Opera omnia 8: Quodlibet IV [8] 9789058677709

Citation preview

HENRICUS DE GANDAVO

ANCIENT AND MEDIEVAL PHILOSOPHY De Wulf-Mansion Centre

Series 2

HENRICI DE GANDAVO OPERA OMNIA VIII

QUODLIBET IV

Editorial Coordinator: Gordon A. Wilson

Editorial Board: Kent Emery, Jr., Russell L. Friedman, Guy Guldentops, Pasquale Porro, Carlos Steel

The De Wulf-Mansion Centre of the Catholic University of Leuven’s Institute of Philosophy is dedicated to research in ancient, medieval, and Renaissance philosophy. It hosts the international editing project "Aristoteles Latinus," and publishes the "Opera omnia" of Henry of Ghent and the *Opera philosophica et theologica" of Francis of Marchia. Kardinaal Mercierplein, 2, B-3000 Leuven (Belgium)

» =)

)

=CA

137 9

HENRICI DE GANDAVO QUODLIBET

IV

Ediderunt

GORDON A.WILSON

Dr. Phil.

GIRARD J. ETZKORN Dr. Phil.

LEUVEN UNIVERSITY PRESS 2011

Theology Library CLAREMONT SCHOOL OF THEOLOGY Claremont, CA

© 2011 by the De Wulf-Mansioncentrum - De WulfMansion Centre

Leuven University Press / Presses Universitaires de Louvain/ Universitaire Pers Leuven Minderbroedersstraat 4, B-3000 Leuven / Louvain

(Belgium)

All rights reserved. Except in those cases expressly determined by law, no part of this publication may be multiplied, saved in an automated datafile or made public in any way whatsoever without the express prior written consent of the publishers. ISBN 978 90 5867 770 9 D / 2011 / 1869 / 43 NUR: 732

FOREWORD A volume of this length and complexity can be completed only with the

assistance, advice and support of many individuals and institutions. We are certainly gratefyl to the National Endowment for the Humanities, an independent federal agency in Washington, D.C., in its Scholarly Edition Program, which twice generously supported research on this volume: first with a two year grant in 2005-2007 and second with an additional year’s funding in 2007-2008. The administrators of the University of North Carolina at Asheville also played an important role in supporting this project. Particular thanks must

be given to Professor Brian Butler, chair of the Philosophy Department; Mark

Padilla, former Provost; James Mullen, former Chancellor; and cur-

rent Chancellor Ann Ponder for their encouragement during the three years

of research on this volume. Our gratitude is also extended to the administrators of the Catholic University of Leuven, Belgium, who have supported the edition project, HENRICI DE GANDAVO Opera omnia, since its inception. Prof. Dr. Carlos Steel, former vice dean of research at the Catholic University of Leuven’s Institute of

Philosophy and Professor emeritus at the De Wulf-Mansion Center, has not only promoted this edition, but he also read the Latin text and made valu-

able comments which have improved the edition. Prof. Dr. Russell Friedman, Professor at the De Wulf-Mansion Center, has been an invaluable resource with both theoretical and practical issues. His careful reading of the Critical Study and suggested improvements have contributed to a clearer and more

accurate introduction. The editorial board of the Henry of Ghent series must also be thanked for

its advice and guidance. We are particularly indebted to Dr. Guy Guldentops of the Thomas-Institut of the Universität zu Koln, who carefully read the entire Latin text of the edition and made numerous detailed suggestions which have led to a more accurate text. We also acknowledge the helpful comments of Kent Emery, Jr., of the University of Notre Dame. Even though we,

the editors, have profited from their detailed comments, all lingering faults are ours and ours alone. We also would like to thank the staff of Leuven University Press, who helped shepherd this volume through the printing process. There were a number of other scholars who have contributed to this volume. Prof. Bernd Goehring of the Medieval Institute of the University of Notre Dame helped in collating manuscripts for questions seven and eight.

Jennifer Gray worked tirelessly on the manuscripts of the second Parisian university exemplar and verified many of the readings of manuscripts cop-

VI

FOREWORD

ied from it. Megan Miller provided help with the establishment of the table of unique accidents based on the general test collation. Alejandra McCall worked on the table of common accidents of those manuscripts now housed predominantly in British libraries. Linda Etzkorn also assisted with the gen-

eral test collation of the manuscripts. Appreciation must also be expressed to the numerous librarians who helped us gain access to the volumes needed to make this work possible.

A word of special thanks needs to be extended to Dr. Stefan Hagel, of the Austrian Academy of Sciences, the developer of the computer program, Classical Text Editor, which was used for establishing the Latin text of this

edition. His patient advice over the years was essential in the preparation of this volume. Finally we must thank our wives, Linda Etzkorn and Linda Wilson, not

only for their support for this particular volume, but also for their constant devotion and encouragement over the years. Asheville, North Carolina, 2010

CRITICAL STUDY

pee

On!

de pe one one

py ims

|

rec É

"Sr

a?

c

ét tie net wi

Lins on cd C

eee

sees)

tn Lii

eni

Gus

QA

mages

mI

| B

e

—

|

THE EDITIONS AND MANUSCRIPTS

The Editions

There are three known Renaissance editions of Henry’s Quodlibeta. The earliest was done by Badius in 1518.' Subsequently in the early seventeenth century Zuccolius printed two successive editions. Each of the two editions by Zuccolius contains studies after each question. The first of Zuccolius’s editions was based on the text of Badius and was printed in 16087 and the second was based on the previous edition of 1608 and appeared in 1613. The Manuscripts

There are thirty-three known manuscripts which contain all or a great part of Henry of Ghent’s Quodlibet IV. 1. BOLOGNA, Bibl. universitaria, ms. lat. 2236, fols. 43ra-73ra: Quodlibet IV

(complete).* This manuscript, which probably dates from before 1454,° contains explicit indications of pecia transitions which correspond to the locations of the beginning of pecia 3,6, and 9 of the first Parisian university exemplar. However, anticipating the results of the general test collation below? one should note that this manuscript has many accidents in common with manuscripts known ' Quodlibeta Magistri HENRICI GOETHALS A GANDAVO, Doctoris Solemnis, Socii Sorbonici et Archidiaconi Tornacensis, cum duplici tabella. Vaenumdantur ab IopoCO BADIO ASCENSIO, Parsiis 1518 [2 volumes; reprint: Bibliotheque S.J., Leuven 1961]. ? Magistri HENRICI A GANDAVO, Doctoris acutissimi et celeberrimi, Archidiaconi Tornacensis, Aurea Quodlibeta, hac postrema editione commentariis doctissimis il-

lustrata M. Vrrauis Zuccoui, Patavini. Apud Marcum Claserium, Venetiis 1608 [2 volumes]. ? Magistri HENRICI GOETHALS A GANDAVO, Doctoris Solemnis, Socii Sorbonici, Ordinis Servorum B.M.V. et Archidiaconi Tornacensis, Aurea Quodlibeta, hac postrema editione commentariis doctissimis illustrata M. VrraLis ZuccoLm Patavini. Apud Iacobum de Franciscis, Venetiis 1613 [2 volumes]. * Cf. R. MACKEN, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. I. Catalogue A-P, xvii + 677pp. (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, I), Leuven — Leiden 1979, avec une préface de F. Masar, pp. 79-84, HENRICI DE GANDAVO Quodlibet I, ed. R.MACKEN, p. xxix; Ip., Quodl. II, ed. R. WIiELOCKX, p. vir; Ip., Quodl. VI, ed. G. A. WILSON, p. xt; Ir., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, pp. xui-xiv; Id., Quodl. LX, ed. R. MACKEN, p. IX; Ip., Quodl. X, ed. R. MACKEN, p. xit; Ip., Quodl. XII, qq. 1-30, ed. J. DECORTE, p. x; ID.,

Quodl. XIII, ed. J. DECORTE, pp. xi-xi. > Cf. R. Macken, Bibl. man. H.G., I, p. 83.

° Cf infra, pp. XXVI-XXVI and XXXVI.

X

CRITICAL STUDY

to have been copied directly from the second Parisian university exemplar. The results of the general test collation indicate that the model of this manuscript was not the first Parisian university exemplar, but the second exem-

plar. The situation is similar to that of Quodlibet VII in this same manuscript, namely there are explicit pecia transitions corresponding to the first Parisian university exemplar, yet the internal evidence revealed by the general test

collation clearly indicates that the model for this manuscript was the second Parisian university exemplar. Could these stray pecia indications have been entered into this manuscript after it had been copied by a scribe who had access to a manuscript copied from the first Parisian university exemplar?’ 2. BoRDEAUX, Bibl. municipale, 146,fols.67vb-108ra: Quodlibet IV (complete). This manuscript contains explicit pecia transitions which correspond to the pecia transitions of the first Parisian university exemplar.? 3. CAMBRIDGE,

Pembroke

College,

ms.

166, fols. 56vb-91rb:

Quodlibet

IV

(complete ).'? 4. CESENA, Bibl. Malatestiana, ms. Plut.

D XV14, fols. 110ra-180vb: Quodlibet

IV (complete). 5. DunHAM,

Cathedral

Library,

BJ.

26, fols.

65rb-103va:

Quodlibet

IV

(complete).”

’ For a similar comment about this manuscript for its stray pecia transitions in Quodlibet VII, cf. HENR. DE GAND., Quod. VII, ed. G. A. WILSON, pp. XVHI-XIX.

* Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., I, pp. 85-89; HENR. DE GAND., Quod. I, ed. R. MACKEN, pp. xxix-Xxx; Ip., Quodl. II, ed. R. WiELOCKX, p. vir; In., Quodl. VI, ed. G. A.

WILSON, p. xit; Ip., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, p. xiv. ? Cf. R. MACKEN, Bibliotheca manuscipta Henrici de Gandavo, Il. Catalogue Q-Z.

Répertoire, (HENR. DE GAND., Opera Omnia, I), Leuven — Leiden, 1979, pp. 980-985; Ip., “Les Quodlibets d'Henri de Gand et leur exemplar parisien,” in Recherches de théologie ancienne et médiévale, 37 (1970), pp. 75-96; G. A. WiLson, “Previously Unnoticed Indications of Pecia Transitions in Manuscripts of Henry of Ghent's Quodlibeta," in Manuscripta, 33 (1989), pp. 192-204. ' Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., 1, pp. 144-150; HENR. DE GAND., Quod. I, ed. R. MACKEN, p. xxx; In., Quodl. II, ed. R. WIELOCKX, p. vit; Ip., Quodl. VI, ed. G. A. WILSON, p. xit; Ip., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, p. xv; Ip., Quodl. IX, ed. R. MACKEN, p. X; In., Quodl. X, ed. R. Macken, p. xir; Ip., Quodl. XII, qq. 1-30, ed. J. DECORTE, p. xit; Ip., Quodl. XIII, ed. J. DECORTE, p. xi; Ip., Quodl. XV, ed. G. ETZKORN and G. A. WILSON, p. XII. 1 Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., I, pp. 159-162; HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, pp. XXX-xxxt, Ip., Quodl. II, ed. R. WIELOCKX, p. vir. ? Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., I, pp. 210-214; HENR. DE GAND., Quod. I, ed. R. MACKEN, p. xxxi; ID., Quodl. II, ed. R. WIELOCKX, pp. vir-virr; Ip., Quodl. VI, ed. G. A.

WILSON, p. xir; Ip., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, p. xv; ID., Quodl. IX, ed. R. MACKEN, p. X; ID., Quodl. X, ed. R. MACKEN, p. xii.

THE EDITIONS AND MANUSCRIPTS

6. ERLANGEN,

XI

Universitiitsbibliothek, ms. 269/1 (olim Bc. I.4-H.m. 122: Ir-

mischer, n. 326), fols. 79va-133vb: Quodlibet IV (complete)." There are numerous explicit pecia indications in Quodlibet IV in this manuscript, and these transitions correspond to those of the first Parisian university exemplar. 7. FIRENZE, Bibl. Mediceo-Laurenziana,

ms. Plut. 17 sin., cod. 1, fols. 54vb-

90rb: Quodlibet IV (complete).^

8. Kurs, Hospital 92, fols. 53rb-81rb: Quodlibet IV (complete). 9. Letpzic, Universitütsbibliothek, 624, fols. 42ra-64rb: Quodlibet IV (incom-

plete: qq. 4-7 10-12, 16-19, 21, 23, 25-30, 32-37). 10. LoNDpoN, British Library, ms. Royal 11.C.X.,fols. 41vb-67vb: Quodlibet IV

(complete ).!* 11. MELK, Stiftsbibliothek, 195 olim 304.F2, fols. 83ra-142va:

Quodlibet IV

(incomplete: qq. 1-7(incomplete) and qq. 8(incomplete)-37).'? 5 Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., 1, pp. 238-243; HENR. DE GAND., Quod. I, ed. R. MACKEN, p. xxxi; Ip., Quod. II, ed. R. WiELOCKX, p. viii Ip., Quodl. VI, ed. G. A. WILSON, p. xit; Ip., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, p. xv; Ip., Quodl. IX, ed. R. MACKEN, p. X; In., Quodl. X, ed. R. MACKEN, pp. xiri-xiv; Ip., Quodl. XII, qq. 1-30, ed. J. DECORTE, p. xir; In., Quodl. XIII, ed. J. DECORTE, pp. xi-xiv; Ip., Quodl. XV, ed. G. ErTZKORN and

G. A. WILSON, pp. XII-XIII. ^ Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., IL, pp. 980-985; Ib., “Les Quodlibets...,” pp. 75-96.

5 Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., I, pp. 262-266; HENR. DE GAND., Quod. I, ed. R. MACKEN, p. xxxit; Ip., Quod. II, ed. R. WIELOCKX, p. virt; Ip., Quodl. VI, ed. G. A. WILSON, p. xit; Ip., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, p. xv; Ip., Quodl. IX, ed. R.MACKEN, p. xir; Ip., Quodl. X, ed. R. MACKEN, p. xiv; ID., Quodl. XII, qq. 1-30, ed. J. DECORTE, p. xir; ID., Quodl. XIII, ed. J. DECORTE, p. xiv; Ip., Quodl. XV, ed. G. Erzkorn and G. A.

WILSON, p. XIII. 16 Cf R. Macken, Bibl. man. H.G., 1, pp. 337-342. HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, p. XXXII; HENR. DE GAND., Quod. IT, ed. R. WIELOCKX, p. vill; Ip., Quod. VI, ed. G. A. WiLsON, p. x; Ip., Quod. VII, ed. G. A. WILSON, p. Xvi; Ip., Quod. LX, ed. R. MACKEN, p. XI; In., Quodl. X, ed. R. MACKEN, p. xv, Ip., Quod. XIII, ed. J. DECORTE, p. XV.

7 Cf R. Macken, Bibl. man. H.G., 1, pp. 343-347; HENR. DE GAND., Quod. II, ed. R. WIELOCKX, p. vii; Ip., Quodl. VI, ed. G. A. WiLsoN, p. xii; Ip., Quod. VIT, ed. G. A. WILSON, p. XVI; Ip., Quodl. IX, ed. R. MACKEN, p. XI.

I5 Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., 1, pp. 362-365; HENR. DE GAND., Quod. I, ed. R. MACKEN, pp. xxxir-xxxirr; Ip., Quodl. II, ed. R. WiELOcKx, p. vit; Ip., Quodl. VI, ed. G. A. WILSON, P. xir; Ip., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, p. XVI; In., Quodl. LX, ed. R. MACKEN, p. Ix; ID., Quodl. X, ed. R. MACKEN, p. Xvi; Ip., Quodl. XII, qq. 1-30, ed. J. DECORTE, p. xi; Ip., Quodl. XIII, ed. J. DECORTE, p. xv; In., Quodl. XV, ed. G. ETZKORN

and G. A. WILSON, p. XIII. 9 Cf R. Macken, Bibl. man. H.G., I, pp. 388-392; HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R.

XII

CRITICAL STUDY

The alternation of blue and red paragraph indications, as well as other exter-

nal characteristics, indicates that this manuscript had its origin in France. A Parisian origin is suggested by an explicit pecia transition which corresponds to a pecia transition of the second university exemplar. The manuscript was copied from this second exemplar, but it seems that it was copied at a date

later than other extant manuscripts which were copied from this same model.? Because this second exemplar is not mentioned in the taxation list of 1307 of university exemplaria in Paris,” it is probable that this second exemplar was copied sometime after 1307 and this manuscript currently housed in

Melk would have been certainly copied some time after its model had been composed.

The manuscript contains neither the last part of question 7 nor the beginning of question 8. On folio 86vb lines 12-13 the manuscript contains its final words from question 7 “sed est forma sibi obiecta ut cognoscenti ad intellectum movendum... but the text that follows, beginning with the words "...personarum inter se, sed habent fundamentum idem secundum...” and

taking up nearly five folios, is not from Quodlibet IV at all, but it is a text from the end of q. 2 of Henry's Quodlibet XIV, followed by questions 3 and

4 in their entirety, and then the first part of question 5 up to line 11 on folio 91rb *...non oportet quod si non sit impossibile quod aliquod... where the text of Quodlibet XIV, q. 5 ends, but what follows with the words “... investigatione statim vis intellectiva..." is actually part of Quodlibet IV, q.

8. From here the text of question 8 in Quodlibet IV continues to its natural end. It seems that what has happened is that the scribe finished pecia 2 of the second Parisian university exemplar, which ended in question 7 of Quodlibet

IV with the words *...sed est forma sibi obiecta ut cognoscenti ad intellectum

movendum ///...; but when he went to rent pecia 3 of Quodlibet IV, he

inadvertently was given pecia 3 of Quodlibet XIV. Pecia 3 of Quodlibet XIV probably began in question 2 with the words ^...personarum inter se, sed

habent fundamentum idem secundum..." and ended in question 5 with the words *...non oportet quod si non sit impossibile quod aliquod///...." When the scribe returned pecia 3 and rented the next pecia, he was given pecia 4 of Quodlibet IV, which began in question 8 with the words *...///investigatione

statim vis intellectiva...."?

MACKEN, p. XXXII; Ip., Quod. II, ed. R. WIELOCKX, p. Vui.

? Cf. J. M. Gray and G. A. Witson, “The Historical Development of the Second

Parisian University Exemplar of Henry of Ghent's Quodlibet IV,” in Bulletin de Philosophie Médiévale, 50 (2008), pp. 151-173. ?' Cf. H. DENIFLE and A. CHATELAIN, Chartularium Universitatis Parisiensis I, Paris

1889, pp. 644-650; G. Murano, Opere Diffuse per Exemplar e Pecia, Turnhout 2005, ! p. 120-126. ^ Cf. J. M. Gray and G. A. WILson, “The Historical Development..." pp. 155-156.

THE EDITIONS AND MANUSCRIPTS

XIII

12. Napout, Biblioteca Nazionale, VII.C. 18, fols. 46ra-81va: Quodlibet IV

(complete).?

13. Oxronp, Balliol College,ms.213,fols.62ra-99vb: Quodlibet IV (complete). 14. OxForD, Balliol College, ms. 214, fols. 56ra-82ra: Quodlibet IV (complete).5 15.

Oxrongp,

Merton

College,

ms.

107,

fols.

57vb-91va:

Quodlibet

).2 (complete 16. OxForD, New

IV

College, ms. 153, fols. 63ra-111vb: Quodlibet IV (incom-

plete: qq. 1-23, 25, 31, 36 and 37).7 17 Papova,

Bibl. Antoniana,

Scaff 8.142, fols. 69ra-109ra:

Quodlibet

IV

(complete). This manuscript contains an explicit pecia transition on fol. 66rb, which does not correspond to the pecia transitions of the first Parisian university exemplar, but which does correspond to a pecia transition in MELK, Stiftsbiblio-

thek, 195.? 'The manuscript was probably copied from the second university exemplar, but at a time prior to the composition of the manuscript now housed in Melk. 18. Papova,

Bibl.

Capitolare,

ms.

C. 43, fols.

69ra-109ra:

Quodlibet

IV

(complete ).? # Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., I, pp. 407-410; HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, p. xxxi; Ip., Quodl. II, ed. R. WiELOCKX, p. vim; Ip., Quodl. VI, ed. G. A. WILSON, p. XIV.

# Cf. R. Macken, Bibl. man. H.G., 1, pp. 425-428. HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, pp. XXXIII-xxx1v; Ip., Quodl. II, ed. R. WiELOCKX, p. ix; Ip., Quodl. VI, ed. G.

A. WILSON, p. xiv; Ip., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, p. xvi. °° Cf. R. MACKEN., Bibl. man. H.G., I, pp. 429-433; Henr. de Gand, Quodl. I, ed. R. MACKEN, p. xxxiv; Ip., Quodl. II, ed. R. WIELOCKX, p. Ix; ID., Quodl. VI, ed. G. A. WIL-

SON, p. XIV; ID., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, p. XVI; Ib., Quodl. IX, ed. R. MACKEN, p. IX; Ip., Quodl. X,ed. R. MACKEN, p. XVI, Ip., Quodl. XII, qq. 1-30, ed. J. DECORTE, p. xim; Ip., Quodl. XIII, ed. J. DECORTE, pp. xv-xvr, In., Quodl. XV, ed. G. ErzkonN and G. A.

WILSON, pp. XIII-XIV. 6 Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., I, pp. 447-451; HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, p. xxxv; Ip., Quodl. II, ed. R. WIELOCKX, p. 1x; Ip., Quodl. VI, ed. G. A. WILSON, p. xv; Ip., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, p. xvir; Ip., Quodl. IX, ed. R. MACKEN, p. xir; Ip., Quodl. X, ed. R. MACKEN, p. xvi; ID., Quodl. XII, qq. 1-30, ed. J. DECORTE, p. xii; Ip., Quodl. XIII, ed. J. DECORTE, p. xvi.

7 Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., I, pp. 467-469; HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, p. xxxv; Ip., Quodl. II, ed. R. WiELOCKX, p. 1x; ID., Quodl. VI, ed. G. A. WILSON, pp. XV-XVI.

8 Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., 1, pp. 483-486; HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, p. xxxv; Ip., Quodl. II, ed. R. WIiELOCKX, p. Ix; ID., Quodl. VI, ed. G. A. WILSON, p. XVI.

? Cf. J. M. Gray and G. A. Wirsow, “The Historical Development...," pp. 151-173. 30 Cf. R. MACKEN., Bibl. man. H.G.,1, pp. 487-490; HENR. DE GAND., Quod. I, ed. R.

XIV

19. Paris,

CRITICAL STUDY

Bibl

de lArsenal,

ms.

455, fols. 69vb-112va:

Quodlibet

IV

(complete). The manuscript contains pecia indications that correspond to those of the first Parisian university exemplar. Many of these were intentionally made inconspicuous, e.g. written faintly or in the far margins.” 20. Paris, Bibl. Mazarine, ms. 851 (997), fols. 185v-199v: Quodlibet IV.*

Because this manuscript is an abbreviatio of Quodlibet IV, it was not used in the general test collation and it was not used for the establishment of the

critical text. 21. Paris, Bibliotheque nationale de France, ms. lat. 15353, fols. 54ra-72vb:

Quodlibet IV (incomplete: qq. 1-20). This manuscript, although incomplete for Quodlibet IV, does contain an explicit pecia transition on fol. 56vb which corresponds to the pecia transition

of the first Parisian university exemplar, and this suggests a Parisian origin of the manuscript. 22. PARIS, Bibliotheque nationale de France, ms. lat. 15357, fols. 71ra-114ra:

Quodlibet IV (complete). No pecia indications were noted in the text of Quodlibet IV in this manuscript. The readings contained in this manuscripts exhibited a certain affinity

with the readings of the manuscript WoRCESTER, Cathedral Library, F 79.56 23. Paris, Bibliothèque nationale de France, ms. lat. 15358, fols. 361ra-375vb:

Quodlibet IV (complete).” MACKEN, p. XXxv; Ip., Quodl. IT, ed. R. WiELOCKX, p. ix; Ip., Quodl. VI, ed. G. A. WiL-

SON, p. XVI; Ip., Quodl. VIT, ed. G. A. WILSON, p. xvir; Ip., Quodl. LX, ed. R. MACKEN, p. xiii; Ip., Quodl. X, ed. R. MACKEN, p. xvi; I., Quodl. XII, qq. 1-30, ed. J. DECORTE, p. XIV; Ip., Quodl. XIII, ed. J. DECORTE, p. xvi; ID., Quodl. XV, ed. G. ETZKORN and G. A. WILSON, p. XV.

*! Cf. R. Macken, Bibl. man. H.G., I, pp. 502-506; HENR. DE GAND., Quodl.I, ed. R. MACKEN, p. Xxxvi, Ip., Quodl. II, ed. R. WIELOCKx, pp. 1x-x; Ip., Quodl. VI, ed. G. A. WILSON, pp. xvi-xvir, Ip., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, pp. XVII-XIX. * Cf. G. A. WILSON, “Previously Unnoticed Indications ...," pp. 192-204. * Cf. R. Macken, Bibl. man. H.G., I, pp. 518-519; HENR. DE GAND., Quodl. II, ed. R. WIELOCKX, p. X; ID., Quodl. VI, ed. G. A. WiLsoN, p. xvii; Ip., Quod. VII, ed. G. A. WILSON, p. xix; ID., Quodl. IX, ed. R. MACKEN, p. xiv; Ip., Quodl. XII, qq. 1-30, ed. J.

DECORTE, p. xv; Ip., Quodl. XIII, ed. J. DECORTE, p. xix; Ip., Quodl. XV, ed. G. ETZKORN and G. A. WILSON, p. xv. * Cf. R. Macken, Bibl. man. H.G., 1, pp. 589-594; HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, p. xxxvii; Ip., Quodl. II, ed. R. WIELOCKX, pus

© Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., 1, pp. 602-605; HENR. DE GAND., Quod. I, ed. R.

MACKEN, p. XXXVI; Ip., Quodl. II, ed. R. WIELOCKX, p. x; In., Quodl. VI, ed. G. A. Wir-

SON, p. xvir; Ip., Quodl. VII, ed. G. A. WiLsoN, p. Xxiv; Ip., Quodl. IX, ed. R. MACKEN, p. XV-XVI. ?6 Cf infra, pp. XXXII-XXXIV. ?' Cf. R. MACKEN., Bibl. man. H.G., 1, pp. 606-610; HENR. DE GAND., Quodl. I, ed.

THE EDITIONS AND MANUSCRIPTS

XV

Although no explicit pecia transitions could be found in Quodlibet IV of this manuscript, the common readings that this manuscript shares with those

manuscripts which do have these explicit transitions indicates that it was copied directly or indirectly from the first Parisian university exemplar. The

manuscript was once in the possession of a scholar who studied it closely. In the margins this scholar has noted certain divisions of the text, e.g. “prima

ratio; "secunda ratio" on folio 58va, and various opinions are noted in the margins, e.g. "tertia opinio? "quarta opinio" on folio 62rb. In the margins the scholar has identified earlier treatments by Henry of issues in Quodlibet ^

IV. For example in question 13, on folio 67ra there is noted in the margin

“Quo 2? q 2" and “1° Quo, q«uaestione» 4” 24. Paris, Bibliothèque nationale de France, ms. lat. 15847, fols. 94ra-152vb:

Quodlibet IV (complete). This manuscript contains numerous pecia indications of the first Parisian university exemplar. 25. Panis, Bibliotheque nationale de France, ms. lat. 15848, fols. 69ra-116vb:

Quodlibet IV (complete).? Godfrey of Fontaines, the original owner of this manuscript," willed that

upon his death the manuscript would pass on to the Sorbonne. According to P. Glorieux, Godfrey died in 1306 or 1309,*' and one can assume that the Sorbonne

had possession of the manuscript from shortly after Godfrey's

R. MACKEN, p. xxxvii; Ip., Quodl. II, ed. R. WIELOCKX, p. X; Ip., Quodl. VI, ed. G. A. WILSON, pp. xvir-xviri Ip., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, p. xxiv; Ip., Quodl. IX, ed. R.

MACKEN, p. XVI; Ip., Quodl. X, ed. R. Macken, p. xvi; Ip., Quodl. XII, qq. 1-30, ed. J. DECORTE, p. xv; Ip., Quodl. XIII, ed. J. DECORTE, pp. xx-xxt; Ip., Quodl. XV, ed. G.

ETZKORN and G. A. WILSON, p. XVI. 38 Cf R. Macken, Bibl. man. H.G., 1, pp. 614-619; HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, p. Xxxvull; Ip., Quodl. IT, ed. R. WiELOCKX, p. X; ID., Quodl. VI, ed. G. A. WILSON, p. xvi; Ip., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, p. xxiv; Ip., Quodl. IX, ed. R. MACKEN,

. XVI. 39 Cf R. MACKEN, Bibl. man. H.G., I, pp. 620-628; HENR. DE GAND., Quod. I, ed. R. MACKEN, pp. XXXVIII- xxxix; Ip., Quodl. II, ed. R. WiELOCKX, p. xi; ID., Quodl. VI, ed. G. A. WILSON, p. XVIII. ^ For the manuscripts in Godfrey's possession, cf. J. J. Duin, “La bibliothèque philosophique de Godefroid de Fontaines," in Estudios Lulianos, 3 (1959), pp. 22-36 and 137-160 and J. Wirrez, “Godfrey of Fontaines at the University of Paris in the Last Quarter of the Thirteenth Century,” in Nach der Verurteilung von 1277/After

the Condemnation of 1277 (Miscellanea Mediaevalia, vol. 28), ed. J. A. AERTSEN, K.

Emery, Jr. and A. Speer, Berlin 2001, esp. the section “Godfrey’s Library" on pages 361-367

^ Cf P. GLoRIEUX, Aux origines de la Sorbonne (Etudes de Philosophie Médiévale,

53-54), Paris 1965-1966, I, p. 304; see also the more recent work, A. AIELLO and R. WiELockx, Goffredo di Fontaines, Aspirante Baccelliere Sentenziario: Le Autografe * Notule de scientia theologie" e la cronologia del ms. Paris BnF Lat. 16297 (CC Autographa Medii Aevi, VI), Turnhout 2008, p. 45.

XVI

CRITICAL STUDY

death. On folio 266v one finds written in a medieval hand “In hoc volumine continentur quaestiones de quolibet magistri Henrici de Gandavo cum quibusdam aliis, videlicet cum quadam abbreviatione quaestionum primi libri sententiarum. Iste liber est collegii pauperum magistrorum de sorbona studentium Parisiis in theologica facultate, ex Jegato magistro Godefridi de Fontibus.” The manuscript has recently been dated by A. Aiello and R. Wielockx to around 1281.2 According to Aiello and Wielockx, the manuscript contains corrections by S, Godfrey’s associate, and it is illuminated by O, also con-

nected with Godfrey.* The first thing which can be observed about Quodlibet IV in this manu-

script is that the scholar who used this manuscript, Godfrey of Fontaines, knew Henry’s thought intimately. There are two rather long notes in the inferior margins which suggest this, and both can be found in q. 13. The first

reads: “Contra istos potest argui secundum Commentatorem VII Metaphysicae sic: «si illud quod generat subiectum formae esset aliud a generante formam, tunc subiectum et sua forma esset duo in actu quod est impossibile, et ita si subiectum formae generaretur ab aliquo alio agente et forma ex alio, tunc

unus [unum ms.] actus [actum ms.] secundum quod est actus [actum ms.] unus [unum ms.] generaretur a duobus agentibus, quod est impossibile»," which is a quote from Averroes' Commentary on the Metaphysics, Book VII, comm.

31.“ This text appears to be an additional argument which has been added in the inferior margin in support of Henry's argument against Giles of Lessines

and it parallels the “contra istos" and “contra eos” of the preceding paragraph: “Sed contra isros ad ponendum gradus duarum formarum in homine eo modo quo posuimus eas in Christo in quadam quaestione de Quolibet, videlicet «utrum anima Christi a corpore suo separata remansit aliqua forma in ipso eius corpore», oportet procedere aliter probando gradus formarum in homine quam praedicti probabant eos in omnibus rebus, scilicet ex diversitate operationum formae. Hoc enim nullam habet efficaciam, neque in

homine neque in aliis, ut supra tactum est. Sed oportet contra Eos procedere duplici alia via, una a priori et a causa, arguendo ostensive ex eis quae in operibus naturae convicimus, altera vero a posteriori et ab effectu, arguendo

ad impossibile ex eis quae in operibus gratiae ex fide tenemus." A second passage which appears in the inferior margin in this manuscript (fol. 86va) is a comment concerning additional passages in Henry's Quodlibeta where the issue of the number of human substantial forms re-emerges. Here Godfrey wrote a reference to question 8 of Quodlibet IX and to question 14 of Quodlibet IV: * ? Cf A. AIELLO and R. WIELOCKX, Goffredo di Fontaines..., pp. 149-150, 225 and 237-238. 4 Cf dbid3 p-45;n379;and'p.79. : “ Cf. AVERROES, Comm. in Metaph., VII, comm. 31 (Iunt., VIII, fol. 181vH-I). ^? Cf. A. AIELLO and R. WiELOCKx, Goffredo di Fontaines... ,pp. 132-133.

THE EDITIONS AND MANUSCRIPTS

Item in IX Quolibet loquens de materia ista dicit quod licet in sint duae formae quia rerum perfectio ab una est materialis respectu tionis ab alia et ideo vere unum compositum naturale est homo ab formae ultimae, quia compositum ex materia et forma praecedens

XVII

homine perfecunitate non est

aliud in actu perfecto respectu formae ultimae sed solum in potentia sicut

materia, licet in se sit compositum, propter quod non est proprie dicendum quod homo est corpus et anima nec quod est anima utens corpore sed quod

est vere compositum naturale ex corpore et anima ut ex materia et forma. Item etiam homo Christus sicut cetera compositus est ex corpore et anima,

corpore existente seorsum aliquid praeter animam. Unde quemadmodum materia se habet absque omni forma secunda ad animam bruti, sic materia sub forma corporeitatis sive ipsum corpus simpliciter ad animam hominis;

est enim utrumque eorum potentia vitam habens adveniens animae. Item in quaestione sequenti dicit quod ambae istae formae simul natura et una per alteram nata est dare actum materiae.

There are three explicit and three implicit pecia transitions in the text of Quodlibet IV in this manuscript. These suggest at first glance that the manuscript may have been copied from the first Parisian university exemplar, but the quality of the text in this manuscript frequently seems much higher than

that of the reconstructed exemplar.^^ These possibilities are examined below." Macken has noticed that on fol. 72vb there is a change of hand of the scribe. One noticeable result of this change is that after it the scribe tends

to use the same or similar palaeographic notations for “non” and “vero.” Prior to the change “non” was most frequently indicated by an *n" with a

horizontal stroke over it; after the possible change “non” is indicated most frequently by “no” with a horizontal stroke over it. At times this horizontal stroke is arched and this arch ends with a flare or flourish so that it could appear as a graphism for *er." On occasions the two minims for the *n" could

be read equally well for two minims for “u,” and hence the similarity of graphisms for “non” and *vero."? The result is most telling in instances where the text reads “vero non’ e.g. fol. 87vb, line 2, where the “vero” is quite simi-

lar to the “non.”

46 For a similar observation concerning the independence of Quodlibet II in this same manuscript cf. HENR. DE GAND., Quodl. II, ed. R. WIELOCKX, pp. XII-XLIv as well as A. AIELLO and R. WiELockx, Goffredo di Fontaines..., p. 198, n. 75. # Cf infra, pp. XLVII-LVI. 48 Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., 1, p. 623. ^ This manuscript was collated in its entirety in order to establish the critical text, but because these paleographic similarities between “non” and “vero” occur frequently and regularly they have not been noted in the critical apparatus.

XVIII

CRITICAL STUDY

Finally, it should be noted that the explicit and implicit pecia transitions in Quodlibet IV in this manuscript occur only after the change of hand noticed by Macken. The manuscript has been corrected and these corrections are

examined below.’ 26. Paris, Bibliothèque nationale de France, ms. lat. 15850, fols. 40ra-48rb:

Quodlibet IV (incomplete, qq. 26-37).°! This manuscript contains two explicit indications of pecia transitions which correspond to the pecia transitions of the first Parisian university exemplar. 27

RAVENNA,

Bibl.

Classense,

472/1,

fols.

78va-136va:

Quodlibet

IV

(complete).? 28. VALENCIA, Bibl. de la Catedral, ms. 46, fols. 47vb-74vb: Quodlibet IV

(complete).? This manuscript, which had its origins in France, contains pecia transitions that do not correspond to those of the first Parisian university exemplar and

was probably copied from a second exemplar that was divided into pecia. One finds on fol. 58va "(x)xvii on fol. 63ra “xxx” on fol. 66va “(xx)xii”, and on fol. 66va "xxxiii? The numbering is interesting because it suggests that the first pecia of Quodlibet IV for this exemplar was perhaps a continuation of

the numbering in Quodlibet III. 29. Biblioteca

VATICANA,

ms.

Borghese

124, fols. 56va-93ra:

Quodlibet

IV

(complete).?^

°° Cf infra, pp. LII-LVI. ?! Cf. R. Macken, Bibl. man. H.G.,1, pp. 634-644; HENR. DE GAND., Quod. I, ed. R. MACKEN, p. XXxIX; Ip., Quod. II, ed. R. WIELOCKX, p. xi; ID., Quod. VI, ed. G. A. WILSON, p. XVII; [D., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, p. xxiv; Ip., Quodl. IX, ed. R. MACKEN,

p. xvi; Ip., Quodl. X, ed. R. MACKEN, p. xvii; Ip., Quodl. XIII, ed. J. DECORTE, p. XXI; Ip., Quodl. XV, ed. G. ErzKoRN and G. A. WILSON, p. XVI.

? Cf. R. Macken, Bibl. man. H.G., lI, pp. 678-684; HENR. DE GAND., Quodl. II, ed. R. WIELOCKX, p. xt; Ip., Quodl. X, ed. R. MACKEN, pp. xix-Xx; Ip., Quodl. XII, qq. 1-30,

ed. J. DECORTE, pp. XV-XVI. 5 Cf. R. Macken., Bibl. man. H.G., II, pp. 727-731; HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, p. xxxix; Ip., Quodl. II, ed. R. WIELOCKX, p. xr; Ip., Quodl. VI, ed. G.A. WILSON, p. xix; Ip., ed. G. A. WiLson, Quodl. VII, p. xxv; Ip., Quodl. IX, ed. R. MACKEN,

pp. xvii and xxur-xxv; Ip., Quodl. X, ed. R. MACKEN, p. xx; Ip., Quodl. XII, qq. 1-30, ed. J. DECORTE, p. xvi; In., Quodl. XII, q. 31 (Tractatus super facto praelatorum et fratrum), ed. L. HOpDL-M. HAVERALS, pp. cxxxir-cxxxir; Ip., Quodl. XIII, ed. J. DECORTE, pp. xxiXXII; Ip., Quodl. XV, ed. G. ErZKORN and G. A. WILSON, p. xvil. * Cf. R. Macken, Bibl. man. H.G., I, pp. 738-741; HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, pp. XXXIX-XL; Ip., Quod. II, ed. R. WiELOCKX, p. xt; Ip., Quodl. VI, ed. G. A. WILSON, p. XIx.

THE EDITIONS AND MANUSCRIPTS

H

30. Biblioteca VATICANA, ms. Borghese 299, fols. 84vb-137vb:

XIX

Quodlibet IV

(complete). Most of the pecia transitions in this manuscript, all of which do correspond to the transitions of the first Parisian university exemplar, are identified very

explicitly by the copyist of this manuscript. However, the scribe had a tendency to write complete sentences to indicate the transition from one pecia

to another. Rather than a simple “p” or “p. ii”, this scribe wrote something like “Finitur pecia iii? quinti Quolibet" or “Finitur pecia vii? sexti Quolibet." However, for Quodlibet IV in this manuscript there is a curiosity, namely the scribe when indicating these pecia transitions consistently refers to this Quodlibet as * Quodlibet III" rather than * Quodlibet IV,” and so one finds

on folio 90va “Finitur pecia secunda tertii quolibet" and on fol. 93va “Finitur pecia tertia tertii quolibet" and at the end of the Quodlibet one finds on fol. 138ra *Finitur tertium quolibet et continet pecias XIX? Perhaps the confusion resulted from the strong likelihood that Quodlibet IT and Quodlibet III were circulated together as a unit — a possibility examined by Macken, Wippel, and Wielockx.* Unlike the other Quodlibeta, Quodlibet III does not begin with pecia one, but rather the beginning of the first question of Quodlibet III actually is a continuation of pecia 6 from Quodlibet IT, and the first pecia transition in Quodlibet III is pecia 7, and subsequent peciae numbers in Quodlibet III follow sequentially, i.e. pecia 8, pecia 9, etc. If Quodlibet II and Quodlibet III were circulated as a unit, as the numbering of their pecia

suggests, a scribe could become puzzled and think that once he had completed the unit he had finished only Quodlibet II, and perhaps understandably believed that the next material which needed copying was Quodlibet III. In

reality, though, the unit contained both Quodlibet I and Quodlibet IIT, and the next piece for him to copy was in fact Quodlibet IV, not Quodlibet IIT.

This would also explain that in Quodlibet III, the pecia transitions in this manuscript refer to the Quodlibet not as * Quodlibet IIT; but as "Quodlibet

IT? e.g on fol. 48rb "finitur pecia 6* secundi quolibet?

55 Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., IL, pp. 744-749 and 750-754; HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, p. XL; Ip., Quod. II, ed. R. WIELOCKX, p. xr; ID., Quodl. VI, ed.

G. A. WILSON, p. xix; Ip., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, p. xxv. 56 Cf. R. MACKEN, “Les Quodlibets...," p. 82. * Cf J. WiPPEL, *Quodlibetal Questions, Chiefly in Theology Faculties,” in Les questions disputées et les questions quodlibétiques dans les Facultés de Théologie, de Droit et de Médecine, ed. B. C. BAZAN, J. WiPPEL, G. FRANSEN and D. JACQUART (Ty-

pologie des sources du moyen áge occidental 44-45), Turnhout 1985, p. 186, n. 81. 5: Cf. HENR. DE GAND., Quodlibet IT, ed. R. WIELOCKX, pp. XVIII-XX. 5$ Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., II, p. 745.

XX

CRITICAL STUDY

31. Biblioteca VATICANA, ms. Vat. lat. 853, fols. 47ra-76va: Quodlibet IV (com-

pietey This manuscript has been studied by a scholar who has made some marginal

notes. One marginal note, which appears in the inferior margin on fol 56vb is “haec est ratio fratris E. de less’ in tractatu suo de unitate formae in quolibet uno et est ar. 10'*' an indication that from the Middle Ages Giles of Lessines’ tract De unitate formae was known to be one of the main objects of Henry’s critique in question 13. 32. WiEN,

Osterreichische

Nationalbibliothek,

lat. 1474, fols. 70rb-117vb:

Quodlibet IV (complete). 33. WorcESTER,

Cathedral

Library,

F 79, fols. 55vb-90vb:

Quodlibet

IV

(complete). Finally, it must be mentioned that the manuscript Paris, BnF lat.

16297 con-

tains a version of questions 7 and 8 of Quodlibet IV. These two questions, which according to H.-F. Dondaine were copied in the very hand of Godfrey of Fontaines, have recently been transcribed and studied by A. Aiello and R. Wielockx.9 The text of these questions can now be compared with the

critical text and, anticipating the results below,” these two questions seem to reflect an earlier version of these two questions than the text which was transmitted via the university exemplars.

$^ Cf. Ibid., pp. 781-786; HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, pp. XL-XLi; ID., Quodl. II, ed. R. WiELOCKX, p. x1; ID., Quodl. VI, ed. G. A. WILSON, pp. xix-xx; ID., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, p. XXVI-xxvu; Ip., Quodl. IX, ed. R. MACKEN, p. xvii; ID., Quodl. X, ed. R. MACKEN, pp. xxi-xxit; ID., Quodl. XII, qq. 1-30, ed. J. DECORTE, p. XVII; Ir., Quodl. XII, q. 31 (Tractatus super facto praelatorum et fratrum), ed. L. Hópr-

M. HAVERALS, pp. cxxvi-cxxxr, Ip., Quodl. XIII, ed. J. DECORTE, pp. xxi-xxii Ip., Quodl. XV, ed. G. ETZKORN and G. A. WILSON, p. XVIII.

*' Cf P. GLoniEUx, La Littérature Quodlibétique,

(Bibliothèque Thomiste, 21),

Paris 1935, p. 311.

% Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., I, pp. 846-850; HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, p. XLI; Ip., Quod. II, ed. R. WIELOCKX, pp. xI-xu; Ip., Quodl. VI, ed. G. A.

WILSON, p. Xx; ID., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, p. xxvi. $ Cf. R. MACKEN, Bibl. man. H.G., lI, pp. 898-901; HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, pp. xLi-XLir; Ip., Quodl. II, ed. R. WIELOCKX, p. xir; Ip., Quodl. VI, ed. G. A. WILSON, p. XX; Ip., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, p. xxvi. ^! Cf. H.-F. DoNDAINE, Préface to De forma absolutionis in S. Thomae Aquinatis... Opera omnia, v. 40 (1969), p. (C) 25, note 1.

® Cf. A. AIELLO and R. WiELOcKx, “La versione del Quodlibet IV, qq. 7-8 di Enrico di Gand nel ms. Paris BnF lat. 16297" in Documenti e Studi sulla Tradizione Filosofica Medievale, 19 (2008), pp. 371-499. $6 Cf. infra, pp. XL-XLVI.

QUODLIBET

IV: AUTHORSHIP AND DATE

§1. The Authorship of Quodlibet IV No one has ever doubted that Quodlibet IV is a text authored by Henry

of Ghent. The manuscript evidence attests to this attribution. For example, at the end of this Quodlibet in the manuscript BIBLIOTECA VATICANA, Borgh. 299, on fol. 137vb the copyist wrote the following explicit “Expliciunt quaestiones de quolibet magistri Henrici de Gandavo, archidiaconi tornacensis,

quarto disputatae in scholis suis, et sunt 37 in universo" And this attribution to Henry is also included in many other extant manuscripts.! references in this Quodlibet to each of the three prior Quodlibeta are references to articles in the certainly authentic Quaestiones (Summa). There are also references in the Quaestiones ordinariae

There are and there ordinariae (Summa)

to questions in Quodlibet IV? $2. The Date of Quodlibet IV Henry’s first Quodlibet is explicitly dated Christmas of 1276 in two manu-

scripts: BIBLIOTECA VATICANA, Borgh. 299 and Paris, Arsenal 455. Five manuscripts give the date of Christmas 1277 for Quodlibet II. In it Henry refers on more than one occasion to the recent condemnation (March 7 1277) of

219 theses by Etienne Tempier, then bishop of Paris. And, in question 9 he wrote that he himself was

a member of the commission of theologians as-

sembled by Tempier to prepare the condemnation.’ Furthermore in it Henry on three occasions refers to his first Quodlibet as having been disputed the previous year: “Quaestio ista proposita fuit, ut credo, propter determinationem habitam in anno praecedenti..." (q. 2)*; ““Propter quod ab initio mihi displicuit eam alio anno inchoare, et quasi intactam reliqui" (q. 3)°; and “... reducenda

sunt ad memoriam

quaedam tacta in quadam alia quaestione

! See the critical text below, q. 37 lin. 149-151, where all the manuscripts (except one) used to establish the critical text attribute the text to Henry. ? See, for example, the list in J. GÓMEZ-CAFFARENA, "Cronologia de la Suma de

Enrique de Gante por relación a sus Quodlibetos,” in Gregorianum, 38 (1957), pp. 123-128. > HENR. DE GAND., Quodl. II, q. 8, ed. R. WIELOCKX, p. 67, 21-24: “In hoc enim concordabant omnes magistri theologiae congregati super hoc, quorum ego eram unus,

unanimiter concedentes quod substantia angeli non est ratio angelum esse in loco secundum substantiam." * Ibid.;q.2;ed. R. WIELOCKX, p.13, 52-53. > [bid., q. 3, ed. R. WIELOCKX, p. 24, 88-89.

XXII

CRITICAL STUDY

anni praecedentis..." (q. 15)*. Quodlibet III was disputed in Lent of 1278 according to six manuscripts. According to the manuscript BIBLIOTECA VATICANA Borgh. 299, Quodlibet IV was disputed in 1279. In this manuscript on

folios 275va-277va there is a table of questions for Quodlibets I-VII and each of these seven

Quodlibeta

is given a date. Concerning

Quodlibet IV, one

reads “uaestiones de quolibet quarto anno Domini m°cc°Ixx°ix°” — 1279. The manuscript evidence of the 1279 date for Henry's Quodlibet IV is further confirmed by references to his contemporaries and a reference to a historical event in this Quodlibet. In the examination of the contemporary sources in Quodlibet IV below; it is clear that Henry cites Giles of Lessines’ De unitate formae repeatedly, and this work was completed by July 1279, and Henry was aware of Robert Kilwardby's letter to Peter Conflans, which was

written in July of 1279.? But there is in Quodlibet IV a reference to a historical event which allows an even more precise dating of the terminus a quo. In Quodlibet IV, q. 15 Henry treats the topic of whether a substance can

receive “greater or lesser" [magis vel minus]. One issue which is at stake in this question is whether the soul of Christ in its nature would be nobler and superior than the soul of Judas. In Tempier's condemnation of 1277 the proposition that Christ's soul was not nobler than the soul of Judas was condemned. After making reference to the condemned proposition Henry claimed: *Et propter illam eandem rationem qua in formis specialissimis substantiae non est secundum eos magis vel minus nisi in forma humana vel

anima rationali, iuxta hoc quod determinavit quondam episcopus Parisiensis, cuius sententiae non contradico.” Interesting is Henry’s selection of words.

Tempier is described not as the current bishop of Paris, but as “once bishop of Paris." Because Tempier died on September 3, 1279, one can reasonably

conclude that the written text of Henry's Quodlibet IV was prepared for distribution by the university in Paris sometime after Tempier's death, and

perhaps this phrase, "iuxta hoc... non contradico," was in the oral disputation as well." Because quodlibetal disputations in Paris were held during Advent and Lent, Advent of 1279 or perhaps Lent of 1280 seems to be the likely date of the oral disputation. September 1279 as a terminus a quo dating for Quodlibet IV is consistent

with the dating given in earlier secondary literature? and with more recent * [bid., q. 15, ed. R. WIELOCKX, p. 97, 42-43.

7 Cf. R. Macken, Bibl. man. H.G., II, pp. 748-749. 5 Cf infra, pp. Lxvn-Lxx. ? Cf. R. ZAVALLONI, Richard de Mediavilla et la controverse sur la pluralité des formes (Philosophes Médiévaux, II) Louvain 1951, p. 506. Cyr; line) 27-11 32% '' For a similar observation about Henry's Quodlibet V, see P. GLORIEUX, La littérature quodlibétique, Y, (Bibliothèque Thomiste, 5) Kain 1925, p. 76, n. 1 © See for example, F EHRLE, “Beiträge zu den Biographien berühmter Scholastiker. I. Heinrich von Gent,” in Archiv fiir Litteratur- und Kirchengeschiche des Mit-

AUTHORSHIP AND DATE

XXIII

scholarship, including the work by A. Aiello and R. Wielockx.? Henry of Ghent not only held and reworked

15 Quodlibetal disputa-

tions, he also prepared his ordinary lectures for publication by the university in Paris. There is unanimity in the scholarly community that Henry's Quaestiones ordinariae (Summa) was composed over a period of time that roughly corresponds with the period of time during which he produced his

Quodlibeta. There are, as Gómez-Caffarena observed years ago, numerous references in the Quodlibeta to his Summa, and in his Summa to his Quod-

libeta. Knowing that Quodlibet IV was disputed during Advent of 1279 (or perhaps Lent of 1280 at the latest), one can then examine those passages in Quodlibet IV where Henry referred to his Summa to determine, as Gómez-

Caffarena did," the date of some passages in the Summa: those articles in his Summa to which he refers in the past tense would have been completed before he finalized the text of Quodlibet IV for distribution by the university exemplar; and those passages to which he refers in the future tense or to

which he writes that he *must determine" the issues, are references to articles that are not yet written. First, there are in Quodlibet IV references to specific questions in Henry's

Summa and in some of these Henry even provides the title of the article. For example, in Quodlibet IV, q.5 he wrote: "Dicendum quod in quibusdam aliis

quaestionibus nostris de simplicitate Dei, sufficienter exposita est a nobis differentia in natura unius quod est principium quantitatis discretae et unius quod est rei substantiale; which is a reference to his Summa, art. 25 [De simplicitate Dei], q. 1 (ed. 1520, f. 147vC-E). And again, in Quodlibet IV, q. 16 he wrote: “Unde etiamsi compositio in ea inveniatur, illa non est ex materia et forma, sed ex aliquo se habente ad modum materiae, et aliquo se habente telalters, 1, (1885), pp. 385-395; P. GLORIEUX, La littérature quodlibétique, Y, pp. 87-95;

Ip., La littérature quodlibétique, ll, pp. 374-375 where Henry's Quodlibet IV appears with an asterisk, which indicates a date “incontestable”; J. PauLus, Henri de Gand. Essai sur les tendances de sa métaphysique, (Etudes de philosophie médiévale, 25) (Paris, 1938), p. xv, n. 1; E. Hocepez, “Henri de Gand, Gilles de Lessines et Gilles de

Rome, [=Henri et les deux Gilles]," appendix 7 in E. HocEDzz, Richard de Middleton. Sa vie, ses œuvres, sa doctrine, (Spicilegium sacrum Lovaniense: Etudes et documents, VII) Louvain 1925, p. 473; O. Lorrin, “Le libre arbitre chez Godefried de Fontaines,” in Revue Néoscolastique de Philosophie 40 (1937), pp. 214-241 and p. 217 n. 15; Ip., Psychologie et morale aux XIIe et XIIIe siècles 2nd ed., I, Gembloux 1957), pp. 307308, n. 4; R. ZAVALLONI, Richard de Mediavilla, p. 506; A. SAN CRISTÓBAL-SEBASTIÁN,

Controversias acerca de la voluntad desde 1270 a 1300, Madrid 1958, p. 110; J. GOMEZCAFFARENA, "Cronologia de la Suma...,” pp. 116-133; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., ll, p. xvii; S. MARRONE, Truth and Scientific Knowledge in the Thought of Henry of Ghent, (Speculum Anniversary Monographs, 11), Cambridge, Massassuchets 1985, p. 70, n.

95; P. Porro, “Doing Theology and Philosophy in the First Person: Henry of Ghent's Quodlibeta;" in Theological Quodlibeta in the Middle Ages. The Thirteenth Century,

ed. C. ScHABEL, Leiden 2006, pp. 174-179. 3 A. AIELLO and R. WrELOCKX, “La versione...," pp. 438-439. 14 J. GOMEZ-CAFFARENA, "Cronologia de la Suma...” pp. 116-133.

XXIV

CRITICAL STUDY

ad modum formae, in quantum omnis creatura deficit a divina simplicitate, secundum quod declaravimus in quibusdam quaestionibus de simplicitate Dei” which is a reference to his Summa, art. 28, q. 2, ad 2 (ed. 1520, f. 166rFvG). In question 7 of Quodlibet IV Henry refers to his earlier treatment of the beatified soul's knowledge of God being immediate and not mediated by

any impressed species, and he mentions that he had already discussed this “in quadam quaestione de veritate Dei," (q. 7 lin. 177) which is a reference to article 34 in his Summa, which Henry entitled “De veritate Dei’ Subse-

quently in the same question 7 Henry again refers to this same question in his Summa and writes (q. 7, lin. 226-227): “Quod tamen illi negant omnino, secundum quod istam rationem alias induximus in quaestione iam dicta."'^ It is also the case that there are instances in his Quodlibeta when Henry refers to articles in his Summa that are not yet written or if written they are not yet finalized. Recent scholarship has suggested that Henry may have

had an outline of his Summa at hand as he worked." This would explain references like the following in Quodlibet IV, q. 8 where Henry writes that

he needs to determine this issue in his [ordinary] questions in the article De totalitate Dei: “Deitas autem rationem universalis habere non potest, ut habet declarari in quaestionibus de totalitate Dei? which is a reference to his Summa, art. 43 [De totalitate Dei], q. 2." There is another intriguing reference in Quodlibet IV, q. 7 to the Summa. Here Henry's comment concerns the mode of God's understanding Himself through Himself and as a consequence knowing everything other than Himself through Himself. Henry ends the remark by stating *ut alias habet

determinari."? His treatment of this topic “alias” [=elsewhere] is something that needs to be done - “habet determinari? The passage of his Summa to

which he refers is Summa, art. 33, q. 3.? So it seems that this particular question had not been finalized by the time he was writing Quodlibet IV. Yet, consternation arises. Above it was mentioned there was a reference in the same question of Quodlibet IV to the Summa, art. 34 [=De veritate Dei] as 5 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 34 [=De veritate Dei], q. 6, ed. R. MACKEN, pp. 243,45-246,22. For the relationship of doctrines in Quodlibet IV, qq. 7 & 8 and Henry's Summa, art. 33, see A. AIELLO and R. WIELOCKX, “La versione...," pp. 421-439.

!^ Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 34 [=De veritate Dei], q. 6, ed. R. MACKEN, pp. 243,45-246,22. " See, for example, HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. CXXVI; Ip., Summa, art. 35-40, ed G. WILSON, p. xxvi; R. MACKEN, “La personalité, le car-

actére et les méthodes de travail d'Henri de Gand,” in Theologische Zeitschrift, 45 (1989), Heft 2/3: Festschrift für Martin Anton Schmidt, (Basel 1989), pp. 201-202. 5 HENR. DE GAND., Summa, art. 43 [De totalitate Dei], q. 2 (ed. 1520, II, f. 9rH). ? HENR. DE GAND., Quodl. IV, q. 7, cf. infra, q. 7, lin. 330-333: “Et hoc est essentiale ad hoc quod aliquid sit sibi ratio intelligendi, et est perfectionis et in cognoscente et in cognito, et est modus intelligendi quo Deus intelligit se ipsum se ipso et per consequens se ipso omnia alia a se, ut alias habet determinari." ? HENR. DE GAND., Summa, art. 33, q. 3, ed. R. MACKEN, pp. 153,3-162,43.

AUTHORSHIP AND DATE

XXV

if this question had been written. Now one finds this reference to art. 33, and art. 33 is not yet complete. Perhaps this discrepancy — art. 34 being referred to in the past tense and art. 33 being referred to in the future — can be accounted for by the dual nature of Quodlibeta, namely its original state as an oral presentation and its subsequent state as a written text. Perhaps when the oral disputation was given, art. 33 was yet to be completed, but by the time Henry finalized the written text of Quodlibet IV, art. 34 of the Summa

had been finished. One thing is clear, namely that Quodlibet IV was being written about the same time as art. 33 and 34 of the Summa, and because the date of Quodlibet IV can be established to be after September of 1279 from the manuscript evidence, the historical event referred to in it, and the

internal references to Henry's contemporaries, then the initial composition of articles 33 and 34 in Henry's Summa probably also dates to around 1279?!

?! For discussions of the relationships of Quodlibet IV to Summa, art. 33 and art. 34, see STEVEN ManRoNE, Truth and Scientific Knowledge, p. 73, n. 103 and p. 77; Ip., *Henry of Ghent in Mid-Career as Interpreter of Aristotle and Thomas Aquinas," in Henry of Ghent: Proceedings of the International Colloquium on the Occasion of the 700th Anniversary of His Death (1293), ed. W. VANHAMEL, Leuven 1996, pp. 193-209; A. AIELLO and R. WIELOCKX, “La versione...," pp. 421-439.

THE TEXT EXAMINED

EXTERIORLY

HISTORICAL AND CODICOLOGICAL ELEMENTS USED FOR THE ESTABLISHMENT OF THE TEXT

§1. Quodlibet

IV: Distributed by Means of Two Successive Exemplars by

the University in Paris Henry’s Quodlibet IV was distributed by means of two successive university exemplars in Paris, both of which are now lost. There do exist manuscripts

that contain both explicit and implicit indications of pecia transitions in the same places, and the existence of these transitions in multiple manuscripts

is a strong argument for the hypothesis that these manuscripts were copied from the same model, which in the case of both these exemplars was divided into pecia.' The common readings contained in these manuscript copies with pecia transitions in the same place should be the text of the model, and this text can be reconstructed on the basis of the common readings, even though

both models are no longer extant. A. THE

FIRST UNIVERSITY

EXEMPLAR

The Quodlibeta of Henry of Ghent were, according to the taxation list of

exemplaria of works distributed by the university in Paris? divided into 191 peciae, and R. Macken has been able to identify each of these? Quodlibet IV

in this exemplar, i.e. the first Parisian university exemplar, was divided into 19 peciae. Of the manuscripts containing all or part of Quodlibet IV there

are eight manuscripts that contain explicit pecia transitions corresponding to the pieces of the first Parisian university exemplar. These eight manuscripts were BORDEAUX, Bibliothèque municipal, 146; ERLANGEN, Universitütsbibliotek 269/1; Paris, Arsenal 455; Paris, Bibliothéque nationale de France, lat. ' However, as mentioned above on pp. ix-x, the manuscript BOLOGNA, Bibl. universitaria, ms. lat. 2236 contained explicit pecia transitions of the first exemplar, but the text of Quodlibet IV in this manuscript was most likely copied from the second exemplar. This situation is similar to the text of Quodlibet VII in the same manuscript. Cf. HENR. DE GAND., Quodlibet VII, ed. G. A. WILSON, pp. XHI-XIV. * Cf. A. CHEVILLIER, L'origine de l'imprimerie à Paris, Paris 1694, p. 318ss.; C. Jour-

DAIN, /ndex chronologicus chartarum pertinentium ad historiam Universitatis Parisiensis..., Paris 1862, pp. 76-78 (n. 356); H. DENIFLE-A. CHATELAIN, Chartularium. .., II, pp. 107-109; G. Murano, Opere Diffuse..., p. 123, n. 65.

* R. Macken, “Les Quodlibets...,” pp. 83-96; Ip., Bibl. man. H.G., II, pp. 976-1013. See also G. A. WILson, “Previously Unnoticed Indications..." pp. 192-204.

THE TEXT EXAMINED EXTERIORLY

XXVII

15353, Paris, Bibliothéque nationale de France, lat. 15847; Paris, Bibliothéque nationale de France, lat. 15848; Paris, Bibliothéque nationale de France, lat. 15850; and BIBLIOTECA VATICANA, Borghese 299.4 The explicit and implicit pe-

cia transitions that could be identified in these manuscripts are given in the table below. EXPLICIT AND TRANSITIONS

eus NES

te

ELVIS SLT ra ls e ~

IMPLICIT INDICATIONS

IN THE UNIVERSITY

Ol «

woes

wet o6

ace 2 | ‘à 99

ar * | xs

Ah Seen

ce

Sloe |con:

1

| 69vb

54ra | 94ra

EXEMPLAR

IRI

3-

&ex

OMS

2st2szrsss|ssEssi| ad sa Ge n e m|e-mImm|ee|-n |67vb

|79vb

84vb

OF PECIA

OF NINETEEN

PECIAE

»

àE “In superiori disputatione nostra generali

quaerebantur triginta septem." Cf. infra, q. 1, lin. 1; ed. 1518, I, fol. 89vP; ed. 1613, fol. 140va. 2

|70vb

72rb

*...primum, quod Deus est, est summa ratio,

cuius est nihil agere..." Cf. infra q. 7, lin. 93; ed. 1518, I, fol. 93vS; ed. 1613, fol. 148va. 3

|72va

74va | 56vb | 100vb | 73rb

90va | *...aliqua distinctio propter nostrum conceptum et semper debet esse /// distinctio..." Cf. infra, q. 8, lin. 22; ed. 1518, fol. 96vH; ed.

1613, fol. 152ra. 4

|74va

76vb

103vb

93va

|“...una pertinens ad quemdam eius habitum est, utrum caritas re..." Cf. infra, q. 10, lin.

3; ed. 1518, fol. 99vV; ed. 1613, fol. 155va 5 | 76vb

91rb

| 79ra

107ra

96rb

|‘“...amicitiae, sic nec benevolentiae.

Quo-

dammodo tamen debemus..." Cf. infra, q. 11, lin. 237; ed. 1518, fol. 102vX; ed. 1613, fol. 160ra.

6

|78vb

|94rb

|81rb

110rb

99ra

|‘“...essentiam, quae consequitur totum compositum, falsa imaginatio..." Cf. infra, q. 13, lin. 293-294; ed. 1518, fol. 106rR; ed.

| 1613, fol. 164ra. 7

|81ra |97rb

83vb

113va

| 83vb

*...determinata ad propriam formam, dicente Commentatore ibidem..." Cf. infra,

q. 13, lin. 832-833; ed. 1518, fol. 109rH; ed. 1613, fol. 167rb. 8

|83va | 100ra

116vb

105a

| “*...de potentia materiae educendo, quod facit nonnisi transmutando..." Cf. infra, q. 13, lin. 1386; ed. 1518, fol. 112vB; ed. 1613, fol. 170vb.

4 There is, of course, a ninth manuscript, BOLOGNA, Bibl. universitaria, ms. lat. 2236,

which contained explicit pecia transitions of the first exemplar, but as mentioned in note 1 above, it is more likely that this manuscript was copied from the second exemplar.

XXVIII

CRITICAL STUDY

9

102vb | 88rb

119vb

10

105va | 90rb

123rb

| 1

108ra

“ex occultis seminibus accipiant primordia et incrementa..." Cf. infra, q. 14, lin. 125; ed. 1518, fol. 115vX; ed. 1613, fol. 174vb. |91ra

110rb | “...assimilantur intellectui, scilicet quia agunt /// actione intellectus..." Cf. infra, q. 14, lin. 626-627; ed. 1518, fol. 119rI; ed. 1613, fol. 177vb.

93rb

112vb | ^... eum duo diversa in actu, nec accidit ei

quaestio, ut dicit Commentator..." Cf. infra, q. 14, lin. 1086; ed. 1518, fol. 122rV; ed. 1613, fol. 180vb.

12

93vb

13

113ra | 96rb

14

116va

|99ra

114rb | “...quidam appetitus corpus administrandi.///” Cf. infra, q. 14, lin. 1390///q. 15, lin. 3; ed. 1518, fol. 123vH; ed. 1613, fol. 182vb. *...secundum gradus diversos potest salvari forma ipsius speciei ut penitus..." Cf. infra, q. 15, lin. 655-656; ed. 1518, fol. 127vI; ed. 1613, fol. 187ra. | 71rb | 135rb

"Quemadmodum sensibile esse dividitur /// in materiam et..." Cf. infra, q. 16, lin. 153; ed. 1518, fol. 131rA; ed. 1613, fol. 192rb.

15|97va | 119va | 101va

124ra | “...quid singuli quibus uti debebant. Eidem enim non semper licet uti..." Cf. infra, q. 20, lin. 64-65; ed. 1518, fol. 134vX; ed. 1613, fol. 197vb.

16 |99vb | 122vb | 104ra

106va

17 |102rb | 126rb |106vb

109va

"Hoc sarius q. 22, 1613,

autem modo habitus non est necespotentiae nisi quia ///se..." Cf. infra, lin. 35-36; ed. 1518, fol. 138rP; ed. fol. 202va.

130va | “Malitia quae est secundum hominem

simpliciter dicitur malitia..." Cf. infra, q. 23, lin. 74; ed. 1518, fol. 142rD; ed. 1613, fol. 207vb. 18

129va | 109rb

41vb

“.…Judaeorum, ne sic videretur detestari

circumcisionem...” Cf. infra, q. 29, lin. 54; ed. 1518, fol. 145vF; ed. 1613, fol. 214rb.

19 |107rb |132vb | 111vb

46vb

"...a propria forma illam corrumpendo et formam suam imprimendo ei..." Cf. infra, q. 36, lin. 120-121; ed. 1518, fol. 149rN; ed. 1613, fol. 220vb.

B. A SECOND PARISIAN UNIVERSITY EXEMPLAR In the list of manuscripts which contain all or large sections of Quodlibet IV it was noted that three of these manuscripts, VALENCIA, Cated. 46; PADOVA,

Ant. Scaff.8.142; and MELK, Stiftsbibl. 195 contain pecia transitions that did not correspond to those of the first Parisian university exemplar, and thus a now lost second exemplar, divided into peciae, must be posited for Henry's

THE TEXT EXAMINED EXTERIORLY

XXIX

Quodlibeta. The explicit transition on fol. 66rb in the Padova manuscript that is at the same location as the explicit and implicit transition in the Melk The exact numbering of the first three manuscript reconfirms this hypothesis. pecia in the list below is not known with certainty. These were calculated by

working back from the Valencia manuscript’s clear numbering and estimating the approximate length of each pecia to be roughly 30 pages in the critical text. PECIA jee

VAL., PADOVA, Cated. 46 | Ant. Scaff8.142

MELK, Stiftsbibl. | 195

21 (?)

| Beginning of q.1

22 (?)

66rb

86vb

“sed est forma ipsi obiecta ut cognoscenti ad intellectum movendum..." (cf infra, q. 7, lin. 150-151; cf etiam ed. 1518, fol. 93vV; ed. 1613, fol.

148vb). 23 (?)

91rb

*.../[hinvestigatione, statim vis intellectiva..." (cf. infra, q. 8, lin. 181; cf etiam ed. 1518, fol. 97vN; ed.

1613, fol. 153ra). 27

58"

"...quod est vivere ipsius. Sed illud esse sub ratione esse simpliciter..." (cf infra, q. 13, lin. 1442-1443, cf. etiam ed. 1518, fol. 113rC; ed. 1613,

fol.171ra). 30

63"

*...et praedicetur de eo concretive quod participat ea secundum quemcumque gradum..." (cf. infra, q. 15, lin. 200-201; cf. etiam ed. 1518, fol.

L

124vR; ed. 1613, fol. 184rb). 32

66"

“Ante ergo elapsum temporis infiniti minimum spatium non transibit, ut videtur. Et quamquam non apparet mihi rationis solutio..." (cf infra, q. 17 lin. 143-145; ed. 1518, fol. 132vH; ed. 1613, fol.

194vb). 33

68"

“Ad cuius intellectum oportet scire quod secundum Philosophum in III? De anima et Commentatorem intellectus noster possibilis est de genere virtutum passivarum quoquo modo..." (cf. infra, q. 21, lin. 48-49; ed. 1518, fol. 136vH; ed. 1613, fol. 200ra).

5 Cf. R. Macken, “Un deuxiéme exemplar des Quodlibets d'Henri de Gand,” in Miscellanea Codicologica F. Masai dicata, ed. P. CocksHaw, M.-C. GARAND et P. Jo-

DOGNE (Les Publications de Scriptorium, VIII), Gand, 1979, (II), pp. 301-307 and the critical studies that precede the Latin texts of the volumes previously edited in this series.

THE TEXT EXAMINED

INTERIORLY

THE RELATIONSHIPS AMONG THE MANUSCRIPTS, ESTABLISHED BY A GENERAL TEST COLLATION Following the well-established custom of volumes previously edited in

this series, a general test collation was made of all the manuscripts. Each of the known manuscripts was collated for representative sections of the critical text. For this edition, because the exact beginning points of each of the nineteen pecia of the first Parisian university exemplar are known, the general test collation was made for the first one hundred lines of a provisional

working text of each pecia. As a result, the following lines of this printed edition were used for the test collation: pecia 1: q. 1, lin. 3 to q. 2, lin. 51; pecia 2: q. 7, lin. 93-213; pecia 3: q. 8, lin. 22-173; pecia 4: q. 10, lin. 3-97; pecia 5: q. 11, lin. 237-326; pecia 6: q. 13, lin. 293-386; pecia 7: q. 13, lin. 832-923; pecia 8: q.

13, lin. 1386-1481; pecia 9: q.14, lin. 125-235; pecia 10: q. 14, lin. 626-708; pecia 11: q. 14, lin. 1086-1160; pecia 12: q. 15, lin. 3-105; pecia 13: q. 15, lin. 655-744; pecia 14: q. 16, lin. 153-260; pecia 15: q. 20, lin. 64-158; pecia 16: q. 22, lin. 35137; pecia 17: q. 23, lin. 74-184; pecia 18: q. 29, lin. 54-133; pecia 19: q. 36, lin.

120 to q. 37 lin. 54. The general test collation revealed the common accidents which certain manuscripts share with other manuscripts, and thus suggested common models for these manuscripts, and it also provided the unique accidents, which

pointed to the relative carefulness and skill of the scribes who copied these manuscripts. §1. The Common Accidents A. THE GROUPS COMMON

OF MANUSCRIPTS

CHARACTERIZED

BY THE NUMBER

OF

ACCIDENTS

The general test collation revealed two major groupings of manuscripts, as could be expected from the two divergent groups of explicit pecia transitions, namely those manuscripts copied directly or indirectly from the first Parisian university exemplar and those copied from a second Parisian uni-

versity exemplar. However, within the group of manuscripts copied from the first Parisian university exemplar there was a number of identifiable subgroups and within the group of manuscripts copied from the second Parisian university exemplar there were also sub-clusters of common accidents.

THE TEXT EXAMINED INTERIORLY

XXXI

B. THE GROUPS CHARACTERIZED INDIVIDUALLY I. ManuscriptA The manuscript Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 15848 (ms. A), has been an extraordinarily important manuscript for the critical edition of Henry’s Quodlibeta edited to date. The manuscript does contain explicit and implicit pecia transitions in Quodlibet IV which correspond to those of the first Parisian university exemplar, yet in a number of instances this

manuscript contains readings which seem independent of the first exemplar. These must and will be studied in detail below.! 2. The Group of Manuscripts Dependent upon the First Parisian University Exemplar

In addition to ms. A, there are seven other manuscripts which contain explicit pecia transitions which correspond to those of the first Parisian university exemplar, namely manuscripts BORDEAUX, Bibliothèque municipale, 146

(ms. 2); ERLANGEN, Universitütsbibliotek 269/1 (ms. 6); Paris, Arsenal 455 (ms. 19 = C); Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 15353 (ms. 21); Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 15847 (ms. 24 = B); Paris, Bibliothèque

nationale de France, lat. 15850 (ms. 26); and BIBLIOTECA VATICANA, Borghese 299 (ms. 30 = H). These seven, those in the various sub-groups identified below, and mss. 3, 9, 12, 15, 23, and 31 contain common variants which suggest that they are ultimately dependent upon the first Parisian university exemplar.

a. The sub-group of mss. 8 and 27 The manuscripts Kurs, Hospital 92 (ms. 8) and RAVENNA, Biblioteca Classense, 472/1 (ms. 27) contain numerous common accidents revealed by the

general test collation. In the list below the accidents which these two manuscripts have in common and are variant readings when compared with the readings of the other manuscripts — those copied from both the first Parisian university exemplar and the second university exemplar — are given only for

the third pecia, which is representative.’

! Cf infra, pp. XLVU-LVII. The test collation indicated the following number of variant readings which these two manuscripts had in common: pecia 1: 19; pecia 2: 10; pecia 3: 16 (provided in the list); pecia 4: 9; pecia 5: T; pecia 6: 5; pecia 7: 8; pecia 8: 8; pecia 9: 11; pecia 10: 10; pecia 11: 7; pecia 12: 7; pecia 13:15; pecia 14: 10; pecia 15: 8; pecia 16: 7; pecia 17: 13; pecia 18: 7; pecia 19: 5. In the list the asterisk indicates that the manuscript Kues, Hospital 92

originally omitted the word “Et? but the manuscript was subsequently corrected and the word was added. The ultimate result is that the final text in this manuscript corresponds to the reading of the first Parisian university exemplar.

XXXII

CRITICAL STUDY

i PECIA 3, q. 8, lin.

Hospita l 92 Kuzs,UES, Hospita

24 impressiva] impressa (with ms. 7)

RAVENNA,

Bibl. Classense, 472/1 +

31 impressiva] impressa 66 non semper] inv. (with ms. 15) 69 quoniam] qua 81 desit] deest 94 expressiva] expressa

94 impressiva] expressive 101 memoriaque] memoria 107 ex] de

]

112 omni] omnino 149 simplicium est] inv. 156 ad] om. 162 Et] om. 166 de] om.

]4 le 4 l4-|x *i-i-|4«|v+

*

+

170 quattuor] om. 171 scientiales] om.

+

4+ 4] +/+}+]+]+}4+]4

These common accidents suggest that these two manuscripts were copied

from the first Parisian university exemplar not directly, but rather indirectly, that is from a common model which in turn had the first Parisian university exemplar as its direct source. The common readings of these two manuscripts, which are the probable readings of their model, are further deteriorations of the text of the first Parisian university exemplar, and the readings of the first Parisian university exemplar can be reconstructed on the basis of manuscripts known to have been copied directly from it, rather than from

these two manuscripts. b. The sub-group of mss. 4 and 5 A similar situation exists for the manuscripts CESENA, Biblioteca Malat-

estiana, Plut. DXV14 (= ms. 4) and DunHAM, Cathedral Library, B.I.26 (= ms. 5). The general test collation contained a number of instances when these two manuscripts had common readings which are readings different from the readings of the first Parisian university exemplar. Again, the first

Parisian university exemplar seems to be the ultimate source of these two manuscripts, but via an intermediary model. In the table below the common accidents of these two manuscripts for pecia 3 are given. The results for the

other pecia are similar? * The general test collation pointed to the following number of common accidents per pecia for these two manuscripts: pecia 1: 5; pecia 2: 4; pecia 3:7 (given in the list); pecia 4: 3; pecia 5: 6; pecia 6:5; pecia 7: 4; pecia 8: 5; pecia 9: 4; pecia 10: 2; pecia 11: 1;

THE TEXT EXAMINED INTERIORLY

CESENA, Biblioteca MalatestiPECIA 3: q. 8, lin.

XXXIII

|DuRHAM,

1 ana, Plut. DXV14

Cathedral Library,

301820

35 an scilicet] inv.

+

+

36 non] homo add.

-

+

45 suum] om.

|

+

58 alia] aliqua (with ms. 6)

-

67 quia] om.

+

74 inde formatur] inv.

+

| 82 Ecce] om.

3E Tm

+ +

i

+

-

+

Because the model for these manuscripts represents a further deterioration of the text from the first Parisian university exemplar, and this first exemplar can be more faithfully reconstructed based upon manuscripts copied directly from it, it would be superfluous to collate these two manuscripts in

their entirety for the critical edition. c. The sub-group of mss. 22 and 33 The results of the test collation also suggested another sub-group, namely the sub-group which includes the manuscripts Paris, Bibliothèque nationale

de France, lat. 15357 (=ms. 22) and WorcesTER, Cathedral Library, F 79 (=ms. 33). The evidence, although it was highly suggestive, is not as conclusive as the evidence for the sub-groups already identified above. The results per pecia of common accidents which are unique to these two manuscripts are

provided in the following table. PECIA Number of comà mon accidents

1 BB

|5 6 |7 OS

|8 LT

9 |n 11 |n B 209 Te LIO E KON

M |15

EL 6

ES

16 |

18 |t

0

1

3

0

Although for five peciae of the general test collation, namely peciae 1,3,5,

11, and 19, these two manuscripts did not have any common readings which are unique to these two when compared with all the other manuscripts, some of the common

readings of these two manuscripts in the other peciae are

noteworthy and indicative of a common source.

For example, in pecia 14,

of the six common variant readings these two manuscripts contain, two are

omissions by saut du méme au même

pecia 12: 6; pecia 13: 4; pecia 14: 3; pecia 15:7; pecia 16: 4; pecia 17: 6; pecia 18: 11; pecia 19233 ^ On the term “saut du méme au méme’ see M.L. West, Textual Criticism and Editorial Critique Applicable to Greek and Latin Texts, Stuttgart 1973, pp. 25-26.

XXXIV

CRITICAL STUDY

Paris, Bibliothéque nation-

ale de France, lat. 15357 PeciA 14, q. 16, lin.

|WORCESTER, Cathedral

Library, F 79 (ms. 33)

(msm)

157 habet] habent 188 quod...esse] om. (hom.) 190 ab...substantiae] om. (hom.) 217 comparatum] comparatus 219 debent] dicunt 220 et immateriales] orn.

+/+]4+]+]}4]4+

+/+])/4+]+]4+]4

The common source of these two manuscripts, suggested by the test collation, seems to have been a manuscript copied directly from the first Parisian

university exemplar, and these two manuscripts copied from it picked up the faulty readings of their common model.

d. A Possible English Family of Manuscripts Previous volumes of Henry’s Quodlibeta published in this series have in-

dicated that there is a group of manuscripts, most of which are currently housed in British libraries, which contain common

readings when compared

to the readings of the other extant manuscripts?

The results of the general

test collation for Quodlibet IV revealed a similar pattern: the manuscripts OxronD, Balliol College 213; OxForD, Balliol College 214; Oxrorb, New Col-

lege 153; FIRENZE, Bibl. Mediceo-Laurenziana, Plut. 17 sin.1; and WiEN, Osterreichische Nationalbibliotek, lat. 1474 share common accidents throughout the test collation. These common readings indicate a common source, but

there was no evidence which showed that this common source was divided into pecia. The common source for these manuscripts was probably copied from the first Parisian university exemplar, and the common readings of these five manuscripts where they depart from the first Parisian university

exemplar consistently represent a deteriorization from the first exemplar. To illustrate the common readings that these five manuscripts contain which are variations from the readings of the first Parisian university exemplar, only the results from pecia two of the test collation are presented in the

table below. These results are representative of the results for the other pecia in the test collation.*

> HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, pp. Lxm-Lxvu; Ip., Quodl. VI, ed. G. A. WILSON, pp. xxxi-xxxiv; Ip., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, p. XLIV; ID., Quodl. LX, ed. R. MACKEN, pp. LVI-Lvul; Ip., Quodl. X, ed. R. MACKEN, pp. xc-xcv; Ip., Quodl. XII, ed.

J. DECORTE, p. xxxvii; Ip., Quodl. XIII, ed. J. DECORTE, pp. XXXII-XXXVII. * Similar patterns were revealed by the test collation for the other pecia. In total they were: pecia 1:8 variants; pecia 2 (provided here): 15 variants; pecia 3: 13; pecia 4: 6; pecia 5: 14; pecia 6: 10; pecia 7: 11; pecia 8: 9; pecia 9: 8; pecia 10: 7; pecia 11:9; pecia 12: 16; pecia 13: 7; pecia 14: 11: pecia 15: 12; pecia 16: 8; pecia 17: 10; pecia 18: 8; and

pecia 19:3.

THE TEXT EXAMINED INTERIORLY

PEcIA 2 (q. 7), lin.

XXXV

OxroRD, College New153 Oster. Wien, bibl., Nat. 1474 FIRENZE, lat. MediBibl. Plut. Laurenziana, ceo17, sin.1

94 Ista]illa 95 solummodo] solum 95 Intellectui] in intellectu 95 forma] in add. 103 absens est] abest

+

—

108 sint] sunt 133 qua inhaerebit] quam habebit (with ms. 17) 143 sensum] sensus

++ +) ++ +++

162 nihil sufficit] inv. 170 Ista] illa (with ms. 9) 179 ibidem] ibi (with ms. 9) 189 etiam...est] impossibile est etiam

Balliol Oxrorp, | 213 +/14+/14+/4+)4+ +++) +++

202 illis] imprimat illi 205 ullo] illo (with ms. 28)

+

207 ista] illa

OxXRORD, T4. Balliol tl EN ae al We eke West Net ate ete MEN ates He

+/+]+]4+4]4+]+

The table above is highly suggestive. There are a number of instances when OxrorD, New College 153 and FIRENZE, Bibl. Mediceo Laurenziana, Plut. 17 sin. 1 have common readings with the text of the first Parisian university exemplar, but the other three manuscripts of this group have variant readings.

Was there perhaps an intermediary model for these two manuscripts, and this intermediary model was corrected against a manuscript copied from the first Parisian university exemplar? Or, was the common model for these five

manuscripts corrected over time, and do the manuscripts Oxronp, Balliol College 213; OxForD, Balliol College 214; and WIEN, Osterreichische Nationalbibliotek, lat. 1474 reflect this model before it was corrected, but the manu-

scripts Oxrorp, New College 153 and FIRENZE, Bibl. Mediceo-Laurenziana,

Plut. 17 sin. 1 represent the readings of the model at a subsequent time, once it had been corrected? The general test collation revealed the following diagram of manuscripts

copied from the first Parisian university exemplar.

XXXVI

CRITICAL

STUDY

I Exemplar

p

Y

8227]

21316 Dal2

SOD) €

23: 24-26+30'31 D B H

7 13 14 16 32

Ô

£

4 5

22433

3. The Group of Manuscripts Dependent upon the Second Parisian University Exemplar The general test collation revealed a number of common readings which a group of six manuscripts shared and these readings diverged from the text

of the first Parisian university exemplar. Three of these manuscripts, namely MELK, Stiftsbibliothek, 195 (ms. 11 = M); VALENCIA, Biblioteca de la Cate-

dral, 46 (ms. 28 = V); and Papova, Biblioteca Antoniana, Scaff.8.142 (ms. 17), as mentioned

above,’ contain explicit pecia indications

in locations other

than the first Parisian university exemplar. The other three manuscripts, dependent upon this same model but not containing pecia indications of this second exemplar, are BoLoGNA, Biblioteca Universitaria, lat. 2236 (ms. 1); LONDON, British Library, Royal 11.C.X (ms. 10); and Papova, Biblioteca Capitolare, C43 (ms. 18 2 P). These common divergent readings revealed in

the general test collation have been published elsewhere,* and the evidence indicates that these six were copied from a common source, divided into pecia. It is probable that this exemplar was corrected over time, and that the

two Padua manuscripts and the manuscript from Valencia represent the text of this exemplar in an earlier state and that the Melk manuscript reflects the text of this exemplar after it had been corrected against a manuscript copied from the first Parisian university exemplar." The successive improvements of the exemplar itself over time can be represented in the following diagram.

I Exemplar

IL Exemplar at time).

17

P

5: 46d II ie

M

i at üme ment

1

10

II Exemplar at time,

M

7 Cf supra, pp. XXVIII-XXIX. ‘ * J. Gray and G. WILson, “The Historical Development...,” pp. 158-168. ? [bid., pp. 151-173.

THE TEXT EXAMINED INTERIORLY

XXXVII

$2. The Isolated Accidents Based upon the general test collation, a general table was established of

the unique accidents, that is the total number of unique omissions of more than two words, unique additions and unique variant readings." In the following table the manuscripts are ranked in a descending order. Those manuscripts which contain the fewest unique accidents in the general test collation were probably copied more carefully and skillfully than those manuscripts at the bottom of the list. In the table below manuscript 11 (2 M) contained sixty of the one hun-

dred sample lines for pecia 2, and in those sixty line it contained three isolated accidents. The number five was attributed to it based upon an average [(100 x 3) + 60 = 5], had the manuscript contained all one hundred lines. Similarly in pecia 15 the manuscript 21 did not contain all one hundred lines,

and since there were no isolated accidents in this manuscript for the few sample lines in pecia 15, the average was calculated to be probably zero.

10 Cf. HENR. DE GAND., Quodl. I, ed. R. MACKEN, pp. L-Lxvirr; Ip., Quodl. VI, ed. G. A. WILSON, p. xxi; Ip., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, pp. XLIV-xLvI; ID., Quodl. IX, ed. R. MACKEN, pp. 1viri-Lix; Ip., Quodl. X, ed. R. MACKEN, pp. XXXUI-xxxv; Ip., Quodl. XII, qq. 1-30, ed. J. DECORTE, pp. xxxvii-xxxix; Ip., Quodl. XIII, ed. J. DECORTE, pp. XXXVIIXXxvill; Ip., Quodl. XV, ed. G. ETZKORN and G. A. WILSON, pp. XXV-XXVI; Ip., Summa,

art. 1-5, ed. G. A. WILSON, pp. xxxvi-xxxvit; Ip., Summa, art. 31-44, ed. R. MACKEN, pp. xcu-xcur; Ip., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, pp. XLI-XLH:; Ip., Summa, art. 47-52,

ed. M. FÜHRER, pp. XXVIII-XXIX.

CRITICAL STUDY XXXVIII

'THE ISOLATED ACCIDENTS

="e Eat ae peo

ep

re

t |we

Alnal-ls)in

c m ES Ds c e

|

]

—^/

100 eia

een. ovd ov 28 | ow

^s]

eo)

m EXTUS

rs ©ee

Node ESQ

|

min

RS

wola

eM Ue

—1

epe+

au

E

LS

a

alal

Ne

C | 95

e eSI

—|

Me s rs oq where

| ©

ses

RET

S eo

s

|

er

DS na

a

st

€ |x

aps

\©

ox m reo

zx eo| SEEN)

=}

eS e

ie

—

=

rs

oa

ON

=

oo

d

©)

ER

[o

T4

Rae

al] AN] al «mio

«© | t. | oo

nim}

Ret esa


, ut

dicitur in IV?

Metheororum,

et illud constans

est loco seminis,

ABCDHPV 581 Aqua] Aquae DV | et?| o». V | 584 Genesim] 10 add. sed exp. B | cap] om.N | 585 numeri] oz. V | perfectas] profectis V | 588 materiae rationem] inv. V | 589 existentes] materia add. sed del P | intra] Z m A ultra P | 590 generant] generatum PV | 591 ipsa...forma] forma etipsa V | eius| venis sed corr. D | 594 triticum] tritici PV | pecore] pectore V | pecus] pectus V | In] quae sed corr. B | 596 simplicium] simplici B | 597 corrumpendo] oriundo V | 600 a...caelestium] o». B | 602 quod] o». PV | 603 Metheororum] Metaphysicae A(meth")B(meth?)C(me*9)D (meth? H (meth?) P(meth’)V (meth’) 581 Aqua...582 consequitur] AMBR., Hexaem., V, c. 3, n. 7 (CSEL 321, p. 145, 17-19; PL 14[1882], 222C). | 584 Omnia...586 requievit] AUGUST., De Ger. ad hit. V, c. 7, n. 20 (CSEL 28!, p. 150, 10-14; PL 34, 328). | 593 de...594 pecus] ID., op. at, IX, c. 17, n. 32 (CSEL 285, p. 291, 18-19; PL 34, 406). | 601

Animalia...602 disgregata] ARIST., Mereor., IV, c. 2 (Transl. Henrici Aristippi in Alberti Magni librum Meteororum, ed. P. HOSSFELD, VI, 1, p. 223, 1, 78; Transl. Guillelmi de Moerbeke, ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 107,64-66; Iunt., V, f. 4701C; 379b 6).

QUAESTIO 14

605

211

secundum quod dicit COMMENTATOR super XII"" Metaphysicae: «Nulla est differentia inter virtutem. quae est in putrefactione, et eam quae in

semine. | | Sed illa quae est in semine fit ex habente semen et sole. Hla autem quae est ex putrefactione a sole tantum et habet potentiam ut moveatur 610

Bad. 118"!

ex se motu quo semen movet. Semen enim facit sicut illa quae sunt ex artificio, quoniam in eo est forma in potentia, ut dicitur in VII? Metaphysicae, ubi COMMENTATOR exponit qualis sit virtus seminalis, et

qualiter agit et transmutat materiam ut generetur fetus,| dicens: «I/z quae inveniuntur a natura sunt sicut. illa quae inveniuntur. ab artificio. Et boc declaratum est in XV 615

Bad 1197

T^ De animalibus: Forma enim generati est in semine in

potentia, quemadmodum forma artificiati in artifice». Et «cum considerata fuerit demonstratio Aristotelis in hoc loco, apparebit quod semina. sunt illa quae dant formas | rerum generatarum a seminibus per formas quas dederunt semina ge-

PACE

nerantia. In generabilibus autem ex se, hoc est per putrefactionem, apparebit

quod corpora caelestia sunt illa quae dant illis aliquid loco seminum. et virtutum 620

quae sunt in seminibus et in eis quae generantur ex semine, et quod ista omnia sunt

virtutes. naturales divinae generantes similia, secundum quod artes generant. sua artificia. Et ideo dixit Aristoteles in libro De animalibus quod assimilantur intellectui, scilicet quia agunt. actione intellectus et in hoc quod non | |agunt per

ixQi

instrumentum corporale. Et in hoc differunt istae virtutes generativae, quas media

vocant formativas, a virtutibus naturalibus quae sunt in corporibus animalium. Istae enim agunt. actione intellectus operativi, sed illa agunt per instrumenta terminata et membra propria. Virtus autem informativa non agit per membrum proprium. Et ideo dubitavit | Galenus et dixit: "nescio utrum ista virtus sit dator, aut non’. Sed

Goo

ABCDHPV 605 differentia] virtus PV artificio] arficio(!)

B

| 607 semen] se idem P | 608 ex] in BPV

| in"] om ACDPV

| 613 ab] ex A

| 610

| 614 generati]

generata D | in?] om. PV | 615 quemadmodum] quem quod V | 616 seminal o». PV | 617 rerum...formas] Z ». al. man. À | 618 autem] per se add. sed exp. H | 621 divinae] diversae P | 622 artificia] arficia(!) B | quod] quae BPV | 623 scilicet quia] zz; B | et] oz. PV | 625 formativas] formatas H | Istae] formativae add. sup. lin. al. man.C | 627 informativa] informa V | 628 dubitavit] Avicenna add. C | ista...sit] sit virtus B 605 Nulla...606 semine] AVERR., In XII Meftaph., comm. 13 (lunt, VIII, f. 299val). | 612 Illa...615 artifice] ID., In VII Metaph., comm. 31 (Iunt., VIII, f. 180rbF-180vaG). | 614 XVIP°...animalibus] Cf ARIST., De gener. animal, Il, c. 1 (Transl. Moerbeke, ed. H. J. DROSSAART LULOFS, p. 48, 19-21; 734b. 1-2).

615 cum...632 divinis] AVERR., In VII Metaph., comm. 181rbD-181vaG).

|

31 (Hunt, VIIL f.

212

QUODLIBET IV

universaliter non agit nisi per calorem qui est in semine, non ita quod sitforma in eo sicut. anima, sed ita quod sit inclusa in eo, sicut. anima inclusa est in corporibus caelestibus. Et ideo Aristoteles magnificat banc virtutem et attribuit illam virtutibus divini». Unde et dictis suis hic addit super XII"? Metaphysicae, dicens: B 123%

630

«Et Aristoteles facit similationem de istis virtutibus ad virtutes | |artificiales, et dicit

in libro De animalibus quod sunt virtutes divinae, cum babeant potentiam dandi vitam et sunt similes virtutibus quae dicuntur intelligentiae, quia adducunt ad finem.

635

Et quia semina non agunt. nisi per calorem qui est in eis, et calor non facit. nisi calefactionem aut desiccationem, non figuram, neque formam animatam, ideo dixit

"Aristoteles | |quod iste calor non est ignis. Ignis enim corrumpit animalia, non

Ves

general, ile generat. Et ideo videtur similis calori artificiali quem ars mensurat ad

aliquam operationem, et ideo vocat ipsum calorem animae, et est in seminibus ab : 640 habenti semen, et a sole. Unde dixit Aristoteles quod ‘homo generatur ex homine et

sole. Ext factus est tlle calor in terra et aqua ex calore solis admixto calore aliarum stellarum. Eit ideo sol et aliae stellae sunt principium vitae cuiuslibet vivi. Calor ergo solis et stellarum divisus in terra et aqua generat animalia nata ex putrefactione et universaliter omnia quae fiunt non ex semine. Calores ergo generati ex caloribus

stellarum generantes quamlibet. speciem specierum animalium habent mensuras

645

proprias ilius caloris ex quantitatibus motuum stellarum, et disbositionibus earum

ad invicem in propinquitate et remotione. Et ista mensura procedit ab arte divina intellectuali, quae est similis uni formae unius artis principalis sub qua sunt artes 1) 73%b

V 61vaZucc.

plures. Secundum hoc ergo intelligendum est quod natura facit aliquid | perfecte et

ordinate, quamvis non intelligat, quasi esset. rememorata ex virtutibus agentibus nobilioribus ea quae | dicuntur. intelligentiao».| «Et ideo dicitur quod omnes

178"

ABCDHPV

629 sit] est add. sed exp. C | 630 corporibus] omnibus P [652.08] OM addit] Commentator add. PV | dicens] om PV | dicens...similationem] et corporales fac similationem P | 633 facit] fecit V et...divinae] om PV | 655 intelligentiae] intelligibile P | adducunt] adducens V | 636 qui] quae P |

637 dixit Aristoteles] om P

| 638 Aristoteles] aut V

| Ignis] oz.

V

| 639

generat!] Z m. al man. A | videtur] habetur V | calori] caloris B | 641 etl...sole] om. P | 644 et?) om. PV | 645 exl] om A | 649 artis] principalis sub qua sunt artes plures secundum hoc (etgo add. P) intelligendum est quod natura facit aliquid add. P | 651 non] iter. sed del. A | tememorata] remorata A | 652 Et...dicitur] oz. B. | dicitur] om PV | quod] quia V

633 Et...652 intelligentiae] AVERR., In XII Metaph., comm. 18 (lunt., VIII, £. 305raA-305tbD). | 638 Aristoteles] Cf. Ibid. (Tant, VIII, £ 305raB: «Dicit Aristoteles in libro De animalibus quod iste calor non est ignis neque igneus. Ignis enim corrumpit animalia, non generat, iste autem calor generat. Et ideo videtur similis calori artificiali quem ars mensurat ad aliquam operationem»). | 652 Et...654 artificis] AVERR., In XII Metaph., comm. 18 (Iunt., VIII, f. 305val).

650

QUAESTIO 14

213

proportiones et formae sunt in potentia in prima materia, et in actu in primo motore, 655

et assimilantur aliquo modo esse eius quod fit in anima artifidis». Et ideo etiam dicitur quod «opus naturae est opus intelligentiae». Et est advertendum quod cum, ut iam dicendum est secundum AUGUSTINUM quod sunt quaedam rationes a Deo creaturis naturaliter inditae, quaedam in Deo abscondi-

tae, de primis loquuntur philosophi nihil scientes de aliis.| In hoc dicto COMMENTATORIS sunt multa difficilia inclusa quae satis declarantia 660

propositum nostrum, scilicet quales sunt virtutes sive rationes seminales,

665

et quae et qualiter agunt. Quod est proculdubio intentio AUGUSTINI, quod maxime declaratur nobis ex illo quod determinat circa generationem Christi secundum hominem in Christo Super Genesim, exponendo quare dixit Christum fuisse in lumbis Abrahae «secundum corporalem substantiam», et hoc secundum modum iam expositum supra de

P 87 Bad. 119

Levi, et non secundum rationem seminalem, dicit: «Cum enim sit in semine

670

et visibilis corpulentia et invisibilis | ratio, utrumque concurrit ex Abraham, vel etiam ex ipso Adam usque ad corpus Mariae, quia et ipsum eo modo conceptum est et exortum. Christus autem | — visibilem carnis. substantiam. de carne Virginis sumpsit. Ratio vero conceptionis eius non ex semine virili, sed longe alifer ac desuper venib. Ecce quia corpus Mariae formatum est de semine formato in matte sua per virtutem procedentem ab Adam per omnes medios usque

ABCDHPV 653 formae] quae add. i. m. al. man. A | materia] sunt add. 7. m. À | in^] om. A (sup. lin.)PCsup. lin. al. man.) | 654 assimilantur] assimilatur V | 655 naturae est] mv. P | 657 absconditae] absolute scandite sed corr. C | 658 dicto] dico sed corr. sup. lin. al. man. D. | 659 quae] om. A(z. m. al. man.)BCDH | ans] sunt add. AB(sed exp.)CDHPV | 661 et!] ut sed corr. sup. lin. H | 662 quod!] et V. | 666 rationem] seminale add. sed del B | dicit] dicitur D | 667 etl] in sed exp. C | corpulentia] corpurolentia sed corr. C | concurrit] concurrunt C | 668 etiam] os. H | ipso] Christo P | 669 et] om. P

| ex] ut P

655 opus!.. intelligentiae] Cf. ANON., Awd. Arist. (ed. J. HAMESSE, 1, p. 139, 282); df. etiam THOMAS DE AQ., Seriptum super Sententiarum librum, 1, d. 35, q. 1, a.

1 (ed. P.MANDONNET, p. 809: «..unde Philosophus, II Physic., text. 75, dicit, quod opus naturae est opus intelligentiae»; ed. Parma, V, p. 281b); sf. etiam Ibid. (ed. P.MANDONNET, p. 809, n. 3) e L. HODL, “Opus naturae est opus intelligentiae: Ein neuplatonisches Axiom im aristotelischen Verständnis des Albertus Magnus" in Averroismus im Mittelalter und in der Renaissance, pp. 132-148. | 656 | quaedam...657 inditae] Cf. ut...est] Cf supra, lin. 465-477 et 495-496. AUGUST., Degen. ad litt, IX, c. 17, n. 32-c. 18, n. 33 (CSEL 28!, pp. 291, 26-292, 19; PL 34, 406) | 657 quaedam...absconditae] Cf ID., op. ait, IX, c. 18 (CSEL 281] p. 2002.94 PL 34, 407)m|»

664 secundum. ..665 substantiam] ID., op. at, X,

c. 20, n. 35 (CSEL 28!, p. 323, 11; PL 34, 424). | 665 iam. ..supra] Cf. supra, Un. 420-426.

| 666 Cum...671

venit] AUGUST., De Genvad bit, X362 20,

(CSEL 28!, p..323, 11-12; PL.54, 424).

395

DD

fov Jibi

214

QUODLIBET IV

ad matrem Mariae, ideo Maria dicitur fuisse in Adam

et in Abraham

secundum corporalem substantiam. Et similiter Christus, quia corpus eius formatum fuit de semine in matre formato per virtutem descen-

675

dentem ab Adam et Abraham, dicitur fuisse in illis eisdem secundum Ist sls C 90v>

corporalem substantiam. Quia tamen corpus Mariae | conceptum | fuit in utero matris suae et exortum ex illo semine per virtutem seminalem descendentem ab illis, ideo virgo Matia dicitur fuisse in illis etiam

secundum seminalem rationem. Quia vero corpus Christi conceptum in

680

utero Mariae non fuit nec exortum ex illo semine per virtutem seminalem descendentem ab illis, ideo Christus dicitur in illis non fuisse secunBad. 119°

dum seminalem rationem, sed secundum Spiritus Sancti | obumbrationem, [sed] secundum quod dicit IOANNES DAMASCENUS: «post assensum virginis Spiritus Sanctus supervenit super ipsam purgans ipsam et virtutem suscepti-

685

vam Dei Verbi tribuens simul et generativam», et hoc ideo quia Virgo nihil egit virtute sua propria naturali effusa in semine, si tamen aliae matres Zucc men

naturales virtutem seminalem effundunt quo coagunt cum semine viri ad generationem prolis, ut vere mater naturalis Christi | dicatur. Illud

autem addo ‘si tamen' etc, quia ALIQUORUM opinio est quod non est agens in generatione nisi semen viri et quod sic ratio seminalis non sit

690

nisi in semine viti, ratio autem materialis tantum in semine vel menstruo mulieris, ut etiam non proprie dicatur semen quod a muliere descinditur,

secundum quod dicit PHILOSOPHUS in VIII? Metaphysicae: «Cum quaesiverit aliquis quae est causa, cum multipliciter dicitur causa, oportet. dicere

695

omnia quae possunt esse causae. Verbi gratia, ut causa hominis quae est quasi

ABCDHPV 674 corporalem] tam add. sed exp. À | 675 formato] om PV | 676 ab] ad AB(sed corr. sup. lin. DH | 678 matris] iter. sed exp. D | ex]in P | 681 fuit] formatum 7 m. al man. B

684 sed] seclusimus cum Badio

| nec] neque PV

| 683 Spiritus Sancti] im V

| 685 supervenit] venit

Dei Verbi] sup. lin. al. man. P|

|

V | 686 Dei] domini V |

ideo] oz. D non add. BCHPV

| 687 egit] agit

B | effusa] infusa sed corr. sup. lin. al. man.B | 688 virtutem] virtutum B | quo] quae PV | coagunt] coagit P | 689 generationem prolis] ia. A | 690 addo] a Deo D | 692 nisi] ubi P | 693 descinditur] distinguitur PV | 695 dicitur] dicatur BP | 696 quae?. . quasi] om. B | quasi] a C

684 post...686 generativam] IOANN. DAMASC., Defide orthodoxa, c. 46, n. 2 (III, c. 2) (ed. E. BUYTAERT, p. 171, 18-21; PG 94, 986B). | 690 aliquorum...693 mulieris] Cf’ THOMAS DE AQ., Summa theol, 1, quad

2 resp. ed. eons V.

pp. 575b-576b); Ibid, II, q. 51, a. 5, ad 3 (ed. Leon., XI, p. 3282); Ibid, III, q. 32, a. 4, resp. (ed. Leon., XI, p. 337a-b). | 694 Gum...699 complementum] ARIST., Metaph., VIII, c. 4 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, pp. 163, 23-164,5; Iunt. VIII, f. 219vK-L; 1044a 34-b 1). s

QUAESTIO 14

215

materia, scilicet menstruum et causa quae est quasi motor ut sperma, et causa quae est quasi forma, et est illud quod est per essentiam, et causa quae est propter quid et

est complementum». Unde etsi Virgo ponatur aliquid egisse sua ratione 700

seminali,

ut secundum

illud Christum

aliquis posset

putare

fuisse in

Abraham secundum seminalem rationem, illa tamen ratio erat principium generativum insufficiens omnino, et residuum complevit virtus |

705

Spiritus Sancti. Unde AUGUSTINUS in fine IX! Super Genesim reputat formationem Christi in utero Virginis ex semine Abrahae factam esse secundum illud genus operationis quo de materia, non secundum

B 123v>

rationes ei naturaliter inditas, sed secundum rationes in Deo absconditas

710

aliquid fit Deo operante, quemadmodum etiam mulier fuit formata ab ipso de costa Adae. | Secundum praedeterminatum ergo modum exponenda sunt quaecumque dicta inveniuntur ab AUGUSTINO et aliis SANCTIS de

Bad. 119 "1

rationibus seminalibus. Et loco omnium tangamus aliqua quae videntur

aliquantulum obscura ex VI? libro Super Genesim etex III? libro De Trinitate. Sciendum igitur quod in VI? Super Genesim 715

cap.? 13? tangit quatuor genera causarum et principiorum per ordinem se habentia in quibus res aliae habent esse ut in suis causis originalibus et diversimode. Quorum primum habet esse ab aeterno, |secundum a

primo instanti temporis, tertium in primis sex diebus, quartum per totum residuum decursum temporis. | ««A/er», ut dicit, «zz verbo Dei | non facta, sed aeterna sunt, aliter in elementis mundi, ubi omnia simul facta sunt». Et

720

intelligit elementa mundi caelum et quatuor elementa creata in primo instanti temporis, quibus indidit virtutes omnia animalia ex se producendi, non secundum decursum sex dierum per intervalla temporum, sed connexione causarum. «Non enim temporal, sed causali ordine prius facta

ABCDHPV 697 menstruum] menstrui PV | quae!...sperma| iter. supra post causa hominis B | motor...quasi] Z. z. al man. AH | 702 insufficiens] et sufficiens P | 706 ei...rationes] Z m. al man. À | in Deo] om P. | 707 mulier] materialiter V | ab ipso] Zr. D | 709 praedeterminatum ergo] imu V ergo determinatum P | 710 Augustino] angelis(!) V | 712 libro!] Gap. UN EX Ve TAS in?] ex-C «| 719 ubi...mundi] oz. (hom.) PV | 720 mundi...elementa] 2 #. al. man.D | 722 decursum] discursum A | temporum...726 per?] 4. m. inf. al man. À 704 formationem...708

Adae] Cf AUGUST., De Gen. ad hitt., IX, c. 18, n. 34

(CSEL 281, p. 292, 15-18; PL 34, 407). | 718 Aliter...719 sunt?] ID., op. it, VI, c. 10, n. 17 (CSEL 28!, p. 182, 18-19; PL 34, 346). | 723 Non...724 materies] ID 05335, V; 605, HAS (CS EL 2806414667; PL349926).

D 74^ Bad. 119'M P 88"

216

QUODLIBET IV

est informis formabilis materie», ut dicit libro V? cap.? 4°. Unde et determiIAAI et igi re

AN

nat ibidem quod simul facta sunt omnia, et spiritualiter describit creatio-

nem rerum per sex dies, secundum ALIOS autem per | temporum

Vee.

|

intervalla,| ut primo sit creata nuda materia vel solum sub formis elementorum, deinde per sex dies facta sit distinctio, et formatio etiam

mixtorum, plantarum et animalium secundum

species in suis primis

individuis, de quibus subdit: «Alter in rebus quae secundum causas. simul creatas non tam simul, sed suo quaeque tempore creantur». Ex quibus nata sunt V 61%»

730

procreari semina ad generationem omnium aliorum, de quibus subdit: «Aliter in seminibus in quibus sunt rursus quasi primordiales causae | reperiuntur de rebus ductae, quae secundum causas, quas primum condidit, extiterant velut herba

CO

ex ferra, semen ex berba. Ex quibus omnibus ea quae tam facta modos et actus sui temporis acceperunt, ex | |occultis atque invisibilibus rationibus quae in creatura

735

causaliter lucent, in manifestas formas naturalesque prodierunt. Sed etiam ista secum

gerunt tamquam terum se ipsa invisibiliter in occulta quasi vi generandi, quam extrabunt de illis primordiis causarum suarum». Et per hanc vim, non autem per aliquam inchoationem B 124"

formarum

debent intelligi esse in semine

740

omnia quae generantur ex ipso, | secundum quod dicit AUGUSTINUS V? Super Genesim ante finem: «Consideremus cuiuslibet arboris pulchritudinem in ramis, frondibus, pomis. In semine illa omnia primitus fuerunt, non mole

Bad. 119*N

magnitudinis, sed vi potenti atque causal».

|

Secundum ista igitur quatuor genera causarum res temporales materiales primo sunt in Deo ab aeterno secundum causas principales, quae etiam dicuntur rationes causales primae, quae sunt rationes ideales. Secundo sunt in primis elementis mundi secundum causas originales,

quae etiam dicuntur rationes primordiales, de quibus dicit AUGUSTINUS

ABCDHPV

724 4°] f À | 725 ibidem] dicendum BCDHPV | spiritualiter] specialiter sed corr. sup. Un. al. man. C | 727 intervalla] sup. in. A | creata] creatura PV | 728 deinde] diurnum P | 729 species] ipsius add. P | 731 quaeque] quaecumque V | 733 quasi] quia PV | 734 quas] om A | 735 exl] et P | omnibus] omnia C | 757 naturalesque] naturasque AV | prodierunt] prodiderunt D | 738 iterum] uterum A(sed corr. i. m. al. man)DP utrim H utrum V | quasi] scr. sed exp. ef quadam À m. al. man. À | 740 esse] del. sed ser. post scientiae C | 742 ante] autem P | 743 frondibus| et add PV | 746 materiales] oz. P | principales] vel primodias add. sup. lin. al. man. C. | 747 quael] sunt add. sed exp. A | 748 mundi] zer D | 749 quae...primordiales] oz. B 750 Aliter...731 creantur] AUGUST., De Gen. ad litt, VI, c. 10, n. 17 (GS EINOSE p. 182, 20-21; PL 34, 346). | 733 Aliter...739 suarum] Ibid. (CSEL 28', p. 182, 25-183, 10; PL 34, 346). | 742 Consideremus...744 causali| ID., op. ait, V, c. 23, n. 44 (CSEL 28!, p. 167, 14-21; PL 34, 337) .

745

QUAESTIO 14

245

750

HI? De Trinitate cap. 8°: «Omnium rerum quae corporaliter visibiliterque nascuntur occulta quaedam semina in istis corporeis elementis mundi huius latent». Et similiter de eodem in cap.? 9°: «Ista quippe originaliter ac primordialiter in quadam textura elementorum cuncta iam creata sunt, sed acceptis opportunitatibus prodeunt. Nam sicut. matres gravidae sunt fetibus, sic ipse mundus gravidus est

955

causis nascentium, quae in illo non causantur nisi ab illa summa essentia, ubi nec orifur nec moritur aliquid, nec incipit esse nec desinity. Nota

hic quod dicit

‘acceptis opportunitatibus’, quia licet in primis quatuor simplicibus elementis adhuc manerent virtutes illae seminales primordiales omnium generandorum ex elementis ex quibus prima individua rerum simul 760

secundum

AUGUSTINUM

producta sunt, tamen tunc speciali | virtute

divina prodierunt in effectum ad producendum herbas, plantas et animalia, secundum quod dicit in cap.° praecedenti comparando semina secundum | istud secundum genus causae quo prima mundi elementa dicuntur semina aliorum ad semina secundum quartum genus causae 765

Bad. 120"

Zucc.

178%

quo materialia principia producta ex-rebus quae sunt in tertio genere

causae, dicuntur semina eorum quae modo generantur. «44a, inquit, «sunt enim semina baec tam perspicua oculis nostris ex fructibus et animantibus; ala

vero illa occulta seminorum semina. Unde iubente Creatore produxit aqua prima natatilia, terra autem sui generis prima germina et prima sui generis animaha. 770

INeque enim tunc in huiusmodi fetibus producta sunt ut in eis quae producta sunt vis illa consumpta

| si», ne scilicet maneat adhuc in eis a quibus producta

sunt. Et quamvis ita sit, tamen sicut per illa semina ex illis primis ele-

H 111%

mentis non processerunt prima rerum individua sine speciali iussu Dei nec procedere potuerunt, sic nec modo per illa semina, si tamen ibi HE

aliqua sunt ex illis elementis, vel sine | speciali Dei iussu, qui est opportunitas | quaedam, vel ex aliqua alia opportunitate naturali ut im-

ABCDHPV 750 visibiliterque] visibiliter V | 752 Ista] om. P | ac] atque PV | 753 opportunitatibus] optimentatibus() B | 756 moritur] oritur P | nec?] i m. B | quod dicit] o». P | 757 simplicibus] oz. B | 759 simul] om V | 763 istud] illud P | 765 quo] qua D | 767 enim] om. C(sup. lin. al. man.)P (sup. lin. al. man.) | 768 seminorum]

seminum Bad. (an rede?)

| 769 natatilia] natalia D(sed corr.

sup. lin. al. man.)PV et volatilia add. i. m. al. man. an rede? A | 770 ut] om. A sic H | eis] eas

D

iussu] #2 PV

| 772 ita sit] im B

| 775 sunt] 2 ». C

| ilis] oz. P

| Dei

| qui] quae P

750 Omnium...751 latent] AUGUST., De Trin., III, c. 7 (CC lat. 50, p. 140, 31-33; PL 42, 875). | 752 Ista...756 desinit] ID., op. a7., III, c. 8 (CC lat. 50, p. 143, 5-11; PL 42, 877-878). | 766 Alia...771 sit] ID., op. a. IIT, c. 7 (CC lat. 50, p. 140, 33-39; PL 42, 875-876); /oco fetibus! ed. CC lat. babet "fetus ita’.

P garb À 925

218

QUODLIBET IV

pressione aliqua facta a corpore caelesti ad generationem mixtorum B 124

inanimatorum vel etiam aliquorum animalium, secundum quod dicit ibidem: «Nest talis aliqua | vis esset in istis elementis, non plerumque nascerentur

D 74

ex ferra quae ibi seminata non essent». Intellige secundum quartum genus causae praedictum. Et sequitur: | «Neque similium tam multa nulla

780

marium feminarum@que commixtione praecedente, sive in terra sive in aqua, quae tamen crescunt et coeundo animalia pariunt, cum illa nullis coeuntibus parentibus oría sint. Et cerfe apes semina filorum suorum non coeundo suscipiunt, sed

tamquam sparsa per terras ore colligunt». Vel elementis deductis in forma mixti in cibo animalis impressione facta ab ipso in illo, ut fiat semen generandi subolis per propagationem, ut sic generaliter omnium semiC 9175

785

num proximorum in mixtis sunt priora semina in elementis, secundum quod sequitur: «Imvisibilium enim| —seminum Creator ipse Creator est omnium

rerum, quoniam quaecumque nascendo», etc., sicut supra. Et accepta tali

790

opportunitate tunc primo sicut «ares gravidae sunt» etc., ut supra. Sicut matres enim concipiendo proprium semen propter imperfectam ratio-

nem seminalem in ipso non possunt fieri gravidae sine opportunitate accepta a semine virili, sic mundus non potest esse gravidus ex ratione

acc

TO

seminali quae est ex creatione in primis elementis, nisi opportunitate accepta ex aliis causis iam dictis. Qua accepta, adhibitis naturalibus causis partus artificialiter potest accelerari ad fetum et per homines et per angelos bonos et malos, secundum quod determinat AUGUSTINUS ibidem III? De Trinitate | cap.? 8° et 9° per totum. Quia tamen omnia ista principia et agentia et materialia non habent esse neque conservari in esse neque vires suas, nisi a Deo ipsa in primis operibus

ABCDHPV

777 facta] facto H | 779 in] om P | istis] isti P | 780 seminata] semina P | 782 commixtione] mixtione P | 783 animalia] alia V | 785 colligunt] colliguntur V | 786 illo] ipso B | 787 seminum] sensuum V | 789 Invisibilium] Invisibilis B | Creator!] creatorum D | 790 etc.Jet cum H | 791 opportunitate] opportunita P

| gravidae...matres]

om. (bom.) V

| ati

Bu

92

imperfectam] infactam BH | 793 gravidae] gravidere(!) H | 795 nisi] non sed corr.B | 796 ex...accepta] om. (bom. V | iam] om. P | adhibitis] adhibitur P

er] IV9 seg carr. P. lise 99] 677 MA V | esse neque] zzz B

Quia] Quod A

| 800 habent] om

779 Nisi...780 essent] AUGUST., De Trin., III, c. 7 (CC lat. 50, p. 140,47-49; PL 42, 876). | 781 Neque...785 colligunt] Ibid. (CC lat. 50, p. 140,49-50; PL 42,876). | 789 Invisibilium...790 nascendo] Ibid. (CC lat. 50, p. 140,54-55; PL

42, 876).

| 791 matres...sunt] Cf supra, lin. 754.

|* 796 adhibitis...798 malos|

Cf. AUGUST., De Tris., III, c. 8 et 9 (CC lat. 50, pp. 139,23 - 146,80; PL 42, 875-879).

795

800

QUAESTIO 14

creante, ideo quae per haec fiunt Deo tamquam

219

creanti attribuuntur,

secundum quod ea ei attribuit AUGUSTINUS cum dicit XII? De civitate Dei cap. 26°: «Cum alia sit species quae adhibetur. extrinsecus, sicut 805

operantur homines et effingunt formas similes corporibus animalium, alia quae

810

intrinsecus. eficientes causas. babeat. de secreto. supra dicta illa species artificialibus quibusque tribuatur, baec autem alteri non nisi uni artifici et creatori et conditori Deo». Quod postquam declaravit inducendo in multis generationibus naturalibus, in fine capituli concludit dicens: «Qwapropter si in illa specie quam forinsecus. corporalibus opifices rebus. imponunt, urbem Romam et urbem Alexandrinam non fabros, non architectos, sed reges, quorum voluntate, consilio, imperio fabricatae sunt, illam Romulum,

illam Alexandrum

babuisse. dicimus

conditores quanto potius non nisi Deum | debemus conditorem dicere naturarum, qui neque | ex materia facit aliquid |quam ipse non fecerit, neque operarios babet 815

nisi quos ipse creavit? Et si potentiam. suam,

ut ita dicam, fabricatoriam rebus

subtrahat, ita nom erunt sicut antequam fierent nom fuerunt.| Quis enim alus creator est temporum nist qui feat ea quorum motibus currunt. temporat» Ecce

quam manifeste dicit Deum facere sive creare illa quae dicimus fieri ex causis naturalibus, quia ipse eis dedit ut agerent, non quin ipsae res 820

825

naturales virtutibus sibi inditis sunt proximae causae rerum naturalium et formarum earundem, quemadmodum artifices sunt proximae causae formarum artificalium. Et secundum hoc exponenda sunt dicta AUGUSTINI, ubicumque attribuit productionem formarum naturalium Deo per creationem. «Pervenit. enim», ut dicit | AUGUSTINUS III? De Trinitate cap? 2? in fine, «potentia voluntatis Dei per creaturam spiritu-

ABCDHPV 802 creanti] creati P | 803 cum dicit] o». À | civitate] Trinitate B | 805 effingunt] effugiunt V | similes] corporalibus add. sed exp. H | quae] est add. sed exp. B. | 806 habeat] habent AB(/ac. £45) CDP | de] dum H | secreto] om. BC(secreto et occulto naturae a4 man.)DH Jac. PV | artificialibus] an scribendum artificibus oz ed. CC lat. et Badio:? | 807 quibusque] quibus V | 808 Quod] EtP | 810et] oz. B | 811 Alexandrinam] Alexandriam H | quorum voluntate] zer. V | 813 conditores] os. PV

| 815 rebus] reus sed corr. sup. kn. al. man.

C | 816 erunt] eunt D | antequam] antea quam CDPV | 817 est] et P | tempora] ipsa CDHPV | 818 manifeste] manifestae sed cor. H | 821 earundem] eorundem H | causae] rerum naturalium(sed exp.) et(sed exp.) B | 824 per] pro P | 825 creaturam] creatorem V 804 Cum...808 Deo] AUGUST., De av. Dei, XII, c. 26 (CC lat. 48, p. 382, 1-10; CSEL 40!, pp. 609, 26-610, 8; PL 41, 374). | 809 Quapropter...817 tempora] Ibid. (CC lat. 48, p. 383, 50-62; CSEL 401, pp. 611, 20-612, 5; PL 41, 375). | 824 Pervenit...828 suaviter] ID., De Trzz., III, c. 1 (CC lat. 50, p. 132, 43-47; PL 42, 871).

V 61 ra(bis)

1B thle’ B 124% Bad. 12079

220

QUODLIBET IV

alem usque ad effectus visibiles atque sensibiles creaturae corporalis. Ubi enim mon

operatur sapientia Det omnipotentis quod vult? Quae pertingit a fine usque ad finem fortiter et disponit omnia suaviter», ut dicitur Sapientiae 4°. Et secundum hoc, ut causae primae omnia quae fiunt naturaliter Deo ut creatori tribuenda sunt, ut causis tamen proximis, rebus naturalibus, ut aperte

830

determinat AUGUSTINUS in capitulo proximo sequenti et secundum hoc procedit sua deterrninatio ulterius per totum librum, ubi attribuit Deo et P 8g"

Bad. 120*9

Zucc. 179%

(8 91a

D 74"

creationi quaecumque fiunt | in rebus naturalibus ex principiis seminalibus. Aspiciendo igitur ad iam declarata, rationes seminales ponere debemus primo in elementis | tamquam in causis remotis penes secundum genus causae,| quae primo inditae erant eis per creationem ad generationem primorum animalium et plantarum et usque modo imprimuntur a virtute caelesti ad generationem mineralium et quorundam animalium et plantarum, sicut dictum est. Et non debent dici ipsa elementa vere semina generatorum ex | eis, quia semina proprie dicta non sunt nisi ex perfectis sui generis, ut dictum est supra secundum | AUGUSTINUM, sed solum sunt quasi semina. Secundo debemus ponere rationes

seminales

840

in mixtis generatis ex elementis, ex quibus penes

tertium genus causae praedictum habent produci semina ad generationem sibi similium, sicut produxerunt prima mixta plantae et animalia producta a Deo ex terra et aqua. In quibus quodammodo consummata sunt opera Dei circa rerum

productiones, et quodammodo

secundum quod dicit VI?

Super

Genesim:

inchoata,

ABCDHPV

826 effectus] affectus P | atque sensibiles] oz. A | 827 Dei] non add. sed exp. P | 830 sunt] om V | rebus] oz. B 832 procedit] praecedit PV | sua] secunda C | 833 principiis] naturalibus add. sed exp. H | 835 Aspiciendo] Accipiendo A(sed corr. al. man.)BD(et Aspiciendo z m. al man.)HPV | 837 ad generationem] oz. A | 838 et?] om PV | usque] ad add. sed exp. P | modo] iter. B. | 842 ex perfectis] er. P | 844 rationes] ratione sed corr. sup. lin. al. man. D | penes] genus sed corr. à m. B | 848 productiones] producendum P | 849 dicit] Augustinus add. P | quidem quia] zz» B 827 pertingit...828 suaviter] Potius Sap. 8, 1.

| 832 attribuit...834 seminalibus]

Cf. AUGUST., De Trin., III, c. 2 (CC lat. 50, pp. 132,1 - 133,20; PL 42, Bye 856 secundum...837 causae] Cf. supra, lin. 716-744. | 840 sicut...est] Ibid. | 842 ut...supra] Cf supra, lin. 766-771. | 845 tertium. ..praedictum] Cf. supra, lin. | 849 Consummata...858 effectus] AUGUST., De Gen. ad litt., VI, c. il sais

18-19 (CSEL 28!, pp. 183, 26-184, 23; PL 34, 346-347).

845

«Consummata quidem,

quia nibil babent illa alia ex istis producta in naturis propriis, quibus suorum

717.

835

850

QUAESTIO 14

224

temporum cursus agunt, quod in istis causaliter factum non sit. Inchoata vero quoniam erant quasi semina futurorum per saeculi tractum ex occulto immanifestum locis congruis| exerenda. Ipsius enim scripturae verba sunt: Et consummavit Deus

in die sexto opera sua quae fecit. Et rursus: "Im illa die requievit ab omnibus 855

860

865

870

B 124%

operibus suis quae inchoavit Deus, ut faceret. Non alia consummavit, alia inchoavit.

Consummasse quidem | zntelligimus Deum, qui creavit omnia simul ita perfecte, ut nibil et adbuc in ordine temporum creandum esset. Inchoasse autem, ut quod hic praefixerat causis, post impleret effectu». Tertio vero debemus ponere rationes seminales in ipsis seminibus productis a perfectis ad producendum similia in quibus proprie rationes seminales dicuntur. In aliis vero magis proprie dicuntur rationes causales. | Ex iam determinatis in hac quaestione et in praecedenti patet in parte ad obiecta. Cum ergo arguitur primo quod «nisi essent rationes seminales et inchoationes formarum in materia, forma generaretur ex nihilo», dicendum quod ratio illa aequaliter est et contra PONENTES formarum inchoationem in materia et contra NEGANTES eam, quia nisi ponatur per generationem non acquiri aliquid praeter novum esse formae, quod non potest poni nisi ponendo formam substantialem suscipere magis et minus, impossibile est poni quod generetur aliquid quod re est aliud a praecedenti nisi ex nihilo, ut statim supra argutum est.|

Bad. 120°?

Bad. 1209

ABCDHPV 851 factum...sit] non ut(sit V) factum PV | Inchoata] quae choata B inchoatae D | 852 quoniam] om. A | quasi semina] ow. V | tractum] circa cum PV

Val tise

| 853 enim] ow. P

| sctipturae] creaturae sed del ef scripturae 7. m. À

| 854 ab] in P | 856 Consummasse] consummatione D | 3858 impleret] implere sed corr. sup. lin. al man. D. | 859 seminibus productis] zz B | 860 proprie] rationales add. sed exp. D | In...dicuntur] om. (how.) A | 861 causales] seminales V

| 866 quia] qui V | quia nisi] qui enim P

ponitur et nisi ponatur 7 m. al. man. C aliquid V

| nisi ponatur] nisi

| 867 acquiri] acquirit P

| 870 aliud]

855. Et.1,854- fecit]- Ger. 2, 2." | 854 In.,:855 facetet} Ges. 2,-3.- 9|" 1863 nisi...865 nihilo] Cf. supra, lin. 6-8. | 865 contra ponentes] Cf. BONAVENTURA, II Sent. d. 18, art. 1, q. 3 (p. 440A-B); of supra, lin. 163-165. | 866 contra negantes] Cf AEGIDIUS ROMANUS, Contra gradus, lI, c. 6 (ed. 1500, fol. 108vb-109va; THOMAS DE AQ., Septum super Sententiarum librum, I, d. 18, q. 1,

art. 2 (ed. Parma, p. 544b; ed. P. MANDONNET, p. 453); cf. eram YD., Quodlibet III, q. 1, 1 (ed. Leon. XXV, p. 2421); ID., Summa theol., I, q. 3, a. 2 (ed. Leon. pl pa 57:2, ad 1 (ed. Leon., IV, p. 58a-b); Ibid. 1, q. 66, a. 1(ed. No TD

Leon., p. 62a-b); cf. etiam AEGIDIUS DE LESSINES, De unitate formae, I, c. 4 (ed. M. DEWULF, pp. 32-35); ef. supra, lin. 376-426.

222

QUODLIBET IV

Unde ad evadendum istam difficultatem, non tam pro NEGANTIBUS gradus formarum in eodem quam pro ASSERENTIBUS eum, dicendum est quod secundum artem PHILOSOPHI in VII? et VIII? MetaZace, 179"

physicae

| id quod per se et primo generatur, ut generationis

875

terminus, est compositum ex materia et forma, quod est hoc aliquid in

A 92va

esse naturae, quod ante generationem suam habet materiam praeexistentem in actu sub alia forma, quae materia est in potentia aliter ad | ipsum compositum et aliter ad formam compositi: ad ipsum compositum tamquam ad ens completum habens esse in actu perfectum, re880 spectu cuius materia est in potentia ut incompletum ens, quod solum est in potentia compositum illud; ad ipsam vero formam compositi tamquam ad complementum quo compositum habet esse in actu, respectu cuius materia est in potentia, ut habile aliquid ad suscipiendum

im-

pressionem eius per agens cui a Deo data est virtus per naturalem transmutationem illud agendi, ita quod compositum est in potentia in materia tamquam in eo quod est aliquid sui. Materia enim est pars

885

essentiae compositi, forma vero est in potentia in materia tamquam in

eo quod nihil est sui, sed quod solummodo per suam naturalem transmutationem susceptivum est eius. Et ideo dicit AVERROES quod ex materia non generatur forma, sed formatum, per quod contingit quod ABCDHPV

872 ad] et PV | negantibus] for- add. sed del. A | 873 quam pro] quod pen es} 874 quod] ratio illa aequaliter est et contra ponentes formarum neque add. sed

va-cat sup. in. À | Philosophi] philosophicam A | 876 quod] quae P | hoc] om. B | 877 naturae] nec P | 878 materia est] inv. PV | aliter] et add. V |

879 et...compositum] À ». al man. À | ipsum] et add. V | 880 tamquam] perfectum respectu add. sed del A | 881 est!) sup. lin. al. man. B | 885 a] inB | Deo] z . al. man. H | 889 quod!] eum add. sed del B | 890 dicit] 2 m. al man. À quod add. sed del B | Averroes] Averrois A

875 id...876 forma] Cf ARIST., Metaph, VIL, c. 10 (Transl. Anon., ed. G.

VUILLEMIN-DIEM, p. 141, 18-19: «... universaliter autem, non est substantia sed totum quiddam ex hac ratione et hac materia»; Iunt., VIII, £. 186rC-D: «Forma

vero est pars. Dico autem formam illud, quod est per essentiam, et totum congregatum ex materia et forma»; 1035b 29-30); ID., Metaph., VIII, c. 1 (Transl.

Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 158, 7-10: «Est et substantia aliter quidem

materia... aliter vero ratio et forma, quod hoc aliquid ens ratione separabile est;

tertium vero est quod est ex his, cuius solius generatio et corruptio et separabile dicitur»; Iunt., VIII, £ 210rF-vG: «Et substantia est subiectum, et alio modo est

materia...Et alio modo est definitio et forma, quae est principium rei et est per definitionem separata. Et tertio modo illud, quod ex istis, cuius solius est generatio et corruptio, et est separatum modo simplici»; 1042a 27-39). | 890 ex...892 creatio] Cf AVERR., In XII Metaph., comm. of. supra, lin. 439-440 et infra, lin. 984-995.

18 (lunt., VIII, f. 303raB) "

890

QUAESTIO 14

223

formae generatio est, non creatio. Si enim forma esset terminus genera-

tionis per se et primo et secundario compositum,| 895

quia scilicet forma

ista fit in materia, aut si non per naturalem transmutationem materiae fieret, eius fieri esset creatio non generatio, quemadmodum contingit in productione animae rationalis, et universaliter quaecumque fieri habent in materia et in creaturis Deo solo et immediate agente, non ex materia.

Quia vero formae naturales fiunt per materiae transmutationem natura900

905

lem citca materiam ut oboedienter recipiat formam ut ista simul fiant naturaliter materiae perfecta oboedientia et formae perfecta impressio, et per hoc compositum per se et primo generetur, et recipiat esse subsistens,| ideo non est formae creatio, sed generatio in composito et est materia in potentia ad formam per hoc quod est in potentia | ad | compositum. Materia enim, cum facta est necessitas ad recipiendum agentis impressionem,

COTE V 6108)

P 88

| tunc proprie est in potentia formata, non autem

est in potentia ipsa forma. Et per hoc quod est potentia formata, quo- Eos dammodo est ipsum compositum generandum. Unde quia in opere naturae nihil fit in actu nisi quod est praeexistens in potentia, patet | D 74% causa eius quod dictum est, scilicet quod nihil fit ut terminus factionis 910

nisi compositum, et quod semper generatur compositum in actu ex composito in potentia, ut figuratum actu ex figurato in potentia, quod est non-figuratum actu, ut in eo ex quo generatur semper simul concurrunt privatio cum potentia. Non autem generatur figura, quia non

915

erat aliquid per se in potentia| ipsa figura, sed congeneratur figuratum, quia materia pars est essentialis in eo quod est | actu figuratum et similiter forma ut quo est figuratum, et ut affectio vel substantialis dispositio in eo quod est possibile figurari, et hoc a virtute generantis.

Quemadmodum enim cerae mollificatae per aliquam alterationem, cum ei imprimitur sigillum, et hoc per quarundam partium depressionem et 920

quarundam complanationem, et sic per huiusmodi impressionem cera

ABCDHPV 892 est] sup. in. al. man. D. | 894 ista] ipsa V ipsa add. B | 895 esset] esse D | non] om. PV | contingit] convenit V | 901 generetur] generatur CDH | 902 non] oz. PV | sed] sub sed corr. sup. lin. B | 904 facta est] est facta sed signis inversionis additis transpos. À | 906 Et] om. P. | Et...formata] er PV | est^] in add. À | 909 terminus] tres D | factionis] formis V | 911 composito] componendo V | quod est] Ze. P | 912 actu] om B. | semper] Z » B | 914 sed] cum add. BPV | congeneratur] cum generatur BC(sa. sed in cum generatur w#4)PV generatur DH | 915 et...figuratum] Z. w. a/ man. H | 917 hoc] o» B | 919 ei] ea D | depressionem] depressione P | et?] om. V | 920 quarundam] quarumdem B | impressionem] compressionem P

Bad. 1218

Zucc 179

224

QUODLIBET IV

non-figurata actu sed potentia fit actu figurata recipiendo sigilli similem figuram, non ex aliquo quod materialiter est in potentia figura, sed ex eo quod est in potentia figuratum et a sola figura sigilli corporaliter tan-

gente ceram ut ab agente, similiter cum materia fuerit in generatione naturali propinquior formae generandae disposita per alterationem, sicut

925

cera illa erat ad figuram per mollificationem, ei imprimitur vis generativa quae est ratio seminalis similis formae generantis et imprimentis ab extra et similiter

formae

generandae;

per quam

rationem

seminalem

intra

agentem cum fomentis ab extra mutatione generationis de non-formato in actu, sed in potentia fit formatum in actu, ex eo quod est in potentia formatum, et hoc recipiendo formam similem imprimenti, non ex aliquo Bii25 A 92%»

930

quod est in potentia forma, | sed a solo agente separato sola virtute sua seminali generativa spiritualiter tangente materiam et imprimente | in eam, sicut dictum est de sigillo. Non enim potest dici quod figura im-

pressa cerae habeat seminarium in cera quod sit aliquid formae ipsius figurae, et tamen est vera res absoluta de quarta specie qualitatis, non autem respectus tantum, quia tunc pertineret ad praedicamentum relationis proprie dictae, vel ad aliquod accidentium

extrinsecus

ad-

venientium, quae important rationem respectus, quod falsum est. Sed constat quod cum per dictum modum fit de non-figurato figuratum per agens creatum, fit vere compositum ex cera quae est res vera et figura, quae similiter res vera est, quae non fit ex aliquo sui. Nec tamen ob hoc dicitur ipsa figura creari, immo dicitur totum ipsum compositum vera transmutatione generari. Ergo similiter quamvis forma naturalis non generetur ex aliquo sui, quia tamen

per transmutationem

naturalem

materiae ab agente naturali fit in generatione compositi, et hoc ex po-

ABCDHPV

921 non-figurata] non figura P | 922 eo] sup. lin. A | 923 quod] om. ABC(sup. lin. al. man)DH | in| oz. P | potentia] figura add. P | 927 similis] seminis B | ab] ad sed corr. sup. lin. D. | 928 similiter] ab ex add. sed exp. B: 11929 fomentis] fomenti B

| mutatione] mutuatione(!) H mutua PV

| 933 spi-

ritualiter| specialiter B | tangente] agente View 934 earn] ea Vi 9104935 cerae...seminarium] oz. B | 936 tamen] cum DH | est] om D | vera] nata sed corr. B. | 937 pertineret] pertinent H | 940 per dictum] praedictum P | 943 totum] oz. B

934 dictum est] Cf supra, lin. 918-926.

| 936 quarta...qualitatis] Cf ARIST.,

Categ., c. 8 (Transl. Boethius, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 27,4-18; Iunt., I, f.

43raC-bD; 10a 11-26).

935

940

945

QUAESTIO 14

225

tentia materiae per hoc quod ex ipsa per se generatur compositum, ut

950

dictum est, non debet dici creari, sed solummodo generari. Si tamen ALIQUI proterviendo pertinaciter velint asserere quod omne illud quod non fit ex aliquo sui dicatur creari, et forma naturalis,

secundum quod ponimus, non fit ex aliquo | sui, et sic secundum quod nomine creationis TALES volunt uti, oporteat dici formam naturalem creari, non omnino 955

a creatura abnegamus

FIOI

potentiam creandi, ne fiat

controversia de nominibus cum certum sit de rebus. Sed huiusmodi factio non debet vere dici creatio, quia illud quod vere creatur per se, est terminus ilius factionis quae creatio est et absque transmutatione recipientis, nisi sit forte aliqua impressio ipsius creantis. Nullum est ergo inconveniens quod in generatione forma naturalis generetur non ex aliquo omnino, scilicet neque ex eo quod est tota substantia eius, quem-

960

admodum

| cum de eo quod est minus fit magis, neque quod fit pars

CPE

substantiae eius, quemadmodum materia est pars compositi, immo hoc

est necessarium. Aut forma per se et primo fieret in materia et absque transmutatione materiae naturali secundum quam fieret, quod non est 965

opus naturae, quia natura nihil agit nisi per motum, aut ad eius substantiam pertineret materia quod apertum est inconveniens. Non tamen debet forma dici creari, quia non est terminus factionis per se, et quia fit

per transmutationem naturalem naturaliter in materia naturali ab agente | naturali quae repugnant creationi, ut dictum est, et etiam quia in suo

P 89"

ABCDHPV 947 materiae] est add. z. m. V | 948 creari] creare sed corr. sup. lin. À | 950 sui] creari add. sed exp. B | 952 tales] iter. sed del. A | 953 creandi] si add. sed exp. H | ne] nisi PV | 954 sit] oz. PV | 955 factio] factae PV | vere dici] zz CPV | 957 sit] fit D | sit forte] zz PV | est ergo] zz». P | 958 naturalis] generalis sed mut. in generabilis Z m. al. man. B. | 960 de eo] deo PV | fit] sit H | 962 et!] in P | 963 transmutatione] in add. sed exp. B | naturali] naturalis V | quam] quas P | fieret] fient PV | 964 aut] o». V | 965 pertineret] pertinerent D(sed corr)H pertinent V

966 forma dici] zz PV

| apertum] aperte P

| et] oz. D

| tamen] tantum PV

|

| 968 quia] om C

947 ut...948 est] Cf. supra, lin. 872-904.

| 949 aliqui] Cf THOMAS DE AQ.,

Summa contra Gent. 1, c. 16 (ed. Leon., XIII, pp. 44a - 45b); Idid., I, c. 21 (ed.

Leon., XIII, pp. 312a - 314b); ef Ibid., IL, c. 37 (ed. Leon., XIII, pp. 353a-354b).

| 963 non...964 naturae] ARIST., Metaph. II, c. 1 (Transl. Anon., ede: VUILLEMIN-DIEM, p. 37,1: «Nam theorice finis est vetitas et practice opus»; Iunt., VIII, £ 29vaH; 993b 21); of ANON., Au. Arist. (ed. J. HAMESSE, 1, p.

118, 39: «Finis scientiae speculativae veritas est, practice vere opus»).

natura...motum]

| 964

Cf ID., Phys, VII, c. 1 (Trans. Vetus, ed. E. BOSSIER - J.

BRAMS, p. 277, 7-12; Iunt., IV, £. 338rE; 250a 15-19). lin. 949-962.

| 968 ut...est] Cf supra,

226

QUODLIBET IV

fieri necessario requiritur quod subiciatur aliquid ex quo fiat compositum, cuius illud est pars et hoc proprie fit ex aliquo, non autem ipsa

970

forma, quia aliter esset composita vel ex materia et forma vel ex forma et forma, cuius contrarium E25

Dis"

ostensum

est in quaestione praecedenti.

Quemadmodum cum forma dicitur | generari vel fieri per accidens, quia generatur in composito, sic per accidens dicitur generari vel fieri ex potentia materiae, quia scilicet ex ipsa per | se generatur vel fit composi-

O75

tum. Et sic generatio formae per se dependet ab agente, per accidens autem a materia. Generatio autem compositi per se dependet ab utroque. Quia tamen materia est pars compositi potentialis, forma vero ut

actus eius, et potentia omnis dependet ab actu, idcirco secundum AVICENNAM generatio compositi non dependet a materia nisi quatenus Bad. 121%

dependet a forma. Et haec est plane sententia ARISTOTELIS.|

980

Et cum, ut

dicit COMMENTATOR super XII“ Metaphysicae, quaestio de generatione et productione substantialium formarum in materiis est valde

difficilis, «sententia ARISTOTELIS est minoris dubitationis omnium sententiarum et magis conveniens. Sed omnes dicentes agens esse et generationem sunt

bipartiti et babent. medios. Quidam enim dicunt. latitationem formarum et quod ANIGE

985

&eneratio est exitus et quod agens non est nisi distinguens. Contrarii | horum sunt dicentes creationem, et quod agens creat de nibilo totum est. Opiniones mediae reducuntur ad duas quae ponunt transmutationem in substantia, et quod nihil

generatur ex nibilo, scilicet quod necesse est in generatione. subiectum esse, et quod &eneratum est ab eo quod est sui generis in forma. Una istarum opinionum est quod agens creat formas et ponit eas in materia. Opinio ARISTOTELIS est quod agens Zucc. 180"

Bod, 12458 H 112v

990

non facit nisi compositum | ex materia et forma, et quod hoc fit movendo | materiam et transmutando donec exeat de ea illud quod erat | in ea de potentia ad lam formam in adu». Et sic sicut ad | generationem naturalem non 995 ABCDHPV

971 composita] compositum PV

| 973 cum] tam CD tamen ABH

| fieri] ex

potentia materiae add. sed exp. B. | 985 omnes] Z m. al. man. À

| 986 medios]

generat ABC(sed corr) DH. | 991 est^] om B. | 993 e] om PV

| fit sit D

mediis P medium V | Quidam] modios(!) sed corr. C quoddam V | 988 est] ens PV | mediae] vel ens add. 7. m. al. man. C. | 989 ad] a P | 990 generatur]

movendo] modum P modo V

| 994 donec] nec P | del] sup. hn. al. man. D

995 sicut] agens add. 7. m. al. man. D sunt P

972 quaestione praecedenti] Cf. supra, q. 13, lin. 74-88. | 980 generatio...981 forma] Cf AVICENNA, Meraph., III, c. 7 (ed. S. VAN RIET, p. 154, 92: dgitur compositum est ex materia et ex alio quod est in ea»); of etiam ID., Metaph. V, c. 5 (ed. S. VAN RIET, p. 275, 65-66: «Forma enim semper est pars quidditatis in compositis). | 984 sententia...995 actu] AVERR., In XII Metaph., comm. 18 (Tunt., VIII, f£. 304rbD-vH).

| |

QUAESTIO 14

221

oportet ponere formas separatas quae imprimunt formas in materiis, scilicet «dafores formarum», sic neque oportet ponere inchoationes for-

marum quod in rei veritate ponit latitantiam formarum. Sed oportet 1000

secundum | PHILOSOPHUM ire media via dicendo quod sufficit potentia agentis potentis formam sibi similem imprimere passo et quod passum natum sit ipsam recipere per transmutationem naturalem, hoc est secun-

dum quod dicit PHILOSOPHUS

in VII? Metaphysicae,

GTA

ut pater

possit agere et «wt sit causa formae in materia, id est ut generet formam quae est

in isfis carnibus et istis ossibus». Ubi dicit COMMENTATOR: 1005

«Sufficit im ge-

neratione, ut in generante sit potentia ad formam sibi similem in materiay. Cui

etiam

expresse

concordat

AUGUSTINUS

in Ill?

De

Trinitate,

assignando rationem quare oves lacob colorabantur secundum virgas aspectas in conceptu, comparando factum lacob facto magorum faciendo serpentes et vim seminalem occultam qua fiebant serpentes vi 1010

impressae fetibus ad varios

| colores generandos. Nec est in hoc

Bigs

differentia de generatione substantiarum et accidentium, ut iam dicetur

1015

secundum COMMENTATOREM super XII" Metaphysicae. Dicit ergo AUGUSTINUS: «Ut de varietate virgarum pecorum conceptorum color aliquid duceret, fecit boc anima gravidae pecoris per oculos affecta forinsecus et inferius secum pro suo modulo formandi regulam trahens, quam de intima potentia sui Creatoris accepit». Unde | anima quae erat forma naturalis animalis, habens in se

ABCDHPV 996 formas!] formam PV | separatas...formas] om. (how) PV | 998 veritate] om. B | latitantiam] latitentiam AB lamentiam(!) P latentiamV | formarum] formam P | 1000 similem] simile PV | 1001 natum] natam P | 1002 in] oz. PV | ut] zz. À | 1005 Cui] Cum B | 1008 aspectas] o» D | conceptu] conspectu A coninceptu sed -in- exp. B ceptum P | 1010 fetibus] facibus(!) P | varios] valios(!) P | est] etiam V | 1012 Commentatorem] commenta P | 1013 pecorum] poetarum sed del et pecorum À m. al. man. À | 1014 duceret] diceret P | hoc] omnia add. sed exp. D haec V | pecoris] pectoris( P | 1015 Creatoris] creatori P 997 datores

304vaG).

formarum]

AVERR.,

In XII Metaph., comm.

18 (Tunt, VIII, f.

| 1002 pater...003 materia] Cf. ARIST., Me/aph., VII c. 8 (Transl.

Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 137, 9-10; Iunt, f. 177vbL: «Sed ut generans possit agere, et ut sit causa formae in materia, id est ut generet formam

qua est in istis carnibus et in istis ossibus»; 1034a 5-6).

| 1004 Sufficit...005

materia] AVERR., In VII Metaph., comm. 28 (Iunt., VIII, f. 178vaH: «Sufficit in

generatione ut in generante sit potentia ad generandum formam sibi similem in materia»). | 1007 assignando...010 generandos] Cf AUGUST., De Trin., III, c. 8 | 1011 ut...dicetur] Cf infra, dn. (CC lat. 50, p. 143, 115-122; PL 42, 877). 1105-1109.

| 1013 Ut...016 accepit] AUGUST., De T7z., III, c. 8 (CC lat. 50, p.

142, 104-108; PL 42, 877).

(292b

228

QUODLIBET IV

vim generativam quae est regula formandi sibi similis, quam a Creatore accepit, cum per oculos esset affecta in hora qua illam regulam traiceret in semen decisum, quam appellamus vim seminariam, illam regulam determinavit in passibili, et in tenero semine ad fetum sub tali colore

1020

producendum. Et per hoc anima pecudis mediante impressione corporali quam fecit in semen, illud operata est, ut iste intelligatur fuisse ordo. Primo enim anima afficiebatur per sensus, deinde per animam P

89rb

afficiebatur corpus, quod ipsa animabatur, per corpus autem affectum afficiebatur semen decisum, per semen autem affectum afficiebatur | genitum. Et quia haec fiebant vi naturalis actionis in subiecto passibili,

1025

creatio non erat, quamquam ex nihilo formaliter producebatur forma in

esse. Unde AUGUSTINUS praemisit dicens: «Nec ipsae pecudes creatrices Juerunt varietatis prolis suae, quia inerat. animae. illarum. discolor phantasia. ex contuitu variarum virgarum per oculos impressa, quae non potuit nisi corpus, quod suc affecto spiritu animabatur, ex compassione. commixtionis afficere, ut teneris Zucc. 180%"

Jetuum primordiis colore tenus spargeretum.| Et quod ad huiusmodi affectiones

A

93rb

D 75% H 112%

1030

causandas

ab uno

in alterum

continuo subdens explicat:

agunt

sufficienter

vires

naturales,

«Us enim sic a | semet ipsis afficiantur vel anima ex

corpore vel corpus ex anima, | congruentiae rationes id faciunt, quae incommutabiliter vivunt in ipsa summa Dei sapientia». Et iterum subdit plus explicando:

1035

«Sed quanta sit vis animae ad afficiendam atque mutandam materiam corporalem, cum famen creatrix corporis dici non possit, quia omnis causa mutabilis sensibilisque substantiae, ut sit et natura sit vel ita sit, ab intelhgibili et incommutabili vita existit

ABCDHPV

1018 cum] tamen V | 1019 vim] oz. V | vim seminariam] seminaria P | vim...regulam] oz. B | 1020 colore] pro add. sed exp. B | 1021 anima] omnia V | pecudis] pectois(!) P peccoris V | 1023 deinde] divinum V | 1024 afficiebatur] efficiebatur V | 1025 semen! |. .afficiebatur] iter. in f. 89rb P | autem] oz. A | afficiebatur?] efficiebatur sed corr. sup. lin. al. man. P | 1026 vi] in sed exp. ef vi à. m. al. man. H | 1027 quamquam] quam sed corr. sup. lin. al. man. A | 1030 virgarum] virga P | 1031 sic] sit P | affecto] affectio B(sed corr.) PV |

animabatur]

animatur

DHPV

|

compassione]

comparatione

V

|

commixtionis] competitions V | 1032 fetuum] festuum(!) P | colore] zrer. P | affectiones] effectiones() P | 1033 causandas] creandas A | 1034 subdens] sub divinis PV | 1035 congruentiae] congruente sed corr. D | id] hoc PV | 1036 vivunt] vivum P | summa Dei] de summa P deissima V [411037 materiam] materiale sed corr. D | 1038 cum] est V | cum tamen] est cum P | 1039 et!] in sed corr. P | ab] ad B 1028 Nec...032 spargeretur] AUGUST., De Tris. lbs es 8a (CONS O p. 142, 91-96; PL 42, 877). | 1034 Ut...036 sapientia] Ibid. (CC lat. 50, p. 142, 96-99; PL 42, 877). | 1037 Sed...040 terrena] Ibid. (CC lat. 50, p. 142, 108-143, 114; PL 42, 877). |

QUAESTIO 14

1040

1045

1050

et pervenit usque ad extrema et terrena». Multus sermo est, quem satis explicat XII SDeeidDti ail rapeicapol2? im fineribiawidetumsiplacet.

Per idem patet responsio ad illud quod inducebatur in solvendo, quod illud quod est in potentia fit| in actu ab agente, hoc est extrahente ipsum. Et est dicendum quod ad litteram loquitur ibi de causa unitatis compositi, quomodo scilicet possit esse unum cum habeat in se duo, scilicet materiam et formam. Cuius unitatis causam assignat, quia illud ex quo generatur compositum est in potentia illud, ut semen hominis est in potentia homo et per agens transfertur de potentia in actum, et largitur ei perfectio in esse. Et hoc appellat COMMENTATOR exttactionem. Unde nihil valet dictum illud contra propositum nostrum de forma. De ipsa enim non intelligitur dictum PHILOSOPHI et COMMENTATORIS,

1055

229

ut ponere debeamus

ipsam extrahi secundum

esse per-

fectum in actu, et prius in esse, secundum esse imperfectum et in potentia. Hoc enim nullo modo est verum de forma quasi aliquid suae essentiae in materia praeexistat eius esse reale quod habet per generationem, cuius contrarium supra ostensum est, sicut praeexistit materia, quia

est de essentia compositi, immo quia est quodammodo totum compositum. Materia enim cum potentia proxima ad generationem compositi, in 1060

1065

eo quod est in potentia compositum, est quodammodo ipsum compositum, sed aliter in esse naturali aliter vero in esse quidditativo. In esse enim naturae materia pura sub potentia sola sive habilitate ad formam est in potentia compositum. Et de huiusmodi potentia extrahitur compositum per generationem formae in composito. Et hoc intellexerunt PHILOSOPHUS et COMMENTATOR in dicto suo. In hoc enim consistit causa unitatis in omnibus quae consistunt ex pluribus, ut ex materia et forma compositis, ut est compositio cupri et trium angulorum, et

ABCDHPV 1040 ad] oz. B | explicat] ulterius (secundum modum est quem sed exp.) add. B | 1044 ibi de] ibidem PV | 1045 scilicet] enim H | 1047 est?.. potentia] in potentia est A | 1048 actum] actu V | 1049 Commentator] o». B | 1051 De] oz. H | De ipsa] ista B | 1052 debeamus] debemus V | 1055 prius] actu add. i. m. al. man. D. | imperfectum] perfectum P | 1054 modo] sup./zzz. al man. B | 1056 praeexistit] priexistit(!) P | 1059 est?] om. PV | 1060 naturali] et add. C | 1061 habilitate] humilitate P unibilitate V | 1062 compositum] om. PV

| extrahitur] extra huius P extrahimus V

| 1064 In] Et P

1042 ad...solvendo] Cf. supra, lin. 872-948. | 1043 illud...044 ipsum] Cf. supra, lin. 872-948 et 161-186. | 1049 extractionem] AVERR., In VIII Metaph., comm. 15 (lunt., VIII, f. 224raB); of etiam ID., In XII Metaph., comm. 18 (Iunt., VIII, f. 304vI).

| 1056 supra...est] Cf. supra, lin. 872-948.

B 126"

230

Bad. 1217

QUODLIBET IV

superficiei et albedinis, et animae et corporis.|

Et quod ALIQUIBUS

oritur in hoc difficultas causa est, ut dicit PHILOSOPHUS ibidem in fine C 92»

VII Metaphysicae

quod «quaerunt | unum quod est in actu et quod est

in potentia, quasi diversum». Ubi dicit COMMENTATOR: «I2/ zn veritate quando

1070

est in actu et quando est in potentia, est unum. lllud enim quod fuit in potentia est Zucc. 180%"

Bad. 12277

Bad. 122

in acti». Sed intelligendum quod alio est in actu et alio in potentia.| In potentia secundum materiam | in actu per formam existentem in materia, ita quod «quicumque ponit quod anima et corpus sive forma et materia sunt duo existentia in actu; contingit enim ponere /gamentum aliquod animae cum corpore.| Qui autem dicit quod anima est perfectio corporis et quod corpus non existit in actu sine anima, non sunt apud eum duo diversa in actu, nec accidit ei quaestio», at dicit COMMENTATOR

V6 | vb6bis)

ibidem. Et secundum

1075

hoc

diximus quod corpus non est natum esse aliquid actu in homine per formam naturalem sine anima. Et in proposito dicimus quod forma | nihil habet quod ipsam materiae unit, nisi motorem educentem, sicut

1080

dictum est, id quod est in potentia ad actum, secundum quod ibidem A 93a

concludit PHILOSOPHUS

dicens: «Ergo non

| habent | causam omnino

TIUS oa

praeter motorem de potentia in actum educentem». «Anima enim non est nisi eius quod est in potentia animatum,| et cum est animatum actu, tunc exitus eius. de

1085

B 126% P 89»

potentia in actum non babet | causam nisi motorem extrabentem ipsum de potentia in actum». Non autem dicit ‘extrahentem animam de potentia in actum". Et secundum hoc materia non est potentia forma, sicut est potentia compositum, nec forma prius est ens in potentia postea in actu sicut compositum, sed ipsa est actus tantum compositi et materiae in ipso, et

1090

ABCDHPV

1070 inl] om. V | 1071 unum] enim sed corr. à m. al. man. À |. 1072 alio!] aliud PV | actu?...potentia] potentia et alio est in actu À | alio?] aliud PV | dim potentia] oz. (hom) V | 1074 etl] in H | materia] ita quod quicumque ponit add. sed va- cat sup. lin. À

| 1075 enim] eum D

| 1076 et...cotpus] om. (hom.)

PV | 1078 accidit] accidet P | 1079 diximus] docuit V | quod] quia V | aliquid] esse add. A | 1080 naturalem] in anima add. sed exp. H | 1081 educentem] oz. PV | 1082in]deH | 1085 et] om P | et...animatum] oz. (hom.) € | tunc] et nunc V | exitus] actus sed corr. 7. m. al. man. B | 1086 actum] actu P 1069 quaerunt...070 diversum] ARIST., Metaph., VIII, c. 6 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 167, 10-15; Iunt., VIII, f. 224vI; 1045b 19-24). | 1070 Et...072 actul] AVERR., In VIII Metaph., comm. 16 (Iunt., VIII, £. 225rbE). |

1074 quicumque...078 quaestio] Ibid. (lunt, VIII, f. 225raA-B). | 1081 sicut...082 est!] Cf supra, lin. 62-81. | 1083 Ergo...084 educentem] ARIST.,

Metaph., VIII, c. 6 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 167, 18-19; Iunt., VIII, f. 224vbK; 1045b 22-23). | 1084 Anima...087 actum!] AVERR., In VII Metaph., comm. 16 (Iunt., VIII, f. 2251)

QUAESTIO 14

291

hoc ideo, quia non se habet aliter ad potentiam materiae quam se habet

1095

ad generationem, sicut et contingit de composito; quia enim compositum per se generatur per se est in potentia materiae et materia est in potentia compositum, forma vero non, quia non generatur per se, et quia generatur solum per accidens, quia non generatur nisi in com-

1100

posito quod generatur per se. Consimiliter non habet aliter esse in potentia materiae neque materia est in potentia ad ipsam sine ipsa nisi per accidens, scilicet quia compositum est per se in potentia materiae et materia in potentia ipsum sive ad ipsum. Et quia sicut res habet esse in potentia materiae et materia in potentia ad ipsam, consimiliter habet generari ex materia et ex potentia eius et extrahi de potentia in actum,

1105

ideo etiam secundum hunc | modum dicitur forma generari de potentia materiae et extrahi de potentia ad actum. | Et secundum hoc dicit COMMENTATOR super XII"" Metaphysicae quod «conveniens non agit per se et per suam formam formam sibi

507515 Bad. 122

convenientis, sed extrahit formam sibi convenientis ex potentia in actum, et non est

1110

agens, quia addit in illam materiam aliquid extrinsecus. Et sic est in hoc de substantia sicut in accidentibus. Calidum enim non induat in corpus calorem extrinsecum, sed facit calidum in potentia esse calidum in acti». Et secundum hoc modo proportionali quemadmodum forma generatur et de potentia materiae educitur, sed aliter quam compositum,| quemadmodum compositum aliter generatur, ut dictum est, ita quod sit verum dicere quia agens non

generat formam ponendo eam ab extra in materia, neque quod generat eam per se in materia, et similiter quod non generat eam ex eo quod est MAS

aliquid sui, cedens in eius essentiam, vel quod est naturae materiae vel naturae formae, ut supra ostensum est, sed sicut generat formam in composito generando per se ipsum compositum de materia, tamquam

ABCDHPV 1093 generatur] ier.

P

| 1096 Consimiliter] cum similiter

V | 1098 materiae]

ipsum add. H | 1099 ipsum!] om. DH | Et] si add. sed exp. H | 1100 consimiliter] cum similiter V | 1102 de potentia] ov. A | 1104 Commentator] commento 19 adnot. i. m. al. man. H | 1105 formam?] oz. CDHP forma V | 1106 sed...convenientis]

oz. (hom.) P

| est] Z m. al man. H

| 1107 quia]

oportet V | materiam] oz. C | aliquid] ad add. V | 1108 calorem] colorem V li» 1109 calidumi].z z PI acta] actam AV | 1110 ét] ow. P | 1111 compositum?| om.B | 1114 non] zm. al man.D | 1115 cedens] tendens HP | quod] quia P | est] om PV 1105 conveniens...109 actu] AVERR., In XII Metaph., comm. 18 (Iunt., VIII, f. 304vbK-L). | 1112 ut...est] Cf. supra, lin. 872-913. | 1116 ut...est] Cf. supra, lin. 1078-1103.

Zucc, 181

232

QUODLIBET IV

de eo quod est aliquid sui cedens in eius essentiam, sic debet dici quod generet formam in composito de materia compositi, tamquam de eo quod est aliquid compositi non sui, ut sic simpliciter dicamus formam fieri sive produci aut generari non de aliquo sui, quod scilicet cedat in

1120

eius essentiam et naturam, et ita de nihilo sui, de aliquo tamen quod est

alterius, ut sui compositi. Et in hoc differt generatio formae naturalis a creatione et productione formarum ex agente Deo omnino de nihilo, sed in aliquo, ut in materia et subiecto, ut sunt animae rationales et dona gratiae, quarum productio, licet sit in aliquo, vera tamen est creatio, quia

B 126" (91005

ÉMIS AO

est omnino de nihilo, quia neque de eo quod est aliquid sui, neque de eo quod est aliquid alterius, sed solum | in aliquo, ut anima in corpore et dona in anima. Et hoc | est quod dicit COMMENTATOR super XII"? Metaphysicae, comparans productionem formarum substantialium in esse secundum opinionem ARISTOTELIS et aliorum PHILOSOPHORUM, sic inquiens: «Agens apud Aristotelem non est congregans inter duo in rei veritate. Sed quasi congregat intus potentiam et actum, secundum quod extra-

1125

1130

hit potentiam ad actum, non destruendo subiectum | recipiens. Et tunc efficit in

composito | duo, scilicet materiam et formam. Et assimilatur creationt, in quantum illud quod est in potentia, fiat actu. Sed differt a creatione, quia non contingit per formam ex non forma», hoc est ex eo quod nec est aliquo modo forma in potentia, quia, ut dictum est, fit aliquo modo

TIS

ex materia quae aliquo

modo est in potentia forma, in eo scilicet quod est in potentia formatum, ut dictum est, et in hoc secundum

quod dicit COMMENTATOR,

1140

«similiter assimilatur. latitationi aliquantulum». Unde ad commendationem dictae opinionis ARISTOTELIS circa generationem formarum subdit dicens: «Et omnes dicentes creationem. aut latitantiam aut. congregationem. et segregationem, hoc intendebant, et non potuerunt. pertingere ad illud». Et infra ibidem: «Et Anistoteles sustentatur super hoc quod agens non invenit

ABCDHPV 1118 cedens] tendens C(e vel cedens Z #. al. zan.)DP | 1121 quod scilicet] zzz PV | 1128 aliquid] oz. PV | 1132 duo] duos PV | 1133 Sed] Semet V | secundum. ..actum] ser. sed del D | 1137 hoc est] Z m. al man. A | est*] in add. P | 1139 modo] ex add. sed del A | est!...potentia] in potentia est À | forma...potentia] oz. (hom.) B

| in?] 0m. C

| 1141 similiter] consimiliter PV

| 1143 latitantiam] latitentiam A latitationem BCDH | et] aut H 1132 Agens...137 formal] AVERR., In XII Metaph., comm. 18 (Tunt., VIII, f. 304val-304vbK). | 1138 ut...est] Cf supra, lin. 1057-1112. | 1140 ut...secun-

dum] Cf supra, lin. 890-948. | 1141 similiter...aliquantulum] AVERR., In XII Metaph., comm. 18 (Iunt., VII, £ 304vK). | 1143 Et...144 illud] Ibid. (Iunt., VIII, £. 304vbK). | 1145 Et...149 ei] Ibid. (Iunt., VIII, f. 305rbE-F).

1145

QUAESTIO 14

233

creando eam, quoniam si creasset eam, tunc aliquid fieret ex nihilo. Et ideo | forma apud ipsum non habet generationem neque corruptionem nisi accidentaliter, scilicet per generationem et corruptionem compositi, et dum homo consideraverit

P 89%

hoc

fundamentum, nullus error accidet er. |

Bad. 122Y

Secundum igitur iam expositum modum id quod est in potentia

1150

compositum in esse naturali, est quodammodo ipsum compositum. | Alio autem modo est quodammodo ipsum compositum in esse quidditativo, quia in esse quidditativo non pura materia cum sola potentia sive habilitate ad formam est in potentia ipsum compositum, cuiusmodi est 1155

1160

species composita, ut homo, quia sicut in esse naturali componitur species ex forma, ut est altera pars compositi, et materia et hoc sive forma sit unica in essentia sive plures (in hoc enim nihil restat), sic in

esse | quidditattvo componitur ex materia ut est sub ratione incompleta formae generis contenta et differentia ut est complementum tamquam ex potentia et actu ita quod in esse quidditativo genus est potentia species composita, ex quo ut de potentiali extrahitur species composita, quasi per rationalem generationem differentiae in specie per se generata, et secundum hoc haec duo quae sunt potentia et actus, dant | esse rei, quod

1165

Zucc. 181%

significat definitio

in omnibus

rebus

habentibus

materiam

Bad. 122

D 75%

et

formam, ut in definitione circuli, quod est figura plana, figura est quasi materia et plana quasi forma. Et dicit ‘quasi’, quia genus non nominat

solam materiam, sicut nominat eam id quod est in potentia compositum in generatione naturali, sed nominat materiam cum forma sub ratione 1170

incompleti. Propter quod dicit PHILOSOPHUS in V? Metaphysicae quod | genus est pars formae. «Forma autem speciei», ut dicit COMMENTATOR, «dividitur in genus et differentiam», ita quod licet forma in esse naturae non habet partem et partem, habet tamen in esse rationis quod

B 126)

est accidentale respectu esse naturae et accidit formae ut natura est in

ABCDHPV 1146 eam!] ipsam C

| quoniam] zm. P

| si] sicut V

| creasset] asset V

|

1149 accidet] accipiet V | 1150 id] illud P | 1156 ex] ut sed corr. sup. lin. al man. B | 1158 incompleta] completa P | 1161 composital] ow. C | ex...composita] À. #. al. man. À | 1162 differentiae] enim add. V | 1165 haec] om. PN

| 1164 rebus] Zr. H

| 1165 in] ov. D

| 1167 id] illud V

| 1169

incompleti] completi P | 1175 est!] neque esse add. sed exp. B 1170

genus...formae]

Cf ARIST., Metaph.,

V, c. 25S tans

on

eedae.

VUILLEMIN-DIEM, p. 111, 2-3: «.. propter quod genus speciei et pars dicitur»; | Iunt, VIII, f 137rD: «formae sunt partes generis»; 1023b 23-24). Forma...171 137val).

differentiam]

AVERR.,

In V^ Metaph., comm.

30 (lunt, VII, £.

234

M 62"

QUODLIBET IV

esse naturae, quod habeat rationem formae generis et differentiae. Propter hanc tamen diversitatem | — distinguuntur in Ve Metaphysicae diversi modi partium eiusdem compositi, scilicet

1135

quod «partes sunt illa in quae dividitur totum, ut forma et babens formam, et

Bad. 1227

etiam ila quae sunt in definitioner. Ubi etiam dicit COMMENTATOR quod «forma secundum quod est genus et differentia differunt a formis secundum quod sunt formae. lllas enim esse genus aut differentiam accidens est quod accidit eis». | Ex quo patet quod ex magna ignorantia procedit quod propter divisionem

formae

penes completum TBP She

C938 A 94n

Luce, isi

secundum

1180

partes in esse rationis et quidditativo,

et incompletum, ponunt ALIQUI

consimilem

eius

divisionem sive partitionem in esse naturae et | generationis naturalis, ut

scilicet forma sub esse incompleto sit in materia naturali secundum esse naturae principium seminale ad formam compositi acquisitione complementi | per generationem naturalem, quemadmodum forma | sub esse incompleto est in materia secundum esse rationis considerata in genere, ex qua in esse rationis appositione differentiae acquiritur esse perfectum formae speciei, ut secundum hoc exponant illud quod dicit COMMENTATOR super illud IT Metaphysicae:

1185

1190

| «Quonam in fundamento», etc.,

falso et contra intentionem COMMENTATORIS ad suam opinionem confirmandam illud adducendo. Quomodo autem vere exponi debet dictum illud, habitum est in quaestione praecedenti. Quod autem ILLORUM expositio omnino repugnet dicto et intentioni COMMENTATO-

1195

ABCDHPV

1175 tamen] om PV | 1177 habens...et] om. (hom. PV | 1178 etiam dicit] zzz B | 1179 sunt formae] iw. H | 1180 aut} et P | 1181 quod!] quia APV | 1182 quidditativo] et add. C | 1184 ut] ubi V | 1185 incompleto] completo Ce in- sup. /in)P | 1186 naturae] naturale sed corr. B | seminale] seminalem PV | formam] forma P | 1188 est] esse add. sed exp. C | genere] generatione P | 1191 fundamento] etc. add. sup. lin. al. man. D. | 1192 falso] filio sed corr. i. m. al. man. B. | Commentatoris] commenti D | 1195 expositio] ex potentia PV

1177 partes...178 definitione] ARIST., Metaph., V, c. 25 (Iransl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 110,23-25; Tunt., VIII, £ 137rD; 1023b 1:20yds 1179 forma...180 eis] AVERR., In 1” Metaph., comm. 30 (hunts VI Lssi1B7 val) M 1181 propter...183 incompletum] Cf supra, lin. 192-201. | 1183 aliqui]. Cf

BONAVENTURA,

IT Sent, d. 18, a. 1, q. 3 (ed. Quaracchi, pp. 440a - 442b)

|

1190 Commentator] Cf AVERR., In I Metaph., comm. 17 (Tunt, VIII, f. 14vG-L); of. etiam supra, lin. 192-201. | 1191 Quoniam...fundamento] ARIST.,

Metaph., I, c. 9 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 26, 27; Iunt., VIII, f£. 14rbF: «Quoniam autem in fundamento natura non est aliquid distinctum»;

989b 6). | 1194 habitum...praecedenti] Cf supra, q. 13, lin. 521-594.

QUAESTIO 14

235

RIS, patet ex hoc, quoniam si ita esset, ut dicunt, tunc materia ut sub-

iectum generationis naturalis non differret a genere, immo ipsa esset genus, quia non est subiectum generationis secundum ILLOS materia 1200

nuda absque omni forma et completa et incompleta, sed esset informata forma incompleta, quae est forma generis secundum IPSOS, cui expresse

contrariatur IPSE in illo dicto suo. Dicit enim sic: «ln principio ex quo est generatio, scilicet in principio secundum materiam,

non debet esse aliquid omnino

eorum quae generantur ex eo in actu. Quoniam si ex eo fiunt omnes dispositiones substantiales et accidentales, et generatio non est ex eo quod est ens, sed ex eo quod 2205

est non-ens, manifestum est quod illud principium | non debet esse in aliqua. dispositione, neque secundum accidentalem neque secundum substantialem, quoniam si diceretur de eo aliquid istorum, tunc esset antequam generaretur. Manifestum est enim quoniam non generaretur nisi quod non est, et ideo necesse est, ut in eo sit negatio| omnium formarum, id est quod cum eo non admisceatur aliqua natura».

1210

Unde super hoc fundatae sunt rationes nostrae contra EOS superius inductae, ut patet inspicienti. Unde etiam ex hoc eodem ibidem aperte impugnat EOS COMMENTATOR subdens: «Quoniam si ita esset, tunc entia essent species et materia esset genus eorum», quod falsum est, quia secun-

1215

dum quod subdit, «genus est alud a materia». Genus enim est forma universalis, materia autem secundum quod in ea non debet esse aliquid in actu omnino,

ex eis quae recipit, nullam

habet formam

omnino,

neque universalem, et est similis generi; sed differt a genere, quia est una numero in multis, secundum quod esse eius est in potentia, genus autem est unum media forma inter actum et potentiam. Et ideo genus praedi1220

catur de pluribus speciebus et individuis earum,

materia autem

non

potest praedicari de speciebus generatis ex ea, et hoc ideo maxime quia

ABCDHPV 1197 ipsa] om. A | 1199 absque] habet V | sed...incompleta] Z ». a/ man. H | 1201 contrariatur] contrahitur sed corr. sup. lin. al. man.D | ipse] om. H | illo] enim add. ABCDHPV | 1202 principio] principia V | 1207 diceretur] alias add. sed exp. H | 1208 quoniam] quod PV | generaretur] generatur ACPV | 1209 negatio] necessatio P | non] est add. sed exp. V | 1210 rationes...inductae] Zer. sed va- cat sup. lin. D | 1211 ex]in P | 1212 ita] sup. lin. al. man. P | tunc] est add. sed exp. B | 1213 entia] esset add. sed exp. C essentia V | 1218 inj a V | 1220 et] om V | 1221 praedicari] quam add. V | generatis] generatiV 1196 ut dicunt] Cf BONAVENTURA, II Sent., d. 18, a. 1, q. 3 (ed. Quaracchi, p. 440b); cf. etiam supra, lin. 198-201. | 1201 In...209 natura] AVERR., In I

Metaph., comm. 17 (Iunt., VIIL, £. 14vaG-I).

| 1212 Quoniam...213 species]

Ibid. (Iunt., VIII, f. 14val: «Si ita esset, tunc ... essent illa entia species et ipsum esset genus eorum»). | 1214 genus...materia] Ibid. (Iunt., VIII, £. 14vbK).

P 90%

B 127"

236

QUODLIBET IV

etsi esset in ea forma seminalis, ut dicunt, ipsa non esset nisi individua et una numero, quia «feria non recipit nisi formas individuales», at dicit super IH"? De anima, et ita re differret a forma superaddita in specie et D 762

Bad 122%

Zucc.

181%

ÉMIS Bad. 122"?

Bad. 1237?

esset in specie formarum aggregatio, quarum una de alia non praedicatur, quare neque de toto;| sicut enim pars non praedicatur de parte, sic neque de toto. Sed genus praedicatur propter communitatem quae est secundum esse rationis. Intellectus enim sive ratio «recipit formas universale», ut dicit super III" De anima .| Ex quo patet quam erroneum est dicere dictum illud «rationi congruere, scilicet quia materia est in potentia et singulare in actu, et universale est similiter in potentia ad singulare». Patet enim ex dictis | quam aequivoce materia est in potentia in esse | naturae, et genus sive universale in esse rationis. Nec deberet talis aequivocatio decipere viros industrios. | Ex quo etiam patet quam absurdum sit dicere quod dictum illud concordat

1225

1230

1235

| progressui cognitionis naturalis a confusis ad determinata,

quoniam super unum et idem simplex in natura ratio intellectus nostri fundat varios et diversos conceptus secundum ordinem se habentes in progressu A 94^

cognitionis

naturalis,

dividendo

consideratione

quae

sunt

indivisa re, ut dicit COMMENTATOR super XII? Metaphysicae, quod etiam bene | expositum est in praecedenti quaestione exponendo

ABCDHPV

1222 etsi] etiamsi P | 1225 esset] esse A | alia] illa P | 1227 sic] sed P | 1229 dicit] Commentator add. PV | 1230 quam] quod A | rationi] rationem P | 1232 est similiter] im PV | 1233 genus] et add P | 1236 progressui]

progressu B

| cognitionis] cogitationis

P | a] om PV

| 1239 cognitionis

naturalis] zz BC | dividendo] si de add. sup. lin. al. man. B. | 1241 expositum] compositum sed corr. sup. lin. al. man. B

1222 etsi...dicunt]

Cf supra, lin. 186-192.

|

1223 materia. ..individuales]

AVERR., In III De an., comm. 5 (ed. E. S. CRAWFORD, p. 388, 35-36: «... prima

materia recipit formas universales] Ibid. (ed. formas universales»). Sent., d. 18, art. 1, q. 3

diversas, scilicet individuales). | 1228 recipit...229 E.S. CRAWFORD, p. 388, 36-37: «.. ista autem recipit | 1230 rationi...232 singulare] Cf. BONAVENTURA, II (p. 440b: «Rationi etiam concordat, quia, cum singulare

dicat ens in actu, et materia ens in potentia, et forma universalis quodam modo dicat ens in actu, et quod modo in potentia; rectum videtur et congruum, quod

materia perducatur ad formam completam mediantibus formis universalibus»). | 1235 dicere...236 determinata] Cf supra, lin. 203-208. | 1259

dividendo...240

re] Cf. AVERR.,

In XII Metaph., comm.

39 (lunt., VIII, f.

322vbM: «Intellectus enim natus est dividere adunata in esse in ea ex quibus componuntur quamvis non dividantur in esse, sicüt dividit materiam a forma et forma a composito». | 1241 praecedenti quaestione] Cf. supra, q. 13, bn. 675-752.

1240

QUAESTIO 14

237

dictum COMMENTATORIS super principium Physicorum su scientiae ordinatae. | 1245

de procesBad. 123°C

Et quod paenultimo adducunt PHILOSOPHUM dicere quod «embryo prius est animal quam homo, et prius vivit vita plantae quam animalis», | omnia talia dicta quotcumque induci possent, refellenda sunt nutu unico, dicendo quod tunc res usu consueto dicitur primo fieri

C93")

vel esse cum primo innotescit, licet prius fuerit in re. Et secundum hoc prius est animal quam homo, quia prius nata sunt se manifestare in 1250

generato ex embryone| vel in embryone, sicut ipse fetus novellus vocetur embryo, opera animalis per motum quam hominis per in-

B27

tellectum et prius actus vitae plantae quam animalis, non quia alia sit forma qua prius fuit planta, alia qua postmodum fiat animal, et tertia qua 1255

postmodum fiat homo. | Et quod dicunt ultimo

quod dictis EORUM

AUGUSTINI de rationibus seminalibus, expositis non esse verum. |

hoc

congruunt

dicta

Bad. 1232

patet ex dictis illis iam Bad. 123%

Ad illud quod arguitur in secundo argumento principali ad quae1260

stionem

quod

definitio

substantiae

est tantum

unum

in actu, ergo

tantum unica simplex forma est in materia habita per generationem et ita nullum

seminarium, dicendum

quod verum

est conclusum

quoad

quaestionem istam de principiis seminalibus et bene sequitur ex medio;

1265

quoniam si esset secundum modum praeexpositum principium seminarium in materia, illud prius natura | perficeret per semet ipsum maABCDHPV 1244 paenultimo] pene ultimo A

| 1245 animal] zer. sed exp. B

| quam!| quod

A

| et ut P | vita plantae] planta vitae sed corr. e£ signis inversionis additis transpos.

H

| 1246 quotcumque] quodcumque B quocumque PV

| 1247 sunt] zrer. P si

add. sed exp. H | 1250 generato] generata P | 1252 et] ut A | alia] om PV | 1253 qua] quam P | fuit] az scribendum fuerit? | animal...fiat] oz. (how.) PV | 1257 esse] est V | 1260 definitio] distinctio C | 1264 praeexpositum] expositum H | 1265 ipsum] ipsam sed corr. B 1242 Commentatoris] Cf AVERR., In I Phys, comm. 1 (Iunt., IV, f. 6rbE); of supra q. 13, lin. 677-680. | 1244 paenultimo] Cf. supra, lin. 210. | embryo...246 animalis] Cf. ARIST., De gen. animal, V, c. 1 (Transl. Moerbeke, ed. H. J. DROSSAART LULOFS, p. 156, 1-2; 778b 34-35); df. ettam ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 9, p. 228, 233: «Hmbryo in prima sui generatione vivit vita simili

vitae plantae»); of supra lin. 210. | 1255 ultimo...congruunt] Cf. supra, ln. 210-217. | 1260 definitio...262 seminarium] Cf. supra, m. 9-17.

P 90%

238

QUODLIBET IV

teriam quam id quod de se ipso postmodum per generationem acquireretur, et ita totum secundum duas formas non posset esse unum in

actu. Si tamen

idem medium quis vellet applicare quaestioni prae-

cedenti, quod scilicet in eodem ut in homine non possent esse plures formae, ibi respondendum esset dicendo quod homo secundum duas formas est tantum unum in actu, et hoc quia, ut supra dictum est, ambae

1270

illae formae simul natura et una per alteram et cum altera et neutra earum V6 orb

sine altera nata est dare actum

materiae, quod non

contingit

ponendo diversas formas in aliis ab homine ex principiis seminalibus,| ut patet ex praesuppositis, et non solum propter plura alia quae singula-

Bad. 122

tia sunt pluralitati formarum in homine et in nullo alio, quae in praecedentibus sunt declarata.| Quorum unum est quod forma supernatura-

Zucc. 182^

lis in homine non est naturaliter nata uniti materiae ut forma et actus eius nisi per transmutationem illam qua producitur in esse forma natura-

H 114"

D

76:5

lis de eius potentia. Aliud vero est secundum eandem potentiam materiae perficiendam. Et ad dandum idem esse specificum naturaliter ordinantur in homine illae duae formae quae, licet diversae sunt re et natura, tamen habent rationem unius formae specificae, ita quod non est dicere quod sint formae differentes genere generalissimo, quia ambae reducuntur ut principia |ad praedicamentum substantiae, neque quod sint eaedem in genere et differentes specie, quia hoc solum convenit formis idem genus dividentibus in diversa non solum numero sed specie quae non sunt nisi in diversis specie, neque quod sint diversae numero eaedem specie, quia tunc non possent esse simulin eodem, neque quod differunt sicut forma generis et forma speciei, qualem differentiam formarum ponunt | PONENTES gradus formarum in aliis ex principiis seminalibus. Et sunt

ABCDHPV

1266 de] se add. DPV | 1269 quaestioni] quaestionem C | 1270 ut] oz. A | possent] posset B | 1271 esset] esse BP | 1272 et] ex sed corr. sup. lin. al. man. B | 1274 contingit] convenit V | 1276 quae] est ad. V | 1277 sunt] signum add. sed exp. A. | 1278 sunt] ife. H | 1279 nata] voca V | 1280 forma] a add. P | 1283 dandum] dandam PV | 1284 quae licet] quaelibet V | sunt] sicut PV | 1286 sint] sicut PV | generalissimo] generalissima sed corr. sup. lin. al. man. B | 1287 sint] sicut V | eaedem] eadem D | 1290 eaedem] eadem D | d possunt B | 1292 ponunt] possunt B | 1293 gradus] gradum 4

1272 ut...est2] Cf. supra, lin. 1047-1109 et q. 13, lin. 756-789. cedentibus...278 declarata] Cf supra, q. 13, lin. 425-444.

| 1277 prae-

1275

1280

1285

1290

QUAESTIO 14

1295

239

omnes modi praedicti differentiae illorum quae sunt| per se in genere, non sicut principia. Unde nullo dictorum modorum possunt dici differre

B 127

materia et forma, quia sunt solum in genere, ut principia per sua princi-

1300

piata, quae per se sunt in genere. Unde cum illae duae formae in homine non sunt nisi principia formalia | ad constituendum unam formam specificam, ut dictum est, non est mirum si nullo praedictorum modorum dicantur differre. Sed alius modus quaeratur qualis debet esse inter ea quae sunt in genere ut principia. Et tunc est dicendum quod sicut proprius modus est principiatorum et compositorum quod differunt | non se ipsis, sed sub aliquo communi suis formis specie vel numero differentibus — «actus enim dividi», ut dicitur VII Meta-

1305

1310

G

93Y a

physicae —, sic proprius modus est simplicium et principiorum quod sub nullo communi sub quo sunt ut propriae species vel individua, sed solum differant se ipsis et penes diversos modos principiandi. Et sic quemadmodum materia et forma differunt se ipsis et secundum diversos modos principiandi idem, qui sunt potentia et actus, sic differunt se ipsis diversae formae in homine et secundum diversos modos principiandi idem, qui sunt ratio incompleti et complement in esse reali et naturae, sicut differunt forma genetis et differentiae in esse quidditativo et rationis. |

1315

A 94%

Et ideo quemadmodum genus et differentia concurrunt in homine vel in quocumque alio ad constituendum aliquid in esse specifico rationis, sic in homine concurrunt diversae formae ad constituendum idem in esse specifico naturae. Et quare potius in homine quam in aliis, patet

ex praedeterminatis, quia scilicet non est possibile ex eadem materia

ABCDHPV 1294 modi] in omni P | per...genere] in genere per se PV | 1295 differre] differentiae PV | 1300 differre] differentiae PV | 1302 proprius] primus PV | modus] motus sed corr. sup. lin. P | principiatorum] principia P | 1305 est] om. ABC(al man)DHPV

| 1306 nullo] vel illo add. à. m. al. man.C

| 1307 Ft]

om.N | sic] om. B | 1309 principiandi] praedicandi V | sic] sicut D | 1310 et} ut H | principiandi] praedicandi V et add. P | 1311 ratio] rationes V | incompleti] completi A(sed corr. sup. lin.)P | in] sup. kin. al man. V. | 1512 sicut] sic A | forma] formis sed corr. sup. lin. al. man. B | differentiae] differre D | differentiae in] differenti PV | 1315 quocumque] in add. B. | 1316 homine] concurtit(?) add. sed exp. D 1299 ut...est!] Cf supra, lin.1259-1268.

| 1304 actus...dividit] ARIST., Merapb.,

VII, c. 13 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 149, 6; Tunt., VIII, f. 199rC: «actus enim dividit...»; 1039a 7); cf etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 1, p. 130, 187: «Actus separat et distinguit). | 1318

praedeterminatis] Cf supra, lin. 1269-1281.

Bad. 1236

240

QUODLIBET IV

educi diversas formas respondentes eidem potentiae materiae ad constituendum idem in esse specifico, ad quod nulla impossibilitas occurrit,

Bad. 123° Zucc. 182"

P 9()va

1320

quando altera inducitur ab extrinseco, et ad quod impellit ordinis naturae necessitas ad copulandum in unica specie creaturae superiora incorporalia inferioribus corporalibus, in qua necesse erat concurrere formam partim convenientem | cum materialibus, scilicet quoad superius eorum, quae sunt vegetativum et sensitivum, non autem quoad inferius, cuiusmodi est esse mixtum corporeum, et partim convenientem

cum

immatertalibus,|

scilicet quoad inferiorem

gradum

1325

intelligendi

adminiculo sensuum, non autem quoad superiorem, scilicet immediate, ut habitum est supra. Et quod talis naturae sit anima rationalis, testatur

Bua

COMMENTATOR dicens super I" Physicae: «lntellectus naturals considerat de esse formarum quousque perveniat ad ultimum formarum materiahum, et primam abstractam aut ad formas quae | sunt mediae in esse inter

1330

das, sicut aestimatur de forma hominis ultima», abi nota quod non diceret H 114% Bad. 123%H

‘ultima’ | nisi esset praecedens alia. | Hoc enim est certum, quod QUICUMQUE

PHILOSOPHORUM

po-

1555

suerunt animam rationalem in homine et formam hominis et quomodocumque hoc posuerunt, OMNES posuerunt cum ipsa esse formam aliam eductam de potentia materiae. Aliter enim homo non esset opus naturae, quod satis patet ex supra determinatis. Quod enim est opus

naturae et terminus generationis naturalis, est compositum. Et quod etiam

generatio

formam naturale

naturalis

terminatur

ad animam

rationalem,

ut ad

perfectivam compositi, hoc non contingit nisi quia agens inducit transmutationem talem in materia qua de ipsa

ABCDHPV 1320 occurrit] concurrit P | 1321 et] esse V | 1323 necesse] necessaria ABC(e necesse 7. zz. al. man)DHPV | 1324 convenientem] conveniententem(!)

sed corr. A | 1327 immaterialibus] materialibus sed corr. sup. lin. al. man. B | 1328 non...quoad] quae ad C | autem] vero add. P | immediate] i ». aZ man. H mediate B | 1329 rationalis] considerat de esse formarum add. sed va-cat sup. lin. B | 1330 Physicae] Physicarum H | 1331 formarum!] forma P Mass mediae] in die PV | 1333 quod] om. PV | 1336 quomodocumque] quicumque V quocumque P | 1337 posuerunt?] om. V | formam aliam] essentiam corporaliam P | 1338 homo] oz. P | 1340 et] zer. sed corr. B | 1341 ut] oz. B | 1342 quia] quod CDHPV

1329 ut...supra] Cf. supra, lin. 1314-1326.

| 1330 Intellectus...333 ultima]

AVERR., In II Phys, comm. 26 (Iunt., IV, £. 59raC-rbD: «Scientia igitur naturalis considerat de esse formarum materialium et primam abstractarum aut ad

formarum

quae sunt mediae in esse inter illas, sicut existimatur de forma

hominis ultima»).

1340

QUAESTIO 14

241

secundum modum praeexpositum naturaliter habet educi forma, et per 1345

illam transmutationem naturalem, | et non sine illa, nata est anima simul

creata in eodem instanti in quo alia est generata, uniri materiae ad perficiendum compositum una cum illa forma naturali. Unde licet in ma-

A 94%

teria nihil est potentiale, ut de quo anima rationalis educatur, est tamen 1350

1355

aliquid potentiale in ipsa quod per illam perficitur, et hoc mediante transmutatione facta in materia ab agente. Et sic licet per illam transmutationem tantum unica forma in esse producitur, duplex tamen forma per ilam materiae unitur. Et ideo compositum per se quoad utramque formam dicatur terminus generationis naturalis et etiam forma quae est anima in ipsa, uno modo et alia forma duobus modis; anima enim est pars compositi non educta de potentia materiae; et alia forma

et pars compositi est, et de potentia materiae educta. Unde et AVICENNA et ALII NATURALES qui posuerunt diversas animas rationales creari a Deo 1360

| secundum diversitatem corporum, ponebant ipsas non

creati nisi dispositis corporibus, ut dictum est supra secundum AVICENNAM. Et cum hoc, | quia posuerunt creaturas omnes produci a Deo

D 76" CS

naturali necessitate, ponebant quod Deus animas producere non potuit

nisi praeparatis corporibus, ut terminus motus praeparationis corporis esset instans creationis animae, et hoc quemadmodum determinat PHILOSOPHUS in VII? Physicorum quod subitae alterationes non 1365

sunt nisi termini alterationum, et non sine illiss Secundum ILLOS enim

nihil novum posset fieret a Deo nisi propter | novam transmutationem factam in altera, quemadmodum sol non potest generare lucem in medio, nisi cum venerit per motum ad rectam oppositionem. Unde sicut posuerunt quod lumen non posset generari vel procedere a sole nisi in 1370

medio, et hoc non nisi medium se haberet secundum rectam oppositio-

ABCDHPV 1345 anima] animal PV | 1346 alia est] zzz PV | 1347 una] om PV | cum] alia add. sed exp. H | 1348 potentiale] possibile PV | 1349 potentiale] possibile V | 1350 transmutatione] transmutante H | 1351 producitur] producatur PV | duplex tamen] zzz PV | 1352 Et] sor. sed exp. et ut sup. lin. al. man. D | 1353 utramque] utrumque P | dicatur] dicitur sed corr. sup. lin. al man. À | etiam] oz. V | 1354 est] in add V | 1356 et] om. P | 1359 dispositis] dispositi P | 1365 nisi] Z zz. al man. À | 1367 lucem] luctum PV | 1568 oppositionem] operationem PV | 1369 lumen] lucem B | procedere] producere V 1357 Avicenna] Cf. AVICENNA, De anima, V, c. 2 (ed. S. VAN RIET, p. 115, :| 1364 3359 ut. Supra]
65

Philippenses DP «Desiderium habens dissolu», dicit Glossa: «Sunt quidam bomines imperfecti, qui adbuc desiderant. istam vitam, et cum venerit. dies mortis patienter tolerant mortem. Luctantur adversus se, ut sequantur voluntatem

Dei, et adhibent | patientiam et | fortitudinem ut aequo. animo. moriantur». Secundum hoc ergo humano modo secundum virtutem spiritualis habet 70

ie

| carnis curam non in desideriis, e contra autem modo humano carnalis curam carnis suae habet in desideriis eius explendis, quando hoc facit quaerendo delectationes modo naturali et infra limites naturae, quemad-

130"

modum ili qui cum singulis mulieribus nullam discernendo, modo tamen naturae congruentis carnis voluptate perfruuntur, secundum quod dicit PHILOSOPHUS VII? Ethicorum: «Maia quae est secundum hominem simpliciter diatur malitia», ut «circa venerea bominibus convenientia, id est cum mulieribus commiscer», sicut dicit | ibidem COMMENTATOR. |

Modo superhumano homo spiritualis carnem suam in desideriis suis explendis 80

Zucc. 207*b Bad. 1422

negligit qui, ne offendat iustitiam et virtutis bonum,

modo superhumano carnem suam periculo mortis exponit. Quod facit per donum fortitudinis, quod tamen non facit nisi quando et quomodo

ABCDHPV 60 Ubi] Ut V | cooperitur] cooperatur PV | 61 in textu] ne situ V | 62 nolenti] volenti PV | 65 adhuc] ad hunc H | 66 Luctantur] Luctanter A | sequantur] sequentur Bad. luctantur sed corr. i. m. al. man. B | 68 secundum virtutem] om. Bad. | 69 e...desideriis| om. (bom.) P | modo] medio add. sed exp.

A | 71 naturae] personae add.

V

| 73 tamen] cum P

| congruentis]

convenientis D'H(ser. sed forte in convenientis mut.) convenienti C(e/ congruentis 7. m. al. man.) contrahentis PV | voluptate] voluntate P | secundum] o. P | 74 VIT] om. V 60 Vulnera...61 delectabile] ANON., Comm. gr. in Eth. Nic, UI, c. 11 (ed. H. P. MERCKEN, p. 291,18-19). | 61 Mors...62 erunt] ARIST., Eh. Nic, III, c. 12

(Transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 426, 5-6; 1117b 7-9). | 62 inspontanea] Non invenimus, sed of. notam. immediate praecedentem. | 63 Sustinebit...bonum]

ARIST.,

Ev.

Nic,

IIL, c. 12. (Transl.

Grosseteste,

Gal. ime ve.

GAUTHIER, p. 426, 6-7; 1117b 9-10) | 64 Desiderium...dissolvi] Phr/. 1, 23. | Sunt...67 moriantur] PETRUS LOMB., Collect. in Epist. Pauli, Phil. I, 25 (PL 192,

230B)

|

74 Malitia...75

malitia]

ARS

Er

SINT VATLT

Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 504, 7-8; 1149a 16-17).

anse

| 75 circa...76

commisceri] ANON., Comm. gr. in Eth. Nic, VU, c. 8 (ed. H. P. MERCKEN,

43,49-50).

p.

V 71"Bad. 142:

378

QUODLIBET IV

oportet,

P 103% A 109%

et cetera, prout dictum

est iam circa fortem

per virtutem

fortitudinis, hoc excepto quod fortis virtute fortitudinis subit [ubi] mortis periculum cum anxietate et dolore, fortis dono fortitudinis cum gaudio et exultatione, quemadmodum fecerunt plures ex sanctis martyribus Christi. Unde legitur | beatus Laurentius in articulo mortis super ctaticulam positus dixisse: «Gaudeo plane quia hostia Christi fter. merui, attendens illud Lucae VI «Gaudete | et exultate in illa die», etc. E contra modo superhumano homo carnalis curam carnis suae habet in

desideriis eius explendis, quando hoc facit modo supernaturali et super limites naturae, quemadmodum ille qui crea venerea non quaerit delectationes nisi per malitiam exquisitas, non ad quas per se natura instigat, ut est delectatio coitus in corrumpendo parvulas puellas, ut dicit COMMENBad. 142

B 144%

85

TATOR super VII"?

Ethicorum

90

.|

Modo inhumano homo spiritualis carnem suam in desideriis eius explendis negligit qui eidem inhumaniter valde velut asino vix necessaria victus et vestitus administrat, et omnibus miseriis eam exponit desiderans et affectans quantum in se est opportunitatem ut eam pro bono virtutis et iustitiae | morti exponat, et dolet et tristatur quia tardat, quasi

95

odio habens vitam praesentem prae desiderio vitae futurae, attendens illud e107"

Ioannis

possidebit eam».

XII: «Qui odit animam suam in hoc mundo, in vitam aeternam

| Unde dixit PAULUS «

Ad»

Philippenses

I*

ABCDHPV 81 oportet] debet V B

| cetera] causa V

| 82ubi] secuszzus

| dictum] divinum sed corr. 7. m. al. man.

| 85 legitur] quod add. PV

situs] positus in articulo mortis super articulum PV supra P | 90 naturae] quae dicitur add. sed ex». D valde velut] in. B | 96 et] in P | eam] om B | opportunitatem] oportere AV oportere ut eam P

| beatus] o». P

| in...po-

| 89 hoc] haec P | super] | 94 Modo] non V | 95 97 affectans] effectans B | | 99 habens] habeat C |

101 dixit Paulus] zz» P 81 dictum...iam] Cf. supra, lin. 27-76.

| 86 Gaudeo...merui] Acta Sanctorum, in

festum S. Laurentii, die 10 Augusti (ed. 1867, p. 519) . Luc. 6, 23.

| 87 Gaudete...die]

| 90 ille...92 puellas] Gf ANON., Comm. gr. in Eth. Nic., VII, c. 8 (ed.

H. P. MERCKEN, p. 43,47-55: «..quemadmodum malitia, id est intemperantia, haec quidem secundum hominem, id est adveniens circa humanas delectationes, id est circa venera hominibus convenientia, id est cum mulieribus commisceri, simpliciter malitia, id est intemperantia dicetur sine appositione, adveniens

autem circa venera non hominibus convenientia sed bestiis, puta cum masculis commisceri, dicitur malitia, id est intemperantia, cum appositione intemperantia bestialis vel intemperantia aegritudinalis; simpliciter autem, id est sine appositione autem, non dicetur intemperatus solum»). | 100 Qui...101 eam] Ioan. 12, 25

100

QUAESTIO 23

379

«Cupio dissohi et esse cum Christo», ubi dicit Glossa: «Qui desiderat. sicut "Apostolus dissolvi et esse cum Christo, non patienter moritur, sed patienter vivit, 105

delectabilius moritur». Vide APOSTOLUM hic non amare vitam sed tolerare; taedium ili erat manere in carne. Unde passioni appropinquans vehementer exultabat et gloriabatur. Quod facit fortis per fortitudinem, quae beatitudo | est illa, de qua Matthaei V°: «Beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam». Et Lucae VI: «Beati cum vos oderint bomines», ubi dicit Glossa: «Hee fortitudoy, et ut dicit Interlinearis

110

Zucc. 208"

Matthaei Vi: «Beatitudo quae martyrio terminatur, quae probatum reddit». Unde beatus Andreas, cum pervenisset ad locum ubi sibi crux parata erat, legitur dixisse: «Salve crux quae in corpore Christi dedicata es. Antequam te ascenderet. dominus noster, timorem terrenum babuisti. Modo autem amorem cae-

lestem | obtinens pro voto susciberis. Securus ergo et gaudens venio ad te, quia 115

120

desideravi amplecti fe». E contra modo quodam inhumano homo carnalis curam carnis suae habens contra modum naturae et extra naturae limites eam libidine commaculat ut exerceat venerea cum bestiis, vel cum masculo masculus, vel ut ponamus exemplum circa gulam, cum delectatur vesci humanis carnibus et potari humano sanguine, de quo PHILOSOPHUS sufficienter

et expresse tractat VII? Ethicorum, vocando malitiam hanc bestialitatem quandam, sub qua etiam comprehendit malitiam superhumanam, et per huiusmodi malitiam superhumanam et inhumanam coniecturat a

ABCDHPV 103 Apostolus] amplius PV | 106 vehementer] venit(?) V | gloriabatur] glorificabatur H | 107 de] oz. P | persecutionem] perscrutationem V | 108 Beati] eritis add. 7. m. al. man. B | oderint] oderunt PV | 110 quae!] qui P a add. À | 111 Unde] ut I Z zz. al man. B | 112 quae] quam V | in] oz. P(sup. lin. al man.) | 114 pro voto] om PV | 116 curam carnis] carnem curans sed corr. sub. lin. al. man. B | 117 suae] scilicet V | et...naturae] oz. (hom) P | 119 ut ponamus] exponamus P | exemplum] ex ef mut. in exempla P(sup. dn. al. man.) exempla V | 121 tractat] determinat in PV | 122 etiam] om P | comprehendit...et] o» H | 123 et!...superhumanam] Z. z. al man.D | per] om.N | ed] om. C 102 dissolvi...Christo] Phd 1, 23. | Qui...104 moritur] PETRUS LOMB., Collect. in Epist. Paul, Phil. 1, 23 (PL 192, 230B).. | 107 Beati...108 iustitiam] Mar//. 5, 10. | 108 Beati...homines] Lac 6, 22. | 109 Ecce fortitudo] G/ossa ord. in Luc. 6, 22 (ed. 1634, V, 773B; deest in PL 114). | 110 Beatitudo...reddit] G/ossa interl. in Matt. 5, 10 (ed. 1634, V, 99Ca)

| 112 Salve...115 te] Acta "Apostolorum

Apocrypha, (ed. M. BONNET, pp. 24,8 - 25,8).

| 121 malitiam...122 superhuma-

nam] Cf ARIST., E//. Nic, VII, c. 1 (Transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER,

p. 494, 3-8; 1145a 15-21).

H 130%»

380

QUODLIBET IV

per nobis notius

contrario tamquam COMMENTATOR.

Quos

habitus

contrarios, ut dicit ibi 125

sub uno

habitu comprehendit,

quem

appellat «vrtutem

heroicam, divinam scilicet quandam, et super nos virtutem, qua, ut dicit, ex hominibus fiunt. dii propter virtutis. excellentiam,

D 87

sed hoc

quidem honorabilius

virtute. Ubi dicit COMMENTATOR: «Heroica est divina virtus | cum aliquis dirigit virtutem super omnem hominem, verbi gratia, amorem super omnem humanum amorem,

temperantiam super omnem bumanam temperantiam,

130

Zzz//fer si

aliquis est fortis super omnem fortem. Talis virtus, ut dicit, est bominibus 1am Deo unitis ut semidiis admirabilis quaedam et supernaturalis, cum ad summum À 110"

virtutis

attingant et super omnes homines | vittutem dirigens, deos homines faciens» Revera quamvis PHILOSOPHUS virtutem heroicam quoquo modo coniecturabatur ex vitio contrario in quod potest humana natura ex se labi, tamen naturam et statum eius ignoravit, nisi quod scivit quia sine

Bad, 14276 PAUSE

B 145%

speciali divino munere haberi non potuit, si tamen hoc novit et non ex putris naturalibus hominem ad huiusmodi gradum virtutis ascendere posse credidit. | Sic ergo patet quomodo ad invicem

135

140

| se habent virtutes, dona et

beatitudines, quod videlicet semper dicitur esse opus virtutis, ut virtus est, in quolibet genere virtutis, cum illud agat homo| ut homo et modo humano. Dicitur vero esse opus doni, ut donum est, cum illud agit ut

homo, sed modo superhumano. Opus vero beatitudinis tunc dicitur, ut beatitudo est, cum Bad. 142*6

illud agit non ut homo, sed ut iam deus quidam

factus, et ideo modo inhumano, tamquam non existens homo | et nihil

ABCDHPV 124 ibi] ibidem PV man.)N

| 126 quem] quam B

| 129 virtute] Z. m al man. B

| 128 propter] om P(sup. Zn. al.

| 130 omnem hominem] zz, B

| 131

amorem...humanam] om. (hom.) H | 132 aliquis] autem P | ut] dictum C dicitur D | est?] homo P | 133 admirabilis] aut mirabilis P autem mirabilis V | 135 quoquo modo] quodammodo PV | 136 quod] quo PV | 137 ignoravit] ignorans PV | quia] quod H | 138 speciali] spirituali PV | 139 hominem] hominum PV | 142 beatitudines] habitudines PV | ut...virtutis] oz. (bom.) À | 143 genere] ut add. sed exp. V | agat] agit C | homo!] om BP | ut homo] om. V | et] sed sed corr. sup.lin. al. man. B | et...145 homo] om. (hom. C | 144 humano...modo] om. (hom.) B | esse...doni] opus doni esse PV | ut!...homo] om. P

| 145 sed] om. V

| vero] non V

125 Commentator] Cf ANON., Comm. gr. in Eth. Nic, VIL, c. 5 (ed. H. P. MERCKEN, p. 41,8-12). | 126 virtutem...129 virtute] ARIST., Eb. INzc., VII, c. 1 (Iransl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 494, 6-14; 1145a 17-27). | 129 Heroica...134 faciens] ANON., Comm. gr in Eth. Nic, VIL c. 1 (ed. H. P. MERCKEN, pp. 3,74 - 4,94).

145

QUAESTIO 23

381

curans de carne | hominis, ut idcirco fatuus homo et insensatus repute150

tur ab hominibus carnalibus, secundum quod dicunt talibus Sapientiae V? ostensa eis veritate. «Hi, inquit, «sum? quos habuimus ali-

155

quando im derisum et im similitudinem inproperi. Nos insensati vitam. illorum aestimabamus insaniam, et finem illorum sine bonore». Quomodo ergo computati sunt inter filios Dei? Et quid mirum quod ab insensatis insensati reputabantur, pro eo quod tam inhumaniter sese gaudebant et affectabant tractari? Secundum quod scribitur Hebraeos XI*

Zucc. 208%

«Distenti sunt, ludibria et verbera experti sunt, insuper et vincula et carceres, lapidati sunt», etc. Et sequitur: «Quibus dignus non erat mundus», ut scilicet

160

eo in deliciis carnalibus uterentur. Bene ergo agentes | secundum virtutes in quantum virtutes sunt, boni homines sunt, ut homines | secundum communem statum bonorum conversantur. Bene autem agentes secundum dona in quantum dona sunt, boni homines sunt ut homines super ceteros homines tamen. Bene autem agentes secundum beatitudines boni homines sunt, non ut homines sed ut dii, non solum |

165

170

ut homines super ceteros homines sese erigentes. Ad quem statum nos vocat Deus secundum AUGUSTINUM super loannem sermone 1? exponens illud P* «Ad» Corinthios 3° «Nonne bomines. estis?» dicit: «Quid eos volebat facere quibus exprobabat quia bomines erant? Vultis noscere quid eos facere volebat? Audite Psalmum: “Ego dixi: dii estis. Ad hoc ergo nos voca! Deus ne simus homines». Et quomodo ad hoc perveniamus per gradus praecedentes, subdit dicens: «Ad hoc ergo mos vocat Deus ne simus homines, sed tunc in melius non erimus bomines, si prius nos esse bomines cognovt-

mus, id est ut ad illam celsitudinem ab humilitate surgamus», hoc est ut a virtutibus humanis, in quantum humanae sunt, inchoantes perfectionem

ABCDHPV 148 et] ut sed corr. sup. lin. H | 151 inproperii] imperii sed corr. sup. lin. al. man. D | 154 reputabantur] reputabatur V

| inhumaniter] habitum sed corr. 7. m. al.

man. B | 159 hornines*] ut add. P | 160 autem] om PV | 163 beatitudines] beatitudinem PV | 165 vocat] nos add. sed del B | 166 exponens] expones V | 167 didt] oz. PV | Quid] qui P 168 noscere] nosce ABDHPV | Audite] Audire V | Psalmum] 7 add. C 107 add. D | 169 ne simus] nescimus sed vorn. D^ | Et] om. P^ "Et SUM homines] Z. m. al man. B | 170 praecedentes] praesentes PV | 171 sed...homines] om. (hom.) À | nos...homines] esse homines nos PV 150 Hi...152 honore] Sap. 5, 3-4.

| 156 Distenti...157 sunt] Hebr. 11, 35-37.

157 Quibus...mundus] Hebr. 11, 38.

|

| 166 Nonne...estis] 1 Cor. 3, 4. | 167

Quid...169 homines] AUGUST., In Ioannis Evangelium, tract. 1, c. 4 (CC lat. 36, 2,

17-20; PL 35, 1381).

| 168 Ego...estis] Ps. 81, 6. | 170 Ad...172 surgamus]

AUGUST., In Ioannis Evangelium, ttact. 1, c. 4 (CC lat. 36, 2, 19-22; PL 55, 1581).

Ne COTE

E1195

382

QUODLIBET IV

virtutum, in quantum humanae sunt, primo requiramus, quae secundum PHILOSOPHUM est humana felicitas et operatio quaedam secundum

175

virtutem perfectam, et hoc in virtutibus moralibus secundum virtutem

prudentiae (in operatione enim boni imperturbabiliter agentes et non impediti sedatis passionibus beati sumus ut homines felicitate civili, ut determinat

A 110%

Bad. 142"

Zucc. 208":

Il? Ethicorum);

in

virtutibus

autem

180

X? Ethicorum). Harum felicitatum fructus est operi superveniens delectatio, ut determinat ibidem. |

Sed hic non debet esse status Christiano, ponendo scilicet finem virtutum in boni operatione quoad regimen vitae et in veri speculatione circa creaturas ex creaturis acceptae, sed finem earum debet ponere in boni illius quod est summa | omnis boni dilectione, et in veri illius quod est summa

B 1451

PHILOSOPHUS

intellectualibus secundum virtutem sapientiae (in speculatione enim veri imperturbabiliter et non impediti vacantes ab omni opere exteriori beati sumus ut homines felicitate speculativa, | ut determinat PHILOSOPHUS

185

omnis veri cognitione, non quantum scilicet naturaliter ex

puris naturalibus diligi habet et cognosci, sed quantum per | fidem et adiutorio gratiae. Et tunc virtutes quae humanae dicuntur a PHILO-

190

SOPHIS, a Christianis dicuntur gratuitae, et non differunt nisi fine. Et

hunc finem, ut sunt gratuitae, communem habent cum donis et beatitudinibus, quibus cum homo perfectus fuerit, tunc fructum ex finis adeptione et coniunctione, cum ipso quantum praesens vita patitur,

percipit, tamquam

vere beatus felicitate qua felices sumus,

non

195

ut

ABCDHPV 176 in] oz. PV | 177 imperturbabiliter] protrabiliter P | 178 sedatis] sequacis P secatis V | 180 speculatione] specula A | 181 impediti] o» PV | 182 speculativa] speculatam sed corr. sup. lin. al. man. B

| 183 operi] operatio PV

|

superveniens] supervenienti B | 184 ibidem] idem V | 185 hic] hoc P. | debet] Christiano add. sed forte del. B | scilicet] secundum C | 186 speculatione] speculationem P in add. P

| 187 circa] Zer. sed del. À

| 188 dilectione]

delectatione P | 191 adiutorio] adiutor V | 195 adeptione] ad expectione V 175 est...176 perfectam] Cf ARIST., Eth. Nic. I, c. 13 (Transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 392, 24-26: «Si autem felicitas operacio quedam secundum

virtutem perfectam, de virtute perscrutandum»; 1102a 5-7) | 178 homines...civili] Cf Ibid. (Transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, pp. 392, 24 = 395, 14; 11024 5-23). | 182 Philosophus] CX ID; op of, xc. o Lransi. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, pp. 576, 10-577,10; 11772 12255) a

SS

Harum...184 delectatio] Cf ID., op. cz, X, c. 4 (Transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 570, 27-28: «Perficit autem operationem delectacio non sicut habitus que inest, sed ut superveniens quidam finis velud aber ee pulchritudo»; 1174b 31-32).

QUAESTIO 23

383

homines neque solummodo ut super homines ceteros excellentes, | sed

200

ut iam | non homines sed quodammodo dii facti sunt, ut dictum est. Est autem fructus iste dulcedo sive refectio seu praegustatio quaedam in praesenti delectationis vitae futurae ineffabilis, subsequens in anima

P 103% D 88"

beata ex adeptione finis, de quo fructu Cantici II: «H7 fructus illius dulcis gutturi meo». In quo quidem fructu tolerabilior fit praesens miseria

et ferventior fit homo in operatione bona; «coauget enim operationem propria delecfatio», ut dicitut X? Ethicorum.

205

Et fortius

fini adhaeret

sub-

tractus ab omni alio, secundum quod dicit AVICENNA in ultimo libro Metaphysicae

suae. «Amimae sanctae coniunguntur suae perfectioni per se,

et immerguntur in delectationem verissimam, et liberantur a speculatione eius quod est post 1psas, et a servitute in qua erant, omnimoda. liberatione». Servitas ista peccati est; «qui enim fae peccatum servus est peccatn. Ab ista servitute 210

liberant fructus isti. Et ideo, ut dicit AUGUSTINUS super hunc locum in originali, cum enumerasset | opera carnis quibus homo servit peccato, subiecit fructus. «Regnant autem», inquit, «sta bona im homine si tantum

HMS

delectant, ut ipsa teneant animum in temptationibus ne in peccati consensionem ruat.

Quod enim amplius nos delectat, secundumid operemur necesse est». Hos fructus 215

enumerat| APOSTOLUS Galatas V°, dicens: «Fructus autem spiritus sunt caritas, gaudium, pax, patientia, longanimitas, bonitas, benignitas, mansuetudo, fides, modestia,

continentia,

castitas».

Et sunt

duodecim,

quos

profert Lignum vitae imperfectos et immaturos in statu praesentis miseriae, sed perfectos et maturos in statu gloriae, quos non secludit ab 220

invicem

nisi

fluvius

mutabilitatis

praesentis

mortalis

vitae,

Apo-

ABCDHPV 197 neque] sed CH | homines ceteros] zz». PV | 198 utl] et add. sed del D | 199 sive] sine V | 200 praesenti] vitae add. B | 201 adeptione] acceptione PV | IIJI^ D | Et oz. ABPV | 202 dulcis] dilectis P | 203 coauget] coagent sed corr. H coaget sed corr. sup. lin. al. man. P | 206 Metaphysicae suae] zm. PV | 209 enim] servit add. sed exp. B

| 210 fructus isti] zz». PV

| 212 tantum] tamen

D | 213 teneant] teneans PV | 214 fructus] quae add. PV | 215 enumerat] anumerat BDH numerat PV | Galatas] sup. Zn. al man. D. | 218 praesentis...statu] oz. (hom.) À | 220 praesentis] punctis sed corr. V | Apocalypsis] apostolus(!) V

198 ut2...est] Cf supra, lin. 129-140 et 164-169.

| 201 Et...202 meo] Cant. 2, 3.

| 203 coauget...204 delectatio] ARIST., Eth. Nic., X, c. 5 (Transl. Grosseteste,

ed. R. A. GAUTHIER, p. 572, 3; 1175a 30). | 204 fortius...205 alio] Cf AVICENNA, Metaph., IX, c. 7 (ed. S. VAN RIET, p. 521, 88-91). | 209 qui...peccati2] Ioann. 8, 34.

| 212 Regnant...214 est] AUGUST., Expos. Epist. Ad Gal., n.

49 (CSEL 84, p. 125,13-15; PL 35, 2105). | 215 Fructus...217 castitas] Gal 5, 22-23. | 218 Lignum vitae] Cf BONAVENTURA, Lignum vitae (ed. Quaracchi, VIII, pp. 68-86).

Grom

384

QUODLIBET IV

calypsis

XXII*: «Ex utraque parte fluminis. lignum vitae afferens. fructus

duodecim». Qui citra flumen sunt, sunt iustorum perfectorum in praesenti Bad 142"!

Zucc. 208%»

Bad. 143" A 110v

B 145"

vita; qui vero ultra flumen sunt, sunt beatorum in patria. | His visis respondemus ad quaestionem, primo separando fructus ab aliis, dicendo quod virtutes, dona, beatitudines habitus sunt, fructus veto | delectationes ex actionibus illorum circa obiectum provenientes, ut dictum est. Virtutes vero acquisitae, ut acquisitae, differunt ab eisdem, ut sunt gratuitae, et etiam a donis et beatitudinibus,| non solum secundum gradum sed secundum finem. | Virtutes enim acquisitae, ut morales, et similiter speculativae, ut sunt acquisitae, habent finem boni

operationem vel veri cognitionem, et modo | naturali. Illa autem alia tum sunt gratuitae, habent finem circa bonum et verum, nisi super

nostrae et perfectissimae operationes. Unde acquisitae virtutes,

| ut sunt acquisitae et ut sunt gratuitae, differunt

sunt gratuitae, finem suum

habent finem caritatis.

ABCDHPV 221 XXII*] II? BD(sed corr. sup. lin. al. man.) | 222 sunt?] om. A(. m)V Me 223 flumen] conf V | flumen sunt] zz». D | 226 delectationes] delactationes V | ex...provenientes] Z/er. A | provenientes] pervenientes V

| 227 vero] ab sed in

autem mut. à m. al. man. B | 228 et?] om. C solum] oz. A | 229 gradum] gradus P | enim] oz. P | 230 habent...237 Philosophus] zer. infra post enim gratuitae ef va- cat sup. in. À | 231 ut est] zz. V | 232 autem] ow. P | 233 non] À m. al. man. B | 234 nisi] circa add. sed exp. C | 235 ita] sed sed corr. sup. lin. al. man. P. | 236 nobis] vobis V | 237 posuit] possint sed corr. P | 239 virtutes...acquisitae] oz. (bom) P | et] sup. lin. al. man. B | differunt] in add. V | differunt...gratuitae] er.

D | 240 est] sunt

A | 243 perfectum] oz. PV

221 Ex...222 duodecim] Apoc. 22, 2. | 227 utl...est] Cf supra, lin. 185-191. | 236 nobis finis] Cf ARIST., Ezb. Nic, HI, c. 8 (Transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 420, 21-29; 1114b 26 - 1115a 3); of. etiam ID., Phys. 11, c. 2 (Transl. Vetus, ed. F BOSSIER - J. BRAMS, p. 54, 2-3; 194a 34-35); df. etiam ANON., Auct. Aust. (ed. J. HAMESSE, 2, p. 145, 63: «Nos sumiis quodammodo finis omni-

um»).

235

in substantia habituum

fine; in quantum enim gratuitae factae sunt per caritatem, quae est forma virtutum, finem alium sibi praestituunt quam habent ex se in quantum pure acquisitae; ut pure enim acquisitae habent finem actum perfectum secundum genus cuiusque virtutis, ut determinat PHILOSOPHUS, ut autem

230

ut est consistens infra limites naturae et etiam virtutes acquisitae, in quannon operationem vel cognitionem limites naturae constitutos et modo

supernaturali, ita etiam quod nulla operatio nostra sive secundum voluntatem sive secundum intellectum debet proprie dici nobis finis, licet hoc posuit PHILOSOPHUS, sed id circa quod habent esse illae ultimae Vim

220

| 237 quod...238 operationes] Cf ARIST., Eth. Nic, X, c. 8. (Transl.

Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 578, 1-7; 1177b 19-26).

240

QUAESTIO 23

245

385

Differunt autem in substantia habituum, non solum secundum speciem

virtutes acquisitae a virtutibus infusis, scilicet a theologicis, quae solae sunt infusae et a donis et a beatitudinibus, et similiter virtutes infusae a donis et beatitudinibus, et dona a beatitudinibus, quia inferior semper in ilis habitibus ad actionem propriam superioris nullo modo potest

attingere, sicut neque aliqua moralium virtutum secundum genus suum| ad actionem magnanimitatis, neque virtus servi ut servi, ad virtutem domini ut dominus est. Quae, ut dicit PHILOSOPHUS in I? Policitae, «non differunt. solum secundum magis et minus, sed secundum gradus naturae», at inferius numquam possit attingere superius, propter quod oportet ut semel principans semper principetur, et semel naturaliter servus semper sit servus, sicut determinat. |

P 104™

Bad. 143%

260

Per hoc patet ad obiectum quo dicitur quod «differunt secundum perfectum et imperfectum», dicendum quod perfectum et imperfectum sunt dupliciter. | Aut enim imperfectum natum est fieri perfectum, vel ei

FMSIE

adaequari; ista specie non differunt, ut album et albius, puer et vir. Aut

unum non est natum fieri perfectum, neque ei adaequari, secundum quod planta est quid imperfectum respectu bruti, et brutum respectu hominis; ista bene differunt non 265

solum

specie sed etiam genere, et

secundum hunc modum se habent sicut perfectum et imperfectum dicti habitus. |

Zucc. 209"

ABCDHPV

246 scilicet] sed DHPV

| 247 sunt] iter. P | et] a£ man. P | a2] om. ACDPV

| et?...beatitudinibus] oz. (hom) V_

similiter...et?] om. (hom.)D

| et?...beatitudinibus^]

e. (hom) P

|

| 248 et!]a B | et beatitudinibus] oz. Bad. | 249

modo] non V | 250 neque] nec A | aliqua] alia sed del. et aliqua 7. s. al. man. B | 251 magnanimitatis] magnitudinis B(sed corr. i. m. al. man.)N | 254 possit] posset H | superius] propter quod attingere semel add. sed va- cat sup. iin. B | 255 et] ut P | naturaliter] o. PV | servus] quia B(add. sed del. )D servitus P. | | 256 servus] servitus P | 259 dicendum...imperfectum] oz. (bom. PV perfectum?] imperfectum sed corr. B. | 261 adaequari] aequari PV | ista] istae ABCPV | 262 neque...respectu] neque ei adaequari ut planta secundum quod planta et quam imperfectum respectu C | 263 est] ier. sed del B. | 264 etiam] et BH | 265 sicut] om. B 253 non...naturae] ARIST., Poli, I, c. 13 (Transl. Moerbeke, ed. F SUSEMIHL, p.

52,7-9; 1059b 36-38).

| 258 differunt...259 imperfectum!] Cf. supra, lin. 10.

386

QUODLIBET IV

QUAESTIO 24 UTRUM BONA MORTIFICATA REVIVISCANT RECUPERATA

D

88b

Sequuntur quaesita de habitibus voluntatis in comparatione ad divetsos hominum status. Et erant duo: unum | in comparatione ad diversos status eiusdem, utrum videlicet bona mortificata reviviscant

recuperata; aliud in comparatione ad diversos status diversorum, scilicet utrum caritas aliqua viatoris possit adaequari caritati contemplatoris. Circa primum arguitur quod non reviviscant, quoniam proprius effectus

non

PHILOSOPHUM (CIR

habet

esse

nisi existente

propria

1n II^ Physicorum

A 110% Zucc. 209%» Bad. 1437

quia secundum

10

«propria causa | et proprius effectus simul sunt et non sunt». Sed caritas illa

quae fuit causa bonorum mortificatorum numquam eadem numero redit. Ergo etc. B 145%»

causa,

etin V° Metaphysicae numquam

reviviscit, quia

Item. Si reviviscunt ab aliquo, hoc non est nisi a caritate | recuperata, quae potest esse minor | amissa et ita non potest esse tantae

efficaciae ut restituat totum effectum maioris deperditae. | In contrarium est communis opinio et tenet contrarium Ecclesia. | «SOLUTIO-

Hic oportet videre quomodo bona dicantur viva et quomodo mortua, et quomodo mortificata et quomodo vivificata. Vivere enim, secundum quod alias determinavimus in quaestionibus de vita Dei, dicuntur proprie illa quae habent aliquod principium in se movendi se

ABCDHPV

2 Utrum...recuperata] Cf. infra, lin. 5-6. | 5 bona] et add. sed exp. D. | 6 in] re add. sed del B | diversorum scilicet] diversos sed exp. P | 7 utrum] enim add. P | 9 effectus] non esse habet add. sed exp. D. | 17 In] oz. P. | 19 quomodo!] quod sed corr. 7. m. al. man. B | bona...quomodo?] om. (hom.) PV | 22 proprie] propria V 2 Utrum...recuperata]

C£. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), a. 27, q. 1;

THOMAS DE AQ., Sent, IV, d. 14, q. 2, art. 3, q^ 3.

| 11 propria...sunt?]

ARIST., Phys., IL, c. 3 (Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER-J. BRAMS, p. 62, 2-3; 195b 18-19); of etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 2, p.146, 72); of ARIST.,

Metaph., V, c. 2 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, prs Tel Owweda Re PONZALLI, p. 74, 111-112; Iunt., VIII, £. 103vI; 1014a 22). | 21 alias determinavimus] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), a. 27, led 25205 160vD-161rE-F).

15

QUAESTIO 24

ipsa secundum

se secundum

plantae secundum 25

Shell

aliquod genus motus, quemadmodum

augmentum,

animalia secundum progressum, intel-

lectualia secundum intellectum. Et inde transumitur 'vivere' communiter ad illa quaecumque habent efficaciam in aliquod vigore eliciendi propriam operationem, quemadmodum dicitur «gnis vivit cum acriter urit».

Et ulterius transumitur ad illa quae ad finem aliquem ordinantur, et sunt in tali statu ut illum possint attingere. Hoc modo dicuntur viva opera 30

quae fiunt in caritate, quia caritas est causa vitae sive esse spiritualis in

homine, ut dictum est in quaestione de identitate caritatis et gratiae supra. Et opera quae dicuntur viva,| ex operantis vita et principio vitae

o

Zuce, 210%

in ipso, procedunt, ita quod caritas, in quantum est gratia, acceptam et gratam facit Deo essentiam animae, et sub ratione qua virtus, omnem operationem. Ex potentia autem grata et habitu grato in quantum

huiusmodi non elicitur nisi operatio grata et accepta. Ex eo autem quod operatio grata est et accepta, est in statu tali quod pro ea in dispositione divina patata est homini vita aeterna, quod est eam esse vivam. Et e contra quod operatio quae non est procedens ex radice caritatis tam40

45

quam ex operantis vita sive principio vitae, ut quae fit in mortali pecca-

to, non est Deo accepta, nec est in tali statu ut pro ea reddatur homini vita aeterna, ad quam omnis operatio de genere bonorum debet ordinari. Et quia ut vita aeterna cuique reddatur pro opere, requiritur ut et grata sit persona cui reddenda et similiter operatio pro qua reddenda, ut quamquam persona sit grata, si actio | in ortu suo non fuerit grata, nihil in vita aeterna reddendum est, et e converso quantumcumque actio seu operatio in ortu suo grata fuerit et manet, quantum | in se est, in divina

reputatione tamquam digna ut | pro ea reddatur vita aeterna, dum tamen persona

ABCDHPV

ingrata est, pro illa tempore

illo nihil in vita aeterna

_

23 ipsa] ipsam sed «rr. C | 26 habent] Z zz. al man. B | aliquod] aliquo DP | 27 urit| o; P | 29 ut illum] oz. P | possint] possunt sed corr. V | 30 esse] oz. A | 32 ex] quod sed corr. sup. lin. al. man. B. | etin P | 33 procedunt] procedit AB(sed in procedunt wrr)CDHPV

| caritas] quia add. ACDHPV

| accep-

tam] acceptiva A | 36 operatio] et add. B | Ex...accepta] ster, P(sed va- cat sup. lin)V | 37 pro ea] per eam P | 38 2 om.N | 39 quod] om. PV | 40 quae] qui D | 41 tali statu] zz. PV | 43 ut] om PV | utet] mB | 44 reddenda!] redatur P | pro qua] per quam P | 45 non] om PV | fuerit grata] zn. PV

| nihil...47 fuerit] oz. (hom.) PV(gf. notam immediate praecedentem)

converso] contra C | quantumcumque] quantocumque DH C | 49 pro] propter(?) sed corr. C 31 ut...32 supra] Cf supra, q. 10, lin. 292-322.

| 46

| 47 fuerit] fuit

let ae

Bad. 143"! P 104%

388

QUODLIBETTV

reddendum

est; ut secundum

50

hoc, licet operatio quantum est ex se non

est mortua, quia quantum est ex se pro illa vita aeterna reddenda esset nisi esset ex parte personae impedimentum et sic quantum est ex se viva est, quia tamen necessario per alterum frustratur effectu suo sive fine, mortua vere reputanda est, et hoc est eam esse mortificatam. Et quia ista

mortificatio contingit ex alterius indispositione, ex cuius dispositione dependet adeptio finis sui sive effectus, ideo cum B 146"

53

gratia sive caritas

recuperatur et advenit subiecto disposito per quam fit idoneum | dicto fini ablata dicta indispositione, statim opera per indispositionem et carentiam gratiae mortificata, per dispositionem

reversam

recuperata

gratia fiunt iterum viva, quia ad attingendum finem suum directa, et hoc Ne

60

non per aliquid novum eis adveniens, sed alteri scilicet subiecto, ut dictum est. Ideo per accidens opera mortificata fiunt viva,| non pet se,

et hoc quemadmodum leve deorsum detentum per prohibens amoto Bad. 143™

prohibente ascendit. |

Ex quo plane patet ratio quare mortificata possunt per superveni-

65

entem caritatem vivificari, non autem mortua, quia scilicet a causa per C 108" vie Zucc. 210" D 88"

accidens nihil potest | fieri nisi causa per se subsit, ut amoto prohibente non | ascenderet leve nisi actu haberet in se formam levis, qua ex se ascendit. Nunc autem in | mortuis opetibus, quae numquam | viva fuerunt in re et ita neque in divina dispositione, non est causa ullo modo per se ad obtinendum praemium vitae aeternae, sicut est in operibus mortificatis.

Illa enim

causa

est forma

70

caritatis operationi impressa,

quando primo ex libero arbitrio est illicita, quae ipsa transeunte secundum actum cum ipsa operatione manet in divina dispositione sive reputatione. Illam autem impressionem numquam habebant opera

us

ABCDHPV

50 ut] et C | non...se] oz. (boz.) A | 51 quia] oz. PV | 52 nisi esset] ozz. V | esset] et sed corr. sup. in. À | 53 frustratur] frustantur sed corr. D | fine] sine

fine sed del. et sive fine 7. m. al man. B

| 54 vere] vero ABDHPV

| 56 effectus]

et add. PV | cum] om. PV | caritas...et] o». P. | 57 et] sive V | 58 indisposione] dispositione PV | indispositionem] dispositionem PV | 60 fiunt] fuerit V | attingendum] tingendum sed corr. sup. lin. al. man. D | hoc] om. P | 62 est] non add. P | opera] omnia H | fiunt] fuerit V oz. B | 63 per] om. V | amoto] autem moto A | 65 possunt] post sed corr. i. m. al. man. B | 66 mortua] mortis a sed corr. D | 67 amoto] autem modo A | 69 quae numquam]

iter. inf. 88va D

| 70 inre] om. V

| 73 illicita] elicita A

| 75 Iam] Illa AV

impressionem] indispositionem P(et iter. sed exp.)V | habebant] habebat V 61 ut...62 est] Cf. supra, lin. 43-54.

|

QUAESTIO 24

mortua ista.|

sed mortificata, quia illa non

389

fuerunt ex caritate elicita sicut Bad. 143**

80

Per hoc patet ad argumentum primum quod caritas deperdita numquam reviviscit, ergo nec opera quorum fuit causa, dicendum quod opera dicuntur reviviscere non quoad substantiam operum et in rerum existentia,

85

sicut neque

eadem

caritas

numero

revertitur,

sed quoad

divinam reputationem et in eius dispositione, in qua etiam caritas deperdita revertitur quoad effectus eius vel etiam in sibi simili, ut in caritate alia iam infusa. | Ad secundum quod est contra hoc quod «opera non reviviscunt nisi a caritate recuperata», dicendum quod falsum est nisi per accidens, quia a caritate recuperata non vivificantur opera mortificata nisi removendo

Bad. 145?

prohibens, ut dictum est, non autem per se causando in eis vitam. Et 90

cum assumitur quod illa potest esse minor prius amissa, et ita non tantae

efficaciae ut restituat totum effectum prioris, verum est si per se restitueret, sed per accidens sufficit minima caritas restituere effectum maximae caritatis. Unde licet minor | caritas non possit vivificare opera maioris caritatis, dando eis valorem sive dignitatem sive quantitatem 95

meriti quod habebant

a caritate maiori, si illam omnino

amisissent,

qualem modum vivificandi supponit argumentum et falso, minor tamen caritas bene potest removere dictum impedimentum, quia minima catitas gratum 100

faciens removet omne

peccatum

mortale, quod solum

erat impedimentum ne opera dictum effectum sive finem suum consequerentur. Sed in argumento affertur difficultas maior quam sit principalis, an scilicet tota caritas amissa recuperatur cum gratia vel caritate

secunda, ita quod necesse sit quod paenitens resurgat in gratia maiori, aut nihil de ea recuperatur, ut solum resurgat in gratia secunda, an solum ABCDHPV 76 fuerunt] erant C | 81 non] Z P | operum] om A | 82 sicut] sint V | eadem] eisdem D | 83 eius] ea sed corr. B. | 86 reviviscunt] reviviscent C | 88 non] oz.

B | 89 causando] creando PV

| in] om. PV

| 90 et] in add. sed exp.

P | 91si] non PV | 92 minima] minime PV | 94 sivel] sup. lin. al man. D | dignitatem] sequenti add. V | sive quantitatem] sine quantitate V | 95 illam] illa V | 96 falso] ratio PV | 98 solum] om. B | 100 affertur] oz. PV | 103 an] non sed corr. sup. lin. À

79 argumentum primum] Cf. supra, lin. 8-13. | 86 opera...87 recuperata] Cf. supra, lin. 14-16. | 89 ut...est] Cf supra, lin. 65-77.

11525

390

B 146” P 104%

QUODLIBET IV

aliqua pars eius recuperatur ut possit | resurgere in caritate minori, maiori aut aequali. Sed de hoc nihil ad propositum. |

105

Zucc. 210v

QUAESTIO 25

UTRUM

CARITAS

ALIQUA

VIATORIS

POSSIT

ADAEQUARI

CARITATI

CONTEMPLATORIS

Jav tlle

Circa secundum arguitur quod caritas viatoris possit aequari caritati contemplatoris, quia caritas viatoris semper potest augeri ipso permanente | in via. Si enim manens in caritate semper viveret, semper bene ageret et augmentum caritatis mereretur, quod a Deo iustitia

exigente non ei denegaretur. Sed minimum per augmentum multotiens factum necesse est quandoque adaequati maximo finito, et constat quod caritas contemplatoris creata est finita. Ergo etc.

10

Contra: cum maiori caritate semper Deus potest magis diligi, ergo viator magis diligere posset Deum quam contemplator. Sed viator, quantumcumque magnus in caritate, necessario minorem habet cognitionem quam contemplator. Ergo in minori cognitione posset Deus plus Zucc. 210%

Bad. 143"

diligi. Quare | cum cognitio et amor constituunt essentiam beatitudinis, posset ergo tunc viator esse aliquo modo magis beatus quam contemplator. Consequens falsum est, ergo et antecedens. |

ABCDHPV 104 possit] zer. in f. 146rb B

| 105 maiori] om. D

| 2 Utrum...contemplatoris]

Cf. supra, q. 24, lin. 7. | 4 secundum] quod add. PV | 5 contemplatoris] contemplationis P | viatoris| possit aequari (viatori add. sed exp.) caritati contemplatoris add. B | semper] om B | potest] possunt sed corr. B | ipso] episcopo(!) D | 6 viveret] maneret V | 7 ageret] aget sed corr. sup. lin. al. man. D | caritatis] oz. A | mereretur] meretur PV | 8 ei] eidem PV | 9 et] om. P | 10 creata] tanta sed in creata corr. D causata ABCHP sancta V | est finita] zur. PV | 11 magis diligi] zz. PV | 13 magnus] magnum V | necessario] necessarius V | 15 cognitio] Dei add. sed exp. A 2 Utrum...3 contemplatoris] Cf. THOMAS DE AQ., De Vera c2 ON S ID, Sent., UI, d. 35, q. 1; ID., Summa theol, TI IFSrqu152 5209: Jb q. 182, a. 1; Ibid. q. 188, a. 6.

5

QUAESTIO 25

391

In hac quaestione supponitur quod regulariter caritas contempla20

toris maior

est caritate viatoris.

Quod

revera

supponendum

est in

eodem dicente APOSTOLO Philippenses III*: «Non quod tam acceperim aut tam perfectus sim, sequor, si quomodo comprebendam» etc. «Quicumque ergo perfecti sumus hoc sentiamus», ubi dicit Glossa quod imperfecti sumus comparatione futuri, et ita «/ustitia qua iustus ex fide vivit, nunc vera tustitia est. Quae licet non immerito in| aliquibus iustis pro buius vitae

30

capacitate perfecta dicatur, parva tamen est ad illam magnam | quam recipit aequalitas angelorum». Cum ergo illo supposito quaeritur utrum caritas viatotis | possit aequari caritati contemplatoris, de minori autem non pervenitur ad aequalitatem maioris nisi per minoris augmentum, quaestio ergo quaetit

C 108^ Bad. 144"?

Zinec. 211

utrum caritas viatoris ipso manente viatore possit in tantum augeri quod

possit adaequari caritati contemplatoris. Et est dicendum quod caritatis augmentum potest intelligi | aut quoad substantiae eius sive essentiae quantitatem, 35

sive quoad actionis

eius fervorem.

Secundo

modo

potest omnino caritas viatoris aequari caritati contemplatoris. Caritas enim patriae propter apertam visionem summi boni et propter amotionem omnis infirmitatis ex parte corporis et animae, impedientis in praesentü ne tota nostra | cogitatio feratur in Deum et tota nostra

40

D 88>

non

affectio ligetur in ipsum, semper ferventius secundum actum, licet non secundum habitum, Deum diligit et perfectius quam posset diligere quaecumque caritas viae, quantumcumque esset maior. Unde dicit ubi supra: «Caritas quae nunc est, non auferetur sed augebitur et implebitur. In qua

ABCDHPV 22 acceperim] acceperam PV | aut] ser. sedin ut mut. D | sim] sum ACDHV sumi P | quomodo| modum add. P | 24etita] o». P | qua] quia B | 25 Quae licet] Quaelibet PV | 26 est] om. A | 29 pervenitur] pervenit V | 30 quaerit] quaere V | 31 ipso] ipsa sed corr. B | 32 adaequari] aequari P | 33 potest] in add. P | quoad] quo aut PV | 39 ligetur] eligetur sed corr. P | 40 habitum] semper add. AB | perfectius] perfectus P | 41 esset] esse sed corr. sup. lin. al. man. P | dicit] Augustinus add. Bad. (an rede?) | 42 non] sup. lin. al. man. D | auferetur] aufertur PV | et] om. PV | implebitur] implebatur(!) PV 21 Non...22 comprehendam] Phi/ 3, 12. | 23 Quicumque...sentiamus] Ph. 3, 15.

| 24 iustitia...27 angelorum] PETRUS LOMB., Collect. in Epist. Pauh, Phil. 3,

15 (PL 192, 249AB).

| 42 Caritas...45 Deus] AUGUSTINUS, De perfectione

iustitiae hominis, c. 8, n. 19 (CSEL 42, pp. 17,22 - 18,5; PL 44, 300-301).

Eds

592

QUODLIBET IV

plenitudine. illud. praeceptum. caritatis. implebitur: "Diliges Dominum. Deum’ etc. Nam cum adhuc est aliquid carnalis concupiscentiae, non omni modo ex tota anima dieitur Deus. Inteligendo autem caritatis. viae augmentum |quoad B 146"

AT Bad. 154"

45

essentiae eius quantitatem, est opinio ALIQUORUM quod «quantumcumque augeatur caritas viatoris, numquam iamen attinget quantitatem |

contemplatoris, quia non habent quantitatem eiusdem rationis sicut neque habent linea et superficies, propter quod Zmea, quantumcumque augeatur,| numquam venit ad quantitatem superficiei». | Sed hoc non

potest stare, quoniam

quantitas

50

caritatis viae et

patriae eiusdem rationis est, et eadem specie in diversis et eadem numeV 728 Zucc. 211%

ro in eodem, differens solum secundum magis et minus. Omnis autem | talis quantitas, sive in eodem sive in diversis, eiusdem rationis est.| Non

ergo catitas viae et patriae se habent sicut quantitas lineae et superficiei,

D

sed potius sicut quantitas lineae maioris et minoris. Quare cum ita est

quod finitum per continuam additionem alicuius portionis multotiens, necesse est aliquando attingere ad quantitatem alterius finiti eiusdem speciei quantumcumque maioris. Cum ergo caritas viae continue augetur Bad. 154^

per additionem alicuius portionis virtutis multotiens, sequitur ergo necessario quod caritas viae potest adaequari caritati patriae. |

60

ABCDHPV

43 Diliges] Diligens B | 45 Intelligendo] In diligendo sed corr. sup. lin. al. man. C | 48 contemplatoris.. quantitatem] 7. z. al man. H | 50 venit] an scribendum veniet? | 51 quoniam] quem B | 52etl]in P | 53 differens] differentis PV | 55 ergo] autem À

| et”.. lineae] om. (bom. B

| 56 ita est] ista PV

attingere] contingere V | 59 speciei] spei V | 60 portionis] partitionis A multotiens] necesse est aliquando attingere add. sed exp. À | ergo] hic C

45 Diliges...Deum] Marth. 22, 37. THOMAS DE AQ., De veritate, GO

58

| 46 quantumcumque...50 superficiei] Cf SCA od EES

p. 856b: «Ad

quintum dicendum, quod quamvis caritas vel gratia viatoris in infinitum augeri possit, nunquam tamen potest pervenire ad aequalitatem gratiae Christi. Quod enim finitum aliquid per continuum augmentum possit attingere ad quantumcumque finitum, veritatem habet, si accipiatur eadem ratio quantitatis in utroque finito; sicut si comparemus lineam ad lineam, vel albedinem ad albedinem; non tamen si accipiatur alia et alia ratio quantitatis. Et hoc patet in quantitate dimen-

siva: quantumcumque enim linea augeatur in longum, nunquam perveniet ad latitudinem superficiei. Et similiter patet in quantitate virtuali vel intensiva: quantumcumque enim cognitio cognoscentis Deum per similitudinem proficiat, nunquam potest adaequari cognitioni comprehensoris, qui videt Deum per essentiam. Et similiter caritas viatoris non potest adaequari caritati comprehensoris: aliter enim aliquis afficitur ad praesentia, et aliter ad absentia. Similiter etiam quantumcumque crescat gratia alicuius horhinis, qui gratiam secundum aliquam particularem participationem possidet, nunquam potest adaequare gratiam Christi, quae universaliter plena existit»). ;

|

QUAESTIO 25

399

Quod caritas viae continue potest augeri, patet ex parte caritatis et ex parte subiecti. Ex parte caritatis, quia super illud

penses 65

«

Ad»

Philip-

III: «Ad ea | quae priora sunt extendens me ipsum», dicit

Glos-

P 104%»

sa: «Ad potiora extensus est, ut semper proficiat in melius», id est ad futura

merita, a quibus si cessaret, et perderet praeterita. Similiter ex parte subiecti, quia dicit Glossa ibidem: «Extendens sinum vel sacci vel alicuius ret et extendendo facis capaciorem». Sic si desiderando extendis animum, 70

extendendo facis capaciorem. Quod si forte tanta sit catitas patriae ut caritas hic habita, quantumcumque magna sit et quantumcumque augeatur, ut nullius viatoris puri caritas ei adaequetur, nec adaequata um-

quam fuerit, neque umquam adaequabitur, ut secundum hoc intelligatur illud EVANGELII: «Qui minor est in regno caelorum maior est illo», scilicet Ioanne Baptista, de quo dixit Christus: «Inter natos mulierum», etc. Hoc Tis

non impedit quin quantum est ex parte caritatis recipiendae et ex parte subiecti recipientis, si in statu meriti perseveraret, ad tantum augmentum pervenire posset. Sed quod amplius est, non est omnino manifestum

utrum caritas patriae quoad essentiae suae quidditatem aliquod augmentum recipiat super illud quod accepit in praesenti. Sed de hoc nihil 80

ad propositam quaestionem.

Per haec patet solutio ad obiecta. |

Zuce, 211v»

ABCDHPV 62 potest] posse PV | 64 quae] om. V | 65 proficiat] perficiat PV | ad] a B | 66 perderet] praecederet PV | 67 sacci] sicci PV | 68 Sic si] om. P | | extendis] extendas V | Sic...capaciorem] om. (hom. A | si] om. BCDHV animum] animam PV | 70 sit] sic H | 71 nullius] ulterius V | ei] sup. in. A | umquam] numquam AD undequam neque P | 72 neque] nec A | umquam] numquam BCH

omnino] oz. PV

| 73 scilicet] oz. B

| 78 aliquod] quod P

75 quantum est] op. PV

| 77

| 79 super] sup. hin. al. man. D. | 82

haec] hoc D

64 Ad...ipsum] Phil. 3, 13. | 65 Ad...melius| PETRUS LOMB., Collect. in Epist. Pauli, Phil. 3, 13 (PL 192, 248B). | 67 Extendens...68 capaciorem] I/;4., Phil. 3, 13 (PL 192, 248A). | 73 Qui...illo] Math. 11, 11. | 74 Inter...mulierum] Ibid.

394

QUODLIBET IV

QUAESTIO 26 UTRUM

LICEAT

MENDICANTIBUS

PETERE

ULTRA

NECESSITATEM

Sequuntur quaestiones circa hominem pertinentes principaliter ad

C 108%" HS 2"

corpus et ad corporis usum, ubi quaerebantur duo de acquirendis et quaedam alia de iam | acquisitis. | Primum illorum erat de acquirendis per eleemosynam, utrum liceat mendicantibus petere ultra necessitatem. Secundum de acquirendis per servitium, utrum pro servitio in filio suo

instruendo liceat sumere pecuniam quam serviens novit acquisitam per usuram. Circa primum arguitur quod non licet mendicantes petere ultra

10

necessitatem, quia dicit APOSTOLUS: «Habentes quibus vescimut et tegamur

B 146% ANIME Bad. 144$

his contenti summus. Quod si hoc pertinet ad Apostolos quibus debitum erat a subditis sumptus accipere absque tione,| multo fortius ergo pertinet ad mendicantes et vandum tenentur. Sed quidquid est ultra illud, illud est tem, quia victus et vestitus comprehendit omnia quae necessitatem. Ergo etc. |

praedicatores, omni mendicaad illud obserultra necessita| pertinent ad

15

Contra est factum commune, quia mendicantes recipiunt quidquid

eis offertur.

Supposito quod licitum sit aliquibus mendicare, quod quaestio ista D 89" Ziace Pilih

supponit, quod | et nos secundum determinationem AUGUSTINI in libro De opere | monachorum supponimus, dicendum quod necessitas pertinentium ad usum humanae vitae magnam latitudinem

ABCDHPV

2 Utrum...necessitatem] Cf. infra, lin. 6. | 4 ad] om. ABDHP | ad corporis] om.NV | et?. . .acquisitis] om. P | 6 mendicantibus] medicantibusP | necessitatem] necessitate V | 7 suo] usurarii Bad. | 10 mendicantes] medicantes P | 11 vescimur] an scribendum vescamur? | 12 sumus] simus A | 13 subditis] supradictis C | sumptus] sumptis sed corr. B | mendicatione] mendatione sed corr. sup. lin. al. man. P | 15 tenentur] tenendum P | illud!...ultra] om. (Lom.) B | illud?] id P om. V | 16 comprehendit] comprehendunt H | 17 etc. ... offertur] 2 #. sup. al man. B. | 21 ista] illa AH primo D | 22 determinationem] declarationem A à

11 Habentes...12 sumus] I Tim. 6, 8. | 24 necessitas...28 concurrentibus] Cf.

AUGUST., De opere monach., c. 15, n. 16 (CSEL 41, 558, 15-18; PL 40, 561-562).

20

QUAESTIO 26

25

395

habet et secundum condiciones et status personarum; quod enim uni esset superfluum et multum, alteri esset parum et modicum, et hoc aspectis circumstantiis

personae,

loci et temporis, et cetetis exterius

concurrentibus. Habet etiam latitudinem ex parte sui ipsius in se ipsa 30

circa unam et eandem personam secundum easdem circumstantias interius et exterius concurrentes. Quaedam enim est necessitas extrema,

sine qua vita corporalis sustentari non posset, ad quam supplendam | in proximo

quilibet tenetur.

Iuxta illud I^ Ioannis

Bad. 144

3° «Qwi habuerit

substantiam buius mundi, et viderit fratrem suum necessitatem», Glo ssa: «ictus vel vestitus, «et clauserit viscera sua ab eo», 35

Glossa: «ut non compatiatur eius

miseriae vel nihil det, etiamsi compatiatury, «quomodo caritas Dei manet in illo?»

Alia vero est necessitas opportuna sine qua vita temporalis commode

haberi non potest, ad quam supplendam quilibet pietate provocatut. «Ad» Romanos 12°: «Neessitatibus sanctorum communicantes». "Tertia vero est necessitas proficua sine qua utiliter vita temporalis deduci non 40

45

potest, ad quam supplendam perfectus amore boni communis animatur.

Exodus 36°: «Plus offert populus quam necessarium est». | Ultra necessitatem primam cuilibet cui tamen licitum est mendicare, quia non omnibus licet sine peccato, quos decernere non pertinet ad praesentem quaestionem, licet petere id quod pertinet ad secundam necessitatem, et hoc pensatis | circumstantiis personae, loci et temporis et aliorum adiacentium. Etiam huiusmodi circumstantiis existentibus licet petere etiam id quod pertinet ad tertiam necessitatem, ut puta si frater mendicans utilis sit studio Sacrae Scripturae et praedicationi, ad quae libris indiget, qui pertinent ad istam tertiam necessitatem, bene licet ABCDHPV 26 parum] parvum BCHPV parvi D

| 27 aspectis] aspetis(!) sed corr. sup. Jn. al.

mam.P | 28 concurrentibus] occurentibus ADHP | latitudinem] latitudines A | 29 eandem] et eadem add. sed del. P | 30 concurrentes] concurrentis V | 31 corporalis] spiritualis À | 33 mundi] o». V | fratrem...necessitatem] necessitatem fratrem suum B | suum] oz. P | 35 vel] ut V | etiamsi] non add A | 36 commode]

comede(!) V

| 37 quilibet] quaelibet quo V pro add.

P | 40

communis] causis V | 41 36°] 33° B | quam] quod V | 42 mendicare] conf. sed corr. al. man. D. | 43 quos] quod C | 45 hoc] zr B | pensatis] cum add. D

| et2] om. PV | 46adiacentium] adientium(!) D

32 Qui...33 necessitatem] I loamm. 3, 17. | 33 victus...34 vestitus] G/ossa interlin. in I loann., 3, 17 (ed. 1634, VI, p. 1399-1400a). | 34 et...eo] I Ioann. 3, 17.

| ut...35 compatiatur]

1399-1400b).

G/ossa interlin. in I loann., 3, 17 (ed. 1634, VI, p.

| 35 quomodo...illo] I Joann. 3, 17.

muhnicantes] Row. 12, 13.

| 38 Necessitatibus...com-

| 41 Plus...est] Exod. 36, 5.

| 42 necessitatem

primam] Cf. supra, lin. 30-35. | 44 secundam necessitatem] Cf. supra, hin. 36-38. | 49 tertiam necessitatem] Cf. supra, lin. 38-41.

Bad. 144T Ziucce. 212%

P 105"

396

Zucc. 212

E25"

QUODLIBET IV

eum petere ea quibus sibi ipsos comparet, pensatis tamen circumstantiis, quae ultra id quod opus est petere | non licet, quia plus ad curiositatem et cupiditatem pertineret quam ad necessitatem. Unde etiam illi qui habent legitime sufficientia | bona temporalia, quibus non est opus alias mendicare,

sive habeant

ila de bonis

Ecclesiae

sive aliunde,

ultra

huiusmodi necessitatem nec uti licet eis, quia esset abuti. Unde super ilud F* «Ad» Thessalonicenses ultimo: «lzglezus et sobra simus etc,

50

55

Glossa: «Vigilet mens nostra attendens baec caduca et sobrie. eis

utamur, non quasi bonis nostris, sed ad sustentationem datis. Vigilemus moderate his utentes.

60

Zuce, 2125

Per haec patent obiecta. |

QUAESTIO

UTRUM

PRO SERVITIO

PECUNIAM

IN FILIO USURARII

27

INSTRUENDO

LICEAT SUMERE

QUAM SERVIENS NOVIT ACQUISITAM PER USURAM

Circa secundum arguitur quod non licet sumere pecuniam usurariB 147% C 108"

am pro servitio in filio suo instruendo, quia | nemo potest tenere ne restituat rem furtivam. Pecunia usuraria est quasi res furtiva. | Ergo accipiens eam pro servitio non potest eam tenere, quare neque reci-

Züce 21220 Bad. 144^

pere.| Contra: «dignus est operarius mercede sua». |

ABCDHPV

5lid|illud V | curiositatem] quam add. P(sed de/)V | 52 pertineret] pertinet D pertinent PV | 54 Ecclesiae] et talis sed corr. à m. al. man. B | 55 nec] ut H | 57 attendens] intendens V | caduca] educa sed corr. sup. lin. al. man. B | 2 Utrum...usuram] Cf. supra, q. 26, lin. 7-9. | 5 ne] quin A | 6 Pecunia] pecuniam V | res] oz. PV | 7 servitio] suo add. C | potest] om. P(sed corr. sup. lin. al. man.)N etiam add. sed exp. H | 9 operarius] operatio P 56 Vigilemus...57 simus] I Thess. 5, 6. | 57 Vigilet...58 datis] PETRUS LOMB., Collect. in Epist. Paul, Y Thess. 5, 6 (PL 192, 307B). | 58 Vigilemus...59 utentes] I Thess. 5 ,6. | 9 dignus...sua] Luc. 10, 7.

QUAESTIO 27

10

397

Dicendum quod usurarius aut nihil habet omnino in bonis nisi acquisitum sit per usurariam pravitatem, aut habet taliter acquisita et

15

quaedam alia iuste acquisita. Si secundo modo, tunc licet sumere pecuniam quam novit acquisitam per usuram. Cuius ratio accipitur ex parte dantis et ex parte dati; ex | parte dantis, quia ei maneat tantum in bonis | quod sufficit facere restitutionem

omnium

iniuste acquisitorum;

ex

A112 Zace, 212

parte , scilicet pecuniae, quia in pecuniae translatione, quia in ea non differunt substantia et usus, cum eo quod in ea transfertur substantia sive possessio, transfertur simul et dominium, ut non teneatur

restituere eandem

pecuniam quam accepit, sed sufficit quod possit

restituere aequivalentem, ita quod non est simile de iniusta possessione

25

alterius rei, ut libri vel equi et pecuniae. Aliam enim rem iniuste possessam non liceret alienare, neque dando neque vendendo neque debitum solvendo, sed eandem in re non in suo pretio tenetur quilibet restituere. Et qui sciret rem esse talem, non liceret ei eam emere, vel pro servitio vel in dono recipere. Pecuniam autem, quia non est nisi pretium et medium commutationis, non tenetur iniustus possessor, maxime usuta-

rius eandem numero reddere, dum tamen potens est eam competenter 30

aliter restituere. | Si vero nihil habet in bonis nisi male acquisitum, tali nullo modo

Bad. 144%

licet aliquid de eis quae possidet alienare; tali modo impossibilem se redderet ad id restituendum. Neque licet alicui eam tali modo alienandi recipere, quia reciperet quod omnino est alterius et super cuius alienatio35

ne tali nullam de iure talis possessor potestatem habuit, nisi forte pro labore illo | quo utiliter negotium illius ageret cui | pecunia restituenda est, ut videlicet pecunia sua ei restituatur, quemadmodum comedere licet cum usurariis illos qui procurant quod restitutionem faciant, et tunc in restitutione facienda expensae illae sunt deducendae. Quare cum talis

ABCDHPV 11 aut ait V | 12 sit] sic À | 15 et...dantis] Z ». a/ man. D | 16 sufficit] sufficienter V | acquisitorum] inquisitarum sed corr. sup. lin. C | 17 dati] supplevimus | quia!...pecuniae] om. (hom.) À | 18 substantia] similia H | 20 eandem...accepit] om. H | 21 restituere] aequalem seu add. A | iniusta] iusta PV

| 22vel]et C

| Aliam] ser. sed in aliquam mut. al man. C

| 24 in re] rem

PV | 25talem| tamen P | 26in] pro C | dono] domo D | 28 competenter] competere PV | 30 acquisitum] acquisitis V | 31 aliquid] aliquis V | modo] quo add. BD quod add. PV

| 33 super] sunt PV

| cuius] eius

H | 54

potestatem] fiunt add. sed exp. B. | 35 cui] cum A | pecunia] pecuniam sed corr. P | 36ut| o». V | 38 deducendae] deutendae(!) P(sed corr. sup. hn. al. man.)N

Zücc. 212"

D 89%

398

QUODLIBET IV

usuratius,

si pro tali servitio

impossibilem ad eam PIN) EMESR

Bad. 144

daret pecuniam

acceptam

de usura,

restituendam redderet, quia nihil manet

se

40

ei nisi

restituendum alias pecuniam. Ergo de | usura acquisitam dare instructoti filii sui pro eius servitio non licet, quate neque licet | eam illi pro servitio suo sumere. Et est simile in hoc casu de pecunia et alia re iniusta possessa, videlicet quod eam debet reddere in sua substantia, quia non habet quidquam remanens aliis restitutis in quo posset eam restituere in valore suo sive in pretio. |

45

Per dicta patet obiectum primum, quia omnino est simile, nisi quod tem furtivam aliam a pecunia sive male acquisitam tenetur eandem B 147% Bad. 1447

numero

restituere, non

autem

pecuniam

ubi non

habeat unde

alias

|

50

aeque competenter eam restituere possit. | Ad secundum dicendum quod dignus esset ille ut pro servitio suo ei satisfaceret, si aliter haberet unde satisfacere posset; postquam tamen

non habet unde debet debitum dimittere, vel quousque solvendo fuerit Bad. 1457

credere, nullo modo pro satisfactione id quod alienum est, recipere. |

55

Zucc. 215

QUAESTIO 28 UTRUM

BONA COMMUNIA

SINT DE IURE EVANGELII

Sequuntur quaestiones de iam acquisitis. Et erat una de bonis communibus Ecclesiae et duae de bonis privatis. De bonis communibus una quaestio erat, scilicet de decimis, utrum sunt de iure evangelii.

ABCDHPV

40 impossibilem] impossibile V neque] nec V

| nisi] oz. A(sup. lin.)PV

| 45 posset] possit PV

| 42 pro!] per V

| 48 quia] quod P

| 49 furtivam]

|

futuram P | 50 restituere] restitueretur sed corr. P | ubi] nisi P | 52 ut] om. PV | 53 aliter] alter sed corr. sup. lin. al man. C | haberet] ser. sed in habet mut. H | satisfacere] satisfactione B | satisfacere posset] inv. PV | 54 unde] solvendo add. sed exp. À | 55 credere] cedere P. | 2 Utrum...evangelii] Cf. infra, lin. 5. | 5 scilicet] om.C | decimis] conf. sed corr. sup. lin. al man. D 48 obiectum primum] Cf. supra, lin. 5-8.

| 52 secundum] Cf. sapra, lin. 9.

QUAESTIO 28

399

Et arguitur quod non, quia sunt de praeceptis caerimonialibus legis Mosaicae eo quod non pertinent ad praecepta moralia, quia illa sunt de iure naturalis rationis, non sic autem decimae.

Contra: 10

Matthaei

Christus

loquens

de

solutione

decimarum

dicit

| XXIII*: «Haec autem oportet facere et illa non omittere». |

A 1125 Bad. 145"

15

Dicendum ad hoc quod in veteri lege erant quaedam praecepta pure moralia, ut illa de dilectione proximi quae erant in secunda tabula, et duo de dilectione | Dei in prima tabula: quaedam vero pure caerimonialia et non nisi ad aliquid significandum instituta, ut illud: «Non arabis in bove et asino», quaedam vero mixta partim moralia et partim caetimonialia, ut est illud de observantia sabbati. In quo erat morale et de iure legis naturae quod aliquod tempus opportunum habere debuit et sibi determinare quilibet homo rationalis, hoc est habens usum rationis, quo

praecise vacaret divino obsequio, omnibus aliis illa hora praetermissis; erat autem in illo praecepto caerimoniale quod ad hoc determinata erat certa dies, scilicet septima in septimana. Propter quod adveniente lege

evangelica et cessantibus caerimoniis, cessavit et observantia sabbati pro determinatione illa legali quoad diem septimum in quo fieret sabbatismus. Sed pro eo quod est iuris naturalis cessare non potuit, sed ad hoc lex evangelica hominem reduxit, secundum quod praedixit Moyses filiis Israel: «Ll/efera veterum comedetis et advenientibus novis cessabunt vetera. Vetera erant praecepta legis Moysi quoad caerimonialia,

ABCDHPV 6 quia] non add. sed exp. V | 7 illa] illam sed corr. P | 8 decimae] decimes (!) V | 10 XXIII] XIII? PV | 14 quaedam] quidam V | 15 illud] om PV | 16 quaedam] quidam P(sed corr. al. man.)V | mixta] iuxta sed corr. 7. m. al man. B mixtam sed corr. P | moralia] mora P | 17 est] id add. sed exp. D | 18 opportunum] optimum P conf. (obtutum?)V | 19 quo] qua PV | 20 obsequio] obsequi sed corr. al. man. P | 21 caerimoniale] caerimonialiae P | quod] et V | 22 certa] circa sed del. et certa 7. m. al man. B | dies] dices sed corr. P | scilicet] sup. lin. al. man. D | septima] septimana sed corr. H | 27 Israel] istis sed exp. ef Israel 7. m. al. man. B istis add. sed de. D | comedetis] comedentis H | novis] venis P iuvenis V | 28 Vetera] o». PV | erant] et add. V | legis] om. C | legis Moysi] Moysi legis sed signis inversionts additis transpos. À 10 Haec...omittere] Mat. 23, 23. | 15 Non...16 asino] Dew. 22, 10. | 27 Vetera...28 vetera] Len 26, 10; Versio Vulgata babet: «Comedetis vetustissima veterum, et veteta novis supervenientibus proicietis».

(909

400

QUODLIBET IV

nova erant praecepta evangelica. «l/wera veterum» erant praecepta legis naturae, ad quae abiectis caerimoniis reduxit nos lex evangelica, ipsa

Dace 213"

E133 Bad. 145'P

B 147% V 72

P5 D 89»

Bad. 145*

30

exponendo et pauca perfectionis consilia apponendo. Unde quod modo pro sabbato mortis Christi | celebramus diem dominicum resurrectionis Christi, hoc ex statuto et | determinatione Ecclesiae est. | De numero etiam talium praeceptorum mixtorum erant decimae,

quae habebant in lege Moysi aliquid morale et de lege naturae. Erat enim semper de lege naturae quod iugiter vacantibus divino ministerio communiter ab omnibus de bonis suis debuit provideri. Erat autem in illo | caerimoniale et figurativum quiddam,| determinata scilicet quota terrae nascentium et in fetibus animalium, ut quod decima pars solvere-

55

tur, non nona vel octava, nisi vellet quis, non undecima vel duodecima,

40

etiam licet vellet solvere sic. Propter quod adveniente lege evangelica et cessantibus caerimoniis, cessavit et solutio decimae pro quota illa, sed mansit pro eo quod in illa erat de iure legis naturae, et ad illud reduxit lex evangelica. Unde quod postmodum decimae solvebantur in Ecclesia, hoc non erat quia erant institutae a lege | Mosaica, neque ea intentione, scilicet in significatione futuri per illam quotam — hoc enim | omnino illicitum erat divulgato evangelio, quemadmodum illicitum est observantia sabbati Iudaeorum et neomeniae et circumcisionis et ceterorum caerimonialium — sed hoc erat ex nova institutione Ecclesiae et introductum et praescriptum ex pia fidelium devotione. Et sic decimae modo partim sunt de iure evangelii et naturali, partim de iure humano et

45

50

positivo.|

Per haec patet primum obiectum. Dicendum enim quod decimae licet non pertinent ad praecepta moralia quoad quotam denariam, tamen

ABCDHPV 29 evangelica...praecepta] oz. (hom.) A

| Vetera] i 7. P

| praecepta?] om. P

| 30 abiectis] obiectis V | lex] oz. PV | 31 perfectionis] perfectius PV | 36 ministerio] misterio P | 37 Erat] erant sed corr. B. | 38 quiddam] quaedam P | quota] quo ea P | 39 fetibus] felicibus V | ut] ubi P | 40 non!] oz. PV | 42 quota] quo causa P | 43 in illa] nulla sed corr. H | legis] o». PV | ad] oz. P | illud] istud sed corr. sup. £n. al. man. D aliud V | 47 illicitum erat] zz. PV | evangelio] evangelium V | 48 et!] in P | et?] om. PV | 49ex|quod V | 50 ex...fidelium] o». P

| modo] o». V

| 51 evangelii...iure] om. (hom) A

29 Vetera veterum] Le 26, 10. | 54 primum obiectum] Cf supra, lin. 6-8.

55

QUAESTIO 28 pertinent ad illa quoad aliquid indeterminate aestimationem

rectae

rationis

in solventibus

401 solvendum iuxta

secundum

pluralitatem

facul-

tatis.

60

Bad. 145

Ad secundum de dicto illo Christi in evangelio, dicendum quod licet illud scriptum sit in evangelio, non tamen Christus dixit illud pro tempore evangelii, | sed pro tempore legis Moysi, in quo nondum

FEN ANZA

cessabant caerimonialia, et ideo adhuc de lege Moysi quota illa erat

solvenda. Et ideo nihil ad propositum de solutione eorum facienda. |

Zucc. 2130"

QUAESTIO 29 UTRUM ALICUI LICEAT REPETERE DEBITUM CUM SCANDALO Sequuntur quaestiones duae de bonis privatis, quarum prima erat de bonis repetendis, utrum alicui liceat repetere debitum cum scandalo; secunda erat de bonis retinendis, utrum adeptus beneficium per simula-

10

tionem debeat illud resignare. Circa primum arguitur quod sic, quia opus | iustitiae est repetere quod suum est, et illud semper est licitum. Contra est quoniam ordo est in caritate, ut quis plus diligere debeat animam proximi quam quodcumque bonum temporale suum. Potius ergo debet| amittere bonum temporale quod sibi debetur, et per hoc illd amittere, quam in scandalizando proximum animam eius perdere. |

Pace

2039"

@ voor

Bad. 145" Zucc. 214"

ABCDHPV 56 indeterminate] determinate B | secundum] determinationem add. sed exp. B | 57 pluralitatem] possibilitatem PV | 59 dicendum...evangelio] ow. (bom.) C | 60 illud?] oz. A | 63 solutione] solutio A | 2 Utrum...scandalo] Cf. infra, lin. 4. | 3 quaestiones duae] zzi P | 4 repetere] reddere sed corr. 7. m. al. man. B quod suum est add. sed exp. A | 5 retinendis] recipiendis PV | 6 resignare] designare B | 7 quod] quia add. sed del B | 10 quodcumque] quamcumque sed corr. sup. lin. al. man.

P. | bonum] naturale add. sed exp.

| 11 et ow. H corr. sup. lin) OHPV proximum] proximi BDH 59 secundum] Cf. supra, lin. 9-10.

H

| suum] sive B(sed

| 12 amittere] non repetere Bad.

|

402

QUODLIBET IV

B 147%

Enis 3¥2

Bad. 145*F

Dicendum quod eorum quae fiunt quaedam sunt ex se et ex sua natura simpliciter bona; quaedam vero sunt simpliciter mala; quaedam indifferentia. De primis sunt illa quae pertinent ad praecepta affirmativa de diligendo Deum et proximum, ad | quae explenda homo obligatus est semper, non autem pro semper, sed solum pro tempore opportuno; et quidem quoad actum interiorem semper est tempus opportunum cum occurtit memoriae de faciendo vel non faciendo, quoad actum vero

15

20 |

exteriorem non est tempus opportunum nisi cum est expediens, debitis circumstantiis interius et exterius consideratis. Aliquando enim expedit quod quis ignoretur esse pater alicuius, propter quod pro tempore illo non debet filius ille patri paternum honorem in opere exteriori exhibere, quia non | expediret et posset casus contingere in quo scandalizaret.

25

Quemadmodum et in credendis et eis quae pertinent ad veritatem fidei, non

omnia

sunt

omni

tempore

proponenda,

sed quaedam

non

nisi

tempore opportuno, secundum quod PAULUS loquens sapientiam inter perfectos «/oqui non potuit Corinthus tamquam spiritualibus sed tamquam carnalibus». Talia autem in tempore non opportuno propter scandalum

30

quod inde posset contingere, omittenda sunt, tempore vero opportuno

nequaquam, etiamsi scandalum oporteat inde exoriri, quemadmodum Christus tempore opportuno praedicavit mysterium sacramenti corporis Bad. 145"!

et sanguinis sui, licet multi abierunt retro dicentes: «Durus est hic sermo». |

De simpliciter malis sunt omnia illa quae pertinent ad praecepta negativa de non nocendo proximo. Ad quae explenda, scilicet in non faciendo, obligatus est homo semper et ad semper, et quoad actum

ABCDHPV 16 simpliciter!] o» H | sunt] om A | quaedam?] quodam V | 18 de] om. P | 19 opportuno] optimo P | 20 et] sup. din. al man. D | quidem] quid PV | opportunum] optimum P | cum] ut C | 22 opportunum] optimum P | est?] sup. in. al. man. C. | 23 consideratis] considerantis P

| 24 ignoretur] posse add.

sed exp. B. | 25 patri] pater PV | 26 contingere] contingeret V | 27 in] om. PV | 31 non] o» B | opportuno] non add. sed del. B(cf. motam immediate praecedentem) | 32 omittenda] omnimoda P | sunt] est sed corr. i. m. al. man. B | opportuno] optimo P | 33 nequaquam] ut quamquam PV | inde] idem P | 34 Christus] ipse V | opportuno] optimo P | praedicavit] praedicat sed corr. sup. lin. al. man. D. | mysterium] ministerium P | 37 in} ow. PV | 38 quoad] semper add. sed del. C 30 loqui...31 carnalibus] 1 Cor. 3, 1. | 35 Durus...sermo] Ioann., 6, 61.

35

QUAESTIO 29

46

45

50

403

interiorem et exteriorem, ita quod pro nullo scandalo evitando aliquod illorum agendum est. De indifferentibus sunt quae de se neque bona neque mala sunt, nec obligatur homo ad ea facienda vel non facienda, sed ex modo faciendi bonum est quandoque ea facere et malum omittere, quandoque e converso, quemadmodum erant indifferentia post mortem Christi ante evangeli divulgationem caerimonialia legis Mosaicae, ut determinat AUGUSTINUS in epistolis ad Hieronymum. Unde PAULUS | ea celebravit more Iudaeorum, spem tamen non ponendo in eis, ne Iudaei scandalizarentur putantes Paulum credere ea omnino respuenda | quemadmodum respuenda erant sacrificia idolorum. Unde super illud Galatas

P «Sed neque Titus, cum esset gentilis, compulsus est circumcidi»,

Pos

INAS

Glossa:

«ne occasionem daret eis qui sine circumcisione dicebant, credentes salvos esse non

posse», et hoc ad tentationem gentium, scilicet ne scandalizarentur. «AZbi

vero ubi non obfuit, circumcidendum Timotheum pro scandalo | Indaeorum», ne | sic videretur detestari | circumcisionem sicut idololatria detestanda est. 55

Petrus vero ea observans discernendo cibaria cum Iudaeis quasi spem poneret in ipsis, gentes scandalizabat seu iudaizare coegit, ut dicit PAULUS in epistola Ad Galatas .|

ABCDHPV 39 et] oz. P | aliquod] aliquid C | 42 nec] neque À | 43 quandoque?| om. À | 45 divulgationem] divulgantionem P | caerimonialia] caerimonia sed corr. sup. lin. al. man. C. | 46 ea celebravit] zz» VP | 47 ne] nisi P | ne Iudaei] nisi videri(!) V | 48 respuenda] reputanda P | 50 gentilis] gentis(!) V | est] circum add. sed exp. C | 51 ne] ut VP | 52 posse] posset sed corr V | 53 ubi] nisi P | 54 est] et add. sed exp. B. | 55 Petrus] Petens PV | 56 scandalizabat] scandalizabunt V | seu iudaizare] scandalizare V 44 quemadmodum. ..45 Mosaicae] Cf. AUGUST., Epis. 82 (Ad Hier), n. 15 (CC lat. 31A, pp. 106-107; PL 32, 281-282); of etiam THOMAS DE AQ., Seribtum super Sententiarum librum, IV, d. 1, q. 2, art. 5, quaest. 3, corpus (ed. Parma, p. 475a-b:

«.ideo Augustinus aliter dicit et melius, quod ante Christi passionem legalia fuerunt observanda ex necessitate divinae jussionis, et habuerunt adhuc effec-

tum; sed post Christi passionem ante divulgationem Evangelii observari poterant a Judaeis ad fidem conversis, non spem in ipsis ponentibus, quasi alicuius virtutis essent, aut quasi sine eis gratia Christi non sufficeret ad salutem, sed ne omnino videretur lex vetus reprobanda, si statim quasi idololatria fueretur»; ed. M.E. Moos, p. 66). | 50 Sed...circumcidi] Ga 2, 3. | 51 ne...52 posse] PETRUS LOMB., Collect. in Epis. Paul, Gal. 2, 3 (PL 192, 105C). | 52 Alibi...53 Iudaeorum] G/ossa ord. in Gal. 3, 5 (ed. 1634, VI, 476Db; deest PL 114).

Paulus| Cf. Gal. 2, 14.

| 57

Zucc. 214%

B 148" D

89b

Bad. 145°°

404

QUODLIBET IV

De numero talium est id de quo quaestio dicta proposita est. Repetere enim debitum, quantum est ex se, indifferens est, quia potest 60

bene fieri et male, et similiter non repetere. Si enim voluerit creditor,

omnino potest remittere, ut numquam possit vel debeat repetere. Si autem non vult remittere, et qui tenetur est solvendo, et non vult solBMISEN

vere, si per viam iustitiae in iudicio sine scandalo posset | obtinere ut ille cogeretur

solvere, pietas esset repetere

tali intentione

ut ille ab

iniusta possessione liberaretur et per hoc facilius ad paenitentiam, quia

65

rem detinuit alienam, deduceretur, dicente AUGUSTINO de tali, libro IT?

De sermone Domini in monte: «Sz modeste ac leviter omni modo egerit ut sibi restituatur, debita scilicet pecunia de qua loquitur, «zon C 109% V 72%

tam | intendens |fructum pecuniae quam ut hominem corrigat sine dubio perniciosum est babere unde reddat et non reddere. Non solum non peccabit, sed proderit eliam plurimum,

70

ne ille dum alienam pecuniam lucrifacere vult, damnum fidei

patiatur». Sed cum

sine scandalo

debitoris nolentis

solvere per viam

iustitiae obtinere seu repetere debitum non poterit, hic inter duo oportet deliberare quid praeeligendum erit, quia aut oportet creditorem amittere pecuniam aut per novum peccatum mortale, scilicet scandali, super peccatum cupiditatis retinendi alienum Tintroductum dominif, amittere debitoris animam. Nunc autem clarum est quod quilibet plus velle tenetur Deo

conservari

quantum in se magis spirituale dam, cuiusmodi cumque bonum

animam

75

proximi sui, et facere ut conservetur

est, quam sibi pecuniam debitam recuperari, quanto bonum ordinatum ad aeternam beatitudinem percipienest anima proximi, plus debemus diligere quam quodtemporale. Immo tenetur quilibet bonum temporale ut

80

ABCDHPV 59 enim] o». B noluerit AC

| potest] possunt sed corr. sup. lin. al man.C | 61 potest remittere] praetingere V

| 60 voluerit]

| 62 vult!] sunt P

|

remittere] repetere sed cor. 7. m. al. man. B | est] om. PV | 63 si] sed A | 64 cogeretur] cogerentur sed corr. D | utille] oz. H | ab] om. V | 65 iniusta] et add. N | 66 rem] in add. V | 68 sibi] si sed corr. sup. lin. al. man. C. | 69 tam] tamen APV | pecuniae] poenitentiae sed corr. 7. m. al man. B | corrigat] quia add. sup. in. al man. B | 70 habere] om. PV | 72 scandalo] patiatur add. sed del À | viam] vitam P | 73 obtinere] optime V oportet] debet PV | 75 pecuniam] zer. sed de. A | scilicet] si V | 76 retinendi] recipiendi V | introductum domini] /ocus deperditus? | 77 velle] om. P | 78 conservati] conservare BC | ut] quod C | 79 recuperari] recuperare P | 80 bonum] quod add. i. m. al. man. À | 81 cuiusmodi] eius V | proximi] capax add. i. m. al. man. À

67 Si...72 patiatur| AUGUST., De serm. Domini in monte, I, c. 8,11228 (OCatq5; pp. 117,608 - 118,614; PL 34, 1281).

QUAESTIO 29

405

stercora reputare et quantum in se est animam

85

tempus quoniam dies mali sunt», abi dicit perdit,

90

proximi Deo custodire,

ita quod hoc non solum sit in consilio sed in praecepto. Unde et sano consilio ut quietius homo Deo possit vacare, potius huiusmodi pecuniam debet perdere quam cum contentione repetere, secundum quod consulit APOSTOLUS cum dicit «Ad? Ephesios V°: «Redimentes id est dat de suo

ut vacet Deo,

Glossa: «Redimit tempus ille qui non

litibus».

Unde

Dominus

tepetere non manet indifferens, sed factum est simpliciter malum, 95

ait

Matthaei V?: «$7 quis vult tecum in iudicio contendere et tunicam tollere, dimitte ei et pallium». Simpliciter ergo dico quod in tali casu debet quilibet pecuniam perdere potius quam proximum scandalizare, quia in tali casu et |

ideo esset occasio scandali data non accepta solum. Tunc enim est solummodo accepta quando consistit | in dicto vel facto quod non est

ANSE B 148 P 106"

malum, neque ex se neque ex circumstantia, immo potius bonum pro

Zucc. 214"

tempore et loco, ut in eo quod pertinet ad veritatem opportunam vitae iustitiae et disciplinae, quae cum opportuna est ut proponatur in dicto vel facto, pro scandalo inde oriundo nullo modo omittenda est. Tunc 100

vero est occasio data quando consistit in malo dicto vel facto, et hoc vel ex substantia operis vel ex eius cirumstantia, secundum quod definitur 'scandalum activum' quod est dictum vel factum minus rectum praebens occasionem ruinae, et tale est omne dictum vel factum vel non dictum

vel non factum quod potest omitti et fieri sine peccato et maxime 105

mottali. |

Bad. 145%

In praedicto ergo casu qui est casus propositae quaestionis, pecunia | non est repetenda sed dimittenda, si nos volumus nobis dimitti

H 134"

ABCDHPV 83 stercora] sunt corpora sed corr. i. m. al. man.C quietius] quietus

de deos add. N perdidit Similiter neque!] man. C activum]

D | huiusmodi] unius V

| reputare] reputa V

| 85

| 86 cum contentione] tantumdem

P quondam(?) deos V | 87 consulit] consuluit PV | Redimentes] e | 88 tempus!] et primis P | quoniam] quantum P | 89 perdit] C | non litibus] o» PV | 90 V*] c BCDH om PV | 91 Simpliciter] CV | 94 est solummodo] zz! A | 95 in dicto] iudicio PV | 96 nec PV | exl]inP | neque?] nec PV | 98 cum] non sed corr. i. m. al | dicto] iter. sed exp. B | 99 pro] oz. H | 100 vero] vere CHV | 102 actionem sed corr. À. m. al. man.D | rectum] respectum sed corr. 1. m. C

| 103 occasionem] occasione V

| omne] omnem V

| 104 potest] ponit P

etl] vel A | sine] oz. P | peccato] om PV | 106 casu] ea non PV sed sed corr. sup. lin. al man. B | nobis] vobis P 87 Redimentes...88

sunt] Eps. 5, 16.

|

88 Redimit...89

LOMB., Collect. in Epis. Paul, Eph. 5, 16 (PL 192, 212B). Mattb. 5, 40.

|

| 107 si]

litibus] PETRUS

| 90 Si...91 pallium]

406

peccata Bad. 146"

QUODLIBET IV

nostra,

secundum

quod

dicit AUGUSTINUS

libro

Il? De

sermone Domini in monte, | exponens illud: «Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus. debitoribus nostris»: «Debita! peccata. dici

110

manifestum est. Non hic quisque. urgetur. pecuniam. dimittere debitoribus, sed quicumque in eum alias peccaverit. Nam pecuniam. dimittere illo potius tabetur

praecepto. Si quis tibi tunicam tollere voluerit et in iudicio tecum contendere, dimitte illi et allium. Nec illi necesse est omni pecuniario debitori dimittere debitum, sed ei Zucc. 214%

qui reddere noluerit, in tantum | ut velit etiam litigare. Qui ergo vel sponte vel

115

convictus pecuniam debitam reddere noluerit, dimittenda ih est. Duas enim ob res

D 90"

C 109"

nollet reddere, vel quod non babeat, vel quod avarus sit reique alienae cupidus. Utrumque autem pertinet ad inopiam; nam illa inopia est rei famiharis, baec anim. Quisquis itaque. tah dimittit debitum, | inopi dimittit, opusque christianum operatur. Ex quo intelligimus etiam in ista quinta petitione qua dicimus: 'dimütte

120

nobis etc, non de pecunia tantum scilicet dici, sed de omnibus quae | in nos

quisque peccat, ac per boc etiam de pecunia. Peccat namque in te qui pecuniam tabi debitam cum babeat unde reddat, recusat reddere; quod peccatum si non dimiseris,

Bad. 146"!

non poteris dicere: “Dimuitte nobis sicut et nos dimittimus». |

Per dicta patet ad obiectum primum dicendo quod repetere debitum est opus iusititae, quoad hoc videlicet quod creditor potest per iustitiam illud petere et debitor iustitia exigente non debet illud denegare. Et tunc maxime est opus iustitiae petere quando hoc facere sine

ABCDHPV 108 nostra] zer. P | 109 illud] debite add. sed exp. B | 110 Debita] oz. P | 112 iubetur] an scribendum tabemur cum ed. CC Lat. 113 contendere] concedere PV | 114ill?] ibi ABCHV | ei qui] equi PV | 115 noluerit] voluerit sed corr. sup. lin. ^ | 116 convictus] coniunctus V | debitam reddere] reddere debitori PV | noluerit] voluerit V | enim] res add. sed exp. C | 117 quod!] quia V | quod?| non add. P | avarus] amarus() V | alienae] alienum PV | cupidus] Zer. sed exp. B | 118 autem] enim A | 119 Quisquis] quisque sed corr. i. m. al. man. B | debitum] debitam V | dimittit opusque] opus est sed corr. i. m. al. man. C | 120 quinta] quinque P oz. H | 121 del] ex V | 122 hoc] hac sed corr. sup. lin. C. | tibi] cui PV | 124 poteris] poterit P | 126 ad obiectum] iter. sed del. À | repetere] petere PV | 127 est] et P | per] om PV | 129 quando] cui P

109 Dimitte...110 nostris] Marth. 6, 12.

| Dimitte...124 dimittimus] AUGUST.,

De serm. Domini in monte, 1L, c. 8, n. 28 (CC lat. 35, pp. 116,584 - 118,622; PL 34,

1281-1282) aliquibus omissis. | 113 Si...114 pallium] Marth. 5, 40. | 124 Dimitte. . dimittimus] Marth. 6, 12. | 126 obiectum primum] Cf. supra, lin. 7-8.

125

QUAESTIO 29

130

407

scandalo et contentione potest ex eo quod damnabile esset debitori illud retinere, sed cum

ex repetitione scandalum

oriti oportet, tunc cessat

omnis iustitia repetendi, quia esset contra ordinem caritatis, ut procedit secunda obiectio. |

B 148" Ziucc 215»

QUAESTIO 30 UTRUM

ADEPTUS

BENEFICIUM

PER

SIMULATIONEM

DEBEAT

ILLUD

RESIGNARE

Circa secundum arguitur quod qui acquisivit beneficium ecclesiasticum per simulationem et hypocrisim, tenetur ilud restituere sive resignare, quia von intravit per ostium, quia non per Christum, qui est ostium, loannis 10°, et ideo ut dicitur ibidem: «Fr est et /atro». Fur

autem et latro adepta per latrocinium tenetur restituere. Ergo etc. 10

Contra: lacob benedictionem suam simulatione acquisivit | et tamen non tenebatur eam fratri suo, cui eam surripuit, restituere, sicut

nec restituit. |

AMIS

Bad. 146%

Dicendum ad hoc quod in collatione et in receptione beneficiorum ecclesiasticorum quae conferri debent ecclesiasticis personis sunt 15

apti et idonei divino ministerio in Ecclesia Dei, ita quod hutusmodi

condicionem debet respicere dans in recipiente ne sit personarum acceptor | in dando, et recipiens in se ipso ne sit mercenarius in recipiendo. Sed tunc distinguendum

est. Aut enim iste simulavit se ut ille

ABCDHPV 131 cum] tamen PV | repetitione] receptione ABC(sed zz Mags corr. sup. lin. al. man. DHPVBad. | 132 quia] awed (a eZ. bee a uA M d supra, Gea, hn. 5-6. | 5 et] sup. Zn. V | 6 quia lquiP | perl] pro P | quia?] qua P | 13in?| om. A | beneficiorum] ow. P | 14 ecclesiasticis] Ec Nose nals, apti] aperti V | ministerio] mysterio C | ita] ista P | quod] in add. sed del. D | 16 ne] ut P ubi V | personarum] oz. P | 17 ne] non V. | mercenarius] metcarius(!) V in se ipso add. sed exp. H | 18 enim] om PV | simulavit] se P 133 secunda obiectio] Cf supra, lin. 9-13.

| 2 Utrum...3 resignare] Cf. THOMAS

DE AQ. Sent., IV, d. 25, q. 3, art. 3; ID., Summa theol., YT* IF, q. 100, art. 5.

VENIMUS Toann.10,1.

loamm.10,1

| 6

| qui...7 Cstuni) Cf. Ioann. 10, p Der pM atro]

| 9 Iacob] Cf Gen. 27, 1-40.

P 106%

QUODLIBET IV

408

H 134%

Worse Bad. 146"!

aspiceret ad id quod simulavit et propter illud beneficium ei conferret, et 20 ille in conferendo ad illud respexit. Aut iste propter aliud quidem se simulavit, non intendendo per hoc ab illo obtinere beneficium, neque ille contulit aspiciendo ad simulationem, sed ad hoc quod simpliciter | erat idoneus. Aut iste simulavit ut ille aspiceret ad simulationem, sed ille non aspexit, aut e converso ille aspexit, sed iste ad hoc non simulavit. |

Si primo modo, simulatio impertinens

nullo modo

tenetur

ad resignationem,

erat collationi beneficii. Si secundo

modo,

quia

Do

aut

ergo simulatio fuit de illis vel super illis quae sunt simpliciter bonum, et pertinent ad illa quibus persona nata est esse idonea divino servitio, ut sunt esse iustum, pudicum, timoratum, misericordem, et huiusmodi, aut

fuit super illis quae sunt ad hoc servitium impertinentia et indifferentia, ut sunt favor et amicitia humana sive dilectio et huiusmodi. Si primo

30

modo, cum conferens etsi respiciat ad id quod simulatur, quia tamen

nullus sanae mentis in conferendo respiceret ad illud in quantum simulatur, sed solum in quantum credit inesse secundum rei veritatem id quod

simulatur, quod ut credere faciat ille se simulat, etsi iste ergo perversa ice 215

oe)

intentione simulat et fingit esse in se quod non est, quia tamen conferens beneficium, in quantum confert, non respicit nisi ad illud quod | inesse credit, etsi non insit, ipse sancte confert, et in conferendo

non

peccat, sed pro bona voluntate et intentione probabiliter decepta potius meretur. Et si ille qui se simulat alias sit idoneus in obtinendo benefi-

40

cium, peccat tamen in simulatione et in intendendo beneficium obtinere per simulationem, etsi non propter eam obtineat, licet non sine simula-

tione. Et debet agere paenitentiam de simulatione, sed nullo modo B 148"

tenetur ad resignationem. Et est simile de illo qui alias est idoneus obtinere | beneficium et praelato offert munus ut sibi beneficium conferatur, quod praelatus respuit et non acceptat, aut si acceptat, non

ABCDHPV 19 ad id] et illud PV

| conferret] conferre P

| et ille] ze: P

| 20 in] sup. Zr.

A | 23 ille'] iste B | 24 aspexit!] sed add. sed exp. B | aut...converso] e convetso aut B | ad] autem sed corr. i. m. al man. B | 25 quia] quod P | 27 quae] qui P | bonum] bona C | 28 pertinent] pertinet P | nata est] zz! DH | 29 iustum] insunt sed corr. Z. m. al. man. B. | pudicum] om PV | 30 sunt] simpliciter bonum et pertinens ad illa add. sed va-cat sup. lin. À | 32 cum] om. PV | 34 solum] simul P | 35 perversa] simulatione add. sed exp. À | 38 insit] sit PV | 40 sit] se V | 41 peccat...beneficium] 7. m. al man. B | tamen] desiderationem add. sed del. C. | et in] o». Bad. | intendendo] tendendo P | 44 tenetur] tenere D | 45 offert] confert PV offer er -t sup. Zn. al. man. D | ut sibi] sibi ut sed signis inversionis additis transpos. P. | ut...47 munus] om. (bom) H | 46 conferatur] offeratur AD

;

45

QUAESTIO 30

50

tamen propter munus | illud confert ei beneficium, sed pro eo quod est alias idoneus. Unde si ille qui se simulat, non esset alias idoneus, ipse dupliciter peccaret et in simulando et in temerarie beneficium sibi incompetens acceptando. Et si praelatus eum inidoneum sciret, multum in conferendo peccaret. Ad resignationem tamen non tenetur ille, nisi ita sit quod mortaliter peccet omnis qui tenet beneficium | ad quod est et scit se inidoneum

5S

60

409

esse ad deserviendum.

(C IU):

Bad. 146*-

Quilibet enim tenetur a se

amovere ilud quod tenet ipsum in peccato mortali, de quo nihil ad praesens. Si vero simulatio fuit de eis quae pertinent ad favorem et amicitiam carnalem, cum favor et amicitia pertinent ad bona personalia tantum | et ideo sunt quasi munera oblata | a lingua vel ex obsequio, in isto casu credo quod peccat conferens tamquam acceptor personarum pto munere,

et ita, quantum

in ipso est, simoniacus

A113” D 90"

est. Et peccat etiam

reciplens in simulatione et in vitio simoniaco incidenti pro munetis collatione, si per simulationem intendebat obtinere beneficium, tenetur

65

sicut simoniacus beneficium resignare, si tamen statutum Ecclesiae quod simoniaci beneficia ecclesiastica percipere non possunt aut percepta tenentur resignare, intelligatur de omni genere simoniae. Super hoc enim est QUORUNDAM opinio quod statutum Ecclesiae

intelligitur de illo genere simoniae quae contrahitur per munus a manu vel ab obsequio proprie dicto, quia per utrumque istorum aliquid reale

ABCDHPV 48 Unde] o». PV | Unde...idoneus] iter. A om. (hom.) B | 50 incompetens] competens P | eum] cum V | inidoneum] idoneum C(sed corr. sup. Zn. dí. man.)PV

| multum] iniustum D

| 52 qui...beneficium] om. P

| inidoneum] idoneum B(sed corr. sup. lin. al. man)P 54 amovere] autem movere A

| tenet] tenetur

| 53 scit] sit P

| inidoneum esse] zm. À P

|

| 57 amicitiam carnalem]

caritatem C | favor] fautior ( P | pertinent] pertineant Bad. | 58 ex] oz. P | 59 peccat] spectat PV | 60 in...est] est in ipso PV | 65 simoniae] simoniace sed corr.

B. | 66 Super...simoniae] om. (hom.)

H | 67 simoniae] simoniace

sed corr. B | 68 ab] om P | utrumque] utraque A

58 munera...obsequio] Cf. GREGORIUS MAGNUS, Horiliarum XL in Evangelia, I, hom.

4, c. 4 (PL 76, 1092a: «...aliud est munus

ab obsequio, aliud munus

a

manu, aliud munus a lingua. Munus quippe ab obsequio est subiectio indebite impensa, munus a manu pecunia est, munus a lingua favor»); e. etiam GRATIANUS, Decretum I, causa I, q. 1, c. 114 (ed. A FRIEDBERG, II, 403; deest zn

PL 187). | 59 acceptor personarum] Act 10, 34: «Non est personarum acceptor Deus». | 66 quorundam opinio] Cf. THOMAS DE AQ., Scriptum super

Sententiarum librum, YN, d. 25, q. 3, art. 3, arg. 5 et 6 (ed. Parma, VI, p. 914b) ef

ad. arg. 5 et 6 (ed. Parma, VI, p. 9152).

410

H 134" P 106'*Zucc.

DIE Bad 146*N

QUODLIBET IV

recipitur a conferente beneficium, non autem de illo genere simoniae quae contrahitur | per munus a lingua, et in aliis modis simulationis in quibus nihil reale | recipit conferens beneficium.| ALIORUM vero opinio est quod statutum Ecclesiae intelligitur de omni genere simoniae.| Si vero non intendebat per ilam simulationem obtinere beneficium et sit alias idoneus, licet ad munus simulationis aspiceret conferens, et ipse, quantum in se est, sit simoniacus, non tamen credo quod simoniacus sit recipiens, nec beneficium tenetur resignare, nisi

70

15

firmiter credat et praesumat quod propter simulationem principaliter beneficium ei sit collatum et nisi simonia ex altera parte faceret collationem Luce 205

ex utraque parte esse simoniacam.

Si vero alias non

sit

idoneus, tunc peccat recipiens, et | non tenetur aliter resignare nisi secundum iam tactum modum.

80

B 149%

Per dicta patet responsio ad obiectum | primum. Ad secundum de Iacob dicendum quod eius simulatio facta est in prophetia et mysterio, secundum quod exponit AUGUSTINUS Contra Faustum. Unde licet non sine illa simulatione quoad factum exterius obtinuit Iacob benedictionem, non tamen propter illam sed propter mysterium quod forte pro hora Isaac latuit, sed tamen in ipso Spiritus

Zucc. 216

Sanctus intendebat. |

ABCDHPV 69 simoniae] simoniace sed corr. B. | 71 Aliorum] zer. P | 72 Ecclesiae] magis(?) add. sed exp. B | 73 simoniae] simoniace sed corr. B | 74 ad] sup. lin. al man. B | 75 simoniacus] sic recipiens add. sed exp. C | 78 ei sit] inv. PV | sit] sic D | collatum] collatur D | et] o». D | 80 nisi] per add. sed del P | 84 de] oz. P. | 85 mysterio] ministerio sed corr. À | 88 hora] om. PV 71 Aliorum...72 opinio] Cf THOMAS DE AQ., Summa theol., YI^ Ts, q. 100, art. 5

(ed. Leon., IX, pp. 362a-363b). | 83 obiectum...primum] Cf. supra, lin. 4-8. | 84 secundum] Cf. supra, lin. 9-11. | 85 Augustinus] Cf forte AUGUST., Contra Faustum, XXII, n. 82 (CSEL 25!, pp. 683,28 - 684,14; PL 42, 454).

85

QUAESTIO 31

411

QUAESTIO 31 UTRUM HOMO POSSIT ESSE NON RISIBILIS Sequitur de pertinentibus ad omnes homines generaliter, sed principaliter ad totum compositum ex anima et corpore. Quorum unum erat ut dispositio in natura; alia vero quaedam ut operatio egrediens a natura; et tertio alia ad sanctificandum naturam.

10

Primum istorum erat utrum homo possit esse non risibilis. | Et arguitur quod sic, quia Deus potest plus facere quam intellectus cogitare. Sed intellectus potest cogitare hominem non cogitando risibile in illo. Ergo Deus facere potest hominem absque hoc quod sit risibile. Sed nihil potest facere nisi quod potest esse. Ergo etc. Contra: homini proprium est esse risibile, sicut creaturae quod sit creatura. Sed creatura non potest esse quin sit creatura. Ergo etc. |

Zucc. 2167

Bad. 146

«SOLUTIO15

20

Sciendum est hic primo quod in omnibus talibus | quaestionibus circa naturas quae fundantur super potentiam divinam, attendendum est quid possibile est esse vel fore vel fuisse in creatura; super omne enim quod tale est, potest Deus. Et tale est omne quod contradictoria non includit in se aut repugnantiam aliquam quae reducitur ad contradictionem. Et sic non est quaerendum quid Deus possit circa creaturas, sed quid circa eas fieri possit, quia omne tale potest Deus, et quod circa eam nullo

| modo potest fieri, Deus circa eam nullo modo potest facere,

ABCDHPV _ 2 Utrum...risibilis] Cf infra, lin. 7. | 3 sed] om PV | 6 sanctificandum] certificandum V significandum D | 8 potest plus] zzz. PV | 9 Sed...cogitare] i. m. al. man. D | non|neH | 10 facere potest] zz» PV | sit risibile] zzv. PV | 12 homini] hoc omni H | proprium] improprium V | sit] ft BCHV | 16 naturas] éfer. sed corr. B. | fundantur] fundatur ABD | attendendum] attendum V | 17 quid] quod B | omne] omnem A | 18 contradictoria] contradictio pu 2 Utrum...tisibilis] Cf HENR. DE GAND., Quod). I, q. 10.

Zucc. ZUG

AS»

412

Clie

Bad. 146°?

QUODLIBET IV

dicente AUGUSTINO Super Genesim quia illud facere nullius | est potentiae et propter hoc ipsum non posse facere nullius est impotentiae. | Dicendum ergo ad quaestionem quod aut risibile in tantum inhaeret humanae naturae quantum habere tres angulos inhaeret triangulo, et omnino sicut accidens inseparabile, aut sicut accidens sine quo numquam invenitur, posset tamen stare natura humana in esse sine illo, quemadmodum materia potest stare in esse existentiae naturae suae

25

30

absque omni forma, ut in quadam alia quaestione de Quolibet determinavimus, licet in rerum H 134% N 738 Zucc. 216"

B 1499

natura materia numquam

invenitur in

esse sine forma. Si primo modo, planum est quod | non habet homo esse quin sit risibilis; licet

| enim

sit accidens

eius, tamen

essentia

hominis in eo quod homo non est nisi sit habilitas quaedam ad actum ridendi, quod | appellatur esse risibile. Et ideo nec Deus posset facere quod homo esset et non esset risibile. Si vero sit de secundo genere, sic posset esse et non risibile, et | Deus posset illud facere. Et puto quod risibile sit de primo genere. Et ideo dicendum simpliciter quod homo non posset esse quin sit risibile.

Et concedenda est ratio ad hoc quod risibile non est nisi respectus in essentia et natura hominis ad actum Bad. 147

ridendi, sicut creatio in esse

creaturae ad Creatorem, in quantum creatio dicit creatum

| esse, non

ABCDHPV 23 dicente...facere] om. eas) P ulterius

| 24 et...impotentiae] o». C

| nullius]

V | 27 inhaeret!] habet BP (sed corr. i. m. al. man.) haeret V

| 28 inse-

parabile...accidens] 7. m. al man. B | 29 esse] in esse existentiae naturae suae add. B | 30 naturae suae] zz». PV | 32 materia] om. P | 33 quod.. pone 0n. P | 35 habilitas] humilitas V | 37 et non] sp. dn. al. man. P | esset?] om. H | 39 sit...42 risibile] om. (hom.) A

| 44 Creatorem] Creatoram sed corr. sup. lin.

al. man. B 23 Augustino] Cf. AUGUST., De symbolo ad catechumenos, cap. 1 (PL 40, 627: «Deus omnipotens est, et cum sit omnipotens, mori non potest, falli non potest, mentiri non potest... Quam multa non potest, et omnipotens est, et ideo omnipotens est, quia ista non potest); of etiam ID., De Gen. ad liti., VIL, c. 10, n.

14 (CSEL 28!, pp. 209, 7 - 210, 4; PL 34, 361). | 30 materia.. 1 forma] Cf HENR. DE GAND. , Quodl. I, q. 10 (ed. R. MACKEN, pp. 66,2 - 67,4: «Simpliciter ergo dicendum, quod actione divina supernaturali matetia potest per se subsistere nuda ab omni forma, et hoc multo magis quam Sears ut dicit ratio ad hoc inducta»). | 42 ratio] Cf supra, lin. 12-13.

35

40

QUAESTIO 31

45

413

actum creandi et essentia a suo essentiali respectu absolvi non potest,

sicut neque materia a sua possibilitate ad formam, licet posset absolvi a | forma.| Ad secundum dicendum quod aliud est intelligere hominem non cointelligendo risibile, aliud vero intelligere hominem intelligendo ipsum 50

151907 Bad. 147°2

non esse risibile. Primum est bene possibile, quia intellectus separat quae natura inseparabilia sunt, secundum PHILOSOPHUM [super] XII?

Metaphysicae. Non tamen sequitur ex hoc quod intellectus potest intelligere quod Deus non potest facere, quia intelligere hominem, non 55

cointelligendo quod sit risibile, non est intelligere quid, sed ad aliquid negative dictum. Unde est in argumento figura dictionis commutando quid in ad aliquid. |

Ziuccn215

QUAESTIO 32 UTRUM,

IN

AEQUALI

FACILITATE

EXSEQUENDI

UTRUMQUE,

HOMO

SEMPER TENETUR AD MELIUS FACIENDUM

Sequuntur quaestiones de illis quae sunt ut operatio egrediens a substantia vel natura. Et erant duo: unum pertinens ad electionem,|

aliud vero ad fugam. Primum erat utrum, in aequali facilitate exsequendi utrumque, homo semper tenetur ad melius faciendum. Secundum utrum doctoribus contrariantibus circa aliquod agibilium et agere secundum unam

10

opinionem

est sine omni periculo peccati, agere vero secundum

aliam est in dubio peccati mortalis, mortaliter peccet ille qui agit illud de quo est dubium an sit peccatum mortale, puta in emendo redditus ad

ABCDHPV 45 actum] actu ADPV

| essentiali] essentia

possibilitate] potestate

B

P | respectu] te add. H

| 48 non] Z. m a man. B.

| 46

| non...hominem]

om.

(bom.) PV | 49 intelligendo] cointelligendo H | 50 risibile] risibilem B | 51 inseparabilia] separabilia sed corr. sup. lin. al. man. B | sunt] om PV | super] seclusimus

| 53 intelligere!] intelligi PV

| 54 sed] sit P

| 56 in] om V

| ad]

om. À | 2 Utrum...faciendum] Cf infra, lin. 6-7. | 6 exsequendi] exsequenda BPV | 8 et] an scribendum si? | 10 peccet] peccat PV | 11 redditus] redditurus C 48 secundum] Cf supra, lin. 9-10.

| 50 intellectus...51 sunt] Cf ARIST., Metaph.,

XII, c. 5 (Transl. Anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM,

p. 209, 10-210, 21; Iunt.,

VIII, £ 309vK-312rE; 1070b 37-1071b 2). | 2 Utrum...3 faciendum] Cf HENR. DE GAND., Quod. I, q. 16; THOMAS DE AQ., De malo, q. 3, a. 9 ad 4 et Summa theol, YI* I6, q. 78, a. 2; et FERRARIUS

CATALAUNUS,

Quod). II, q. 11.

T2310 635

414

QUODLIBET IV

vitam vel accipiendo ultra sortem. In non emendo enim certum est non esse peccatum, sed de emendo intentione accipiendi ultra sortem, QUIDAM dicunt esse usuram et ita mortale peccatum, QUIDAM vero non.

Circa primum arguitur quod homo

ceteris paribus tenetur ad

15

melius, quia aliter poneret modum in amore, quod non licet. Bad. 147

Contra: tunc quilibet teneretur ad consilia. |

Dicendum ad hoc quod licet peccata tamquam defectus et privationes distinguantur penes conversiones, quia conversio fit ad aliquid

20

positivum subtractum, circa quod contingit defectus vel privatio quae

A 114" B 149%

est in peccato, et defectus sive privationes non habent distingui nisi penes subiecta circa quae sunt, quia ratione sui nihil ponunt et in nihilo | nulla cadit differentia seu distinctio, quemadmodum caecitas | et surditas non distinguuntur ex hoc quod defectus sunt sive privationes,

25

sed ex hoc quod hoc contingit circa visum, illud vero circa auditum,

tamen ratio formalis in quolibet peccato qua peccatum est, consistit in aversione quae fit descendendo a summe positivo, a quo quanto quis amplius recedit, tanto magis ad non-esse accedit et ad defectum sive MESSE

Zucc. 217%

privationem. Nunc autem ita est | quod aversio a bono secundum quod bonum non est sine contemptu illius. Radix ergo et causa peccati ex parte peccantis non est nisi contemptus boni secundum quod | bonum.

ABCDHPV 12 vitam] vita P | enim] tantum PV | 14 dicunt] om A | non] » D | 16 aliter] alter sed corr. sup. lin. al. man. B | 17 teneretur] tenetur PV | 21 subtractum] substractum A abstractum sed corr. i. m. al. man. C substratum D | 22 sive] siH | 23 nihil] Z zz. al man. B | 24 cadit] eadem P | caecitas] caritas V | 25 sive] Z m. al man. D. | 26 hoc?] ow. P | 28 descendendo] ser. sed in discedendo mut. AC | 29 tanto] causato P | ad non-esse] quo esse P quomodo esse V | 31 contemptu] conceptu H | 32 nisi] ut V | contemptus] conceptus H

13 de...14 usuram] Cf GRATIANUS, Decretum, Pars IL, c. 14, q. 3, canon 4 (ed.

AE. FRIEDBERG, p. 735; PL 187, 958: «Ecce evidenter ostenditur quod quidquid

ultra sortem exigitur usura es). | 14 quidam!...non] Istam quaestionem disputavit Ferrarius. Catalaunus "Iacobita" scilicet OP apud s. lacobum Parisius, anno 1277

Quodlibet Il, q. 11: Utrum peccet. mortaliter qui ab usurario accipit mutuum. Cf. P.

Glorieux, La litterature quodlibetique, 1, Bibliothéqué Thomiste V (1925), pul: Ilid., Il, 1935, p. 86. Cf. etiam THOMAS DE AQ., Summa theol., TI^ IT, Gh TE a. 2s ad 7 (ed. Leon., IX, p. 159).

30

QUAESTIO 32 Ubicumque 55

40

ergo est contemptus in electione boni secundum

quod

bonum est, necesse est ponere peccatum. Hoc autem contingit in casu propositae quaestionis, si duobus propositis quorum unum est melius

altero, ceteris paribus eligat quis minus bonum. Hoc enim non potest contingere nisi per contemptum boni secundum quod bonum. Peccat igitur non eligens melius. Quare cum | quilibet tenetur tale et sic agere quod non peccet, et sic non potest facere in proposito casu nisi faciendo quod melius est, idcirco dico absolute quod quilibet ceteris paribus semper tenetur agere et eligere melius. | Quod

45

415

autem

non

possit agere

seu eligere minus

bonum

contemptu boni secundum quod bonum, patet ex hoc, quod cum praeeligit minus et dimittit maius, dimittendo maius ipsum contemnit praeferendo ei minus, facto plus reputando minus. Nunc autem cetetis paribus cum comparantur maius bonum et minus, nulla est differentia in ipso nisi quod plus de bono est in uno quam in altero. Quod enim est in minori est in maiori et amplius. | quod est citra illud amplius aut ratione eius quod est amplius, non ratione eius quod est citra, quia illud etiam est in minori bono, et secundum eandem rationem secundum hypothesim. Et quae omnino sunt eiusdem rationis, non est quo unum

eligatur et alterum contemnatur,

immo talibus duobus propositis, si utrumque non potest homo aggredi, 55

sed alterum tantum,

si uno dimisso alterum capiat, hoc non

fit per

electionem consiliativam, quia nulla potest huius assignati ratio, sed per electionem casualem. Quod tamen ALIQUIBUS visum est absurdum, quia

ABCDHPV 33 contemptus] conceptus B | in] ex sed corr. sup. lin. al. man. À | boni] 4 m. al. man. À | quod] sup. hn. al man. D. | 34 autem] in add. sed del B | contingit] convenit V | 35 est] sup. fin. al. man. D. | 36 enim] sup. kn. À | 38 quilibet] quibus P | 40 dico] quod add. sed del D | 50 illud] oz. PV | amplius?] vel maior add. i. m. al. man. C | 51 esc] om. PV id add. sed exp. À | 52 hypothesim] hyposim(!) B(sed corr. sup. lin. al. man.) D(sed corr. sup. lin. al. man.) | quae] quo C | omnino...rationis] eiusdem rationis sunt A | 54 si] sed V | 55 dimisso] dimisse H dimissa PV | alterum?] Hic V | 56 consiliativam] consiliatam BH

| 57 casualem] causalem sed corr.

C | Quod] Hoc P

Bad. 14755

sine

Quod ergo contemnit maius bonum, hoc non est nisi ratione boni 50

(CX bIQue

Bad. 1477

416

B 149%

Lecco aile

D 90%» P 107"

Bad. 147*T

A 114*

V 73" Bad. 147*V

BLS

QUODLIBET IV

ponunt quod voluntas semper sequitur tudictum rationis, et quia ratio hic neutrum praefert alteri, dixerunt quod neutrum eligeret et quod in casu proposito non posset omnino minus bonum praeeligere, | quorum contraria declaravimus esse vera in quaestionibus de voluntate et ratione in quadam | alia disputatione | de Quolibet. Si ergo in casu proposito contra iudicium rationis et non casu eligendo praefert quis minus bonum maiori, hoc non est nisi ratione boni quod amplius est in maiori et non est in minori, ita quod licet nihil agit aspiciendo ad malum purum, et sic non eligeret minus bonum nisi sub ratione boni, tamen eligendo ipsum in minori et non in maiori, in quo aequali facilitate |eligi posset, eligit in illo in quo ipsum eligere non deberet, sicut eligit bonum omnis peccator. Et ideo electio illa est | mala, quia eligit bonum ubi habet rationem defectus contemnendo ipsum ubi habet rationem

60

65

70

perfecti, et secundum hoc id quod est minus bonum, bonum est absolute, quasi malum tamen, quia defectivum respectu boni maioris, et sic |

praefert in sua electione defectum boni ipsi bono. | Propter quod sequuntur duo: unum quod statuit sibi in illo bono minoti finem boni in eo quod excludit maius seu quod amplius | est in maiori, dicente Glossa superillud Ad Philippenses: «Non quod jam acceperim aut tam perfectus sim. «Nemo fidelium etsi multum profecerit. dicat

Js;

"sufficit mibi». Qui enim hoc dicit haesit in via ante finem. Secundum est

ABCDHPV 58 quia] om. ABDHPV 61 vera] Z z. A

| 59 quod?] om. A

| 60 non] esset add. sed exp. A

|

| 63 iudicium] iter. sed exp.

A | 65 est] om. P. | adj om D

|

66 tamen] tantum ef tamen Z. z. al. man. C | 67 facilitate] faciente V | 68 eligit!] om. P | deberet] deberent sed corr. D | 69 ubi] nisi P | 70 ubi] nisi P | 72 quasi] qua A(sed exp.)D(sed corr. sup. lin.)H supra sed exp. et quasi Z. m. al man. C quia PV | 73 sua electione] zz. PV | ipsi] ipso A(sed corr. sup. lin.)B(sed corr. sup. lin. al. man)CDN | 75 minori] minorem sed corr. B | excludit] concludit PV

| 77 aut] quod add. PV

| sim] scripsimus cum Badio: sam ABCDHPV

multum] multo sed err. D' | profecerit] profecit DH add. N | est] sup. lin. al. man. B

| 78 Secundum] quod

58 voluntas...59 alteri] Cf THOMAS DE AQ., De malo, q. 3, a. 9, ad 4. (ed. Leon. XXIII, p. 87b: «Ad quartum dicendum, quod voluntas semper tendit in aliquid sub ratione boni. Sed quod aliquid appareat bonum quod non est bonum, quandoque quidem contingit ex hoc quod rationis iudicium est perversum etiam

in universali, et tunc est peccatum ex ignorantia; quandoque vero ex hoc quod

impeditur in particulari propter passionem, et tunc est peccatum ex infirmi-

tater). | 62 Quolibet] C£ HENR. DE GAND., Quod]. I, q. 16 (ed. R. MACKEN, pp. 94,17 - 113,23); of etiam YD., Summa, a. 48, q. 2'(ed. M. FÜHRER, pp. 45,79 -

47,109). | 76 Non...77 sim] Phi, 3, 12. | 77 Nemo...78 mihi] PETRUS LOMB., Collect. in Epist. Pauli, Phil. 3, 12 (PL 192, 246C). ;

|

QUAESTIO 32

417

quod contemnendo illud bonum quod amplius est in maiori, cum non 80

sit in eo nisi ratio boni, contemnit in eo bonum quia bonum. Quare cum

ratio boni contemni non potest nisi contemnendo primum et summum bonum in illo, quia omne bonum est aliqua ratio primi boni, eligendo

ergo minus bonum contemnit primum bonum, non solum indirecte sicut ipsum contemnit quilibet peccator appetendo bonum delectabile ut 85

nunc in alio a primo bono in quo simul sibi, si possibile esset, vellet

adesse primum bonum et delectabile quod est in ipso, sed quia hoc est impossibile, ne hoc bonum amittat et delectationem quam habet in illo, contemnit primum et summum.

vult sibi illud bonum

Iste vero non sic, immo absolute non

adesse, et ita neque bonum

sed quia hoc, et sic simpliciter contemnit

simpliciter quia

90

bonum,

absolute

95

simpliciter nolens in bono proficere, quod secundum BERNARDUM est a bono deficere, et secundum quod super illud Philippenses: | «Ad ea vero quae sunt priora extendens», dicit Glossa: «Ad futura merita a quibus, si cessaret, etiam perderet praeterita». Quomodo ergo non agens melius in proposito casu non peccet ex pura malitia et magno

bonum

B 150"

contemptu et ita mortaliter, non video. |

100

Bad. 147*X

Volunt tamen ALIQUI distinguere tam in eis quae fiunt ad se ipsum quam in eis quae fiunt ad alium, sive in agendo negotium proprium et agendo negotium alterius, dicendo | quod restat in minimis et in magnis operibus et quod in magnis operibus quae ad magnum bonum

enor

ABCDHPV uo quod!] est add. B | amplius] amplium(!) P | 80 sit] fit ABCP | Quare] Quia C | 83 ergo] oz. PV | bonum!] om A | 84 sicut] sunt P | 85 nunc] non CDPV | vellet] velle sed corr. B. | 86 est?| ne hoc add. sed del. et exp. D | 87 ne] nisi PV | amittat] commitat P omittat BCHV | 89 adesse...bonum] om. (hom.) À | 90 hoc] huc sed corr. sup. lin. al man. B | 91 nolens] volens P | 92 bono] perficere add. sed exp. B | 94 quibus] curibus() P | etiam] et ABV | Quomodo] Quin ABC(z Quomodo À m. al. man)DHPV an scribendum. Quomodonam? | 95 peccet] peteret P | 97 tam] ser. sed del. et causam sup. lin. al man. B causam P | ad...alium] 0. (hom.) Ai. m. al. man)BCDHPV | 100 in!] om. v

91 nolens...92 deficere] Cf. BERNARD., Epist 254, n. 4, (OB 8, p. 158, 20: «Quod si studere perfectioni esse perfectum est profecto nolle proficere deficere est»); ef etaim AUGUST., Enarr. in Ps, 118, sermo 20, n. 1 (CC lat. 40, pp. 1729, 6- 1730, 10: «Nam cum sint inter se duo ista contraria, proficere et

deficere, usitatius profectus in bono accipitur, defectus in malo, quando non additur vel subintellegitur in quid proficiatur vel deficiatur, cum vero additur,

potest et malum esse proficere, bonum quae deficere»; PL 37, 1556-1557).

93 Adl...extendens] Phil 3,13. | Ad?...94 praeterita] G/ossa ord. in Phil, 3, 15 (ed. 1634, VI, 592DA; deest in PL 114).

|

418

QUODLIBET IV

ordinantur, eligens minus bonum mortaliter peccet; verbi gratia in eis

quae sunt ad alterum, puta in electione pontificis, qui aliis eisdem retentis minus bonum et idoneum ad pontificale officium exercendum, et Zlice DUO

licet | simpliciter bonum praeferret meliori et magis idoneo. Hoc enim non posset fieri nisi ex summa malitia qua non diligeret honorem et promotionem Ecclesiae, aut ex aliqua carnali affectione circa minus bonum, et ideo necessario esset acceptor personarum. In hoc tamen non habet locum casus propositae quaestionis, quia propter affectionem trahentem non aeque faciliter posset maius bonum praeferre minus bono sicut e converso.

A 114"

P 107%

H 135%

Bad. 147**

B 150"

D91"

Similiter in eis quae sunt ad se ipsum, ut in

collatione eleemosynae propriae, qui duobus pauperibus egentibus propositis, sed uno multo magis, cui offerendo multo plus | mereretur quam offerendo alteri, qui minus indiget, si dimisso magis indigenti conferret eam minus indigenti aut valde modicum; hoc enim non | posset fieri nisi aut ex malitia qua sibi non vult meritum maius aut ex carnali affectione qua personam accipit. In minimis vero dicunt quod bene potest illud contingere ex veniali contemptu, verbi gratia in eis

105

110

115

quae fiunt ad alterum, si dominus det denarium ministro,| ut det uni ex

duobus pauperibus propositis, et videt quod unus modicum quid plus indiget quam alter et dat minus indigenti. Et consimile exemplum est in eis quae fiunt ad se ipsum si denarium det de proprio. | Sed planum est ex iam dictis quod hoc non facit talis nisi aut motus passione et carnali aliqua affectione plus ad minus indigentem quam ad magis indigentem aut ex sola malitia electionis sive eligentis. Quod si primo modo, et bene verum est quod tunc secundum exigentiam affectionis et libidinis in ea bene potest esse | contemptus ille venialis, sed hoc nihil ad casum

propositum,|

qui debet esse ceteris

paribus et quod cum aequali facilitate potest attribui uni et alteri. Si ergo in proposito casu praeferat minus indigentem quantumcumque modi-

ABCDHPV 102 eisdem retentis] eis retentis P eis recentis

V | 103 et] eligit add. 7. m. al.

man. C | idoneum] inidoneum PV | officium] efficium(!) P non add. V | 104 bonum] oz. V | praeferret] praeferri H | meliori et] zer. C | 105 nisi] om.N | qua] quae P | 108 quia] o». PV | 110 se] om. A(sup. lin)BCDHPV | 111 collatione] collecione V | 112 magis] indigenti add. i. m. al. man. A | multo?...offerendo] i. m. al. man. D — | mereretur] meretur P | 113 quam offerendo] zz. B | dimisso] misso sed ob- i. m. al. man. A | 114 modicum] om. PV | enim] oz. PV esse add. sed exp. C | 115 meritum] magis add. B(sed exp.)D | 116 vero] quod add. V | 117 illud] iter. D | 118 quae] qui ABH | ad] add. sed corr. H | 122 iam] o». C | quod] per PV | 123 affectione] affectionem sed corr.

B | 127 qui] quae PV

:

120

QUAESTIO 32

130

135

419

cum, alter autem plus indiget, hoc non facit nisi quia non vult alteri aut sibi maius bonum, quod non potest esse nisi magna malitia et ex magno contemptu, ut patet ex iam dictis. Sed dicet: quomodo ergo carnalis affectio ad minus indigentem potest facere veniale quod alias esset mortale? Et patet hoc etiam ex praedictis, quoniam mutat genus contemptus, quoniam iste qui praefert minus indigentem sine affectione,

non contemnit bonum nisi quia bonum quod non vult sibi aut alteri adesse, et ita directe ipsum contemnit, quod non potest esse nisi ex certa

malitia. Ille vero qui praefert illum ex affectione non contemnit bonum quia bonum, 140

quia bene vellet habere tantum meritum in conferendo

huic quantum habuisset in conferendo alteri. Propter tamen affectionem praeeligit minus bonum et confert huic et contemnit indirecte maius meritum non conferendo illi. Non video ergo quantum ad genus peccati mortalis differunt in maiori et in minori, licet maius peccatum sit in maiori quam in minori. |

Bad. 147*^ Pouce, 2035

«AD ARGUMENTA>

145

150

Per haec patet quomodo concedenda est prima ratio. Ad secundam rationem quod «tunc homo tenetur ad consilia, quia sunt maiora bona quam praecepta, dicendum quod hic deficit condicio quae est ‘ceteris paribus et aequali facilitate". |Non enim est paritas, quia possunt impleri praecepta sine consiliis, et non e converso, et per hoc neque est aequalis facilitas implendi praecepta et consilia.

ABCDHPV | 130 alter] alteri ef alter z. m. al man. C | alter autem] alicui PV | autem] om ABD (sup. lin. al. man.) | nisi] om. A(. m. al. man.)C(sup. in. al. man.) | 138 malitia] et add. PV | bonum] ratione add. sup. lin. al man. D. | 139 quia!] qua A C(sed exp. et quia i. m. al. man)DV | quia bonum] oz. (hom.) P ef. notam immediate praecedentem | 140 alteri] non add. sed exp. et tamen non 7. m. sed inser. ante propter V | Propter tamen] tamen potest P | 141 praeeligit] praeeligis P | 142 conferendo] conferente V | video] videndo A | ergo] quod add. i. m. al. man. B | quomodo] supplevimus. quod i. m. al. man. B vel quomodo 7. m. al. man. C | 143 in2] om P. | 147 Ad] secundum add. sed exp. D | secundam rationem] zz. D | tenetur] teneretur P | ad] a P | 148 sunt] tunc H | 149 facilitate] faciente sed corr. i. m. al. man. B | 150 possunt] posuit AHV possint P | impleri] adimpleri C | 151 neque] etiam add. PV

132 iam dictis] Cf. supra, lin. 31-73 et 124. | 147 tunc...consilia] Cf supra, Zn. 17.

| 146 prima ratio] Cf supra, lin. 15-16.

Bad. 148^

420

QUODLIBET IV

QUAESTIO 33 UTRUM AGERE

DOCTORIBUS SECUNDUM

TI, AGERE

VERO

MORTALITER PECCATUM

CONTRARIANTIBUS

UNAM

OPINIONEM

SECUNDUM

ALIAM

CIRCA ALIQUOD

AGIBILIUM

EST SINE OMNI PERICULO EST IN DUBIO

PECCATI

MORTALIS,

PECCET ILLE QUI AGIT ILLUD DE QUO EST DUBIUM MORTALE,

PUTA

IN

ACCIPIENDO

EMENDO

REDDITUS

AD

ET

PECCA-

AN SIT

VITAM

VEL

ULTRA SORTEM

Circa secundum arguitur quod mortaliter peccat imponens se illi periculo, quia dicitur

Ecclesiastici

III «Qu amat periculum peribit in

illo».

10

Contra: tunc multi essent in periculo mortalis peccati et damnatio-

Dicendum quod quaestio ista generalis est de omnibus in quibus A 114%

doctores contrariantur, et certum est quod in altero contrariorum in |

CNE

quibus est peccatum mortale, sicut est in tenere redditus ad vitam et accipiendo ultra sortem, si hoc sit vere usura, super quo| vatiantur

Bad. 1488

opiniones doctorum. | Et sunt circa eius dissolutionem tria advertenda: primo status doctorum,

B 150% V 73% E1535

Zucc. 218%"

15

secundo

rationes

et fundamenta

eorum,

tertio

condicio

auditorum,| quos appello | omnes qui agere volunt secundum consilia

20

alterius partis doctorum.

Primo status doctorum advertendus

| est, quales inventi sunt in

alis determinationibus suis, utrum veraces, dubii vel mendaces secundum magis et minus, qualiter vivunt, si ostendunt se esse amatores veritatis non tam sermone quam opere, qualiter | instructi sunt et illustrati in notitia eorum quae pertinent ad quaestiones terminandas,

ABCDHPV

2 Utrum...7 sortem] Cf. supra, q. 32, lin. 7-12. | et] an scribendum si? | 11 mortalis] moralis(!) A | 17 hoc] huc sed corr. sup. iin. al. man. B | sit] c P. | 18 opiniones] doctore add. sed exp. D | 19 Et] Etiam P | dissolutionem] dilectio-

nem V | 20et]inP | 23 advertendus] advertendum P | 25 si] et sed corr. sup. Itn. al. man. B | 27 terminandas] determinandas PV 9 Qui...10 illo] Ec

3, 27.

25

QUAESTIO 33

421

qua affectione in determinando moveantur, qualia hactenus determina30

2»

bant ipsi vel amici eorum ad quae sequitur forte vel non sequitur id quod nunc super proposita quaestione determinant, qualia consilia dare super casum propositae quaestionis ipsi vel coniuncti eis dare consueverunt. Facilius enim homines sententiant secundum talia. | Secundo rationes et fundamenta doctorum in sententiando respicienda | sunt, quorum rationes efficaciores et validiores et auctoritates expressiores. |

Bad. 148"?

iiy Bad. 1482

Tertio condicio auditorum, an sint litterati et discreti potentes discernere determinationes et eas comparare, an simplices quos oportet

alteri parti credere, et etiam an utraque pars doctorum quoad omnia aequaliter nota est eis, an altera tantum. Et secundum hoc combinando 40

praedicta varie tenentur conscientias suas ipsi auditores informare. Et secundum hoc est aliquando uni peccatum mortale exponere se dubio illi et periculo, et non alteri.

Si enim auditor peritus sit et novit statum doctoris qui sententiat 45

contra partem periculosam habere omnes bonas condiciones praedictas aut plures ex eis quam alius, novit etiam rationes eius esse efficaciores et

expressiores auctoritates quas adducit, iste proculdubio exponens se illi periculo mortaliter peccat, quia quod agit non est ex fide sive conscientia, sed contra dictamen conscientiae et rationis rectae.

50

Si vero auditor simplex sit non potens discernere doctorum determinationes neque condiciones praedictas circa doctorem qui stat contra partem periculosam, sed novit probos esse illos qui sententiant contrarium, aut praesumit eos magis esse fide dignos, iste exponendo se illi periculo non peccat mortaliter, quia non reputat illud periculum, etsi sit in rei veritate. Quod si sit in rei veritate, licet non peccet exponendo

ABCDHPV 29 vell] ut V | ad] vel A | 30 nunc] non D | proposita] praeposita D | 31 casum] casu CHP | propositae quaestionis] zz! PV | 33 rationes] ratione P | etj inP | 39 combinando] cf. V | 41 exponere] componere PV | 45 enim] non de. ein 7. m. al. man. B. | sententiat] efficiat et sententiat 7. zz. aZ. man. B | 44 praedictas] praedictans sed corr. sup. lin. al. man. B. | 45 etiam] et add. B | esse] esset sed corr. B. | efficaciores] efficaciones() B | 47 mortaliter] morte enim(?) sed corr. sup. lin. al. man. B 48 dictamen conscientiae] dicta tamen scientiae V

| conscientiae] scientiae AP

| conscientiae et] scientiae BDH

|

et] o». C | 49 discernere] discere V dicere P | 50 condiciones] condiciores(!) sed corr. sup. lin. al. man. B

| praedictas] praeducens(?) sed corr. sup. lin. al. man. B

| circa] contra sed exp. ef circa 7. z. B | 51 esse] esset B | esse illos] zm. PV | qui] quemdam(?) V | sententiant] sententiavit sed corr. À | 52 iste] se B | se] ser. sed del B | 53 illi] illo C(sed corr. sup. lin. al. man.)N | 54 peccet] patet P

422

QUODLIBET IV

se illi periculo, peccat tamen prohibet, D 91% B 150% Zucc. 218%»

A-1155

licet occultum

mortaliter faciendo quod regula fidei

sit ei quia illud prohibet,

55

quia huiusmodi

ignorantia | non est facti sed iuris, quae neminem excusat;| distinguendum sit inter ea quae | pertinent ad principia legis ut sunt illa quae sunt expressa in praeceptis decalogi, quae habentem usum liberi arbitrii ignorare licet, et inter ea | quae

nisi forte naturalis, neminem sunt post

60

illa principia, et ex illis ductu rationis elicienda, quae forte licet aliquos

simpliciores ignorare et maxime habentes ignorantiam invincibilem ex debilitate ingenii ad illa cognoscenda.

Per hoc patet primum obiectum. Ad secundum quod «tune multi essent in periculo. mortalis. peccati», dicendum quod ex casu propositae quaestionis non sunt aliqui in periculo mortalis peccati, nisi solum illi qui contra conscientiam illi periculo se EMÉGE

exponunt, etsi forte sunt

|multi qui peccant ratione rei factae, utpote

potentes ex se ipsis citca hoc veritatem diiudicare, non quia ille qui huiusmodi

Lace, 29

65

periculo se exponit semper

duo ex hoc peccata incurtit,

unum ex temeritate, aliud ex facto, sed quia etsi factum non esset mortale in veritate, propter temeritatem tamen in agendo contra conscientiam qua illud reputatur mortale, esset mortale. |

ABCDHPV

55 illi] illo C | mortaliter] mortalis sed corr. sup. lin. al. man. B | 56 prohibet!] prohiberet CH | sit] sint B(sed corr)H | quia?] qui autem B | 57 quae] quod V | 58 principia] primum sed corr. sup. lin. al. man. B | 59 sunt!} om. H | quae!] om. A | 60 usum] oz. BDH | sunt] expressa in praeceptis add. sed exp. A | 61 forte] oz. PV | 62 ignorare] ignoraret sed corr. B | et] o». B | 66 mortalis| mortis sed corr. sup. lin. al. man. B | 68 contra...illi] om A | 69 forte] fortes PV | 70 ipsis] ipsum AB(sed corr) CD(sed corr)H | ditudicare] dividicare(!) H | non] si inferiori(?) sed del. et exp. et non i. m. al man. B | ex...incurrit] duo peccata incurrit ex hoc PV | 72 ex temeritate] extremitate B | sed] si V | 73 contra] iustitiam add. sed del A | 74 qua] quia sed corr. B

65 primum obiectum] Cf. supra, lin. 8-10. 11-12.

| 66 tunc...peccati] Cf supra, lin.

70

QUAESTIO 34

QUAESTIO

423

34

UTRUM PECCATOR PAENITENS STATIM TENETUR CONFITERI

Sequuntur quaestiones pertinentes ad sanctificationem naturae, quae erant de pertinentibus ad sacramenta. Et erat unum pertinens ad sacramentum paenitentiae, utrum peccator paenitens statim tenetur confiteri; et aliud pertinens | ad exsecutionem sacramenti ordinis, utrum religiosus per abbatem suum episcopo praesentatus ad curam et ab ipso institutus plus debet oboedire abbati revocanti ipsum a cura ad claustrum 10

an episcopo praecipienti quod in cura sua persistat; et tertium

pertinens ad effectum corporalem specierum in sacramento altaris vel Eucharistiae, utrum

quartum

15

Gia

pertinens

scilicet species sacramenti Eucharistiae nutriant; et

ad spiritualem

effectum

communiter

omnium

sacramentorum, utrum in sacramentis Novae Legis sit virtus creativa gratiae. | Circa primum arguitur quod paenitens non tenetur statim confiteri, quia tunc non confitens statim, statim peccaret, quod est absurdum. | Contra: aliter sese exponit periculo, quia «non habemus dem neque

Bad. 148%

boram».

20

Dicendum ad hoc quod | paenitens, si statim ab hora paenitentiae

habeat sacerdotem paratum cui possit confiteri — aliter enim confiteri non posset nec deberet —, aut ergo exspectat tempus confitendi magis congruum sibi et opportunum secundum diversas circumstantias | quae

ABCDHPV

|

2 Utrum...confiteri]

Cf. infra, lin. 5-6.

| 4 quae] qui B

| pertinentibus]

partibus A | unum] unde(?) sed corr. B.| 5 tenetur] tenent sed corr. B.| 6 ad] om. À | 8al ad sed corr. B | 9 episcopo] persona add. sed exp. D | sua] om. B | tertium] utrum B(sed corr. à m. al. man.)PV | 11 utrum...Eucharistiae] oz. (hom.) À | scilicet] sup. Un. al. man. B | sacramenti] sacri B | nutriant] initatur(?) sed corr. sup. lin. al. man. B | 12 spiritualem] spirituales B. | 13 virtus] secunda add. sed exp. B | creativa] causativa BP causata ACH causatam V | 15 tenetur] teneretur P | 16 statim?] Z m. al man. D | 21 si] om Bad. | 22 habeat] habens Bad. | 23 nec] neque PV 18 non...19 horam] Matth. 25, 13: «Vigilate itaque, quia nescitis diem neque horam».

Bad. 148%

B 151"

424

P 107 Zucc. 21 Orb

QUODLIBET IV

ad confitendum

| requiruntur, aut non. Si non, statim confiteri tenetur. |

Alias enim non esset vere paenitens, immo sacramentum paenitentiae sacramentalis quae per sacerdotis absolutionem confertur, contemnens; et ita cum magis bonum esset statim confiteri quam diutius exspectare,

et aequali facilitate posset statim confiteri et diutius exspectare, immo si nulla esset opportunitas exspectandi, iam non aequa facilitate, immo laboriose contemneret maius bonum quia bonum quod non potest esse sine mortali peccato, ut habitum est in quadam quaestione praecedente. Si sic, aut ergo instat tempus quo exponit se periculo quod possit ab ipso praecludere actum paenitendi, ut si ingressurus est mare tempestuosum aut bellum crudele aut aliquid huiusmodi, aut non instat tempus

30

95

tale. Si primo modo, statim debet confiteri eadem de causa qua prius. Si secundo modo, non debet statim confiteri, sed potest exspectare tempus

A 115%

| magis opportunum, sed non transgredi tempus ab Ecclesia statutum, Extra de paenitentiis utriusque sexus».

et

remissionibus,

cap? «Omnis

40