, et fuerunt expositores et glossatores canonum et decretalium, et aliqui eorum fuerunt de collegio cardinalium sancte romane ecclesie, tenent quod in sacramento matrimonii non confertur gratia. Gavfridvs enim in S u m m a , titulo ‘De sacramentis non iterandis’, dicit sic: “Fit et alia diuisio sacramentorum: Quedam enim sunt in quibus confertur gratia, ut 1, q. 1, ‘Quicquid’, ut sunt sacramenta necessitatis et ordinis; quedam sunt in quibus gratia non confertur, ut matrimonia cum contrahuntur; et ob hoc in eorum contractu pretia interueniunt, ut 23, q. 2, ‘Honorantur’, et condiciones pecuniarie apponuntur, ut E x t r a , ‘De condicionibus appositis in matrimonio’, cap. ‘De illis’.” Hec Gavfridvs. Item Hostiensis in S u m m a sua, libro I., titulo ‘De sacramentis non iterandis’, dicit: “Tertia diuisio sacramentorum hec est, quia quedam sunt in quibus confertur gratia, ut 1, q. 1, ‘Quicquid’, ut sunt sacramenta necessitatis, ordinis siue dignitatis, quedam uero sunt in quibus non confertur, sicut matrimonia siue cum contrahuntur quoniam pretia interueniunt, 32, q. 2, ‘Honorantur’; 30, q. 5, ‘Aliter’, et condiciones pecuniarie apponuntur, E x t r a , ‘De condicionibus appositis’, cap. ‘De illis’, siue cum consummantur, 32, q. 2, ‘Connubia’, quod non esset, si per ipsum246 gratia conferretur, 247, talia symoniam inducunt, etc. Item E x t r a , ‘De symonia’, ‘Cum in ecclesie corpore’, dicit Bernardvs in |[82ra] apparatu: “Pro benedictionibus nubentium aliquid accipi prohibetur, quia gratia per eas confertur, set pro matrimonio aliquid dare uel recipere non est peccatum, 1, q. 1, ‘Quidquid’, 32, q. 2, ‘Honorantur’, quia licet sit248 sacramentum, per ipsum tamen gratia non confertur, argumentum 27249, q. 1, ‘Nuptiarum’, 32, q. 2, ‘Connubia’.” Item super illo premisso cap. ‘Honorantur’. Notatur sic in apparatu. Si queras quare in hoc sacramento interueniat potius pecunia quam in aliis, dicunt qvidam quod propter onera matrimonii. Set certe eadem ratione pro ingressu monasterii posset recipi peccuniam propter onera que sustinet monasterium. Set hec est ratio quia in hoc sacramento non confertur gratia Spiritus sancti sicut fit in aliis, ut 1, q. 1, ‘Multe’250, et cap. ‘Sicut eunuchus’251, hic apparatus. Quod autem sub pacto pretii possit quis licite aliquam sibi desponsare expresse dicitur E x t r a, ‘De condicionibus appositis’, ‘De illis’. Ibi enim dicitur quod “si aliquis sub huiusmodi

246 ipsum] iter. a.c. S 247  etc … confertur scr. cum π] om. S 248 sit] iter. S 249  27] 25 S 250 Multe scr. cum π] Mulier S 251 eunuchus scr. cum π] inuisibilis S



EINLEITUNG

103*

uerbis iuramentum alicui mulieri prestiterit, ‘ego te in uxorem accipiam, si tantum michi donaueris’, reus periurii non habebitur, si eam nolentem sibi soluere quod sibi dari petiit, non acceperit in uxorem”. Super quo dicit Bernardvs in apparatu: “Talis condicio licita est in sponsalibus, ut hic patet.” Set constat quod pro sacramentis conferentibus gratiam non licet dare aut recipere pecuniam ex pacto seu contractu alicuius pretii. Igitur secundum predictos doctores in sacramento matrimonii non confertur gratia. Qvorvm opinio an sit uera uel falsa, et allegationes quas de iure canonico pro se inducunt, an bene adducantur per eos uel male, non determino quoad presens, set hoc solum accipio tanquam uerum, quod cum predicti doctores nouerint iura canonica et eorum scripta, et dicta habeantur a papa et cardinalibus et a prelatis et a ceteris ecclesiarum rectoribus, quorum est specialiter scire quid ecclesia romana predicat et obseruat, nec scripta eorum quoad predictum articulum de matrimonio reprobentur tanquam erronea uel contraria determinationi ecclesie, quod sentire quod per sacramentum matrimonii non conferatur gratia, non est contra determinationem ecclesie, 252 contra illud quod romana ecclesia predicat et obseruat. Huic etiam opinioni consentit Magister sententiarvm, lib. IV, dist. 2. circa principium dicens sic quod sacramentorum noue legis “alia remedia contra peccatum prebent et gratiam adiutricem conferunt, ut baptismus, alia in remedium tantum sunt, ut coniugium; alia gratia et uirtute nos fulciunt, ut eucharistia et ordo.” Igitur tam ex diuisione quam ex dictione exclusiua, cum dicit “in remedium tantum sunt, ut coniugium”253, uidetur Magister sententiarvm sacramentum coniugii segregasse a collatione gratie. Moderni autem theologi quasi communiter tenent quod per254 sacramentum matrimonii confertur gratia nisi contrahentes ponant obicem, sicut fit in aliis sacramentis quibus equiparant sacramentum matrimonii in hoc casu, quia alias non uidetur eis posse teneri quod matrimonium sit sacramentum noue legis. Quantum ad secundum, quod est logicum, uidelicet utrum matrimonium habeat perfectam uniuocationem cum aliis sacramentis, sciendum est quod cum uniuoca sint quorum est nomen commune, et ratio, idest diffinitio, secundum illud nomen est eadem, discurrendum 255 per rationes seu diffinitiones sacramenti in principio huius quarti positas, inter quas prior et communior diffinitio sacramenti est quod sacramentum est sacre rei signum. Et secundum hanc diffinitionem non est dubium quin matrimonium sit uniuoce sacramentum cum aliis. Est enim signum sacre rei,

252  nec suppl. cum π] om. S 253  ut coniugium] inu. a.c. S 254  per] om. a.c. S 255  est suppl. cum π] om. S

104*

EINLEITUNG

idest coniunctionis Christi et ecclesie, ut prius dictum fuit, quamuis aliter sit in hoc sacramento et in aliis, quia in aliis sacramentis res sacra cuius sunt signum, non solum est significata, 256 contenta, in matrimonio autem res sacra cuius est signum, est solum significata et non contenta. Alie sunt diffinitiones seu descriptiones sacramenti assignate per beatum Avgvstinvm et Hvgonem de sancto Victore et Magistrvm sententiarvm, qui omnes conueniunt in hoc quod sacramentum |[82rb] noue legis est aliquod signum corporale uel sensibile extrinsecus homini appositum ad effectum sanctificationis spiritualis. Et quantum ad hoc matrimonium non uidetur 257 perfectam uni­ uocationem cum sacramentis noue legis. Primo quantum ad hoc quod sacramentum est signum: Quia illa que exterius aguntur in sacramentis noue legis excedunt dictamen rationis naturalis. Cum enim sacramenta sint quedam facta protestantia fidem, sicut fides est de hiis que rationem naturalem excedunt, sic ea que exterius aguntur in sacramentis sunt signa ex diuina institutione, et excedunt dictamen rationis naturalis, ut patet in ceteris sacramentis a matrimonio, scilicet in baptismo, confirmatione, ordine et huiusmodi. De illis enim que in predictis sacramentis exterius aguntur, nulla ratio naturalis potest reddi. De illis autem que exterius aguntur in matrimonio, potest reddi ratio naturalis, puta quod contrahentes matrimonium consentiant et consensum suum exprimant258. Hoc enim dictat recta ratio naturalis de quolibet contractu uoluntario. Ergo illud signum corporale uel sensibile quod est in matrimonio et in ceteris sacramentis, non sumitur uniformiter uel uniuoce hinc et inde, quia in aliis sacramentis illa que exterius aguntur, sunt signa spiritualis effectus ex diuina institutione, cuius non potest reddi ratio naturalis; illud autem quod exterius agitur in matrimonio dum contrahitur, est pure de dictamine rationis naturalis excepta significatione coniunctionis Christi et ecclesie, secundum quam dictum est quod mat­ rimonium habet cum aliis aliquam uniuocationem. Secundo patet ratione ex hoc quod sacramentum est aliquid extrinsecus appositum259. Ex quo potest sic260 argui: sacramenta consistunt in opere operato applicato illis qui suscipiunt sacramentum; set istud non conuenit uniuoce matrimonio et ceteris sacramentis; ergo etc. Maior patet ex hiis que dicta sunt in precedentibus de sacramentis noue legis. Minor probatur, quia in ceteris sacramentis, puta baptismo, confirmatione,

256  set et suppl. cum π] om. S 257 habere suppl. cum π] om. S 258  Primo quantum … exprimant] Die kursiv angeführten Textstellen wurden aus der B-Redaktion übernommen. 259 sacramentum … appositum] Die kursiv angeführten Textstellen stammen aus der A-Redaktion. 260 sic scr. cum π] si S



EINLEITUNG

105*

ordine, extrema unctione et penitentia, preter omnem actum suscipientium sacramentum est aliquid extrinsecum quod eis applicatur, sicut aqua in baptismo cum determinata forma uerborum, et in ceteris similiter; et etiam in penitentia, de qua minus uidetur, quia preter omnem actum penitentis applicantur ei uerba sacerdotis absoluentis. In matrimonio autem nichil est de predictis, quia ad matrimonium sufficiunt uerba contrahentium exprimentia consensum suum sine quocumque extrinsecus apposito uel eis applicato; ergo quantum ad hoc quod sacramentum est opus operatum homini extrinsecus appositum, non est uniuocatio inter matrimonium et cetera sacramenta noue legis. Et si dicatur quod uerba unius coniugum applicantur alteri extrinsecus et econuerso, quando uir dicit: “accipio te in uxorem”, et mulier dicit: “accipio te in maritum”, adhuc non est hic plena uniuocatio cum hiis que extrinsecus aguntur in ceteris sacramentis, quia261 in aliis sacramentis applicatio non fit per suscipientes sacramentum, set per alium. Et ideo sacramentum dicitur signum sensibile extrinsecus appositum, in matrimonio autem predicta applicatio fit per suscipientes et non per exteriorem262; quare non est consimiliter hic et ibi. Item matrimonium non solum contrahitur inter presentes exprimentes sibi inuicem consensum suum, set inter absentes per literas uel per nuntium; et tunc non est applicatio uel non est eiusdem rationis cum applicatione que fit in ceteris sacramentis, in quibus oportet suscipientem sacramentum esse realiter presentem conferenti. Non enim episcopus potest conferre ordines uel sacramentum confirmationis uel baptismi uel extreme unctionis uel sacramentalis absolutionis peccatorum hiis qui sunt ab eo per longa spatia263 terrarum semoti, set solum presentibus; nec sacerdos existens in Hyspania264 potest conficere panem existentem in Yndia; mulier autem existens in Francia contrahere potest cum uiro existente in Hyspania, et est uerum matrimonium et ratum; quare non est uniuoca applicatio hic et ibi. Tertio patet idem ex eo quod sacramentum adhibetur ad effectum sanctificationis spiritualis. Ex quo arguitur sic: sacramentum aut confert gratiam non habenti nisi |[82va] ponat obicem, aut si habet, auget eam; set matrimonium nullum istorum facit; ergo non est sic et uniuoce sacramentum sicut alia sacramenta noue legis. Maior supponitur; minor probatur: quod enim matrimonium non conferat gratiam non habenti, satis patet, quia hoc pertinet solum ad sacramenta que ordinantur ad remissionem culpe mortalis, ut sunt baptismus et penitentia, nec auget eam prius habenti, quia

261  quia scr. cum π] quam dub. S 262  exteriorem] suscipientes praem. sed expunx. S 263  spatia] tempora a.c. S

264 Hyspania scr.] Yspania S

106*

EINLEITUNG

continentibus existentibus in gratia et postea contrahentibus non augetur gratia, set potius minueretur; set gratia et caritas reciperent diminutionem, quia melius est continere quam nubere secundum illud Apostoli I C o r . 7: “Qui nubit, bene facit; qui non nubit melius facit”265; ergo etc. Quarto patet idem per duas generales rationes, quia circa sacramenta266 noue legis alia 267 baptismo, ordinatio ecclesie potest habere uim precepti, set numquam est de necessitate sacramenti, ut patet ex precedentibus; set ordinatio ecclesie circa matrimonium est de necessitate matrimonii (facit enim ecclesia personas illegitimas ad contrahendum et de illegitimis facit legitimas, ut patet); ergo matrimonium non uidetur esse uniuoce sacramentum cum predictis268. Quinto, quia absque baptismo nullus est susceptiuus sacramenti proprie dicti, cum baptismus sit ianua sacramentorum, set ante269 baptismum contrahunt infideles uerum matrimonium inter se, sicut fideles post baptismum; ergo etc. Nec obstat quod matrimonium eorum non dicitur ratum, quia si ambo baptizentur, iam eorum matrimonium est ratum, set non est magis sacramentum quam prius, ut probabitur; ergo etc. Probatio assumpte, quia in omni sacramento opus est facto, cum consistat in opere operato. Set in tali matrimonio nichil est de nouo factum, solum enim sunt baptizati. Baptismus autem est sacramentum distinctum a matrimonio. Sicut ergo tale matrimonium ante baptismum non fuit uniuoce sacramentum cum predictis, ita nec post, cum tamen uerum sit et ratum270. Et mirum est quod aliqvi uolunt querere plenam uniuocationem inter sacramenta que sunt precise noue legis et tenentur sola fide, et matrimonium, quod non solum est in noua lege, set fuit in ueteri et ante omnem legem scriptam tam pro statu innocentie quam nature corrupte, et est precise de dictamine rationis naturalis absque fide, excepta significatione coniunctionis Christi et ecclesie. Per hoc patet responsio ad argumenta utriusque partis. Duo enim prima probant quod matrimonium non sit sacramentum stricte et proprie dictum sicut alia sacramenta noue legis, set non probant quin sit sacre rei signum et sic largo modo sacramentum271 (S, f. 81vb-82va)

265  Apostoli I … facit] Dieses Zitat findet sich sowohl in der A- als auch in der B-Redaktion 266  circa sacramenta] inu. a.c. S 267 a suppl. cum π] om. S 268 Quarto patet … predictis] Die kursiv angeführten Textstellen stammen aus der A-Redaktion. 269  set ante scr. cum A] si autem S 270  Quinto quia … ratum] Die kursiv angeführten Textstellen stammen aus der A-Redaktion; die hier übernommene Passage fehlt in der B-Redaktion gänzlich. 271  Per hoc … sacramentum] Der übernommene Text stammt aus der A-Redaktion.



EINLEITUNG

107*

Distinctio 27 *Durandus, Super Sent., IV, 27, 2, resp. (S. 20, l. 51-53): Red. A/B: Sicut autem […] duplex mors Red. C: Matrimonium autem duplicem statum habet: primus status est quando272 contractum est per uerba de presenti et non consummatum per carnalem copulam; secundus status est quando consummatum est per carnalem copulam. Et primus status respectu secundi est quasi spiritualis et secundus respectu primi est carnalis. Similiter est duplex mors (S, f. 83rb) *Durandus, Super Sent., IV, 27, 2, resp. (S. 21, l. 79): Red. A/B: sacri ordinis. In Red. C sequitur haec additio: Immo prohibetur in noua constitutione domini Iohannis pape XXII, que incipit “Antique concertationi”, in qua declaratur quod sus­ ceptio sacri ordinis non dirimit matrimonium prius contractum, dato quod non sit per carnalem copulam consummatum. (S, f. 83va)

Distinctio 28 *Durandus, Super Sent., IV, 28, 2, resp. (S. 45, l. 53): Red. A/B: ad serium In Red. C sequitur haec additio: Excepto etiam illo quod dictum est de condicione inhonesta que debet haberi pro non adiecta, quia sine consensu non est matrmonium; consentiens autem solum sub condicione quantumcumque inhonesta, non consentit nisi extante condicione; ergo non est matrimonium ea non extante. Et sic non debet haberi pro non adiecta. De hoc dicetur plus in sequenti distinctione273. (S, f. 85va)

Distinctio 29 *Durandus, Super Sent., IV, 29, 1, resp. (S. 49, l. 55-56): Red. A/B: Set istud non uidetur Red. C: Et sic dictum fuit libro II dist. 25 quod liberum arbitrium seu uoluntas potest cogi accipiendo coactionem large pro impedimento actus. Set accipiendo stricte

272 quando scr. cum π] quia S 273  Excepto etiam … distinctione] deest in π

108*

EINLEITUNG

et proprie coactionem non est dicendum quod uoluntas cogatur proprie illo modo (S, f. 85vb) *Durandus, Super Sent., IV, 29, 1, resp. (S. 50, l. 71-88): Red. A: Primo sic: illud quod est tale […] ex III E t h i c o r u m . Red. B: [deest] Red. C eundem textum ac Red. A praebet (S, f. 86ra) *Durandus, Super Sent., IV, 29, 2, resp. (S. 56, l. 55): Red. A/B: et ita peccasse, quare etc. In Red. C haec additio sequitur: Quicquid sit de conclusione, illa obuiatio274 parum ualet, quia ecclesia quandoque presumit deteriorem partem propter periculum anime, ut notatur E x t r a, ‘De presumptionibus’; tale autem periculum anime maxime timendum est circa contractum matrimonii. (S, f. 86va) *Durandus, Super Sent., IV, 29, 2, resp. (S. 57, l. 72-75): Red. A/B: Possunt autem […] tunc potest dici Red. C: Ad cuius ampliorem declarationem aduertendum est quod matrimonium de natura sua, excepta ratione sacramenti, est quidam contractus subiacens determi­ nationi iuris naturalis et positiui tam ciuilis quam canonici; et ultra hoc habet rationem sacramenti ex institutione diuina. Et istud secundum supponit primum. Quantum ad primum ecclesia habet ius determinandi circa matrimonium an sit contractus legitimus uel non; set circa secundum non habet immediate auctoritatem aliquid ordinandi uel immutandi circa essentialia matrimonii ut est sacramentum, nisi mediante primo, quia si non est legitimus contractus, non erit legitimum matrimonium nec uerum sacramentum. Secundum hoc potest dici rationabiliter (S, f. 86va) *Durandus, Super Sent., IV, 29, 2, resp. (S. 58, l. 83-88): Red. A/B: Si autem […] de aliis Red. C: Si autem matrimonium secundum se totum esset precise sacramentum solum innitens fidei, ut baptismus et ordo, tunc consensus quantumcumque coactus, dumtamen esset uerus consensus, sufficeret ad matrimonium contrahendum. Quod patet dupliciter. Primo sic: si matrimonium esset pure et precise sacramentum, ut baptismus, confirmatio et ordo et cetera sacramenta que tenentur sola fide, tunc de matrimonio et de aliis predictis sacramentis deberet esse idem iudicium (S, f. 86vb)

274  obuiatio] obiectio π (an recte?)



EINLEITUNG

109*

*Durandus, Super Sent., IV, 29, 2, resp. (S. 58, l. 95-97): Red. A/B: Si ergo […] matrimonium Red. C: Si ergo matrimonium esset stricte et precise sacramentum ut alia sacramenta, ubi esset consensus equaliter coactus, licet non ex equali causa, deberet esse equaliter matrimonium (S, f. 86vb) *Durandus, Super Sent., IV, 29, 2, resp. (S. 59, l. 102-108): Red. A/B: Quod si ecclesia […] ‘De presumptionibus’ Red. C: Quod non est uerum, quia ecclesia, que rationabiliter iudicat de contractibus, non iudicat idem in hiis que fiunt per metum cadentem in constantem uirum et in hiis que fiunt per metum non cadentem in constantem uirum et quia ad matrimonium ut est sacramentum supponit contractum legitimum; ideo ubi est coactio per metum cadentem in constantem uirum, non est legitimus contractus matrimonii nec uerum sacramentum; ubi autem est coactio per metum qui non cadit in constantem uirum, est contractus legitimus et uerum matrimonium. (S, f. 86vb) *Durandus, Super Sent., IV, 29, 2, ad 2 (S. 59, l. 115-118): Red. A/B: Et hoc quidem […] defuisse consensum Red. C: Et hoc quidem potest cum matrimonium secundum se sit quidam contractus, nec sit pure et precise sacramentum sicut baptismus, ordo uel confirmatio, prout superius est expressum (S, f. 86vb)

Distinctio 30 *Durandus, Super Sent., IV, 30, 1, resp. (S. 62, l. 55): Red. A/B: ratio assignata In Red. C sequitur haec additio: Hoc autem intelligendum est de illis qui sunt simpliciter serui uel serue, sicut sunt emptitii uel uernaculi, idest in seruitute nati. Tales enim sunt res domini sui nec acquirunt aliquid sibi, set domino, et domini possunt eos uendere tanquam res suas. Talis enim seruitus ignorata ab alio coniuge libero nimis est in lesionem iuris quod deberet habere unus coniugum in alterum ratione matrimonii. Posset enim dominus talem seruum mittere ad extremas partes mundi et ibi eum uendere, et sic coniunx liber frustraretur societate thori simpliciter uel ad maximum tempus. Sunt autem alii qui non sunt simpliciter serui quamuis habeant aliquas condiciones seruiles, uidelicet quod non possunt recipere tonsuram clericalem uel ordines sine licentia domini sui; et quando moriuntur, dominus habet bona eorum mobilia et immobilia in toto uel in determinata parte. Et tales uocantur homines de corpore, et de-

110*

EINLEITUNG

bent potius dici condicionati quam serui; et ignorantia talis condicionis non impedit matrimonium contrahendum nec dirimit contractum (S, f . 87rb) *Durandus, Super Sent., IV, 30, 1, resp. (S. 63, l. 61-64): Red. A/B: Si uero […] condicionibus Red. C: [deest] (S, f. 87va) *Durandus, Super Sent., IV, 30, 2, resp. (S. 65, l. 24 - S. 67, l. 74): Red. A: Dicunt autem […] cognoscituram promisi Red. B: [deest] Red. C: [deest] (S, f. 87va) *Durandus, Super Sent., IV, 30, 2, resp. (S. 67, l. 75-78): [Red. C hic cum Red. B concordat] Red. A: [alius textus] Red. B: Secundum patet […] dupliciter saluari Red. C: Quantum ad secundum uidendum est primo in quid consentiunt contrahentes matrimonium, utrum in carnalem copulam aut in solam cohabitationem aut in utrumque, quia si consentiunt in carnalem copulam, hoc preiudicat uoto uirginitatis; si in solam cohabitationem, tunc frater cum sorore potest matrimonium contrahere, quia potest cum ea habitare, quod tamen non est uerum, quia frater cum sorore non potest contrahere matrimonium; si autem consentiunt in utrumque, hoc iterum preiudicat uoto uirginitatis ratione alterius, scilicet copule carnalis. Ad hoc275 respondet Magister quod consensus cohabitationis uel carnalis copule non facit coniugium, set consensus coniugalis societatis uerbis de presenti expressus. Set istud non soluit in aliquo dubitationem, quia queram quid est societas coniugalis in quam consentiunt contrahentes manimonium, utrum sit societas solius cohabitationis, et tunc frater cum sorore potest matrimonium contrahere, an sit societas eorum in carnali copula, et tunc erit contra uirginitatis uotum. Dicendum ergo quod consensus qui facit matrimonium, est quod quilibet coniugum consentit transferre potestatem sui corporis276 in alterum quantum ad redditionem debiti, sicut expresse dicit Apostolvs I ad C o r . 7: Vir uxori debitum reddat, similiter et uxor uiro; non enim habet uir potestatem corporis sui, set mulier, nec mulier, set uir. Et sic consentiens in |[87vb] matrimonium obligat se ad redditionem carnalis copule,

275 hoc] om. a.c. S 276 corporis scr. cum π] *** S



EINLEITUNG

111*

si petatur ab alio coniuge. Qualiter ergo poterit saluari quod beata 277 consenserit in matrimonium absque preiudicio uoti sui? Dicendum est dupliciter (S, f. 87va-vb) *Durandus, Super Sent., IV, 30, 2, resp. (S. 67, l. 79 - S. 68, l. 112): Red. A: [alius textus] Red. B: Vno modo […] seruare uellet Red. C: [idem textus ac B] *Durandus, Super Sent., IV, 30, 2, resp. (S. 68, l. 112): [Red. C hic cum Red. B concordat] Red. A: [alius textus] Red. B: seruare uellet In Red. C sequitur haec additio: uterque autem predictorum modorum innititur facto, de quo non potest haberi perfecta certitudo nisi Deo reuelante, et ideo non potest sciri per certitudinem quis predictorum modorum sit uerior, uterque tamen278 sufficienter euadit predictam dubitationem. (S, f. 87vb)

Distinctio 31 Die C-Redaktion enthält in dieser distinctio eine zusätzliche, vierte quaestio (S, f. 88vb-89rb). Diese ist so entstanden, dass Durandus den Text der dritten quaestio in der A/B-Redaktion (Vtrum fides, proles et sacramentum sufficienter excusent actum coniugalem) in der C-Redaktion anders geordnet und auf zwei kürzere quaestiones aufgeteilt hat (q. 3: Vtrum fides, proles et sacramentum sufficienter excusent actum coniugalem; q. 4: Vtrum sine predictis bonis possit actus matrimonii a peccato totaliter excusari). Im Text der so neu entstandenen 4. Quästion der C-Redaktion finden sich zwei zusätzliche Passagen, die in der dritten Quästion der A/B-Redaktion fehlen: *Durandus, Super Sent., IV, 31, 3 (S. 77-85): Red. A/B: --Red. C (questio quarta): In contrarium arguitur quia secundum Dionisivm bonum est ex tota causa, malum autem ex particularibus defectibus; set ubi desunt predicta bona fidei et prolis, non est tota causa bonitatis, cum ex predictis bonis matrimonium sit279

277uirgo suppl. cum π] om. S 278 tamen] add. predictorum sed expunx. S 279  sit] est a.c. S

112*

EINLEITUNG

bonum et licitum; ergo sine eis actus matrimonii non 280 a peccato totaliter excusari (S, f. 88vb) Ibid.: Ad primum argumentum dicendum: quando uir accedit ad uxorem propter fornicationem uitandam in ea uel in se ipso, est 281 bonum fidei, quia non accederet ad aliam quam ad uxorem; et sic seruatur fides thori. Bonum enim fidei ad plus se extendit quam redditio debiti. (S, f. 89rb)

Distinctio 32 *Durandus, Super Sent., IV, 32, 2, ad 2 (S. 99, l. 141-145): Red. A: [deest] Red. B: Et iterum […] quam habet Red. C: [deest] (S, f. 90va)

Distinctio 33 Folgender Absatz findet sich in Red. A und in Red. C, in der letzteren allerdings in leicht überarbeiteter und erweiterter Form: *Durandus, Super Sent., IV, 33, 1, resp. (S. 103, l. 71 - S.105, l. 113): Red. A: Set contra […] aliter dici Red. B: [deest] Red. C: Quicquid sit de conclusione, ratio tamen predicta patitur calumpniam. Quod enim 282 primo quod pluralitas uxorum impedit secundarium finem mat­ rimonii qui est pax in familia, non ualet, quia hunc finem non impedit per se uxorum pluralitas, set malitia uel proteruia; una enim existente uxore litigiosa pax impeditur, pluribus autem existentibus pacificis non impeditur. Per accidens ergo impeditur secundarius finis matrimonii una uel pluribus existentibus uxoribus et non per se, licet facilius possit impediri ex pluralitate uxorum. Que autem per accidens contingunt, sub arte non cadunt. Et ideo, sicut licitum 283 contrahere cum unica existente litigiosa non obstante quod secundarius finis matrimonii aliqualiter impediatur, sic, ut uidetur, licitum est quantum est de iure naturali contrahere cum pluribus, licet ex hoc sequatur quandoque turbatio pacis.

280 potest suppl. cum π] om. S 281 ibi suppl. cum π] om. S 282 dicitur suppl. cum π] om. S 283 est suppl. cum π] om. S



EINLEITUNG

113*

Item communicatio operum que sunt necessaria in uita humana non 284 secundarius finis matrimonii per se, set solum per accidens, quia preter procreationem prolis et eius educationem omnia alia opera domus possunt melius fieri per uirum quam per mulierem, sicut Avgvstinvs dicit tractans illud uerbum quod habetur Gen. 2 de formatione mulieris, quod dixit Dominvs: “Non est bonum esse hominem solum, faciamus ei adiutorium simile sibi”, dicens quod illud adiutorium fuit propter285 procreationem, ad quam necessaria est mulier quia omnia286 alia opera possunt melius fieri per uirum quam per mulierem. Item quando secundarius finis preiudicat principali, negligendus est secundarius finis propter principalem; set fini principali matrimonii, qui est generatio et educatio prolis, quandoque potest preiudicare ille finis secundarius, qui est pacifica habitatio cum unica uxore, quia forsitan ipsa est sterilis; ergo in hoc casu licitum fuit pretermittere secundarium finem propter primarium, quod fit accipiendo cum prima uxore sterili aliam fecundam. Quod autem secundo287 dicitur quod ex diuina dispensatione licuit habere plures uxores propter multiplicationem fidelium, hoc non uidetur, quia dispensatio illa que facta dicitur fuisse primo Abrahe, in cuius domo 288 refulsit fides, aut fuit facta pro eo tantum aut pro omnibus posteris. Non pro eo tantum, quia alii non fuissent excusati accipiendo plures uxores. Si pro omnibus, aut eis innotuit aut non. Si non289 innotuit dispensatio, non fuerunt excusati a transgressione. Si innotuit, cum non innotuerit eis uerbo, innotuit exemplo solum. Set hoc modo eque innotuit infidelibus, sicut fidelibus; ergo eque infidelibus licuit habere plures uxores, sicut fidelibus; quod est contra illud quod dicunt, quod causa dispensandi fuit multiplicatio fidelium ad cultum Dei. Et sine dubio satis est durum 290 quod omnes infideles peccauerunt ducendo plures uxores, precipue cum de Agar, quam accepit Abraham post Saram, natus fuerit Hysmael, cuius |[91va] successores omnes fuerunt infideles et habuerunt plures uxores. Irrationabile etiam uidetur quod apud omnes infideles ratio naturalis adeo291 fuerit obumbrata quod iudicauerint pluralitatem uxorum licitam, si ipsa esset contra ius naturale nec esset licita nisi ex dispensatione diuina, si292 dispensatio talis uocetur diuina reuelatio specialiter facta, sicut facta fuit prophetis. Et ideo alii dicunt aliter (S, f. 91rb-va)

284 est suppl. cum π] om. S 285  propter] ad a.c. S 286 omnia] iter. S 287 secundo scr. cum Red. A] secundario S et π 288 primo suppl. cum π] om. S 289 non] om. a.c. S 290 dicere suppl. cum Red. A] om. S 291 adeo scr. cum π] a Deo S 292 si scr. cum π] set S

114*

EINLEITUNG

*Durandus, Super Sent., IV, 33, 1, resp. (S. 106, l. 145): Red. A/B: uoluntate principalis In Red. C sequitur haec additio: uel de consuetudine super hoc obtenta (S, f. 91va) *Durandus, Super Sent., IV, 33, 1, resp. (S. 107, l. 149): Red. A/B: dispensatio diuina. In Red. C sequitur haec additio: Et sic exponit ipsemet Innocentivs dictum suum, scilicet quid intelligatur per reuelationem, dicens quod illa quandoque mos interdum etiam fas censetur, ut fas referatur ad causam propter quam licuit, mos uero ad consuetudinem obtentam supposita causa (S, f. 91va) * Durandus, Super Sent., IV, 33, 1, resp. (S. 107, l. 149): Red. A/B: Et sic patet ad primum In Red. C sequitur haec additio: uidelicet quod ante legem et sub lege Moysi licuit habere plures uxores (S, f. 91va) *Durandus, Super Sent., IV, 33, 1, resp. (S. 107, l. 150-152): Red. A/B: Quantum ad secundum, scilicet an modo sub lege euangelii possit esse licitum habere plures uxores ex dispensatione ecclesie, posset uideri quod non Red. C: Quantum ad secundum, scilicet an modo sub lege euangelii possit esse licitum plures uxores habere ex dispensatione ecclesie, tenetur communiter quod non (S, f. 91va) *Durandus, Super Sent., IV, 33, 1, resp. (S. 107, l. 157): Red. A/B: priore retenta. In Red. C sequitur haec additio: Virtus autem rationis hec est: Vxor dimissa non propter fornicationem, set ex aliis causis per Christum reprobatis uere erat uxor ut prius. Si ergo licuisset extunc habere plures uxores, non apparet quare repudians sic uxorem non posset aliam ducere, non obstante repudiata remaneret uera uxor. Ergo pluralitas uxorum fuit per hoc reprobata. De repudio autem facto ex causa fornicationis dicetur inferius (S, f. 91va) * Durandus, Super Sent., IV, 33, 1, resp. (S. 107, l. 163-164): Red. A/B: ergo contra legem matrimonii est pluralitas uxorum, et sic non licet ecclesie in hoc dispensare Red. C: ergo contra legem matrimonii, ut primitus fuit institutum, ad quem statum per Christum fuit reductum, est pluralitas uxorum, et sic non licet ecclesie 293 dispensare (S, f. 91vb)

293  in hoc suppl. cum π] om. S



EINLEITUNG

115*

*Durandus, Super Sent., IV, 33, 1, resp. (S. 107, l. 167 - S. 108, l. 171): Red. A/B: Si quis […] omni casu Red. C: Ad istas rationes quidam respondent sic: cum enim dicitur primo quod Christus inhibuit pluralitatem uxorum, dicunt quod non in omni casu (S, f. 91vb) *Durandus, Super Sent., IV, 33, 1, resp. (S. 108, l. 176-178): Red. A/B: Quod uero dicitur secundo quod contra primam institutionem matrimonii est pluralitas uxorum, dicendum quod natura humana Red. C: Quod uero dicitur secundo quod contra primam institutionem matrimonii est pluralitas uxorum, dicunt quod natura humana (S, f. 91vb) *Durandus, Super Sent., IV, 33, 1, resp. (S. 108, l. 185-186): Red. A/B: Non esset ergo omnino contra rationem si quis diceret Red. C: Non esset ergo, ut dicunt, omnino contra rationem si quis diceret (S, f. 91vb) *Durandus, Super Sent., IV, 33, 1, resp. (S. 109, l. 193): Red. A/B: tamen indispensabiliter In Red. C sequitur haec additio: Predicte responsiones non uidentur sufficere. Prima non, quia sicut dictum fuit supra, quamuis a principio forte fuerit debitum quod non duceretur secunda uxor nisi de consensu prime, tamen processu temporis postquam inoleuit mos habendi plures uxores, non fuit hoc necesse propter obtentam consuetudinem de contrario, nec legitur requisitus fuisse consensus prime uxoris ut duceretur secunda postquam lex fuit data a Domino per Moysem. Et ideo eque licuit ducere294 secundam uxorem nolente prima sicut uolente. Propter quod cum Christus inhibuerit quod repudiata uxore alia non ducatur, non potest dici quod hoc inhibuerit, quia illa ducebatur sine consensu uxoris legitime, que per repudium non desinit esse uxor, et ideo non licuit. Quando autem295 ducebatur secunda non repudiata prima, tunc ducebatur secunda de consensu prime, et sic licuit, quia sicut dictum fuit, consensus uel dissensus prime uxoris nichil faciebat ad hoc quod secunda duceretur uel non duceretur postquam obtenta fuit consuetudo de contrario et lex Mosayca hoc permisit. Inhibuit ergo hoc Christus simul reuocans repudium et pluralitatem uxorum, quorum utrumque permittebatur in lege, sed extunc neutrum fuit licitum. Secunda etiam responsio non296 uidetur sufficere, quia quamuis non oporteat illud esse malum quod deficit ab optimo, tamen omne 297 malum quod deficit

294 ducere scr. cum π] dicere S 295  autem] non add. S 296 non] om. a.c. S 297  illud est suppl. cum π] om. S

116*

EINLEITUNG

a debito. Pluralitas ergo uxorum in antiquis patribus ante legem et sub lege non fuit mala, quamuis deficeret ab optimo statu quo matrimonium fuit primitus institutum, ut esset sola unius, quia talis condicio non debuit esse in eorum matrimonio propter necessitatem multitudinis generis humani, que plus potest fieri cum pluribus uxoribus quam cum una. Set postquam pluralitas talis reuocata est per Christum et matrimonium reductum ad primum statum ut sit una unius, extunc defectus huius condicionis debite reddit matrimonium illicitum, immo nullum, quia secundum sententiam Domini est mechia |[92ra] uel adulterium. Nec est simile de uoto continentie et de non contrahendo cum pluribus uxoribus simul, quia spontanea obligatio uoti cuiuscumque hominis non absoluit eum ab obligatione qua tenetur ecclesie, cuius est membrum. Et ideo si uniuersalis necessitas et utilitas ecclesie requirat quod ille qui uouit sponte continentiam, contrahat, in tali casu uotum suum non astringit eum quin ad preceptum pape debeat contrahere. Non habere autem simul plures uxores est preceptum Christi, in quo nullus potest dispensare, cum papa et ceteri prelati sint solum298 uicarii et ministri, et non domini uel legislatores seu mutatores legis per Christum edite (S, f. 91vb-92ra) *Durandus, Super Sent., IV, 33, 1, ad arg. in oppositum (S. 109, l. 210): Red. A/B: que forte cadit sub dispensatione ecclesie, ut qvibvsdam uidetur Red.C: [deest] (S, f. 92ra) *Durandus, Super Sent., IV, 33, 2, sed contra (S. 111, l. 23-25): Red. A/B: In contrarium est, quia nichil excludit a regno celorum nisi peccatum mortale; set fornicatio excludit a regno celorum, ut patet I C o r. 6 et G a l. 5 ergo etc. Red. C: In contrarium est, quia nichil excludit a regno celorum nisi peccatum mortale; set fornicatio excludit a regno celorum, ut patet I299 C o r. 6 et G a l. 5. I enim ad C o r . 6 dicitur: “Nolite errare, neque fornicarii, neque ydolis seruientes, neque adulteri, neque molles etc. regnum Dei possidebunt.” Et G a l . 5 dicitur: “Manifesta sunt opera carnis, que sunt fornicatio, immunditia, luxuria etc., que predico uobis sicut predixi, quoniam qui talia agunt, regnum Dei non consequentur” (S, f. 92ra) *Durandus, Super Sent., IV, 33, 2, resp. (S. 111, l. 26-28): Red. A/B: Responsio. Videnda sunt duo. Primum est quod omnis fornicatio est peccatum; secundum est quod est peccatum non qualecumque, set mortale Red. C: Responsio. Aduertendum est primo quod fornicatio accipitur dupliciter:

298 solum scr. cum π] soli S 299 I] om. a.c. S



EINLEITUNG

117*

Vno modo pro omni concubitu qui non fit cum uxore legitima, et sic includit sub se mechiam seu adulterium; alio modo accipitur magis stricte, uidelicet pro solo concubitu quo uir non habens uxorem accedit ad mulierem non habentem maritum, et sic fornicatio distinguitur contra mechiam seu adulterium, et uocatur fornicatio simplex. Accipiendo primo modo fornicationem, scilicet pro omni concubitu cum alia muliere quam uxore sua legitima, non est dubium quin fornicatio sit peccatum mortale quantum ad mechiam quam sub se includit; et prohibetur in Exodo precepto decalogi quo dicitur “Non mechaberis” uel “Non adulteraberis”. Puniebatur etiam in ueteri lege pena mortis ubi dicitur: |[92rb] “Qui concubuerit cum uxore alterius, uterque moriatur mechus et adultera.” Si autem accipiatur fornicatio secundo modo pro concubitu quo uir qui non habet uxorem, accedit ad mulierem non habentem maritum, et dicitur fornicatio simplex, questio est magis dubia, circa quam procedetur sic, quia primo ostendetur quod omnis fornicatio simplex est peccatum, et secundo inquiretur an sit peccatum mortale (S, f. 92ra-rb) *Durandus, Super Sent., IV, 33, 2, resp. (S. 112, l. 48 - S. 115, l08): Red. A/B: Secundum patet […] circa fidem. Red. C: Quantum ad secundum uidetur beatus Avgvstinvs sentire quod omnis fornicatio quam faciunt qui uxores non habent cum feminis que300 uiros non habent, sit peccatum mortale et quod prohibeatur illo precepto decalogi “Non mechaberis”. Dicit enim sic super E x o d u m quod sicut furti nomine cum dicitur “Non furtum facies”, bene intelligitur omnis illicita usurpatio rei aliene (non enim rapinam permisit qui furtum prohibuit, set utique a parte totum intelligere uoluit quicquid illicite rerum proximi aufertur), sic profecto nomine mechie omnis illicitus concubitus atque illorum membrorum non legitimus usus prohibitus debet intelligi. Hec sunt uerba Avgvstini que recitantur in D e c r e t i s , 32. causa, q. 3, ‘Omnis mechia’. Constat autem quod mechia est peccatum mortale, ergo et omnis fornicatio, quia nomine mechie intelligitur, sicut nomine furti omnis illicita usurpatio aliene rei. Non contradicendo conclusioni potest dici quod similitudo quam inducit beatus Avgvstinvs non bene procedit. Quamuis enim in prohibitione minoris mali recte intelligatur prohibitio maioris, et ideo in prohibitione furti recte intelligitur rapina prohibita, que grauior est quam furtum, tamen in prohibitione maioris mali non oportet quod prohibeatur minus malum. Cum ergo mechia sit maius malum quam simplex fornicatio, non oportet quod in prohibitione mechie, cum dicitur: “Non mechaberis”, intelligatur prohibita simplex fornicatio.

300  que scr. cum π] qui S

118

EINLEITUNG

Potest ergo aliter dici quod fornicatio simplex uel est uagus concubitus ad meretricem omnibus expositam, uel est ad concubinam determinate retentam. Si sit uagus concubitus, sic est prohibita iure diuino ueteri et nouo testamento. Dicitur enim D e u t . 23: “Non erit meretrix de filiabus Israel, neque scortator de filiis Israel.” Vbi dicit glossa Avgvstini: “Ad meretrices accedere prohibet Dominus, quarum publice uenalis est turpitudo”, quamuis quidam libri corrupti habeant “uenialis est turpitudo”. In nouo etiam testamento preter illud quod allegatum est, dicitur T h e s s . 4: “Scitis que precepta dederim uobis per dominum Ihesum. Hec est uoluntas Dei sanctificatio uestra, ut abstineatis uos a fornicatione.” Et E p h . 5: “Omnis fornicator aut immundus, aut auarus non habebit hereditatem in regno Christi et Dei.” Et in quampluribus aliis locis S a c r e |[92va] s c r i p t u r e dicuntur similia, in quibus condempnatur non solum uagus concubitus, set omnis fornicatio, quamuis in auctoritate D e u t e r o n o m i i non prohibeatur nisi uagus concubitus, et non concubinatus. Quod forte pro tanto fuit, quia cum sub lege liceret repudiare uxorem, matrimonium pro tunc et in casu repudii uidebatur simile concubinatui, quia sicut licet concubinam dimittere pro uoluntate, sic licebat uxorem dimittere ex causis in libello repudii contentis secundum unam opinionem, ut postea patebit. Nichilominus puto concubinatum fuisse illicitum in ueteri lege et prius. Nec obstat quod antiqui patres dicuntur habuisse concubinas, quia non uocabantur concubine, eo quod non essent matrimonio iuncte, ut nunc loquimur, set quia non erant eque principales in regimine domus ut alie, eo quod erant ancille principalium uxorum. Et sic Agar et Cethura dicte sunt concubine Abrahe; et Bela et Zelpha ancille Rachel et Lye dicte sunt concubine Iacob, quamuis essent legitime uxores. Idem patet tertio ex approbatione iuris positiui. Dicitur enim 22, q. 1., cap. ult. ‘Predicandum’: Nosse debent talem periurio penitentiam imponi debere qualem de adulterio, de fornicatione, de homicidio uoluntarie commisso, et ceteris criminalibus uitiis; ubi connumerat fornicationem cum ceteris que sunt peccata mortalia. Patet igitur quod fornicatio simplex peccatum est mortale, quia contra ius diuinum et humanum. Quod autem dicunt qvidam quod est peccatum mortale de se, exclusa omni positiua diuina lege et humana, non bene intelligo, quia peccatum mortale dicitur ex eo quod meretur mortem temporalem uel eternam, fornicatio autem simplex non meretur mortem temporalem secundum legem aliquam, nec mortem eternam secundum legem naturalem, quia lex naturalis nichil dicit nec nouit aliquid de morte eterna. Et ideo quod fornicatio simplex sit peccatum mortale, hoc procedit ex iure diuino in pluribus locis expresso (S, f. 92rb-va) * Durandus, Super Sent., IV, 33, 2, ad 1 (S. 116, l. 120-121): Red. A/B: in cuius preiudicium est quod detur ad tempus propter dictas causas Red. C: ad quam non conuenienter ordinatur si detur ad horam uel ad modicum



EINLEITUNG

119*

tempus, set oportet esse obligationem301 inter uirum et mulierem commanendi simul propter prolem non solum generandam, set etiam educandam (S, f. 92va) *Durandus, Super Sent., IV, 33, 2, ad 3 (S. 116, l. 128-130): Red. A/B: Ad tertium patet responsio. Fornicatio enim contrariatur dilectioni proximi in quantum est contra bonum prolis, ad quam parentes debent habere potissimum fedus amicitie Red. C: Ad tertium dicendum quod fornicatio est contra dilectionem Dei in quantum prohibetur precepto diuino in ueteri et nouo testamento, ut dictum est (f. 92va) *Durandus, Super Sent., IV, 33, 3, resp. (S. 120, l. 76): Red. A/B: rationabilius dictum In Red. C sequitur haec additio: non tamen omnino sufficienter, quia secundum textum D e u t e r o n o m i i mulier repudiata, postquam duxerat alium uirum, si ab eo repudiabatur, uel si uir secundus moriebatur, non poterat reconciliari primo uiro. Et tamen in utroque casu mulier erat soluta a lege secundi uiri. Vnde ad istos casus non extendit se ratio supra dicta. Lex tamen potuit eam facere illegitimam seu ineptam ad contrahendum seu redeundum ad primum uirum ex causa in D e u t e r o n o m i o contenta, sicut ecclesia fecit multas personas illegitimas ad contrahendum ex causis de quibus ei rationabiliter uisum fuit (S, f. 93ra) *Durandus, Super Sent., IV, 33, 3, ad 2 (S. 121, l. 97): Red. A/B: occidatur a uiro. In Red. C sequitur haec additio: Ob quam causam repudium dicitur fuisse concessum. In lege tamen euangelica par est condicio uiri et mulieris in hoc casu (S, f. 93ra)

Distinctio 35 *Durandus, Super Sent., IV, 35, 2, ad 2 (S. 147, l. 102-110): Red. A/B: Falsum est […] quia prima lapidaretur Red. C: Falsum est |[95va], quia ex sola dimissione uxoris nullus est mechatus. Vnde textus beati M a t t h . 5 et 19 cap. facit difficultatem in hac materia, quia a reprobatione repudii excipit causam fornicationis. Et sic uidetur secundum illum textum quod Christus non reprobauerit repudium uxoris, quod302 fiebat in ueteri lege ex causa

301  obligationem] ordina a.c. S 302 quod scr. cum π] set S

120*

EINLEITUNG

fornicationis, set solum quando fiebat ex aliis causis. Cum ergo in ueteri lege uxore repudiata propter fornicationem liceret uiro aliam ducere in uxorem, uideretur secundum predictos textus quod adhuc idem liceat. Textus tamen beati Marci et beati Luce sonant expresse quod repudiata uxore non sit licitum aliam ducere sine quacumque exceptione. Dicitur enim sic M a r c i 10. cap.: „Quicumque dimiserit uxorem suam et aliam duxerit, adulterium committit super eam, et si uxor dimiserit uirum suum et alii nupsit, mechatur.“ Ecce quod Marcus302, qui fuit abreuiator Matthei, dimittit causam fornicationis, quam tamen Mattheus exprimit. Item L u c . 16 dicitur sic: “Omnis qui dimittit uxorem suam et aliam duxit, mechatur, et qui dimissam304 aliam a uiro duxerit, mechatur.” Hic etiam dimittitur causa fornicationis, idest non exprimitur. Beatus etiam Paulus, qui dicit se euangelium suum non accepisse ab hominibus, set per reuelationem Ihesu Christi, preter id quod dicit 1 ad C o r . 7 et allegatum est in arguendo, uidelicet quod preceptum Domini est uxorem a uiro non discedere, et si discesserit manere innuptam uel uiro suo reconciliari (et idem est de uiro respectu uxoris), dicit etiam R o m . 7 quod mulier alligata est legi uiri quamdiu uiuit uir eius. Et sic uinculum matrimonii non dissoluitur nisi per mortem alterius coniugum ex quacumque causa fiat diuortium. Quid ergo dicetur ad textum beati Matthei qui causam fornicationis excipit? Potest dici et omnino dicendum est quod illud ueritatem habet in casu in quo Christus loquitur referendo exceptionem ad totum dictum, quia in repudio propter fornicationem secundum ueterem legem adultera lapidabatur; et si seruaretur in noua lege sicut alicubi seruatur, tunc liceret uiro uxore repudiata propter fornicationem aliam ducere, nec tamen haberet plures uxores, quia prima repudiata lapidaretur. Et sic propter mortem eius solutum esset uinculum matrimonii cum ipsa. Set quia Dominus non approbauit quod adultera lapidaretur, ut habetur Ioh. 7, ideo forte Marcus305 et Lucas in dictis suis de libello repudii non exceperunt causam fornicationis; quia si uxor repudiata ex causa fornicationis non lapidatur aut alias moritur, non licet uiro aliam ducere ea uiuente (S, f. 95rb-va)

Distinctio 36 *Durandus, Super Sent., IV, 36, 2, ad 1 (S. 153, l. 41): Red. A/B: et ideo non est simile hinc et inde. Red. C: et ideo plus impeditur seruitium domini per ingressum religionis uel sus­cep­ tionem ordinis quam per matrimonium, propter quod non est simile hinc et inde (S, f. 96ra)

303 Marcus scr.] Marchus S 304 dimissam] add. aliam sed expunx. S 305 Marcus scr.] Marchus S



EINLEITUNG

121*

Distinctio 37 *Durandus, Super Sent., IV, 37, 2, resp. (S. 161, l. 57-60): Red. A/B: scilicet quando uir interficit uxorem ut contrahat cum adultera. In primis duobus casibus uxoricidium impedit matrimonium contrahendum, set non dirimit contractum, similiter in tertio casu respectu aliarum personarum Red. C: scilicet quando uir interficit uxorem ut contrahat cum altera cum qua commisit adulterium. In primis duobus casibus uxoricidium impedit matrimonium contrahendum, set non dirimit contractum, similiter in tertio casu respectu aliarum personarum ab adultera (S, f. 96vb)

Distinctio 38 *Durandus, Super Sent., IV, 38, 1, arg. 2 (S. 163, l. 11): Red. A/B: Celestinvs in D e c r e t a l i In Red. C sequitur haec additio: E x t r a, quod clerici uouentes matrimonium contrahere non possunt, cap. ‘R u r s u s’ (S, f. 97rb) *Durandus, Super Sent., IV, 38, 1, resp. (S. 165, l. 54-55): Red. A/B: set illud est uotum large et improprie dictum, quia uotum proprie dictum est solum de hiis que sunt in hominis libertate Red. C: Vnde firmiter tenendum est quod uouens continentiam et committens adulterium uel simplicem fornicationem peccat dupliciter, uidelicet peccato adulterii uel fornicationis et nichilominus fractione uoti, quamuis illud sit uotum |[97va] large et improprie306 dictum, quia uotum proprie dictum solum est de hiis que sunt in hominis libertate (S, f. 97rb-va)

Distinctio 40 *Durandus, Super Sent., IV, 40, 1, resp. (S. 210, l. 136 - S. 211, l. 154): Red. A: Aliam rationem […] est conuenientior Red. B: [deest] Red. C: [Idem textus ac Red. A] (S, f. 101rb)

306 improprie scr. cum π] proprie S

122*

EINLEITUNG

Distinctio 42 *Durandus, Super Sent., IV, 42, 1, resp. (S. 237, l. 78): Red. A/B: Vnde uersus Red. C: ut patet per uersus qui habentur in G l o s s a cap. ‘Martinus’, ‘De cognatione spirituali’, lib. 4, qui tales sunt307 (π , f. 390ra)

307  ut patet … sunt scr. cum π] deest S





123*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS 1. Handschriften Auxerre, Bibliothèque municipale, Ms. 26 (A): Durandus de S. Porciano, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Basel, Universitätsbibliothek, B III 13: Ioannes Quidort Parisiensis, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Cod. Borgh. 122: Iacobus Metensis, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Recensio secunda. Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Cod. Borgh. 247 (B): Durandus de S. Porciano, Commentarius in Librum IV Sententiarum Petri Lombardi. Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Cod. Vat. lat. 985: Anonymus Vaticanus, Scriptum in Librum IV Sententiarum Petri Lombardi. Erlangen, Universitätsbibliothek, Ms. 256 (E), Durandus de S. Porciano: Commentarius in Librum IV Sententiarum Petri Lombardi. Klosterneuburg, Stiftsbibliothek, Cod. 346 (K), Durandus de S. Porciano: Commentarius in Librum IV Sententiarum Petri Lombardi. Melk, Stiftsbibliothek, Cod. 234 (637, L 65) (M), Durandus de S. Porciano: Commentarius in Librum IV Sententiarum Petri Lombardi. Napoli, Biblioteca Nazionale ‘Vittorio Emanuele III’, Ms. XIII A 17 (Na): Durandus de S. Porciano, Commentarius in Librum IV Sententiarum Petri Lombardi. Oxford, Bodleian Library, Ms. Laud. Misc. 737 (L): Durandus de S. Porciano, Commentarius in Librum IV Sententiarum Petri Lombardi. Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. lat. 12330 (Z): Durandus de S. Porciano, Commentarius in Librum IV Sententiarum Petri Lombardi.

124*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. lat. 12331 (P): Durandus de S. Porciano, Commentarius in Librum IV Sententiarum Petri Lombardi. Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. lat. 15877 (S), Durandus de S. Porciano: Commentarius in Librum IV Sententiarum Petri Lombardi. Redactio tertia (C). Saint-Omer, Bibliothèque de l’agglomération de Saint-Omer, Ms. 335(O): Durandus de S. Porciano, Commentarius in Librum IV Sententiarum Petri Lombardi. Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, Cod. Marc. Lat. Z. 104 (=2004) (V): Durandus de S. Porciano, Commentarius in Librum IV Sententiarum Petri Lombardi. 2. Frühdrucke Bernardus de Gordonio, Lilium medicinae, Parisius 1542. Bernardus de Parma, Glossa ordinaria ad Decretales Gregorii IX., in: Decretales D. Gregorii Papae IX. suae integritati una cum Glossis restitutae, Romae 1582. Biblia Latina cum glossa ordinaria, 6 Bde., Venetiis 1603. Decretales D. Gregorii Papae IX suae integritati una cum Glossis restitutae, Romae 1582. Decretum Gratiani [...] cum Glossis, Romae 1582. Durandus a Sancto Porciano, In Petri Lombardi Sententias Theologicas Commentariorum libri IIII, Venetiis 1571 (π) (ND Ridgewood, New Jersey 1964). Goffredus de Trano, Summa super titulis Decretalium, 1519 Lugdunum (ND Aalen 1968). Henricus de Segusio (Hostiensis), Summa aurea, Venetiis 1574. Iohannes Teutonicus, Glossa ordinaria ad Decretum Gratiani, in: Decretum Gratiani [...] una cum Glossis, Romae 1582. Petrus Aureoli (Verberius), Commentaria in Quartum Librum Sententiarum, Romae 1605. Petrus de Palude, Sententiarum quartus liber, Colonia 1514. Petrus de Tarantasia (Innocentius V), In IV libros Sententiarum Commentaria, Tolosae 1652. Richardus de Mediavilla, In Librum IV Sententiarum Petri Lombardi, Lyon 1512.



QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

125*

3. Kritische Editionen und moderne Ausgaben Ambrosiaster, Commentarius in epistulas Paulinas (ad Corinthios), ed. H. J. Vogels, Wien 1968 (CSEL, Bd. 81/2). Anselmus, De conceptu uirginali et de originali peccato, ed. F.S. Schmitt, Stuttgart-Bad Canstatt 1968 (S. Anselmi Cantuariensis Archiepiscopi Opera omnia, Bd. 2, S. 135-173). Aristoteles, Aristotelis Opera, ex recensione I. Bekkeri, ed. Academia Regia Borussica, ed. altera quam curauit O. Gigon, Berlin 1960. – Les Auctoritates Aristotelis, ed. J. Hamesse, Louvain–Paris 1975 (Philosophes Medievaux, Bd. 17). Articuli nonaginta tres extracti ex primo scripto Durandi – Articuli in quibus magister Durandus deviat a doctrina fratris Thome, in J. Koch (ed.), «Die Magister-Jahre des Durandus de S. Porciano O.P. und der Konflikt mit seinem Orden. Anhang: Die beiden gegen Durandus gerichteten Irrtumslisten», in: ders., Kleine Schriften, II, Roma 1973 (Storia e letteratura, Bd. 128), S. 7-118. Augustinus, Contra epistulam Parmeniani, ed. M. Petschenig, Wien–Leipzig 1908 (CSEL, Bd. 51, S. 17-141); – Contra Faustum, ed. C.F. Vrba – J. Zycha, Prag–Wien– Leipzig 1891 (CSEL, Bd. 25, S. 251-797); – De bono coniugali, ed. C. F. Vrba – J. Zycha, Prag–Wien– Leipzig 1900 (CSEL, Bd. 41, S. 185-231); – De ciuitate Dei, ed. B. Dombart – A. Kalb, Turnhout 1955 (CCSL, Bde. 47-48); – De fide et operibus, ed. J. Zycha, Prag–Wien–Leipzig 1900 (CSEL, Bd. 41, S. 35-97); – De Genesi ad litteram, ed. J. Zycha, Prag–Wien–Leipzig 1894 (CSEL, Bd. 28,1); – De nuptiis et concupiscentia, ed. C. F. Vrba – J. Zycha, Prag– Wien–Leipzig 1902 (CSEL, Bd. 42, S. 207-319); – De sancta uirginitate, ed. J. Zycha, Prag–Wien–Leipzig 1900 (CSEL, Bd. 41, S. 235-302); – De sermone Domini in monte, ed. A. Mutzenbecher, Turnhout 1967 (CCSL, Bd. 35); – De spiritu et littera, ed. C. F. Vrba – J. Zycha, Prag–Wien– Leipzig 1913 (CSEL, Bd. 60, S. 155-229). Bernardus Claraevallensis, De praecepto et dispensatione, ed. J.

126*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

Leclercq – H.M. Rochais, Roma 1963 (S. Bernardi Opera, Bd. 3, S. 241-294). Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem, ed. R. Weber (adiuvantibus B. Fischer – I. Gribomont – H.F.D. Sparks – W. Thiele). Editionem quintam emendatam retractatam praeparavit R. Gryson, Stuttgart 2007. Ps.-Chrysostomus, Opus imperfectum in Matthaeum, Paris 1862, PG 56, Sp. 611-946. Cicero, Rhetorici libri duo qui uocantur De inuentione, ed. E. Stroebl, Leipzig 1915 (Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana). Durandellus (Nicolaus Medensis), Evidentiae contra Durandum, ed. P.T. Stella, 2 Bde., Tübingen–Basel 2003 (Corpus Philosophorum Medii Aevi. Opera Philosophica Mediae Aetatis Selecta, Bd. 3). Ps.-Dionysius Areopagita, Dionysiaca, Recueil donnant l’ensemble des traductions latines des ouvrages attribués au Denys de l’Areopage, ed. Ph. Chevallier, 2 Bde., Bruges 1937. Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super IV libros Sententiarum. Editioni curandae praesidet A. Speer. Distinctiones 1-7 libri Quarti, ed. G. Guldentops – G. Pellegrino, Leuven–Paris– Walpole, MA 2014 (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bd. 10.4.1/1); – Scriptum super IV libros Sententiarum. Editioni curandae praesidet A. Speer. Distinctiones 20-25 libri Quarti, ed. Ch. Burdich – M. Perrone, Leuven–Paris–Bristol, CT 2020 (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bd. 10.4.2/2); – Scriptum super IV libros Sententiarum. Editioni curandae praesidet A. Speer. Distinctiones 43-50 libri Quarti, ed. Th. Jeschke, Leuven– Paris–Walpole, MA 2012 (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bd. 10.4.4). Gratianus, Decretum, in: Corpus iuris canonici. Editio Lipsiensis secunda. Post Ae. L. Richteri curas recognovit et adnotatione critica instruxit Ae. Friedberg. Pars prior, Leipzig 1879. Gregorius IX, Decretales, in: Corpus iuris canonici, Editio Lipsiensis secunda. Post Ae. L. Richteri curas recognovit et adnotatione critica instruxit Ae. Friedberg, Pars secunda, Leipzig 1881, Sp. 1-928. Gregorius Magnus, Homiliae in Hiezechihelem prophetam, ed. M.



QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

127*

Adriaen, Turnhout 1971 (CCSL, Bd. 142); – Moralia in Iob, Libri XXIII-XXXV, ed. M. Adriaen, Turnhout 1985 (CCSL, Bd. 143B). Hieronymus, Commentariorum in Matthaeum libri IV, ed. D. Hurst – M. Adriaen, Turnhout 1969 (CCSL, Bd. 77); – Epistulae. Pars I: Epistulae I-LXX, ed. I. Hilberg. Editio altera, Wien–Leipzig 1910 (CSEL, Bd. 54). Iohannis Damascenus, De fide orthodoxa. Versions of Burgundio and Cerbanus, ed. E. M. Buytaert, St. Bonaventure, N.Y.–Louvain– Paderborn 1955 (Franciscan Institute Publications, Text Series, Bd. 8). Iohannes Duns Scotus, Ordinatio, Liber quartus a distinctione decima quarta ad quadragesimam secundam, Città del Vaticano 2011 (Ioannis Duns Scoti Opera Omnia, Bd. 13). Iustinianus, Digesta, in: Corpus Iuris Civilis, I, ed. Th. Mommsen – P. Krueger, Berlin 1878; – Codex, in: Corpus Iuris Civilis, II, ed. P. Krueger, Berlin 1906. Petrus Iohannis Olivi, Quaestiones de perfectione evangelica, q. 6: An virginitas sit simpliciter melior matrimonio, in: A. Emmen, «Verginità e matrimonio nella valutazione dell’Olivi», in: Studi Francescani 64 (1967), S. 11-57, hier S. 21-57. Petrus Lombardus, Sententiae in IV libris distinctae, ed. I. Brady, ed. tertia ad fidem codicum antiquiorum restituta, Grottaferrata 1971-1981 (Spicilegium Bonaventurianum, Bde. 4-5). Proverbia sententiaeque latinitatis medii aevi, ed. H. Walther, 6 Bde., Göttingen 1963-1969. Raimundus de Pennaforte, Summa de matrimonio, ed. X. Ochoa – A. Diez, Roma 1978. Thomas de Aquino, Quaestiones disputatae de malo, ed. P.-M. Gils, Roma–Paris 1982 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 23); – Commentum in quatuor Libros Sententiarum Magistri Petri Lombardi, II, Parma 1858; – Summa theologica, 6 Bde., ed. B. de Rubeis, Ch. Billuart, Torino 1932.

128*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

4. Sekundärliteratur Blažek, P., «Die Falsche geheiratet? Gratians Lehre vom Irrtum über den Heiratspartner und ihre Rezeption in Sentenzenkommentaren des 13. und frühen 14. Jahrhunderts», in: A. Speer – M. Mauriège (Hgg.), Irrtum – Error – Erreur, Berlin–Boston 2018 (Miscellanea Mediaevalia, Bd. 40), S. 477-506. Dedek, J., «Premarital Sex: The Theological Argument from Peter Lombard to Durand», in: Theological Studies 41 (1980), S. 643-667. Doherty, D., The Sexual Doctrine of Cardinal Cajetan, Regensburg 1966. Duba, W., Schabel, C., «Remigio, Auriol, Scotus, and the Myth of the Two-Year-Sentences Lecture at Paris», in: Recherches de Théologie et Philosophie médiévales 84 (2017), S. 143-179. Emmen, A., «Verginità e matrimonio nella valutazione dell’Olivi», in: Studi Francescani 64 (1967), S. 11-57. Guldentops, G., «Einleitung», in: Durandi de Sancto Porciano Scriptum super IV libros Sententiarum. Editioni curandae praesidet A. Speer. Distinctiones 1-7 libri Quarti, ed. G. Guldentops – G. Pellegrino, Leuven–Paris–Walpole, MA 2014 (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bd. 10.4.1/1), S. 11*-53*. Hödl, L., Die Grundfragen der Sakramentenlehre nach Herveus Natalis O.P. († 1323), München 1965. Jeschke, T., «Einleitung», in: Durandi de Sancto Porciano Scriptum super IV libros Sententiarum. Editioni curandae praesidet A. Speer. Distinctiones 43-50 libri Quarti, ed. T. Jeschke, Leuven– Paris–Walpole, MA 2012 (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bd. 10.4.4), S. 13*-105*; – «Thomistic Sacramentology in a Commentary by Durandus of St.-Pourçain. Remarks on a Lectura Secundum Durandum (MS Paris, BnF, lat. 12331)», in: Recherches de Théologie et Philosophie médiévales 80/2 (2013), 259-305. Koch, J., Durandus de S. Porciano O.P. Forschungen zum Streit um Thomas von Aquin zu Beginn des 14. Jahrhunderts, Münster i. W. 1927; – «Die Magister-Jahre des Durandus de S. Porciano O.P. und der Konflikt mit seinem Orden. Anhang: Die beiden gegen Durandus gerichteten Irrtumslisten», in: ders., Kleine Schriften, II, Roma 1973 (Storia e letteratura, Bd. 128), S. 7-118.



QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

129*

Le Bras, G., «Mariage III: La doctrine du mariage chez les théologiens et les canonistes depuis l’an mille», in: Dictionnaire de théologie catholique, Tome neuvième. Deuxième partie: Mabillon - Marletta, Paris 1927, Sp. 2123-2317. Nold, P., «John XXII’s Antique Concertationi (1322) and Fourteenth-Century Theologians», in: P. Blažek (Hg.), Sacramentum Magnum. Die Ehe in der mittelalterlichen Theologie – Le mariage dans la théologie médiévale – Marriage in Medieval Theology, Münster 2018 (Archa Verbi. Subsidia, Bd. 15), S. 331-367; – Marriage Advice for a Pope. John XXII and the Power to Dissolve, Leiden–Boston 2009. Olivares, E., «Catalogos de impedimientos matrimoniales. Su evolución histórica», in: Archivo Teológico Granadino 61 (1998), S. 41-191. Payer, P., The Bridling of Desire. Views of Sex in the Later Middle Ages, Toronto 1993. Perrone, M., «Einleitung», in: Durandi de Sancto Porciano, Scriptum super IV libros Sententiarum. Editioni curandae praesidet A. Speer. Distinctiones 20-25 libri Quarti, ed. Ch. Burdich – M. Perrone, Leuven–Paris–Bristol, CT 2020 (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bd. 10.4.2/2), S. 11*-61*. Reynolds, Ph., How Marriage Became One of the Sacraments. The Sacramental Theology of Marriage from Its Medieval Origins to the Council of Trent, Cambridge (UK) 2016. Schönberger, R., u. a., Repertorium edierter Texte des Mittelalters aus dem Bereich der Philosophie und angrenzender Gebiete (2., völlig überarbeitete und erweiterte Auflage), Berlin 2011. Smith, D., «The men who would be kings. Innocent II and Spain», in: J. Doran – D. Smith (eds.), Pope Innocent II (1130-43). The World vs the City, London–New York 2016, S. 181-204. Speer, A. – Retucci, F. – Jeschke, Th. – Guldentops, G. (Hgg.), Durand of Saint-Pourçain and His Sentences Commentary. His­torical, Philosophical, and Theological Issues, Leuven [u.a.] 2014. Tejero, E., El matrimonio. Misterio y signo. Siglos XIV-XVI, Pamplona 1971. Witte, J., The Western Case for Monogamy over Polygamy, Cambridge 2015. Zahnd, U., «Zwischen Verteidigung, Vermittlung und Adaptation. Sentenzenkommentare des späten Mittelalters und die Frage

130*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

nach der Wirksamkeit der Sakramente», in: B. J. Nemes (Hg.), Vermitteln – Übersetzen – Begegnen. Transferphänomene im europäischen Mittelalter und in der frühen Neuzeit. Interdisziplinäre Annäherungen, Göttingen 2011, S. 33-86.



DVRANDI DE SANCTO PORCIANO

SCRIPTVM SVPER IV LIBROS SENTENTIARVM

Redactiones A et B Distinctionum 26-42 libri Quarti



5

10

15

[1]  Cum alia sacramenta etc. Circa distinctionem istam primo queritur utrum matrimonium sit licitum. Et uidetur quod non, quia nichil separat a Deo nisi peccatum; set | actus matrimonii separat a Deo; ergo est peccatum, et si sic, ergo et matrimonium. Minor probatur, quia E x o d . 19 precipitur hiis qui debebant Deum uidere ut non accedant ad uxores. [2]  Item nichil indiget excusari nisi quod est malum; set actus matrimonialis indiget excusari per bona matrimonii; ergo est malus; | et sic idem quod prius. [3]  In contrarium arguitur quia nullum malum potest esse a Deo institutum; set matrimonium est institutum a Deo dicente Christo M a t t h . 19: Quos Deus | coniunxit homo non separet; ergo non est malum. Ad idem est quod dicitur C o r. 7: Virgo non peccat, si | nubat. [4] Responsio. Dicenda sunt tria: primum est quod matrimonium est bonum et licitum; secundum est quod est necessarium et sub precepto positum; tertium est quod adhuc durat illud preceptum.

4  Cum … etc.]  Lomb., Sent., IV, 26 (416-421) 4 Circa … 8 uxores] cf. Thom., Super Sent., IV, 26, 1, 3, arg. 2 (919a); Exod. 19, 15; cf. etiam Rich. de Mediau., Super Sent., IV, 26, 2, 1, arg. 3 (196va) 9  Item … 11  prius]  cf. Thom., Super Sent., IV, 26, 1, 3, arg. 4 (919a) 14  Quos … separet]  Matth., 19,6 15  Virgo … nubat]  I Cor., 7,36 4 circa … istam]  distinctio 26. circa quam A 5  et]  om. ELMNa | separat … 6 Deo1]  potest separare P | matrimonii]  matrimonialis O | est … 7  matrimonium]  etc. Maior patet A 7  et2]  om. L | matrimonium]  est licitum add. P | minor probatur]  inu. P | Exod. 19]  om. ELMV 8  debebant]  debeant a.c. V | uxores]  suas add. A 9  indiget excusari]  debet excusari Na excusatur P | est malum]  inu. P | matrimonialis]  matrimonii AELMO 10  indiget excusari]  inu. ELM | per … matrimonii]  om. V 12  quia]  quod ELZ | a … 13  institutum]  institutum a Deo O | institutum … Deo]  a Deo institutum AP 14  19]  10 L | quos]  quod Z 15  malum]  siue(?) illicitum add. P 16  dicenda]  uidenda ELMNaO 17  quod]  matrimonium add. P 18  positum]  mandatum P | illud preceptum]  hoc preceptum A inu. V

P132rb

M275ra

E48rb O185r

4

Z188ra

O185v

M275rb

DVRANDI SVPER SENT. IV

Primum patet, quia actus quo humana natura producitur et in specie conseruatur, impossibile est quod sit de se malus quin in eo possit in­ ueniri medium uirtutis adhibitis debitis circumstantiis; set actus gene­ rationis carnalis necessarius est ad humane nature conseruationem per productionem indiuiduorum sub specie; ergo impossibile est quod sit de se malus quin in eo possit inueniri medium uirtutis adhibitis debitis circumstantiis; adhibentur autem per matrimonium; ergo matrimonium est bonum et licitum. Maior patet, quia actus nature | a Deo institute, qui secundum ordinationem diuinam inditus est ei ad conseruationem speciei, non potest esse de se malus, nisi ipsa natura esset mala et a malo deo instituta, ut senserunt heretici | Manichei. Minor de se patet. Quod autem in tali actu adhibeantur debite circumstantie per matrimonium, patet sic: quia actus qui fit propter debitum finem cum hiis que fini congruunt, est debite circumstantionatus; set talis est actus matrimonii; ergo etc. Maior patet, quia prima bonitas in actu est circumstantia finis secundum quam debet de aliis iudicari. Minor declaratur, quia finis actus generationis, ut pertinet ad matrimonium, est generatio prolis et educatio ad cultum Dei; et hoc est de se bonum. Ad hunc autem finem debite consequendum | requiritur determinatio patris et matris; non enim debite et sollicite proles educaretur, si pa­ rentes essent incerti. Hec autem educatio non attenditur solum quoad

19 Primum … 30 patet] cf. Thom., Super Sent., IV, 26, 1, 3, sol. (919b); cf. etiam Rich. de Mediau., Super Sent., IV, 26, 2, 1, resp. (166va) 30 Quod … 50 primum] cf. Thom., Super Sent., IV, 26, 1, 1, sol. (918a) 19 quia actus] om. a.c. actus p.c. Na | humana natura]  natura A inu. OKVZ 20  sit … se]  de se sit EM | malus]  adeo malus A malus a Deo(sic) P | possit] posset O possint Z 21  debitis circumstantiis]  inu. AKVZ circumstantiis P 22  carnalis]  corporalis Na | ad]  om. a.c. Na 23  ergo]  om. a.c. Na | sit … 24  malus]  sit malus de se O sit de se malus a Deo P | uirtutis]  om. AKZ 25  autem]  circumstantie debite add. A circumstantie add. P 27  institute … secundum]  institus Na | inditus] inductus a.c. inditus p.c. O institus a.c. instituit p.c. Na 28  esse … malus]  omnino esse malus quin EM | de se]  om. L ad se P | natura]  om. ELM­ NaO 29  ut … Manichei]  om. ELM ut senserunt Manichei heretici O | senserunt] sentiunt O senserant(?) P 30  quod autem]  scilicet quod O 31  patet sic]  om. O | fit]  fuit uel fit O 32  congruunt]  congruat Z | debite circumstantionatus]  ex debitis circumstantiis EM de circumstantiis L 33  maior]  om. P 34 est] et add. a.c. K ex add. Z | secundum … 35  quia]  om. ELM | quam]  quem O | aliis]  hiis A | actus]  om. ELNaO om. a.c. uero p.c. M 36  et educatio]  ut educatur M | Dei]  diuinum AP 38  sollicite]  licite ELM | si parentes]  inu. Z | solum … 40  ut]  quoad corpus solum sicut A

20

25

30

35

40

45

50

55

60

DISTINCTIO XXVI QVESTIO I

5

corpus ut in ceteris animalibus, set quoad animam. Vnde secundum Philosophvm a parentibus habemus tria: esse, nutrimentum | et disciplinam. | Ad hoc autem requiritur multum tempus, propter quod parentes non solum debent esse determinati, | set mutuo obligati, non solum ad modicum tempus, set ad totum, precipue cum parentes debeant thesaurizare filiis, qui nichil habent, nec est cuilibet facile de nouo acquirere ad sufficientiam. Cum ergo omnes iste condiciones sint in matrimonio, quod est legitima coniunctio maris et femine in­ diuiduam uite consuetudinem retinens, | patet quod actus carnalis, ut pertinet | ad matrimonium, est uestitus debitis circumstantiis. Et sic patet primum. [5] Secundum patet sic: melius est bonum speciei quam bonum indiuidui; set actus qui est necessarius ad conseruationem indiuidui, puta comedere, cadit sub precepto | iuris naturalis, quod expressit Dominvs G e n. 2 quando dixit: De omni ligno paradisi comede, etc.; ergo actus generationis, qui est necessarius ad conseruationem speciei, cadit sub precepto, quod etiam Dominvs expressit G e n . 1 quando dixit: Crescite et multiplicamini. [6] Tertium patet sic: Preceptum durat quousque sit reuocatum; set preceptum de | matrimonio non legitur reuocatum, ergo adhuc durat. Nec tamen tenetur quilibet contrahere matrimonium, quia aliquod est 40 Vnde … 41  disciplinam]  cf. Arist., Eth. Nic., VIII, 14, 1162b16-33 ap. Thom., Super Sent., IV, 26, 1, 1, sol. (918a) 47  legitima … 48  retinens]  I.1.9.1 [Iustin., Institutiones](Corp. iur. civ. 1:4a) 51 Secundum … 57 multiplicamini] cf. Thom., Super Sent., IV, 26, 1, 2, arg. 3 (918b) 54  De … comede]  Gen., 2,16 57  Crescite … multiplicamini]  Gen., 1,22 58 Tertium … 69 contrarium] cf. Thom., Super Sent., IV, 26, 1, 2, arg. 1 et sol. (918b-919a) 40 set] etiam add. O | unde]  etiam P 41  habemus tria]  habemus A inu. KVZ 42 quod] hoc Na 43  non1 … esse]  debent esse non solum P | set]  etiam add. A | obligati]  obligati uel adligati(?) A esse ligati KZ 44  tempus]  om. Na | set] etiam add. AO | ad]  per P | totum]  tempus uite sue add. AP | cum]  om. Z | debeant]  debent Z 45  qui]  de se add. AKVZ | cuilibet facile]  inu. A 46  acquirere … sufficientiam]  ad sufficientiam acquirere KZ acquirere  Na | ergo omnes] igitur O omnes iste]  inu. KZ 47  sint … matrimonio]  in matrimonio sint O 48  ut]  prout AKZ 51  patet sic]  inu. ELMV 52  conseruationem] obseruationem K 53  puta … naturalis]  cadit sub precepto iuris naturalis, puta comedere O | expressit]  expresse dicit Na 54  Gen 2]  Gen 1 KP inu. O | quando]  Deus add. Na | dixit]  om. a.c. V 57  multiplicamini] etc. add. Na 58  patet sic]  inu. AKZ 59  legitur]  esse add. EM fuit P 60  tamen]  om. ELV propter hoc add. KVZ | quia]  om. a.c. Na

Na111va A151vb O186r

V136rb L47ra

K52ra

O186v

6 M275va

P132va

O187r E48va

DVRANDI SVPER SENT. IV

preceptum de eo quod pertinet ad perfectionem cuiuslibet indiuidui, et tale obligat quemlibet, ut comedere; aliud est | preceptum de eo quod est necessarium multitudini, ut agricultura et ars edificatoria et huiusmodi officia que sunt necessaria communitati, quorum officiorum unum impediret aliud si ab eodem deberent fieri. Et ideo sufficit quod talia precepta per aliquos de communitate impleantur et non per quemlibet, set diuersa per diuersos. De numero autem talium est preceptum de matrimonio, quod sufficienter impletur per multos de communitate; alii uero | non tenentur, set possunt uouere contrarium. [7]  Set ponatur quod nullus secularium uelit contrahere aut quod omnes essent mortui exceptis religiosis, qui continentiam uouerunt. Numquid tunc tenerentur? Posset dici quod sic cum uotum quod est uoluntatis | non possit preiudicare precepto | quod est necessitatis. Vel potest dici quod cum inclinatio naturalis sit magis ad matrimonium quam ad continendum, quam inclinationem Deus nature indidit ad complendum numerum electorum, si hec inclinatio in hominibus uiuentibus deficeret uel omnes homines preter religiosos morerentur, posset credi probabiliter quod completus esset numerus electorum et quod ultra nullus obligaretur ad matrimonium. [8]  Ad argumenta in oppositum. Ad primum dicendum quod Deo coniungimur dupliciter: uno modo secundum habitum gratie et carita-

80 Ad2 … 88  uxores]  cf. Thom., Super Sent., IV, 26, 1, 3, ad 2 (919b) 61 eo] hoc O 62  eo]  hoc O 63  multitudini]  multiplicationi Z | et1] uel ELM 64 officiorum] om. Na 65  si]  et non L 66  per … impleantur]  impleantur per aliquos de communitate AKZ | et]  set ELM ideo add. P 67  quemlibet]  omnia(?) add. P | set]  om. a.c. P | de numero]  om. P 68  quod]  et ELM | impletur] impleatur AZ | de communitate]  om. A 69  alii uero]  alii A et ideo alii P | tenentur]  sequitur additio in A et P cf. App. I, p. 71* | uouere]  uti uere ELM eligere P | contrarium]  sequitur additio in P cf. App. I, p. 71* 70  set] si add. O | secularium] secularis ELM | uelit]  uellet Z | contrahere]  nubere A contrarium a.c. P | aut]  uel O | quod]  om. B 71  essent mortui]  inu. A sint mortui O 72 numquid] non quid Na an O | tenerentur]  contrahere add. O | posset]  possit O | sic]  quia add. L | cum]  secundum add. A 73  preiudicare]  preiudicari ELM | precepto]  om. a.c. E | uel]  etiam N 74  ad]  om. Z | matrimonium]  contrahendum add. P 75  quam]  om. a.c. Na | ad1]  om. Z | continendum]  continentiam AKZ | nature indidit]  inu. P 76  inclinatio]  naturalis add. P 79  nullus] non A | matrimonium]  consumandum uel contrahendum add. P 80  ad1 … oppositum]  om. P | argumenta]  argumentum O | oppositum]  dicendum add. ANa | ad2 primum]  om. O 80  Deo coniungimur]  aliquis coniungitur Deo A 81  gratie … caritatis]  caritatis et gratie A

65

70

75

80



85

90

95

DISTINCTIO XXVI QVESTIO II

7

tis, et quod separat hanc coniunctionem est peccatum, etiam mortale, alio modo secundum actum contemplationis et dilectionis, et hec con­ iunctio potest separari per aliquid quod non est peccatum, scilicet per solam occupationem animi circa res exteriores quantumcumque licitas. Prima coniunctio non separatur per actum matrimonii, set secunda tantum, quia in eo deprimitur mens et quasi absorbetur. Et ideo populo qui debebat | Deum uidere, preceptum fuit non accedere ad uxores. [9]  Ad secundum dicendum est quod illud quod excusatur a tanto | et non a toto, est malum in aliquo; quod autem excusatur a toto, nullo modo est malum, set habet aliquam mali similitudinem propter quam indiget excusatione. Et quia actus matrimonialis in nullo est malus, habet tamen similitudinem cum actu fornicationis, cum sint idem in specie nature, ideo dicitur excusari per bona matrimonii que sunt quedam debite circumstantie.

M275vb O187v

5

[A1-B1]  Secundo queritur utrum matrimonium sit sacramentum. Et uidetur quod non, quia sacramentum quod non est necessitatis, habet per ministros ecclesie dispensari; unde solus baptismus, qui est sacramentum necessitatis, | potest per quemlibet laycum dispensari. 89  Ad … 92  excusatione]  cf. Thom., Super Sent., IV, 26, 1, 3, ad 4 (919b) 3  Secundo … 158  ecclesiasticum]  cf. Iac. Met., Super Sent., IV, 26, 1 [Vtrum matrimonium sit sacramentum] (103vb-104rb); cf. etiam Olivi, Q. de perfect. evangelica, 6, ad 24 (51-55) 82 et] om. ELM | quod] quid A | etiam]  om. APO 83  alio]  secundo K | modo] etiam add. ELM | et dilectionis]  delectionis KNaLZ delectationis EMPV om. O 84 aliquid] aliquod O | scilicet]  set Na 85  animi]  anime ELM 86  actum matrimonii]  inu. O 87  quia]  eo quod ELM et quod Na quoniam O | eo]  ea AELM tali actu P | absorbetur]  sequitur additio in P cf. App. I, p. 72* | populo] populis(?) A om. O 88  debebat]  dicebat a.c. debebat p.c. (a. m.) E dicebat LM | uxores] uxorem ELMNaOV 89  est]  om. A | excusat]  excusatur A 90  et … toto1]  om. A | et … excusatur]  a tanto est malum et non illud quod excusat | est … toto2]  om. O | in aliquo]  om. P 91  set … 95  circumstantie]  textum diversum praebet P cf. App. I, p. 72* | mali similitudinem]  inu. Na 92  in nullo]  non A nullo modo O 94  nature]  et add. O 4  et]  om. ELMNaV 5  dispensari]  om. P | qui]  om. EL et a.c. M quia NaPV quod O

Na111vb

8

V136va

O188r L47rb

M276ra

K52rb

DVRANDI SVPER SENT. IV

Set matrimonium non est necessitatis quantum ad quamlibet personam, et tamen non dispensatur per ministros ecclesie; benedictio enim nubentium non est de necessitate matrimonii; ergo matrimonium non est sacramentum. [A2-B2]  Item omne sacramentum habet formam | distinctam a materia; set hoc non est in matrimonio (non enim uerba uiri exprimentia suum consensum sunt magis forma uel materia quam uerba mulieris, nec econuerso); ergo matrimonium | non est sacramentum. [A3-B3]  In contrarium arguitur: omne remedium contra peccatum est sacramentum; set matrimonium est remedium | institutum contra peccatum dicente Apostolo, C o r . 7: Propter fornicationem unus­ quisque suam habeat; ergo matrimonium est sacramentum. [A4-B4]  Item si matrimonium non esset sacramentum, causa matrimonii esset pure corporalis et pertineret ad iudicem secularem et non ad ecclesiasticum; | istud autem non tenetur; ergo etc. [A5-B5]  Responsio. Tenendum est absolute quod matrimonium est sacramentum, cum hoc determinet ecclesia E x t r a , ‘De hereticis’, ‘Ad abolendam’, ubi matrimonium enumeratur inter alia sacramenta. Sciendum tamen quod sacramentum potest accipi dupliciter: uno modo | pro signo represen­ tante rem sacram, sicut in prin-

11  omne … 14  sacramentum]  cf. Rich. de Mediau., Super Sent., IV, 26, 4, 2, arg. 1 (168rb) 17 Propter … 18 habeat] I Cor., 7,2 23  Extra … 24  sacramenta]  cf. X.5.7.9 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:780) 28 sicut … 30 signum] Lomb., Sent., IV, 1, 2 (232, 2) 7 non … personam] quantum ad quamlibet personam non est necessitatis A 8 tamen] ideo Na | non dispensatur]  non ministratur A inu. P | enim]  eciam O 11  a materia]  contra materiam P 12  non2] cum a.c. E 13  consensum] conceptum ELM 14  matrimonium]  om. P 15  omne]  quia omne O | peccatum]  peccata P | suam habeat]  inu. A | matrimonium]  non add. a.c. EM 20  pure]  penes Z | corporalis]  carnalis A ciuilis P 21  istud]  illud M 22 Responsio] sequitur additio in P cf. App. I, p. 72* | est1]  om. Na 23  sacramentum] et add. Na | cum]  tum quia P | cum … determinet]  quia hoc determinat A | hereticis … 24  abolendam]  heresim expellenda ELM hereticis, Abolendam Na heresibus, Ad abolendam P hereticis, Ad obedientiam Z 24  ubi]  unde Z | matrimonium enumeratur]  matrimonium numeratur A enumerat matrimonium ELMNaOPV matrimonium enumerat K 25  sciendum]  notandum A 26  accipi]  sumi Z

10

15

20

25



30

35

40

45

50

DISTINCTIO XXVI QVESTIO II

cipio huius quarti dicitur quod sacramentum est rei sacre signum. Et hoc modo matrimonium est sacramentum; signat enim seu representat coniunctionem | Christi et ecclesie. Vnde Apo­ stolvs loquens de matrimonio E p h . 5  dicit sic: Sacramentum hoc magnum est dico autem in Christo et ecclesia. Alio modo dicitur sacramentum stricte et proprie aliquid extrinsecum appositum ex diuina institutione in cuius susceptione confertur sanctitas uel mancipatio ad aliquid sacrum. Et hoc modo sacramenta noue legis habent rationem sacramenti, ut patet deducendo in baptismo, confirmatione et ceteris. Sic autem loquendo de sacramentis stricte et proprie, matrimonium non uidetur esse sacramentum propter quatuor: [A6] Primum est quia que | exterius aguntur in sacramentis

9

tum quia sibi competit ratio sacramenti, que est quod sac­

ramentum est sacre rei signum, matrimonium autem signat seu representat coniunctionem Christi et ecclesie; tum quia Apostolvs loquens de matrimonio E p h . 5  dicit: Sacramentum hoc magnum est. Verumptamen non est sacramentum ita stricte et proprie seu excellenter sicut alia sacramenta noue legis, puta | baptismus, | confirmatio, ordo et huiusmodi, quod patet tripliciter:

[B6]  Primo, quia illa que exterius aguntur in sacramentis

36  Sacramentum … 37  est]  Eph., 5,32 36  Sacramentum … 38  ecclesia]  Eph., 5,32 38 Alio … 51 quatuor] cf. Articuli nonaginta tres, 84, et Articuli in quibus, 211 (Koch, “Die Magisterjahre des Durandus”, 70 et 113-114) 29­  quarti]  om. A 36  Sacramentum … 37  est]  om. a.c. K om. Z 38  et]  in add. A 40  aliquid]  quid Z 42  confertur … 43  mancipatio]  sanctitas seu mancipatio confertur A 43  ad … 44  sacrum]  om. A 45  rationem]  rationes Z 46  ut … 48  ceteris]  utpote inducendo in confirmatione et baptismo et huiusmodi aliis A 29 tum quia] cum Na 30  que … quod]  quia O 32  signat] significat MNaO 33  seu] siue NaPV 34  Christi]  om. L 37  est]  om. LP 39 seu] siue O | seu excellenter]  om. ELM 41 puta] ut ELM 42  huiusmodi]  nec ita excellenter add. ELM | patet]  probatur O 53  aguntur]  om. a.c. geruntur p.c. Na agunt P

Z188rb

P132vb O188v

A152ra

10

DVRANDI SVPER SENT. IV

proprie sumptis, non possunt esse pure de dictamine rationis naturalis. Quia cum sacramenta sint quedam protestatio fidei, sicut fides est de hiis que rationem naturalem excedunt, sic eorum que exterius aguntur in sacramentis, non potest ratio naturalis reddi; set omnium que exterius aguntur in matrimonio, potest reddi ratio naturalis, utpote quod consentiant et quod consensum suum exprimant; ergo matrimonium non uidetur esse stricte et proprie sacramentum.

E48vb M276rb

59 naturalem] humanam A 64 naturalis] om. AZ et a.c. K |

proprie sumptis, excedunt dictamen rationis naturalis, quia cum sacramenta sint quedam facta protestantia fidem, sicut fides est de hiis que rationem naturalem excedunt, sic ea que exterius aguntur in sacramentis excedunt dictamen rationis naturalis; nunc est ita quod ea que exterius geruntur in ceteris sacramentis, scilicet baptismo, confirmatione, ordine et huiusmodi, magis excedunt dictamen rationis naturalis quam illa que exterius geruntur in matrimonio (de illis enim nulla potest reddi ratio naturalis; de illis uero que aguntur in matrimonio, potest reddi naturalis ratio, puta quod consentiant et consensum suum exprimant); ergo matrimonium non uidetur esse ita stricte et excellenter | sac­ramentum sicut cetera.

61 naturalis] om. KZ 62 exterius] om. A utpote … 66  exprimant]  om. A 67  esse]  om. Z

54 sumptis] dictis ELM | dictamen]  proprie add. ELM 55  naturalis]  om. Na 56 sint] sunt Na | quedam]  om. V 57  protestantia]  que protestantur M 58  rationem naturalem]  inu. P 59  sic … 60  sacramentis]  ita et sacramenta P 60 aguntur] geruntur ELM 61  dictamen … 62  naturalis]  rationis dictamen naturalis V 62  est ita]  inu. MNaO | ea]  illa P 63 geruntur] aguntur ELM 64 baptismo] baptismate ELM | baptismo … 65  ordine]  baptismus, confirmatio, ordo Na confirmatione, baptismo, ordine O 65 confirmatione]  et add. P 66 dictamen] dictatum NaV 67  quam … 70  naturalis]  om. Na 69  enim … 71 illis] om. O 71 illis]  aliis P | in]  de O et a.c. Na 72  naturalis ratio]  inu. ELMO 73  quod … 75  matrimonium]  om. Na | consentiant]  consentiunt P 74 exprimant] exprimunt P 76  esse ita]  inu. P

55

60

65

70

75



80

85

90

95

100

105

DISTINCTIO XXVI QVESTIO II

[A7]  Secundo, quia circa sacramenta proprie dicta ordinatio ecclesie potest habere uim precepti, set numquam est de necessitate sacramenti, ut patet ex precedentibus; set ordinatio ecclesie circa matrimonium est de necessitate matrimonii; facit enim ecclesia personas illegitimas ad contrahendum et de illegitimis facit legitimas prout placet; ergo matrimonium non uidetur esse proprie sacramentum. [A8]  Tertio, quia absque baptismo nullus est susceptiuus sacramenti proprie dicti, cum baptismus sit ianua sacramentorum; set ante baptismum contrahunt infideles uerum matrimonium inter se, sicut fideles post baptismum; ergo etc. Nec obstat quod matrimonium non dicitur ratum, quia si ambo baptizentur, iam eorum matrimonium est ratum, set non est magis sacramentum quam prius, ut probabitur; ergo etc. Probatio assumpte,

11

[B7]  Secundo, circa sacramenta proprie et excellenter dicta ordinatio ecclesie potest habere uim precepti, set numquam est de necessitate sacramenti, ut patet ex precedentibus. Set ordinatio ecclesie circa matrimonium est de necessitate matrimonii. Facit enim | ecclesia personas illegitimas ad contrahendum et de illegitimis facit legitimas ut placet. Ergo uidetur quod matrimonium non sit ita proprie et excellenter sacramentum sicut alia.

93  Tertio … 117  ratum]  cf. Thom., Super Sent., IV, 1, 1, 1, 5, ad 2 (436b) et 39, 1, 2, arg. 1 (1025a) 86 illegitimas] legitimas A 90 esse proprie] inu. A Z 98  uerum]  om. A 101  non]  om. AZ et a.c. K 103 ratum] natum Z 104  sacramentum]  matrimonium Z

93 absque] sine 102  ratum]  natum Z

79 proprie] om. Na 82  numquam]  non Na 88 facit] om. ELM mas]  ad contrahendum add. O 92 sicut] et add. O

89  legiti-

O189r

12

[P133ra] [A152rb]

DVRANDI SVPER SENT. IV

quia in omni sacramento opus est facto (consistit enim in opere operato); set in matrimonio istorum nichil est de nouo factum, solum enim sunt baptizati; baptismus autem est distinctum sacramentum a matrimonio. Ergo sicut matrimonium ante baptismum non fuit sacramentum, ita nec post, cum tamen sit uerum et ratum. [A9]  Quarto, quia sacramenta non deiciunt hominem a perfectiori statu; set matrimonium deicit hominem a statu continentie, qui est melior et perfectior matrimonio, dicente Apostolo ad C o r . 7: Qui nu­ bit, bene facit, et qui non nubit, melius facit; ergo uidetur quod matrimonium non sit stricte et proprie sacramentum, set solum large prout sacramentum dicitur sacre rei signum.

110

115

[B8]  Tertio, quia sacramenta non deiciunt hominem a perfectiori statu; set matrimonium deicit hominem a statu continentie qui est melior et perfectior mat­ rimonio, dicente Apostolo ad C o r . 7: Qui nubit bene facit, et qui non nubit, melius facit; ergo uidetur quod matrimonium non sit ita stricte, proprie et excellenter sacramentum sicut alia que a statu perfectiori non deiciunt.

118  Quarto … 122  continentie]  cf. Ioh. Par., Super Sent., IV, 26, 5, arg. 3 (162ra), cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 26, 3, 2, arg. 4 (287a) 118  Tertio … 121  continentie]  cf. Ioh. Par., Super Sent., IV, 26, 5, arg. 3 [Vtrum (matrimonium) sit sacramentum] (162ra) 124 Qui … 126 facit] I Cor., 7,38 124 Qui … 125 facit] I Cor., 7,38 107  quia … sacramento]  om. AZ et a.c.. K 108  est]  cum AZ | enim]  om. AZ et a.c. K | opere operato]  operatione operis A 109  istorum] illorum A 111  solum … baptizati]  nisi solum actus baptismi A 117  et]  uel A 119  hominem]  homines A 121  deicit]  a perfectiori statu quia deicit add. A 124  ad … 7]  om. KZ 127 matrimonium] om. KZ 119  perfectiori statu]  inu. O 122  melior … perfectior]  inu. O 127 stricte] et add. NaP 129 perfectiori] hominem add. Na | deiciunt]  sequitur additio in A et P cf. App. I, p. 72*-76*

120

125

130



135

140

145

150

DISTINCTIO XXVI QVESTIO II

13

[A10]  Per hoc patet responsio [B9]  Per hoc patet responsio ad argumenta utriusque partis. ad argumenta utriusque partis. Duo enim prima probant quod Duo enim prima argumenta promatrimonium non est sacramenbant quod matrimonium non est tum stricte et proprie dictum, ita proprie et excellenter sacraset non probant quin sit sacre mentum sicut alia, set non prorei signum, et sic largo modo bant quin sit largo modo sacrasacramentum. mentum et sacre rei signum. [A10-B11]  Ad primum argumentum alterius partis dicendum quod non omne remedium contra peccatum est sacramentum, quia si alicui indigenti detur pecunia, est sibi remedium contra peccatum | furti ne egestate compulsus furetur, et tamen datio pecunie non est sacramentum. Sic, cum per actum matrimonii satisfiat concupiscentie, matrimonium est remedium ne concupiscentia incitet ad alias corruptelas, puta fornicationem et adulterium. Et sic est in omnibus que ex natura actus impediunt peccatum ne fiat; talia autem non sunt | sacramenta, set solum illa remedia que ex natura | actus non habent hoc facere, set ex diuina institutione per uirtutem supernaturalem eis collatam uel assistentem adhibitis extrinsecus quibusdam sensibilibus quorum non posset reddi ratio naturalis, quod non est in matrimonio. | [A11-B12]  Ad secundum dicendum est quod matrimonium est sacramentum saltem large. Esto autem quod nullo modo esset sacramentum, adhuc cognitio eius pertineret ad iudicem ecclesiasticum, quia cognitio de hoc quod est pure | peccatum et pertinet ad solam

139  Ad … 150  matrimonio]  cf. Thom., Super Sent., IV, 26, 2, 1, sol. (921a) 131  Per … 139  dicendum]  diversum textum praebet P cf. App. I, p. 76* 141  detur]  datur P | contra … furti]  om. A | contra … furetur]  contra peccatum furti ELM om. Na 142 egestate] necessitate OPV | datio]  expenditio P 143  cum]  est a.c. M | satisfiat] satisfaciat Z | matrimonium]  om. Z et a.c. K | matrimonium … 144  concupiscencia]  om. Na | ne]  cum ipsa A | incitet]  excitet A incitat Z 145  fornicationem] fornicatio P | et1]  om. AELMO uel KZ 146  autem]  om. Na 147  set1 … facere]  om. Na | illa remedia]  inu. V 148  ex]  om. A | per … 149  assistentem]  ex uirtute supernaturali eis collata uel assistente ELM | supernaturalem]  spiritualem a.c. spiritualem uel supernaturalem p.c. K spiritualem Z | uel]  et A 149  assistentem] existentem Z | extrinsecus]  in add. A extrinsecis Na om. O | sensibilibus]  om. O 150  posset]  potest ELM possit P 151  est]  om. ANaKZ 152  esto]  estimo O | quod]  si add. O 153  eius]  om. Z | pertineret]  pertinet ANaKZ | ecclesias­ ticum]  om. Na 154  solam conscientiam]  inu. A et add. a.m. M 135 sacramentum] matrimonium a.c. NaV

136 sicut] et add. O

O189v

V136vb M276va

Na112ra

P133rb

14

O190r

DVRANDI SVPER SENT. IV

conscientiam nec ledit rem publicam temporaliter in rebus uel personis, pertinet ad iudicem ecclesiasticum; talis autem est error circa matrimonium; ideo quoad hoc causa matrimonii est pure | spiritualis et pertinet ad iudicem ecclesiasticum.

155 nec] non M | temporaliter … rebus]  temporalis in rebus ELM in rebus Na in rebus temporalibus V | uel]  idest in Na 156  autem]  enim Z | circa]  om. Na 157 matrimonii] matrimonialis Na 158  ecclesiasticum]  sequitur additio in P cf. App. I, p. 76*

155





5

10

15

[1]  Post hec aduertendum est etc. Circa distinctionem istam primo queritur utrum consensus expressus per uerba de presenti causet | matrimonium. Et uidetur quod non, quia si propositum | est causa propositi, et oppositum est causa oppositi; set dissensus qui opponitur consensui, non soluit matrimonium; ergo consensus non causat. [2]  Item sicut per matrimonium obligatur homo homini, ita per uotum obligatur homo Deo; set ad obligationem uoti sufficit promissio interior sine expressione uerborum; ergo ad obligationem matrimonii sufficit consensus interior sine expressione uerborum. [3] Item in professione religiosi contrahitur quoddam matrimonium spirituale; set professio fit per uerba de futuro, dicendo quod ero obediens etc.; ergo matrimonium carnale debet contrahi per uerba de futuro. [4]  In contrarium est quod dicit Magister in litera. [5] Responsio. Dicendum quod ad matrimonium requiritur consensus | expressus per uerba de presenti uel aliquid quod teneat

5  Post … etc.]  Lomb., Sent., IV, 27 (421-431) 7  Et … 9  causat]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 27, 2, 1, arg. 4 (293a) 10  Item … 13  uerborum]  cf. Iac. Met., Super Sent., IV, 27, 1, arg. 1 [Vtrum ad matrimonium requiratur consensus expressus quem significant uerba de presenti] (104rb) 14  Item … 16  futuro]  Thom., Super Sent., IV, 27, 1, 2, 3, arg. 3 (928a) 17  In … litera] Lomb., Sent. IV, 27, 3 (422, 15-17) 18  Responsio … 44  contrahitur]  cf. Iac. Met., Super Sent., IV, 27, 1, resp. (104rb) 5  etc.]  om. ELM | distinctionem istam]  distinctionem 27. A inu. P 6  causet] faciat A 7  uidetur] arguitur O 9  causat] matrimonium add. OZ 10  obligatur homo homini]  homo obligatur homini O homo homini obligatur P 12  ergo]  om. a.c. Na | ad … 13 uerborum] etc. A 13  expressione uerborum]  inu. ELMNa 14  item]  om. Na | religiosi] religionis O 15 dicendo] promitto add. A 16  ergo] et add. KP | matrimonium carnale...de futuro]  etc. A 17  in litera]  om. A 18  dicendum] est add. K | ad matrimonium]  in matrimonio Z 19  de presenti]  om. V | uel] per add. P | teneat] contineat(?) A

L47va K52va

M276vb

16 O190v

E49ra A152va

Z188va

O191r

DVRANDI SVPER SENT. IV

uicem uerborum. Quod requiratur consensus, patet, quia res que est libere unius, | non transit in ius alterius nisi de consensu domini aut superioris; set quilibet, tam uir quam mulier, habet liberum dominium super corpus suum quantum ad actum carnalem qui ordinatur ad conseruationem speciei, hic enim actus non cadit sub seruitute, set solum opera manualia et exteriora; ergo cum per matrimonium transeat ius et potestas corporis unius coniugis in alterum, oportet quod hoc sit per liberum consensum cuiuslibet eorum; | non enim inuenitur | auctoritas Dei, qui in hoc est superior dominus, expressa in contrarium. Quod autem requiratur consensus expressus per uerba, patet sic, quia matrimonium uel est sacramentum uel contractus solum; si sit sacramentum, requirit aliquod sensibile signum, cum hoc sit de ratione sacramenti, ut dictum fuit in principio libri, tale | autem non est nisi expressio uerborum; si uero sit contractus, idem sequitur, quia contractus ciuilis quo obligantur mutuo contrahentes, oportet quod cuilibet contrahentium innotescat, alioquin non obligaret. Set consensus interior sine expressione uerborum uel aliquorum uicem uerborum gerentium non potest innotescere; ergo non causat contractum | obligatorium, ut est matrimonium, set requiritur expressio uerborum, uel per nutus et signa que inter mutos tenent uicem uerborum, uel per literas inter absentes, uel aliquid huiusmodi. Quod autem illa uerba debeant esse de presenti et non de futuro, patet, quia qui promittit se aliquid facturum, nondum facit illud; set per

21 aut] uel O 22  quilibet]  qui licet a.c. O | uir … mulier]  pater quam mater A | liberum dominium]  inu. AKZ 24  enim] autem ELM 25  solum] tantum P | et] ad P 26 transeat] transeatur A | unius coniugis] alterius coniugum  O 27  sit] fit OV | sit … consensum]  per liberum consensum sit EM | cuiuslibet] cuiuscumque Na 28 auctoritas] expressa add. A | Dei] domini KPZ | expressa]  post Dei A 29  in contrarium]  om. EM | requiratur] requiritur Na | expressus … uerba]  per uerba expressus Na 30 quia … 31  sit]  om. A 31  requirit] requiritur AOKZ 32  libri]  om. A | tale] talis ELMO | autem] signum add. P 34  ciuilis] quilibet AP om. ELM uniuersalis O | quo] om. A aliqui add. ELM cui Z | obligantur mutuo]  inu. ELM obligatur mutuo Na obligatur O obligantur sibi mutuo P | contrahentes]  om. ELM contrahens Na 35  cuilibet] quilibet EL et a.c. M | innotescat … 36  interior]  om. Z 37  uicem uerborum]  inu. K | gerentium] ergo ELM | causat]  om. O 39  uel] oportet quod innotescat iste consensus interior add. P | uel … 40  uerborum]  om. A | per] om. ELM | et]  uel per Na | mutos] incertos Na 40  uicem] signa ELM | uerborum] uicem add. marg. M | uel1] et P | uel2] ut L | aliquid] aliquod Na 41  et]  om. AP | patet]  om. EM | patet … 43  de futuro]  om. (hom.) L 42  se aliquid]  inu. A | facturum]  om. P | illud]  om. NaO | qui … set]  om. EM

20

25

30

35

40



45

50

55

DISTINCTIO XXVII QVESTIO I

17

uerba de futuro non est nisi promissio de contrahendo matrimonium; ergo per talia uerba nondum contrahitur. [6]  Ad primum argumentum | dicendum quod illa propositio, si oppositum etc., ueritatem habet quando aliquid est causa sufficiens, non solum efficiens, set conseruans; consensus autem qualitercumque expressus non est causa sufficiens matrimonii nisi supposita institutione diuina que non concurrit cum dissensu ad dissoluendum matrimonium sicut cum consensu ad conferendum; ideo non ualet. Item licet sit causa aliquo modo efficiens, non tamen | conseruans. [7]  Ad secundum dicendum quod non est simile de obligatione uoti quod fit Deo, qui intuetur cor, et ideo sufficit actus interior, et de obligatione matrimonii, que fit homini, qui non potest uidere nisi ea que exterius patent; | et ideo preter consensum interiorem requiritur expressio eius per uerba exteriora uel signa uicem uerborum gerentia. [8]  Ad tertium dicendum quod obligatio professionis fit | per uerba de presenti, ut cum dicitur „facio professionem“, set obligatio ad actus futuros fit per uerba de futuro, ut „promitto quod ero tibi obediens“, etc.

45  Ad … 51  conseruans]  cf. Petr. de Tarant., Sent., IV, 27, 2, 1, ad 4 (293b) 52  Ad … 56  gerentia]  cf. Iac. Met., Super Sent., IV, 27, 1, ad 1 [Vtrum ad matrimonium requiratur consensus expressus quem significant uerba de presenti] (104rb) 43 non … nisi]  fit tamen O | promissio] nuda add. P | matrimonium] matrimonio EKMZ 44 nondum] non AO 45 illa] ista A 46 causa]  om. P | sufficiens] insufficiens Na 47  non]  et non Z et a.c. K | solum efficiens]  inu. P 48  sufficiens] efficiens O | nisi supposita]  om. Na 49  dissoluendum … 50 ualet] causandum O 50  sicut] concurrit add. P | cum consensu]  est consensus a.c. M | conferendum] construendum AKZ ad construendum add. Na contrahendum P | ideo … ualet]  om. A | sit … 51  modo]  causa aliquo modo sit ELM 51  conseruans] conseruatur ELM sequitur additio in P cf. App. I, p. 76* 53  quod] que O | fit] cum add. A 54  potest uidere]  intuetur AKZ | nisi] ex add. E om. a.c. V 55  que] sunt add. V | patent] parent AKZ | preter] prefert E | consensum] assensum O 56  uerba exteriora]  inu. KZ uerba expressa O | uel] et K 58  ut]  om. A 59  ut]  cum dicitur add. O | tibi … etc.]  obediens tibi, tuisque P

M277ra

V137ra

O191v Na112rb

18

DVRANDI SVPER SENT. IV

P133va

M277rb O192r L47vb K52vb

[1] Secundo queritur utrum matrimonium soluatur per religionis ingressum. Et uidetur quod sic: minus uinculum soluitur per maius, sicut uotum transmarinum per ingressum religionis et uinculum minoris religionis per ingressum maioris; set uinculum | matrimonii, cum sit humanum, minus est quam uinculum religionis, quod est diuinum; ergo etc. [2]  Item qui spiritu Dei aguntur, hii non sunt sub lege, ut dicitur G a l. 5; set qui ingreditur religionem, uidetur duci spiritu Dei et lege priuata; ergo non subiacet legi matrimonii. [3]  In contrarium est quia Apostolvs C o r. 7 prohibet uacare | orationi etiam ad tempus | nisi de consensu comparis. Et ibidem | dicit quod mulier obligata est uiro quamdiu uiuit uir eius; ergo uinculum matrimonii non soluitur nisi per mortem. [4]  Responsio. Matrimonium potest solui | dupliciter: uno modo quoad uinculum, alio modo quoad thorum. Primo ergo agendum est de solutione matrimonii quoad uinculum, deinde quoad thorum. [5] Quantum ad primum sciendum est quod matrimonium uel est consummatum per carnalem copulam uel non. Si non, sic soluitur

3  Secundo … 11  matrimonii]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 27, 3, 2, arg. 1 et 2 (295b) 9 Item … 10 5] cf. Gal., 5,18 12 Apostolus … 13  comparis]  cf. I Cor., 7,5; ap. Thom., Super Sent., IV, 27, 1, 3, 1, sed contra 1 (929b) 3 soluatur] tollatur O | soluatur … 4  ingressum]  per religionis ingressum soluatur Na 4  et]  om. ELM | sic] quia add. NaOP | soluitur]  tollitur O 5 religionis … 6  ingressum]  om. a.c. K 6  ingressum maioris]  ingressum alcioris A ingressum arctioris KZ inu. Na 7  quod est]  cum sit K 9  qui] que O | aguntur] agunt L | hii]  om. AO | ut dicitur]  om. P 10  duci] induci Na 11  legi] communi P 12  quia] quod AKNa quod dicit O | Cor.]  1 Cor. V | 7]  1 A | prohibet] prohibendo O | orationi etiam]  occasioni et Na 13  nisi] ubi Z | comparis] comparationis Na(?)Z operis O mutuo a matrimonio abstinentes P coniugis p.c. V | et … 15  mortem]  hic textum diversum praebet P cf. App. I, p. 76* 14  obligata est]  inu. A alligata est KZ obligata Na | uiro] uoto a.c. Na | quamdiu] quantum A | uinculum] macula EL macula a.c. M 16  matrimonium … dupliciter]  dupliciter potest solui matrimonium P 17  alio] secundo K | agendum est]  agetur AKZ 19  quod] quia P 20  uel]  om. a.c. P | uel … non2]  hoc non si omnino a.c. Na | si … sic]  si non O si est consummatum sic non P

5

10

15

20



25

30

35

DISTINCTIO XXVII QVESTIO II

19

per ingressum religionis sicut expresse declaratum est E x t r a, ‘De conuersione coniugatorum’, cap. ‘Ex publico’. Que autem sit causa huius, non est omnino clarum. [6]  Qvidam enim dicunt hanc esse causam, quia maritus ante carnalem copulam non habet plenam possessionem corporis uxoris sue nec econuerso. Quando autem aliquis profitetur in religione, ponit prelatum uice Dei in perfecta possessione sui; et quia in promissionibus fortior est condicio possidentis, ideo talis debet et potest in religione manere et non redire ad matrimonium. | Set hec ratio non uidetur ualere, quia secundum eam qui contraheret cum aliqua primo per uerba de presenti et ante carnalem copulam | acciperet aliam et illam cognosceret, solueretur matrimonium cum prima, que non habuit plenam possessionem corporis uiri, et deberet manere cum secunda, que plenam possessionem habuit corporis eius, quod est falsum. Et iterum talis ingressus esset illicitus, quamuis ex post facto teneret; hoc autem non est uerum; quare etc. [7]  Alii dicunt | quod hoc est, quia religio maius bonum est quam matrimonium et ideo non debet impediri per minus bonum. Set istud minus ualet, quia matrimonium consummatum solueretur 21 Extra … 22  publico]  X.3.32.7 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:580-581) 26  Quidam] non inueni 37  Alii … 38  bonum]  Henr. Segus., Summa aurea, III, 6 [De conversione coniugatorum] (1118-1120) 21  ingressum religionis]  inu. AO sequitur additio in P cf. App. I, p. 76* | declaratum est]  determinatum est NaO patet determinatum esse P 22  coniugatorum]  om. A | publico] publica A 23  huius]  om. A secunde questionis add. P | omnino]  om. Z 24  enim] tamen Na 25  possessionem] potestatem P 26  aliquis]  om. P | in religione]  om. Na religionem O | ponit prelatum]  inu. ELM | ponit … 27 sui] diversum textum praebet P cf. App. I, p. 76* 27  perfecta … sui]  perfecta sui possessione A perfectam possessionem sui O possessione perfecta sui V | et] item P 28  ideo]  et ideo P | debet] esse add. L | debet … potest]  inu. P debet et patet a.c. Na 29  ad] in ELM | uidetur ualere]  ualet O 30  contraheret] contrahit O | primo] prima KZ om. NaO 31  acciperet aliam]  aliam desponsaret per uerba de presenti O | et2 … 32  cognosceret]  et cognosceret eam carnaliter O contrahens cum illa et consumans matrimonium per carnalem copulam P 33  corporis]  om. A | uiri … 34  corporis]  om. Na | deberet] debet O teneretur P 34  plenam … habuit]  plenam possessionem L habuit plenam possessionem O | habuit … eius]  corporis eius habuit EM | est falsum]  inu. K | et]  om. A | et … 36 etc.] om. KZ 35  iterum] item P | post] prius A | facto]  maneret uel add. 37  hoc]  causa hic E causa hec M | maius … est2]  est maius bonum AELM est bonum maius O 38  quam … bonum]  om. A | impediri] impedire O 39  istud minus]  illud minus M nec istud P | quia] sic add. O | matrimonium] bonum Z

O192v E49rb

M277va

20

O193r

V137rb

Z188vb A152vb O193v

DVRANDI SVPER SENT. IV

per religionis ingressum sicut non consummatum; perfectior enim est status religionis quam status matrimonii consummati; illud autem non est uerum; ergo etc. [8]  Alii autem dicunt quod hoc est propter statutum ecclesie. Set hoc non ualet, quia statutum ecclesie numquam soluit matrimonium, nisi quia prius statuit personas illegitimas ad contrahendum, uel quia alias fuit illegitimus | contractus; matrimonium autem contractum legitime non soluitur per statutum ecclesie. Item statutum nouimus, set causam querimus. [9]  Ideo dicendum est aliter quod sicut dicit Apostolvs R o m. 7 et C o r. 7: Mulier alligata est legi quanto tempore uir eius uiuit, | mortuo autem uiro soluta est a lege uiri. Sicut autem duplex est matrimonium, carnale scilicet, quod est consummatum per carnalem copulam, et spirituale, quod non est hoc modo consummatum, sic est duplex mors: una corporalis per separationem anime a carne, alia ciuilis et quasi spiritualis, qua quis moritur mundo et uiuit Deo per ingressum religionis. Talis enim perfecte moritur mundo ciuiliter quoad omnia que in mundo sunt, | scilicet quoad animam, corpus et res exteriores: quoad animam per uotum obedientie, | per quod aliquis renuntiat proprie uoluntati, que est domina in regno anime, quoad corpus per uotum castitatis, quoad | res exteriores per uotum paupertatis.

43 Alii … ecclesie]  sic Alanus Anglicus, ap. Henr. Segus., Summa aurea, III, 38, 7 [De conversione coniugatorum] (1119-1120) 49 sicut … 51 uiri] cf. Rom., 7,2 et Cor., 7,39 51 Sicut … 68 nuptiis] cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 1, 3, 2, sed contra et sol. (930); cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 27, 3, 1, resp. (295a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 27, 2, 2, resp. (171vb) 40 per … ingressum] om. O | enim est] inu. O 41 status]  om. O | consummati]  om. NaO 43  set … 44  ecclesie]  om. O 44  hoc]  om. EM etiam add. P 45  statuit] fecit P 46  contractus] matrimonii add. ELM | matrimonium]  om.  L | contractum legitime]  inu. O 47  numquid]  non O | per] propter Na 48  causam] statuti add. O 49  quod]  om. O | dicit Apostolus] dicitur A | et]  prima ad add. KZ 50  7] primo O | alligata] assignata ELMNaO | legi] legi a.c. viri p.c. (a.m.) Na | uir … uiuit]  inu. ELM | mortuo … 51  uiro]  inu. A 51  duplex est]  inu. AKZ 52  est consummatum]  inu. A | carnalem] corporalem Na 53  hoc modo]  ita EL | sic] sicut O | est duplex]  inu. A 54  carne] corpore O | alia] est add. O 55  quis] aliquis KZ | moritur] in add. Z | religionis]  et professionem ad certam regulam add. P 56  enim]  om. Na 57  scilicet]  om. A | corpus … 58 animam] om. AP 58  renuntiat]  *** L denuntiat a.c. Na 59  regno] regione O | corpus per]  om. a.c. Na 60  per] quoad ELM | paupertatis] paucitatis Na

40

45

50

55

60



65

70

75

80

DISTINCTIO XXVII QVESTIO II

21

[10] Ex quo potest sic argui: sicut se habet matrimonium consummatum, quod | est carnale, ad mortem corporalem, sic se habet matrimonium non | consummatum, quod est spirituale, ad mortem spiritualem; set matrimonium carnale soluitur per mortem carnalem; ergo matrimonium non consummatum, quod est spirituale, soluitur per mortem spiritualem; | hoc autem est ingressus religionis; ergo etc. Hoc etiam uidetur processisse ex facto Christi, qui secundum quasdam hystorias Ioannem uolentem nubere uocauit de nuptiis. [11]  Ex quo patet quod tale matrimonium non soluitur per susceptionem sacri ordinis, licet hoc uideatur dicere Hostiensis in S u m m a sua, quia per susceptionem sacri ordinis non efficitur quis mundo mortuus, set solum mutilatus; est enim liber quoad uelle et nolle et dominus rerum suarum habens proprietatem earum, ut prius, quamuis sit mutilatus per uotum castitatis annexum sacro ordini uel magis | statuto ecclesie, ut infra patebit. Et istius sententie uidetur esse Ioannes in apparatu 27, q. 2, cap. ‘Desponsatam’, ubi dicit quod sponsus non potest recipere ordinem | sacrum. Ius etiam expressum est de ingressu religionis quod sit licitus ante carnalem copulam, non autem de susceptione sacri ordinis. Quod autem dictum est quod matrimonium ante consummationem | soluitur per religionis ingressum,

70 licet … 71  sua]  Henr. Segus., Summa aurea, III, 38, 6 [De conversione coniugatorum] (1116-1117) 75 Et … 77  sacrum]  cf. Ioh. Teut., Glossa ordinaria ad 27, 2, c. 27 (Decretum Gratiani... cum glossis, 2004) 62 carnale] carnalis ELM | corporalem]  om. A carnalem OZ 63  non] nondum P | consummatum] carnaliter add. P | spirituale]  quia factum per consensum animorum add. P 64  spiritualem]  om. P | matrimonium … soluitur]  potest solui A matrimonium carnale soluetur E matrimonium corporale soluitur Na | carnale] corporale Na | carnalem] corporalem AKP 65  non] nondum P | quod … spirituale]  om. P | soluitur] soluetur ELM absoluitur Na 66  spiritualem]  om. Na | ergo etc.]  ergo O cum inclusione professionis P 67  processisse … Christi]  ex facto Christi processisse KZ 68  uocauit … nuptiis]  a nuptiis uocauit A uocauit de *** Na uocauit a nuptiis O uocauit ad se de nuptiis P 69  tale]  om. L | non] om. LNa 70 licet … 71  ordinis]  om. Na quia P | dicere]  innuere AK tenere O om. Z | Hostiensis]  Ostiensis EMV 71  quis] aliquis O 72  enim liber]  enim AL in libero arbitrio EM 73  nolle]  quoad nolle O | rerum suarum]  inu. A | proprietatem] potestatem OP potestatem a.c. V | ut prius]  prius Na sicut prius O om. P 75  magis] ex add. P om. Z 76  esse] fuisse P | apparatu] suo add. O | cap.]  add. 1 E | dicit] dicitur Na 77  potest]  om. P | recipere] accipere Na | etiam] autem add. Na 79  sacri ordinis]  inu. O sequitur additio in P cf. App. I, p. 77* 80  consummationem]  carnalem copulam A

M277vb Na112va

P133vb

O194r L48ra

K53ra

22

M278ra

E49va

O194v

DVRANDI SVPER SENT. IV

intelligendum est quando aliquis ingreditur cum effectu, hoc est quando profitetur. [12]  Set numquid alter remanens in seculo tenetur expectare quod alius sit professus? Dicunt omnes quod sic. Set qvidam dicunt quod tempus probationis debet abbreuiari et taxari | per episcopum propter periculum incontinentie illius qui remanet in seculo; alioquin posset fraudari iure suo, quia intrans religionem posset esse usque ad finem anni in uno monasterio et tunc exire et intrare | aliud monasterium; et sic alius fraudaretur. [13]  Aliis uidetur distinguendum, quia si uxor intrat de licentia mariti uel econuerso, remanens in | seculo tenetur expectare professionem nec debet abbreuiari tempus probationis a iure statutum‚ cum tunc non fiat remanenti in seculo aliquod preiudicium. Si uero non intrat de licentia, debet ei certum tempus prefigi infra quod profiteatur. Nec est inconueniens tempus probationis a iure statutum abbreuiari, quia speciale est in hoc casu propter periculum incontinentie illius qui remanet in seculo. [14]  Aliis uidetur quod ex quo ius ei permittit quod intret religionem, et tempus probationis non solum introductum sit in fauorem

83 Set … 108  uinculum]  cf. Ioh. Par., Super Sent., IV, 27, 2, arg. 1 et resp. [Vtrum altero coniugum intrante religionem...remanens in seculo debeat semper expectare] (162va) 84 Set … 89  fraudaretur]  cf. Bernardus de Parma, Glossa Ordinaria ad X.3.31.23 (1256) 90 Aliis … 97  seculo]  cf. Ioh. Teut., Glossa ordinaria ad 27, 2, c. 27 (Decretum Gratiani... cum glossis, 2004) 98 Aliis … 102  discurrendo]  cf. fortasse Henr. Segus., Summa aurea, IIII, 38, 11 [De conversione coniugatorum] (1122) 81 intelligendum est] ut tactum est prius add. P 83 alter] coniugium add. Na 84  alius] alter EM | sic]  quia tunc simpliciter moritur mundo add. P | set] quia Na | quidam dicunt]  inu. A 85  probationis] professionis ELMO professionis a.c. V | abbreuiari] abbreuiare A | propter] per O 86  periculum incontinentie]  periculum continentie K inu. P 87  iure suo]  om. P | intrans … posset]  ingressus religionis potest O 88  uno]  om. Z 89  alius] om. ELM alter P aliud Z 90  distinguendum] dicendum Na | quia] quod O | si]  om. a.c. V | intrat] intret KZ 92  probationis]  om. Na | a iure]  iure Z 93  fiat] faciat O | preiudicium] impedimentum seu preiudicium O | non intrat] inu. P 94  ei]  om. AKZ | ei … tempus]  certum tempus K ei tempus terminatum Na ei episcopus(?) tempus(?) O | prefigi] prefigere O | quod]  quo tempore Na 95  probationis] professionis O | a … statutum]  inu. AZ | abbreuiari] abbreuiare Na 98  ei permittit]  inu. AKZ permittit P | intret] intrat P 99  et]  om. P | probationis] religionis L | introductum sit]  inu. AKZ introductum est O

85

90

95

100

105

110

115

120

DISTINCTIO XXVII QVESTIO II

23

conuersi, set etiam in fauorem monasterii, ut sumatur experientia de moribus nouitii, non debet illud tempus abbreuiari nisi forte appareret fraus eius, ut quando iret de uno monasterio ad aliud discurrendo. Primam | opinionem tenet Bernardvs in apparatu E x t r a, ‘De regularibus et transeuntibus ad religionem’, cap. ‘Statuimus’; secundam uidetur tangere Iohannes 27, qu. 2, cap. ‘Desponsatam’, in G l o s s a ; tertiam tenet Hostiensis in S u m m a sua. Et sic patet qualiter | matrimonium nondum consummatum soluitur per religionis ingressum etiam quoad uinculum. [15] Si autem matrimonium sit consummatum, aut hoc est per uiolentiam illatam uxori a uiro aut de consensu utriusque. In primo casu uidetur qvibusdam quod mulier potest intrare religionem inuito uiro | et profiteri et sic matrimonium inter eos solui. Quorum ratio est quia nullus debet perdere ius suum inuitus ex sola culpa alterius; set mulier antequam cognosceretur, habebat ius ingrediendi religionem si uellet; ergo per hoc quod cognoscitur inuita, non amittit ius suum. [16]  Aliis uidetur quod ex quo matrimonium est consummatum, nullo modo separatur nisi per mortem corporalem; nec obstat quod alii dicunt, quia talis copula non est omnino iniuriosa nec uiolenta, cum maritus usus sit re sua; | accepit enim per mutuum consensum ius in corpus mulieris quod permanet quousque soluatur per professionem religionis; et ideo maritus | usus est iure suo; illa autem sibi imputet si uolebat religionem intrare quod non cauit sibi a matrimonii

117 nec … 123  consumatione]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 27, 3, 1, resp. (295b) 100 etiam] om. KOZ | sumatur] capiatur EM experiatur L firmatur a.c. Na 101  moribus]  add. ipsius O | nouitii] om. ELM | debet] oportet Na | abbreuiari] breuiari ELMP 102  fraus … discurrendo]  om. P | ut]  om. O | ad] in O 103  opinionem]  om. Na | Bernardus] hoc a.c. Ioannes p.c. Na | apparatu] suo add. O 104  regularibus] rectibus Na 105  tangere] tenere A 106  tertiam] autem Na 108  etiam]  om. P 109  sit consummatum]  inu. O | hoc]  om. V 111  uidetur quibusdam]  inu. ELMNaP 112  uiro] marito a.c. M | et2]  om. a.c. Na | sic] sicut L dicunt add. P | solui] soluitur AZ 113  debet perdere]  perdit P 115  per] propter P | quod cognoscitur]  inu. L 116  aliis] quando add. P 117  corporalem] carnalem ELM 118  quia] quod EMONa | non … omnino]  non omnino est dicenda P | nec] uel P 119  cum] quia O | usus sit]  inu. KZ usus est O | re sua]  de sua re Na | accepit] accipit ELM | enim] ius add. a.m. Na | mutuum] unicum M | ius] uir Na siue potestatem add. P 120  soluatur] soluantur Z | professionem]  approbationem seu professionem P 121  usus est]  inu. A | illa autem]  et ita O 122  religionem intrare]  inu. P | cauit sibi]  inu. KZ | matrimonii]  om. O

V137va

O195r

M278rb

Na112vb O195v

24 P134ra

M278va O196r

L48rb Z189ra K53rb A153ra

DVRANDI SVPER SENT. IV

consummatione. | Si autem matrimonium sit consummatum de consensu utriusque, sic secundum omnes non potest solui quoad uinculum per religionis ingressum, set solum per mortem corporalem alterius, ut patet ex predictis; et propter aliud, quia matrimonium, quod significat unionem Christi et ecclesie indiuisibilem, est totaliter indiuisibile manente utroque coniuge; set tale est matrimonium consummatum. Significat enim coniunctionem Christi et ecclesie quoad naturam assumptam, que fuit indiuisibilis; quare etc. Et sic patet primum, scilicet qualiter matrimonium soluitur quoad uinculum per religionis ingressum. [17] De solutione autem matrimonii quoad thorum dicendum quod soluitur dupliciter: uno modo ex culpa alterius coniugis, scilicet per fornicationem, alio modo | ex mutuo consensu quando pari uoto ingrediuntur religionem; uel alter ingreditur, alter uero remanet in seculo profitens continentiam, si tamen sit persona de cuius | incontinentia probabiliter non timeatur, aliter non. [18] Ad primum argumentum dicendum quod minus uinculum soluitur per maius quando sunt unius rationis et unum | est incompossibile alteri. Et sic soluitur unum uotum per aliud, ut uotum | transmarinum per uotum religionis et uotum | minoris religionis per uotum artioris; nec est in alicuius preiudicium, quia uotum fit principaliter Deo, non homini. | Et ideo sicut non est preiudicium cum

133 De … 138 non2]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 27, 3, 2, resp. (296a) 139 Ad … 152  ad uotum religionis]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 27, 3, 2, ad 2 (296b) 123 consummatione] sequitur additio in P cf. App. I, p. 77* 124  sic] tunc ELM | quoad … 125 ingressum] per religionis ingressum quoad uinculum O quoad religionis ingressum P per uinculum quoad religionis ingressum Z 126  ut]  et ratio P | predictis] supradictis KZ sequitur additio in P cf. App. I, p. 77* | et] etiam add. P 127 unionem] coniunctionem Na | ecclesie] esse omnino add. ELM 128 indiuisibile] indissolubile A indiuisibile a.c. indissolubile p.c. V 129  enim]  om. P 130  naturam] ad add. P | indiuisibilis]  et inseparabilis a diuinitate add. P 131  scilicet]  om. A 135  fornicationem]  siue corporalem, siue spiritualem add. P | mutuo]  om. A | consensu] et add. Na 136  alter ingreditur] religionem add. A inu. ELM | alter2]  om. L 138  aliter non]  om. A 139  argumentum]  om. Na 140  unius] eiusdem O | rationes]  om. a.c. Na est … 141  alteri]  incompossibile alteri est L 141  aliud] alterum ELMP 142  minoris] latioris P 143  artioris] maioris ANa alcioris ELM | in] ibi A | quia … 144  preiudicium]  om. a.c. V 144  non1]  non autem A et non ELMNa | ideo]  om. Z et a.c. K | cum … 145  preiudicium]  om. ONa

125

130

135

140

145

150

155

DISTINCTIO XXVII QVESTIO III

25

| eidem soluitur plus quam sit ei promissum, sic non est preiudicium cum quis transfert se de minori uoto ad maius quando utrumque pure fit Deo et propter Deum. Set matrimonium et uotum religionis non sunt uincula unius rationis, quia per unum, scilicet per matrimonium, obligatur quis homini secundum Deum, per aliud uero, scilicet per uotum religionis, obligatur quis homini uice Dei. Et ideo fieret preiudicium alteri coniugi si preter eius uoluntatem transferretur quis ad uotum religionis. [19]  Ad secundum dicendum quod ille qui ingreditur religionem post consummatum matrimonium sine consensu alterius, non ducitur Spiritu sancto, qui est spiritus ueritatis et arguit mundum de peccato; istud autem est peccatum et contra ueritatem iustitie; ideo etc.

E49vb

5

[1] Tertio queritur utrum conuenienter assignetur tempus sponsalium, scilicet quod possint contrahi post septennium. Videtur quod

153 Ad … 155  sancto]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 27, 3, 2, ad 2 (296b) 155 spiritus … peccato]  cf. Ioh., 16,3 et 16,8 4 Tertio … 10 utroque] cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 2, 2, arg. 3 (931b) 145  sit ei]  inu. A | sic] ita E 146  cum quis]  quod aliquis A | transfert se] transfertur Na inu. O | quando] quod a.c. cum p.c. Na | pure fit]  inu. AEKZM sit pure Na 147  et1]  pure fit add. ELM 148  uincula] uinculum M om. O | quia] set Na | per]  om. a.c. K | unum … matrimonium]  uotum matrimonii A 149  obligatur quis]  homo obligatur qui Na | secundum Deum]  set non Deo M om. P | uero]  om. P 150  uotum religionis]  religionem ELM | quis]  om. EM aliquis Z | homini] et add. Na om. P | et ideo]  et A inu. K 151  transferretur] transfert ur O | quis] aliquis Z 153  secundum] argumentum O 154  consummatum matrimonium] consummationem matrimonii EL consummationem  M | non ducitur]  om. P 155  sancto] Dei O | peccato] peccatis O 156  istud] illud ELMP | autem] non Na uero O | ueritatem iustitie]  uirtutem A iustitiam O 4  assignetur] signetur O 5  possint] possunt MP possent Na | uidetur] et uidetur AKZ

O196v

26 V137vb

M278vb

O197r

Na113ra

DVRANDI SVPER SENT. IV

non, | quia sponsalia ordinantur ad matrimonium; set non idem tempus assignatur pro matrimonio contrahendo uiro et mulieri, cum uiro assignetur tempus 14 annorum, mulieri uero 12; ergo non idem tempus debet assignari uiro et mulieri pro sponsalibus | contrahendis; non ergo tempus septennii pro utroque. [2] Item contractus qui potest fieri per alios, non requirit discretionem uel usum rationis in illis de quorum contractu agitur; set sponsalia possunt contrahi inter parentes pro filiis; ergo non requiritur in filiis aliqua etas discretionis, nec tempus septennii, nec aliud. [3]  In contrarium est quod dicunt I u r a, ff. ‘De sponsalibus’, l. ‘In sponsalibus’, et E x t r a, ‘De sponsatione impuberum’, cap. ‘Literas’ et cap. ‘Accessit’. [4]  Responsio. Videnda sunt tria: primum est an sponsalia conuenienter precedant matrimonium et quot modis contrahuntur; secundum est de tempore statuto ad contrahenda sponsalia; | tertium est an contracta possint dissolui et quibus modis. [5]  Quantum ad primum dicendum quod sponsalia conuenienter precedunt matrimonium. Cuius ratio est quia in magnis et periculosis contractibus promissio | conuenienter precedit rei traditionem (facilius

11 Item … 14 aliud] cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 2, 2, arg. 1 (931b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 27, 4, 2, arg. 1 (297b-298a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 27, 3, 1, arg. 1 (172vb) 15 Iura … 16  sponsalibus]  D.23.1.7 [Iustin., Digesta] (Corp. iur. civ. 1:330a) 16 Extra … Literas]  X.4.2.4 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:673) 16 Extra … 17  Accessit]  X.4.2.5 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:673-674) 6  idem tempus]  inu. P 7  assignatur] utrique add. P | uiro1 … cum]  ymmo P 8  assignetur] assignatur MP | tempus1]  om. P | 12] annorum add. AKZ 9  assignari] et add. Z | pro] de A 10  septennii]  septenarii ELM est add. O | pro utroque]  *** ELM 11  per] post E et a.c. M 12  de]  om. EL et a.c.. M | contractu] contractum EL et a.c. M 14  filiis]  et filiabus add. P | discretionis … tempus]  nec tempus discretionis ELM 15  ff ] officialia ELM sunt Na post In sponsalibus a.c. O que sunt P 16  de … impuberum]  de desponsatione impuberum AO de sponsalibus in primo ELM de sponsalibus impuberum P | Literas] secundo O om. P 17  cap.] econuerso L 18  an] utrum ELM 19  et …contrahuntur]  in hiis modis contrahendi A | contrahuntur] contrahantur KZ 20  tempore statuto]  statu Na | ad contrahenda]  de contrahendo A ad contrahendum NaO | est2]  om. V 21  contracta possint]  contractus iste possit A contracta possunt O | quibus]  quo siue quibus A quidam V 22  dicendum] sciendum EM 23  quia]  om. O 24  precedit] precedunt P | rei traditionem]  inu. ELM contractionem P

10

15

20

25

30

35

40

DISTINCTIO XXVII QVESTIO III

27

enim est et minus inconueniens corrigere si errare contingat in contractu quando initiatur quam quando | est totaliter consummatus ); set P134rb matrimonium est magnus et periculosus ualde contractus, cum alter coniugum alteri obligetur non solum quoad exteriora, set quoad proprium corpus et in perpetuam seruitutem; ergo conueniens est quod matrimonium, in quo fit translatio corporis proprii in potestatem alterius, precedant sponsalia, que sunt promissio futurarum nuptiarum de matrimonio contrahendo. Propter eandem rationem est statutum ut sponsalia publicentur per banna ut appareat si quid legitime obstat matrimonio contrahendo, ut habetur E x t r a, ‘De clandestina desponsatione’, cap. ultimo. Et similiter propter eandem rationem statutum est ut in religione | tempus probationis precedat tempus professionis. |  M279ra [6] Contrahuntur autem sponsalia quatuor modis, scilicet nuda O197v promissione uel datis arris sponsalitiis uel annuli subarratione uel interpositione fidei seu iuramenti. In solo primo contrahuntur sponsalia; cetera uero non sunt nisi confirmatio sponsalium. Promissio autem per quam sponsalia contrahuntur, aut est absoluta aut condicionata. Si absoluta, statim per ipsam sponsalia contrahuntur; si condicionata, aut condicio est honesta (ut cum dicitur “accipiam te in meam si

34 Extra … 35  ultimo]  X.4.3.3 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:679-680) 37 Contrahuntur … 58 consensus] cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 2, 1, sol. (931a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 27, 4, 2, arg. 3 (297b-298a); Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 27, 4, 1, ad arg. 2 et 4 (297ab); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 27, 3, 2, resp. (173ra) 25 enim] om. P | est … inconueniens]  et minus inconueniens est P | et] ut L | corrigere]  om. ELM | si]  set P | errare] errore Na 26  quam]  decedere ab eo add. O | est totaliter]  inu. P | consummatus] consummatum L 27  ualde]  om. ELMO | alter]  om. a.c. Na 28  coniugum alteri]  inu. Na | set] etiam add. A 29  et]  om. O | in]  om. A | conueniens] inconueniens Na | est]  om. A | quod]  ut ELM 30  corporis proprii]  inu. A | potestatem] seruitutem O 32  de … 33  sponsalia]  om. a.c. Na | propter]  et propter O | est statutum]  inu. AKPZ 33  ut1] quod O | banna] bannos O | legitime obstat]  inu. M legitime obstet O 34  matrimonio]  om. P 35  ultimo] cum inhibito O | eandem rationem]  inu. A | statutum est]  inu. O statutum P | ut … religione]  in religione ut ELM ut religione Na ut religiosis O 38  arris]  a rerum M | sponsalitiis] sponsalibus ELM 39  fidei … iuramenti]  iuramenti uel fidei A | seu] siue O | primo] modo add. P 40  uero]  om. ELMP | non … nisi]  non nisi a.c. Na sunt O | sponsalium] earum A 41  aut1 … absoluta]  uel est condicionalis O | aut2 condicionata]  aut est condicionata EMKZ om. a.c. Na uel est absoluta O 42  condicionata] condicionalis O 43  dicitur] sic add. Na | in meam]  uxorem add. Na om. O

28

L48va E50ra K53va O198r

DVRANDI SVPER SENT. IV

parentibus placeat uel si dederis centum”), et tunc stante condicione, stant sponsalia, non stante, non stant, sicut habetur E x t r a, ‘De condicionibus appositis in desponsationibus’, cap. ‘De illis autem’ et cap. ‘Super eo’; si autem condicio sit inhonesta, | aut est contra bona matrimonii (ut si dicatur “accipiam te, si sterilitatis uenena procures uel donec inueniam aliam meliorem”), et tunc non contrahuntur | sponsalia, cum ordinentur | ad matrimonium, cui opponitur condicio apposita, | aut non est contraria bonis matrimonii, et tunc sponsalia stant et condicio debet haberi pro non adiecta, ut expresse habetur E x t r a, eodem titulo quo supra, cap. ultimo; ubi etiam dicitur quod si condicio sit impossibilis (ut si dicatur “contraham tecum si digito celum tetigeris”) stant sponsalia et condicio debet pro non apposita haberi; quod est ualde mirandum, cum sponsalia contrahantur per consensum, sicut et matrimonium; per talia autem uerba condicione impossibili apposita magis consueuit intelligi dissensus quam consensus. [7] Quantum ad secundum sciendum quod tempus septennii con­uenienter est determinatum a iure pro sponsalibus contrahendis,

45 Extra … 46  autem]  X.4.5.3 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:682-683) 45 Extra … 47  eo]  X.4.5.5 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:683) 52 Extra … 53  ultimo]  X.4.5.7 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:684) 59 Quantum … 79 sponsalia] cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 2, 2, sol. (932a) 44  parentibus placeat]  placet parentibus A parentibus placet KZ placeat amicis meis O | uel] et EM | centum] libras add. Na | et]  om. O | tunc] ex add. P 45  sponsalia] set add. A et add. ELMK | stante]  om. A 46  appositis]  om. Z | in desponsationibus]  om. O | illis] illa K | autem]  om. O | autem et]  autem Na et O 47  contra bona]  contra honestatem AO contraria bonis P 48  si dicatur]  cum dicitur O | te]  in meam add. P | sterilitatis uenena]  inu. AKZ steriliter uenena M uenenum sterilitatis O sterilitatis P | procures] potaueris O procuraueris P 49  meliorem] te meliorem O uel donec ad unum annum add. P 50  apposita] opposita Na et a.c. P | cum … apposita]  diversum textum praebet a.c. O cf. App. I, p. 91* 51  contraria bonis]  contra bona AO | tunc]  om. P 52  expresse habetur]  expresse dicitur(?) A inu. P | expresse … 53  ultimo]  expresse *** cap. titulo questionis cap. multum A in cap. De condicionibus appositis et cap. primo O | extra eodem]  om. P | eodem titulo]  de uinculo Na 53  ubi] sic P | dicitur] sic add. Na | quod]  om. AP | condicio] apposita add. P 54  ut] aut E 55  debet … apposita]  debet pro non adiecta AO pro non adiecta debet KZ | haberi] teneri ELM 56  ualde]  mirabile seu add. P | contrahantur] contrahentur V | et]  om. ELMNaP 57  autem] enim Na 58  consueuit intelligi]  uidetur haberi ELM 59  secundum]  est add. A | sciendum]  est sciendum A sciendum est Na dicendum P | conuenienter est]  inu. P 60  determinatum] assignatum P

45

50

55

60



65

70

75

DISTINCTIO XXVII QVESTIO III

29

quia quicumque contrahit sponsalia, debet habere aliquam prudentiam de futuris, | cum sponsalia | sint promissio futurarum nuptiarum; set ante septennium nullus habet sufficientem prudentiam de futuris; ergo etc. Minor declaratur. Est enim triplex status hominis, ut dicitur I E t h i c o r u m : primus enim est cum quis nec per se intelligit, nec ab alio capere potest; | secundus est quando homo ab alio capere potest, set ipse non sufficit ad intelligendum per se ipsum; tertius est cum ab alio capere potest et per se ipsum considerare. Primum statum optinet homo ante primum septennium, | et propter hoc illo tempore nulli contractui | aptus est et ita nec sponsalibus. Set ad secundum statum incipit homo peruenire in prin­ cipio secundi septennii, precipue quantum ad ea que ad personam ipsius pertinent, ad que ratio naturalis citius conualescit; et ideo tunc incipit esse aptus ad aliqua promittendum in futurum per sponsalia, non autem ad obligandum se perpetuo uinculo per matrimonium, quia adhuc non habet firmam uoluntatem. Ad tertium statum peruenit homo in principio tertii septenarii; et ideo potest se tunc obligare in hiis que ad personam ipsius pertinent, uel ad religionem, uel matrimonium. Patet ergo minor, scilicet quod ante septennium non habet homo prudentiam de futuris que sufficiat ad contrahendum sponsalia. |

64  I Ethicorum]  cf. Arist., Eth. Nic., I, 2, 1095b10-13 ap. Thom., Super Sent., IV, 27, 2, 2, sol. (932a) 61habere … prudentiam] aliquam prudentiam habere AKZ habere prudentiam ELM aliquam periciam habere O habere aliquam prouidentiam P 63  septennium] tempus septennii O | nullus] nulla A | habet] potest Na | prudentiam] habere add. Na prouidentiam P | de futuris]  om. EM 64  est enim]  quia est Na 65  enim] autem Na om. P | quis] aliquis Z 66  secundus …potest2]  secundus set per se ipsum non potest a.c. EM om. PZ | quando] cum AOK | alio capere]  aliquo capere AO alio recipere Na | set ipse]  et per se ipsum ELM 67  per … ipsum]  om. ELM per se NaPV | est]  om. P | cum] quando ELM | alio] aliis A | capere potest]  inu. ELMNaV 68  et] etiam add. P | optinet] habet EM continet a.c. P | primum septennium]  statum septennii primum O 69  et1 … hoc]  propter quod ELM 70  statum]  om. A | homo]  om. AOZ et a.c. K 71  septennii]  om. P | que] sunt add. Na | que ad]  que sunt ad Na que ad ipsam P 72  citius] totius L | ideo tunc]  inu. Na 73  esse]  om. P | aliqua promittendum]  promittendum AO aliqua promittenda K inu. P 74  per matrimonium]  matrimonii Na 75  firmam] perfectam ELM | tertium statum]  inu. A secundum statum O 76  septennii] septenarii ELMOPZ | se tunc]  se ANaO inu. Z 77  ad personam]  persone A | uel1] ut AO 2 | uel ] ad add. OPV 78  ante] primum add. OP 79  prudentiam] prouidentiam P | que sufficiat]  sufficiant ELMP om. Na

M279rb V138ra

O198v

A153rb Z189rb

O199r

30 Na113rb

M279va P134va

O199v

DVRANDI SVPER SENT. IV

[8]  Quantum ad tertium sciendum quod sponsalia dimittuntur in octo casibus: Primus est cum alter intrat religionem cum effectu; nec mirum cum in hoc casu matrimonium non consummatum soluatur, ut patet ex predictis, quia in ingressu religionis est quedam mors ciuilis; de hoc habetur E x t r a, ‘De conuersione coniugatorum’, cap. ‘Verum’ et cap. ‘Ex publico’. Secundus est quando alter contrahit cum aliquo per uerba de presenti, E x t r a, ‘De sponsalibus’, | ‘Si inter uirum’, et ‘De sponsa duorum’, cap. primo. Et in hiis duobus casibus soluuntur sponsalia ipso iure. Tertius est quando alius transfert se | ad regionem longinquam et conuenienter expectactus non redit, E x t r a, ‘De sponsalibus’, ‘De illis autem’. Quartus est quando superuenit enormis infirmitas que notabiliter debilitat, ut epilepsia uel paralysis, aut notabiliter deformat, ut abscisio nasi uel aliquid huiusmodi, aut que est contra bonum prolis, ut lepra, que | solet prolem inficere; de hoc habetur E x t r a, ‘De coniugio leprosorum’, cap. ‘Literas’, et ‘De iure iurando’, cap. ‘Quemadmodum’. Quintus est cum superuenit affinitas, E x t r a, ‘De consanguineitate et affinitate’, ‘Super eo’; et ad hoc

80 Quantum … 117 facto] cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 2, 3, argumenta et sol. (932b-933a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 27, 4, 1, responsio ad quaesitum quot modis sponsalia dissoluntur (297b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 27, 3, 3, resp. (173ra-rb); Iac. Met., Super Sent., IV, 27, 2, resp. [Vtrum ante finem primi septennii possunt sponsalia contrahi] 84 Extra … Verum]  X.3.32.2 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:579) 84 Extra … 85  publico]  X.3.32.7 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:580-581) 86 Extra … uirum]  X.4.1.31 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:672) 86 Extra … 87  primo]  X.4.4.1 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:680) 89 Extra … 90  autem]  X.4.1.5 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:662) 94 Extra … Literas]  X.4.8.3 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:691) 94 Extra … 95  Quemadmodum]  X.2.24.25 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:368-369) 96 Extra …   eo]  X.4.14.2 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:700) 80 dimittuntur] dirimuntur OP 81  alter]  om. ELMNa | intrat] intret O 82  non] nondum P ut O 83  patet … predictis]  ex predictis patet A | in ingressu] ingressus OM 84  de hoc]  ut ELM et de hoc Na | coniugatorum] coniugum Na 85  publico] publica P | quando] cum O | alter] coniugum add. a.m. Na | aliquo] alio AZ aliquo a.c. alio p.c. M alia O aliquo alio P 87  sponsa] sponsalibus NaZ | duorum]  om. a.c. P | cap. primo]  sequitur additio in O cf. App. I, p. 91* | hiis] istis ELM 88  tertius] modus add. ELM casus add. O | alius] aliquis Na alter KOP | regionem] religionem P 90  quartus] casus add. O 91  que … debilitat]  et notabilis debilitas Na | aut … 92  huiusmodi]  om. ELM 92  nasi]  om. P | que est]  est AOZ et a.c. K quod ELM 93  lepra que]  leprosus qui O | prolem] lepram add. O | de hoc]  et de hoc O de P 95  quintus est]  quintus A quinta causa O 96  Extra]  om. Na | affinitate] cap. add. NaOP

80

85

90

95



100

105

110

115

DISTINCTIO XXVII QVESTIO III

31

probandum sola fama sufficit propter scandalum. Sextus est quando alter fornicatur, E x t r a , ‘De iure iurando’, ‘Quemadmodum’, quia ex hoc male presumitur de fide in posterum seruanda. Septimus est quando mutuo se absoluunt, E x t r a , ‘De sponsalibus’, cap. ‘Preterea’. Istum tamen casum qvidam non recipiunt dicentes quod ecclesia hoc non approbat tamquam licitum, set sustinet tamquam minus malum ne deterius contingat, quia coacta matrimonia consueuerunt habere malos exitus. Et huic opinioni satis uidetur concordare textus decretalis; set exemplum quod in decretali adducitur, non bene concordat; dicit enim quod se mutuo absoluere possunt instar eorum qui societatem interpositione fidei | contrahunt et postea eandem sibi | remittunt, quod utique potest fieri licite. Est etiam ad hoc ratio, quia omnis promissio, quantumcumque iuramento firmata, facta in fauorem hominis, potest remitti ab eo in | cuius fauorem facta est; cum ergo sponsalia sint promissio facta homini de futuro | matrimonio, | quantumcumque sint uallata iuramento, possunt dissolui ut unus absoluat alterum; et hoc uidetur uerius. Octauus casus est quando sponsalia contracta sunt inter parentes et uterque uel alter ueniens ad etatem legitimam petit absolui, E x t r a , ‘De desponsatione impuberum’, cap. ‘De illis’. Et in

98 Extra … Quemadmodum]  X.2.24.25 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:368-369) 100 Extra … Preterea]  X.4.1.2 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:661) 101 Istum … 104  exitus]  citatur in Glossa ordinaria super Decretales Gregorii IX sicut opinio Hugutii de Pisa, cf. Bernardus de Parma, Glossa Ordinaria ad X.4.1.2 (1420) 115 Extra … 116  illis]  X.4.2.7 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:675) 97 probandum] non add. A | sola … sufficit] sufficit sola fama AOKZ 98  iurando] cap. add. O 99 male … seruanda] presumitur de fide male seruanda in posterum O 100  absoluunt] absoluerunt Na | Preterea] postea P 101  Istum] hunc A | tamen]  om. O | quidam … recipiunt]  non recipiunt quidam AO | quod … 102  non]  quod hoc ecclesia non A quod ecclesia non hoc ELM hoc non Na 102  minus]  om. AKOZ 104  habere]  om. EL et a.c. M | satis uidetur]  inu. A | satis … concordare]  uidetur satis concordare A uidetur concordare satis ELMP 105  decretalis]  in Decreto, cap. P r e t e r i a m O | non bene] male A 106  dicit] dicitur P | se mutuo]  inu. AV | instar]  ad instar O 107  et]  om. V | eandem sibi]  inu. AKZ sibi mutuo eandem O tandem sibi P 108  remittunt] remittuntur Na | quod] quia V | utique]  *** A om. LOZ et a.c. K | potest fieri]  inu. AO 109  quantumcumque] quocumque O | facta] factum Na 110  potest] semper add. ELM | facta] factum Na 112  sint]  om. ELM | uallata]  firmata seu uallata P | dissolui] dirimi P | unus absoluat]  unum dissoluat O 113  alterum] alium A 114  parentes] impuberes O | et] ut add. P | uel] aut A 115  de … impuberum]  de sponsalibus in primo EM De sponsalibus impuberum L desponsatione impuberum KZ de sponsa impuberum P 116 in] om. P

E50rb L48vb O200r K53vb M279vb

32 V138rb

O200v

DVRANDI SVPER SENT. IV

hiis sex ultimis casibus soluuntur | sponsalia per iudicium ecclesie et non ipso facto. [9] Ad primum argumentum dicendum quod in contractu matrimonii non solum requiritur dispositio anime quoad usum rationis, set dispositio corporis ut sit tempus generationi aptum. Et quia puella in duodecimo anno ad hoc uenit, masculus autem in fine secundi septennii, ut habetur IX De | animalibus, simul autem usum discretionis accipiunt, qui requiritur tantum in sponsalibus, ideo in sponsalibus determinatur idem tempus utrique, non autem in matrimonio. [10] Ad secundum dicendum quod contractus qui est inter parentes pro filiis non habet uim ueram sponsalium licet sit quedam pactio inter parentes. Quod patet, quia nisi pueri uenientes ad etatem legitimam ratum habeant tacite uel expresse quod per parentes actum est, nichil ualet.

120

125

[1] Quarto queritur utrum cum bigamo liceat dispensare. Videtur quod non, quia contra ius diuinum non licet dispensare; set de iure diuino est quod bigamus non promoueatur ad ordines cum hoc conti-

118 Ad … 124  matrimonio]  Thom., Super Sent., IV, 27, 2, 2, ad arg. 3 (932b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 27, 4, 2, ad arg. 3 (298a-b) 122 IX … animalibus]  fortasse Arist., Hist. an., V, 14, 544b17-22 ap. Thom., Super Sent., IV, 27, 2, 2, ad arg. 3 (932b) 3 Quarto … 7 dispensare] cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 3, 3, arg. 2 (936a) 117  ipso] proprio add. O | facto]  sequitur additio in O cf. App. I, p. 91*-92 120  set] etiam add. P | sit tempus]  om. Z et a.c. K 121  autem] uero EM | secundi septennii]  primi septimi O 122  IX] VIII O IV P 123  qui] que O | ideo … sponsalibus]  om. EMP 124  idem … utrique]  utrique idem tempus scilicet septennii P | autem]  autem sic P 126  habet] habent ENaPV 127  nisi] ipsi P | ad … 128  legitimam]  ad. etatem minimam(?) a.c. K nisi M nisi add. P 129  nichil ualet]  nullius est firmitatis O sequitur additio in P cf. App. I, p. 77* 3  quarto] quinto P | bigamo] bigamis V | uidetur]  et uidetur AOK 5 cum … 6  canone]  om. O

5



10

15

DISTINCTIO XXVII QVESTIO IV

33

neatur in canone; I T h i m. 3: Oportet episcopum irreprehensibilem esse, unius uxoris uirum; ergo | nulli in hoc licitum est dispensare. [2] Item, E x t r a, ‘De bigamis’, dicitur quod clericis qui quantum est in ipsis secundas mulieres matrimonialiter coniunxerunt, tamquam cum bigamis dispensare non licet. [3]  In contrarium est quod Lucius papa dispensauit cum Panormitano episcopo, qui erat | bigamus, ut dicit Gavfridus in S u m m a. | [4] Responsio. Videnda sunt tria: Primum est quare bigamie sit annexa irregularitas; secundum est quot modis bigamia contrahatur; tertium est utrum cum bigamis liceat dispensare. | [5]  Quantum ad primum dicitur sic communiter quod causa quare bigamie est annexa irregularitas, est defectus sacramenti. Decet enim illum qui constituitur minister sacramenti nullum pati in sacramentis defectum; set per sacramentum ordinis constituitur quis minister

6 I … 7 uirum] cf. I Tim, 3,2 8 Item … 10 licet]  cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 3, 3, arg. 1 (936a); citatum ex X.1.21.4 (CIC 2:147) 11 In … 12  bigamus]  cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 3, 3, sed contra 1 (936a) 12 Gaufridus … Summa]  cf. Goffredus Tran., Summa super titulis Decretalium, I, 21 [De bigamis non ordinandis] (41vb-42ra) 16 Quantum … 25 irregularitatem] cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 3, 1, 1, sol. (934b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 27, 5, 1, 1, resp. (298b-299a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 27, 4, 1, resp. (173va); Ioh. Par., Super Sent., IV, 27, q. 5 [Vtrum per illam (=bigamiam) contrahatur irregularitas] resp. (163rb) 6  canone] biblie add. AZ | 1]  om. ELMNaKP | Thim]  ad Thim 3 et ad Thi(?) (sequitur lac.) A ad Thim 3 Z | irreprehensibilem … 7 uirum] unius uxoris esse uirum O irreprehensibilem esse, unius uirum Na irreprehensibilem, unius uxoris P 7  nulli … hoc]  in hoc nulli AOZ | licitum est]  inu. O 8  quod] cum A cum p.c. M cum add. P | dicitur … clericis]  cap. cum clericis dicitur O | est … 9 ipsis] in ipsis A est de impiis Na in ipsis est O 9  mulieres matrimonialiter] mulieres sibi matrimonio A mulieres a.c. mulieres sibi matrimonialiter p.c. K mulieres sibi in matrimonio O mulieres sibi matrimonialiter Z | coniunxerunt] coniungende(?) erunt K 11  Lucius] Julius AO 12  Summa] sua add. KO 13  est]  om. Z | quare] utrum O | sit annexa]  annexa est A inu. KOP 14  contrahatur] contrahitur O 15  est]  om. A | utrum]  om. a.c. Na 16  sic]  om. Na | causa]  om. Na 17  bigamie …irregularitas] sit bigamie annexa irregularitas A bigamie est annexa irregularitas Na bigamie annexa irregularitas sit P bigamie sit annexa irregularitas Z | defectus] effectus EL et a.c. M | sacramenti]  om. Z | decet] docet P 18  illum … sacramenti]  illos qui constituuntur ministri sacramentorum AOZ | pati … sacramentis]  in sacramentis patis AO 19  quis minister]  aliquis minister AOZ om. P

Na113va

O201r M280ra Z189va

34 A153va

P134vb

O201v

DVRANDI SVPER SENT. IV

sacramentorum; | ergo non debet in sacramentis habere defectum. Bigamus autem patitur defectum in sacramento matrimonii; cum enim matrimonium ex hoc fit sacramentum quod significat coniunctionem Christi et ecclesie, que coniunctio est unius ad unam, ideo bigamia, que hoc tollit cum sit unius ad | plures, inducit defectum sacramenti et per consequens irregularitatem. Set nescio an ista fuerit intentio Apo­ s­toli quando inhibuit bigamum ordinari, quia bigamiam enumerauit cum aliis que non sonant in defectum sacramenti, set magis in notam criminis dicens: | Oportet episcopum irreprehensibilem esse, unius uxoris uirum, non uinolentum, non percussorem, non litigiosum, non cupidum. [6]  Et ideo alii dicunt quod causa prohibitionis est, quia in minis­ tris ecclesie debet maxima spiritualitas apparere ex eo quod spiritualia administrant, spiritualia docent et in spiritualibus occupari debent. Vnde cum concupiscentia maxime spiritualitati repugnet per quam totus homo caro efficitur, non debet aliquod signum concupiscentie permanentis in eis apparere; quod quidem apparet in bigamis qui una uxore contenti esse noluerunt. Primum tamen tenetur communius.

30 Et … 36  communius]  cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 3, 1, 1, sol. (934b) 20  debet]  decet eum aliquem O | in … defectum]  habere aliquem defectum in sacramentis A ergo nec in sacramento matrimonii add. KP in sacramentis defectum habere O in sacramentis aliquem defectum habere Z | bigamus autem]  set bigamus KP 21  defectum … matrimonii]  huius defectum KP | cum … 22 quod] quia hoc sacramentum, scilicet matrimonium KP | enim matrimonium]  sacramentum AO 22  fit] sit E 23  que coniunctio]  quod AOZ | ideo bigamia]  ergo bigamia AO bigamia ergo KP 24  cum]  om. Na | sit] coniunctio add. AOZ | defectum sacramenti]  inu. AKOZ | inducit … sacramenti]  et sacramenti dicit detrimentum P 25  consequens]  habet add. KP | irregularitatem]  om. P | an ista]  an hoc KP utrum illa O | ista fuerit]  fuit ista A 26  quando] qui A | bigamum] non add. LNaZ | enumerauit] communicauit Z 27  aliis] illis KP | in1 … sacramenti]  om. a.c. Na in defectum Z 28  irreprehensibilem … 29 uirum] esse O | esse]  om. M 29  uinolentum] uiolentum LO | non3]  om. O | non litigosum] litigosum O 30  et]  om. A | alii dicunt]  audiunt ELM inu. O | quod] qui L quid M | prohibitionis est]  inu. A 31  debet] esse add. Na | spiritualitas]  specialitas O 32  spiritualia]  et spiritualia KOZ om. O 33  maxime spiritualitati] spiritualitati Na inu. O | repugnet] repugnat AELO | totus]  castus Na 34  caro]  om. Na | concupiscentie permanentis]  concupiarum permanentium Na 35  apparere] permanere ELM | quidem … bigamis]  om. P | qui] quia ELM | una uxore]  unius uxoris P | contenti … 36  noluerunt]  nolunt esse contenti O | primum … communius]  om. O

20

25

30

35



40

45

50

DISTINCTIO XXVII QVESTIO IV

35

[7]  Quantum ad | secundum sciendum est quod bigamia contrahitur in sex casibus. Primus est quando quis diuersis | temporibus habet diuersas uxores legitimas et quamlibet earum cognoscit, 28, questio ultima, cap. ultimo ‘Acutius’; secundus est quando diuersis temporibus habet plures uxores, unam de iure, alteram de facto, E x t r a, ‘De bigamis’, ‘Nuper’; tertius est quando eodem tempore habet duas uxores, alteram de iure, alteram | de facto, et | cognoscit omnes; quartus quando | contrahit cum uidua uel | corrupta ab alio, 33 dist., ‘Maritum’, et E x t r a, ‘De bigamis’, cap. ‘Debitum’; quintus est quando cognoscit uxorem propriam postquam ab alio fuit cognita, 34. dist., ‘Si cuius’; sextus quando solempne uotum continentie contrahit de facto, licet de iure non possit, 27, q. 1, ‘Quotquot’. [8]  Quantum ad tertium dicendum est quod papa potest dispensare cum omni bigamo quod promoueatur ad omnes ordines, non

37 Quantum … 48 Quotquot] cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 3, 1, 1, sol. (934b) ubi tantum primi quatuor casus bigamiae enumerantur; cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 27, 5, 1, 1, resp. (299a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 27, 4, 1, resp. (173va); Ioh. Par., Super Sent., IV, 27, q. 5 [Vtrum per illam (=bigamiam) contrahatur irregularitas], resp. (163rb-163va) 39 28 … 40  Acutius] Gratian., Decr., C. 28, q. 3, c. 2 (CIC 1:1090) 41 Extra … 42  Nuper] X.1.21.4 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:147) 44 33 … Maritum] Gratian., Decr., Dist. 33, c. 2 (CIC 1:123) 45 Extra … Debitum]  X.1.21.5 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:147-148) 46 34 … cuius] Gratian., Decr., Dist. 33, c. 11 (CIC 1:128) 48 27 … Quotquot] Gratian., Decr., C. 27, q. 1, c. 24 (CIC 1:1055) 49 Quantum … 69  discursum]  cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 3, 3, sol. (936b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 27, 5, 2, 2, resp. (300a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 27, 4, 4, resp. (174ra); Ioh. Par., Super Sent., IV, 27, q. 5, 1 [Vtrum per illam (=bigamiam) contrahatur irregularitas, qc. V. papa possit cum bigamo dispensare ad hoc ut suscipiat ordines] (163va) 37 sciendum] dicendum ELM | est] om. KP 38  quis] aliquis A in add. Na 39  legitimas] legitime O | cognoscit] carnaliter add. KP | 28]  24 O | 28 ... 40  Acutius]  om. A 40  ultimo]  om. ELM | Acutius] Attentius O 41  habet plures]  inu. KP habet diuersas O | unam] alteram NaOVZ | alteram … 43  iure]  om. O 42  est]  om. KP | duas uxores]  plures uxores AZ inu. ELM 43  alteram1] unam EM | omnes] ambas KP | quartus] est add. AOK 44  uel]  om. O 45  Debitum]  om. P | est] autem ELM om. P illeg. V 46  propriam] primam M | postquam] que AO | fuit] fuerit ELMNa | fuit cognita]  fuit corrupta AOZ cognita est KP | si] set ELM 47  sextus] est add. AOZ | quando] post add. ELMNaA cum quis post O | licet] cum O 48  de iure]  de se a.c. hoc de iure p.c. Na | Quotquot]  sequitur additio in KP cf. App. I, p. 77* cap. Quodcumque O 49  dicendum]  om. A | est]  om. NaO | dispensare …50  bigamo]  dispensare cum bigamo AO cum omni bigamo dispensare KP

E50va M280rb

O202r L49ra V138va K54ra

36

O202v

Na113vb M280va

O203ra

DVRANDI SVPER SENT. IV

solum minores, set quoscumque maiores. Cuius ratio est quia in omnibus penis uel defectibus qui non sunt de iure naturali uel diuino, set solum de statuto iuris positiui, papa potest dispensare pro libito uoluntatis; et irregularitas annexa bigamie non est de iure naturali uel diuino, set solum de iure positiuo; ergo papa potest in ea plenarie dis­ pensare. Maior patet de se, quia super penas que mere infliguntur a iure positiuo, papa | habet plenariam potestatem. Minor declaratur, quia illud quod non est contra dictamen rationis naturalis nec contra ueritatem articulorum fidei nec contra essentialia sacramentorum, non est contra ius naturale uel diuinum (ius enim naturale innititur rationi, diuinum uero articulis fidei et sacramentis); quod autem bigamus ordinetur, non est contra | dictamen rationis naturalis, ut de se patet, nec contra aliquem articulum fidei nec contra essentialia | sacramenti ordinis; quia si de facto bigamus ordinetur, recipit essentialia ordinis; ergo irregularitas bigamie non est de iure naturali uel diuino‚ set solum de iure positiuo. Licet ergo pape in ea prout uoluerit dispensare; set epi­ scopus potest quantum ad minores ordines, et quidam dicunt quod etiam quantum ad maiores, in illis qui uolunt Deo seruire in religione propter uitandum religionis discursum. [9]  Ad primum argumentum dicendum quod non licet dispensare in hiis | que continentur in canone que sunt de iure naturali et de neces­ sitate sacramentorum uel fidei; set in aliis que sunt de institutione Aposto­

70 Ad … 74  habuit]  cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 3, 3, ad arg. 2 (936b) 51 solum] ad add. P | quoscumque] etiam ad omnes KO etiam ad P | maiores] ordines add. P 53  papa potest]  inu. ELMP 54  uoluntatis] uoluntatis sue ELM sue uoluntatis O | annexa bigamie]  inu. O 55  solum] om. AOP | iure]  om. Na | papa]  om. P | potest … dispensare]  potest dispensare plenarie A potest in ea dispensare plenarie EM habet plenariam potestatem in ea O 56  patet … se]  de se patet Na | quia]  scilicet quod O | super … mere]  mere super penas que Na 59  ueritatem] uoluntantem P 60  enim] uero Na | naturale2]  om. a.c. Na | rationi] ratione ELM naturali add. V 61  et] uel O 62  naturalis] om. Z 63  sacramenti]  om. AO 64  quia … ordinis2]  om. A | recipit] omnia add. K 65  bigamie] annexa add. O 66  de iure]  om. ELM | licet … pape]  ergo papa potest A liceat ergo pape O | in … dispensare]  dispensare in ea prout uoluerit A in ea dispensare prout uoluerit ELM prout uoluerit in ea dispensare NaO | set episcopus]  episcopus autem O 67  etiam]  om. A 68  quantum ad]  quoad ELMNaVZ | maiores] ut add. O | illis] hiis Na | Deo seruire]  inu. Na 69  uitandum]  om. ELM | religionis] religiosorum O 72  sacramentorum] sacramenti Na | uel] et A | in] de AELM | aliis] illis O

55

60

65

70



75

DISTINCTIO XXVII QVESTIO IV

37

lorum, licet, cum ecclesia eandem potestatem habeat nunc instituendi et destituendi quam tempore Apostolorum habuit. [10] Ad secundum dicendum quod per illud uerbum “non licet cum bigamis dispensare” notatur difficultas dispensandi, non impossibilitas. Et sic est glossandum ubicumque uerbum simile inuenitur.

[P135ra] [K54rb]

75 Ad … 77 inuenitur] cf. Thom., Super Sent., IV, 27, 3, 3, ad arg. 1 (936b) 73 eandem … habeat] habeat eandem potestatem O | et destituendi] om. P 75  quod]  om. ELM | per]  om. AP | illud uerbum]  inu. Na 76  cum] non EL et a.c. M | notatur] uocatur E | non] autem add. AZ 77  est glossandum]  inu. AZ exponendum est O | uerbum simile]  inu. A uerbum tale Z | inuenitur]  sequitur additio in KP cf. App. I, p. 78* quod est bene notandum add.O



O203v

M280vb Z189vb

[1]  Hic queri solet etc. Circa distinctionem istam primo queritur utrum consensus de futuro copula carnali sequente faciat matrimonium. Et uidetur quod sic, quia consensus expressus non solum uerbis, set quibusdam euidentibus signis, facit matrimonium; set per carnalem copulam exprimitur consensus tamquam per euidentissimum signum; ergo per hoc fit uerum matrimonium. [2] Item matrimonium quod de se nullum est, non prestat impedimentum sequenti matrimonio quin sit firmum et legitimum; | set consensus per uerba de futuro cum copula carnali sequente prestat impedimentum sequenti matrimonio, ut apparet E x t r a, ‘De sponsalibus’, cap. ‘Hiis qui fidem’; ergo fuit uerum matrimonium. [3]  In contrarium arguitur, quia posterius | non est causa prioris; set carnalis copula posterior est obligatione matrimonii, ergo non facit matrimonium; nec consensus | expressus per uerba de futuro facit ipsum, ut patet ex precedentibus; ergo tale matrimonium est nullum.

5 Hic … etc.] Lomb., Sent., IV, 28 (431-435) 7  Et … matrimonium]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 28, 1, 2, arg. 3 (303a) 14  Extra … 15  fidem]  X.4.1.30 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:672) 16 In … 18 matrimonium] cf. Thom., Super Sent., IV, 28, 1, 2, sed contra 2 (938b-939a) 5 Hic … solet]  Hic queri oportet K Hic solet queri utrum O Sic queri debet P | istam] 28. A 6  sequente] subsequente P 7  quia] quod EL | uerbis] uerbum P 8  euidentibus signis]  inu. V 9  carnalem copulam]  inu. Z | tamquam]  om. ELM 10  hoc]  om. Z | uerum matrimonium]  inu. V 11  de … nullum]  de nullo ELM 12  firmum … legitimum]  inu. AOZ 13  sequente] subsequente O 14  sequenti]  om. A | sequenti matrimonio]  matrimonio A inu. O | apparet] patet O 15  Hiis qui]  si quis a.c. hiis quis p.c. AO | fidem] dedit add. AO dederint add. Z 16  arguitur] est Na | quia] quod E 17  est] in add. Na | matrimonii] matrimoniali Na

5

10

15

20

25

30

35

40

DISTINCTIO XXVIII QVESTIO I

39

[4] Responsio. Videnda sunt duo: primum est | utrum carnalis copula sequens sponsalia faciat matrimonium; secundum est, supposito quod non in aliquo casu, utrum tunc impediat sequens matrimonium. [5] Quantum ad primum sciendum est quod post contracta sponsalia uir et mulier aut conueniunt intentione exhibendi quod in sponsalibus promiserunt, aut non. Si primo modo, sic est uerum matrimonium et secundum iudicium ecclesie et secundum forum conscientie. Cuius ratio est quia consensus de presenti sufficienter expressus facit uerum matrimonium; set quando post sponsalia uir uel mulier conueniunt intentione exhibendi quod in sponsalibus promiserunt, est ibi uerus consensus de presenti qui sufficienter exprimitur ex opere subsecuto quoad forum conscientie consensu supposito et quoad | forum ecclesie ex promissione precedente; ergo est ibi uerum | matrimonium | non solum secundum iudicium ecclesie, set secundum forum conscientie. Si autem non conueniunt intentione exhibendi quod in sponsalibus promiserunt, set affectu fornicario ex parte utrius­ que uel alterius tantum, sic adhuc secundum iudicium ecclesie est ibi presumptum matrimonium, non autem secundum forum conscientie. [6]  Ratio primi est quia ex quo precesserunt sponsalia, que sunt promissio futuri matrimonii, per quod uir accipit | potestatem corporis mulieris et econuerso, cum sequitur carnalis copula, presumitur de iure quod sit in exhibitionem rei promisse; et hoc est presumptio iuris et de 23  Quantum … 37  conscientie]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 28, 1, 2, resp. (303a) 20 est] quod add. A 21  sponsalia]  om. A 22  in … tunc]  utrum in aliquo casu O 23  post]  om. P 24  sponsalia]  copula carnali sequente add. ELM | uir] uel uir p.c. M | et] aut a.c. Na | aut]  om. ELMNa 25  aut] ac L | uerum]  om. P 26  et1] etiam EMO | iudicium … 27  conscientie]  iudicium ecclesie A iudicium conscientie ELM iudicium conscientie a.c. iudicium conscientie et secundum forum ecclesie p.c. Na iudicium ecclesie a.c. forum conscientie p.c. O iudicium ecclesie et secundum iudicium conscientie VZ 27  sufficienter]  ubi sufficienter a.c. ibi sufficienter p.c. O | expressus … 30  sufficienter]  om. O 28  facit] eicit Z 30  ibi] om. A | exprimitur] deprimitur V 31  subsecuto] consecuto O | quoad] et ergo ad P | quoad … precedente]  et ergo ad forum conscientie sufficit consensus de presenti et quoad forum ecclesie promissio precedens P | consensu supposito]  inu. AO 33  matrimonium]  set quando post sponsalia uir et mulieri conueniunt add. L 34  conueniunt] conueniant O om. Z | exhibendi] exequendi p.c. O siue complendi add. KP 35  in] ex Z 36  sic] set M | adhuc]  om. A est O | est ibi]  est A est illud Na om. O 37  non autem]  set non O 39  promissio … matrimonii]  futuri matrimonii promissio AO | quod] quam O | accipit] accepit Na | corporis] in corpus O 40  cum sequitur]  si consequatur O | iure] re Na 41  quod] illa add. KP | sit]  fit EVZ

E50vb

V138vb

O204r L49rb A153vb

M281ra

40

Na114ra

O204v P135rb

K54va

DVRANDI SVPER SENT. IV

iure, contra quam non admittitur probatio. Et satis rationabiliter, quia magis licet post initiatum matrimonium intrare religionem quam post contracta sponsalia contrahere aliud matrimonium (primum enim licet et factum tenet, secundum autem, quamuis | quando factum est teneat, tamen non licet facere secundum conscientiam); set in primo casu, si mulier uolens transire ad religionem inuita cognoscatur a uiro, | presumitur uerum matrimonium consummatum, quia ex precedenti consensu iudicatur sequens copula non simpliciter ui extorta nec iniuriosa, ut patet ex precedentibus; ergo in casu nostro sequens copula | cum non sit ui extorta, set uoluntaria, multo fortius debet presumi ut exhibitio promissionis precedentis. [7] Ratio secundi est quia matrimonium non solum est quidam contractus, set sacramentum in quantum est sacre rei signum, scilicet coniunctionis Christi et ecclesie; coniunctio autem Christi et ecclesie, siue per caritatem, siue per nature conformitatem, nec est nec fuit nisi per liberum consensum (de coniunctione quidem que est per caritatem, de se patet; de ea que est per nature conformitatem, | similiter patet ex eo quod Christus nostram naturam non assumpsit, nisi quando uirgo consensit, quando scilicet dixit fiat michi secundum uerbum tuum); ergo similiter matrimonium ut sacramentum non potest uerum

60 fiat … 61  tuum]  Luc., 1,38 42 probatio] in contrarium, cap. Is qui, Extra, De Sponsalibus add. O | rationabiliter] probabiliter A | quia]  et Na 45  tenet]  ut patet ex predictis add. KP | autem … quando]  uirtutem *** licet quod A autem quando(?) quis Na autem licet quando O | est]  om. A 47  si]  om. O | uolens]  om. LNaP et a.c. K | transire] intrare M transiret NaP | ad]  om. AM | religionem] si add. O | cognoscatur] cognita P 48  presumitur uerum]  presumit ecclesia KP | consummatum]  inter eos add. KP 49  copula] quod add. a.m. M carnalis add. KP | non … 50  copula]  om. ELMNa | simpliciter] esse O | nec] uel O 50  nostro] presenti add. KP 51  cum … extorta]  que non sit extorta nec omnino iniuriosa A | uoluntaria]  omnino uoluntaria AZ ut supponitur add. KP animo uoluntario O | presumi]  cum sequitur add. EM 52  promissionis precedentis]  inu. AOZ 53  est1]  om. Na 54  set] etiam add. A | est]  om. Na | sacre … signum]  signum sacre rei KPV signum rei sacre O 55  ecclesie]  signum autem debet respondere signato add. A signum autem debet correspondere signato O | coniunctio … ecclesie]  om. Z 56  siue] scilicet Na om. O | caritatem] *** Na | nec1 … 58 conformitatem]  om. L | nec1 … 59  patet]  facta fuit EM 57  de]  et de KNaPO 58  de1] per KO | de2 … 59  patet]  om. O | ea] etiam add. A autem add. NaZ | similiter]  om. A 59  quod] quo M | nostram naturam]  naturam A inu. M 60  uirgo]  Maria Christo add. EM Christo L | scilicet]  om. AZ 61  similiter] sic Na | ut sacramentum]  ut est sacramentum A om. Na | potest … 62 esse] est A

45

50

55

60



65

70

75

80

DISTINCTIO XXVIII QVESTIO I

41

esse, nisi per uerum consensum utriusque. Propter quod ubi consensus deest ex parte utriusque, quando conueniunt affectu fornicario, uel ex parte alterius | qui dolo uult extorquere carnalem copulam ab altero, nullum est matrimonium. Et hoc est quod dicitur E x t r a, ‘De sponsalibus ’, ‘Tua nos’, in fine, quod ubi dolus affuit, consensus defuit sine quo cetera fedus perficere nequeunt coniugale. Et sic patet primum. [8]  Quantum ad secundum dicendum est quod sicut ecclesia iudicat primum matrimonium uerum esse, sic secundum iudicat non ualere. Set quoad forum conscientie est duplex opinio. Qvidam dicunt quod licet primum matrimonium nullum sit quando consensus deest et carnalis copula dolo extorquetur, tamen sequens matrimonium non tenet, non quidem ex ui precedentis matrimonii, quod nullum fuit, set propter statutum iuris; potest enim ecclesia ex causa facere personas illegitimas ad contrahendum; et sic fecit, ut dicunt, in casu nostro. Et pro hiis uidentur facere uerba decretalis allegate, ubi dicitur quod nec uerum nec aliquod censetur matrimonium quod de facto est postmodum subsecutum. [9]  Alii dicunt communius et uerius quod secundum matrimonium non impeditur per primum quoad forum conscientie, cum primum nullum | fuerit. Nec | ualet quod alii dicunt quod ecclesia potest facere personas illegitimas ad contrahendum, quia quamuis hoc sit uerum, in proposito tamen casu non fecit illegitimas | per aliquod 65  Et … 67  coniugale]  cf. X.4.1.26 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:670-671) 68  Quantum … 85  ecclesie]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 28, 1, 2, arg. 3 (303a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 28, 1, 4, resp. (175vb-176ra) 62 ubi … 63  deest]  nisi consensus deest Na quando non est consensus O 63  ex1] uel ex KP | quando] set O | affectu fornicario]  inu. KP 64  copulam]  om. O | altero] aliquo EL et a.c. M 65  nullum] uerum Z | sponsalibus] cap. add. O 66  Tua]  om. a.c. P | quod]  om. O quia Z | defuit] deferit a.c. O 67  fedus] federa O | et … primum]  om. et sequitur additio in O cf. App. I, p. 92* 68  est]  om. AOZ 69  secundum iudicat]  inu. AOZ 70  quidam dicunt]  om. O 71  deest] deficit O 72  dolo extorquetur]  sequitur EM om. L inu. KPO ex dolo extorquetur Z | non tenet]  om. O 74  ex … facere]  facere ex causa ELM causa O 75  illegitimas] legitimas L | et sic]  sicut O | ut dicunt] om. O | et2 … 76  hiis]  ad hoc A 76  uidetur … allegate]  facit cap. Is qui de sponsa O | ubi dicitur]  om. A 77  censetur] consequitur ELNaOPV sequitur M | postmodum] postea O 79  dicunt] quod add. L | communius … uerius]  et melius O | quod]  om. L et P 80  primum ]  ergo add. Na 81  fuerit]  om. Na | nec] etiam add. A 82  ad … 83  illegitimas]  om. a.c. A om. E ad contrahendum add. KP 83  in … tamen]  tamen in proposito KP in proposito cum Na | casu] canon O | fecit] facit O

O205r

M281rb

O205v V139ra E51ra

42

M281va

DVRANDI SVPER SENT. IV

statutum expressum, nec uerba decretalis que allegata sunt, intelligenda sunt nisi quoad presumptionem ecclesie. [10]  Ad primum argumentum dicendum quod ubi post sponsalia uir et mulier conueniunt intentione exhibendi quod promiserunt, ibi est consensus sufficienter expressus et uerum matrimonium secundum iudicium conscientie et ecclesie; alias non secundum iudicium conscientie, licet semper sit secundum iudicium presumptum ecclesie. [11] Ad secundum patet solutio ex dictis in secundo articulo questionis. [12]  Ad argumentum in oppositum dicendum quod sequens copula non facit matrimonium, nisi quia est signum presentis consensus, | que etsi sequatur consensum natura ut eius effectus, concomitatur tamen tempore. Nec intelligendum est quod precedens consensus sponsalium cum carnali copula sequente faciat matrimonium, set consensus nouus et presens quem carnis copula concomitatur.

86  Ad … 90  ecclesie]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 28, 1, 3, resp. (303b-304a) 84 nec] nisi Na | que … sunt] allegata NaO | intelligenda sunt]  debent intelligi O inu. Z 85  nisi] om. EL et a.c. M 86  ubi … sponsalia]  quoad sponsalia EL quoad sponsalia a.c. cum post sponsalia p.c. M nisi post sponsalia Na ubi O 87  conueniunt] continent EL et a.c. M 88  consensus … expressus]  sufficienter expressus A sufficienter expressus consensus O 89 iudicium conscientie] illeg. Z | conscientie … ecclesie] ecclesie et conscientie MO 90 presumptum ecclesie]  inu. A 93  argumentum]  primum argumentum A | dicendum]  om. P 94  matrimonium]  om. P | quia]  in quantum A eo quod ELMP quidquid Na quantum O quatenus Z 95  que … concomitatur]  om. Na | etsi] licet O | concomitatur tamen]  concomitatur cum ELNa inu. O 96  est]  om. ELM | sponsalium] sponsalis PNa 97  cum] et A om. Na | carnali]  om. Z 98  presens quem]  priusquem M | carnis] carnalis OZ | concomitatur] commitatur AEM communicatur KLNaPV

85

90

95



DISTINCTIO XXVIII QVESTIO II

43

5

10

15

20

[1] Secundo queritur utrum consensus de presenti condicionatus faciat matrimonium. Videtur quod non, quia consensus faciens matrimonium debet esse certus; | set consensus condicionatus non est certus, cum innitatur dubio condicionis; ergo non facit matrimonium. [2]  Item consensus simplex de futuro cum iuramento certior est quam consensus de presenti condicionatus; set consensus | simplex de futuro quantumcumque uallatus iuramento non facit matrimonium, ut patet per M a g i s t r u m in litera; ergo nec consensus de presenti condicionatus. [3] In oppositum est quia alii contractus fiunt cum condicione, ergo et matrimonium. [4] Responsio. Consensus potest condicionari dupliciter: uno modo limitatione | temporis, ut si dicatur “accipio te in meam usque ad duos annos”, uel expressione alterius condicionis. Si primo modo, non est matrimonium, quia consensus qui est contra naturam contractus, uitiat contractum; set consensus | usque ad tempus est contra naturam matrimonii; ergo uitiat et tollit matrimonium. Minor patet, quia de natura matrimonii, ut pertinet ad ius naturale et quatenus est ad educationem prolis et ut pertinet ad ius diuinum

5  Videtur … 7  matrimonium]  cf. Thom., Super Sent., IV, 29, 1, 3, 3, arg. 2 (943a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 28, 2, 1, 2, arg. 1 (304a) 8  Item … 12  condicionatus]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 28, 2, 1, 2, arg. 3 (304b) 9  Set … 11  littera]  cf. Lomb., Sent., IV, 28, 1 (432, 5-20) 13  In … 14  matrimonium]  cf. Thom., Super Sent., IV, 29, 1, 3, 3, sed contra (943a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 28, 2, 1, 2, sed contra (304b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 28, 2, 1, resp. (176rb) 15  Responsio … 24  tempus]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 28, 2, 1, 2, resp. (304b) 5 uidetur] et uidetur AO 7 innitatur] utatur O | facit] est A 8  simplex] simpliciter V | cum iuramento]  om. ELM | cum … 10  futuro]  om. NaZ | certior est]  inu. A 10  quantumcumque] quocumque AO om. a.c. E | uallatus iuramento]  iuramento firmatus AOZ 13  in … est]  in oppositum arguitur A om. EL om. a.c. in contrarium est p.c. M in oppositum Na argumentum add. P | alii] illi a.c. E 16  meam] uxorem add. Na 19  tempus] consensum a.c. Na 20  tollit] calescit a.c. annullat p.c. Na 21  matrimonii] est add. AM | naturale … 22 ius] om. A 22  et1]  om. EM | et2]  om. Na

O206r

L49va

Z190ra

Na114rb

44

O206v

M281vb

P135va A154ra K54vb

O207r

DVRANDI SVPER SENT. IV

et quatenus est sacramentum, est inseparabilitas, contra quam est consensus ad tempus. [5] De aliis autem condicionibus intelligendum est | quod aut condicio est de presenti aut de futuro. Si de presenti, sic extante condicione stat matrimonium, non extante uero non stat, nisi forte sit condicio impossibilis que in fauorem | matrimonii semper debet haberi pro non adiecta; et idem est, si condicio sit de preterito. Si uero sit condicio de futuro, aut est necessaria, et tunc habetur pro completa et stat | matrimonium, ut si dicatur, | “contraho tecum si sol orietur cras”; aut impossibilis, et tunc habetur pro non adiecta et stat | matrimonium; aut contingens, et tunc si est contra bona matrimonii, nullum est matrimonium nec sponsalia, ut si dicatur “contraho tecum si generationem prolis euites, aut si pro questu ad adulterandum te tradas”, per eandem rationem que dicta est de consensu ad tempus. Si uero non sit contra bona matrimonii, si sit honesta, non contrahitur matrimonium, set sponsalia tantum extante condicione, non extante uero non. Cuius ratio est quia consensus condicionatus sequitur naturam condicionis licite et honeste; set condicio est de futuro et potest non euenire ergo consensus est de futuro potens deficere; talis autem consensus non sufficit ad contrahendum | matrimonium, quod est indissolubile, nisi per mortem corporalem uel ciuilem postquam est rite contractum. Si autem sit turpis, debet haberi pro non adiecta

25 De … 39 non] cf. Thom., Super Sent., IV, 29, 1, 3, 3, sol. (943b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 28, 2, 1, 2, resp. (304b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 28, 2, 2, resp. (176va); Ioh. Par., Super Sent., IV, 28, 1 [Vtrum consensus condicionatus faciat matrimonium] (163ra-rb) 23 et] om. AKZNaOP | quatenus]  dub. A eo quod ELM quidquid Na quod OP | est1]  om. A 25  intelligendum est]  inu. AOZ intendendum est K | quod] quia O 26  aut] est add. Z | extante] existente AO 27  extante] existente AO | uero]  om. O | stat1 … uero]  om. P | stat2] extat AZ 28  sit condicio]  huiusmodi sit A inu. ELM | fauorem]  fauore P | semper debet]  inu. AE 29  pro … adiecta]  om. Na | preterito] presenti Na 30  sit condicio]  inu. V 31  completa] impleta A 32  orietur] oriatur Z 33  et … est]  om. P 34  nec] neque O 35  euites] impedieris K impedieris cum effectu P | si2]  om. O | ad]  om. NaOP | adulterandum]  adulteram meretricem AZ adulterandam ELMNa | te … 36  tempus]  et cetera O 36  tradas] tradideris P 37  si] set ELMNa et si K et P 39  uero] autem A om. Na 40  et2] quod O | et2 … 41 futuro] non *** a.c non existens p.c. Na om. P 41  euenire]  illeg. Na inuenire Z 43  corporalem] carnalem ELMNaZ 44  rite]  om. P | sit] est ELMKP | turpis]  et inhonesta add. P

25

30

35

40

45

50

55

60

65

DISTINCTIO XXVIII QVESTIO II

45

et stat matrimonium propter presentem consensum. Hoc probatur E x t r a, ‘De condicionibus appositis in matrimonio’, cap. ultimo. Et uidentur | hec omnia satis rationabiliter dicta, excepto illo quod dicitur quod condicio impossibilis debet haberi pro non adiecta, quia sicut dictum fuit prius, consensus de presenti uel de futuro adiecta condicione impossibili non uidetur esse uerus consensus qui requiritur ad sponsalia et ad matrimonium. Potius enim consueuerunt talia uerba dici ad insinuandum dissensum | quam consensum et ad derisionem quam ad serium. [6] Ad primum | argumentum dicendum quod consensus condicionatus condicione preterita uel presente uel futura necessaria ita certus est sicut non condicionatus, quia condicio apposita certa est nec tollit a consensu aliquam certitudinem, nec turpis et impossibilis, cum pro non adiectis habeantur. Consensus uero condicionatus condicione contingente et futura honesta incertitudinem habet, sicut et condicio; et ideo non causat matrimonium, set | sponsalia, si tamen condicio eueniat, aliter non. [7] Ad secundum dicendum quod consensus de futuro addito iuramento non est certior quam consensus de presenti condicionatus condicionibus presentibus uel preteritis uel futuris de necessario, immo consensus sic condicionatus est certior, sicut certior est exhibitio

46  Extra … ultimo]  X.4.5.7 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:684) 45 stat] constat O | hoc]  et hoc O 46  Extra … ultimo]  in cap. ultimo, Extra, De condicionibus appositis O | appositis] positis AZ 47  satis rationabiliter]  rationabiliter KOP inu. V | illo]  om. EM 48  impossibilis] impossibilitatis ELMNaVZ | pro non]  om. P 49  adiecta] adiuncta Z 51  ad2]  om. A | talia … 52  dici]  dici talia uerba O 52  insinuandum]  om. KP | insinuandum dissensum]  inu. ELM dissensum KP | quam] ad add.P | quam consensum]  om. O | ad]  om. O 53  quam ad] quam a.c. quam quidem(?) A et E et a.c. quam p.c. M quam LOZ | serium] certum Na aliud O 54  argumentum]  om. M | consensus]  om. Na 55  condicione] a condicione A | preterita … presente]  presenti uel preterita Na | necessaria]  om. Na | ita … est1]  est ita certus KP 56  certa est]  si certa est A inu. NaO | nec] non ANa 57  certitudinem] carnalem Na | nec … et]  nec turpis nec AZ et ita turpis et Na ut turpis uel O uel P | cum] tamen V 58  pro … habeantur]  habeantur pro non adiectis AOZ condicione … 59  honesta]  om. Na 59  et futura]  inu. O | incertitudinem] certitudinem Na | et2] erit M 60  set] tantum add. O 61  aliter] alias AOZ 64  presentibus … preteritis]  presentibus preteritis O preteritis uel presentibus Z | uel2] et O 65  immo … certior]  om. AELMNaO immo econuerso consensus ille de presenti licet sit condicionatus talibus condicionibus est certior quam consensus de futuro iuramento uallatus KP

V139rb

E51rb M282ra

O207v

46

L49vb

DVRANDI SVPER SENT. IV

rei quam eius promissio quantumcumque uallata iuramento. Per consensum enim de presenti predictis modis condicionatum fit actualis exhibito rei; per sponsalia autem iuramento firmata non fit nisi promissio, quia iuramentum, cum adhibeatur ad confirmationem dictorum, illud tantum confirmat quod in dictis significatur nec significatum mutat. Et ideo cum uerba de futuro ex sua significatione habeant quod non faciant matrimonium, set solum sponsionem matrimonii, ideo iuramentum adueniens solum confirmat sponsalia, set non trans­ fert ea in matrimonium.

66  eius promissio]  inu. ELM 67  enim]  om. ELMZ | de presenti]  rei AO | fit] sit LNa 68  exhibito rei]  inu. A | per … promissio]  per consensum autem de futuro iuramento uallatum fiunt sponsalia siue simplex promissio nec fit aliquid plus KP | autem] aut L | fit] sit Na 69  adhibeatur] exhibeatur Na | dictorum]  om. ELM 70  illud tantum]  tantum O inu. V | nec significatum]  om. Na 72  faciant] faciunt KP | sponsionem]  sponsalitia siue sponsionem KP 73  ideo] apud Na | transfert ea] transit A

70



5

10

15



[A1-B1]  Oportet autem consensum coniugum. Circa distinctionem istam primo queritur utrum consensus possit esse coactus uel generalius utrum uoluntas possit cogi ad consensum uel ad quemcumque alium actum. Et uidetur quod sic: intellectus uidetur esse nobilior uoluntate; set intellectus | potest cogi per demonstrationem ad consentiendum alicui conclusioni; ergo et uoluntas potest cogi ad consentiendum alicui sibi | proposito. [A2-B2]  Item uiolentum seu coactum opponitur naturali et uoluntario, ut patet ex III E t h i c o r u m. Ex quo sic arguitur: quando duo | motus sunt contrarii, si unus est naturalis, alius est uiolentus, ut patet in motu lapidis sursum et deorsum; ergo similiter in contrariis actibus uoluntatis, si unus est uoluntarius, contrarius est uiolentus. Set uoluntas successiue habet actus contrarios (quandoque enim uolumus frige-

6  Oportet … coniugum]  Lomb., Sent., IV, 29 (436-437) 13  Item … 14  Ethicorum]  cf. Arist., Eth. Nic., III, 1, 1110b15-17 ap. Duns Scot., Ord., IV, 29, q. un., resp. 1 (375-376) 6 coniugum] coniugalem etc. AOZ etc. add. KP 7  istam] 29. A 8  ad2]  om. AO | quemcumque] aliquem ELM 9  sic] quia add. O | esse … uoluntate]  nobilior uoluntate esse A esse nobilior quam uoluntas KP | nobilior] notior a.c. M 10  consentiendum] assentiendum AOZ 11  conclusioni]  om. A | conclusioni … 12  alicui]  om. Na 12  sibi proposito]  rei sibi proposite KP 13 seu] siue KP 14  Ethicorum] Phisicorum a.c. O | quo] hoc O | sic arguitur]  inu. A 15  est2] motus add. M 16  contrariis actibus]  contrariis motibus A inu. KP 17  uoluntarius] naturalis AO | contrarius] alius KP om. Z | uiolentus] motus EL et a.c. M 18  uolumus … 19  calere]  uolumus frigescere quandoque uolumus calere A uolumus calere quandoque frigescere ELM uoluntarius homo frigescit quandoque autem calet KP uolumus frigescere quandoque autem calere Na uolumus frigescere quandoque autem uolumus calere Z

O208r M282rb Na114va

48

K55ra

P135vb

O208v

Z190rb V139va

M282va

DVRANDI SVPER SENT. IV

scere, quandoque calere); cum ergo constet alterum esse uoluntarium, relinquitur quod reliquus sit uiolentus. [A3-B3]  Item omne triste uidetur esse uiolentum (tristitia enim est de hiis que nobis nolentibus accidunt ); set multa uolumus cum tristitia, ergo uiolenter. | [A4-B4] In contrarium arguitur quia quod maxime liberum est, non potest cogi; set uoluntas maxime libera est; ergo non potest cogi. [A5-B5] Responsio. Distinguendum est primo secundum | terminos questionis de coactione et de actibus uoluntatis, deinde descendetur ad solutionem questionis. Quantum ad primum aduertendum est quod duplex est actus uoluntatis: unus ab ea immediate elicitus, | ut uelle; alius ab ea imperatus, ut sunt actus omnium potentiarum que subiciuntur imperio uoluntatis, ut percutere, currere et sic de similibus. Similiter duplex est coactio: una dicta simpliciter, cum aliquid mouetur in contrarium sue inclinationis uel impeditur ab ea, sicut cum lapis mouetur sursum uel impeditur ne descendat deorsum, et hoc potest dici compulsio; alia est coactio secundum | quid, que potest dici | impulsio, que magis est quedam inductio quam coactio, ut postea magis patebit. [A6-B6]  Loquendo ergo primo de coactione simpliciter et de actu a uoluntate imperato, dicendum quod uoluntas potest cogi. Cuius ratio est quia omnis potentia cuius actus est in materia | subiecta contrarietati, potest impediri uel impelli in contrarium per potentiam

21  tristitia … 22  accidunt]  cf. e.g. Thom., Qu. disp. de malo, 12, 2, arg. 5 (237,25-26) 26  Responsio … 130  impulsum]  cf. Duns Scot., Ord., IV, 29, q. un., resp. 1 (375-376) 19 constet] constat a.c. M | esse]  om. ELM 20  reliquus … uiolentus]  reliquum sit uiolentum ELM reliquus actus sit uiolentus KP 21  esse]  om. O | enim] autem Z 24  In … 25  cogi2]  om. ELM | arguitur] est AOZ | maxime … est]  est maxime liberum AO 25  set]  om. A | set … est]  set uoluntas est maxime libera AO om. Na | non … cogi2]  et cetera O 26  distinguendum … primo]  primo est distinguendum Na | secundum … 27  uoluntatis]  de coactione et actibus uoluntatis secundum terminos questionis A 27  coactione] tractatione a.c. Na | deinde] et P 28  Quantum]  om. V 29  unus] est add. A 31  ut uelle]  om. O | omnium] aliarum add. K 31  ut] et EL et a.c. M sunt add. O | currere]  et currere O 32  similibus] consimilibus K | duplex est]  inu. O | dicta simpliciter]  inu. A 33  mouetur] mouitur A | sue inclinationis]  inu. A naturalis add. O | uel] ita Na 34  sicut ]  om. a.c., ut p.c. Na 35  alia … 36  impulsio]  om. a.c. O | que] quod P 36  est … inductio]  dicitur auctio Na 38  primo de]  de prima O | coactione] secunda add. P 39  dicendum]  sic dicendum est O 40  potentia] materia E et a.c. M 41  in contrarium]  a contrario O om. ELM | potentiam] predominium KP

20

25

30

35

40



45

50

55

60

65

DISTINCTIO XXIX QVESTIO I

49

fortioris uirtutis; set aliqui actus imperati a uoluntate sunt in materia subiecta contrarietati, quia in materia corporali inferiore, ut currere, percutere; ergo possunt impediri et contrarium fieri per predominium maioris uirtutis. Et hoc patet ad sensum: uolens enim ire alicubi potest impediri ne uadat et trahi in oppositum. Et hoc est coactio simpliciter. [A7-B7]  Loquendo autem de actu | a uoluntate | elicito, an ad eum possit uoluntas simpliciter cogi cum coactio accipiatur, ut dictum est, pro impedimento actus et pro compulsione in contrarium, posset uideri alicui quod uoluntas posset cogi quoad actum elicitum accipiendo coactionem pro impedimento actus. Cuius ratio est quia illud quod potest impedire actum cognitionis, potest impedire actum uoluntatis; set multa sunt que possunt impedire actum cognitionis, ut sompnus et alique infirmitates; ergo possunt impedire | actum uoluntatis. Et hoc modo, ut uidetur, poterit cogi uoluntas. Set istud non uidetur, quia impedimentum actus numquam includit uiolentiam uel coactionem nisi maneat inclinatio rei ad actum (non enim diceretur lapis uiolentari si prohiberetur moueri deorsum, nisi in eo maneret inclinatio ad talem motum); ergo similiter uoluntas non potest cogi quantumcumque impediatur ab actu uolendi, nisi in ipsa maneat inclinatio ad uolendum. Cum ergo per sompnum uel quamcumque infirmitatem que impedit actum cognoscendi et per consequens actum uolendi, tollatur inclinatio ad | uolendum (nulla enim tunc manet in uoluntate: nec naturalis, quia nulla talis est respectu eorum ad que uoluntas est libera, | nec uoluntaria, quia illa non est nisi uelle, quod totaliter est sublatum), patet quod uoluntas impediri potest ab actu uolendi, set ideo non debet dici cogi. 42 aliqui] alii P 43  subiecta … materia]  om. P 44  et]  om. a.c. Na in O | et … fieri]  uel impelli in contrarium KP | predominium] dominium AELM 45  et … sensum]  et patet per hoc ad secundum P | ire alicubi]  inu. AOZ 46  hoc] hec O | simpliciter]  sequitur additio in KP cf. App. I, p. 79* 47  a … elicito]  elicito a uoluntate A ut est uelle add. KP | an] quod A utrum O 48  simpliciter cogi]  inu. AK | accipiatur … 49  est]  ut dictum est accipiatur O 49  et … 51  actus]  om. a.c. O 50  posset1] possit P | uideri alicui]  inu. AKP | uoluntas … cogi]  uoluntas possit cogi A posset cogi uoluntas EM 51  coactionem] actionem E | cuius] eius Na 52  potest2 … 53  cognitionis]  om. OZ 53  set … 54  infirmitates]  set multa sunt huiusmodi O 54  ergo possunt]  potest O 55  istud] illud M 56  uidetur] ualet KP 57  non] sicut ELM 58  si] set Na | prohiberetur] promoueretur a.c. P 59  motum]  actum uel motum A 61  uel]  uel per KP 62  infirmitatem]  om. a.c P 63  nulla]  om. a.c. K | enim]  om. K inclinatio add. P | tunc]  om. O 64  nulla] inclinato add. KP 65  est libera] inu.O | nec] neque O 66  patet] igitur add. A 66  potest]  om. Na | potest … 67  uolendi]  ab actu uolendi

E51va O209r

A154rb

M282vb O209v

50

L50ra Na114vb

DVRANDI SVPER SENT. IV

[A8-B8]  Accipiendo autem coactionem pro compulsione in contrarium, dicendum quod uoluntas nullo modo potest cogi quoad actum elicitum. Quod patet tripliciter. [A9]  Primo sic: illud quod est tale per essentiam, non potest aliquo modo participare condicionem oppositam; set omne uelle est uoluntarium per essentiam; ergo non potest aliquo modo esse uiolentum, quod est condicio opposita uoluntario. Maior patet: licet enim subiectum quod non est sub uno oppositorum, possit esse sub alio, quia nullum conuenit ei per essentiam, unum tamen oppositorum numquam potest esse aliud, nec simul nec successiue, sicut albedo non potest esse nigredo aut nigra, licet idem subiectum quandoque sit album, quandoque sit nigrum. Minor probatur, scilicet quod uelle sit uoluntarium per essentiam; quia illud est tale per essentiam, quod est primo tale et ratione cuius omnia alia dicuntur talia per participationem; set uelle est uoluntarium primo, nec est aliquid uoluntarium prius ipso; omnia etiam alia que dicuntur uoluntaria, ex eo uoluntaria dicuntur, quia actus uolendi cadit super ipsa; ergo uelle est uoluntarium per essentiam, igitur nullo modo potest ei competere uiolentum, cum opponatur uoluntario sicut naturali, ut patet ex III E t h i c o r u m. [A10-B9]  Secundo patet idem sic: omne illud quod potest cogi, habet inclinationem | determinatam et determinatum modum, ut lapis determinate inclinatur deorsum et determinato | modo, scilicet secundum modum sue grauitatis; si enim neutrum eorum haberet, cogi non posset. Quod patet: materia enim prima, quia indifferenter

86  igitur … 88  Ethicorum]  cf. Arist., Eth. Nic., III, 1, 1110b15-17 ap. Duns Scot., Ord., IV, 29, q. un., resp. 1 (375-376) potest Z ab]  om. O 67  ideo]  om. NaO 68 coactionem] actionem E et a.c. MNa 69  quoad]  quantum ad ELM 70  tripliciter] dupliciter EKLMNaOPV 71  Primo sic]  om. K tertio sic O (in O ista ratio affertur sicut ratio tertia, cf. infra) | illud … 88  Ethicorum]  om. a.c. (additum alia manu in margine) K post eius inclinatio, ut aliquod uelle sit coactum O 73  non] nullum uelle AO 75  patet]  de se add. A 79  nigra] nigrum O | idem] illud K om. O | quandoque1 … 80  nigrum]  quandoque sit nigrum, quandoque autem album A | quandoque sit2]  et quandoque O 82  talia]  om. Z 84  prius]  om. O 86  nullo … 87  uiolentum]  uiolentum nullo modo potest ei competere O 87  cum] uiolentum add. A 88  patet] apparet Z 89  secundo … sic]  primo quia EKLMNaOPV 91  inclinatur] mouetur KOP | et]  om. Z | scilicet]  om. AZ 92  si enim]  set quia

70 deest B

75

80

85

90



95

100

105

110

115

DISTINCTIO XXIX QVESTIO I

51

se habet ad omnem formam quantum est de se, ideo nulla generatio est uiolenta uel innaturalis quantum est ex parte materie absolute; set si qua generatio uel corruptio dicatur innaturalis uel uiolenta, hoc est ratione dispositionum determinantium materiam ad aliquam formam. A simili, si lapis haberet equalem inclinationem ad omnem | locum et ad omnem modum, motus impossibile esset quod uiolentaretur ad aliquem locum uel motum. Set uoluntas non habet determinatam inclinationem | ad aliquod uolitum tantum, nec ad aliquem modum, set est indeterminata ad omne illud quod potest sibi ostendi per intellectum sub ratione boni; ergo uoluntas non potest cogi ad uelle respectu cuiuscumque obiecti. [A11-B10]  Tertio patet idem sic: sicut se habet in naturalibus inclinatio ad motum sequentem, sic in uoluntariis se habet | uelle ad actum | imperatum sequentem (sicut enim inclinatio lapidis sequitur grauitatem et inclinationem sequitur motus, sic uelle non est nisi inclinatio uolentis que debetur | ei ratione uoluntatis secundum formam apprehensam, quam inclinationem sequitur motus uel actus imperatus); set res naturalis licet possit cogi ne moueatur uel ut moueatur in contrarium sue inclinationis, tamen non potest cogi ne inclinetur uel ut inclinetur in contrarium manente natura eius (non enim potest fieri ut natura lapidis non inclinetur deorsum uel ut inclinetur sursum manente grauitate lapidis); similiter licet uoluntas possit cogi quoad actum imperatum ut non fiat uel ut fiat contrarium eius quod est uolitum, | tamen non potest cogi quoad uelle quod est eius inclinatio, ut aliquod uelle sit coactum. | Sic igitur patet quod uoluntas non potest cogi accipiendo coactionem simpliciter, que dicitur compulsio.

Na 93  cogi … posset]  non posset cogi O | enim] est E | quia] que Na om. V 94  quantum … se2]  om. ELM 95  est1] uel add P 96  dicatur] dicitur O 98  lapis haberet]  similem uel add. A inu. O | inclinationem] indeterminationem KP 99  ad1]  om. A | quod] quia Na 100  habet] aliquam add. KP 101  uolitum] unum add. KP | modum] motum a.c. M 102  indeterminata]  ad omnem modum et add. A | omne … quod]  aliquod quodcumque O | potest sibi]  inu. A 105  tertio] secundo EKLMNaOPV | idem]  om. Z | in … inclinatio]  inclinatio in naturalibus A 106  sequentem] formam add. K 107  sequentem]  om. Na | inclinatio lapidis]  necessario lapis ELM 108  sequitur motus]  motus A om. ELM 109  debetur] debet E 110  quam]  secundum quam A 111  possit] posset Na | uel … moueatur]  ut moueatur Na om. P 113  enim]  om. Na 115  manente … lapidis]  om. AZ manente natura grauitatis lapidis KP | similiter]  ergo similiter Z | quoad … 117  cogi]  om. a.c. K 116  ut2]  om. O | fiat] fit L 117  eius] casus a.c. Na | ut] uel Na 118  coactum]  uiolentum uel coactum A | igitur] ergo

K55rb O210r

M283ra P136ra V139vb

O210v O211r

52 E51vb Z190va

M283rb

O211v

DVRANDI SVPER SENT. IV

[A12-B11] Accipiendo autem | coactionem non simpliciter, set secundum quid pro aliqua impulsione, sic uoluntas potest cogi | etiam quoad uelle. Cuius ratio est quia qui non uult aliquid simpliciter et absolute, si uelit illud ex solo timore, aliquo modo cogitur uel impellitur ad uolendum (sicut enim amor boni attrahit, sic timor mali impellit); set multa sunt que nullus uellet secundum se et absolute, sicut proicere merces in mare, quod tamen uolumus timore maioris mali ne tota nauis submergatur; uolumus etiam abscissionem membri ne totum corpus corrumpatur; ergo tale uelle est aliquo | modo coactum, non simpliciter, immo magis est uoluntarium, set secundum quid quasi aliquo modo impulsum. [A13-B12]  Ad primum argumentum dicendum quod de preeminentia uoluntatis ad intellectum et econuerso sunt opiniones. Qvidam enim dicunt quod uoluntas est nobilior intellectu, et secundum hoc argumentum non procedit. Posito tamen quod intellectus sit nobilior uoluntate, | dicendum ad minorem quod intellectus numquam cogitur quantum ad actum suum, qui est intelligere; illud enim cogitur contra cuius inclinationem fit aliquid; set nullum intelligere est contra inclinationem intellectus; ergo respectu intelligere intellectus numquam cogitur. Maior patet de se. Set minor probatur; quia si aliquod intelligere esset contra inclinationem intellectus, aut esset contra naturalem inclinationem aut contra uoluntariam, que sequitur cognitionem. Non contra naturalem, quia secundum illam omnes homines naturaliter scire desiderant; nec contra uoluntariam, cum illa non sit intellectus, set uoluntatis. Sequitur quod intellectus non cogitur, set potius uoluntas, 125  sicut … 127  submergatur]  cf. Arist., Eth. Nic., III, 1, 1110a9-11 ELMKP 121 pro] om. Na | aliqua] etiam add K quadam O | potest] possit M 122  quoad uelle]  ad uelle quo inu. L 123  modo]  om. A 125  nullus … 126  tamen]  om. A | secundum … absolute]  simpliciter et absolute et secundum se KP 126  quod] que OZ | maioris]  om. A maris LV 127  membri] mentis L 129  est]  om. A | set … 130 impulsum] hic textum diversum praebent KP cf. App., p. 79* | quasi] quia AZ est O 132  et econuerso]  om. ELM | opiniones]  om. P 131  uoluntas] non add. Na 135  minorem] maiorem O 136  intelligere] inclinare V | cogitur] cognoscitur L et a.c. EM 137  cuius] eius Na | fit aliquid]  inu. O | intelligere] tale O 138  respectu] quoad KP | intellectus2 … 139  cogitur]  non cogitur intellectus A intellectus numquam corrumpitur Na numquam cogitur intellectus O 139  patet … se]  de se patet AZ | quia si]  quorum Na 140  naturalem … 141  uoluntariam]  uoluntariam inclinationem O 141  cognitionem]  aut contra naturalem add. O 142  naturalem] inclinationem add. Na | naturaliter] natura O 143  nec] si

120

125

130

135

140

145

150

155

160

DISTINCTIO XXIX QVESTIO I

53

cui placebat uel que imperabat oppositum assensum. Et idem dicendum est de actu elicito a quacumque potentia cognoscitiua, quia respectu eius numquam potentia cogitur cum sit eius perfectio ad quam | potentia naturaliter inclinatur, licet ad eum possit necessitari; set cogitur uoluntas uel appetitus sensitiuus, contra cuius inclinationem potest esse aliquis actus ab | eis imperatus. [A14-B13]  Ad secundum dicendum quod illud ueritatem habet, quando inclinatio | rei est ad unum determinate et secundum determinatum | modum, sicut est inclinatio lapidis deorsum. Et quia inclinatio uoluntatis non est determinata ad aliquod uolitum, set est indeterminata ad omne illud quod sibi ostendi potest per intellectum, | idcirco cogi non potest. | [A15-B14] Ad tertium dicendum quod non omne triste est uiolentum simpliciter, set sufficit quod sit uiolentum secundum quid per impulsionem que est ex timore maioris mali, sicut est uelle proicere merces in mare timore mortis; et hanc coactionem posuimus in uoluntate respectu actus eliciti. Actus autem imperatus potest simpliciter esse coactus qui etiam inducit tristitiam in actu a uoluntate elicito | eo quod est contra eius inclinationem; | est enim tristitia de hiis que nobis nolentibus accidunt uel simpliciter uel secundum quid.

AEKLMNaOPV | set]  et EL et a.c. M uoluntatis] uoluntas OZ 145 que] cui O | assensum] consensum Z | idem]  om. a.c. E 146  de] omni add. A | quacumque] qualibet A | cognoscitiua]  elicitam sicut cognoscitiuam O 147  quam] quod EKLMP 148  eum] eam ELM 149  contra cuius]  eius Na | potest] posset O 150  esse … actus]  aliquis actus esse O | ab eis]  om. A 152  rei]  om. Z | est]  om. Na 155  indeterminata] determinata A | illud] id ANa | sibi … potest]  ostendi sibi potest Z 156  idcirco] ideo AZ | potest]  sequi­ tur additio in KP cf. App. I, p. 79* 157  ad]  item ad ELM 159  timore] impulsione ELM | sicut] que Z | sicut … 160  mortis]  om. a.c. K | uelle]  om. ELMP 160  posuimus] possumus a.c. MO 161  simpliciter esse]  inu. Na 162  etiam]  om. Na | eo quod]  quatinus A quod NaOZ quia KPV 163  eius inclinationem]  inu.

Na115ra

K55va O212r M283va

L50rb P136rb

V140ra A154va

54

DVRANDI SVPER SENT. IV

O212v

M283vb

E52ra

[1]  Secundo queritur utrum consensus coactus sufficiat ad matrimonium contrahendum. Videtur quod sic, quia uoluntas non potest cogi coactione sufficienti, set inducente; set sicut inducitur quis per minas, ita per blanditias; | inductio autem per blanditias non excludit matrimonium; ergo nec inductio per minas. [2]  Item secundum Augustinum coacta uoluntas est uoluntas, et secundum Philosophum III E t h i c o r u m uoluntarium mixtum plus habet de uoluntario quam de inuoluntario. Cum ergo non possit esse coactio in uoluntate nisi per modum uoluntarii mixti, uidetur quod consensus coactus magis debeat iudicari consensus uoluntarius quam inuoluntarius; ergo magis debet facere matrimonium | quam impedire. [3]  In contrarium est quod dicitur E x t r a, ‘De sponsalibus’, cap. ‘Cum locum’, ubi dicitur quod cum consensus locum non habeat ubi coactio intercidit, necesse est ut ubi consensus communis requiritur, omnis coactionis | materia repellatur.

4  Secundo … 8  minas]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 29, 1, 2, 1, arg. 2 (308a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 29, 1, 1, arg. 3 (172vb); Iac. Met., Super Sent., IV, 29, 1, arg. 1 [Vtrum coactio impediat matrimonium] (104vb) 9  Item … uoluntas2]  cf. Aug., De spiritu et littera, XXXI, 53 (210,6-7) ap. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 29, 1, 2, 1, arg. 1 (307b) 10  secundum … 11  inuoluntario]  cf. Arist., Eth. Nic., III, 1, 1110a8-19 ap. Thom., Super Sent., IV, 29, 1, 3, 1, arg. 2 (942b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 29, 1, 2, 1, arg. 1 (307b-308a) 15 In … 18 repellatur] X.4.1.14 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:666); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 29, 1, 2, 1, sed contra 1 (308a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 29, 1, 1, sed contra 2 (172vb) V | hiis] eis Z 164  nolentibus] uolentibus a.c. O | quid]  quod sufficit add. O 4 sufficiat ad] impediat p.c. Na 5  uidetur]  et uidetur AOZ | sic]  scr. non codd. 6  cogi]  om. Na | inducente] inductiue P | set]  om. EL om. a.c. KM | inducitur quis]  inu. O 9  et]  set propter hoc O 11  quam … inuoluntario]  quam de uiolento O om. V 12  mixti] mixtum a.c. P 13  quam]  om. LNa 14  inuoluntarius] uiolentus O | debet] deberet K uidetur O 15  Extra]  om. E 16  quod]  om. EL om. a.c. ubi p.c. M | cum]  om. NaO | locum … habeat]  non habet locum O locum non habet P | locum … 17  consensus]  om. A | ubi] nisi a.c. M 17  intercidit] interdicit P dub. V non intendit Z | necesse] ideo add. O | ut]  om. OP et a.c. K | ubi] nisi K et a.c. M | communis] omnis A

5

10

15



20

25

30

35

DISTINCTIO XXIX QVESTIO II

55

[4]  Responsio. Aduertendum est quod cum in consensum non cadat coactio simpliciter, set illa que est per metum, ut patet ex precedenti questione, distinguendum est de metu: est enim quidam metus qui cadit in constantem uirum, et alius qui non cadit. Quod patet sic: in metuendo enim constans ab inconstante distinguitur quantum ad duo. Primo quantum ad quantitatem periculi quod timetur, quia constans | uel uirtuosus sequitur rectam rationem per quam scit quid pro quo facien­ dum sit uel dimittendum, quia minus malum uel maius bonum semper est eligendum. Et ideo constans ad minus malum sustinendum cogitur metu maioris mali, non autem cogitur ad maius malum ut uitet minus. Sed inconstans cogitur ad maius malum propter metum minoris mali, sicut ad peccandum propter metum corporalis pene. Secundo differunt quantum ad estimationem periculi imminentis, quia constans non cogitur nisi ex forti estimatione et probabili, inconstans autem ex leui. [5]  Ex quo patet quod constans numquam cogitur ad committendum malum culpe propter malum pene uitandum, cum malum culpe sit peius malo pene; set quia inter mala pene corporalis unum est | maius altero, ideo constans cogitur ad sustinendum aliqua mala pene metu

19 Responsio … 32 leui] cf. Thom., Super Sent., IV, 29, 1, 2, sol. (942a-b); cf. etiam Iac. Met., Super Sent., IV, 29, 1, resp. [Vtrum coactio impediat matrimonium] (105ra) 33 Ex … 43 est] cf. Thom., Super Sent., IV, 29, 1, 2, ad 2 et ad 3 (942b) 34 Malum3 … 35  pene]  Thom., Qu. disp. de malo, 1, 5, sed contra 1-3 (23,132-146) 18  omnis]  ut omnis A | repellatur]  amputetur uel repellatur add. P 19 est] om. Z | cum]  in precedenti questione add. A om. P et a.c. K | consensum]  communi consensu KP sensu a.c., consensu p.c. Na consensu O | cadat] cadit KNaPV 20  illa] ista Z | metum]  iunctum a.c. Na | ut … 21  questione]  om. A 23  distinguitur] discernitur O | quantum ad]  quoad A 24  quantitatem] qualitatem AZ | uel uirtuosus]  est uirtuosus et ELM uirtuosus Na 25  per quam] postquam Na | quid]  om. ANa | quo] alio O 26  sit]  om. EMZ | uel maius]  et magis K et maius O uel magis P | semper … 27 eligendum] semper eligendum est KP est semper eligendum Z 27  Et … malum]  om. a.c. E | sustinendum]  om. a.c. eligendum p.c. E eligendum LM 28  mali]  om. ELMOV om. a.c. boni p.c. Na | ut … 29  malum]  om. ELMV sustinendum uel faciendum ut uitet minus. Inconstans autem cogitur ad maius malum sustinendum K sustinendum uel faciendum ut uitet minus. Inconstans autem cogitur ad maius malum P | uitet]  euitet Z 29  minoris] maioris a.c. O | mali]  set inconstans cogitur ad maius malum propter metum minoris mali add. E(marg.)LM | sicut] cogitur add. KP | periculi] pene uel periculi KP | constans … cogitur]  om. a.c. E | ex]  om. P 31  probabili] probabiliter P | constans] inconstans AZ 34  propter … culpe2]  om. a.c. K ad uitandum malum pene, cum malum culpe O | uitandum … 35  pene1]  om. V et a.c E 35  peius]  peius uel maius KP maius NaO | malo pene1]  quam malum pene KP | est maius]  est magis ELM inu. Z 36  sustinendum] suscipiendum ELM |

O213r

M284ra

56 Z190vb K55vb O213v

Na115rb

L50va P136va

DVRANDI SVPER SENT. IV

maioris. Maxima autem mala pene que ad personam pertinent, sunt mors, uerbera grauia, | dehonestatio per stuprum et seruitus; ideo timore istorum cogitur constans ad alia mala corporalia | sustinenda. Vnde uer­ sus: | Stupri seu status uerberis atque necis. Quamuis enim infamia sit magnum dampnum, tamen ei per multas uias occurri potest. Et ideo secundum legem ciuilem timor infamie non continetur illo edicto quod metus causa factum est. [6] Hoc supposito tenetur communiter quod consensus coactus | per metum qui non cadit in constantem uirum, sufficit ad matrimonium. Si autem sit metus qui cadit in constantem uirum, sic est duplex modus dicendi: unus quod consensus sic coactus non sufficit ad matrimonium quoad iudicium ecclesie que presumit consensum interiorem defuisse, ex quo exterior coactio affuit; set quoad iudicium conscientie si consensus interior affuit, quantumcumque coactio exterior precesserit, censendum est uerum matrimonium propter interiorem consensum uerbis expressum. Istud autem non placet aliis, quia, ut dicunt, ecclesia non presumit aliquem peccasse, nisi per aliqua signa euidenter appareat. Si autem presumeret aliquem non consentire qui diceret se |consensisse, presumeret eum mentitum fuisse et ita peccasse, | quare etc. 40  stupri … necis]  cf. Proverbia sententiaeque latinitatis Medii Aevi (1:1065) ap. Thom., Super Sent., IV, 29, 1, 2, ad 2 et ad 3 (942b) 44  Hoc … 46  matrimonium] cf. Thom., Super Sent., IV, 29, 1, 3, 1, sol. (943a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 29, 1, 2, 1, sol. (308a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 29, 1, 1, resp. (173ra); Iac. Met., Super Sent., IV, 1, sol. [Vtrum coactio impediat matrimonium] (105ra) 46  Si … 52  expressum] haec opinio reportatur (ut erronea) ap. Thom., Super Sent., IV, 29, 1, 3, 1, sol. (943a) et etiam ap. Richard. Mediau., Super Sent., IV, 29, 1, 1, resp. (172vb) 52  Istud … 56  etc.] cf. Thom., Super Sent., IV, 29, 1, 3, 1, sol. (943a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 29, 1, 1, resp. (172vb-173ra) pene]  corporalis puta minora KP 37 maioris] maiorum K maris L | que] quantum O 38  mors] parentum add. a.m. Na | grauia]  om. A | stuprum] scrupum P | ideo]  et ideo Z 39  ad]  om. ELM | mala corporalia]  mala AZ inu. KP | sustinenda] suscipienda M | unde]  ut uitet hec maiora KP om. O 40  seu] siue A 41  tamen]  et non Z 42  illo]  in illo A | quod] quia Z 44  hoc] igitur add. KP | consensus] qui non est add. AZ 45  qui] om. a.c. Na | non] om. AZ | sufficit … 46  uirum] om. OV 46  cadit] cadat Z 47  unus] est add. A | sic] om. AZ | matrimonium] malum a.c. Na 48  interiorem] propter timorem K certiorem L in priorem(?) Z | defuisse] fuisse a.c. M 49  exterior] interior Z | coactio … 50  exterior] om. O | set … 51 matrimonium] om. a.c. K 50  interior] exterior A | quantumcumque] quantacumque AZ quantum L | coactio exterior] inu. A 51  censendum] tenendum O | propter] per O 52  uerbis] uerberis Na | istud] illud M | aliis] om. A 55  ita]

40

45

50

55



60

65

70

75

DISTINCTIO XXIX QVESTIO II

57

[7]  Alius modus est quod consensus sic coactus non sufficit ad matrimonium, | non propter hoc quod ecclesia | personam presumat coactam non consensisse, set quia iudicat talem consensum non sufficere ad contrahendum matrimonium. Cuius | ratio precipua est quia consensus qui est contra naturam matrimonii, non facit matrimonium, set potius impedit; consensus autem coactus est huiusmodi; ergo etc. Probatio minoris, quia de ratione matrimonii est quoad ius naturale et diuinum indiuisibilitas; set huic indiuisibilitati opponitur consensus coactus, quia secundum Ivra impetrat restitutionem in integrum. [8]  Sunt etiam due alie persuasiones ad hoc. Vna est quia cum matrimonium sit uinculum perpetuum, obligatio ad matrimonium debet esse liberrima; set coactio impedit meram libertatem; ergo impedit matrimonium. Alia ratio est quia matrimonium significat coniunctionem Christi et ecclesie; set illa est ex mera libertate, quia non copulatur ecclesia Christo per caritatem nisi libere uolens, nec nature conformitate nisi mere libere consentiente; ergo matrimonium omnino debet esse liberum. [9]  Possunt autem hee due opiniones aliquo modo concordari. Si enim matrimonium sit contractus quidam habens rationem sacramenti solum ex eo quod est signum sacre rei, scilicet coniunctionis Christi et ecclesie, tunc potest dici quod consensus coactus non sufficit ad matrimonium contrahendum, nec secundum iudicium | conscientie, nec 56 Alius … 64 integrum] cf. Thom., Super Sent., IV, 29, 1, 3, 1, sol. (943a) 64  secundum Iura]  cf. D.4.2 [Iustin., Digesta] (Corp. iur. civ. 1:80-82) ap. Thom., Super Sent., IV, 29, 1, 3, 1, sol. (943a) 68  Alia … 71  liberum]  Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 29, 1, 2, 1, sed contra 2 (308a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 29, 1, 1, resp. (173ra); Ioh. Par., Super Sent., IV, 29, q. un.: Vtrum consensus coactus faciat matrimonium, resp. (163vb) sic A | et … pecasse] om. O 56  modus] dicendi add. KP | sic]  om. AZ 57  personam … coactam]  presumat personam coactam A personam coactam presumat O 58  consensum] contractum Z 59  quia] quod EM | consensus] talis add. KP 61  consensus autem]  consensus A set consensus KP | ergo]  om. Na 62  est] om. L | est … 63 diuinum] quoad ius naturale et diuinum est AEMZ | huic] huiusmodi NaO 64  coactus]  om. P | iura] talis add. O | in] secundum M om. PV | integrum] integram Z 65  due alie]  inu. AP | quia] quod KZ 66  perpetuum]  om. Na | matrimonium] maximum Na | esse]  esse mere p.c. M 67  liberrima] libera AM 68  alia] secunda K 69 est] om. Na | ex mera]  extrema LNaV | libertate] liberalitate Na | ecclesia]  om. A 70  per … uolens]  nisi libere per caritatem uolens A | nature conformitate]  per nature conformitatem O 71  mere] matre AELNaVZ matre Christi KP in rem a.c. mere in rem p.c. M | libere]  om. A | consentiente] consentientem O | omnino] non O 72  concordari] concordare ELM 74  sacre rei]  inu. O | scili-

V140rb M248rb O214r

O214v

58 E52rb M284va

A154vb O215r

DVRANDI SVPER SENT. IV

secundum iudicium ecclesie, | quia ecclesia multa potest determinare circa contractus irritando uel approbando prout ratio dictat. Cum ergo ecclesia non reputet consensum coactum sufficere | ad alios contractus quin possint et debeant rescindi uel retractari, potest rationabiliter determinare quod non sufficiat ad contractum matrimonii consensus coactus, cum uerum matrimonium separari non possit. [10]  Si autem matrimonium sit sacramentum stricte et proprie, ut baptismus, confirmatio et ordo, tunc uidetur quod consensus quantumcumque coactus sufficiat ad matrimonium contrahendum secundum iudicium tam conscientie quam ecclesie. Quod patet dupliciter, primo sic: si matrimonium sit proprie et stricte sacramentum ut alia, idem iudicium debet esse de eo et de aliis; set intentio suscipiendi baptismum, confirmationem uel ordinem quantumcumque coacta sufficit ad uerum sacramentum; ergo consensus quantumcumque coactus sufficit ad matrimonium. [11]  Item inconstans eque cogitur per leuem metum, sicut constans per probabilem; neque enim hic et ibi est differentia in consensu coacto, set in motiuo, quia uirtuosus et constans non metuit ex leui estimatione, | set forti et probabili, | inconstans autem leuiter metuit. Si ergo matrimonium sit stricte sacramentum, ubi est consensus equaliter coactus, licet non ex equali causa, debet esse equaliter matrimonium; set equaliter cogitur inconstans per leuem metum, sicut uirtuosus et constans per probabilem; ergo debet equaliter censeri matrimonium esse uel non esse, tam secundum iudicium conscientie quam ecclesie, quando con83 Si … 86 dupliciter] cf. Articuli nonaginta tres, 85, et Articuli in quibus, 212 (Koch, “Die Magisterjahre des Durandus”, 70 et 114) 87 primo … 108 presumptionibus] cf. Articuli in quibus, 212 (Koch, “Die Magisterjahre des Durandus”, 70 et 114) cet]  om. O 75  coactus]  om. a.c. Na 75  consensus … 82  possit]  om. A 77  secundum iudicium]  om. A | multa potest]  inu. K 78  circa]  om. P | approbando] probando a.c. E 79  alios]  alicos P 80  quin … rescindi]  om. A | uel]  et Z 81  sufficiat] sufficit AELM | contractum matrimonii]  consensum matrimonii uerus contractus nec ELM 83  matrimonium]  om. Z | sit sacramentum]  om. P inu. Z 86  quam] etiam add. A | patet dupliciter]  inu. M 87  alia] alia a.c. alia sacramenta p.c. Na 88  idem iudicium]  eadem ratio ELM 89  uel] et O 90  coactus sufficit]  inu. P 91  matrimonium]  uerum matrimonium O 93 et] neque O 95  ergo] autem Na 97  debet esse]  non debet esse a.c. debet esse uel non esse p.c. M ecclesie Na 98  inconstans] constans AL | metum] motum ELMNaV | uirtuosus … constans]  constans et uirtuosus ELM 99  equaliter]  om. a.c. E 100  tam]  om. Na | conscientie … ecclesie]  ecclesie quam etiam conscientie

80

85

90

95

100



105

110

115

DISTINCTIO XXIX QVESTIO II

59

sensus est coactus per metum cadentem in constantem uirum et per metum cadentem in inconstantem. | Quod si ecclesia iudicet contrarium, non uidetur hoc facere nisi quia ubi est coactio per metum sufficientem, presumitur defuisse consensus, ut dicit prima opinio; ubi autem non | est talis metus, non presumitur talis consensus defuisse. Nec obstat quod | dicitur quod ecclesia non presumat aliquem peccasse nisi euidenter appareat, quia ecclesia quandoque presumit deteriorem partem propter anime periculum, ut notatur E x t r a, ‘De presumptionibus’. [12]  Ad primum argumentum dicendum quod non est simile de minis et blanditiis, quia inductio per minas dirimit consensum, inductio uero per blanditias auget. | [13]  Ad secundum dicendum quod licet uoluntas coacta et uoluntarium mixtum magis sit uoluntarium quam inuoluntarium, ecclesia tamen iudicat talem consensum | non sufficere ad contractum matrimonii. Et hoc quidem potest si matrimonium non sit stricte et proprie sacramentum, set contractus. Si autem sit stricte et proprie sacramentum, talis consensus sufficit quoad iudicium conscientie, set non sufficit quoad iudicium ecclesie, que presumit defuisse consensum.

108  Extra … presumptionibus]  cf. X.2.22 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:353-359) 109  Ad … 111  auget]  Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 29, 1, 2, 1, ad 3 (308b); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 29, 1, 1, ad 3 (173rb) A conscientie quam secundum ecclesie Z | quando] quia Na 101  est]  om. ELK et a.c. M | metum] motum L | constantem … 102  inconstantem] uirum add. AM constantem uirum EL inconstantem KO inconstante Na | et per]  sicut per M et P 102  quod] quia O | iudicet] iudicat KP | iudicet contrarium]  iudicat contrarium KP inu. O 103  nisi]  om. Na 104  consensus] consensum P | ubi] nisi Na 105  non … defuisse]  presumitur non defuisse consensus O | obstat] constat Na 106  dicitur quod]  om. NaO 107  quia] quod Na | quandoque presumit]  inu. ELM | deteriorem] determinare EM 108  ut … presumptionibus]  om. O 110  dirimit] minimit KP 111  uero] autem AZ 112  secundum] argumentum add. O | licet]  om. AZ | uoluntas] potestas KP 113  mixtum] multum P | magis sit]  magis est A inu. O | quam inuoluntarium]  om. a.c. K 114 consensum] om. Z | contractum] actum O 115  quidem] idem ELMNaOP | potest] patet NaOP | non]  om. Z | stricte … 116 proprie1]  proprie et stricte A 116  set contractus]  om. V | set … 117  sacramentum]  om. a.c. K | sit stricte]  sit proprie ELMOP proprie sit Na sit proprie et stricte V 117  sacramentum]  ut alia add. VZ 118  sufficit]  om. AZ | consensum] et

M284vb

Na115va K56ra

V140va

O215v

Z191ra L50vb P136vb M285ra

O216r

[1]  Nec solum coactio etc. Circa distinctionem istam primo queritur utrum error impediat | matrimonium. Et uidetur quod non, | quia sicut requiritur consensus ad matrimonium, sic intentio ad baptismum; set si quis intendat baptizare unum et baptizet alium, uel baptizari ab uno et baptizetur ab alio, nichilominus est uerus baptismus; | ergo similiter si quis consentiat contrahere cum una | credens aliam esse, nichilominus erit uerum matrimonium. [2]  Item maximus error est error in fide; set ille non impedit matrimonium; est enim uerum matrimonium si aliqua contrahat cum uiro heretico quem credit catholicum; ergo nullus alius error impedit matrimonium. [3] Item sicut matrimonium est quidam contractus, ita emptio et uenditio; set in emptione et uenditione si detur aurum equiualens pro alio auro, non impeditur uenditio. Ergo nec matrimonium impeditur | si pro una muliere alia detur.

4  Nec … etc.]  Lomb., Sent., IV, 30 (437-442) 5 Et … 10 matrimonium] cf. Thom., Super Sent., IV, 30, 1, 1, arg. 3 (946a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 30, 1, 1, arg. 2 (312a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 30, 1, 1, arg. 2 (181rb); Iac. Met., Super Sent., IV, 30, 1, arg. 1 [Vtrum error impediat matrimonium. Pars 1] (105rb) 15  Item … 18  detur]  Thom., Super Sent., IV, 30, 1, 2, arg. 7 (946b) 4 nec] set EKLMNa hoc Z | istam] 30. A 6  requiritur] requiratur O | consensus]  om. a.c. P | sic] ita A 7  unum] utrum Na | et]  om. A | baptizet] baptizare Na | uel]  si quis intendat add. KP uel a.c. uel credat p.c. V 8  et]  om. ELMNaP | baptismus] utrobique add. KP 9  similiter]  om. KP | consentiat] sentiat EL et a.c. M consentiens O | contrahere]  om. O 10  erit] est EKLMP 11  error1]  om. V | est … matrimonium]  om. O | fide]  quam sit error in persona add. Z | ille] iste A 13  uiro heretico]  inu. EM uno heretico KPNa | nullus] nullusque M 17  nec matrimonium]  matrimonium non Z | impeditur] impedietur L 18  alia detur]  inu. O

5

10

15



20

25

30

DISTINCTIO XXX QVESTIO I

61

[4]  In contrarium est, quia secundum legem ciuilem que habetur ff. ‘De iurisdictione omnium iudicum’, ‘Si per errorem’, nichil est tam contrarium consensui sicut error; set consensus requiritur ad matrimo­ nium; ergo error impedit ipsum. [5]  Responsio. Dicenda sunt duo: primum est quod | error impedit matrimonium; secundum est quod non quilibet error impedit ipsum, set error persone uel condicionis deterioris, ut cum quis liber contrahit cum ancilla quam credit esse liberam. [6] Primum patet, quia illud quod impedit causam, impedit effectum; set error impedit consensum qui est causa matrimonii; ergo impedit matrimonium. Maior patet. Minor probatur, quia cum consensus sit actus uoluntatis, qui supponit actum cognitionis, quicquid impedit cognitionem, impedit consensum; set error impedit cognitionem; ergo impedit consensum. [7]  Secundum patet, quia defectus in hiis que sunt essentialia matrimonio, impedit matrimonium, non autem defectus | in hiis que sunt

20  De … errorem]  cf. D.2.1.15 [Iustin., Digesta] (Corp. iur. civ. 1:47a) ap. Thom., Super Sent., IV, 30, 1, 1, sed contra 1 (946a) 19 In … 22 ipsum] cf. Thom., Super Sent., IV, 30, 1, 1, sed contra 1 (946a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 30, 1, 1, sed contra 1 (312a); Iac. Met., Super Sent., IV, 30, 1, sed contra [Vtrum error impediat matrimonium. Pars 1] (105rb) 27 Primum … 32 consensum] cf. Thom., Super Sent., IV, 30, 1, 1, sol. (946a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 30, 1, 1, resp. (312b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 30, 1, 2, resp. (181va); Iac. Met., Super Sent., IV, 30, 1, resp. [Vtrum error impediat matrimonium. Pars 1] (105rb) 33 Secundum … 57 matrimonium] cf. Thom., Super Sent., IV, 30, 1, 2, sol. et ad 4 (946b-947a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 30, 1, 2, 1, resp. (313a) 19 est] arguitur O 20  ff.]  om. ELMO | Si … errorem]  l. Si per errorem KP | nichil … 21  error]  contrarium consensui nichil est sicut error a.c. nichil est magis contrarium consensui quam error p.c. O | est … 21  contrarium]  tam contrarium est AZ est contrarium P tam est contrarium V 21  consensui] sensui Na | consensus requiritur]  consensus sequitur ELNa consensus sequitur a.c. M inu. O 22  ipsum] matrimonium Z 23  dicenda] uidenda KPO 24  secundum] secundus Na | est]  om. AK quilibet] omnis Na | ipsum]  om. AKP ipsum 25  set] solum add. A | uel]  om. ELM | cum] si Z | quis] aliquis Z | liber] om. O 26  esse] om. AV | liberam]  om. a.c. P 27  quia] quod Na | impedit1 … 28  effectum]  impedit causam, impedit etiam EM impedit effectum L impedit effectum consensum impedit causam Na | impedit2 … 28  impedit]  om. P 28  qui … matrimonii]  om. Z 28  qui … 30  cognitionis]  iter post impedit consensum P 30  qui] que ELNaVZ | supponit] sequitur O 31  set error]  om. P | set … 32  consensum]  om. O 33  in hiis]  om. a.c. P | matrimonio]  om. A matrimonii O 34  autem]  om. O

E52va

M285rb

62

O216v

V140vb Na115vb O217r

K56rb M285va

DVRANDI SVPER SENT. IV

accidentalia; sic enim est circa quamlibet rem quod manentibus essentialibus, quantumcumque uarientur accidentalia, manet natura rei, non autem quando uariantur essentialia; set solus error persone et condicionis deterioris ponit defectum circa essentialia matrimonii, non autem error | fortune seu qualitatis; ergo solus error persone et condicionis deterioris impedit matrimonium. Minor patet, quia cum sit quadruplex error (persone, ut cum consentitur in unam et alia supponitur; condicionis, quando creditur libera que est serua; fortune, quando creditur diues que est pauper; qualitatis, quando creditur bona que est mala), solus error persone et condicionis deterioris est contra essentialia matrimonii. Mat­ rimonium enim duo includit: personas que contrahunt, que sunt quasi materia coniunctionis matrimonialis, et obligationem mutuam, que est quasi forma per quam accipiunt potestatem in se inuicem. Contra primum est error persone. Contra secundum est error condicionis, quia uir et mulier in matrimonio ad paria obligantur; set ille qui est seruilis condicionis, non potest de corpore suo facere parem obligationem cum illo qui est | libere condicionis; ergo error | condicionis deterioris sicut est seruitus, est contra naturam matrimonii. Dico autem ‘deterioris’, quia error condicionis | paris uel melioris non impedit matrimonium, ut si seruus contrahat cum serua quam credit liberam, uel si quis contrahat cum libera quam credit seruam, quia hic non habet locum ratio assignata. | Error autem fortune uel qualitatis non est contra essentialia matrimonii, et ideo non impedit matrimonium. | Hec autem intelligenda sunt quando consensus est absolutus et uerba exprimentia ipsum sunt absoluta. Si uero consensus sit condicionatus et similiter uerba exprimentia ipsum

35 sic] sicut a.c. A sicut Z | enim]  om. Z | quod] quia NaOZ 37  quando]  om. V | persone … condicionis]  condicionis et persone a.c. M 39  seu] siue O | deterioris]  om. O 40  minor … quia]  maior patet quia A om. O | error]  om. a.c. K om. P 41  consentitur] sentitur M | et] de add. P | alia supponitur]  inu. O | condicionis]  et condicionis ELMNaV 42  quando1]  ut quando KP ut cum O | que] quod Z | quando2]  ut quando KP qua O 43  que est ]  qui est V que Na | mala]  uel pulcra que est feda add. KP 44  et] uel A 45  duo] duas O 46  mutuam]  mutue seruitutis siue ministerii KP 49  ad] et P 50  suo facere]  om. a.c. Na | parem] om. AZ talem O 51  condicionis]  om. AZ | condicionis deterioris]  inu. Na 52  naturam]  ius et naturam A 53  condicionis]  om. AZ | uel melioris]  om. A 54  seruus] seruilis M quis seruus Z | liberam] esse add. EM 54  seruus … si quis]  om. A | si … contrahat2]  si quis contrahit Na om. O 55  cum libera]  om. a.c. E | credit] esse add. KP | ratio]  om. L 56  contra]  om. P | essentialia] sacramenti add. A 58  exprimentia ipsum]  inu. KP simpliciter add. O 59  uero] autem Na | sit condicionatus]  inu. Na | exprimentia ipsum ]  inu. KNaP exprimentia OM

35

40

45

50

55

60

65

70

75

80

DISTINCTIO XXX QVESTIO I

63

sint condicionata, tunc nullum est matrimonium condicionibus illis non extantibus, nec in iudicio anime, nec ecclesie. Si uero consensus sit condicionatus et uerba absoluta, iudicabit ecclesia matrimonium propter uerba. Set in foro conscientie iudicabitur nullum esse propter condicionatum consensum, qui nullus est non extantibus condicionibus. [8] Ad primum argumentum dicendum quod non est simile de baptismo et matrimonio, quia baptismus habet efficaciam suam ex opere operato, propter quod sufficit ut baptizandus intendat baptizari, uel baptizans baptizare; set matrimonium est quedam obligatio | uoluntaria contrahentium habens efficaciam ex consensu eorum, et ideo oportet quod consensus cadat super contrahentes in inuicem, non solum super contractum ipsum. [9] Ad secundum dicendum quod error in fide non est contra essentialia matrimonii sicut error persone, | nisi error ille | causaret disparitatem cultus, sicut si contraheret christianus cum aliqua iudea uel gentili quam crederet esse christianam; et tunc error non esset principale impedimentum, set disparitas cultus. Si autem christianus contrahat cum heretica, | cum sint eiusdem cultus quoad obligationem propter baptismum communem, non est error qui sit contra essentialia matrimonii, nec in forma nec in materia, sicut error persone est defectus in materia. [10]  Ad tertium dicendum quod pecunia in contractibus accipitur quasi mensura aliarum rerum, et non quasi propter se quesita, ut patet |

81 Ad … 88 matrimonio] cf. Thom., Super Sent., IV, 30, 1, 2, ad 7 (947a) 82  ut … 83  Ethicorum]  cf. Arist., Eth. Nic., V, 8, 1133a19-22 ap. Thom., Super Sent., IV, 30, 1, 2, ad 7 (947a) 60 sint] sunt O | est matrimonium]  inu. P 61  non] nequaquam KP om. O | anime] consciencie KP | ecclesie] essentie a.c. Na 62  matrimonium] unionem V 63  iudicabitur] iudicabit EM | esse]  om. NaO 64  est]  om. a.c. P | est non] non a.c. P est a.c. Na 65  de … 66  matrimonio]  de matrimonio et baptismo O 66  et]  om. P de add. VZ | habet] habenti Na 67  ut] quod KNaP 68  uel] et O | quedam]  om. AZ 69  eorum] ipsorum O | et]  om. ELM 70  super] supra Na | in]  om. a.c. MNaO | non]  et non Z | non solum]  non lum sunt L et non solum Z 71  super] propter Na | contractum ipsum]  inu. AZ 72  in] ex Na 73  ille]  fidei add. KP 74  contraheret Christianus]  inu. O | aliqua iudea]  christiana(?) A iudea ELM inu. KP 75  uel … 76  cultus]  om. A | esse]  om. VZ | error] fidei add. KP | esset] est ELM 77  cum heretica]  sequitur additio in KP cf. App. I, p. 79* cum hereticum Na | cum sint]  om. Na cum sit P | quoad obligationem]  om. K 78  baptismum communem]  sequitur additio in KP cf. App. I, p. 79* | sit] est V 82  aliarum] abato(sic) Na | quasi2]  om. ELM quod Z

O217v

A155ra L51ra

P137ra

M285vb

64 E52vb O218r Z191rb

DVRANDI SVPER SENT. IV

ex V E t h i c o r u m. Propter quod si non detur illa pecunia que creditur, set equalis | ualoris, nichil obest contractui. Set si in re quesita propter se esset error, impediretur contractus, sicut si pro certo cipho aureo empto daretur alius nisi expresse | placeret ementi primum, quia tunc fieret quasi permutatio primi in secundum per nouum contractum | quod non est licitum in matrimonio.

85

[A1-B1]  Secundo queritur de matrimonio beate uirginis utrum decuerit eam matrimonio copulari. Et uidetur quod non, quia quicumque consentit in matrimonium, consentit aliquo modo in carnalem copulam; set talis consensus derogat uirginitati; ergo non decuit beatam uirginem que uirginitatem uouerat, matrimonio copulari. [A2-B2] Item secundum Hieronymvm uouentibus uirginitatem non solum nubere, set uelle nubere dampnabile est; set nichil dampna­ bile fuit in beata uirgine; ergo beata uirgo que uirginitatem uouit, non debuit nubere.

4 Et … 7 copulari] cf. Thom., Super Sent., IV, 30, 2, 1, 2, arg. 3 (948b) 8  Item … 9  est]  in Hieronymo non invenitur, sed tribuitur Hieronymo in Decreto Gratiani, cf. Gratian., Decr., Dist. 37, c. 4 (CIC 1:99) ap. Thom., Super Sent., IV, 30, 2, 1, 2, arg. 1 (948b) 8 Item … 11 nubere] cf. Thom., Super Sent., IV, 30, 2, 1, 2, arg. 1 (948b) 83 ex] om. M | illa]  om. Z | que creditur]  om. NaO 84  equalis ualoris]  equalis ELM equalis ualor K equiualens Z | obest] abest ELM 86  alius] abatis(sic) Na | ementi]  om. Na | primum … 87  contractum]  om. a.c. K om. P | fieret] traheret Na 87  quasi]  om. ELM | in] etiam ELM | per … contractum]  et per uotum contracti Na 88  matrimonio]  sequitur additio in KP cf. App. I, p. 80* 4  decuerit] decuit ELM 5  quicumque] quecumque ELM | modo]  saltem implicite add. KP | carnalem] corporalem Na | carnalem copulam]  inu. ELM corporalem copulam Na 6  set talis]  om. Na 7  uirginem] Mariam O 8  secundum Hieronymum]  om. Na Hieronymus O | uouentibus] ponentibus Z 10  fuit]  debuit esse AZ est fuit V | que] postquam AZ quo Na

5

10



15

20

25

30

DISTINCTIO XXX QVESTIO II

65

[A3-B3]  In contrarium est quod dicitur M a t t h. 1., cum esset desponsata, etc. Et idem habetur in G l o s s a. [A4-B4] Responsio. Dicenda sunt duo: primum est quod beata uirgo uirginitatem uouit; secundum est quod absque preiudicio uoti uirginitatis nubere potuit. [A5-B5] Primum patet sic, quia in beata uirgine debuit summa perfectio apparere. Dicit enim Anselmvs: Decuit ut illius hominis con­ ceptio ex purissima matre fieret, que | ea puritate niteret quam sub Deo maior nequit intelligi; uirginitas autem prefertur matrimonio dicente | Apostolo C o r. 7: Qui nubit bene facit, qui non nubit melius facit; uirginitas etiam seruata ex uoto prefertur uirginitati absque uoto, ut infra patebit, ergo beata uirgo uirginitatem seruare debuit et ex uoto. | [A6]  Dicunt autem qvidam quod beata Maria uirginitatem uouit non simpliciter, set sub condicione, scilicet hac: “Nisi Deus aliter ordinaret”; quod licet uirginitas preferatur matrimonio absolute loquendo, tamen matrimonium tempore

12 In … 13 Glossa] cf. Thom., Super Sent., IV, 30, 2, 1, 1, sed contra 1 (948b) 12  Matth. … 13  desponsata]  Matth., 1,18 ap. Thom., Super Sent., IV, 30, 2, 1, 1, sed contra 1 (948b) 13  Et … Glossa]  Glossa ordinaria super Matt., 1,18 (5:43-44) ap. Thom., Super Sent., IV, 30, 2, 1, 1, sed contra 1 (948b) 17 Primum … 18 apparere] cf. Thom., Super Sent., IV, 30, 2, 1, 1, sol. (948b) 18 Dicit … 20 intelligi] Ansel., De conceptu virginali, 18 (159,16-17) 20  uirginitas … 21  facit]  cf. I Cor., 7,38 24 Dicunt … 40 deberet] cf. Thom., Super Sent., IV, 30, 2, 1, 1, sol. (948b-949a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 30, 2, 1, resp. (181vb-182ra); Iac. Met., Super Sent., IV, 30, 1, 1 [Vtrum error impediat matrimonium. Pars 2: De uirginitate b. uirginis] (105rb) 24 Dicunt … 74 promisi] cf. Articuli in quibus, 213 (Koch, “Die Magisterjahre des Durandus”, 114) 12  Matth. 1.]  in textu add. Z 13  etc.]  mater Ihesu Maria Joseph K Ihesu Maria Joseph P 14  dicenda] uidenda O 15  uirgo] Maria ELKP Maria add. M | uirginitatem uouit]  inu. O | uoti] om. EKLMNaOPV 17  summa] omnis Z 19  que] qui Na | niteret] uigeret O | quam] qua MO 20  maior nequit]  inu. AZ maiore nequit L 21  Cor. 7]  ad Cor. 7 A prima ad Cor. 7 Z | qui2]  et qui ELM 22  etiam]  om. A autem P | ex uoto]  om. L | uirginitati] seruate A seruate add. Z | absque] sine KP 23  patebit] dicetur O | et]  om. et KP 27  scilicet]  om. A 31 matrimonium … 32  illo]  pro tempore illo matrimonium Z

O218v V141ra M286ra

66

DVRANDI SVPER SENT. IV

illo ei preferebatur propter expectationem benedicti seminis. Et ideo beata uirgo uirginitatem uouit tamquam sibi aptissimam, non tamen simpliciter, set sub condicione honestissima, ea scilicet que dicta est. Nec condicionem apposuit ut dubitaret an uellet uirgo permanere, set an deberet. Istud autem non oportet dicere, quia illa condicio non tollit quin uotum uirginitatis fuerit factum simpliciter. Cuius ratio est quia generalis et necessaria condicio que in omni promissione intelligitur, etiam si non exprimatur, non facit promissionem condicionatam (alioquin nulla promissio esset absoluta, nec aliquod uotum); set generalis et necessaria condicio que intelligitur in omni promissione et uoto est “si Deus uoluerit”, et pari ratione, “nisi Deus oppositum iusserit”. Ergo talis condicio non fecit quin uotum uirginitatis esset simpliciter emissum. Quod ergo dicitur quod tempore illo preferebatur matrimonium uirginitati ratione benedicti seminis expectati, non uidetur, cum expresse probatum esset Christum nasciturum miraculose

37 scilicet] dub. Z 38  est] sunt Z 40  uirgo permanere]  inu. Z | deberet] debet Z 52  set … et]  set condicionalis set Z 53  intelligitur]  dub. Z 60  ergo] autem Z

35

40

45

50

55

60

65



70

75

80

85

90

DISTINCTIO XXX QVESTIO II

de uirgine, Y s a. 7: Dominus ipse dabit nobis signum. Ecce uirgo concipiet et pariet filium, quare etc. Dicendum ergo quod beata uirgo uirginitatem simpliciter uouit, sicut et angelo dixit: Quomodo fiet istud quoniam uirum non cognosco, idest me non cognoscituram promisi. [A7]  Secundum patet, quod absque preiudicio uoti sui contrahere potuit, quia nichil est in matrimonio quod obstat uoto uirginitatis nisi copula carnalis; set de illa non consecutura beata uirgo diuina reuelatione certificata fuit; ergo sine preiudicio uoti sui potuit contrahere matrimonium. Et hoc est quod dicit Magister in litera, Mariam et Ioseph sic consensisse in coniugalem societatem ut uterque de altero reuelante Spiritu sancto intelligeret quod uirginitatem seruare uellet.

67

[B6]  Secundum patet, quod absque preiudicio uoti sui contrahere | potuit, et hoc potest dupliciter saluari. | Vno modo dicendo quod ante matrimonium beata uirgo habuit propositum seruandi uirginitatem, set non uouit, set subiecit se diuine dispositioni contrahendo matrimonium habens quidem uirginitatem in proposito tamquam sibi acceptissimam, non tamen simpliciter, set sub condicione honestissima, scilicet nisi Deus aliter ordinaret. Et sic non fecit contra uotum,

66  Ysa. 7]  Is., 7,14 72  Quomodo … 73  cognosco]  Luc., 1,34 84 Et … 90 uellet] Lomb., Sent. IV, 30, 2 (439,12-14) 79  Vno … 94  permanere]  cf. Thom., Super Sent., IV, 30, 2, 1, 2, ad 1 (949a) 67 nobis] om. Z 68  et … quare]  om. A 74  cognoscituram] cognoscitura A cognita rem Z 79  obstat … uirginitatis]  obstet uirginitati A 84  contrahere matrimonium]  inu. Z 75 quod] quia A 77  hoc]  om. hoc KP 78  saluari]  seruari saluari V 81  seruandi uirginitatem]  habitus uirginitatis Na 82  set1] licet O | uouit] potuit Na 83 contrahendo] de contrahendo V et p.c. M 84  habens] hanc Na 85  quidem] quidam M 86  tamquam]  om. NaO 87  non] add. quidem P 88  scilicet]  om. ELM 90  fecit] facit V

Na116ra K56va

68

O219r

DVRANDI SVPER SENT. IV

[A8]  Vel potest dici quod ante matrimonium beata uirgo habuit propositum seruandi uirginitatem, set non promisit, set subiecit se diuine dispositioni contrahendo matrimonium habens quidem uirginitatem in proposito tamquam sibi acceptissimam, non simpliciter, set sub condicione honestissima, nisi Deus aliter ordinaret. Et sic non fecit contra uotum cum uotum non emisisset, quod emisit post contractum matrimonium, certificata quod Ioseph uolebat in simili proposito permanere. Et hoc uidetur intentio Avgvstini que recitatur 27 q. 2 cap. ‘Sufficiat’.

cum uotum non emisisset quod emisit post contractum matrimonii, certificata quod Ioseph in simili proposito uolebat permanere. Et hec uidetur intentio Avgvstini que recitatur 27, q. 2. cap. ‘Sufficiat’, ‘Cum ergo inter istos’. [B7]  Alio modo potest saluari dicendo quod ante matrimonium uouit, set | diuina reuelatione certificata fuit de carnali copula non subsecutura Et quia sola copula carnalis obsistit uoto uirginitatis, ideo sine preiudicio uoti sui potuit post dictam reuelationem contrahere. Et hoc est quod dicit Magister in litera, Mariam et Ioseph sic consensisse in coniugalem societatem, ut uterque de altero reuelante spiritu sancto intelligeret quod uirginitatem ser­ uare uellet. [A9-B8]  Ad argumenta patet solutio, quia consentire in matrimonium peccatum est hiis qui uirginitatem uouerunt, nisi 91  Vel … 107  permanere]  cf. Articuli nonaginta tres, 86, et Articuli in quibus, 213 (Koch, “Die Magisterjahre des Durandus”, 70 et 114) 94  Et … 97  istos]  cf. Gratian., Decr., C. 27, q. 2, c. 2 (CIC 1:1063) 106 Et … 112 uellet] Lomb., Sent., IV, 30, 2 (439,12-14) 107  Et … 109  Sufficiat]  cf. Gratian., Decr., C. 27, q. 2, c. 2 (CIC 1:1063) 95 dispositioni] uoluntati A 98  tamquam]  om. A 104  post]  dub. A circa Z 113  argumenta] argumentum O | solutio]  om. O | quia]  om. AKZ quod EM | consentire] enim add. AKZ 104  peccatum est]  om. O | hiis] eis A om. Z 91 emisisset] emisit O | quod]  quod cum K quod tamen P 94  uolebat] uoluit M 96  que recitatur]  om. KP 97  cum … istos ]  expunx. K om. O 100  set] uirginitatem et cum contraxit KP 101  fuit … 102  subsequutura]  quod carnalis copula non erat subsequutura K fuit sicut secutura Na fuit de carnali copula non subsecuta O quod carnalis copula P 102  et … 103  carnalis]  et quia solum et plura carnalis Na om. P 103  obsistit] obsistat Na obstat O 105  dictam reuelationem]  reuelationem diuinam O 111  quod]  et per Na

95

100

105

110

115

DISTINCTIO XXX QVESTIO II

69

expresse certificati essent de carnali copula non subsecutura. Et sic procedunt argumenta, aliter non. Beata autem uirgo certificata fuit per Spiritum sanctum quod inter ipsam et Ioseph non sequeretur carnalis copula; ideo sic contrahere matrimonium non fuit in preiudicium uoti sui.

115 subsequutura] subsecuta Na subsecuta est peccatum O 117  quod inter]  scilicet quod inter L quod Na 118  ideo] et O | sic contrahere]  inu. A 119  uoti]  om. O | sui]  et sic ad illud add. ELM sequitur tertia quaestio in KP cf. App. I, p. 80*-81*

70

DVRANDI SVPER SENT. IV

P137rb K56vb M286rb L51rb O219v

E53rb Z191v A155rb

[1]  Post hec de bonis matrimonii. Circa distinctionem istam primo queritur | utrum matrimonium indigeat aliquibus bonis excusantibus ipsum. | Et uidetur quod non, quia matrimonium institutum est in officium nature et in remedium concupiscentie; set secundum quod est in officium | nature, non indiget aliquo excusante (sic enim fuisset in paradiso durante statu innocentie quando fuissent nuptie honorabiles et thorus immaculatus secundum Avgvstinvm); nec secundum quod est in remedium, indiget excusatione, sicut nec alia sacramenta | que sunt in remedium | peccati instituta; ergo etc. [2]  Item sicut intentio | nature est ad conseruationem indiuidui, ita ad conseruationem speciei; set actus quo conseruatur indiuiduum, non indiget aliquo excusante, ut comedere; ergo actus matrimonii quo conseruatur species, non indiget excusari.

5 Post … matrimonii]  Lomb., Sent., IV, 31 (442-451) 8  sic … 11  Augustinum]  cf. Aug., De Gen. ad litt., VIII, 3 (271,21-272,2) ap. Thom., Super Sent., IV, 31, 1, 1, arg. 3 (954a) 7 Et … 13 etc.] cf. Thom., Super Sent., IV, 31, 1, 1, arg. 3 (954a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 31, 1, 1, arg. 5 (320a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 31, 1, 1, arg. 1 (184va) 14 Item … 17 excusari] cf. Thom., Super Sent., IV, 31, 1, 1, arg. 1 (953b-954a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 31, 1, 1, arg. 1 (320a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 31, 1, 1, arg. 2 (184va); Ioh. Par., Super Sent., IV, 31, q. Vtrum matrimonium debeat habere bona excusantia, arg. 1 (164rb); Iac. Met., Super Sent., IV, 31, 1, arg. 1 [Vtrum matrimonium debeat habere aliqua bona excusantia] (105rb) 5 matrimonii]  coniugii etc. AZ | istam] 31. A 7  et]  om. ELM | uidetur]  arguitur O 9  in1]  om. Na | excusante]  om. ELMNaO 10  paradiso] terrestri add. O | nuptie]  precipue L 11  in]  om. Z 12  nec alia]  legalia M 13  instituta]  om. NaO 15  ita]  sic est etiam KP 16  non … comedere]  ut comedere non indiget aliquo excusante KP | ergo … 17  non]  ergo nec actus quo conseruatur qui est actus matrimonii O

5

10

15



20

25

30

35

DISTINCTIO XXXI QVESTIO I

71

[3]  In contrarium est quia omne quod est malum uel habet speciem mali, indiget excusatione ad hoc, ut licite possit fieri; set omnis actus carnalis uel est malus uel habet speciem mali, cum omnes huiusmodi actus sint unius rationis in genere nature; ergo ad hoc ut licite possit fieri, indiget aliquo excusante. [4]  Responsio. Intelligendum est quod aliquis actus potest excusari dupliciter. Vno modo ex parte facientis et non ex parte actus, et sic excusatur actus qui non imputatur facienti ad culpam, quamuis secundum se sit malus; et hoc modo | aliqua ignorantia excusat facientem a peccato etiam in toto. Et de hac excusatione non loquimur, quia de ea satis dictum est in secundo libro. | Alio modo dicitur excusari actus secundum se, ita quod non sit malus, et de hac nunc querimus. Dicendum ergo quod matrimonium habet aliqua bona excusantia ipsum; secundo uidendum est que et quot sunt. [5]  Quantum ad primum | sciendum est quod actus qui de se est malus, non potest excusari; actus uero qui est de se bonus, non indiget excusari; set actus qui est indifferens, excusari potest et excusatione indiget. Primum patet, quia actus qui non potest bene fieri, non potest excusari (loquimur enim de totali excusatione actus secundum se, ita ut sit bonus); set actus qui est de se malus, ut furtum uel periurium, non potest bene fieri; ergo non potest excusari. Secundum patet, quia 23 Responsio … 29 querimus] cf. Thom., Super Sent., IV, 31, 2, 1, sol. (956b); cf. etiam Ioh. Par., Super Sent., IV, 31, 1, arg. 1 [Vtrum matrimonium debeat habere aliqua bona excusantia] (164va) 27  Et … 28  libro]  cf. Durand., Super Sent., II, 22, 4, resp. (13,34-14,53) 32  Quantum … 51  actum]  cf. Ioh. Par., Super Sent., IV, 31, 1, resp. [Vtrum matrimonium debeat habere aliqua bona excusantia] (164va) 18 omne]  omne illud ELMNa | quod est]  om. A 19  mali]  non add. P | ut]  quod KOP | possit fieri]  inu. O | set]  si P 21  sint]  sit O | nature]  et multi eorum sunt mali add. VZ et a.m. K | ut]  quod KOP | possit ]  potest O 23 intelligendum] dicendum P | actus]  om. KP | excusari dupliciter]  inu. MNaOV 24  et1 … actus]  om. P 25  quamuis] non add. P et a.c. K 26  sit]  om. Na | facientem]  facultatem Na 27  etiam]  et etiam Z | hac]  etiam add. O | loquimur]  nunc add. AZ loquitur K 28  dictum est]  inu. A dictum P | alio]  secundo K | excusari actus]  inu. AZ 29  quod]  ut M | nunc]  om. ELM 30  ergo]  primo add. AZ et a.m. K primo M 31  quot]  quod P | sunt]  om. O 32  est1]  om. Na | de … est2]  est de se ELMZ 33  actus … 34  excusare1] om. O | est … bonus]  de se bonus est K de se est bonus P | indiget]  om. a.c. P 34  excusari2] et excusari KP | et] etiam AZ | excusatione]  excusare O 35  patet]  sic add. K 36  loquimur]  loquitur Na | secundum … 37  bonus]  ut si bonus secundum se ELM 37  est de se]  de se est Na | uel]  om. A 38  excusari]  bene excusari Z | secundum]  tertium Na

O220r V141rb

M286va

72 Na116rb O220v P137va

M286vb O221r

DVRANDI SVPER SENT. IV

nichil indiget excusatione nisi quod est malum uel habet speciem mali; | set actus qui est de se bonus, ut honorare parentes uel dare elemosynam indigenti, non est talis; ergo non indiget excusari. Relinquitur ergo tertium, quod actus qui est indifferens | ex genere suo, qui potest bene et male fieri, possit excusari cum non sit de se malus, ex quo potest bene fieri, et indigeat excusatione, cum habeat | speciem mali, pro eo quod idem secundum speciem nature male fit quandoque. Ea autem que excusant talem actum, scilicet indifferentem, sunt circumstantie finis et obiecti et huiusmodi que talem actum trahunt ad medium uirtutis. Cum igitur actus carnalis sit ex genere suo indifferens et possit bene et male fieri, relinquitur quod ad hoc, ut bene fiat, oportet quod informetur debitis circumstantiis, quod fit per matrimonium; propter quod bona matrimonii excusant carnalem actum. [6]  Quantum ad secundum principale, que sunt illa bona et quot, dicitur communiter quod hec sunt fides, proles et sacramentum, quorum numerus et sufficientia potest sumi multipliciter. Vno modo sic: bona que excusant aliquem actum, sunt circumstantie que trahunt ipsum | ad medium rationis; ille autem sunt quando fit propter debitum finem et cadit super debitam | materiam et concurrit conueniens dis­ positio materie, sicut in artificialibus cultellus fit debito modo quando fit ad scindendum et fit de materia dura, puta de calibe uel ferro, et accipit formam ad scindendum aptam. Actus autem carnalis fit propter debitum finem quando fit causa prolis; etiam cadit super debitam materiam quando quis accedit ad suam, quod pertinet ad bonum fidei; 52 Quantum … 69 matrimonium] cf. Thom., Super Sent., IV, 31, 2, 1, sol. (956b) 39 est]  de se Na 41  talis]  malus nec habet speciem mali AZ | excusari]  cum non sit de se malus ex quo possit bene fieri add. A excusatione EMO 42  tertium]  scilicet add. Na 43  et … fieri]  fieri et male A et mala non Na uel male fieri O | cum … 44  excusatione]  om. K | ex quo]  et Na | potest bene]  inu. V 44  et indigeat]  cum indigeat Na et indiget M | excusatione] excusari P 45  idem] actus add. KP | secundum]  om. Z | male] malus EM 46  scilicet indifferentem]  om. AZ 47  que]  qui Na | medium]  remedium Na 48  igitur]  ergo ELM | carnalis]  naturalis E et a.c. M | sit] fit KV 49  quod1 … ut]  ut ad hoc quod EL ut ad hoc ut M | oportet quod]  om. Z 51  carnalem actum]  inu. A 52  que … illa] scilicet que sunt O | quot]  quod LP 53  quod]  quia Na 54  Uno]  primo KP 55  aliquem actum]  inu. K ad quem actum Na 56  autem]  om. A | fit] actus add. KP 57  debitam materiam]  inu. O | et concurrit]  et quando concurrit K om. Na | conueniens] debita ELM 59  scindendum]  faciendum L | et1]  et quando ELM | fit2] sit VZ | uel]  uel de AV | et2]  om. Na 61  etiam cadit]  inu. AZ et cadit KMPV 62  quis]  aliquis O | suam]  suum O | quod]  om. V

40

45

50

55

60



65

70

75

80

85

DISTINCTIO XXXI QVESTIO I

73

materia etiam est conuenienter disposita quando sunt adstricti perpetuo uinculo, ut fuit declaratum supra distinctione 26. Et hoc pertinet ad sacramentum, scilicet indiuisibilitas coniugum; bonum enim sacramenti non accipitur hic sola significatio coniunctionis Christi et ecclesie, set indiuisibilitas que est in matrimonio consummato, | sicut unio Christi et ecclesie quoad naturam assumptam fuit indissolubilis. Igitur fides, proles et sacramentum sunt bona excusantia | matrimonium. [7]  Secundo modo sumitur sic: matrimonium est in officium nature (unde ad ipsum natura inclinat) et in fedus societatis | humane | (et sic a iure positiuo determinationem recipit et recta ratio ipsum dictat), et est etiam sacramentum ecclesie (et sic ius diuinum de matrimonio determinat). Quantum ad primum bonum matrimonii est proles; quantum ad secundum fides; quantum ad tertium sacramentum. [8]  Tertio modo sic: in matrimonio est considerare uinculum, usum et fructum. Quantum ad primum bonum matrimonii est sacramentum, hoc est indiuisibilitas; quantum ad secundum fides; quantum ad tertium proles. | [9]  Ad primum argumentum dicendum quod actus carnalis, secundum quod est in officium nature, indiget excusatione, cum | indiffe­ renter se habeat ad actum matrimonii et fornicationis. Excusatur autem per circumstantias que trahunt eum ad hoc quod sit actus matrimonii; et ille circumstantie sunt bona fidei, prolis et sacramenti, quibus actus carnalis etiam tempore innocentie redditus fuisset bonus. Quod autem 64  ut … 26]  vide supra p. 3,16-6,79 70  Secundo … 75  sacramentum]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 31, 1, 2, resp. (321a); cf. etiam Ioh. Par., Super Sent., IV, 31, 1, resp. [Vtrum matrimonium debeat habere aliqua bona excusantia] (164rb) 76  Tertio … 79  proles]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 31, 1, 2, resp. (321a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 31, 1, 2, resp. (185ra); Ioh. Par., Super Sent., IV, 31, 1, resp. [Vtrum matrimonium debeat habere aliqua bona excusantia] (164rb) 63  est conuenienter]  inu. ELM | perpetuo uinculo]  inu. O 64  fuit declaratum]  inu. AZ 66  significatio]  om. A 67  sicut] est add. A 68  igitur]  ergo ELMP 69  et]  om. V | bona]  matrimonii et add. O 70  in]  om. O 71  et1]  set P | fedus] federe O | sic]  fit Na 72  recipit]  accipit ELMNa 73  et1]  om. AELMZ | est etiam]  etiam EL etiam a.c. etiam est p.c. M et etiam NaO et in P et etiam est V 76  uinculum usum]  inu. AZ 77  quantum]  quo AZ 78  hoc] autem add. M | quantum1]  quo AZ | quantum2]  quo AZ 79  proles]  Et sic apparet quod sunt quedam bona excusantia actum matrimonii, secundo que et quot sunt add. EM 82  ad]  om. Z | fornicationis]  ad actum fornicationis A | excusatur]  om. Z 83  eum]  ipsum A | quod]  ut ELM 84  ille]  iste KP | circumstantie sunt]  inu. O | bona]  om. O | actus] ille add. KP 85  fuisset]  fuit M | quod]  *** add. Z

K57ra E53rb L51va O221v

M287ra V141va

74

O222r Z191vb

DVRANDI SVPER SENT. IV

non dicatur pro tempore illo indiguisse excusatione, pro tanto est, quia durante statu illo non erat possibile actum carnalem illis circumstantiis carere sicut modo. [10]  Ad secundum dicendum quod actus comestionis quo conser­ uatur indiuiduum, indiget debitis circumstantis quibus reddatur bonus, set non adeo ut actus generationis, quia | non est tam uehemens delectatio absorbens rationem | in comedendo sicut est in actu carnali. Et ideo hic actus magis indiget excusari quam alius etc.

90

A155va Na116va

[1]  Secundo queritur utrum predicta bona sint de necessitate matrimonii. Et uidetur quod sic, quia aut ista bona sunt essentialia mat­ rimonio aut non. Si sic, habetur propositum; | si non, contra: condicio apposita contra accidentalia contractus non uitiat contractum; set condicio apposita | in matrimonio contra quodlibet predictorum uitiat matrimonium; ergo predicta bona non sunt accidentalia matrimonio, set essentialia. [2]  Item illud sine quo matrimonium non est bonum, est de essentia matrimonii, eo quod nullum uerum matrimonium potest esse

89  Ad … etc.]  cf. Thom., Super Sent., IV, 31, 1, 1, ad 1 (954a-b) 5  Et … 10  essentialia]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 31, 2, 1, arg. 3 (321b) 12 nullum … 13  litera]  cf. Lomb., Sent., IV, 31, 7 (448-449) citantur hic plura loca in scriptis Augustini in quibus de bonitate coniugii loquitur. 11  Item … 16  matrimonio]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 31, 2, 1, arg. 2 (321b) 86 quia] quod NaZ 87 statu illo]  inu. A isto statu Z 88 sicut]  set O 92 delectatio]  dilectio Na | absorbens rationem]  inu. AZ | comedendo]  comedere O | est]  om. AELMO | carnali]  corporali Na illo O 93  et]  quia O | magis indiget]  inu. KP 4  predicta bona]  inu. A | matrimonii]  sacramenti matrimonii KP 5  sunt]  sint P 6  contra] quia add. O | accidentalia … 8  contra]  om. O 8  in]  om. K | contra]  circa KP | quodlibet] quamlibet O quemlibet Z | predictorum] bonorum add. AZ peccatorum Na 9  matrimonium]  bonum Z | ergo … 10  essentialia]  om. ELM | predicta … sunt]  non sunt predicta bona inu. O 11 Item … matrimonium]  om. L

5

10



15

20

25

30

35

DISTINCTIO XXXI QVESTIO II

75

malum, ut habetur ab Avgvstino in l i t e r a ; set sine istis bonis matrimonium non est bonum, set malum, quia malum est priuatio boni debiti in esse; hec autem bona debent esse in matrimonio; ergo uidetur | quod hec sint essentialia matrimonio. [3]  In contrarium est quia inter infideles, steriles et adulteros est uerum matrimonium; set in matrimonio infidelium non est sacramentum, in matrimonio sterilium non est proles, in matrimonio adulterorum non est fides; ergo sine istis potest esse uerum matrimonium; non sunt ergo essentialia matrimonio. [4]  Responsio. Videnda sunt duo: | primum est qualiter hec bona sint matrimonio essentialia; secundum est quid eorum sit principalius. Quantum ad primum sciendum est quod duo horum, scilicet bonum fidei | et prolis, possunt dupliciter accipi, scilicet secundum executionem et secundum obligationem. Si secundum executionem, sic non sunt essentialia matrimonio. Cuius ratio est quia illud quod competit matrimonio ratione actus solum, non est ei essentiale; actus enim matrimonii posterior est matrimonio, posteriora autem non sunt essentialia prioribus. Set bonum fidei et prolis accepta secundum executionem conueniunt solum matrimonio quoad eius actum, ergo non sunt essentialia matrimonio. [5]  Si autem accipiantur secundum obligationem, sic sunt essentialia matrimonio, quia ipsum matrimonium non est aliud quam obligatio uiri ad uxorem et econuerso ad fidelitatem thori et ad susceptio-

22 Responsio … 39 matrimonio] cf. Thom., Super Sent., IV, 31, 1, 3, sol. (955b-956a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 31, 2, 1, resp. (322a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 31, 2, 2, resp. et 3, resp. (185ra-rb) 13 ab] om. L | Augustino]  magistro EM | bonis]  add. matrimonii O 14  priuatio] ergo add. M | boni debiti]  inu. a.c. K boni debitum Na 15  bona] omnia M 16  quod]  om. A 17  est1]  etiam Na | infideles]  fideles a.c. M fideles EKLNaO | steriles]  om. NaO 19  in1 … 20  fides]  in matrimonio adulterorum non est fides, in matrimonio infecundorum non est proles P | in2 … 20  fides] om. AZ et a.c. K 21  matrimonio]  matrimonii O nec per consequens de necessitate eius add. P 22  est]  om. A 23  sint]  sunt O | matrimonio … sit]  om. P | secundum est] inest(?) Na | principalius] essentialius O 24  sciendum]  dicendum EM | est]  om. O | horum]  om. KZ 25  bonum]  bonorum O 27  matrimonio] in matrimonio KZ | illud]  id O 28  ei essentiale]  inu. O 29  enim]  autem O 30 bonum]  bona Na | accepta] solum add. O | accepta … executionem]  secundum executionem accepta Na 31  solum matrimonio]  inu. A matrimonio KZ | quoad … matrimonio]  om. KZ 33  si … 34  matrimonio]  om. Na 34  ipsum matrimonium]  inu. O | quam]  nisi ELM 35  thori]  om. P

M287rb

O222v

P137vb

76

O223r M287va

V141vb E53va

K57rb L51vb

DVRANDI SVPER SENT. IV

nem et educationem prolis, si contingat eam habere. Bonum autem sacramenti, quod est indiuisibilitas matrimonii, semper respicit mat­ rimonium secundum se ipsum prout est quoddam uinculum, et ideo semper est essentiale matrimonio. [6]  Quantum ad secundum, scilicet quid horum sit | principalius, dicendum quod aliquid dicitur | in re aliqua principalius dupliciter: uno modo, quia dignius. Et sic bonum sacramenti est principalius inter bona matrimonii in quantum bonum sacramenti non solum includit indissolubilitatem, set significationem indiuisibilis coniunctionis Christi et ecclesie. Cuius ratio est quia condiciones gratie digniores sunt | condicionibus nature; set bonum sacramenti ratione | qua est signum, est condicio pertinens ad gratiam, alia autem duo pertinent ad matrimonii naturam; ergo bonum sacramenti est dignius quam alia duo, et sic principalius. Set bonum sacramenti sic acceptum, scilicet ut signum, non est essentiale matrimonio et nec intrinsecum. [7] Alio modo dicitur aliquid principalius, quia inter | essentialia est dignius et melius. Et sic bonum fidei et bonum prolis, accepta secundum executionem, cum non sint essentialia matrimonio, non | pertinent ad eius dignitatem. Accepta autem secundum obligationem pertinent. Et tunc inter omnia bona essentialia matrimonio principalius uidetur esse bonum prolis. Cuius ratio est quia finis principalior est hiis que sunt ad finem; set obligatio ad indiuisibilitatem matrimo40 Quantum … 62 aliorum] cf. Thom., Super Sent., IV, 31, 1, 3, sol. (955b-956a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 31, 1, 3, resp. (185vb); Iac. Met., Super Sent., IV, 31, 1, resp. [Vtrum matrimonium debeat habere aliqua bona excusantia] (105va) 56  finis … 57  finem]  cf. Arist., Top., III, 1, 116b22-23, cf. etiam Auct. Arist., 36,44 (324,50) 36 contingat]  contingit O 37  quod … matrimonii]  est inseparabilitas matrimonii quod P | semper … matrimonium]  om. V 38  se ipsum] se A | quoddam]  dictum Na | et]  om. A 39  matrimonio]  om. a.c. E 40  horum]  eorum Z 41  in … aliqua] alico A iure alico Na | dupliciter]  dicendum P 43  bonum sacramenti]  bona matrimonii O 44  significationem indiuisibilis] est signum indiuisibile ELM | indiuisibilis coniunctionis]  inu. P 45  digniores sunt]  dignioribus sunt O inu. V 46  ratione qua]  om. M 47  signum]  dignum O | est]  et est E | alia] secunda K 48  matrimonii]  om. O 50  matrimonio]  sacramento AZ | nec]  et A 51  alio]  secundo K | essentialia]  cetera Na | est]  om. A | bonum2]  om. AO | bonum prolis] prolis AO cum sint add. ELM | accepta]  acceptum Na 53  cum]  om. ELM | sint]  sunt ELM | essentialia]  essentiale Na | matrimonio] matrimonii O | non2]  nec MO | non2 … 55 matrimonio]  om. Na 55  inter] inter ea P | matrimonio]  matrimonii O | principalius … 56  prolis]  uidetur bonum prolis esse principalius inu. A uidetur esse bonum prolis principalius KZ 56  esse]  est O | Cuius … est]  om. AKZ

40

45

50

55



60

65

70

DISTINCTIO XXXI QVESTIO III

77

nii, secundum quam attenditur bonum sacramenti, et obligatio | ad fidelitatem thori, secundum quam attenditur bonum fidei, ordinatur finaliter ad obligationem, que est ad suscipiendam prolem et educandam, si eam habere contingat; ergo bonum prolis est principalius inter bona essentialia matrimonii tamquam finis aliorum. [8]  Ad primum argumentum dicendum quod bonum prolis et fidei accepta secundum obligationem sunt essentialia matrimonio, non autem accepta secundum | executionem; nec tamen in matrimonio potest apponi condicio contraria executioni, quia tolleret obligationem per quam accipitur potestas ad executionem. [10]  Ad secundum patet per idem, quia predicta bona non sunt debita esse in matrimonio, nisi quatinus respiciunt obligationem, et sic numquam desunt, set solum quoad executionem tantum.

5

[1]  Tertio queritur utrum predicta bona sufficienter excusent actum coniugalem, ita ut nullo modo sit peccatum. Et uidetur quod non, quia uerecundia non est nisi de turpi secundum Damascenvm et Philosophvm

5 Et … 9 turpia] cf. Thom., Super Sent., IV, 31, 2, 1, arg. 4 (956b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 31, 3, 1, 1, arg. 4 (323a) 6  secundum Damascenum]  cf. Ioh. Damasc., De fide orthodoxa, II, 29 (122,7) ap. Thom., Super Sent., IV, 31, 2, 1, arg. 4 (956b) 6  Philosophum … 7  Ethicorum]  cf. Arist., Eth. Nic., IV, 15, 1128b21-22 ap. Thom., S.th., II-II., 116, 2, arg. 3 (3:644b) 60 finaliter … obligationem]  ad obligationem finaliter KZ | que … ad2]  quoniam est O | suscipiendam]  suscipiendum M | et]  ad Na | educandam]  educandum O 61  eam]  est a.c. E enim L 62  bona essentialia] omnia bona A | matrimonii]  matrimonio O 63  bonum]  bona non Na | fidei]  bonum fidei A secundum se add. Na 64  obligationem … 65  secundum]  om. O | non … 65  matrimonio]  om. a.c. E 65  in matrimonio]  om. P 68  per]  om. O | sunt … 69  in]  de bene esse EL de bene esse a.c. sunt essentialia p.c. M 69  quatinus]  eo quod ELM quod Na quantum O secundum quod P quoque(?) quod V | respiciunt]  recipiunt Na 70  numquam desunt]  desunt non quam V | tantum]  om. A 5  et]  om. KZ set P

O223v

M287vb

78

O224r Na116vb

M288ra

O224v

DVRANDI SVPER SENT. IV

IV E t h i c o r u m . Set predicta bona non tollunt a matrimonio predictam uerecundiam; ergo nec turpitudinem, que uidetur includere culpam. Mala enim pene sunt tristia, set | mala | culpe turpia. [2]  Item ubicumque est passio inordinata, ibi est peccatum; set hec tria bona non possunt tollere ab actu matrimonii inordinationem passionis; semper enim est ibi superhabundantia delectationis absorbens rationem; ergo semper est ibi peccatum. [3]  In contrarium arguitur, quia usus matrimonii ad id ad quod matrimonium est concessum, uidetur esse bonus et licitus; set matrimonium est concessum ad uitationem fornicationis, ut patet per Apos­tolvm I a d C o r. 7: Propter fornicationem unusquisque suam ha­ beat; ergo usus matrimonii ad uitandam fornicationem est licitus. Set tunc non concurrit aliquod de predictis bonis; ergo absque hiis actus matrimonii est licitus. [4] Item qui utitur re sua ad libitum, non facit contra iustitiam et sic non peccat, ut uidetur; set per matrimonium | uxor efficitur res uiri et econuerso; ergo si se inuicem ad libitum utantur etiam propter solam delectationem, non uidetur esse pecatum. Et sic idem quod prius. [5] Respondeo. Dicenda sunt duo: primum est qualiter predicta bona excusent actum matrimonii | ut non sit peccatum; secundum est 10 Item … 13 peccatum] cf. Thom., Super Sent., IV, 31, 2, 1, arg. 3 (956b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 31, 3, 1, 1, arg. 3 (323a) 14 In … 20 licitus] cf. Thom., Super Sent., IV, 31, 2, 2, arg. 2 (957a) 16 ut … 17 habeat] I Cor., 7,2 21 Item … 24 prius] cf. Thom., Super Sent., IV, 31, 2, 2, arg. 3 (957a) 7 bona]  om. P | a]  om. AELNa de KZ | a … 8  uerecundiam]  uerecundiam predictam matrimonii O | matrimonio] matrimoniali P 8  predictam]  om. AKZ dictam P 9  sunt tristia]  inu. P | mala1 … set]  mala autem pene sunt tristia et O culpa add. a.m. P | turpia] sunt add. A 10  passio inordinata]  inordinatio O 11 tollere] aliquid add. Z | matrimonii]  matrimoniali P | inordinationem] etiam ordinem Z 12  semper … absorbens]  superhabundantia enim delectationis semper est ibi que absorbet O | ibi]  om. P | delectationis]  passionis P 14  arguitur] et uidetur quod absque eis actus matrimonii sit bonus et licitus add. A om. ELMNa est PV | id]  illud OZ 15  uidetur esse] est A uidetur ELM uidetur semper esse O | uidetur … 16  concessum]  om. P | bonus … licitus]  licitus et bonus A bonus et concessus O | matrimonium2]  usus matrimonii A 16  est concesssum]  concessus est A | uitationem fornicationis]  uitandum fornicationem O 17  1 …Cor. 7 ]  ad Cor. 7 A Cor. 7 ELMNaOP | unusquisque … habeat]  habeat unusquisque suam O 18  licitus] et bonus add. A | Set … 20 licitus]  om. O 19  aliquod]  aliquid ELMP | hiis]  eis AKZ 22  sic]  per consequens O 23  ergo … inuicem]  ergo si inuicem A ergo se inuicem Na si inuicem se P | libitum utantur]  inu. AELM licitum NaZ 25  dicenda]  uidenda AKOP 26  ut … 27  matrimonii]  quod Na

10

15

20

25



30

35

40

45

DISTINCTIO XXXI QVESTIO III

79

| an sine hiis actus matrimonii possit a peccato excusari. Quantum ad primum intelligendum est quod inter tria bona matrimonii solum duo respiciunt matrimonii actum, scilicet bonum fidei et prolis; bonum enim sacramenti respicit solum uinculum | matrimonii et non actum. Et ideo si actus matrimonii habeat per bona matrimonii excusari, hoc erit per illa duo tantum. [6]  Quod autem per illa duo sufficienter excusetur, ita ut nullum sit peccatum quando coniuges conueniunt causa prolis procreande uel ut sibi inuicem debitum reddant, quod ad fidem thori pertinet, probatur tripliciter. Primo sic: illa res non est bona cuius usus per se non est bonus; set usus per se matrimonii est quando conueniunt coniuges propter aliquam predictarum causarum; ergo si iste usus numquam esset bonus, matrimonium numquam esset bonum. Hoc autem falsum est; ergo etc. [7]  Secundo sic: nullus actus malus potest cadere sub precepto; | set actus matrimonii causa prolis procreande uel debiti reddendi cadit sub precepto | (quoad primum enim dicit Dominvs G e n. 1 et 9: Crescite et multiplicamini, | quoad secundum uero dicit Apostolvs a d C o r . 7: Vxori uir debitum reddat, similiter autem et uxor uiro ); ergo talis actus nullo modo est peccatum. [8]  Tertio sic: omne | peccatum est deuiatio ab aliqua lege recte posita naturali, humana uel diuina; set quod coniuges conueniant 27 Quantum … 32 tantum] cf. Thom., Super Sent., IV, 31, 2, 2, sol. (957b) 36  Primo … 40  etc.]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 31, 3, 1, 2, sed contra 1 (323b) 41  Secundo … 46  peccatum]  cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 31, 3, 1, 2, sed contra 2 (323b) 43  dicit … 44  multiplicamini]  Gen., 1,28 et Gen., 9,1 44 dicit … 45 uiro] I Cor., 7,3 27 an]  quando O | possit]  potest O 28  intelligendum est]  sciendum O | tria]  om. P | solum]  sola AKZ 29  prolis]  bonum prolis M 30  enim]  om. A | respicit solum]  inu. P 31  excusari]  om. P | hoc … 32  per]  hoc erit propter A hoc per Na erit per Z 32  illa]  ista EM 33  ita]  om. ELM 34  ut]  prout Na 35  quod] et V | fidem]  fidelitatem O 36  illa] ista Z | bona]  om. V 37 est]  om. V | conueniunt coniuges]  inu. OP 38  predictarum] dictarum AZ | si … usus]  si usus iste P iste usus si V 39  esset1]  est AKZ | numquam esset]  est numquam AKZ | Hoc … 40  est]  hoc autem est falsum AKOZ om. EL 42  sic]  om. O 43  enim dicit]  enim dixit A inu. M | 1 … 9] 19 EL 9 M 44  multiplicamini]  et cetera add. O | ad … 7]  Cor. 7 A 1. ad Cor. 7 KZ 45  uxori uir]  uxor uiro O | uxori … ergo]  uxor uir Na | autem … uiro]  et uxori uir O | talis actus] tale ELMP talis NaOV 47  recte posita]  ratione posita ELMP inu. V 48  humana]  om. O | conueniant]  communicant NaP

P138ra

Z192ra

V142ra

A155vb E53vb O225

M288rb

80 K57va

L52ra

O225v

DVRANDI SVPER SENT. IV

propter alteram dictarum causarum, non est contra legem naturalem, | humanam aut diuinam, set potius omnis lex recte posita hoc approbat; ergo nullo modo est peccatum. Hoc autem intelligendum est quando in actu matrimonii non est alius abusus, siue quoad locum, siue quoad tempus, siue quoad modum, quia defectus in quocumque istorum poneret in actu | matrimonii rationem peccati, cum bonum sit ex tota causa, malum autem ex particularibus defectibus. [9]  Quantum ad secundum, scilicet an sine predictis possit actus matrimonii a peccato totaliter excusari, aduertendum quod coniuges possunt conuenire aut causa solius delectationis aut propter uitandam fornicationem. Si conueniant ratione solius delectationis, sic dicunt qvidam quod querere in actu matrimonii delectationem principaliter | est peccatum mortale, set delectationem concomitantem acceptare est peccatum ueniale, eam autem odire est perfectionis. Set istud non uidetur, quia querere principaliter delectationem in actu quo conseruatur indiuiduum, scilicet in comestione, non est semper peccatum mortale; ergo similiter querere delectationem in actu matrimonii quo conseruatur species, non est semper peccatum mortale. [10]  Item secundum Philosophvm X E t h i c o r u m idem est iudicium de delectatione et operatione, quia operationis bone est

54 bonum … 55 defectibus] Ps.-Dion., De diu. nom., 4 (298), cf. Thom., Q. disp. de malo, 2, 7, arg. 3 (50,13-15) 59  sic … 62  perfectionis]  haec opinio citatur in Thom., Super Sent., IV, 31, 2, 3, sol. (958a) 62 Set … 66 mortale] cf. Thom., Super Sent., IV, 31, 2, 3, sed contra 2 (958a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 31, 3, 2, 1, sed contra 2 (324b) 67  Item … 69  mala]  cf. Arist., Eth. Nic., X, 5, 1175b24-29 ap. Thom., Super Sent., IV, 31, 2, 3, sol. (958a) 49  alteram]  aliquam uel alteram O aliquam P 50  humanam … diuinam] humanam uel diuinam AO diuinam uel humanam KZ | recte]  ratione ELM uel rationabiliter add. P 51  modo]  modo hoc P 52  alius]  aliquis OVZ | siue … locum]  om. ELMNaOPV 53  tempus … quoad]  om. Na | quocumque]  quacumque Na | istorum] illo Z 54  actu]  actum ELM | tota]  tota sua A 55  defectibus]  Dyonisium et Philosophum add. P 56  an]  om. P 57  peccato totaliter]  inu. AKZ | aduertendum] est add. AKZ 58  aut2 … 60  delectationis]  om. ELM | uitandam fornicationem]  inu. V 59  ratione]  causa O 60  quidam]  om. a.c. M 62  istud] illud M 63  quia … 64  conseruatur]  om. Na | querere … quo]  in actu delectationem in quo actu O | principaliter delectationem]  inu. KZ 65  querere] principaliter add. KZ 66  quo]  in quo O | conseruatur]  firmetur Na | est semper] est KZ inu. PV 67  decimo]  quarto NZ quinto O in decimo KP 68  est delectatio] delectatio EM inu. KZ

50

55

60

65



70

75

80

85

DISTINCTIO XXXI QVESTIO III

81

delectatio bona et male mala; igitur ex bonitate uel malitia operationis est bonitas uel malitia delectationis | et non econuerso. Cum ergo actus matrimonialis non sit per se peccatum mortale, querere delectationem in ipso non faciet quod sit peccatum mortale. [11]  Ideo dicitur | aliter et melius quod delectatio que queritur in actu matrimonii aut excedit fines eius, ut cum quis uult delectari in coniuge attendens solum quod est mulier, idem paratus facere si non esset coniunx, et tunc est | peccatum mortale, quia omnis actus carnalis extra limites matrimonii est peccatum mortale. Talis autem est actus in quo queritur delectatio in coniuge, non quia coniunx, set quia mulier; ergo etc. Et in hoc casu loquitur Hieronymvs, et habetur in l i t e r a quod uoluptates que de meretricum amplexibus capiuntur in coniuge, dampnande sunt. Si autem queratur delectatio infra limites matrimonii, quia non quereretur in alia quam in coniuge, sic est peccatum, set ueniale tantum. Cuius ratio est quia abusus rei non est sine peccato saltem ueniali; set querere actum propter delectationem coniunctam actui est abusus, cum delectatio sit propter actum, non actus propter delectationem; ergo est ibi peccatum saltem ueniale. De mortali autem non uideo quod sit ibi, cum non contrarietur alicui precepto quod ordinet nos in Deum uel in proximum.

73  Ideo … 88  proximum]  Thom., Super Sent., IV, 31, 2, 3, sol. (958a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 31, 3, 2, 1, resp. (324b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 31, 3, 3, resp. (186va); Ioh. Par., Super Sent., IV, 31, 2, resp. [Vtrum concubitus cum propria uxore causa uitande fornicationis uel saciande libidinis sit semper peccatum mortale] (164vb) 79 Et1 … 81  sunt]  cf. Lomb., Sent., IV, 31, 5 (447,11-13) ap. Thom., Super Sent., IV, 31, 2, 3, arg. 1 (958a) 69 bona]  boni O | et]  om. KZ | igitur]  ergo ELM similiter O | operationis] operis A 70  uel] et P | delectationis]  consequentis talem operationem add. P 71  matrimonialis] matrimonii V | sit … se]  sit semper A semper sit P | mortale]  per se add. P 72  faciet] facit KZ | peccatum mortale]  inu. P 74 cum]  om. ELM | quis]  aliquis O 75  idem paratus]  id per actus K id paratus O et idem est P | facere]  cum ea add. Z 76  quia … 77  mortale] om. ELMO ut supra dictum est add. P 77  extra] excedens P | autem]  om. V 78  quo queritur]  dub. Na | queritur delectatio]  inu. P 79  loquitur]  dicit beatus O | habetur]  est O 80  amplexibus capiuntur]  capiuntur amplexionibus P 81  dampnande] dampnate ELM scr. decipiende sed expunx. P | delectatio]  om. EMZ 82  in alia]  ad illa Na | set] est add. O 84  saltem ueniali]  inu. A tantum ueniali ELM | set querere … 86  ueniale] om. A 85  actui]  qui est indifferens et potest esse malus add. P | sit] fit EM | non] nec Na non autem O et non Z 86  est ibi] cum O 87  cum non] quod Z | quod] quoniam Na 88  ordinet] ordinat P | nos]  om. KZ | in]  om. O ad P

Na117ra

M288va

O226r

82 V142rb P138rb O226v

M288vb

E54ra

O227r K57vb

DVRANDI SVPER SENT. IV

[12] Si autem coniuges | conueniant propter fornicationem uitandam, sic dicitur communiter quod aliquis potest per actum matrimonii intendere uitationem fornicationis | in altero uel in se ipso: Si in altero, sic non peccat, quia hoc est quedam redditio debiti que pertinet ad bonum fidei, et tunc est ibi unum de bonis | matrimonii. Si autem intendat uitare fornicationem in se ipso, sic est peccatum ueniale, quia hoc non prouenit nisi ex superhabundantia passionis; superhabundantia autem et defectus sunt peccata in moribus. [13]  Set ista | sunt dubia. Primum scilicet, quia plus tenetur quilibet sibi quam alii; si igitur actus matrimonii propter uitandam fornicationem in alio caret omni peccato, fortiori ratione, ut uidetur, carebit culpa quando fit propter uitandam fornicationem in se ipso. Nec obstat quod dicitur quod tunc est redditio debiti que pertinet ad bonum fidei, quia redditio debiti non habet locum nisi quando debitum petitur expresse uel interpretatiue. Set si uir sciat coniugem temptari de alio quam de ipso et ob uitandam fornicationem in ea accedat ad ipsam, non peccat. Et tamen ipsa debitum non petit, nec directe nec interpretatiue, set solum | temptatur de altero; ergo tunc non habet locum redditio debiti. [14]  Quod secundo dicitur quod actus matrimonii peccatum est quando ordinatur ad uitandam fornicationem in se ipso propter habundantiam passionis, non cogit, quia passio non est superhabundans | ita ut | sit uitiosa, nisi subuertat iudicium rationis; sic autem non est in 89 Si … 96 moribus] cf. Thom., Super Sent., IV, 31, 2, 2, ad 2 (957b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 31, 3, 2, 2, resp. (325a) 107 Quod … 117 omisit] cf. Articuli in quibus, 214 (Koch, “Die Magisterjahre des Durandus”, 70 et 114) 89  fornicationem uitandam]  inu. O 90  communiter]  om. O 92  sic]  om. A | hoc]  hec O 94  intendat … fornicationem]  intendat uitationem fornicationis A fornicationem uult uitare EM fornicationem uitare L uitare fornicationem Na uitet fornicationem O intendit uitare fornicationem P 95  quia]  et O | hoc non]  inu. Z | prouenit]  peruenit Na | superhabundantia1]  habundantia K | passionis]  om. P 96  et]  om. O | peccata]  om. Na 97  set]  circa add. O | quia]  est quod KO quod P | quilibet sibi]  sibi quisque ELM 98  alii] alteri P | igitur] ergo AELMKZ 99  in … 100  fornicationem]  om. V | omni] omnino O 100  quando fit]  om. O | propter … seipso]  in seipso propter uitandam fornicationem ELM | seipso] se P 101  quod] quia M | tunc]  om. O | que … 102  debiti]  om. EP | petitur]  additur L 103  coniugem] uxorem A | de1]  ab M 104  ipso]  uiro suo A seipso PZ | accedat] accedit LO | non] ne P 105  tamen]  cum Na licet O | debitum … petit]  debitum non petat Na non petit debitum P 106  de altero]  de alio A om. O 107  secundo dicitur]  inu. O | peccatum est]  *** debiti add. L inu. O 108  habundatiam]  superhabundantiam ELM 110  sit uitiosa]  inu. P | nisi]  ut add. L

90

95

100

105

110



115

120

125

130

DISTINCTIO XXXI QVESTIO III

83

proposito, quia passio preter iudicium rationis non inclinat ad actum sic ut ex ea sine ratione sequatur actus, set potius ratio imperat ipsum circa materiam debitam ad reprimendam | passionem ne passio tantum preualeat ut inclinet ad aliquid illicitum circa materiam indebitam. Dato etiam quod passio esset uitiosa, quia forte insurrexit preter iudicium rationis, tamen non sequitur quod actus sequens sit uitiosus qui non imperatur a passione, set a ratione | uolente corrigere quod omisit. [15]  Et ideo uidetur aliis quod probabiliter possit teneri quod actus matrimonii quando fit | causa uitande fornicationis in se ipso non sit peccatum, quia actus qui non est de se malus et ordinatur in finem bonum, nullum est peccatum; set actus matrimonii de se non est malus, ordinatur autem in finem bonum quando fit propter uitandam fornicationem; ergo tunc nullum est peccatum. [16]  Si dicatur quod ad bonitatem actus non sufficit | bonitas finis nisi | concurrat bonitas aliarum circumstantiarum que debent actui inesse, et hee respectu actus matrimonii sunt intentio prolis uel redditio debiti, que non concurrunt quando actus matrimonii fit propter solam uitandam fornicationem; item uitatio fornicationis non est principalis finis matrimonii, set generatio prolis, et ideo intentio eius non uidetur sufficere ad bonitatem actus: et dicendum ad hoc | quod ad bonitatem actus matrimonii non semper requiritur redditio debiti, quia sine hoc licitum est conuenire intentione prolis; nec semper requiritur 118  Et … 123  peccatum]  similis opinio refertur a Richard. Mediau., Super Sent., IV, 31, 3, 2, resp. (186rb) 111 inclinat]  declinat EL declinat a.c. M | ad]  om. P 112  sic … actus]  om. A | ut]  quod ELM quia P | set]  hoc Na | ratio]  uoluntas regulata ratione EM | ipsum]  om. O 113  circa … debitam]  om. A | ad reprimendam]  imprimendam Na 114  inclinet]  inclinat O | aliquid]  aliquod ELM | circa … indebitam]  om. A circa materiam debitam ELMNa 115  uitiosa]  intensa Na 116  qui]  cum ELM 117  corrigere]  om. Na 118  quod1]  om. NaO | possit teneri] posse teneri NaO possit tenere Z 120  qui]  om. P | de se]  om. Na | et]  om. Na | finem bonum]  inu. O 121  de … est]  non est de se KOZ 122  autem]  om. Na | in]  ad EMO | finem bonum]  inu. P | uitandam fornicationem]  in seipso add. P inu. V 125  concurrat]  concurrit L | actui] actu O 126  matrimonii] matrimonialis P | sunt … 127  matrimonii]  om. Z 127  matrimonii] iste P | propter solam] solum propter AKZ 128  uitandam fornicationem]  inu. ELMOP uitationem fornicationis KZ 130  actus]  matrimonii add. ELM | et]  om. ELM 131 actus]  om. a.c. E | redditio]  condicio Na 132  sine hoc]  bene P | prolis] procreande add. P | nec … 133  prolis]  nec propter hoc requiritur intentio prolis A nec iterum semper necessaria est intentio prolis EM et econuerso O ut uidetur de hoc quod actus sit licitus add. P om. VL

Z192rb

M289ra L52rb

Na117rb O227v

A156ra

84

M289rb

O228r V142va

DVRANDI SVPER SENT. IV

intentio prolis, quia ubi proles non speratur, puta in uxore sterili uel que iam concepit, actus licitus est, si debitum petatur. Ergo hee circumstantie non sunt simul necessarie ad bonitatem actus, nec etiam sub disiunctione, ut semper sit necessarium alteram inesse, quia quando aliquis actus ordinatur ad plures fines quorum unus est principalior altero, si finis principalis non est possibilis, sufficit ad | bonitatem actus quod ordinetur ad finem secundarium; set actus matrimonii ordinatur ad generationem prolis ut ad finem principalem, et ad uitationem fornicationis ut ad finem secundarium; et ideo ubi finis | principalis non est possibilis, ut in supradictis casibus uel consimilibus, sufficit, | ut uidetur, quod actus ordinetur ad finem secundarium, scilicet ad uitationem fornicationis. Et sicut actus est licitus quando ordinatur ad generationem prolis etiam si debitum non petatur, ita uidetur esse licitus quando ordinatur ad finem secundarium quando principalis finis non est possibilis, etiam si debitum non petatur. Si autem finis principalis esset possibilis et ad ipsum actus non ordinaretur, uideretur quod actui deesset circumstantia ei principaliter debita et sic esset uitiosus. Quod autem dicit Avgvstinvs in l i t e r a quod incontinentie malum est quod uir cognoscit uxorem ultra necessitatem procreandi filios, intelligendum est quando facit non intentione uitandi incontinentiam, set satisfaciendi uoluptati, sicut ipse Avgvstinvs postea dicit: Qui ultra necessitatem progreditur, non rationi, set libidini obsequitur; et infra: 150  Augustinus … 151  procreandi filios]  cf. Lomb., Sent., IV, 31, 7 (448,12-13) 153  qui … 154  obsequitur]  cf. Lomb., Sent., IV, 31, 7 (448,24-449,1), cf. Aug., De bon. coniug., X, 11 (202,18-21) 133 quia] et V | uxore]  uxori O 134  concepit]  accepit Na | si debitum]  sibi debitus Na | ergo] igitur ANaVZ 135  actus] huiusmodi add. P | nec]  uel Na 136  disiunctione]  distinctione Na | ut semper]  cum ELM | necessarium]  dub. Na *** O necesse P 137  plures fines]  probationes finis Na | quorum]  om. a.c. E | unus]  om. P 139  set … 141  secundarium]  om. O 140  uititationem fornicationis]  uitandum fornicationem A inu. ELM 141  ut … finem]  om. A | et … 144  fornicationis]  om. P 142  in]  om. Na | uel]  uel in Z | consimilibus]  scilicet generatio prolis add. A similibus a.c. M 143  actus ordinetur]  inu. O 145  ita]  ita etiam add. O 146  licitus]  licitum Na | ordinatur ad]  uitandam fornicationem ut ad add. P | quando2] quia P | principalis finis]  inu. A 147  etiam]  om. Na | etiam … 148  possibilis]  om. Z 148  esset]  est Na | ordinaretur]  ordinatur Na ordinetur O | uideretur]  om. Na uidetur O 149  ei principaliter]  inu. AKZ | sic esset … 151 est] om. P 151  cognoscit]  cognoscat AKZ | procreandi filios]  procreande prolis O 152  facit non]  inu. Na 153  uoluptati]  uoluptatem Na | ipse] idem AKZ om. ELM | postea]  om. K 154  rationi … obsequitur]  rationi set liberum obseqium O rationem sequitur set libidini seruit P

135

140

145

150

155

160

165

170

175

DISTINCTIO XXXI QVESTIO III

85

Quid secundum ueniam concedit Apostolus, nisi quod coniuges | debitum carnis exposcant non propaginis uoluntate, set libidinis uoluptate. Et hoc | quidem peccatum est, licet ueniale. [17]  Ad primum argumentum dicendum quod uerecundia non solum est de turpitudine pertinente ad culpam, set de ea que habet speciem culpe. Et talis | est actus matrimonii, eo quod est eiusdem nature in specie cum actu fornicationis. Erubescentia etiam non solum est de talibus, set de omnibus defectibus etiam naturalibus. [18]  Ad secundum dicendum quod superhabundantia passionis que facit uitium, non accipitur secundum absolutam | intentionem ipsius, set secundum proportionem ad rationem. Vnde tunc solum passio reputa­ tur immoderata, quando limites rationis sibi prefixos excedit. Delectatio autem que est in actu matrimonii, quamuis sit intensissima secundum se, tamen non excedit limites rationis sibi prefixos, cum non queratur | nisi in coniuge et propter debitum finem. [19]  Primum argumentum in oppositum potest concedi. Ad secundum dicendum quod cum una circumstantia non sufficiat ad bonitatem actus, non oportet quod qualitercumque quis utatur re sua, quod usus semper sit bonus, nisi concurrant omnes circumstantie que debent inesse. Hoc autem non est | quando quis utitur uxore sua solum ad delectationem.

155  Quid … 156  uoluptate]  cf. Lomb., Sent., IV, 31, 7 (449,8-10) 158 Ad … 161 naturalibus] cf. Thom., Super Sent., IV, 31, 2, 1, ad 4 (957a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 31, 3, 1, 1, ad 4 (324a) 163 Ad … 169 finem] cf. Thom., Super Sent., IV, 31, 2, 1, ad 3 (957a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 31, 3, 1, 1, ad 4 (324a) 155  quid secundum]  om. O quia secundum Z | nisi quod] si O 156  exposcant]  *** A exponunt(?) Na exposcunt OV | propaginis]  propagationis KZ | uoluntate … libidinis]  om. Na | et] et nam O 157  est … ueniale]  ueniale est A est, set ueniale OPV 158 primum]  secundum EL | dicendum] est add. Z 159  de1]  ex Na | set] set etiam A | que]  om. P 161  cum actu]  om. Z | erubescentia]  et erubescentia O | etiam] enim ANaZ om. ELM | solum]  om. Z et a.c. K 162  est]  om. EL | set]  set etiam A | defectibus] generaliter add. P | etiam]  om. AO 164  absolutam intentionem]  inu. ELM 165  proportionem] proportionalitatem P | unde]  et O 166  sibi prefixos]  om. AZ sibi prefixa a.c. E sibi prefixas LMNa | excedit] precedit Na 167  autem] actu Na | secundum] in P 168  sibi]  om. Na | prefixos] prefixas ELMNa 171  dicendum]  est add. K | una] om. EL et a.c. M 172  quis] aliquis Z | quis utatur]  inu. P aliquis utatur Z 173  quod]  ad hoc quod P | semper sit] sit A inu. OV 174  non] necessarium O | quis] aliquis P

P138va O228v

M289va

E54rb

K58ra

O229r



Na117va

L52va M289vb

[1]  Sciendum est etiam etc. Circa distinctionem istam primo queritur utrum quilibet coniugum teneatur alteri ad redditionem debiti ex necessitate precepti. Videtur quod non, quia matrimonium ordinatur ad procreationem prolis et educationem et ad communicationem operum uite, | ut habetur in VIII E t h i c o r u m; set lepra est contra utrumque finem matrimonii, quia frequenter transmittitur a parente in prolem; inficit etiam cohabitantem cum sit morbus contagiosus; ergo uidetur quod coniugi leproso ille qui | sanus est, non teneatur cohabitare nec debitum reddere. [2] Item sicut sunt aliqua loca | sacra, quia deputata sunt sacris, ita sunt aliqua tempora sacra propter eandem rationem; set in loco sacro non tenetur uir uxori reddere debitum nec econuerso; ergo nec in tempore sacro; non ergo semper tenentur sibi coniuges ad redditionem debiti. [3]  In contrarium arguitur: sicut seruus est in potestate domini, sic unus coniugum in potestate alterius quoad redditionem debiti, quia uir

5 Sciendum … etc.]  Lomb., Sent., IV, 32 (451-456) 7  Videtur … 13  reddere]  cf. Thom., Super Sent., IV, 32, 1, 1, arg. 4 (960b) 7  matrimonium … 9  Ethicorum]  cf. Arist., Eth. Nic., VIII, 14, 1162b16-33 ap. Thom., Super Sent., IV, 32, 1, 1, arg. 4 (960b) 14  Item … 17  sacro]  Thom., Super Sent., IV, 32, 1, 5, sed contra (965b) 18 In … 23 debitum] cf. Thom., Super Sent., IV, 32, 1, 1, sed contra 1 (960b); cf. etiam Iac. Met., Super Sent., IV, 32, 1, resp. [Vtrum vir teneatur reddere debitum uxori non petenti] (105vb) 5 est etiam]  est autem etc. A etiam ELMV est etc. KOZ etc. Na | istam] 32. A 6  alteri]  om. P 7  uidetur]  et uidetur AKOZ 8  et ad] ad A et O | communicationem] cognitionem EL et a.c. M 9  in]  om. O 10  quia] que O 11 etiam]  om. O | cohabitantem] cohabitationem Z 13  debitum reddere]  inu. O 14  quia] que AO | deputata sunt]  inu. A | sunt]  om. ELM 16  uxori … debitum]  reddere debitum uxori A | ergo] igitur K 17  non … semper]  ergo non semper P 18  arguitur] quia add. O | sic]  sic et Z 19  in]  est in O

5

10

15

20

25

30

35

40

DISTINCTIO XXXII QVESTIO I

87

non habet potestatem corporis sui, | set mulier, ut dicitur I a d C o r. 7; set seruus tenetur ex necessitate precepti domino suo reddere debitum seruitutis; | ergo et unus coniugum ex necessitate precepti tenetur | alteri reddere debitum. [4] Responsio. Videnda sunt tria: primum est an ex precepto teneatur quilibet coniugum alteri reddere debitum; secundum est an ab hoc precepto possit aliquis excusari propter periculum persone sue; tertium est an possit excusari propter statutum ecclesie. [5]  Quantum ad primum dicendum est quod quilibet coniugum tenetur alteri ex necessitate precepti ad redditionem debiti. Cuius ratio est quia sicut est contra iustitiam alienum accipere inuito domino, ita contra iustitiam est alienum petenti non reddere, nisi contra hoc legitima exceptio habeatur; set primum est peccatum mortale, ergo et secundum. Set corpus unius coniugum est res alterius quoad actum matrimonii secundum illud I a d C o r. 7: Vir non habet potestatem corporis sui, set mulier; ergo quicumque coniugum negat alteri petenti corpus suum quoad actum matrimonii, peccat mortaliter, nisi habeat legitimam causam negandi. Potest | autem peti debitum directe per | expressa uerba uel interpretatiue per aliqua signa. Et quocumque istorum modorum petatur, necesse est reddere sic petenti, nisi subsit legitima causa negandi, ut dictum est. [6]  Quantum ad secundum dicendum est quod cum ex redditione debiti imminet periculum reddenti, nullus tenetur reddere debitum al-

20 uir … 21 7] I Cor., 7,4 ap. Thom., Super Sent., IV, 32, 1, 1, sed contra 1 (960b) ubi autem non citatur in extenso 34 I … 35 mulier] I Cor., 7,4 20  corporis sui]  inu. O | I ad]  om. ELMNaOPV 21  suo]  om. Z 22  coniugum] alteri add. O | ex … 23  debitum]  om. O ex necessitate precepti ad redditionem debitum reddere alteri tenetur V 25  teneatur … coniugum]  quilibet coniugum teneatur P | alteri reddere]  inu. AKZ 26  ab] de P | possit … excusari] excusari possit aliquis A 28  est]  om. O 29  ex … debiti]  reddere debitum ex necessitate precepti O ex necessitate precepti P 30  alienum] aliena P 31  est]  om. Z | hoc] hec O 32  legitima … habeatur]  habeatur legitima exceptio AKZ | peccatum mortale]  inu. P 34  I ad] ad A om. ELMNaPOV 35  mulier]  et cetera add. A | negat] negans K 37  causam] exceptionem A 38  expressa uerba]  inu. A | interpretatiue]  etiam putatiue(?) Z 39  est]  om. O | subsit] sit O 41  est]  om. O | cum] quando A ubi Z 42  periculum] corporis add. P | reddenti] reddendi O | nullus] non P | debitum … 43  quantumcumque] debitum A alteri debitum quantumcumque M

O229v Z192va V142vb

M290ra O230r

88

E54va O230v P138vb

A156rb M290rb

DVRANDI SVPER SENT. IV

teri quantumcumque petenti. Quod patet dupliciter; primo ex ordine nature sic: natura magis inclinat unumquodque indiuiduum ad conseruationem sui quam ad multiplicationem speciei; unde et nutritiua que pertinet ad conseruationem indiuidui, non ministrat generatiue, que pertinet ad multiplicationem speciei, nisi illud quod superfluit nutritioni (semen enim est de superfluo alimenti ); set coniuges non obligantur ad inuicem nisi quoad actum generatiue, per quam species conseruatur; ergo ad hunc non obligantur nisi supposita incolumitate proprii subiecti. Si ergo redditio | debiti uergat in periculum persone, utpote quia probabiliter timetur de infirmitate, non tenetur uxori uir debitum reddere, similiter nec uxor uiro. Secundo patet idem | ex ordine caritatis, que naturam perficit, quia secundum ordinem caritatis quilibet plus tenetur sibi quam alii. Si ergo redditio | debiti uergat in periculum persone proprie, non tenetur quis alteri debitum reddere. Et istud omnes concedunt sic stando in terminis generalibus. [7] Set descendendo ad casum particularem, puta quando alter con­iugum est leprosus, utrum ille qui sanus est teneatur ei | reddere debitum, est diuersitas. Gavfridvs enim | dicit in | S u m m a sua quod

43 primo … 53 uiro] cf. Thom., Super Sent., IV, 32, 1, 1, sol. (960b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 32, q. un., 1, resp. (327b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 32, 1, 1, resp. 1 (187vb) 53 Secundo … 56 reddere] cf. Thom., Super Sent., IV, 32, 1, 1, sol. (960b) 60  Gaufridus … sua]  cf. Goffredus Tran., Summa super titulis Decretalium, IV, 8 [De coniugio leprosorum] (179vb-180ra) ap. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 32, q. un., 3, 4, resp. (330a) 60  Gaufridus … 63  reddere]  Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 32, q. un., 3, 4, resp. (330a); cf. etiam Ioh. Par., Super Sent., IV, 31, 2, resp. [Vtrum concubitus cum propria uxore causa uitande fornicationis uel saciande libidinis sit semper peccatum mortale] (165rb) 44 unumquodque] unum KZ | indiuiduum]  om. O 45  ad multiplicationem]  om. P 47  illud] id K 48  enim]  om. V | est … alimenti]  de superfluo alimenti est A 49  quoad] ad AKZ quo a.c. V | generatiue] generationis OP 50  hunc] hoc AKZ hanc Na hunc actum P 51  proprii subiecti] sui O | si] sicut Na | ergo] igitur KZ | uergat] uergit Na 52  uxori uir]  uir uxori petenti P 53  similiter]  om. OP | idem] sic P 54  que … caritatis2]  om. KPZ | perficit] presumit Na 55  plus … quam]  tenetur plus sibi quam EV tenetur sibi quam L tenetur a.c. magis tenetur sibi quam p.c. Na tenetur sibi plus quam KZ tenetur potius sibi quam P | alii] alteri AKOZ | uergat] uergeat L negat Z 56  persone proprie]  inu. ELMKO | quis alteri]  inu. E | debitum reddere]  inu. A 57  sic stando] sistendo AKZ | in … generalibus]  om. O 58  set descendendo]  descendendo autem O | puta] scilicet O 59  sanus est]  inu. KOZ | ei … debitum]  reddere debitum ei P 60  dicit … sua]  in Summa sua dicit P

45

50

55

60



65

70

75

80

DISTINCTIO XXXII QVESTIO I

89

coniugi leproso manenti separatim tenetur coniunx sanus non solum de­ bitum reddere, set cohabitare; manenti uero non separatim, set commu­ niter cum aliis leprosis, non tenetur cohabitare, set debitum reddere. Alii uero dicunt | quod coniunx sanus coniugi leproso tenetur debitum reddere, set non cohabitare; set sufficit quod maneat prope locum eius, ut alius suo debito non fraudetur. Ratio huius est, quia in redditione debiti que fit ad horam, non est magnum periculum infectionis, quod | tamen esset in cohabitatione assidua. Et hec opinio uidetur rationabilior. [8] Verumtamen neutra istarum habet ueritatem, nisi supposito quod ex cohabitatione uel redditione debiti non immineat sano periculum infectionis; quo supposito loquuntur iura de ista materia: E x t r a, ‘De coniugio leprosorum’, cap. 2. Vtrum autem ex redditione debiti immineat periculum infectionis, querendum esset a medicis et credendum eis (unusquisque enim in arte sua sapiens est, ut dicitur E c c l i. 38; | hoc autem | scire pertinet ad artem medicine, cuius est considerare sanum et egrum). Dicunt autem medici quod uiro accedenti ad mulierem leprosam imminet probabiliter periculum infectionis multo magis quam mulieri si cognoscatur a uiro leproso. Quod patet, quia maius periculum lepre imminet uiro accedenti ad mulierem leprosam quam ad cognitam a leproso; set uiro accedenti ad mulierem cogni-

63  Alii … 68  assidua]  Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 32, q. un., 3, 4, resp. (330a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 32, q. un., 1, ad 4 (961a); Ioh. Par., Super Sent., IV, 31, 2, resp. [Vtrum concubitus cum propria uxore causa uitande fornicationis uel saciande libidinis sit semper peccatum mortale] (165rb) 71 Extra … 72 2] X.4.8.2 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:691) 74  Vnusquisque … 75  38]  Eccli. 38,35 76  Dicunt … 78  leproso]  cf. Bernardus de Gordonio, Lilium medicinae, particula prima, 22 (47v) 61  debitum reddere]  inu. AP 62  set]  set etiam P | communiter]  om. AO 63  cum]  om. ELMNaP 64  debitum reddere]  inu. O 66  debito … fraudetur]  non fraudetur debito V | est]  om. Z | debiti]  om. a.c. Na 67  ad] per O | est]  om. Na | tamen] cum Na om. O | in]  om. Na 68  rationabilior] rationabiliter Na rationabilis O 70  redditione debiti]  inu. EM periculo L | sano periculum]  inu. ELM | infectionis]  om. ELM 71  quo] quod a.c. E | loquuntur] sequuntur Na | ista materia]  inu. Na 72  utrum] ubi O | debiti] hac P 73 immineat]  non immineat Na | querendum esset]  inu. EM esset L querendum est O | a medicis]  a medico O | et] ad P 74  eis] eo O | unusquisque]  om. P | arte sua]  inu. A | ut] unde NaO | dicitur]  om. Na habetur P 78  uiro]  om. O | quod patet]  om. A | quia]  om. Na 79  maius] magis A 80  quam] quam A quam accedenti ad KVZ | uiro]  om. O nunc P | set … 81  leproso]  om. Na | accedenti] accedente ELM | ad mulierem]  om. OP

K58rb

Na117vb

O231r

V143ra L52vb

90 M290va O231v

Z192vb

O232r

DVRANDI SVPER SENT. IV

tam a leproso imminet periculum lepre, ut dicunt, dato quod ipsamet mulier non efficiatur leprosa; ergo multo magis | imminet uiro periculum infectionis si cognoscat mulierem leprosam, quam ipsi mulieri si cognoscatur a uiro leproso. Et istud non uidetur esse dubium quando mulier est notabiliter infecta ultima specie lepre, scilicet leonina, in qua est tanta infectio quod partes corporis frustatim decidunt. Propter quod non uidetur quod mulieri sic infecte uir teneatur debitum reddere, quia reddendo uix posset euadere periculum lepre. Si uero non esset notabiliter infecta, teneretur, et multo magis mulier uiro, cum ei minus periculum immineat | ex redditione debiti. Nec propter hoc uir et mulier quoad redditionem debiti ad imparia iudicantur, quia semper iudicantur ad paria quando est par causa; hic autem non est, ut dictum est; quare etc. [9]  Quantum ad tertium sciendum quod propter statutum ecclesie impeditur quis ab exactione debiti, non autem a redditione. Ratio primi est quia illud quod rationem deprimit ad carnalia et reddit hominem ineptum ad spiritualia, debet omitti illis temporibus quibus est spiritualibus intendendum; set actus matrimonialis, quamuis culpa | careat, tamen deprimit rationem ad carnalia et reddit hominem ineptum ad spiritualia; ergo ab eo est abstinendum temporibus sacris, quibus est orationi et ceteris operibus spiritualibus intendendum. Et quia exigere 94 Quantum … 115 libertate] cf. Thom., Super Sent., IV, 32, 1, 5, 1 et 2 sol. (964a-b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 32, 1, 3, 1, resp. (329b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 32, 3, 1, resp. (188va); Ioh. Par., Super Sent., IV, 31, 2, resp. [Vtrum concubitus cum propria uxore causa uitande fornicationis uel saciande libidinis sit semper peccatum mortale] (165ra) 81  ut dicunt]  ante imminet O | ipsamet] ipsa O 83  mulierem]  om. P | si cognoscatur]  om. Na 84  istud] illud M 85  est … infecta]  notabiliter est infecta ELMNaP notabiliter infecta O 87  uir teneatur]  inu. ELM | debitum reddere]  inu. AKZ 88  quia … uix]  quia uir reddendo A quia reddens uix M quia reddendo uir non KZ qua reddenti uix O quia reddendo uir V | euadere periculum]  incurrere uicium A 89  infecta] infiata Na | ei] enim P 90  periculum] lepre add. P | immineat] imminet O | nec … 91  debiti]  om. O 91  quoad … iudicantur]  ad imparia iudicantur quoad redditionem debiti P | ad imparia]  om. a.c. K ante nec propter hoc Z | quia] set M quin immo P 92  paria] imparia Z | causa] periculum P | hic … est2]  om. P 95  ab exactione]  ex actione L | a] ex Na | redditione] debiti add. A 97 omitti] amitti L | quibus … intendendum]  quando spiritualibus est uacandum seu intendendum P 99  careat]  om. Na | tamen]  om. O | rationem] hominem O | carnalia]  propter uehementiam delectationis add. P | et] similiter Na et … 100 spiritualia]  om. V | hominem]  om. P 100  est orationi]  orandum est E est L ordinatum est M est orationibus P 101  ceteris … spiritualibus]  aliis spiritualibus O ceteris bonis operibus Z | Et2 … 103  debitum]  quamuis quilibet coniugum peccet hiis temporibus exigendo debitum P

85

90

95

100



105

110

115

120

DISTINCTIO XXXII QVESTIO I

91

est in libertate cuiuslibet coniugum, peccat qui hiis temporibus exigit debitum. Non tamen puto quod | peccet mortaliter, quia ecclesia non intendit fidelibus laqueum ponere, quod fieret si exactionem debiti talibus temporibus | prohiberet sub precepto. Intendit ergo talem exactionem dissuadere propter causam iam dictam, set non simpliciter prohibere. Vnde Avgvstinvs dicit in litera quod a licitis abstinendum est ut facilius impetrari possit quod postulatur. Qui ergo exigit debitum non in contemptum uel irreuerentiam exhortationis ecclesie, set uictus concupiscentia uel infirmitate, non peccat mortaliter, set uenialiter tantum. Ratio secundi est quia ecclesia per statutum suum non intendit preiudicare iuri naturali uel diuino; set de iure | naturali et diuino est redditio debiti, salua debita honestate que in talibus exigitur; ergo ecclesia non intendit prohibere redditionem debiti | aliquo tempore, set nec dissuadere | nisi exactionem que est in cuiuslibet libertate. [10]  Ad primum argumentum dicendum quod lepra non impedit redditionem propter hoc quod quandoque cedit in malum prolis, quia illud malum non semper euenit; et si semper eueniret, melius esset proli sic esse quam omnino | non esse. Quando autem probabiliter crederetur quod lepra uxoris cederet in infectionem uiri, ut quando mulier infecta est ultima specie lepre, tunc non teneretur uir sanus uxori leprose debitum reddere. Si autem infectio non esset tanta quod oporteret timere de alterius infectione, tunc quilibet coniugum tenetur 107 Augustinus … 108 postulatur] Lomb., Sent., IV, 32, 3 (455, 1-2) 118  melius … 119  esse]  cf. Auct., Arist., 4,48 (170,12); Arist. De gen. et corr., II, 10, 336b28-29 102 qui]  qui in AKZ | exigit] petit O 103  non tamen]  inu. O 104  laqueum ponere]  inu. A 105  prohiberet] poneret O 106  exactionem] actionem P 107 prohibere]  sub precepto add. P | dicit]  om. Na | abstinendum est]  inu. O 108  impetrari] impetrare M | qui]  om. a.c. E quia L 109  contemptum … irreuerentiam]  irruerentiam nec in contemptum P | uictus] ductus Na 111  tantum]  om. O | est]  dicendum est Na 112  uel] aut P 113  debiti] statim quocumque tempore add. P | que] quia Na | talibus] semper add. P 115  set nec] intendit add. P | dissuadere] assuadere Na | exactionem] actionem a.c. O | est]  est tamen A | libertate]  potestate et libertate P 117  redditionem] debiti add. ELMOP | quandoque cedit]  inu. A quandoque cedat Na quandoque procedit Z | prolis … 118  malum]  om. Na 118  euenit] imminet O | eueniret] immineret adhuc O 119  proli]  om. A | omnino]  om. A | autem] uero P | probabiliter crederetur]  inu. A probabiliter traderetur Na 120  cederet … 121  est]  esset in P | ut] et ELM 121  mulier] taliter Na 122  uxori] uxoris P | debitum reddere]  inu. AKOZ | infectio]  om. P 123  de … tenetur]  om. O | alterius infectione]  alterius exceptione A inu. Na

E54vb M290vb

O232v Na118ra K58va

P139ra

92

M291ra V143rb

DVRANDI SVPER SENT. IV

alteri debitum reddere, et in hoc casu loquuntur iura solum de ista materia, E x t r a, ‘De coniugio leprosorum’. [11]  Ad secundum dicendum quod non est simile de loco et de tempore: quia locus facilius uitari | potest quam tempus, et iterum locus | polluitur, ita ut indigeat reconciliatione, tempus uero non.

125

O233r

L53ra

[A1-B1]  Secundo queritur utrum unus coniugum possit sine licentia alterius continentiam uouere. Et uidetur quod sic, quia sicut impeditur redditio debiti per uotum religionis, ita per uotum transmarinum; set uir sine consensu uxoris potest uotum transmarinum emittere; ergo et religionem intrare et ibidem continentiam uouere. Et confirmatur, quia | uotum crucis potest mutari in uotum religionis; ergo maritus post uotum crucis emissum sine consensu uxoris potest illud licite mutare in uotum religionis. [A2-B2]  Item seruire Deo magis est debitum quam seruire homini; set uir potest impediri a debito reddendo uxori propter seruitium ho-

125  Extra … leprosorum]  X.4.8.1 et 2 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:690-691) 4  Secundo … 11  religionis]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 32, q. un., 2, 1, arg. 1 a 2 (327b-328a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 32, 1, 4, arg. 1 (963a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 32, 2, 1, arg. 2 (188ra); Ioh. Par., Super Sent., IV, 31, 2, 1 [Vtrum concubitus cum propria uxore causa uitande fornicationis uel saciande libidinis sit semper peccatum mortale, qc. Vtrum unus possit uouere altero nolente] (164vb); Iac. Met., Super Sent., IV, 32, 2, arg. 1 [Vtrum alter possit uouere castitatem sine licentia alterius] (105vb) 124  debitum reddere]  inu. AOP | loquuntur … solum]  solum loquuntur iura A loquuntur solum iura KZ | ista] illa M | solum … 125 materia] om. O 126  secundum] argumentum add. KZ | de2]  om. AKZ 127  uitari potest] potest mutari O 128  indigeat] indiget O | reconciliatione]  secundum opinionem ueriorem add. P 4  possit … 5  alterius]  sine licentia alterius possit AKZ 5  continentiam uouere]  inu. Na 6  set]  om. a.c. Na 7  uotum]  om. a.c. Na 8  et ibidem]  om. ELM 9  crucis]  sine consensu uxoris add. Na | potest … 10  crucis]  om. P | mutari] mutare L 10  emissum]  om. A 11  mutare] commutare A 12 magis] maius E | est debitum]  inu. KZ debitum Na

5

10



15

20

25

30

DISTINCTIO XXXII QVESTIO II

93

minis, utpote cum temporalis dominus uirum ministeriis suis occupat; ergo multo fortius licet uiro subtrahere se a debito reddendo uxori uouendo se seruitio Christi, quod fit per religionis ingressum. [A3-B3]  In contrarium est quod dicit Apostolvs I a d C o r. 7: Nolite fraudare inuicem nisi forte ex communi consensu ad tempus ut uacetis orationi. | [A4-B4]  Responsio. Videnda sunt tria: primum est an liceat alteri coniugum uouere continentiam sine licentia alterius; secundum est an hoc possit de alterius licentia; tertium est an ille qui uouit, reuocatus ad alium remanentem in seculo, mortuo illo teneatur redire ad precedens uotum. [A5-B5]  Quantum ad primum sciendum est quod ille sine cuius licentia alter intrat religionem aut est fornicatus spiritualiter aut carnaliter | aut non. Si sit fornicatus spiritualiter aut carnaliter, tunc sine eius licentia innocens potest ingredi religionem, si sententia diuortii lata sit inter ipsos, quia per fornicationem tam spiritualem quam carnalem amittit quilibet coniugum potestatem quam habet in corpus alterius. Et ideo innocens remanet sui iuris ut possit continentiam proprii corporis uouere, ut habetur expresse E x t r a, ‘De conuersione | coniugatorum’, cap. ultimo.

17 Apostolus … 19 orationi] I Cor., 7,5 ap. Thom., Super Sent., IV, 32, 1, 4, sed contra 1 (963a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 32, q. un., 2, 1, sed contra 1 (328a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 32, 2, 1, sed contra (188ra); Iac. Met., Super Sent., IV, 32, 2, sed contra [Vtrum alter possit uouere castitatem sine licentia alterius] (106ra) 32  Extra … ultimo]  cf. X.3.32.20 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:587) 32  Extra … 45  intrauit]  cf. X.3.32.3 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:579) 14  temporalis dominus]  recuperabilis dominus Na inu. O | ministeriis … occupat]  occupat suis ministeriis A ministerii suis occupet O 15  uiro … se]  uiris subtrahere se EM subtrahere se KZ subtrahere uiro se L 17  I ad]  om. ELMNaOPV 18  fraudare] fraudari Z | nisi] ne Na | ex] de O 19  ut uacetis]  et uacare ELMNaV 21  licentia alterius]  inu. P 22  de]  om. L | est]  om. NaO | ille] iste EM coniunx add. P 23  remanentem] manentem P 24  precedens uotum]  primum uotum precedens O 25  Quantum … 33  ultimo]  hic textum diver­ sum praebet P cf. App. I, p. 81* | sciendum] dicendum O 26  intrat religionem]  inu. Na | aut]  uel AKZ | carnaliter] corporaliter MNa 27  aut1 … carnaliter]  om. Z | aut2] uel AK | carnaliter]  om. L corporaliter M | sine] sic a.c. Na 28 sit] est ELM 29  ipsos] sic add. L quod patet sic add. M 30  quilibet] quiuis ELM 31  ideo]  ideo si Na | proprii … 32  uouere]  sui corporis uouere A uouere proprii corporis ELM | expresse]  om. L | coniugatorum] coniugum ELMNaOV

O233v

M291rb

A156va

94 E55ra Z193ra

O234r

Na118rb

M291va

DVRANDI SVPER SENT. IV

[A6-B6] Si uero uterque sit innocens et matrimonium est inter eos consummatum, tunc notandum est quod aliquis potest | uouere continentiam uel simpliciter, ut non possit exigere debitum nec | reddere teneatur, uel secundum quid, scilicet ut non possit exigere licet teneatur reddere. [A7-B7] Primo modo neuter coniugum potest sine licentia | alterius uouere continentiam. Cuius ratio est, quia uotum cum sit uoluntatis, non est nisi eorum que sunt in potestate nostra; set corpus uiri quantum ad redditionem debiti non est in potestate eius, set uxoris et econuerso. Ergo unus eorum non potest uouere continentiam simpliciter sine licentia alterius; et hec ratio tangitur E x t r a, ‘De conuersione coniugatorum ’, cap. ‘Quidam intrauit’. [A8-B8] Secundo modo potest quilibet coniugum sine licentia alterius continentiam uouere, scilicet ut non exigat, quia illud quod est uoluntatis et perfectionis, potest cadere sub uoto; set non exigere | debitum est uoluntatis et etiam perfectionis; unde in litera dicit Avgvstinvs: Pro sanctificatione perfecta Deus tibi computabit, si non quod tibi debetur exigis; ergo quilibet coniugum potest uouere quod non exigat debitum. | Puto tamen quod non sit uotum | usquequaque

34  Si … 52  debitum]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 32, q. un., 2, 1, resp. (328a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 32, 2, 1, resp. (188ra); Ioh. Par., Super Sent., IV, q. 31, 2, 1 [Vtrum concubitus cum propria uxore causa uitande fornicationis uel saciande libidinis sit semper peccatum mortale, qc. Vtrum unus possit uouere altero nolente] (164vb-165ra) 39 Primo … 45 intrauit] cf. Thom., Super Sent., IV, 32, 1, 4, sol. (963a); cf. etiam Iac. Met., Super Sent., IV, 32, 2, sed contra [Vtrum alter possit uouere castitatem sine licentia alterius] (106ra) 46 Secundo … 52 debitum] cf. Articuli in quibus, 215 (Koch, “Die Magisterjahre des Durandus”, 114) cf. Thom., Super Sent., IV, 32, 1, 4, ad 3 (963b) 49 unde … 51 exigis] Lomb., Sent., IV, 32, 2 (453, 5-7) 34 uero]  set si P | sit]  om. Na | est … 35  eos]  sit inter eos KZ inter eos est P 36  continentiam] dupliciter add. AELM | debitum nec] set O 37  uel … 38 reddere]  om. O | scilicet]  om. ELM | ut]  om. a.c. Na 38  teneatur] illud add. L 39  primo] isto ELM | potest … alterius]  potest sine alterius licentia A sine licentia alterius potest O 41  nostra] sua P 45  coniugatorum] coniugum ELMNaOPV 46  licentia] consensu V 47  scilicet]  om. ELM 48  et] et etiam A 49  est]  om. M | est uoluntatis]  inu. EM | et etiam]  est etiam ALV et EMNaOP 50  Augustinus] quod add. Na | pro sanctificatione] perfectissimo perfecti Na | tibi] cui Na 51  quod tibi]  inu. V 52  puto]  om. P | quod] cum P | uotum usquequaque]  usquequaque tutum uel A uotum istud usquequaque P | sit … 53  onerosum]  om. ELM alteri coniugum si sibi immineret exactio debiti add. P

35

40

45

50



55

60

65

70

DISTINCTIO XXXII QVESTIO II

95

discretum, tum quia redderetur matrimonium onerosum, potissime si uir uoueret non exigere dum oporteret mulierem semper subire confusionem petendi debitum, tum quia posset ex hoc imminere periculum ei qui uouit | dum urgente concupiscentia existens iuxta mulierem non petentem de facili posset facere | contra uotum. [A9-B9] Quantum ad secundum, scilicet an de licentia uxoris uir possit intrare | religionem et uouere continentiam et econuerso mulier de licentia uiri, aduertendum est quod aliquid est illicitum fieri, quod tamen factum tenet. Sic in proposito aliquid est obseruandum dum unus coniugum intrat religionem de licentia alterius, quod si non obser­ uetur, nichilominus tenet ingressus. Intrando enim obseruandum est quod ille de cuius licentia alter intrat religionem, aut est senex et non est persona suspecta de incontinentia, et tunc potest in seculo manere uouendo continentiam, aut est iuuenis et suspectus de incontinentia, et tunc non sufficit quod maneat in seculo uouendo continentiam, set debet intrare religionem, ut habetur E x t r a, De conuersione coniugatorum, cap. ‘Cum sis preditus’ et cap. ‘Vxoratus’. Si tamen istud non obseruetur et unus de licentia alterius intret religionem et profiteatur, uere tenet uotum et professio. [A10-B10] Quod patet ex duobus: primo, quia si uotum non teneret, hoc esset quia teneretur debitum aut reddere aut exigere; non

68  Extra … 69  Vxoratus]  X.3.32.4 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:579-580) et X.3.32.7 (CIC 2:580-581) 53  tum quia] cum Z 54  exigere]  debitum add. A | dum … mulierem]  mulierem tum quia mulier dum oporteret E mulierem dum oporteret L mulierem (a muliere p.c.) tum quia mulierem oporteret M dum pateretur muliere O quia tunc oporteret P | subire]  uel sustinere add. P | subire confusionem]  subire uel sustinere ruborem P 55  petendi] petenti O | imminere] euenire O 56  dum urgente]  unde exigente A tum urgente E cum urgente M 57  contra]  om. P 58  quantum] tamen add. ELM 59  econuerso mulier]  inu. P 60  est1]  om. ELMPNa 61  tamen] tamen si a.c. tamen si fiat p.c. Na | tenet]  est obseruandum P | sic] sicut A 61  sic … 71  professio]  hic textum diversum praebet P cf. App. I, p. 80*-81* | obseruandum] conseruandum Na 63  nichilominus … ingressus]  tamen ingressus religionis tenet ELM tamen tenet ingressus O | intrando]  in intrando NaO | obseruandum est]  inu. A 65  manere] remanere A 66  continentiam]  om. a.c. Na | aut … 67 continentiam]  om. O | et suspectus] suspectus Na 68  ut habetur]  om. Na | coniugatorum] coniugum ELMNaO 69  cap.]  om. ELM | cum … preditus] cum suis predictis A cum sit preditus Na cum suspectus O cum si preditus Z | istud] illud M 70  de … alterius]  om. O | intret religionem]  inu. O | profiteatur] proficiatur EL profitetur Na 71  uere] bene AKZ | et professio]  om. ELM 73  teneret] teneretur Na | debitum aut]  inu. A debitum uel P aut2] uel P

K58vb

O234v P139rb V143va

96 O235r M291vb L53rb

O235v

DVRANDI SVPER SENT. IV

| exigere, quia illud numquam est neccessitatis, nec | reddere, quia uxor dando licentiam priuauit se iure petendi. Ergo iste non tenetur | reddere petenti; ergo nullo modo est uotum eius irritum. Secundo, quia sicut uxor potest se priuare iure suo uoluntarie peccando, ita uoluntarie merendo; set uxor uoluntarie fornicans priuat se iure suo ita, ut ex tunc liceat uiro suo religionem intrare, ut supra dictum est; ergo similiter continere uolendo et in hoc merendo potest se priuare iure suo dando licentiam uiro intrandi religionem et profitendi. Et ex tunc non debet reddi existenti in seculo quantumcumque persona sit suspecta, set potius existens in seculo debet compelli mutare uitam, ut uiuat religiose uel cum religiosis, ut habetur expresse 27, q. 2, ‘Agatosa’, et 33, q. 5, ‘Qui uxorem’. Iura autem que dicunt quod non sufficit sola licentia, nisi ille qui dat eam simpliciter conuertatur si sit persona que sine suspicione non possit manere in seculo, determinant quid debeat fieri, set non irritant si secus actum fuerit, nec forte possent. | Nec obstat quod dicitur E x t r a , ‘De conuersione coniugatorum’, cap. 1., quia illa licentia fuit extorta et mulier fuit decepta ut iuris ignara. Potest autem ius hoc determinare quod sicut consensus coactus non sufficit ad matrimonium, ita licentia ui uel metu extorta 84 27 … 85  Agatosa]  cf. Gratian., Decr., C. 27, q. 2, c. 21 (CIC 1:1068-1069) 85 33,… uxorem]  cf. Gratian., Decr., C. 33, q. 5, c. 10 (CIC 1: 1253) 89 Extra … 90  1]  cf. X.3.32.1 (CIC 2:579) 74 illud] hoc ELM | numquam]  tamen quam Na | nec] non AKZ 75  priuauit] preualuit P | ergo … 76  petenti]  om. Na | iste] ille O 76  reddere] uxori add. P | ergo nullo]  inu. AKZ | ergo … irritum]  om. ELM 77  sicut]  om. LO si Na | se]  om. a.c. Na | ita … 78  merendo]  ita uoluntarie intrando Na ita uoluntarie remittendo O om. V 78  uxor] mulier P | uoluntarie fornicans]  inu. P 79  ex]  om. O | suo]  om. AOP | religionem intrare]  inu. P | ut2] modo quo P | dictum est]  scilicet per iudicium ecclesie diuortio inter eos celebrato add. P 80 in] cum ELM | merendo] modo A 81  licentiam uiro]  inu. Z | extunc] tunc A 82  non]  om. a.c. Na | reddi] debitum add. A reddere debitum nec reddi uxori P | quantumcumque … 83  seculo]  om. P | persona sit]  inu. AONaZ 83  mutare uitam]  mutari uitam Na intrare religionem O 84  ut1] et EL aut ut P | uel] uel intrare religionem uel saltem uiuat P | expresse]  om. O | 27]  25 Na 85  qui uxorem] uxor P et cetera add. ELM | quod]  om. L que V 86  ille qui]  illa que O | simpliciter] similiter OP | conuertatur] conuersetur O 87  in seculo]  ibi similiter Na | determinant] determinauit(?) Na 88  quid] quidem a.c. E quidam quod M | debeat fieri]  inu. AKZ | actum] factum P 89  possent] posset ELNaPV posset irritari O | coniugatorum] coniugum ELMNaKOPVZ 90  quia] quod O | illa licentia]  inu. AKZ | mulier] taliter Na | fuit decepta] fecit O | ut] et ELM 91  iuris] iure Na | hoc determinare]  determinare hoc A determinare ELM | quod] quia AO 92  ita]  ita nec O

75

80

85

90



95

100

105

110

DISTINCTIO XXXII QVESTIO II

97

non sufficiat ad hoc, ut | uxor priuet se iure quod habet in uirum. Et sic patet secundum. [A11-B11]  Quantum ad tertium distinguendum est, quia ab ingressu religionis redit | aliquis ad uxorem uel compulsus per uiam iuris uel de facto et non de iure. Per uiam iuris dupliciter: uno modo quando intrauit sine licentia uxoris, alio modo quando intrauit de licentia, et antequam profiteretur, reuocatur licentia. Primo modo rediens ad uxorem inducendus est ut ea mortua redeat ad monasterium, set non est cogendus. Cuius ratio est quia professio eius non tenuit, cum non intrauerit de licentia uxoris. Professio enim uoti tollit utramque potestatem, exigendi scilicet debitum et reddendi. Non reddere autem debitum non fuit in eius potestate, set uxoris. Et ideo professio non tenuit, propter quod ad | eam cogi non debet mortua uxore. Inducendus est tamen, quia priuauit se iure exigendi. Hoc enim erat in sua potestate, et ideo non potest cum alia contrahere sine peccato, sicut dicit capitulum prius allegatum | ‘Quidam intrauit’. Si tamen de facto contrahat, matrimonium tenet, quia | non | potuit solempnizare uotum continentie; peccat tamen contrahendo et deinceps debitum exigendo. Qui autem intrat de licentia uxoris, et antequam profiteatur, | euocatur ab uxore, mortua uxore non tenetur redire ad monasterium nec peccat si contrahat, nisi aliquid | aliud obsistat, quia cum per nullum uotum adstrictus sit religioni, non tenetur ad eam redire nec manens in seculo 95  Quantum … 125  contractum]  cf. Richard. Mediau., Super Sent., IV, 32, 2, 2, resp. (188rb) 108  Quidam intrauit]  cf. X.3.22.3 (CIC 2:579) 93 non]  om. O | sufficiat] sufficit AO sufficiet Na | ut] quod AP | priuet se]  inu. EL | iure] suo add. A 95  distinguendum est]  inu. A | quia] quod EKLMNaPZ 96  redit] cedit Na | aliquis] quis NaO 97  et] uel P 98  sine … intrauit2]  om. O | alio] secundo K | intrauit2 … licentia2]  de licentia intrauit EM 99  profiteretur] proficeretur Na profiteatur P 100  inducendus] reducendus O | ea mortua]  om. O 101  non1]  om. Na 102  intrauerit] intrauit NaO | professio … utraque]  ubi tollit matrimonium quia O | utramque]  utramque enim Na utraque V 103 exigendi … reddendi]  scilicet exigendi et reddendi debitum O | scilicet]  om. A | et]  om. V | reddendi] reddere Na | non … 104  uxoris]  hic textum diversum praebet P cf. cf. App. I, p. 82* | ideo] ipsa add. P | tenuit]  om. Na 106  hoc … erat]  om. Na | sua potestate]  inu. AKZ 107  sicut] ut ELM 108  sicut … 108  intrauit]  om. O 108  contrahat] contrahit O 109  tenet] ualet O 110  continentie] conscientie a.c. E 111  qui]  quid a.c. E | antequam] numquam Na | profiteatur] proficeatur Na proficeretur P 112  ab uxore]  ad uxorem A | uxore2] uxori O | non]  om. a.c. V | nec] non Na 113  contrahat] retrahat Na contrahit O | obsistat] obstat O 114 sit] fuerit AKZ | manens] aliis EL et a.c. M

E55rb

M292ra

Na118va

K59ra O236r V143vb Z193rb P139va

98

M292rb

O236v

A156vb

L53va

DVRANDI SVPER SENT. IV

tenetur continere, cum nichil circa continentiam uouerit. Qui autem post factam professionem redit ad uxorem de facto et non de iure (ut cum quis | de licentia uxoris profitetur, et contempta professione redit ad uxorem, sicut uidetur dicere illud cap. ‘Ex parte abbatis’ de quodam qui in infirmitate positus consentiente uxore uotum uouens castitatis mo­ nachalem habitum suscepit, et postmodum liberatus de infirmitate uxorem tenuit), talis mortua uxore cogendus est ad monasterium redire, et non solum ea mortua, set uiuente, quia cum professio eius uera fuerit et tenuerit ut solempnis, redire non potuit ad uxorem, nec ea mortua aliam ducere, cum uotum solempne impediat matrimonium contrahendum | et dirimat contractum. [A12-B12]  Ad primum argumentum dicendum quod non est simile de uoto crucis et de uoto religionis, quia uotum religionis impedit redditionem debiti simpliciter et non solum ad tempus, uotum autem crucis non nisi ad tempus; | nec etiam pro illo tempore impedit, si mulier uelit sequi uirum. Et ideo uir non potest sine consensu uxoris emittere uotum religionis, licet possit emittere uotum crucis. Mulier tamen non potest uotum crucis emittere sine consensu uiri sui, cum uir sit in hoc caput mulieris. Nec ualet quod subiungitur | quod uotum transmarinum potest transmutari in uotum religionis, quia hoc est ue-

118  cap. … abbatis]  cf. X.3.32.9 (CIC 2:581) 133  Nec … 136  coniugatis]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 32, q. un., 2, 1, ad 2 (328a-b); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 32, 2, 1, ad 2 (188rb); Ioh. Par., Super Sent., IV, 31, 2, 1 [Vtrum concubitus cum propria uxore causa uitande fornicationis uel saciande libidinis sit semper peccatum mortale, qc. Vtrum unus possit uouere altero nolente] (165ra) 115  tenetur continere]  inu. O | circa] contra O 116  factam]  om. O | et non] non ELMOP etiam Na | iure] redit add. O | ut] et L 117  quis] aliquis KZ | profitetur] profiteatur V | et … professione]  om. a.c. K 118  sicut] ita Na | dicere]  om. Na | illud]  om. O | Ex … 119  qui]  Ex parte cap. *** ubi quidam O 119  in]  om. LNaV 121  et … 122  uiuente]  siue uiuente uxore sua, siue mortua P | mortua … est] cogendus P 122  set]  set etiam A 123  non … uxorem]  ad uxorem non potuit P | nec] ut Na 124  ducere] duceret Na | contrahendum]  om. ELM contrahat P 125  dirimat] iam add. NaOP 126  dicendum] est add. NaZ 128 solum]  om. O | uotum … tempus]  om. NaZ | autem]  om. P | nec]  om. ELM tunc Na | tempore]  tempore non p.c. M 130  uir] uirum P 131  emittere1] committere Na | crucis]  sine consensu uxoris sue add. P | mulier tamen … sui]  om. P 132  uiri sui]  uiro suo AKZ 133  caput mulieris]  sequitur additio in P cf. cf. App. I, p. 82* | quod1]  in argumento add. P 134  transmutari] mutari A | quia] et O | est uerum]  inu. AKNaO

115

120

125

130

135

140 deest A

145

DISTINCTIO XXXII QVESTIO II

99

rum in eo qui est sui iuris; nec est obligatus alio uinculo quod obstat religioni, sicut est in coniugatis. [A13-B13]  Ad secundum similiter dicendum quod seruitium debitum domino temporali non impedit simpliciter redditionem debiti, set solum ad tempus. Votum autem religionis impedit | simpliciter; ideo non est simile. [B14] Et iterum ante religionem nullus est debitor consiliorum ad que obligantur religiosi, sicut seruus debitor est obsequii sue seruitutis, set solum postquam quis rite professus est in religionem. Et tunc qui rite professus est, tenetur ea que sunt religionis, facere nec umquam reddere | debitum uxori si quam habet.

135 obligatus] ligatus AK | alio] aliquo O | uinculo]  om. ELM | quod] quo M | obstat] obsistat AKZ 137  similiter]  om. O 138  redditionem … 139  simpliciter]  om. O | ideo]  et ideo AEMO 142  sue seruitutis]  domini sui ELM seruitutis sue P 143  rite]  om. ELMNaOP | est]  fuerit est Na | in … 144  est]  om. Z | religionem]  religione EM 144  qui rite]  cum recte O | sunt]  sunt in O 145 umquam]  potest umquam de cetero P | uxori] uxoris Z

M292va

O237r

E55va

[A1-B1]  Queritur hic de antiquis patribus etc. Circa distinctionem istam | primo queritur utrum sit uel aliquando fuerit licitum simul habere plures uxores. Et uidetur quod non, quia uir et uxor ad paria iudicantur; set numquam fuit licitum quod unius uxoris simul essent plures uiri; ergo numquam fuit licitum quod unius uiri essent simul plures uxores. [A2-B2]  Item illicitum est dare alicui quod iam datum est alteri; set uir contrahens cum una uxore dat ei potestatem sui corporis; ergo est illicitum quod eam postmodum det alteri; quod fieret, si uiuente prima, secundam duceret; quare etc. [A3-B3] In contrarium arguitur, quia matrimonium ordinatur principaliter ad procreationem et educationem prolis; set habere plures uxores non repugnat huic fini, set potius conuenit, eo quod unus uir potest fecundare plures uxores; ergo pluralitas uxorum uidetur licita.

5  Queritur … etc.]  Lomb., Sent., IV, 33 (456-462) 7 Et1 … 10  uxores]  cf. Ioh. Par., Super Sent., IV, 33, 1, resp. [Vtrum bigamia sit contra ius naturale] (165rb) 11 Item … 14 duceret] cf. Thom., Super Sent., IV, 33, 1, 1, arg. 7 (967a) 15 In … 18 licita] cf. Thom., Super Sent., IV, 33, 1, 1, arg. 3 (966b) 5  antiquis patribus]  inu. KZ | etc. … 6  istam]  33. distinctio. Circa quam O | distinctionem istam]  distinctionem 33. A inu. L 6  aliquando fuerit]  inu. ELM fuit O | simul]  om. O | fuerit … 7  habere]  fuerit licitum habere simul A licitum fuerit habere simul KPZ 7  paria] imparia K prolem a.c. Na 8  uxoris … 9  unius]  om. O | simul … 9  plures]  plures simul essent Na et simul plures essent P 9  essent … 10  uxores]  plures essent uxores Na simul essent uxores P plures essent uxores simul V | simul]  om. ELKMZ 11  alicui]  om. A | iam]  om. ELM 12  sui corporis]  inu. KZ | ergo]  ergo non M 13  est illicitum]  inu. AKZ est licitum EL | eam … det]  det eam postmodum AKZ eam postea det ELM eam post modicum det Na | postmodum] postea ELM post modicum Na 14  quare] ergo O 15  ordinatur principaliter]  inu. OP 16  et … prolis]  prolis et etiam ad educationem P | habere] simul add. KZ 17  uir]  om. L 18  potest fecundare]  inu. KZ | uxores] feminas P

5

10

15



20

25

30

35

DISTINCTIO XXXIII QVESTIO I

101

[A4-B4] Item Augvstinvs D e b o n o c o n i u g a l i dicit: Quod est cibus ad salutem hominis, hoc est concubitus ad salutem humani | ge­ neris; set licitum est uti diuersis cibis propter salutem hominis; ergo licitum est uti diuersis | uxoribus propter conseruationem humani generis. [A5-B5] Responsio. Videnda sunt duo: primum | est | utrum quandoque licitum fuerit | habere duas uxores absque omni dispensatione; secundum est utrum modo possit esse licitum ex dispensatione ecclesie. [A6-B6] Quantum ad primum aduertendum est quod illud est licitum absque quacumque dispensatione, quod non est prohibitum aliquo iure naturali, diuino uel humano recte posito. Et istud ma­ xime locum habet in matrimonio, cuius edictum est prohibitorium. Et ideo ad uidendum an habere plures uxores simul sit licitum de se an non, oportet uidere si sit prohibitum aliquo iure. Manifestum est autem | quod ante euangelium non fuit prohibitum per ius diuinum habere plures uxores quin potius uidetur fuisse concessum. Vnde dicitur D e u t. 21: Si habuerit homo uxores duas, unam dilectam et alteram odiosam, etc. Et in pluribus locis S a c r e S c r i p t u r e fit mentio de pluralitate uxorum, nec reprobatur. Nullum etiam ius humanum eis traditum fuit quod pluralitatem uxorum reprobaret.

19 Item … 20 generis] Aug., De bono coniugali, XVI,18 (210,21) ap. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 33, 1., 1, arg. 4 (333b) 19  Item … 22  generis]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 33, 1., 1, arg. 4 (333b) 35  Deut. 21]  Deut., 21,15 19 dicit] om. O 20  hominis … salutem2]  om. EM | hoc est]  inu. A hoc O | Set … 22  generis]  om. a.c. E 21  uti … cibis]  diuersis cibis uti P 22  propter] ad salutem uel AKZ | humani generis]  inu. A 24  quandoque … fuerit]  licitum quando fuerat O | duas]  plures O | omni] dei Na om. O | dispensatione] ecclesie add. a.c. A ecclesie add. KZ 25  possit … licitum]  licitum esse possit KZ esse possit licitum M potest esse licitum O 26  ecclesie]  om. P 28  quacumque dispensatione]  omni dispensatione A aliqua dispensatione O *** Z 29  diuino … humano]  humano uel diuino A uel diuino uel humano O | recte posito]  positiuo P | et] set Na | istud]  illud M 30  locum habet]  inu. A 31  an habere]  om. Na an licitum sit habere O | plures … simul]  plures uxores A simul plures uxores KZ | sit … se]  om. O | an2] aut Z 32  si] an O | prohibitum]  et uidetur quod non add. a.m. M | aliquo … 33  prohibitum]  om. ELM | est autem]  inu. Na 33  ante] quando P | per … diuinum]  per ius naturale uel diuinum A de iure diuino O 34  uxores]  non est prohibitum add. E 35  21] 12 ELMNaOP | si … homo]  homo habeat O si habuit homo VZ | uxores duas]  inu. AKOZ | alteram] aliam AELMP 37  reprobatur] reprobat Na | etiam] enim Z | eis] iudeis P

Na118vb V144ra O237v M292vb K59rb

P139vb

102

O238r Z193va

M293ra

O238v L53vb

DVRANDI SVPER SENT. IV

[A7-B7]  Restat ergo solum uidere utrum pluralitas uxorum sit contra ius naturale. Est autem ius naturale, prout distinguitur contra ius positiuum, diuinum uel humanum, instinctus rationis naturalis quo dirigitur homo ad operandum conuenienter, | prout congruit fini operis, qui est principium in | agendis. Et sic diffinit Tvllivs: Ius naturale quod non opinio genuit, set uis innata inseruit. Vnde illud opus est contra ius naturale quod tollit debitum finem operis uel notabiliter impedit. Et sic sodomia est contra ius naturale, quia totaliter tollit finem generationis, | qui est procreatio prolis, et pluralitas uirorum respectu unius uxoris, quia notabiliter impedit et procreationem et educationem conuenientem prolis, ut postea patebit. [A8-B8]  Ex hoc ad propositum. Matrimonium habet pro fine prin­ cipali procreationem et educationem prolis, set pro fine secundario habet communicationem operum que sunt necessaria in uita humana, ut ha­ betur VIII E t h i c o r u m. Primum finem nec tollit nec impedit pluralitas uxorum, cum unus uir sufficiat pluribus uxoribus fecundandis et educan­ dis filiis ex eis natis, set secundum finem. Et si non totaliter tollit, tamen multum impedit, eo quod non facile possit esse pax in familia ubi uni uiro plures uxores iungerentur, cum non possit unus uir | sufficere ad satisfaciendum | pluribus uxoribus ad uotum, et quia communicatio plurium

43  Et … 44  inseruit]  cf. Cic., De inventione, II, 53, 161 (148,8) 50 Matrimonium … 53 Ethicorum] cf. Arist., Eth. Nic., VIII, 14, 1162b16-33 ap. Thom., Super Sent., IV, 33, 1, 1, sol. (967b); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 33, 1, 1, resp. (190vb-191ra) 50  Matrimonium … 60  uiri]  Thom., Super Sent., IV, 33, 1, 1, sol. (967b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 33, 1., 2, resp. (334b-335a) 39 ergo] igitur E 40  est … naturale2]  om. OP 41  positiuum diuinum]  inu. O | uel] et Z | instinctus … naturalis]  distinctum contra ius naturale O 42  dirigitur]  dub. O instigatur P 43  ius]  om. Z | naturale] est add. P 44  uis] ratio EM ius L modo Na | opus]  om. M 46  quia] quod O | totaliter]  om. OKZ 47  qui] que AKZ | et]  et sic etiam P 48  uxoris]  est contra ius naturale add. P | et1]  om. Na 49  prolis]  om. A 50  ad]  quod ad Na 51  pro fine]  fine Na pro O 52  operum] om. ELM | sunt] est ELM | in … humana]  ad uitam humanam ELM 53  VIII Ethicorum]  supra et hoc Na | nec] non EMNaA 55  eis] hiis A | tamen multum]  inu. ELM 56  eo]  ex eo NaO | possit] posset AKNaVZ | ubi] si EM et L 57  iungerentur] iunguntur P | unus uir]  inu. Na | ad satisfaciendum]  om. Na | ad … 58  uxoribus]  pluribus uxoribus ad satisfaciendum ELM pluribus uxoribus Na | uxoribus] mulieribus A | et]  om. A | quia]  om. P

40

45

50

55



60

65

70

75

DISTINCTIO XXXIII QVESTIO I

103

in alico uno officio causat litem, sicut figuli corrixantur ad inuicem, et similiter plures uxores unius uiri. [A9-B9]  Propter quod uidetur qvibvsdam quod pluralitas uxorum sit contra ius naturale quatinus notabiliter impedit secundum finem matrimonii, et ideo numquam fuit licitum sine dispensatione. Dispensatio autem duo requirit: auctoritatem ex parte dispensantis et causam recompensantem ex parte negocii. | Super ius autem naturale nullus habet auctoritatem nisi Deus; et ideo solus Deus dispensare potuit. Causa uero dispensationis fuit multiplicatio fidelium ad cultum Dei. Et ideo dicit Innocentivs, et habetur E x t r a, ‘De diuortiis’, cap. ‘Gaudemus’, quod nulli umquam licuit plures uxores habere simul, nisi | cui fuit diuina reuelatione concessum. [A10]  Set contra hoc potest obici. Quod enim primo dicitur quod pluralitas uxorum impedit secundarium finem matrimonii, qui est pax in familia, non ualet, quia hunc finem non impedit per se uxorum pluralitas, set malitia uel proteruia; una enim existente uxore litigiosa pax impeditur, . Per accidens ergo impeditur secundarius finis matrimonii una uel pluribus existentibus uxoribus et non per se, licet facilius possit impediri ex pluralitate uxorum. Que autem per accidens contingunt,

59 sicut … inuicem] cf. Arist., Eth. Nic., VIII, 2, 1155a35-1155b1 ap. Thom., Super Sent., IV, 33, 1, 1, sol. (967b) 61 Propter … 63 dispensatione] cf. Thom., Super Sent., IV, 33, 1, 2, sol. (969a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 33, 1, 2, resp. (191rb); Ioh. Par., Super Sent., IV, 33, 1, resp. [Vtrum bigamia sit contra ius naturale] (165va) 66  Et … 70  concessum]  cf. X.4.19.8 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:724) 71 Set … 112 diuina] cf. Articuli in quibus, 216 (Koch, “Die Magisterjahre des Durandus”, 114) 79 Que … 80 cadunt] cf. Thom., S.th., I-II, 7, 2, ad 2 (2:56b), cf. etiam Arist., Metaph., IV, 2, 1027a5-8 59 litem] om. a.c. Na | sicut] om. ELM item sicut Na | figuli] singuli ELNa singuli a.c. singuli enim p.c. M 62  quatinus] quatenus M quoniam O quia Z 63  licitum] licita P | dispensatione]  habere plures uxores add. KVZ 66  Deus1] actor nature A | et]  om. ELM 68  et habetur]  om. O | cap. … 70  cui]  habere eam ad *** Na 69  quod] quia A | umquam licuit]  numquam licuit ELM inu. P | plures … simul]  insimul plures uxores habere A plures uxores habere P 70  cui] om. ELM | cui fuit]  fuit ELM tamen sit O 75  pluribus … 76  impeditur]  om. A sic in Red C

E55vb

M293rb deest B

104

A157ra

DVRANDI SVPER SENT. IV

sub arte non cadunt. Et ideo, sicut licitum est contrahere cum unica existente litigiosa non obstante quod secundarius finis matrimonii aliqualiter impediatur, sic, ut uidetur, licitum est contrahere cum pluribus, licet quandoque ex hoc sequatur turbatio pacis. [A11]  Item quando finis secundarius preiudicat principali, negligendus est finis secundarius propter principalem; set fini principali matrimonii, qui est generatio et educatio prolis, quandoque potest preiudicare secundarius finis, qui est pacifica habitatio cum unica uxore, quia forsitan ipsa est sterilis; ergo in hoc casu licitum fuit pretermittere secundarium finem propter primarium, quod fit accipiendo cum prima uxore sterile aliam fecundam. [A12]  Quod autem secundo dicitur quod ex diuina dispensatione licuit habere plures uxores propter multiplicationem | fidelium, hoc non uidetur, quia dispensatio illa que facta dicitur fuisse primo Abrahe, in cuius domo primo refulsit fides, aut fuit facta pro eo tantum aut pro omnibus posteris. Non pro eo tantum, quia alii non fuissent propter hoc a peccato excusati accipiendo plures uxores. Si pro omnibus, aut eis innotuit, aut non. Si non innotuit dispensatio, non fuerunt excusati a transgressione. Si innotuit, cum non innotuerit eis uerbo, innotuit eis solum exemplo; set hoc modo eque innotuit infidelibus sicut fidelibus; ergo eque licuit infidelibus sicut fidelibus habere plures uxores; quod est contra illud quod dicunt, quod causa dispensandi fuit multiplicatio fidelium ad cultum Dei. Et sine dubio satis est durum dicere quod omnes infideles peccauerunt ducendo plures uxores, precipue cum de Agar, quam accepit Abraham post Saram, natus fuerit Ysmael, cuius successores omnes fuerunt infideles. Irrationabile etiam uidetur quod apud omnes infideles ratio naturalis fuerit adeo obumbrata quod iudicauerint pluralitatem uxorum licitam, si ipsa esset contra ius naturale, nec esset licita nisi ex dispensatione diuina.

90 secundarium coni.] secundum A

80

85

90

95

100

105

110



115

120

125

DISTINCTIO XXXIII QVESTIO I

105

[A13]  Potest ergo aliter dici [B10]  Alii dicunt aliter scilicet quod primi qui habuerunt plures uxores, non potuerunt licite contrahere cum secunda uiuente prima cum qua simpliciter contraxerunt, nisi de consensu eius. Cuius ratio tacta est in arguendo ad questionem, quia duobus contrahentibus matrimonium inter se simpliciter | quilibet transfert totam potestatem corporis sui in alterum, propter quod sine consensu eius non potest obligare alteri corpus suum. Potuit tamen de consensu eius et ex causa, | scilicet si uxor sit sterilis uel propter paucitatem humani generis. Et sic fuit in Abraham, | ut ha­ betur G e n. 16 et recitatur 32, q. 4, cap. ‘Dixit Sara’: ad Abraham: Ecce conclusit me Dominus ne parerem; ingredere ad ancillam meam, si saltem ex illa suscipiam filios. Ecce quod de uoluntate uxoris propter sterilitatem eius accepit secundam. Hoc modo et hac de causa | habuit Iacob plures uxores, quia de uoluntate Rachel creditur quod Lya supposuerit se ei; uoluit enim Rachel parcere uerecundie sororis antiquioris, cum esset consuetudo apud eos ut antiquiores primo tra-

113 Potest … 149 primum] cf. Articuli nonaginta tres, 86, et Articuli in quibus, 216 (Koch, “Die Magisterjahre des Durandus”, 70 et 114) 122  Gen. 16]  Gen., 16,2 122 32…Sara] Gratian., Decr., C. 32, q. 4, c. 3 (CIC 1:1128) 126 quia … 129 nuptias] cf. Gen., 29,24-26 114  plures uxores]  inu. V plures Z 115  simpliciter] primo add. A prius add. P | contraxerunt] contraxit O 116  nisi de]  sine A | nisi … eius]  deorsum est a.c. nisi de consensu eius p.c. Na | tacta est]  iam dicta est P inu. V tacta fuit Z | ad] om. P 117  quia] cum add. Z | duobus contrahentibus]  inu. A | matrimonium … simplicitur]  inter se simpliciter A inter se matrimonium simpliciter O matrimonium Na 118  quilibet] qualiter L | corporis sui]  inu. NaO | propter quod]  et ideo A 119  obligare … potuit]  alteri corpus suum obligare potest A 120  et]  om. A | siciliet]  om. A | sit] fuit P | uel] ergo EL ergo et M 121  humani generis]  inu. OZ | ut] et ELMO unde a.c. P | ut ... 122  ad]  om. a.c. dixit Saray(sic) ad p.c. Na | habetur] dicitur P 122  32.] 22. Z | q. 4, cap.]  q. 3, cap. AELKVZ q. cap. 3 M q. 1. cap. O cap. P 123  me …parerem]  per rationem a.c. Na | ad] ne a.c. Na 124  illa] ea O ista Z 125  propter … 126  uxores]  om. Z | accepit] aliam add. P accipiam V | et … causa]  om. O 126  habuit Iacob]  inu. A | plures uxores]  inu. ELM | Rachel] nichil Na | creditur] credatur P 127  supposuerit] supposuerat O | supposuerit … ei]  accepit secundam hoc modo et hac de causa habuit Jacob plures uxores quia de uoluntate Rachel creditur quod Lya supposuerit se ei add. Z | sororis antiquioris]  sororum antiquarum O 128  esset consuetudo]  inu. A | ut] quod ELMO | antiquiores]  om. O 114 alii] om. Z |

scilicet]  om. KZ

O239r Na119ra V144rb

K59va

106

O239v M293va P140ra

DVRANDI SVPER SENT. IV

derentur ad nuptias. De uoluntate etiam earum duarum ingressus est ad ancillas earum: ad ancillam quidem Rachel propter eius sterilitatem, ut habetur G e n. 30, ad ancillam uero Lye postquam Lya credidit se desiisse parere, ut habetur i b i d e m. Processu uero temporis mos inoleuit apud alios | plures habere uxores de uoluntate prime tacita uel expressa uel consuetudine super hoc optenta, | nec in hoc uidentur peccasse. Vnde Avgvstinvs | dicit, et habetur in litera, et recitatur 32, q. 3, ‘Obiciuntur’, quod quando mos erat, peccatum non erat. Et ideo antiquis iustis non fuit peccatum quod pluribus feminis utebantur; nec contra naturam hoc faciebant, cum non lasciuiendi, set gignendi causa hoc facerent; nec contra morem, quia eo tempore ea fiebant; nec contra preceptum, quia nulla lege erat prohibitum. Quod autem dicit Innocentivs quod numquam licuit habere plures uxores simul nisi cui fuit diuina reuelatione concessum, exponendum est non de reuelatione que est specialis inspiratio, set de interiori dictamine rationis, quo sciuerunt antiqui patres quod pro multiplicatione generis humani licuit habere plures uxores de uoluntate principalis. Sicut enim lex naturalis non est scripta in codice, set impressa in mente, sic dictamen rationis quo

131 Gen. 30] cf. Gen., 30,3-5 132 ibidem] cf. Gen., 30,9 135  Vnde … 136  erat2] Aug., Contra Faustum, XXII, 47 (639, 6) ap. Lomb., Sent., IV, 33, 1 (458, 6) et Gratian., Decr., C. 32, q. 4., c. 7 (CIC 1:1129) 141  Innocentius]  cf. X.4.19.8 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:724) 129 etiam] autem AELM | earum] harum A | duarum … 130  earum]  om. Na | ingressus est]  Jacob add. A 130  ancillas] ancillam EL et a.c. M | Rachel]  om. V 131  30] 34 ELM | postquam]  propter hoc quod O 132  desiisse] cesasse P | ibidem] idem P | mos]  in os Na | inoleuit] impleuit a.c. Na deluit O 133  plures … uxores]  habere plures uxores A habere uxores plures V | prime] prima EL et a.c. M dei P | tacita] om. A 134  uel] et ELM | in … uidentur]  uidentur in hoc A 135  et recitatur] om. ELM et recitatur O | 32] 31 OP 136  quest. 3] cap. add. P | obiciuntur] recitatur add. ELM | quod] et Na | et … 137  peccatum]  om. P 137  iustis] usus a.c. uiris iustis p.c. Na | quod] cum ELM quia V 138  nec] et MO ergo nec P | lasciuiendi] causa add. O | gignendi] generandi O 139  nec] ut L neque O | morem] mortem a.c. Na | eo tempore]  eo ELM om. O | ea] hoc P | fiebant] faciebant Na talia add. P 140  nec] neque O 141  dicit Innocentius]  inu. A Innocentius E et a.c. M | quod] non Na 142  cui] cum LM | fuit] sit P | exponendum] ponendum L | est non]  non Na inu. O 143  interiori] interiore A 144  sciuerunt] crediderunt O | pro] de a.c. Na | pro multiplicatione]  propter multiplicationem A de multiplicatione a.c. Na 145  principalis] tamen principalis uxoris P 146  lex naturalis] inu. O | scripta … codice] inu. P

130

135

140

145



150

155

160

165

170

DISTINCTIO XXXIII QVESTIO I

107

scitur in quo casu lex non astringit, cum sit quedam legis interpretatio, potest dici dispensatio; et quia est menti impressa a Deo, ideo uocatur dispensatio diuina. | Et sic patet ad primum. [A14-B11] Quantum ad secundum, scilicet an modo sub lege euangelii possit esse licitum habere plures uxores ex dispensatione ecclesie, posset uideri quod non, quia nullus potest dispensare in statuto Christi, set Christus inhibuit pluralitatem uxorum; ergo etc. Quod autem inhibuerit pluralitatem uxorum, apparet per illud quod dicit M a t t h . 19: Quicumque dimiserit uxorem suam nisi ob fornicationem et aliam duxerit, mechatur. Si ergo dimissa uxore non licet aliam | ducere, fortiori ratione non licet aliam ducere priore retenta. [A15-B12]  Item Christus reduxit statum matrimonii ad modum sue prime | institutionis; set contra primam institutionem est pluralitas uxorum, cum a principio una costa | uiri in feminam sit conuersa et Scriptura diuina testetur, quod propter hoc relinquet homo patrem et matrem, et adherebit | uxori sue, non dixit uxoribus, et erunt duo in carne una, non dicit tres uel plures, ergo contra legem matrimonii est pluralitas uxorum, et sic non licet ecclesie in hoc dispensare. Et hee rationes tanguntur E x t r a , ‘De diuortiis’, cap. ‘Gaudemus’. Et istud tenetur communiter. [A16-B13]  Si quis tamen uellet tenere quod ecclesia posset dispensare | quod habens uxorem sterilem ea uiuente et consentiente acciperet aliam, rationes predicte non cogerent. Cum enim dicitur primo quod Christus inhibuit pluralitatem uxorum, posset dici quod non 155  Matth. 19]  Matth., 19,9 160  cum … 165  Gaudemus]  cf. X.4.19.8 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:724), cf. etiam Gen., 2,21-24 147 quo scitur] agnoscitur Na | astringit] constringit Na | quedam legis] inu. P 149  ideo] om. M | et … primum]  om. O | ad]  om. NaZ 150  secundum] sciendum add. O | scilicet … modo]  an scilicet Na scilicet an O | sub] om. Z 151  uxores] simul add. O | ex] de Z 152  dispensare]  om. Na 153  ergo … 154  uxorum] ut AP 154  inhibuerit] inhibuit ELM | apparet]  om. ELM om. a.c. M | per]  om. Na | quod dicit]  om. P 155  Mat. 19.]  ubi dicitur add. O 156  ergo] uero ELM | dimissa uxore]  inu. A dimissa una Z 157  non licet] nec A | priore] alia ELM 158  reduxit] induxit O 160  a principio]  ab initio A | in]  in unam O 161  et1] ut Na | Scriptura] interpretatio P 162  sue]  om. Z | non … uxoribus]  om. A 163  dicit] dixit O | tres]  om. Na | matrimonii] ewangelii A 164  in … dispensare]  dispensare in hoc EMA dispensare O 165  istud] illud M 167  posset] possit O 168  acciperet] accipiat O 169  rationes predicte]  inu. OP | cogerent] tangunt O | dicitur primo]  inu. P 170  pluralitatem … 171  inhibuit]  om. Z | posset] possit O | non] inhibuit add. A

O240r

Z193vb

M293vb E56ra L54ra

O240v

108 V144va

Na119rb

M294ra K59vb O241r

A157rb

DVRANDI SVPER SENT. IV

in omni casu. Et cum dicitur quod immo, quia inhibuit quod uxore dimissa altera non ducatur, ergo fortiori ratione nec uxore retenta, | non sequitur, quia que ducitur uxore dimissa, ducitur sine consensu uxoris legitime et in eius preiudicium; non sic autem illa que ducitur de consensu uxoris retente. [A17-B14]  Quod uero dicitur secundo quod contra primam institutionem matrimonii est pluralitas uxorum, dicendum quod natura humana fuit primitus | instituta non solum quantum ad ea que sunt necessitatis, set quantum ad multa que erant perfectionis. Et sic matrimonium institutum fuit tunc secundum statum suum optimum, a quo tamen si deficeret, non propter hoc esset malum et illicitum. Non enim omne quod deficit ab optimo, est malum; est enim in bonis dare bonum et melius, sicut in malis malum et peius. Optimus | ergo status | matrimonii est unius cum una; set non est malus | quando est unius cum pluribus si subsit causa. Non esset ergo omnino contra rationem si quis diceret quod sicut papa dispensat in solempni uoto continentie propter bonum commune, sicut dispensatum fuit cum quodam monacho | de genere regis Arragonum, ut contraheret propter defectum heredis, sic dispensare posset ut princeps habens uxorem sterilem, de qua non posset suscipere prolem, ea uiuente et consentiente acciperet

185 Non … 191 aliam] cf. Articuli nonaginta tres, 84, et Articuli in quibus, 216 (Koch, “Die Magisterjahre des Durandus”, 70 et 114) 187  sicut … 189  heredis]  Ramiro II el Monje (+ 1157), vide: Smith, “The men who would be kings. Innocent II and Spain” (praesertim 186-190) 171 quia] quod Na | quod] ne AP 172  non]  om. AP | ratione]  om. O | nec]  om. AK non P | uxore] uxor Na | retenta] detenta EM redempta a.c. Na 173  que] quando O | uxore] uxor O | ducitur sine]  altera ducitur sine O non ducitur de P 174  uxoris]  om. A | et] set P | in]  om. a.c. K | autem] in K 175  de … retente]  uxore retenta quia ducitur de eius consensu P de consensu uxoris accepte Na 176  quod1 … secundo]  quod autem secundo dicitur P | uero] autem O | secundo quod]  om. Z 177  natura humana]  inu. K 178  quantum] om. Z 179  set]  om. L set etiam O | multa] ea OP | erant] sunt KOZ | et] set et A 180  institutum fuit]  inu. ELM | a quo]  in quo Na et O 181  tamen] om. P | non]  tamen add A | hoc]  om. P | illicitum] ***Na 182  omne]  om. Na | est malum]  inu. Na 183  malis]  malis dare O malis est dare P 184  est1] est status O | quando est]  om. P 185  pluribus] scilicet add. O | causa] cum Na | non] nec Z | esset ergo]  inu. O esset Z | contra] extra A 186  papa] potentia P 187  bonum] uotum a.c. Na | quodam] uno O 188  Arragonum] Arrogonie ELM Arrogonum KNaO | contraheret] haberet a.c. Na 189  heredis] heredem EL heredem a.c. heredum p.c. M | habens … sterilem]  uxorem sterilem habens A 190  acciperet]  posset accipere O

175

180

185

190



195

200

205

210

DISTINCTIO XXXIII QVESTIO I

109

aliam. Nec minus est contra ius naturale et diuinum non soluere uotum quam pluralitas uxorum, quia etsi utrumque cadat sub precepto, non tamen indispensabiliter. [A18-B15]  Ad primum argumentum dicendum quod non est simile de pluralitate uxorum respectu unius uiri et de pluralitate uirorum respectu unius uxoris, quia unum uirum habere plures uxores non est contra principalem finem matrimonii nec contra secundarium nisi per accidens, ut dictum fuit; set pluralitas uirorum respectu unius uxoris esset contra principalem finem, qui est educatio prolis, | quia ex hoc quod una mulier haberet plures maritos, | sequeretur incertitudo prolis respectu patris, cuius tamen cura necessaria est in educando prolem. Et ideo nulla lege aut consuetudine fuit umquam permissum unam uxorem habere plures uiros, sicut econuerso unum uirum habere plures uxores. [A19-B16] Ad secundum patet responsio ex dictis in corpore solutionis. [A20-B17] Argumenta in oppositum probant quod habere plures uxores non est illicitum de se, set potuit esse licitum propter multiplicationem humani generis tempore paucitatis hominum adhibitis aliis | debitis circumstantiis. Est tamen illicitum in noua lege ex prohibitione Christi, que forte cadit sub dispensatione ecclesie, ut qvibvsdam uidetur.

191 minus] plus O | et diuinum]  om. ELM | non]  om. a.c. A | non … uotum]  non soluere ELMNa om. O matrimonium soluere P 192  uxorum] uxoris Na | quia]  om. L | etsi] si O 193  indispensabiliter] dispensabiliter Z 194  primum] aliud Z | simile] simul Na 196  habere plures]  inu. A | uxores] om. P 198  fuit] est Z 199  esset] est O | finem] matrimonii add. P | qui … prolis]  hic textum diversum praebet P cf. App. I, p. 82* 200  maritos] uiros ELM om. V | incertitudo]  quod certitudo Na 201  educando prolem]  educatio prolis Na | et … 203  uxores]  hic textum diversum praebet P cf. App. I, p. 82* 202  aut] ac Z | numquam] tamquam Na 203  econuerso] om. A | uirum habere]  om. Na 204  responsio]  om. O 206  oppositum] contrarium O 207  potuit] potest O 208  humani generis]  inu. AMO | hominum]  dub. Na | aliis debitis]  inu. A debitis P 210  ecclesie] pape O | uidetur]  et hec de dictis sufficiunt add. O

P140rb O241v

M294rb

110

DVRANDI SVPER SENT. IV

O242r

E56rb

L54rb

[1]  Secundo queritur utrum fornicatio simplex sit peccatum mortale. Videtur quod non, quia quod potest dari ad semper, potest dari ad tempus; set mulier potest dare uiro potestatem corporis sui simpliciter et ad semper per matrimonium; ergo potest dare ad tempus. Hoc autem est in simplici fornicatione soluti cum soluta; ergo etc. [2] Item maius peccatum est mendacium quam fornicatio simplex, quod patet ex hoc quod Iudas, qui fornicationem non | horruit committere cum Thamar, recusauit mendacium dicens: “Certe mendacii nos arguere non poterit ”, G e n. 38; set mendacium non est semper peccatum mortale; ergo nec fornicatio simplex. [3] Item omne peccatum mortale contrariatur caritati quantum ad dilectionem Dei uel proximi; set fornicatio non contrariatur caritati quantum ad dilectionem Dei, quia non | est directe contra Deum, nec quantum ad dilectionem proximi, quia per hoc nulli fit preiudicium; ergo fornicatio simplex non est peccatum mortale. [4]  Item non omnis inordinatus usus ciborum est peccatum mortale; ergo | nec omnis inordinatus concubitus, quod maxime uidetur de

4  Videtur … 7  etc.]  cf. Thom., Super Sent., IV, 33, 1, 3, 1, arg. 3 (970a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 33, 2, 1, arg. 1 (335b) 8 Item … 12 simplex] cf. Thom., Super Sent., IV, 33, 1, 3, 2, arg. 1 (970a) 10  Certe … 11  38]  Gen., 38,23 13 Item … 17 mortale] cf. Thom., S.th., II-II, 154, 2, arg. 4 (4:127b-128a) 18 Item … 22 Augustinum] cf. Thom., S.th., II-II, 154, 2, arg. 6 (4:128a) 4  Videtur]  et uidetur ANaOP | ad semper]  simpliciter O 5  set … 6  tempus]  om. a.c. E | uiro]  om. P | potestatem]  om. a.c. K | corporis sui]  inu. O uiro add. P | simpliciter … 6  semper]  et ad semper et simpliciter V 8  peccatum est]  inu. A 9  horruit]  exhorruit A 10  recusauit]  horruit O | recusauit mendacium]  sollicitus fuit se excusare de mendacio quod plus timebat P | dicens] domus (?) a.c. E | certe]  om. AO | mendacii]  mendacio A | nos arguere]  inu. A nos a genere KZ uos arguere Na 11  poterit] potuerit a.c. Na potuit O potuerit V | Gen.]  om. a.c. E om. L | set] si Na | non2]  om. P | est semper] inu. O 13  quantum … 14 proximi] om. OP 14  uel]  et A | uel … 15  Dei]  om. a.c. K fornicatio]  hec add. Na simplex add. OP 15  quantum]  nec quantum OP | quia] tunc add. O | directe] recte AEKLNaVZ recte a.c. M om. O | nec] tunc Na 16  quantum ad] contra A ad a.c. quantum ad p.c. K ad Z | proximi] dei Na | per]  om. Na | fit] sit V 17  simplex] om. O | non]  om. a.c. E 18  inordinatus]  ordinatus Na | ciborum] om. a.c. Z | peccatum mortale]  inu. A 19  omnis]  om. P

5

10

15

20

25

30

35

DISTINCTIO XXXIII QVESTIO II

111

fornicatione simplici. Et probatur consequentia, quia quod est cibus ad salutem corporis, hoc est concubitus | ad salutem humani generis secundum Avgvstinvm. [5]  In contrarium est quia nichil excludit a regno celorum nisi peccatum mortale; set fornicatio excludit a regno celorum, ut patet I C o r. 6 et G a l. 5; ergo etc. [6] Responsio. Videnda | sunt duo; primum est quod omnis fornicatio est | peccatum; secundum est quod est peccatum non qualecumque, set mortale. [7]  Primum patet sic: omnis actus uoluntarius qui non ordinatur in finem debitum | uel non ordinatur conuenienter in ipsum, est peccatum; set fornicatio simplex est huiusmodi; ergo etc. Maior patet, quia priuatio debiti ordinis in actu culpam inducit. Minor probatur, quia fornicatio uel fit ad delectationem uel ordinatur ad prolem. Si fiat propter delectationem, non ordinatur ad debitum finem, cum actus non sit | propter delectationem, set delectatio propter actum, ut dictum fuit prius. Si uero ordinetur ad prolem, nichilominus non ordinatur conuenienter ad hunc finem; quia cum proli debeatur a paren-

20  quod … 22  Augustinum]  cf. Aug., De bono coniug., XVI,18 (210,21) ap. Thom., S.th., II-II, 154, 2, arg. 6 (4:128a) 23 In … 25 etc.] cf. Thom., Super Sent., IV, 33, 1, 3, 2, sed contra 1 (970a) et Thom., S.th., II-II, 154, 2, sed contra 2 (4:128a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 33, 2, 1, sed contra 3 (335b) 24  ut … 25  5]  cf. I Cor., 6,9 ap. Thom., Super Sent., IV, 33, 1, 3, 2, sed contra 1 (970a) et Gal. 5,19 ap. Thom., S.th., II-II, 154, 2, sed contra 2 (128a) 29  Primum … 48  dampnaretur]  cf. Thom., Super Sent., IV, 33, 1, 3, 1, sol. (970b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 33, 2, 1, resp. (335b-336a) 35  set … 36  prius]  cf. Durand., Super Sent., IV, 31, 3, resp. (78,25-85,157) 20 cibus ] entibus Na 21  corporis]  om. Na humani corporis P | hoc]  hic Na | est]  om. ELMP | humani generis]  inu. A 23  quia]  quod AP | nisi … 24 celorum] om. V 24  excludit … celorum]  est huiusmodi O | ut patet]  om. KZ | I]  om. EKLMNaOPVZ 25  ergo etc.] etc. EM om. Na 26  responsio]  ideo L | fornicatio]  simplex add. A 27  est2]  om. O 28  mortale] peccatum mortale Na 29  actus]  om. a.c. V 30  in … ordinatur]  om. a.c. K | non] si Na | conuenienter … ipsum]  in ipsum conuenienter ELM 31  simplex] om. O 32  debiti ordinis]  inu. A debita ordinis KZ debiti corporis(?) L | actu] uoluntario add. V 33  fit] ordinatur ELM | ordinatur ad]  ad habendam O 34  debitum finem]  inu. A | cum] causa Na 35  sit]  fit Na 36  ordinetur]  ordinatur Z 37 quia]  om. A | a parentibus] om. A

V144vb

M294va Na119va

O242v

Z194ra

112 K60ra

O243r

M264vb P140va

DVRANDI SVPER SENT. IV

tibus educatio et instructio et prouisio in totam uitam, requiritur quod inter | parentes sit obligatio commanendi simul non solum ad horam uel ad modicum tempus, set ad multum uel ad totum, ut sicut proles est bonum commune patris et matris, sic conuenienter ei prouideatur ab utroque. In fornicatione autem nulla est obligatio uiri ad mulierem ad commanendum quin possint separari quando uoluerint; ergo fornicatio non est actus qui conuenienter ordinetur ad prolem; et sic patet minor. Sequitur ergo conclusio, scilicet quod omnis fornicatio est peccatum. Et huic | attestatur quod secundum omnem legem proles nata ex fornicatione est uituperabilis nec legitima iudicatur, quod non esset nisi secundum omnem legem fornicatio dampnaretur. [8] Secundum patet tripliciter: primo ex dictamine iuris naturalis, secundo ex determinatione iuris diuini, tertio ex approbatione iuris positiui. Prima uia talis est: omne illud quod tollit fedus | amicitie debite inter homines ad inuicem, maxime | parentis ad prolem, est peccatum mortale; set omnis fornicatio est huismodi; ergo etc. Maior patet, quia uita anime consistit in caritate uel amicitia ad Deum uel ad proximum; et ideo omne illud quod tollit fedus amicitie ad Deum uel ad proximum, tollit uitam anime, et sic est peccatum mortale. Minor probatur, quia omnis fornicatio uel est uagus concubitus ad meretricem omnibus expositam uel est ad concubinam determinate retentam. Si sit uagus concubitus, patet quod soluit fedus amicitie debite inter homi52 Prima … 83 scripta] cf. Thom., Super Sent., IV, 33, 1, 3, 2, sol. (971a) 38 et1]  om. ELM | instructio]  nutritio A | in … requiritur]  requiritur in totam uitam ELM | quod]  quia P 39  ad]  quo ad ELM 40  ad modicum] modicum ELMP | tempus]  sicut est in quidam animalibus add. P | uel2] et EM | totum]  tempus add. AP | ut] et EM 41  bonum commune] communis O | bonum … matris]  communis utriusque parentis P | patris]  patres a.c. Na | conuenienter] communiter AV | ei prouideatur]  inu. ELMO 42  nulla] mala a.c. P 43  commanendum] simul add. M | possint] possit AZ | quando] cum A | uoluerint] uoluerit A uoluerunt a.c. K 45  sequitur]  et sequitur O 46  attestatur] testatur A | proles … 48  legem ]  om. ELM | secundum]  si Na | omnem] communem V | nata]  natus P 48  omnem]  commuem Na 49  iuris naturalis]  legis naturalis uel iuris A 50  determinatione]  dictamine NaP 52  uia]  uita Na 53  maxime]  et maxime AV | parentis] parentes Na 54  omnis]  om. ELM 55  amicitia] amicitie EL et a.c. M 56  ideo omne] hoc sic P | fedus … 57  sic]  illam amicitiam O uitam anime P | est] patet Z | peccatum mortale]  sequitur additio in P cf. App. I, p. 82* 58  meretricem]  mulierem O 59  expositam]  expositiua Na | est]  om. A | retentam] receptam KNaZ 60 patet … 62  quia]  om. P | debite]  om. O

40

45

50

55

60



65

70

75

80

DISTINCTIO XXXIII QVESTIO II

113

nes, quia super communicationem consaguineitatis fundatur amicitia naturalis; hanc autem tollit uagus concubitus, quia de prole ex eo nata non potest constare cui sit consaguinea ex parte patris, cum plures indifferenter accedant ad eandem, nec patri constat de | prole, nec proli constat de patre; ergo per talem concubitum tollitur amicitia que debet esse inter patrem et filium et econuerso, que est maxime debita et maxime naturalis. [9] Idem patet de concubina que est determinate retenta, quia ut dictum est, proli debetur a parentibus prouisio. Debent enim parentes thezaurizare filiis et naturaliter filii sunt parentum heredes, si filii, et he­ redes, R o m. 8. Tunc sic: illud quod priuat prolem in toto uel in tanto ab eo quod sibi est debitum a parentibus, tollit fedus inter parentem et prolem; set accessus ad concubinam priuat prolem ab eo quod est sibi debitum a parentibus; et si non in toto, saltem in tanto (natus | enim | ex concubina licet succedat parentibus in determinata | portione, non tamen plene ut legitimus); quare etc. Hinc est quod Deus instituens progressum nature per generationem G e n. 2 dicens: Erunt duo in car­ ne una, premisit: | Et adherebit uxori sue. Non est autem uxor nisi que iungitur uiro per matrimonium. Ex quo patet quod contra diuinam iustitiam ordinantem | progressum humane nature est proles suscepta a quacumque muliere nisi ab uxore. Relinquitur ergo quod omnis forni70  si … 71  8]  Rom., 8,17 77 Gen. … 78 sue] cf. Gen., 2,24 61 consanguineitatis] communitatis O 62  naturalis]  om. ELMNaO | hanc autem]  hanc etiam EL et a.c. M habeat et Na | tollit]  tollat K | ex … nata]  ex ea nata A nata ex quo a.c. nata ex eo p.c. P 63  potest constare]  ita constaret Na constaret O | cui]  utrum P | sit] fit Na | plures] proles a.c. M proles LO 64  accedant] accedunt Na accederant V | nec1] ut Na constat … 65  patre]  de patre AKOZ de patre constat P | nec2] uel Na 66  inter]  consanguineos et illa que debet esse inter add. A | que]  om. Na | debita … 67  maxime]  om. V debita et Z 68  idem]  item Na | que … retenta]  que est determinate recepta KNaZ specialiter retenta et determinate P 70  thezaurizare filiis]  prouidere filiis et thezaurizare A | naturaliter]  item P | filii1 … heredes1]  parentum sunt filii heredes A | si … heredes2]  om. ELM 71  Rom. 8]  dicitur Rom. 8 O Rom. 4 V secundo scilicet Z | tunc]  et tunc O arguitur add. P | sic illud]  fit et cetera ELM fit illud Na illud O | in1 toto … tanto]  in tanto uel in toto A 72  sibi est] inu. K | fedus]  amicitiam et fedus O 73  set …prolem]  om. Na | est sibi]  inu. A 74  enim]  est Na 76  legitimus] legitima ELM 77  progressum]  processum PO 78  adherebit] uir add. a.m K | sue] silicet EM om. LKNaVZ | est autem]  inu. AZ 79  iungitur] coniungitur A iniungitur Na 80  iustitiam] institutionem P | progressum] propagationis add. P | humane nature]  inu. AO 81  ergo]  om. a.c. K | quod] cum Na

O243v

A157va E56va M295ra V145ra O244r

114

L54va Na119vb

O244v K60rb M295rb

DVRANDI SVPER SENT. IV

catio, siue uaga, siue concubinaria, sit peccatum mortale de se exclusa omni lege scripta. [10]  Nec obstat quod antiqui | patres dicuntur habuisse concubinas, quia non uocabantur concubine eo quod non essent | matrimonio con­ iuncte, ut nunc loquimur, set quia non erant eque principales in regimine domus ut alie eo quod erant ancille principalium uxorum. Et sic Agar et Cetura dicte sunt concubine Abrahe; et Bala et Zelpha, ancille Rachel et Lye, dicte sunt concubine Iacob quamuis essent legitime uxores. [11]  Secunda uia, scilicet quod fornicatio sit contra ius diuinum Veteris et Novi Testamenti, patet sic. Dicitur enim Deut. 23: Non erit meretrix de filiabus Israel, nec scortator de filiis Israel. Vbi, quamuis dicat Glossa secundum literam corruptam quod ad eas prohibet accedere quarum est uenialis turpitudo, uera tamen litera est quarum est uenalis turpitudo, quod est proprium meretricum. In Novo etiam Testamento preter illud quod allegatum est, dicitur Thess. 4: Scitis que precepta | dederim uobis per domi­ num | Ihesum. Hoc est enim uoluntas Dei, sanctificatio uestra, ut abstineatis uos a fornicatione; et Eph. 5: Omnis fornicator aut inuidus aut auarus non habebit hereditatem in regno Christi et Dei. Et in | pluribus aliis locis Sac re Scri pt ure dicuntur similia. 90 Secunda … 95 meretricum] cf. Thom., S.th., II-II, 154, 2, sol. (4:128a-129a) 91  Deut. … 92  Israel2]  Deut., 23,17 ap. Thom., S.th., II-II, 154, 2, sol. (4:128a-129a) 93  Glossa … 94  turpitudo2] cf. Glossa ordinaria super Deut., 23,17 (1:1599) ap. Thom., S.th., II-II, 154, 2, sol. (4:128a-129a) 96  Thess. … 98  fornicatione]  I Thess., 4,2-3 98  Eph. … 99  Dei]  Eph., 5,5 82 siue] cum add. A fuerit add. O | concubinaria] concubina KNaV cum concubinis O conscripta Z | sit] est Z | de … 83  scripta]  de se cum lege scripta Na om. Z 84  dicuntur] leguntur P | habuisse] habere Z 85  uocabantur] uacabantur P | coniuncte] iuncte AP 86  quia]  om. P | eque]  om. Na 87  eo … erant]  om. Na que quasi erant P 88  et]  om. L et a.c. M | Cetura] Ceture ELM | sunt] ancille add. V | Bala] Balach EL et a.c. M | Zelpha] Celfa EL Ezelpha Z 89  et Lye]  om. O et Lie V | dicte sunt]  inu. Na 90  fornicatio] simplex add. P | diuinum] scilicet add. ELM 91  testamenti] legis A | dicitur enim]  om. Na | Deut. 23]  Deut. 33 P | non … 92  meretrix]  non erat meretrix Na non est meretrix O om. Z 92  nec] neque AM | nec … Israel]  et cetera O | scortator] fornicator Na 93 literam]  unam literam A | corruptam] correctam ELM dub. KVZ | eas] eos Na | quarum] quare O 94  uenialis1] uenalis O et p.c. E | uera … litera]  litera tamen bona O | quarum] non add. A quare O | uenalis2] uenialis AZ 95  quod] quia O | proprium] proprie ELM | etiam] uero P | preter … 96  est]  om. O 96  illud] id A om. ELMV | est]  om. ELMP | que] quia Z 97  uobis] uel add. O | enim]  om. ELMNaP | uestra] nostra K 98  uos]  om. AO | Eph. 5] Eph. 1 A | omnis]  om. Na 99  in regno]  om. Na | et Dei]  om. O | et in] in Na

85

90

95

100



105

110

115

DISTINCTIO XXXIII QVESTIO II

115

[12]  Idem patet tertio ex approbatione iuris positiui. Dicitur enim 22, q. 1, cap. ultimo ‘Predicandum’: Nosse debent talem pro periurio penitentiam imponi debere qualem de adulterio, de fornicatione, de homi­ cidio uoluntarie commisso et ceteris criminalibus uitiis; ubi connumerat fornicationem cum ceteris que sunt peccata mortalia. Patet igitur quod fornicatio simplex est peccatum mortale, quia contra ius naturale, diuinum et humanum nec umquam senserunt oppositum nisi homines corrupti mente et reprobi circa fidem. [13]  Nec obstat quod dicit G l o s s a Ambrosii super illud I Thim. 4: Pietas ad omnia utilis est: Omnis summa discipline christiane in pietate et misericordia quam aliquis sequens, si lubricum carnis patiatur, sine dubio uapulabit, set non peribit. Hoc enim non est sic intelligendum quod per opera pietatis | liberetur a perditione eterna ille qui lubricum carnis patitur, si in eo perseueret usque ad mortem, set quia per huiusmodi opera disponitur ad hoc | quod gratiam | consequatur per quam peniteat, et per huiusmodi opera satisfaciat de lubrico carnis commisso. [14]  Ad primum argumentum dicendum quod illud quod datur simpliciter, potest dari ad tempus, ubi natura rei hoc patitur. Sic autem

101  Dicitur … 104  uitiis]  cf. Gratian., Decr., C. 22, q. 1. c. 17 (CIC 1:866) 109 Nec … 116 commisso] cf. Thom., S.th., II-II, 154, 2, arg. 5 et ad 5 (4:127b-129b) 109  Glossa … 112  peribit]  cf. Lomb., In Pauli apostoli Epistulas (PL 192, col. 348) ap. Thom., S.th., II-II, 154, 2, arg. 5 (4:128a) 109 I … 110 est] I Tim., 4,8 118  Ad primum … 121  causas]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 33, 2, 1, ad 1 (336a) 101 tertio]  om. ELM | enim]  om. PZ 102  22] 23 P | predicandum] predicantes P | nosse] nosce ELM | debent … 103  debere]  debent imponi talem penitentiam pro periurio EM debent imponi talem penitentiam pro uiro L | pro]  om. AKNaOVZ | qualem]  quare A | de1]  om. Na | de3]  et Na 104  et] in ELM ut a.c. Na | criminalibus uitiis]  inu. A 105  igitur] ergo ELM 106  quia contra]  quia est contra A quantum ad O | ius] om. KZ | naturale] naturalem K | diuinum]  ius diuinum KZ 107  senserunt] deserunt EM dub. L | nisi]  ubi a.c. M 109 I]  om. EKLMNaOPVZ 110  est]  om. Na | omnis]  est enim A omnia Na | Christiane] est add. KVZ 111  misericordia] uita O est add. P | aliquis]  quis ELM | lubricum]  lubrica Na 112  enim]  om. Na | non … sic]  sic est ELM non est NaO 113  pietatis liberetur]  liberatur pietatis a.c. pietatis liberatur p.c. E liberatur pietatis L pietatis liberatur M pietatis liber est Na liberet P liberetur Z 114 si]  non si p.c. M 115  quod gratiam]  ut gratia Z | consequatur]  prosequatur A | per … peniteat]  om. Na 116  opera]  misericordia add. P | comisso]  omisso Z 117  primum argumentum] primum A inu. Z | quod1]  quando dicitur add. A est quod KNaZ 118  ubi] nisi Na | hoc patitur]  inu. A

O245r Z194rb P140vb

116

M295va E56vb O245v

V145rb

DVRANDI SVPER SENT. IV

non est in proposito, quia corpus coniugis quod datur in concubitu, si recte detur, datur propter prolem, in cuius preiudicium est quod detur ad tempus, propter dictas causas. [15]  Ad secundum dicendum quod aliquis quandoque magis horret peccatum ueniale quam mortale propter maius incitamentum quod habet ad unum quam ad alterum. Et sic Iudas mendacium horruit, for­ nicationem non uitans, quamuis illud mendacium fuisset perniciosum, tamquam habens annexam iniuriam si promissum | non reddidisset, maxime si arra quam | dedit, non fuit equiualens pretio quod promisit. [16] Ad tertium patet responsio. Fornicatio enim contrariatur dilectioni | proximi in quantum est contra bonum prolis ad quam parentes debent habere potissimum fedus amicitie. [17] Ad quartum dicendum quod sumptio cibi quantum est de se, non est in alterius preiudicium quam sumentis; set concubitus | fornicarius est in preiudicium prolis, et nichilominus si cibus qui ordinatur ad salutem corporis, scienter sumeretur in detrimentum sanitatis, esset peccatum mortale, sicut fornicatio, que est in detrimentum prolis.

122 Ad … 127 promisit] cf. Thom., Super Sent., IV, 33, 1, 3, 2, ad 1 (971a) 128 Ad … 130 amicitie] cf. Thom., S.th., II-II, 154, 2, ad 4 (4:129b) 119  in proposito]  hic A | coniugis] coniugum ELM coniungitur Na | in concubitu]  ad concubitum A in concubitum Na | si … 120  detur] simpliciter O si ratione datur P 120  propter]  om. Z | cuius]  eius Na | preiudicium]  om. EM preuidet V | detur] datur ELM 121  dictas causas]  inu. O 122  aliquis quandoque]  inu. Na | magis horret]  inu. A horreret O 123  quod habet]  om. A 124  ad unum quam]  ad unum et non A unum ELM | ad2] et L | alterum] alium Na | sic] sicut O 125  non]  om. a.c. P 127  arra quam] umquam Na | fuit] fuisset A 129  proximi] prolis Z 130  debent habere]  inu. A | potissimum] maximum et potissimum O 131  dicendum] est add. KZ 132  non est]  om. Na | alterius preiudicium]  inu. Na | set concubitus]  concubitus uero A | concubitus fornicarius]  inu. O concubitus fornicationis Na 133  prolis] proximi Na | ordinatur]  om. Z 134 scienter] scientis Na 135  que est]  om. Na | prolis] generate add. A om. a.c. K ut uisum est supra de quo ibi uide add. O

120

125

130

135



DISTINCTIO XXXIII QVESTIO III

117

5

10

15

[1]  Tertio queritur de libello repudii utrum in ueteri lege licitum fuerit uiro uxorem repudiare. Et uidetur quod sic: Illud est licitum quod est secundum legem; set repudiare uxorem erat secundum legem; ergo etc. Maior patet, quia ut dicitur R o m. 7, | Lex quidem sancta, et mandatum sanctum et iustum et bonum; et ideo licite fit quod secundum legem fit. Minor patet per illud quod dicitur D e u t. 24: Si acceperit homo uxorem et non inuenerit gratiam ante oculos eius | propter aliquam feditatem, scribet libellum repudii et dabit in manu illius et dimittet eam; et | M a l. 2: Cum odio habueris, eam dimitte, dicit dominus Deus Israel, quare etc. [2] Item Chrysostomvs dicit S u p e r M a t t h e u m quod sicut Apo­ stoli permiserunt secundas nuptias, ita Moyses permisit libellum repudii; set secunde nuptie sunt licite, ut patet per Apostolvm, R o m. 7 et I Cor. 7; ergo dare libellum repudii fuit licitum tempore Moysi.

5  Et … 13  cetera]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 33, 3, 1, arg. 1 et 3 et 6 (336b-337a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 33, 3, 1, arg. 1 et 2 (192ra) 7  Rom. … 8  bonum]  Rom., 7,12 9  Deut. … 11  eam]  Deut., 24,1 ap. Richard. Mediau., Super Sent., IV, 33, 3, 1, arg. 1 (192ra) 12  Mal. … 12  Israel]  Mal., 2,16 Richard. Mediau., Super Sent., IV, 33, 3, 1, arg. 2 (192ra) 14  Item … 15  repudii]  cf. Ps.-Chrysostomus, Opus imperfectum in Matthaeum, hom. 32 (801) ap. Thom., Super Sent., IV, 33, 2, 2, 2, arg. 3 (973a) 14 Item … 17 Moysi] cf. Thom., Super Sent., IV, 33, 2, 2, 2, sed contra 1 (973a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 33, 3, 1, arg. 7 (337a) 16 Set … 17 7] cf. Rom., 7,2-3 et I Cor., 7,9 5  uxorem repudiare]  inu. O | illud]  quia illud O et p.c. Na | est]  fuit O 6 est] erat O | uxorem] uxori P 7  ut]  om. A | Rom. 7]  Rom. 6 ELM Rom. 5 O | et] est O 8  et bonum] bonum AKZ 9  illud] id M | Deut. 24] Deut. 21 ELM Deut. 5 O Deut. 10 P Deut. 29 V 11  feditatem] fecunditatem Na | manu illius]  manus eius O manum illius P | et … 12  et]  dicente domino O 12  Mala. 2]  Mala. 9 O | odio habueris]  odit habentis K 13  quare]  om. O 14  dicit]  om. O 15  permisit … repudii]  libellum repudii permisit OP 16  secunde] ille Z | sunt licite]  om. A | patet … Apostolum]  om. O | Rom. 7]  Rom. 5 O | et … 17 7]  et Cor. 7. ELMNaOVZ om. a.c. et Cor. 7 p.c. K om. P 17  dare … repudii] et repudium A | fuit] erat P | fuit … Moysi]  tempore Moysi fuit licitum O | tempore … 18  licitum]  om. a.c. K

Na120ra

O246r L54vb

118 M295vb

O246v K60va

DVRANDI SVPER SENT. IV

[3] In contrarium arguitur quia numquam | fuit licitum uxori repudiare uirum; ergo numquam fuit licitum uiro repudiare uxorem. Consequentia patet, quia uir et uxor ad paria iudicantur. [4]  Item duritia cordis numquam excusat aliquem a peccato; set libellus repudii fuit concessus Iudeis ad duritiam cordis, ut dicitur M a t t h. 19; ergo non excusabat eos a peccato. [5]  Responsio. Videnda sunt duo: primum est an sub lege Moysi licitum fuerit uiro uxorem repudiare; secundum est utrum licuerit repudiatam reconciliare. Quantum ad primum est duplex opinio: una quod illi qui sub lege uxores | repudiabant excepta causa fornicationis, non excusabantur a | peccato quamuis non incurrerent aliquam penam legis. Et sic dicitur repudium in lege fuisse permissum non tamquam licitum, set quia non puniebatur. Permittitur enim, ut isti dicunt, aliquid quatuor modis. Vno modo permittitur aliquid, quia oppositum non precipitur; et sic ab Apostolo permittitur matrimonium I C o r. 7, quia uirginitas non precipitur; et hoc modo permissio est de minori bono. Secundo

18  In … 20  iudicantur]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 33, 3, 1, sed contra 3 (337a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 33, 3, 1, sed contra 1 (192va) 21 Item … 23 peccato] cf. Thom., Super Sent., IV, 33, 2, 2, 2, arg. 3 (973a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 33, 3, 1, sed contra 2 (337a) 22 ut … 23 19] cf. Matth., 19,8 27 Quantum … 60 primum] cf. Thom., Super Sent., IV, 33, 2, 2, 2, sol. (974a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 33, 3, 1, resp. (337a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 33, 3, 1, resp. (192va) 32  et … 33  7]  cf. I Cor., 7, 5-9 ap. Thom., Super Sent., IV, 33, 2, 2, 2, sol. (974a) 18 numquam] non A | fuit … 19  uiro]  licitum uiro ELM uiro licitum fuit KZ licitum fuit uiro V | uxori] uxorem O 19  uxorem] suam add. O 20  uxor] mulier ELM 21  aliquem] aliquid P | a] de MP 22  fuit concessus]  inu. A 23  peccato] peccatis ELM 24  est]  om. O | sub] in O 25  fuerit] fuit OPZ | uxorem repudiare]  inu. NaO | est]  om. KLPZ | licuerit … 26  reconciliare]  licuit tam repudiare quam reconciliare O 27  quod]  om. ELM | quod … 29 incurrerent]  est quod in ueteri lege uxor non repudiabatur excepta causa fornicationis et qui repudiabat excepta illa causa non excusabatur a preccato, set non incurrebant(sic) O | sub lege]  om. Z 28  uxores] uxorem PV 29  quamuis]  om. EL om. a.c. licet p.c. M licet P | quamuis … incurrerent]  quamuis non mererentur A ne incurrent Na 30  in … permissum]  fuisse in lege permissum O in lege permissum fuisse P 31  ut … aliquid]  aliquid, ut isti dicunt A 32  aliquid] quid Na | quia] unum add. Na | non precipitur]  et hoc modo est permissio de minori bono E et hoc modo permissio est de minori bono L et hoc modo est permissio de matrimonii bono M non participatur Na 33  ab] a A | I]  om. ELKMNaOPVZ 34  et … bono]  om. ELM | permissio] matrimonium Na non add. P | minori] matrimonii NaP

20

25

30

35

40

45

50

55

DISTINCTIO XXXIII QVESTIO III

119

modo permittitur aliquid, quia non prohibetur preceptorie; et sic permittuntur minora mala, ut peccata uenialia. Tertio modo permittitur quicquid non impeditur; et sic Deus permittit omnia mala fieri. Quarto modo permittitur aliquid quando non punitur; et sic permissum fuit in ueteri lege repudium uxoris: non propter aliquod bonum maius consequendum, sicut permissa fuit pluralitas uxorum, set propter maius malum uitandum, scilicet uxoricidium, ad quod Iudei proni erant propter corruptionem irascibilis, sicut et permissum | fuit eis fenerari | extraneis propter corruptionem concupiscibilis ne fratribus suis fenerarentur. [6] Alia opinio est quod quamuis repudiare uxorem sit malum absolute pro eo quod indiuisibilitas annexa est matrimonio, tamen ex permissione diuina licitum fuit in ueteri lege. Et hoc confirmatur duabus rationibus et una auctoritate. | Prima ratio talis est: lex uetus licet gratiam non conferret, tamen ad hoc data fuit ut peccatum ostenderet. Per legem | enim cognitio peccati, ut dicitur R o m. 3. Si ergo repudiare uxorem pecatum fuisset, hoc eis insinuatum fuisset per legem aut prophetas (alias uiderentur nimis esse neglecti, si ea que sunt | necessaria ad salutem non cognouissent); set non fuit eis insinuatum per legem et prophetas quod repudium esset peccatum; ergo etc. Secunda ratio talis est: lex obseruata supposita gratia merebatur uitam eternam; set lex poterat obseruari a repudiantibus uxorem, cum lex non prohiberet, set permitteret; ergo repudium non erat peccatum prohibens meritum uite eterne. Ad idem est auctoritas Chrysostomi

49  Per … 3]  Rom., 3,20 57  Ad … 58  repudium]  cf. Ps.-Chrysostomus, Opus imperfectum in Matthaeum, hom. 32 (801) ap. Thom., Super Sent., IV, 33, 2, 2, 2, sol. (974a) 35 aliquid]  om. A 37  quicquid]  aliquid quia A aliquid quicquid O | Deus]  om. O | permittit … fieri]  omnia mala permittit fieri A 38  quando] quia A 39  repudium uxoris]  libellum repudii respectu uxoris A 41  scilicet]  propter uitandum A | erant] erat Na 42  fenerari] uenerari L 43  concupiscibilis] eorum O | suis]  om. Na | fenerarentur]  sequitur additio in P cf. App. I, p. 82* 44  alia] secunda K | uxorem] uxores M | sit] fit Na 45  pro]  om. a.c. M | est] sit P 46  fuit] fuerit Na | ueteri lege]  inu. V | hoc]  hoc quod K om. P 47  talis est]  inu. ELM est P | uetus]  uel ius Na 48  conferret] confert O 49  cognitio peccati]  cognoscitur peccatum ELM | ut dicitur]  om. P 50  repudiare] sit add. Na | peccatum fuisset] peccatum a.c. fuisset peccatum p.c. O 51  aut] et P | nimis esse]  inu. AEM esse minus L | esse neglecti]  om. Na | sunt necessaria]  inu. ELM necessaria erant P 52  set … eis]  non fuit Na 53  et] aut AO uel K 54  obseruata] uetus O | uitam]  gratiam et uitam A 55  a … cum]  cum repudiatione uxoris quam O | uxorem] uxores A 56  permitteret] permitteretur O 57  meri-

M296ra A157vb O247r

E57ra P141ra

V145va

120 O247v Na120rb Z194va

M296rb

L55ra

O248r

DVRANDI SVPER SENT. IV

dicentis quod | a peccato abstulit culpam quando permisit repudium. | Et hec opinio uidetur probabilior, licet | precedens sit communior. Et sic patet primum. [7]  Quantum ad secundum aliter est dicendum secundum primam opinionem et aliter secundum secundam, quia secundum primam opinionem dicitur sic: quod per repudium, cum esset illicitum, non soluebatur matrimonium; et ideo non licebat uxori repudiate ducere alium uirum, cum numquam licuerit uni uxori habere plures uiros simul. Propter quod postquam uxor primo repudiata cum alio de facto contraxerat, cum non posset de iure, non | poterat reconciliari propter commissum adulterium, set antequam contraxisset, reconciliari poterat. Set hec causa non uidetur multum efficax, quia in potestate innocentis est reconciliare nocentem, nisi lex prohibeat, cuius prohibitionis causa queritur nec assignatur. | Secundum uero alteram opinionem, cum per repudium solueretur matrimonium, licitum erat uxori repudiate ducere alium uirum. Postquam ergo eum duxerat, non poterat reuocari ad primum, cum secundus esset uir eius legitimus; set ante reuocari poterat, cum nullum | esset impedimentum reuertendi ad primum, et istud est rationabilius dictum.

61  Quantum … 76  dictum]  Thom., Super Sent., IV, 33, 2, 2, 3, sol. (974b); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 33, 3, 2, resp. (192vb-193ra) tum]  om. O 58 quod] lex add. O si add. V | abstilit] substulit A 59  uidetur] esse add. ELM | et2 … primum]  et sic patet illud ELM om. O 60  patet]  dub. a.c. patet p.c. Na 61  est dicendum]  inu. A dicendum ELNaOP 62  et]  om. KVZ | et … 63 opinionem] om. Na | quia] quod ELM 63  opinionem]  om. OP | dicitur … 64  matrimonium]  per repudium soluebatur matrimonium, cum esset illicitum A | per]  om. Na | illicitum] licitum Z 64  uxori repudiate]  uxorem repudiatam O | ducere alium]  inu. KZ duxit alium Na 65  uni]  om. P | habere] ducere ELM 66  postquam …repudiata]  postquam repudiata est uxor A postquam a primo repudiata P postquam primo repudiata uxor V | de … 67  contraxerat]  contraxit de facto O | cum] eum Na tamen Z | de iure]  om. OP | reconciliari] conciliari EL et a.c. M | reconciliari poterat]  inu. P 69  causa]  ratio Na 70  nocentem]  reum et nocentem P | cuius] cum ELM ratio add. Na 71  queritur … assignatur]  queritur non autem assignatur A assignatur nec queritur EL assignatur ut queritur M queritur nec aliqua assignatur P | uero alteram]  uero aliam O aliam uero P uero secundam Z 72  per]  om. AP | solueretur] solueret AP 73  ducere alium]  inu. KZ | ergo eum]  ergo O ergo alium p.c. M eum Z 74  ad primum]  om. A | cum … 77  ante]  om. Na | esset … eius]  uir eius esset A | reuocari] reconciliari A 75  poterat]  non poterat L

60

65

70

75



80

85

90

95

DISTINCTIO XXXIII QVESTIO III

121

Qvidam uero dicunt quod nec ante nec post reconciliari poterat in penam uiri repudiantis ut uir non de facili repudiaret quam nullo modo recuperare potuisset. Set istud non bene concordat S c r i p t u r e , que non dicit uxorem repudiatam non posse reconciliari, nisi post­ quam duxit uirum alterum, ut patet D e u t. 24 et I e r. 3. [8]  Secundum primam opinionem respondendum est ad duo prima argumenta. Ad primum quod illud est licitum quod est secundum legem non solum permittentem, set approbantem; multa enim permittit lex que non sunt licita ad euitandum maiora mala. Et sic repudium uxoris fuit secundum legem ueterem permissum | ad uitandum maius malum, scilicet uxoricidium, set non fuit approbatum. [9]  Ad secundum dicendum est quod similitudo illa non est attendenda quantum ad omnia, set solum quantum ad hoc quod sicut secunde nuptie permittuntur propter uitandam turpitudinem fornicationis, sic repudium permittebatur ad | uitandum uxoricidium, quod | est grauius peccatum. [10] Secundum opinionem secundam responderi potest ad argumenta secunde partis. Cum enim primo dicitur quod mulieri numquam licuit repudiare uirum, dicendum quod non est simile de uiro et muliere, quia non est adeo timendum uiro quod occidatur ab uxore, sicut uxori quod occidatur a uiro. 77 Quidam] non inveni 81  ut … 3]  cf. Deut., 24,4 et Ier., 3,1 82  Secundum … 87  approbatum]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 33, 3, 1, ad 1 et 3 (337a); cf. etiam Richard. Mediau. qui primam opinionem tenet: Richard. Mediau., Super Sent., IV, 33, 3, 1, ad 2 (192vb) om. P 76  est]  om. P 77  uero] enim ELM | ante … post]  tunc O | reconciliari poterat]  inu. O 78 non … facili]  de facili non A non de facili *** Na 79  potuisset] posset A | istud] illud M | non bene]  dub. O 80  non]  om. O | dicit]  duxit Na | uxorem] uxor P | repudiatam] repudiantem M 81  duxit] duxerit OP | uirum alterum]  uir alteram O alium uirum P | et … 3]  et Ier. 1 EM om. O et Ier 2 PZ 82  est]  om. ELM | ad] quod P | duo]  extrema add. Na 83  ad primum]  primam P 84  permittentem set]  per Na per add. P 85  euitandum] uitandum AP euitanda O | sic] ideo ELM | repudium uxoris]  libellus repudii P 86  secundum … permissum]  permissum secundum legem ueterem ELM secundum legem ueterem permissus P | uitandum]  euitandum O | maius]  om. V 87  approbatum]  appropriatum Na repudium tamquam bonum approbatum P 88  dicendum]  om. P | est1]  om. NaO | illa] ista Z 93  oponionem secundam]  inu. AO opinionem aliam K | responderi potest]  respondendum est A 94  partis] opinionis ELM | quod mulieri]  om. O 95  licuit] uxorem add. O liceat Z 96  et] de add. AO | adeo]  a Deo NaP | uiro]  om. a.c. E de uiro O a uiro P | occidatur] occidantur L

K60vb

M296va O248v

122

DVRANDI SVPER SENT. IV

[11] Quod postea dicitur quod duritia non excusat a peccato, uerum est. Permissio tamen diuina propter duritiam facta bene excusabat. Aliquid enim bene permittitur infirmis quod non permittitur sanis; non tamen peccant infirmi utentes permissione sibi facta.

100

E57rb V145vb

O249r

[1]  Quarto queritur de uirginitate utrum sit preferenda matrimonio. Videtur quod non, quia bonum persone priuate non est preferendum | bono communi, set potius econuerso; set uirginitas est | bonum priuate persone, matrimonium autem est bonum commune, cum ordinetur ad conseruationem speciei; ergo uirginitas non est preferenda matrimonio. [2] Item Avgvstinvs dicit libro D e b o n o c o n i u g a l i quod non impar est meritum continentie in Ioanne, qui nullas expertus est | nuptias, et in Abraham, qui filios genuit; set maioris uirtutis est maius meritum; ergo uirginitas non est maior uirtus quam castitas coniugalis. [3]  In contrarium arguitur quia melius est illud quod consulitur quam illud quod solum indulgetur (consilium enim est de maiori 98 Quod1 … 101  facta]  Thom., Super Sent., IV, 33, 2, 2, 2, ad 4 (974b-975a) 4  Videtur … 7  matrimonio]  cf. Thom, S.th., II-II, 152, 4, arg. 3 (4:118a) 8  Item … 11  coniugalis]  Thom, S.th., II-II, 152, 4, arg. 3 (4:118a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 33, 4, 2, arg. 1 (193va) 8 Augustinus … 10 genuit] Aug., De bono coniug., XXI, 26 (221,18-20) ap. Lomb., Sent., IV, 33, 2 (459,21-22) et Thom, S.th., II-II, 152, 4, arg. 3 (4:118a) 96 ab … 97  occidatur]  om. Na 97uxori quod]  inu. O 98 quod1] quo Na | duritia] cordis add. P 99  duiuina]  om. Na | propter duritiam]  ex duritia A | facta]  factam Na suam O 100  bene]  om. ELMNaZ | bene permittitur]  inu. V | bene … permittitur2]  om. Na | infirmis]  ab infirmis P | permittitur2]  permitteretur O 101  non] nec NaZ | sibi facta]  inu. A quod est notandum add. O 4  uidetur]  et uidetur A 5  bono communi]  inu. P | uirginitas]  add. omnino a.c. Na | priuate persone]  inu. LV priuate O 6  bonum commune]  inu. P 8  libro]  in libro AELMO | coniugali] coniugii ANaOP 9  continentie]  de continentia Na et add. Z | in Ioanne] Iheremie a.c. E dub. L Iheremie M | expertus est] expertus O corruptus est P inu. V 10  et]  om. a.c. K | in]  om. V | filios]  et filias add. P | maioris]  in aliis a.c. maiorbus p.c. M | maius] maximum Na 11  uirginitas] dignitias a.c. Na | maior] maius ELM | uirtus] meritum ELM 12  arguitur]  om. AZ est O | melius … consulitur]  illud quod consulitur est melius A

5

10



15

20

25

30

35

DISTINCTIO XXXIII QVESTIO IV

123

bono, indulgentia uero de minori); et uirginitas consulitur, matrimonium uero indulgetur, ut patet per Apostolvm I C o r. 7; ergo uirginitas est melior matrimonio. [4]  Item illud est melius cui debetur maior fructus; set uirginitati debetur | fructus centesimus, matrimonio solum tricesimus; ergo etc. [5]  Responsio. Videnda sunt duo: primum est an uirginitas | sit bona; secundum an sit matrimonio preferenda. Quantum ad primum aduertendum | est quod aliquid est bonum secundum se, aliquid uero per accidens, quia remouet id quod est malum uel disconueniens. Primo modo cibus sanus bonus est corpori; secundo modo medicina. Dicendum ergo quod uirginitas non est bona primo modo, set secundo modo. Quod patet tripliciter. Primo sic: abs­ tinere ab eo quod est secundum se conueniens et bonum, non potest esse bonum de se; set per uirginitatem | abstinetur a matrimonio, quod est secundum se bonum; ergo uirginitas non est bona de se. Est tamen bona ut medicina. Matrimonium enim propter distractionem mentis et curas adiunctas reddit hominem quasi infirmum ad uacandum contemplationi diuinorum; uirginitas autem hec impedimenta tollit quasi medicina; ergo etc. Secundo sic: illud non est bonum secundum se, set solum per modum medicine, quod non fuisset bonum in statu nature sane, set infirme; set uirginitas non fuisset bona in statu innocentie, in quo natura fuit sana; est autem bona in statu nature

15 ut … 7]  cf. I Cor., 7,6 18  fructus … tricesimus]  cf. Matth., 13,8 13  quam] quod Na | consilium enim]  consilium autem A quia consilium O 14 indulgentia uero] set indulgentia O | minori] bono add. A minore M 15  uero]  om. A | ut … Apostolum]  om. O patet hoc per Apostolum P | I] ad A om. ELMNaOPVZ 17  item … 18  matrimonio]  om. EL om. a.c. cui datur fructus p.c. M | debetur] datur O | maior] melior Na 18  debetur] datur O | centesimus … solum]  om. Na | matrimonio … tricesimus]  om. Z | solum tricesimus]  inu. A uero tricentesimus O tricesimus P 19  an] utrum O 20  bona] forma a.c. Na | secundum] secundo M est add. P 21  aduertendum] sciendum O 22  aliquid uero]  et aliquid est bonum O | id] illud AOPZ 23  uel] et KZ | sanus … est]  est sanus et bonus A bonus sanus est ELMP sanus est bonus O 25  modo1]  om. P | set secundo]  secundum se ELM set secundum modo O 26  secundum … conueniens]  conueniens secundum se A | se1]  om. P | bona]  secundum se bona P bonum Z | de se]  om. ELMNaP 29  matrimonium enim]  quia matrimonium O | distractionem mentis]  inu. A 30  et … adiunctas]  et curas admixtas A est cura adiuncta que O et curas disiunctas P 33  in … 34  sane]  add. P 34  sane … 35  nature]  om. a.c. E | bona]  om. AELMNaO 35  in1]  om. ELMKNaOPZ | quo] quando P

P141rb M296vb Na120va

O249v

124

L55rb

A158ra M297ra O250r Z194vb

K61ra

O250v

DVRANDI SVPER SENT. IV

infirme; ergo etc. Tertio sic: sicut se habet ieiunare ad comedere, sic uirginitas ad matrimonium; set comedere adhibitis debitis circumstantiis est bonum secundum se, | ieiunare autem non est bonum nisi per modum medicine, in quantum per ieiunium consumuntur in corpore superfluitates humorum uel redditur corpus melius dispositum ad actus uirtutum moralium per repressionem concupiscentiarum et per consequens ad actus uirtutum | intellectualium; | ergo similiter | uirginitas non est bona secundum se, set solum per modum medicine in quantum per eam tolluntur | impedimenta que distrahunt hominem a contemplatione supernorum. Ideo dicitur I C o r. 7: Mulier innupta et uirgo cogitat que domini sunt, ut sit sancta corpore et spiritu. [6] Quantum ad secundum dicendum quod uirginitas melior est matrimonio pro statu moderno. Quod patet tripliciter. Primo sic: bonum diuinum est potius | bono humano; set uirginitas est bonum diuinum cum ordinetur ad contemplationem diuinorum, ut dictum est, matrimonium uero ad bonum humanum; ergo etc. Secundo sic: bonum anime preferendum est bono corporis; set uirginitas est bonum anime cum reddat hominem expeditum ad actus eius, matrimonium uero est bonum corporis; ergo etc. Tertio patet idem exemplo Christi, qui uirginem matrem elegit et uirginitatem in se seruauit, et auctoritate Apostoli, Cor. 7, ubi dicit: Qui matrimonio iungit uirginem suam, bene facit, et qui non iungit, melius facit. Propter quod dicit Avgvstinvs libro D e u i r g i n i t a t e: Certa ratione et Scripturarum Sanctarum | auctoritate 45 I … 46 spiritu] I Cor., 7,34 47 Quantum … 60 equamus] cf. Thom., S.th., II-II, 152, 4, sed contra et sol. (4:118b) 55  auctoritate … facit2] I Cor., 7,38 57 Augustinus … 60 equamus] Aug., De sancta uirginitate, 19 (253,2-4) ap. Thom., S.th., II-II, 152, 4, sed contra (4:118b) | autem]  om. Na 36 sic]  ita se habet O 39  in2 … 40  humorum]  humores in corpore superflui A 40  corpus melius]  inu. O | dispositum] depositum P 41  repressionem] reprehensionem Z 42  intellectualium] theologicarum O | similiter] simpliciter A per consequens O 43  secundum] ex A | per … medicine]  propter aliud EM per aliud L 45  ideo dicitur]  illeg. A et ideo dicitur O | I]  om. ELMKMNaPV ad Z | innupta] nupta Na 46  sancta] in add. P 47  dicendum] est add. ELMKP | melior est]  inu. AKP 48  pro statu] tempore A 49  est potius]  inu. A | est … diuinum2]  om. Na 51  ad] est A 52  preferendum est]  inu. A 53  cum … eius]  om. ELM 54  uero … bonum]  autem bonum ELM uero bonum est KZ uero ad bonum Na | patet idem]  inu. A 55  et2]  patet idem add. P | auctoritate] auctoritas ELKMNaZ 56  Cor. 7]  ad Cor. 7 A | dicit] dicitur A | qui] quod KZ | uirginem] uirginitatem a.c. M 57 libro]  in libro ELM 58  nec … 59  esse] non

40

45

50

55



60

65

70

75

DISTINCTIO XXXIII QVESTIO IV

125

nec peccatum esse nuptias | inuenimus, nec eas bono uel uirginalis continen­ tie uel etiam uidualis equamus. Ex predictis possumus concludere quod cum uirginitas non sit bona de se, set per modum medicine, in quo tamen prefertur matrimonio quatinus reddit hominem magis expeditum ad contemplationem diuinorum, quicumque uouet uirginitatem, nisi sit amplius deuotioni deditus quam existens in matrimonio, talis est imperfectior perfectione personali, licet sit in statu perfectiori. [7]  Ad | primum argumentum dicendum quod bonum commune po­ tius est bono priuato quando sunt eiusdem | generis, set bonum priuatum potest esse melius bono communi alterius generis. Et hoc modo uirginitas propter Deum assumpta prefertur fecunditati carnali matrimonii, potissime cum bonum commune, ad quod ordinatur matrimonium, per multos sufficienter expleatur. [8]  Ad secundum dicendum quod meritum non solum pensatur ex genere actus exterioris, set magis ex animo operantis. Habuit | autem Abra­ ham animum sic dispositum ut paratus esset uirginitatem seruare si tempo­ re suo fuisset congruum; ex quo meritum continentie coniugalis | in ipso equatur merito continentie uirginalis in Ioanne respectu premii substantialis, non autem respectu premii accidentalis, quod respondet difficultati operis exterioris, sicut dicimus de martyrio Petri quod sustinuit in opere et quod Ioannes habuit in uoluntate.

66 Ad … 71 expleatur] cf. Thom., S.th., II-II, 152, 4, ad 3 (4:119a) 72 Ad … 79 uoluntate] cf. Thom., S.th., II-II, 152, 4, ad 1 (4:118b-119a) peccatum in se habere O 59 eas] tamen add. P | uirginalis continentie]  inu. P 60  uel] nec ELMO | uidualis] uiduali ELMKP | uel … uidualis]  uirginalis uel uidualis continentie A | predictis] autem add. O | possumus concludere]  om. a.c. P 61  bona … se]  de se bona A bona secundum se OP | in] ex P | quo] eo O | tamen prefertur] non confertur Na 62  quatenis]  om. ELM quod O quatenus Z 63  diuinorum] supernorum O | nisi] ut p.c. M 64  amplius deuotioni]  inu. A 65  perfectione] imperfectione a.c. E | licet … perfectiori]  quam existens in matrimonio licet ratione status sit perfectior P 66  dicendum] est add. Z | bonum … 67  est]  potius est bonum commune P 68  generis]  om. A 69  propter … assumpta]  assumpta propter Deum ELM | prefertur … matrimonii]  melior est matrimonio O | carnali] carnalis M 70 commune … matrimonium]  matrimonii A | ad quod]  aliquod ELM | matrimonium … 71  expleatur]  permultos sufficienter expletur matrimonium EM permultos sufficienter expleatur matrimonium L matrimonium per multos sufficienter Na 72  quod meritum]  om. Na 73  exterioris] interioris(?) P | autem] enim Na 75  congruum]  cum esset uir temperatus add. P | continentie]  om. Z | coniugalis] uirginalis V | in … 76  uirginalis]  om. Na | in Ioanne]  ***EL *** a.c. Ieremie p.c. M | sub-

V146ra

M297rb E57va

O251r Na120vb



P141va

M297va O251v

[1]  Nunc superest attendere etc. Circa distinctionem istam primo queritur utrum matrimonio sint assignanda aliqua impedimenta. Videtur quod non, quia morbus | communis debet habere remedium commune; set concupiscentia est morbus communis omnibus; ergo matrimonium quod est eius remedium, debet omnibus esse commune, et ita nullus debet impediri a matrimonio contrahendo. [2]  Item opus diuinum non debet impediri per opus humanum; set matrimonium est opus diuinum cum sit a Deo institutum; ergo matrimonium non debet impediri per opus humanum uel statutum. [3]  In contrarium est quia matrimonium institutum | est in reme­ dium et officium; set multi inepti sunt remedio et officio uel propter impotentiam uel obligationem ad continentiam; ergo etc. [4] Responsio. Dicendum est primo quod matrimonium pluribus modis potest impediri; secundo uidendum est quot et quibus modis impediatur.

4 Nunc … etc.]  Lomb., Sent., IV, 34 (462-467) 4 Circa … 9 contrahendo] cf. Thom., Super Sent., IV, 34, 1, 1, arg. 3 (982b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 34, 1., 1, 1, arg. 1 (341a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 34, 1, 1, arg. 1 (195ra); Iac. Met., Super Sent., IV, 34, 1, arg. 1 [Vtrum matrimonium debeat habere aliqua impedimenta] (106va) 10  Item … 12  statutum]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 34, 1., 1, 1, arg. 4 (341b); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 34, 1, 1, arg. 2 (195ra) 13  In1 … 15  etc.]  Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 34, 1., 1, 1, sed contra 1 (341b) 4 etc.]  om. O | circa … istam]  circa distinctionem 34. A Distictio 34 circa quam O 5  assignanda]  om. A 6  uidetur]  et uidetur AO | communis] omnibus add. A | debet … 7  communis]  om. Na 8  omnibus]  om. ELMO 9  ita] ideo ANa 11  set … 12  humanum]  om. Na 12  opus humanum]  inu. O | statutum]  per statutum ecclesie P 14  et1]  et in P | sunt]  om. Na | uel]  om. ELM 15 uel] propter add. P 16  dicendum … primo]  dicendum est ELM uidenda sunt duo. primum est P | pluribus … 17  impediri]  potest pluribus modis impediri A | secundo uidendum]  secundum P

5

10

15



20

25

30

35

DISTINCTIO XXXIV QVESTIO I

127

Primum patet, quia omnis effectus qui constituitur ex causis impedibilibus, potest impediri; set matrimonium constituitur ex causis impedibilibus, scilicet ex consensu contrahentium, in quem potest incidere multiplex impedimentum, et ex parte consentientium; ergo matrimonium potest multipliciter impediri. [5] Quantum ad secundum sciendum quod quedam impediunt matrimonium contrahendum, set non dirimunt contractum; quedam autem impediunt contrahendum et dirimunt contractum. Cuius ratio est quia quedam sunt de necessitate matrimonii, quedam uero solum de solempnitate. Sine illis que sunt de necessitate, nullum est matrimonium; set sine illis que sunt de solempnitate matrimonii, impeditur matrimonium contrahendum, quia non bene fit quando sine eis fit, tamen non dirimitur contractum, quia sine eis est uerum matrimonium, quod numquam dissoluitur nisi per mortem carnalem uel spiritualem, | ut dictum | fuit prius. Hec autem sunt duo: interdictum ecclesie et tempus feriatum, ut habetur in illo uersu: Non soluunt, tamen impediunt uetitum ferieque. 19  Primum … 23  impediri]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 34, 1., 1, 1, resp. (341b); cf. etiam Iac. Met., Super Sent., IV, 34, 1, resp. [Vtrum matrimonium debeat habere aliqua impedimenta] (106va) 24 Quantum … 71 retractant] cf. Thom., Super Sent., IV, 34, 1, 1, sol. (982b-983a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 34, 1., 1, 1, resp. (341b-342a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 34, 1, 1, resp. (195ra); Iac. Met., Super Sent., IV, 34, 1, resp. [Vtrum matrimonium debeat habere aliqua impedimenta] (106va-vb) 33  ut … prius]  cf. Durand., Super Sent., IV, 27, 2, resp. (21,61-68) 34 Non … 35 ferieque] ap. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 34, 1., 1, 1, resp. (341b) 19 quia] quod Na sic quia O om. VZ 20  constituitur]  est huiusmodi quia est EM | potest … impedibilibus]  om. AL 21  in quem]  in quo A inquantum O 22  et] etiam AOK om. Na | matrimonium]  illeg. Na 23  multipliciter impediri]  inu. A 24  sciendum] est add. V 25  set] et ELM | dirimunt]  add. iam O | quedam] quidam Na | quedam … contractum]  om. ELM 26  autem]  et add. P | autem … contractum]  uero dirimunt contractum et impediunt contrahendum A 27  quedam uero] quedam ELM | solum] sunt add. AP om. O 28  illis] autem add. A | necessitate … 29  de]  om. A | nullum … 29  matrimonii]  fit, set non bene fit, et ideo obmissio illorum que sunt de solempnitate sacramenti matrimonii add. A om. O matrimonii nullum P 29  illis] istis Na | de]  om. Z | impeditur] impedit A 30  fit] est O 31  tamen non]  inu. A quia non a.c. set non p.c. E quia non LM cum tamen Na uerumptamen O | dirimitur] dirimuerit EL dirimunt M | dirimitur … 32  quod]  om. O | quia] quare M | eis] hiis A | uerum]  om. ELM | matrimonium]  om. Na 33  prius] superius O | duo] scilicet add. O 34  feriatum] feriarum A terminatum EL determinatum M | in … uersu]  hiis uersibus P | non … 35  ferieque]  hic textum diversum praebet P cf. App. I, p. 83* | tamen] set O 35  ferieque]  fine quia Na

O252r L55va

128 V146rb K61rb M297vb

O252v

E57vb Z195ra

Na121ra

DVRANDI SVPER SENT. IV

[6]  Obmissio autem illorum que sunt de necessitate matrimonii, impedit matrimonium contrahendum et dirimit | contractum, eo quod nullum est | matrimonium quando omittitur aliquid quod est de necessitate eius. Hec autem sunt multa, quorum numerus et sufficientia potest haberi hoc modo: in matrimonio enim | est considerare ipsum contractum et personas contrahentes. Contractus fit per uoluntarium consensum, qui consensus potest impediri per uiolentiam uel per ignorantiam persone uel condicionis. Et sic sumuntur tria impedimenta matrimonii, scilicet coactio, error persone et error condicionis. [7] Persona uero contrahens potest impediri a matrimonio contrahendo uel simpliciter respectu cuiuslibet persone uel respectu alicuius tantum. Si simpliciter, hoc est quia impeditur ab actu matrimonii, quod contingit dupliciter: uno modo, quia omnino in actum non potest et sic ponitur impedimentum in potentia coeundi; alio modo, quia non licite potest, et hoc, quia ad continentiam obligatur uel ex officio suscepto, | et sic est impedimentum ordinis, uel ex uoto emisso, et sic est impedimentum uoti. [8]  Si autem aliquis impediatur a matrimonio non simpliciter, set respectu alicuius persone, hoc potest esse uel propter | obligationem ad alteram personam, sicut qui | uni matrimonialiter iunctus est, non potest matrimonialiter simul alteri coniungi, et sic est impedimentum matrimonii ligamen; uel quia deficit proportio ad alteram personam. Et hoc tripliciter: primo propter nimiam distantiam ad ipsam, et sic est | disparitas cultus; secundo propter nimiam propinquitatem, et

36 illorum]  aliquo illorum O 37  contrahendum] contractum a.c. E | dirimit] dirimitur O 38  nullum … matrimonium]  matrimonium nullum est ELM | aliquid] ad Na 40  enim]  om. AO autem Z 41  et]  om. A 42  consensum]  om. Na | uel per]  et P 44  coactio]  coactio et P | condicionis]  scilicet seruitutis add. P 46  respectu] uel O | cuiuslibet persone] inu. ELM 47  hoc … quia]  om. O 48 quod] hoc O | contingit] conuenit ELM | uno modo]  om. ELMNa uel OP | omnino … 49  potest]  non potest in actum matrimonii P 49  potest … sic]  om. Na | ponitur impedimentum] impedit A | in potentia] impotentia AELNaP om. O | coeundi] coherendi LV 50  alio modo]  uel alio modo scilicet O uel P | potest]  in actum ipsum add. P | continentiam] non add. Na 51uel1]  et tunc aut O | sic] hoc Na | ordinis] ordinum O 52  uoto] solempni add. A 53  aliquis]  om. A ita add. E | non simpiciter]  inu. V 55  matrimonialiter … est]  uiro est coniunctus A matrimonialiter coniunctus est ELMO 56  matrimonialiter … coniungi] matrimonio coniungi A matrimonio alteri coniungi ELMP alteri simul matrimonialiter coniungi Na alteri matrimonialiter coniungi O simul alteri coniungi matrimonialiter V est]  om. Z 57  ligamen] ligamine ELM | alteram] electam Na | personam]  om. M 59 secundo] uel A aut O | et … 61  propinquiatem]  om. Na

40

45

50

55

60

65

70

75

80

DISTINCTIO XXXIV QVESTIO I

129

sic ponitur triplex impedimentum, scilicet cognatio, que importat propinquitatem duarum personarum ratione tertie a qua originaliter descendunt, et affinitas, que est propinquitas duarum personarum ratione tertie in matrimonio iuncte, et publice honestatis iustitia, in qua est propinquitas duarum personarum ratione tertie iuncte per sponsalia; tertio impeditur matrimonium inter duas | personas propter coniunctionem earum indebitam precedentem, et sic impedit crimen adulterii prius commissi ne adulteri contrahant ad | inuicem. De | quibus impedimentis dicetur postea magis in speciali. Hec autem impedimenta in hiis uersibus continentur: Error, condicio, uotum, cognatio, crimen, cultus disparitas, uis, ordo, ligamen, honestas, si sis affinis, si forte coire nequibis; hec socianda uetant connubia, iuncta retractant. [9] Ad primum argumentum dicendum quod nullus impeditur a matrimonio simpliciter quin liceat ei cum aliqua contrahere nisi habeat impedimentum nature, ut frigidi, uel nisi assumpserit impedimentum uoluntarie, ut qui uouit solempniter aut ordinem sacrum | suscepit. Impeditur autem quis rationabiliter ut non possit contrahere cum qualibet, set cum determinata; et hoc modo sunt plura matrimoniorum impedimenta. [10]  Ad secundum dicendum quod illud quod fit a Deo immediate sine causis secundis, non potest impediri, quod autem est ab eo cooperantibus causis secundis, potest impediri multipliciter. Et sic est de matrimonio quod licet sit a Deo institutum, completur tamen cooperatione causarum secundarum, propter quod multipliciter impeditur. 69 Error … 71 retractant] ap. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 34, 1., 1, 1, resp. (341b-342a) 61  a … 63  tertie]  om. Na 63  tertie]  persone P | iuncte] coniuncte Z | iustitia … 65  per]  om. Na 64  est] attendendum O 65  sponsalia] personam Z | personas]  disproportione earum add. P 66  earum] eorum NaPV 67  prius]  cum prius Na | comissi]  comissum EMO 68  magis … speciali]  in speciali magis A in speciali ELMO 70  sis] sit ELMNa 71  uetant] uocant V | connubia] coniugia O | iuncta] facta A queque O 72  primum argumentum]  inu. ELM | dicendum] est add. KZ 73  simpliciter] om. A | quin] cum O | ei]  om. P | cum aliqua]  om. A 74  nature … frigidi]  ut frigidi nature K | uel] et O 75  uouit] uouet LM uouet continentiam P 76  suscepit]  sumpserit ELM om. P | autem quis]  tamen quis A aut aliquis KZ aliquis NaZ | ut non]  ne P 77  cum]  om. NaZ | determinata] persona add. P 78  matrimoniorum impedimenta]  matrimonii impodimenta ANaP inu. O 80  est] fit AO | eo]  om. Na 82  a … institutum]  institutum a Deo O 83  cooperatione] cooperante Na 84  multipliciter]  om. Z

M298ra A158rb O253r

P141vb

130

DVRANDI SVPER SENT. IV

O253v

V146va M298rb

[1] Secundo queritur utrum impotentia ad actum matrimonii impediat matrimonium. Et uidetur quod non, quia matrimonium est perfectum, dato quod non sequatur actus matrimonialis. Ergo illud quod solum impedit actum, non habet impedire matrimonium; set impotentia de qua loquimur, solum respicit actum; ergo non impedit matrimonium. [2]  Item sicut impotentia impedit actum matrimonii, ita uoluntas continendi; set uoluntas continendi non impedit matrimonium, ut patet inter Mariam et Ioseph; ergo nec impotentia. [3] In contrarium arguitur | quia nullus potest se obligare ad impossibile; set per matrimonium obligatur quilibet coniugum ad reddendum alteri debitum; ergo qui non possunt debitum reddere, non possunt se ad matrimonium obligare. [4]  Ad idem est quod dicitur E x t r a , ‘De frigidis et maleficiatis’, cap. 1, quod sicut puer, qui non potest reddere debitum, non est aptus

5  Et … 9  matrimonium]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 34, 1., 2, arg. 1 (342a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 34, 1, 2, arg. 1 (984a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 34, 2, 1, arg. 1 (195rb) 10 Item … 12 impotentia] cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 34, 1., 2, arg. 2 (342a) 13  In … 16  obligare]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 34, 1., 2, sed contra 2 (342a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 34, 1, 2, sed contra 2 (984a); 17 Ad … 20 reputantur] cf. Thom., Super Sent., IV, 34, 1, 2, sed contra 1 (984a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 34, 1., 2, sed contra 1 (342b); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 34, 2, 1, sed contra 1 (195rb) 17 Extra … 20 reputantur] X.4.15.2 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:705) ap. Thom., Super Sent., IV, 34, 1, 2, sed contra 1 (984a) et Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 34, 1., 2, sed contra 1 (342b) 4  ad … matrimonii] coeundi O 6  matrimonialis] matrimonii ANa 7  impedit actum]  respicit actum matrimonii Z | habet … matrimonium]  impedit matrimonium nec impedire potest O 8  set … 9  matrimonium]  om. L | loquimur] loquitur Na | non]  om. Na 10  Item … 12  impotentia]  hic textum diversum praebet P cf. App. I, p. 83* | actum matrimonii]  inu. KZ 11  set … continedi]  om. NaV 13  se]  om. EL et a.c. M 15  alteri debitum]  debitum alteri EMO | ergo] igitur KZ | possunt]  possunt alteri A potuit Z | debitum reddere]  inu. A 16  possunt] potuit Z | ad … obligare]  obligare ad matrimonium A 17  maleficiatis] malis EM maleficis P 18  cap. 1]  om. ELM | quod sicut] quia O

5

10

15



20

25

30

35

DISTINCTIO XXXIV QVESTIO II

131

matrimonio, sic impotentes minime apti ad contrahenda matrimonia reputantur. | [5] Responsio. Distinguendum est de impotentia, quia alia est naturalis, alia accidentalis; et quelibet istarum uel est perpetua uel temporalis. | Naturalis impotentia triplex est: una in uiro, scilicet frigiditas; alia in muliere, scilicet arctatio uel aliud impedimentum naturalis membri, ut habetur ‘De frigidis et maleficiatis’, in illo cap. ‘Ex literis’; tertia est defectus | etatis in utroque, ut in pueris. Accidentalis uero impotentia contingit ex duobus, scilicet ex maleficio uel ex sectione seu castratione, que sectio seu castratio locum habet solum in uiris. Horum autem impedimentorum frigiditas et arctatio quibus non potest subueniri opere medicorum, sunt perpetua impedimenta, ut habetur in preallegato capitulo, similiter sectio et castratio et maleficium quod deleri non potest. Temporalia uero impedimenta sunt frigiditas et arctatio quibus potest subueniri, et maleficium quod potest deleri. [6]  Hiis suppositis dicendum est primo | quod omnis impotentia naturalis uel accidentalis, si sit perpetua et antecedens matrimonium,

21  Responsio … 68  Laudabilem.]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 34, 1., 2, resp. (342-343a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 34, 1, 2, resp. (984a-b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 34, 2, 1, resp. (195rb-va); Ioan. Par., Super Sent., IV, 34, 1, resp. [De impotentia coeundi, utrum impediat matrimonium] (165vb-166ra); Iac. Met., Super Sent., IV, 34, 1, resp. [Vtrum matrimonium debeat habere aliqua impedimenta] (106vb) 25  De … 26  literis]  cf. X.4.15.3 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:705) 31  preallegato capitulo]  cf. X.4.15.3 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:705) 19 matrimonio]  ad matrimonium AO | sic] sicut NaO | impotentes … apti] sunt add. A impotens apti minime Z | contrahenda matrimonia]  inu. P 21  alia] aliqua O 22  alia]  alia est P | et]  om. V 23  temporalis] accidentalis A | triplex est]  inu. AELMKZ | una]  una est EM om. O | uiro] una Na | scilicet]  om. P 24  uel … 25  membri]  naturalis membri uel aliud impedimentum ELM 25  habetur] Extra add. O | in illo]  om. OZ 26  literis] primo add. O 27  uel] et A 28  seu castratione]  uel castratione A uel ex contractione castratione Na (sic) | seu2] uel AEMNa om. O | locum … solum]  solum locum habet A locum habet P 29 uiris] ueris Na | horum] naturalium O | quibus … 30  medicorum] quibus non potest subuenire opus medicorum A quibus non potest subueniri opere medicinarum E om. Na | perpetua impedimenta]  inu. P 31  in … capitulo]  in capitulo preallegato A in dicto(?) capitulo ex literis O | sectio]  om. P | et1] uel A | et2] uel A 32 deleri] curari P | potest]  nullo tempore add. O | temporalia] alia O nullo operabilia Z | impedimenta]  scilicet temporalia add. O 33  frigiditas … arctatio]  arctatio et frigiditas P 35  suppositis]  presuppositis O | dicendum … primo]  dicendum est O primo dicendum est P 36  naturalis]  om. Na | et … 37  ipsum] impedit matrimonium O

K61va

O254r

L55vb

E58ra

132

M298va O254v

Na121rb

O255r

DVRANDI SVPER SENT. IV

impedit ipsum contrahendum et dirimit contractum, non autem si sit temporalis. Secundo uidendum qualiter cognoscatur impedimentum esse perpetuum et qualiter | sit procedendum ad diuortium. [7] Ratio primi est, quia per matrimonium transfertur potestas corporis unius coniugis in alterum quoad reddendum debitum, ut habetur I C o r. 7; set nullus potest transferre in alterum illud quod non habet. Ergo qui non habet | potestatem reddendi debitum, non potest cum altero contrahere matrimonium. Quod est intelligendum quando impotentia precedit; si enim sequatur matrimonium prius rite contractum, non dirimit ipsum; si etiam impotentia esset temporalis, cui posset medicine beneficio subueniri, non dirimeret ipsum. [8]  Quantum ad secundum, scilicet qualiter probetur impotentia, sciendum est quod quandoque cognoscitur probatione uera per aspectum corporis, ut in castratione, uel arctatione mulieris, uel probatione presumpta, quando triennio cohabitantes et bona fide actui carnali operam dantes non potuerunt se cognoscere. Et tunc aut uterque proclamat ad iudicium et profitetur impedimentum et in hoc casu propter periculum collusionis uterque iurabit quod bona fide operam dederunt nec conuenire potuerunt, cum septima manu propinquorum eorum statum et personas cognoscentium, ut | habetur 33, q. 1, cap.

42  I … 7]  cf. I Cor., 7,4 42  set … 43  habet1]  Auct. Arist., 37, 23 (333,23); cf. etiam D.50.17.54 [Iustin., Dige­ sta]  (Corp. iur. civ. 1:922) 56  ut … 57  interrogasti]  cf. Gratian., Decr., C. 33, q. 1, c. 1 (CIC 1:1149) 37 dirimit] iam add. O 38  uidendum]  uidendum est AKZ 39  sit procedendum]  inu. A 41  coniugis] coniugum OPZ 42  I]  om. ELKMNaOPVZ | alterum]  aliud KZ | illud] id A om. ELM | quod … 43  habet1]  sequitur additio in P cf. App. I, p. 83* 44  cum … contrahere]  contrahere cum altero P 45  impotentia] potentia Na | sequatur] sequeretur O 46  dirimit ipsum] dirimitur O | etiam] enim Z | cui] si KZ cui et P 47  posset] possit ELM | medicine … subueniri]  subueniri beneficio medicine A medicatione beneficio subueniri Na | dirimeret] dirimeretur O dirimet contractum V | ipsum]  matrimonium P 49  est]  om. P | uera]  uerus P 50  arctatione] coarctatione M | mulieris] mulierum ELM | uel2] quandoque P 51  quando]  cum coniuges huiusmodi P 53  proclamat] reclamat A uocat EM dub. L proclamans O | profitetur] confitetur KOZ | et2]  om. ELM 54  collusionis]  dub. E collesionis KVZ dub. a.c. collusionis p.c. M | fide]  per triennium carnali actui add. P 55  potuerunt]  poterant Na 56  eorum]  suorum | statum … cognoscentium]  statum cognoscentium et personas ELM statum et personam cognoscentium O personas et statum cognoscentium qui iurabunt quod credunt eos uerum iurare P | cap.]  cap. 1 et cap O cap. illo P

40

45

50

55



60

65

70

DISTINCTIO XXXIV QVESTIO II

133

‘Quod autem interrogasti’; ‘De hiis requisisti’, aut alter confitetur et alter negat. Et tunc aut uir prouocat ad separationem aut mulier. Si uir, incumbit ei probatio | uxore negante, quia uir actor est, et actore non probante, reus. Et si nichil prestiterit, optinebit. Si mulier prouocat uiro contrarium asserente, creditur uiro, quia caput est mulieris, 33, q. 1, ‘Si quis acceperit’, nisi mulier aspectu corporis uelit probare uirum mentitum. Separatione uero facta causa frigiditatis | datur uxori licentia contrahendi, frigidus uero sine spe coniugii remaneat. | Quod si contrahat et secundam cognouerit, cogatur redire ad primam, quia constat ecclesiam fuisse deceptam | in iudicando perpetuum impedimentum quod fuit temporale, ut habetur E x t r a , ‘De frigidis et maleficiatis’, cap. ‘Laudabilem’. [9] Quando uero fit diuortium ratione maleficii, datur utrique licentia contrahendi, ut habetur 33, q. 1, cap. ‘Si per sortiarias’, in fine. Et causa est quia frigiditas est impedimentum generale respectu cuiuslibet; propter hoc qui impotens est ratione frigiditatis respectu

57  De …requisisti]  cf. Gratian., Decr., C. 33, q. 1, c. 2 (CIC 1:1149) 62  33 … acceperit]  cf. Gratian., Decr., C. 33, q. 1, c. 3 (CIC 1:1150) 67 ut … 68 Laudabilem] cf. X.4.15.5 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:705-706) recte: X.4.15.6 (CIC 2:706) 69 Quando … 76 deceptam] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 34, 1., 4, resp. (343b-344a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 34, 1, 3, sol. (984a-b); Iac. Met., Super Sent., IV, 34, 1, resp. [Vtrum matrimonium debeat habere aliqua impedimenta] (106vb) 70  ut … fine]  cf. Gratian., Decr., C. 33, q. 1, c. 4 (CIC 1:1150) 57 autem]  om. O | interrogasti]  add. *** KPVZ cap. add. Na scilicet add. O | requisisti] requisiti NaO 59  incumbit]  pro add. O | probatio] probatione L et a.c. M | uxore negante]  uxorem negare Na | quia] quod PZ | et] quia O 60  reus]  om. O | nichil] non a.c. M | optinebit]  secundus reus absoluetur O 62  33.] om. ELM | q.1.]  cap. add. L | acceperit] accepit O | corporis]  om. O 63  uirum mentitum]  *** mentitum a.c. uirum esse mentitum p.c. M sequitur additio in P cf. App. I, p. 83* | uero] autem PV | datur] detur A cum datur P | uero]  om. P 64  remaneat] maneat O 66  deceptam] decepta V 67  fuit] erat O 68  maleficiatis] et cetera add. A | laudabilem] laudabili EL laudabile M 69  fit diuortium]  inu. ELM fuerit P | ratione maleficii]  sequitur additio in P cf. App. I, p. 83* | utrique]  om. O 70  licentia] licentiam Na | contrahendi]  om. V | 33] 22 A | Si per]  Super AEKLMNaP per O | sortiarias] sociaris A | in fine]  om. O 72  propter] et propter A | propter … 73  respectu]  om. O | hoc] quod Na | qui] quod ELMP | impotens est] impotens ELM inu. P | respectu] ratione L | respectu … 73  alterius]  sicut est impotens ad unam, ita ad omnes P

P141ra(bis)

M298vb Z195rb V146vb

134

O255v

K61vb

A158va

M299ra L56ra E58rb

DVRANDI SVPER SENT. IV

unius, impotens est respectu cuiuslibet alterius. Set maleficium est impedimentum particulare respectu unius; et ideo conceditur quod possit alteri nubere. Set si redierit potentia cognoscendi primam, | reintegrabitur matrimonium, quia constat ecclesiam fuisse deceptam. Quando uero propter arctationem mulieris separatur matrimonium, mulier debet remanere sine coniugio. Si uero nubat alteri a quo cognoscatur, numquid reintegrabitur primum matrimonium? Dicendum est quod sic, si primus uir et secundus sunt similis nature et complexionis, quia sicut est cognoscibilis a secundo, sic fuit | cognoscibilis a primo. Et sic loquitur decretalis titulo preallegato, cap. ‘Fraternitatis’. Si uero sunt complexionis notabiliter distantis, ratione cuius mulier numquam fuisset cognoscibilis a primo immediate per ipsum, | licet efficiatur ei cognoscibilis per usum secundi, non debet matrimonium primum reintegrari, quia mulier arcta simpliciter inepta est ad contrahendum cum illo a quo immediate non potest cognosci; non enim est licitum ut fiat ei cognoscibilis per alterum. | [10] Ad primum argumentum dicendum quod impotentia perpetua non solum impedit actum, set obligationem | in qua consistit essentialiter matrimonium, quia nullus potest transferre in alterum | illud quod non habet nec habere potest.

77  Quando … alterum]  cf. Richard. Mediau., Super Sent., IV, 34, 2, 2, resp. (195va-vb) 82  titulo … 83  Fraternitatis]  cf. X.4.15.6 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:706) 89 Ad … 92 potest] cf. Thom., Super Sent., IV, 34, 1, 2, ad 1 (984b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 34, 1, 2, ad 1 (343a) 73 respectu]  om. ELNaV om. a.c. M | set]  hoc add. P 74  impedimentum particulare]  inu. O | et ideo]  om. O 74  Et … 76  deceptam]  hic textum diversum praebet P cf. App. I, p. 84* | conceditur] concedetur Na 75  alteri nubere]  habere secundam O 76  reintegrabitur matrimonium]  redibit ad eam O 78  remanere] manere AOP | nubat alteri]  inu. A 79  numquid]  om. O | primum matrimonium]  inu. NaP 80  si] sicut EL om. a.c. ut si p.c. M | uir] om. V | sunt] sint AP om. O | nature] similis add. A 81  sic] sicut Na ita O 82  a]  om. K | titulo preallegato]  capitulo preallegato ELM om. O 83  sunt] sint A non Na 84  mulier numquam fuisset]  numquam fuisset mulier A 85  licet] hoc Na | ei]  om. A | secundi] a primo add. A 86  arcta … inepta]  simpliciter arta A 87  contrahendum] matrimonium add. O | immediate … cognosci]  non potest immediate cognosci OPZ 88 ei]  om. KZ 89  dicendum] est add. K 90  perpetua]  om. O 91  consistit essentialiter]  constat esse naturaliter O | in alterum]  om. A 92  illud] om. A id ELMV | nec] uel O | habere] non add. O

75

80

85

90



95

DISTINCTIO XXXIV QVESTIO II

135

[11] Per idem patet ad secundum, quia uoluntas continendi impedit solum actum, et non obligationem, impotentia uero impedit utrumque.

93  Per … 95  utrumque]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 34, 1, 2, ad 2 (343a) 93 patet] om. A responsio P | secundum] aliud O | quia] quod Na 94  impedit solum actum]  impedit locum solum a.c. impedit actum solum p.c. M solum impedit actum P 95  utrumque]  ideo et cetera add. A

O256r

Na121va

P141rb(bis)

[1]  Hoc etiam notandum etc. Circa distinctionem istam primo queritur utrum liceat uxorem dimittere causa fornicationis. Videtur quod non, quia magis principale est in matrimonio bonum prolis quam bonum fidei; set propter defectum prolis, scilicet propter sterilitatem, non potest uxor dimitti; ergo nec propter defectum fidei, scilicet propter fornicationem. [2] Item maius peccatum est quando uterque fornicatur quam | quan­ do alter tantum; set secundum iura in primo casu non debet fieri separatio; ergo nec in secundo. [3]  In contrarium est quod dicitur M a t t h . 19 quod non licet uiro dimittere uxorem | excepta causa fornicationis; ergo propter fornicationem licet. [4] Responsio. Videnda sunt tria: primum est an propter fornicationem licitum sit uxorem dimittere; secundum est utrum possit dimitti absque iudicio ecclesie; tertium est utrum sit necessarium eam dimittere.

4  Hoc … etc.]  Lomb., Sent., IV, 35 (467-472) 5  Videtur … 8  fornicationem]  Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 35, 1., 1, 1, arg. 3 (347a); cf. etiam Ioan. Par., Super Sent., IV, 35, 1, arg. 1 [Vtrum uir possit dimittere uxorem causa fornicationis] (167vb) 9  Item … 11  secundo]  Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 35, 1., 1, 1, arg. 2 (347a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 35, 1, 1, arg. 2 (989a) 12  In … 13  licet]  cf. etiam Ioan. Par., Super Sent., IV, 35, 1, sed contra 1 [Vtrum uir possit dimittere uxorem causa fornicationis] (167vb) 12 Mat. … 13 fornicationis] cf. Matth., 19,9 4  Hoc etiam]  Hic etiam A Post hec OP | Circa … istam]  Circa distinctionem 35 A Distinctio circa quam O 5  uxorem]  uxori P | uidetur]  et uidetur AO 6  est … matrimonio]  in matrimonio est O 7  set] si Na modo O | defectum] bonum Z | defectum … propter] om. O 11  secundo] alio K 12  uiro … 14  licet] om. a.c. K 13  excepta] nisi O 15  primum … an]  om. a.c. E 16  licitum … dimit­ tere]  liceatur uiro dimittere uxorem P | est]  om. O 17  absque] sine ELM | sit necessarium]  inu. A 18  eam] om. Z

5

10

15



20

25

30

35

DISTINCTIO XXXV QVESTIO I

137

Quantum ad primum dicendum est quod licitum est uiro innocenti uxorem dimittere fornicantem. Cuius ratio est quia peccans contra fedus matrimonii iuste debet priuari iure quod habet ratione matrimonii; set coniunx fornicans peccat contra ius matrimonii quo coniuges sibi tenentur ad fidem seruandam; ergo merito priuari debet | iure quod habet in alio ratione matrimonii; illud autem est exactio debiti ex parte eius et redditio ex parte alterius et cohabitatio eorum simul; ergo propter fornicationem debet | istis priuari, quod fit per diuortium inter uxorem et uirum. Et ideo ex naturali equitate in odium adulteri fidem non seruantis et in fauorem innocentis fidem seruantis introductum est diuortium. [5] Propter quod in casibus in quibus non est culpa uxoris adulte­ rantis uel adiungitur culpa uiri, non licet uxorem dimittere. Et hii sunt septem: primus est quando uir de fornicatione conuincitur sicut et mulier, ut habetur 32, q. 3, per totum, et E x t r a, ‘De diuortiis’, cap. ‘Significasti’; | tunc enim crimina mutua pari compensatione delentur; secundus est quando uir uxorem prostituit, E x t r a, ‘De eo qui cognouit consanguineam uxoris sue’, cap. ‘Discretionem’; tertius est cum mulier credens probabiliter uirum suum mortuum nubit alteri et uiro redeunte statim ab altero recedit, ut 34, q. 1 et 2, que simul

19  Quantum … 48  Gaudemus]  Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 35, 1., 1, 1, resp. 2 (347a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 35, 1, 1, sol. (989a); cf. etiam Ioan. Par., Super Sent., IV, 35, 1, resp. [Vtrum uir possit dimittere uxorem causa fornicationis] (168ra); cf. etiam Iac. Met., Super Sent., IV, 35, 1, resp. [Vtrum uir causa fornicationis uel adulterii possit uxorem dimittere …] (107ra) 33  32 … totum]  cf. Gratian., Decr., C. 32, q. 6 (CIC 1:1139-1140) 33  Extra … Significasti]  cf. X.4.19.4 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:721) 35  Extra … 36  Discretionem]  cf. X.4.13.6 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:698) 38 34 … 39 bellicam] cf. Gratian., Decr., C. 34, q. 1 et 2, c. 1 (CIC 1:1256-1257) 20 fornicantem]  fornicationis causa A 21  iuste] iure O | iure]  om. O 22  set coniux … matrimonii]  om. Na | set … 24  matrimonii]  om. OP 23  sibi tenentur]  tenentur sibi inuicem ELM | priuari debet]  inu. ELM 25  redditio] debiti add. ELM | eorum simul]  inu. ELM 26  debet]  om. a.c. P 27  inter … uirum]  uxoris et uiri O inter uirum et uxorem NaP | in odium]  modum L | adulteri] alterius Na 28  seruantis1] obseruantis Z | et]  om. Na 30  quod]  om. a.c. P | non … 31  uel]  culpe uxoris adulterantis O in quibus add. P 32  ut habetur]  sicut habetur ELM ut KNaPV om. O utrum Z 33  32] 33 OV om. ELMZ 34  crimina mutua]  inu. AV crimina O | pari]  om. O 35  eo] illo KZ 36  cum] quando A 37  et … 38  terminatur]  om. O 38  recedit] discedit A | ut]  ut habetur O | que]  qui EM quia P | terminatur] determinatur EM dub. L

M299rb

O256v

V147ra

138

O257r M299va

K62ra Z195va

DVRANDI SVPER SENT. IV

terminatur, cap. ‘Cum per bellicam’; quartus est cum mulier ab alio cognoscitur sub specie uiri sui, quia credit eum esse uirum suum, 34, q. 2, ‘In lectum’; quintus est quando ab aliquo uiolenter opprimitur, quod est intelligendum de ui absoluta, non per metum, 32, q. 5, ‘Proposito’; sextus est quando uir reconciliat sibi uxorem post adulterium uel publice adulterantem retinuit, ut 32, q. 1, cap. 1 et 2 et 3; septimus est | quando aliqui contrahunt in infidelitate et uir dat uxori libellum repudii que post | repudium contrahit cum altero. Si post uterque conuertitur ad fidem, cogitur uir recipere uxorem, nec potest ei obicere crimen fornicationis, ut habetur E x t r a , ‘De diuortiis’, cap. ‘Gaudemus’. In hoc autem uir et mulier ad paria iudicantur, licet non ex pari causa; quia sicut licet uiro uxorem dimittere ob fornicationem, ita licet uxori dimittere uirum. Plus tamen peccat contra iura matrimonii mulier fornicans quam uir; nam mulier peccat contra bonum fidei et contra bonum prolis propter incertitudinem, uir autem | peccat contra bonum fidei solum. Vtraque tamen causa sufficit ad celebrandum diuortium. Nomine autem fornicationis intelligitur hic non solum | culpa secundum usum naturalem, set etiam contra naturam, ut sodomia; set non nominatur propter turpitudinem criminis. Spiritualis etiam fornicatio in qua quis persistit et non penitet, sufficit ad

40  34 … lectum]  cf. Gratian., Decr., C. 34, q. 2, c. 6 (CIC 1:1259) 42  32 … Proposito]  cf. Gratian., Decr., C. 32, q. 5, c. 4 (CIC 1:1132-1133) 44  32 … 3]  cf. Gratian., Decr., C. 32, q. 1, c. 1-3 (CIC 1:1115-1116) 48  Extra … Gaudemus]  cf. X.4.19.8 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:723-724) 39 per] propter ELKMNaPVZ | cum2] quando O | ab alio]  om. ELKMNaOPVZ 40  uiri sui]  uiri ELM scilicet P | quia] que O | credit] putat A | eum]  ipsum OP | q. 2.] cap. add. O | lectum]  om. a.c. P 41  quintus] casus add. O | est1]  om. P | aliquo] altero A | opprimitur] imprimitur ELM | quod … 42  proposito]  om. OP | est intelligendum]  inu. A intelligendum a.c. intelligendum est p.c. K 42  ui] uiolentia EM uia L | metum] motum Na | 32] 33 Z 43  reconciliat … uxorem]  sibi eam reconciliat P 44  retinuit] remittit O | ut] habetur add. A om. O | q.]  om. L | et]  om. O | 1 … 3]  2 licet Z 45  in]  om. a.c. M | infidelitate] infidelitatem M | que … 46  altero]  et contrahit cum altera O 46  post1]  om. Na | si]  set P | conuertitur] reuertitur ELM conuertatur O 47 ei] sibi O 49  ex]  om. V 50  licet1]  om. Na | ob] propter M 51  uxori] uxorem Na | tamen] cum Na | peccat] facit A 52  nam]  non et Na | mulier2] fornicans add. A | bonum … 53  contra]  om. KZ bonum fidei et O | bonum prolis] prolem ELM | peccat … 54  fidei]  solum peccat contra bonum fidei KOZ peccat contra bonum fidei solum V 54  tamen] enim ELM 57  non]  non sic K | turpitudinem]  detestationem et turpitudinem P | etiam] autem A aut Z 58  persistit]  constat P

40

45

50

55



60

65

70

75

DISTINCTIO XXXV QVESTIO I

139

diuortium, ut habetur E x t r a , ‘De conuersione coniugatorum’, cap. ultimo. Et sic patet primum. [6] Quantum ad secundum, utrum | uir possit dimittere uxorem fornicantem absque iudicio ecclesie, sciendum est quod uxor fornicans potest dimitti | dupliciter: aut quoad thorum solum | aut quoad thorum et cohabitationem. Primo modo uir uxorem de cuius fornicatione constat sibi, potest auctoritate sua dimittere et ei debitum negare quousque com­ pellatur auctoritate ecclesie. Et si ante uoluntarie reddat debitum, incur­ rit notam irregularitatis et generat sibi preiudicium accusationis. Si autem compulsus reddat, incurrit quidem | notam irregularitatis, ad quam sufficit factum, | set non generat sibi preiudicium accusationis. Secundo modo, scilicet quoad thorum et cohabitationem, non debet dimitti uxor fornicans nisi iudicio ecclesie, quia nullus debet esse iudex in causa sua, et publica pena, sicut est talis separatio, debet infligi per publicum iudicium. Et si dimissa fuerit, debet uir cogi ad recipiendum eam nisi in continenti probet fornicationem. Et quia talis dimissio uocatur di­ uortium, idcirco diuortium non debet fieri absque iudicio ecclesie. Et sic patet secundum.

59  Extra … ultimo]  cf. X.3.32.20 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:587) 61 Quantum … 76 secundum] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 35, 1., 3, resp. (348b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 35, 1, 3, sol. (990b); cf. etiam Ioan. Par., Super Sent., IV, 35, 2, resp. [Vtrum possit dimittere sine iudicio ecclesie] (168ra-rb); cf. etiam Iac. Met., Super Sent., IV, 35, 1, resp. [Vtrum uir causa fornicationis uel adulterii possit uxorem dimittere …] (107ra-rb) 71  nullus … 72  sua]  cf. C.3.5.1 [Iustin., Codex] (Corp. iur. civ. 2:125a) 59 coniugatorum] Item add. Na 61  secundum] scilicet add. A | uir possit]  inu. A | uxorem]  suam add. P 62  est]  om. AO | fornicans]  om. KZ 63  dimitti dupliciter]  inu. A | aut1 … thorum1]  om. P | aut1 … cohabitatioem]  uno modo quoad thorum tantum, alio quoad thorum et mutuam cohabitationem O 64  constat] constet O 65  potest]  om. V | auctoritate … dimittere]  dimittere sua auctoritate KZ dimittere auctoritate sua O | ei … negare]  debitum negare ei P | compellatur] copulatur a.c. M compellitur P 66  auctoritate ecclesie]  ab ecclesia O | et … ante] autem add. a.c. M si autem O | uoluntarie]  om. Z | debitum]  om. A 67 notam] uotum Na | et … 68  irregularitatis]  om. a.c. A | preiudicium accusationis]  inu. V 68  quidem] quod Na | notam] uotum Na | ad quam] quoniam O 69  factum] peccatum Na | accusationis]  om. ELM 70  scilicet]  om. O 71  nisi] absque O | iudex]  et actor add. EM qui add. L | causa sua]  inu. A 72  et]  in AP | separatio]  et quod dicitur Mt. 19 licet uiro uxorem dimittere, pro causa fornicacionis add. P | debet]  ymo debet A debet hoc Na | infligi] intelligi fligi MV integi a.c. P 73  ad … eam]  eam recipere P | nisi] non E 74  in continenti] incontinenti ELNaOV 75  idcirco diuortium]  om. NaO diuortium Z | et … 76  secundum]  om. O

E58va O275v L56rb

Na121vb M299vb

140

O258r P141va(bis)

V147rb

M300ra A158vb

O258v

DVRANDI SVPER SENT. IV

[7] Quantum ad tertium sciendum est quod fornicatio coniugis aut est occulta que probari non potest, et propter talem non est necessarium, immo nec licitum dimittere coniugem quantum ad cohabitationem, licet | posset dimitti quoad thorum uel alia pena puniri ad correctionem, aut est manifesta | que probari potest; et tunc aut est secuta correctio in re aut in spe, aut perseuerat in malitia. In primo casu non est necessarium uxorem dimittere, quia separatio ad correctionem introducta est; pena uero corrigens non de necessitate requiritur ubi correctio precessit uel in breui probabiliter speratur. In secundo casu necessarium est uxorem dimittere ne uir, qui in hoc casu tenetur uxorem corrigere, dissimulando uideatur fauere crimen uxoris. Et sic sunt intelligende auctoritates | que ponuntur in litera, que habentur cum multis aliis, 32, q. 1, in pluribus capitulis. Quod intelligo nisi alio modo eam cohibere possit detinendo in carcere uel clausam, uel alio modo licito. Tunc enim non tenetur | eam dimittere, | quia per consequens teneretur continere, ad quod tamen nullus tenetur, nisi ex causa multum euidenti compellatur. Qvidam etiam dicunt quod quamuis non speretur de correctione uxoris, uir potest eam secrete ad thorum recipere, set non | publice cohabitare propter scandalum, quod

77  Quantum … 87  uxoris]  Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 35, 1., 2, resp. (348a); cf. etiam Ioan. Par., Super Sent., IV, 35, 1, resp. [Vtrum uir possit dimittere uxorem causa fornicationis] (168ra) 89  32 … capitulis]  cf. Gratian., Decr., C. 32, q. 1 (CIC 1:1115-1119) 93  Quidam … 96  dictum]  non inveni 77 est]  om. KZ | quod] aut O | coniugis] coniugum ELM 78  que]  ita quod O 80  posset] possit AOZ | dimitti quoad]  coniungi quantum ad Na 81  et tunc]  om. Na | est secuta]  secuta ELMNa inu. P 82  correctio] correctione O | aut1 … spe]  uel speratur secutura P | primo]  et secundo add. P 84  introducta est]  inu. A inducta est V 85  probabiliter speratur] temperatur Na | secundo] autem add. A 86  est]  om. P | uxorem dimittere]  inu. M | tenetur] teneatur O 87  uxorem] non Na | corrigere]  conuincere P | uideatur … uxoris]  uideatur fauere crimen eius scilicet uxoris A teneatur corrigere crimen uxoris ELM uideatur fouere crimen uxoris O uideatur crimen uxoris fouere P | crimen uxoris]  dub. Na 88  sunt intelligende]  inu. A | habentur] nominantur Na 89 32] 33 OP | capitulis]  om. P | nisi] non Na 90  alio modo]  quo EM alio L | eam … possit]  possit eam cohibere A cohibere possit O | detinendo] eam add. A | clausam]  clausa P 91  licito] licite a.c. M | eam … 92  tenetur] om. Na | quia] et ELM 92  teneretur]  tenetur eam ELM | continere]  contineretur P 93  etiam dicunt]  autem tenuit Na enim dicunt Z 94  speretur] speret Na | eam] eas P 95  non … cohabitare]  publice cohibere ELM publice cohabitare non Na cum ea add. O non potest publice cohabitare P

80

85

90

95



100

105

110

DISTINCTIO XXXV QVESTIO I

141

non uidetur omnino irrationabiliter dictum. De muliere autem utrum teneatur uirum publice fornicantem et non corrigentem se dimittere, durum est dicere quod teneatur, propter imbecillitatem sexus muliebris et quia non habet parem auctoritatem ad correctionem uiri, maxime quoad cohabitationem in qua uir est caput mulieris, et quia hoc esset quam leuiter dampnare multas mulieres. [8]  Ad primum argumentum dicendum quod quamuis matrimonium principaliter ordinetur ad bonum prolis, tamen fornicatio magis est contra iura matrimonii quam sterilitas, quia per fornicationem fit iniuria coniugi, non autem per sterilitatem. Item sterilitas non est culpabilis, cum insit a natura, fornicatio autem est culpabilis et preiudicialis alteri. [9] Ad secundum dicendum quod quamuis maior sit fornicatio duorum quam unius, tamen unus non habet actionem contra alterum, quia paria crimina pari compensatione delentur. Vbi autem alter est innocens, habet actionem contra fornicantem, propter quod potest agere ad separationem.

102  Ad … 106  alteri]  Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 35, 1., 1, 1, ad 3 (347a); cf. etiam Ioan. Par., Super Sent., IV, 35, 1, ad 1 [Vtrum uir possit dimittere uxorem causa fornicationis](168ra) 107  Ad … 111  separationem]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 35, 1., 1, 1, ad 2 (347a) 96 omnino]  om. AELM | irrationabiliter] rationabiliter O | de muliere]  uxor P 98  durum est]  dubium est Na uidentur P | dicere]  om. ELM | muliebris]  mulieris P 99  quia]  om. P | maxime]  et maxime A 100  quoad]  ergo ad a.c. P | cohabitationem] habitationem Na | mulieris]  om. V 101  quam] quantum ELM quod Na 102  primum]  om. ELM | argumentum]  om. P 103  principaliter ordinetur]  inu. O | ad … prolis]  ad prolem ELM om. P | magis est]  inu. Na 104 sterilitas] sterilitatis O 105  per]  om. P 106  insit] sit O | autem est] aut Na | culpabilis et] culpa A 107  dicendum] est add. A | sit]  culpa sit A fit V 108  tamen unus]  om. ELM tamen uetus Na cum unus Z | actionem] fornicationem a.c. E fornicationem LM accusationem uel actionem P 109  delentur] tolluntur O 110 contra] quod a.c. P | contra fornicantem]  contra fornicationem A et fornicationem a.c. E contra fornicationem L et fornicationem M | propter quod] quia O

142

DVRANDI SVPER SENT. IV

O259r K62rb E58vb M300rb

Na122ra

[1]  Secundo queritur utrum dimittens uxorem ob fornicationem possit alteri | nubere. Videtur quod sic, quia non tenetur coniunx coniugi per uinculum matrimonii nisi ad reddendum debitum et ad cohabitationem. Set per diuortium | absoluitur coniunx innocens a fornicante quantum ad | utrumque; ergo absoluitur a tota obligatione matrimonii et sic potest alteri nubere. [2]  Item M a t t h . 19 dicit Dominus: Quicumque dimiserit uxorem suam nisi ob fornicationem et aliam duxerit, mechatur; ergo saltem propter fornicationem licet uxorem dimittere et alteri nubere. [3]  In contrarium est quod dicit Apostolvs I C o r. 7: Hiis qui matrimonio iuncti sunt, precipio non ego, set Dominus, uxorem a uiro non discedere, quod si discesserit, manere innuptam aut uiro suo reconciliari. Idem intelligitur | de uiro respectu uxoris secundum Avgvstinvm.

5  Videtur … 9  nubere]  cf. Thom., Super Sent., IV, 35, 1, 5, arg. 3 (992a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 35, 1., 5, arg. 3 (349a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 35, 3, 1, arg. 2 (199va) 10  Item … 11  mechatur]  Matth., 19,9 10 Item … 12 nubere] cf. Thom., Super Sent., IV, 35, 1, 5, arg. 4 (992a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 35, 1., 5, arg. 3 (349a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 35, 3, 1, arg. 1 (199va) 13 Apostolus … 15 reconciliari] I Cor., 7,10-11 13 In … 15 reconciliari] cf. Thom., Super Sent., IV, 35, 1, 5, sed contra 1 (992a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 35, 1., 5, sed contra 1 et 2 (349a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 35, 3, 1, sed contra 1 (199va) 16  Idem … Augustinum]  ap. Lomb., Sent., IV, 35, 3 (469, 17-470,9) 4 uxorem] om. ELM 5  uidetur]  et uidetur AO 6  per … matrimonii]  om. O | ad2]  om. A 7  fornicante] fornicatione EO fornicatione a.c. M 8  quantum … utrumque]  om. A quantum Na | obligatione] debiti add. ELM | matrimonii] matrimonio E 11  nisi] non O | propter … 12  dimittere]  licet uxorem dimittere propter fornicationem P 12  et … nubere]  hic textum diversum habet P cf. App. I, p. 84* 13  Apostolus]  om. P | I]  om. ELKMNaOPVZ | Cor. 7]  Cor. 1 K Cor. 9 Z 14  iuncti] coniuncti NaO | precipio]  non precipio Na 15  discedere] decedere a.c. E decedere L | discesserit] decesserit O | aut] autem a.c. M 16  Idem]  et idem A item M | respectu]  idest respectu P

5

10

15



20

25

30

35

DISTINCTIO XXXV QVESTIO II

143

[4]  Responsio. | Videnda sunt duo: primum est an uir dimittens uxorem suam ob fornicationem possit alteri nubere; secundo, supposito quod non, utrum possit uxorem dimissam reconciliare. Quantum ad primum dicendum est simpliciter quod uir dimittens uxorem suam propter fornicationem non potest alteri nubere, nec uxor dimittens uirum propter eandem causam. | Cuius ratio duplex est: prima quia in noua lege non licet uni uiro habere plures uxores; set istud sequeretur si uiro dimittenti uxorem liceret alteram ducere; ergo etc. Probatio minoris: uinculum matrimonii non soluitur per sententiam diuortii. Dicit enim Avgvstinvs: Inter uiuentes manet coniugale uincu­ lum quod nec separatio nec cum altero iunctio potest auferre, ut habetur 32, q. 7, cap. ‘Vsque adeo ’, et cap. 1, ‘Interueniente diuortio’. Separatio enim matrimonii quantum ad uinculum non potest esse nisi per precedens impedimentum quod reddit | sequens matrimonium nullum, licet separatio quoad | cohabitationem et thorum possit esse per fornicationem superuenientem manente uinculo matrimonii, et hoc fit per diuortium. Secunda ratio talis est: diuortium introductum est in fauorem innocentis et odium nocentis; set | si per diuortium | separaretur uinculum matrimonii, tunc esset eque uel plus in fauorem nocentis sicut innocentis; ergo per diuortium non soluitur matrimonium. Pro-

20  Quantum … 41  inconueniens]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 35, 1., 5, resp. (349b); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 35, 3, 1, resp. (199va) 26  Dicit … 27  auferre]  cf. Aug., De nuptiis et concupiscentia I, 11 (223, 20-22) ap. Gratian., Decr., C. 32, q. 7, c. 27 (CIC 1:1147) 28  30 … diuortio]  cf. Gratian., Decr., C. 32, q. 7, c. 27 (CIC 1:1147) et c. 1 (CIC 1:1140) 17 reponsio] secundo L 18  uxorem]  om. M | secundo]  secundum est AO 19 dimissam] om. A post diuortium sibi add. P 20  dicendum]  sciendum Z | simpliciter]  om. Z | dimittens] dimittere Na 21  propter] ob A | uxor] uxorem Na 22  uirum] om. a.c. P | eandem causam]  fornicationem O eandem causam (formam a.c.) potest ducere alium uirum P | duplex est]  inu. AK | prima] primo O 23  quia] est V | uni uiro]  inu. A | istud] illud M 24  uiro] uisio Na | dimittenti] dimittendi MNa | liceret] licet a.c. ENa 25  non soluitur]  om. Z | sententiam diuortii]  sententiam Na inu. a.c. P 26  manet] remanet Na | coniugale uinculum]  inu. O 27  altero]  alio P 28  cap.1]  om. V | adeo]  a Deo Z | cap. 1]  cap. A cap. 2. ideo O cap. 2. P | interueniente diuortio]  interuenientes diuortium P 29  enim]  om. NaO ergo separatio P 31  cohabitationem] habitationem EM 32  superuenientem]  in suscipientem(?) L subuenientem Na | fit … 33 diuortium1]  per diuortium fit A per diuortium Z sequitur additio in P cf. App. I, p. 84* 33  introductum est]  om. O 34  innocentis]  coniugis add. P | separaretur] separetur EM 35  uinculum matrimonii] matrimonium O

L56va

O259v

Z195vb M300va

P141vb(bis) V147va

144 O260r

M300vb O260v

DVRANDI SVPER SENT. IV

batio minoris: si enim per diuortium solueretur matrimonium, tunc sicut uir innocens posset aliam ducere, sic et mulier fornicans | posset ducere alium uirum, cum nullum obstaret ei aliud impedimentum; et sic adulterari uolentes haberent uiam querendi alia matrimonia, quod est inconueniens. [5] Quantum ad secundum sciendum est quod aut uxor correcta est de peccato, aut manet incorrigibilis. Si manet incorrigibilis, uiro non licet eam sibi reconciliare ea ratione qua non licebat eam nolentem a peccato desistere retinere. Si autem est correcta, potest eam uir sibi reconciliare, cum, ut sepe dictum est, diuortium sit introductum in fauorem innocentis. Vbi autem patet correctio uxoris, licet uiro renuntiare iuri suo. In casu uero in quo potest fieri reconciliatio, aut concordat uterque in reconciliationem, et tunc debet fieri, aut uterque discordat, et tunc non debet, aut alter concordat, alter non; aut ergo innocens petit sibi reconciliari nocentem, et tunc debet cogi nocens ad reconciliationem, cum innocens per diuortium non amiserit ius quod habet in altero; aut nocens petit innocentem, et tunc | non debet cogi, quia penitentia non tollit actionem, 33, q. 2, cap. ‘Admonere’, |

42 Quantum … 47 innocentis] cf. Thom., Super Sent., IV, 35, 1, 6, sol. (992b); cf. etiam Iac. Met., Super Sent., IV, 35, 2, resp. [Vtrum in ista dimissione uir et uxor sint pares] (107rb) 42  Quantum … 67  literis]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 35, 1., 6, resp. (350a) 54  33 … Admonere]  cf. Gratian., Decr., C. 33, q. 2, c. 8 (CIC 1:1152-1154) 37 si … diuortium] quia si O si enim diuortium P | solueretur] solueret P 38 sicut] om. P | posset1] possit O | sic] ita O | posset2] possit O 39  ducere … uirum]  alium ducere uirum A alium uirum ducere ELM 40  sic]  sicut Z | uiam] uocem Na | alia matrimonia]  aliud matrimonium O 42  quantum] exemplum Na | est1]  om. P | correcta est]  inu. A 43  uiro … 44  licet]  uir non potest Na 44  reconciliare] reconciliari EKLM | ea] eadem A | a … 45  desistere]  inu. A | retinere]  sequitur additio in P cf. App. I, p. 84* | correcta] corrupta Na | potest … sibi]  potest uir eam sibi Na potest eam sibi ELMKZ potest uir sibi eam P 46  cum … est]  ut sepe dictum est cum ELM ut sepe dictum est Na | sit] fuit O 47  innocentis]  et correctionem nocentis add. A et in correctionem adulterantis add. P | autem] aut Na | correctio uxoris]  correctionem Z | renuntiare] reconciliare E reconciliare a.c. M renuntiari Na 48  casu uero]  casu autem A hoc casu O 49  concordat uterque]  inu. O | in reconciliationem] reconciliationi Na | et … 50  debet]  aut uterque discordat. Si primo modo tunc debet fieri, si secundo modo tunc non debet fieri A fieri add. P 50  alter non]  ibi et alter non A et alter non O | aut ergo]  et tunc aut O aut uero Z 51  innocens]  ad reconciliationem add. Na | sibi]  om. O 52  innocens … amiserit]  innocens hoc non dimiserit per diuortium ELM per diuortium innocens non amiserit P | amiserit] ammisit O | ius]  ius suum add. A 53  aut … 54  actionem]  hic textum diversum praebet P cf. App. I, p. 84* | 33] 34 KNaOVZ 24 ELM

40

45

50

55

60

65

DISTINCTIO XXXV QVESTIO II

145

et multo minus exceptionem, quia facilius tollitur actio quam exceptio, ar. ff. ‘De superficiebus’, l. 1., § ‘Quod autem’, et ff. ‘De regulis iuris’, l. ‘Inuito’, § ‘Cui damus’. Preterea, quod uir dimittat uxorem adulteram lex est, ut 32, q. 1, ‘Dicit Dominus’; et quod legis est in penitentia non deletur sicut nec in baptismo, 26., dist. ‘Vna tantum’. Quod enim peccatum non est, solui | inter peccata credi non debet, ut 26 dist. ‘Deinde’, in fine. Aut nocens petit nocentem, ut mulier que prius erat fornicata, uirum qui post diuortium est fornicatus, et in hoc casu est duplex opinio. [6]  Vna fratris Raymvndi in S u m m a sua, qui dicit se credere quod ecclesia ex officio suo debeat compellere uirum ad uxorem suam recipiendam | argumentum sumens ex eo quod habetur E x t r a, ‘De di­ uortiis’, cap. ‘Ex literis’. Gavfridvs tamen tenet contrarium in S u m m a sua triplici ratione: Prima est, quia sententia bene lata non debet retractari, ut 6, q. 4, ‘Quod semel bene diffinitum est’; set sententia

56 ff.1 … autem]  cf. D.43.18.1.3(?) [Iustin., Digesta]  (Corp. iur. civ. 1:739b) 56 ff.2 … 57  damus]  cf. D.50.17.156.1 [Iustin., Digesta]  (Corp. iur. civ. 1:924b) 58  32 … Dominus]  cf. Gratian., Decr., C. 32, q. 1, c. 2 (CIC 1:1116) 59  26 … tantum]  Gratian., Decr., Dist. 26, c. 4 (CIC 1:97-98) 60  26 … fine]  Gratian., Decr., Dist. 26, c. 3 (CIC 1:96-97) 64  Vna … 65  recipiendam]  cf. Raimundus de Pennaforte, Summa de matrimonio, tit. 22, 5 (988) 66  Extra … 67  literis]  cf. X.4.19.5 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:721-722) 67  Gaufridus … 82  separatio]  cf. Goffredus Tran., Summa super titulis Decretalium, IV, De diuortiis (192va) 69  6 … est]  Gratian., Decr., C. 6, q. 4, c. 6 (CIC 1:565) ap. Goffredum Tran., Summa super titulis Decretalium, IV, 19 [De diuortiis] (192va) 55 et] om. Na | actio]  accusatio P | exceptio]  ut habetur add. O 56  ar.]  om. O | de1 … ff.2]  om. Z | autem] ait O | regulis iuris]  om. P | et … 57 damus] om. A 57  Preterea … 58  est1]  om. P 58  ut]  et P | 1]  2 Z 59  non deletur]  nisi doletur A | baptismo] ut add. A | 26] 36 Na | dist.]  om. P | una … dist.]  om. ELM | tantum]  unde P 60  peccatum]  om. Na | est]  om. Z | ut]  et P 61  dist.]  om. Z | deinde]  dub. A | in fine]  ff. de solu(tione) l. Scitum § Arta add. A (sic; non inveni in Corp. iur. civ.) | nocentem]  om. E | que]  om. P | prius erat]  fuit prius O prius P 62  uirum … et]  et per diuor­ tium a uiro dimissa petit uirum fornicantem post diuortium P | diuortium]  om. a.c. V 64 una]  Prima opinio est O | Raymundi]  Remundi L 65  ecclesia]  episcopus O curatus P | debeat] debet O | compellere uirum]  ipsum compellere O | ad]  ab Z | uxorem … recipiendam]  recipiendam uxorem suam O 66  sumens] sumit O | diuortiis] diuortio EM 67  Ex literis]  sequitur additio in P cf. App. I, p. 84* | tenet] dicit O | Gaufridus … 68  ratione]  hic textum diversum habet P cf. App. I, p. 85* 68 Prima] ratio add. OP | est]  om. A | non]  om. a.c. E 69  ut] habetur add. O | bene]  om. O | est]  om. P

K62va

E59ra

146

Na122rb L56vb A159ra O261r

M301ra

V147vb

P142ra

DVRANDI SVPER SENT. IV

diuortii supponitur inter tales rite lata; ergo non debet retractari. Secunda ratio est quia seruitus amissa non renascitur secundum i u r a ciuilia, ff. ‘De solutione’, l. ‘Titium’, § ‘Aream’; | set uxor fornicans per sententiam diuortii amisit seruitutem quam habebat in corpore uiri; ergo illa non renascitur ex crimine | uiri sequente. Tertia ratio est quia licet exceptio criminis tollatur per replicationem criminis, ut 32, q. 6, per totum, et E x t r a, ‘De diuortiis’, | ‘Significasti’, exceptio tamen rei iudicate per sequens crimen non tollitur. Set uir habet contra uxorem exceptionem rei iudicate; hec ergo exceptio non tollitur per sequentem fornicationem uiri. Et respondet | Gavfridvs ad illam decretalem ‘Ex literis’, quia ibi non fuit facta separatio per sententiam, set per prouidentiam episcopi ut interim inuestigaret an ex colludio mulier confiteretur adulterium; unde postea detecto colludio reuocata est separatio. [7]  Puto quod media uia potest | teneri, hec scilicet quod secundum iudicium forense uir post diuortium fornicatus non debet cogi ad uxorem redire, set secundum iudicium conscientie tenetur redire ad eam correctam, nisi uelit ad sacros ordines promoueri, quia tunc preiudicaret sibi | cognoscendo uxorem prius fornicatam. Et huius ratio est quia in hoc casu cessat tota causa diuortii, quia non cedit in fauorem uiri

71  Iura … 72  Aream]  D.46.3.98.8 [Iustin., Digesta]  (Corp. iur. civ. 1:805a) ap. Goffredum Tran., Summa super titulis Decretalium, IV, De diuortiis (192va) 75 32 … 76 totum] cf. Gratian., Decr., C. 32, q. 6 (CIC 1:1139-1140) ap. Goffredum Tran., Summa super titulis Decretalium, IV, De diuortiis (192va) 76  Extra … Significasti]  cf. X.4.19.4 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:721) ap. Goffredum Tran., Summa super titulis Decretalium, IV, De diuortiis (192va) 79 decretalem … 80 literis] X.4.19.5 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2: 721-722) 70  inter … lata]  bene lata OZ inter tales bene et lata rite P 71  quia] quod O | amissa] dimissa O | non]  om. Z 72  ff. … aream]  om. A | l. Titium]  licitum est Na | Titium … Aream]  om. O | §] cap. ELM | per]  post Z 73  amisit seruitutem]  causa sit seruitute Na amisit P 74  ergo … sequente]  om. P 75  ut] habetur add. O | 32] 23 A 76  significasti]  cap. significasti O om. P | iudicate] signate EL signate a.c. M 77  per … 78  exceptio]  om. O 78  hec ergo]  inu. A hec igitur Na 79  respondet] tendet Na | illam]  istam Z 80  non … separatio]  separatio fuit facta A | prouidentiam]  euidentiam P 81  ex colludio] excludit Na ex collusione O 82  unde] ut Na | detecto colludio]  detecta collusione O 83  media uia]  inu. A | scilicet quod]  quia ELM scilicet P 84  forense]  ecclesie si O | fornicatus] fornicatur O 85  iudicium] forum ELM | redire2 … 86  correctam]  ad eam redire correctam A ad eam correctam redire ELM 86  promoueri]  om. Z 87  huius ratio]  inu. M 88  tota]  om. O | cedit]  dub. L om. Na cadit V | uiri]  qui iam fornicatus est add. P

70

75

80

85



90

95

100

105

110

DISTINCTIO XXXV QVESTIO II

147

nec ad correctionem mulieris, que iam secuta est, set potius exponitur periculo incontinentie. [8] Ad primum argumentum respondetur communiter quod per diuortium soluitur obligatio quoad thorum et cohabitationem, set non soluitur uinculum | matrimonii. Set contra hoc est quod uinculum matrimonii non est aliud quam obligatio ad predicta. Ideo potest aliter dici quod obligatio non tollitur, set redditur inefficax ad agendum, quia si uxor fornicans petat restitutionem quoad thorum et cohabitationem, repellitur per exceptionem rei iudicate. [9]  Ad secundum similiter consueuit dici quod illa exceptio Domini M a t t h . 19 refertur ad partem dicti, scilicet ad dimissionem uxoris, et non ad totum. Set istud non est bene clarum, quia exclusa altera parte exceptio non habet locum, ut si dicatur: “Quicumque dimiserit uxorem excepta causa fornicationis, mechatur”, falsum est, quia ex sola dimissione uxoris nullus est mechatus, nisi intelligatur quod ‘mechatur’, id est: facit | eam mechari, quia dat occasionem mechandi. Potest tamen aliter dici quod illud ueritatem habet in casu in quo Dominvs loquitur referendo exceptionem ad totum dictum, quia in repudio propter fornicationem secundum ueterem legem adultera lapidabatur. Quod si seruaretur in noua lege, | sicut alicubi, sicut in Hispania fit, tunc liceret uiro uxore | repudiata alteram ducere nec tamen plures haberet simul, quia prima lapidaretur.

99 Mat. 19] cf. Matth., 19,9 89 que] quia OP 90  periculo incontinentie]  sequitur additio in P cf. App. I, p. 85* | incontinentie] continentie EL et a.c. M 93  quod] quia AO 94  predicta] bona add. A 95  inefficax]  ipse fornicans add. P | quia] quod Na 96  petat]  petit P | restitutionem] restitui ELMKZ 98  illa]  ista Z 99  19]  15 P | scilicet] si Na | ad2]  om. Na 100  et] set O | istud] illud M | bene clarum]  inu. P | altera]  om. A 101  habet]  bene add. ELM | quicumque dimiserit]  om. Na 102  falsum est]  inu. O 103  est mechatus]  mechatur P | quod mechatur]  om. Na 104  eam] cum Na | dat] dabit E dat ei O | occasionem] actionem Na causam O 105  aliter dici]  inu. Na | illud] hoc ELM 107  lapidabatur]  lapidatur Z 108  sicut2] ut O seruatur scilicet P | in hispania]  om. A | fit] sit KOVZ dub. P 109  liceret] libet a.c. licet p.c. O | uxore repudiata]  dimittere uxorem A inu. O | ducere]  sua repudiata add. A | plures … simul]  simul plures haberet A 110  prima] prius Z | lapidaretur]  sequitur additio in P cf. App. I, p. 85*

O261v

M301rb

O262r Z196ra



K62vb

E59rb

[1]  Nunc de condicione uideamus. Circa distinctionem istam primo queritur utrum seruitus impediat matrimonium. Videtur quod non, quia grauior condicio in coniuge est lepra quam seruitus; set lepra non impedit matrimonium; ergo nec seruitus. [2]  Item ius positiuum non potest preiudicare iuri naturali; set matrimonium est | de iure naturali, seruitus de iure positiuo; ergo seruitus non potest preiudicare matrimonio. [3]  In contrarium est quod dicitur E x t r a , ‘De coniugio seruorum’, quod error condicionis impedit matrimonium contrahendum et di­ rimit iam contractum. [4] Responsio. Seruitus aut potest superuenire matrimonio iam contracto aut ipsum precedere. Superuenire quidem potest ex parte uiri ignorante | et contradicente uxore, set non ex parte uxoris ignorante uel contradicente uiro. Cuius ratio est quia uir obligatur uxori solum 4  Nunc … uideamus]  Lomb., Sent., IV, 36 (473-475) 5  Videtur … 7  seruitus]  cf. Thom., Super Sent., IV, 36, 1, 2, sed contra 2 (995b); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 36, 1, 1, arg. 1 (200vb) 8 Item … 10 matrimonio] cf. Thom., Super Sent., IV, 36, 1, 1, arg. 6 (994b) 11 In … 13 contractum] cf. Thom., Super Sent., IV, 36, 1, 1, sed contra 1 (994b) 11  Extra … seruorum]  cf. X.4.9.2 et X.4.IX.4 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:692-693) ap. Thom., Super Sent., IV, 36, 1, 1, sed contra 1 (994b) 14  Seruitus … 29  est]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 36, 1., 3, resp. et ad 4 (353b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 36, 1, 3, sol. (996a-b) 4 uideamus]  et cetera A uideamus et cetera K Distinctio 36 add. O | distinctionem istam]  distinctionem 36 A quam O 5  uidetur]  et uidetur AO 8  potest] habet O | preiudicare] preiudicari L | naturali]  om. a.c. P 9  seruitus2]  om. Z 11  seruorum]  per totum add. O 12  quod]  scilicet quod O 13  iam]  om. P 14  aut]  om. A | superuenire] subuenire a.c. Na | superuenire … 15  contracto]  matrimonio contracto superuenire A | matrimonio]  om. P 15  ipsum precedere]  inu. ELM precedere matrimoniom O | ex parte] + Na 16  ignorante]  ignorante uel sciente P | et] uel AKZ etiam O | set … 17  uiro]  om. KOZ set ex parte uxoris non potest superuenire nisi uiro sciente et non contradicente P 17  uel] et ELM simul Na | uxori]  de pari add. V

5

10

15



20

25

30

35

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO I

149

in hiis que | pertinent ad redditionem debiti, in aliis autem est sui iuris. Idcirco saluo iure uxoris potest in ceteris se dare alteri in seruum, uxor uero obligatur | uiro ad redditionem debiti et subditur ei in ceteris que pertinent ad regimem domus et familie; uir enim est caput mulieris, et ideo mulier non potest alteri se in seruitutem concedere sine consensu uiri. Seruitus | autem sic superueniens | matrimonium non dirimit, nec quoad uinculum, nec quoad thorum: non quoad uinculum, quia illud, postquam est rite contractum, est indissolubile nisi per mortem spiritualem uel carnalem; nec quoad thorum, quia seruitus acquisita est saluo iure uxoris. Vnde domino aliquid | petente a seruo | et uxore debi­ tum exigente, magis tenetur obedire uxori quam domino; de hoc habetur 29, q. 2, ‘Perlatum est’. [5]  De seruitute autem que antecedit matrimonium, dicendum quod de se non impedit matrimonium, set ignorantia eius, respectu persone condicionis melioris. Quod non impediat, de se patet, quia illud quod impedit de se matrimonium, equaliter impedit, siue sciatur, siue ignoretur, ut patet de consanguineitate; set seruitus unius cognita ab altero non impedit matrimonium, ut habetur 29, q. 2, in pluribus capitulis et E x t r a , ‘De coniugio seruorum’, cap. 2 et ultimo; ergo seruitus de se | non impedit matrimonium. Item nec ignorantia in persona paris condicionis impedit ipsum, quia nullus potest petere maiorem obligationem 28  de … 29  est]  cf. Gratian., Decr., C. 29, q. 2, c. 7 (CIC 1:1094-1095) 35  ut … capitulis]  cf. Gratian., Decr., C. 29, 2, c. 4 et 5 et 7 (CIC 1:1093-1095) 36  Extra … ultimo]  cf. X.4.9.2 et X.4.9.4 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2: 692-693) 30  De … 53  ingenuus]  cf. Richard. Mediau., Super Sent., IV, 36, 1, 1, resp. (200ra) 19 idcirco]  et ideo A | saluo] soluendo EM solum L | se] set Na 22  mulier]  om. Na | alteri … concedere]  se in seruitutem alteri concedere A alteri se concedere in seruitutem Na se alteri dare in seruitutem O alteri se in seruitutem se concedere P 23  sic]  om. ELMNa | superueniens] matrimonio add. AM | matrimonium … dirimit]  non dirimit ipsum A non dirimit matrimonium MV 24  non]  et dico ideo P | non … uinculum2]  om. Na 25  est1 … contractum]  rite contractum est ELM | est indissolubile]  indissolubiter a.c. indissolubiter manet E indissolubiter L indissolubiter manet M 27  aliquid petente]  inu. O | debitum … 28  obedire] communiter(?) magis obediendo est P | a … 29  2]  q. 3 O 28  exigente] exigenti KNaPVZ 29  Perlatum] probatum NaV prolatum KPZ 30  que] quando EM | dicendum]  est add. AO 31  eius]  om. Na 32  condicionis melioris]  inu. O | impediat] impedit Na matrimonium add. O | illud]  id P 33  se]  om. Na | impedit … matrimonium]  de se matrimonium impedit O | siue1] si EL | siue2] aut ELM 35  29] 39 K | in … capitulis]  per totum O 37  matrimonium]  om. P | nec]  om. O | ignorantia]  ignorantia seruitutis p.c. E ignorantia seruitutis M | paris]  om. Na 38  impedit ipsum]  non impedit matrimonium O | nullus] non Na | maiorem obligationem]  inu. M

P142rb O262v

Na122va M301va

L57ra V148ra

O263r

150

A159rb M301vb

O263v

DVRANDI SVPER SENT. IV

quam ipse possit facere; set seruus non potest maiorem obligationem facere quam ancilla, nec econuerso; ergo si seruus contrahit cum ancilla quam credit liberam, uel ancilla cum seruo quem credit liberum, non propter hoc est matrimonium dirimendum. Ignorantia autem seruitutis respectu persone libere condicionis impedit matrimonium rationabiliter, quia alter sine culpa sua leditur non qualicumque lesione, set graui, et in prole que efficitur deterioris condicionis, nec est in plena potestate parentis ad | religiose educandum et in bono fidei, quia seruus uel ancilla non possunt libere reddere debitum domino petente seruitium, et in bono sacramenti, hoc est in inseparabilitate cohabitationis, | quia dominus potest seruum ad longinquas partes mittere uel alteri uendere. Et ideo ex naturali equitate prouisum est ut error deterioris condicionis impediat matrimonium contrahendum et dirimat iam contractum, nisi ratificetur per sequentem consensum tacitum | uel expressum, sicut habetur expresse 29, q. 2, ‘Si quis ingenuus’. [6] Ad primum argumentum dicendum quod lepra non impedit mat­rimonium quantum ad primum actum suum, quin leprosi possint mutuo sibi reddere debitum et libere, quamuis aliqua grauamina inferat matrimonio quantum ad secundos actus. Non sic autem est de seruitute, ut dictum est; et ideo minus impedit lepra quam seruitus. [7]  Ad secundum dicendum quod in hoc ius positiuum non contrariatur iuri naturali, set determinat ipsum, quia de iure naturali so-

52 sicut … 53 ingenuus] Gratian., Decr., C. 29, q. 2, c. 4 (CIC 1:1093) 54 Ad … 58 seruitus] cf. Thom., Super Sent., IV, 36, 1, 1, ad 6 (995a) 39  quam … obligationem]  om. L | ipse]  om. AE | possit facere]  potest facere EMO inu. Na | set … 40  ancilla1]  om. EM | maiorem … 40  facere]  facere maiorem obligationem A 40  contrahit] contrahat O 41  credit2] esse add. EM | ancilla … liberum] econuerso O 42  hoc]  om. L | est … dirimendum]  est dirimendum matrimonium A dirimendum est matrimonium ELM impeditur matrimonium O | ignorantia autem]  set ignorantia O 43  persone]  unius persone O 44  quia] quando O 45 et]  om. Na 46  ad … educandum]  ad religionem educandum EMNa ut possit eam religionem tradere P | uel] et ELMK 48  hoc] quod A | in inseparabilitate] inseparabilitas A in separabilitate NaOVZ 49  alteri]  eum add. P 51  impediat]  om. A | iam]  om. AELM 52  sequentem]  om. Na | consensum] contractum uel consensum O 53  expresse]  om. O | q. 2]  om. A | ingenuus]  om. O 55  primum … suum]  actum primum A | mutuo … 56  debitum]  reddere debitum mutuo A sibi mutuo reddere debitum NaO 56  matrimonio] matrimonium Na 57  secundos] duos ELM | autem]  om. Z | est … seruitute] seruitus A de seruitute O 58  ideo … seruitus]  sic lepra non impedit matrimonium ELM | minus]  in eius Na 59  hoc]  om. P 60  quia] set O | naturali2] non Na

40

45

50

55

60



65

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO II

151

lum est quod quilibet contrahere possit non habens naturale impedimentum. Set quis cum qua debeat contrahere, determinatur per ius positiuum, per quod rationabiliter determinatur ut non teneat contractus liberi cum ancilla, quando ignoratur condicio seruitutis propter causas dictas.

5

10

[1]  Secundo queritur utrum seruus possit contrahere matrimonium sine consensu domini sui. Arguitur quod non, quia fauorabilior est obligatio qua homo obligat se Deo quam illa qua uir obligat se uxori per matrimonium; set seruus sine consensu domini non potest obligare se Deo per uotum religionis uel susceptionem | ordinis; ergo multo minus sine eius | consensu potest se obligare per matrimonium. [2]  Item nullus potest alteri dare quod est alterius sine consensu eius, set seruus est res domini; ergo non potest contrahendo matrimonium dare | potestatem corporis sui uxori sine consensu domini. |

5  Arguitur … 9  matrimonium]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 36, 1., 2, arg. 2 (352b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 36, 1, 2, arg. 5 (995b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 36, 4, 1, arg. 2 (202ra) 10 Item … 12 domini] cf. Thom., Super Sent., IV, 36, 1, 2, arg. 1 (995b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 36, 1., 2, arg. 1 (352b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 36, 4, 1, arg. 1 (202ra) 61  contrahere possit]  inu. A potest contrahere O | naturale impedimentum]  inu. ELM 62  quis]  si quis Na quis et O | cum qua]  contra hoc Na | debeat contrahere]  inu. NaZ | determinatur … 63  positiuum]  determinatur per positiuum ELM per ius positiuum determinatum est Na 63  determinatur] determinetur Na | ut … teneat]  om. Na 64  liberi] libere ELM 65  causas dictas]  predictas causas O inu. P 5  arguitur]  et arguitur A uidetur OP | fauorabilior]  nobilior et fauorabilior A 6  obligatio] inclinatio ELM | illa … uir]  obligatio qua homo O 7  domini]  sui add. OP | obligare se] inu. O 9  eius consensu]  inu. M | se]  om. Z | per matrimonium] matrimonio ELM 10  alteri dare]  inu. A | consensu eius]  inu. O sine P 11  contrahendo matrimonium … 12  domini]  sine consensu domini dare potestatem sui corporis contrahendo matrimonium O

K63ra O264r E59va M302ra

152

Na122vb V148rb P142va

Z196rb O264v L57rb

DVRANDI SVPER SENT. IV

[3]  In contrarium est quod dicitur G a l. 3 quod in Christo Iesu non est seruus neque liber. Et ideo a susceptione matrimonii quod est sacramentum Christi, non debet prohiberi neque seruus, neque liber, ut allegatur E x t r a, ‘De coniugio seruorum’, cap. 1. [4]  Responsio. Dicendum simpliciter quod seruus potest contrahere matrimonium ignorante uel contradicente domino. Cuius ratio est quia sicut dictum est in precedenti questione, ius positiuum determinat ius naturale, set ei non preiudicat; matrimonium autem est de iure naturali, | seruitus autem de iure positiuo; ergo per seruitutem nullus potest impediri totaliter a matrimonio. Minor | patet, quia sicut appetitus naturalis est ad conseruationem indiuidui per comestionem, ita ad conseruationem | speciei per generationem. Et ideo sicut seruus non subditur domino quin possit comedere et bibere et ea que sunt necessaria corpori facere, sine quibus natura conseruari non potest, ita non subditur ei quin possit matrimonium contrahere domino ignorante uel et contradicente. Hoc autem | interest, quod si seruus contraxisset domino sciente et permittente, magis teneretur reddere debitum uxori quam seruitium domino quando utrumque non posset | fieri, quia dominus qui scienter concessit principale, uidetur concessisse et accessorium. | Si autem domino ignorante aut contradicente, tunc

13 In … 16 1] cf. Thom., Super Sent., IV, 36, 1, 2, sed contra 1 (995b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 36, 1., 2, sed contra 3 (352b) Gal. 3]  cf. Gal., 3,28 ap. X.4.9.1 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:691-692) et ap. Thom., Super Sent., IV, 36, 1, 2, sed contra 1 (995b) 16  ut … 1]  cf. X.4.9.1 (CIC 2:691-692) ap. Richard. Mediau., Super Sent., IV, 36, 4, 1, sed contra 1 (202ra) 17 Responsio … 28 contradicente] cf. Thom., Super Sent., IV, 36, 1, 2, sol. (995b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 36, 1., 2, resp. (352b) 28 Hoc … 37 uariatis] cf. Thom., Super Sent., IV, 36, 1, 2, ad 3 (995b-996a) 14 neque] nec Z | et ideo] non Na | et … 16  1]  om. O | a susceptione]  sacramenti add. A ad susceptionem ELKNaP et a.c. M 14  quod … 15  Christi]  om. A | prohiberi] prohibere Na | neque1] nec Z | neque2] nec Z 16  ut] sicut A 18  cuius] eius Na 19  dictum] supradictum ELM 20  set ei]  si enim Na 21 autem] uero A 22  potest … matrimonio]  potest impediri a matrimonio totaliter ELM impeditur a matrimonio totaliter O | impediri] impedire Na 23  ad conseruationem]  de conseruatione A | indiuidui … 24  conseruationem]  om. Na 24  ita] ita est A | seruus] seruitus L 25  domino] suo add. O 26  necessaria corpori]  inu. AEM | potest]  ignorante uel contradicente domino add. P 27  non] nec Na | domino] ipso A 28  uel et] uel AELMP et O uel a.c. Z | autem] tamen A | quod] quia OZ 30  quando] quin NaZ | non]  non et Z 31  concessit] in add. A | uidetur concessisse]  modo concessisse L om. O 32  aut] uel A et O

15

20

25

30



35

40

45

50

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO II

153

magis tenetur impendere seruitium domino quam reddere debitum uxori, nisi notabile periculum immineret de incontinentia uxoris et modicum dampnum domino de substractione seruitii pro tempore illo. Hec enim et similia considerari debent in actibus humanis qui multum uariantur circumstantiis particularibus uariatis. [5]  Ad primum argumentum dicendum quod per religionem et ordinis | susceptionem obligatur aliquis diuinis obsequiis quantum ad totum tempus; set uir tenetur reddere debitum uxori non semper, set congruis temporibus; et ideo non est simile hinc et inde. Vel melius, quia per religionem et ordinis susceptionem subicitur homo prelato quantum ad opera uoluntaria naturalibus superaddita in quibus seruus obligatur domino suo; set per matrimonium non obligatur uir uxori nisi quoad opera naturalia in quibus est liber; et ideo maius preiudicium fit domino si seruus sine consensu eius ordinetur uel ingrediatur religionem, quam si contrahat matrimonium. [6]  Ad secundum dicendum quod seruus est res domini quantum ad ea que naturalibus superadduntur; set quantum ad actus naturales qui sunt necessarii uel ad conseruationem indiuidui, | ut comedere, uel ad conseruationem speciei, sicut contrahere matrimonium, non est res eius; et ideo transferre potest in alterum sine eius consensu.

38 Ad … 47 matrimonium] cf. Thom., Super Sent., IV, 36, 1, 2, ad 5 (996a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 36, 1., 2, ad 2 (352b-353a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 36, 4, 1, ad 2 (202ra) 48  Ad … 52  consensu]  cf. Thom., Super Sent., IV, 36, 1, 2, ad 1 (995b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 36, 1., 2, ad 1 (352b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 36, 4, 1, ad 1 (202ra) 33 impendere] reddere O | reddere]  om. O 34  et]  om. KZ 35  modicum] autem add. p.c. K | pro]  om. Z 36  et]  et hiis P | considerari] considerare A | debent]  debunt V 37  uariatis]  om. A 39  ordinis susceptionem] ordinem O | obligatur] ordinatur ELM | aliquis] quis O 40  uir]  om. O 41  temporibus] temporalibus K | hinc … inde]  om. O hinc P 42  ordinis susceptionem] ordinem O | homo] quis O 43  naturalibus superaddita]  om. O | seruus … 44  suo]  obligatur dominus seruo O obligatur seruus domino suo P 46  consensu … religionem]  sine consensu suo intret religionem uel ordinetur O | uel] siue V | ingrediatur religionem]  inu. A 47  contrahat] contraheret Na 49  set] non O 50  uel1]  om. ELM | ut] uel Na 51  sicut] ut ELM | matrimonium] quantum enim ad hoc add. O 52  ideo]  ideo illi A ideo se P | transferre potest]  potest se transferre O | in … consensu]  in potestate alterius quantum ad actum matrimonialem sine consensu eius scilicet domini P

M302rb

O265r

154

DVRANDI SVPER SENT. IV

[7] Argumentum in oppositum quamuis sit ad ueram conclusionem‚ tamen parum ualet, quia secundum sententiam Apostoli seruus et liber non differunt quantum ad ea que sunt de necessitate salutis, set de susceptione sacramentorum non loquitur. Nam et seruus non debet ordinari sine licentia domini, cum tamen ordo sit uerius sacramentum quam matrimonium, quamuis si ordinetur, characterem recipiat. Nos autem querimus utrum liceat seruo inuito domino contrahere matrimonium, et non solum an contractum teneat; et dicimus quod potest et licet.

54  secundum … 55  salutis]  Gal., 3,28 53 argumentum]  ad argumentum A | quamuis … 54  ualet]  parum ualet ad probandum oppositum P | ueram] secundam O 56  non debet] debet a.c. E debet L non ualet Na non indiget Z 57  tamen]  om. NaP 58  ordinetur]  de facto add. VZ | recipiat] imprimat O 59  liceat seruo]  inu. A 60  solum an]  si sine consensu P | et2]  om. M et a.c. E ut L 61  licet]  et hoc de illo add. O

55

60



DISTINCTIO XXXVII QVESTIO I

155

5

10

15

[1]  Sunt igitur quidam etc. Circa istam distinctionem primo queritur utrum sacer ordo impediat matrimonium. Videtur quod non, quia hoc esset aut ratione ordinis | aut ratione uoti annexi aut ratione statuti ecclesiastici. Non ratione ordinis, quia sic omnis ordo impediret, quod non est uerum de minoribus ordinibus, ut habetur 28 dist., ‘De hiis’; nec ratione uoti annexi, quia tunc ordo et uotum non essent duo impedimenta matrimonii, set unum; nec ratione statuti, quia matrimonium | contractum contra interdictum ecclesie non dirimitur, et sic ordo sacer licet impediret | matrimonium contrahendum, saltem non | dirimeret contractum. [2]  Item nichil impedit matrimonium nisi quod habet aliquam oppositionem ad ipsum; set ordo sacer nullam habet oppositionem ad matrimonium; ergo etc. Probatio minoris: sicut uirtus non opponi-

4  Sunt … etc.]  Lomb., Sent. IV, 37 (475-477) 5  Videtur … 13  contractum]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 37, 1., 2, arg. 4 (357b); cf. etiam Ioh. Par., Super Sent., IV, 37, 1, arg. 2 [Vtrum sacer ordo impediat matrimonium contrahendum] (170rb) 8  ut … hiis]  cf. Gratian., Decr., Dist. 28, c. 5 (CIC 1:101-102) 14 Item … 18 sacramentum] cf. Thom., Super Sent., IV, 37, 1, 1, arg. 1 (999a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 37, 1., 2, arg. 1 (357b) 4 sunt]  nunc EKLMNaVZ | igitur] ordines add. A ergo ELM | quidam]  om. Na quidem P | et cetera]  37. distinctio O | istam distinctionem] distinctionem 37. A distinctionem K inu. NaV quam O | primo]  om. O 5  uidetur]  et uidetur AO | hoc … 6  aut1]  aut hoc esset AO | uoti]  om. K 7  ecclesiastici]  ecclesie P 8  ordinibus]  om. A | ut habetur]  om. O | 28]  38 P | dist.] cap. add. A om. KNa 9  uoti] uoto L | ordo … uotum]  uotum et ordo OP ordo et uota Z 10 matrimonii]  om. A | statuti] ecclesiastici add. A ecclesie add. ELM 11  quia matrimonium]  post interdictum ecclesie EL et a.c. M | non] nec O | dirimitur … 12  sacer]  dirimit et sicut ordines sacri A | licet] non O | saltem] tamen ELM 13  dirimeret] minueret EL et a.c. M dirimit O 14  matrimonium] contrahendum add. O 15  ipsum] matrimonium Z | habet oppositionem]  inu. KOZ 16  minoris] quia add. O

M302va

O265v K63rb E59vb

156 Na123ra

V148va A159va

O266r M302vb

P142vb

DVRANDI SVPER SENT. IV

tur uirtuti, ita nec sacramentum sacramento, ut uidetur; | utrumque autem, tam ordo quam matrimonium est sacramentum. [3]  In contrarium est, quod dicitur in litera, et habetur 32 dist., ‘Placuit episcopos’: presbyteros, dyaconos, | subdyaconos secundum instituta ab uxoribus | abstinere, quod nisi fecerint, ab ecclesiastico remoueantur officio; ceteros uero clericos ad hoc non cogi. [4]  Responsio. Sicut dictum fuit supra, dist. 24, ordinum quidam dicuntur sacri, quidam non sacri. Sacri sunt quorum actus ordinantur ad sacrificium altaris in conficiendo ipsum uel preparando materiam, ut subdyaconatus, uel offerendo eam sacerdoti, ut dyaconatus, uel in consecrando ipsam, ut sacerdotium. Et dicuntur sacri, quia ordinati in eis habent sacra tangere. Non sacri sunt quorum actus ordinantur ad disponendum | populum uel remouendum malum hominem, ut ostiarius, uel malum demonem, | ut exorcista, uel in disponendo ad bonum, siue secundum intellectum, ut lector, siue secundum affectum, ut acoliti; et dicuntur non sacri, quia promoti in eis non habent tangere sacra. Hoc supposito dicendum est quod ordo sacer habet impedire matrimonium contrahendum et dirimere contractum ex se quidem dispositiue, set ex statuto ecclesie completiue. Quod patet sic: minister debet congruere ministerio ad quod ordinatur; | set constituti in sacris

19 In1 … litera]  cf. Lomb., Sent. IV, 37, 1 (475-476) 19 et … 22 cogi] Gratian., Decr., Dist. 32, c. 13 (CIC, 1:120-121) cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 37, 1, 1, sed contra 1 (203va) 23  Responsio … 59  ecclesie]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 37, 1., 2, resp. 1 (358a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 37, 1, 1, resp. (203va) 23  Sicut … 24]  cf. supra Durand., Super Sent., IV, 24, 2, resp. (110,150-111,165) 17 sacramentum sacramento] inu. EM 18 autem] aut P | ordo … matrimonium]  matrimonium quam ordo O | quam]  quantum ad Na 19  dicitur] habetur P | 32] 23 ELM | dist.]  om. Na 20  dyaconos] et add. ELMO 21  uxoribus]  dub. O 22  remoueantur] remouetur Na ammoueantur O | non]  om. A 23  24] 23 A 24  dicuntur] sunt A dicunt Z 25  altaris] istarum Na | in]  om. ELM | conficiendo] confitendo Na | preparando] sperando Na in preparando P 26  subdyaconatus] subdyaconus AO | ut2] sicut O | dyaconatus] dyaconus OZ 29  remouedum]  remouendo EMNa | ut] et L 30  malum]  om. O | demonem] hominem a.c. E | ut] et L | in disponendo] indisponenedo M hominem add. O disponendo P 32 et]  om. O 33 sacra] sacrum P | est]  om. O hoc add. P | sacer] non add. Z 34  dirimere] dirimit O 35  dispositiue] dispositione Na | ex] ei V 36  sacris]  si contrahant add. EM ordinibus add. P

20

25

30

35



40

45

50

55

DISTINCTIO XXXVII QVESTIO I

157

non congruerent ministerio ad quod ordinantur, si contraherent; ergo constituti in sacris non debent contrahere. Minor declaratur, quia clerici in sacris sunt ministri Dei quoad confectionem et dispensationem mysteriorum diuinorum; sunt etiam ministri ecclesie quoad dispensationem rerum ecclesiasticarum. Ad ministerium uero diuinum digne exequendum sunt duo necessaria: unum a parte | corporis, scilicet puritas actionis, ut possint diuina munde tractare, et libertas contemplationis, ut possint libere spiritualibus | intendere. Vtrumque autem horum impedit matrimonium, quia tollit puritatem, quia maculat corpus, et contemplationem, quia occupat circa negotia seculi, propter quod tollit idoneitatem ad diuinum ministerium. Similiter ad ministerium ecclesiasticum duo sunt necessaria: diligentia in administrando et cautela in conseruando. Matrimonium impedit diligentiam, quia occupatus circa propria minus curat de communibus; impedit etiam cautelam, quia in priuatos usus uxoris et filiorum faceret expendi bona pauperum. Et ideo | non congruit quod promoti in sacris possint matrimonium contrahere. Huic autem congruentie superueniens statutum ecclesie fecit clericos | in sacris constitutos personas simpliciter illegitimas ad matrimonia contrahenda, ita ut si de facto contrahantur, dirimi debeant tamquam nulla, ut habetur expresse E x t r a quod

55  Extra … 56  literarum]  cf. X.4.6.2 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 1:685) 37  non … 38  sacris]  om. L | congruerent] congruunt M congruerunt Na | ministerio ad … contraherent] om. EM | ergo] set M si Na 38  constituti … sacris] om. EM | contrahere] matrimonium add. O 39  mysteriorum coni.] ministeriorum codd. 40  ecclesie] ecclesiastici OP 41  diuinum]  om. Na diuinorum O | digne exequendum]  om. O | sunt duo]  inu. O 42  necessaria] tractanda O | a] ex A | actionis] actionum ELM 43  munde]  reuerenter A mente EV om. Na | possint libere] possint KZ inu. O | spiritualibus]  in spiritualibus O 44  autem]  om. A | quia] quod P 45  quia] et ELM | et]  om. A et impedit EMP 46  seculi]  om. Na | ad]  scilicet P | diuinum ministerium]  inu. A | ad] et add. O 47  Similiter ad … necessaria]  om. Na 48  in]  et P | administrando] ministrando AO | matrimonium] autem add. AO 49  minus] unus a.c. M | de communibus] communia A 50  uxoris] uxorem L uxorum M | faceret expendi]  facerent expendi K faciliter expendit O 51  in … 52  contrahere]  in sacris contrahant matrimonium O in sacris constituti matrimonium contrahant P 52  Huic … 54  ita]  om. O quia ordo sacer et statutum ecclesie personas in sacris constitutas simpliciter illegitimas faciunt ad matrimonium contrahenda(sic) ita P 54  illegitimas]  om. a.c. E et om. LNa | matrimonia contrahenda]  contrahendum matrimonium A | ut]  quod O | de facto] defecto E | contrahantur] contrahatur A contrahentur Na contrahant O 55  debeant] habeat A debent O om. Z | nulla] nullum O | habetur] *** Na | habetur … Extra] habetur Extra expresse ELM om. O | quod] qui O

L57va O266v

Z196va M303ra

158

O267r

Na123rb K63va E60ra V138vb

M303rb

DVRANDI SVPER SENT. IV

clerici uel uouentes contrahere non possunt, ‘Ex literarum’. Et eadem ratione debet eis indici continentia quando ordinantur, in quam siue consentiant, siue non, dum tamen ordinem sacrum suscipiant, ex tunc sunt inepti et illegitimi simpliciter ad contrahendum ex statuto ecclesie. [5]  Ad primum argumentum dicendum quod ordo sacer impedit matrimonium contrahendum et dirimit contractum non ratione ordinis absolute, set ratione qua sacer ordo, et hoc dispositiue; nec ratione uoti adiuncti, quia ex nullo statuto uotum potest | adiungi alicui facto, nisi uouens uoluntarie consentiat, etiam si uerbo diceret et mente non consentiret, quia uotum est mere uoluntatis, set impedit completiue ex statuto ecclesie facientis personas illegitimas ad contrahendum postquam sacrum ordinem receperunt. Et quod dicitur quod matrimonium contractum | contra interdictum ecclesie non dirimitur, | dicendum est quod ecclesia aliqua interdicit simplici prohibitione ne fiant, set si | facta fuerint, non irritat; alia uero interdicit non solum prohibendo ne fiant, set statuendo, ut irritum | sit et inane si contra statutum fiant. Et tunc non solum prohibetur faciendum, set irritatur factum. Primo modo interdicitur matrimonium contrahi tempore feriato et in pluribus casibus, set secundo modo prohibetur in susceptione ordinis. [6]  Ad secundum dicendum quod matrimonium est sacramentum ecclesie ratione significationis, et quoad hoc non opponitur ordini, et est in officium nature ratione carnalis generationis, et quoad hoc opponitur, |idest disconuenit ordini sacro propter causas prius dictas. 60  Ad … 79  dictas]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 37, 1., 2, ad 1 (358a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 37, 1, 1, ad 1 (999b) 56  non possunt]  non possint LNaZ om. O | ex literarum]  cap. ex literis O cap. ex literarum P | debet] oportet Na 57  indici] induci a.c. E incidi Na | suscipiant] recipiant EL | ex … et] estimantur O 59  simpliciter]  om. a.c. O om. P | ad] matrimonium add. O 60  dicendum] est add. KZ 61  contrahendum]  om. ELM 62  dispositiue] dispositione Na 64  alicui]  om. A | etiam] et M 67  postquam]  plus quam Na | sacrum ordinem]  sacros ordines O | receperunt] susceperunt P | quod] quia ELM 69  est]  om. NaOP | fiant] fiat Na | set … 71  fiant]  om. Na | irritat]  irritantur ab ea A 71  fiant] fiat AMNa | set statuendo … 72  fiant]  om. a.c. K 73  set] si Na | contrahi] nam in Na 74  feriato] terminato EL terminato a.c. determinato p.c. M 76  est]  et est add. EKLP 77  et] ex Na 78  in]  om. O | generationis]  rationis P | et] om. ELM | quoad hoc]  ergo adhuc M | opponitur]  ordini sacro add. O 79  idest disconuenit]  om. AO hoc est disconuenit P | causas … dictas]  predictas causas O causas dictas prius P

60

65

70

75



DISTINCTIO XXXVII QVESTIO II

159

5

10

15

20

[1]  Secundo queritur utrum occisio uxoris impediat matrimonium. Et uidetur quod non, quia | magis peccat qui occidit matrem quam qui occi­ dit uxorem; set primus non impeditur a matrimonio; ergo nec secundus. [2] Item occisio uxoris non impedit matrimonium, nisi ratione criminis; set occidere uxorem in adulterio deprehensam non est crimen, ut probabitur; ergo tale uxoricidium non debet impedire matrimonium. Probatio minoris, quia qui occidit uxorem actu in adulterio deprehensam, nichil iniustum facit, nec contra personam que mortem meruit, nec contra iustitiam publicam, quia lex ciuilis hoc permittit; ergo etc. [3] In contrarium est quod dicitur 33, q. 2, cap. ‘Interfectores suarum coniugum’, ubi dicitur quod tales habendi sunt tamquam ho­ micide ac per hoc ad penitentiam penitus redigendi quibus coniugium totaliter denegatur. [4]  Responsio. Videnda sunt duo; primum est an liceat uiro uxorem deprehensam in adulterio occidere; secundum est utrum talis occisio impediat eum a matrimonio contrahendo. Quantum ad primum sciendum est quod uirum interficere uxorem contingit dupliciter: uno modo per iudicium ciuile, accusando eam criminaliter de adulterio et per | testes legitimos conuincendo et peten-

3  Et … 5  secundus]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 37, 2, 2, sed contra 2 (360b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 37, 2, 2, arg. 2 (1001a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 37, 2, 2, sed contra 1 (204ra) 13 In … 16 denegatur] Gratian., Decr., C. 32, q. 2, c. 5 (CIC 1:1152); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 37, 2, 2, sed contra 1 (1001a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 37, 2, 2, arg. 1 (360a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 37, 2, 2, arg. 1 (204ra) 20 Quantum … 53 primum] cf. Thom., Super Sent., IV, 37, 2, 1, sol. et ad arg. 1-4 (1000b-1001a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 37, 2, 1, resp. (360a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 37, 2, 1, resp. (203vb-204ra) 3 matrimonium] contrahendum add. P | et]  om. ELMP 6  occisio uxoris]  uxor P 9  qui occidit] occidens O 10  que] quia O 11  publicam] om. OP | ciuilis] naturalis O | hoc permittit]  inu. Z | ergo etc.] om. ELM 14  ubi] ibi Na | dicitur] dicit O 15  penitus] om. ELMO 16  denegatur] negatur ELM 17  primum est] primo ELM 18  deprehensam] apprehensam L | talis] om. A 20 sciendum] dicendum K | est] om. AO 21  ciuile] om. P 22  et1] om. P | testes legitimos]  inu. O

O267v

O268r

160

P143ra M303va L57vb

O268v

A159vb

DVRANDI SVPER SENT. IV

do penam mortis a lege uel consuetudine statutam; et hoc licitum est si fiat zelo iustitie, non uindicte, sicut licitum est aliquem de furto uel homicidio criminaliter | accusare; set talis accusatio non potest fieri in iudicio ecclesiastico, | quia ecclesia non habet gladium materiale, ut in l i t e r a dicitur et in preallegato | capitulo. Alio modo contingit eam occidere per se ipsum, non in iudicio conuinctam. Et sic eam occidere extra actum adulterii, quantumcumque sciat eam uir adulteram, non licet, nec secundum leges ciuiles, nec secundum legem conscientie; set quando actu deprehenditur in adulterio, permittit lex ciuilis uiro eam interficere, non tamquam aliquid licitum, set quia non infligit penam que homicidis debetur propter maximum incitamentum quod habet uir in tali facto ad occisionem uxoris; set secundum iudicium ecclesie et conscientie non est immunis a reatu pene eterne. Cuius ratio est quia nulli licet quemquam interficere, nisi qui fungitur auctoritate publica; set uir respectu uxoris non fungitur auctoritate publica; ergo uiro non licet uxorem interficere. Maior patet, | quia cum quelibet persona singularis sit pars communitatis sicut membrum est pars corporis, quemadmodum incumbit prescindere membrum quod est putridum et infectiuum corporis soli illi cui commissa est cura corporis, scilicet medico, sic occidere personam quamcumque singularem que est membrum communitatis, quantumcumque sit nociua communitati, non licet, nisi illi cui commissa est cura communitatis; hoc autem est princeps uel ille qui fungitur auctoritate publica; | quare etc. Minor similiter declaratur, quia cum sit duplex congregatio, quedam ycono-

26  ut … 27  dicitur]  cf. Lomb., Sent. IV, 37, 1 (477, 14-15) 27  in … capitulo]  cf. Gratian., Decr., C. 32, q. 2, c. 5 (CIC 1:1152) 23  licitum est]  inu. ELM 24  zelo]  ex zelo O | non] liuore add. EM et p.c. O 25 fieri] esse O 27  dicitur] om. Z | et … capitulo]  om. O | eam]  uirum uxorem A 28  eam occidere]  inu. P 29  extra … adulterii]  non licet P | uir] om. O | adulteram]  dato etiam quod inueniat eam actu in adulterio add. P 30  nec1] om. Z | legem] leges A 31  uiro … 32  interficere]  eam occidere uiro EM eam interficere uiro L 32  aliquid] om. AO | non2] ei P | infligit] intelligat Na 33  homicidis debetur] inu. P homicide debetur Z | habet] om. Na 34  occisionem] occasionem a.c. O 35  immunis]  in tali facto add. O 36  fungitur] fungatur Na 37  set … publica]  om. O 38  uxorem interficere]  inu. A auctoritate propria add. P 39  singularis]  om. ELM singulariter O 40  prescindere] scindere a.c. E | quod … 41  infectiuum] om. O 42  quamcumque]  quantumcumque ELMNa 43 membrum] pars O 44  nisi]  om. a.c. K | hoc] hic ONaV 46  similiter declaratur] probatur O | sit duplex]  inu. O

25

30

35

40

45



50

55

60

65

DISTINCTIO XXXVII QVESTIO II

161

mica sicut in familia, et quedam politica sicut in ciuitate uel regno, ille qui preest prime congregationi, non dicitur preesse communitati nec fungi auctoritate publica; et ideo ad eum non pertinet | infligere | penam exterminantem, set solum | penam corrigentem; et sic se habet uir in domo | respectu uxoris et familie. Ille autem qui preest secunde congregationi, potest infligere penam exterminantem. Et sic patet primum. [5]  Quantum ad secundum sciendum est quod uir potest occidere uxorem ex triplici causa: uno modo persequendo culpam | propter adulterium; secundo modo persequendo | naturam, scilicet propter odium; tertio modo persequendo matrimonium, scilicet quando uir interficit uxorem ut contrahat cum adultera. In primis duobus casibus uxoricidium impedit | matrimonium contrahendum, set non dirimit contractum, similiter in tertio casu respectu aliarum personarum; et si timetur probabiliter de incontinentia, potest dispensari ut contrahat; respectu uero adultere impedit et dirimit. Sunt et alia crimina que impediunt matrimonium contrahendum, set non dirimunt contractum, sicut incestus, ut 32, q. 7, ‘Si quis uiduam’, ‘Si quis cum nouerca’, raptus sponse aliene, ut 27, q. 2, ‘Raptor’, et cap. ‘Statutum’, item susceptio proprii filii de sacro fonte ad insidiandum matrimonio, ut 30,

54  Quantum … 62  dirimit]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 37, 2, 2, resp. (360b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 37, 2, 2, sol. (1001b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 37, 2, 2, resp. (204ra) 64  32 … nouerca]  cf. Gratian., Decr., C. 32, q. 7, c. 20 et 24 (CIC 1:1145-1146) 65  27 … Statutum]  cf. Gratian., Decr., C. 27, q. 2, c. 33 et 34 (CIC 1:1073) 66 30 … 67 eo] cf. Gratian., Decr., C. 30, q. 1, c. 5 (CIC 1:1097-1098) 47 et]  om. O 48  prime] pare a.c. O 49  nec]  uel P | auctoritate publica] inu. KZ 50  exterminantem]  per mortem add. A 51  uir … familie]  uir ad uxorem in domo et respectu familie ELM in domo respectu uxoris et familie uir ipse P 52  exterminantem]  per mortem add. A | et … 53  primum] om. O 54  est] om. O | uir potest]  contingit uirum P 55  causa]  scilicet add. P | persequendo]  prosequendo NaO | culpam] scilicet add. AM 56  persequendo]  prosequendo O | propter] preter V | naturam … 57  persequendo]  om. Na 58  uxorem] suam add. A | cum] ut Na 60  casu]  om. M | respectu aliarum] aliquarum A | si] sic Na 61  probabiliter]  om. A | de]  tali occisoris add. P | incontinentia] continentia LK et a.c. EMNaZ quia forte iuuenis est add. P | contrahat] contrahatur O 62  respectu … 70  durat]  hic textum diversum habet P cf. App. I, p. 86* | et2] etiam ANa 63  contractum]  om. Na iam contractum O 64  ut]  om. O | uiduam]  et cap. add. O | quis2]  om. O 65  aliene]  ab esse Na | ut]  om. O | q. 2.]  q. 3. O | et … statum]  om. A cap. statutum Z | item] ut ELM iterum Z 66  matrimonio] *** add. EM | ut 30]  ut habetur 33 O

E60rb Na123va M303vb V149ra

K63vb O269r

Z196vb

162

O269v

M304ra

DVRANDI SVPER SENT. IV

q. 1, ‘De eo’; item qui presbyterum occidit, ut E x t r a, ‘De penitentia et remissione’, ‘Qui presbyterum’, item solempnis penitentia, ut 33, q. 2, ‘De hiis’ et cap. ‘Antiqui’, quod est intelligendum quamdiu solempnis penitentia durat. [6] Ad primum argumentum dicendum quod uxoricidium non impedit matrimonium solum ratione criminis, set quia est contra fedus matrimonii. Et quamuis occidere matrem sit grauius peccatum quam occidere uxorem, tamen occisio | uxoris est magis contra fedus matrimonii quam occisio matris, et ideo magis impedit matrimonium. [7]  Ad secundum dicendum quod occisio uxoris actu deprehense in adulterio, | si fiat extra iudicium, semper est peccatum et iniustum, quia preiudicat persone et reipublice: persone que non debet mori nisi confessa et conuicta in loco iudicii; preiudicat etiam publice iustitie, quia non per publicum iudicium occiditur. Et quamuis lex ciuilis hoc permittat, non tamen ut licitum, set non infligit penam propter maximum incitamentum.

67 Extra … 68  presbyterum]  cf. X.5.37.2 (CIC 2:884) 68 33 … 69  Antiqui]  cf. Gratian., Decr., C. 33, q. 2, c. 12 et 19 (CIC 1:1156 et 11581159) 71  Ad … 75  matrimonium]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 37, 2, 2, ad 2 (360b) 67 eo] hiis a.c. O | item]  om. V | ut]  om. O 68  qui presbyterum]  que presbyterum Na cap. 1 O 69  et … Antiqui]  om. O 71  argumentum] est add. ELM 74  tamen]  om. a.c. E | occisio]  cum occisio ELM | uxoris]  om. a.c. E om. L | est magis]  inu. OP 75  magis impedit]  inu. Na 77  et iniustum]  est iniustum ELM non iustum O 78  quia … persone1] om. ELM | debet]  om. ELM 79  et]  uel AP | preiudicat]  om. A 80  per publicum]  propter proprium EM per proprium LO 81  permittat] admittat O | penam]  occisori add. P 82  incitamentum]  ut dictum est add. P

70

75

80



5

10

15

[1]  Nunc de uoto inspiciamus. Circa distinctionem istam primo queritur utrum uotum solempne impediat matrimonium contrahendum et dirimat contractum. Et uidetur quod non, quia non maiorem obligationem affert uoto solempnitas quam iuramentum; set iuramentum additum uoto simplici, licet impediat matrimonium contrahendum, non tamen dirimit contractum; ergo nec solempnitas. [2]  Item sicut dicit Celestinvs in D e c r e t a l i , apud Deum | non minus obligat uotum simplex quam uotum solempne; set matrimonium per uotum simplex impeditur, | non tamen dirimitur; ergo similiter est de uoto solempni. [3] In contrarium est quia matrimonium | spirituale melius est quam carnale; set carnale matrimonium contractum impedit aliud

5  Nunc … inspiciamus]  Lomb., Sent. IV, 38 (478-483) 7 Et2 … 14  solempnitas]  cf. Thom., Super Sent., IV, 38, 1, 3, 3, arg. 2 (1008b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 1., 5, 2, arg. 2 (366a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 38, 7, 2, arg. 2 (210rb) 11 Item … 14 solempni] cf. Thom., Super Sent., IV, 38, 1, 3, 3, arg. 1 (1008b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 1., 5, 2, arg. 1 (366a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 38, 7, 2, arg. 2 (210ra-rb) 11  sicut … 12  solempne]  cf. X.4.6.6 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:686) ap. Thom., Super Sent., IV, 38, 1, 3, 3, arg. 1 (1008b) 15  In contrarium … 21  contractum]  cf. Thom., Super Sent., IV, 38, 1, 3, 3, sed contra 1 (1008b) 5 inspiciamus] et cetera add. A 38 distinctio add. O | distinctionem istam]  distinctionem 38 A quam O 7  dirimat] iam add. O | et2]  om. KPVZ | non2]  om. P 8  affert] confert A aufert Z | uoto solempnitas]  uotum solempne Na 10  dirimit] iam add. O 11  sicut dicit]  sicut O dicit NaV 12  simplex]  om. Na simplici­ter Z | quam … 13  simplex]  om. P | uotum2]  om. O 13  simplex] simpliciter Z | non tamen]  set non P | similiter] simpliciter Z 15  quia] quod P | melius … 16  quam]  nobilius est quam matrimonium A est melius quam Na 16  set carnale]  om. a.c. set corporale p.c. Na | carnale … contractum]  matrimonium contractum carnale O | aliud] ad NaP

L58ra O270r P143rb

164

M304rb V149rb

E60va Na123vb O270v

DVRANDI SVPER SENT. IV

contrahendum et dirimit contractum; ergo similiter matrimonium spirituale. Set illud contrahitur in solempni uoto continentie secundum illud quod dicitur II C o r . 11: Despondi enim uos uni uiro, uirginem castam exhibere Christo; ergo solempne uotum continentie impedit matrimonium contrahendum et dirimit iam contractum. [4]  Responsio. Circa questionem istam uidenda sunt tria: primum est quid sit uotum et de quo sit et quorum sit uouere; secundum est quot modis dicitur; tertium quale uotum impediat matrimonium. Quantum ad primum sciendum est quod obligationum | sunt duo genera: quedam enim fit alterius auctoritate, et hec est obligatio precepti; alia uero fit ex libera uoluntate, et hec potest fieri Deo uel homini; | si homini, uocatur communi nomine promissio uel pactum; si Deo, uocatur uotum. Et adhuc talis promissio potest fieri dupliciter: uno modo, ut apud Deum solum obliget, et hec fit | per solum actum interiorem et uocatur uotum tacitum; alio modo, | ut ecclesia de eo iudicet, et tale uotum oportet | esse expressum uerbis uel aliquibus uicem uerborum tenentibus. Et secundum hoc datur duplex diffinitio de uoto: una est quod uotum est conceptio melioris propositi animi deliberatione firmata; et hec competit uoto tacito. Alia est quam Magister ponit in litera quod uotum est testificatio promissionis spontanee que Deo et de hiis que Dei sunt 19 II … 20 Christo] II Cor. 11,2 25  Quantum … 42  ordinant]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 1., 1, resp. (363a-b); cf. etiam Iac. Met., Super Sent., IV, 38, 2 [Vtrum papa possit dispensare in uoto solempni continentie] (107va-vb) 34  uotum … firmata]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 1., 1, arg. 1 (363a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 38, 1, 1, 1, arg.1 (1003b) 36 uotum … 37 debet] Lomb., Sent. IV, 38, 1 (478,3-5) 17  dirimit contractum]  etiam contractum dirimit O | matrimonium spirituale]  inu. M spirituale Na 18  solempni uoto]  inu. P | continentie]  om. Na 19  quod … 11]  quod dicitur II Cor. 2(?) A quod dicitur Cor. 11 EKLMNaVZ om. O quod dicitur Cor. 7 P 20  solempne uotum]  inu. KZ | continentie]  om. KZ 21  iam]  om. AELM 22  uidenda … tria]  sunt uidenda tria Na sunt tria uidenda VZ 23  et1]  om. P | sit2] est P | secundum est]  secundum NaZ secundo modo P | quot] quod P 24  tertium] est add. AO 25  sunt duo]  inu. LZ 26  enim] autem Na | fit] fiunt O | hec] hoc NaP 28  communi nomine]  om. AO | pactum … 29  uocatur]  om. A per actum si, Deo uocatum Na | potest … dupliciter]  dupliciter potest fieri KZ 30  hec] hoc ANaOPZ 31  alio] secundo K 32  uotum] uerbum Na | oportet … uerbis]  esse oportet uerbis exprimere O | esse]  om. P | aliquibus] ali­ quid a.c. aliquibus aliquid p.c. O signis add. P | uerborum]  om. a.c. E 33 duplex … uoto]  de uoto duplex diffinitio P | diffinitio] distinctio E dimissio Na | est]  om. A 34  conceptio] contentio a.c. Na | animi]  cum AO | firmata] formatum O firmatur P 35  hec]  hoc P | alia] secunda K | est]  om. O | litera] scilicet add. O 36  testificatio … spontanee]  promissionis spontanee testificatio Na

20

25

30

35



40

45

50

55

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO I

165

fieri debet. Et hoc conuenit uoto expresso. In hac diffinitione | ponitur genus uoti, scilicet promissio, et differentia qua differt uotum a precepto, cum dicitur spontanee, et illa qua differt uotum expressum a tacito, cum dicitur testificatio. Tangitur etiam persona cui fit uotum, quia fit Deo tantum uel sanctis prout referuntur in Deum, et materia de qua est uotum, quia de hiis que Dei sunt, idest de hiis que ad Deum nos ordinant. [5]  Ex quo patet statim quod uotum proprie sumptum non potest esse de malo nec de indifferenti nec de minori bono nec de bono necessario. Quod enim est malum, non ordinat nos ad Deum, set potius deordinat nos ab eo; indifferens uero sic manens non ordinat nos ad Deum; minus uero bonum respectu maioris boni habet rationem mali, et ideo non | potest cadere sub uoto in quantum est | impedimentum maioris boni; bonum etiam necessarium ad quod obligamur ex alterius auctoritate, non pertinet proprie ad uotum, cuius obligatio est ex mera uoluntate. Verumptamen quia ad idem potest quis obligari pluribus obligationibus, ideo nichil prohibet quin ad illud ad quod obligamur per preceptum ex alterius auctoritate, obligemur etiam per uotum ex propria uoluntate; set illud est uotum large et improprie | dictum, quia uotum proprie dictum est solum de hiis que sunt in hominis libertate. [6]  Ex quo similiter patet qui possunt uouere, quia quilibet potest uouere ea que sunt in sua libertate et ea in quibus est sui iuris. Et quia li-

43  Ex … 55  libertate]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 1., 2, resp. (364a) 56  Ex … 77  primum]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 1., 3, resp. (364b-365a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 38, 1, 1, 3, sol. et ad 2-4 (1005b-1006a) 37  fieri debet]  inu. V | hoc] hec MP | conuenit uoto]  ostendit *** Na competit uoto P | in]  et in O 38  genus] obligatio O | qua] que Na | uotum]  om. Z 38  a … 39  uotum]  om. A 39  cum1 … expressum]  om. O | et illa]  ex illa Na et alia differentia P | a tacito]  statuto Na et tacito O 40  cui] scilicet add. O | quia … 42  uotum]  om. Na | fit Deo]  inu. AO 41  tantum] om. ELM | et] uel EL uel a.c. tangitur etiam p.c. M 42  idest] et O | nos ordinant]  ordinantur Z 44  indifferenti] differenti Na | bono2]  om. OP 45  ordinat] ordinant K | ad] in O 46  deordinat … eo]  deordinat nos a deo AM deordinat ab eo KZ | sic manens]  sic in aliis ELM manens O manens indifferens P | non] nec P | nos2]  om. KZ 47  uero bonum]  inu. A 48  et ideo]  om. Na | est] habet ELM 49  ex]  om. O | alterius auctoritate]  inu. P 50  pertinet proprie]  inu. K | ex mera]  ex propria ELM extrema Na 51  quis] aliquis KZ 52  ideo]  om. Na 53  per preceptum]  om. A | obligemur] obligamur Z 54  large … improprie]  improprie et large P | dictum] sumptum ELM | quia … 55 dictum] quia uotum proprie sumptum ELM om. P quia proprie dictum V | est solum]  inu. A de] in Na | libertate] uoluntate AO 56  similiter]  om. Z | qui] quidem a.c. E | in]  om. EL et a.c. M | quibus] sunt add. V | Et2] etiam P

K64ra

M304va O271r

A160ra

166

Z197ra O271v

L58rb M304vb

V148va P143va

O272r

DVRANDI SVPER SENT. IV

bertas uoluntatis supponit actum rationis, ideo pueri ante annos discretionis et furiosi nichil uouere possunt. Vir etiam et mulier, cum neuter sit sui iuris in redditione debiti, neuter potest sine consensu alterius continentiam uouere. Quia tamen uir in ceteris est caput mulieris et ideo sui iuris, mulier | autem sub potestate uiri, ideo licet uiro sine consensu mulieris | emittere uotum de ceteris, puta de ieiunio, peregrinatione et similibus, set mulieri non licet sine consensu uiri. Filius etiam familias subest potestati patris in regimine domus uel familie, non in actibus pertinentibus ad dispositionem sue persone; et ideo post annos pubertatis potest sine | consensu patris emittere uotum de ingressu religionis, sicut et contrahere matrimonium. Seruus autem, cum sit domino suo subditus in omnibus operibus personalibus et realibus, | nullum uotum potest emittere per quod dominus perdat opera eius uel potestatem in ipsum; set alia uota licet ei facere, ut uotum dicendi orationes aliquas, maxime uotum condicionatum, ut si uacauerit ei, dicet hoc uel illud. Et idem dicendum est de religioso, quia quamuis religiosus non teneatur obedire prelato suo in omnibus, tamen | tenetur ei obedire in hiis que ad religionem pertinent quoad omne tempus. Et sic non | potest aliquod uotum emittere nisi condicionatum, scilicet quando ei uacauerit nec erit occupatus ex mandato superioris. Et sic patet primum. [7]  Quantum ad secundum sciendum est quod | uotum distinguitur a Magistro in l i t e r a primo in commune et singulare; singulare 78  Quantum … 99  Dei]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 1., 4, resp. (365a-b); cf. etiam Iac. Met., Super Sent., IV, 38, 38, 2 [Vtrum papa possit dispensare in uoto solempni continentie] (107vb) 78  uotum … 80  solempne]  cf. Lomb., Sent. IV, 38, 2 (478,7-11) 58  pueri]  non possunt uouere aliquid add. A 59  et1] nec A | furiosi] *** Na | nichil … possunt]  om. A | etiam et]  etiam M et P | cum … 60 sit] conuenienter sit Na cum sint P 60  potest … alterius]  sine consensu alterius potest EL | continentiam uouere]  inu. A 61  tamen] cum NaO et a.c. P | est] sit P 62  mulier autem]  om. Na 63  de2]  om. AKNaZ | peregrinatione] peregrinationibus O | et] uel NaKVZ 64  filius]  et filius O | etiam familias]  inu. P 65  subest potestati]  subest potestate EL et a.c. M quia est sub potestate P | non] autem add. A set non V 66  et ideo]  ideo NaP om. O 67  patris] etiam add. A 68  sicut et]  sicut O et Z 69  subditus] subiectus O | operibus]  om. OP 70  per] propter ELM | dominus] eius add. P 71  orationes aliquas]  inu. O 72  uotum condicionatum uotum]  inu. P | ut] et EL et a.c. M | ei] sibi O om. P 73  religioso] religiosis P | quia] quod A 74  obedire1 … suo]  prelato suo obedire AELM | tamen tenetur]  inu. Na 75  ad … pertinent]  pertinent ad religionem P 76  scilicet] ut P | uacauerit]  dicet hoc uel illud add. O | nec erit]  et non erit A nisi sit O 78  sciendum est]  sciendum A dicendum O

60

65

70

75

80

85

90

95

100

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO I

167

uero subdistinguitur in simplex uel priuatum et solempne. Prima distinctio uoti est in ea quorum unum proprie participat rationem uoti, aliud uero large et improprie. Nam uotum commune dicitur illud ad quod omnes obligantur de necessitate salutis, quod magis habet rationem precepti quam uoti proprie dicti, sicut abrenuntiare diabolo et pompis eius, quod | dicitur uotum emissum in baptismo. | Singulare uero dicitur ad quod quis se obligat solum ex propria uoluntate. Et istud est uotum proprie dictum, quod subdistinguitur in priuatum et solempne; quod Magister exponit dicens, quod uotum priuatum est quod fit in occulto, solempne uero | quod fit in conspectu ecclesie. Set hec est differentia accidentalis, que parum facit ad distinctionem uoti. Et iterum uotum solempne potest fieri coram uno tantum, uotum uero simplex coram multis. Et ideo dicendum est aliter quod uotum simplex differt in duobus | a uoto solempni: primo quantum ad materiam, quia uotum simplex potest fieri in quacumque materia consilii siue supererogationis, uotum autem | solempne fit in materia perfectissima continentie, obedientie et paupertatis; secundo quoad formam, quia in uoto simplici fit solum promissio et non traditio seu translatio dominii, in uoto autem solempni fit traditio sui in seruitium Dei; unde et profitentes actualiter ponunt se in manu prelati uice Dei. [8]  Ex hoc apparet tertium, scilicet quod uotum simplex impedit matrimonium contrahendum, set non dirimit contractum; uotum 88 quod1 … 89  ecclesie]  cf. Lomb., Sent. IV, 38, 2 (478,12) 100 Ex … 114 contractum] cf. Thom., Super Sent., IV, 38, 1, 3, 2, sol. et 3, sol. (1009b-1010a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 1., 5, resp. (366a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 38, 7, 1 et 2, resp. (210); Ioh. Par., Super Sent., IV, 38, 2 [Vtrum uotum priuatum impediat contrahendum et dirimat contractum] (169ra-rb); Iac. Met., Super Sent., IV, 38, 2 [Vtrum papa possit dispensare in uoto solempni continentie] (107vb) 80 subdistinguitur] distinguitur AO | in]  om. P | uel priuatum]  om. O | et] uel Na 81  uoti est]  est O om. P | unum] primum Na 82  et] ac Na | ad]  om. P 83  omnes obligantur]  aliquis obligatur ELM | de] ex O | quod2] quia O | magis] uocatur add. Na 84  dicti]  om. OP | sicut] quantum O 85  emissum] promissum P 86  dicitur]  om. V | ad quod]  quo O | solum]  om. ELM 88  solempne] uotum add. V | quod] et Na 89  uero]  om. Na add. O | conspectu] facie O | set hec]  set A set hoc Z 90  accidentalis] occidentalis Na 91  uero] autem P 92  simplex coram]  earum Na 94  simplex] non add. P 95  supererogationis] erogationis Na | in] de O | perfectissima] scilicet add. O 96  obedientie]  et obedientie KPZ 97  solum promissio]  inu. O | traditio seu]  solum traditio seu Na om. O traductio seu P 98  fit traditio]  inu. Na | in2] et P | et]  om. EM 99  ponunt se]  inu. P | manu] manum Z 100  ex]  et ex Z 101  contractum]  om. V | uotum … 102  solempne]  nam solempne EM non solempne L om. O

Na124ra E60vb

K64rb

M305ra O272v

168

O273r

M305rb

DVRANDI SVPER SENT. IV

uero solempne impedit et dirimit. Cuius ratio est, quia res alicui promissa, set nondum tradita, potest in alterum transferri, licet transferens peccet contra promissum faciens. Res uero in aliquem translata amplius alteri dari non potest. Cum ergo in uoto simplici sit solum promissio continendi, in uoto uero solempni fit traditio corporis sui in manu alterius uice Dei, patet quod post uotum simplex potest quis dare potestatem corporis sui coniugi per matrimonium, licet peccet faciens contra promissum; propter quod uotum simplex dicitur impedire matrimonium contrahendum, quia illicite contrahitur, set non dirimit contractum, quia donum stat. Post uotum autem solempne nullus potest potestatem sui corporis alteri | tradere, cum iam eam in alterum tradidit uice Dei; et ideo solempne uotum continentie impedit matrimonium contrahendum et dirimit contractum. Et istud habetur expresse E x t r a, quod clerici uouentes matrimonium contrahere non possunt, | quasi per totum. [9]  Quidam ponunt scandalum pro causa, quia transgressio uoti solempnis est peccatum et scandalum, transgressio uero uoti simplicis est solum peccatum. Set hoc non ualet, quia transgressio uoti simplicis 114 Et2 … 116  totum]  cf. X.4.6 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:684-687) 117  Quidam … 127  ratio]  cf. Lomb., Sent. IV, 38, 2 (478,13-14); Henr. Segus., Summa aurea, IV, 7, 4 [Qui clerici uel uouentes matrimonium contrahere possunt] (1314) ap. Thom., Super Sent., IV, 38, 1, 3, 3, sol. (1010a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 1., 5, resp. (366a); Ioh. Par., Super Sent., IV, 38, 2 [Vtrum uotum priuatum impediat contrahendum et dirimat contractum] (169ra-rb) 102 est] om. Na 103  set nondum]  si nondum sit O | licet] set O 104  peccet] peccat O | contra … faciens]  faciens contra promissum A 105  alteri … potest]  in alterum non potest transferri O | cum … uoto]  cognitio in toto Na | sit] set L fiat O | solum promissio]  promissio tantum O 106  uero] autem M | fit] sit KPZ | traditio … sui]  corporis sui traditio P 107  simplex] simpliciter KZ | potest quis]  potest aliquis KZ quilibet potest O potest quilibet P | potest … 109  simplex]  om. A 108  dare]  om. P | corporis sui]  inu. ELMO 109  contra] uotum add. ELM | promissum]  promissum ueniens p.c. O | uotum simplex]  simpliciter uotum Z | impedire] impediri A 110  illicite] licite O 111  dirimit] dirimitur OP | donum stat]  unum constat A contractum stat O factum stat P | autem] uero AO 112  potest] habet ELM | sui corporis]  inu. ELMOP 112  in … 113  tradidit]  transtulerit in alterum A in alterum tradiderit KPZ in alterum transtulit potestatem O 113  uice] scilicet O 114  et1]  et etiam A | Et2 … 116  totum]  om. O | istud] illud M 115  quod clerici]  qui clerici uel Na 116  quasi] qui Na 117  quidam ponunt]  quidam tamen assignant A quidam autem ponunt O 117  quia … 119  peccatum]  om. P | quia … 119  ualet]  om. Z 118  est … scandalum]  est scandalum et peccatum ELM peccatum est et scandalum K 119  est … simplicis]  om. a.c. E | hoc] istud P | simplicis … 120  esse]  simplicis peccatum esse a.c. solempnis peccatum est p.c. P

105

110

115

120

125

130

135

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO I

169

potest esse cum scandalo, utpote quando uenit ad notitiam multorum, et transgressio uoti solempnis sine scandalo, utpote si aliquis qui uouit solempniter, contrahat in regione longinqua ubi eius condicio ignoratur. Alii dicunt quod illud est propter statutum ecclesie. Set illud minus | ualet, quia assignanda esset aliqua ratio statuti. Et iterum si hoc esset propter solum statutum, ecclesia posset statuere contrarium, quod non est uerum. Melius ergo est quod dicatur primo modo, quia illa est uera ratio. | [10] Ad primum argumentum dicendum quod solempnitas plus addit ad uotum simplex, uel additum supponit quam iuramentum. Iuramentum enim non addit nisi confirmationem promissionis que est in uoto simplici, solempnitas uero addit uel supponit ultra uotum simplex traditionem rei promisse, ratione cuius habet impedire | et dirimere matrimonium contractum, non autem iuramentum. [11]  Ad secundum dicendum quod illa comparatio est intelligenda quantum ad genus peccati, quia uterque peccat mortaliter transgrediens uotum simplex et uotum solempne, set non quantum ad grauitatem peccati nec quantum ad impedimentum matrimonii propter dictas causas.

128 Ad … 133 iuramentum] cf. Thom., Super Sent., IV, 38, q. 1, 3, 3, ad 2 (1010a) 121 solempnis] simplicis p.c. P | aliquis] quis AP | uouit] uenit V 122  longinqua] propinqua O | ignoratur]  om. P 123  ecclesie] earum M 125  hoc] uerum add. V | hoc … statutum]  sic O | propter … ecclesia]  om. P | solum]  om. ELM | statuere] constituere ELM 126  ergo est]  inu. A ergo P | quod2] ut A | primo]  primo illo K illo primo PZ | quia] quod OZ 129  quam iuramentum] addat add. A iuramentum E om. Na matrimonium a.c. O 130  iuramentum enim]  quia iuramentum Na | non]  om. a.c. P 131  ultra] intra Z 133  contractum]  om. P 134  comparatio]  dub. P 136 uotum1 … solempne]  solempne uel simplex O | simplex … uotum]  om. a.c. P 137  nec] uel O | matrimonii]  om. Z 138  dictas causas]  inu. A predictas causas ELM

V149vb

L58va

O273v

170

DVRANDI SVPER SENT. IV

Z197rb M305va Na124rb

A160rb P143vb E61ra K64va

O274r

[1]  Secundo queritur utrum in solempni uoto continentie possit papa | dispensare. Videtur quod non, quia si posset, tunc ille cum quo dis­ pensaret, posset licite | ad seculum reuerti et contrahere matrimonium; set ponamus quod intrasset religionem post matrimonium initiatum et non consummatum et eo professo uxor eius contraxisset cum altero, tunc sequeretur quod aliquis uiuente legitima uxore posset cum alia contrahere; | hoc autem non uidetur; quare etc. [2]  Item E x t r a, ‘De statu monachorum’, | ‘Cum ad monasterium’, dicitur quod abrenuntiatio proprietatis ita annexa | est regule monachali ut nec contra illam summus pontifex ualeat dispensare; set eodem | modo annexa est regule monachali custodia castitatis; ergo etc. [3]  In contrarium arguitur quia sicut uotum abstinentie potest uergere in periculum corporis, ita uotum continentie; set propter periculum corporis licitum est dispensare | in uoto abstinentie; ergo propter eandem causam licitum est dispensare in uoto continentie. [4] Item secundum Bernardvm quod pro caritate institutum est, contra caritatem militare non debet; set si non posset dispensari in solempni uoto continentie, tunc aliquando militaret contra caritatem,

5  Videtur … 10  etc.]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 2, 5, arg. 3 (368b) 11  Extra … monasterium]  cf. X.3.35.6 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:599-600) ap. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 2, 5, arg. 1 (368b) 11  Item … 14  etc.]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 2, 5, arg. 1 (368b); cf. etiam. Thom., S.th., II-II., 88, 11, sed contra 2 (3:511b) 19  Item … 20  debet]  cf. Bernard., Liber de praecepto et dispensatione, 2, n. 5 (257) ap. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 2, 5, sed contra 1 (368b) 19  Item … 23  dispensare]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 2, 5, sed contra 1 (368b) 4 continentie] om. ELM 5  uidetur]  et uidetur AO | posset] possit V 6  licite]  om. O 8  et1 … consummatum]  om. P | eius]  om. L sua Na | altero] alio ELMO 9  uxore]  om. EM | cum … 10  contrahere]  contrahere cum alia O 11  monachorum] cap. add. A 12  quod]  custodia castitatis sicut abrenunciare P | abrenunciatio] abdicatio O 13  ut] ita a.c. M | ualeat] nec add. E | dispensare]  seu indulgere add. P 14  regule monachali]  tali monachali regule Na 15  quia] quod K | uergere] urgere L 16  ita … 17  corporis]  om. Na | licitum est] licet ELM 19  pro caritate]  secundum caritatem AZ 20  non2 … dispensari]  dispensari non posset A non posset dispensare ELM

5

10

15

20



25

30

35

40

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO II

171

sicut quando pro dispensatione pax unius regni posset acquiri; ergo in tali casu licet dispensare. [5] Responsio. Cum uotum ex generali ratione uoti non sit indispensabile (alioquin in casu nullo posset dispensari, quod non est uerum) si in solempni uoto continentie non potest dispensari, hoc erit uel ratione materie de qua est, uel ratione solempnitatis addite; et quantum ad utrumque sunt opiniones. Qvidam enim dicunt quod in uoto continentie non potest dispensari | propter excellentiam materie, quia omnis dispensatio in uoto requirit compensationem; set continentia non potest per bonum aliquod compensari, secundum illud quod habetur E c c l i. 26: Non est digna ponderatio continentis anime, et quia per eam triumphat homo de domestico inimico | et perfectius conformatur Christo quantum ad puritatem mentis et corporis; ergo in uoto continentie non potest dispensari propter defectum compensationis. Set istud non ualet, quia sicut dictum fuit prius, uirginitas uel continentia non est bonum aliquod secundum se, set solum ut medicina quatinus impedientia liberam contemplationem diuinorum remouet; ad hoc enim ordinatur, ut patet per Apostolvm I C o r. 7. Ex hoc sic arguitur: Finis est melior hiis que sunt ad finem. Set contemplatio est finis uirginitatis uel continentie; ergo est aliquid melius utro24 Responsio … 50 materie] cf. Thom., S.th., II-II., 88, 11, sol. (3:511b-512b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 38, 1, 4, 1, ad 3 (1011b); Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 2, 4, resp. (368a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 38, 9, 1, resp. (211vb); Iac. Met., Super Sent., IV, 38, 2 [Vtrum papa possit dispensare in uoto solempni continentie] (108ra) 32  Eccli. … anime]  Eccli., 26,20 36  sicut … prius]  cf. Durand., Super Sent., IV, 33, 4, resp. (123,19-125,65) 39  ut … 7]  cf. I Cor., 7,5 40  finis … finem]  cf. Arist., Top., III, 1, 116b22-23, cf. etiam Auct. Arist., 36,44 (324,50) 25 alioquin … 26  uerum]  om. A | casu nullo]  nullo O nullo communi a.c. nullo casu p.c. P inu. V | dispensari] dispensare a.c. V 26  si] scilicet L set Na nisi O | continentie] penitentie O 27  uel1]  om. ELMO | uel2] de add. Na 28  sunt] due add. A 29  uoto] solempni add. O | propter excellentiam]  ratione excellentie O 30  dispensatio … uoto]  in uoto dispensatio P | compensationem] recompensationem Z 31  potest] requirit L | bonum aliquod]  inu. A | compensari] dispensari a.c. L recompensari Z | illud]  om. O 32  26]  om. O | digna] condigna O | continentis anime]  inu. O 33  triumphat homo]  inu. P 34  conformatur Christo]  confirmatur O | quantum ad]  quoad O | puritatem] turpitudinem O 35  compensationis] recompensationis Z 36  istud] illud M | fuit] est O | prius]  om. K quod Na 37  secundum] per OP 38  quatinus] quatenus EMZ in quantum O 39  impedientia … 39  remouet]  remouet ea que impendiunt liberam contemplationem diuinorum A | patet] apparet O | I]  om. EKLMNaOPVZ 40  est melior]  inu. ELM | set] si add. A

M305vb

O274v

172 V150ra

M306ra O275r

L58vb

DVRANDI SVPER SENT. IV

que. Cum ergo possit dispensari in uoto contemplationis uel orationis non obstante | eius dignitate, fortiori ratione potest dispensari in uoto continentie. Nec obstat quod dicitur quod non est condigna etc., quia hoc est uerum de bonis exterioribus uel corporalibus pertinentibus ad priuatam personam. Set bonum spirituale uel bonum commune genti uel regno preponderat bono continentie; magis etiam conformamur Deo per bonum contemplationis, quod pertinet ad animam, quam per bonum continentie, quod pertinet ad corpus. Patet ergo quod uotum continentie non est indispensabile ratione materie. [6]  Si ergo sit indispensabile, hoc erit ratione solempnitatis. Et hoc qvidam dicunt, quia, sicut | habetur L e u. ultimo, quod semel sanctifica­ tum est | Domino, non potest in alios usus commutari; set per solempne uotum continentie saltem in religionis professione et sacri ordinis susceptione sanctificatur quis Domino, et semel sanctificatus semper manet sanctificatus; ergo non potest deputari ad alios usus, et maxime contrarios, ut est | usus matrimonii. Maior patet ex auctoritate allegata. Minor declaratur quantum ad utramque partem eius, quia solempnitas adhibetur unicuique rei secundum illius rei condicionem; sicut solempnitas militie consistit in apparatu equorum et armorum et concursu militum, quia hec militie congruunt, et solempnitas nuptia-

44  Nec … condigna]  Eccli., 26,20 51  Si … 88  matrimonii]  haec est opinio Thomae in Summa theologiae cf. Thom., S.th., II-II., 88, 11, sol. (3:511b-512b); cf. etiam Ioh. Par., Super Sent., IV, 38, 4, resp. [Vtrum papa possit in uoto continentie dispensare] (169vb); Iac. Met., Super Sent., IV, 38, 2 [Vtrum papa possit dispensare in uoto solempni continentie] (108ra) 52  sicut … ultimo]  cf. Lev., 27,28 42  Cum ergo]  inu. O | possit] posset O | orationis] ordinationis Na communionis O 44  condigna] ponderatio add. A digna P | quia hoc]  hoc AELMNaP hoc enim O 45  bonis] locis Na | uel corporalibus]  om. O 46  priuatam personam]  inu. AO | bonum2] pacis add. A om. O | genti … 47 continentie] quo O 47  continentie] conscientie Na | etiam] enim P | conformamur] confirmamur O conformatur Na 48  per1] est O | quod … 49  corpus]  om. O 49  continentie] conscientie a.c. Na 50  continentie]  quod pertinet ad corpus add. V 51  si] cum O | indispensabile] dispensabile P | erit] est Na | hoc … 52  dicunt]  hoc dicunt quidam ELM quidam hoc dicunt Na 52  quia] quod NaPZ | semel] solum a.c. O 55  quis] aliquis KZ | et] est add. O | semper manet]  inu. ELM | semper … 56  sanctificatus]  om. OP 56  et] ut EL et a.c. M 57  contrarios]  ad contrarios P 58  allegata] preallegata A | declaratur] patet ELM | partem eius]  inu. OM 59  illius] unius Na | rei2]  om. O 60  militie] non add. Na | et2] ex EL et a.c. M 61  quia hec]  que AP quia hoc ELNa qui O | congruunt] congruit E

45

50

55

60



65

70

75

80

85

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO II

173

rum consistit in ornatu sponsi et sponse et conuentu amicorum, que nuptiis congruunt. Et similiter cum uotum sit promissio Deo facta, solempnitas uoti accipitur | secundum aliquid spirituale quod ad Deum pertinet, scilicet secundum aliquam spiritualem benedictionem uel consecrationem, quorum utrumque fit in professione certe regule et sacri ordinis susceptione. Sic autem consecratus numquam consecrationem amittit quamdiu manet, quia in rebus inanimatis idem patet; calix enim semel consecratus, numquam desinit esse consecratus | quamdiu | manet integer. Nec est in potestate cuiuscumque quod semel consecratum desinat esse consecratum. Et sic patet minor. Sequitur ergo conclusio, scilicet quod consecratus | Domino per solempne uotum continentie non potest per quemcumque prelatum ad usus matrimonii deputari. Hoc tamen interest, ut isti dicunt, inter | solempnizationem uoti per susceptionem sacri ordinis et per professionem religionis, quia solempnitati ordinis non est annexum uotum continentie | essentialiter, set solum ex statuto ecclesie; propter quod uotum continentie se habet ad eam accidentaliter et econuerso. Et ideo in tali uoto potest dispensari per ecclesiam non obstante consecratione cui non coniungitur uotum per se. Set uotum continentie essentiale est statui | religionis, per quam homo totaliter renuntiat seculo, Dei seruitio mancipatus, quod non potest simul stare cum matrimonio, in quo incumbit necessitas procurande uxoris, prolis et familie et rerum que ad hoc requiruntur. Et ideo consecratio que fit in professione religionis, habet essentialiter annexum uotum continentie. Propter quod sicut non potest fieri quod semel consecra62 conuentu] concursu P | que] qui KZ 63  et similiter]  ergo O 64  accipitur] attenditur(?) A 66  certe regule]  religionis O 67  sic] sicut ELM om. O | autem consecratus]  inu. O 68  manet] maneat Na | quia] quod ANa | calix … 69  semel]  calix enim *** L calix enim O quia calix P 69  numquam] non ELM | quamdiu] quantum Na 70  potestate] prelati add. A | quod]  quod illud quod O | semel] est add. Na 71  consacratum] est add. O 72  scilicet]  om. ELM | quod]  om. P 73  prelatum] dominum ELM 74  ut … dicunt]  quod add. Na ut dicunt isti O | solempnizationem]  solempnem actionem(?) O 75  per] et LNaO | susceptionem … ordinis]  susceptionem ordinis sacri O sacri susceptionem a.c. sacri ordinis susceptionem p.c. P 76  solempnitati] solempnizationi Na 77  ex] solo add. K | statuto] uirtute ELM 78  potest dispensari]  inu. A 79  ecclesiam] essentiam a.c. Na | consecratione]  tali consecratione O | coniungitur] adiungitur A 80  essentiale est]  inu. A | per ] propter Na 81  quam] quem AMK quod O | homo totaliter]  inu. A | mancipatus] mancipatur Na 82  necessitas] procurandi filios add. A | procurande … 83  rerum]  procurandi uxoris et familie et rerum ELM procurande uxoris, prolem et familiam et res O procurande uxoris, prolis et familie et sollicitudo procurande res P 83  rerum]  sollicitudo procurande res P | requiruntur] requitur KL | fieri] dispensatio add. A

Na124va

O275v E61rb K64vb M306rb Z197va

P144ra

174 O276r

V150rb

M306va

O276v A160va

DVRANDI SVPER SENT. IV

tus | Deo per professionem religionis non maneat consecratus, sic non potest fieri quod post uotum continentie tali benedictione consecratum professus possit transferri ad contrarium actum matrimonii. [7]  Quicquid sit de conclusione, ratio tamen ista non cogit. Quod enim dicitur in maiori quod illud quod semel est consecratum Domino, non potest in alios usus conmutari, uerum est passim et indiffe­ renter; potest tamen in casu pro magna utilitate uel necessitate. Vnde Dauid et qui cum eo erant, comederunt panes Domino consecratos, nec tamen peccauerunt, quia necessitas excusauit eos, ut habetur | R e g. Et hodie si quis laycus periculose sitiret nec haberet cum quo biberet nisi cum calice consecrato, non peccaret, si in eo biberet. Et si | in talibus excusat necessitas personalis, fortiori ratione utilitas communis. Et similiter uidetur dicendum in proposito quod consecratus Domino per uotum continentie solempnizatum posset dispensatiue tradi ad matrimonium propter bonum commune. Quod etiam dicitur in minori quod per solempne uotum continentie consecratur quis Domino, posset dici quod illa consecratio que fit in sacri ordinis susceptione et professione religionis, omnino se habet per accidens ad uotum continentie; et hoc ipsi concedunt | de consecratione que est | in susceptione sacri ordinis. Idem etiam uidetur de benedictione que

89 Quicquid … 145 dispensari] cf. Articuli in quibus, 217 (Koch, “Die Magisterjahre des Durandus”, 114-115); Thom., Super Sent., IV, 38, 1, 4, 1, ad 3 (1011b) 94  ut … 95  Reg.]  cf. I Reg., 21,1-6 et Marc., 2,23-28 86 consecratus1] consecratum a.c. O 87 post] primum O | tali] cum A 88  transferri]  om. Z | ad] in ELM 89  ratio] ratione a.c. Na | quod enim]  quod uero a.c., quando uero p.c. Na 90  illud quod]  id quod M om. P | semel … consecratum]  est semel consecratum A est semel dedicatum O semel consecratum est P | domino] Deo E | domino … 91  indifferenter]  uerum est ad libitum O 93  Dauid] dicendum a.c. M om. a.c. Na | comederunt] comederant O | domino consecratos]  Deo consecratos E inu. M 94  nec] non O om. P | excusauit eos] excusauit ELKMNa inu. O | ut … 95  Reg.]  om. A | hodie] ideo AP post laicus Na sic O | quis] quidam A om. O | periculose]  om. Na | haberet] inueniret O 96  nisi … biberet2]  om. a.c. posset bibere cum calice consecrato p.c. Na | cum] in A | non] nec P | si in]  si ibi in A si ibi ex O 97  communis] communionis a.c. O 98  et similiter]  similiter ELM | uidetur] uideretur P | in proposito]  om. Na 99  Domino] Deo E | solempnizatum]  solempnizaret actum Na om. O | posset] possit P | posset … 100  commune]  posset contrahere O 100  bonum commune]  inu. P | etiam] autem V | in]  om. V 101  consecratur] consecratus Na 102  fit] sit Na | et]  et in A 103  professione religionis]  inu. O | per accidens]  om. Z 104  et … consecratione]  om. Z 105  sacri]  om. ELM idem] item Na uidetur] est A

90

95

100

105



110

115

120

125

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO II

175

est in professione religionis, quia ad professionem nulla benedictio ex necessitate requiritur, set solum emissio uoti in manu prelati, et quia si nulla adderetur, uera esset professio et eque obligaret apud Deum et homines sicut habita benedictione; quemadmodum dicitur de eo qui manet in religione transacto anno probationis, qui reputatur uere professus absque benedictione aliqua; quando etiam benedictio additur, illa magis respicit uotum obedientie quam continentie, quia est benedictio habitus qui est signum quod deferentes similem habitum uiuunt in simili obedientia. Propter quod uidetur quod sicut potest dispensari in uoto continentie solempnizato per susceptionem sacri ordinis, ita quando solempnizatur per professionem religionis. [8]  Ideo potest aliter dici quod in uoto continentie qualitercumque solempnizato potest papa | dispensare propter bonum commune, si ex tali dispensatione debeat | prouenire. Cuius ratio est quia sicut dictum fuit a | principio, huic dispensationi non obstat nisi excellentia materie, si non possit fieri recompensatio, | et solempnitas adhibita; primum non obstat, ut satis fuit prius declaratum, nec secundum, ut amplius declarabitur; quare etc. Quod enim solempnizatio uoti non obstet quin tale uotum sit dispensabile, patet considerando quid solempnitas addat ad uotum. Addit enim solum perfectionem quandam accidentalem: sicut enim in sacramentis et ceteris rebus differunt ea 117  Ideo … 119  prouenire]  citatur ap. Petr. de Tarant tamquam “opinio Iurisperitorum”cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 2, 4, resp. (368a-b); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 38, 9, 1, resp. (211vb-212ra); Iac. Met., Super Sent., IV, 38, 2 [Vtrum papa possit dispensare in uoto solempni continentie] (108ra-rb) 106  ex necessitate]  om. Z 107  requiritur] acquiritur L | uoti]  om. O | et quia] unde P | nulla] benedictio add. A nullam K | adderetur]  benedictio adderetur A adderetur benedictio P et p.c. M 108  uera] adhuc EM nulla L nichilominus P | esset] esse Z | homines] hominem M apud homines P 109  quemadmodum] sicut O 110  probationis]  nec contradicit add. P | qui]  recte quod(?) 111  benedictione] professione O | quando] quod Na 113  qui] que Na | uiuunt in]  uiuant in ELM sunt sub P 114  potest] possit O 115  solempnizato] solempnizate A 116  religionis]  potest dispensare add. P 117  ideo] item Na | aliter]  om. Z | qualitercumque solempnizato]  quantumcumque solempnizato A inu. Na 118  potest papa]  papa possit O | propter … 119  prouenire]  om. O 119  sicut] ut O 120  fuit] est O | dispensationi] disputationi a.c. M 121  non]  om. Na | fieri]  om. L | recompensatio] dispensatio A | et solempnitas]  om. P 122  fuit prius]  inu. ELM 124  tale]  om. A | solempnitas] uoti add. O 125  enim solum]  inu. L | perfectionem … 126  accidentalem]  perfectionem accidentalem quandam ELM quandam perfectionem accidentalem V 126  enim … sacramentis]  in ceteris P | et]  et in A ea … 127  solempnitate]  ea que sunt de solempnitate et ea que de necessitate O

L59ra M306vb Na124vb O277r

176 E61va K65ra

O277v

M307ra

V150va

P144rb

DVRANDI SVPER SENT. IV

que sunt de necessitate ab hiis que sunt de solempnitate, ita et in uotis; | utrobique enim res est perfecta essentialiter exclusa solempnitate, ita quod solempnitas non addit nisi quendam decorem | accidentalem, ut superius pluries dictum fuit in sacramentis. Cum ergo uotum sit essentialiter quedam promissio ac per hoc quedam obligatio, quicquid obligationis est in uoto, totum est ibi exclusa solempnitate. Est autem in uoto duplex obligatio: una solius promissionis, post quam res non debet alteri tradi, et hec sola est in uoto solempni; alia est promissionis et traditionis rei promisse postquam res non potest alteri tradi, cum primus | iam sit adeptus dominium rei, et hec est in uoto perfecto. Essentialiter enim perficitur uotum, cum sit quedam promissio, in hoc quod res promissa traditur. Et ex hoc habet uotum quod dirimat matrimonium contractum, ut prius dictum fuit, etiam si nulla solempnitas adderetur. Que quando additur, | nichil obligationis addit, set solum quendam decorem. Ex quo potest sic argui: illud sine quo uotum est essentialiter perfectum nec addit uoto aliquam obligationem, non impedit quin in uoto possit fieri | dispensatio; set solempnitas uoti est huiusmodi, ut declaratum est; ergo non impedit quin in uoto continentie quantumcumque solempnizato possit dispensari. [9]  Ad primum argumentum dicendum quod sicut non est incon­ ueniens post matrimonium consummatum alterum mori et sic matrimonium dissolui, et nichilominus si mortuus suscitaretur, | posset contrahere cum alia, prima manente uiuente, sic non est inconueniens

146  Ad … 154  matrimonium]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 2, 5, ad 3 (368b) 127 hiis] aliis P | ita]  om. P | ita … 128  solempnitate]  om. Na 128  est perfecta] perfectio P | exclusa] omni add. O 129  accidentalem] accidentaliter P 130  superius]  om. ELM 131  ac] et O | obligatio]  om. a.c. P 132  obligationis est]  inu. ELM 133  postquam]  post quod a.c. O 134  alteri] alii Na | solempni] simplici V | alia] secunda K 135  potest] debet O 136  primus] prius Na alius O | sit adeptus]  inu. A | dominium] dominio L | rei] dei a.c. Na 137  perficitur]  om. a.c. O 138  promissa]  que promissa fuit M | traditur] traditur siue tradatur E fuit L siue datur M diuiditur Na ibi tradatur O | hoc]  om. P 139  fuit] est ELM | etiam] et Na 142  perfectum] factum O | nec] non OP | uoto] uotum P | aliquam obligationem]  inu. ELM | non] nec P 144  continentie]  om. O 147  matrimonium consumatum]  inu. A | matrimonium dissolui]  inu. O matrimonium solui P 149  prima … uiuente]  prima uiuente AKZ prima manente ELNaO persona manente a.c. prima uiua p.c. M uiuente prima a.c. prima uiuente p.c. P | sic]  et sic ELM

130

135

140

145

150

155

160

165

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO II

177

quod post matrimonium initiatum et per ingressum | religionis quasi per mortem spiritualem solutum, si religiosus per dispensationem sus­ citetur ad uitam ciuilem, quod contrahat cum alia prima uiuente, nec propter hoc habet plures uxores, | set unam tantum, quia cum prima fuit solutum matrimonium. [10]  Ad secundum dicendum quod intellectus decretalis est quod papa non potest in talibus dispensare, aut quia non potest passim et pro libito uoluntatis, set solum pro magnis et arduis causis recompensantibus uotum continentie solempnis, aut quia non potest dispensare in istis, supposito quod religiosus maneat religiosus, quia hoc implicat contradictionem. Set ipse potest facere de religioso non religiosum et per consequens in uotis religionis dispensare quando hoc exigit necessitas uel euidens utilitas ecclesie. [11]  Ad primum argumentum alterius partis dicendum est quod continentia non potest uergere in periculum corporis, sicut abstinentia, quia abstinentia est ab hiis que directe pertinent ad conseruationem corporis, set continentia | est ab hiis que pertinent ad multiplicationem speciei. Et ideo continentia non potest esse in periculum persone, sicut abstinentia, quin possit illi periculo per aliud remedium subueniri. [12]  Aliud argumentum bene concludit propositum.

156  aut … 160  contridictionem]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 2, 5, ad 1 (368b) 160 Set … 162 ecclesie] cf. Articuli in quibus, 217 (Koch, “Die Magisterjahre des Durandus”, 114-115) 150 quod] om. P | quasi] tamquam O 151  solutum]  sit matrimonium et add. O 152  prima uiuente]  uiuente EL uiuente a.c. uiuente prima p.c. M inu. P | nec] non ELMNa 153  unam tantum]  inu. Na 155  intellectus … est]  decretalis dicit O 156  in] cum O | dispensare]  om. P | aut quia]  inu. Na quia O | et] aut ELM 157  recompensantibus]  in compensationibus Na 158  solempnis]  om. ELM | dispensare … 159  istis]  inu. A 159  supposito] presupposito O | maneat religiosus]  maneat a.c. maneat religiosus p.c. E maneat V | hoc]  om. OZ 160  set]  dub. Z | et … 162  ecclesie]  om. O 161  religionis] religiosis EL religiosis a.c. religiosorum p.c. M | quando] quandoque L | hoc]  om. ELM | necessitas … 162  utilitas]  utilitas uel euidens uoluntas ELM necessitas aut euidens utilitas P 163  alterius … dicendum]  dicendum alterius partis Na | est]  om. OPV 164  sicut … 165 quia] set L | sicut … 166  corporis]  om. a.c. E sicut M 165  ab] de OP | directe]  om. LNaOP | ad … 166  pertinent]  om. Na 166  set] si M | corporis … multiplitationem]  om. L 169  propositum]  om. O

Z197vb

O278r

M307rb

178

DVRANDI SVPER SENT. IV

O278v Na125rb

[1]  Deinde queritur de scandalo; primo utrum omne scandalum sit peccatum. Videtur quod non, quia nullum peccatum procedit ex pietatis affectu, quia non potest arbor bona fructus malos facere, M a t t h. 7; set aliquod scandalum uidetur processisse ex affectu pietatis, illud scilicet, de quo dixit Dominvs Petro: Scandalum | michi es; Vbi dicit Hieronymvs quod error Apostoli de pietatis affectu ueniens numquam incentiuum ui­ detur | esse diaboli; ergo non omne scandalum est peccatum. [2]  Item M a t t h. 15 dicitur quod Pharisei ex uerbo Christi scandalizati fuerunt; set Christus numquam nullum peccatum fecit, ut dicitur I P e t r. 2: Peccatum non fecit ullum; ergo non omne scandalum est peccatum. [3]  In contrarium est quod dicit G l o s s a M a t t h. 17 quod scandalum est dictum uel factum minus rectum prebens alteri occasionem ruine; set omnis actus carens debita rectitudine est peccatum; ergo etc.

4  Videtur … 9  peccatum]  Thom., S.th., II-II., 43, 2, arg. 2 (3:251b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 38, 2, 2, 1, arg. 2 (1014b) 5 Matth. 7] cf. Matth., 7,17 ap. Thom., S.th., II-II., 43, 2, arg. 2 (3:251b) 7  Scandalum … es]  Matth., 16,23 ap. Thom., S.th., II-II., 43, 2, arg. 2 (3:251b) 7  Vbi … 9  diaboli]  cf. Hieronymus, Commentarii in euangelium Matthaei, III (144,150152) ap. Thom., S.th., II-II., 43, 2, arg. 2 (3:251b) 10 Matth. 15] cf. Matth., 15,12 12  I … ullum]  cf. I Petr., 2,22 14 In … 16 etc.] cf. Thom., S.th., II-II., 43, 2, sed contra (3:251b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 38, 2, 2, 1, sed contra 1 (1014b) 14  Glossa … 17]  cf. Glossa ordinaria super Matth. 15, 12 (5:264) ap. Thom., S.th., II-II., 43, 2, sed contra 1 (3:251b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 38, 2, 2, 1, sed contra 1 (1014b) 3 deinde] postea O | primo]  et primo AO et primo queritur KZ 4  uidetur] et uidetur AO | pietatis affectu]  inu. KZ 5  non]  om. LNa | bona]  om. Na | fructus … 7]  etc. O | facere]  ut dicitur add. A 6  aliquod] ad Na | processisse] procedere O | scilicet]  om. Na 7  dominus] Deus A 8  Apostoli] a primo Na | ueniens numquam]  ueniens a.c. ueniens numquam p.c. E ueniens M uenit postquam(?) P | incentiuum … 9  esse]  ex incentiuo P 9  omne … est]  est omne scandalum O 10  Item … peccatum]  om. P | ex] de Na 11  fuerunt] sunt E | numquam nullum]  nullum umquam A numquam O nullum P | ut dicitur … 12  ullum]  om. OZ 12  I]  om. EKLMNaOPVZ | peccatum]  qui peccatum A | ullum]  om. A illum Na 14  Matth. 17]  om. ELM

5

10

15



20

25

30

35

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO III

179

[4]  Responsio. Videnda sunt tria: primum est quid sit scandalum; | secundum est an omne scandalum sit peccatum; tertium est an sit speciale peccatum. Quantum ad primum sciendum est quod sicut Hieronymvs dicit ex­ ponens illud M a t t h. 15, Scis quia Pharisei audito hoc uerbo scandalizati sunt: scandalon grece, nos offensionem uel ruinam | uel impactionem pedis possumus dicere. | Obex enim quod alicui ponitur in uia corporali cui impingens | disponitur ad ruinam, dicitur scandalum. Similiter in pro­ cessu uie spiritualis illud quo aliquis disponitur ad ruinam spiritualem, dicitur scandalum. Tale autem est uerbum uel factum minus rectum quo aliquis sua admonitione uel exemplo trahit alterum ad peccandum. Et ideo scandalum spiritualiter sumptum est dictum uel factum minus rectum prebens | alteri occasionem ruine, ut dictum est. Et quia actus sumunt rationem ex obiecto, ideo ruina uel dispositio ad ruinam sequens | ex alterius dicto uel facto dicitur scandalum, set passiuum; primum uero actiuum dicitur. De quo sciendum est quod dictum uel factum potest esse alteri occasio peccandi dupliciter: uno modo per se, alio modo per accidens; | per se quidem quando aliquis intendit suo malo uerbo uel facto alium ad peccandum inducere; uel etiam si ipse hoc non inten­

20 Quantum … 51 passiuum] cf. Thom., S.th., II-II., 43, 1, sed contra 1 et sol. et ad 4 (3:250a-251a) 21  Matth. … 22  sunt]  Matth., 15,12 ap. Thom., S.th., II-II., 43, 1, sed contra (3:25a-b) 22  scandalon … 23  dicere]  cf. Hieronymus, Commentarii in euangelium Matthaei, II (129,1468-1469) ap. Thom., S.th., II-II., 43, 1, sol. (3:250a) 30  actus … obiecto]  Auct. Arist., 6, 56 (179,88) 17 primum est] primum Na 18  tertium est]  tertium Na 19  speciale peccatum]  inu. A 20  est]  om. Na | Hieronymus dicit]  inu. O 21  illud]  om. P | scis] scitis O | quia] quod OZ | hoc]  om. NaO 22  scandalon] scandalum AKOZ scandalizatio EL et a.c. M scandalo Na | grece] ergo O | nos] signifcat A | uel]  om. O | impactionem] infectionem a.c. O 23  possumus dicere]  om. A | quod] qui AOP et p.c. M | uia] uita V 24  impingens] pingens Na | ruinam] coporalem add. P | dicitur … 25  ruinam]  om. ELMO | similiter … 26  scandalum]  om. A | in … 25  aliquis]  quod prebet alicui occasionem quo P | spiritualem] spiritualiter p.c. M 27  admonitione]  in omni ratione Na 28  est]  et cetera add. Na 29  occasionem] actionem Na | ruine]  om. ELM | ut … 30  rationem]  om. O | est]  est prius K prius est Z | et]  om. Na 30  sumunt] sumit ELMZ 31  set … 32  dicitur]  passiuum scilicet primum uero dicitur actium A set paulum prius non actiuum dicitur Na passiuum O 33  potest]  om. EL om. a.c. est p.c. M | alteri] alicui P | alio] secundo K 35  ad … inducere]  ad peccatum inducere K inducere ad peccandum O | etiam] et V | non]  om. a.c. E | intendat] intendit OP

L59rb

E61vb K65rb M307va

O279r V150vb

A160vb

180

O279v

M307vb P144va

DVRANDI SVPER SENT. IV

dat, ipsum factum est tale quod de sui ratione habet ut sit inductiuum ad peccandum, utpote cum aliquis publice facit peccatum uel aliquid quod habet similitudinem peccati, et tunc ille qui hoc facit, proprie dat alteri occasionem ruine, potissime quando hoc intendit; unde uocatur scan­ dalum actiuum. Per accidens uero uerbum uel factum unius est alteri causa peccandi quando preter intentionem operantis et condicionem operis aliquis male dispositus inducitur ad peccandum, puta cum quis inuidet bonis aliorum; et tunc ille qui facit talem actum rectum non dat alteri occasionem peccandi, set alius sumit; et ideo hoc est scandalum passiuum sine actiuo, | quia ille qui recte agit, non dat occasionem ruine quam alter patitur. Contingit ergo quandoque quod simul sit scandalum actiuum in uno et passiuum in altero, puta cum ad inductionem unius alius peccat; quandoque uero est actiuum sine passiuo, puta cum aliquis | inducit alium uerbo uel facto ad peccandum et | ille non consentit; quandoque uero est passiuum sine actiuo, ut iam dictum est. Et sic patet primum, quid scilicet sit scandalum et qualiter distinguitur in actiuum et passiuum. [5] Quantum ad secundum sciendum est quod scandalum passiuum numquam est sine culpa scandalizati nec actiuum sine culpa scandalizantis; passiuum tamen bene est sine culpa scandalizantis et actiuum sine culpa scandalizati. Primum patet, quia omnis ruina spiritualis est peccatum in eo qui ruit; set scandalum passiuum est spiritualis ruina scandalizati; ergo est peccatum in eo. Secundum patet, quia

52 Quantum … 66 actiuo] cf. Thom., S.th., II-II., 43, 2, sol. (3:252a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 38, 2, 2, 1, sol. (1015a) 36 ipsum] tamen add. O | tale] facere Na | ut] quod O 37  aliquis … peccatum]  quis peccatum publice facit A 38  ille]  om. O | proprie]  om. KZ 39  unde] et O 40  unius] alicuius O 41  causa]  uero causa Na occasio O | quando] scilicet add. O 42  aliquis] quis A aliquid L | peccandum] peccatum LZ | puta] sicut A puta ut ELM | quis] aliquis KZ 43  alteri occasionem]  inu. EM 44  set] licet O | sumit] fuerit Na | ideo] et add. P 45  quia] qui Na | ille] iste A 46  simul]  om. a.c. E om. M | sit] fit Na | actiuum] passium M | in uno]  om. O | in … 48  actiuum]  om. ELM 47  et]  om. Z 48  passiuo] actiuo M | puta]  om. ELM | aliquis] quis O 49  uerbo … peccandum]  ad peccandum uerbo uel facto Na | et] ut L | uero]  et ratio Na 50  iam]  om. O | dictum est]  patet ELM 50  et … 51  passiuum]  om. O | quid scilicet]  inu. A 51  distinguitur in]  sit EM 52  quantum]  om. ELM 53  scandalizati] scandali Na 54  scandalizantis2] scandalizati ELM | et … 55  scandalizati]  om. A 55  primum … 57  peccatum]  om. A | primum patet]  inu. P 56  est1]  om. P | qui] quidem a.c. E 57  est peccatum]  inu. Na | secundum] tertium A

40

45

50

55



60

65

70

75

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO III

181

omne scandalum actiuum uel est peccatum uel habet speciem peccati. | Si sit peccatum, habeo propositum; si uero non sit de se peccatum, set habeat speciem peccati, ut comedere ydolaticum coram infirmis, debet dimitti ex caritate ad cauendum lesionem proximi. Et qui non dimittit, | contra caritatem agit, | sicut dicit Apostolvs R o m. 14: Si propter cibum frater tuus contristatur, iam non secundum caritatem ambulas,ergo omne tale scandalum est peccatum in facientibus ipsum. Tertium patet ex dictis in primo articulo, quia est scandalum actiuum sine passiuo et passiuum sine actiuo. [6]  Quantum ad tertium dicendum quod scandalum passiuum non est speciale peccatum, nec scandalum actiuum quando est preter intentionem scandalizantis. Quod patet unico medio, quia ex dicto uel facto unius contingit alium ruere in dictum uel factum simile; set hoc potest esse in utroque, scilicet principali agente et imitante secundum quodlibet | genus peccati, nec est ibi specialis circumstantia trahens ad determinatam speciem peccati; ergo scandalum passiuum et actiuum quod est preter intentionem agentis, non est speciale peccatum. Scandalum uero actiuum quando est ex intentione agentis, est speciale peccatum, quia quod opponitur speciali uirtuti, est speciale peccatum; set scandalum actiuum, cum procedit ex intentione agentis, opponitur speciali uirtuti, scilicet caritati prout imperat correctionem fraternam (scandalizans enim intendit alium corrumpere, sicut corripiens inten62  Rom. … 63  ambulas]  Rom., 14,15 67 Quantum … 82 finis] cf. Thom., S.th., II-II., 43, 3, sol. (3:252a-253a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 38, 2, 2, 2, sol. (1015b) 58 actiuum] om. Z 59  sit] est P | habeo] habetur A | si uero]  dub. L | set] et O 60  speciem]  om. a.c. P | ydolaticum]  ydolati est Na idolatum V | debet] oportet O 61  dimitti] omitti M 62  dicit Apostolus]  dicitur O | si … 63 ambulas] om. O 63  cibum] tuum add. A | frater] super a.c. P 64  scandalum] aliquando OP | ipsum] eum Na | tertium] secundum L | patet] sic add. A 65  quia] quod Z 67  dicendum] sciendum O | passiuum]  om. Na | passiuum … 68  actiuum]  om. P 68  scandalum actiuum]  scandalum L actiuum O | quando] que Na 69  scandalizantis]  est circumstantia quedam communis et non specialis peccatum add. P | medio] meo Na | uel] et KOV ac Na 70  contingit] conuenit M | alium … in]  alterum tunc ut Na ruere in OP | simile] simul Na dub. P 71  scilicet] sine P | principali]  in principali ELM 72  genus] ergo O | nec] non O ergo non P 73  ergo]  sequitur ergo quod P | passiuum … actiuum]  actiuum et passiuum P 74  non … 75  agentis]  om. Na 76  quia … pecccatum2]  in margine sed textus est illegibilis E 77  cum] quod ELMNaO 78  imperat] importat Na 79  intendit]  om. O | alium corrumpere]  inu. O | corrumpere … 80  alium]  om. Na

Na125rb

Z198ra O280r

M308ra

182 O280v K65va L59va E62ra V151ra

DVRANDI SVPER SENT. IV

dit alium emendare); ergo tale scandalum est speciale | peccatum. | Et sic scandalizans dupliciter peccat, scilicet ex genere praui operis et ex intentione peruersi finis. [7]  Ad primum argumentum dicendum quod scandalum | non sumitur ibi proprie, | set large pro quolibet impedimento; uolebat enim Petrus passionem Christi impedire, et ex quodam pietatis affectu non | intendens, nec ex uerbo suo inducens Christum ad aliquid illicitum, set ignorans diuinum secretum. [8] Ad secundum dicendum quod scandalum Phariseorum fuit passiuum tantum cui non respondit in Christo scandalum actiuum. Et ideo ipsi peccauerunt, non autem Christus.

80

85

90

P144vb

[1]  Secundo queritur utrum bona spiritualia sint dimittenda propter scandalum. Videtur quod sic, quia Hieronymvs dicit quod dimittendum est propter scandalum omne quod potest dimitti salua | triplici ueritate, scilicet uite, iustitie et doctrine; set multa bona spiritualia possunt dimitti salua hac triplici ueritate, sicut adimpletio consiliorum, largitio 83 Ad … 87 secretum] cf. Thom., S.th., II-II., 43, 2, ad 2 (3:252a-b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 38, 2, 2, 1, ad 2 (1015b) 5  Hieronymus … 7  doctrine]  in operibus Hieronymi non invenitur 5  Videtur … 10  dimittenda]  cf. Thom., S.th., II-II., 43, 7, arg. 4 (3:256a) 80 tale] om. A | speciale peccatum]  inu. A 82  peruersi finis]  peruersificationis (sic) ELM peruersa O 84  uolebat] dolebat Na | enim]  om. V 85  Petrus]  om. NaO | et]  om. PZ | quodam]  om. Na | pietatis]  om. ELM | affectu] effectu Na | non] bonum P 86  intendens]  quia laudabiliter poterat sibi passio Christi discplicere set aliquod *** add. P | uerbo suo]  inu. O | Christum]  om. O 87  secretum]  prorumpit in tale uerbum add. P 89  tantum] tantum om. A | cui … respondit]  non tamen fuit P | Christo] aliquod add. A | scandalum actiuum]  inu. Na 90  non autem]  et non EM | Christus]  hic sequitur additio in P cf. App. I, p. 86* 4  sint] sunt O 5  uidetur]  et uidetur OP | quia]  om. ELM | Hieronymus dicit]  inu. O 6  est]  om.. a.c. E | omne] illud P | potest dimitti]  inu. Na | ueritate] necessitate Na 7  uite … doctrine]  uite, doctrine et iustitie A iustitie, uite et doctrine O 8  salua]  om. EL et a.c. M | largitio]  et largitio A

5



10

15

20

25

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO IV

183

elemosynarum (alioquin semper peccarent | qui ista bona pretermitterent); ergo ista sunt propter scandalum dimittenda. [2] Item doctrina sacra, correctio fraterna, punire delicta sunt quedam opera spiritualia; et tamen sunt propter scandalum | dimittenda; ergo etc. Minor patet de doctrina quod sit dimittenda propter scandalum, quia M a t t h. 7 dicitur: Nolite sanctum dare canibus, neque margaritas uestras spargatis ante porcos ne conuersi dirumpant uos. Correctionem etiam fraternam dicit Avgvstinvs dimittendam propter scandalum, I D e c i u i t a t e D e i. Similiter et punitio peccatorum dimittenda est ubi timetur schismatis periculum, ut dicit Avgvstinvs in E p i s t o l a c o n t r a P a r m e n i a n u m. Quare etc. [3]  In contrarium est quod dicit Gregorivs S u p e r E z e c h i e l e m, et allegatur E x t r a, ‘De Regulis iuris’: Si de ueritate scandalum sumitur, utilius scandalum nasci permittitur, quam ueritas relinquatur; set bona spiritualia maxime pertinent ad ueritatem; ergo non sunt pretermittenda propter scandalum. [4]  Responsio. Questio ista locum non habet de scandalo actiuo, quia scandalum actiuum est dictum uel factum malum uel habens 11 Item … 19 etc.] cf. Thom., S.th., II-II., 43, 7, arg. 1-3 (3:256a) 14  Matth. … 15  uos]  Matth., 7,6 ap. Thom., S.th., II-II., 43, 7, arg. 2 (3:256a) 16 Correctionem … 17 Dei] Aug., De ciuitate Dei, I, 9 (9,31-36) ap. Thom., S.th., II-II., 43, 7, arg. 3 (3:256a) 17  Similiter … 19  Parmenianum]  cf. Aug., Contra epist. Parmeniani, III, 2, 13 (114,19 115,1) ap. Thom., S.th., II-II., 43, 7, arg. 1 (3:256a) 20 In … 24 scandalum] cf. Thom., S.th., II-II., 43, 7, sed contra (3:256b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 38, 2, 4, 1, sed contra 1 (1018a) 20  Gregorius … 22  relinquatur]  cf. Greg., Homiliae in Hiezechihelem prophetam, l, hom. 7 (85,89-90) ap. X.5.41.3 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:927) et Thom., S.th., II-II., 43, 7, sed contra (3:256b) 9 peccarent] nisi add. Z | bona]  om. A | pretermitterent] permitterent EL et a.c. M | pretermitterent … 10  ista]  om. a.c. K pretermitterent ergo P 11  punire delicta]  punitio delictorum P | sunt … 12  spitirualia]  quedam opera spiritualia E quedam opera spiritualia a.c. M quedam opera spiritualia sunt p.c. M sunt opera spiritulia Na 12  propter]  om. V 13  ergo etc.]  quare etc. ELM om. O | minor] maior O 14  Matth. 7]  Matth. 5 O 15  neque] nec EO | uestras]  om. ELM | ne]  om. E | dirumpant] disrumpant AO 16  correctionem] correptionem P | etiam] autem p.c. O 17  et punitio]  etiam punitio A expunitio Na 18  dimitenda est]  inu. KZ | schismatis] schismaticis Na om. P | dicit]  om. K | Augustinus]  in litera add. O 20  Parmenianum] Parmemeranum EL Parmemenianum M 21  regulis] conuersionibus ELM | iuris … sumitur]  om. O | scandalum]  om. E et a.c. M | sumitur]  om. Na 22  nasci … relinquatur]  etc. O | permittitur]  dub. E 23  pretermittenda … 24  scandalum]  propter scandalum dimittenda O 25  questio ista]  inu. A | locum … habet]  non habet locum O

M308rb

O281r

184

Na125va M308va A161ra O281v

DVRANDI SVPER SENT. IV

speciem mali; set bona opera spiritualia non sunt mala, quia iam non essent bona, nec habent speciem mali, cum pertineant ad necessitatem salutis uel eius perfectionem; ergo non possunt cum scandalo actiuo fieri. Restat ergo ut solum intelligatur questio de scandalo passiuo. Et circa hoc uidenda sunt | duo: primum est an opera spiritualia sint dimittenda ne alius scandalizetur; secundum est an bona temporalia sint dimittenda ei qui uult ea | accipere, uel non repetenda | ab eo qui iam habet, si timeatur eius scandalum. [5]  Quantum ad primum sciendum est quod quedam | bona spiritualia sunt de necessitate salutis, que non possunt pretermitti sine peccato mortali, alia uero sunt supererogationis. Prima non debent pretermitti propter quodcumque scandalum, quia nullus debet peccare mortaliter ut alius uitet quodcumque peccatum, quia secundum ordinem caritatis quilibet plus tenetur sibi quam alteri; set prima bona non possunt pretermitti sine peccato mortali cum sint de necessitate salutis; ergo etc. Circa uero bona supererogationis, ut est ingressus religionis uel quecumque alia que non sunt de necessitate salutis, distinguendum est de scandalo quod ex eis oritur: quia aut procedit ex malitia, ut cum aliqui dicunt se scandalizatos et in aliis scandala suscitant ad impediendum talia bona. Et hoc est scandalum Phariseorum qui de doctrina Domini scandalizabantur M a t t h. 15; et tale scandalum est

35 Quantum … 62 primum] cf. Thom., S.th., II-II., 43, 7, sol. (3:256b-257a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 38, 2, 4, 1, sol. et 2, sol. (1018b-1019b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 3., 2, 1, resp. (370a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 38, 10, 2, resp. (213rb-va) 39  secundum … 40  alteri]  cf. Durand., Super Sent., III, 29, 1, resp. (C, 263va-264ra); cf. etiam Thom., S.th., II-II, 69, 4, arg. 3 (3:405b) 47 Matth. 15] cf. Matth., 15, 1-12 27 set … 28  mali]  om. a.c. O | iam] omnia P 29  ergo non]  inu. O actiuo]  om. Z 30  solum … questio]  intelligatur solum questio A solum intelligatur O solum hoc intelligatur P 31  opera]  om. Na 32  ne … 33  dimmittenda]  om. Na | scandalizetur] scandalizatur P | bona temporalia]  opera(?) spiritualia L 33  ea]  om. O | iam] non P 36  que]  om. L qui P 37  supererogationis] suberogationis Na | prima]  in prima O | pretermitti] dimitti ELM 39  mortaliter] moraliter M | ut]  propter hoc quod A 40  plus … sibi]  tenetur plus sibi O plus sibi tenetur Na 41  pretermitti] dimitti M | cum] quia P | sint] sit Z 43  alia] bona add. A | non]  om. L 44  ex … oritur]  oritur ex eis P | aut]  om. Na 45  aliqui] alii A | scandalizatos] scandalizantes Na | et] ut A | scandala]  om. Na | suscitant] excitant A sustineant a.c. O 46  talia bona]  alia bona O inu. K talia alia bona Z 47  domini] Christi A dei ELM | scandalizabantur Matt.]  om. Na

30

35

40

45



50

55

60

65

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO IV

185

contemnendum exemplo Domini, nec propter ipsum aliquod bonum opus supererogationis dimittendum est. Et tale est frequenter scandalum propinquorum carnalium de ingressu religionis, de quo dicit Hieronymvs A d E l i o d o r u m: Licet in limine iaceat pater, calcato patre perge, | fixis oculis ad uexillum crucis euola. Solum pietatis genus est in hac re | esse crudelem. Quandoque uero scandalum procedit ex infirmitate uel ignorantia, quod docet Dominvs uitare M a t t h. 18 et Apostolvs R o m. 14 | et I C o r. 8. Et propter tale | scandalum uitandum bona spiritualia que non sunt de necessitate salutis, uel sunt occultanda uel ad tempus differenda, | quousque reddita | ratione instruantur | alii quod non debent ex talibus scandalizari, set potius edificari. Si autem post redditam rationem et debitam instructionem adhuc scandalum durat, iam uidetur ex malitia procedere et non ex ignorantia. Et tunc nichil de predictis propter tale scandalum dimittendum. Et sic patet primum. [6]  Quantum ad secundum distinguendum est, quia bona temporalia aut sunt nostra aut sunt nobis commissa ad conseruandum et dispensandum pro communitate, sicut bona ecclesie committuntur prelatis et rectoribus reipublice. Si sunt commissa ad conseruandum uel dispensandum, tunc propter nullum scandalum sunt dimittenda usur-

51  Hieronymus … 53  crudelem]  cf. Hieronymus, Epistulae, pars I, epist. 14 (47,2-4) ap. Thom., Super Sent., IV, 38, 2, 4, 2, arg. 5 (1018a) 54 Matth. 18] cf. Matth., 18, 6-10 55  Rom. 14]  Rom., 14, 21 55  I … 8]  I Cor., 8, 13 63 Quantum … 100 morum] cf. Thom., S.th., II-II., 43, 8, sol. (3:258b-259a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 38, 2, 4, 3, sol. (1019b); Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 38, 3., 2, 2, resp. (370a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 38, 10, 2, resp. (213rb-va) 48 Domini] Christi A | aliquod]  est aliquod A | bonum]  om. ANa 49  est1]  om. A 51  Eliodorum] Theodorum LM et a.c E | limine] lumine a.c. EM | iaceat] iacebat V | pater]  om. O | calcato patre]  precalcato patre O calcato P 52  fixis] siccis p.c. M | pietatis genus]  hoc add. LM inu. P 54  dominus]  om. P | Matth. 18]  Matth. 14 Na 55  et1 … 8.]  om. O | I]  om. EKLMNaPVZ | 8.] 8. om. P 58  alii] alteri Na 59  autem] uero Z | redditam] reddituram EL | adhuc … 60  durat]  adhuc scandalum duret A adhuc scandalum dare L dicant Na adhuc scandalizetur EMOP adhuc scandalum Z 60  uidetur] dicitur O scandalum talium add. P | ex1 … procedere]  procedere ex malitia ELM 61  de predictis]  de predictis est AZ est de predictis EL reprehenditur O | tale scandalum]  inu. A 62  et … primum]  om. O 63  quia] quod NaO 64  nostra … sunt]  om. P | ad conseruandum]  ut ea que sunt disposita uel ad conseruandum A 65  sicut]  om. P 66  si … 67  tunc]  si sunt comissa tunc A in secundo casu O

O282r K65vb M308vb V151rb L59vb E62rb Z198rb

186

O282v P145ra

M309ra

Na125vb

DVRANDI SVPER SENT. IV

pantibus, set sunt repetenda saluis debitis circumstantiis que debent in talibus obseruari. Cuius ratio est quia fidelis custodia et dispensatio talium incumbit hiis quibus commissa | est ex necessitate precepti. Et ideo sicut preceptum non est omittendum propter scandalum, sic nec istud. Si autem sint | nostra, tunc sicut prius aut scandalum oritur ex malitia alicuius alienum uolentis usurpare uel detinere; et istud est paruipendendum, tum quia noceret bono communi (daretur enim malis occasio rapiendi aliena), tum quia noceret rapientibus, qui iniuste capiendo uel retinendo alienum peccarent. Vnde Gregorivs dicit in M o r a l i b u s, loquens de rapientibus aliena: Quidam seruata equitate prohibendi sunt non sola cura ne nostra | subtrahantur, set ne rapientes non sua, semet ipsos perdant. Aut scandalum oritur ex ignorantia, quod dicitur scandalum pusillorum; et propter istud dimittenda sunt temporalia ad tempus quousque sedetur scandalum per admonitionem uel per aliquem alium modum. Si autem post sufficientem admonitionem et sufficientem instructionem scandalum non sedatur, perfectionis est sua dimittere, set non necessitatis. Et quandoque nec est perfectionis, cum creditur quod repetendo quod alius iniuste detinet, uel negando quod iniuste petit, ille dirigatur ad cognitionem ueritatis. Que autem sunt indifferentia, sicut comedere carnes | uel abstinere omnino, immit-

76 Gregorius … 79 perdant] Greg., Moralia in Iob, XXXI, 13 (1566-1567,45-48) ap. Thom., S.th., II-II., 43, 8, sol. (3:258b-259a) 68 debent … 69  obseruari]  in talibus obseruari debent A 69  custodia … dispensatio]  dispesatio et custodia ELM 70  est] sunt A 71  sic] ita O 72  istud] illud MO 73  alicuius]  om. A | alienum uolentis]  inu. A alienum uolentis sibi EL alienum sibi uolentis M | uel detinere]  om. O | istud] illud M | et … paruipendedum]  et istud scandalum non est curandum et bona sunt repetenda P | est]  om. EL et a.c. M 74  tum quia]  quia cum Na | noceret] nocet M 75  rapiendi] capienda EM capiendi L | qui iniuste]  iniusta P 76  capiendo … retinendo]  capiendo et rapiendo ELM rapiendo O | alienum] aliena ELM | Gregorius dicit]  inu. P | in … 77  aliena]  om. a.c. O 77  rapientibus] capientibus Na | quidam seruata]  inu. A 78  sunt non]  non tamen P | ne1] uel Z | subtrahantur]  om. KZ subtrahant NaP | rapientes] impietates Na 79  sua] set add. Na 80  pusillorum] pupillorum Na | istud] scandalum add. A 81  sedetur] secure Na | per] propter P 82  per]  om. KZ | aliquem]  om. O | sufficientem]  om. O 83  et]  et post ELM | sufficientem]  om. KZ | sedatur] cedatur a.c. O sederetur P 84  non] est add. P | et] quia P | nec] non a.c. M non O | est … 85  cum]  om. P 85  repetendo] illud add. KOVZ | alius] alter ELMV illius Na 86  petit]  om. ELM petitur O om. P 87  indifferentia] uideri Na | sicut]  om. Na | uel] actum Na | omnino]  a uino M et p.c. E omnis P

70

75

80

85



90

95

100

105

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO IV

187

tenda | sunt quamdiu durat scandalum pusillorum. Vnde Avgvstinvs dicit in L i b r o d e s e r m o n e D o m i n i i n m o n t e: Dandum est quod nec tibi nec alteri noceat. Et cum negaueris quod petit, indicanda est ei iustitia; et melius ei aliquid dabis cum petentem iniuste correxeris. Apostolvs autem, qui uidetur dicere I C o r. 6 quod repetere sua in iudicio sit delictum, loquitur in casu in quo fideles de nouo conuersi ad fidem trahebant se ad iudicia infidelium, quod erat in periculum subuersionis fidei, pro eo quod partes litigantes querunt fauorem iudicis et Dominvs, qui dicit M a t t h . 5: Ei qui uult tecum in iudicio contendere et tunicam tuam tollere, dimitte ei et pallium, loquitur de consilio; uel si sit preceptum, intelligendum est, ut dicit Avgvstinvs, secundum preparationem animi, ut scilicet homo paratus sit talia facere, si hoc expediat promotioni fidei et bonorum morum. [7]  Ad primum argumentum dicendum quod in ueritate uite, doc­ trine et iustitie non solum comprehenditur | illud quod est de necessitate salutis, set etiam illud per quod peruenitur perfectius ad salutem, ut consilia et elemosyne. Vnde hec non sunt propter scandalum etiam pusillorum simpliciter omittenda, set occultanda uel differenda | ad tempus quousque scandalum sedetur uel per legitimam | admonitionem sedari debeat. In casu autem in quo elemosyna esset de | necessitate danda

88  Vnde … 91  correxeris]  Aug., De sermone Domini in monte, I, 67 (76-77, 1675-1680) ap. Thom., S.th., II-II., 43, 8, sol. (3:258b-259a) 92  I … 6]  cf. I Cor., 6, 1-6 96  Matth. … 97  pallium]  Matth. 5,40 ap. Thom., S.th., II-II., 43, 8, arg. 4 (3:258a) 98  ut … 99  animi]  cf. Aug., De sermone Domini in monte, I, 59 (69,1489-1503) ap. Thom., S.th., II-II., 43, 8, ad 4 (3:259a) 101 Ad … 109 differri] cf. Thom., S.th., II-II., 43, 7, ad 4 (3:257b) 89 dicit] om. Na | in monte]  om. Na | indicanda] uidenda a.c. M 91  aliquid dabis]  inu. O | cum petentem]  et competente K confitentem Na competentem Z 92  uidetur dicere]  dicit O | I]  om. EKLMNaOPVZ 93  sit] si P | loquitur]  om. a.c. E | in casu]  de tempore O | de nouo]  deuoti Na 95  pro eo]  prout a.c. prout contingit p. c. O 96  dicit] in add. A | ei]  om. O | ei qui]  qui O si quis P | tecum]  om. O 97  ei et]  inu. O | pallium] paululum E et a.c M et add. P 98  si sit]  sic Na | ut … Augustinus]  ut Augustinus dicit A post preparationem animi ELM 99  ut] cum add. Na | paratus]  om. Na 100  fidei]  om. O | morum]  om. L 101  Ad … 109  differri]  om. A ad uitandum scandalum add. P | uite … 102  iustitie]  iustitie, uite, doctrine ELM 102  et iustitie … necessitate]  om. P | illud] id NaZ 104  elemosyne] alie a.c. P | etiam] et E om. Na 105  uel] et O 106  sedetur] cedetur O | uel] et O | sedari] cedari O

O283r

M309rb

O283v V151va K66ra

188

E62va L60ra

A161rb O284r

M309va

DVRANDI SVPER SENT. IV

propter extremam indigentiam pauperis uel ingressus religionis deberet totaliter impediri, non debet elemosyna uel ingressus religionis differri. [8]  Ad secundum dicendum quod doctrina spiritualis, cum sit genus elemosyne, que est opus misericordie ad subleuandam miseriam alterius, non est dimittenda quando creditur quod ex ea sequatur spiritualis profectus. | Quando autem ex ea non sequatur spiritualis profectus, set irritatio audientis, iam non est bonum spirituale. Et ideo si tunc omittitur | propter scandalum audientis, non omittitur aliquid quod pro tunc habeat rationem boni spiritualis. Similiter dicendum est de correctione fraterna, que ordinatur ad correctionem fratris, que si ex correctione non sequatur, set potius frater scandalizetur, dimittere eam non est dimittere aliquod bonum spirituale. Eodem modo dicendum est de punitione peccatorum, quia pene, cum sint medicine ad cohibendum peccata, | in tantum habent rationem boni, in quantum per eas peccata cohibentur. Si autem per inflictionem penarum maiora peccata sequantur, | tunc punitio non erit bona nec continebitur sub iustitia. Et in hoc casu loquitur Avgvstinvs, quando scilicet ex excommunicatione oritur periculum schismatis; tunc enim excommunicationem ferre non pertinet ad ueritatem | iustitie. |

[P145rb-va]

110 Ad … 125 iustitie] cf. Thom., S.th., II-II., 43, 7, ad 1-3 (3:257a-b) 124 Augustinus … 125 schismatis] Aug., Contra epistulam Parmeniani, III, 2, par. 13 (114,19-115,1) 108  extremam indigentiam]  indigentiam extremam corporis O inu. P | deberet] debet ELM debent Na 109  impediri] impendi O 110  doctrina spiritualis]  inu. K 111  elemosyne] elemosynis K | que] quod Na | est]  om. Z | misericordie] elemosyne a.c. E | miseriam] doctrinam O 112  sequatur] aliquis add. P | spiritualis] principalis EL et a.c. M om. Z 113  profectus1] effectus ELM | sequatur] sequitur LMO | profectus2] effectus ELM om. Na 114  audientis] doctrinam add. O | non]  om. EL et a.c. M 115  omittitur1] committitur EL 116  est dicendum est]  inu. EM 117  fraterna]  om. a.c. P | que ordinatur]  que emendatur a.c. M que euitatur Na quando datur O | correctionem]  emendationem et correctionem P 118  frater]  om. A | scandalizetur] scandalizatur KOP scandalizatus Na 119  est]  om. a.c. K | aliquod] aliquid O | bonum]  om. EKLMNaOPVZ 120  est] quod add. P | cum sint]  non sunt Na 121  cohibendum] cohibenda a.c. P 122  cohibentur] protrahuntur Na prohibentur P | inflictionem] influentiam Na 123  bona]  om. V | continebitur] continebatur P | sub] super P 124  Augustinus] Angelus Z | quando scilicet]  quod cum O | ex]  om. a.c. M | excommunicatione] communicatione OZ et a.c. K exemplificatione Na correctione P 125  oritur periculum]  om. Na | enim]  om. AO | excommunicationem ferre]  exemplificatio fratris Na talis correctio P 126  iustitie]  om. O uite P; in P hic quinta quaestio sequitur cf. App. I, p. 86*-88*

110

115

120

125



5

10

15

[1]  Post hec de dispari cultu etc. Circa distinctionem istam primo queritur utrum fidelis possit contrahere matrimonium cum infideli. Et arguitur quod sic, quia duo mala magis impediunt bonum quam unum; set quando uterque est infidelis, sunt duo mala, nec impeditur matrimonium; ergo fortiori ratione quando alter est infidelis, cum sit ibi tantum unum malum. [2] Item sicut est disparitas cultus inter fidelem et infidelem, ita inter christianum et hereticum et inter duos | infideles diuersorum rituum, sicut inter iudeum et paganum; set inter duos infideles disparis cultus, similiter inter fidelem et hereticum, potest esse matrimonium; ergo inter fidelem et infidelem.

5  Post … etc.]  Lomb., Sent., IV, 39 (483-491) 7  Et … 10  malum]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 39, 1, 2, arg. 2 (375b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 2, arg. 2 (1025a) 11  Item … 15  infidelem]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 39, 1, 2, arg. 3 (375b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 2, arg. 3 (1025a) 5 etc.] 39. dist. O | distinctionem … primo] quam O 7  et arguitur]  et uidetur A arguitur KZ | mala]  om. EM | magis impediunt]  inu. M | quam unum]  om. ELMNa malum add. P 8  quando] quandoque P om. Z quando | sunt … 9 infidelis] om. L | sunt … 10  malum]  hic textum diversum praebet P cf. App. I, p. 89* nec non]  et tunc A non ELMNa nec KOZ nec non V 9  fortiori ratione] non impeditur add. A a fortiori O | infidelis] fidelis O | cum … malum]  om. O 10  unum malum] malum EL et a.c. M non impedietur matrimonium add. KVZ inu. Na 12 hereticum] hereticam P | inter duos] inter A duos ELM | rituum]  cultuum A 13 Iudeum] Iudeam P | set … 14  hereticum]  set inter fidelem et hereticum, similiter inter infideles disparis cultus A set inter fidelem et hereticum add. Na | infideles] fides Na | disparis] disparitas KOZ 14  inter fidelem] infidelem Na 15  et infidelem]  sequitur additio in P cf. App. I, p. 89*

Z198va

190

O284v

Na126ra

DVRANDI SVPER SENT. IV

[3] Item Ioseph contraxit cum Egyptia, ut habetur G e n . 41, et Moyses cum Ethiopissa, ut innuitur N u m . 12, et Hester cum Assuero, E s t h e r 2. Lex etiam dicit D e u t . 22: Si egressus ad pugnam uideris mulierem pulchram in medio captiuorum et adamaueris ipsam, introies ad eam dormiesque cum ea et erit tibi uxor; set in omnibus hiis erat matrimonium fidelis | cum infideli; ergo etc. [4]  In contrarium est quod dicit Apostolvs I C o r. 7: Cui uult nubat, tantum in Domino; hoc est cum fideli. [5]  Item D e u t. 7: | Non inibis cum eis fedus nec sociabis cum eis coniugia. Esdras etiam separauit matrimonia iudeorum cum alienigenis inita, E s d r. 9; ergo nullum est matrimonium fidelis cum infideli. [6]  Responsio. Videnda sunt duo: primum est an inter duos infideles sit matrimonium uerum; secundum est an possit esse inter fidelem et infidelem.

16  Item … 21  etc.]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 39, 1, 1, arg. 1 et 2 (374b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 1, arg. 1 et 2 (1024a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 39, 1, 1, arg. 1 (215rb) 16  Gen. 41]  Gen., 41,45 ap. Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 1, arg. 1 et 2 (1024a) 17  Num. 12]  Num., 12,1 18  Esther 2]  Esther, 2,18 18  Deut. 22 … uxor]  cf. Deut., 21,10-13 ap. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 39, 1, 1, arg. 2 (374b) 22  I … 23  Domino] I Cor., 7,39 ap. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 39, 1, 1, sed contra 1 (375a) 22  In … 23  fideli]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 39, 1, 1, sed contra 1 (375a) 24  Item … 26  infideli]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 39, 1, 1, sed contra 2 et 3 (375a) 24  Deut. … 25  coniugia]  Deut., 7,2-3 ap. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 39, 1, 1, sed contra 3 (375a) 25 Esdr. 9] cf. Esdr., 9,12 16  Gen. 41]  Gen. 14 EL et a.c. M Gen. 51 O Gen. 11 KNaZ | et … 2]  om. O 17  ut] et ELMNa | Num 12]  Num 9 (?) 18  Esther]  om. EM | dicit … 22.]  Deut. 22. dicit A dicit Deut. 22. quod EM dicit quod Deut. 22. L dicit Deut. P | egressus] ingressus ELM 19  adamaueris] amaueris a.c. M | ipsam] eam AV 20  eam dormiesque]  ipsam dormies O 22  I]  om. EKLMNaOPVZ | cui]  dub. K qui NaOP om. Z 23  tantum]  om. O 24  Deut. 7]  Deut. 9 O Deut. P | eis]  illis P | sociabis] sociaberis O 25  coniugia] coniugio O | matrimonia] matrimonium AOP | Iudeorum]  inuita seu contracta add. P | alienigenis] alienis AELMNaO 26 inita] initum A inuita Na om. O inita seu contracta P | est matrimonium]  inu. A 27  primum est] primum Na primo O | infideles]  fideles P 28  sit] fit Na possit esse O | matrimonium uerum]  inu. AP | possit esse] sit A

20

25

30

35

40

45

DISTINCTIO XXXIX QVESTIO I

191

Quantum ad primum dicendum quod inter duos infideles | potest esse uerum matrimonium dummodo contrahant in gradu non prohibito iure naturali uel diuino. Cuius ratio est quia matrimonium, cum sit de iure naturali, omnibus est licitum quibus non est prohibitum; set nulla prohibitio arctat infideles quin possint ad inuicem contrahere (non enim inuenitur circa hoc prohibitio iuris naturalis, set potius concessio, quia ius naturale omnes communiter respicit, nec iuris diuini, cum nusquam hoc legatur; nec ecclesia potest hoc eis inhibere, cum ad eam non pertineat de hiis que foris sunt iudicare); ergo inter infideles potest esse legitimum matrimonium. Ad hoc etiam adducuntur | multe auctoritates | Eua nge lii et Apostoli, 28, q. 1, circa principium. Item remoto posteriori non remouetur prius; set matrimonium pertinet ad officium | nature, fides autem ad statum gratie; ergo exclusa fide potest esse matrimonium, sicut status nature potest manere amota gratia. [7]  Quantum ad secundum dicendum est quod disparitas cultus inter fidelem et infidelem impedit matrimonium contrahendum et dirimit contractum, ex se quidem dispositiue, set ex statuto ecclesie completiue. Quod disparitas cultus ex se impediat matrimonium dispositiue inter fidelem et infidelem, patet ex duobus, secundum quod est duplex finis matrimonii, scilicet bonum prolis et conueniens com-

30 Quantum … 43 gratia] cf. Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 2, sed contra 2 et ad 3 (1025); cf. etiam Iac. Met., Super Sent., IV, 39, 1, resp. [Vtrum inter infedeles possit esse uerum matrimonium] (108vb) 40  28 … principium]  Gratian., Decr., C. 28, q. 1, pars 1 (CIC 1:1079) 44  Quantum … 71  Christiane]  Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 39, 1, 1, resp (375a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 1, sol. et ad 1 (1024b); Iac. Met., Super Sent., IV, 39, 1, resp. [Vtrum inter infedeles possit esse uerum matrimonium](108vb) 30 dicendum] est add. V 31  uerum matrimonium]  inu. O | contrahant] contrahatur K non contrahant OP | gradu]  om. Na | non prohibito] prohibito OP 32  uel diuino]  om. Z 33  sit] fit L 35  circa]  posita P | iuris]  om. O 36  omnes … respicit]  communiter omnes respicit ELM | diuini]  om. Na 37  nusquam] numquam ELMNaO | potest … eis]  hoc potest eis A potest eis O potest eis hoc P potest hoc V 38  que] qui AV | ergo] rate add. Na | infideles] fideles NaV 39  potest] posteri Na | esse … matrimonium]  legitimum matrimonium esse KZ 40  et … principium]  om. O | circa] cap. Na 41  non]  om. O | remouetur]  remouetur et a.c., remanet p.c. O 42  nature]  om. Na | statum] statutum Na 43 esse matrimonium]  matrimonium manere O 44  dicendum est] dicendum AO inu. KZ | et1] inter add. P | matrimonium] ad add. Na 46  dirimit] iam add. O 47  completiue] expletiue EM | quod] quia A que Na | ex … dispositiue]  ex se dispositiue impedit matrimonium A ex se impediat matrimonium ELM om. O 48  infidelem]  impedit matrimonium add. O 49  conueniens]  om. OP

M309vb

V151vb O285r K66rb

192

E62vb M310ra L60rb P145vb O285v

DVRANDI SVPER SENT. IV

municatio operum pertinentium ad conuictum. Ex quibus arguitur sic: illud quod disconuenit utrique fini matrimonii, debet impedire matrimonium; set disparitas cultus est huiusmodi (est enim talis disparitas contra bonum prolis quod est eius educatio, que impeditur per | disparitatem | cultus dum quilibet parentum nititur educare prolem ad ritum suum; et | est etiam contra bonum | conuictus, quia fideli imminet periculum subuersionis ex conuictu cum coniuge infideli, cum maximus affectus | sit coniugum, et perit iudicium cum res transit in affectum); et ideo disparitas cultus rationabiliter habet impedire matrimonium. Huic autem congruitati superueniens statutum ecclesie facit personas tales illegitimas ad contrahendum. Circa tamen hanc materiam aliud fuit ante legem Moysi, aliud sub lege, aliud tempore euangelii, quia ante legem poterat fidelis contrahere cum infideli, cum nulla esset circa hoc prohibitio, et sic contraxit Moyses cum Madianite, E x o d . 2, et Ioseph cum Egiptia; tempore uero legis fuit eis prohibitum contrahere cum Chananeis specialiter propter eorum obstinationem et per­ uersitatem, nisi relicto ritu suo conuerterentur ad fidem, sicut contraxit Naason cum Raab, de qua genuit Booz, ut dicitur M a t t h . 1; cum aliis uero licebat maxime quando non timebatur de subuersione fidelium; tempore uero euangelii non licet fideli contrahere cum aliqua infideli, ut habetur 28, q. 1, cap. ‘Omnes’, § ‘Ex hiis itaque’, circa finem, et cap. ‘Caue Christiane’.

64 Exod. 2] cf. Exod., 2,21 67 Matth. 1] cf. Matth., 1,4-5 69 ut … 71 Christiane] Gratian., Decr., C. 28, q.1, c. 14, pars 5, et c. 15 (CIC 1:1088) 50 conuictum] uictum P | Ex … 52  huiusmodi]  om. A | arguitur] arguatur KZ 51  matrimonii]  om. Na 53  contra … prolis]  om. P 54  cultus]  om. Na | dum] Dei L | quilibet]  uterque P 55  et]  om. ELMNa | conuictus] conuictum A | fideli] infideli A 56  subuersionis] conuersionis KZ | cum1 … infideli] ex coniuge infideli Na coniugii infidelis O coniugis infidelis P 57  affectus sit] inu. EM calefactus sit Na | et] nec Na 58  et ideo] non Na 61  aliud2]  et aliud 3 O | aliud ]  aliud sub A et aliud O 62  fidelis]  om. ELM | contrahere … infideli]  cum infideli contrahere AP contrahere ELMNa cum infideli O | cum nulla]  om. Z 63  esset … hoc]  circa hoc esset A | Madianite]  Madianitide P 64  et]  om. KZ 66  conuenterentur] conuertentur KZ | sicut]  et sic P | contraxit]  om. ELM 67  Naason] relicto add. Na | Raab]  malo P | Booz] Boos LO Boom Na 70  omnes] omnis ANaOP omne Z | §]  et cap. ELMOP | ex … itaque]  de hiis O | circa … 71  christiane]  om. O | et] om. AELM

50

55

60

65

70



75

80

85

90

DISTINCTIO XXXIX QVESTIO I

193

[8]  Ad primum argumentum dicendum, quod infidelitas non im­ pedit matrimonium quatinus est peccatum, quia sic inter duos infideles non esset matrimonium, set propter dissimilitudinem cultus et | subuersionem fidelis et impedimentum debite educationis prolis. [9]  Ad secundum dicendum quod inter infideles disparitas cultus potest impedire matrimonium, si apud eos sit ius positiuum hoc prohibens sicut inter fideles; alias possunt contrahere matrimonium in dispari cultu, cum non sit eis prohibitum iure naturali nec aliquo | iure scripto, diuino uel humano. Nec statutum ecclesie ligat eos, quia non iudicat de hiis que foris sunt, ut dicitur I C o r. 5. Et idem esset de fidelibus quod possent contrahere cum infidelibus, nisi obuiaret statutum iuris | et dictum Apostoli. Nam heretici infideles sunt quoad actum fidei, licet communicent cum fidelibus in sacramento fidei, scilicet baptismo. Et tamen matrimonium contractum inter fidelem et hereticum tenet, non autem cum alia infideli, propter communicantiam sacramenti que est hic et non ibi, quamuis illud cap. ‘Caue’ equaliter prohibeat fideles matrimonia contrahere cum hereticis, sicut | cum ceteris infidelibus. Similiter enim prohibetur contrahendum, set non similiter irritatur contractum propter causam iam dictam. [10]  Ad tertium patet responsio ex iam dictis.

72  Ad … 75  prolis]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 39, 1, 1, ad 2 (375a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 2, ad 2 (1025b) 81  I … 5]  cf. I Cor., 5,12-13 87  illud … Caue]  Gratian., Decr., C. 28, q. 1, c. 15 (CIC 1:1088) 73 matrimonium] contrahendum add. O | quatinus] quatenus Z | sic] sicut Na | infideles] fideles K 74  non … infideles]  om. K | esset]  posset esse O | dissimilitudinem]  uel dissimilem diuersitatem P | et] propter add. O 75  et]  om. Na 76  cultus]  eorum add. P 77  hoc prohibens] om. Na 78  sicut]  sicut est A sic sicut P | inter] apud O | fideles] infideles KNa | possunt] posses E possent LM | contrahere matrimonium]  inu. A contrahere matrimonia ELMKZ 79  cum … eis]  non enim est eis P cum non sit ei V 80  nec]  et sic a.c. O | ligat] impedit O | quia] ecclesia add. A 81  que] qui A | I]  om. EKLMNaOPVZ | esset]  om. O 82  possent] posset ELP et a.c. M esset Na dub. O possit V | infidelibus] fidelibus V | obuiaret]  om. EM 83  iuris] ecclesie O om. P | et] ut ELMOP | sunt]  om. Na 85  baptismo]  in baptismo A 86  hereticum] hereticam EKLM | tenet]  om. a.c. K | non autem]  om. Na non tamen P | alia] alio A | communicantiam]  ignorantiam P 87  non]  est P | illud]  om. A | caue]  om. OP 88  matrimonia] matrimonium O | contrahere]  om. AP contraria EM | cum hereticis]  om. O hereticis Z 89  enim]  om. Na | contrahendum]  om. A 91  ad … dictis]  om. OP patet] iam add. EL

O286r

M310rb

Na126rb

A161va

194

DVRANDI SVPER SENT. IV

Z198vb O286v V152ra

K66va

M310va

[1]  Secundo queritur utrum coniunx conuersus ad fidem | possit dimittere infidelem nolentem cohabitare cum eo | sine contumelia creatoris et absque eo quod pertrahat ipsum ad errorem. Arguitur quod non, quia si aliquis seruus contrahat cum ancilla scienter, si ipse postmodum efficiatur liber uxore remanente in seruitute, non potest propter hoc eam dimittere; ergo similiter quando uir infidelis scienter contrahit cum infideli, si ipse conuertatur ad fidem altera remanente in infidelitate, non potest | propter hoc, ut uidetur, eam dimittere. [2] Item maius est uinculum uiri ad uxorem quam serui ad dominum; set seruus conuersus ad fidem non absoluitur a uinculo seruitutis quo tenetur domino infideli, ut patet per Apostolvm I T i m. 6; ergo similiter uir conuersus ad fidem non absoluitur a debito quo | tenetur uxori in cohabitando et ceteris. [3] Item pater tenetur procurare salutem prolis quantum potest; set si discederet ab uxore infideli, filii communes remanerent apud matrem infidelem, quia partus sequitur uentrem, et sic essent in periculo salutis; ergo non licet uiro fideli uxorem infidelem dimittere.

9 Arguitur … 14 dimittere] cf. Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 4, arg. 3 (1026b) 17  I … 6]  cf. I Tim., 6,1 ap. Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 4, arg. 1 (1026b) 15 Item … 19 ceteris] cf. Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 4, arg. 1 (1026b) 20 Item … 23 dimittere] cf. Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 4, arg. 4 (1027a) 6 coniunx] iam add. ELM | conuersus]  om. P | dimittere]  admittere P 7  nolentem] uolentem KZ 9  eo] hoc AO | quod] quo K | pertrahat] protrahat ELM | ad] in A | errorem]  et cetera add. O | arguitur]  et arguitur AELM dicitur O 10  quia] quidem a.c. E | aliquis … scienter] iuuenis(?) ancilla fieret a.c., si quis conuenit cum ancilla scienter p.c. O | seruus]  om. A | si2] et O | ipse]  seruus proprius P 11  uxore]  ancilla P | potest]  om. P | propter … 12  eam] eam propter hoc Na | quando] cum M | scienter contrahit]  scienter contrahat O inu. P 13  si] set Na | conuertatur] reuertatur ELM 14  potest … hoc]  propter hoc potest EM | eam]  om. P 15  est uinculum]  inu. ELM | quam] et Z 16  set seruus]  om. Na | absolutiur] soluitur ELM 17  domino infideli]  om. Z | I]  om. EKLMNaOPVZ 18  uxori] uxor L 19  et]  om. A 20  quantum] inquantum O 21  communes] omnes O 23  fideli]  om. A infideli ELV

5

10

15

20



25

30

35

40

DISTINCTIO XXXIX QVESTIO II

195

[4]  In contrarium arguitur quod non | solum liceat fideli uxorem infidelem dimittere, immo quod etiam teneatur; primo per illud quod dicitur 28, q. 1, cap. I u d e i: Non potest infidelis in eius coniunctione permanere que iam in christianam translata est fidem. [5]  Et arguitur per rationem, quia ubi imminet | idem periculum, adhiberi debet idem remedium; set propter periculum subuersionis fidelis et propter impedimentum educationis prolis prohibetur fidelis cum infideli contrahere, ut dictum fuit prius; cum ergo idem periculum | sit, si de nouo conuersus ad fidem maneret cum infideli et quoad aliquid maius, quia neophyti facilius peruertuntur quam illi qui iam sunt in fide firmati, uidetur quod conuersus ad fidem non possit licite remanere cum coniuge | infideli. [6]  Item potest contingere quod conuersus ad fidem prius habebat plures uxores secundum ritum suum, uel illa quam habebat, erat ei con­iuncta in gradu secundo uel tertio ab ecclesia prohibito, uel acceperat eam aliqua alia repudiata. Si ergo post conuersionem liceret ei manere cum uxore infideli, sequeretur quod posset simul habere plu-

26 28 … 27 fidem] Gratian., Decr., C. 28, q. 1, c. 10 (CIC 1:1087) ap. Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 3, arg. 2 (1026a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 39, 2, 1, arg. 2 (377a) 28 Et … 35 infideli] cf. Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 3, arg. 1 (1025b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 39, 2, 1, arg. 1 (377a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 39, 2, 1, sed contra 3 (216rb); Iac. Met., Super Sent., IV, 39, 2, arg. 1 [Vtrum uir possit uxorem dimittere propter infidelitatem] (108vb) 36 Item … 43 etc.] cf. Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 3, arg. 3-5 (1026a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 39, 2, 1, arg. 4 (377a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 39, 2, 1, sed contra 1 (216rb); Iac. Met., Super Sent., IV, 39, 2, arg. 2 [Vtrum uir possit uxorem dimittere propter infidelitatem] (108vb-109ra) 24 quod] scilicet quod O quia V | solum]  om. Na | liceat]  uiro add. P | uxorem]  om. A uxori ELKNaOVZ 25  infidelem dimittere]  inu. A | quod etiam] inu. ANa | per] secunudum Na 26  dicitur] habetur O | infidelis]  scr. cum C fidelis codd. | in] etiam Z | coniunctione] communicatione EM 27  iam] non A | est]  om. Z | fidem] fide Na 28  ubi] ibi L et a.c. E | imminet idem] imminet A om. Na | periculum]  om. a.c. Na 29  debet]  om. Z | idem remedium]  inu. A | fidelis] fidei A 30  prohibetur]  om. EL om. a.c. non potest p.c. M | fidelis cum]  om. A 31  fuit] est a.c. M | idem] id O 32  sit] fit Na immineat P | si]  om. ANa | maneret] manet A 33  aliquid] aliud a.c. O | neophyti] nouitii EM | peruertuntur] conuerturtur Na | quam] quare a.c. O | iam]  om. O 34  sunt … fide]  in fide sunt ELMP | firmati] formati A confirmati Na | uidetur] ergo add. A 35  remanere] manere O et a.c. M 36  habebat] habeat KZ 37  illa quam]  inquantum L et a.c. E 38  acceperat] acceperit Na 39  manere] remanere O 40  posset … habere]  posset habere simul ELM simul posset habere O | plures] uxores add. AO

O287r

E63ra

L60va

P146ra

196 O287v M310vb

O288r Na126va

DVRANDI SVPER SENT. IV

res uel aliquam in gradu | prohibito sibi coniunctam uel illam quam accepit post repudiationem alterius; set hec omnia horret lex christiana et ecclesia; quare etc. | [7]  Responsio. Videnda sunt tria: primum est an licitum sit conuerso ad fidem dimittere infidelem; secundum est an dimittens possit cum alia contrahere; tertium est an infidelis dimittens fidelem possit similiter contrahere. Quantum ad primum tenetur communiter quod conuersus ad fidem potest, si uult, infidelem dimittere uel retinere. Cuius triplex ratio assignatur: prima est quia in hoc pari passu currunt infidelitas et adulterium, quia infidelitas est quoddam adulterium spirituale; set propter adulterium potest uir dimittere uxorem, si uult, uel conmanere cum ea sub spe correctionis; ergo similiter uir conuersus ad fidem potest, si uult, dimittere uxorem infidelem, uel potest eam secum retinere sub spe conuersionis. Set istud non uidetur ualere, quia adulter non potest adulteram dimittere etiam postquam de adulterio egerit penitentiam. Si ergo sit idem iudicium de adulterio et infidelitate, infidelis non poterit dimittere infidelem cum qua in infidelitate contraxit et ad tempus permansit, dato quod ipse sit | conuersus ad fidem, nisi dicatur quod adulter correctus potest dimittere | adulteram nolentem corrigi. Si enim hoc est uerum, tunc ratio precedens ualet.

50 prima … 55 conuersionis] cf. Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 3, sol. (1026a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 39, 2, 1, resp. (377a); cf. etiam Iac. Met., Super Sent., IV, 39, 2, resp. [Vtrum uir possit uxorem dimittere propter infidelitatem] (109ra) 41  aliquam in]  in aliquo O | illam] aliam A | accepit] recepit ELMZ acceperit Na 42  et]  om. a.c. E 44  primum est] primo O | conuerso] conuersum A 45  dimittens]  fidelis dimittens infidelem KZ om. O 46  alia] licite add. O | similiter]  cum alia A simul a.c. O 49  dimittere] uxorem add. ELM | triplex … 50  assignatur]  ratio assignatur triplex A ratio est triplex O ratio triplex assignatur P 50  hoc]  hoc casu A | currunt] ambulant O | infidelitas] infideles a.c. Z 51  quia … adulterium]  om. P 52  uir]  om. P | dimittere uxorem]  inu. A dimittere uxorem a.c. dimittere uxorem et retinere p.c. Na dimittere uxor P | uel]  om. Na | conmanere] manere AO 53  uir]  om. O | secum retinere] tenere O 55 istud] illud M | quia] uir add. A 57  sit … iudicium]  idem iudicium sit A | de … infidelitate]  de infidelitate et de adulterio A | infidelis] fidelis p.c. MP non fidelis Na | poterit] potest EMP om. L 58  infidelem]  om. A | in]  om. M | infidelitate] fidelitate Na 59  sit conuersus]  inu. AELM | nisi … 61  ualet]  om. A 60  potest] possit O 61  enim] autem KPZ | ualet]  ualeret P

45

50

55

60



65

70

75

80

DISTINCTIO XXXIX QVESTIO II

197

[8]  Alia ratio assignatur, hec scilicet: ille qui moritur, non tenetur ad ea ad que in priori uita | tenebatur; set infidelis, quando ad baptismum accedit et regeneratur in Christo, moritur priori uite, cum generatio unius sit corruptio alterius; ergo non tenetur uxori ad ea ad que tenebatur secundum priorem uitam, sicut ad cohabitationem et redditionem debiti. Et confirmatur, quia sicut ingrediens religionem moritur spiritualiter mundo, sic ille qui baptizatur | moritur priori uite non solum spiritualiter, set aliquo modo corporaliter, consepelitur enim Christo per baptismum in mortem, ut dicitur R o m. 6. Ergo sicut per ingressum religionis liberatur quis ab obligatione uxoris qua ei tenebatur per matrimonium initiatum, ita per baptismum liberatur quis ab obligatione qua tenebatur uxori per matrimonium etiam consummatum. Et sic conuersus ad fidem et | baptizatus non tenetur uxori quoad thorum uel cohabitationem. Set nec | istud uidetur ualere, quia per baptismum non morimur morte naturali nec morte ciuili, set morimur culpe solum; ergo per baptismum non liberamur nisi a culpa et a pena cuius sumus debitores ratione culpe. Set coniugium inter aliquos in infidelitate contractum et obligatio que oritur ex coniugio, non est peccatum nec pena debita peccato; ergo a neutro istorum liberatur quis per baptismum. In baptismo enim crimina soluuntur, non coniugia secundum Avgvstinvm. Quod autem additur de ingressu religionis et

62 Alia … 75 cohabitationem] cf. Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 4, sol. (1027a) 65  generatio unius … alterius]  Auct. Arist., 4, 7 (167,46) 70 Rom. 6] cf. Rom., 6,4 81  In … 82  Augustinum]  cf. Gratian., Decr., C. 28, q. 2, c. 2 (CIC 1:1090) ubi non tribuitur Augustino, sed concilio Meldensi 62 alia] secunda K | hec] hic ELM | scilicet]  om. a.c. O | ille] iste EM quod ille P | moritur]  priori uite add. A | tenetur] cogitur O 63  ad1 … ad2]  ad illa ad A ea EL ad KNaPV ad ea a.c. ad ea ad p.c. M ad ea Z | in … uita]  priori uite A in priore uita Na prius O | tenebatur]  in priori uita add. O 64  regeneratur] regeneratus Na | in]  om. O | moritur priori]  pari V 65  sit] est O | uxori]  fidelis P 68  spiritualiter mundo]  inu. A | sic ille]  sic EM sicut L 69  modo]  om. Na | consepelitur]  cum sepelitur KV sepelitur Na 70  enim]  om. K in Z | Christo … mortem]  per baptismum in mortem Christi A | Rom.] 29(sic) Z | ergo sicut]  sicut Na inu. V 71  uxoris … 72  tenebatur]  qua tenebatur uxori ELM qua tenebatur K 72  ita]  om. A | ita … 74  matrimonium]  om. E 73  qua tenebatur]  om. L | etiam]  om. O 75  uel] et ELMOP | istud] illud M 76  quia]  om. Na | morimur] moritur NaO 77  morimur] moritur O | liberamur]  liberatur quis O 78  et a]  uel a ELM et NaO | sumus debitores]  inu. A est debitor O 82  Augustinum] Alium Na | quod autem]  quod etiam A simile autem quod O

V152rb

M311ra

K66vb O288v

198

E63rb Z199ra

M311rb O289r L60vb

A161vb

DVRANDI SVPER SENT. IV

baptismo, non est simile, quia per ingressum religionis moritur quis ciuiliter mundo, propter quod soluitur matrimonium contractum per solum consensum et non consummatum; | in tantum quod remanens in seculo statim potest contrahere cum altero, et existens in religione | si dispensaretur cum eo in casu in quo dispensari potest in uoto solempni, ut dictum fuit supra, posset contrahere cum alia. Set per baptismum nullus moritur, neque morte naturali, neque morte ciuili; et ideo non liberatur ab obligatione matrimonii, neque initiati, neque carnaliter consummati; alioquin posset statim cum alia contrahere, quod non est uerum. [9] Ideo potest tertia ratio assignari que uidetur conuenientior, scilicet | quod infidelis conuersus | ad fidem potest commanere cum infideli; et expedit, si speret de eius conuersione, ut dicit Apostolvs I C o r. 7 quod sanctificatur | uir infidelis per mulierem fidelem, et mulier infidelis per uirum fidelem; si autem non speret de eius correctione, set potius appareat obstinatio in coniuge blasphemando Christum et fidem, et pertrahendo | alterum ad infidelitatem, tunc potest et debet eam dimittere. Sic enim locum habet id quod dictum est prius, quod sicut ille qui religionem ingreditur, non tenetur ad obligationem prius factam, si religioni repugnet, sic ille qui per baptismum religio-

88  ut … supra]  cf. Durand., Super Sent., IV, 38, 2, ad 1 (176,146-177,154) 95 ut … 97 fidelem] I Cor., 7,14 84 ciuiliter] ciuilis V | mundo] modo Na | quod soluitur]  quem soluatur Na | per … 85  consensum]  om. O | et]  set P | non]  non per KZ | in tantum]  matrimonium quantum O | quod]  uxor add. P 86  statim]  om. P | contrahere]  matrimonium add. A post ingressum uiri cum effectu add. P 87  eo] ea V 88  fuit] est AO | posset … alia]  om. O 89  neque1] nec EMOZ | neque2] nec EMOZ 90  ab]  om. Z | neque1] nec Z | neque2] nec Z 91  posset … alia]  statim posset cum alia A posset cum alia statim P 92  uerum]  ut statim uidebitur add. P 93  ideo] item OZ | tertia ratio]  inu. KZ | uidetur] cum Na 94  infidelis] fidelis omnes codd. | conmanere]  om. O | cum infideli]  om. Na 95  speret] apparet O | conuersione] correctione ELMNaO | I]  om. EKL­ MNaOPVZ 96  Cor. 7]  Cor. 1 L | per … 97  fidelem]  om. Na econuerso O | mulierem fidelem]  inu. KZ 97  infidelis] fidelis a.c. E | speret] speratur O | corectione]  conuersione et corectione A 98  appereat] apparet O | et fidem]  in fidem christianam P 99  pertrahendo] protrahendo M | infidelitatem] fidelitatem Z | tunc]  om. E 100  sic … id]  sic enim loquitur ELM sicque intelligitur O sic enim locum habet illud PZ | dictum … prius]  prius dictum est O 101  quod] quia A | ille]  om. A | ingreditur] ingrediat dub. A | ad]  om. NaZ 102  si]  set P | religioni] religiosus KZ | repugnet]  eum repugnet Na repugnat OP | sic] si L | religionem Christianam]  inu. A

85

90

95

100



105

110

115

120

DISTINCTIO XXXIX QVESTIO II

199

nem christianam ingreditur, non tenetur obligationibus in infidelitate contractis, si repugnent christiane religioni. Et ideo si uxor non uult cohabitare cum uiro sine contumelia | creatoris uel nititur eum pertrahere ad infidelitatem uel ad alias illicitas corruptelas, debet dimitti. Et hanc rationem assignat beatus Avgvstinvs libro D e f i d e e t o p e r i b u s, et habetur 28, q. 1, cap. ‘Vxor legitima’, et cap. ‘Iudei’, in fine, ubi dicitur sic: Hoc ideo statutum est, scilicet quod fidelis dimittat infidelem, ne dum fidelis | salutem querit infidelis, ipse potius cum ea infidelitatis inueniat perditionem. [10]  Vnde circa hoc uaria inuenitur fuisse consuetudo ecclesie. In principio enim multi conuertebantur et de facili tam gentiles quam iudei; et ideo tunc habuit locum consilium Apostoli, ut fidelis maneret | cum infideli propter spem facilis conuersionis. In progressu uero iudei obdu­ rati sunt, gentiles uero facilius conuertebantur usque ad tempora Constan­ tini. Et ideo tunc etiam consilium fuit manere cum infideli, non | cum iu­ deo, set gentili. Nunc uero | utrique obstinati sunt, et ideo non est bonum commanere cum aliquo eorum, set statim debent separari, si infidelis admonitus noluerit conuerti, sicut dicit cap. preallegatum ‘Iudei’ et cap. ‘Sepe malorum consortia’ et quam plura alia. Et sic patet primum. 107 Et1 … 108  legitima]  cf. Gratian., Decr., C. 28, q. 1, c. 4 (CIC 1:1080) et Aug., De fide et operibus, XVI, 28 (72,6-32) 108 et2 … 111  perditionem]  Gratian., Decr., C. 28, q. 1, c. 10 (CIC 1:1087) 112  Vnde … 121  primum]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 39, 2, 1, resp. (377a-b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 3, ad 2 (1026a-b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 39, 2, 1, resp. (216va); Iac. Met., Super Sent., IV, 39, 2, resp. [Vtrum uir possit uxorem dimittere propter infidelitatem] (109ra) 120  cap. … 121  consortia]  cf. Gratian., Decr., C. 28, q. 1, c. 10 et 12 (CIC 1:1087) 103  ingreditur]  ingrediens moritur culpe P 104  contractis] contractus Na | repugnent … religioni]  repugnet christiane religioni M christiane religioni repugnant O | ideo]  om. P 105  cum uiro]  om. A | creatoris] saluatoris A | uel … 106  corruptelas]  om. A | eum] eam ELM | pertrahere] protrahere KO trahere Z 106  uel ad] uel ELM 107  beatus]  om. O | libro]  om. OZ 108  et1] ut EMO | uxor legitima]  om. a.c. O | et cap.]  om. a.c. 2. cap. p.c. O 109  fine] fide K | est]  om. Z | quod fidelis]  infidelis P 110  ne]  om. EL et a.c. M | salutem … fidelis] querit infidelem A salutem querit Na salutem infidelis querit O | cum ea]  om. ELM cum tamen ipsa causa Na 111  infidelitatis … perditionem]  in infidelitatis perditionem ueniat A 112  hoc … fuisse]  inuenitur fuisse uaria A | et … facili]  de facili KZ om. O 114  habuit locum]  inu. A 115  progressu] processu(?) V 117  tunc etiam]  inu. O tunc P | non … 118  uero]  om. V | non cum]  non tamen AP set non cum ELM 118  gentili]  cum gentili O | utrique]  om. a.c. O 119  conmanere] manere O 120  cap. preallegatum] dictum(?) cap. O | et … 121  primum]  om. O | consortia]  consortio P

P146rb

O289v

V152va

Na126vb M311va

200

O290r

K67ra

DVRANDI SVPER SENT. IV

[11]  Quantum ad secundum sciendum est quod fidelis aut dimittit infidelem uolentem ei cohabitare sine contumelia saluatoris et absque eo quod pertrahat ipsum ad aliquod peccatum, et tunc fidelis cum altera non potest contrahere; si uero infidelis non uelit cohabitare, set discedit odio fidei, uel si cohabitat, prorumpit in uerba contumelie saluatoris uel nititur alterum pertrahere ad infidelitatem, | tunc ea dimissa fidelis potest contrahere cum alia. Si tamen antequam contraxerit, infidelis conuertatur, tenebitur fidelis eam recipere, E x t r a , ‘De diuortiis’, cap. 4. Quomodo autem hec duo stent simul, non est omnino | clarum, quia si per contumeliam saluatoris soluitur matrimonium ipso iure, sicut dicit illud cap. 28, q. 2, ‘Si infidelis’, ubi dicitur quod contumelia creatoris soluit ius matrimonii, tunc fidelis non tenetur recipere infidelem etiam si conuerteretur, quia matrimonium quod semel solutum est, non integratur nisi per liberum et nouum consensum. Si uero precedens matrimonium non soluatur ipso iure per contumeliam creatoris, non uidetur quod fidelis possit cum alia contrahere, quia primum matrimonium quamdiu durat impedit aliud contrahendum et dirimit contractum.

122 Quantum … 128 alia] cf. Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 5, sol. (1027b-1028a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 39, 2, 2, resp. (378a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 39, 2, 2, resp. (216vb); Iac. Met., Super Sent., IV, 39, 2, resp. [Vtrum uir possit uxorem dimittere propter infidelitatem] (109ra) 129  Extra … 131  4]  cf. X.4.19.7 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:722-723) 132  28 … infidelis]  Gratian., Decr., C. 28, q. 2, c. 2 (CIC 1:1090) 122 est] om. KNaOZ | fidelis aut]  inu. A 123  ei]  om. OP | saluatoris] creatoris AOP 124  eo quod] hoc O | pertrahat]  protrahat ELM | ipsum]  om. Na | cum … 125  potest]  non potest cum alico A cum altera non poterit OP non potest cum altera Z 125  uero] autem A | infidelis]  fidelis L 126  cohabitat]  habitat a.c. E | prorumpit … uerba]  in uerba prorumpit Z 127  uel]  et ELM | alterum] alium O | pertrahere]  protrahere L | ea dimissa]  eo dimisso ELMNaOPV 128  fidelis potest]  inu. A | contrahere] protrahere Na | alia] altera A altero ELM alio NaPV | antequam] quandoque Z 129  recipere] retinere O | Extra … 130  4]  om. A Extra, De diuortio, cap. 4 KZ Extra, De diuortio quando(?) P | est]  est michi P 131 omnino clarum]  omnibus clarum A modo clarum omnino O inu. P | per] propter A | saluatoris] creatoris O 132  28] 27 A | q. 2.]  q. 1. O q. 3. P | si infidelis]  siue fidelis Z 133  creatoris]  saluatoris A | soluit ius]  om. V | tunc]  et tunc Na | tenetur] teneretur MO 134  etiam]  om. P | conuerteretur] conuertatur O | semel … 135  non]  est solutum non O semel solutum non est Z 135  integratur] reintegratur AP | liberum … nouum]  nouum et liberum A liberum arbitrium et nouum OP 136  soluatur] soluitur A 137  creatoris]  factoris P 138  impedit aliud] soluit A impedit ad EL et a.c. M 139  dirimit] iam add. O

125

130

135

140

145

150

155

DISTINCTIO XXXIX QVESTIO II

201

[12]  Ideo dicunt qvidam quod ex quo | infidelis non uult habitare cum fideli sine contumelia creatoris, statim solutum est matrimonium. Quod autem teneatur recipere | uxorem si conuertatur antequam contrahat, dicunt quod hoc non est propter uinculum matrimonii, quod iam solutum est, set solum propter fauorem fidei. Alii dicunt quod non est solutum | uinculum matrimonii, set tunc est solutum, quando cum alia contrahit. Et cum dicunt I u r a quod contumelia creatoris soluit ius matrimonii, exponunt ius non uinculum matrimonii, set ser­ uitutem cohabitationis et redditionis debiti. [13]  Quantum ad tertium, utrum infidelis recedens a fideli possit contrahere postquam fidelis cum alia contraxit, dicendum quod sic si conuertatur, cum solutum sit matrimonium hinc inde; non enim potest claudicare. Si autem non conuertatur, dicunt quod in penam sue obstinationis interdictum est ut non possit cum alio contrahere primo uiuente. Set hoc est satis mirum quod ecclesia tradat infidelibus leges contrahendi matrimonia. [14]  Ad primum argumentum dicendum quod conuersus ad fidem non debet dimittere infidelem absolute propter infidelitatem quam nouit et in qua existens contraxit, set propter | blasphemiam creatoris

140  Ideo … 144  fidei]  cf. Richard. Mediau., Super Sent., IV, 39, 2, 2, resp. (217ra) 144 Alii … 148 debiti] cf. Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 5, ad 2 (1027b-1028a); cf. etiam Ioh. Par., Super Sent., IV, 39, 1 [Vtrum inter (in)fideles sit uerum matrimonium] (170vb) 146 Iura] Gratian., Decr., C. 28, q. 2, c. 2 (CIC 1:1090) 149 Quantum … 154 uiuente] cf. Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 5, ad 3 (1028a); 154 Set … 155 matrimonia] cf. Articuli in quibus, 218 (Koch, “Die Magisterjahre des Durandus”, 115) 140 quod]  om. MO | habitare] cohabitare MOP 141  cum]  om. P | fideli] infideli A 142  antequam contrahat]  tempore contrahat cum alia P 143  dicunt] dicunt enim a.c. K 144  iam] tunc AKVZ | solutum] solum Na | solum]  om. O | alii]  illeg. K 145  set … est2]  non est Na | cum2] quod A 146  iura] infra M | creatoris] saluatoris O 147  exponunt] exponens Na | exponunt … matrimonii2]  om. O 150  contrahere]  matrimonium add. A | contraxit] contraxerit Na 151  hinc inde]  hinc et inde AOZ | enim potest] potest ELMNa inu. OP 153  obstinationis]  infidelitatis et obstinationis A | interdictum] introductum O | ut non]  ut si Na ne P | alio] alia Na | contrahere primo]  om. a.c. K contrahere prima Na 154  hoc] istud A | tradat … 155  matrimonia]  tradat leges contrahendi matrimonia infidelibus P 155  matrimonia] matrimonium O 156  argumentum]  om. A 157  infidelem absolute]  inu. A infidelem O | quam]  ipse add. P 158  set] si Na creatoris] saluatoris A om. KZ

E63va M311vb

O290v

L61ra

202

O291r

V152vb M312ra Z199rb P146va Na127ra

DVRANDI SVPER SENT. IV

uel propter periculum sue subuersionis quando uidet infidelem obstinatum uel nitentem eum pertrahere ad infidelitatem. [15]  Ad secundum dicendum quod non est tantus amor serui ad dominum, quantus est coniugum ad inuicem. Et ideo non est tantum periculum subuersionis fidei in seruo per dominum infidelem, sicut in uiro per uxorem | et econuerso. Et iterum unus coniugum non obligatur alteri quasi possessio eius sicut seruus domino, set per modum cuiusdam societatis que non est congrue fidelis cum infideli, ut patet I C o r. 7. Ideo non est simile de coniuge et seruo. Puto etiam quod si dominus infidelis | niteretur | seruum fidelem pertrahere ad infidelitatem minis uel tormentis, quod licitum esset seruo discedere a domino. Et in hoc casu dominus merito perderet illud quod iure haberet in seruo | agendo contra Christum dominum omnium. [16]  Ad tertium dicendum quod proles aut peruenit ad perfectam eta­ tem, et tunc potest libere sequi quemcumque parentum uoluerit, | uel est constituta in minori etate, | et tunc in fauorem fidei debet dari parenti fideli, ut habetur 28, q. 1, cap. ‘Iudei’. [17]  Ad rationes alterius partis potest similiter responderi. Prima enim probat quod propter periculum subuersionis fidelis potest et debet discedere ab infideli, quod concessum est. Et sic loquitur ibi canon allegatus.

167 I … 7]  cf. I Cor., 7,3-16 159 subuersionis] conuersionis KZP | infidelem] fidelem NaP | obstinatum] obstinatam A 160  eum]  ipsum P | pertrahere] protrahere ELM 161  secundum] argumentum add. P | non … tantus]  tantus non est KZ | serui]  om. Na 162  quantus] quantum a.c. O | est]  om. Na 163  in … infidelem]  per dominum infidelem in seruo ELM 165  quasi]  om. a.c. O | set]  om. EL et a.c. M 166  est congrue] congruit O est congrua P 167  I]  II A om. EKLMNaOPVZ | 7 coni.] 6 A 5 ELMNaOPZ 1(?) V | ideo]  et ideo AO ergo EM | seruo] de seruo ELM 168  fidelem] infidelem O | pertrahere] protrahere ELM | ad]  et P 169 uel] et P | seruo] seruum ELM | discedere]  recedere P 170  dominus merito]  inu. A | illud] id AV | illud … 171  omnium]  om. P | iure] iuris KNaZ | haberet] habuit O 171  agendo]  habendo agendo L 172  tertium] aliud O | ad2] aut Na 173  potest libere]  inu. A | parentum] parentem A 175  ut habetur]  om. O | 28] 18 M 176  similiter responderi]  inu. KZ | prima] primo O primum P 177  probat] probant O | propter] om. EL et a.c. M | subuersionis] conuersionis Na | fidelis potest]  inu. A 178  ibi … 179  allegatus] Canon quod ibi allegatur A

160

165

170

175

180

185

190

DISTINCTIO XXXIX QVESTIO II

203

[18]  Ad secundum dicendum quod si ille qui conuertitur habebat plures uxores, licitum est ei cum prima illarum remanere, quia illa uel fuit sola uera uxor uel fuit principalior. Si autem | fuit ei coniuncta in gradu ab ecclesia prohibito, siue uterque conuertatur, siue alter, non propter hoc sunt separandi, quia infideles non sunt adstricti statutis ecclesie, E x t r a, ‘De consanguineitate et affinitate’, ‘De infidelibus’. Set si fuisset coniuncta in gradu a lege diuina uel naturali prohibito, quia hec omnes adstringit, tunc omnino essent separandi. Si autem contraxit cum aliqua post repudium (cum repudium sit reprobatum a Domino M a t t h. 19) nullo modo | potest cum illa manere; E x t r a , ‘De diuortiis’, ‘Gaudemus’, habetur de hiis tribus casibus.

180 Ad … 190 casibus] cf. Thom., Super Sent., IV, 39, 1, 3, ad 3-5 (1026b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 39, 2, 1, ad 4 (377b) 185 Extra … 185 infidelibus] X.4.14.4 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:702) 189  Matth. 19]  Matth., 19,3-9 189 Extra … 190 Gaudemus] X.4.19.8 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:723-724) 180  ad secundum] secundam A | qui]  om. P | si]  om. Z | conuentitur] conuertatur A | habebat] habeat O 181  illarum] earum O | uel]  non P 182  sola]  om. A | fuit3] fuerit K | ei]  om. P 183  conuertatur]  om. Na | non]  tamen non O 184  statutis] om. ELM 185  affinitate] cap. add. O 186  set si]  si autem P 187  quia hec]  quia ad hec Na cum O cum hec P | adstringit]  constringit A adstringat P | separandi]  sequitur additio in P cf. App. I, p. 89* 188  repudium1]  alterius add. A | cum repudium]  om. ELNa om. a.c. quod cum p.c. M | a domino]  om. P 189  potest] post Na | illa] ea OP 190  gaudemus]  cap. gaudemus ubi O

O291v

A162ra

K67rb M312rb

O292r E63vb

[A1-B1]  Nunc superest de cognatione etc. Circa distinctionem istam primo queritur de consanguineitate | utrum impediat matrimonium. Videtur quod non, quia eorum que sunt magis similia, conuenientior est coniunctio: Omne enim animal | diligit sibi simile, et omnis caro ad sibi similem coniungetur, Eccli. 13; set consanguinei sunt propinquiores et similiores; ergo sibi conuenientius per matrimonium coniunguntur. [A2-B2] Item nulla mulier potest esse propinquior uiro quam Eua fuerit Ade, de cuius costa fuit formata, ut habetur G e n. 2; set Eua | fuit coniuncta Ade matrimonialiter, ergo et cetere possunt coniungi | quantumcumque propinque.

4  Nunc … etc.]  Lomb., Sent., IV, 40 (491-495) 6  Videtur … coniunguntur]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 40, 1, 3, arg. 3 (383b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 40, 1, 3, arg. 5 (1033a) 7  Omne … 8  13]  Eccli., 13,19-20 ap. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 40, 1, 3, arg. 3 (383b) 11 Item … 14 propinque] cf. Thom., Super Sent., IV, 40, 1, 3, arg. 1 (1032b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 40, 1, 3, arg. 1 (383b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 40, 1, 2, arg. 3 (217vb); Ioh. Par., Super Sent., IV, 40, 1, arg. 1 [Vtrum consanguinitas impediat matrimonium] (170vb); Iac. Met., Super Sent., IV, 40, 1, arg. 1 [Vtrum consanguineitas impediat matrimonium] (109ra) 12 Gen. 2] cf. Gen., 2,21-24 4 etc.]  om. O | circa … 5  primo]  circa distinctionem 40. primo A circa distinctionem istam KNaVZ distinctio circa quam O 6  uidetur]  et uidetur AOP | magis similia]  magis consimilia A similia P 7  sibi]  om. P 8  sibi similem]  inu. OP | coniungetur] coniungitur KOPZ | Eccli. 13]  om. O | Eccli. … 10  coniunguntur]  om. Z 9  sibi conuenientius]  inu. A similes conuenientius Na 10  coniunguntur] coniungunt L 11  propinquior]  proximor P 12  fuerit] fuerat O | fuit] fuerat O | ut habetur]  om. P 13  coniuncta Ade]  inu. A | et]  etiam P 14  propinque] propinqui Z

5

10

15

20

25

30

DISTINCTIO XL QVESTIO I

205

[A3-B3]  In contrarium arguitur: illud quod impedit bonum prolis debet impedire matrimonium; set consanguineitas est huiusmodi (dicit enim Gregorivs in litera: Experimento didicimus ex tali coniugio sobo­ lem non posse succrescere) ergo consanguineitas impedit matrimonium. Item L e u. 18: Omnis homo ad proximam sui sanguinis non accedet. [A4-B4]  Responsio. Videndum est primo quid sit consanguineitas et qualiter distinguatur per lineas et gradus; secundo quo iure consanguineitas impedit matrimonium et usque ad quotum gradum. [A5-B5]  Quantum ad primum sciendum est quod consanguineitas est uinculum personarum ab eodem stipite descendentium carnali propagatione contractum. Hoc autem uinculum seu propinquitas, sicut et omnis amicitia, fundatur in communicatione triplici, scilicet nature, cure et discipline: nature, quia omnes consanguinei descendunt per carnis propagationem ab uno stipite, qui est communis eorum parens; cure, quia parentum | cura protenditur ad filios non solum immediatos, set etiam ad filios filiorum quotquot uidere possunt; et discipline, quia proles sub patris potestate et subiectione debet esse. Linea uero consanguineitatis | est ordinata collectio personarum consanguineitate con­

15 In … 19 accedet] cf. Thom., Super Sent., IV, 40, 1, 3, sed contra 1 (1033a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 40, 1, 3, sed contra 1 et 3 (383b); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 40, 1, 2, sed contra 1 et 2 (218vb); Iac. Met., Super Sent., IV, 40, 1, sed contra [Vtrum consanguineitas impediat matrimonium] (109ra) 16  dicit … 18  succrescere]  cf. Lomb., Sent. IV, 40, 4 (494,12-13) ap. Thom., Super Sent., IV, 40, 1, 3, sed contra 1 (1033a); cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 40, 1, 3, sed contra 1 (383b) 19  Leu. … accedet]  Lev., 18,6 ap. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 40, 1, 3, sed contra 3 (383b) 23 Quantum … 89 computentur] cf. Thom., Super Sent., IV, 40, 1, 1, sol. (1030b) et 2, sol. (1031b-1032a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 40, 1, 1, resp. (381b) et 2, resp. (382a-383b); Iac. Met., Super Sent., IV, 40, 1, resp. [Vtrum consanguineitas impediat matrimonium] (109ra-rb) 15 illud] id Na 17  didicimus] dicimus Z et a.c. K 18  sucrescere] uenire O | impedit] non add. L et a.c. EM 19  Leu. 18] dicitur add. A | sui sanguinis] sue consanguineitatis O | accedet]  accedat AP accedit KO 20  uidendum] dicendum Z 22  et … quotum]  ad tantum(sic) Na et usque at quantum P 24  uinculum personarum]  inu. KZ 25  hoc] si A hec P | uinculum]  parentela P | seu] siue O 26  communicatione] communitate Na 28  est]  est eis EL et p.c. M | eorum parens]  om. Na 29  parentum cura]  inu. A | protenditur] procederit a.c. proceditur p.c. Na | protenditur … solum]  non solum protenditur ad filios ELM 30  quotquot] quot Na quos OP quicquid Z 31  patris potestate]  inu. V | subiectione]  sub obeditione P coniunctarum] iunctarum ELM

O292v

M312va

206

V153ra

L61rb Na127rb O293r

M312vb P146vb

DVRANDI SVPER SENT. IV

iunctarum. Et hec est triplex secundum triplicem habitudinem quam habent consanguinei ad inuicem. Vna est principiati ad principium, ut filii ad patrem, auum, proauum et supra; et secundum hanc accipitur linea ascendentium. Alia est principii ad principiatum, ut patris ad filium, nepotem, pronepotem et infra; et secundum hanc accipitur | linea descendentium, que non est realiter alia a linea ascendentium, set eadem accepta secundum alium et alium modum computandi, quia secundum unam fit inceptio ab inferiori ascendendo, secundum aliam fit inceptio a superiori descendendo. | Tertia habitudo est eorum qui sunt ab uno principio, sicut fratrum, qui sunt ab eodem patre et matre, et nepotum, | qui sunt ex duobus fratribus uel sororibus, et sic deinceps; et secundum hanc accipitur linea collateralium. [A6-B6]  Gradus | uero est habitudo determinate distantie persone a persona. Computantur autem gradus consanguineitatis hoc modo: in linea enim ascendentium et descendentium computande sunt persone medie inter illas de quibus queritur. Quod si nulla sit media, tunc sunt in primo gradu, ut pater et filius descendendo uel filius et pater ascendendo. Si uero sunt alique medie computatis eis cum extremis, quot sunt persone una minus, tot sunt gradus; uerbi gratia, si queratur per quot gradus distat a Sorte pronepos eius, computentur persone, scilicet Sortes, filius eius, nepos, pronepos; qui cum sint quatuor, per tres gradus distat | Sortes a pronepote. Ratio huius est quia cum gradus sit certa distantia propinquitatis, gradus non potest | esse eiusdem

33  et … est]  est autem A et hoc est KZ 34  est]  om. ELM 35  auum] ad add. A suum a.c. O et add. P | et supra]  om. P | hanc] hoc O 36  ascendentium] descendentium a.c. Na | alia] secunda K illis P 37  nepotem pronepotem] nepotis ad pronepotem A nepotem ad pro nepotem ELM uel nepotem Na | hanc] hoc O 38  que … ascendentium]  om. O | alia]  aliud P | a linea] linea Na aliena Z | ascendentium] descendentium V 39  eadem]  om. P | computandi]  om. O 40  fit1] sit KZ | aliam] secundam A | fit2] sit KZ 41  habitudo est]  inu. AO | qui] que ELMOP | sunt] fit O 42  uno] unico Na eodem O | ab2] ex ANaP 43  uel] et O | et … deinceps]  om. O 45  distantie] consanguineitatis distantia nature a.c. Na 47  enim] autem V om. Z | et descendentium]  om. Z 48  illas] illa ELNa et p.c. M | tunc sunt] sunt Na inu. O 50  si] set Na | alique]  alie persone A | medie]  persone tunc O 51  minus] unius a.c. M | uerbi gratia]  om. O 52  per … gradus]  quoto gradu A | distat] distant O | a … scilicet]  om. O | Sorte] sorore O | pronepos]  per nepos Na 53  Sortes] soror O | filius … nepos] et O | qui]  om. A que ELKMNa | cum sint] sunt O | per]  et sic per M unde per O 54  Sortes] soror O | pronepote] suo add. O eius add. P | huius]  om. O 55  certa]  om. O

35

40

45

50

55



60

65

70

75

DISTINCTIO XL QVESTIO I

207

ad se ipsum, sicut nec propinquitas. Et ideo gradus semper supponit personam aliquam, cui secunda addita facit gradum. Et per eandem rationem tertia addita secunde, et quarta tertie, et sic semper, ut sit numerus graduum iuxta numerum personarum una excepta. Et hec computatio graduum in linea ascendentium et descendentium communis est apud omnes. [A7-B7] In linea uero collaterali, que non est eorum | quorum unus descendit ab alio, set eorum qui descendunt a communi principio, aliter computantur gradus secundum canones et aliter | secundum leges. Secundum canones enim computantur hoc modo. Videndum est utrum persone de quibus queritur, | equaliter distent a communi stipite aut inequaliter. Si equaliter, quoto gradu distat quelibet earum a communi stipite, toto gradu distant inter se; uerbi gratia, filii duorum fratrum ita se habent quod quilibet eorum distat a communi stipite in secundo gradu secundum lineam rectam, et in eodem gradu distant inter se | secundum lineam collateralem. Si autem distent inequaliter, tunc quoto gradu remotior illorum distat a stipite communi, toto gradu distant inter se; uerbi gratia, sit Sortes communis parens uel stipes et ego nepos secundum unam lineam, tu uero pronepos secundum aliam, si queritur quoto gradu ego disto a te, debet responderi quod tertio, quia toto gradu tu, qui es remotior, distas a communi parente, a quo non disto nisi in gradu secundo. | [A8-B8]  Secundum uero leges aliter computantur gradus, quia secundum eas duo fratres sunt in secundo gradu, filii duorum | fratrum

56 sicut] sic P | gradus]  om. V | semper supponit]  inu. A 57  aliquam] aliam O | et]  om. Na | eandem rationem]  inu. A 58  secunde]  om. Na | quarta] quarte Na addita add. O | sit] fit Na 59  iuxta] secundum A | iuxta … 60 graduum]  om. Na 60  in] ut Na scilicet O et P | et descendentium]  om. NaO | communis est]  inu. ELM 62  collaterali]  collateralium P | eorum] earum Na 63  alio] altero ELM | set]  set est A | eorum qui]  om. O | communi] uno ELM | secundum1 … leges]  om. Na 65  secundum]  gradus secundum A 66  equaliter] qualiter Na 67  distat … earum]  distat quilibet eorum KZ distat quilibet earum Na distant OP 68  toto]  et toto O 70  rectam … 71  lineam]  om. Na ascendentium ergo distat in secundo gradu inter se lineam P 71  distent] distant K 72  quoto] toto Na | remotior illorum]  om. EL et a.c. M | remotior … gradu2]  om. P | distat] distant L | stipite communi]  inu. AO 73  distant]  om. O | Sortes] soror Na 74  unam]  om. a.c. K | tu]  om. Na 75  queritur] respectu Na queratur O | ego]  om. A | quod] pro Na 76  toto] quoto EM | toto gradu]  quoto gradu EM post es remotior O | a1]  om. a.c. M 77  in]  om. O | gradu secundo]  gradu tertio K inu. PZ 78  Secundum] si Na | uero leges]  inu. A | aliter computantur]  om. Na 79  fratres sunt]  inu. ELM sunt a.c. Z

O293v Z199va K67va

E64ra

M313ra O294r

208

V153rb

A162rb

Na127va O294v

DVRANDI SVPER SENT. IV

in quarto, nepotes eorum in sexto. Et sic duplicantur gradus secundum computationem legalem supra computationem canonicam. Ratio diuersitatis est, quia leges attendunt descensum a communi patre ex utraque parte; et quia quilibet filius distat a patre uno gradu, ideo dicuntur distare inter se duobus gradibus; canones uero non attendunt numerum personarum descendentium, set quantitatem descensus; que cum sit una in duobus fratribus respectu patris, non dicuntur distare inter se nisi uno gradu. Et sic patet primum, scilicet quid sit consanguineitas, quid linea consanguineitatis, quid gradus et qualiter in linea computentur. [A9-B9]  Quantum ad secundum dicendum est quod consanguineitas secundum lineam ascendentium et descendentium impedit de iure naturali matrimonium | quoad omnem gradum. Consanguineitas uero secundum lineam collateralem impedit de iure diuino matrimonium in primo gradu, puta inter fratrem et sororem et ceteros primi gradus, ut patet L e u. 18; set de iure positiuo impedit usque ad quartum gradum inclusiue. | Ratio primi est duplex: prima, quia secundum dictamen rationis naturalis maior reuerentia debetur patri uel matri quam debeatur coniugi; set quicumque sunt in linea ascendentium uel des­ cendentium, se habent ut parentes | ad prolem uel proles ad parentem mediate uel immediate (utraque enim linea est eorum tantum quorum

90 Quantum … 135 coniunctio] cf. Thom., Super Sent., IV, 40, 1, 3, sol. et ad 3 (1033ab); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 40, 1, 3, resp. (383b-384a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 40, 1, 2, resp. (218vb-219ra); Ioh. Par., Super Sent., IV, 40, 1, resp. [Vtrum consanguinitas impediat matrimonium] (170vb-171rb); Iac. Met., Super Sent., IV, 40, 1, resp. [Vtrum consanguineitas impediat matrimonium] (109ra-va) 95  Leu. 18]  Lev., 18,6-10 80 nepotes] uero add. A nepos O | sic] hic Z 81  computationem1] lineam Z | legalem … computationem2]  om. Na 82  a … patre]  a communi stipite A om. O | ex] ab O 83  et] ac Na | dicuntur] dicunt LP 84  non]  om. Na | descendentium set]  distantium secundum A | que cum]  qui cum M quecumque Z 86  sit] fit A | dicuntur] dicunt LPZ 88  et … 89  computentur]  om. O 89 qualiter] gradus add. P 90  dicendum]  om. P | est] om. O 91  secundum … 92  Consaguinitas]  om. a.c. K | ascendentium … descendentium]  descendentium et ascendentium O 92  omnem] communem Na | consanguineitas … 93  lineam]  om. V 93  lineam] gradum ELMKNaOZ 94  gradu] gradum Na | puta] puto ELMZ | et2] ac O | ceteros] ceteris Na 95  ut … 18]  om. A | patet]  om. O | quartum gradum]  inu. Na 96  prima] primum Na primo O 97  uel] et O 98  debeatur] debetur OZ | uel descendentium]  om. A et descendentium OZ 100 mediate … immediate]  mediatam uel immediatam A | linea]  om. Z | est eorum]  est istorum ELM inu. O

80

85

90

95

100



105

110

115

DISTINCTIO XL QVESTIO I

209

unus descendit originaliter ab alio); ergo si iungerentur matrimonialiter, iungeretur pater filie uel mater filio | mediato uel immediato. Et sic superioritas parentum respectu filiorum periret transiens in societatem coniugum, quod est contra ius naturale. Magis est etiam contra instinctum nature si filius ducat matrem in uxorem, quam si pater ducat filiam, quia plus derogatur reuerentie materne, eo quod uxor in nullo debet esse superior uiro, set est ei par solum quoad carnale debitum et in omnibus ceteris est subiecta uiro, qui est caput mulieris, | ut habetur I C o r. 11. Propter hoc Dominvs a principio instituendo matrimonium exclusit patrem et matrem, G e n. 2 dicens: Propter hoc relinquet homo patrem et matrem; quia hanc copulam horrent quedam animalia bruta quamdiu cognoscunt parentes suos, ut recitat Philosophvs VIII D e a n i m a l i b u s de camelo et equo. [A10-B10]  Secunda ratio est, quia series generationis debet procedere, non retrocedere; set aliquo modo retrocederet si proles iungeretur parenti ad opus | generationis. Esset etiam confusio consanguineitatis, quia proles genita ex filio et matre esset patri frater aut soror, quia ex eadem matre, et genita ex patre et filia esset matri frater uel soror, quia ex eodem patre, et simul cum hoc filius eius aut filia, quod est 109  I … 11]  I Cor., 11,3 109 Propter … 111 matrem] cf. Gen., 2,24 ap. Thom., Super Sent., IV, 40, 1, 3, sed contra 2 (1033b) et ap. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 40, 1, 3, sed contra 2 (381b) 110 Gen. … 111 matrem] cf. Gen., 2,24 111  quia … 113  equo]  cf. Arist., Hist. an., IX, 47 631a1-7 ap. Thom., Super Sent., IV, 40, 1, 3, ad 3 (1033b) 101 alio] eo O altero P | iungerentur] uterque add. O 102  uel mater]  et filia uel mater A | mediato … immediato]  mediate uel immediate NaOP | sic] ergo O 103  superioritas] senioritas L | parentum] parentis K 104  contra ius] contrarius Na | est etiam] quam Na | instinctum] statutum A institutum M | instinctum nature]  statutum nature uel instinctum A institutum nature M 105  filius]  om. P | in] et P | quam] quod Na | ducat]  om. ELM 107  set … 108  uiro]  om. A | par]  om. Z | quoad]  quantum ad Na 109  I]  om. EKLMNaOPVZ | hoc] quod Na | Dominus] Deus A 110  exclusit … matrem]  om. Na | Gen. 2]  Gen. 5 M | Gen. 2 … matrem]  om. A Gen. 2 dicit propter quod relinquit homo patrem et matrem Na Gen. 2 dicens propter hoc, et cetera O et cetera add. P 111  quia]  et P | copulam] culpam KZ | quedam … 112  bruta]  quedam bruta animalia A quedam bruta O animalia quedam bruta P 112  recitat] dicit O | Philosophus] Aristotiles A 114  debet procedere]  inu. M et add. O 115  set … retrocederet]  om. Na 117  genita … filio]  cognita exilio Na | quia2] essent add. P 118  et1 … patre]  om. A | et2]  om. EL et a.c. M | frater … soror]  soror uel frater M fratris uel soror Na soror aut frater O 119  simul] soror Na | eius]  esset P | filia] filie Na eius add. P

M313rb

L61va

O295r

210 P147ra

K67vb M313va

E64rb O295v

DVRANDI SVPER SENT. IV

inconueniens, quia secundum unum deberetur sibi paritas, secundum aliud subiectio | et inferioritas. Quare inconueniens est ex solo dictamine rationis naturalis quod iungantur per matrimonium pater et filia, filius et mater, et omnes quotquot sunt in recta linea ascendentium et descendentium. Propter quod bene dicunt qvidam, quod si | Adam et Eua | uiuerent, non haberent in posteris cui nuberent. [A11-B11]  Preter istas personas alie excluse sunt a matrimonio iure diuino, ille scilicet que sunt in primo gradu consanguineitatis in linea collaterali. Ratio huius est quia secundarius finis matrimonii est confederatio hominum et multiplicatio amicitie | dum homo se habet ad consanguineos uxoris aliquo modo sicut ad suos; set inter illos qui attinent sibi in primo gradu consanguineitatis, est | sufficiens amicitia naturalis, que etiam conseruatur et augetur per cohabitationem mutuam (tales enim quamdiu sunt sub cura parentum, simul habitant); et ideo si iungerentur per matrimonium, nulla noua amicitia accresceret; propter quod rationabiliter prohibetur talium coniunctio. [A12]  Aliam rationem qvidam assignant, scilicet quod mat­ rimonium ordinatur ad repressionem concupiscentie; set concupiscentia non reprimeretur, set potius augeretur, si inter illas personas quas oportet in eadem domo conuersari, esset concessa copula matrimonialis; quare lex diuina rationabiliter prohibet talem copulam. Set istud non uidetur, quia matrimonium non ordinatur ad repressionem concupiscentie, nisi quatinus per actum matrimonii satisfit ei ut non incitet uel minus incitet ad illicitam corruptelam; set hoc modo eque reprimitur concu-

124  Propter … 125  nuberent]  cf. Ioh. Par., Super Sent., IV, 40, 1, resp. [Vtrum consanguinitas impediat matrimonium] (171ra) 136 Aliam … assignant]  cf. Thom., Super Sent., IV, 40, 1, 3, sol. (1033a-b) et 4, sol. (1034b) 120 unum] uirum Na | deberetur] debetur MOP 121  quare]  pater P | quare … est]  quod est inconueniens O pater inconueniens est P quare inconueniens Z 122  rationis naturalis]  inu. A | iungantur] iungatur EKLM coniungatur NaP | filia] et add. EKLMZ 123  filius … mater]  mater et filius O | recta linea]  inu. O 124  bene dicunt]  inu. OVZ 125  uiuerent]  om. a.c. O | non haberent]  om. O | in posteris] impedimentis Na 126  Preter] autem add. A 127  scilicet] fit Na | que sunt]  om. O qui sunt PZ | primo] secundo A | in2] et Na et in P 129  confederatio] consideratio ELMO | amicitie]  pacis et amicitie P 132  cohabitationem mutuam]  inu. ELM 133  quamdiu]  om. KZ 134  ideo]  om. A | iungerentur] coniungentur Na | matrimonium]  in hoc add. A | nulla] enim a.c. K

120

125

130

135 deest B

140

145

150

155

160

165

DISTINCTIO XL QVESTIO I

211

piscentia per matrimonium contractum inter quos­ que extraneos, quare etc. Item quid est hic dictu quod augeretur concupiscentia si carnalis copula esset licita inter personas que consueuerunt in eadem domo manere? Quia per omne matrimonium obligantur coniuges ad simul manendum, etiam qui alias non commanebant. Ergo commanere simul, si est augmentum concupiscentie, sequeretur quod per omne matrimonium augeretur concupiscentia. Tenenda est ergo prima ratio, quia est conuenientior. [A13-B12]  Et per eandem rationem de iure positiuo prohibiti sunt secundum antiqua iura copulari matrimonialiter usque ad septimum gradum, immo quamdiu maneret notitia consanguineitatis, ut habetur 35, q. 3, cap. ‘Progeniem suam’, et duobus capitulis sequentibus. Set tres ultimi gradus reuocati sunt per concilium generale, ut habetur E x t r a , ‘De consanguineitate et affinitate’, cap. ‘Non debet’; prohibitio enim in tribus ultimis gradibus erat inutilis et periculosa: inutilis, quia | refrigescente caritate iam ad illos tres gradus parum extendebat se uinculum naturalis amicitie; erat etiam periculosa, quia propter multipli­ cationem consanguineorum et obliuionem uix poterat obseruari hec prohi­ bitio sine multa transgressione. Vsque uero ad quartum gradum mansit prohibitio, quia memoria consanguineitatis usque ad illum gradum satis tenetur per certitudinem, | quia quamplures | uiuunt usque ad quartam generationem. 155  Et … 168  generationem]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 40, 1, 4, resp. (384a), cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 40, 1, 4, sol. (1034b-1035a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 40, 1, 3, resp. (219ra-rb); Ioh. Par., Super Sent., IV, 40, 1, resp. [Vtrum consanguinitas impediat matrimonium] (170vb-171rb); Iac. Met., Super Sent., IV, 340, 1, resp. [Vtrum consanguineitas impediat matrimonium] (109ra-va) 157 ut … 158 sequentibus] Gratian., Decr., C. 35, q. 2-3, c. 16-18 (CIC 1:1267-1268) 159 Set … 160 debet] X.4.14.8 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:703-704) ap. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 40, 1, 4, resp. (384a) 145 consanguineos … 147 inter] suppleui cum C 155 per] propter EM 157  maneret] manet A 158  q. 3]  om. KZ | et] in Na | duobus … sequentibus]  duobus casis sequentibus Na om. O 159  reuocati] remoti A | per … 163  amicitie]  per cap. non debet de consanguineitate et affinitate O 162  refrigescente] frigescente Na | iam]  om. KZ | extendebat se]  inu. A 163  amicitie]  sequitur additio in P cf. App. I, p. 89* 163  erat etiam]  erant enim O | quia]  et cap. prohibitio O | multiplicationem] multitudinem M 164  obliuionem]  obligationem P | obseruari] seruari O 165  usque uero]  om. O 167  tenetur]  scitur P | per]  om. Na

V153va

Z199vb M313vb

212

O296r

Na127vb

DVRANDI SVPER SENT. IV

[A14-B13]  Ad primum argumentum dicendum quod quamuis si­ militudo et propinquitas ualeat ad coniunctionem, non tamen ad omnem modum coniunctionis. | Melius namque coniungitur forma materie quam materia materie et forma forme. Sic similitudo propinquorum quamuis ualeat ad coniunctionem naturalis amicitie, non tamen ad coniunctionem matrimonialem, per quam debet amicitia ad extraneos dilatari. [A15-B14]  Ad secundum dicendum quod Eua non attinebat Ade in aliquo gradu consanguineitatis, quia non fuit formata ex eo per uiam naturalis generationis, set miraculose; per quem modum potuit de costa fieri equus sicut Eua. Et ideo non est simile de ea et de aliis propinquis secundum gradum consanguineitatis. [A16-B15] Ad argumenta alterius | partis patet responsio ex iam dictis.

169  Ad … 174  dilatari]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 40, 1, 3, ad 3 (384a) 175  Ad … 179  consanguineitatis]  cf. Thom., Super Sent., IV, 40, 1, 3, ad 1 (1033b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 40, 1, 3, ad 1 (384a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 40, 1, 2, ad 3 (219ra); Ioh. Par., Super Sent., IV, 40, 1, ad 1 [Vtrum consanguinitas impediat matrimonium] (171ra-rb); Iac. Met., Super Sent., IV, 40, 1, ad 1 [Vtrum consanguineitas impediat matrimonium] (109va) 170 ualeat] ualet O 171  namque]  naturam P | coniungitur] coniunguntur Z | quam … materie]  om. Na 172  materia … forma]  om. Z | sic similitudo] sicut dissimilitudo O | quamuis]  quam P 173  naturalis] naturalem OP | ad2] quoad Z 176  fuit]  om. P 177  naturalis]  om. A | per quem]  om. a.c. P | potuit] poterat O quam potuit P | de … 178  fieri]  fieri de costa a.c. fieri de costa eis p.c. P 178  fieri … Eua] eius O equus uel mulus sicut Eua | de2]  om. ELMOP 181  iam dictis] dictis ELMNaP dictis supra O

170

175

180



5

10

[1]  Nunc de affinitate uidendum etc. Circa distinctionem istam primo queritur de affinitate utrum impediat matrimonium. Videtur quod non, quia effectus non impedit causam suam; set affinitas est effectus matrimonii; ergo non impedit matrimonium. [2]  Item secundum iura consanguinei succedunt in rebus uiri defuncti. Set uxor est quedam res uiri, ergo eo defuncto debent in ea succedere consanguinei. [3]  Item uxor alicuius affinis est | fratri uiri sui; set eo mortuo debet eam accipere in uxorem secundum legem ueterem, ut habetur D e u t. 25; ergo affinitas non impedit matrimonium.

4  Nunc … etc.]  Lomb., Sent., IV, 41 (495-500) 5  Videtur … 7  matrimonium]  cf. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 2, 1, arg. 1 (1041a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 41, 2, 1, arg. 1 (221rb); Iac. Met., Super Sent., IV, 41, 1, arg. 2 [Vtrum affinitas impediat matrimonium] (109va) 6 effectus … 7 suam] cf. Thom., S.th., I-II, 48, 1, arg. 3 (2:260a) 8 Item … 10 consanguinei] cf. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 2, 1, arg. 2 (1041a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 3, arg. 3 (389b) 11  Item … 13  matrimonium]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 3, arg. 1 (389b); cf. etiam Iac. Met., Super Sent., IV, 41, 1, arg. 1 [Vtrum affinitas impediat matrimonium] (109va) 11 Set … 13 25] cf. Deut., 25,5 4 uidendum] est add. A | etc.]  om. ELMOP | circa … istam]  circa disctinctionem 41. A distinctio 41. circa quam O | primo]  om. O 5  queritur … affinitate]  de affinitate queritur ELM queritur O | utrum] affinitas add. O | uidetur]  et uidetur AO | quod non]  om. E 6  non2]  om. a.c. Na | causam suam]  inu. O | effectus] affectus a.c. Na 9  in]  om. Z | ea] eam Z 11  uxor alicuius] uiri add. A | affinis … fratri]  est fratri affinis ELM est affinis a.c. Na affinis est fratris O 12  accipere] frater add. P | secundum legem]  per legem P dub. Z | legem ueterem] legem Na inu. O 13  matrimonium]  om. P

O296v

214

L61vb M314ra

A162va P147rb K68ra

O297r E64va

DVRANDI SVPER SENT. IV

[4] In contrarium arguitur quia L e u. 18 dicitur: Turpitudinem uxoris patris tui non discooperies et turpitudinem nurus tue non reuelabis; set tales sunt tantum affines; ergo affinitas | impedit matrimonium. [5] Item uir et uxor sunt una caro; ergo qui attinet uni per consanguineitatem, oportet quod attineat alteri, quod fit per affinitatem. Ergo sicut attinentia consanguineitatis impedit matrimonium, sic et attinentia per affinitatem. Et hec est ratio Gregorii 35, q. 5, cap. ‘Porro’. [6]  Responsio. Videnda sunt duo: primum est quid sit affinitas et quot sunt genera affinitatum et qualiter computantur gradus affinitatis; secundum est | quare affinitas impediat matrimonium. Quantum ad primum sciendum est quod affinitas | est attinentia uel propinquitas personarum ex carnali copula proueniens carens omni parentela. Dico autem ex carnali copula, quia non solum | per legitimam copulam, set per fornicariam ex qua nata est sequi proles, contrahitur affinitas. Non autem per alterum actum, siue contra naturam, | siue secundum naturam, in quo non est commixtio seminum, nisi procederet ex maritali | affectu, et tunc causaretur affinitas non propter factum, set propter affectum, idest propter coniugale uincu-

14 In … 16 matrimonium] cf. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 2, 1, sed contra 1 (1041a); cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 3, sed contra 3 (390a); cf. etiam Iac. Met., Super Sent., IV, 41, 1, sed contra [Vtrum affinitas impediat matrimonium] (109va) 14 Leu. … 15 reuelabis] cf. Lev., 18, 8 et 15 17  Item … 20  Porro]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 3, sed contra 1 et 2 (390a); cf. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 1, 1, sed contra 1 et 2 (1037b); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 41, 2, 1, sed contra 1 (221rb) 20  Et … Porro]  cf. Gratian., Decr., C. 35, q. 5, c. 3 (CIC 1:1274-1275) (pseudo-Gregorius) ap. Lomb., Sent., IV, 41, 1 (495,12-23) 24  Quantum … 56 uxoris] cf. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 1, 1, sol. (1038b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 1, resp. (388b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 41, 1, 1, resp. (220va-vb); Iac. Met., Super Sent., IV, 41, q. Vtrum affinitas impediat matrimonium, resp. (109va) 15 uxoris] om. P | et] set O | nurus] matris ELM et a.c. P nurus matris K | tue] tui O 16  sunt tantum]  inu. ELMV 17  ergo qui]  inu. P | attinet] attinent Z 18  attineat] attinet O | fit]  oportet fieri P sit Z | ergo] igitur A | sicut] sic Na 19  et]  om. KNaO 20  et]  om. ELM | 35]  5 P | q. 5.]  q. 2 21  est]  om. O 22  sunt] sint Na | affinitatum … gradus]  om. Na | computantur] computentur A 23  est]  om. P est | quare] que O | impediat] impedit KO 25  copula] causa O | proueniens … 26  copula]  om. ELMO 27  fornicariam] fornicationem KZ 29  in] ex A | quo] qua Na dub. Z | commixtio] coniunctio O | seminum] sensuum a.c. sexuum p.c. E sensuum L 30  maritali] mortali Na | et … 31  idest] quasi OP 31  factum] effectum A | set … affectum]  om. Na

15

20

25

30



35

40

45

50

DISTINCTIO XLI QVESTIO I

215

lum quod solum sufficit ad causandum affinitatem, ut habetur 35, q. 3, cap. ‘Extraordinaria’. Ratio autem huius propinquitatis hinc sumitur, quia super communicatione naturali fundatur amicitia naturalis. Communicatio autem naturalis est duobus modis secundum Philosophvm in VIII E t h i c o r u m: uno modo secundum carnis propagationem, secundum quem modum unus est ab alio uel ambo a tertio; alio modo per coniunctionem ordinatam | ad carnis propagationem, que coniunctio est per carnis copulam uel per matrimonium, in quo est mutua obligatio coniugum ad carnalem copulam. Propter quod dicit ibidem Philosophvs quod amicitia uiri ad uxorem est naturalis. Et ideo sicut per propagationem carnis causatur attinentia naturalis | amicitie, que est consanguineitas, ita per carnalem copulam uel coniunctionem ad hoc ordinatam, ut est matrimonium, causatur uinculum naturalis amicitie, quod uocatur affinitas, dum homo, ut prius dictum fuit, se habet ad consanguineos uxoris sue sicut ad suos, quia uxor est aliquo modo unum corpus cum uiro; set quia non est simpliciter unum cum eo, set quasi ab extrinseco adiuncta, ideo quia unum, quicumque attinet uiro, attinet et uxori in eodem gradu; set quia ab extrinseco adiuncta, ideo attinet ei alio genere attinentie, quia

32 35 … 33 Extraordinaria] cf. Gratian., Decr., C. 35, q. 2-3, c. 11 (CIC 1:1266) 35  Communicatio … 42  naturalis]  cf. Arist., Eth. Nic., VIII,14, 1161b11-1162a33, praesertim 1162a16-17 ap. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 1, 1, sol. (1038b) 45 ut … 46 fuit] Durand., Super Sent., IV, 40, 1, resp. (205,23-31) 47  uxor … uiro]  cf. e.g. Gen., 2,24; Matth., 19,6; Marc., 10,8 32 35] 3 Z 33  Extraordinaria]  ex ordinantia P | autem]  om. P | huius propinquitatis]  huius affinitatis A propinquitatis secundum Na inu. V 35  communicatio … naturalis]  om. a.c. K 36  in]  om. O 37  secundum … tertio]  om. P 38  alio] secundo K | per]  secundum P | ordinatam … propagationem]  om. P 39  uel … 43  copulam]  om. O 40  coniugum … copulam]  ad carnalem copulam coniugum ELM 41  dicit ibidem]  inu. AP om. ELM 42  ideo]  om. A 43  copulam]  om. ELM 44  ad] et Na 45  dum] cum ELMNa unde O | homo]  hoc a.c. uir p.c. M | ut]  om. L et a.c. E unde sicut P 46  fuit]  est A | se habet]  equaliter se habet A ita se habet homo P 47  quia1]  eo quod A | est … modo]  aliquo modo est A aliquo modo P | corpus … uiro]  corpus efficitur cum uiro suo P cum uiro corpus O | set quia]  inu. a.c. K | est2]  om. ELM 48  simpliciter] simplex Na | unum]  om. Z | cum]  om. Na | quasi] quia Na | adiuncta] admittentem P | ideo … 50  adiuncta]  om. ELM | ideo quia]  ideo quod A ideo quasi(?) K quia ideo V ideo Z 49  unum] uirum Na | attinet et] attinet A inu. Z 50  ab … adiuncta]  adiuncta ab extrinseco Na | ideo]  om. Na idem V | attinet ei]  inu. Na | in … ei]  om. A | alio] modo add. O | quia2]  om. P

V153vb

M314rb

216 O297v

Na128ra

O298r M314va

DVRANDI SVPER SENT. IV

consanguinei uiri sunt affines uxoris. | Ex quo sequitur quod gradus affinitatis debent computari secundum gradus consanguineitatis, quia quoto gradu consanguineitatis attinet quis uiro, toto gradu affinitatis attinet uxori et econuerso; frater enim uiri est affinis uxori eius in primo gradu, filius fratris in secundo, nepos eius in tertio et pronepos eius in quarto; et idem est computandum ex parte uxoris. [7]  Fuerunt autem antiquitus tria genera affinitatum. Primum, de quo iam dictum est, quod causatur ex matrimonio seu copula carnali inter uirum et consanguineos uxoris et inter mulierem et consanguineos uiri. Secundum genus affinitatis habetur addendo personam per matrimonium uel carnalem copulam primo generi hoc modo: si uxor fratris mei, que est michi affinis primo genere affinitatis, mortuo fratre | meo nubat alteri uiro, ille erit michi affinis in secundo genere affinitatis; et ille secundum iura antiqua non poterat accipere aliquam de consanguineitate prioris mariti usque ad quartum gradum inclusiue; et de isto secundo genere affinitatis habetur 35, q. 3, cap. ‘De propinquis’. Tertium genus affinitatis habetur addendo personam per | matrimonium uel carnalem copulam | secundo generi hoc modo: Petrus fuit maritus relicte fratris tui; mortua illa relicta Petrus, qui est tibi affinis in secundo genere, accipit aliam; illa est tibi affinis in tertio genere; et illa mortuo uiro suo non potuit olim copulari alicui de consanguineitate tua usque 57  Fuerunt … 73  affinitatum]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 2, resp. (389ab); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 1, 5, sol. (1040a-b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 41, 1, 4, resp. (221ra-rb); Ioh. Par., Super Sent., IV, 41, 1, resp. [Vtrum affinitas transeat in alteram personam] (171rb) 66  35 … propinquis]  Gratian., Decr., C. 35, q. 2-3, c. 3 (CIC 1:1264) 51 uiri]  om. Z | uxoris] uxori A uxorum O 52  quia] et O 53  quoto gradu]  quin gradus Na 54  enim]  om. ELMNa | uxori] uxoris ELM 55  secundo] gradu add. O | eius1]  om. P | et]  om. a.c. E | eius2]  om. O 56  est]  om. O | est computandum]  est computando AELM inu. Na est computus P 57  primum] est add. ELM 59  consanguineos1] sanguineos Na 60  affinitatis]  om. Z | addendo personam]  ad personam a.c. E per additionem personarum P 61  generi] affinitatis add. O | si]  est si O 62  primo … affinitatis]  om. AO 63  meo]  om. A modo Na | ille] iste EM | erit] est Na 64  ille] iste A | iura antiqua]  inu. A | non … accipere]  om. Na | aliquam] aliqua Na 65  quartum] quartam Na | gradum]  om. ELMNaO | de]  om. A | isto] illo O 66  affinitatis] consanquinitatis EKLMNaPVZ propinquitatis O | 35]  25 AKLPVZ 45 EMNa ? O | tertium] secundum KZ et a.c. Na 68  uel] per add. Na 69  mortua illa]  inu. V mortua ista Z | qui]  om. Na accepit aliam uxorem et illa O | tibi] sibi Na | secundo … 70  in]  om. O 70  accipit]  recipit P | tibi] ibi Na | mortuo] mortua L 71  olim copulari]  inu. KOZ | consanguineitate tua]  genere tuo O

55

60

65

70



75

80

85

DISTINCTIO XLI QVESTIO I

217

ad secundum gradum. De hoc genere habetur 35, q. 3, cap. ‘Porro’. Et sic patet primum quid sit affinitas, et quot genera affinitatum. [8]  Quantum ad secundum sciendum est quod secundum et tertium genus affinitatis non impedit matrimonium, quia | utrumque reuocatum est per concilium generale, ut habetur E x t r a, ‘De consanguineitate et affinitate’, cap. ‘Non debet’; et rationabiliter, quia propter multiplicationem nimiam affinium et difficultatem computandi imminebat periculum animarum ex crebra transgressione prohibitionis. Primum uero genus affinitatis, si precedat matrimonium, impedit ipsum contrahendum et dirimit contractum usque ad quartum gradum inclusiue, sicut et consanguineitas, quia secundarius finis matrimonii est dilatatio amicitie; set per matrimonium uir se habet ad consanguineos | uxoris amicabiliter ut ad suos et uxor ad consanguineos uiri; et ideo sicut non debet coniungi consanguineis suis usque ad | quartum gradum, sic nec consanguineis uxoris sue, quia utrobique fieret preiudicium amicitie dilatande. Antiquitus | autem hoc genus affinitatis impediebat matrimonium usque ad | septimum gradum, sicut et consanguineitas; set tres | ultimi reuocati sunt per illud cap. ‘Non debet’,

72  35 … Porro]  Gratian., Decr., C. 35, q. 2-3, c. 22 (CIC 1:1270) 76 Quantum … 92 redditione] cf. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 2, 1 et 2, sol. (1041ab); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 2 et 3, resp. (389a-b, 390a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 41, 1, 4, resp. (221ra-rb) et 2, 1, resp. (221rb); Ioh. Par., Super Sent., IV, 41, 1, resp. [Vtrum affinitas transeat in alteram personam] (171rb); Iac. Met., Super Sent., IV, 41, 1, resp. [Vtrum affinitas impediat matrimonium] (109va-vb) 76  Extra … 77  Non debet]  X.4.14.8 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:703-704) 89  cap. … debet]  X.4.14.8 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:703-704) 72 secundum] quartum P | de]  et de O | habetur]  om. Z | et … 73  affinitatum]  om. O 73  patet primum]  inu. ELNa | quot] sunt add. AP 74  scien­ dum] dicendum P 75  affinitatis]  om. O | quia … 76  reuocatum]  reuocatum quia utrumque a.c. K | quia … 77  debet]  cap. Non debet, De consanguineitate et affinitate O | est]  om. Z 78  multiplicationem] multitudinem ELMP | affinium] affatum Na om. O 79  crebra] continua EM 80  si] set Na | matrimonium] non add. E et a.c. M | ipsum]  om. P 81  contractum]  iam contractum O 82  inclusiue]  om. P | et]  om. A | consanguineitas]  et rationabiliter add. P | finis] sicut Na 84  uxoris] sue add. A | ad1] apud P | uxor]  econuerso add. P | ad2 … 86  consanguineis]  amicabiliter ad consaguineos O 85  debet coniungi] potest coniungi A coniungitur ELM coniugi Na debuit coniungi P | suis]  om. ELM | suis … 86  consaguineis]  om. Na | quartum]  scilicet add. P 86  nec] neque V | quia]  om. Na 87  hoc genus]  inu. Na habet genus P | hoc … 88  matrimonium]  extendebat se prohibitio O 88  septimum]  alium a.c. P | sicut … consanguineitatis]  om. O sicut consanguineitas Z 89  set] et M | reuocati sunt]  inu. O | per … cap.] dicto(?) cap. O

Z200ra

K68rb L62ra P147va V154ra E64vb

218 O298v M314vb

DVRANDI SVPER SENT. IV

propter rationem superius allegatam. Affinitas autem sequens matrimonium non | dirimit ipsum, set eum cuius culpa contracta est, excludit ab exactione debiti, set non a redditione. [9]  Ad primum argumentum dicendum quod affinitas est effectus | matrimonii precedentis, ex quo causatur, et illud non impedit, set impedit sequens matrimonium cum affinibus contrahendum, quia fieret amicitie dilatande preiudicium. [10]  Ad secundum dicendum quod consanguinei succedunt in bonis uiri que sunt eius possessio; uxor autem non est possessio uiri, set magis est una caro cum ipso; et ideo non est simile hinc et inde. [11]  Ad tertium dicendum quod lex prohibuit ne frater acciperet uxorem fratris, L e u. 18. Concessit tamen hoc dispensatiue in casu in quo frater moriebatur sine liberis, ut uiuens suscitaret semen fratri defuncto ne nomen eius in progenie sua absque liberis remaneret.

93 Ad … 96 preiudicium] cf. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 2, 1, ad 1 (1041b); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 41, 2, 1, ad 1 (221va); Iac. Met., Super Sent., IV, 41, 1, ad 2 [Vtrum affinitas impediat matrimonium] (109vb) 97 Ad … 99 inde] cf. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 2, 1, ad 2 (1041b) 98  set … 99  ipso]  cf. e.g. Gen., 2,24; Matth., 19,6; Marc., 10,8 100  Ad … 103  remaneret]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 3, ad 1 (390a); cf. etiam Iac. Met., Super Sent., IV, 41, 1, ad 2 [Vtrum affinitas impediat matrimonium] (109vb) 101 Leu. 18] cf. Lev., 18,6 90 propter … allegatam] propter rationem alterius allegatam ELM om. O 91  eum]  illum cum P | contracta est]  contractum est ELM inu. O | argumentum] argumentum om. A 93  effectus] affectus NaZ 94  non impedit]  om. Na 94  set … preiudicium]  hic textum diversum praebet P cf. App. I, p. 89* 95  affinibus] affectibus Na 97  consanguineni] sanguinei Na 98  uiri1 … sunt] uiri sui que sunt A uiri que est ELM uir qui est Na uiro que sunt O | que …uiri2]  om. a.c. E | autem] uero M | possesio uiri]  inu. P 99  est1 … caro]  una caro est A una caro P | ipso] ipsa ELM | hinc … inde]  hinc inde ANaP habere et inde Na om. O 100  quod] cum add. EM consanquinei add. L 101  Leu.] Deut. ELM | hoc dispensatiue]  om. Na 102  frater] super Na | uiuens] uiris Na | fratri] suo add. A fratris NaP 103  remaneret] maneret O

90

95

100



DISTINCTIO XLI QVESTIO II

219

5

10

15

20

[1]  Secundo queritur utrum ex sponsalibus contrahatur aliquod genus attinentie quod possit matrimonium impedire. Arguitur quod non, quia ex causa dissolubili non potest causari uinculum perpetuum eo quod effectus non est potior sua causa; set sponsalia sunt dissolubilia multis modis, ut patuit prius; ergo | ex eis non potest causari | aliquod uinculum attinentie quod possit in perpetuum matrimonium impedire. [2]  Item sponsalia contrahuntur quandoque inter parentes pro pueris ante septennium; set per talia non contrahitur aliquod uinculum attinentie, ut habetur E x t r a, ‘De desponsatione impuberum’, cap. ‘Literas’, et cap. ‘Accessit’; ergo ex aliis similiter non contrahitur aliquod uinculum attinentie. [3]  In contrarium est quod Alexander papa prohibuit quandam mulierem iungi per matrimonium cuidam uiro, quia fratri suo fuerat desponsata, ut habetur E x t r a, ‘De sponsalibus,’ cap. ‘Ad audientiam’. Hoc autem non esset, nisi per sponsalia causaretur aliquod uinculum attinentie | quod impediret matrimonium; quare etc.

5 Arguitur … 10 impedire] cf. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 1, 4, arg. 1 (1038a) 7  effectus … causa]  Thom., S.th., II-II, 32, 4, arg. 1 (3:200a) 11 Item … 15 attinentie] cf. Richard. Mediau., Super Sent., IV, 41, 1, 3, arg. 1 (220vb-221ra) 13 Extra … 14 Literas] X.4.2.4 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:673) 14 Accessit] X.4.2.5 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2: 673-674) 18  Extra … audientiam]  X.4.1.4 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:662) 4 sponsalibus] contractis add. O | contrahatur] contrahitur O | genus] uinculum A 5  quod1 … impedire]  om. O | arguitur … 6  non1]  et arguitur quod non AO et uidetur P 8  non]  om. a.c. Na | potest]  dub. Na potuit O 9  in … 10  impedire]  perpetuum matrimonium impedire EKLMVZ matrimonium perpetuum impedire Na matrimonium impedire O perpetuo impedire matrimonium P 11  item] preterea A | contrahuntur quandoque]  inu. AOP 12  set … talia]  om. Na 13  habetur]  om. O | desponsatione]  sponsalibus ELMPZ desponsationibus K | impuberum]  in pueris Na 14  similiter … contrahitur]  matrimonium nec add. ELM non contrahitur similiter Na 16  quod] quia KPV 17  fuerat] fuit Na 19  esset] erit Na 20  quod … matrimonium]  om. A

A162vb O299r

M315ra

220 Na128rb

O299v

V154rb

DVRANDI SVPER SENT. IV

[4]  Responsio. Aut sponsalia sunt uera et legitima que tenere debent de iure, aut nulla. Si | sint legitime contracta, sic ex eis causatur quoddam uinculum attinentie simile affinitati quod dicitur publice honestatis iustitia, que impedit matrimonium sicut affinitas et consanguineitas secundum eosdem gradus et sic diffinitur: Publice honestatis iustitia est propinquitas ex sponsalibus proueniens, robur trahens ab institutione ec­ clesie propter eius honestatem. Ex quo patet ratio nominis et causa, quia scilicet talis | propinquitas est introducta ab ecclesia propter honestatem. Ratio autem honestatis est hec, quia sponsalia legitime contracta quantum ex ipsis est, ordinantur sufficienter ad matrimonium. Et ideo sicut per matrimonium contrahitur affinitas, sic per sponsalia quoddam affinitati simile, deficiens tamen ab attinentia affinitatis sicut et sponsalia deficiunt a matrimonio. Et hoc est publice honestatis iustitia. Si autem sponsalia sint nulla, aut hoc est propter defectum consensus, ut quando contrahuntur inter parentes pro paruulis ante septennium; aut quando contrahuntur sub condicione et condicio deficit (tunc enim deficit consensus deficiente condicione sub qua consentiebatur), aut sunt nulla non propter defectum consensus, set propter aliquod impedimentum, puta consanguineitatis uel affinitatis uel uoti solempnis uel ordinis uel quoduis aliud impedimentum. In primo casu | ex sponsalibus non contrahitur publice honestatis iustitia; in secundo

21 Responsio … 43 sexto] cf. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 1, 4, sol. et ad 3 (1039b-1040a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 41, 1, 3, resp. (221ra); cf. etiam Articuli in quibus, 219 (Koch, “Die Magisterjahre des Durandus”, 115) 25  Publice … 27  honestatem]  Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 1, 4, sol. et ad 3 (1039b) 21 Aut] ad a.c. Na | et] aut Na | que]  quia P | que … 22  iure]  om. O 22  nulla]  mala P | legitime contracta] legitima O sine contracta Z | quoddam] aliquod EM 23  quod] que EM 24  affinitas … consanguineitas]  consanguineitas et affinitas NaP 25  eosdem gradus]  eundem gradum Na 26  ec­clesie]  om. a.c. P 28  scilicet] si Na | introducta]  om. A | propter]  eius add. P 29  legitime] legitima AV 30  ordinantur] ordinant A | ideo]  om. A 31  sponsalia] contrahitur add. KVZ et p.c. P | quoddam] quiddam EMV dub. L 32  affinitati simile]  inu. P uinculum affinitatis simile O | attintia] amicitia O 34 nulla] mala P | hoc]  om. KZ 35  ut] aut A | ut … 38  nulla] adiuncta condicione sub qua assentiebatur aut sub nulla Na | contrahuntur] contrahitur M 36 contrahuntur] contrahunt KZ | et … 37  condicione]  om. P 38  aut] que Z | defectum] defectu V 39  aliquod impedimentum]  aliud impedimentum EKLMZ alia impedimenta O | puta] scilicet ELM 40  uel]  aut P | uel … impedimentum]  uel condicionis O

25

30

35

40



45

50

55

60

DISTINCTIO XLI QVESTIO II

221

uero contrahitur, sicut expresse determinatur E x t r a, ‘De sponsalibus’, cap. ‘Ex sponsalibus’, L i b r o s e x t o . Et sic concordantur | capitula prius allegata in arguendo que uidentur sibi inuicem contrariari, quia illa duo cap. ‘Literas’ et ‘Accessit’ loquuntur de sponsalibus contractis | infra | septennium, ex quibus non causatur aliquod impedimentum. Illud autem cap. | ‘Ad audientiam’ loquitur de sponsalibus contractis inter illos qui potuerunt consentire, que prestant impedimentum sequenti matrimonio, dato quod in se nulla fuerint propter impedimentum propinquitatis, ut i b i d e m dicitur. [5]  Que autem sit ratio istius diuersitatis, dicunt qvidam quod hec est pro tanto, quia illud quod est principalissimum in contrahendis sponsalibus uel matrimonio est consensus. Et ideo | deficiente consensu sponsalia nullius sunt efficacie, nec in obligando ad contrahendum, nec in impediendo sequentem contractum. Existente autem consensu | et concurrente quocumque alio impedimento sponsalia nullius sunt efficacie in obligando ad contrahendum propter impedimentum concurrens; sunt tamen efficacia ad impediendum sequentia et matrimonium in quantum causant publice honestatis iustitiam propter concurrentem consensum. [6]  Alia ratio potest assignari conuenientior, scilicet quod per sponsalia numquam contrahitur publice honestatis iustitia nisi sint uera uel presumpta; | iudicium enim ecclesie debet esse secundum | ueritatem uel secundum probabilem presumptionem. Hanc enim frequenter ec-

42  Extra … 43  sexto]  VI.4.1.1 [Bonif. VIII, Liber sextus] (CIC 2:1065-1066) 45 Literas … Accessit]  X.4.2.4 et X.4.2.5 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:673-674) 47  Illud … dicitur]  X.4.1.4 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:662) 42 uero] add. casu P | expresse determinatur] expresse determinatum A om. O 43  cap. … sexto]  om. O | concordantur] concordant ELMNaV | capitula] causa Z 45 illa] om. P | Literas] hiis Na | accessit] concessit K | loquuntur] loquitur KZ 47  audientiam] nostram O 48  sequenti … 49  impedimentum]  om. Na 49  dato]  dico autem O | fuerint] fuerunt O | impedimentum] impedimenta EKLMP 50  propinquitatis] consanguineitatis O 51  istius]  om. ELMO | dicunt quidam]  inu. Na | hec]  om. EM semper Na hoc OP 52  pro tanto] ideo O | principalissimum]  principalius P | contrahendis]  contrahendum a.c. contrahendo p.c. P 53  uel] et O 55  in]  om. NaO 56  impedimento]  sponsalium add. P | nullius … 57  efficacie]  sunt nullius efficacie A nullius efficacie sunt Z 58  tamen] autem ELMO om. Na | sequentia] sponsalia add. A sequens M sponsalia P 59  causant] causat O | honestatis]  et honestatis Na 61  conuenientior]  om. Na | per]  om. Na 63  secundum … 65  sequitur]  om. ELM 64  hanc] hunc V

K68va

M315rb O300r E65ra

P147vb

L62rb

Z200rb O300v

222

M315va

O301r

DVRANDI SVPER SENT. IV

clesia sequitur, ut habetur E x t r a, ‘Qui filii sint legitimi’, ‘Cum inter Ioannem’; iudicantur enim filii legitimi qui nati sunt de matrimonio contracto in facie ecclesie et sic legitimo secundum reputationem quamquam non fuerit legitimum secundum ueritatem propter aliquod impedimentum a contrahentibus uel altero eorum ignoratum. Constat autem quod sponsalia contracta ante septennium nulla sunt secundum ueritatem et secundum quamcumque presumptionem, quia constat de talibus quod consentire non possunt. Quando autem sunt tales persone que possunt consentire, licet inter eas sit impedimentum consanguineitatis uel affinitatis | uel quodcumque aliud, si illud ignoretur tempore contractus ab utroque uel altero, talia sponsalia, licet nulla sint secundum ueritatem, sunt tamen aliqua secundum presumptionem. Et ideo prestant impedimentum sequentibus sponsalibus uel matrimonio. Si autem constaret contrahentibus et illis coram quibus fit contractus de impedimento propter quod sponsalia nulla sunt, ut si religiosus in habitu religionis daret alicui fidem | de contrahendo cum ipsa uel consanguineus consanguinee in gradu in quo constat ipsis et omnibus assistentibus de impedimento, non uidetur quod per talia sponsalia, que nulla sunt secundum ueritatem nec secundum ecclesie presumptionem, prestetur aliquod impedimentum sequentibus sponsalibus uel matrimonio. Et si prestaretur, non apparet ratio quare esset nisi sola uoluntas statuentis.

65  Extra … 66 Ioannem] X.4.17.2 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:710) 65  ut habetur]  om. O | sint legitimi]  sunt legitimi O legitimi sunt Z 66  legitimi]  om. Z | de] in A 67  legitimo] legitime ELM sunt legitimi O legitimi sunt P | reputationem]  reputationem ecclesie VZ deputationem Na 68  quamquam]  per quam Na quamuis P | fuerit legitimum]  fuit legitimum Na fuerint legitimi OP 69  contrahentibus]  add. ambobus P | altero]  ab altero A 70  contracta]  contractum P 73  eas sit]  ea sit ELM eos fit Na 74  uel1] et ELMNa | uel affinitatis]  et affinitatis ELMNa om. P | quodcumque]  quod habet Na | si illud] si M scilicet Na 75  tempore]  om. a.c. A | altero]  ab altero P | nulla sint]  inu. O 76  secundum ueritatem]  om. Na 77  et ideo]  om. O | prestant] enim(?) add. O | impedimentum] impedimenta P 78  et illis]  uel illis P et istis O | coram quibus]  inu. P 79  quod] et add. O 80  in … religionis]  in habitu religioso O om. P | in … 81  uel]  om. Na | daret alicui]  inu. P | fidem]  existens indutus habitu religionis add. P 81  ipsis] eis O 83  sponsalia] spoliantur Na | que … nec]  om. Na | nec] et V 84  aliquod impedimentum]  inu. A quod impedimentum Z 85  matrimonio] matrimoniis Na | prestaretur] prestetur Na prestatur P; hic sequitur additio in P cf. App. I, p. 89* | esset]  om. K 86  uoluntas]  ratio P | statuentis]  instituentis seu statuentis P

65

70

75

80

85



90

DISTINCTIO XLI QVESTIO III

223

[7]  Ad primum argumentum dicendum quod sponsalia causant uinculum quod impedit matrimonium et dirimit non ratione | sui, set ratione eius ad quod ordinatur, scilicet ratione matrimonii, sicut et affinitas que causatur ex matrimonio impedit sequens matrimonium et dirimit. Vel potest dici quod istud impedimentum causatur ex sponsalibus non secundum se, set adiuncto perpetuo statuto ecclesie. [8]  Ad alia argumenta patet responsio ex iam dictis.

Na128va

5

10

[1]  Deinde queritur utrum aliqua proles sit illegitima. Videtur quod non, quia humanum iudicium debet conformari diuino; set Deus iudicat omnem prolem legitimam | ad successionem eternam dummodo non secte­ tur uitia parentum; ergo et homines | debent eam legitimam reputare ad successionem temporalem. [2]  Item filius non debet puniri pro peccato patris, E z . 18; | set illegitimus concubitus est peccatum parentum; ergo propter illegitimum concubitum non debet proles illegitima reputari.

87 Ad … 93 ecclesie] cf. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 1, 4, ad 1 (1039b) 3  Videtur … 7  temporalem]  Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 6, arg. 3 (392a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 3, 2, arg. 2 (1042a); cf. etiam Iac. Met., Super Sent., IV, 41, 2, arg. 1 [Vtrum aliqua proles debeat dici illegitima] (109vb) 8 Ez. 18] cf. Ez., 18,20 ap. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 3, 2, arg. 1 (1042a) 8 Item … 10 reputari] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 6, arg. 4 (392a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 3, 2, arg. 1 (1042a); Ioh. Par., Super Sent., IV, 41, 2, resp. [Vtrum aliqua proles possit dici illegitima] (171va); Iac. Met., Super Sent., IV, 41, 2, arg. 2 [Vtrum aliqua proles debeat dici illegitima] (109vb) 88 matrimonium] om. V 90  et]  om. A | affinitas] caritas Na 91  istud] illud M | causatur … 92  sponsalibus]  ex sponsalibus causatur P | set]  ex add. P 94  alia]  om. Z 3  aliqua]  om. EL et a.c. M 6  uitia]  uitium P | debent]  om. O | reputare] habere A | ad]  quoad P 8  Ez. ] Matth. O

V154va O301v M315vb

224 A163ra K68vb

E65rb P148ra O302r

DVRANDI SVPER SENT. IV

[3] Item quantum distat illegitimus a legitimo, tantum econuerso; set legitimus non potest illegitimari, | ergo nec illegitimus legitimari. Set nati de illegitimo concubitu aliquando legitimantur; ergo non sunt uere illegitimi. [4]  In contrarium arguitur | quia qualis est causa, talem producit effectum; set concubitus est causa prolis; ergo ex illegitimo concubitu est illegitima proles. [5]  Responsio. Dicenda sunt duo: primum est quod aliqui filii sunt illegitimi; secundum est quod aliqui tales possunt legitimari. Quantum ad primum sciendum est quod sunt quatuor genera filiorum: quidam enim sunt legitimi et non naturales, ut adoptiui et arrogati, de quibus postea dicetur. Alii sunt legitimi et | naturales, ut illi qui nascuntur ex matrimoniis | legitimis, que sunt legitima secundum rem uel secundum ecclesie approbationem et contrahentium reputationem uel utriusque uel saltem | alterius. Alioquin si uterque scit impedimentum, uel si ignorantes impedimentum clandestine contrahant, proles illegitima nasci­ tur nullum habens excusationem ex parentum ignorantia. Hoc probatur quoad primum articulum E x t r a , ‘Qui filii sunt legitimi’, cap. ‘Cum inter Ioanne’ et cap. ‘Ex tenore’ et quibusdam aliis capitulis. Quantum 11 Item … 13 legitimi] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 6, arg. 5 (392a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 3, 3, arg. 1 (1042a) 14 In … 16 proles] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 6, sed contra 2 (392a-b) 19 Quantum … 50 primum] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 6, 1, resp. et ad 1 (392b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 3, 1, sol. et ad 1 (1042a-b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 41, 2, 3, resp. (222ra-rb); Ioh. Par., Super Sent., IV, 41, 2, resp. [Vtrum aliqua proles possit dici illegitima] (171va); cf. etiam Iac. Met., Super Sent., IV, 41, 2, resp. [Vtrum aliqua proles debeat dici illegitima] (109vb) 27 Extra … 28 Ioanne] X.4.17.2 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:710) 28 cap. … tenore]  X.4.17.14 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2: 717) 11 a] ab P | legitimo] illegitimo Na | tantum] ita O 12  illegitimus] legitimus Na potest add. O 13  ergo]  om. a.c. P | non] nec Na | uere]  om. P | illegitimi] legitimi M 16  illegitima]  legitima P 17  dicenda] Videnda O | est]  om. EM 18  est]  om. L 19  est]  om. P | sunt quatuor]  inu. AEM | genera] generationes Na 20  enim] uero A | et non]  et L nec P 21  illi … 22 nascuntur] nati O 22  matrimoniis legitimis]  matrimonio legitimo O | que … legitima]  que sunt naturalia Na qui sunt legitimi O | legitima … rem]  secundum rem legitima P 23  uel1] et OP | secundum]  om. AEM | approbationem … reputationem]  reputationem et contrahentium aprobationem A et contrahentium reputationem P 24  alterius]  eorum add. P | scit] sit a.c. M sciat Na | uel2 … 25  impedimentum]  om. EM et O | contrahant] contrahat O 26  habens excusationem]  inu. P | hoc probatur]  probatur autem hoc A set hoc probatur L hoc probantur P 27  cum … 28 Ioanne] communiter L 28  ex tenore] exteriore Na | et2 … capitulis]  om. O | quantum]  quantum autem ELMV quo P

15

20

25



30

35

40

45

DISTINCTIO XLI QVESTIO III

225

ad secundum articulum probantur in eodem titulo, cap. ‘Causam’, et ‘De clandestina desponsatione’, ‘Cum inhibitio’. Alii sunt naturales, set non sunt legitimi, ut qui nascuntur ex concubinis | in indubitato affectu retemptis (non qui ex meretricibus publicis | uel scortis), et hii succedunt parentibus ab intestato una cum matribus in duabus unciis, hoc est in sexta parte. Alii uero non sunt naturales nec legitimi, ut illi qui nascuntur ex adulterio uel incestu, qui dicuntur spurii. Ratio autem quare tales dicuntur illegitimi est, quia legitimus a lege dicitur; lex autem totaliter excusans concubitum est sola lex matrimonii, quam ratio naturalis dictat, Scriptura divina confirmat et lex humana approbat. Et ideo illi qui nascuntur preter legem matrimonii, omnes dicuntur illegitimi. Et preter hoc illi | qui nascuntur de adulterio uel incestu innaturales dicuntur, quia ratio naturalis talem concubitum dampnat. Per eandem rationem illegitimi sunt qui nascuntur ex matrimonio legitimo quoad uinculum, soluto tamen quoad thorum et cohabitationem per solempne uotum, ut quando uir et uxor pari uoto ingrediuntur religionem et profitentur; si tales postea generent filium, illegitimus est, quia lex matrimonii, ratione cuius proles dicitur legitima, est illa quam ponit Apostolvs I C o r. 7, scilicet quod uir non habet potestatem corporis sui, set mulier, et econ­ uerso; set hec lex soluitur per solempne uotum ab utroque emissum;

29 cap. Causam] X.4.17.4 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2: 711) 30  De … inhibitio]  X.4.3.3 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2: 679-680) 38  Scriptura … confirmat]  cf. e.g. I Cor., 7,2-9 46  I … 7]  cf. I Cor., 7,4 29  probatur in]  uel probatur in Na om. O | titulo]  om. Na | causam] tantam O 30  cum inhibitio]  cum in habitatio MPZ et a.c. E cap. cum inhibitio O | sunt]  filii add. P 31  sunt]  om. ANa | ut]  om. Na | ex] de A | concubinis … 32  qui] concubitu Na | in]  om. A ex OP | indubitato] dubio L 32  retemptis] receptis M | publicis]  illeg. Na 33  matribus] matricibus Na 34  uero] quidem L | non sunt]  nec sunt EMNaP sunt nec O | sunt … legitimi]  sunt legitimi nec naturales Na 35  ex] de KLZ | uel] etiam add. A | qui]  om. Na | autem]  om. V | dicuntur2] sunt EM uocantur L scilicet add. P 36  illegitimi] talis add. O | quia] quod L | dicitur] est O | totaliter excusans]  inu. A 37  ratio] tamen Na 38  scriptura]  autem add. A 39  preter1] propter NaZ | preter1 … 40  nascuntur]  om. A | preter2] propter O 40  hoc illi] illos Na | de] ex O | dicuntur]  uocantur P 41  talem] tales a.c. E 42  sunt] illi add. A | matrimonio legitimo]  inu. ALZ illegitimo O 43  soluto tamen]  soluto cum a.c. E solutum tamen Na set illegitimo P soluto a.c. soluto cum p.c. V 45  est]  om. L | matrimonii] matrimonialis L 46  proles … legitima]  dicitur legitima proles L | ponit Apostolus]  inu. O | I]  om. EKLMNa­ OPVZ 47  uir non] uirum Z

L62va M316ra

O302v

226

V154vb Na128vb Z200va O303r M316rb

K69ra

DVRANDI SVPER SENT. IV

ergo proles que postea nascitur, est illegitima, quia preter legem matrimonii nata. Et sic patet primum. [6]  Quantum ad secundum sciendum est quod filios illegitimos con­ tingit legitimari | octo modis, sex secundum iura ciuilia et duobus secun­ dum iura canonica. Primus modus secundum iura ciuilia est quando pater | filium naturalem ex concubina susceptum tradit curie ciuitatis sue uel ciuitatis | metropolis, et fit in ea officialis, | quod contingit propter honorem curie. Secundus est quando pater filiam | naturalem iungit of­ ficiali curie sue ciuitatis uel metropolitane. Tertius est quando ipse filius naturalis offert se ipsum deficiente prole legitima; nam alias non liceret se offerre, quamuis patri liceret offerre ipsum. Quartus est si deficiente pro­ le legitima pater cum concubina offerat pro eo legitimando preces principi et princeps eas admittat. Quintus est quando pater in suo testamento solempniter perfecto uocat naturalem legitimum. Sextus est si pater in instrumento publico uel propria manu confecto habente subscriptionem trium testium fide dignorum dixerit eum legitimum; et in hoc casu si pater hoc testimonium perhibuerit uni ex filiis | naturalibus, sufficit aliis ad legitimationem. Et de hiis habentur expresse i u r a c i u i l i a

51 Quantum … 80 subdita] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 6, 2, resp. (392b-393a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 3, 3, sol. (1042b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 41, 2, 3, resp. (222ra-rb); Ioh. Par., Super Sent., IV, 41, 2, resp. [Vtrum aliqua proles possit dici illegitima] (171va-vb); Iac. Met., Super Sent., IV, 41, 2, resp. [Vtrum aliqua proles debeat dici illegitima] (109vb) 66 Iura … 67  locis]  cf. e.g. C.5.27 [Iustin., Codex] (Corp. iur. civ. 2:216-219) 49 que] qui Na 50  et … primum]  om. O 51  est]  om. LO 52  octo] sex a.c. P | sex] lex Na om. P | sex … 53  canonica]  om. L 53  modus]  om. P | secundum … est]  est secundum iura ciuilia EMP secundum iura ciuilia L 54  susceptum] conceptum L 55  uel] siue Na | ciuitatis] cuitati ELMZNaO | metropolis] metropolitane A | fit] sit ENa | in … officialis]  officialis in ea A 56  honorem] amorem Na | curie] terre O | secundus] modus add. K seruus Na | filiam] filium L 57  sue ciuitatis]  inu. OP | uel]  om. L | metropolitane] metropolis OP | est]  om. P 58  se ipsum]  se L | prole]  pro se Na | liceret] licet L | se2]  om. Na 59  quamuis] licet O | quamuis … offerre2]  om. Na | patri] bene L | offere ipsum]  inu. L offere se ipsum M offere Z | est]  om. O 60  pater cum]  cum Na om. a.c. P | concubina] concupiscentia(?) Na | legitimando] legitimato O 61  admittat] admittit LO dimittat a.c. P 62  perfecto … naturalem]  perfecto seu confectu uocat scilicet naturalem eum P | in]  om. A 63  instrumento publico]  strumento L | habente] habuit EMOP 64  dixerit] dixit Na duxerit O | legitimum]  filium legitimum P | hoc]  om. Na 65  hoc testimonium]  om. L testimonium OZ testamentum P | perhibuerit] prohibuerit LM | ex] et Na | filiis naturalibus]  inu. LKZ filiis suis naturalibus O 66  aliis]  om. O | habentur expresse]  expresse sunt A habentur expressa L | et … 67  locis]  om. O

50

55

60

65



70

75

80

85

DISTINCTIO XLI QVESTIO III

227

in uariis locis. Septimus modus legitimandi, qui est primus secundum i u r a c a n o n i c a , est cum quis concubinam de qua suscepit filium, ducit in uxorem; tunc enim legitimatur filius naturalis non spurius, ut habetur E x t r a, ‘Qui filii sunt legitimi’, cap. ‘Tanta’. | Vltimus modus est quando per dispensationem pape illegitimus legitimatur; et iste modus etiam extendit se ad spurios ut apti sint ad dignitates non solum minores, ymmo etiam episcopatus, ut habetur in illo cap. ‘Per uenerabilem’. Dicuntur autem tales legitimari non ut | fiant de legitimo concubitu nati, quia hoc est impossibile, set quia dampna que filius illegitimus incurrit | restaurantur per auctoritatem legis uel canonis. Vnusquisque autem, tam papa quam imperator, legitimat aliquem ad actus suos; imperator quidem ad dignitates seculares et ad | successionem in hereditate, papa uero | legitimat ad actus spirituales et ad actus seculares et ad successionem hereditariam in terra sibi subdita. [7]  Set utrum hec legitimatio ualeat quoad successionem in terris pape temporaliter non subiectis, dubium est. Qvidam enim dicunt quod ex quo aliquis legitimatur a papa in spiritualibus, uidetur legitimari per quandam consequentiam et in temporalibus ne sit absurdum et quasi monstruosum | ut legitimatus ad spiritualia illegitimus ad tem70 Extra … Tanta] X.4.17.6 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:712) 73  cap. … uenerabilem]  X.4.17.13 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:714-716) 81  Set … 92  seculares]  ambae opiniones referuntur in Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 6, 2, resp. (392b-393a); cf. etiam Ioh. Par., Super Sent., IV, 41, 2, resp. [Vtrum aliqua proles possit dici illegitima] (171va-vb); Iac. Met., Super Sent., IV, 41, 2, resp. [Vtrum aliqua proles debeat dici illegitima] (109vb) 67 legitimandi] legitimationis L est add. P | qui]  om. a.c. E 68  iura] ciuilia add. Na | est]  om. P 69  legitimatur … naturalis]  filius naturalis legitimatur EM | non]  om. Na 70  extra] ut add. Na om. O | qui … legitimi]  de filiis illegitimis L | ultimus] octauus AO 71  pape] filius L 72  iste modus] modus A inu. O | ut]  nec Na 73  minores]  ad minores L | episcopatus]  ad episcopatus AL | habetur … illo]  om. O 74  uenerabilem] *** add. O | autem] etiam M 75  nati]  om. L 76  per]  uel per L 77  autem]  om. L | tam … imperator]  uel papa uel imperator O tam imperator quam papa P | legitimat]  quidem legitimat add. LKZ 78  imperator quidem]  et imperator quod Na | seculares] singulares(?) L 79  successionem] successiones A susceptionem KNaZ succedendum O | ad]  om. Na 80  successionem] susceptionem Z | in] et Na 81  utrum] utraque L | ualeat … successionem] teneat O hereditatis add. P | quoad]  quantum ad Na 82 pape … subiectis]  temporaliter pape non subditis O pape temporaliter non subditis P 83 aliquis]  om. A | legitimari] etiam add. L 84  quandam] quam Z | et]  om. ANaOV etiam KZ | temporalibus] spiritualibus L | ne]  cum P 85  et … monstruosum]  om. P | ut] quod O | legitimatus] legitimus Z | illegitimus] illegitimatus EMV et a.c. P | ad temporalia]  om. L

O303v

L62vb E65va P148rb M316va

O304r

228

V155ra A163rb O304v M316vb

DVRANDI SVPER SENT. IV

poralia censeatur; multa enim per consequentiam optinentur. Et hanc opinionem tenet Gavfridvs in S u m m a sua et concordat cum illa decretali ‘Per uenerabilem’. [8]  Alii dicunt quod in terris non subiectis temporali iurisdictioni pape legitimatio facta per eum non ualet quoad successionem, que esset preiudicialis legitimo heredi, licet ualeat quoad actus spirituales et dignitates seculares. Et hoc de facto tenuit in regno Francie, quia primogenitus comitisse Flandrie legitimatus per papam non successit in comitatu, set alius minor qui erat legitimus. [9]  Ad primum argumentum dicendum quod iudicium humanum debet conformari diuino ubi locum habet similitudo; quod non est in proposito, quia omnis illegitimus habet exordium legitimum quoad animam cum omnis anima ex Deo sit per creationem. Et ideo legitimus est ad successionem eternam, si legitime uiuat. Set | ex parte | corporis habet illegitimum exordium, propter quod | quoad corporalia et temporalia illegitimus est censendus. [10]  Ad secundum dicendum est quod filius non punitur pro peccato patris pena eterna, nec pena temporali, que sit pena | sensus, nec pena dampni, quod subtrahatur sibi aliquid habitum. In hoc tamen

87  Gaufridus … sua]  cf. Goffredus Tran., Summa super titulis Decretalium, IV, 17 [Qui filii sint legitimi] (189ra) 88 decretali … uenerabilem]  X.4.17.13 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:714-716) 92 Et2 … 94  legitimus]  Johannes de Avesne (1218-1257), primogenitus filius illegitimus Margaritae II, comitissae Flandriae (1202-1280), a papa Innocentio IV anno 1251 legitimatus est; sed secundum decisionem regis Franciae Ludovici IX non successit in comitatu Flandriae, immo legitimus semifrater eius Guido de Dampierre (1226/27-1305). 102  Ad … 111  succedere]  cf. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 3, 3, sol. (1042b) 86 censeatur] censetur KLNaZ | enim] fiunt add. L | per consequentiam] pertinentia Na | optinentur]  om. L | et] ad Na 87  illa]  om. O 89  subiectis] subditis A 90  facta … eum]  per eum facta O | successionem] susceptionem L | que] quia OP 91  legitimo heredi]  legitimando heredem O | ualeat] habeat L | quoad] ad EM 92  et1]  non quoad add. O | dignitates seculares]  inu. EM dignitates temporales uel seculares P | in] et Z 93  Flandrie]  om. P 94  comitatu] canonicatu L 96  conformari] iudicio add. O 97  legitimum] illegitimum O et a.c. V 98  ex … sit]  humana sit a Deo A a Deo sit LOP ex Deo fit NaV | ideo]  om. L 99  ad] quoad ELM | set]  om. Na 100  illegitimum]  legitimum P | quoad] ad NaP | corporalia et]  om. A 102  secundum] argumentum add. O | est]  om. AZ | pro peccato]  propter peccatum O 103  patris]  nec add. P | que … 104  dampni]  que sit pena dampni A om. L | sit] fit Na 104  quod]  quia non P | aliquid] ad Na aliquod O | habitum] debitum PV | in hoc]  om. O qua hoc Z

90

95

100

105

110

DISTINCTIO XLI QVESTIO IV

229

bene punitur filius pro patre, quia aliquid non est ei debitum quod alias ei fuisset debitum, sicut declaratum fuit in II libro cum ageretur de originali peccato. Et sic filius illegitimus incurrit ex peccato patris duplex dampnum: | unum quia non admittitur ad officia et dignitates que requirunt quandam claritatem et dignitatem in hiis qui hec exercent; aliud quia non succedit aut non plene in hereditate paterna, sicut filius legitimus posset succedere. [11]  Ad aliud dicendum quod iura proniora sunt ad absoluendum quam ad condempnandum. Et ideo illegitimus potest de gratia legitimari, set legitimus non illegitimatur.

Na129ra

5

[1]  Postea queritur utrum matrimonium contractum inter affines uel consanguineos sit dirimendum. | Videtur quod non, quia fauorabilius est uinculum matrimonii quam ius dominii; set possessor bone fidei per diuturnitatem temporis acquirit ius in possessione cuius non erat prius dominus; ergo similiter maritus qui prius bona fide contraxit cum

106  sicut … 107  peccato]  cf. Durand., Super Sent., II, 33, 1, resp. (208,55-209,65) 112 Ad … 114 illegitimatur] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 6, ad 5 (392b) 5  Videtur … 10  sua]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 5, arg. 2 (391b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 5, 1, arg. 2 (1044b) 105 patre] quod subtrahitur add. P | quia … est]  quia subtrahitur aliquid L aliquid quod non est P | ei]  om. Z | quod] aut a.c. E quia Na 106  ei fuisset]  inu. AMOZ fuisset Na | in … libro]  in alio libro K libro secundo Na | ageretur … 107  peccato]  de originali peccato ageretur O 107  filius illegitimus]  inu. KLZ 108 unum] om. P | quia] quod KNaZ | non]  om. Na | admittitur]  om. Z 109  et] etiam add. O | qui] que L autem Z | hec exercent]  hec exemplificent EM hec exerceat L inu. P 110  aliud] aliquid EM aut O | plene]  succedit add. P 111  legitimus] illegitimus Na | posset]  potest P 112  ad2] ab Na | absoluendum] soluendum AL 113  condempnandum] dampnandum LP depriuandum K 114  set]  om. L | illegitimatur] illegitimari Na 4  contractum]  quod contrahitur L | uel] et EM 5  uidetur]  et uidetur AO 6  ius dominii]  ius uel dominium(?) in re possessa per prescriptionem legitimam P | bone] beate L 7  acquirit] acquisiuit L querit Z | ius]  dominii add. KLV 8  similiter] dominus add. L | maritus]  om. Z

O305r

230

L63ra K69rb

M317ra

O305v Z200vb E65vb

DVRANDI SVPER SENT. IV

consanguinea uel affine, per diuturnitatem temporis acquirit ius in ea ut iam sit sua. [2]  Preterea de similibus simile est iudicium; set similis | est consanguineitas duorum fratrum | ad duas sorores quas ducunt in uxorem; ergo si unus separatur propter consanguineitatem, pari ratione et alius debet separari; hoc autem non fit; ergo etc. [3]  Item iudicium ecclesie ad separationem matrimonii non debet procedere nisi sit debita accusatio | et testificatio; set in separatione matrimonii propter consanguineitatem et affinitatem non seruatur debitus modus accusationis, cum non precedat inscriptio nec accusans obliget se ad talionem; nec seruatur debitus modus testificationis, cum propinqui admittantur | ad testimonium, qui in ceteris causis sunt suspecti propter priuatum | amorem; ergo uidetur quod ecclesia non directe procedat ad dirimendum matrimonium inter consanguineos et affines. [4] In | contrarium arguitur, quia sicut disparitas cultus propter nimiam distantiam impedit matrimonium, ita consanguineitas et affinitas propter nimiam propinquitatem; set propter disparitatem cultus matrimonium est dirimendum, ut patet E s d r. 9; ergo similiter propter consanguineitatem et affinitatem. [5]  Responsio. Dicendum est primo quod matrimonium inter consanguineos et affines contractum debet separari; secundo uidendum est qui admitti debeant ad accusandum et testificandum. Primum patet faciliter, quia omne uinculum societatis quod sine pec­ cato stare non potest, est dissoluendum; set tale uinculum est matrimo­ 11 Preterea … 14 etc.] cf. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 5, 1, arg. 3 (1044b) 15 Item … 22 affines] cf. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 5, 2, arg. 1 et 2 (1045a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 5, arg. 3 et 4 (391b) 26  Esdr. 9]  cf. I Esdr., 9,14 31  Primum … dissoluendum]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 5, resp. (391b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 5, 1, sol. (1045a) 9 acquirit] acquisiuit L acquiritur O 11  preterea]  quia L item P | simile est]  idest P 12  ducunt] accipiunt O duxerint P | in uxorem]  om. A in uxores P 13  si unus] similiter L | separatur] separauit Na | pari ratione]  om. KLZ 15  matrimonii] ecclesie L 16  sit]  ubi fit E ubi sit M 18  accusationis] accusans L | precedat] impediat a.c. M | accusans]  add. ad a.c. M | obliget] obligat OP 19  testificationis] testificans L 20  causis] casibus L 21  priuatum amorem]  propinquitatem et amorem priuatum P | non directe]  inu. EM 22  dirimendum matrimonium] primum(?) L inu. P 24  distantiam] *** add. Z 26  ut patet]  om. O | similiter] sit Na om. V 28  primo]  om. L 29  et]  uel A | separari] dirimi siue separari O 30  admitti debeant]  admitendi sunt O 31  patet faciliter]  inu. P

10

15

20

25

30



35

40

45

50

DISTINCTIO XLI QVESTIO IV

231

nium in gradu prohibito consanguineitatis uel affinitatis contractum; ergo est dissoluendum. [6] Quantum ad secundum sciendum est quod ad accusandum matrimonium in gradu prohibito consanguineitatis uel affinitatis contractum | primo admittuntur consanguinei. Cuius ratio est quia in omni casu ad | accusationem et testificationem illi uidentur magis idonei qui sciunt melius ueritatem; set ueritatem impedimenti melius sciunt consanguinei quam extranei, quia unusquisque suam genealogiam tum ex testibus et chartis, tum ex recitatione | maiorum scire laborat; | ergo tales sunt maxime admittendi. Et hec ratio tangitur E x t r a, ‘Qui matrimonium accusare possunt’, cap. ‘Videtur nobis’. Verumtamen in defectu consanguineorum extranei admittuntur, cum iuramento tamen quod pro tempore denuntiationis que fiebat in ecclesia, presentes non erant aut causa legitima impediti denuntiationem nesciuerunt aut postmodum didicerunt, sicut habetur expresse in illo cap. ‘Cum in tua’. Si autem accusaretur matrimonium pro altero impedimento, tunc extranei admittendi essent. Quando autem accusatur matrimonium ex eo quod dicitur non fuisse contractum, tunc parentes et consanguinei sunt repellendi tamquam suspecti, nisi ex parte illius qui est infe-

35  Quantum … 53  staret]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 5, resp. (391b); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 5, 2, ad 2 (1045b-1046a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 41, 2, 4, resp. (222rb) 42 Extra … 43 nobis] X.4.17.3 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:718-719) 47 cap. … 48 tua] X.4.17.3 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:719-720) 33 ergo … 34  dissoluendum]  ergo etc. O ergo talem matrimonium debet dissolui et hoc quoad primum P | ergo … 36  contractum]  quare etc. secundum patet quia L 35  est]  om. OP | quod … 37  quia]  om. A | ad2 … 36  contractum]  om. O in accusatione et testificatione P 36  consanguineitatis]  om. Na 37  consanguinei]  ad accusandum et testificandum add. O 38  casu]  uel causa add. P | accusationem] actionem L | uidentur magis]  inu. A 39  sciunt melius]  inu. A sciunt magis O | ueritatem2] ueritati Na | impedimenti]  consaguinitatis uel affinitatis add. A 40  quam] uel V | suam genealogiam]  inu. O 41  tum1] cum Na aut P | et]  aut ex P | tum2] siue L cum Na aut P | maiorum] malorum Na | laborat] laborant Na 43  uidetur]  om. O 44  tamen quod]  tamen quia A quod NaP qui O 45  pro]  om. Na | que] qui Na 46  aut1] ut Na | causa legitima]  inu. A aliud legitima L causa legitimati p.c. P | aut2]  et aut P 47  sicut … 48  tua]  om. O | habetur expresse]  inu. A | illo] isto L primo Z 48  accusaretur] accusetur EMOP additur L | tunc] non A 49  essent] erunt A | matrimonium]  om. A 50 quod] om. P 51  inferior] melior O

P148va O306r

M317rb V155rb

232 Na129rb O306v

L63rb

M317va O307r

K69va

DVRANDI SVPER SENT. IV

rior dignitate et diuitiis, de quibus probabiliter posset | estimari quod libenter uellent quod matrimonium staret. [7]  Ad primum argumentum dicendum quod non est simile de dominio rei et de matrimonio, quia illa que sine peccato esse non possunt, nulla prescriptione longi temporis firmantur, quia diuturnitas temporis non minuit peccatum, set auget. Et ideo cum matrimonium in gradu prohibito contractum semper sit cum peccato, in eo locum non habet prescriptio, set solum in aliis rebus quarum dominium potest per auctoritatem | legis in ius possessoris transferri. [8]  Ad secundum dicendum est quod res inter aliquos acta non pre­ iudicat aliis in foro contentioso. Vnde quamuis unus frater repellatur a matrimonio unius sororis ex causa consanguineitatis, non propter hoc ecclesia separat aliud matrimonium alterius fratris cum alia sorore quod non accusatur. Etiam in foro conscientie non oportet quod semper oblige­ tur | frater ad dimittendum uxorem, quia frequenter tales accusationes ex maleuolentia procedunt et per falsos testes probantur. Vnde non oportet quod | conscientiam suam informent ex hiis que circa aliud matrimonium facta sunt. Verumptamen talis aut habet certam scientiam de impedi­ mento matrimonii, aut opinionem, aut neutrum. Si primo modo, nec de­ bet debitum reddere nec exigere; si secundo modo, debet reddere, set non exigere; si tertio modo, potest reddere et exigere. | 54 Ad … 60 transferri] cf. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 5, 1, ad 2 (1045b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 41, 1., 5, ad 2 (391b) 61  Ad … 72  exigere2]  cf. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 5, 1, ad 3 (1045b) 52 diuitiis] diuinitus a.c. E om. L | probabiliter posset] posset L possit probabiliter O essent add. P | estimari] exterminari L 53  uellent] uellet L 55  possunt] potest Na 56  prescriptione] presumptione Z | firmantur] firmarentur A 57  non … peccatum]  peccatum non minuit P | gradu prohibito]  inu. KZ 58  semper sit] sit A inu. OP semper fit Na | cum peccato]  peccatum L a peccato Na | eo] ea Na 59  dominium]  om. Na 61  est]  om. AOV | inter … acta]  acta inter aliquos KLZ inter alios acta O | non … 62  aliis]  aliis non preiudicat O non preiudicat aliquis Na | frater]  om. L 63  unius sororis]  inu. O 64  separat] separabit O | fratris] sororis Na | quod] quia O 65  etiam] uel ELM | etiam … foro] in foro etiam A uel in foro ELM autem add. Na | semper] se L 66  frater] super Na | frequenter]  accidit quod add. L 67  maleuolentia]  maliuolentia MKZ | testes]  om. testes a.c. K 68  informent] informet L | aliud matrimonium] matrimonium L inu. OP 70  matrimonii]  aut matrimonii L om. Na | si]  set Na | nec] non KLVZ tunc nec P | debet … 71  reddere1]  debitum petere debet EKMNaVZ debitum pretenderet L debitum debet petere OP | exigere] reddere O | si … 72  exigere1]  om. P | debet] potest L | set … 72  reddere]  om. L 72  si] set ELMP | si … exigere2]  om. O | reddere … exigere2]  sequitur additio in P cf. App. I, p. 89*

55

60

65

70



75

80

85

90

DISTINCTIO XLI QVESTIO IV

233

[9]  Ad tertium dicendum quod accusatio matrimonii aut fit pro peccato aut pro impedimento. Si pro peccato, puta pro adulterio, aut fit ad penam ciuilem, et tunc debet fieri inscriptio et obligatio ad penam talionis, quoniam agitur ad punitionem persone delinquentis; aut fit ad penam ecclesiasticam, scilicet ad diuortium, et tunc non debet fieri inscriptio cum obligatione ad penam talionis, quia non agitur ad punitionem persone, set ad dissipationem facti. Et idem est quando matrimonium accusatur pro impedimento consanguineitatis et affinitatis. Potest tamen tunc fieri inscriptio quod exprimatur persona accusans et matrimonium quod accusatur, | et impedimentum propter quod accusatur. De testificatione autem speciale est in hoc articulo quia parentes et propinqui admittuntur ad testificandum propter causam prius dictam. In causis uero criminalibus et contractibus | repelluntur tamquam suspecti. Potest etiam idem esse accusator et testis. Item non iuratur de calumnia | cum sit causa quasi spiritualis, nec seruatur ordo iudiciarius, quia tali denuntiatione facta contumax potest excommunicari | lite non contestata. Et ualet ad hoc testimonium de auditu, et post publicationem testium testes possunt induci. Et hoc totum fit ut peccatum quod in tali coniunctione esse potest, impediatur. |

73 Ad … 91 impediatur] cf. Thom., Super Sent., IV, 41, 1, 5, 3, sol. (1046a-b) Ad … 83  accusatur]  hic textum diversum habet P cf. App. I, p. 90* 74  si]  om. L | puta]  om. L 75  penam1] finem L | et obligatio]  cum obligatione O | penam talionis] talionem A 76  quoniam] quando Na quia O 77  fit]  ad penam canonis quia non agitur ad punitionem persone delinquentis aut fit add. O | et]  om. Na 78  talionis] canonis O | ad punitionem]  de punitione O 79  persone] personam Na | dissipationem] dispensationem O 80  et] uel A 82  quod] quando Na | et2 … 83  accusatur]  om. O 83  speciale] spirituale L | in … articulo]  om. EM 84  testificandum] testificationem O 85  repelluntur] repellantur Na 86  esse accusator] accusator Na inu. V 87  causa quasi]  inu. A causa L 88  facta]  om. Na | excommunicari]  om. L 89  lite] licite Na 90  testes possunt]  inu. AO et testes possunt EM

O307v

E66ra A163va M317vb V155va

P148vb

O308r

Z201ra

[1]  Iam de spirituali cognatione etc. Circa distinctionem istam primo queritur utrum spiritualis cognatio impediat matrimonium. Videtur quod non, quia contrariorum non est idem effectus; set cognatio spiritualis proueniens ex datione sacramenti, uel tentione ad idem, contrariatur disparitati cultus que consistit in carentia communionis sacramentalis; ergo cum disparitas cultus impediat matrimonium, | uidetur quod cognatio spiritualis non impediat ipsum. [2]  Item quando aliquis conuertit aliquem ad predicationem suam, est pater eius | spiritualis secundum illud I C o r. 4: In Christo Iesu per euangelium ego uos genui; set per hoc non impeditur matrimonium inter conuertentem et conuersam; ergo etc. [3]  In contrarium est quia dignior est cognatio spiritualis quam carnalis; set illa impedit matrimonium; ergo et ista.

4  Iam … etc.]  Lomb., Sent., IV, 42 (501-509) 5  Videtur … 10  ipsum]  cf. Thom., Super Sent., IV, 42, 1, 1, arg. 4 (1049a) 11  Item … 14  etc.]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 42, 1., 1, arg. 4 (396b); cf. etiam Ioh. Par., Super Sent., IV, 42, 1, arg. 2 [Vtrum cognatio spiritualis impediat matrimonium] (171vb) 12 I … 13 genui] I Cor., 4,15 15  In … 16  ista]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 42, 1., 1, sed contra 1 (396b); cf. etiam Iac. Met., Super Sent., IV, 42, 1, arg. 2 [Vtrum cognatio spiritualis impediat matrimonium] (110ra) 4 etc.]  distinctio 42 O | distinctionem … primo]  distinctionem 42. primo A istam distinctionem primo L quam O 5  uidetur]  et uidetur AOP 6  spitirualis]  spiritualium P 7  tentione]  ex tentione O 8  disparitati cultus]  disparitate cultus L om. a.c. K | communionis sacramentalis]  inu. L 9  disparitas] disparitate L 10  impediat ipsum]  impedit matrimonium Na 11  aliquis] quis K om. Na | ad]  per AP | suam]  om. A eius O 12  eius] suus O | spiritualis]  om. Z | I]  om. EKLMVZ quod dicitur OP | Cor. 4.] Cor. A 13  euangelium]  meum(?) add. P | ego]  om. A | uos genui]  inu. A | inter] in Na 14  conuersam] conuersum L | ergo] igitur L 15  est1]  om. Z | quia]  quod P

5

10

15



20

25

30

DISTINCTIO XLII QVESTIO I

235

[4]  Responsio. Videnda sunt tria: primum est quid sit spiritualis cognatio; secundum est per quid contrahitur et inter | quas personas; tertium est qualiter impediat matrimonium. Quantum ad primum sciendum est quod spiritualis cognatio est propinquitas personarum proueniens ex datione sacramenti uel tentione ad illud. Ratio huius est quia sicut homo accipit esse nature per generationem carnalem, sic accipit esse gratie per regenerationem spiritualem. Sicut ergo per generationem carnalem contrahitur uinculum cognationis carnalis inter genitum | et generantes, | puta inter filium et patrem | et matrem, sic per regenerationem spiritualem, que est per sacramenta ecclesie, contrahitur uinculum cognationis spiritualis inter regeneratum et regenerantes. Inter regenerantes autem qui sacramentum dat, tenet uicem patris in quantum est minister dei regenerantis, qui uero tenet ipsum, tenet uicem matris in quantum gerit personam ecclesie, intra cuius gremium fit omnis spiritualis regeneratio. Quare spiritualis cognatio inter has personas contrahitur ex hac causa. [5]  Quantum ad secundum sciendum quod qvidam dicunt quod spiritualis cognatio contrahitur per septem que enumerantur a primo

20 Quantum … 32 causa] cf. Thom., Super Sent., IV, 42, 1, 1, sol. (1049a) et 1, 3, 1, sol. (1051a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 42, 1., 1, resp. (396b) et 3, 1, resp. (398a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 42, 1, 1, resp. (224ra); Ioh. Par., Super Sent., IV, 42, 1, resp. [Vtrum cognatio spiritualis impediat matrimonium] (171vb); Iac. Met., Super Sent., IV, 42, 1, resp. [Vtrum cognatio spiritualis impediat matrimonium] (110ra) 33 Quantum … 70 cognatio] cf. Thom., Super Sent., IV, 42, 1, 2, sol. (1050a) ubi hae opiniones referuntur; cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 42, 1., 2, resp. (397a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 42, 1, 2, resp. (224rb); Ioh. Par., Super Sent., IV, 42, 1, resp. [Vtrum cognatio spiritualis impediat matrimonium] (172ra); Iac. Met., Super Sent., IV, 42, 1, arg. 2 [Vtrum cognatio spiritualis impediat matrimonium] (110ra) 17  spiritualis cognatio]  inu. EM 18  est]  om. P | per]  om. L | et … personas]  inter personas et inter quas A 19  impediat] impediatur O 20  sciendum] dicendum O | est]  om. L | spiritualis cognatio]  inu. AOP 22  illud] id V | esse nature]  pure omne O | nature … 23  esse]  om. L 23  sic … 24  carnalem]  om. Na 24  contrahitur] contrahit Na 25  generantes] gignentes L generantem EMO 26  et1]  om. ELM | et2] uel L | regenerationem] generationem EMOP | que … 28  regeneratum]  om. L | regeneratum … regenerantes] regenerantem et regeneratum O | inter … autem] ille L inter regenerans autem a.c. regenerans autem p.c. M autem Na | qui]  om. P 29  dat] dabit E 30  ipsum tenet]  om. OP | gerit]  om. A uicem sui add. P | personam] persona O 31  intra]  om. L | fit] sit Na | quare] omnis add. A 32  cognatio] regeneratio A | contrahitur]  contrahit cognationem et A | ex] in Na 33  sciendum] est add. ALV | quod2 … dicunt]  om. O 34  spiritualis cognatio]  inu. A om. EM | contrahitur … septem]  per septem contrahitur O | a primo]  per septem L

L63va

Na129va M318ra O308v

236

O309r

K69vb

M318rb

DVRANDI SVPER SENT. IV

pabulo salis usque ad confirmationem que fit per episcopum; quia regeneratio spiritualis fit per Spiritum sanctum, cuius sicut sunt septem dona, sic in illis septem que fiunt a primo pabulo baptismi usque ad confirmationem, confertur spiritualis regeneratio et acquiritur spiritualis cognatio. Et istud uidetur expresse tangi 30, q. 1, cap. 1, ‘Per­ uenit’, in fine, ubi dicitur sic: Quomodo sunt septem dona Spiritus sancti, sic septem sunt dona baptismi. A primo ergo pabulo | sacramenti salis usque ad confirmationem per chrisma, hoc est a primo usque ad septimum, nullus commatrem suam in coniugium suscipere debet. Et ita | dicunt quod per quodlibet sacramentale antecedens ad baptismum contrahitur spiritualis cognatio. [6]  Set istud non uidetur rationabile, quia cognatio carnalis non contrahitur nisi per generationem carnalem; ergo nec spiritualis nisi per spiritualem. Set spiritualis regeneratio non perficitur nisi per aliquod sacramentum; ergo per illa sacramentalia que antecedunt baptis­ mum, non contrahitur spiritualis cognatio. Ad canonem potest tamen responderi quod debet intelligi copulatiue et non disiunctiue, quia per illa | septem simul iuncta contrahitur cognatio spiritualis, non autem per quodlibet per se sumptum. [7]  Et ideo dicendum est aliter quod spiritualis cognatio contrahitur per baptismum et confirmationem. Per cathecismum uero contrahitur quoddam uinculum cognationi spirituali simile, set debilius. Ratio huius est quia cognatio spiritualis non contrahitur nisi per ac-

39 30 … 41 baptismi] Gratian., Decr., C. 30, q. 1, c. 1 (CIC 1:1096) 35 salis] baptismi EM | confirmationem] generationem EM | quia]  sicut add. KLVZ | regeneratio spiritualis]  res regeneratur regenerantem L 36  sicut sunt]  sunt A inu. P 37  dona] dicta NaVZ | dona … septem]  om. L | sic]  sicut P | septem]  om. PZ | pabulo] ecclesie add. V | baptismi]  salis in baptismo P 39  istud] illud M | expresse tangi]  inu. A | 30] 3 LP 40  dona] dicta NaVZ 41  sic]  om. Na | septem sunt]  inu. AO septem Na | dona] data(?) seu dona P dicta V | baptismi] spiritus NaP spiritus a.c. O | ergo]  om. P | sacramenti]  om. O 42  confirmationem … ad2]  om. a.c. O | est] autem Na | usque2]  om. Z 43 commatrem] coniunctam M | coniugium]  coniugem P | suscipere] recipere EM accipere OP 44  quodlibet sacramentale]  inu. KLZ | antecedens] ostendens L 45  spiritualis cognatio]  inu. A 46  istud] illud M 47  contrahitur] sic L | nisi2]  om. O 48  perficitur nisi]  proficitur nisi O om. Z 50  spiritualis cognatio]  inu. A cognatio L | ad canonem]  et ad canonem A ad rationem L | tamen]  om. EKLMOZ 51  debet intelligi]  tenet in tali L 52  simul iuncta]  simul coniuncta Na iuncta O sacramenta P | cognatio]  om. P 56  spirituali simile]  inu. E 57  huius]  om. O | cognatio spiritualis]  inu. O

35

40

45

50

55



60

65

70

75

DISTINCTIO XLII QVESTIO I

237

tus pertinentes ad officium regenerationis | spiritualis. Ad hoc autem officium tria concurrunt: unum tamquam disponens | spirituale, in quo fit regenerationis inchoatio, scilicet instructio cathecismi; aliud tamquam formaliter dans esse spirituale, in quo fit prolis animatio in utero ecclesie, scilicet susceptio baptismi; tertium tamquam complens et manifestans ipsum esse spirituale, in quo fit quasi prolis in publicum productio quasi per natiuitatem | ex utero, scilicet susceptio confirmationis, per quam homo fidelis in publicam fidei confessionem exponitur. Propter quod spiritualis cognatio contrahitur in baptismo et confirmatione, que sunt spiritualis generatio quasi in utero et ex utero, per cathecismum uero qui est dispositio ad utrumque, contrahitur quoddam uinculum spirituali cognationi simile. Et sic patet per quid contrahitur spiritualis cognatio. | [8] Inter quas autem personas contrahatur, sciendum | est quod spiritualis cognationis sunt tres species. Vna que dicitur spiritualis paternitas, que contrahitur inter regenerantem et regeneratum. Regenerans autem est duplex: unus quasi pater scilicet dans sacramentum, alius quasi mater, scilicet tenens puerum in baptismo uel confirmatione. Et ideo ad utrumque cognatio spiritualis paternitatis extenditur. | Alia est que dicitur spiritualis compaternitas, que est inter patrem et matrem carnalem et patrem et matrem spiritualem. Vnde uersus: Vnus semper erit 71  Inter … 99 patris] cf. Thom., Super Sent., IV, 42, 1, 3, 2, sol. (1051b) et 3, 3, sol. (1052a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 42, 1., 3, 1, resp. (398a) et 2, resp. (398b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 42, 1, 3, resp. (224va-vb); Ioh. Par., Super Sent., IV, 42, 1, resp. [Vtrum cognatio spiritualis impediat matrimonium] (172ra); Iac. Met., Super Sent., IV, 42, 1, resp. [Vtrum cognatio spiritualis impediat matrimonium] (110ra) 78  Vnus … 79  talis]  ap. Thom., Super Sent., IV, 42, 1, 3, 2, ad 2 (1051b) 59 concurrunt] requiruntur O | disponens]  ad esse add. A 60  regenerationis] spiritualis add. O 61  formaliter]  formale P | animatio]  om. P | susceptio baptismi]  per baptismum A 62  tertium] uero add. A 63  fit]  om. a.c. L | quasi]  om. K quasi | prolis … 64  quasi]  om. O 64  natiuitatem] neccesitatem EM | scilicet]  om. K 65  fidei]  om. O 66  cognatio]  om. NaP | in]  et in P 67  conformatione] confirmationem E | spiritualis]  om. L | generatio]  regenerationis P scilicet add. V | quasi … utero]  om. L 68  uero] nec L om. Na | qui] que O 69  quoddam … 70  contrahitur]  om. L | quid]  per quomodo O 72 sunt … species]  tres sunt species P | una]  add. est Na 73  regenerantem … regeneratum]  regeneratum et regenerantem O 74  autem … alius]  om. a.c. K | est duplex]  om. L duplex V | unus] exterius(?) add. L | quasi1 … scilicet]  quia patris Na | quasi2]  autem quasi K 75  scilicet]  om. O | tenens puerum]  inu. OP | uel]  uel in Z 76  cognatio]  om. Na expunx. P | paternitatis] cognatio add. Na uel paternitas O | Alia … 78  spiritualem]  om. L | que … 77  spiritualis]  om. O 77 carnalem … 78  matrem]  om. NaO | spiritualem]  om. a.c. A

V155vb O309v

E66rb

P149ra L63vb

M318va O310r

238

Na129vb

O310v

Z201rb

DVRANDI SVPER SENT. IV

compatrum spiritualis, alter carnalis, nec fallit regula talis. Ex quo patet quod inter patrem spiritualem et matrem spiritualem non contrahitur aliqua spiritualis compaternitas, quia non coniunguntur in generatione spirituali nisi per accidens, quia unus ad hoc per se sufficeret. Transit autem compaternitas a uiro in uxorem quandoque et quandoque non: ad uxorem enim nondum carnaliter cognitam non transit, quia nondum effecti sunt una caro; ad eam uero que est carnaliter cognita trans­ it | spiritualis cognatio que contrahitur per actum uiri sui cum leuat filium alterius de sacro fonte uel tenet in confirmatione. Set quando contrahitur per actum alterius tenentis filium uiri sui ex alia muliere, tunc non transit spiritualis cognatio a uiro in uxorem etiam carnaliter cognitam. Et eodem modo transit spiritualis cognatio ab uxore in uirum. Per uxorem enim nondum carnaliter cognitam nulla transit spiritualis cognatio ad uirum; per eam uero que est carnaliter cognita transit ad uirum spiritualis cognatio per actum uxoris contracta. Que autem contrahitur per actum alterius | suscipientis filium eius ex alio uiro, non transit ad legitimum uirum. Vnde uersus: Qui michi uel cuius mea natum fonte leuauit, hec michi commater, fieri mea non ualet uxor. Si qua mee natum non ex me fonte leuauit. Hanc post fata mee non inde uetabor | habere. Tertia species spiritualis cognationis est confraternitas, que est inter filium spiritualem et filios carnales eiusdem patris. 95 Qui … 98 habere] ap. Thom., Super Sent., IV, 42, 1, 3, 2, sol. (1051b) 79 regula] ita Na 80  et … spiritualem] spiritualem L om. O 81  spiritualis] cognationis add. A | coniunguntur] iunguntur A | in generatione]  om. L 83  quandoque2] quando Z 84  enim] autem L om. OP 86  spiritualis cognatio]  inu. O | per] ad Na | uiri sui]  matrimonii a uiro suo A uiri Na 87  filium] filius A | alterius]  om. a.c. E | in]  om. Na | set] et L | quando contrahitur] contrahitur EMNa cum contrahatur O om. P 88  uiri sui]  mariti sui O meum P | muliere]  uel ex concubina natum siue in baptismo siue in confirmatione add. P 89  tunc]  om. P | a … in]  ad EM | etiam] et Na | etiam … 90  uxore]  om. EM 90  et] ut Na | et … 92  uirum]  om. O similiter ab uxore nondum carnaliter cognita non transit aliqua spiritualis cognatio ad uirum P | transit]  uel non transit add. ANa | spiritualis cognatio]  om. L | in]  om. Z 91  per uxorem] quod Z | enim nondum] nondum M uero non Na 92  ad]  per alium L 93  que] cum O 94  autem]  om. L | contrahitur] contrahatur O | suscipientis] sapientis Z | alio uiro]  uiro alio sine adulterio P quo uiro Z 95  non transit]  huius cognatio add. P | legitimum uirum]  alium uirum legitimum O inu. P | qui] que AO quod L 96  fonte] fronte Na | leuauit]  sanauit K | commater] coniunx Z 97  mee1] me a.c. meum p.c. E meum M me O | non ex]  om. L | leuauit]  om. Z | fata] facta ANaO | mee2] uite O me Z 98  tertia] secunda O | spiritualis cognationis]  inu. O 99  que est]  om. Na | patris] fratris EM

80

85

90

95

100

105

110

115

120

DISTINCTIO XLII QVESTIO I

239

[9]  Hec autem | intelligenda sunt secundum qvosdam quando predicte persone sunt baptizate, quia ad alias personas non potest contrahi spiritualis | cognatio, quia qui est expers spiritualis uite, in qua homo per baptismum renascitur, non est capax spiritualis cognationis. Et ideo baptizans filium iudee uel suscipiens ipsum nullam cognationem contrahit cum ipsa quin ipsa postea conuersa possit | cum eo contrahere. Alii uero dicunt contrarium, set primum uidetur probabilius dictum. [10]  Quantum ad tertium, scilicet qualiter cognatio spiritualis impediat matrimonium, sciendum est quod aut precedit aut sequitur; si precedit, tunc | impedit contrahendum et dirimit contractum, quod intelligendum est de cognatione spirituali, que contrahitur | in baptismo et confirmatione, quia per cathecismum contrahitur uinculum debile, per quod impeditur matrimonium contrahendum, set non dirimitur contractum, ut habetur E x t r a, ‘De cognatione spirituali’, cap. ‘Per cathecismum’, L i b r o s e x t o . Ratio quare spiritualis cognatio contracta per baptismum et confirmationem impedit matrimonium contrahendum et dirimit contractum, est quia secundarius finis matrimonii est dilatatio | amicitie, ut dictum est prius; set sufficiens amicitia debetur hiis inter quos est spiritualis cognatio, ergo inter eos non debet esse matrimonium. Minor patet per illud quod habetur 30, q. 3, cap. 1, ubi dicitur sic: Ita diligere debet homo eum qui se suscepit de sacro fonte

100  Hec … 106  dictum]  cf. Ioh. Par., Super Sent., IV, 42, 1, resp. [Vtrum cognatio spiritualis impediat matrimonium] (172ra) qui tenet primam duarum opinionum. 107 Quantum … 122 spirituali] cf. Thom., Super Sent., IV, 42, 1, 1, sol. et ad 1 (1049a-b) 113  Extra … 114  sexto]  VI.4.3.2 [Bonif. VIII, Liber sextus]  (CIC 2:1068) 117 ut … prius]  Durand., Super Sent., IV, 41, 1, resp. (217,82-83) 119 30 … 121 patrem] Gratian., Decr., C. 30, q. 3, c. 1 (CIC 1:1100) 100  hec … sunt]  hoc autem intelligendum est O | intelligenda] intendenda Na | quando] quod Na | predicte persone]  inu. P 101  ad]  om. A | contrahi] quelibet Na 102  spiritualis cognatio]  inu. EM | expers … uite]  expers uite spiritualis M spiritualis expers uite P 104  ipsum]  in baptismo uel confirmatione add. P | cognationem … 105  ipsa1]  cognationem contrahit L contrahit cum ipsa cognationem P 105  quin ipsa]  om. a.c. K | postea]  om. L | eo] ea OPZ 106  uero]  om. O | contrarium] contraria Na 108  est]  om. EKLMNaZ | precedit] precedat L 111  confirmatione]  set non de cathechismo add. P | quia]  om. O 112  dirimitur]  dirimit P 114  ratio] autem add. AV 115  matrimonium contrahendum] matrimonium EMNa om. P 116  dirimit]  matrimonium add. P | contractum]  om. P | secundarius]  secundum Augustinum M 117  dictum … prius]  dictum fuit prius A prius dictum est O dictum prius Z 118  inter1 … cognatio]  om. O 119  30] 3 OP | cap. 1]  cap. ideo O cap. 2 P 120  diligere debet]  debet dilectione Na | eum]  om. Z | se]  om. Na | suscepit] suscipit O

A163vb M318vb

K70ra

O311r V156ra

L64ra

240

O311v E66va M319ra

P149rb

DVRANDI SVPER SENT. IV

sicut patrem; et simile habetur quasi per totum, et hoc nullam habet dubitationem de paternitate uel compaternitate spirituali. [11] Set de confraternitate quandoque fuit dubitatio. Qvidam enim dixerunt quod filii et filie duorum compatrum uel duarum commatrum geniti post contractam compaternitatem non possunt inter se contrahere, | ut habetur 30, q. 3, ‘Post | susceptum’. Alii dicunt quod filii et filie siue post | compaternitatem geniti siue ante possunt simul contrahere, excepta illa persona per quam peruentum est ad compaternitatem, ut habetur 30, q. 3, ‘Super quibus’, qui canon corrigit primum. Et hic casus confirmatur E x t r a, ‘De cognatione spirituali’, cap. 1 et cap. ‘Super eo’. Et istud est rationabilius, quia sicut duorum compatrum alter est carnalis, alter spiritualis, ut dictum est, sic | duorum confratrum alter est carnalis, alter spiritualis (non enim dici possunt fratres nisi sint eiusdem patris); istud autem solum habet locum inter filium spiritualem et filios carnales eiusdem patris et non inter alios; et ideo inter ipsos solum est spiritualis fraternitas que impedit matrimonium

123  Set … 142  statuti]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 42, 3, 3, resp. (399a); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 42, 1, 3, resp. (224vb) 126  30 … susceptum]  Gratian., Decr., C. 30, q. 3, c. 5 (CIC 1:1102) 129 30 … quibus]  Gratian., Decr., C. 30, q. 3, c. 4 (CIC 1:1101) 130 Extra … 131  eo]  X.4.11.1 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:693) et X.4.11.3 [Greg. IX, Decretal.] (CIC 2:694) 132  ut … est]  Durand., Super Sent., IV, 42, 1, resp. (237,78-238,79) 121 simile] similiter Na | hoc] homo L | nullam] nulla M | habet dubitationem]  inu. O 122  de paternitate]  om. L | uel compaternitate]  uel cum paternitate KZ om. NaP 123  quandoque fuit]  inu. A quandoque fit MO 124  dixerunt] dicunt Z | compatrum] patrum Na | commatrum] matrum Na 125  contractam] tantam Na | compaternitatem] paternitatem EM 126  habetur] extra add. A | 30] 3 KOZ | q. 3] cap. add. O 127  siue1] fuerunt L | siue ante]  om. Na et a.c. M | siue1 …ante]  siue ante siue post compaternitatem geniti A siue ante compaternitatem geniti siue post OP | possunt … 128  contrahere]  dub. E possunt contrahere MO possunt contrahere simul P | peruentum est]  inu. A 129  30] 3. O | q. 3] cap. add. O 130  hic casus]  hoc usus EM casus L hic sensus P | Extra]  om. O | cap. 1.]  libro sexto add. O | et2] dicto(?) add. O | et cap.]  om. Na 131  istud] illud M | compatrum … 132  duorum]  om. Z 132  alter1] uero add. A | carnalis … spiritualis]  spiritualis alter carnalis L carnalis et alter sporitualis O | alter2 … spiritualis]  om. Na 133  alter2]  et alter O | ut … 133  spiritualis]  om. L | est2] fuit A 2 133 alter … spiritualis]  om. Na | dici possunt]  inu. ANaOZ 134  istud] illud M | istud … 135  patris]  om. Z | autem]  om. Na | habet locum]  inu. O 135  spiritualem]  et carnalem add. L | filios carnales]  filium carnalem M inu. L | et2]  om. OP | inter alios]  sequitur additio in P cf. App. I, p. 90* | et3 … 136  fraternitas]  om. P 136  solum est]  inu. A est Na | fraternitas] confraternitas L paternitas O

125

130

135



140

145

150

DISTINCTIO XLII QVESTIO I

241

et dirimit. Verumptamen duo predicta capitula remittunt ad consuetudinem, quod qvidam intelligunt circa matrimonia contrahenda et non in dissoluendo iam contracta. Set siue sic, siue sic intelligatur, tale impedimentum non potest esse ex natura cognationis spiritualis, set ex statuto | iuris quod potest | impedire matrimonium contrahendum et dirimere iam contractum secundum uariam formam statuti. [12]  Si uero compaternitas sequatur, numquam impedit matrimonium quoad uinculum. Set de actu sic distinguitur, quia aut contrahitur ex necessitate, ut quando uir et mulier in articulo necessitatis baptizant proprium filium, et tunc non impedit exigere et reddere debitum, aut sine necessitate, et tunc aut per ignorantiam, et sic non impedit neque reddere neque exigere, aut per fraudem ad insidiandum matrimonio, et tunc fraudelentus debet agere penitentiam de delicto commisso, ut habetur 30, q. 1, cap. ‘Dictum’ et cap. ‘Ad limina’. Qvidam etiam addunt quod ille qui fraudulenter hoc fecit, | potest reddere debitum, set non licet ei exigere; quod quamuis sit probabiliter dictum, non inuenitur tamen in iure expressum quod non liceat ei debitum petere. 143 Si … 153 petere] cf. Thom., Super Sent., IV, 42, 1, 1, sol. (1049a) et 3, 3, sol. (1052a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 42, 1., 1, resp. (396b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 42, 1, 1, ad 1 (224ra-rb); Ioh. Par., Super Sent., IV, 42, 1, resp. [Vtrum cognatio spiritualis impediat matrimonium] (172ra); Iac. Met., Super Sent., IV, 42, 1, resp. [Vtrum cognatio spiritualis impediat matrimonium] (110ra) 150  30 … limina]  Gratian., Decr., C. 30, q. 1, c. 4 (CIC 1:1097) et C. 30, q. 1, c. 7 (CIC 1:1098-1099) 150  Quidam … 152  exigere]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 42, 1., 1, resp. (396b); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 42, 1, 1, ad 1 (224ra-rb); Ioh. Par., Super Sent., IV, 42, 1, resp. [Vtrum cognatio spiritualis impediat matrimonium](171vb) 137  et dirimit]  contractum add. A om. L | predicta capitula]  inu. A ut uidetur add. P 138  matrimonia contrahenda]  matrimonium contrahendum O 139  in]  om. OZ | iam]  om. Na | contracta] contractum O | set]  om. A siue | siue … intelligatur] intelligatur Na intelligatur siue sic P 140  ex1] extra L 141  iuris quod]  ecclesiastico EM | contrahendum]  om. a.c. E | et]  et etiam KZ 142  iam]  om. L | secundum] per EM scilicet O | uariam formam]  inu. O 143  compaternitas] compatrem L | sequatur] tunc add. A consequatur Na | numquam]  om. Na 144  sic distinguitur]  inu. A | contrahitur]  compaternitas add. P 145  ex] in O | baptizant] baptizando L baptizat M 146  proprium filium]  inu. KLNaZ proprium puerum P | tunc]  om. Na | exigere et]  matrimonium quantum ad exigere nec quantum ad P 147  et1]  om. P | aut]  om. L 148  neque … exigere]  nec reddere nec exigere AL neque exigere neque reddere EM neque exigere P nec reddere neque exigere Z | fraudem] scilicet add. P 149  de] a A 150  30] 3 O | limina] summam EMOP dub. LNaV | quidam]  qui P | etiam] hoc add. O 151  fecit] facit O | potest] preter K debetur Na 152  exigere … 153  ei]  om. O | quod] quantum L 153  in … expressum]  in iure Na expressum in iure P | liceat] licet Na | ei] ea Na om. P

O312r Na130ra

M319rb

242

O312v

V156rb K70rb L64rb

O313r M319va

DVRANDI SVPER SENT. IV

[13]  Ad primum argumentum dicendum quod contrariorum non est idem effectus per se et positiuus; set bene potest esse idem effectus priuatiuus, quia duo contraria eidem possunt opponi, sicut magnum et paruum opponuntur equali. Et hoc modo disparitas cultus tamquam nimia distantia, et omnis cognatio tam carnalis | quam spiritualis, sicut nimia propinquitas, opponuntur matrimonio et impediunt ipsum. [14]  Ad secundum dicendum quod instructio aliorum per Apostolvm fuit de pertinentibus ad salutem et quodam modo per modum cathecismi. | Et sic talis instructio habebat ordinem ad spiritualem regenerationem; | propter quod aliquo modo potuit dici pater eorum spiritualis. Non sic autem de alia predicatione que fit fidelibus de pertinentibus | ad fidem et mores, quia non ordinatur ad regenerationem, set eam supponit. Verumptamen tales et quidam alii patres dicuntur, quia cum a patre naturali habeamus tria, scilicet esse, nutrimentum et eruditionem, ut dicitur VIII E t h i c o r u m , sic per quandam similitudinem pater aliquando dicitur qui dat esse spirituale sacramenti, aliquando qui dat alimentum uerbi, aliquando qui dat disciplinam, ut prelati. Ex hoc tamen solo quod spiritualis pater conuenit cum carnali quoad generationem, contrahitur cognatio, et non ex aliis sine isto. Ex quo patet quod ex collatione aliorum sacramentorum a baptismo et confirmatione | nulla spiritualis cognatio | contrahitur, quia nullum aliud sacramentum ab hiis duobus

154 Ad … 160 ipsum] cf. Thom., Super Sent., IV, 42, 1, 1, ad 4 (1049b) 160  Ad … 178  appropinquant]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 42, 1., 2, ad 5 (396b) 168  VIII Ethicorum]  cf. Arist., Eth. Nic., VIII, 14, 1162b16-33 ap. Thom., Super Sent., IV, 42, 1, 2, ad 9 (1050b) 155 positiuus] positiue ELM 156  eidem]  om. a.c. E 157  oppununtur]  om. A | equali] equaliter Na 158  tam … spiritualis]  tam spiritualis quam carnalis Na 159  opponuntur] opponitur EKLMNaOPVZ 160  secundum] argumentum add. K | aliorum] illorum O 161  ad salutem]  ad fidem A om. Na | et quodam] et alico AP eodem O 162  ordinem]  om. a.c. E 163  regenerationem] cognationem A | potuit dici]  inu. M 164  pater eorum]  inu. P | de … predicatione]  om. Na de illa predicatione O | fit] sic Na 165  ordinatur] ordinantur ELMNaP­ VZ 166  eam] ea Na 167  alii]  om. P | cum] quasi O quemadmodum P | habeamus] habeantur Na habemus OP 169  quandam]  om. A 170  alimentum] nutrimentum O 171  spiritualis pater]  inu. P 172  contrahitur] contrahit Z 173  cognatio]  om. Na | non]  om. Z | collatione] cognatione EM 174  a baptismo]  ab Apostolo Na | et] etiam add. L | spiritualis cognatio]  inu. L | aliud sacramentum]  ad sacramentum O inu. P

155

160

165

170

175



DISTINCTIO XLII QVESTIO II

243

habet rationem regenerationis; penitentia enim magis est resuscitatio quam regeneratio, et extrema unctio quedam medicatio; cetera uero ad rationem regenerationis nullo modo appropinquant. |

P149va

5

10

15

[1]  Secundo queritur de cognatione legali utrum impediat matrimonium. Et uidetur quod non, quia ex hoc quod aliquis est alteri beneficus, non contrahitur aliquod propinquitatis uinculum impediens | matrimonium; set adoptio, ex qua cognatio legalis oritur, nichil aliud est quam collatio cuiusdam beneficii, scilicet assumptio ad participationem hereditatis; ergo per eam non contrahitur aliquod uinculum | impediens matrimonium. [2] Item cura spiritualis dignior est quam cura temporalis; set ex hoc quod aliquis subditur cure spirituali alterius, non contrahitur aliquod uinculum impediens matrimonium (alioquin omnes qui habitant in paro­chia, essent propinqui sacerdoti et filius eius non posset cum aliqua de parochia contrahere); ergo nec | ex hoc quod per adoptionem trahitur adoptatus in curam adoptantis, | contrahitur aliquod uinculum impediens matrimonium.

4  Et … 9  matrimonium]  cf. Thom., Super Sent., IV, 42, 2, 2, arg. 2 (1053b) 10  Item … 16  matrimonium]  cf. Thom., Super Sent., IV, 42, 2, 2, arg. 1 (1053a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 42, 2., 2, arg. 3 (400a) 176 rationem regenerationis] inu. EM | magis est] inu. AEM magis LNa 177  unctio]  que est add. A | uero] ut Na 178  rationem regenerationis]  inu. M | appropinquant] etc. add. O sequitur additio in P cf. App. I, p. 90-91* 4  alteri beneficus]  alterius beneficiis Na 5  aliquod] ad Na aliquid P 7  cuiusdam beneficii]  alicuius beneficii O inu. a.c. M 10  cura spiritualis]  cum spiritualis cura Na | dignior est]  inu. EM | cura2] causa Na | temporalis] carnalis A 11  cure spiritiuali]  inu. P | alterius] alicuius A | aliquod uinculum]  inu. EM 12  habitant]  om. E om. a.c. sunt p.c. M habent Z 13  essent] causant EM | essent … 14  contrahere]  que esset de parochia add. KZ om. L quod falsum est add. P | sacerdoti] sacerdotis A | filius] filii Z | aliqua] alia Na 14  de parochia]  om. KZ sua add. P | ergo] *** add. L | ex … quod]  ex hoc L om. Na | trahitur] contrahitur L 15  adoptantis] adoptantis a.c. adoptantis non p.c. M

Z201va

E66vb

O313v A164ra

244

M319vb Na130rb

O314r

V157ra

DVRANDI SVPER SENT. IV

[3]  In contrarium est quod dicitur in litera. [4]  Responsio. Videnda sunt tria: primum est quid sit cognatio legalis et unde causatur; secundum est, quia cognatio legalis causatur ex adoptione, quis possit adoptare; tertium est qualiter adoptio uel legalis cognatio impediat matrimonium. Quantum ad primum sciendum est quod legalis cognatio est quedam propinquitas proueniens ex adoptione. Adoptio autem est extranee | persone in filium uel nepotem, et deinceps, | legitima assumptio. Ratio autem utriusque istorum hinc sumitur, quia ars imitatur naturam et supplet eius defectum. Et ideo sicut per generationem naturalem aliquis producit filium, ita per ius positiuum, quod est ars equi et boni, potest sibi aliquis assumere aliquem in filium ad supplendum defectum filii naturalis; et talis assumptio uocatur adoptio. Et sicut natura | facit de non filio filium, sic adoptio; propter quod dicitur assumptio extranee persone in filium etc., quia qui adoptatur, non est talis secundum rem, in qualem adoptatur secundum iuris fictionem. Sicut etiam ex naturali generatione causatur propinquitas consanguineitatis, sic ex tali iuris fictione causatur propinquitas legalis. Sunt autem due species adoptionis: una imperfecta, per quam non transfertur adoptatus in potestatem adoptantis, et hec uocatur simplex adoptio; alia perfecta, per quam transfertur adoptatus in potestatem adoptantis, et hec uocatur | arro-

22  Quantum … 51  firmus]  cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 42, 2., 1, resp. et ad 5 (399b-400a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 42, 2, 1, sol. et ad 1 (1052b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 42, 2, 1, resp. et ad 3 (225ra); Iac. Met., Super Sent., IV, 42, 2, resp. [Vtrum adoptio impediat matrimonium] (110rb) 25  ars … naturam]  Auct. Arist., 2, 60 (145,14); Arist., Phys., II, 2, 194a21-22 ap. cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 42, 2., 1, resp. (399b) 18 sit] om. P 19  causatur1] dicitur P | quia] quod Na cum P | cognatio legalis] cognatio Na inu. P | causatur2] sit quedam propinquitas poueniens P 20  ex]  om. EM | adoptione]  uidendum est add. P | quis] quia O | adoptare]  facere ad adoptionem L | uel]  om. P 21  cognatio] adoptio L om. P | impediat] impedit Na 22  quod]  om. P | cognatio]  ut iam tactum est add. P 23  ex]  om. Z | adoptio]  om. Na | autem]  om. O | est]  om. P 25  autem] enim Z | hinc] hic Na hinc tamen P om. Z | quia] quod Na 27  ita]  ita et A | per]  quod P 28  assumere … filium]  aliquem in filium assumere O 29  et2 … adoptio]  om. ANa 31  etc.]  om. O et dicit assumptio add. P | qui adoptatur]  autem adoptatus L 32  in qualem] qualis OP in equalem Z | secundum]  set secundum P 33  consanguineitatis … 34  propinquitas]  om. NaV 34 legalis]  om. Z | autem]  om. KZ 36  simplex … uocatur]  om. O | alia] est add. A 37  transfertur adoptatus]  adoptatus transit A

20

25

30

35



40

45

50

55

DISTINCTIO XLII QVESTIO II

245

gatio, | quia is qui adoptat, arrogatur, idest interrogatur an uelit eum quem adoptat iustum filium uel filiam esse, et ille uel illa interrogatur an id fieri patiatur. Differunt autem in quatuor: primo, quia non potest arrogari nisi qui est sui iuris, set adoptatur qui est alieni. Secundo, quia arrogatus transit in potestatem arrogantis, ut dictum est, set adoptatus non transit in potestatem adoptantis. Tertio, quia arrogatus habet de neces­ sitate legitima in | bonis | arrogatoris; unde siue eum emancipet, siue non, debet ei quartam bonorum relinquere, idest legitimam | suam; adoptatus uero non habet in bonis adoptantis legitimam; unde non tenetur ei aliquid relinquere. Si tamen ab intestato moritur adoptator, succedit ei adoptatus. Quarto, quia arrogatio non fit nisi auctoritate principis, set adoptio fit auctoritate cuiuslibet magistratus competentis. Vnde uersus: Arrogo qui suus est et habet meus esse necesse. Patris adopto suum nec patris desinit esse. Est heres primus firmanteque principe firmus. [5]  Quantum ad secundum sciendum est quod non quilibet potest arrogare uel adoptare, set solum ille qui potest generare naturaliter, non qui non potest, ut spado uel | castratus. Et ratio est quia adoptio est in solacium liberorum amissorum uel qui haberi potuerunt; et ideo

52 Quantum … 64 secundum] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 42, 2., 1, ad 4 (399b-400a); cf. etiam Thom., Super Sent., IV, 42, 2, 1, sol. et ad 3 et 4 (1053a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 42, 2, 1, ad 2 (225ra); Iac. Met., Super Sent., IV, 42, 2, resp. [Vtrum adoptio impediat matrimonium] (110rb) 38 is] tunc O | adoptat] optat L | arrogatur … 39 adoptat]  om. Na iustum] inter Na in suum P | esse] tunc EMNa habere O recipere P 40  id fieri]  fieri illud O | autem] etiam Na 41  set] bene add. L | qui … alieni]  iuris add. A om. EM qui est alicuius sicut filius familias P qui est V | quia arrogatus]  qui arrogatur L 42  ut … set]  om. A 43  tertio quia]  ut dictum est add. A | de]  om. a.c. A | necessitate legitima]  necessitatem legitimam A necessitate legitimam portionem O necessitate legitimam P 44  arrogatoris] arrogationis L arrogatorum Na | unde]  om. O | emancipet] manciperato a.c. manciperat p.c. Na 45  ei] eum O | quartam] partem add. A contractum P | idest]  om. Na quasi O 47  si tamen]  se tamen si O | adoptator] adoptans A | succedit ei] quod add. K | adoptatus] optatus a.c. K 48  auctoritate principiis]  auctoritatis principis Na inu. OP | adoptio] adoptatio A 49  auctoritate … competentis]  auctoritate cuiuslibet magistratus uel iudicii ordinarii competentis A auctoritatis cuiuslibet magistratus competentis Na auctoritate cuiuslibet magistratus O cuiuslibet magistratus competentis auctoritate P | qui] quis Na 50  patris2] patres Na 51  firmus]  et sic primum add. A 52  est]  om. EMOP 53  arrogare … adoptare]  adoptare uel arrogare O | potest generare]  generat L 54  non]  non autem A unde ille P | potest]  generare naturaliter add. P | ut] uel Na | castratus]  impeditus est accidentaliter ab actu generationis ut castratus non potest arrogare uel adoptare P | et … est]  huius P 55  est]  post amissorum A introducta est P | et … 56  potest]  hic textum diversum habet P cf. App. I, p. 91*

L64va

O314v K70va M320ra

P149vb

246 O315r

E67ra M320rb

O315v

DVRANDI SVPER SENT. IV

qui est totaliter impotens generare, arrogare uel adoptare non potest. Item debet esse maior | quadraginta annis, nisi fiat ex alia causa necessaria, quia usque ad tempus illud debet intendere generationi naturali. Oportet etiam quod adoptans precedat adoptatum plena pubertate ita quod possit ipsum naturaliter genuisse. Item adoptare non potest qui non est sui iuris, ut filius familias, quia adoptio ordinatur ad susceptionem hereditatis; et ideo illi soli competit qui habet administrationem bonorum suorum. Mulier etiam adoptare non potest, nisi ei a principe concedatur in solacium liberorum amissorum. Et sic patet secundum. [6]  Quantum ad tertium sciendum est quod triplex est legalis cog­ natio: prima quasi | linee descendentium, que contrahitur inter patrem adoptantem et filium adoptatum et filium filii, et sic deinceps; | secunda est quasi collateralis inter filium adoptiuum et filium naturalem; ter­ tia est per modum affinitatis, que est inter patrem adoptantem et uxo­ rem filii adoptati | uel econuerso inter filium adoptatum et uxorem patris adoptantis. Prima habet prohibitionem perpetuam de matrimonio contrahendo, ut ff. ‘De ritu nuptiarum’, l. ‘Quin etiam’; similiter et tertia, ut ff. ‘De ritu nuptiarum’, ‘Adoptiuus’, responso primo. Secunda uero

65  Quantum … 83 diligere] cf. Thom., Super Sent., IV, 42, 2, 3, sol. (1054a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 42, 2., 3, resp. (401a); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 42, 2, 3, resp. (225rb-va); Iac. Met., Super Sent., IV, 42, 2, resp. [Vtrum adoptio impediat matrimonium] (110rb) 72  ff. … etiam]  cf. D.23.2.55 [Iustin., Digesta]  (Corp. iur. civ. 1:333b-334a) 73  ff. … primo]  cf. D.23.2.14.1 [Iustin., Digesta]  (Corp. iur. civ. 1:331a) 56 generare] om. AL generare | arrogare … adoptare]  arrogare uel *** adoptare L inu. O 57  debet esse]  oportet quod adoptatus sit P | quadraginta] quatuor KZ | alia] aliqua OP 58  quia] et L 59  precedat … pubertate]  precedit plena pubertate Na plena pubertate precedat adoptatum O peruenerit ad annos plene pubertatis P 60  possit ipsum]  posset cum Na | genuisse]  unde in 18 annis est plena pubertas add. A sequitur additio in P cf. App. I, p. 91* 61  familias]  dub. L | adoptio] adoptatio O | susceptionem] successionem OP 62  et]  om. P | administrationem] ministrationem L 63  bonorum suorum]  inu. A | etiam] enim KLZ 64  et … secundum]  om. O 65  tertium] secundum a.c. Na | sciendum]  dicendum P | est1]  om. L 66  quasi] est O | linee] aliene Na 67  secunda] secundum L 68  quasi]  que est O | collateralis]  collateralium P | adoptiuum] adoptatum AP adoptatiuum Na | filium2]  om. L et filiam add. P 71  perpetuam]  dum add. P 72  ut]  om. AM habetur add. O | 1.] scilicet Na | Quin etiam]  Quando etiam A Quando EKLNaPVZM | quin … 73  nuptiarum]  om. O | similiter] etiam similiter A simpliciter Z | et]  om. KLZ 73  ut]  om. P et Z | responso]  om. O | uero] ratio Na

60

65

70



75

80

85

90

DISTINCTIO XLII QVESTIO II

247

habet prohibitionem quamdiu manet adoptio. Vnde mortuo patre uel emancipato filio possunt ad inuicem contrahere, ut E x t r a, ‘De cognatione legali’, cap. ‘Si qua’. Ratio autem horum est quia prima et tertia prohibitio est propter reuerentiam quam debet habere adoptatus et uxor eius ad adoptantem et ad uxorem eius; et cum hec sit perpetua, perpetuo impedit matrimonium. Secunda uero prohibitio est propter interpretatiuam filiationem, | que prouenit ex adoptione; et ideo ea durante durat, et | cessante cessat. Legalis autem cognatio non solum impedit matrimonium contrahendum, set dirimit iam contractum, ut 30, q. 3, ‘Ita diligere’. [7]  Ad primum argumentum dicendum quod cognatio legalis non | impedit matrimonium ratione solius beneficii, set ex statuto iuris propter uinculum quod ex fictione iuris inter tales contrahitur. [8]  Ad secundum | dicendum quod propter curam spiritualem non transfertur quis in potestatem patris spiritualis, sicut per arrogationem quis transfertur, et per adoptionem ad hoc disponitur, ut sic cohabitet adoptiuus | cum aliis sicut cum fratribus et sororibus; et ideo magis impedit matrimonium quam cura spiritualis.

75 Extra … 76 qua] X.4.12.1 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2:696) 83  30 … diligere]  Gratian., Decr., C. 30, q. 3., c. 1 (CIC 1:1100) 74  manet]  cognatio legalis siue add. P 75  emancipato] mancipato Na a patre add. O | filio]  adoptiuo add. P | ut] habetur add. L om. OP | ut … 76 qua]  om. A 76  Si qua]  om. P | Ratio … 77  reuerentiam]  om. Z | habere]  om. L 78  uxor eius]  om. EKLMNaZ inu. O | ad1]  om. Na et a.c. K | ad2 … eius2]  uxorem eius A ad uxorem L eius uxorem O | cum] causa Na | hec … perpetua]  hoc sit perpetuum L hec sit Na 79  perpetuo]  om. O | matrimonium]  ut habetur Extra, De cognatione legali, cap. Si qua add. A contrahendum et dirimit contractum ut 30, q. 3, Ita diligere P | uero]  om. EM | est]  om. P 80  prouenit] uneit Z 81  cessante]  ea cessante Na | Legalis … 83  diligere]  om. P 82  set]  set etiam AO | ut]  habetur Extra add. A habetur add. O 83  q. 3]  cap. add. AO 84  ad … argumentum]  ad argumenta, ad primum A 85  ex]  om. Na 88  patris spiritualis]  inu. P 89  et]  om. V | per]  om. L | ad … disponitur]  quis disponitur ad hoc A | sic] si EMNa 90 adoptiuus] coadoptiuus Na 91  cura]  om. P | spiritualis]  etc. seguitur alia questio add. M quod est menti tenendum add. O

L64vb Na130va

V157rb O316r

Z201vb

248

DVRANDI SVPER SENT. IV

M320va

K70vb A164rb

O316v

[1]  Tertio queritur de secundis nuptiis utrum sint licite. Videtur quod non, quia penitentia non indiget nisi qui peccauit; set bigamus indiget penitentia, ut dicitur in litera et habetur 30, q. 1, ‘De hiis’. Bigamiam etiam concomitatur pena irregularitatis; ergo uidetur quod secunde nuptie per quas bigamia inducitur, non sint licite. [2] Item Chrysostomvs dicit super | M a t t h. 5 quod secundum ui­ rum accipere | secundum ueritatis rationem fornicatio est, et Ambrosivs dicit quod secundum matrimonium non est bonum, quare etc. [3]  In contrarium est quod dicit Apostolvs, Thi. 5: Volo iuniores, scilicet uiduas, nubere, filios procreare, matres familias esse. Et Abraham mortua Sara dicitur contraxisse secundas nuptias | cum Cetura, Gen. 25, quare etc.

4  Videtur … 7  licite]  cf. Thom., Super Sent., IV, 42, 3, 1, arg. 4 (1054b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 42, 3, 1, arg. 3 (401b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 42, 3, 1, arg. 2 (225va) 5  31 … hiis]  Gratian., Decr., C. 31, q. 1., c. 8 (CIC 1: 1110) 8  Chrysostomus … 9  est]  cf. Ps.-Chrysostomus, Opus imperfectum in Matthaeum, hom. 33 (801) ap. Thom., Super Sent., IV, 42, 3, 1, arg. 1 (1054b) 8  Item … 14  etc.]  Thom., Super Sent., IV, 42, 3, 1, arg. 1 et 2 (1054b); Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 42, 3, 1, arg. 1 et 2 (401b); Richard. Mediau., Super Sent., IV, 42, 3, 1, arg. 2 (225va) 9  Ambrosius … 10  bonum]  cf. Ambrosiaster, Commentarius in Epistula Paulinas, vol. 2, in I Cor. 7,10 (90) ap. Thom., Super Sent., IV, 42, 3, 1, arg. 2 (1054b) et Lomb., Sent. IV, 42 (509, 14-18) 11 In … 14 etc.] cf. Thom., Super Sent., IV, 42, 3, 1, sed contra 1 et 2 (1054b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., IV, 42, 3, 1, sed contra 2 et 3 (401b) 11 Apostolus … 12 esse] I Tim., 5,14 13 Gen. 25] cf. Gen., 25,1 3 Videtur]  et uidetur AOP 4  peccauit] peccant O 5  ut] sicut EM | et habetur]  om. OV ut habetur P | 31] 30 EKLMNaPVZ om. O | q. 1]  q. 7 A cap. add. O | bigamiam] bigamia NaO 6  concomitatur] communicatur EMNaKVZ | pena] penam Na 7  inducitur] introducitur OP | non]  om. O 8  secundum] si L | uirum] matrimonium p.c. M 9  accipere]  om. M | secundum]  om. L | rationem] ratione L | fornicatio est]  inu. L 10  quare etc.]  om. O 11  Thi.] I Cor. A om. KLOZ | iuniores] minores A 12  scilicet]  om. P 13  dicitur] legitur A uidetur O 14  25] 35 OP

5

10

15

20

25

30

35

DISTINCTIO XLII QVESTIO III

249

[4]  Responsio. Dicenda sunt duo: primum est quod secundum matrimonium licitum est sicut et primum; secundum est quod secundum matrimonium caret quadam honestate quam habet primum. [5] Primum patet, quia si secundum matrimonium non esset licitum, hoc esset aut quia esset prohibitum aliquo iure, naturali, diuino uel humano, aut quia primum prestaret impedimentum secundo; set neutrum horum potest dici; quare etc. Probatio minoris: quod enim secundum matrimonium | non sit iure naturali prohibitum, patet, quia matrimonium est concors iuri naturali, quia est in officium nature et in remedium concupiscentie; set hiis indiget homo quandoque post primas nuptias sicut ante, et ad hoc ualet secundum matrimonium sicut primum; quare etc. Ius etiam diuinum secundas nuptias concedit, ut patet per Apostolvm I C o r . 7. Nullum etiam ius humanum dampnat eas; quare etc. Primum etiam matrimonium non prestat impedimentum secundo, quia si prestaret, hoc esset, quia duraret in se | uel | in aliquo suo effectu, sicut ex baptismo uel confirmatione seu ordine remanet character transeunte sacramento (propter quod nulli licet bis baptizari, confirmari uel ordinari); set primum matrimonium non manet in se, cum soluatur per mortem alterius coniugum, nec in aliquo suo effectu, cum non imprimat characterem; ergo nullo modo impedit secundum matrimonium nisi cum consanguineis prime coniugis, cum

18 Primum … 37 primum] cf. Thom., Super Sent., IV, 42, 3, 1, sol. (1054b) 27  I … 7]  I Cor., 7,9 15 dicenda] uidenda AKLNaPZ 16  licitum est]  inu. O | et]  om. AOL | primum] prius Na | est quod] inu. Z 18  primum] prius Na | non]  om. O 19  hoc … aut]  aut hoc esset O | aliquo]  om. O | naturali diuino] naturali L inu. O 20  aut quia]  inu. Na 21  horum]  istorum A | quare] ergo A om. L | quod] quia Z 22  non … prohibitum]  iure naturali non sit prohibitum M non sit prohibitum iure naturali P | iure]  de iure O 23  iuri] iure L | quia] quatinus A quod EM in quantum P | nature]  om. O | et in] in Na et O 24  post]  om. a.c. O | quandoque post … 25  ante]  om. L 27  I]  om. EKLMNaOPVZ | etiam]  om. a.c. M | ius] huiusmodi Z 28  eas]  om. L | quare] ergo O 29  quia2] adhuc add. A aut quia sacramentum matrimonii P | in] secundum A | uel]  aut quia maneret P 30  seu] siue EM uel P 31  remanet] permanet EM | remanet … sacramento]  transeunte remanet character L | licet] liceret O | bis]  om. EM 32  confirmari]  om. L | set] si L 33  soluatur] soluitur L | alterius] alicuius EM 34  suo effectu]  inu. P | nullo] nec EL et a.c. M(?) | modo]  om. Na 35  secundum matrimonium] matrimonium L inu. O | prime] primi O

P150ra

O317r M320vb

250

E67rb

L65ra O317v

V157va

M321ra

DVRANDI SVPER SENT. IV

quibus per primum matrimonium causata est affinitas que durat soluto matrimonio. Et sic patet primum. [6] Quantum ad secundum sciendum est quod preter honestatem quam habet matrimonium ex eo quod est | licitum et secundum rectam rationem, que honestas est communis primo et secundo matrimonio, primum matrimonium habet duas honestates quas non habet secundum. Vna est perfecta significatio coniunctionis | Christi et ecclesie que est unius ad unam, que significatio est in primo matrimonio et non in secundo considerando ipsum in ordine ad | primum, quamuis in ipso secundum se et precise considerato sit coniunctio unius cum una. Alia est honestas benedictionis, quia prime nuptie benedicuntur, non autem secunde; quod est intelligendum quando sunt secunde ex parte mulieris, quia tota illa benedictio uidetur respicere mulierem, que post­quam semel benedicta est, non debet super eam amplius benedictio iterari. Set est suspensus sacerdos qui secundas nuptias | benedicit, E x t r a , ‘De secundis nuptiis’, cap. 1. De hoc tamen in quibusdam locis parum curatur. [7]  Ad primum argumentum dicendum quod sicut dicitur in litera, illud intelligitur de bigamo qui insidiatus est prime uxori desiderio secunde, uel forte de illo | qui prima uiuente ducit secundam. Tales enim indigent penitentia, non autem ille qui ducit secundam extra

50 Extra … 51 1] X.4.21.1 [Greg. IX, Decretal.]  (CIC 2: 730) 38 Quantum … 52 curatur] cf. Thom., Super Sent., IV, 42, 3, 2, ad 2 et 3 (1054b); cf. etiam Richard. Mediau., Super Sent., IV, 42, 3, 2, resp. (225vb) 53 Ad … 59 ecclesie] cf. Thom., Super Sent., IV, 42, 3, 1, ad 4 (1054b) 36 causata] tanta EMNa contracta O | et … primum]  et sic primum L om. O 37  patet]  om. L 38  quantum]  om. L | preter] post Na 39  quam] quod L | est licitum]  inu. O 40  communis]  om. V 41  coniunctionis Christi]  inu. Na | et ecclesie]  ad ecclesiam L 45  precise]  ex per se L | considerato] considerando Na 46  alia] secunda K 47  quando] quod Na | sunt secunde]  sunt due A inu. P 48  tota illa] illa L inu. O | que] quia N 49  semel … est]  est semel K benedicta est L semel benedicatur Na benedicta est semel Z | super … benedictio]  illa benedictio amplius A super ipsam benedictio amplius L super eam benedictio O super eandem benedictio amplius P 50  iterari] reiterari O | secundas]  tales secundas A 51  cap. 1]  cap. 2 Z | de … 52  curatur] om. O | tamen] hodie add. A 52  parum] pare Na 53  quod] est A | sicut … litera]  om. O 54  illud intelligitur]  quod illud intelligendum A quod illud intelligitur MNa quod intelligitur illud P | prime]  proprie P | uxori] uxoris L 55  ducit] duxit O | secundam]  secundum aliam Na tales … secundam]  om. PV 56  indigent] indiget Na | extra]  predicta add. P

40

45

50

55



60

65

DISTINCTIO XLII QVESTIO III

251

predictos casus et absque alia culpa. Talis tamen incurrit irregularitatem non propter culpam, set propter defectum perfecte significationis sacramenti concurrente statuto ecclesie. [8]  Ad secundum dicendum quod Chrysostomvs loquitur de illo qui uiuente prima | ducit secundam; tunc enim est fornicatio et non matrimonium. Vel loquitur quantum ad causam que solet ad secundas nuptias | incitare, scilicet concupiscentiam, que etiam ad fornicationem incitat. Ambrosivs uero dicit secundum matrimonium non esse bonum, non quia sit illicitum, set quia caret honore significationis et benedictionis que est in primo.

60 Ad … 66 primo] cf. Thom., Super Sent., IV, 42, 3, 1, ad 1 et 2 (1054b) 57 casus]  om. Na | et]  om. EM | alia]  om. O aliqua P | tamen]  autem P 58  defectum … 59  sacramenti]  perfecte significationis sacramenti defectum A | significationis] signationis EM 61  uiuente prima]  inu. A | enim est]  est enim Na 62  quantum ad]  secundum O 63  scilicet] secundum Na | concupiscentiam] concubinam L | etiam] est Na 64  secundum matrimonium]  matrimonium EKNaOVZ matrimonium secundum P 65  illicitum]  licitum P | caret] om. P | honore] honestate O | et benedictionis]  om. Na 66  est]  sunt P | primo] etc. add. L matrimonio. Et sic est finis huius sacramenti etc. Explicit Durandus super quarto sententiarum scriptus per manum petri *** de gandauo anno domini 1455 die decima mensis septembris. Deo gratias uirginique Marie. Amen add. O

O318r Na130vb

INDEX NOMINUM ET OPERUM Loci Sacrae Scripturae Genesis 1,22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5*                1,28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79* 2,16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5* 2,21-24 . . . . . . . . . . . 107*, 204* 2,24 . . . . . 113*, 209*, 215, 218 9,1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79* 16,2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105* 25,1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248* 29,24-26 . . . . . . . . . . . . . . . . 105 30,3-5 . . . . . . . . . . . . . . . . . 106* 30,9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106* 38,23 . . . . . . . . . . . . . . . . . 110* 41,45 . . . . . . . . . . . . . . . . . 190* Exodus 2,21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192*  19,15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3* Leviticus 18,6 . . . . . . . . . . . . 205*, 218* 18,6-10 . . . . . . . . . . . . . . . 208* 18,8 . . . . . . . . . . . . . . . . . 214* 18,15 . . . . . . . . . . . . . . . . 214* 27,28 . . . . . . . . . . . . . . . . 172* Numeri 12,1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190* Deuteronomium 7,2-3 . . . . . . . . . . . 190* 21,10-13 . . . . . . . . 190* 21,15 . . . . . . . . . . . 101* 23,17 . . . . . . . . . . . 114* 24,1 . . . . . . . 117*, 121* 25,5 . . . . . . . . . . . . 213* I Regum 21,1-6 . . . . . . . . . . . . . . . . 174* Esdras 9,12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190*        9,14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230* Esther 2,18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190* Ecclesiasticus 13,19-20 . . . . . . . . . . . 204* 26,20 . . . . . . . . 171*, 172* 38,35 . . . . . . . . . . . . . . 89* Isaias 7,14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67* Ieremias 3,1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121* Ezechiel 18,20 . . . . . . . . . . . . . . . . . 223* Malachias 2,16 . . . . . . . . . . . . . . . . 117* Matthaeus 1,4-5 . . . . . . . . . . . . . . . 192*  1,18 . . . . . . . . . . . . . . . . . 65*  5,40 . . . . . . . . . . . . . . . . 187*  7,6 . . . . . . . . . . . . . . . . . 183*  7,17 . . . . . . . . . . . . . . . . 178*

 13,8 . . . . . . . . . . . . . . . . . 123  15,1-12 . . . . . . . . . . . . . 184*  15,12 . . . . . . . . . . . 178*, 179  16,23 . . . . . . . . . . . . . . . 178*  18,6-10 . . . . . . . . . . . . . 185*  19,3-9 . . . . . . . . . . . . . . 203*  19,6 . . . . . . . . . . 3*, 215, 218  19,8 . . . . . . . . . . . . . . . . 118*  19,9 . . 107*, 136*, 142*, 147* Marcus 2,23-28 . . . . . . . . . . . . . . . . 174 10,8 . . . . . . . . . . . . . . . 215, 218 Lucas 1,34 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67     1,38 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Iohannes 16,3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25                       16,8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Ad Romanos 3,20 . . . . . . . . . . . . . . 119*   6,4 . . . . . . . . . . . . . . . 197*   7,2 . . . . . . . . . . . . . . . . 20*   7,2-3 . . . . . . . . . . . . . . 117*   7,12 . . . . . . . . . . . . . . 117*   8,17 . . . . . . . . . . . . . . 113*   14,15 . . . . . . . . . . . . . 181*   14,21 . . . . . . . . . . . . . 185* I ad Corinthios 4,15 . . . . . . . . . . . . 234*   5,12-13 . . . . . . . . . . 193*   6,1-6 . . . . . . . . . . . . 187*   6,9 . . . . . . . . . . . . . 111*   7,2 . . . . . . . . . . . 8*, 78*   7,2-9 . . . . . . . . . . . . 225*   7,3 . . . . . . . . . . . . . . 79*   7,3-16 . . . . . . . . . . . 202*   7,4 . . . . . 87*,132*, 225*   7,5 . . . . . . 18*, 93*, 171*   7,5-9 . . . . . . . . . . . . 118*   7,6 . . . . . . . . . . . . . 123*   7,9 . . . . . . . . 117*, 249*   7,10-11 . . . . . . . . . . 142*   7,14 . . . . . . . . . . . . 198*   7,34 . . . . . . . . . . . . 124*   7,36 . . . . . . . . . . . . . . 3*   7,38 . . . . . 12*, 65*,124*   7,39 . . . . . . . . . 20*,190*   8,13 . . . . . . . . . . . . 185*   11,3 . . . . . . . . . . . . 209*

* Asterisco notantur auctoritates a Durando nominatim allatae.

254

INDEX NOMINUM ET OPERUM

II ad Corinthios 11,2 . . . . . . . . . . . . 164* Ad Galatas 5,18 . . . . . . . . . . . . . . . . 18*   5,19 . . . . . . . . . . . . . . . 111*   3,28 . . . . . . . . . . 152*, 154* Ad Ephesios 5,5 . . . . . . . . . . . . . . . . 114* 5,32 . . . . . . . . . . . . . . . . . 9* I ad Thessalonicenses 4,2-3 . . . . . . . . 114* I ad Timotheum 3,2 . . . . . . . . . . . . . . 33*      4,8 . . . . . . . . . . . . . 115*      5,14 . . . . . . . . . . . . 248*      6,1 . . . . . . . . . . . . . 194* I Petri 2,22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178* Ambrosiaster Commentarius in Epistulas Paulinas II I 7,39-40 (90) . . . . . . . . . . . . . . 248* Anselmus Cantuariensis De conceptu virginali 18 (159,16-17) . . . . . . . . . . . . . . . 65* Aristoteles Topica III 1 116b22-23 . . . . . . . . . . . . 76, 171 Physica II 2 194a21-22 . . . . . . . . . . . . . . 244 De generatione et corruptione II 10 336b28-29 . . . . . . . . . . . . . . . 91 De historia animalium V 14 544b17-22 . . . . . . . . . . . . . . 32* IX 47 631a1-7 . . . . . . . . . . . . . . . 209* Metaphysica IV 2 1027a5-8 . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Ethica Nicomachea I 2 1095b10-13 . . . . . . . . . . . . . . 29* III 1 1110a8-19 . . . . . . . . . . . . . . . 54* 1 1110a9-11 . . . . . . . . . . . . . . . . 52 1 1110b15-17 . . . . . . . . . . 48*, 50* IV 15 1128b21-22 . . . . . . . . . . . 77-78* V 8 1133a19-22 . . . . . . . . . . . . 63-64* VIII 2 1155a35-1155b1 . . . . . . 102-103 14 1161b11-1162a33 . . . . . . . 215* 14 1162b16-33 . . 5*, 86*, 102*,242* X 5 1175b24-29 . . . . . . . . . . . . . . 80* Articuli in quibus magister Durandus deviat a doctrina fratris Thomae 211 (113-114) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

212 (114) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 213 (114) . . . . . . . . . . . . . . . . . 65, 68, 214 (114) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 215 (114) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 216 (114) . . . . . . . . . . . . 103, 105, 108 217 (114-115) . . . . . . . . . . . . . 174, 177 218 (115) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 219 (115) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Articuli nonaginta tres extracti ex primo scripto Durandi 84 (70) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9, 108 85 (70) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 86 (70) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68, 105 2 4 4 6 36 37

Auctoritates Aristotelis 60 (145,14) . . . . . . . . . . . . . . . . 244 7 (167,46) . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 48 (170,12) . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 56 (179,88) . . . . . . . . . . . . . . . . 179 44 (324,50) . . . . . . . . . . . . . 76, 171 23 (333,23) . . . . . . . . . . . . . . . . 132

Augustinus Contra epistulam Parmeniani III 2 13 (114,19-115,1) . . . 183*, 188* Contra Faustum XXII 47 (639,6) . . . . . . . . . . . . . . . 106* De bono coniugali X 11 (202,18-21) . . . . . . . . . . . . . 84* XVI 18 (210,21) . . . . . . . . . . . . . . . 111* XVI 18 (210,21) . . . . . . . . . . . . . . . 101* XXI 26 (221,18-20) . . . . . . . . . . . . 122* De ciuitate Dei I 9 (9,31-36) . . . . . . . . . . . . . . . 183* De fide et operibus XVI 28 (72,6-32) . . . . . . . . . . . . . . 199* De Genesi ad litteram VIII 3 (271,21-272,2) . . . . . . . . . . . 70* De nuptiis et concupiscentia I 11 (223,20-22) . . . . . . . . . . . . 143* De sancta uirginitate 19 (253,2-4) . . . . . . . . . . . . . . . . 124* De sermone Domini in monte I 59 (69,1489-1503) . . . . . . . . . 187* 67 (76-77,1675-1680) . . . . . . . 187*



INDEX NOMINUM ET OPERUM

De spiritu et littera XXXI 53 (210,6-7) . . . . . . . . . . . . . . 54* Bernardus Claraevallensis Liber de praecepto et dispensatione 2 5 (257) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170* Bernardus de Gordonio Lilium medicinae I 22 (47v) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Bernardus de Parma Glossa ordinaria ad X.3.31.23 (1256) . . . . . . . . . . . . . . 22 ad X.4.1.2 (1420) . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Bonifatius VII Liber sextus (Codex iuris canonici) VI.4.1.1 (2:1065-1066) . . . . . . . . . 221* VI.4.3.2 (2:1068) . . . . . . . . . . . . . . 239* Chrysostomus, ps.Opus imperfectum in Matthaeum hom. 32 (801) . . . . . . . . . 117, 119, 248 Dionysius, ps.-Areopagita De divinis nominibus 4 (298) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Durandus de Sancto Porciano Super Sententias II 22 4 resp. (13,34-14,53) . . . . . . . 71 33 1 resp. (208,55-209,65) . . . . 229 III 29 1 resp. (C,263va-264ra) . . . . 184 IV 24 2 resp. (110,150-111,165) . . 156 27 2 resp. (21,61-68) . . . . . . . . 127 31 3 resp. (78,25-85,157) . . . . . 111 33 4 resp. (123,19-125,65) . . . . 171 38 2 ad 1 (176,146-177,154) . . 198 40 1 resp. (205,23-31) . . . . . . . 215 41 1 resp. (217,82-83) . . . . . . . 239 42 1 resp. (237,78-238,79) . . . . 240 Glossa ordinaria Deut. 23 17 (1:1599) . . . . . . . . . . . 114* Matth. 1 18 (5:43-44) . . . . . . . . . . . 65* Matth. 15 12 (5:264) . . . . . . . . . . . 178* Goffredus Tranensis Summa super titulis Decretalium I 2 (41vb-42ra) . . . . . . . . . . . . . . 33* IV 8 (179vb-180ra) . . . . . . . . . 88*-89* 17 (189ra) . . . . . . . . . . . . . . . . 228* 19 (192va) . . . . . . . . . . . 145*-146*

255

Gratianus Decretum (Codex iuris canonici) Dist. 26 c. 3 (1:96-97) . . . . . . . . . . 145* Dist. 26 c. 4 (1:97-98) . . . . . . . . . . 145* Dist. 27 c. 4 (1:99) . . . . . . . . . . . . . . . 64 Dist. 28 c. 5 (1:101-102) . . . . . . . . 155* Dist. 32 c. 13 (1:120-121) . . . . . . . 156* Dist. 33 c. 2 (1:123) . . . . . . . . . . . . . 35* Dist. 33 c. 11 (1:128) . . . . . . . . . . . . 35* C. 6 q. 4 c. 6 (1:565) . . . . . . . . . . . 145* C. 22 q. 1 c. 17 (1:866) . . . . . . . . . 115* C. 27 q. 1 c. 24 (1:1055) . . . . . . . . . 35* C. 27 q. 2 c. 2 (1:1063) . . . . . . . . . . 68* C. 27 q. 2 c. 21 (1:1068-1069) . . . . . 96* C. 27 q. 2 c. 33 (1:1073) . . . . . . . . 161* C. 27 q. 2 c. 34 (1:1073) . . . . . . . . 161* C. 28 q. 1 pars 1 (1:1079) . . . . . . . .191* C. 28 q. 1 c. 4 (1:1080) . . . . . . . . . 199* C. 28 q. 1 c. 10 (1:1087) . . . 195*, 199* C. 28 q. 1 c. 12 (1:1087) . . . . . . . . 199* C. 28 q. 1 c. 14 pars 5 et c. 15 (1:1088) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192* C. 28 q. 1 c. 15 (1:1088) . . . . . . 192*, 193* C. 28 q. 2 c. 2 (1:1090) . . . 197, 200*, 201* C. 28 q. 3, c. 2 (1:1090) . . . . . . . . . . 35* C. 29 q. 2 c. 4 (1:1093) . . . . . . . . . 150* C. 29 q. 2 (1:1093-1095) . . . . . . . . 149* C. 29 q. 2 c. 7 (1:1094-1095) . . . . . 149* C. 30 q. 1 c. 1 (1:1096) . . . . . . . . . 236* C. 30 q. 1 c. 4 (1:1097) . . . . . . . . . 241* C. 30 q. 1 c. 5 (1:1097-1098) . . 161*-162* C. 30 q. 1 c. 7 (1:1098-1099) . . . . . 241* C. 30 q. 3 c. 1 (1:1100) . . . . 239*, 247* C. 30 q. 3 c. 4 (1:1101) . . . . . . . . . 240* C. 30 q. 3 c. 5 (1:1102) . . . . . . . . . 240* C. 31 q. 1 c. 8 (1: 1110) . . . . . . . . . 248* C. 32 q. 1 (1:1115-1119) . . . 138*, 140* C. 32 q. 1 c. 2 (1:1116) . . . . . . . . . 145* C. 32 q. 4 c. 3 (1:1128) . . . . . . . . . 105* C. 32 q. 4 c. 7 (1:1129) . . . . . . . . . 106* C. 32 q. 5 c. 4 (1:1132-1133) . . . . . 138* C. 32 q. 6 (1:1139-1140) . . . 137*, 146* C. 32 q. 7 c. 1 (1:1140) . . . . . . . . . 143* C. 32 q. 7 c. 20 (1:1145) . . . . . . . . 161* C. 32 q. 7 c. 24 (1:1146) . . . . . . . . 161* C. 32 q. 7 c. 27 (1:1147) . . . . . . . . 143* C. 33 q. 1 c. 1 (1:1149) . . . . . 132*-133* C. 33 q. 1 c. 2 (1:1149) . . . . . . . . . 133* C. 33 q. 1 c. 3 (1:1150) . . . . . . . . . 133* C. 33 q. 1 c. 4 (1:1150) . . . . . . . . . 133* C. 33 q. 2 c. 5 (1:1152) . . . . 159*, 160* C. 33 q. 2 c. 8 (1:1152-1154) . . . . . 144* C. 33 q. 2 c. 12 (1:1156) . . . . . . . . 162* C. 33 q. 2 c. 19 (1:1158-1159) . . . . 162*

256

INDEX NOMINUM ET OPERUM

C. 33 q. 5 c. 10 (1:1253) . . . . . . . . . 96* C. 34 q. 1 et 2, c. 1 (1:1256-1257) . . . . . . . . . . . . 137*-138* C. 34 q. 2 c. 6 (1:1259) . . . . . . . . . 138* C. 35 q. 2-3 c. 3 (1:1264) . . . . . . . . 216* C. 35 q. 2-3 c. 11 (1:1266) . . . . . . . 215* C. 35 q. 2-3 c. 16-18 (1:1267-1268) . . . . . . . . . . . . . . . . 211* C. 35 q. 2-3 c. 22 (1:1270) . . . . . . . 217* C. 35 q. 5 c. 3 (1:1274-1275) . . . . . 214* Gregorius Magnus Homiliae in Hiezechihelem prophetam l 7 (85,89-90) . . . . . . . . . . . . . . 183* Moralia in Iob XXXI 13 (1566-1567,45-48) . . . . . 186* Gregorius IX Decretales (Codex iuris canonici) X.1.21.4 (2:147) . . . . . . . . . . . . 33*, 35* X.1.21.5 (2:147-148) . . . . . . . . . . . . 35* X.2.22 (2:353-359) . . . . . . . . . . . . . . 59* X.2.24.25 (2:368-369) . . . . . . . 30*, 31* X.3.32.1 (2:579) . . . . . . . . . . . . . . . . 96* X.3.32.2 (2:579) . . . . . . . . . . . . . . . . 30* X.3.32.3 (2:579) . . . . . . . . . . . . 93*, 97* X.3.32.4 (2:579-580) . . . . . . . . . . . . 95* X.3.32.7 (2:580-581) . . . . . 19*, 30*, 95* X.3.32.9 (2:581) . . . . . . . . . . . . . . . . 98* X.3.32.20 (2:587) . . . . . . . . . . 93*, 139* X.3.35.6 (2:599-600) . . . . . . . . . . . 170* X.4.1.14 (2:666) . . . . . . . . . . . . . . . . 54* X.4.1.2 (2:661) . . . . . . . . . . . . . . . . . 31* X.4.1.4 (2:662) . . . . . . . . . . . 219*, 221* X.4.1.5 (2:662) . . . . . . . . . . . . . . . . . 30* X.4.1.26 (2:670-671) . . . . . . . . . . . . 41* X.4.1.30 (2:672) . . . . . . . . . . . . . . . . 38* X.4.1.31 (2:672) . . . . . . . . . . . . . . . . 30* X.4.2.4 (2:673) . . . . . . . . 26*, 219*, 221* X.4.2.5 (2:673-674) . . . . 26*, 219*, 221* X.4.2.7 (2:675) . . . . . . . . . . . . . . . . . 31* X.4.3.3 (2: 679-680) . . . . . . . . 27*, 225* X.4.4.1 (2:680) . . . . . . . . . . . . . . . . . 30* X.4.5.3 (2:682-683) . . . . . . . . . . . . . 28* X.4.5.5 (2:683) . . . . . . . . . . . . . . . . . 28* X.4.5.7 (2:684) . . . . . . . . . . . . . 28*, 45* X.4.6 (2:684-687) . . . . . . . . . . . . . . 168* X.4.6.2 (2:685) . . . . . . . . . . . . . . . . 157* X.4.6.6 (2:686) . . . . . . . . . . . . . . . . 163* X.4.8.1 et 2 (2:690-691) . . . . . . . . . . 92* X.4.8.2 (2:691) . . . . . . . . . . . . . . . . . 89* X.4.8.3 (2:691) . . . . . . . . . . . . . . . . . 30*

X.4.9.1 (2:691-692) . . . . . . . . . . . . 152* X.4.9.2 (2: 692) . . . . . . . . . . 148*, 149* X.4.9.4 (2: 692-693) . . . . . . . . 148*,149* X.4.11.1 (2:693) . . . . . . . . . . . . . . . 240* X.4.11.3 (2:694) . . . . . . . . . . . . . . . 240* X.4.12.1 (2:696) . . . . . . . . . . . . . . . 247* X.4.13.6 (2:698) . . . . . . . . . . . . . . . 137* X.4.14.2 (2:700) . . . . . . . . . . . . . . . . 30* X.4.14.4 (2:702) . . . . . . . . . . . . . . . 203* X.4.14.8 (2:703-704) . . . . . . 211*, 217* X.4.15.2 (2:705) . . . . . . . . . . . . . . . 130* X.4.15.3 (2:705) . . . . . . . . . . . . . . . 131* X.4.15.6 (2:706) . . . . . . . . . . . 133, 134* X.4.15.5 (2:705-706) . . . . . . . . . . . 133* X.4.17.2 (2:710) . . . . . . . . . . 222*, 224* X.4.17.3 (2:718-719) . . . . . . . . . . . 231* X.4.17.4 (2:711) . . . . . . . . . . . . . . . 225* X.4.17.6 (2:712) . . . . . . . . . . . . . . . 227* X.4.17.13 (2:714-716) . . . . . 227*, 228* X.4.17.14 (2:717) . . . . . . . . . . . . . . 224* X.4.19.4 (2:721) . . . . . . . . . . . 137*,146* X.4.19.5 (2:721-722) . . . . . . . 145*,146* X.4.19.7 (2:722-723) . . . . . . . . . . . 200* X.4.19.8 (2:723-724) . . . 103*, 106*, 107*, 138*, 203* X.4.21.1 (2:730) . . . . . . . . . . . . . . . 250* X.5.7.9 (2:780) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8* X.5.37.2 (2:884) . . . . . . . . . . . . . . . 162* X.5.41.3 (2:927) . . . . . . . . . . . . . . . 183* Henricus de Segusio Summa aurea III 38 6 (1118-1120) . . . . . . . . 19, 21* 38 7 (1119-1120) . . . . . . . . . . . . 20 38 11 (1122) . . . . . . . . . . . . . . . . 22 IV 7, 4 (1314) . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Hieronymus Commentarii in euangelium Matthaei II (129,1468-1469) . . . . . . . . . . 179* III (144,150-152) . . . . . . . . . . . . 178* Epistulae Pars I 14 (47,2-4) . . . . . . . . . . . . . . 185* Iacobus Metensis Super Sententias IV 26 1 (103vb-104rb) . . . . . . . . . . . 7 27 1 arg. 1 (104rb) . . . . . . . . . . . 15 27 1 resp. (104rb) . . . . . . . . . . . . 15 27 1 ad 1 (104rb) . . . . . . . . . . . . 17 27 2 resp. (104va) . . . . . . . . . . . . 30 29 1 arg. 1 (104vb) . . . . . . . . . . . 54



INDEX NOMINUM ET OPERUM

29 1 resp. (105ra) . . . . . . . . . . . . 55 30 1 arg. 1 (105rb) . . . . . . . . . . . 60 30 1 sed contra (105rb) . . . . . . . . 61 30 1 resp. (105rb) . . . . . . . . . . . . 61 30 1 1 (105rb) . . . . . . . . . . . . . . 65 31 1 arg. 1 (105rb) . . . . . . . . . . . 70 31 1 resp. (105va) . . . . . . . . . . . . 76 32 1 resp. (105vb) . . . . . . . . . . . 86 32 2 arg. 1 (105vb) . . . . . . . . . . . 92 32 2 sed contra (106ra) . . . . . . . . 93 32 2 sed contra (106ra) . . . . . . . . 94 34 1 arg. 1 (106va) . . . . . . . . . . 126 34 1 resp. (106va-vb) . . 127, 131, 133 35 1 resp. (107ra-rb) . . . . . 137, 139 35 2 resp. (107rb) . . . . . . . . . . . 144 38 2 (107va-108rb) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164, 166, 167, 171, 172, 175 39 1 resp. (108vb) . . . . . . . . . . . 191 39 2 arg. 1 (108vb) . . . . . . . . . . 195 39 2 arg. 2 (108vb-109ra) . . . . . 195 39 2 resp. (109ra) . . . 196, 199, 200 40 1 arg. 1 (109ra) . . . . . . . . . . 204 40 1 sed contra (109ra) . . . . . . . 205 40 1 resp. (109ra-va) . . 205, 208, 211 40 1 ad 1 (109va) . . . . . . . . . . . 212 41 1 arg. 1 (109va) . . . . . . . . . . 213 41 1 arg. 2 (109va) . . . . . . . . . . 213 41 1 sed contra (109va) . . . . . . . 214 41 1 resp. (109va-vb) . . . . . . . . 217 41 1 ad 1 (109vb) . . . . . . . . . . . 218 41 1 ad 2 (109vb) . . . . . . . . . . . 218 41 2 arg. 1 (109vb) . . . . . . . . . . 223 41 2 arg. 2 (109vb) . . . . . . . . . . 223 41 2 resp. (109vb) . . . 224, 226, 227 42 1 arg. 2 (110ra) . . . . . . . . . . 234 42 1 resp. (110ra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235, 237, 241, 244, 245, 246 Iohannes Damascenus De fide orthodoxa II 29 (122,7) . . . . . . . . . . . . . . . . . 77* Iohannes Duns Scotus Ordinatio IV 29 1 resp. 1 (375-376) . . 48, 49, 50 Iohannes Parisiensis Super Sententias IV 26 5 arg. 3 (162ra) . . . . . . . . . . . 12 27 2 arg. 1 et resp. (162va) . . . . . 22 27 5 resp. (163rb-163va) . . . . 33, 35 27 5 1 (163va) . . . . . . . . . . . . . . 35 28 1 (163ra-rb) . . . . . . . . . . . . . . 44

257

29 1 resp. (163vb) . . . . . . . . . . . . 56 31 1 arg. 1 (164rb) . . . . . 70, 71, 73 31 2 resp. (164vb-165ra) 81, 88, 89, 90 31 2 1 (164vb-165ra) . . . 92, 94, 98 33 1 resp. (165rb-166ra) . . 100, 103 34 1 resp. (165vb) . . . . . . . . . . . 131 35 1 arg. 1 (167vb) . . . . . . . . . . 136 35 1 sed contra 1 (167vb) . . . . . 136 35 1 resp. (168ra) . . . . . . . 137, 140 35 1 ad 1 (168ra) . . . . . . . . . . . 141 35 2 resp. (168ra-rb) . . . . . . . . 139 37 1 arg. 2 (170rb) . . . . . . . . . . 155 38 2 (169ra-rb) . . . . . . . . . 167, 168 38 4 resp. (169vb) . . . . . . . . . . . 172 39 1 (170vb) . . . . . . . . . . . . . . . 201 40 1 arg. 1 (170vb) . . . . . . . . . . 204 40 1 resp. (171ra-rb) . . 208, 210, 211 40 1 ad 1 (171ra-rb) . . . . . . . . . 212 41 1 resp. (171rb) . . . . . . . 216, 217 41 2 resp. (171va-vb) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223, 224, 226, 227 42 1 resp. (171vb-172ra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235, 237, 239, 241 42 1 arg. 2 (171vb) . . . . . . . . . . 234 Iohannes Teutonicus Glossa ordinaria 27 2 c. 27 (2004) . . . . . . . . . . . . 21, 22 Iustinianus Codex (Corpus iuris civilis) C.3.5.1 (2:125a) . . . . . . . . . . . . . . . . 139 C.5.27 (2:216-219) . . . . . . . . . . . . . 226 Digesta (Corpus iuris civilis) D.2.1.15 (1:47a) . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 D.4.2 (1:80-82) . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 D.23.1.7 (1:330a) . . . . . . . . . . . . . . . 26* D.23.2.14.1 (1:331a) . . . . . . . . . . . 246* D.23.2.55 (1:333b-334a) . . . . . . . . 246* D.43.18.1.3 (1:739b) . . . . . . . . . . . 145* D.46.3.98.8 (1:805a) . . . . . . . . . . . 146* D.50.17.54 (1:922) . . . . . . . . . . . . . 132 D.50.17.156.1 (1:924b) . . . . . . . . . . 145 Institutiones (Corpus iuris civilis) I.1.9.1 (1:4a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Petrus de Tarantasia Super Sententias IV 26 3 2 arg. 4 (287a) . . . . . . . . . . 12 27 2 1 arg. 4 (293a) . . . . . . . . . . 15 27 2 1 ad 4 (293b) . . . . . . . . . . . 17

258

INDEX NOMINUM ET OPERUM

27 3 1 resp. (295a) . . . . . . . . 20, 23 27 3 2 arg. 1 et 2 (295b) . . . . . . . 18 27 3 2 resp. (296a) . . . . . . . . . . . 24 27 3 2 ad 2 (296b) . . . . . . . . 24, 25 27 4 1 ad 2 et 4 (297a-b) . . . . . . 27 27 4 1 resp. (297b) . . . . . . . . . . . 30 27 4 2 arg. 1 (297b-298a) . . . . . . 26 27 4 2 arg. 3 (297b-298a) . . . . . . 27 27 4 2 ad 3 (298a-b) . . . . . . . . . 32 27 5 1 1 resp. (298b-299a) . . 33, 35 27 5 2 2 resp. (300a) . . . . . . . . . . 35 28 1 2 arg. 3 (303a) . . . . . . . 38, 41 28 1 2 resp. (303a) . . . . . . . . . . . 39 28 1 3 resp. (303b-304a) . . . . . . . 42 28 2 1 2 arg. 1 (304a) . . . . . . . . . 43 28 2 1 2 arg. 3 (304b) . . . . . . . . . 43 28 2 1 2 sed contra (304b) . . . . 43 28 2 1 2 resp. (304b) . . . . . . . 43, 44 29 1 2 1 arg. 1 (307b-308a) . . . . 54 29 1 2 1 arg. 2 (308a) . . . . . . . . . 54 29 1 2 1 sed contra 1 (308a) . . . . 54 29 1 2 1 sed contra 2 (308a) . . . . 56 29 1 2 1 ad 3 (308b) . . . . . . . . . . 58 30 1 1 arg. 2 (312a) . . . . . . . . . . 60 30 1 1 sed contra 1 (312a) . . . . . 61 30 1 1 resp. (312b) . . . . . . . . . . . 61 30 1 2 1 resp. (313a) . . . . . . . . . . 61 31 1 1 arg. 1 (320a) . . . . . . . . . . 70 31 1 1 arg. 5 (320a) . . . . . . . . . . 70 31 1 2 resp. (321a) . . . . . . . . . . . 73 31 2 1 arg. 2 (321b) . . . . . . . . . . 74 31 2 1 arg. 3 (321b) . . . . . . . . . . 74 31 2 1 resp. (322a) . . . . . . . . . . . 75 31 3 1 1 arg. 3 (323a) . . . . . . . . . 78 31 3 1 1 arg. 4 (323a) . . . . . . . . 77 31 3 1 2 sed contra 1 (323b) . . . . 79 31 3 1 2 sed contra 2 (323b) . . . 79 31 3 1 1 ad 4 (324a) . . . . . . . . . . 85 31 3 2 1 sed contra 2 (324b) . . . . 80 31 3 2 1 resp. (324b) . . . . . . . . . . 81 31 3 2 2 resp. (325a) . . . . . . . . . . 82 32 1 1 resp. (327b) . . . . . . . . . . . 88 32 1 2 1 arg. 1 a 2 (327b-328a) . 92 32 1 2 1 sed contra 1 (328a) . . . . 93 32 1 2 1 resp. (328a) . . . . . . . . . 94 32 1 2 1 ad 2 (328a-b) . . . . . . . . 98 32 1 3 1 resp. (329b) . . . . . . . . . 90 32 1 3 4 resp. (330a) . . . . . . 88, 89 33 1 1 arg. 4 (333b) . . . . . . . . . 101 33 1 2 resp. (334b-335a) . . . . . . 102 33 2 1 arg. 1 (335b) . . . . . . . . . 110 33 2 1 sed contra 3 (335b) . . . . 111 33 2 1 resp. (335b-336a) . . . . . . 111



33 2 1 ad 1 (336a) . . . . . . . . . . 115 33 3 1 arg. 1 et 3 et 6 (336b-337a) 117 33 3 1 arg. 7 (337a) . . . . . . . . . 117 33 3 1 sed contra 2 (337a) . . . . 118 33 3 1 sed contra 3 (337a) . . . . 118 33 3 1 ad 1 et 3 (337a) . . . . . . . 121 33 3 1 resp. (337a) . . . . . . . . . . 118 34 1 1 1 arg. 1 (341a) . . . . . . . . 126 34 1 1 1 arg. 4 (341b) . . . . . . . . 126 34 1 1 1 sed contra 1 (341b) . . . 127 34 1 1 1 resp. (341b-342a) 127, 129 34 1 2 arg. 1 (342a) . . . . . . . . . 130 34 1 2 arg. 2 (342a) . . . . . . . . . 130 34 1 2 sed contra 1 (342b) . . . . 130 34 1 2 sed contra 2 (342b) . . . . 130 34 1 2 resp. (342b-343a) . . . . . . 131 34 1 2 ad 1 (343a) . . . . . . . . . . 134 34 1 2 ad 2 (343a) . . . . . . . . . . 135 34 1 4 resp. (343b-344a) . . . . . . 133 35 1 1 1 arg. 2 (347a) . . . . . . . . 136 35 1 1 1 arg. 3 (347a) . . . . . . . . 136 35 1 1 1 resp. (347a) . . . . . . . . . 137 35 1 1 1 ad 2 (347a) . . . . . . . . . 141 35 1 1 1 ad 3 (347a) . . . . . . . . . 141 35 1 2 resp. (348a) . . . . . . . . . . 140 35 1 3 resp. (348b) . . . . . . . . . . 139 35 1 5 arg. 3 (349a) . . . . . . . . . 142 35 1 5 sed contra 1 et 2 (349a) . 142 35 1 5 resp. (349b) . . . . . . . . . . 143 35 1 6 resp. (350a) . . . . . . . . . . 145 36 1 2 arg. 1 (352b) . . . . . . . . . 151 36 1 2 arg. 2 (352b) . . . . . . . . . 151 36 1 2 sed contra 3 (352b) . . . . 152 36 1 2 resp. (352b) . . . . . . . . . . 152 36 1 2 ad 1 (352b) . . . . . . . . . . 153 36 1 2 ad 2 (352b-353a) . . . . . . 153 36 1 3 resp. et ad 4 (353b) . . . . 148 37 1 2 arg. 1 (357b) . . . . . . . . . 155 37 1 2 arg. 4 (357b) . . . . . . . . . 155 37 1 2 resp. (358a) . . . . . . . . . . 156 37 1 2 ad 1 (358a) . . . . . . . . . . 158 37 2 1 resp. (360a) . . . . . . . . . . 159 37 2 2 arg. 1 (360a) . . . . . . . . . 159 37 2 2 sed contra 2 (360b) . . . . 159 37 2 2 resp. (360b) . . . . . . . . . . 161 37 2 2 ad 2 (360b) . . . . . . . . . . 162 38 1 1 arg. 1 (363a) . . . . . . . . . 164 38 1 1 resp. (363a-b) . . . . . . . . . 164 38 1 2 resp. (364a) . . . . . . . . . . 165 38 1 3 resp. (364b-365a) . . . . . 165 38 1 4 resp. (365a-b) . . . . . . . . . 166 38 1 5 2 arg. 1 (366a) . . . . . . . . 163 38 1 5 2 arg. 2 (366a) . . . . . . . . 163



INDEX NOMINUM ET OPERUM

38 1 5 resp. (366a) . . . . . . 167, 168 38 2 4 resp. (368a-b) . . . . . 171, 175 38 2 5 arg. 1 (368b) . . . . . . . . . 170 38 2 5 arg. 3 (368b) . . . . . . . . . 170 38 2 5 sed contra 1 (368b) . . . . 170 38 2 5 ad 3 (368b) . . . . . . . . . . 176 38 2 5 ad 1 (368b) . . . . . . . . . . 177 38 3 2 1 resp. (370a) . . . . . . . . . 184 38 3 2 2 resp. (370a) . . . . . . . . . 185 39 1 1 arg. 1 et 2 (374b) . . . . . . 190 39 1 1 sed contra 1 (375a) . . . . 190 39 1 1 sed contra 2 et 3 (375a) . 190 39 1 1 resp (375a) . . . . . . . . . . . 191 39 1 1 ad 2 (375a) . . . . . . . . . . 193 39 1 2 arg. 2 (375b) . . . . . . . . . 189 39 1 2 arg. 3 (375b) . . . . . . . . . 189 39 2 1 arg. 1 (377a) . . . . . . . . . 195 39 2 1 arg. 2 (377a) . . . . . . . . . 195 39 2 1 arg. 4 (377a) . . . . . . . . . 195 39 2 1 resp. (377a) . . . . . . . . . . 196 39 2 1 resp. (377a-b) . . . . . . . . . 199 39 2 1 ad 4 (377b) . . . . . . . . . . 203 39 2 2 resp. (378a) . . . . . . . . . . 200 40 1 1 resp. (381b) . . . . . . . . . . 205 40 1 2 resp. (382a-383b) . . . . . . 205 40 1 3 arg. 1 (383b) . . . . . . . . . 204 40 1 3 arg. 3 (383b) . . . . . . . . . 204 40 1 3 sed contra 1 (383b) . . . . 205 40 1 3 sed contra 1 et 3 (383b) . 205 40 1 3 sed contra 2 (383b) . . . . 209 40 1 3 resp. (383b-384a) . . . . . . 208 40 1 3 ad 1 (384a) . . . . . . . . . . 212 40 1 3 ad 3 (384a) . . . . . . . . . . 212 40 1 4 resp. (384a) . . . . . . . . . . 211 41 1 1 resp. (388b) . . . . . . . . . . 214 41 1 2 resp. (389a-b) . . . . . . . . . 216 41 1 2 et 3, resp. (389a-b, 390a) 217 41 1 3 arg. 1 (389b) . . . . . . . . . 213 41 1 3 arg. 3 (389b) . . . . . . . . . 213 41 1 3 sed contra 1 et 2 (390a) . 214 41 1 3 sed contra 3 (390a) . . . . 213 41 1 3 ad 1 (390a) . . . . . . . . . . 218 41 1 5 arg. 2 (391b) . . . . . . . . . 229 41 1 5 arg. 3 et 4 (391b) . . . . . . 230 41 1 5 resp. (391b) . . . . . . 230, 231 41 1 5 ad 2 (391b) . . . . . . . . . . 232 41 1 6 arg. 3 (392a) . . . . . . . . . 223 41 1 6 arg. 4 (392a) . . . . . . . . . 223 41 1 6 arg. 5 (392a) . . . . . . . . . 224 41 1 6 sed contra 2 (392a-b) . . . 224 41 1 6 1 resp. et ad 1 (392b) . . . 224 41 1 6 ad 5 (392b) . . . . . . . . . . 229 41 1 6 2 resp. (392b-393a) 226, 227



259

42 1 1 arg. 4 (396b) . . . . . . . . . 234 42 1 1 sed contra 1 (396b) . . . . 234 42 1 1 resp. (396b) . . . . . . 235, 241 42 1 2 ad 5 (396b) . . . . . . . . . . 242 42 1 2 resp. (397a) . . . . . . . . . . 235 42 1 3 1 resp. (398a) . . . . . 235, 237 42 1 3 2 resp. (398b) . . . . . . . . . 237 42 2 1 resp. (399b) . . . . . . . . . . 244 42 2 1 resp. et ad 5 (399b-400a) 244 42 2 1 ad 4 (399b-400a) . . . . . . 245 42 2 2 arg. 3 (400a) . . . . . . . . . 243 42 2 3 resp. (401a) . . . . . . . . . . 246 42 3 1 arg. 1 et 2 (401b) . . . . . . 248 42 3 1 arg. 3 (401b) . . . . . . . . . 248 42 3 1 sed contra 2 et 3 (401b) . 248 42 3 3 resp. (399a) . . . . . . . . . . 241

Petrus Iohannis Olivi Quaestiones de perfectione evangelica 6 ad 24 (51-55) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Petrus Lombardus In Pauli apostoli Epistulas ad I Tim 4 (192, col. 348) . . . . . . . . 115 Sententiae IV 1 2 (232,2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 26 (416-421) . . . . . . . . . . . . . . . . 3 27 (421-431) . . . . . . . . . . . . . . . 15 27 3 (422,15-17) . . . . . . . . . . . . 15 28 (431-435) . . . . . . . . . . . . . . . 38 28 1 (432,5-20) . . . . . . . . . . . . . 43 29 (436-437) . . . . . . . . . . . . . . . 48 30 (437-442) . . . . . . . . . . . . . . . 60 30 2 (439,12-14) . . . . . . . . . 67, 68 31 (442-451) . . . . . . . . . . . . . . . 70 31 5 (447,11-13) . . . . . . . . . . . . 82 31 7 (448-449) . . . . . . . . . . . . . . 74 31 7 (449,8-10) . . . . . . . . . . . . . 85 31 7 (448,12-13) . . . . . . . . . . . . 84 31 7 (448,24-449,1) . . . . . . . . . . 84 32 (451-456) . . . . . . . . . . . . . . . 86 32 2 (453,5-7) . . . . . . . . . . . . . . 94 32 3 (455,1-2) . . . . . . . . . . . . . . 91 33 (456-462) . . . . . . . . . . . . . . 100 33 1 (458,6) . . . . . . . . . . . . . . . 106 33 2 (459,21-22) . . . . . . . . . . . 122 34 (462-467) . . . . . . . . . . . . . . 126 35 (467-472) . . . . . . . . . . . . . . 136 35 3 (469,17-470,9) . . . . . . . . . 142 36 (473-475) . . . . . . . . . . . . . . 148 37 (475-477) . . . . . . . . . . . . . . 155 37 1 (475-476) . . . . . . . . . . . . . 156

260

INDEX NOMINUM ET OPERUM

37 1 (477,14-15) . . . . . . . . . . . 38 (478-483) . . . . . . . . . . . . . . 38 1 (478,3-5) . . . . . . . . . . . . . 38 2 (478,7-11) . . . . . . . . . . . . 38 2 (478,12) . . . . . . . . . . . . . . 38 2 (478,13-14) . . . . . . . . . . . 39 (483-491) . . . . . . . . . . . . . . 40 (491-495) . . . . . . . . . . . . . . 40 4 (494,12-13) . . . . . . . . . . . 41 (495-500) . . . . . . . . . . . . . . 41 1 (495,12-23) . . . . . . . . . . . 42 (501-509) . . . . . . . . . . . . . . 42 (509,14-18) . . . . . . . . . . . . .

160 163 164 166 167 168 189 204 205 213 214 234 248

Proverbia sententiaeque latinitatis Medii Aevi (1:1065) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Raimundus de Pennaforte Summa de matrimonio 22 5 (988) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Richardus de Mediavilla Super Sententias IV 26 2 1 arg. 3 (166va) . . . . . . . . . . . 3 26 2 1 resp. (166va) . . . . . . . . . . . 4 26 4 2 arg. 1 (168rb) . . . . . . . . . . . 8 27 2 2 resp. (171vb) . . . . . . . . . . 20 27 3 1 arg. 1 (172vb) . . . . . . . . . 26 27 3 2 resp. (173ra) . . . . . . . . . . . 27 27 3 3 resp. (173ra-rb) . . . . . . . . 30 27 4 1 resp. (173va) . . . . . . . 33, 35 27 4 4 resp. (174ra-176ra) . . . 35, 41 28 2 1 resp. (176rb) . . . . . . . . . . 43 28 2 2 resp. (176va) . . . . . . . . . . 44 29 1 1 arg. 3 (172vb) . . . . . . . . . 54 29 1 1 sed contra 2 (172vb) . . . . 54 29 1 1 resp. (173ra) . . . . . . . . . . . 56 29 1 1 ad 3 (173rb) . . . . . . . . . . . 58 30 1 1 arg. 2 (181rb) . . . . . . . . . . 60 30 1 2 resp. (181va) . . . . . . . . . . 61 30 2 1 resp. (181va -182ra) . . . . . 65 31 1 1 arg. 1 (184va) . . . . . . . . . . 70 31 1 1 arg. 2 (184va) . . . . . . . . . . 70 31 1 2 resp. (185ra) . . . . . . . . . . . 73 31 1 3 resp. (185vb) . . . . . . . . . . 76 31 2 2 resp. et 3 resp. (185ra-rb) . 75 31 3 2 resp. (186rb) . . . . . . . . . . 83 31 3 3 resp. (186va) . . . . . . . . . . 81 32 1 1 resp. 1 (187vb) . . . . . . . . . 88 32 2 1 arg. 2 (188ra) . . . . . . . . . . 92 32 2 1 sed contra (188ra) . . . . . . 93 32 2 1 resp. (188ra) . . . . . . . . . . . 94



32 2 1 ad 2 (188rb) . . . . . . . . . . . 98 32 2 2 resp. (188rb) . . . . . . . . . . 97 32 3 1 resp. (188va) . . . . . . . . . . 90 33 1 1 resp. (190vb-191ra) . . . . 102 33 1 2 resp. (191rb) . . . . . . . . . 103 33 3 1 arg. 1 (192ra) . . . . . . . . . 117 33 3 1 arg. 2 (192ra) . . . . . . . . . 117 33 3 1 sed contra 1 (192va) . . . . 118 33 3 1 resp. (192va) . . . . . . . . . 118 33 3 1 ad 2 (192vb) . . . . . . . . . 121 33 3 2 resp. (192vb-193ra) . . . . 120 33 4 2 arg. 1 (193va) . . . . . . . . . 122 34 1 1 arg. 1 (195ra) . . . . . . . . . 126 34 1 1 arg. 2 (195ra) . . . . . . . . . 126 34 1 1 resp. (195ra) . . . . . . . . . . 127 34 2 1 arg. 1 (195rb) . . . . . . . . . 130 34 2 1 sed contra 1 (195rb) . . . . 130 34 2 1 resp. (195rb-va) . . . . . . . 131 34 2 2 resp. (195va-vb) . . . . . . . 134 35 3 1 arg. 1 (199va) . . . . . . . . . 142 35 3 1 arg. 2 (199va) . . . . . . . . . 142 35 3 1 sed contra 1 (199va) . . . . 142 35 3 1 resp. (199va) . . . . . . . . . 143 36 1 1 arg. 1 (200vb) . . . . . . . . 148 36 1 1 resp. (200ra) . . . . . . . . . . 149 36 4 1 arg. 1 (202ra) . . . . . . . . . 151 36 4 1 arg. 2 (202ra) . . . . . . . . . 151 36 4 1 sed contra 1 (202ra) . . . . 152 36 4 1 ad 1 (202ra) . . . . . . . . . . 153 36 4 1 ad 2 (202ra) . . . . . . . . . . 153 37 1 1 sed contra 1 (203va) . . . . 156 37 1 1 resp. (203va) . . . . . . . . . 156 37 2 1 resp. (203vb-204ra) . . . . 159 37 2 2 arg. 1 (204ra) . . . . . . . . . 159 37 2 2 sed contra 1 (204ra) . . . . 159 37 2 2 resp. (204ra) . . . . . . . . . . 161 38 7 1 et 2 resp. (210) . . . . . . . . 167 38 7 2 arg. 2 (210ra-rb) . . . . . . 163 38 9 1 resp. (211vb-212ra) 171, 175 38 10 2 resp. (213rb-va) . . 184, 185 39 1 1 arg. 1 (215rb) . . . . . . . . . 190 39 2 1 sed contra 1 (216rb) . . . . 195 39 2 1 sed contra 3 (216rb) . . . . 195 39 2 1 resp. (216va) . . . . . . . . . 199 39 2 2 resp. (216vb-217ra) 200, 201 40 1 2 arg. 3 (217vb) . . . . . . . . 204 40 1 2 sed contra 1 et 2 (218vb) 205 40 1 2 resp. (218vb-219ra) . . . . 208 40 1 2 ad 3 (219ra) . . . . . . . . . . 212 40 1 3 resp. (219ra-rb) . . . . . . . 211 41 1 1 resp. (220va-vb) . . . . . . . 214 41 1 4 resp. (221ra-rb) . . . . . . . 216 41 1 3 arg. 1 (220vb-221ra) . . . 219



INDEX NOMINUM ET OPERUM

41 1 3 resp. (221ra) . . . . . . . . . . 220 41 1 4 resp. (221ra-rb) . . . . . . . 217 41 2 1 arg. 1 (221rb) . . . . . . . . . 213 41 2 1 sed contra 1 (221rb) . . . . 214 41 2 1 resp. (221rb) . . . . . . . . . 217 41 2 1 ad 1 (221va) . . . . . . . . . . 218 41 2 3 resp. (222ra-rb) . . . 224, 226 41 2 4 resp. (222rb) . . . . . . . . . 231 42 1 1 resp. (224ra) . . . . . . . . . . 235 42 1 1 ad 1 (224ra-rb) . . . . . . . . 241 42 1 2 resp. (224rb) . . . . . . . . . 235 42 1 3 resp. (224va-vb) . . . 237, 241 42 2 1 resp. et ad 3 (225ra) . . . . 244 42 2 1 ad 2 (225ra) . . . . . . . . . . 245 42 2 3 resp. (225rb-va) . . . . . . . 246 42 3 1 arg. 2 (225va) . . . . . . . . . 248 42 3 2 resp. (225vb) . . . . . . . . . 250

Thomas de Aquino De malo 1 5 sed contra 1-3 (23,132-146) . . . 55 2 7 arg. 3 (50,13-15) . . . . . . . . . . . 80 12 2 arg. 5 (237,25-26) . . . . . . . . . . 49 Summa theologiae I-II 7 2 ad 2 (2:56b) . . . . . . . . . . . . 103 48 1 arg. 3 (2:260a) . . . . . . . . . 213 II-II 32 4 arg. 1 (3:200a) . . . . . . . . . 219 43 1 sed contra (3:250a-b) . . . . 179 43 1 sol. (3:250a) . . . . . . . . . . . 179 43 2 arg. 2 (3:251b) . . . . . . . . . 178 43 2 sed contra 1 (3:251b) . . . . 178 43 2 sol. (3:252a) . . . . . . . . . . . 180 43 2 ad 2 (3:252a-b) . . . . . . . . . 182 43 3 sol. (3:252a-253a) . . . . . . . 181 43 7 arg. 1 (3:256a) . . . . . . . . . 183 43 7 arg. 2 (3:256a) . . . . . . . . . 183 43 7 arg. 3 (3:256a) . . . . . . . . . 183 43 7 arg. 4 (3:256a) . . . . . . . . . 182 43 7 sed contra (3:256b) . . . . . . 183 43 7 sol. (3:256b-257a) . . . . . . . 184 43 7 ad 1-3 (3:257a-b) . . . . . . . 188 43 7 ad 4 (3:257b) . . . . . . . . . . 187 43 8 arg. 4 (3:258a) . . . . . . . . . 187 43 8 sol. (3:258b-259a) 185, 186, 187 43 8 ad 4 (3:259a) . . . . . . . . . . 187 69 4 arg. 3 (3:405b) . . . . . . . . . 184 88 11 sed contra 2 (3:511b) . . . 170 88 11 sol. (3:511b-512b) . 171, 172 116 2 arg. 3 (3:644b) . . . . . . . . . 77 152 4 arg. 3 (4:118a) . . . . . . . . 122 152 4 sed contra (4:118b) . . . . . 124 152 4 sol. (4:118b) . . . . . . . . . . 124



152 4 ad 1 (4:118b-119a) . . . . . 152 4 ad 3 (4:119a) . . . . . . . . . 154 2 arg. 4 (4:127b-128a) . . . . 154 2 arg. 5 (4:128a) . . . . . . . . 154 2 arg. 6 (4:128a) . . . . . . . . 154 2 sed contra 2 (4:128a) . . . . 154 2 sol. (4:128a-129a) . . . . . . 154 2 ad 4 (4:129b) . . . . . . . . . 154 2 ad 5 (4:129b) . . . . . . . . .

261 125 125 110 115 110 111 114 116 115

Super Sententias IV 1 1 1 5 ad 2 (436b) . . . . . . . . . . . 11 26 1 1 sol. (918a) . . . . . . . . . . . 4, 5 26 1 2 arg. 1 et sol. (918b-919a) . . 5 26 1 2 arg. 3 (918b) . . . . . . . . . . . 5 26 1 3 arg. 2 (919a) . . . . . . . . . . . 3 26 1 3 arg. 4 (919a) . . . . . . . . . . . 3 26 1 3 sol. (919b) . . . . . . . . . . . . . 4 26 1 3 ad 2 (919b) . . . . . . . . . . . . 6 26 1 3 ad 4 (919b) . . . . . . . . . . . . 7 26 2 1 sol. (921a) . . . . . . . . . . . . 13 27 1 2 3 arg. 3 (928a) . . . . . . . . . 15 27 1 3 1 sed contra 1 (929b) . . . . 18 27 1 3 2 sed contra et sol. (930) . 20 27 2 1 sol. (931a) . . . . . . . . . . . . 27 27 2 2 arg. 1 (931b) . . . . . . . . . . 26 27 2 2 arg. 3 (931b) . . . . . . . . . . 25 27 2 2 sol. (932a) . . . . . . . . . 28, 29 27 2 2 ad 3 (932b) . . . . . . . . . . . 32 27 2 3 arg. et sol. (932b-933a) . . 30 27 3 1 1 sol. (934b) . . . . . . . 33, 34 27 3 3 arg. 1 (936a) . . . . . . . . . . 33 27 3 3 arg. 2 (936a) . . . . . . . . . . 32 27 3 3 sed contra 1 (936a) . . . . . 33 27 3 3 sol. (936b) . . . . . . . . . . . . 35 27 3 3 ad 1 (936b) . . . . . . . . . . . 37 27 3 3 ad 2 (936b) . . . . . . . . . . . 36 28 1 2 sed contra 2 (938b-939a) . 38 29 1 2 sol. (942a-b) . . . . . . . . . . . 55 29 1 2 ad 2 et ad 3 (942b) . . . 55, 56 29 1 3 1 arg. 2 (942b) . . . . . . . . . 54 29 1 3 1 sol. (943a) . . . . . . . . . . 56 29 1 3 3 arg. 2 (943a) . . . . . . . . . 43 29 1 3 3 sed contra (943a) . . . . . 43 29 1 3 3 sol. (943b) . . . . . . . . . . 44 30 1 1 arg. 3 (946a) . . . . . . . . . . 60 31 1 1 arg. 3 (954a) . . . . . . . . . . 70 30 1 1 sed contra 1 (946a) . . . . . 61 30 1 1 sed contra 1 (946a) . . . . . 61 30 1 1 sol. (946a) . . . . . . . . . . . . 61 30 1 2 arg. 7 (946b) . . . . . . . . . . 60 30 1 2 sol. et ad 4 (946b-947a) . . 61 30 1 2 ad 7 (947a) . . . . . . . . . . . 63

262

INDEX NOMINUM ET OPERUM

30 2 1 1 sed contra 1 (948b) . . . . 64 30 2 1 1 sol. (948b-949a) . . . . . . 65 30 2 1 2 arg. 1 (948b) . . . . . . . . . 64 30 2 1 2 arg. 3 (948b) . . . . . . . . . 64 30 2 1 2 ad 1 (949a) . . . . . . . . . . 67 31 1 1 arg. 1 (953b-954a) . . . . . . 70 31 1 1 arg. 3 (954a) . . . . . . . . . . 70 31 1 1 ad 1 (954a-b) . . . . . . . . . . 74 31 1 3 sol. (955b-956a) . . . . . 75, 76 31 2 1 arg. 3 (956b) . . . . . . . . . . 78 31 2 1 arg. 4 (956b) . . . . . . . . . . 77 31 2 1 sol. (956b) . . . . . . . . . 71, 72 31 2 1 ad 3 (957a) . . . . . . . . . . . 85 31 2 1 ad 4 (957a) . . . . . . . . . . . 85 31 2 2 arg. 2 (957a) . . . . . . . . . . 78 31 2 2 arg. 3 (957a) . . . . . . . . . . 78 31 2 2 sol. (957b) . . . . . . . . . . . . 79 31 2 2 ad 2 (957b) . . . . . . . . . . . 82 31 2 3 arg. 1 (958a) . . . . . . . . . . 82 31 2 3 sed contra 2 (958a) . . . . . .80 31 2 3 sol. (958a) . . . . . . . . . 80, 81 32 1 1 arg. 4 (960b) . . . . . . . . . . 86 32 1 1 sed contra 1 (960b) . . 86, 87 32 1 1 sol. (960b) . . . . . . . . . . . . 88 32 1 1 ad 4 (961a) . . . . . . . . . . . 89 32 1 4 arg. 1 (963a) . . . . . . . . . . 92 32 1 4 sed contra 1 (963a) . . . . . .93 32 1 4 sol. (963a) . . . . . . . . . . . . 94 32 1 4 ad 3 (963b) . . . . . . . . . . . 94 32 1 5 1 et 2 sol. (964a-b) . . . . . . 90 32 1 5 sed contra (965b) . . . . . . . 86 33 1 1 arg. 3 (966b) . . . . . . . . . 100 33 1 1 arg. 7 (967a) . . . . . . . . . 100 33 1 1 sol. (967b) . . . . . . . 102, 103 33 1 2 sol. (969a) . . . . . . . . . . . 103 33 1 3 1 arg. 3 (970a) . . . . . . . . 110 33 1 3 1 sol. (970b) . . . . . . . . . 111 33 1 3 2 arg. 1 (970a) . . . . . . . . 110 33 1 3 2 sed contra 1 (970a) . . . 111 33 1 3 2 sol. (971a) . . . . . . . . . . 112 33 1 3 2 ad 1 (971a) . . . . . . . . . 116 33 2 2 2 arg. 3 (973a) . . . . 117, 118 33 2 2 2 sed contra 1 (973a) . . . 117 33 2 2 2 sol. (974a) . . . . . . 118, 119 33 2 2 3 sol. (974b) . . . . . . . . . 120 33 2 2 2 ad 4 (974b-975a) . . . . 122 34 1 1 arg. 3 (982b) . . . . . . . . . 126 34 1 1 sol. (982b-983a) . . . . . . . 127 34 1 2 arg. 1 (984a) . . . . . . . . . 130 34 1 2 sed contra 1 (984a) . . . . .130 34 1 2 sed contra 2 (984a) . . . . .130 34 1 2 ad 1 (984b) . . . . . . . . . . 134 34 1 2 sol. (984a-b) . . . . . . . . . . 131

34 1 3 sol. (984a-b) . . . . . . . . . . 133 35 1 1 arg. 2 (989a) . . . . . . . . . 136 35 1 1 sol. (989a) . . . . . . . . . . . 137 35 1 3 sol. (990b) . . . . . . . . . . . 139 35 1 5 arg. 3 (992a) . . . . . . . . . 142 35 1 5 arg. 4 (992a) . . . . . . . . . 142 35 1 5 sed contra 1 (992a) . . . . .142 35 1 6 sol. (992b) . . . . . . . . . . . 144 36 1 1 arg. 6 (994b) . . . . . . . . . 148 36 1 1 ad 6 (995a) . . . . . . . . . . 150 36 1 1 sed contra 1 (994b) . . . . 148 36 1 2 arg. 1 (995b) . . . . . . . . . 151 36 1 2 arg. 5 (995b) . . . . . . . . . 151 36 1 2 sed contra 1 (995b) . . . . 152 36 1 2 sed contra 2 (995b) . . . . 148 36 1 2 sol. (995b) . . . . . . . . . . . 152 36 1 2 ad 1 (995b) . . . . . . . . . . 153 36 1 2 ad 3 (995b-996a) . . . . . . 152 36 1 2 ad 5 (996a) . . . . . . . . . . 153 36 1 3 sol. (996a-b) . . . . . . . . . . 148 37 1 1 arg. 1 (999a) . . . . . . . . . 155 37 1 1 ad 1 (999b) . . . . . . . . . . 158 37 2 1 sol. et ad 1-4 (1000b-1001a) . . . . . . . . . . . . . 159 37 2 2 arg. 2 (1001a) . . . . . . . . 159 37 2 2 sed contra 1 (1001a) . . . . 159 37 2 2 sol. (1001b) . . . . . . . . . . 161 38 1 1 1 arg.1 (1003b) . . . . . . . 164 38 1 1 3 sol. et ad 2-4 (1005b-1006a) . . . . . . . . . . . . . 165 38 1 3 2 sol. et 3, sol. (1009b-1010a) . . . . . . . . . . . . . 167 38 1 3 3 arg. 1 (1008b) . . . . . . . 163 38 1 3 3 arg. 2 (1008b) . . . . . . . 163 38 1 3 3 sed contra 1 (1008b) . . 163 38 1 3 3 sol. (1010a) . . . . . . . . . 168 38 1 3 3 ad 2 (1010a) . . . . . . . . 169 38 1 4 1 ad 3 (1011b) . . . . . . . . 171 38 1 4 1 ad 3 (1011b) . . . . . . . . 173 38 2 2 1 arg. 2 (1014b) . . . . . . . 178 38 2 2 1 sed contra 1 (1014b) . . 178 38 2 2 1 sol. (1015a) . . . . . . . . . 180 38 2 2 1 ad 2 (1015b) . . . . . . . . 182 38 2 2 2 sol. (1015b) . . . . . . . . .181 38 2 4 1 sed contra 1 (1018a) . . 183 38 2 4 1 sol et 2 sol. (1018b-1019b) . . . . . . . . . . . . . 184 38 2 4 2 arg. 5 (1018a) . . . . . . . 185 38 2 4 3 sol. (1019b) . . . . . . . . .185 39 1 1 arg. 1 et 2 (1024a) . . . . . 190 39 1 1 sol. et ad 1 (1024b) . . . . 191 39 1 2 arg. 1 (1025a) . . . . . . . . . 11 39 1 2 arg. 2 (1025a) . . . . . . . . 189