Dünyaya Neden Batı Hükmediyor [3 ed.] 9786051066318

Table of contents :
1.jpg
Page 1
2.jpg
Page 1
Ian+Morris+-+Dünyaya+Niye+Batı+%28Ham%29.pdf
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132
Page 133
Page 134
Page 135
Page 136
Page 137
Page 138
Page 139
Page 140
Page 141
Page 142
Page 143
Page 144
Page 145
Page 146
Page 147
Page 148
Page 149
Page 150
Page 151
Page 152
Page 153
Page 154
Page 155
Page 156
Page 157
Page 158
Page 159
Page 160
Page 161
Page 162
Page 163
Page 164
Page 165
Page 166
Page 167
Page 168
Page 169
Page 170
Page 171
Page 172
Page 173
Page 174
Page 175
Page 176
Page 177
Page 178
Page 179
Page 180
Page 181
Page 182
Page 183
Page 184
Page 185
Page 186
Page 187
Page 188
Page 189
Page 190
Page 191
Page 192
Page 193
Page 194
Page 195
Page 196
Page 197
Page 198
Page 199
Page 200
Page 201
Page 202
Page 203
Page 204
Page 205
Page 206
Page 207
Page 208
Page 209
Page 210
Page 211
Page 212
Page 213
Page 214
Page 215
Page 216
Page 217
Page 218
Page 219
Page 220
Page 221
Page 222
Page 223
Page 224
Page 225
Page 226
Page 227
Page 228
Page 229
Page 230
Page 231
Page 232
Page 233
Page 234
Page 235
Page 236
Page 237
Page 238
Page 239
Page 240
Page 241
Page 242
Page 243
Page 244
Page 245
Page 246
Page 247
Page 248
Page 249
Page 250
Page 251
Page 252
Page 253
Page 254
Page 255
Page 256
Page 257
Page 258
Page 259
Page 260
Page 261
Page 262
Page 263
Page 264
Page 265
Page 266
Page 267
Page 268
Page 269
Page 270
Page 271
Page 272
Page 273
Page 274
Page 275
Page 276
Page 277
Page 278
Page 279
Page 280
Page 281
Page 282
Page 283
Page 284
Page 285
Page 286
Page 287
Page 288
Page 289
Page 290
Page 291
Page 292
Page 293
Page 294
Page 295
Page 296
Page 297
Page 298
Page 299
Page 300
Page 301
Page 302
Page 303
Page 304
Page 305
Page 306
Page 307
Page 308
Page 309
Page 310
Page 311
Page 312
Page 313
Page 314
Page 315
Page 316
Page 317
Page 318
Page 319
Page 320
Page 321
Page 322
Page 323
Page 324
Page 325
Page 326
Page 327
Page 328
Page 329
Page 330
Page 331
Page 332
Page 333
Page 334
Page 335
Page 336
Page 337
Page 338
Page 339
Page 340
Page 341
Page 342
Page 343
Page 344
Page 345
Page 346
Page 347
Page 348
Page 349
Page 350
Page 351
Page 352
Page 353
Page 354
Page 355
Page 356
Page 357
Page 358
Page 359
Page 360
Page 361
Page 362
Page 363
Page 364
Page 365
Page 366
Page 367
Page 368
Page 369
Page 370
Page 371
Page 372
Page 373
Page 374
Page 375
Page 376
Page 377
Page 378
Page 379
Page 380
Page 381
Page 382
Page 383
Page 384
Page 385
Page 386
Page 387
Page 388
Page 389
Page 390
Page 391
Page 392
Page 393
Page 394
Page 395
Page 396
Page 397
Page 398
Page 399
Page 400
Page 401
Page 402
Page 403
Page 404
Page 405
Page 406
Page 407
Page 408
Page 409
Page 410
Page 411
Page 412
Page 413
Page 414
Page 415
Page 416
Page 417
Page 418
Page 419
Page 420
Page 421
Page 422
Page 423
Page 424
Page 425
Page 426
Page 427
Page 428
Page 429
Page 430
Page 431
Page 432
Page 433
Page 434
Page 435
Page 436
Page 437
Page 438
Page 439
Page 440
Page 441
Page 442
Page 443
Page 444
Page 445
Page 446
Page 447
Page 448
Page 449
Page 450
Page 451
Page 452
Page 453
Page 454
Page 455
Page 456
Page 457
Page 458
Page 459
Page 460
Page 461
Page 462
Page 463
Page 464
Page 465
Page 466
Page 467
Page 468
Page 469
Page 470
Page 471
Page 472
Page 473
Page 474
Page 475
Page 476
Page 477
Page 478
Page 479
Page 480
Page 481
Page 482
Page 483
Page 484
Page 485
Page 486
Page 487
Page 488
Page 489
Page 490
Page 491
Page 492
Page 493
Page 494
Page 495
Page 496
Page 497
Page 498
Page 499
Page 500
Page 501
Page 502
Page 503
Page 504
Page 505
Page 506
Page 507
Page 508
Page 509
Page 510
Page 511
Page 512
Page 513
Page 514
Page 515
Page 516
Page 517
Page 518
Page 519
Page 520
Page 521
Page 522
Page 523
Page 524
Page 525
Page 526
Page 527
Page 528
Page 529
Page 530
Page 531
Page 532
Page 533
Page 534
Page 535
Page 536
Page 537
Page 538
Page 539
Page 540
Page 541
Page 542
Page 543
Page 544
Page 545
Page 546
Page 547
Page 548
Page 549
Page 550
Page 551
Page 552
Page 553
Page 554
Page 555
Page 556
Page 557
Page 558
Page 559
Page 560
Page 561
Page 562
Page 563
Page 564
Page 565
Page 566
Page 567
Page 568
Page 569
Page 570
Page 571
Page 572
Page 573
Page 574
Page 575
Page 576
Page 577
Page 578
Page 579
Page 580
Page 581
Page 582
Page 583
Page 584
Page 585
Page 586
Page 587
Page 588
Page 589
Page 590
Page 591
Page 592
Page 593
Page 594
Page 595
Page 596
Page 597
Page 598
Page 599
Page 600
Page 601
Page 602
Page 603
Page 604
Page 605
Page 606
Page 607
Page 608
Page 609
Page 610
Page 611
Page 612
Page 613
Page 614
Page 615
Page 616
Page 617
Page 618
Page 619
Page 620
Page 621
Page 622
Page 623
Page 624
Page 625
Page 626
Page 627
Page 628
Page 629
Page 630
Page 631
Page 632
Page 633
Page 634
Page 635
Page 636
Page 637
Page 638
Page 639
Page 640
Page 641
Page 642
Page 643
Page 644
Page 645
Page 646
Page 647
Page 648
Page 649
Page 650
Page 651
Page 652
Page 653
Page 654
Page 655
Page 656
Page 657
Page 658
Page 659
Page 660
Page 661
Page 662
Page 663
Page 664
Page 665
Page 666
Page 667
Page 668
Page 669
Page 670
Page 671
Page 672
Page 673
Page 674
Page 675
Page 676
Page 677
Page 678
Page 679
Page 680
Page 681
Page 682
Page 683
Page 684
Page 685
Page 686
Page 687
Page 688
Page 689
Page 690
Page 691
Page 692
Page 693
Page 694
Page 695
Page 696
Page 697
Page 698
Page 699
Page 700
Page 701
Page 702
Page 703
Page 704
Page 705
Page 706
Page 707
Page 708
Page 709
Page 710
Page 711
Page 712
Page 713
Page 714
Page 715
Page 716
Page 717
Page 718
Page 719
Page 720
Page 721
Page 722
Page 723
Page 724
Page 725
Page 726
Page 727
Page 728
Page 729
Page 730
Page 731
Page 732
Page 733
Page 734
Page 735
Page 735
Page 736
Page 737
Page 738
Page 739
Page 740
Page 741
Page 742
Page 743
Page 744
Page 745
Page 746
Page 747
Page 748
Page 749
Page 750
Page 751
Page 752
Page 753
Page 754
Page 755
Page 756
Page 757
Page 758
Page 759
Page 760
Page 761
Page 762
Page 763
Page 764
Page 765
Page 766
Page 767
Page 768
Page 769
Page 770
Page 771
Page 772
Page 773
Page 774
Page 775
Page 776
Page 777
Page 778
Page 779
Page 780
Page 781
Page 782
Page 783
Page 784
Page 785
Page 786
Page 787
Page 788
Page 789
Page 790
Page 791
Page 792
Page 793
Page 794
Page 795
Page 796
Page 797
Page 798
Page 799
Page 800
Page 801
Page 802
Page 803
Page 804
Page 805
Page 806
Page 807
Page 808
Page 809
Page 810
Page 811
Page 812
Page 813
Page 814
Page 815
Page 816
Page 817
Page 818
Page 819
Page 820
Page 821
Page 822
Page 823
Page 824
Page 825
Page 826
Page 827
Page 828
Page 829
3.jpg
Page 1

Citation preview

2363

1

ALFA

1

TARiH

1

15

Dünyaya Neden Batt Hükmediyor (Şimdilik) IAN MORRIS Stanford Üniversitesi'nde antikçağ tarihçisi ve klasik çağ arke­ oloğu. Ayın zamanda Stanford Üniversitesi'nin Sicilya'da yü­ rüttüğü Monte Polizzo arkelojik kazısının yöneticisi. 1960'ta İngiltere'de doğdu. 1981'de Birmingham Üniversitesi'nin An­ tikçağ Tarihi ve Arkeoloji Bölümü'nü birineilikle bitirerek, 1985'te Cambridge Üniversitesi'nden doktora derecesini aldı. Arkeoloji ve tarih üzerine yazdığı çok sayıda makalenin yanı sıra yayımladığı kitaplar: Burial and Ancient Society: The Rise of the Greek City-Staıe (1987), Death-Ritual and Social Structure in Cias­ sical Antiquity

(1992, 1997), Classical Greece: Ancient Histories and

Modern Archaeologies

(1994), A New Companion to Homer (Barry Powell ile birlikte, 1997, 2009), Archaeology as Cu/tura/ History: Words 'and Things in Iron Age Greece (2000, 2007), The Ancient Economy: Evidence and Models

Goe Manning ile birlikte, 2005),

The Cambridge Economic History oj the Greco-Roman World

(Walter Scheidel ve Richard Saller ile birlikte, 2007), The Greeks: History, Culture, and Society

(Barry Powell ile birlikte, 2005, 2009), The

Dynamics of Ancient Empires

(Walter Scheiael ile birlikte, 2009), (Barry Powell ile birlikte,

The Greeks: History, Culture, and Society

2009) ve The Dynamics of Ancient Empires (Walter Scheidel ile birlikte, 2009).

GÜL ÇAGALI GÜVEN 1982'de Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi' ni bitirdi ve ar­ dından Boğaziçi Üniversitesi'nde tarih yüksek lisansı yaptı. Çeşitli dergi ve gazetelerde muhabir olarak görev aldı. Tarih, edebiyat, felsefe ve medyaiiletişim gibi değişik alanlarda çok sayıda çevirisi olan Güven'in önemli çevirinden bazıları: Sura­ iya Faroqhi, Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak (2008,YKY ), Erik Jan Zürcher, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası 1924-1925 (2003, İletişimYayınları), Elizabeth A. Zacharia�ou, Osmanlı Beyliği 1300-1389

(1997, Tarih VakfiYur'tYayınları).

Dil"7"1" Nem &ııı Biilımdiyor (Şitllllli ilı) Tıırilıin Gtllfim Sqrinin IGdıplıın � Gtleulı Hıılılıırulıı Ortııyo Kqtlıılılıın O 2012, ALFA Basım Yayım Dağıtım San. ve T ic. Ltd. Şti. W1ıy tlıe Wut Rıılu-for Now Tlıe Pııttmu of History ıın4 Wlıııt Tlıey Rneal .�Ooııt tlıe Fııtııre Çeviriye temel alınan metin: 2010 Farrar, Straus and Giroux baskısı C 2010, l an Morris C Haritalar ve Grafikler 2010, Michel Angel İngili%ce dilindeki ilk baskısı Farrar, Straus and Giroux tarafindan yapılınıtnr. Kitabın Türkçe yayın haldan Sandra Dijkstra Literary Acency ve Onk Ajans Ltd. aracılığıyla Alfa Basım Yayım Dağının San. ve Tic. Ltd. Şti.'ne aittir. Tanının amacıyla, kaynak göstermek prnyla yapılacak kısa alınnlar dıfında hiçbir yöntemle çoğalnlamu. 1

Yayıncı ve Genel Yayın Yönetmeni

M. Faruk Bayrak · Bayrak Yayın Yönetmeni Mustafa Ki,ipüşoğlu Dizi Editörü Hülya Hatipoğlu RedaluiyonVolkan Atmaca Yayma Hazariayan Hülya Hatipoğlu Kapak Tuarımı Begüm Çiçekçi Sayfa Taııarımı Kamuran Ok Genel Mildür Vedat

Kapak görseli:

Yasak Kent'ten bir ejderha motifi (Pekin, Çin)

ISBN 978-605-106-63ı-8 1. Basım: Ekim 2012 3. Basım: Haziran 20ı4

Baskı ve Cilt Melisa Matbaacılık

ÇiftehavuzlarYolu Acar Sanayi Sitesi No: 8 Bayrampaşa-İstanbul Tel: 0(2ı2) 674 97 23 Faks: 0(2ı2) 674 97 29 Sertifika no: 12088

Ltd. Şti. Alemdar Mahallesi T icarethane Sokak No: ıs 34110 Fatih-İstanbul Tel: 0(2ı2) 511 53 03 (pbx) Faks: 0(2ı2) 5ı9 33 00 www.alfakitap.com - [email protected] Sertifika no: ı0905

AJfa Basım Yayım Dalıtım San. ve Tic.

IAN MORRIS

HÜKMEDiYOR şiMDiLiK

Tarihin Gelişim Seyrinin Kalıpları ve Gelecek Hakkında Ortaya Koydukları

Çeviren

Gül Ça�alı Güven

ALF�ıTARIH

Kathy'ye

IÇINDEKILER GÖRSEL MALZEME LİSTESİ

7

TEŞEKKÜR

ll

GİRİŞ

13

AYRlMI ı

DOU VE BATI'DAN ÖNCE yariara gayet güzel ayak uydurmuşlardı; ancak kuzeye, Avrupa ve Asya'nın içlerine doğru ilerledikçe daha uzun ve sert kışlarla başa çıkmak zorunda kaldılar. Ekvator'un yaklaşık 40o kuzeyin­ den geçen çizgiye (Porteıtiz'in yukansından Pekin' e kadar uzanır; bkz. Harita 1 . 1 ) doğru ilerledikçe, Afrikalı atalan gibi açık havada yaşamak gitgide imkansızlaştı. O zamanlar kulübeler inşa etmek ve giysiler yapmak henüz zihinsel kapasitelerinin çok ötesindey­ di, ama buna bir çözüm bulmayı başardılar: Mağaralara sığındı­ lar. Böylece, çocukken hepimizin adını duyduğu mağara adamlan doğmuş oldu. Mağarada yaşamak, bu mekanlan dişleri kemikleri bile kıra­ bilen ayılar ve aslan kadar büyük sırtlanlada düzenli olarak pay­ laşmak zorunda olan maymun adamlar için hem olumlu hem de olumsuz sonuçlar doğurdu. Ne ki arkeologlar için bu büyük bir şanstı; zira mağaralar tarihöncesi kalıntıları iyi muhafaza ederek maymun adamlann evriminin, daha soğuk iklimiere farklı şekilde uyarıanmalar iyiden iyiye etkisini gösterdikçe Eskidünya'nın Doğu ve Batı kısımlannda nasıl aynştığını izlemeyi mümkün kılıyordu. Doğu'daki maymun adamlan anlamak açısından en önemli sit alanı, 40o çizgisinin tam üzerinde olup yaklaşık 670 bin ila 4 1 0 bin yıl öncesi arasında belirli aralıklarla işgal edilen, Pekin ya­ kınlanndaki Zhoukoudian'dır. Bu sit alanındaki kazının hikayesi başlı başına bir destandır, Amy Tan'ın muhteşem romanı The

Bonessetter's Daughter'ın· da arkaplanını oluşturur. Avrupalı, Amerikalı ve Çinli arkeologlar 1 9 2 1 ile 1 937 arasında burada ka­ zı yaparken, sit alanının civanndaki tepeler milliyetçiler, komü­ nistler ve çeşit çeşit türedi komutanlar arasındaki acımasız bir iç savaşın cephe hattına dönüşmüştü. Kazı yapanlar çoğu zaman top sesleri arasında çalışıyor, buluntulan Pekin' e götürürken eşkıyalann elinden kurtulup kontrol noktalannı aşmak zorun­ da kalıyorlardı. Japonya Çin'i işgal edince proje sonunda çöktü; Zhoukoudian bir komünist üssü haline gelmiş ve Japon askerleri ekibin üç üyesine işkence ederek onlan katletmişti. İşler daha da kötüye gitti. Kasım 1 94 1 'de Japonya ve ABD ara­ sındaki savaşın başlamasının kesinleşmesi üzerine buluntutann güvenlik amacıyla New York'a gönderilmesi kararlaştınldı. Tek­ nisyenler Pekin'deki Amerikan sefaretinden gelecek arabayı bekTürkçesi Çıkıkçının Kızı, çev. Ozüın ünal, Epsilan Yayınlan, İstanbul, 2003.

69

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü K M E D I YO R { Ş I M D I L I K ) lemek üzere buluntulan iki büyük sandığa yerleştirdiler. Araba­ nın gelip gelmediğini, geldiyse de bu iki sandığı alıp almadığını hiç kimse bilmiyor. Bir rivayete göre, Pearl Harbor'a bombalar düşmeye başladığı anda Japon askerleri buluntulara refakat e­ den Amerikan deniz piyadelerini alıkoymuşlar, tutuklamışlar ve paha biçilmez buluntulan bir kenara terk etmişlerdi. O kapkara günlerde hayatın bile hiç değeri yokken, kayalar ve kemiklerle do­ lu bu birkaç kutuya dikkat eden olmamıştı. Ancak hepsi birden kaybolmamıştı. Zhokoudian ekibi bulduk­ larını titizlikle yayımlamış ve kemiklerin alçı kalıplarını New York' a göndermişlerdi (verileri yedeklf)menin önemini gösteren erkeri bir örnek) . Bu kanıtlar (kazı yapan uzmanların Zhoukoudi­ an maymun adamlarına taktığı adla) Pekin Adamı'nın8 1\ırkana Çocuğu gibi uzun boylu, ince yapılı Afrikalılardan, soğuğa daha uygun, daha tıknaz bir bedene doğru değiştiğini gösterir. Pekin Adamı tipik olarak 1 ,60 m boyunda ve günümüz maymunlann­ dan daha az tüylüdür, yine de ana caddede içlerinden birine rast­ layacak olsanız kesinlikle endişeye kapılırdınız. Kısa, geniş yüz­ leri; alçak, düz alınları; yoğun, birleşik kaşlan ve neredeyse hiç çenesiz kalın bir çene yapılan vardı. Pekin Adamı'yla sohbet etmek çok zor olurdu. Bildiğimiz ka­ darıyla, Homo erectus'un bazal gangliyası (beynin modern insa­ na küçük bir dizi ağız hareketini sonsuz sayıda seslerle birleştir­ me olanağı veren kısımlan) az gelişmişti. 1\ırkana Çocuğu'nun iyi durumdaki iskeletinin (omuriliği tutan) sinir kanalının modern insanlarınkinin sadece dörtte üçü kadar olması da, onun tam o­ larak bizim yaptığımız gibi konuşmasına yetecek kadar nefesini kontrol edemediğini düşündürür. Buna karşın diğer buluntular -dolaylı olarak- Doğulu Eski­ dünya'daki maymun adamların belirli bir tarzda da olsa iletişim kurabildiğini akla getirir. 1 994'te Cava yakınındaki küçük Flo­ res Adası'nda kazı yapan arkeologlar 800 bin yıllık taş aletiere benzeyen buluntulan ortaya çıkardılar. 800 bin yıl önce Flores'in anakaradan 12 millik okyanusla ayrılmış bir ada olduğu kesin­ di; bütün bunlar Homo erectus'un tekneler yapmaya, denizde yol almaya ve Flores'e yerleşmeye yetecek kadar iletişim kurabildigi B

Çin başkentinin adını artık genelde Beijing olarak yazmaımza karşın, teamül ge­ reıtı paleoantropologlar hiil a Pekin Adamı (Peking Man) terimini kullanmaktadır. 70

DO(;U VE BATI 'DAN ÖNCE

anlam ına ge liyor gibidir. Ge lge lelim diğer arkeologlar, tekne i nşa ­ eden Homo erectus düşüncesinden dehşete kapılarak bu ua let le­ rin" hi ç de a let o lmayabi leceğini i leri sürdüler; be lki de onlar dü­ pedü z doğa l süre ç ler le yanılt ıc ı biçimler a lm ış, bildiğimi z taştı. Bu tartışma da arkeolajik tartışmalarda sıkça görülen bir sonia biterek çıkmaza girebilirdi, ama 2003'te F lores daha da şa­ şırtıcı keşiflere sahne oldu. Deri nlemesine yapılan bir araştırma, tümü MÖ 1 6 .000 civanndan, hepsi de yetişkinlere ait ve 1,20 m boyunda o lan 8 iske let ortaya çıkardı. Peter Jackson'ın Yüzükle­

rin Efendisi fi lm lerinden ilki henüz çıkmıştı ve ga zeteci ler derhal bu tarihöncesi küç ük i nsanlara , J.R.R. Tolkien'in ayak lan tüylü küçük halkından yola çıkarak uHobbitler" ismini taktılar. Hi çbir y ırtıcının bulu nma d ığı adalarda tecrit olan hayvan topluluk lan çoğu zaman evrilerek cüceleşirler; herhalde uHobbitler" de böy le küçülmüş lerdi. MÖ 16.000 'e gelindiğinde, Robbitler kadar kü çü­ lebi lmek i çi n maymun adamıann F lores'e birçok bin kuşak ön­ ce -hatta be lki 1994'te buluna n taş a letlerin düşündürdüğü gibi, 800 bin y ıl gibi uzun bir zaman önce- yerleşmiş o lması la zımdı. Bura dan bir kez daha şu sonuç ç ık ıyor : Homo erectus deni zi aşa­ cak kadar iyi i letişim kurabiliyordu.

O halde Zhoukoudian'daki maymun adam lar muhtemelen ke n­ di lerini şempanze ve g erillerde n daha iyi i fade edebiliyor lar d ı; mağaranın katma nlan da istedikleri zaman ateş yakabildiklerini düşündürür. En a zından bir ö rnekte Pekin Adamı vahşi bir atın kafasını k ızartmıştı. Kafatası ü zeri ndeki kesikler Peki n Adamı' nın atın, her ikisi de yağ yönünden zengi n o lan di l ve beyninin pe­ şinde olduğunu gösterir. Birbirlerinin beyni ni n tadını çıkarmış o lma lan da mümkündür : 1930'larda kazı yapan arkeologlar ke­ mik k ırma yöntemlerini n aynı o lması ne deniy le onlann yamyam hatta ke lle avcısı olduklan so nucunu çıkard ılar. Alçı ka lıplan ü zer inde 1 980' e ait bir araştırma, kafatasianndaki i zler den çoğu­ nun aslında başka bir Pekin A dam ı'ndan ziyade, tarihöncesi dev sırtlanıann dişlerinden kalma o lduğunu gösterse de, bir kafatas ı (196 6 'da yapılan kazıda buluna n bir ek parça) kesi nlikle taş a let izlerini ortaya koyar. Bugün ana caddede bir Pekin Adamı'yla burun buruna ge l­ mek yerine, si zi yanm mi lyon y ıl önceki Zhoukoudian'a götüre­ cek bir zama n makinesine binebilsey dini z, ka fanızı kanştır ıp 71

·

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü K M E D I YO R ( Ş I M D I L I K ) sizi telaşlandıran bir deneyim yaşardınız. Mağara adamlannın homurtular ve vücut hareketleriyle iletişim kurduklannı görür­ dünüz, ancak onlarla isteseniz de konuşamazdınız. Onlara resim çizerek de ulaşamazdınız. Sanatm Homo erectus'a şempanzelere olduğundan daha anlamlı göründüğüne dair elimizde sağlam bir kanıt yoktur. Doğulu Eskidünya'da evrilen Pekin Adamı bizden çok farklıydı.

İlk Batılılar: Neandertaller Peki ama Pekin Adamı Batılı Eskidünya'da evrim geçirmekte olan maymun adamlardan da mı farklıydı? 1994'te İspanya'da­ ki Atapu'erca'da bulunan bir mağaralar zincirinde çıkanlan Avrupa'nın en eski buluntulan 800 bin yıl öncesine tarihlenir (yaklaşık Homo erectus'un tekneler yapıp Flores'e yerleşmiş ola­ bileceği döneme denk düşer). Atapuerca buluntulan bazı yönler­ den Zoukoudian'dakilere daha çok benzer: Kemiklerin birçoğu taş aletlerin izlerini taşır, sanki kasap dükkanından çıkmış gibidir­ ler. Yamyamlık

ipuçlan

gazetelere

manşet

olmuştu,

ancak

Atapuerca'nın Zhoukoudian'dan farklılık gösteren yanlan paleo­ antropologlan çok daha fazla heyecanlandırmıştı. Atapuerca ka­ fataslannm Homo erectus'unkilerden daha büyük beyin çukur­ lan ve daha modern görünümlü burun ve yanak kemikleri vardı. Paleoantropologlar doğmakta olduğu sonucuna vardıklan yeni

türü Homo antecessor (uAtasal İnsan") olarak adlandırdılar.

Almanya'da işçilerin bir kumluk çukurunda tuhaf bir çene ke­ miği ortaya çıkardıklan 1 907'ye kadar, Homo antecessor geçmişe uzanan bir buluntular silsilesini anlamıandırmaya yardım etti. Yakındaki üniversite kentinden dolayı Heidelberg Adamı olarak adlandınlmış olan bu eski buluntu Homo erectus'a çok benziyor­ du; gelgelelim yüksek, yuvarlak kafataslan ve -Homo erectus'un ortalama 800 cm3'lük beyninden çok daha büyük olan- yaklaşık 1000 cmJ'lük beyinleriyle, kafalan daha çok bizimkilere benzi­ yordu. Soğuk kuzeye giren maymun adamlar, rastlantısal genetik

mutasyonlannın gelişip serpileceği çok farklı iklimlerle karşıla Ş ­

tıkça, 800 bin yıl öncesinden itibaren Eskidünya'nın her yanında evrimsel değişim hızı artmış gibi görünür. 72

DO�U VE BATI'DAN ÖNCE

Burada en azından bazı yadsınamaz gerçekler buluyo­ ruz. Heidelberg Adamı'nın sahneye çıktığı ve Pekin Adamı'nın Zhoukoudian'a egemen olduğu 600 bin yıl öncesine gelindiğinde, Eskidünya'nın Doğu ve Batı kesimlerinde farklı Homo türleri ol­ duğu kesindi: Doğu'da küçük beyinli Homo erectus, Batı'da daha büyük beyinli Homo arıtecessor ve Heidelberg Adamı.9 Beyin söz konusu olduğunda boyut her şey değildir. Anatole France 1 9 2 1 Nobel Edebiyat Ödülü'nü Heidelberg Adamı'nınkin­ den daha büyük olmayan bir beyinle kazandı. Gene de Heidelberg Adamı kendinden önceki maymun adamlardan veya çağdaşı Pe­ kin Adamı'ndan çok daha akıllıymış gibi görünmez. Heidelberg Adamı ortaya çıkmadan önce taş aletler milyonlarca yıl boyunca neredeyse hiç değişmemişti, ama MÖ 500.000' e gelindiğinde He­ idelberg Adamı daha ince ve bu yüzden daha hafif aletler yapı­ yor, yumuşak (muhtemelen tahta) çekiçler kull anmanın yanı sıra, sadece taşlan birbirine vurmak yoluyla daha hassas yongalar yontuyordu. Bu göz ve el koordinasyonunun daha iyi olduğunu akla getirir. Heidelberg Adamı ve Kadını aynı zamanda daha uz­ manlaşmış aletler ve daha sonra isteklerine göre yontabilecekleri özel olarak hazırlanmış taş çekirdekler yapıyorlardı; bu da dün­ yadan ne beklediklerini ve onu nasıl ele geçireceklerini düşünme konusunda Homo erectus'tan daha iyi olduklan anlamına geliyor olmalıdır. Heidelberg Adamı'nın 40o çizgisinin eper kuzeyinde yer alan Heidelberg'de hayatta kalabilmesi bile başlı başına may­ mun adamdan daha akıllı olduğunun kanıtıdır. Zhoukoudian'ın sakinleri 670 bin ila 4 1 0 bin yıl öncesi ara­ sındaki dönemde pek az değişti, ama Batılı maymun adamlar bu dönem boyunca evrimlerini sürdürdüler. Eğer İspanya'daki Atapuerca'nın karanlık ve nemli mağaralannın içine doğru, ço­ ğunlukla karnınızın üzerinde ve kimi zaman iplerle sürünerek birkaç yüz metre ilerlerseniz, ismiyle müsemma 1 2 metrelik Ke­ mikler Kuyusu'na gelirsiniz; burası bugüne kadar bulunan may­ mun adam kalıntılannın en fazla yoğunlaştığı yerdir. 1 990'lardan itibaren burada 564 bin ila 600 bin yıl öncesine ait 4000'ni aşkin parça ortaya çıkanlmıştır. Çoğu da yeniyetmelere veya genç er9

Ve kuşkusuz Flores Robbitleri gibi, modern nesiller bırakmaksızın yok olan bi­ linmeyen sayıda insansı türler. Bir di�er yeni tür 201 0'da Orta Asya da�larında tanımiandı ve tahmin edilece� üzere "Yeti" diye adlandınldı. 73

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM E D I YOR ( Ş I M D I L I K ! keklere aittir. Yerin b u kadar altında ne yaptıklan bir gizem ola­ rak kalmayı sürdürüyor, fakat daha eski Atapuerca katmanı gibi Kemikler Kuyusu da dikkat çekici ölçüde çeşitli insan kalıntıları banndınyor. İspanyol kazı ekipleri bunların çoğunu Heidelberg Adamı olarak sınıflandırsa da, birçok yabancı araştırmacı onla­ rın bir başka türe daha çok benzediği kanısında: Neandertaller. Mağara adamlannın en ünlüsü ilk olarak 1 856'da, Neander Vadisi'nin (Almanca Tal veya Thal) taşocağı işçilerinin bir kafa­ tasının üst kemiği ile 1 5 kemiği bulup yöredeki okul öğretmeni­ ne gösterdiklerinde tanındı ( 1 990'lardaki kazılarda işçilerin atık yığınlarından 62 parça daha kurtarıldı) . Öğretmen kemikleri bir anatomi uzmanına göstermiş, o da bunları fazlasıyla hafife ala­ rak "ön-Germenler" olarak tanımlamıştı. Atapuerca buluntulan Neandertallerin çeyrek milyon yıl için­ de tedricen ortaya çıktığını düşündürür. Birkaç mutant için aşırı beslenmenin ve Heidelberg Adamı'nın yerini almanın koşullarını sağlayan bir iklim değişimi veya yeni alanlara yayılmadan çok, bu maymun adamların birçok farklı türünün birbiriyle yan yana gelişmekte olduğu bir genetik sapma olayıymış gibi görünüyor. "Klasik" Neandertal 200 bin yıl öncesinde ortaya çıktı ve 1 000 yıl içinde Avrupa'nın büyük bölümüne ve doğuya, Sibirya'ya doğru yayıldıysa da Çin veya Endonezya kadar uzağa ulaşıp ulaşmadığı b ilinmiyor. Neandertaller Pekin Adamı'ndan tam olarak ne anlamda fark­ lıydı? Tipik olarak Doğulu maymun adamlarla yaklaşık aynı u­ zunlukta, ama eğimli alınları ve zayıf çeneleriyle daha da ilkel görünümlüydüler. Sıklıkla alet olarak kullanılmaktan aşınmış büyük ön dişleri, belki Buzul Çağı Avrupa'sının soğuk havasına uyum sağlamanın sonucu olan büyük burunlu, öne çıkık yüzle­ ri vardı. Neandertaller daha geniş kalça ve omuzlanyla Pekin Adamı'ndan daha yapılıydılar. Güreşçiler kadar güçlü, maraton koşuculan kadar dayanıklıydılar ve anlaşılan yırtıcı savaşçılardı. Çoğu maymun adamdan daha ağır . kemiklere sahip olmala­ rına karşın Neandertaller çok fazla yaralanıyorlardı; onlardaki kemik kınlması tipinin günümüzdeki en yakın muadili profes­ yonel rodeocularda görülür. 1 00 biı;ı yıl önce üzerinden düşebile: cekleri bir vahşi at olmadığına göre (modem atlar MÖ 4000'e dek evrilmeyecekle!dir), paleoantropologlar N eandertallerin -bir74

DO�U VE BAT I ' DAN ÖNCE birleriyle ve vahşi hayvanlarla- dövüşürken yaralandıklarından emin olabiliyorlar. Azimli avcılardı; kemiklerinin nitrojen izotop analizleri ağırlıklı olarak etçil olduklarını, proteinlerinin hay­ ret verecek kadar büyük bölümünü etten aldıklarını gösteriyor. Arkeologlar uzun zaman boyunca Neandertallerin etlerinin bir bölümünü, tıpkı Pekin Adamı gibi, birbirlerini yiyerek elde ettik­ lerinden kuşkulanmışlardı; 1 990'larda Fransa'daki buluntular bu kuşkuyu su götürmez şekilde doğruladı. Yarım düzine Neander­ talin kemikleri 5 kızıl geyiğin kemikleriyle karışmış halde bulun­ du. Maymun adamlar ve geyiklere tastamam aynı şekilde mua­ mele edilmişti: Önce taş aletlerle parçalara ayrılmış, ardından etleri kemiklerinden sıyrılmış, son olarak da kafataslan ve uzun kemikleri beyin ve iliklerine ulaşılmak üzere ezilmişti. Şimdiye dek altını çizdiğim ayrıntılar Neandertallerin Pekin Adamı'ndan çok da farklı olmadığını gösteriyor, ama öykü bu ka­ darla kalmıyor. Bir kere, Neandertallerin beyinleri daha büyüktü, · hatta ortalama 1 520 cm3 ile 1 350 cm3 arasında değişen boyutla­ rıyla bizimkilerden bile daha büyüktü. Ayrıca sinir kanallan 1\ır­ kana Çocuğu'ndan daha genişti ve bu kalın omurilik sayesinde el becerileri daha fazlaydı. Özel taşçı kalemleri, bıçaklan ve oyma kalemleriyle Pekin Adamı'ndan hem daha iyi hem de daha çeşitli taş aletler yapmışlardı. Suriye'de bir vahşi eşeğin boynuna gö­ mülü bulunan sivri uçlu bir taşın üzerindeki reçine izleri bunun bir çubuğa iliştirilmiş mızrak başı olduğunu düş�dürmektedir. Aletlerdeki aşınmalar Neandertallerin bunları çoğunlukla tahta kesmekte kullandıklarını akla getirir; tahta nadiren bugüne ula­ şır, ancak Almanya'nın Schöningen şehrindeki suya gömülü sit alanında, güzelce oyulmuş 2 , 1 m uzunluğunda 4 mızrak, vahşi at kemiklerinden oluşan yığınların yakınında bulunmuştur. Mız­ raklar fırlatılmak için değil saplanmak için yapılmışlardı; bütün zekiHanna karşın Neandertaller fırlatma silahlarını kullanacak kadar iyi koordinasyona sahip olmayabilirlerdi. Korku veren hayvanıara yaklaşmak zorunda olmalan Nean­ dertallerin rodeocu yaralarının nedeni i>labilir; ama bazı bulun­ tular, özellikle de Irak'taki Şanidar Mağarası'ndan elde edilenler, tümüyle farklı niteliklerin ipucunu verir. Bir iskelet, işe yaramaz bir kol ve deforme olmuş bacaklarıyla, sağ ön kolunu ve sol gö­ zünü kaybetmesine karşın bir Neandertalin yıllarca hayatta kal75

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü K M E D I YO R ( Ş I M D I L I K )

dığını gösterir (Jean M . Auel çoksatan romanı The Clan of the Ca­

ve Bear'da" -Kınm'da yaşayan Neandertal grubun engelli ruhani lideri- Creb karakterini bu iskelete dayandırmıştı). Şanidar'daki başka bir erkeğin sağ bileğinde sakatlayıcı bir eklem iltihabı var­ dı, ama o da en azından bir bıçak yarasıyla can verene dek yaşa­ mayı başarmıştı. Daha büyük beyne sahip olmak kuşkusuz zayıf ve yaralanmış olanıann kendilerini kurtarmalannı sağlıyordu; Neandertaller kesinlikle istedikleri zaman ateş yakabiliyor ve muhtemelen hayvan postlannı giysilere dönüştürebiliyorlar­ dı. Bununla beraber, Şanidar insanlannın sağlam dost veya aile üyelerinden yardım görmeksizin bunlarla başa çıkabildiklerini düşünmek zordur. En katı bilim insanlan bile Neandertallerin ­ daha erken Homo türleri ve Zhoukoudian'daki çağdaşlannın ter­ sine- "insanlık" diyebileceğimiz bir şey gösterdiğinde mutabıktır. Bazı paleoantropologlar Neandertallerin büyük beyinlerinin ve geniş sinir kanallannın az çok bizim gibi konuşmalannı sağ­ ladığını bile düşünüyor. Modem insanlar gibi onlarda da, dilin bağlandığı ve gırtlağın konuşma için gereken karmaşık hareket­ ler yapmasına olanak veren dil kökü kemiği vardı. Ne ki başka araştırmacılar Neandertal beyinlerinin büyük olsa da bizimkiler­ den daha uzun ve yassı olduğunu ve konuşma bölgelerinin muh­ temelen daha az gelişmiş olduğunu belirterek buna karşı çıkı­ yorlar. Aynca, günümüze kalan kafatasıanndan yalnızca üçünün tabanında ilgili bölgelere rastlanmasına rağmen Neandertallerin gırtlaklannın boynun epey üst kısmında olduğuna, bunun da dil kökü kemiklerinin ancak dar bir ses yelpazesini sesletebileceği anlamına geldiğine işaret ediyorlar. Belki sadece ("ben Tarzan, sen Jane" modeli) tek heceli homurtular çıkarabiliyorlardı veya jestlerle sesleri birleştirerek "buraya gel," "ava çıkalım," "alet/ye­ mek/aşk yapalım" gibi önemli kavramlan ifade edebiliyorlardı (Neandertallerin aynntılı bir işaret diline sahip olduklan Mağan

Ayısı Klanı modeli). 200 l 'de genetik bilimi bu alandaki anlaşmazlıklan çözecek

gibi görünmeye başladı. Bilim insanlan üç kuşaktır verbal disp­

raksi adı verilen bir konuşma bozukluğunu paylaşan bir İngiliz ailenin, aynı zamanda FOXP2 adlı bir genin mutasyonunu d a Türkçesi MaAara Ayısı Klanı: Yeryüzü Çocuklan I, çev. Fisun Demir, Artemis Ya­ yınlan, İstanbul, 2002 (ed.n.l

76

DOClU VE BATI'DAN ÖNCE

paylaştığını buldu. Bu genin beynin konuşma ve dil işlemlerini etkileyen bir proteini kodladığı ortaya çıktı. Ama bu demek değil ki FOXP2 "dil geni": Konuşma sayısız genin henüz kavrayamadığı­ mız yollarla bir arada çalıştığı karmaşık bir süreçtir. FOXP2'nin genetikçilerin dikkatini çekmesinin nedeni, kimi zaman bütün bir sistemin çökeceği şekilde hatalı işlemesi için tek bir şeyin bile

yetebilmesidir. Bir fare iki kuruşluk bir kabloyu çiğnerse, benim 20 bin dolarlık arabarnın marşı basmayacaktır; FOXP2 anzalanır ve beynin aynntılı konuşma ağlan tutukluk yapar. Gene de bazı arkeologlar modern i,nsanlara Neandertaller de dahil önceki tür­ lerin yoksun olduğu dil yetilerini verenin, belki de FOXP2 ve ilgili genleri üreten rastlantısal mutasyonlar olduğunu ileri sürdüler. Derken olaylar dizisi daha da kanştı. Bugün artık herkesin bildiği gibi, deoksiribonükleik asit (DNA) yaşamın temel yapı blokudur ve 2000 yılında genetikçiler modern insan genomunun dizilimini çözdü. Daha az bilinense, 1 997'de, Jurassic Park'ı a­ nımsatan bir sahnede, Almanya'nın Leipzig kentinde bilim insan­ lannın, 1 856'da Neander Vadisi'nde bulunan özgün Neandertal iskeletinin kolundan kadim DNA'yı çekip çıkarmasıdır. Bu ola­ ğanüstü bir başanydı, zira DNA ölümün hemen ardından bozul­ maya başlar ve bu kadar eski bir malzernede ancak çok küçük parçalar bugüne ulaşabilir. ·Bildiğim kadanyla. Leipzig ekibinin mağara adamını klonlama ve bir Neandertal Park açma �iyeti yok/0 ancak 2007'de Neandertal genomunun bir taslak dizisinin analizi süreci (2009'da tamamlandı) dikkate değer bir keşfi ortaya koydu: Neandertaller de FOXP2 genine sahipti. Bu keşif Neandertallerin bizim kadar konuşkan olabileceği anlamına gelebileceği gibi, FOXP2'nin konuşmada kilit önemde olmadığını gösteriyor da olabilir. Bir gün bunu mutlaka öğrene-

ı o Haıvardlı bir antrapolog sadece 32 milyon dolarlık bir yatırımia modem insan

DNA'smı genetik olarak dekiştirebilecetimizi ve hakiki bir Neandertal bebeAi el­ de etmek için ona bir şempanze hücresi yerleştirebileceıtimizi ileri sürerek Ne­ andertal genomunun yayımianmasını kutladı. Gereken telıınoloji henüz mevcut deıtil, ama ulaşıldııtı zaman bile bunu uygulamakta duraksayılııiliriz; dünyanın önde gelen paleoantropologlanndan olan Stanfordlu meslektaşım Richard IClein bir gazeteciye şu soruyu sormuştu: "[Neandertalleri) Harvard'a mı sokacaksınız, yoksa bir'bayvanat bahçesine mi?" (Richard IClein, alıntı: "Scientists in Germany Draft Naanderthal Genome•, New York Times, ı2 Şubat 2009, http://www.nyti­ mes.com/2009/02/1 2/science/ı 3neanderthal.html7_r=ı &partner=rss&emc=rss.l

77

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM E D I YOR ( Ş I M D I L I K )

ceğiz, ama şimdilik yapabileceğimiz tek şey Neandertallerin et­ kileşimlerinin sonuçlannı gözlemlemek. Önceki maymun adam tiplerinden daha büyük gruplar halinde yaşadılar, daha etkili bi­ çimde avlandılar, belirli arazileri daha uzun dönemler boyunca işgal ettiler ve önceki kuyruksuz maymunlann yapamadığı şekil­ de birbirlerini kolladılar. Bunun yanı sıra ölülerinden bazılannı kasıtlı olarak gömdüler ve belki bunu ayinler eşliğinde yaptılar; eğer kanıtlan doğru yo­ rumluyorsak, bu insan olmanın en aşikar niteliğinin, yani ruhsal bir yaşamın en erken örneklerinden biridir. Örneğin Şanidar'da birkaç ceset kesinlikle gömülmüştü ve bir mezardaki toprak yo­ ğun polen konsantrasyonlan içeriyordu; bu da bazı Neandertal­ lerin sevdikleri bir kişinin naaşını bahar çiçeklerinden oluşan bir yatağa yerleştinniş olduklan anlamına geliyor olabilir. (Daha az romantik bir yaklaşımla, bazı arkeologlar mezann sıçan delik­ leriyle delik deşik edildiğini ve sıçanlann çoğu zaman inierine çiçek taşıdığını söylüyor.) Roma yakınlannda bulunan Monte Circeo'daki başka bir ör­ nekte, inşaat işçileri 1 939'da 50 bin yıl önce düşen bir kayayla ağzı mühürlenmiş bir mağarayı ortaya çıkardılar. Arkeologlara yerde, kayalardan yapılmış bir halkanın içinde bir Neandertal kafatasının durduğunu söylediler, ama işçiler kafatasını uzman­ lar gönneden yerinden kaldırdığı için birçok arkeolog bilgiyi kuşkuyla karşıladı. Son olarak Özbekistan'daki Teşik-Taş var. Burada (Movius Hattı'yla tanınan) Hallam Movius, dediğine göre 5-6 çift vahşi keçi boynuzundan bir halkayla çevrilmiş bir oğlan çocuğu iske­ leti buldu. Gelgelelim Teşik-Taş'taki katmanlar keçi boynuzlany­ la doludur; Movius da kuşkuculan kendi bulduğu boynuzlann anlamlı bir biçimde dizildiklerine ikna edecek ne bir plan ne de fotoğraf yayımladı. Bu soruya bir yanıt getirebilmek için daha açık kanıtıara ihti­ yacımız var. Ben şahsen ateş olmayan yerden duman çıkmaz diyo­ rum ve Neandertallerin bir çeşit ruhsal yaşama sahip olduğunu 1 düşünüyorum. Belki Mağara Ayısı Klanı'ndaki Iza ve Creb gibi şifacı kadınlan ve şamanlan bile olabilir. N.e ki, bu doğru olsuJ?. olmasın, eğer daha önce bahsettiğim zaman makinesi sizi aynı anda hem Zhoukoudian'a hem Şanidar'a götürebilseydi, Doğulu

78

DO�U VE BAT I ' DAN ÖNU AR KADAN YETIŞIYOR

ğıtıınında kullanılan "içe dönük ağızlı kase" (bevel-rimmed bowl) olarak bilinen birörnek çanak yığınları ortaya çıkarıldı. Ham semboller kazınmış en erken kil tabietler çoğunlukla tapınaklar­ dan gelir ve üzerlerinde "tayın"ı simgeleyen bir içe dönük ağızlı kase sembolü bulunur. Bu tür bilgileri kaydedebilecek kadar ge­ lişen yazı sistemleri bize tapınakların sulama yapılan geniş ara­ zileri ve üzerlerinde çalışan işgücünü kontrol ettiğini anlatıyor. Tapınaklar onları inşa eden toplulukları gölgede bırakan de­ vasa anıtlar olarak çoğaldı. Sonu gelmez basamakları olan mer­ divenler, alimierin tannlara danıştığı 30 m yüksekliğindeki kapa­ lı alanlara tırmanıyordu. 2. Bölüm'de gördüğümüz 10. binyıl tapı­ naklarını insanların mesajlarını ruhlara ileten bir çeşit yükselteç olarak kabul edersek, 4. binyıl Uruk'unun heybetli tapınağını da Led Zeppelin'e yaraşır bir kamusal sesieniş sistemi olarak göre­ biliriz. Tanrıların işitmernek için sağır olması gerekirdi. Beni en başta arkeolojiye çeken şey de işte tannlara yönelik bu haykırışlar olmuştu. 1 970'te annem babam, kız kardeşirole beni Edith Nesbit'in Edward çağı klasiği Demiryolu Çocuklan'nın si­ nema uyarlamasına götürdü. Filmi beğenmiştim ama asıl aklımı başımdan alan, ondan önce gösterilen kısa film oldu. O akşama

kadar tek saplantım Apollo l l ve büyüdüğümde astronot almak­

tı, ama bu B tipi film -Erich von Daniken'in Tannlann Arabalan adlı kitabına dayanan bir çeşit belgesel- yolumun arkeolojiye çı­ kacağını anlamarnı sağladı.

Tannlann Arabalan gibi 1 968'de yayımlanan 2001 'de Arthur C. Clarke'ın yaptığı gibi, von Daniken de uzayllların antik çağlar­ da Dünya'yı ziyaret ettiğini ve insanlara büyük sırlar öğrettiğini ileri sürüyordu. Ne ki von Daniken, Clarke'tan farklı olarak (a) bunu kafasından uydurmadığı ve (b) uzayllların gelmeye devam ettiği konusunda ısrarlıydı. Stonehenge ve Mısır piramitlerinin esinini onlar vermişti; Tevrat ve Hint destanları onların uzayge­ milerini ve nükleer silahlarını betimlemişti. Bu kadar çok erken uygarlığın gökyüzündeki insanüstü varlıklarla konuştuğunu id­ dia eden hükümdarları olmasının nedeni, ilk kralların sahiden de göklerdeki insanüstü varlıklarla konuşmasıydı diye üsteliyor­ du von Daniken. Kanıtlar (ılımlı bir dille söylersek) çok zayıf olsa da bu savın inandırıcı olduğuna kuşku yok. Bir sürü insan buna inanıyor ve 217

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM EDIYOR ( Ş I M D I L I K )

von Daniken'in kitaplannın satış rakamlan 60 milyona ulaşmış durumda. Hala pek çok hayranı var. Daha birkaç yıl önce, bir bar­ bekünün başında dikilerek kendi işime baktığım sırada, bu ger­ çekleri bastıran gizli bir arkeologlar komplosuna dahil olmakla suçlandım, hem de olanca ciddiyetiyle. Bilim insanlan çoğu zaman dünyayı harikalanndan soymak­ la eleştirilirler, ama genelde bunu gerçeği yerine oturtma umu­ duyla yaparlar. İşin gerçeği, nasıl ki Homo sapiens'in evrimini açıklamak için bir 2001 anına ihtiyacımız yoksa, bu örnekte de Mezopotamya'nın tannsal hükümdarlannı açıklamak için, uzay­ blara ihtiyacımız yoktur. Din adamlan tanm başladığından beri önemli olmuştu ve bütün işaretler, kudretli güçlerin yağmuru ke­ serek insanlığı; yüzüstü bıraktığına inanan Mezopotamyalılann içgüdüsel olarak, ne yapmalan gerektiğini söylemeleri için tan­ nlara özel erişimleri olduğunu iddia eden rabipiere bel bağla­ dıklannı gösterir. O çetin zamanlarda hayatta kalmanın tek çıkar yolu örgütlenmeydi, dolayısıyla insanlar rahiplerinin söyledik­ lerini yaptıkça (tabii rahipler akıllıca öğütler verirse) işler daha iyi olacaktı. Mantığı tıpkı von Diiniken'inki gibi döngüsel ama daha bile ikna edici olan iki süreç birbirini beslemiş olmalı. Tannlara özel erişimleri olduğunu iddia eden ihtiraslı adamlar, tannlara ken­ dilerini duyurmak için olağanüstü tapınaklara, aynntılı törenle­ re ve büyük servetiere ihtiyaçlan olduğunu söylediler. Bir kere bunlan elde ettiklerinde, tannlarla gerçekten yakın olduklannı kanıtlamak için geri dönüp harika tapınaklanna, aynntılı tören­ lerine ve büyük servetlerine işaret edebildiler. Tanrılann sevdiği kişilerden başka kim bunlara sahip olabilirdi ki? Katipierin bu türlü meseleleri kaydattiği zamana gelindiği MÖ 2700 civannda, Mezopotamya hükümdarlan atalannın tann olduğunu bile iddia eder olmuşlardı. Uruk'taki gibi (sanıyorum), tannlara bağlanan yardım hatlan olan kişilere iktidan emanet etmek kimi zaman harikalar yarattı; çoğu zaman olduğu gibi, başansız olduğunda, kuşkusuz arkeologlara kazılıp çıkanlacak pek az şey kaldı. Uruk sadece bir kent değil, merkeze bağlı kurumlann des­ teğiyle vergiler koyan, bütün topluluğu bağlayan kararlar alan ve bunlan zorla uygulatan bir devlet haline geldi. Birkaç adam (görünüşe göre aralannda hiç kadın yoktu) en yüksek mevkileri 218

DO�U A R KADAN YETIŞIYOR

işgal ediyordu ve daha büyücek bir savaşçı, toprak sahibi, tüccar ve okuryazar bürokrat grubu onlara hizmet ediyordu. Neredeyse herkes için devletin doğuşu özgürlüklerin teslim edilmesi anla­ mına geliyordu, ama zorlu dönemlerde başannın bedeliydi bu. Bedeli ödeyen topluluklar devlet öncesi topluluklara göre daha fazla insan, servet ve kudret elde edebildiler. Kentler ve devletler MÖ 3500'den sonra Mezopotamya'da top­ lumsal gelişmeyi yukanya taşıdı ve ardından çiftçi köylerin bir zamanlar Çekirdek Bölge'de yaptığı gibi dışanya doğru yayıldı­ lar. Uruk tarzı maddi kültür (içe dönük ağızlı kaseler, yazı tab­ letleri, aşın gösterişli tapınaklari Suriye ve İran' a yayıldı. Bunun nasıl olduğuna dair tartışmalar, çiftçiliğin ilk yayılışı üzerine ya­ pılanlara çok benzer. Mezopotamya'mn seyrek yerleşimli, daha az merkezileşmiş kuzeyi muhtemelen yoğun nüfuslu, çok örgütlü güneyi tarafından kolonileştirildi: Sözgelişi Orta Suriye'deki Ha­ buba Kabira, sanki bir Uruk mahallesi klonlanmış da binlerce kilometre öteye konduroluvermiş gibi görünür. Öte yandan, içe dönük ağızlı kaselerin hayal edilmesinden çok önce kurulmuş bü­ yük bir kent olan Tell Brak, Uruk'ta icat edilen adetler arasından titiz bir seçme yapan bir yerli topluluğa benzer daha çok. Geçim derdindeki köylüler Mezopotamya'mn başansım görünce, yerel rabipiere kendilerini hükümdarlara dönüştürme olanağı vermiş olabilirler; Uruk'un dini liderlerinin yükselişini gören ihtiraslı rahipler, kendilerine de benzer güçler vermeleri için kendi köylü­ leriyle konuşmuş, onlan aldatmış veya gözlerini korkutmuş ola­ bilirler. Her iki halde de, köy yaşamım yeğleyen insanlar devlet oluşumunu, tıpkı avcı-toplayıcı gezginlerin kendilerinden binler­ ce yıl önce çiftçiliği gördükleri gibi, kaçımlmaz görmüş olmalılar.

Tanrıların Ete Kemiğe Bürünmesi İlk çiftçiler MÖ 5000 civannda Mezopotamya ovalannda ekinleri yetiştirmek için ter dökerken, daha da gözü kara bir halk Ürdün Vadisi'nden çıkmış, talihlerini Nil ırmağı kıyılannda denemek üzere kendilerini Sina Çölü'ne vurmuşlardı. Mısır'ın çok az evcil­ leştirilebilir yerli bitkisi vardı ve tanmı benimsemekte Çekirdek Bölge'nin çok gerisinde kalmıştı; ancak bir kez doğru tohumlar ve hayvanlar getirildikten sonra, yeni yaşam biçimi burada coşup 2ı9

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM E DIYOR ( Ş I M D I L I K )

taşacaktı. Nil her yıl ekinler için en uygun zamanda taşıyordu ve yağınurla beslenen büyük vahalar, bugün çöl olan yerlere kadar çiftçiliği destekliyordu. Ancak bu avantajlar, MÖ 3800 civarında musonlann geri çe­ kilmesinin Mısır'a Mezopotamya'dan bile daha ağır bir darbe in­ dirmesi anlamına geldi. Birçok Mısırlı vahalannı terk ederek Nil Vadisi'ne doluştu; burada su boldu, ama özellikle vadinin Yukarı Mısır'da daraldığı yerde toprak kıttı. ı Mezopotamya'daki gibi bu­ rada da yanıt yönetim aygıtı oldu. Kazı yapılan mezarlar Yukarı Mısır köy liderlerinin hem askeri hem dini rolleri olduğunu dü­ şündürür. Başarılı reisler, köyleri daha fazla toprak ele geçirdik­ çe zenginleştiler; başarısız reisler ortadan kayboldu. MÖ 3300' e gelindiğinde \iç küçük devlet kurulmuştu. Her birinin, -onlar için çok büyük bir unvan olmasa da- ilk krallannın gömüldüğü gös­ terişli mezarlıklan vardı; krallar Mezopotamya mimarisini taklit eden mezarlarda altın, silahlar ve Mezopotamya mallan içinde yatıyordu. Krallıklar MÖ 3 1 00'de sadece biri kalıncaya değin birbirleriy­ le savaşıp durdular. Bu noktada kraliyet anıtlannın ölçekleri pat­ lama yaptı ve kendine özgü Mısır hiyeroglif yazısı aniden ortaya çıktı. Yazı muhtemelen Mezopotamya'daki gibi dar bir kiltipler grubuyla sınırlıydı; ne var ki, daha en baştan itibaren Mısır me­ tinleri bürokratik açıklamalann yanı sıra aniatılar da içerir. Kay­ da değer bir oyma, Narmer. adında bir Yukarı Mısır kralının MÖ 3 1 00 civarında Aşağı Mısır'ı fethettiğini söylerken, bir başkası Akrep KraP diye birinin işe karıştığını savunur. Daha sonraki me­ tinler Menes adlı (belki de Narmer'le aynı kişi) bir fatihten de söz eder. Ancak aynntılar kanşık olsa bile temel öykü açıktır: MÖ 3 1 00 civarında Nil Vadisi, belki birkaç milyon uyruğuyla, dünya­ nın o güne kadar gördüğü en büyük krallıkta birleşmiştir. Yukarı Mısır'ın maddi kültürü MÖ 3 1 00'den sonra hızla Nil Vadisi'nin aşağılanna doğru yayıldı. Binlerce yıl önce çiftçiliğin yaygınlaşmasında ve çağdaş Mezopotamya'da Uruk kültürünün

Mısırlıların Nil' e bakış açılan, kuzeyi yukanda gösteren modem haritalan kul­ lanan bizler için kafa kanştıncıdır; ırmak güneydeki "Yukan Mısır"dan aşağıya, kuzeydeki "Aşağı Mısır"a doğru akıyordu. 2

Akrep Kral filmleri, ne yazık ki, gerçek Akrep Kral'a ilişkin bildiğimiz pek az şeye, ucundan kenanndan bile olsa benzerlik göstemıez. 220

DOC'>U ARKADAN YETIŞIYOR

yayılmasında görüldüğü gibi, Aşağı Mısırlılar (gönüllü olarak ve­ ya rekabet ihtiyacı sonucu) Yukan Mısır yaşam biçimlerini taklit ettiler. Ne var ki, bu kez bir devlet biçiminde örgütlenmiş Yukan Mısır nüfusunun, Aşağı Mısır'ın köy temelli halklanndan daha hızla büyümüş olduğuna ve siyasal birleşmenin kısmen kuzeyin güney tarafından sömürgeleştirilmesiyle oluştuğuna dair bariz kanıtlar da vardır. Pek çok ortak yönleri olmasına karşın, Mezopotamya'da­ ki MÖ 3500 sonrası Uruk yayılması ile MÖ 3300'den sonra­

ki Yukan Mısır yayılmasının sonuçlan farklı oldu. tlkin, tam Narmer/Menes/Akrep Kral'ın MÖ 3 1 00 civannda Aşağı Mısır'a boyun eğdirdiği sırada Uruk yayılması ansızın sona erdi. Nedeni tam bir gizemdir. Metinlerin daha fazla bilgi kaydetmeye başla­ dığı MÖ 2700 civannda, artık kendilerini Sümerler olarak adlan­ dıran Güney Mezopotamyalılar, her birinde ayn bir tannsal kral bulunan 35 kent devletine bölünmüştü. Uruk'un çözülüşü birle­ şik Mısır'ı büyük Batı çekirdeği olarak rakipsiz bıraktı. Mısır ve Mezopotamya'nın neden birbirinden uzaklaştığı ya­ nıtsız kalan bir sorudur. Belki tek ırmak vadi ve deltası, birkaç vahası ve tüm çevresini kuşatan çölleriyle Mısır'ı fethetmek ve sonra da elde tutmak; iki ırmağı, direnişin irinlenebileceği pek çok ırmak kolu ve çevresindeki dağlarda güçlü rakipleri olan Mezopotamya'ya göre daha kolaydı. Veya belki Narmer ve diğer­ leri Uruk'un bugün adı bilinmeyen krallanndan düpedüz daha iyi kararlar vermişlerdi. Yahut belki de tümüyle farklı başka bir etken belirleyici olmuştu. (Bu konuya aşağıda tekrar döneceğim.) Mezopotamya ve Mısır arasında büyük bir fark daha vardır. Sümer krallan tann gibi olduklannı ileri sürerken, Mısır krallan tann olduklarını iddia ediyorlardı. Von Daniken'in kitaplannın yan ürünü olan Stargate adlı film ve TV dizisi basit bir açıklama sunar: Narmer ve şürekası aslında uzaylıyken, Uruk'un krallan sadece uzaylılann dostlanydı. Bu iddia düz mantığıyla cazip gö­ rünmekle birlikte ortada hiçbir kanıt yoktur; firavunlann (Mısır krallannın unvanı) gerçekte kendi göksel imgelerini geliştirmek için çok çaba sarf ettiklerini gösteren kanıtlar ise yığınladır. Kendini tannsanaştırma çoğumuza psikotik bir hastalık ola­ rak görünür ve 5000 yıl önce de öyle sıradan bir vaka değildi. Öyleyse ne oldu? Narmer ve arkadaşlan arkalannda bir aniatı 221

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KME DIYOR ( Ş IM D I L I K )

bırakmadı (tanrılar kendilerini açıklamaya ihtiyaç duymazlar) ve elimizdeki en iyi ipucu çok daha sonralan Makedonyalı Büyük İskender hakkındaki hikayelerden geliyor. İskender MO 332'de Mısır'ı fethetti ve kendisini firavun ilan etti. Kendi generallerin­ den gelen bir iktidar mücadelesinin kapanına kısıldığını görerek, önceki firavunlar gibi kendisinin de gerçekten bir tanrı olduğu söylentisini yaydı. Pek az Makedonyalı bunu ciddiye aldı, bu yüz­ den İskender elini artırdı. Ordusu bugün Pakistan sınırlan içinde yer alan topraklara ulaştığında l O yerli bilgeyi etrafına topladı ve onları idamla tehdit ederek en karanlık sorularına yanıt vermele­ rini istedi. Yedinci bilge karşısına çıktığında İskender'in sorusu şu oldu: "Bir insan nasıl tanrı haline gelir?" Filozof şu yalın karşı­ lığı verdi: "Bir:insanın yapamayacağı şeyi yaparak."3 İskender'in kafasını elleri arasına alıp düşündüğünü hayal edebiliriz: Son

zamanlarda bir insanın yapamadı�ı şeyi yapan herhangi birini tanıyor muyum ? Kendi kendine, yanıt açık demiştir: Evet. Ben. Pers lmparatorlu�u 'nu yıktım. Bugüne dek hiçbir ölümlü bunu başaramadı. Ben bir tannyım; o halde bana karşı çıktıklan za­ man dostlanmı öldürdü�ümde kendimi kötü hissetmeme gerek yok. İskender veya yandaşlan bütün bu hikayeyi uydurmuş da ola­ bilirler, ama şu husus, bir bakıma hikayenin gerçekliğinden da­ ha önemlidir: MO 320'lerde bir kralın kendisinin tanrısal olduğu fikrini kabul ettirmesinin en iyi yolu insanüstü askeri cesarettir. Bunun 3000 yıl önce de en iyi yol olup olmadığı konusunda an­ cak tahmin yürütebiliriz; ne var ki, Nil Vadisi'ni birleştiren Akrep Kral, Narmer ve/veya Menes kesinlikle hiçbir ölümlüden beklen­ meyecek işler yapmışlardı. Tanrısal bir kralı büyük bir fatihle birleştirmek, kendi kendini tannsallaştırmayı makul kılıyordu belki. Firavunların başansı bununla da kalmıyordu. Yukarı Mısır'ın ilk kralları insanların kaynaklarını kendilerine vermelerini ve merkezi idareyi tanımalarını sağlayarak Uruk'unkine benzer yö­ netsel beceriler geliştirmiş olmalıydılar; ama firavunlar artık bü­ tün Nil Vadisi'nden yerel seçkinlerle işbirliği yaparak onları yö­ neticileri haline getirmekteydi. Firavunlar Yukarı ve Aşağı Mısır

3

Plutarkos, Life ofAlexander 64.

222

DOle çekiyordu. Ama bunun ye­ rine Eskidünya Mübadelesi'yle mücadele etmek zorunda kaldı. İlk ciddi salgın hastalık, onun tahta çıktığı yıl Çin'in kuzeyba­ tı sınınnda patlak verdi ve aynı yıl Suriye'deki bir Part istilası Marcus'u askerlerini oraya yığmak zorunda bıraktı. Askerlerin kalabalık karargahlan hastalığın yayılması için en elverişli or­ tamı sağlayınca, 1 65'te bir ölümcül salgın (edebi aniatılar her zamanki gibi müphem olduğu için çiçek mi, kızamık mı bilemiyo­ ruz?) onlan perişan etti. Kuzeyin ve doğunun ücra köşelerinden başlayan nüfus hareketleri yeni, güçlü Germen federasyonlannı 1\ına'nın karşısına geçirdikçe, salgın 1 67'de Roma'ya dek ulaştı.

24 Tacltus, Histoıies 1 .4. 360

GERILEME VE ÇÖKÜŞ

Harita 6.3. Roma'nın 3. yüzyıl krizi. Noktalı alanlar Germen, Got ve Pers akınlannın yaygın oldu�u yerleri gösteriyor.

Marcus yaşamının geri kalan 1 3 yılını onlarla savaşarak geçire­ cekti.25 Çin'in tersine Roma 2. yüzyıl sınır savaşlannı kazandı. Bu­ nu başaramasaydı, Roma da Han gibi I SO'lerde bunalıma girer­ di. Buna karşın Marcus'un zaferleri de�şimin sonuçlannı değil yalnızca temposunu etkiledi; bu da ordulann tek başına çöküşü durdurmaya yetmediğini düşündürüyor. Salgınlann yol açtığı muazzam ölümler ekonomiyi kaosa sürükledi. Gıda fiyatlan ve tanm ücretleri tepelere fırladı; bu da, daha az verimli tarlalan terk edip en iyi topraklarda yoğunlaşmalanna yol açması bakı­ mından, hayatta kalmayı başaran çiftçiler için salgın hastalığın getirdiği bir nimetti. Ancak tanm küçüldükçe ve vergiler ile kira­ lar düştükçe, genel anlamda ekonomi serbest düşüşe geçti. Akde­ niz'deki gemi enkazlannın sayısı MS 200'den sonra aniden düşer 25 Bununla birlikte akşamlannı, Stoa felsefesinin klasiklerinden biri olan Meditasyonlar'ı yazmaya adamıştı. 361

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM E D I YO R ( Ş I M D I L I K ) 120

---

Kurşun Kirliliği

---·-·-

Akdeniz Gemi Enkazlan

100

BO

�

60

ı:ı..

40

20

o

100

300

400

500

800

TARİH (MS) Grafik 6.3. Gerileme ve çökme: MS ı. binyıl boyunca Akdeniz gemi enkazlannın sayısı ve tspanya Penido Velho'daki göl yata�ında görülen kurşun kirlilik düzeyleri. Aşa�ıya inen e�riler, Grafik 6.2'deki MÖ 1 . binyılda yukanya çıkan ej!rileri yansılar. Grafik 6.2'dekl gibi, enkaz sayılan ve kurşun miktarlan, her birinin MÖ ! 'deki miktarlan 100 olarak hesap edilecek şekilde, aynı dikey ölçekte karşılaştınlabilmeleri Için standartlaştınldı.

ve bunu 250'den sonra buz çekirdekleri, göl çökeltileri ve turba­ lıklardaki kirlilik oranındaki düşüş izler (Grafik 6.3). O döneme gelindiğinde yokluklan herkes hissediyordu artık. Sığır, domuz ve koyun kemikleri, 200 sonrasına ait yerleşimlerde, yaşam stan­ dartlarındaki düşüşe işaret edecek şekilde daha küçük ve nadir hale gelmişti. 220'lere gelindiğinde varlıklı kent sakinleri de artık daha az büyük bina ve kitabe yaptınr olmuştu. Roma yine de Marcus'un zaferlerinden 50 yıl sonra sınırlan­ nın denetimini yitirdi. MÖ ı . yüzyılda Xiongnu'ya karşı muzaffer olmasının Han'ın sınırlarını denetlemesini güçleştirmesi şeklin­ deki paradoks gibi, Roma'nın zaferler silsilesi de Partlan öyle­ sine güçten düşürdü ki, MS 220'lerde bir Pers ayaklanmasından önce rejim çöktü. Doğan yeni Sasani hanedam çok daha güçlü bit ordu kurdu ve 244'te bir Roma kuvvetini yendi, orduya komuta eden imparatoru da öldürdü. 362

GERILEME VE ÇÖKÜŞ

Yıkılan doğu sınınnı desteklemek için asker ve para yetiştir­ me çabası Roma'nın Tuna ve Ren boyundaki sınırlannı adama­ kıllı savunmasız hale getirdi. Sığır çalmak üzere küçük çeteler halinde geçmek yerine, artık yüzlerce veya binlerce kişilik savaş birlikleri, tümüyle boş bırakılmış sınırlan aşarak yakıp yıkmaya, yağmalamaya ve köleler almaya koyuldular. Baltık sahillerinden Balkanlar'a henüz göç etmiş olan Gotlar, Yunan topraklanna ka­ dar akınlar yaptılar ve 25 1 'de bir başka Roma imparatorunu ye­ nilgiye uğratıp öldürdüler. O döneme gelindiğinde yeni salgınlar patlak vermiş ve belki bu nüfus hareketleriyle taşınmıştı. Roma 259'da Perslerin karşısına nihayet yeni bir ordu çıkarabildiğinde yeni bir alçalmayla karşılaştı: İınparator Valerianus ele geçiri­ lip bir kafese kapatıldı; köle gibi giydirilip, mahirane icra edilen korkunç işkencelerden geçirildiği kafeste bir yıl kaldı. Romalılar Valerianus'un metanetinin işkencecilerini etkilediğinde ısrarlı olsalar da, gerçekte Persler, tıpkı Çin imparatorlannı ele geçiren Xiongnu gibi, sonunda bundan sıkılmışa benzer. Valerianus'un derisini yüzüp başkentlerinin surlanna asarlar. Eskidünya Mübadelesi ve Sasani Pers İmparatorluğu'nun do­ ğuşu Roma'nın konumunu dönüşüme uğrattı. Tam da nüfusun düşmekte ve ekonominin tökezlemekte olduğu anda, imparator­ lar eskisinden çok daha fazla paraya ve askere ihtiyaç duymaya başlamışlardı. İlk akıllanna gelen (pek de parlak olmayan) fikir, yeni ordulara parayı düpedüz değersiz yapan ve ekonomik çökü­ şü daha da hızlandıran düşük ayarlı sikkelerle ödeme yapmaktı. Merkezi hükümetin başansızlıklan karşısında afallayan ordular işin çaresine kendileri bakmaya karar vererek, akla durgunluk veren bir hızla yeni imparatorlan peş peşe ilan etmeye başla­ dılar. Önceki imparatorlann tersine bu adamlarda tannsallığın zerresi bile yoktu. Çoğu zorlu askerlerdi, hatta bazılan okuma yazma bilmeyen erlerdi. Pek azının görev süresi iki yılı buldu ve hepsi de kılıç marifetiyle öldürüldü. Ordu biziplerinin eyaletleri korumaktan çok birbiriyle müca­ deleye zaman harcamasıyla, yerel ileri gelenler Çin'deki muadil­ Ieriyle aynı yola başvurup, köylüleri kendi bağımlıianna dönüş­ türerek onlan milis kuvveti olarak örgütlediler. Suriye'nin ticaret kenti Palmira, teoride Roma adına Persleri geri püskürtmeyi ba­ şardı, ama savaşçı kraliçesi (askerlerine bizzat komuta eden ve 363

DÜNYAYA N E D E N BATI H Ü KM E DIYOR (ŞIMDILIK)

zırh kuşanmış olarak kent meclislerine düzenli biçimde katılan) Zenobia (Zennube) sonradan Roma'ya da sırt çevirerek Mısır ve Anadolu'ya saldırdı. İmparatorluğun öteki ucunda, Ren'deki bir yönetici, Galya (günümüz Fransa'sı), İngiltere ve İspanya'yı da ya­ nına alarak bağımsız "Galya Krallığım" ilan etti. Roma 270'e gelindiğinde, Çin'in 220'deki durumuna çok ben­ zer şekilde üç krallığa bölünmüş durumdaydı. Ne ki bütün bu ka­ nşıklıklara rağmen Roma'nın durumu fiilen daha az korkunçtu. 260'larda Persler ve Germenlerle uğraşmavı üstlenmekle aslında Palmira ve Galya imparatorluğa bir soluklanma imkanı vermişti ve -imparatorluğun mali belkemiği- Akdeniz çevresindeki kent­ ler büyük ölçüde güvende kalmıştı. Mallar deniz yoluyla gidip gelmeye devam ettiği sürece imparatorluğun kasalanna para akı­ şı sürdü ve tahta oturan yeni, kararlı asker kökenli imparatorlar toparlanıp yeniden güçlenmeyi başardı. Önceki imparatorlann filozof sakaHannın ve dalgalanan lülelerinin yerine matruş çe­ neleri ve asker tıraşlı saçlan yeğleyen bu yeni hükümdarlar, hıilıi kontrol edebildikleri bölgelerde vergileri yükseltip, zırhlı süva­ riye dayanan bir vurucu güç oluşturduktan sonra tekrar düş­ manıanna döndüler. 272'de Palmira'yı, 274'te Galya'yı ezdikten sonra, 282'ye kadar Germen savaş çetelerinin çoğunun hakkın­ dan gelmişlerdi. 297'de Roma Pers kraliyat haremini ele geçirerek Valerianus'un intikamını kısmen de olsa aldı. İmparator Diokletianus (hd. 284-305) bu tersine dönüşü ida­ re, maliye ve savunma alanlannda reformlar yapmakta kullandı; bu reformlar imparatorluğu yeni dünyayla baş edebilecek hale

getirdi. Ordunun boyutu hemen hemen iki katına çıkanldı. Sınır

boylan hiçbir zaman tümüyle meskün olmadı; ama Roma artık kaybettiğinden çok savaş kazanıyor, Germen akınlannı yoğun sa­ vunmayla köreltiyor ve Persleri kuşatmalada yıpratıyordu. Bü­ tün bu faaliyetin üstesinden gelmek için Diokletianus görevini dört kısma ayırdı; batı eyaletlerini bir hükümdar ve vekili, doğu eyaletlerini de bir başka hükümdar ve vekili idare edecekti. Tah­ min

edilebileceği üzere, imparatorluğun çoğul hükümdarlan dış

düşmanlanyla yaptıklan kadar sıklıkla ikili, üçlü, hatta dörtlü iç savaşlara giriştiler; ama Çin'de Jin İmparatorluğu'nun 290'lat­ daki 27 taraflı iç savaşıyla karşılaştınldığında Roma'nın durumu için istikrarlı bile denebilirdi. 364

GERILEME VE ÇÖKÜŞ

Yeni bir imparatorluk biçimleniyordu. Batı eyaletlerindeki ka­ rar mercii smır boylanndaki üslere, doğudaysa Konstantinopo­ lis'teki yeni büyük kente kaydıkça, Roma'nın kendisi bir başkent olmaktan çıktı. Ancak nihayetinde, ne kadar yeniden örgütlenme yapılırsa yapılsın, imparatorluğun temelinde yatan sorunu çöze­ mezdi. Bunca yüzyıldır inşa edilen ekonomik bütünlük sarsılmış­ tı. Doğu eyaJetleri 4. yüzyılda tahıl, şarap ve zeytinyağı ticare­ tinden elde edilen serveti alt basamakianna dek yaymasıyla ye­ niden canlandı; ancak batı eyaJetleri gitgide devre dışı kalmaya başladı. Batı Avrupa'daki büyük toprak sahipleri 3. yüzyıl boyun­ ca edinmiş olduklan kudreti sımsıkı ellerinde tutarak, toprağa bağladıklan "kendi" köylülerini devlet vergilerinden muaf tuttu­ lar. Mülkler kendine yeterli hale gelecek kadar büyüdükçe, çevre­ lerindeki kentler de büzüştü, sanayi ve ticaret daha da geriledi; tahtta kim oturursa otursun, en zorlu sorunlar imparatorun gö­ rüş alanmm tamamen dışmdaydı. Hükümdarlar ne derse desin, ne yaparsa yapsm, sıcaklıklar ve yağışlar azalmayı, salgınlar can almayı ve bozkırdaki halklar hareket etmeyi sürdürdü. 350 civannda Hunlar adı verilen bir topluluk Kazakistan üze­ rinden gelerek domino taşlannın her yöne devrilmesine yol açtı (Harita 6.4). Ne diye bu kadar korku saldıklan tartışmalıdır. An­ tik yazarlar onlan tepeden tımağa korkunç olmakla suçluyordu; günümüz akademisyenleri çoğu zaman kullandıklan güçlü yay­ Iara işaret ederler. Burada olanlann da sadece sonuçlannı göz­ lemleyebiliyoruz. HuDlardan kaçan göçebeler Hindistan ve İran'a girdiler veya günümüzde Macaristan olan bölgeye dek batıya çe­ kildiler. Bu durum, Roma İmparatorluğu'na 3. yüzyılda akınlar yaptıktan sonra bugün Romanya olarak anılan bölgeye çiftçilik yapmak üzere yerleşen Gotlan zox. soktu. Hararetli iç tartışma­ Iann ardından Gotlar Roma'dan sığıı:ı.ma istedi. Asimda bu hiç yeni bir şey değildi. "Barbarlarla savaşta bar­ barlan kullanmak" şeklindeki Han siyasasma benzer bir yol tu­ tan Roma, rutin olarak göçmenleri kabul edip onlan küçük grup­ lara böldükten sonra orduya kaydediyor, çiftliklere yerleştiriyor veya köle olarak satıyordu. Bu aynı anda smır boylarmdaki bas­ kıyı hafifletiyor, asker sayılannı yükseltiyor ve vergilendirilebilir nüfusu artınyordu. Doğal olarak göçmenler onlarla aynı fildrde olmuyordu çoğunlukla; onlar imparatorluk içinde bir grup olarak 365

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü K M E DIYOR ( Ş I M D I L I K ) Hunlar _ _ _ _ _... Gotlar Vandallar • • • • • ,..

Harita 6.4. Tann'nın Musibetleri: Hunlann gelişi ve Batı Roma İmparatorluAu'nun yıkılışı, MS 376-476. Harita is tilacılann üç büyük grubunu (düz çizgiler: Hunlar; kesintili çizgiler: Gotlar; noktalı çizgiler: VandaUari ana hareket tarihleriyle birlikte gösteriyor. Sayısız küçük göç daha yaşandı.

yerleşmek ve daha önce yaptıklan gibi yaşamaya devam etmek istiyorlardı. Bunu önlemek için Roma'nın göçmenlerin gözünü korkotacak kadar çok sayıda askeri her zaman hazırdı. Gotların 376 yazında 1\ına'ya gelişi, Konstantinopolis'ten do­ ğu eyaletlerine hükmeden İmparator Valens'in karşısına çetin

�

bir ikilem çıkardı. Bir yandan çok fazla s yıda Got gelmişti. öte yandan, bu kadar çok göçmeni kabul etmekten elde edilebilecek potansiyel kazançlar muazzamdı; hem zaten Valens'in en iyi bir­ liklerinin Perslerle daimi bir savaş halinde olduğu düşünülürse, onlan dışanda tutmak zor olurdu. Gotlan kabul etmeye karar verdi; ama neredeyse ırmağı geçer geçmez, onlan belirli toprak­ lara dağıtmaktan çok kar peşinde koşan bölgedeki komutanlan, göçmenler üzerindeki denetimi kaybettiler. Neredeyse açlıktan · ölme sınınndaki Gotlar günümüzde Bulgaristan olan bölgeye da­ lıp buralan yağmaladılar ve imparatorluk içinde bir yurt talep 366

G E R ILEME VE ÇÖKÜŞ

ettiler. Acımasızca davranan Valens bunu müzakere etmeyi bile reddetti. Ordusunu Pers sınırından çekip hızla B alk:anlar'a ça­ ğırdıysa da, eş-imparatorun [I. Valentinianusl takviye getirmesini beklemeden muharebeye girişrnek gibi bir başka yanlış karara imza attı. Yaklaşık 1 5 bin (birçoğu Germen göçmeni olan) Romalı Ağus­ tos 378'de Adrianopolis'te [Edirne) belki 20 bin Gotla savaşa tu­ tuştu. İçlerinde Valens'in de bulunduğu Romalıların üçte ikisi, doğan bozgunda can verdi. Augustus'un zamanında olsaydı, 1 0 bin askerin kaybı kayıtlara bile geçmezdi; Roma derhal yeni lej­ yonlar çağınp intikamını acı şekilde alabilirdi. Ne ki, 378'e ge­ lindiğinde imparatorluğun durumu ölenlerin yerine yenilerini koymasına imkan vermiyordu. Gotlar imparatorluğun içlerine dağılıp iyiden iyiye kontrolden çıktı. 1\ıhaf bir denge durumu gelişti. Gotlar, Xiongnu gibi, bir şey­ leri çalıp sonra bozkırlara kaçan göçebelerden olmadığı gibi; Persler gibi, vilayetleri ilhak etmeye gelen emperyalistlerden de değildi. İmparatorlukta kendilerine ait bir yurt edinmek istiyo'r­ lardı. Ama kentlere saldırmak için kuşatma makineleri ve yine kentleri idare edecek bürokrasileri olmadığı için Roma'nın işbir­ liğine ihtiyaç duyuyorlardı; bu işbirliğinin ufukta görünmediği ortaya çıkınca Bulgaristan'da patırtı çıkararak, kendi krallıkla­ nnı vermesi için Konstantinopolis'e şantaj yapmaya çalıştılar. Onlan sürüp atacak lejyonlardan yoksun olan Doğu Roma impa­ ratoru, 401 'de onlan daha batıya göç etmeleri halinde daha iyi bir anlaşma yapabileceklerine ikna edene dek yoksulluğu bahane etti, Gotlara rüşvet verdi ve onlarla savaştı; o zaman Gotlar artık eş-imparatorunun sorununa dönüştüler. Ancak bütün bu akıllıca diplomasi, Hunlann batıdaki ilede­ yişlerine yeniden başladıklan 405'ten sonra önemini yitirdi. Yeni domino taşlan yıkıldı ve Roma'nın sınırlannı daha çok Germen kabilesi zorlamaya başladı. Artık çoğunlukla Germen göçmenler­ den oluşan ve yan-Germen bir generalin kumanda ettiği lejyon­ lar kanlı seferlerle onlan yıpratırken, diplomatlar da yeni yeni ilişki ağlan örüyorlardı; ama 406'da yılbaşı arifesinde binlerce Germen donmuş Ren'den geçtiği zaman Roma tümüyle denetimi yitirdi. Onlan durduracak ordu yoktu. Göçmenler önlerine çıkan her şeyi alarak her yöne dağıldılar. Zenginlerin kaymak tabaka367

D Ü N YAYA N E D E N BATI H ÜK M E D I YOR ( Ş I M D I L I K )

sına mensup olan şair Sidonius, bir çetenin Galya'daki mülkü­

ne girmesi üzerine katl anmak zorunda kaldığı aşağılanmalan betimledi. "Venüs'e şarkı söylemeye ne gerek var ki," diye yazdı Roma'da yaşayan yakınına, "uzun saçlı ayaktakımının ortasında kapana kısılmış, Germen lisanını dinlemek zorundayken; saçına kokuşmuş yağ süren, domuz bınltılan çıkaran bir Burgonyalının şarkılanm överken yüzümden bir şey belli etmemeye çalışıyor­ sam? ... Her sabahın köründe son on kahvaltısını üzerime geği­

ren birinin sanmsak ve soğan kokusunu çekmek zorundaysam. "26 Gene de Sidonius'un durumuna pek çok kişi gıpta etmiş de olsa gerek. Bir görgü tamğı olaylan çok daha açık sözlü ifade etmişti. '"Tüm Galya tek bir cenaze ateşinin dumamyla tütüyor."27

Britanya'daki ordu ayaklanarak kendi savunmasım kendisi üstlendi ve 407'de Ren ordulanndan geri kalanlar da bu orduya katıldı. O zamana kadar her şey dağılmaya yüz tutmuştu. Bunca felaket ortasında Batı Roma imparatorunun dikkatini çekmeye çalışan Gotlar 408'de İtalya'yı istila ettiler ve 41 0'da Roma ken­ tini yağmaladılar. Sonunda Gotlar istedikleri anlaşmayı 41 6'da elde ettiler; İmparator Galya ve İspanya'dan Germenleri ve çeşit çeşit gasıplan kovmakta yardım etmeleri halinde, bu topraklann bir kısmına el koymalanna razı olmuştu. Roma sımrlan, tıpkı Çin sınırlan gibi, (her bir imparatorlu­ ğun dışandakilere verdiği adla) barbariann yerleştiği toprakla­ ra dönüşmüştü; bunlar daha sonra imparatorluğu sınırlanndan

girmeye çalışan başka barbariara karşı savunmak için yapılan ödemeleri almaya başladılar. İmparatorlar açısından bu kaybet­

kaybet durumuydu. Artık Roma'nın safında çarpışan Germen kökenli Gotlar, Roma'ya karşı çarpışan Germen kökenli Vandal­ lan 429'da İspanya'da yenilgiye uğrattı; bunun üzerine Vandallar Kuzey Afrika'ya geçti. İnanması güç gibi görünebilir ama, bugün 1\ınus'ta bulunan Salıra Çölü o zamanlar Roma'nın ekmek sepe­ tiydi; 26 bin kilometrekare elvanndaki sulanan tarlalanyla her yıl İtalya'ya yarım milyon ton tahıl ihraç ediyordu. Bu yiyecek olmasa

Roma kenti aç kalırdı; bölgeye konan vergiler olmadan, Roma ken­ di Germenlerine, düşman Germenlerle savaşmalan için gereken ödemeleri yapamazdı. 26 Sidonius Apollinaris, Poerns 12. 27 Orientus, Commonttorium 2.184. 368

GERILEME VE ÇÖKÜŞ

Bir on yıl daha (kendileri de çoğunlukla Germen asıllı olan) Romalı parlak generaller ve diplomatlar, Vandallan denetim altında ve Galya ile İspanya'nın bazı kesimlerini sadık tutma­ yı başardılar, ama 439'da her şey yıkılmaya başladı. Vandallar Kartaca'nın tanmsal hinteriandını istila ettiler ve Roma'nın en kötü durum senaryosu anında gerçeğe dönüştü. Konstantinopolis'teki hükümdarlar, Roma'daki potansiyel ra­ kiplerinin ayakta kalma mücadelesi vermesinden çoğu zaman gayet mutluydu; ama imparatorluğun batı kesimlerinin fiilen da­ ğılma ihtimali Doğu Roma İmparatoru ll. Theodosios'u, bugünün 1\ınus'u olan bölgeyi kurtarmak için büyük bir ordu toplaması­ na yetecek kadar telaşlandırdı. Ancak 44 l 'de birlikler toplanırken bir darbe daha indi. Hunlann yeni hanı Attila -Romalı yazariann verdiği adla "Tannnın Kırbacın- yalnız yırtıcı bir süvari değil, ay­ nı zamanda modem bir kuşatma kafilesinin başında Balkanlar'ın tepesine çöktü. (Ona bu teknolojiyi Konstantinopolis'ten gelen sı­ ğınmacılar getirmiş olabilir; Theodosios'un gönderdiği bir elçi, 449 yılında Attila'nın sarayında böyle bir mülteciyle karşılaştığını anlatır.) Kentleri Hunlann şahmerdanlannın altında çatırdarken, The­ odosios Vandallara yönelik saldınyı iptal etti. Konstantinopolis'i -sadece- kurtardı, ama bunlar Roma'nın karanlık günleriydi. Kent MS 400 civannda bala 800 bin kadar nüfusa sahipti; 450'ye gelindiğinde bu rakamın dörtte üçü gitmişti. Vergi gelirleri kuru­ yor ve ordu buharlaşıyordu; hepsinden kötüsü de, tahtı gasıplar ele geçirmeye çalışıyordu. Attila, yeterince ezip suyunu çıkar­ dığını düşündüğü Balkanlar'dan batıya yönelmeye tam bu nok­ tada karar verdi. Roma'nın batı ordulannın yan-Got komutanı, Attila'nın onlann da düşmanı olduğuna ikna etmeyi başardığı Gotlarla birlikte, tümüyle Germen bir kuvvetin başına geçip sa­ vaşarak Attila'ya hayatındaki tek yenilgiyi tattırdı. Attila intika­ mını alamarlan öldü. Kim bilir kaçıncı düğününü kutlamak için yapılan bir içki yanşı sırasında Tannnın Kırhacı kendini fazla zorlayınca yaradanma kavuştu. Attila'nın yokluğunda, gevşek doku!u Hun İmparatorluğu çö­ zülerek, Batı Roma İmparatorluğu'nu yeniden bir araya getirme­ ye çalışan Konstantinopolis'teki imparatorlan serbest bıraktı; ama bunun için gerekenierin -para, gemiler ve desteklemeye de369

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü K M E D IYOR ( Ş I M D I L I K )

ğer bir Romalı komutan- bulunması 467'yi bulacaktı. Hazinesini boşaltan Doğu Roma İmparatoru, amirali Basiliskos'u 1 000 ge­ miyle Kuzey Afrika'yı ve batı eyaJetlerinin mali belkemiğini haya­ ta döndürmeye gönderdi. Sonuçta imparatorluğun yazgısı rüzgara bağlıydı. 468 ya­ zında, B asiliskos neredeyse Kartaca'ya gelmişken, Kuzey Afrika salıili boyunca batıya esrnesi gereken meltemler Basiliskos'un gemilerini uzaklaştırdı. Ancak son anda rüzgar değişti ve onla­ n kıyıya sıkıştırdı. Vandallar, tıpkı İngilizlerin 1 588'de İspanyol Armadası'na yapacağı gibi, tutuşturduklan köhnemiş tekneleri sıkışık düzenli Roma gemilerinin üzerine gönderdiler. '1\ıtuşmaya hazır kuru ipleri; ahşap güverteleri ve bez yelkenleriyle antikçağ gemileri saniyeler içinde cehenneme dönüşebiliyordu. Birbiri ü­ zerine yığılmış yangın teknelerini sınklarla uzaklaştırmaya çalı­ şan ve kaçacak hiçbir yeri olmayan Romahiann düzeni tamamen dağıldı. Vandallar öldürmeye gelmişti ve her şey bitti. 5. Bölüm'de tarihin büyük adam kuramından söz etmiştim; bu kurama göre tarihi, Eskidünya Mübadelesi gibi muazzam çapta gayrişahsi güçler değil, Asur'un Tiglat-Pileser'i gibi eşsiz deha­ lar şekillendirir. Büyük adam madalyonunun öteki yüzü tarihin gerizekah çuvallayan adam kuramıdır. Basiliskos'un sahilde tu­ zağa düşmeyecek kadar zekası olsaydı ne olurdu diye sormamız gerekir.28 Muhtemelen Kartaca'yı geri alırdı, ama bu İtalya-Ku­ zey Afrika mali eksenini onarabilir miydi? Belki. Vandallar 40 yıldan az zamandır Kuzey Afrika'daydı ve Roma İmparatorluğu ekonomik yapılan hızla onarabilirdi. Ama belki de onaramazdı. Batı Avrupa'da askeri hükümdarlann en muktediri olan Got kralı Odoacer ne zamandır İtalya'ya göz koymuştu. 476'da Konstanti­ nopolis'teki hükümdar Zenon'a yazdığı mektupta, dünyanın artık iki imparatora ihtiyacı olmadığı gözlemini dile getirmekteydi. Zenon'un şanı herkese yeter diyen Odoacer, bir de öneride bulu­ nuyordu: Kendisi İtalya'ya Zenon adına -elbette sadakatle- hük­ medebilirdi. Zenon, Odoacer'in aslında İtalya'yı ele geçirişini ilan ettiğini pekala anlamıştı, ama aynı zamanda bunun üzerinde tar­ tışmaya değmeyecek bir konu olduğunun da bilincindeydi. 28

Bu kuşkusuz Baslliskos'un gerçekten beceriksiz bir geri zekAlı oldujtunu kabul eder. Romalılar komplo teorilerini yeğleyip Basiliskos'u rüşvet almakla suçlaya­ rak neredeyse linç ederler.

370

GERILEME VE ÇÖKÜŞ

Ve işte Roma'nın sonu böyle, bir patlamayla değil, iniltiyle geldi. Basiliskos Kartaca'yı geri alabilseydi, Zenon İtalya'yı sa­ vunmak için 470'te olduğundan daha iyi bir konumda olabilir miydi? Şüpheliyim. Bu noktaya gelindiğinde, Akdeniz çapında bir imparatorluğu muhafaza etmek hiç kimsenin elinde değildi ve

5. yüzyılın her türlü çılgın dalavereleri, siyasi dolaplan ve kan dökmeleri de ekonomik gerileme, siyasal çöküş ve göçlerin ger­ çekliğini değiştirebilmekte pek az etkili olabildi. Klasik dünyanın sonu gelmişti.

Küçülen Dünyalar Doğu ve Batı çekirdeklerinin her biri ikiye bölündü. Çin'de Doğu Jin hanedam eski imparatorluğun güney kesiminde hüküm sürdü, ama kendilerini bütün toprağın gerçek varisieri olarak görmeyi sürdürdüler. Aynı şekilde Batı'da Bizans İmparatorluğu (başkenti Konstantinopolis'in eski Yunan kenti Byzantion'un yerine kurul­ muş olması nedeniyle böyle anılır) eski Roma İmparatorluğu'nun doğu kesimine hükmediyor, ama tamamı üzerinde hak iddia edi­ yordu (Harita 6.5). Doğu Jin ve Bizans imparatorluklan bürokratlan, vergileri ve ücretli ordulanyla üst düzey devletler olarak kaldılar. İkisi de büyük kentleri ve bilgili alimleriyle gurur duyuyordu; üste­ lik Nil ve Yangtze vadilerindeki tanm arazileri her zamankinden de zengindi. Fakat ikisini de en muhteşem günlerindeki Roma ve Han imparatorluklanyla karşılaştırmak olanaksızdır. Kuzey Çin ve Batı Avrupa çekirdeklerden kopup uzaklaştıkça dünyalan da küçülmekteydi. Hastalık, göç ve savaş her iki imparatorluğu vaktiyle tutarlı bir bütün halinde tutmuş olan yöneticilerin, tüccarlann ve para ağlannın çözülmesine yol açmıştı. 4. yüzyıl Kuzey Çin ve 5. yüz­ yıl Batı Avrupa'sının yeni hükümdarlan kesin olarak alt düzeyi benimseyerek, ele geçirdikleri kocaman salonlarda uzun saçlı savaşçı komutanlanyla işret alemleri yaptılar. Bu ·hükümdarlar fethettikleri köylülerden vergi almaktan mutluydu, ama ödeme yapacak paralı askerler olmadığında aslında bu geliriere ihtiyaç­ lan yoktu. Zaten zengindiler, kesinlikle güçlüydüler ve bürokrasi­ leri, idare etmeye ve yola gelmez uyruklanndan düzenli vergileri 371

İÇ

ASYA

a. ı:

.•.•

··�·..

.

·"· .. :: .

no eu

JİN ' İMPARATORLUeU

o M1L

b.

o

600

M1L Harita 6.5. Bölünmüş Doğu ve Batı: (a) Doğu Jin ve Çin'in önemli göçmen krallıklan, MS 400 civan; (b) Bizans ve Avrupa'nın önemli göçmen krallıklan, MS 500 civan.

GERILEME VE ÇÖKÜŞ

söküp almaya çalışmak çoğu zaman getirdiğinden daha çok götü­ rüyor gibi görünüyordu. Kuzey Çin ve Batı Roma İmparatorluğu'nun eski, zengin aristokrat ailelerinin birçoğu hazinelerini de yanıanna alıp Jiankang'a veya Konstantinopolis'e kaçtılar; ama daha da fazlası eski imparatorluklann harabeleri arasında, belki Sidonius gibi burunlannı tıkayıp oturarak, yeni efendileriyle ellerinden gelen anlaşmalan yaptılar. İpekli giysilerinin yerine yün pantolonlar giydiler, klasik şiirlerini bırakıp avlanmaya koyuldular ve yeni koşullara uyum sağladılar. Bu koşullardan bazılannın bayağı iyi olduğu ortaya çıkacak­ tı. Eski zamanıann süper zengin aristokratlan, Han veya Roma İmparatorluğu'nun dört bir bucağına dağılmış mülkleriyle bir­ likte ortadan kayboldular; ancak bazı 4. ve 5. yüzyıl toprak sahip­ leri, tek bir krallıkla sınırlı mülkleriyle bile, akla durgunluk ve­ recek servetiere sahipti. Eski Roma ve Çin seçkinleri fatihleriyle evlilikler yaptılar ve parçalanan kentlerden taşradaki muhteşem malikanelere taşındılar. 4. yüzyıl Kuzey Çin'i ve 5. yüzyıl Batı Avrupa'sında alt düzey devletlere doğru kayma hızlandıkça, hükümdarlar soylulannın vaktiyle köylülerin kendi vergi memurlanna verdiği artıdeğere el koymasına izin vermeye başladılar. Öyle olmasa, bu artıdeğerler nüfus düştükçe artabilir, çiftçiler de gayretlerini en iyi topraklar üzerinde yoğunlaştırabilirlerdi. Kırsal kesim halkı yüzlerce yıl­ da öğrenmiş olduğu becerllerin pek azını yitirmiş, hatta bunlara yenilerini bile eklemişti. Yangtze Vadisi'ndeki drenaj ve Nil Vadi­ si'ndeki sulama teknikleri 300'den sonra gelişti; öküzlerin çektiği sahanlar Kuzey Çin'de çoğaldı; ve tohum ekme aletleri, demir sa­ banlar ve su değirmenleri B atı Avrupa çapında yayıldı. Ancak soylulann tüm azametine ve köylülerin beceriktiliğine karşın, Han ve Roma imparatorluklan döneminde öylesine güç­ lenip zenginleşmiş bürokratlar, tüccarlar ve yöneticilerin safla­ nndaki dur durak bilmeyen seyrelme, daha büyük ekenomilerin Avrasya'nın her iki ucunda da sürekli küçülmekte olduğu anlamı­ na geliyordu. Bu tipler çoğu zaman rüşvetçi ve yetersiz kişilerdi, ama gerçekten de bir hizmet vermişlerdi: Mallann hareket etme­ sini sağlarken farklı bölgelerin avantajlanndan yararlanıyorlar­ dı; bu aracılar olmayınca ekonomiler gitgide yerelleşti ve sadece hayatta kalma amaçlı olmaya yüz tuttu. 373

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM E D I YOR ( Ş I M D I L I K )

Ticaret yollan kısaldı v e kentler küçüldü. Güneyli ziyaretçiler Kuzey Çin kentlerindeki çöküş karşısında şoke oluyorlardı ve es­ ki Roma İmparatorluğu'nun bazı kesimlerinde gerileme öylesine şiddetliydi ki, şairler çevrelerinde çürümekte olan büyük taş ha­ rabelerin ölümlülerin eliyle inşa edilip edilmediğini merak eder olmuşlardı. "Çatırdamış çatı kirişleri, sendeleyan kuleler, Devie­ rin elinden çıkmış," diye gider MS 700 civanna ait bir İngilizce şiir. "Küf oyuyor kuleli kapılan; harçlarda küf; yağmur siperleri sarsılmış, çatılar harap olmuş. Zaman kemiriyor hepsini."29 MS ı . yüzyılda imparator Augustus, Roma'yı bir tuğla kentten mermer kente dönüştürmüş olmakla övünmüştü; ama 5. yüzyıla gelindiğinde Avrupa, eski Roma kent evlerinin ufalanan kabuk­ lan arasındaki açık alanlara öylece konduruluveren basit ku­ lübelerden oluşan ahşap dünyasına geri döndü. Bugünlerde bu basit evler hakkında epeyce şey biliyoruz; ama benim 1 970'lerde İngiltere'de kazı yapmaya başladığım günlerde, kazı ekipleri hılla bunlann herhangi bir izini kurtarabilecek kadar dikkatli teknik­ ler geliştirmeye çabalıyordu. Daha basit olan bu dünyada para basımı, sayım ve yazının kullanım alanlan daralmıştı. Para basımı için bakır madencili­ ği yapan kimse olmayınca, Kuzey Çin krallan ilkin sikkelerinin maden içeriğini azaltıp (bazılannın iddiasına göre, sikkeler su­ da yüzecek kadar hafiflemişti),30 ardından para basmayı temelli bıraktılar. Muhasebe tutmak ve nüfus sayım faaliyetleri gitgide azaldı ve kütüphaneler çürüdü. Bu eşitsiz bir süreçti ve yüzyıllar boyunca devam etti; ama Kuzey Çin ve Batı Avrupa'nın hemen her yerinde nüfus azaldı, tarlalan otlar ve ormanlar bürüdü ve yaşam daha kısa ve acımasız hale geldi.

Sabır ve Korkaklık Bütün bunlar nasıl olabilmişti? Çoğu Doğululara ve Batılılara göre yanıt açıktı: Eski usuller ve eski tannlar başansız olmuştu. Çin'de sınırlar çöker çökmez, muhalifler Han'ı cennetin vetaletini yitirmekle suçlamış, binyıllık şifa kilitleri her yeri sarsmış ve eğitimli seçkinler içindeki en yaratıcı zihinler Kon-· 29 The Ruin (anonim), alıntı: Dixon, 1992, s. 146. 30 Dlen, 2007, s. 2 1 7 .

374

GERILEME VE ÇÖKÜŞ

füçyüsçü ilkeleri sorgulamaya koyulmuştu. 3. yüzyıl özgür düşü­ nürlerinin oluşturduğu "Bambu Korusunun Yedi Bilgesi" grubu, rivayete göre, günlerini klasikler üzerine çalışmak veya devle­ te hizmet etmek yerine sohbet, şiir, müzik, içki içmek ve uyuş­ turucuyla geçiren yeni bir duyarlığın simgelerine dönüştü. Bir hikıiyeye göre, görgü kurallannı skandal yaratacak şekilde ihlal etmiş olan (baldızıyla şaperonsuz· yürümüştü) bilge Ruan Ji, sa­ dece gülmüştü: "Herhalde li'nin -Konfüçyüsçülüğün temeli olan ıidetin- benim için geçerli olduğunu söyleyecek değilsiniz?" Söz­ lerini şöyle açımlamıştı: Hiç pantolona yerleşmiş bir bit gördünüz mü? Dikişlerin de­ rinliklerine sıçrayıp, kendilerini pamuldu vatkalara gizler­ ler ve yaşayacak hoş bir yer bulduklanna inanırlar. Yürür­ ken o dikişin ucunun ötesine gitme riskini göze alamazlar; hareket ederken pantolonun paçasından çıkmamaya dikkat ederler ve böylece görgü kurallarına uyduklarını düşünür­ ler. Ama pantolon ütülendiği zaman alevler tepeleri istila eder . . . o zaman da pantolona yerleşmiş bitler kaçamazlar. Dar bir dünyada yaşayan beyefendiler ile pantolonun paça­ sına yerleşmiş bitler arasında ne fark var ki?31

Han saray şairlerinin ahlaki ciddiyeti artık gülünç görünüyordu; iyisi mi, diyordu genç kuşak, kırsal yaşama çekilmeli, bahçelerin ve ormanıann lirik betimlemelerini kaleme almalı, hatta bir keşiş olmalı. Ücra dağlardaki köşelerine çekilmekle onca meşgul estet­ ler, kendi kır köşklerinin bahçelerinde münzevilik oyunu oynamış olabilirler; yahut -300 civannda Jiankang'daki sarayın başnıizın olan Wang Dao gibi- kendi adlanna münzevi olsunlar diye adam tutmuş olmalan da mümkün. Ressamlar vahşi dağlan yüceltme­ ye başladılar ve 4. yüzyılda büyük Gu Kaizhi ve diğer kurarncılar biçimi içeriğin üzerine çıkararak, ahlaki mesajlar yerine resim ve yazı teknikleri üzerine çalışmaya koyuldular. Geleneğe karşı bu 3. yüzyıl ayaklanması, geleneksele karşı o­ lumlu bir alternatif sunmayan, fazlasıyla olumsuz, alaycı ve yad­ sımacı bir yaklaşımdı; ama yüzyılın sonuna doğru durum değişti. 800 yıl önce Konfüçyüsçülük ve Taoculuk Çin'de yeni yeni gelişir­ ken, bir yandan Budizm de Güney Asya'da yayılmaya başlamıştı. Genç ve bekar kadınlara eşlik eden görevli kadın (ed.n.)

31

Ruan Ji, "Biography of Mr. Greatınan,• çev. Balanz, 1 964, s. 238. 375

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü K M E D I YO R ( Ş I M D I L I K )

Eskidünya Mübadelesi, muhtemelen Doğulu v e Güney Asyalı tüc­ carlann Orta Asya vahalannda kaynaşması esnasında, Budizmi Çinlilerin algılama alanına soktu ve MS 65'te ilk kez bir Çin met­ ninde anıldı. Birkaç kozmopolit seçkin Budizmi benimsedi, ama uzun zaman bozkırlardan akıp gelen pek çok egzotik felsefeden biri olarak kaldı. Bu durum 3. yüzyıl sonlannda Orta Asyalı keşiş-mütercim Dharmaraksa sayesinde değişti. Chang'an ile büyük Dunhuang vahası arasında düzenli yolculuk yaparak, Çin'de gayet anlamlı bulunan Hint kavramlannı dile sokarak Budist metinlerin yeni tercümeleriyle Çinli entelektüelleri cezbetti. Çoğu Eksen bilgesi gibi Buda'nın da' hiçbir şeyi yazıya dökmemiş olması, mesajının gerçekten ne olduğu konusundaki tartışmalara sonsuz bir alan açmıştı. Budizmin en erken biçimleri, disiplinli merlitasyon ve benliği tanımanın altını çizmişti; ama Mahayana Budizmi olarak tanınan Dharmaraksa'nın yorumu, kurtuluşu daha çetin kılıyor­ du. Dharmaraksa Buda'yı ruhani bir arayışçı olarak değil, ezeli bir aydınlanma ilkesinin enkarnasyonu olarak sunuyordu. Dhar­ maraksa özgün Buda'nın bu dünya ve öteki dünyadaki Budalar zincirinin ilki olduğunda ısrarlıydı. Bu Budalar sayısız göksel fi­ gürle kuşatılmıştı; bunlann başında Bodhisattvalar, yani aydın­ lanma yolunda epey ilerlemiş ama daha yetersiz ölümlüterin ken­ dilerini mükemmelleştirmelerine ve sonu gelmez yeniden doğum ve acı döngüsünden kurtulmalanna yardım etmek için nirvanayı ertelemiş ölümlüler geliyordu. Mahayana Budizmi aşın uca gitmiş olabilir. Çoğu Budist mez­ hep Maitreya ("Müstakbel") Buda'nın günün birinde kitlelere öz­ gürlüğe kavuşmakta önderlik edeceğine inanıyordu; ancak 401 'de kendilerini Buda olarak tanımlayan gözleri dönmüş bir grup Çin­ li fanatik, herkese hemen kurtuluşu getirmek niyetiyle eşkıyalar, asi köylüler ve/veya hoşnutsuz memurlada birleşerek yakıp yık­ maya giriştiler. Olayın sonu kanlı bitti. Bununla birlikte, Mahayana Budizminin en önemli katkısı, ge­ leneksel Budizmin yorucu taleplerini basitleştirmek ve kurtuluşu herkese açmak oldu. 6. yüzyıla gelindiğinde popüler "Göks�l Adam Öğretisi", bağlılanndan yalnızca heykellerin etrafında yürümeyi,' yadigarlara (özellikle Buda'ya ait olduğu söylenen birçok diş, ke­ mik ve sadaka çanağınal tapınmayı, ilahi söylemeyi, şefkatli dav376

GERILEME VE ÇÖKÜŞ

ranınayı, özünden fedakarlık etmeyi ve Beş Kural'a uymayı (öldür­ meyeceksin, çalmayacaksın, zina yapmayacaksın, içki içmeyecek­ sin, yalan söylemeyeceksini talep ediyordu. Öğretmenleri bunlann kişiyi dosdoğru nirvanaya götürmeyeceğini kabul etmekle birlikte sağlık, refah ve gitgide yukanya tırmanacak yeniden doğumlar ge­ tireceğini söylüyorlardı. "An Toprak Ekolü" daha da ileri giderek, inananlar öldüğünde Şefkat Bodhisattva'sınm Amitabha Buda'yla birlikte çalışarak yeniden doğum döngüsünü kesip onlan dünya­ nın

kaygılanndan uzakta, kendilerini nirvanaya ulaşmaya verebi­

lecekleri bir Batı Cenneti'ne götüreceğini de söyledi. Nirvanaya ulaşmak isteyen Hintliler kendilerini düzenli ola­ rak yollara vuruyor, yolda giderken de dileniyorlardı. Kutsal gez­ ginler (para babası münzevi-şairlerin tersine) Çin geleneklerine yabancıydı ve burada hiç tutulmadı, ama aydınlanmaya yönelik ikinci Hint yolu -manastırcılık- tuttu. Konfüçyüsçü olarak eğitim gören, Orta Asyalı değil de yerli bir Çinli Budist olan Dao'an 365 civannda, Çin toplumuna uygun bir manastır kurallan külliyatı hazırladı. Keşişlerin kafalan tıraş edilecekti ve gerek kadın gerek erkek keşişler cinsel perhiz ve itaat yemini ederek dua, meditas­ yon ve ilim yoluyla kurtuluşu ararken, bir yandan da çalışarak ekmeklerini kazanacaklardı. Manasıırcılık hareketi milenyumcu Budizm olarak alabildiğine aşınya kaçmış olabilir: Kadın erkek birçok keşiş, Bodhisattvalann kendilerini feda etmelerini -daha küçük çapta- taklit ederek kendisini yaraladı, hatta birkaçı baş­ kalannın günahlannın kefaretini ödemek üzere binlerce kişinin önünde kendini diri diri yaktı. Gene de Dao'an'ın büyük katkısı, manasıırcılık hareketini 4. yüzyılda devlet kurumlannın çökme­ siyle Çin'de baş gösteren örgütsel boşluğu kısmen doldurabilen bir dinsel kurum olarak biçimlendirmek oldu. Manastıdar su değirmenleri inşa etti, para topladı, hatta savunm a örgütlenme­ leri kurdu. Bu manastıdar ibadet merkezleri olmanın yanı sıra istikrar vahalan haline geldi, hatta zengin dindaşlann bağışla­ dığı toprak ve kiracılar sayesinde, mülksüz köylülerin himayesi­ ne sığındıklan zenginlik adalanna dönüştü. 5. yüzyılda binlerce manastır ortaya çıktı; 509'da bir memur "bugün manastırsız tek bir yer bile yoktur," diye yazdı.32

32 History of Wei 1 14.3,045, çev. Gemet, ı 995, s. 7. 377

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KMEDIYOR ( Ş I M D I LI K )

Budizmin Çin'i fethetmesi kayda değerdi. M S 65'te belki sa­ dece birkaç yüz Budist vardı; 6. yüzyıla gelindiğinde çoğu Çinli -belki 30 milyon kişi- mürnin olmuştu. Bu ne kadar hayret uyan­ dıncı olursa olsun, Avrasya'nın öteki ucunda bir başka yeni din, Hıristiyanlık, daha da hızlı büyüyordu. Klasik gelenekler Batı'da, belki Roma sınır boylannın daha uzun dayanması yüzünden, Doğu'da olduğu kadar erken parça­ lanınadı ve 1 60'lann büyük salgınlanndan sonra her ne kadar Batılı şifa kültleri ortaya çıktıysa da, Çinli versiyonlannda po­ püler olan türde şiddetli devrimlerden yana çıkmadılar. Gene de 3. yüzyıl kaosu Batı'da eski usulleri alt üst etti. İmparatorluğun dört bucağında yontulan heykeller, klasik sanatın heybetli ilke­ lerini, sanki başka, daha iyi bir yere bakıyormuş gibi yukanya dikilmiş kocaman gözleri olan tuhaf orantılı biçimler lehine terk eden yeni bir ruh halinin sessiz tanıklan oldu. İmparatorluğun doğu kıyılanndan yeni dinler -Mısır'dan !sis, Suriye'den Yenilmez Güneş, İran'dan (inananlannın yeraltı odalannda boğa kanında yuvarlandığı) Mitras- ebedi yaşam sunuyordu. İnsanlar bu so­ runlu dünyanın açıklamasının değil, selametin peşindeydi. Bazı düşünürler değer krizine, geçmiş yüzyıllann ilminin hala geçerli olduğunu göstermeye çalışarak karşılık verdi. Ken­ di dönemlerinde Platon geleneğini modern çağa uyarlamak için yeniden yorumlayan Porphyrios veya Plotinius gibi düşünürler (bu ikincisi belki Aristoteles'ten beri en büyük Batılı düşünürdür) Batı'nın en büyük isimleri arasındaydı; ama düşünürler gitgide tümüyle yeni yanıtıann peşine düşüyorlardı. Hıristiyanlık bu sıkıntılı çağda herkese bir şeyler sunuyordu. Mahayana Budizmi gibi, o da eski Eksen Çağı düşüncesinde yeni bir yönlenişti. Hıristiyanlık Yahudiliğin kutsal metinlerini dev­ raldı, kurucusu İsa'nın orada kehanet edilen Mesih olduğunu ilan etti. Gerek Mahayana Budizmini gerek Hıristiyanlığı, Eksen dinlerinin "ikinci dalgası" olarak tanımlayabiliriz; her ikisi de, birinci dalga öncüllerinden daha çok kişiye yeni tür kurtuluş su­ nuyor ve kurtuluşa giden yolu daha kolay hale getiriyordu. Eşit önemde bir özellik de, her iki yeni dinin de evrensel olmasıydı. Ne İsa ne Buda seçilmiş insanlar grubuna bağlıydı; onlar herkesi kurtarmak için gelmişlerdi. 378

GERILEME VE ÇÖKÜŞ

Buda gibi İsa da geride kutsal metin bırakmadı ve MS 50'ler gibi erken bir tarihte (İsa'yla hiç karşılaşmamış olan) havari Paulus, Hıristiyanlan Hıristiyanlığın aslında ne olduğuna iliş­ kin birkaç temel noktada birleştirmeye çabalıyordu. Çoğu mürit vaftiz edilmek, Tanrı'ya yakarmak, diğer tannlardan vazgeçmek, pazar günleri birlikte yemek yemek ve iyi işler yapmak üzerin­ de mutabıktı; ama bu temel şartların ötesine geçmek neredeyse olanaksızdı. Bazıları Yeni Ahit'in Tanrı'sının önceki bir dizi tanrı­ dan sonuncusu (ve en alttaki) olduğunu kabul ediyordu. Diğerleri dünyanın kötü olduğunu, dolayısıyla Yaratıcı Tanrı'nın da kötü ruhlu olması gerektiğini düşünüyordu. Veya belki iki tanrı oldu­ ğunu: biri kötücül Yahudi, diğeri de İsa'nın tepeden tımağa iyi (a­ ma bilinemez) babası. Veya iki İsa vardı: biri çarmıha gerilmekten kaçan ruhani, diğeri çarmıhta ölen cismani İsa. Kimileri belki de İsa kadındı ve kadınlar ile erkekler eşit olabilir diyorlardı. Belki yeni vahiyler eskilerini geçersiz kılabilirdi. Belki İsa'nın İkinci Gelişi yakındı; bu takdirde hiçbir Hıristiyanın seks yapmaması gerekirdi; belki yakında gerçekleşecek olması, Hıristiyanların öz­ gürce aşk yapmalan gerektiği anlamına geliyordu; veya belki de korkunç şekillerde şehit olan kişiler cennete gideceklerdi ki, bu durumda cinsellik konu dışı kalmış olurdu. Buda'nın aşkınlık konusunda faydacı olduğuna ilişkin yaygın bir kanı vardı; insanlara fikirlerinden hangisinin yardımı olursa onu kullanıp diğerlerini görmezden gelmelerini tavsiye ettiğine inanılıyordu. Nirvanaya giden yolların hangisinin seçileceğinin önemi yoktu. Gelgelelim Hıristiyanlar için cennete gitmek, Tanrı ve İsa'nın kim olduğunu bilmeye ve onların istediklerini yapmaya bağlıydı; dolayısıyla çeşitli tefsirlerin yarattığı kaos, inananlan bir öz tanımlama çılgınlığına zorladı. 2. yüzyıl sonunda, İsa'nın ne demek istediğini değerlendirme yetkisine sahip özgün hava­ rilerin ahfadı olarak muamele edilmesi gereken piskoposlann varlığının zorunluluğu konusunda belirli bir mutabakat oluşmuş durumdaydı. Daha çılgın düşüncelere sahip vaizler unutulma­ ya mahkum edildi; Yeni Ahit berraklaştınldı ve vahiy penceresi kapatıldı. Artık hiç kimse Kutsal Kitap üzerinde oynayamazdı ve piskoposlar onaylamadığı sürece hiç kimse Kutsal Ruh'u işite­ mezdi; ayrıca, bizzat istemediği sürece, hiç kimse evlilik içi cin­ sellikten vazgeçmek veya şehit olmak zorunda değildi artık. 379

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM E D I YO R (ŞIMDILIK)

Bir sürü anlaşmazlık noktası kalmıştı gerçi, ama 200'e gelin­ diğinde Hıristiyanlık kurtuluşa ilişkin (makul ölçüde) berrak ku­ rallarla birlikte disiplinli bir akideye dönüşmekteydi. Mahayana Budizmi gibi Hıristiyanlık da, sorunlu zamanlarda kurtuluşa gi­ den pratik yollan sunmak açısından yeterince belirgin olmasıyla dikkat çekici, ama gene de anlaşılır olabilecek kadar aşinaydı. Bilge Yunanlar ikinci dalga Eksen Hıristiyanlığının birinci dal­ ga Eksen felsefesinden hiç de o kadar farklı olmadığını bile ileri sürdüler: Platon (bazılan ona Atinalı Musa diyordu) aklının gü­ cüyle gerçeğe giden yolu bulmuştu; Hıristiyanlara ise gerçek vah­ yolunmuştu, ama her durumda gerçek aynı gerçekti. Ost düzey devlet kurumlan yıkılmaya yüz tuttuğu zaman pis­ koposlar bu boşluğa girip, inananlannı kent surlannı yeniden inşa etmek, yollan onarmak ve Germen akıncılarla müzakere et­ mek için harekete geçirecek kadar güçlüydü. Kırsal kesimde, dün­ yadan herhangi bir Budist kadar vazgeçen, göze çarpacak kadar kutsal adamlar yerel liderler haline geldi. Bir münzevi, Mısır çö­ lündeki bir mezarda oruç tutması, İblis'le çarpışarak yaşaması, bütün bu süre boyunca bir kıl gömlek giymesiyle imparatorluk çapında nam saldı. En büyük destekçisi onun uvücudunu kirden kurtarmak için asla yıkanmadığını, hatta ayaklannı bile yıkama­ dığını" söylüyordu.33 Başka bir kutsal adam Suriye'de 12 m yük­ sekliğindeki bir sütunun üzerinde 40 yıl otururken, dünyadan geçen diğer kutsal kişiler hayvan postlan giyip sadece ot yiyerek (herhalde kısa süreyle) uısa'nın abdallan" olarak yaşadılar. Tüm bunlar şenlik düşkünü Romalı beyefendilere çok garip geliyordu; fanatik bağlılara esin veren ve Tann'dan başka kim­ seye hesap vermeye yanaşmayan çılgın adamlar konusunda Hı­ ristiyanlar bile endişeliydi. 320'de Pachomius adında bir Mısırlı kutsal adam, yerel çilecileri ilk Hıristiyan manastınna sokarak buna bir çözüm buldu; burada kendi katı disiplini altında çalışıp ibadet ederek kurtuluşu arayabileceklerdi. Pachomius ve Çinli Daa'an'ın birbirini tanımarlığına şüphe yok; ama manastırlan çarpıcı ölçüde benzer olduğu gibi, benzer toplumsal sonuçlar ge­ tirmişlerdir. 5. yüzyılda Hıristiyan erkek ve kadın manastırlan daha büyük yapılar yıkıldığında çoğu zaman yerel ekonomilere

33 Athanasius, Life ofSaint Anthony 27. 380

GERILEME VE ÇÖKÜŞ

bile demir attılar; klasik alimlik söndükçe irfan merkezlerine dö­ nüştüler ve banşı korumak için keşiş milisieri sağladılar. Hıristiyanlık Budizmden bile hızlı yayıldı. İsa MS 32 civann­ da öldüğü zaman birkaç yüz takipçisi vardı. İmparator Theodo­ sios 391 'de Hıristiyanlığı tek yasal din ilan ettiğinde, 30 milyonu aşkın Romalı din değiştirmişti (gerçi " dönme" kesinlikle esnek bir sözcüktür) . Bazı yüksek eğitimli kadın ve erkekler yeni dini kabul etmeden önce öğretinin anlam ve sonuçlannı büyük bir mantık ve gayretle çalışarak kuşku işkencelerinden geçerken, çevrelerin­ deki binlerce kişiden oluşan kalabalıklar, Hıristiyan veya Budist mucize yaratıcılar sayesinde tek bir günde o dine girebiliyordu. Sonuçta tüm istatistikler hamdır; burada gene zincidi testere oymacılığına başvuracağız. Din değiştirme akımının tam olarak nerede ve ne zaman hız kazandığınİ ve yine tam olarak nerede ve ne zaman tavsadığını bilmiyoruz, muhtemelen asla da öğreneme­ yeceğiz; fakat gerek Hıristiyanlığın gerekse Budizmin birkaç yüz takipçiyle başlayıp 30 küsur milyona ulaştığını biliyoruz. Grafik 6.4, Çin ve Roma İmparatorluklannın tamamı için basitleştirilen rakamlarla, bu yüzyıllar boyunca her bir dinin ortalama büyü­ me oranlannı gösteriyor. Ortalama ola·rak Çin Budizmi yılda %2,3 oranında büyümüş, yani mürninlerini her 30 yılda bir iki katına çıkarmış; Hıristiyanlık ise %3,4 oranında büyümüş, yani takipçi­ lerini her 20 yılda bir ikiye katlamış. Grafik 6.4'teki eğriler doğruca yükselirken, Grafik 6. 1 'deki top­ lumsal gelişme eğrileri de sürekli düşer. Aşikar soru -aralann­ da bir bağlantı var mı?- daha 1 7 8 l 'de Edward Gibbon'a kendini dayatmıştı. "Hıristiyanlığın gelişinin . . . Roma İmparatorluğu'nun gerileme ve çöküşünde bazı etkileri olduğunu duymamız sürpriz ya da skandal olmaz," gözlemini yaptı.34 Ama Gibbon bu etkinin Hıristiyanlann inanmak istediği türden olmadığını düşünüyor­ du. Hıristiyanlığın etkisi daha çok, diyordu, imparatorluğun ya­ şama gücünü, dinçliğini balıalamak şeklinde oldu: Ruhhan başanlı bir şekilde sabır ve korkaklık öğretilerini vaaz etti; toplumun etkin erdemleri teşvik edilmedi; ve as­ keri ruhun son kalıntılan manasııra kapatıldı: Kamusal ve

34 Gihbon, Veeline and FaU of the Roman Empire, c. 3 ( 1 781), •Batı'da Roma İmparatorluğu'nun Çöküşü üzerine Genel Gözlemler." 381

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM E DI YO R ( Ş I M D I L IK )

özel zenginliğin büyük bir kısmı hayırseverlik v e sofuluğun sahteliğine tahsis edildi; ve askerlerin payı, tek yaptıklan dünya nimetlerinden kaçınma ve cinsel perbiz erdemlerini savunmak olan her iki cinsten işe yaramazlar sürüsüne sa­ çılıp savruldu. 35

Sabır ve korkaklık Hıristiyan olduğu kadar Budist erdemlerdi; o halde Gibbon'ın argüınanım -rahipliğin siyasete, vahyin akla ga­ lebe çalmasını- genişletip, bu fikirlerin klasik dünyaya son vererek toplumsal gelişmeyi yüzlerce yıl boyunca aşağıya çektiği ve Doğu ile Batı arasındaki boşluğu daralttığı sonucuna varabilir miyiz? Bu soru omuz silkip geçiştirilecek türden değildir, ama ben yamtın hayır olduğu kamsındayım. Birinci dalga Eksen düşün­ cesi gibi, ikinci dalga Eksen dinleri de toplumsal gelişmedeki değişimierin nedeni olmaktan çok sonucuydu. Yahudilik, Yunan felsefesi, Konfüçyüsçülük, Taoculuk, Budizm ve C aynacılık akım­ lannın tümü de MÖ 600-300 arasında, yani toplumsal gelişme­ nin, Batı çekirdeğinin MÖ 1 200 civarında yıkıldığı zamanki düze­ yini fersah fersah geride bıraktığı zaman ortaya çıktı. Üst düzey devletlerin yeniden örgütlenmesine ve dünyanın büyüsünden arınmasına verilen yamtlardı. İkinci dalga Eksen dini bunun bir ayna imgesidir: Eskidünya Mübadelesi üst düzey devletleri is­ tikrarsızlaştırdıkça, insanlar birinci dalgadaki düşünceleri eksik buldular ve bu boşluğu kurtuluş vaat eden dinler doldurdu. Grafik 6.4'teki ortalama büyüme oranlan çok yanlış değilse, Hıristiyanlığın ve Çin Budizminin Eskidünya Mübadelesi'nden önce son derece marjinal olduğu söylenebilir. Ne ki 250'ye kadar yaklaşık ı milyon Hıristiyan vardı (kabaca 40 Romalıdan biri); bu da anlaşılan bir tür taşma noktası oldu. Hıristiyanlık artık imparatorları adamakıllı sinirlendirmeye başlamıştı; sadece Roma'nın en karanlık saatlerinde gelirler için rekabet ettiğinden değil; aym zamanda kıskanç Tanrı'sı, bunca zamandır hüküm­ darların iktidarıarım meşrulaştırmasına yardım etmiş "öldüğüm zaman tanrı olurum" kuralım geçersiz kıldığı için. İmparator Decius 250'de Gotlar tarafından öldürülmeden hemen önce bü­ yük zulümlere girişti. 257'de Valerianus bir başka kıyım başlattı, onun sonu da Perslerin elinden oldu.

35 Age. 382

GERILEME VE ÇÖKÜŞ 100.000.000

-

Hıristiyanla r

· - · · ···-··· Budistler

10.000.000 1 .000.000 rıı::

�

100.000

� :0

10.000

�

1 .000

/

.. ·

100 10

50

ıoo

ı5o

200

250

300

350

400

450

500

550

TARİH (MS) Grafik 6.4. Mümin sayımı: De�işim oranlan sabit kabul edilerek, Hıristiyanlı� ve Çin Budizminin büyümesi. Dikey ölçek Grafik 3.5 ve 3.6'daki gibi logaritmiktir, dolayısıyla ortalama sabit büyüme oranlan (Hıristiyanlık için yıl başına %3,4, Budizm için %2,3) dümdüz yükselen e�riler üretir.

Bu cesaret kıncı örneklere ve en yüce amaçlan İsa kadar kor­ kunç şekilde ölmek olan insanlan yıldırmak için zor kullanmanın daha en baştan kaybetmek anlamına geldiği aşikar olmasına kar­ şın, imparatorlar Hıristiyanlığı silip atmak için bir 50 yıl daha bu yöntemlere zaman zaman başvurdular. Ancak kilise cemaatle­ rinin her yıl ortalama %3,4 büyümesiyle, bileşik faiz mucizesi ki­ lise üyeliğini 3 1 0'larda imparatorluk nüfusunun dörtte biri olan 10 milyon civanna getirdi. Görünüşe bakılırsa bu da ikinci taşma noktası oldu: 3 1 2 'de bir iç savaşın tam ortasında İmparator Cons­ tantinus Tann'yı buldu. Hıristiyanlığı ezmeye çalıalamak yerine, tıpkı beş asır önceki selefierinin en az onun kadar yıkıcı birinci dalga Eksen düşünceleri karşısında yaptıklanna benzer yeni bir uzlaşma yolu bulmaya çalıştı. Contantinus kiliseye muazzam bir servet aktardı, vergiden muaf kıldı ve hiyerarşisini tanıdı. Karşı­ lığında kilise de Constantinus'u tanıdı. Bunu izleyen 80 yıl boyunca nüfusun geri kalanı da Hıristi­ yanlığa döndü; soylular kilise liderliğini ellerine geçirdi; kilise ve 383

D Ü N YAYA N E D E N BATI H ÜK M E D I YO R ( Ş I M D I L I K )

devlet imparatorluğun putperest tapınak.lannı talan edip kendi aralannda paylaştı (bu belki de tarihin o zamana kadar gördüğü en büyük -yeniden- servet paylaşımıydı). Hıristiyanlık günü gel­ miş bir fikirdi. Ermenistan kralı 3 ı O'larda Hıristiyanlığı benim­ sedi; 340'larda Habeşistan (bugün Etiyopya) hükümdan da aynı yolu seçti. Pers hükümdarlan bunu yapmadı, ama bunun nede­ ni herhalde İran Zerdüştçülüğünün zaten Hıristiyanlık.la benzer çizgide evriliyor olmasıydı. Oldukça benzer taşma noktalanndan Çin Budizmi de geçmi­ şe benziyor. Grafik 6.4'te 400 civannda ı milyon mümin sayısına ulaşır, ama Çin'in kuzeyi ile güneyinde koşullar çok farklı oldu­ ğu için, dinin büyümesinin her bir bölgedeki sonuçlan farklı ol­ du. Taşiann y�rine oturmadığı kuzeyde, Budistler güvenlik için başkentlerde toplanma eğilimindeydi; bu da onlan kraliyet bas­ kısına fazlasıyla açık kılıyordu. 400'e gelindiğinde, kraliıkiann en güçlüsü olan Kuzey Wei, Budistlere nezaret edecek bir devlet dairesi kurdu ve 446'da Budistlere zulüm başladı. Güney Çin'de ise Budist keşişler Jiankang'daki başkentte yoğunlaşmak yerine Yangtze Vadisi'ne dağıldılar; buralarda kendilerini saraya karşı himaye edebilecek ve imparatorları imtiyazlar vermeye zorlaya­ bilecek kudretli soylular buldular. 402'de bir imparator keşişlerin huzurunda eğilmesinin gerekınediği gibi bir imtiyazı bile verdi. Grafik 6.4, 500' e gelindiğinde ı O milyon kadar Budist olabilece­ ğini düşündürür; yeni din bu ikinci taşma noktasına ulaştığında, (güneyde olduğu gibi kuzeyde de) hükümdarlar Constantinus'la aynı karara vararak sürülerinin: liderlerine servet, vergi muafi­ yeti ve nişanlar ihsan ettiler. Güneyde, samimi bir dindar olan imparator Wudi muazzam Budist şenlikleri teqip etti, hayvan kurbanını yasakladı (insanlar bunun yerine hamurdan yapılmış suretler kullanacaklardıl ve kutsal metinleri toplamaları için Hindistan'a elçiler gönderdi. Karşılığında Budist hiyerarşi de Wudi'yi bir Bodhisattva, yani halkının günahlarının kefaretçisi ve kurtarıcısı olarak tanıdı. Kuzey Wei'nin hükümdarları daha da iyi bir anlaşma yaptı: Kendi başkeşişlerini seçme hakkını almak­ la kalmayıp, keşişlere kralların Buda'nın reenkarnasyonları ol­ duğunu ilan ettirdiler. Constantinus bunu duysa çok kıskanırdı. Sabır ve korkaklık ne Doğu'nun ne de Batı'nın gerilemesine veya çöküşüne yol açtı. Bunu yapan toplumsal gelişme paradok384

GERILEME VE ÇÖKÜŞ

suydu. Gerilemeler ve çökmeler, Batı'da MÖ 1 200 civarında geniş­ leyen çekirdeğin hiç kimsenin kontrol altında tutamadığı olaylar zincirini başlattığı zaman yazılan senaryoyu bir dereceye kadar izledi; ama bir dereceye kadar da, MS 1 60'a gelindiğinde toplum­ sal gelişmenin son derece büyük ölçeği senaryoyu yeniden yaza­ rak, Orta Asya üzerinden Doğu ve Batı'yı birbirine bağladı, mik­ roplar ve göçmenlerin Eskidünya Mübadelesi'ni yarattı. MS 1 60'ta klasik dünya imparatorlukları artık MÖ 1 200'de Batı çekirdeğinin krallıklannın olduğundan çok daha büyük ve güçlüydü; ama onların ilkel küreselleşme versiyonlannın hare­ kete geçirdiği karışıklıklar da öyleydi. Klasik imparatorluklar dizginlerinden boşalttıklan güçlerle baş edemediler. Birbirini iz­ leyen yüzyıllar içinde toplumsal gelişme kayıp gitti. Yazı, kentler, vergiler ve bürokratlar değer kaybına uğradı ve eski kesinlikler anlamlarını yitirdikçe, 1 00 milyon kişi antik bilgeliğe yeni dö­ nüşler yaparak, yolunda gitmeyen bir dünyada kurtuluş aramaya koyuldu. Birinci dalga Eksen düşüncesi gibi, kocaların karıları, zenginlerin yoksullar ve hükümdarların uyruklan üzerindeki yetkesine meydan okuyan ikinci dalga fikirleri de tehlikeliydi; a­ ma güçlüler, iktidar ve serveti yeniden dağıtmak yoluyla bu yıkıcı akımlarla anlaşmanın bir yolunu bir kez daha buldular. MS 500'e gelindiğinde devletler daha zayıf, kiliseler daha güçlü olmuştu, ama yaşam devam ediyordu. Bu kitabı MS 500 yılında yazıyor olsaydım, bir uzun vadeli kilitlenme kurarncısı olmam işten bile değildi. Toplumsal geliş­ menin her 1000 yılda filan kendi kuyusunu kazdığını ve ileriye doğru her iki üç adıma karşılık bir geri adım attığını gözlemlemiş olurdum. Artık Batı kadar Doğu'yu da etkileyen karışıklıklar da büyüyordu, ancak gelişim seyri kalıbı son derece berraktı. İle­ ri adımlarda Batı Doğu'yla arayı açıyor, geri adımlarda ise ara daralıyordu; bir dizi dalga halinde her biri bir öncekinden daha yüksek düzeylere ulaşırken, Batı'nın öncülüğü hiç değişmeyip, kilidenmiş halde kalıyordu. Ancak bundan bir asır sonra yazıyor olsaydım, her şeyin tepe,­ den tımağa değişmiş olduğunu görürdüm.

385

7 D O �U ÇA�I

Doğu Öne Geçiyor Grafik 7 . l 'e bakılırsa, 541 yılı tarihin en ünlü noktalanndan bi­ ri olmalıdır. O yıl (veya, endekste belli bir hata payı bırakırsak, 6. yüzYılın ortasında bir tarihte) Doğu'nun toplumsal gelişmesi Batı'nınkini geride bırakıp 14 bin yıllık bir gelişim seyri kahbı­ na son vererek, neden Batı'nın hükmettiğine dair her türlü basit uzun vadeli kilitlenme kuramını bir darbede geçersiz kıldı. 700'e gelindiğinde Doğu'nun puanı Batı'nınkinden üçte bir oranında yüksekti ve l l 00'e kadar aradaki fark -neredeyse %40-- (avantajın Batı'da olduğu) 2500 yıl boyıınca olduğundan daha çok artmıştı. Ne oldu da 6. yüzyılda Doğu öne çıktı? Ve sonraki 500 yılı aş­ kın süre boyunca toplumsal gelişme puanı o kadar hızlı yükse­ lirken, Batı'nınki neden sürekli geride kaldı? Bu sorular bugün neden Batı'nın hükmettiğini açıklamak açısından hayati önem­ dedir; bu bölümde onlara yanıt vermeye girişirken son derece büyük kahramanlar ve kötü adamlarla, dehalar ve beceriksizler­ le karşılaşacağız. Gene de bütün bu dramın ardında, hikayenin 387

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü K M E D I YO R I S I M D I L I K I 45

Batı

. . . . . .....- ·

·· Doğu

40 35 �

::e

Cf.)o -

30

...:1 � 25 t.!ı ...:1 < 20 Cl)

::e

:::::>

15

...:1 ı:ı., o 10 E-
u ÇAc:'>ı

çiler bala bozkırlardan atlılan çekebiliyordu ve askeri güçlerinin Xiaowen'in, başlattığı devrime ağır basması çok sürmeyecek gibi görünüyordu. Gelgelelim çaresizlik yeniliğin anası olarak hizmet etti. Xiaowen'in Xianbei savaşçılannı Çinli beyefendilere dönüş­ türmeye çalıştığı yerde, ardıllan artık tam tersini yaparak Çinli askerlere vergi indirimleri sağlamaya, Çinli soylulan kumandan­ lığa getirmeye ve Çinli savaşçılann Xianbei isimleri almasına izin vermeye başladı. Köylüler ve aydınlar savaşmayı öğrendi ve 577'de muhalefetin hakkından geldiler. Uzun ve kanşık bir süreç olmuş, ama Xiaowen'in vizyonu sonunda kazanmıştı. Sonuç, Çin'in keskin bir şekilde kutuplaşması oldu. Kuzey­ de parçalanmış, sağlıksız bir ekonominin tepesine oturan güçlü ordusuyla bir üst düzey devlet (58 l 'deki bir askeri darbenin ar­ dından Sui hanedanının adını aldı); güneyde patlama yapan bir ekonominin servetinden yararlanmaya çalışan, ama büyük ölçü­ de başansız olan parçalanmış bir devlet vardı. Kulağa kesinlikle işlemezmış gibi geliyor, ama aslında top­ lumsal gelişmeyi hızlıca başlatmak için mükemmel bir ortamdı bu. 589'da ilk Sui imparatoru Wendi bir donanma kurdu, Yangtze Vadisi'ni ele geçirdi ve Jiankang'a (belki yanm milyon askerden oluşan) büyük bir ordu gönderdi. Kuzey ve güneydeki askeri güç­ ler arasındaki aşın dengesiziikten dolayı kent haftalar içinde düştü. Güney Çin'in soylulan Wendi'nin asıl niyetinin onlan ver­ gilendirmek olduğunu anladıklannda, rivayete göre, toplu halde ayaklanıp Sui valilerinin bağırsaklannı deştiler -hatta yediler­ ama o yıl içinde yenilgiye uğratıldılar. Wendi, ekonomisini yıkıma uğratacak savaşlar vermek zorunda kalmadan Güney Çin'i fet­ hetti ve Doğu'daki canlanma hız kazandı.

Wu'nun Dünyası Sui hanedam tek bir devasa imparatorluğu yeniden kurmakla ay­

nı anda iki şeyi başarmıştı. llkin, merkezi Kuzey Çin'de bulunan güçlü devletin güneyin yeni ekonomik sınır bölgesinden yarar­ lanmasını; ikinci olarak da, güneyin ekonomik patlamasının bü­ tün Çin' e yayılmasını sağladı. Bu baştan beri niyet edilmiş bir sonuç değildi. Sui impara­ torlan, çağın en büyük anıtı olarak Yangtze'ye Kuzey Çin' e bağ393

D Ü N YAYA N E DE N BATI H Ü K M E D IYOR ( Ş I M D I L I K )

layan, uzunluğu 2400 kın , genişliği ise yaklaşık 40 m olan Büyük Kanalı inşa ettiklerinde, ordulan her tarafa gönderebilecek bir süper anayol istemişlerdi. Ancak bir kuşak içinde burası Çin'in ekonomik can damanna dönüşerek, kuzey kentlerini besieyecek pirincin güneyden nakledilmesini sağladı. 7. yüzyıl alimleri "Tai­ hang Dağlannı delerek," diye yakınıyorlardı, "Sui insanlannı da­ yanılmaz acılara mahkum etti"; gene de alimler kanalın "halka büyük faydası olduğunu. . . Hatta sonsuz faydalar getirdiğini" de kabul ediyorlardı.2 Adeta insan eliyle yapılmış bir Akdeniz gibi işleyen Büyük Ka­ nal, sonunda Çin'e antik Roma'nın hep tadını çıkardığı türden bir suyolu sağlayarak Doğu coğrafyasını değiştirdi. Şair Bai Ju­ yi, bir kez

�aha Çin'in başkentine dönüşen Chang'an hakkında

"yüzlerce ev, yüzlerce ev; kocaman bir satranç tahtasını andıran," diye yazmıştı. Kent "sıra sıra lahana ekilmiş devasa bir tarla gibi"

77,5 kilometrekareye yayılıyordu.3 Bir milyon sakini, New York'un Beşinci Caddesi'nin beş katı genişliğindeki iki yanı ağaçlık bul­ varlanna yığılmıştı. Chang' an eşsiz bir örnek de değildi; Luoyang muhtemelen onun yansı kadardı ve bir düzine başka kentin de

1 00 bin nüfusu vardı. Bununla birlikte, Çin'in taparlanması iki ucu keskin kılıç gi­ biydi, çünkü kuzeyli devletin kudreti ile güneyli pirinç bölgesinin birleşmesi iki taraflı kesiyordu. Bir yandan, tomurcuklanan bir bürokrasi çiftçileri ve tüccarlan zenginleştiren kent pazarlannı örgüdeyip güvenliğini sağlarken, toplumsal gelişmeyi yukanya doğru itiyordu; öte yandan, aşınya varan idare,-ticaretin her bir aynntısını düzenleyerek çiftçi ve tüccarlann elini ayağını bağ­ lıyor ve gelişmeyi frenliyordu. Memurlar fiyatlan sabitliyor, in­ sanlara ne zaman alıp satacaklannı söylüyor, hatta tüccarlann nasıl yaşayacağını belidiyordu (sözgelişi, ticaretle uğraşanların at binmesi yasaktı; at binrnek alım satım yapanlar için fazla asil görülüyordu.) Devlet memurlan siyaseti her zaman ekonominin önüne koy­ dular. İnsanlann gayrimenkul alıp satmasına izin vermek yerine, bütün toprağın devlete ait olduğunu ve çiftçilere sadece ödünç verildiğini ileri sürerek Xiaowen'in sistemini muhafaza ettiler. 2 3

Pi Rixiu, Quan Tang wen 797.8363b, çev. Xiong, 2006, s. 93. Bai Juyi, çev. Waley, ı96 ı , s. 1 6 1 . Şiir 827 yılına aittir. 394

ooe>u ÇAC>ı

Bu da köylüleri vergi mükellefi olarak kaydelmaya ve güçlü top­ rak sahiplerini denetim altında tutmaya zorladı, fakat her şey kırtasiyeciliğin karmaşıklığında tökezledi. Uzun yıllar boyunca tarihçiler bu toprak yasalannın gerçeği değil dönemin ideoloji­ sini yansıttığını düşündüler; kuşkusuz, diye akıl yürütüyorlardı, hiçbir modern çağ öncesi devlet bu kadar çok kağıt kalabalığıyla başa çıkamaz.4 Ne ki, Gobi Ç ölü'nün kıyısındaki Dunhuang'ın ço­ rak koşullannda iyi muhafaza edilmiş belgeler, 8. yüzyıl yönetici­ lerinin bu kurallan gerçekten de uygularlığını gosterir. Çiftçiler, derebeyleri ve vurguncular elbette bu kurallardan kaçmanın yollannı buldular; ama kamu hizmeti, o koskoca belge dağlannı dolduracak memurlada ardı arkası kesilmeden şişiril­ di ve sonunda bir devrimden geçti. Giriş sınavlan, teoride Han döneminden beri Çin'in en iyi ve en parlak idaresini yaratmış­ tı; oysa pratikte, aristokrat aileler doğuştan gelen avantajlany­ la yüksek makamlara gelmeyi her zaman başardılar. Gelgelelim 7. yüzyılda sınav puanlan gerçekten b aşannın tek ölçütü haline geldi. Çoğu kişinin yaptığı gibi, şiir yazmanın ve klasik edebi­ yattan alıntı yapmanın yönetsel beceriye giden en iyi' kılavuzlar olduğunu kabul edersek, devlet hizmeti konusunda Çin'in tarihin gelmiş geçmiş en akılcı seçme süreçlerini geliştirmiş olduğunu söyleyebiliriz. 5 Eski aristokrasinin yüksek mevkilerdeki tekeli zamanla çö­ züldükçe, yönetsel atamalar orta tabaka için servet ve nüfuza giden en emin yola dönüştü ve kamu hizmetine girme rekabeti kızıştı. Bazı yıllarda yüz kişide birden bile az kişi sınavlan ge­ çiyordu ve onlarca yıl boyunca bu sınavıara girenler hakkında anlatılan çok sayıda üzücü ve gülünç hikaye vardır. İlıtiraslı aile­ ler, tıpkı bugün ergenlik çağındaki çocuklannı en gözde üniversi­ telere girmeleri için sınavıara sokan birçok aile gibi özel hocalar tutuyordu ve yeni icat edilen matbaalar binlerce alışıırma kitabı 4

"KAğıt kalabalığı" yerinde bir sözdür. Han döneminde Çin'de icat edilen gerçek kAğıt 7. yüzyılda yaygınlaşmıştı.

5

lBBO'lerde İngiltere kamu hizmetlerini yeniden düzenlerken bilinçli olarak bu­ na benzer sınavlar başlatmış ve parlak genç erkekleri Hindistan'ı idare etme­ ye göndermeden önce Yunan ve Latin klasikleri konusundaki bilgilerini test etmişti. Bugün bile İngiliz devlet memurlan mandarin diye anılır. 19. yüzyıl muhafazakirlan bu sınavlan İngiltere'yi "Çinlileştirme" amacı taşıyan sinsi bir komplonun parçası olarak görmüşlerdi. 395

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü K M E D IYOR ( Ş I M D I L I K )

basıyordu. Bazı adaylar, astarlanna deneme örnekleri yazılmış Mkopya gömlekleri" giyiyordu. Notlarda edebi kompozisyon çok ağırlıklı olduğundan, her genç erkek şair olmaya can atıyordu; şi­ ir yazan bu kadar çok parlak beyinle bu dönem, Çin edebiyatının altın çağına dönüştü. Sınavlar eğitimli seçkinler içerisinde eşi benzeri görülmemiş bir toplumsal hareketlilik yarattı ve bazı tarihçiler, yeni dışa açıl­ ma anlayışının toplumsal cinsiyet ilişkilerine kadar yayılmasıyla bir tür "ön-feminizmin" doğu§ı,ıqdaiı bile söz ederler. Bu eğilimi fazla abartmamalıyız; günüiiiÜze �laşan 8. yüzyıl kitaplan ara­ sında en yaygınlanndan biri olan Büyükbabanın Aile Kılavuzu, 1 000 yıl öncesine ·mensup hiç kimseyi şoke edecek gibi değildi: '

Bir gelin kocasına hizmet eder, Tıpkı babasına hizmet ettigi gibi. Sesi hiç işitilmemelidir, Nasıl ki bedeni ve gölgesi görülmemeliyse. Kocasının babası ve agabeyleri yanında AUzını bile açmamalı dır. 6

Öte yandan yeni çeyiz kalıplan ve kadınlarm becerileri konusun­ da (Konfüçyüsçü fikirlerle kıyaslandığında) özgürlükçü sayıla­ bilecek Budist tutumlan, en zengin kadınlara büyükbabanın bu talimatlannı görmezden gelme imkanlan veriyordu. Budist rabi­ besi olarak bir çeşit hizmet verdikten sonra, oğlunun ( 1 3 yaşın­ da) genç kansı olacağı imparatorun hareminde bir diğer hizmete başlayan Wu Zetian'ı alın örneğin. Wu, rivayete göre, bambu per­ de ardından yönettiği kuş beyinli, yumuşak başlı kocasını zekaca fersah fersah geride bırakıyordu. Ve kocası 683'te çok da işine gelecek şekilde öldüğünde, iddiaya göre, Wu veliahtını zehirledi, ardından kendi oğullanndan ikisini tahttan indirdi (birini altı hafta sonra, diğerini altı yıl sonra). 690'da bambu perdeyi aça­ rak, Çin tahtına oturmuş oturacak tek kadın olarak imparatoriçe oldu. Bazı yönlerden Wu son gerçek ön-feministti. Onlü Kadınlann

Biyografileri Derlernesi'nin yazılması için bir araştırma enstitü­ sü kurdu ve Çin'in en kutsal ritüeli olan Cennete Kurban töreni için Tai Dağı'na yürüyen bir kadın geçit alayının başına geçerek 6

Family Instructions of the Grandfather, çevirisi: Erey, 1 996, s. 127. 396

DOGU ÇAGI

tutuculan kızdırdı. Gene de, kadınlardan oluşan bu kardeşlik ru­ hunun da sınırlan vardı; Wu en tepeye çıkmak için dolaplar çe­ virirken, kocasının kıdemli eşi ve gözde cariyesinin birer tehdit olarak yoluna çıkması üzerine (yine iddiaya göre) kendi bebeğini boğup suçu rakiplerinin üzerine attı, sonra da kollannı ve bacak­ lannı kestirip bir şarap fıçısında boğdurdu. Wu'nun Budiznıi de tıpkı ön-feminiznıi kadar çelişkiliydi. Bir dönem kas ap dükkılıılannı yasaklayacak kadar dindar bir Budist olduğu kesindir; bir seferinde de, Hindistan'dan kutsal metinler toplamaktan dönen bir keşişi, C hang' an kent sınırlannın ötesine kadar gidip bizzat karşılamıştı. Gene de siyasal amaçlarla dini rezilce kullanmaktan geri durmadı. 685'te iişığı (o da bir keşişti) sonunda evrensel hükümdar olacak liyakatle doğmuş bir kadı­ nın yükselişine kehanet eden Büyük Bulut Sutra adında bir metin "buldu." Wu Eşsiz Maitreya (Müstakbel Buda) unvanını aldı. Ef­ saneye göre, Longmen'deki güzel Maitreya Buda'nın yüzü Wu'nun yüzüne benzer (Resim 7 . 1 ) .

Resim 7 . 1 . Wu Zetian'ın yüzü mü? Efsaneye göre, 700 civannda Longmen'df' yontulan Müstakbel Buda'nın bu anıtsal çehresi için, Çin'i kendi adına yöneter< tek kadın model alınmıştı.

397

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü K M E D IYOR ( Ş I M D I LI K )

Wu'nun devlet hizmetiileriyle de e n a z b u kadar karmaşık bir ilişkisi vardı. Aile bağlantıianna karşı giriş sınavlannı destekle­ di; ne ki sınavlan, kadın hükümdarlanndan nefret eden ve his­ leri kendisinden de aynen karşılık gören Konfüçyüsçü beyefendi alimler yönetiyordu. Wu bu alimleri sürdü; onlar da yazdıklan resmi tarihlerde, kadınlar en tepedeyken işlerin nasıl kötüye git­ tiğini anlatırken onu örnek göstererek misilleme yaptılar. Ancak Wu'nun egemenliğinin ihtişamını gizlemeyi o zaman bile başaramadılar. Bozkırlann derinliklerine ı milyon kişilik ordu ve kaynak gönderilmesini emretti. Han'dan ziyade Roma ordusu gibi, bu ordunun askerleri büyük ölçüde imparatorluğun içinden toplanmıştı ve subaylan seçkin tabakadan geliyordu. İç rakipierin göz\inü yıldırabilirdi, ama özenli tedbirlerle komu­ taniann sadakati sağlandı. On askeri bile izinsiz sevk eden her subay bir yıl hapisle cezalandınlıyordu; bir alayı sevk edenler boğdurulma riskini göze almış oluyordu. Ordu Çin hükümranlığını kuzeydoğuda, güneydoğuda ve Or­ ta Asya'da eskisinden de daha derinlere kadar genişletti, hatta 648'de Kuzey Hindistan'a bile müdahale etti. Çin'in "yumuşak" gücü daha da uzaklara ulaştı. 2. ile 5. yüzyıllar arasında Hindis­ tan kültürel bir ağırlık merkezi olarak Çin'i gölgede bırakmıştı; misyonerleri ve tüccarlan Budizmi dört bucağa yaymış ve yeni oluşan Güneydoğu Asya devletlerinin seçkinleri Hint giyim ku­ şam ve yazısının yanı sıra dinini de kabul etmeye koyulmuştu. Ancak 7. yüzyıla gelindiğinde Çin'in nüfuzu da hissedilir olmuş­ tu. Güneydoğu Asya'da kendine has bir Çinbindi uygarlığı gelişti, Çin Budizmi ekolleri Hindistan'daki düşünceyi biçimiandirdi ve Kore ile Japonya'nın doğuş halindeki devletlerinde yönetici sı­ nıflar Budizmlerini tümüyle Çin'den öğrendi. Çin giysilerini, kent planlamasını, hukuk kurallannı ve yazısını taklit ettiler ve Çin hükümdarlannın onayına sahip olduklan kadar onlann sayıın­ dan geldiklerini de ileri sürerek kendi iktidarlannı perçinlediler. Çin kültürünün çekiciliği kısmen yabancı fikirlere açık olma­ sından ve bunlan kanştırarak yeni fikirler üretebilme yeteneğin­ den ileri geliyordu. Wu'nun dünyasındaki en kudretli insaniann birçoğu, Çin' e göç etmiş bozkır göçebelerine dek atalannın izini sürebiliyordu ve Doğu ve Batı'yı birbirine bağlayan bozkır anayo­ luyla bağlannı da sürdürmekteydiler. İç Asyah dansçılar ve lav398

ooe>u ÇAU ÇAC'>I

Bir asır gibi bir süre içinde, Araplar Batı çekirdeğinin en zen­ gin kesimlerini topraklanna kattı. 674'te ordulan Konstantino­ polis surlan altında kamp kurdu. 40 yıl sonra Pakistan'ın İndus kıyılannda duruyorlardı ve Kuzey Afrika'dan İspanya'ya geçmiş­ lerdi. 732'de bir savaşçı birlik Orta Fransa'daki Poitiers'e kadar geldi. Ardından çöllerden imparatorlukların merkezi topraklan­ na göç yavaşiadı. 1 000 yıl sonra Gibbon'ın bu konudaki düşün­ celeri şöyleydi: Muzaffer bir yürüyüş kolu, Cebelitank kayalığından Loire kıyılanna 1 600 kilometreden fazla ilerlemişti; eşit bir me­ safenin tekrarlanması Sarazenleri [Kuzey Afrikalı Müslü­ manlari Polonya topraklanna ve İskoçya'nın dağlık kesim­ lerine kadar götürebilirdi: Ren artık Nil veya Fırat'tan daha aşılmaz sayılmazdı ve Arap donanınası tek bir çarpışmaya bile girmeksizin Thames'in ağzına dek gelebilirdi. Belki Oxford'un fakültelerinde şimdi Kuran tefsirleri akutuluyor ve hatipleri Muhammed'in vahyinin kutsallığını ve gerçeği­ ni gösteriyor olurdu.'0

Gibbon alaycılık taşımayan bir anlatırola "Hıristiyanlık böylesi felaketlerden kurtarıldı," diye ekliyordu. 1 8 . yüzyıl İngiltere'sinin geleneksel bilgeliği, tıpkı 7. yüzyıl Konstantinopolis'indeki gibi, Hıristiyanlığı Batı'nın tanımlayıcı değeri, islamı ise onun anti­ tezi olarak görüyordu. Çekirdeklerin hükümdarlan gelenleri hep barbar olarak düşünmüşlerdi muhtemelen; ama Gibbon, Arapla­ rın aslında Batı çekirdeğinin Hıristiyanlığın zaferiyle başlayan -ilkine göre daha büyük- ikinci dalga Eksen dönüşümünün par­ çası olduğunu gayet iyi anlamıştı. Hatta Gibbon'ı bile geride bı­ rakarak, Araplan MÖ 2200 Mezopotamya'sındaki Amoritlere ka­ dar geriye uzanan daha eski bir geleneğin içine yerleştirip, onları kendi gözlerinden görebiliriz: Ç akirdeğe kendi çatışmalarıyla çe­ kilmiş ve artık hak ettikleri bilkirniyeti iddia eden insaniardı on­ lar. Batı'yı görnıneye değil, mükemmelleştirmeye; İustinianos'un ve Hüsrev'in ihtiraslannı önlemeye değil, bizzat gerçekleştirme­ ye gelmişlerdi. Yüzyılımızın siyaset bilimcilerinin birçoğu, tıpkı Gibbon'ın 1 8. yüzyıl eleştinnenleri gibi, İslam uygarlığını "Batı" uygarlığı­ nın dışında ve ona karşı olarak düşünmeyi uygun görüyor (Batı 20 Gibbon, Veeline and FaU of the Roman Empire, c. 5 ( 1 788). 52. bölüm. 411

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü K M E D IY O R ( ŞI M D I L I K )

uygarlığıyla kastettikleri genellikle Kuzeybatı Avrupa v e onun denizaşın kolonileri oluyor). Oysa bu tarihsel gerçekliklelin yad­ sınmasıdır. 700' e gelindiğinde İslam dünyası az çok Batı çekirde­ ğinin ta kendisi olmuşken, Hıristiyanlık sadece kuzey ucundaki bir çepere dönüşmüştü. Araplar, daha önce Roma'nın yaptığı gibi, Batı çekirdeğinin büyük kısmını bir araya getirmişti. Arap fetihleri Wendi'nin Doğu'daki fetihlerinden daha uzun zaman aldı; ancak Arap ordulan çok küçük ve halk direnişi genel­ likle çok sınırlı olduğu için, fethettikleri topraklan nadiren tah­ rip etti. 8. yüzyılda Batı'nın toplumsal gelişmesi nihayet düşmeyi bıraktı. Artık büyük ölçüde yeniden birleşen Batı çekirdeği, tıpkı 6. yüzyılda Doğu çekirdeğinin yaptığı gibi, sıçrama gösterebilir ve belki Doğu-Batı farkı yeniden kapanabilirdi. \

Tutunamayan Merkezler Ancak, Grafik 7 .ı 'in de açıkça gösterdiği gibi, bu gerçekleşmedi. Her iki çekirdek de 700'e gelindiğinde hemen hemen birleşmiş olması­ na ve 8. ve 10. yüzyıllar arasında benzer siyasal imkanlardan ya­ rarlanmasına veya felaketlerden yakınmasına karşın, Doğulu top­ lumsal gelişme Batılı gelişmeden daha hızlı yükselmeye devam etti. Her ikisi de yeniden birleşmiş çekirdeklelin çürük olduğu or­ taya çıkacaktı. Hükümdarlan, Han ve Romalilann çok iyi bildiği bir dersi yeniden öğrenmek zorunda kaldı: İmparatorluklar hile yaparak ve taviz vererek yönetilir; ama ne Çin'in Sul hanedam ne de Araplar bu konularda çok iyiydi. Han hanedam gibi Sui de göçebeler (şimdi Xiongnu'dan çok Türkler21) konusunda endişe­ lenmek zorundaydı; ama Doğu çekirdeğinin büyümesi sayesinde, aynı zamanda yeni kurulan devletlerden gelen tehditlere karşı da uyanık olmalan gerekiyordu. Günümüz Kore'sindeki Kogur­ yo, Çin' e akın yapmak üzere Türklerle gizli müzakereler yapmaya koyulduğu zaman, Sui imparatoru harekete geçmeye karar verdi. 6 1 2'de Koguryo üzerine büyük bir ordu gönderdi, ama kötü hava, daha da kötü lojistik ve gaddar liderlik ordunun yıkımını getirdi. 6 1 3'te bir başka, 6 14'te de üçüncü bir ordu daha gönderdi. Dör-

21

İraklios'un 620'lerde Mezopotamya'yı istila etmek için tuttuğu Türk askerlerin bozkır anayolunun öteki ucundaki uzak akrabalan. 412

DOCU ÇACI

düncü bir ordu hazırlarken, talepleri karşısında çıkan ayaklan­ malar imparatorluğunu paramparça etti. Bir süre boyunca mahşerin atlılan yeniden iplerini koparacak gibi göründü. Zorba komutanlar Çin'i böldü; Türki boy beyreri onlan birbirlerine karşı kullanarak diledikleri gibi yağma yap­ tılar; kıtlık ve hastalık yayıldı. Bir salgın bozkırlardan inerken, korkunç şekilde hıyarcıklı vebaya benzeyen bir başkası da deniz yoluyla geldi. Ancak, nasıl ki beceriksiz budalalık krizi başlat­ maya yeterliyse, iyi liderlik de son venneye yetti. Çinli zorba ko­ mutanlardan biri olan Tang dükü, diğer Çinli komutanlara kar­ şı kendisini desteklemeleri için büyük Türki reislerle görüştü; Türkler yaptıklan hatamn henüz farkına varamadan kendisini yeni Tang hanedammn hükümdan ilan etmişti bile. 630'da oğlu Çin hakimiyetini bozkırlarda daha önce herhangi bir dönemde olduğundan daha derinlemesine yaymak için Türkler arasındaki bir iç savaştan yararlandı (Harita 7 . l b) . Devletin denetimi yeni­ den kuruldu; nüfus hareketleri, kıtlıklar ve salgınlar yavaş yavaş dindi; ve Wu'nun dünyasının yarattığı toplumsal gelişme seli var gücüyle yeniden akınaya koyuldu. Merkezi birleştirmeye Han dönemlerinden bile daha güçlü bir şekilde el attı; ama insaniann doğası gereği, bu kadar güçlü bir el her zaman bulunmuyordu. Aslına bakılırsa Tang İmpara­ torluğunu silen de duygulann en insani olanı oldu: aşk. Büyük şair Bai Juyi'ye göre, imparator Xuanzong "bir imparatorluğu sarsahilecek güzelliğin pençesine yakalanarak" 740'ta oğlunun kansı Yang Guifei'ye delicesine aşık oldu ve onu cariyesi yaptı.22 Bu hikaye, 1 500 yıl önce Batı Zhou hanedanını yıkmış olan kral You ve yılan kadın Bao Si arasındaki aşka şüphe uyandıracak ka­ dar benzerdir; öyle bile olsa, gelenek Xuanzong'un Yang Guifei'yi memnun etmek için her şeyi yapmaya hazır olduğunu kabul eder. Bunun için bulduğu parlak fikirlerden biri, cariyesinin, aralann­ da Çin'in safında savaşan An Lushan adında bir Türki generalin de bulunduğu gözdelerine nişanlar yağdınnaktı. Askeri güç çev­ resinde alışılmış koruyucu önlemleri ihmal eden Xuanzong, An'ın muazzam ordulann denetimini ele geçinnesine izin verdi. 22

Bal Juyl, Everlasting Wrong, çev. Witter Bynner, alıntı: Birch, 1963, s. 266, 269: Guifei aslında "refika" anlamına gelir; Yang'ın asıl adı Yuhuan idi, ama Guifei un­ vanıyla tanındı.

4ı3

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM E D I YOR { Ş I M D I L I K !

Saray entrikalannın karmaşıklıklan göz önüne alındığında,

An er ya da geç gözden düşecekti. 755'te bu olduğunda An muaz­

zam ordularını Chang'an'ın üzerine yürüterek tavnnı açıkça gös- . terdi. Xuanzong ve Yang kaçtı; ama onlara refakat eden askerler Yang'ı iç savaşa neden olmakla suçlayarak kellesini istediler. Xu­ anzong -sevdalı olduğu kadını askerlerin elinden kurtarmaktan umudunu kesince hıçkınklara boğularak- onu baş hadım ağası­ na boğdurdu. "Çiçekli saç tokalan saçıldı yerlere, hiç kimse onla­ n toplamaya kalkışmadı," diye yazdı Bai Juyi. lmparator esirgeyemedi onu, sadece kapattı yüzünü eUe­ riyle. Sonra, dönüp baktıiJında, kan ve gözyaşları gölü Serin bir rüzgarın getirdiiJi sarı tozun altına gizlenmişti.23 \

Efsaneye göre, Xuanzong bir falcı tutarak Yang'ın ruhunun izi­ ni sihirli bir adada bulur. Bai'nin şiirinde Yang imparatora şöyle söyler: "Ruhlarımız birbirine ait. Bir yerde, bir zaman, yeryüzün­ de veya gökyüzünde, kesinlikle birleşeceğiz."24 Gelgelelim, bu arada Xuanzong'un oğlu isyanı bastırdı, ama bunu yapma yöntemi -diğer askeri yöneticilere An'ınkiler kadar geniş yetkiler vermek ve bozkırlardan Türkleri çağırmak- yeni ye­ ni felaketiere kapı açtı. Sınırlar çöktü, vergi kaynaklan kurudu ve kuşaklar boyunca imparatorluk düzenin yeniden kurulması ve yeni başkaldınlar, istilalar ve ayaklanmalar arasında tökezleyip durdu. 907'de bir zorba komutan nihayet yeniyetme imparatoru öldürüp Tang hanedanını sefaletten kurtardı ve sonraki 50 yıl bo­ yunca Kuzey Çin' e tek bir büyük krallık hükmederken, güneye de 8 ila l O arasında daha küçük krallık egemen oldu. Xuanzong Çin'in temel siyasal sorununu açığa çıkarmıştı: Kudretli imparatorların çok fazla iktidan vardı ve diğer kurum­ lan ezip geçebiliyorlardı. Yetkin imparatorlarla bu durum bir so­ run yaratmıyordu, ama yetenek ve baş gösteren zorluklar yelpa­ zesinin rastlantısal dağılımı, er ya da geç felaketierin neredeyse kaçınılmaz olması anlamına geliyordu. Batı çekirdeğinde bir anlamda bu sorunun tam tersi vardı: Liderlik çok zayıftı. Muazzam Arap İmparatorluğu'nun bir im. 23 Age. 24 Age. 414

DOC'>U ÇAC'>I

paratom yoktu. Muhammed hükümdar değil bir peygamberdi ve peşinden gelen insanlar, Tann'nın isteğini onun bildiğinden emin olduklan için yapmışlardı. 632'de öldüğünde, başka birini takip etmeleri için aşikar bir neden kalmamıştı ve Muhammed'in Arap ittifakı dağılma noktasına geldi. Bunun önünü almak için saha­ belerin birkaçı bütün gece oturup içlerinden birini halife seçtiler; hem "vekil" (Tann'nın vekili) hem de "halef' (Muhammed' in halefi) anlamına gelen sözcük bu ikili anlamıyla gayet yerinde bir ter­ cihti. Ne ki, halifenin önderlik iddiası sadece merhum peygambe­ re yakınlığından ileri geliyordu. Bazılan Pers ve Bizans imparatorluklarını yağmalama, diğer­ leri imparatorluklan aralannda paylaşıp toprak sahipleri olarak yerleşme ve daha başkalan da yeni peygamberleri kutsama pe­ şindeki Arap reisierinin parçalanmışhğı düşünülürse, ilk birkaç halifenin gerçekten başanh olduğunu söylemek gerekir. Arapla­ nn çoğunu Bizans ve Pers imparatorluklannı elden geldiğince az tahrip etmeye; fetbedilen topraklann köylülerini tarlalannda, toprak sahiplerini mülklerinde ve bürokratlannı da sayım yap­ tıklan dairelerinde tutmaya ikna ettiler. Yaptıklan ana değişim, imparatorlukların vergilerini fetbedilen diyarlardaki stratejik noktalarda, sadece Araplara özgü gamizon kentlerinde yaşayan Tann'nın savaşçılan olarak Araplara yönlendirmekti. Ancak, halifeler bir halifenin tam olarak ne olduğu konusun­ daki muğlakhk sorununu ortadan kaldıramadı. Halifeler gelirleri merkezileştiren ve fermanlar çıkaran hükümdarlar mıydı, yoksa sadece yeni fetbedilen eyaletlerdeki bağımsız şeyhlere tavsiye veren dini liderler miydi? İslam öncesi kabile seçkinlerini tem­ sil ediyor olabilirler miydi? Yoksa bu sözcük Muhammed'in ilk takipçilerinin seçtiği Müslüman anlamına mı geliyordu? Yahut eşitlikçi bir inananlar topluluğunun başı mıydı? Hiçbir halife her zaman tüm Müslümanlan hoşnut edemedi ve üçüncü halifenin öldürüldüğü 656'da bu konudaki sıkıntılar bir krize dönüşecek kadar tırmandı. Muhammed'in sahabelerinin pek azı hayattaydı ve seçim Muhammed'in kendisinden çok genç amcaoğlu (ve da­ madı) Ali'den yana sonuçlandı. Ali İslamın özgün ruhu olarak gördüğü şeyi geri getirmek is­ tiyordu, ama yoksuldan yana tavır alarak vergi gelirlerini asker­ lerin eline bırakıp ganimeti daha eşit paylaştırması, evvelce imti415

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM E D I YO R ( Ş I MD I L I K )

yazlı olan gruplann öfkesini üzerine çekti. İ ç savaş ateşi için için yanıyordu, ama Müslümanlar (bu aşamada) bir başkasını öldür­ mek konusunda isteksizdi. 66l 'de uçurumdan döndüler: Ali'nin hayal kırıklığına uğramış destekçileri, bütün Arap dünyasını sa­ vaşa boğmak yerine onu öldürdü. Hilafet şimdi en büyük Arap sa­ vaşçıları birliğinin komutanına geçmişti; Şam'da bir başkent inşa etti ve çok başarılı olmamakla birlikte, merkezleştirilmiş vergileri ve bürokratlarıyla geleneksel bir imparatorluk yaratmaya çalıştı. Çin'de Xuanzong'un aşkı siyasal felaketi tetiklemişti; Batı'day­ sa kardeşçe sevgi -veya daha doğrusu, onun eksikliği- yıkım an­ lamına geldi. 750'de yeni bir halifeler hanedam Bağdat' a yerleş­ ti ve daha da etkili biçimde merkezileşmeye çalıştı; ama 809'da biraderler arasındaki bir hilafet kavgası, Halife Memun'un Arap ölçütlerine göre bile zayıflamasına yol açtı. Cesaretle sorunun özüne gitmeye karar verdi: Tanrı. Hıristiyanların veya Budistle­ rin tersine Müslümanların kurumsallaşmış bir ruhhan hiyerar­ şisi yoktu; hatın sayılır bir dünyevi iktidara sahip halifelerin, Tanrı'nın ne istediğine dair başkalarından daha çok şey bildik­ lerine dair bir iddiaları yoktu. Memun İslamdaki eski bir yarayı yeniden açarak bunu değiştirmeye karar verdi. Vaktiyle 680'de Muhammed'in amcaoğlu/damadı Ali'nin ken­ dini öldürtmesinin üzerinden 20 yıl geçmeden, Ali'nin oğlu Hü­ seyin halifelere karşı isyan bayrağını kaldırdı. Hüseyin yenilip öldürüldüğü zaman parmağını kıpırdatan müslüman sayısı çok azdı; ama bunu izleyen yüzyıl içinde bir hizip (Şiilik) , mevcut halifelerin konumlarını Ali'nin öldürülmesine borçlu oldukları­ na, bu yüzden de meşru olmadıkianna ikna olmuştu. Bu mezhep -Şiiler- Hüseyin, Ali ve Muhammed'in kanının aslında Tanrı'nın irfanının ayrıcalığını sağladığını ve İsiama ancak bu soydan i­ mamların önderlik edebileceğini ileri sürdüler. Çoğu Müslüman (peygamberin teamülünü, yani sünnet'i izledikleri için Sünni ola­ rak adlandırılırlar) bu iddiayı gülünç bulsa da, Şiiler teolojilerini büyük bir özenle geliştirmeye devam ettiler. 9. yüzyıla gelindi­ ğinde, artık bazı Şiiler imamlar silsilesinin bir mehdiye, yeryü­ zünde Tanrı'nın hükümranlığını kuracak bir mesihe varacağına inanıyordu. Memun'un parlak fikri, mevcut imamı (Hüseyin'in üçüncü kuşak torunu) kendi halefi olarak seçmek, böylelikle Şiileri ken416

ooe;u çAC;ı

di şahsi mezhebi haline getirmekti. Manipülatif olsa da zekice bir oyundu, ama imam bir yıl içinde ölüp de oğlunun Memun'un dalavereleriyle ilgilenmediği anlaşılınca plan suya düştü. Hiç yılmayan Memun hemen B planını devreye soktu. Bağdat'ta is­ tihdam ettiği din kurarncılan içinde Yunan felsefesinden etkilen­ miş olan bazıları, Kuran'ın (çoğu Müslümanın düşündüğü gibi) Tanrı'nın özünün bir parçası olmayıp, insan eliyle yaratılmış bir kitap olduğunu söyleme eğilimindeydi. Bu itibarla, Kuran -ve onu yorumlayan bütün din adamları- Tanrı'nın yeryüzündeki vekili olan halifenin yetkisi altına giriyorlardı. Memun gözlerini korku­ tup diğer alimierin onayını almak için bir Irak enkizisyonu25 kur­ du; ama birkaç çetin ceviz din adamı tehditlerine kulak asmayıp Kuran' ın, -Memun da dahil- her şeyin üstünde olan Tanrı keliimı olduğunda ısrar etti. Uzayıp giden mücadele nihayet halifelerin yenilgiyi kabullendikleri 848'de sona erdi. Memun'un A ve B planlannın sinizmi hilafetin otoritesini zaten sarsmıştı, C planı ise bu otoriteyi büsbütün yıktı. Dinsel yetkeyi hiilii eline geçirememenin hırsıyla, ineelikle oynamaktan vazgeçip, -bir köle ordusu olarak Türki atlılan satın aldığı dü­ şünülürse sözcüğün gerçek anlamıyla- düpedüz askeri kuvvete yatırım yapmaya karar verdi. Kendinden önceki diğer hükümdar­ lar gibi Memun ve halefieri de, göçebelerin özleri gereği kontrol edilemez olduğunu öğrendiler. 860' a gelindiğinde halifeler kendi köle ordulannın rehineleri konumuna düşmüşlerdi. Askeri güç­ ten ve dinsel destekten yoksun olarak artık vergi toplayamadıkla­ rından eyaletleri emirlere satmak zorunda kaldılar: Askeri valiler belirli bir miktar para ödüyor, ardından toplayabildikleri kadar vergi topluyorlardı. 945'te bir emir Bağdat'ı eline geçirdi ve hila­ fet bir düzine bağımsız emirliğe aynldı.26 O döneme gelindiğinde Doğu ve Batı çekirdeklerinin her biri l O'u aşkın devlete bölünmüştü; iki çekirdekteki kınlmalar ara­ sındaki benzeriikiere karşın, Doğulu toplumsal gelişme Batı'da25 Önceden de değinildiği üzere, tarihçiler genellikle 7. yüzyıl, Müslüman fetihleriyle birlikte, Dicle ve Fırat ınnaklan arasındaki bölgeyi tanırolarken Yunanca Mezo­ potamya yerine Arapça Irak' ı kullanmayı yeğlerler. 26 Halifeler 1258'e dek Bağdat'ta kaldılar (ve daha sonralan bile "gölge halifeler" Kahire'de devam etti), ama MÖ 77l'den sonra Zhou Çin'i krallan gibi bunlar da sadece görlinüşte hükümdar oldu. Emirler genelde Cuma hutbelerinde halifelerin adını anıyorlardı, ama bunun dışında umursamıyorlardı. 417

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM E D IYOR ( Ş I M D I L I K )

kinden daha hızlı yükselıneyi gene de sürdürdü. Açıklaması yine şu gibi görünüyor: Tarihi yapanlar imparatorlar veya entelektüel­ ler değil, işleri yapmanın daha kolay, daha karlı ve daha güvenilir yollarını arayan milyonlarca tembel, açgözlü ve korkmuş insan­ dır. Sıradan insanlar yaşamlannda hükümdarlann yol açtığı kar­ gaşadan bağımsız olarak, her şeyden olabildiğince yararlanarak geçinip gitmeyi başanyordu; Doğulular ve Batılıların geçinip git­ tiği coğrafi gerçeklikler birbirinden çok farklı olduğu için, her bir çekirdekteki siyasal krizler çok farklı sonuçlar getirebiliyordu. Doğu'da 5. yüzyıldan itibaren Yangtze'nin ötesinde yeni bir ekonomik ufuk yaratmış olan iç göç, toplumsal gelişmenin ardın­ daki asıl motordu. 6. yüzyılda birleşik bir imparatorluğun resto­ rasyonu g�lişmenin artışını hızlandırmıştı ve 8. yüzyıla gelindi­ ğinde yukanya doğru hareket öylesine güçlüydü ki, Xuanzong'un aşk hayatının olumsuz sonuçlanndan bile kurtulmayı başardı. Siyasal kargaşanın hiç olumsuz etkisi olmadığı söylenemez kuş­ kusuz; örneğin 900'de Doğu puanındaki ani düşüş (Grafik 7 . 1 ) büyük ölçüde rakip orduların milyonluk Chang'an kentini yakıp yıkmasının sonucuydu. Fakat çatışmaların çoğu, hayati önemde­ ki çeltik tarlalan, kanallar ve kentlerden çok uzakta yapıldı ve önceden ticarete köstek vuran devlet memurlarını uzaklaştırma­ sıyla gelişmeyi fiilen hızlandırmış bile olabilir. Böyle sorunlu dö­ nemlerde devlete ait topraklan denetlerneyi başaramayan devlet memurlan, ticaretteki tekeller ve vergilerden para toplamaya ko­ yuluyor ve tüccarlara işlerini nasıl yapmalan gerektiğini söyle­ meyi bırakıyorlardı. Kuzey Çin'in siyasal merkezlerinden güneyin tüccarlanna bir iktidar aktanmı vardı ve kendi başlannın çare­ sine bakmaya bırakılan tüccarlar ticareti hızlandırmanın daha başka yollarını buluyorlardı. Kuzey Çin'in denizaşın ticaretinin çoğu devletin yönetiminde, imparatorluk sarayı ile Japonya ve Kore hükümdarları arasında gerçekleşmişti ve 755'ten sonra Tang hanedanının siyasal iktida­ nnın çöküşü bu bağlantıları kopardı. Bazı sonuçlar olumluydu: Çin modelinden kopan Japon seçkin kültürü, uzun bir kadın edip­ ler silsilesinin Genji Masalı ve Yastık Kitabı gibi başyapıtlar ya­ rattığı kayda değer ve özgün yönlerde ilerledi. Gelgelelim sonuç. ların çoğu olumsuzdu. 9. yüzyılda Kuzey Çin, Kore ve Japonya'da ekonomik yavaşlama ve devletin çöküşü el ele yürüdü. 418

DOCU ÇACI

Güney Çin'de ise, bağımsız tüccarlar devletin iktidanndan u­ zakta bu yeni özgürlükten yararlanmayı başardılar. 1 990'larda Ca­ va Denizi'nde bulunan 1 0. yüzyıl gemi enkazlannın yalnız lüks Çin mallan değil, aynı zamanda Güney Asya ve Müslüman dünyadan çömlekler ve cam eşyalar içermesi, bu bölgedeki pazariann geniş­ lemesinin ipucunu verir; ve yerel seçkinler refah kazanan tüccar­ lan vergilendirdikçe, ilk güçlü Güneydoğu Asya devleti, günümüz Sumatra'sı ile Kamboçya'daki Khınerler arasmda doğdu. Batı Avrasya'nın Doğu'nun pirinç bölgesinin eşdeğerinden yoksun olan çok farklı bir coğrafyası vardı, ki bu da kendi siya­ sal kınlmasının da çok farklı sonuçlan olması anlamına geliyor­ du. 7. yüzyılda Arap fetihleri, Roma dünyasını Perslerinkinden ayıran eski sının silip süpürerek (Harita 7.4) Müslüman çekir­ dekte adeta bir patlama etkisi yarattı. Halifeler Irak ve Mısır'da sulama tesislerini genişlettiler ve tüccarlar İndus'tan Atıantik Okyanusu'na tahıl ve teknik taşıdılar. Pirinç, şeker ve pamuk Müslüman Akdeniz'in her yerine yayıldı; tahıllan dönüşümlü

olarak yetiştiren çiftçiler tarlalanndan iki üç kez ürün almaya başladılar. Sicilya'yı sömürgeleş.tiren Müslümanlar makama ve dondurma gibi klasik Batılı yiyecekleri bile icat ettiler. Ne var ki, Roma ve Pers dünyası arasındaki eski bariyerin yı­ kılmasının kazançlan, Akdeniz çapındaki islamı Hıristiyanlıktan ayıran yeni bariyerin yol açtığı kayıplar karşısında gitgide önem­ sizleşiyordu. Güney ve Doğu Akdeniz gitgide daha sağlam şekil­ de Müslümaniaştıkça (750 gibi geç bir tarihte, Arap hiliıniyeti altındaki on kişiden ancak biri Müslümandı; 950'ye gelindiğinde bu oran tam tersine dönerek onda dokuz olmuştu) ve Arapça bu dünyanın lingua franca'sı haline geldikçe, Hıristiyanlıkla temas azaldı; ardından SOO'den sonra hilafet parçatandıkça emirler İslam dünyası içinde de engeller çıkarmaya başladı. Müslüman çekirdek dahilindeki İspanya, Mısır ve İran gibi bazı bölgeler yal­ nızca iç talep le idare edecek kadar büyük topraklardı, ama diğer­ leri geriledi. Ve Çin'in 9. yüzyıl savaşlan çoğunlukla ekonomik merkezlerden uzak kalmışken, Irak'ın. kınlgan sulama ağı, rakip Türki köle ordulannca ve Afz?,kalı plantasyon kölelerinin çeşitli dönemlerde bir şair, bir peygamber ve Ali'nin soyundan olduğu iddia edilen birinin önderliğinde 14 yıl süren ayaklanması sonu­ cu tahrip edildi. 419

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM E D I YO R ( Ş I M D i l i K )

Harita 7.4. Fay hatlan kayıyor: Kalın kesintili çizgi, M Ö 100 ile M S 600 arasında Roma'yı Pers dünyasından ayıran büyük ekonomlk-siyasal-kültürel fay hattını temsil ediyor; düz çizgi Ise MS 650'den sonra İsiarnı Hıristiyanlıktan ayıran ana çizgiyi gösteriyor. En üstte solda, 800 civannda gücünün doruııundakl Frank İmparatorluiıu; en altta, 945 elvanndaki siyasal bölünmeleri gösteren Müslüman alemi yer alıyor.

Doğu'da Kuzey Çin çekirdeği krize girdiği zaman, Kore ve Ja­ ponya siyasal çöküşe doğru sürüklendi; benzer şekilde Batı'da da Müslüman çekirdek dağıldığı zaman, Hıristiyan çeper daha da parçalandı. Binlerce Bizanslı birbirini boğazladı ve (başta Tann'nın İsa, Meryem ve azizierin suretlerini tasvip etmesi konu­ su olmak üzere) yeni doktriner meseleler yüzünden Roma Katalik Kilisesi'nden koptular ve Akdeniz'den büyük ölçüde tecrit olmuş Germen krallıklan da kendi dünyalannı yaratmaya koyuldular. Batı'nın bu kadar uzak ucundaki bazılan, buranın başlı başı­ na bir çekirdek olacağını umuyordu. 6. yüzyıldan beri Frank halkı 420

ooe>u çAC>ı

bölgesel bir güç haline gelmişti ve Frank aristokrasisinin lüks tüketim malianna olan doymak bilmez iştahını karşılayabilmek için Kuzey Buz Denizi civannda küçük ticaret kentleri mantar gi­ bi çoğalmıştı. Devletleri, çok az vergilendirme veya idari faaliyet­ le alt düzeyde kaldı. Kavgacı lordlanm seferber etmekte başanlı olan krallar, Batı Avrupa'nın büyük bölümünü kapsayan büyük fakat gevşek hükümranlık alanlanın çabucak ele geçirebiliyor­ lardı, ama zayıf krallar önderliğinde bu topraklar aynı hızla da­ ğılabiliyordu. Çok fazla sayıda oğlu olan krallar çoğunlukla top­ raklanın oğullan arasmda paylaştınyordu; bu da çoğu zaman ata mirasım birleştirmeyi amaçlayan savaşlada sonuçlamyordu.

8. yüzyıl sonu Franklar için özellikle iyi bir dönemdi. 750'ler­ de Roma'daki papa yerel zorbalara karşı onlann himayesine baş­ vurdu ve SOO'ün Noel sabahı Frank kralı Charlemagne27 Papa III. Leon'a San Pietro Bazilikası'nda önünde diz çöktürüp Roma im­ paratoru olarak taç giydirtmeyi bile başardı. C harlemagne iddia ettiği unvana layık bir krallık inşa etmek için var gücüyle çabaladı. Ordulan ateş, kılıç ve Hıristiyanlığı Doğu Avrupa'ya taşıyıp Müslümanlan İspanya'ya geri püskür­ türken, okuryazar bürokrasisi de vergi işlerini yürütüyor, lsarayı­ mn şairlerinden birinin ilan ettiği üzere "geleceğip. Roma'sı" olan) Aachen'de alimleri topluyor, istikrarlı bir para sistemi yaratıyor ve bir ticari canlanmaya nezaret ediyordu.28 Charlemagne'ı, 300 yıl önce Çin'in çetin sımr bölgesindeki Kuzey Wei krallığını üst düzeye doğru ilerleterek, Doğu çekirdeğinin yeniden birleşmesi­ ne varacak süreci hızla başlatan Xiaowen ile karşılaştırmamak elde değil. Charlemagne'ın Roma'da taç giyişi, tıpkı Bağdat'ın dostluğunu kazanmak için elçiler gönderdiği zaman olduğu gibi, kesiniilde Xiaowen'inkine benzer ihtiraslan yansıtır. Frank kro­ nik yazarlan, oldukça etkilenen halifenin Charlemagne' a bir fil gönderdiğini anlatır. Gelgelelim Arap kaynaklan ne Franklardan ne de fillerden söz eder. Charlemagne kesinlikle Xiaowen değildi ve anlaşılan hali­ fenin meclislerinde de öyle sayılmıyordu. Charlemagne'ın Roma

27 Charlemagne'ın (Charlemangne) gerçek adı Carolus'tu; Charlemagne, Carolus

Magnus yani •Büyük Charles•ın Fransızca söylenişidir. 28 Anonim, Karolus Magnus et Leo Papa, satır 97, çev. Godman, 1 983, s. 202. 42 1

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü K M E D I Y O R ( Ş I M D I L I K ) imparatoru olma iddiasının Bizans imparatoriçesi İrini'yi,29 taht­ tan onun lehine feragat etmesine yol açacak kadar etkilemediği de ortadadır. Gerçek şu ki, Frank krallığı üst düzey bir devlete dönüşme yolunda hiçbir zaman çok fazla ilerleyemedi. Bütün id­ dialarına karşın, Charlemagne'ın çekirdeği yeniden birleştirme, hatta Hıristiyan çeperi tek bir devlete dönüştürme konusunda bile pek az şansı oldu. Charlemagne'ın gerçekten başardığı şeylerden biri, ne yazık ki, toplumsal gelişmeyi Hıristiyan çeperinin ötesindeki daha da vahşi diyarlardan akıncılan imparatorluğuna çekecek kadar yük­ seltmekti. 8 14'te öldüğünde, İskandinavya'dan gelen Viking uzun tekneleri imparatorluğun merkezindeki ırmaklarda yol alıyor; küçük day'anıklı midillilerdeki Macarlar Almanya'yı yağmalıyor ve Kuzey Afrika'dan Sarasen korsanlar Roma'yı yağmalamaya ha­ zırlanıyordu. Aachen tepki veremeyecek kadar zayıftı; Vikingler teknelerini sahile yanaştınp köyleri yaktıklannda, kraliyet or­ duları ya geç kaldı veya hiç gelmedi. Kırsal kesim halkı kendi­ lerini savunmalan için giderek yerel önderiere yanaşırken, kent halkı da piskoposlanna ve belediye başkanianna sığınıyordu. Charlemagne'ın üç torunu 843 yılında imparatorluğu aralannda bölüştüğü zaman, krallar uyruklannın çoğunun gözünde pek an­ lam taşımaz olmuştu.

Baskı Altında Bu sıkıntılar yetmezmiş gibi, 900'den sonra Avrasya sözcüğün gerçek anlamıyla yeni tür bir baskının altına girdi. Dünya'nın yö­ rüngesinin kaymayı sürdürmesiyle atmosfer basıncı kara kütlesi üzerindeki hasmeını artırıp, Atıantik Okyanusu'ndan Avrupa'ya esen batı rüzgarlarını ve Hint Okyanusu'ndan Güney Asya'ya esen musonları zayıflattı. Avrasya çapında ortalama hava sıcak­ lıkları 900 ile 1 300 yıllan arasında muhtemelen 1 6 - l 7°C yükseldi ve yağışlar belki % 1 0 oranında azaldı. Her zamanki gibi, iklim değişimi insanları ayak uydurma­ ya zorladı, ama bunu nasıl yapacaklarını onlara bıraktı. Soğuk, yağışlı Kuzey Avrupa'da, Ortaçağ Isınma Dönemi olarak adlaı:j29 İrini, Theodora ve Wu'ya denk bir rakipti. 797'de hükümdarlıktan menetmek için öz oğlunun gözlerini oydurduktan sonra tahta çıkmıştı. 422

DO�U ÇA�I

Harita 7 .5. Soğuktan gelen: l l . yüzyılda Batı çekirdeğinde Selçuklu Türkleri (düz çizglli oklar) ve V!kingler/Normanlar (kesik çizgil! oklar) göçleri.

dınlan bu süreç genellikle iyi karşılandı ve 1 000 ile 1 300 yılla­ n arasında nüfus muhtemelen iki katına çıktı. Gelgelelim daha sıcak, kuru Müslüman çekirdeğinde durum daha olumsuzdu. Müslüman aleminde toplam nüfus muhtemelen % 1 0 düştü, ama bazı bölgelerde, özellikle Kuzey Afrika'da gelişme gösterdi. 908'de İfrikiyya30, yani aşağı yukan günümüz Tunus'u (Harita 7.5) Bağ­ dat'taki halifelerin hakimiyetinden koptu. Radikal Şiiler31 resmen yanılmaz halife-imamlardan oluşan, soylannın (ve imamlıklan­ nın) Muhammed'in kızı Fatıma'dan gelmesi nedeniyle Fatımiler olarak anılan bir hilafet kurdular. 969'da Fatımiler Mısır'ı fethe-

30 tfrikiyya, Afrika'nın Arapça söylenişi; Roma'da 1\ınus'un adıdır. 31

y

Saklı on ikinci imamın dönüşünü banşçıl bir şekilde bekle en "On İkinci" Şiiler­ den çok, çoğu zaman gayrimeşru Sünni rejimler olarak gördükleri ülkelere karşı şiddet kullanan İsmaili Şii mezhebine mensup olmalan anlamında radikal. 423

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM E D I YO R ( Ş I M D I L I K ) derek Kahira'de yeni, büyük bir kent kurdular ve sulamaya yatı­ rım yaptılar. 1 000 yılına gelindiğinde Mısır Batı'daki en yüksek toplumsal gelişmeye sahipti ve Mısırlı tüccarlar Akdeniz'in dört bucağına gidip geliyorlardı. 1 890'da Kahira'deki Yahudi cemaati 9. yüzyıldan kalma sina­ goglannda tadilat yapmaya karar vermemiş olsaydı, bu tüccarlar hakkında pek az bilgimiz olurdu. Birçok sinagog gibi bu tapına­ ğın da, cemaat mensuplarının, Tanrı'nın adının yazıldığı kağıtlan imha ederek günah işlernekten kaçınmak için gereksiz belgeleri biriktirdikleri bir deposu vardı. Genelde bu depolar dönemsel o­ larak temizlenirdi, ama bu deponun yüzlerce yıllık atık kağıtla tı­ ka basa dolmasma izin verilmişti. Tadilata girişilince, eski belge­ ler Kahire'nin antikacılarında boy göstermeye başladı ve 1 896'da iki İngiliz kız kardeş bir torba dolusu belgeyi C ambridge' e gö­ türdü. Burada iki metni Talmud okutınanı Solomon Schechter'e gösterdiler. Başta kuşkucu davranan Schechter sonra birden bir "Aman Tanrım!" anı yaşadı: Bir tanesi, önceden sadece Yunanca tercümelerinden bilinen, Ecclesiasticus'un İncil kitabının bir parçasıydı. Bilgili doktor o yılın Aralık ayında Kahira'ye gidip 140 bin belgeyle Cambridge' e geri döndü. Aralarında, 1 025 ile 1 250 civan arasında İspanya ve Hindis­ tan kadar uzak memleketlerden Kahire ticarethanelerine gönde­ rilmiş yüzlerce mektup vardı. Arap fetihlerinin ardından oluş­ muş ideolojik bölünmeler, nüfus artışının pazarları ve karları genişletmesiyle yıkılıp gidiyordu ve siyasetten çok hava duru­ muyla, aileleriyle ve zengin olmakla ilgilenen bu mektupların sahiplerinin gözünde pek az anlam taşıdığı anlaşılıyordu. Bu ba­ kımdan Akdeniz tüccarlannın tipik örneği olabilirler; gerçi daha az belgelenmiş olsa da, Hıristiyan Kuzey İtalya'yla ticaret yapan Müslüman Palermo'nun hızla gelişen bir kente dönüştüğü Sicilya ve İfrikiyya'da da ticaretin en az bu kadar uluslararası ve karlı olduğu açıktır. Son birkaç yıldır kazı yaptığım Sicilya'nın taşra köyü Monte Polizzo bile harekete geçmişti. 5. Bölüm'de değindiğim gibi, ora­ ya MÖ 7. ve 6. yüzyıllardaki Fenike ve Yunan kolonileşmesinin etkilerini araştırmaya gitmiştim; ama 2000'de kazılara başladı­ ğımızda antik evlerin üzerinde bir ikinci köy daha bulduk. Bu ikinci köy MS 1 000 civarında, muhtemelen İfrikiyya'dan gelen 424

DOI Müslüman göçmenler tarafından kurulmuş ve 1 1 25 civannda ya­ kılıp yıkılmıştı. Botanikçimiz kazı sırasında harabeler arasında çıkanlan karbonlaşmış tohumlan incelediği zaman, bir binanın ­ herkesi şaşırtacak şekilde- içinde tek bir yabancı madde bile bu­ lunmayacak kadar özenle hannanlanmış tabıila dolu bir ambar olduğunu ortaya çıkardı.32 Bu, MÖ 6. yüzyıl kalıntılan arasında bulduğumuz tahıllarla tam bir tezat oluşturuyordu; bunlar dai­ ma bir sürü ot ve samanla bir arada bulunurdu. Dolayısıyla bun­ dan yapılan ekmek oldukça kaba dokulu olmalıdır; bu da insan­ Iann ekinleri kendi sofralan için yetiştirdiği ve ara sıra nahoş bir lokmaya aldınş etmediği basit bir çiftçi köyünden beklene­ bilecek bir şeydir. Ancak MS 1 2. yüzyıl buğdayını bütün yabancı maddelerden anndıracak aşın dikkatli hannan işlemi, kesinlikle müşkülpesent kent halkına üretim yapan ticari çiftçilerden bek­ leyebileceğimiz bir şeydir. Küçük Monte Polizzo bile uluslararası ağiara bağlandıysa, Akdeniz ekonomisi gerçekten de patlama yapmıştı. Fakat Müs­ lüman çekirdeğin Güneybatı Asya'daki eski kesiminde işler hiç de iyi gitmiyordu. 860'lardan beri, Iraklı halifelerin ordulan için satın aldıklan Türki kölelerin darbeler başlatması ve kendilerini sultan ilan etmeleri zaten yeterince kötüydü; ama daha kötüsü de gelecekti. 7. yüzyıldan beri Müslüman tüccar ve misyonerler Muhammed'in müjdesini bozkırlardaki Türk boylanna tebliğ etmekteydi ve 960'ta bugün Özbekistan olan bölgedeki -söyle­ nenlere göre 200 bin aileden oluşan- Karluk boyu toplu halde Müslüman oldu. Bu din açısından bir zaferdi, ama siyasetçiler için bir kabusa dönmesi çok sünnedi. Karluklar kendi Karahan­ lı İmparatorluğu'nu kurarken, bir diğer Türk b oyu olan ve göç sonrası Müslümanlığa geçen Selçuklular, İran' ı baştan sona yağ­ maladıktan sonra 1 055'te Bağdat'ı işgal ettiler. 1 079'a gelindi­ ğinde Bizansiılan Anadolu'nun büyük kesiminden, Patımileri de Suriye'den çıkannışlardı. Müslüman Güneybatı Asya hızla gelişen İslami Akdeniz'den uzaklaştı. Selçuklu Türkleri büyük bir imparatorluğu toparladılar, ama bu devlet hilafetten bile daha az işlevseldi. tık amansız hü­

kümdan 1 092'de öldüğünde, oğullan bozkır geleneklerini izleyerek 32

Bu buluntulan analiz ettiği için Dr. Hans-Peter Stika'ya teşekkürü borç biliyo­ rum. 425

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM E D I Y O R ( Ş I M D I L I K ) imparatorluğu dokuza bölüp birbirleriyle savaşmaya girişti. Yap­ tıklan savaşlarda temel unsur süvariydi, bu yüzden Selçuklu hü­ kümdarlan atlı askerler sağlayabilen komutanlara büyük toprak­ lar verdiler. Bu göçebe beyler, tahmin edilebileceği gibi, yönetim ve ticareti gerilerneye terk ettiler, hatta para basımını bile durdur­ dular. Kentler küçüldü, sulama kanallan alüvyonlarla doldu, sımr köyleri terk edildi. Ortaçağ Isınma Dönemi'nin sıcak, kuru hava­ sında çiftçilerin değerli tarlalanm bozkıra ve çöle dönüşrnekten korumak için bile deli gibi çalışmalan gerekiyordu, ama Selçuk­ lu siyasalan bu zorlu işi daha da zorlaştınyordu. Göçebe yaşam biçimini kentli yaşama yeğleyen birçok fatih tanmın gerilemesini olumlu karşıladi ve 1 2 . yüzyıl sonlanna doğru tarlasım terk edip sürü otlatm ak üzere gitgide daha çok Arap Türklere katıldı. Bu sorunlu yıllarda radikal Şii kuramlarının yaygınlaşması karşısında telaşa kapılan Doğu İran ıllimleri, Selçuklu beylerinin de 1 2 . yüzyılda büyük bir gayretle destekleyecekleri, tutarlı bir Sünni yamtı geliştirecek ve öğretecek okullar kurdular. Bu hare­ ketin -Gazali'nin İslam fıkhı, Sufi mistisizmi ve Muhammed'in vahyini uzlaştırmak için Yunan mantık biliminden yararlandığı

thya-i

W u mü 'd-Din'i gibi- ilmi anıtlan günümüze kadar Sünni

düşüncesinin temelleri olmayı sürdürdü. Aslında Sünni canlan­ ması o denli başanlı oldu ki, Şiiler tek çıkar yolun Sünni liderleri öldürmek olduğuna karar verdiler. İran dağlarına çekilerek, düş­ manlanmn HaşhaşHer olarak tanıdığı bir gizli topluluk kurdu­ lar (efsaneye göre, ajanlanmn doğru ruh haline girebilmek için haşhaş kullanmalan nedeniyle bu adı taşıyorlardı) . Zamanlama kötüydü, zira Güneybatı Asya'da böylesine ciddi zorluklar yara­ tan hava koşullan, Müslüman çekirdeğin Avrupa ucundaki itaat­ siz akıncılar, tüccarlar ve i stilacılar için de fırsatlar yaratıyordu. Aynı derecede önemli bir unsur da, daha sıcak havanın Kuzey Avrupa'ya daha uzun ekin yetişme mevsimleri ve daha yüksek rekolteler getirerek, vaktiyle verimsiz olan topraklara bereketli olma potansiyeli vermesiydi. Ortaçağ Isınma Dönemi'nin kapan­ maya yüz tuttuğu zamana gelindiğinde, çiftçilerin bir zamanlar orman olan çok geniş topraklan sürmeye başlamış olması, Batı Avrupa ormanlannın belki yansının kesilmesine yol açmıştı. Tanmın Çekirdek Bölge'den çevreye yayılmasından beri ya­ şanan tüm genişleme dönemlerinde olduğu gibi, iki süreç birle426

DOCU ÇACI şerek ileri tanm tekniklerini Batı Avrupa'dan Doğu Avrupa'ya ge­

tirdi. İlki, genelde sınır bölgelerindeki tek iyi örgütlenmiş kurum olan kilisenin önderliğinde yapılan sömürgeleştirmeydi. Gallerli Gerald ubu keşişlere çıplak bir çalılık arazi veya vahşi bir orman verin," diye yazmıştı, usonra birkaç yılın geçmesini bekleyin, so­ nunda yalnız güzelim kiliseler değil, çevresinde inşa edilmiş ko­ nutlar da göreceksiniz."33 Genişleme Tanrı'mn işiydi: 1 1 08'deki bir istihdam seferberliğine göre, "putperestler insanların en kötüsü, ama topraklan eti, balı ve unuyla, mevcutların içinde en iyisidir. . . burada [kafirleri din değiştirmeye zorlamak yoluyla) ruhlarınızı kurtarabileceğiniz gibi, dilerseniz, yerleşecek çok güzel topraklar edinirsiniz. "34 Kimi zaman putperestler kaçıyordu; kimi zaman da teslim oluyor, çoğu zaman kölelerden biraz daha iyi duruma düşüyor­ lardı. Fakat binlerce yıl önce çiftçilerle çatışan avcı-toplayıcılar veya Yunan kolonicilerle karşılaşan Sicilyalılar gibi, kimi zaman örgütlenip topraklarını s avunuyorlardı. Frank ve Germen çift­ çiler ağaçlan kesip otlaklan sürerek doğuya doğru ilerledikçe, Bohemya, Polonya, Macaristan, hatta uzak Rusya'daki bazı köy­ lüler onların tekniklerini kopya ederek, kendi arazilerini daha yoğun işlernek için daha iyi hava koşullanndan yararlandılar. Hıristiyan olan şefleri onları vergi mükellefi uyruklar haline ge­ lerek sömürgecilerle (veya birbirleriyle) savaşmaya zorladı veya ikna etti. Devletlerin, kiliselerin ve yoğun tarımın Avrupa çapında yay­ gınlaşmasının 5. yüzyıldan itibaren Yangtze'nin güneyinde geliş­ miş tarımsal bölgeyle pek çok ortak yönü varsa da, bir tek kritik yönden farklılaşıyordu: Yeni kırsal çeper boyu ile eski kentsel çekirdek arasında önemli ticaret akışı yaratmadı. Çin'in Büyük Kanal' ının bir Orta Avrupa eşdeğeri bulunmayınca, Polonya tahı­ lını Palermo ve Kahire gibi büyük kentlere götürmenin ucuz bir yolu yoktu. Batı Avrupa kasabalan çeper boylarına daha yakındı ve büyümekteydi, ama yeterli pazarlar sunmak için çok az ve çok küçüktü. Bu Batı Avrupa kasabalan Doğu Avrupa'dan gıda ithal etmekten çok, genellikle yerel üretimi yoğunlaştırmak ve yeni eneıji kaynaklanndan yararlanmak yoluyla büyüdü. 33

Gerald of Wales, alıntı: Fagan, 2008, s. 36.

34 Anonim belge, alıntı: Bartlett, 1 993, s. 1 36-37. 427

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM E DIYOR ( Ş I M D I L I K ) Müslüman çekirdekte halihazırda yaygın kullamlan su değir­ menleri artık Hıristiyan çeperlerde de yaygınlaşmıştı. Sözgelişi Fransa'nın Robec Vadisi'ndeki değirmenterin sayısı 10. ve 1 3 . yüzyıllar arasında beş katına çıkmıştı; 1 086'da yapılan bir tapu sayımı (Domesday Book) İngiltere'deki değirmenterin sayısına ge­ lince 5624 gibi etkileyici bir rakam verir. Ç iftçiler ayrıca öküzden daha çok yem tüketen, ama sabanlan daha hızlı çekip daha uzun süre çalışahilen atların erdemlerini de öğrenmişti. 8. Bölüm'de ele alacağım nedenlerle, Avrupalıların Müslümanlardan sürtün­ meyi azaltan madeni nallan aldıklan ve kendilerinin kaba saha, boğucu kolan ipleri yerine, atların çekme gücünü beş katına çı­ karan çekme koşumlanm kullanmaya başladıklan ı 000 yılından sonra de�ge yavaş yavaş atlar lehine dönmeye başladı. 1 086'da İngiliz baronlarının arazilerindeki yirmi yük hayvanından sade­ ce biri attı; 1 300'e gelindiğinde bu oran beşte bir olmuştu. Bu ekstra beygir gücüyle (ekstra gübre de cabası) çiftçiler nadasa bırakacaklan arazi miktarım her yıl biraz daha azaltmaya başla­ mış, sahip olduklan topraklardan daha çok ürün alır olmuşlardı. Avrupa'nın çiftlikleri Mısır ve Çin'in tarım arazilerinden daha az bereketli olmaya devam ettiyse de, kasabalara satacak artıü­ rünleri gittikçe arttı ve büyüyen kasabalar yeni roller edinmeye başladı. Kuzeybatı Avrupalıların çoğu serfti, yani yasal olarak kendilerini akıncılardan (ve diğer lordlardan) koruyan lordların topraklannda çalışmak zorundaydılar. En azından teoride, lord­ lar savaşta zırhlı şövalye verdikleri kralların vasalı konumun­ daydı; krallar da konumlarını, Tanrı'nın onayını veren kiliseye borçluydu. Fakat lordlar, krallar ve kilise, şimdi kentlerde birik­ meye başlayan servete erişmenin peşindeyken, kent halkı da çoğu zaman bu servetten hisse vermek karşılığında feodal yükümlü­ lüklerden muaf tutulmak için pazarlık peşindeydi. Ta Asur'dan Zhou'ya uzanan alt düzey hükümdarlar gibi Av­ rupalı krallar da, koruma karşılığında para sızdırma yöntemini etkili bir şekilde uyguluyorlardı; fakat onların yöntemi çoğu ön­ cülünden bile daha kanşıktı. Kentler, soylular, hükümdarlar ve kilise adamlan dur durak bilmeden birbirlerinin işine burunları­ nı sokuyorlardı ve gerçek merkezi otoritelerin yokluğunda çatış• ma neredeyse garantiydi. Sözgelişi, 1 075'te Papa VII. Gregorius Almanya'daki tüm piskoposlan atama yetkisine sahip olduğunu 428

iddia etti. Amacı kilise liderlerinin ahlakını düzeltmekti; ama Almanya arazilerinin büyük bölümü piskoposluklann elinde ol­ duğu için, bu hamlenin aynı zamanda Gregorius'a Almanya'nın kaynaklannın büyük bölümünde söz sahibi olmasını sağlamak gibi memnuniyet verici bir başka yönü daha vardı. Alman impa­ ratoru IV. Heinrich dehşete kapıldı ve dinin savunucusu olarak kendisinin Gregorius'u azietme yetkisine sahip olduğunu iddia ederek karşılık verdi. "O artık papa değil," diye ısrar ediyordu He­ inrich, "sahte keşiştir . . . Ben, Heinrich, Tanrı'nın inayetiyle, bütün piskoposlarımızla birlikte sana söylüyoruz: İn oradan aşağı! İn aşağıl"35 Gregorius ise tahtından inmek yerine Heinrich'i aforoz edip Alman imparatorunu Hıristiyan dininin dışına çıkardı. Uygula­ mada bu, Almanya'nın feodal beylerinin yasal olarak hükümdar­ Ianna itaat etme zorunluluğunun kalkması anlamına geliyordu. Artık kendi toprağında sözünü geçirmeyi başaramayan Heinrich, bir yıl içinde, karlar altındaki bir Alp manastırının önünde üç gün boyunca çıplak ayakla diz çöküp papadan af dilemek zorun­ da bırakıldı. Bunu yaptı da; .ardından gene de papayla savaşa girdi. Bu savaşta kazanan olmadı. Ücretleri ödenınedi diye ken­ di paralı askerlerinin Roma'yı yağmalamasının ardından, Papa Gregorius herkesin desteğini yitirdi; imparator kendi oğlundan kaçarken canına kıydı; ve teolojik tartışma hiçbir zaman tam an· lamıyla çözülemedi. l l . yüzyıl Avrupa'sı buna benzer çetrefilli mücadelelerle do­

lup taşıyorrlu ama azar azar da olsa çözüme ulaşmalan, kurum­ lan daha güçlü ve sorumluluk alanlarını daha berrak hale getir­ mekteydi. Krallar gitgide topraklanndaki insanlan örgütler, se­ ferber eder ve vergilendirir oldular. Bir tarihçi bu süreci, "zulüm toplumunun oluşumu" olarak adlandırmıştır:36 Kraliyet memur­ lan, halkı kendilerinin, kendilerinden olmayanlara -Yahudiler, eşcinseller, cüzamlılar ve ilk kez sistemli bir biçimde korumasız bırakılıp korkutulan sapkınlar- karşı korunduğu bir ulusun (İn­ giliz, Fransız ve benzeri) parçası olarak görmeye ikna ediyordu. Bu nahoş süreçten gittikçe artan şekilde güçlü devletler doğdu. 35

IV.

Heinrich'in VII Gregorius'a mektubu, 24 Ocak 1076, çevirisi: Mommsen

Morrison, 1962, s. 1 5 1 -52. 36 R. Moore, 1987. 429

ve

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM E D IYOR ( Ş I M D I L I K ) Diğer tarihçilerse, huşu uyandıran anıtların Avrupa'nın dört bucağına yayılması nedeniyle, daha hoşnut bir yaklaşımla bu dö­ nemi "katedraller çağı" olarak tanımlar.37 Sadece Fransa'da 1 1 80 ile ı 270 arasında 80 katedral, 500 manastır kilisesi ve ı o bin böl­ ge kilisesi inşa edildi. Bunlar için taşocaklanndan Mısır'daki Bü­ yük Piramit'te kullanılandan daha fazla, ı ı2 milyon km3'ü aşkın taş çıkanlmıştı. Batı Avrupa'da bilim Roma İmparatorluğu'yla birlikte geri­ lemiş ve Charlemagne'ın Fransa'sında ancak kısmen dirilmişti; ama ı ooo'den sonra yeni katedrallerin çevresinde kümelenen akademisyenler, İslam alemindeki bağımsız müftülerinkine ben­ zer okullar kurdular. Müslüman İspanya'da öğrenim görmeye giden Hıris tiyanlar, yurtlanna dönerken yüzlerce yıl boyunca , Arap saray alimlerince muhafaza edilmiş, Aristoteles'in mantık risalelerini de beraberlerinde getirdiler. Bütün bunlar Hıristiyan entelektüel yaşamını güçlendirerek, teologlann Tann hakkında 9. yüzyıl Bağdat'ında Memun'un kuramcılannın düzeyinde incelik­ li düşünmelerine yardım etti; ama aynı zamanda eğitimli seçkin­ ler arasında yeni çatışmalara da yol açtı. Bunu Peter Abelard'dan daha iyi örnekleyen kimse yoktur. Yeni bilimiere dalan parlak bir delikanlı olarak, ı ı 00 civannda Paris'te ortaya çıktı. Okuldan okula gezip ukala hocalannı Aristo­ teles mantığıyla oyuna getirerek alenen aşağılamaktaydı. Dürüst fakat tembel profesörler, Abelard gibi 20 küsur yaşındaki deli­ kanlılann, ustura keskinliğindeki tartışma becerilerini gelenek konusunda (ve potansiyel olarak herkesin ruhunda) kafa kanşık­ lığı yaratmakta kullandıklannı görünce, karlyerlerinin sonuna geldiklerini anladılar. Kendinden pek hoşnut olan Abelard kendi okulunu kurdu ve derhal, öğrencilerinden henüz yeniyetme ça­ ğındaki Heloise'i baştan çıkanp hamile bıraktı. Onuru çiğnenen kız ailesi karşılık verdi: "Bir gece derin uykuda olduğum bir sıra­ da," diye anlatır Abelard mahcubiyetle, "tiksindikleri eylemi işle­ miş olduğum organlan kesip attılar."38 Her ikisi de utanç içinde Tann'nın evine çekilen Heloise ve A­ belard, yirmi yıl boyunca mektuplaşmayı sürdürdü; Abelard ken­ dini haklı çıkarmaya çalışırken, Heloise'ın mektuplan iç yakacak 37 Duby, ı 98 1 . 38 Pierre Abelard, Story ofMy Misfortunes, çev. Muckle, 1964, s. 38. 430

DOCU ÇACI kadar kişiseldL Bu zorunlu emeklilikte Abelard, Hıristiyanlığın çelişkileri konusunda mantık uygulamalanna dair Sic et Non ("Öyledir ve Değildir'') başlıklı bir kılavuz yazdı; her ne kadar adı yeni öğretinin tehlikelerine işaret eden bir darbımesele dönüş­ tüyse de, Abelard'ın düşüncesi gene de Hıristiyan kuramcılan, kutsal yazılann yetkinliğini Aristoteles'in rasyonalizmiyle uzlaş­ tırmaya zorlayan bir unsur oldu. 1 270'e gelindiğinde Aquino'lu Tommasa Hıristiyan Teolojisi Ozerine adlı eserinde bunu mükem­ melleştirdiği zaman, Hıristiyan öğretisi de Sünni canlanması ka­ dar gelişmiş bir düzeye ulaşmış oldu. Diğer Avrupalılar Abelard'ın yaptığının tam tersini yaptılar: Müslüman çekirdekte� fikir ve kurumlan Hıristiyan çepedere getirmek yerine kendileri Müslüman çekirdeğe gittiler. Venedik, Cenova ve Pisa tüccarlan, alıp satarak veya çalıp savaşarak, ka­ zançlı Akdeniz ticaretinde Kahire ve Palermo tüccarlanyla yanşı­ yorlardı. İspanya'da, gitgide kalabalıklaşan Kuzeybatı Avrupa'dan gelen göçmenler, yerel Hıristiyanlann Müslümanlan geriye itme­ lerine yardım etti ve Normanlar (veya Norsemen) Akdeniz'in dört bucağında bir yağma ve fetih fırtınasına girişti. Normanlar, 9. yüzyılda Avrupa'nın uzaktaki kuzeybatı kıyısın­ da akıncılar olarak doğup güçlenmiş ama 10. yüzyılda hırsızlı­ ğın daha heybetli biçimlerine ilerleyen İskandinavyalı putperest Vikinglerin soyundan geliyordu. Ortaçağ Isınma Dönemi, Kuzey Atıantik Okyanusu sulannı açtığı zaman uzun teknelı�rini İzlan­ da, Grönland, hatta Kuzey Amerika'daki Vinland'a kadar götür­ düler. İrlanda ve Britanya'da yoğun biçimde yerleştiler ve Kuzey Fransa'da şefleri Rollo 9 1 2 'de Hıristiyanlığı benimseyerek kendi­ sini (bugün Normandiya olarak bilinen bölgenin) kralı ilan etti. 93 1 'de Rollo'nun cenazesinde 1 00 esiri kurban eden Norman­ lar dinin aynntılan konusunda kararsız kalmaya devam ettiler, ama kullandıklan şiddet onlan ta Konstantinopolis kadar uzak yerlerde bile arzu edilir kıldı. l O I S'da Güney İtalya uğruna yapı­ lan sonu gelmez savaşlarda her iki tarafta savaşmak üzere tutu­ lan Norman çeteleri, kendi devletlerini kurmak için harekete geç­ tiler ve 1061 'de Sicilya'ya ilerleyerek Müslüman sakinlerine karşı neredeyse soykınma dayalı bir savaş yürüttüler. Bugün Sicilya'ya giderseniz, adanın Akdeniz'in harikasına dönüştüğü iki asırlık

431

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü K M E DIYOR ( Ş I M D I L I K ) Müslüman hakimiyetinden geriye tek bir anıt bulmak için bile çok çabalamanız gerekir. Normanların islama karşı özel bir husumetleri yoktu; din­ daşlan olan Hıristiyanlara karşı da aynı derecede acımasızca davrandılar. Bir İtalyan yazar onları "insanlıktan nasip almamış, vahşi, barbar ve dehşet verici bir ırk" şeklinde tanımlıyordu39 ve Bizans prensesi Anna Komnenos'un kapıldığı dehşet bundan bi­ le fazlaydı. "Ne zaman bir çarpışma ve savaş baş gösterse," di­ ye yazmıştı, "[Normanlann] yüreklerinden bir uluma kopuyor ve kimse onları durduramıyor. Yalnız askerler değil, liderleri de kar­ şı konulmaz biçimde düşman safianna atılıyorlar."40 Bizans Normanları zor yoldan tanıdı. 9. ve 10. yüzyıllarda Müslümanlar kendi aralannda savaşmaya koyulunca Bizans'ın gücü az çok canlanmıştı ve 975'te bir Bizans ordusu Kudüs'ü görecek kadar yakınına dek sokuldu (kutsal kenti zapt edemedi, ama İsa'nın sandaletleri ile Vaftizci Yahya'nın saçını kurtarınayı başardı). Ancak bir asır içinde Bizanslılar, güvenilmezlikleriy­ le (olanca gaddarlıklanna rağmen düzenli olarak kaçıyorlardı) ı 07 1 'de '!ürkler karşısında feci bir yenilgi alınmasına yol açan

Narman paralı askerlerine tehlikeli ölçüde bağımlı hale geldiler. 20 yıl sonra, Konstantinopolis'in '!ürkler tarafından kuşatılması üzerine, görünüşe göre daha fazla paralı asker tutahilrnek için yardım almayı umut eden Bizans imparatoru, Roma'daki papaya mektup yazdı. Ancak papanın derdi başkaydı. Avrupa'nın kralla­ rıyla giriştiği mücadelede konumunu güçlendirmek isteyen papa 1095'te bir zirve toplantısı yaparak, 'Iürkleri Kudüs'ten söküp at­ mak için bir askeri sefer -Haçlı Seferi- fikrini ortaya attı. Çılgınca bir coşku doğdu; aslına bakılırsa bu coşku papanın veya Bizanslıların istediğinden daha fazlaydı. On binlerce köylü Orta Avrupa'yı yağmalayarak ve yollarına çıkan Yahudileri kat­ lederek doğuya doğru yürüyüşe geçti. Ancak çok azı Anadolu'ya dek ulaşabildi; onları da '!ürkler kılıçtan geçirdi. Hiçbiri Kutsal Topraklar'a ulaşamadı; esir alınıp köle yapılanlar dışında. Daha gerçekçi bir girişim, Ceneviz tüccarların desteğinde 1099'da Kudüs'te birleşen Fransız ve Narman şövalyelerinin üçlü orduları oldu. Zamanlamalan kusursuzdu: Selçuklular fazla di39 William of Apulia, La geste de Roberst Guiscard II.427-28. 40 Anna Comnena, Alexiad ı ı .6.3, çev. Bartlett, 1 993, s. 86. 432

DOc:'>U ÇAc:'>l reniş gösteremeyecek kadar birbirleriyle savaşmakla meşguldü ve yürek durduracak heyecanlı yiğitlik eylemlerinden sonra Haç­ lılar kutsal kentin surlarını yardı. On iki saat boyunca yaptıkla­ n yağma ve katliamlar, aralanndaki Normanlan bile şaşırtacak düzeydeydi; Yahudileri diri diri yakıp Müslümanlan paramparça ettiler (ne ki, en azından bir Yahudi kadının gözlemlediği gibi, Hıristiyanlar Türkler gibi kurbanıanna öldürmeden önce teca­ vüz etmiyorlardı). Nihayet, gün batarken fatihler ayak bileklerine kadar yükselen kan gölünün içinden geçerek, Tann'ya şükretmek üzere Kutsal Mezar Kilisesi'nde toplandılar. Ne kadar gösterişli olursa olsun, çekirdeğe yapılan bu doğ­ rudan taarruz hiçbir zaman islama ciddi bir tehdit oluşturmadı. Kudüs'ün Hıristiyan Krallığı, 1 1 87'de Müslümanıann kenti geri almasına dek sürekli kan kaybetti. Bunu, çoğu büyük üzüntü ya­ ratacak şekilde başansızlığa uğrayan başka Haçlı Seferleri izle­ di; 1 204'te yapılan Dördüncü Haçlı Seferi, gemi temin edilemediği için Venedikli bankeriere kas gücü kiralamakla ve Kudüs'ün de­ ğil Konstantinopolis'in yağmal anmasıyla sonuçlandı. Bu utancın yükünden ne Haçlı hareketi ne de Bizans İmparatorluğu kurtu­ labilecekti. Batı, Ortaçağ Isınma Dönemi'nin baskısıyla biçim değiştiri­ yordu. Müslüman topraklar çekirdek olarak kalmayı sürdürdü, ama Güneybatı Asya'da toplumsal gelişme duraklayınca İsla­ mın ağırlık merkezi Akdeniz'e kaydı. Akdeniz'in içinde bile ka­ zananlar kadar kaybedenler de vardı. Mısır Müslüman tacının mücevherine dönüştü; Roma'nın son yadigiin Bizans ölümcül bir gerilerneye girmişti ve kaba saha, geri kalmış kuzeybatı çeperi hepsinden hızlı genişlemekteydi.

Şeytani Kara Değirmenler Doğu çekirdeğindeki meseleler bundan pek az farklıydı. Tang İm­ paratorluğu 907'de çözülmüştü, ama 960'a kadar Çin yeniden bir­ leşmişti bile. Yeni Song hanedanının ilk imparatoru Taizu zorlu bir askerdi, ama son birkaç yüzyıldır Çin'in bölgeleri arasındaki ekonomik ve kültürel bağlann artışının, seçkinlerin büyük bölü­ müne Çin'in bir imparatorluk olması gerektiğini hissettirdiğini 433

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM E D I YO R ( Ş IM D I L I K ) gördü. Doğru koşullar sağlanırsa, onunla mücadele etmek yerine safına katılacaklarını hesaplaciı. Zora başvurmak gerektiğinde hiç duraksamadan zor kullandı; ama her iki çekirdeği birleştir­ meye yönelik önceki çabaların tersine, çoğu devlet b arışçıl şekil­ de teslim oldu ve çoğu Song hükümranlığını kabul etti. Taizu ordu kumandanlarının çoğunun eski hanedanlardan geldiğini de anladı ve derhal hepsinden kurtuldu. Kendisini tahta oturtmuş generalleri bir ziyafete davet ederek, resmi ta­ rihin anlatımıyla "militaristlerin iktidarını bir şarap kupası ile feshetti."41 Emekliliği gelmiş generallere kadeh kaldırarak onları görevlerinden azletti. Oldukça şaşırtıcı biçimde Taizu bu kansız darbeden zarar görmedi ve o andan itibaren, seferberlik oldu­ ğunda orduya :genellikle kendisi kumanda etti. Askeriden sivil yönetime kayış, barış ve birliğe yönelik genel arzudan yararlanmanın harika bir yöntemi oldu. Tek sakıncası, Çin'in kuzey sınınnın ötesinde imparatorluklar kurmuş iki yan göçebe grup olan Hi taylar ve Tangutlar başta olmak üzere, Çin'in biiiii düşmanlarının bulunmasıydı (Harita 7.6). Bunlar şarapla ortadan kaldınlacak gibi değildi; bir ordu kaybedildikten ve bir imparator neredeyse esir düşecek gibi olduktan sonra, Song ba­ rışı hediyelerle satın almak şeklindeki eski siyasaya geri döndü. Bir noktaya kadar bu düzen işledi ve Hitaylar veya Tangut­ lar, Selçukluların Batı çekirdeğinde yaptığı gibi, Doğu çekirdeği­ ni istila etmeye kalkışmadılar. Düzenin bir sakıncası daha vardı: Song, önceki hanedanlar gibi, aslında barışı hiç de korumayan hediyelere ve garnizonlara harcadığı paralar yüzünden çok geç­ meden iflas edecekti. 1 040'lara gelindiğinde ı milyonluk bir or­ duyu destekliyor ve her ay binlerce zırh takımı ile milyonlarca ok başı satın alıyordu; Taizu'nun niyetinin tam tersiydi bu. Bazı generaller harika silahların Çin'i bozkırlada eski mü­ cadeleye kaymaktan kurtarahileceği umudunu taşıyordu. Taocu simyacılar 850'de (hem de kaderin bir cilvesiyle, ebedi yaşam iksirlerini ararken) bir tür ham barut keşfetmişlerdi; 950'ye ge­ lindiğinde resimler, birbirlerine bambu tüplerle yanan barut püskürten insanları gösterir. 1 044'te bir askerlik kılavuzu, kiiğıt veya bambuya sarılarak mancınıkla fırlatılan "ateş eczası"ndan 4ı Bi Yuan, Conttnuatton of the Comprehenstve Mtrror for Aidin Govemment (1 797), 2. yıl, çev. Mote, 1999, s. 103. 434

OOÖU ÇAÖI

11betliler

o MiL Harita 7.6. Anti-militarist Imparatorluk: 1000 civannda Çin'in Song, Hitay ve Tangut devletleri arasında bölüşülmesi. Çin'in ana kömür yataklan noktalarla işaretlenmiş bölgelerdedir.

söz eder. Gelgelelim barutun havlaması ısırmasından beterdi ve atlan ürkütmekle birlikte, insanlara zarar vermesi nadir görülü­ yordu; henüz tabii. Teknolojik atılırolann yokluğunda, Song askeri sisteminin dü­ pedüz daha fazla paraya ihtiyacı vardı. Yardım hiç beklenmedik cenahlardan geldi. Biri Çin'in entelektüelleriydi. An Lushan'ın a­

yaklanmasının 755'te ülkeyi kaosa sürüklernesinin ardından bir­ çok alim, Çin' e Türki generaller ve düzenin bozulmasından başka hiçbir şey getirmediğini düşündükleri yabancı her şeye karşı du­ yulan hevesi sorgulamaya başlamıştı. Han'ın çöküşünden itiba­ ren beş asırlık dönemin tamamı, Çin geleneklerini yozlaştırmış barbar bir ara dönem olarak, hüsrana uğramış birçok seçkini ya­ ralamıştı. Yozlaştıncı yabancı ithal ürünlerden birinin Budizm olduğunu ileri sürüyorlardı. 8 1 9'da iyi eğitimli beyefendi Han Yu, bir manastınn Buda'nın olduğu söylenen (birçok) kemikten birinin yerini değiştirdiğinde 435

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü K M E DIYOR ( Ş I M D I L I K ) patlak veren kitlesel histeri karşısında duyduğu dehşeti ifade et­ mek üzere imparatora "Buda'nın Kemiği Üzerine Bir Tezkire" gön­ derdi. Han "Budizm," diyordu, "barbar halkların bir kültünden başka bir şey değildir." Geçmişte Budizmin Çin' i baştan çıkardığı o günlerde diyordu, "pek az liyakate ve bilgiye sahip olan me­ murlar, kadim hükümdarların yöntemlerini ve geçmişle bugünün zaruretlerini tam olarak anlamaktan aciz kaldılar ve dolayısıyla imparatorun bilgeliğini uygulamayı ve çağı yozlaşmadan kurtar­ ınayı beceremediler."42 Gelgelelim artık alimierin düzeyi çok daha yüksekti. Entelektüel kadim öncelleri gibi düşünıneyi, resim yap­ mayı ve hepsinden önemlisi yazmayı ve böylelikle kadim erdem­ leri yeniden elde edip milleti kurtarınayı öğreniyorlardı. "Nesir yazmak Yol iç�n bir araç olarak hizmet etmelidir," diye uyanyordu Han;43 bunun için antikçağın tazeliğini ve yüksek ahlakını yeni­ den üretecek yeni bir yazı üslubu tasarladı. Budizme karşı bu tepki, çekişıneli olmakla birlikte elverişliy­ di. Budist manastıdar muazzam bir zenginlik biriktirmişti ve im­ parator Wuzong 840'larda -keşişleri meslekten ihraç ederek, ma­ nastırlan kapatarak, hazinelerini yağmalayarak- Budizmin tepe­ sine bindiği zaman, onu ilmi parlamalardan çok mali baskılan harekete geçirmiş olabilir. Milyonlarca Budist kaldı, ama bu ithal din hakkında kuşku duyan milyonlarca Çinli de Buda'nın büyük sorulannın -Gerçek ben nedir? Bu evrene nasıl uyum gösterebili­ rim?- yanıtlarının burunlarının dibinde, yani kendi Konfüçyüsçü klasiklerinde bulunma olasılığıyla gayrete gelmişti. Bir "Yeni-Konfüçyüsçülük" hareketi, seçkinleri kasıp kavur­ maya başladı ve Hitaylar ile Tangutların sınırlan zorlamakta ol­ duğu Çin'in bu ihtiyaç anında, imparatorluğun en iyi beyinleri hükümdara öğüt vermek için öne çıkarak Konfüçyüs'ün yolunu izledi. Yeniden doğumu ve ölümsüzlüğü bir yana bırakın, diye üstelediler, her şey burası ve şu andır ve gerçek başarı dünya­ daki eylemden gelir. "Gerçek alim," diyordu içlerinden biri, "ilkin dünyanın sıkıntılan hakkında kaygı duymalı, son olarak ise onun zevklerinin tadını çıkarmalıdır."44 42

Han Yu, "Memorial on the Bone of the Buddha" (819), çev. de Bary ve Bloom, 1999, s. 583-584. 43 Age. 44 Fan Zhongyan, On Yueyang Tower, çev. Hucker, 1975, s. 364. 436

Yeni-Konfüçyüsçüler klasik çalışmalan toplumu kusursuz­ laştırmaya yönelik bir programa dönüştürdüler. Kadim kültürle­ ri doğru dürüst aniayacak filolojik ve sanatsal becerileri olanlar, diyorlardı, modem dünyayı kurtarmak için antikçağın erdemini kullanabilir. Sözgelişi Han Yu'nun eserlerinde küçük bir oğlan olarak karşımıza çıkan Ouyang Xiu, kendi "antik nesir" üslubunu yarattı: Şair, tarihçi ve 2000 yıllık bronzlan toplayan bir koleksi­ yoncu olarak şöhret yaptı; sonra imparatorluk hizmetinde yükse­ lerek mali ve askeri reformlan destekledi. Devlete yardımlannı sunan en az onun kadar yetenekli dü­ zinelerce entelektüel vardı; ama en dikkate değer olanı, seçkin bir antik tarihçi, büyük nesir üslupçusu ve başnazır olan Wang Anshi'ydi. Wang'ın (Ouyang'ın da aralannda bulunduğu) düş­ manlan onun sinir bozucu ve iğrenç derecede kirli olduğunu söy­ lüyorlardı ve sonunda onu utanca ve sürgüne mahküın ettiler. An­ cak radikal Yeni Siyasalan -Yeni Düzen'in Reagan ekonomisiyle birleşen l l . yüzyıl versiyonu- gerçek bir rahatlama getirdi. Wang vergileri indirdi, ama vergi toplamayı daha adil hale getirdiği için gelirleri yükseltti. Muazzam kamusal işlere finansman sağladı ve çiftçiler ile küçük tüccara borç vermek yoluyla ekonomiyi hare­ kete geçirdi. Bütçeyi dengelemek için orduyu pahalı profesyonel askerlerden daha ucuz milisiere kaydırdı. 1\ıtucu yöneticiler kar­ şı çıktığı zaman yeni yöneticiler buldu. Devlet memuriyet sınav­ ıanna ekonomi, coğrafya ve hukuku dahil etti; bunlan öğretecek yeni okullar kurdu ve başanlı olanlann maaşlannı yükseltti. Ne ki, Yeni-Konfüçyüsçülerin başanlan ne kadar olağanüstü de olsa, bunlarla aynı zamanda meydana gelmekte olan ikinci bir gelişme ile karşılaştınldığında gölgede kalıyordu: Antik Ro­ ma'nınkiyle rekabet eden bir ekonomik patlama. Ortaçağ Isınma Dönemi, Çin'in hemen her yerinde olumlu yaşandı: Göl çökelti­ leri, dikitlerin kimyası ve metinsel kayıtlann tümü, yan kurak kuzeyin tam da çiftçilerin istediği gibi daha çok yağış aldığını, nemli güneyin ise yine bölge çiftçilerinin işi�e yarayacak şekilde daha az yağış aldığını gösterir. Çin'in nüfusu l l OO'e kadar belki 100 milyona çıktı. l l OO'e gelindiğinde, 6. yüzyıl Sıradan Halkın Temel Yöntem­ leri kılavuzunda değinilen 37 tip pirincin tümünün yerini daha yüksek verimli çeşitler almıştı ve çiftçiler pirinçle tahılı dönü437

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM E DIYOR ( Ş I M D I L I K ) şümlü olarak ekmek yoluyla, sulanan v e gübrelenen tarlalannda düzenli olarak yıl boyu üç hasat yapmaya başlamışlardı. Geniş­ leyen (sıklıkla kentlerin içinde taş ve kırsal kesimde bile bazen tuğla) yollar ağı ürünleri limanlara götürmeyi kolaylaştınrken, suyolu taşımacılığı bundan bile daha çarpıcı bir gelişme göster­ di. Çin tersane işçileri Pers, Arap ve Güneydoğu Asya teknelerinin en iyi özelliklerini kopya ederek, sugeçirmez b ölümleri olan, dört · hatta altı direkli, mürettebat sayısı I OOO'e kadar çıkan okyanus aşın büyük yelkenliler yaptılar. Gemi taşımacılık maliyetleri çok düştü ve tüccarlar büyük ölçekli ticari birlikler kurdular. Bir 1 2. yüzyıl yazanna göre:

Irmaklar ve göller, bunlar aracılığıyla her yere gidebileceği­ niz şekilde'birbiriyle bağlantılıdır. Bir gemi ana limanından aynidığı zaman, on bin li'lik [kabaca 5000 kilometrelik) bir yolculuğu planlamış olabilir. Her yıl sıradan insanlar hem tohumluk hem yiyecek olarak ihtiyaç fazlası tahıllannın ticareti için gemileri kullanıyorlar. Büyük tüccarlar daha küçük hanelerin sahip olduklannı topluyor. Küçük tekneler büyük gemilere bağlanarak ortak operasyonlar& katılıyor ve iyi bir kar karşılığında tahılı satıyorlar.'5 Neredeyse mevcut gemiler kadar önemli bir başka nokta da, gemi nakliye simsarlanydı; bunlar kargolan satın alıp depolayan, borç veren ve gemileri hızla ana limana geri getiren aracılardı. Ancak bütün bu faaliyetler para gerektiriyorrlu ve ekonomi büyüdük­ çe hükümet yeterince bronz sikke basmakta zorlanmaya başladı. Yeni bakır kaynaklan bulmak için gösterilen kahramanca çaba­ lar (ve daha az kahramanca olsa da kurşun kanştırarak sikke­ lerin değerini düşürme çabalan), 983'te 300 milyon olan sikkeyi ı 007'de ı ,83 milyara çıkardıysa da talep hala arzın üzerindeydi.

Açgözlülük ve tembellik günü kurtardı. Çay ticaretinin pat­ lama yaptığı ve devletin ticaretteki denetiminin gerilediği 9. yüzyılda Sichuan'lı tüccarlar, çay karşılığında aldıklan sikkeleri "uçan para" denilen kağıt kredi makbuzlanna çevirtebildikleri Chang'an'da bürolar açmaya başladılar. Sichuan'a döndükleri za­ man, bu satıcılar ellerindeki makbuzlan şirketin genel merkezin­ de yeniden nakit paraya çevirebiliyorlardı. Bir cep dolusu uçan paranın kırk cep dolusu bronz sikkeye bedel olduğu düşünülürse 45 Ye Shi, çev. Shiba ve Elvin, ı 970, s. 76. 438

ooC;u ÇAC';ı avantajlar barizdi ve çok geçmeden tüccarlar bu makbuzlan para

olarak kull anm aya koyuldu. Böylelikle, kabul edilen değeri ma­

deni içeriğe değil karşılıklı güvene dayanan kağıt parayı icat et­ mişlerdi. 1 024'te devlet mantıken bir sonraki adımı atarak kağıt banknot basmaya başladı ve tedavüldeki paranın içinde, bank­ notlann miktannın sikkeleri aşması çok sürmedi. Kağıt para ve kredi kırsal kesime girip alım satımı kolaylaştır­ dıkça, köylüler arazilerinde ellerinden geldiğince çok ürün yetişti­ tip nakit karşılığı satmaya ve sonra kendilerinin kolayca üreteme­ diği şeyleri satın almaya başladılar. Bir Budist keşiş ücra bir köy­ deki küçük pazarlardan birinde rastladıklannı şöyle betimliyordu: Sabah güneşi henüz doğmamışken g(Jl tarafından, Böğürtlen çalıları bir anlığına çarndan kapılara benziyor Yaşlı ağaçlar mahzun, sarp uçurumlara gömülmüş; Maymunların kimsesiz çığlıkları havada yüzüyor. Patika dönüyor ve bir vadi açılıyor Uzakta, güçbela görünen bir köyle beraber. Yol boyunda ırgatlar var haykıran ve gülüşen, A rkasından yetiştiği birini geçen, sonra başkasına geçilen Pazarda birkaç saatliğine zeka yarıştırmaya giden. Kulübeler ve dükkanlar bulutlar kadar çok. Keten kumaş ve dut kağıdı getiriyor, Veya piliçler ile süt domuzlarını güdüyorlar önleri sıra. Fırçalar ve faraşlar yığılı oraya buraya; Sayılamayacak kadar çok ev ıvır zıvın. Yaşlıca bir adam denetliyor hızlı alışverişi, En küçük işaretine bile herkes itaat ediyor. Titiz bir dikkatle karşılaştınyor Olçek taşını birer birer Ve tersyüz ederek her birini ellerinde. 46

Kent pazarlan kuşkusuz çok daha büyüktü ve yanm kıta büyük­ lüğündeki bir alandan gelen mallan çekebiliyordu. Güneydo­ ğu Asyalı tüccarlar Quanzhou limanını Endonezya'nın Baharat Adalan'na ve Hint Okyanusu'nun zenginliklerine bağlamışlardı ve ithal mallar buradan imparatorluğun dört bucağına yayılıyor­ du. Bunlan satın almak için aile atölyeleri ipekli, porselen, vernik

46 Daoqian, •on the Way to Guizong Monastery", çev. Shiba ve Elvin, ı970, s. 357. 439

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KME DIYOR ( Ş I M D I LI K ) ve kağıt üretiyordu ve e n başanlı olanlan fabrikalara dönüşmeye yüz tutmuştu. Vaktiyle lüks olan kitap gibi ürünleri köylüler bile satın alabilir olmuştu. ı 040'lara gelindiğinde, görece ucuz mil­ yonlarca kitap ahşap matbaa makinelerinin çarklannı döndürü­ yor ve son derece mütevazı alıcılann ellerine kadar ulaşıyordu. Okuryazarlık oranlan muhtemelen ı 000 yıl önceki Roma dönemi İtalya'sındakilerle rekabet edebilir düzeye ulaşmıştı. Gene de, hepsinin içindeki en önemli değişim, 1 8. yüzyılda İngiliz Sanayi Devrimi'nin motoru olacak sektörlerle tıpatıp ay­ nı faaliyet alanlan olan dokuma ve kömürdü. ı ı . yüzyıl dokuma işçileri pedalla işleyen bir ipek ipliği eğirme makinesi icat etti ve 1 3 1 3 'te alim wan·g Zhen'in Tarım Ozerine R isale 'si bunun ya hayvan veya s ıi gücü kullanmaya uyarlanmış, kenevir eğiren bir versiyonunu betimliyordu. Wang bunun, "yerini aldığı kadınlar­ dan birkaç kat ucuz" olduğuna ve "Kuzey Çin'in kenevir üreten bütün kesimlerinde kullanıldığına" değiniyordu. Wang bu beceri­ den öylesine etkilenmişti ki, teknik aniatısına ara verip hayranlı­ ğını şiire dökmekten kendini alamamıştı: Bir ip enirmecinin günlerini alır yüz kati'yi47 enirmek, Ama su gücüyle yapılabilir donaüstü süratle! . . Hem büyük hem küçük çarklardan geçer tek tahrik kayışı; Bir çark döndününde, dinerieri de döner onunla birliktel Enrilecek şeyler aktarılır düzen içinde makaralarda n, Akarak dönüşür bükülmüş ipliklere/48

Bir Fransız keten eğirme makinesinin planlannı Wang'ın 14. yüz­ yıl tasanmıyla karşılaştıran iktisat tarihçisi Mark -Elvin, "Wang IZihen'in makinesine benzerliği o kadar çarpıcıdır ki, Çin kökenli olması kuşkusuna kapılmamak . . . neredeyse olanaksız" sonucu­ na vardı. Wang'ın makinesi Fransız modelden daha az etkiliydi. "Ama," der Elvin, "temsil ettiği ilerleme çizgisi devam ettirilmiş olsaydı, o zaman ortaçağ Çin'i tekstil üretiminde Batı'nın 400 yıl öncesinde gerçek bir sanayi devrimi yapabilirdi."49 Song çağı tekstil üretimine ve fiyatıanna ilişkin hiçbir istatis­ tik günümüze ulaşmamıştır. Bu nedenle bu kuramı kolayca test

47 100 kati kabaca 60 kilodur; eğrilecek şeyler dedi�i bükülmüş elyaftır. 48 Wang Zben, Treatise on Agriculture 19.13a, 22.4a, çev. Elvin, 1973, s. 195, 198. 49 Elvin, 1973, s. 198.

440

ooc:'>u çA

. ....

.

i'

:

·

•

ı'

'

.

.

•

,·

, ·,

.. .

�

·I --- Kas-iskelet ·

"

···

-

...

- -

Sindirim

Fıtık

- - - - Kalp Solunum

-

0 �----�---1910

1983

1 988

TARİH (MS) Grafik 10.4. Olabllece�in her şeyi ol: ABD Ordusu gazilerinin sa�lı�ı, 1910-1988.

yakın uzamış durumda. AIDS ve sıtmamn pençesindeki Afrika'da bile ortalama yaşam süresi beklentisi 2009'da 1 900'de olduğun­ dan 20 yıl fazlaydı. İnsan bedeni son yüzyılda önceki 50 bin yılda olduğundan daha çok değişime uğramış durumda ve -özellikle varsıl ülke­ lerde- insanlar geri kalan kusurlan düzeltecek müdahaleleri öğ­ rendiler. Avrupalılar 1 300'den beri gözlük kullanmaktaydı, ama bunlar şimdi yerkürenin her yerine yayılmış durumda. Doktorlar işitmeyi düzeltmek, kalbin pompalamaya devam etmesini sağla­ mak, uzuvlan yeniden yerlerine eklemek, hatta hücrelere müda­ hale etmek için bile yeni teknikler icat ettiler. Kamu sağlığı prog­ ramlan kitlesel katiller olarak çiçek ve kızamık hastalıklannı yeryüzünden sildi; çöp toplama sistemi ve temiz içme suyu daha fazlasını yaptı. Amerikan ordusundan emekli askerlerin yaşadığı kronik ra­ hatsızlık çeşitlerini gösteren Grafik 10.4, sağlığın ne kadar ge­ liştiği konusunda bir fikir verir. İşlerinin şiddet gerektiren yönü düşünülürse, emekli askerler, araştınlacak en ideal insan grubu 623

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü K M E D I YOR ( Ş I M D I L I K )

olmayabilir; ama sapıantılı askeri kayıt tutma sayesinde elimiz­ deki en iyi altkümeyi onlar oluşturuyor ve gösterdikleri gelişme akla durgunluk veriyor. Bu emekli askerlerin çoğu erkekti, ama kadınların yaşamlan daha da çok değişmişti. Tarih boyunca kadınlar bebek doğurma makineleri olmuşlardı. Bebeklerinin yarısı ilk yaşları bitmeden (aslına bakılırsa çoğu ilk haftalarındal öldüğü ve hayatta kalan­ ların ancak yarısı kırkıncı doğum günlerini görebildiği için, is­ tikrarlı bir nüfusu korumak (bir kadının ve kocasının kendi yer­ lerini alacak iki çocuk yetiştirmesi), ortalama kadının yaklaşık beş doğum yaparak yetişkinlik yaşamının çoğunu hamile ve/veya emzirerek geçirmesini zorunlu kılıyordu. Ancak 20. yüzyılda bu yüksek ölü� oranı, düşük teknoloji dünyası yıkıldı. 1 900 öncesi bile daha iri, daha iyi beslenmiş, güçlü kadınlar daha sağlıklı bebekler doğuruyor, onları daha iyi besliyor ve daha temiz tutuyorlardı. Çocukların çok daha azı hayatını kaybetmeye başladı ve nüfus patlama derecesinde arttı; ta ki kadınlar doğur­ ganlıklarını kontrol altına alıncaya dek. İnsanoğlu gebelikten ka­ çınmanın yollarını her zaman bulmuştu (efsaneye göre, 18. yüzyıl aşığı Casanova limonları yarıya keserek kendi prezervatiflerini yaparmış) ve 1 900'e gelindiğinde doğum oranlan en varlıklı ülke­ lerde düşmeye başlamıştı. Ancak 20. yüzyıl Amerikan teknolojisi bu zorluğu da aşacak şekilde ilerledi. 1 920'de lateks kondomlar, 1 960'ta da doğum kontrol haplan çıktı ve zengin ülkelerde do­ ğum oranı, çift başına iki olan çocuk sayısının bile altına düştü. Daha sağlıklı çocuklar ve doğum kontrol hapı kadınlan ömür boyu üreme zorunluluğundan kurtanrken; ucuz elektrikli ısıtma bobinleri sayesinde ütüler ve ekmek kızartıcılar, küçük motorlar sayesinde çamaşır makineleri ve elektrik süpürgeleri de üzerle­ rindeki ev işi yükünü hafifletti. Vaktiyle saatler boyunca tekdüze çalışmayı gerektiren işler bir düğmeye basarak halloluyordu. Yi­ ne de kadının işi asla bitmiyordu; ama 1 960'a gelindiğinde, (he­ men her Amerikan ailesinde en az bir tane olan) arabaya atlayıp (ülkenin gıdasının üçte ikisinin satıldığı) markete gittikten, satın aldıklarını (evlerin %98'inde olan) buzdolabına yerleştirdikten ve iki ya da üç çocuğu okuldan dönmeden önce çamaşır makinesini çalıştırdıktan sonra televizyonun karşısına oturacak vakti bul­ ması mümkündü. 624

BATI ÇA(';I

Bu değişimler kadınlann evin dışında, imalattan hizmet sek­ törüne hızla kayarak mavi-yakalı [kol) emeğini gözden çıkarır­ ken, pembe yakalı emekçilere çok ihtiyaç duyan bir ekonomide kendilerine yer bulmakta serbest bıraktı. En varsıl ülkelerde, ücretli işlerde çalışan ve yüksek öğrenim gören kadınların ora­ nı 1960'tan sonra düzenli olarak yükseldi ve kendinden önceki tüm çağlar gibi bu çağ da ihtiyacı olanı aldı. Feminine Mystique ve Sexual Politics gibi kitaplar orta sınıf Amerikan kadınlannı geleneksel rolleri dışında bireyselliklerini gerçekleştirme arayı­ şına itti. 1 968'de 1 00 protestocu Atlantic City'deki Amerikan Gü­ zeli yanşmasını bastı. 1 990'lara gelindiğinde (her ne kadar kız arkadaşlan veya kanlan genel olarak daha fazlasını yapsa da) erkekler de artık fiilen ev işlerini ve ebeveynliği paylaşır olmuştu. Daha 1 95 1 'de David Riesman adında bir Amerikalı sosyolog işlerin nereye doğru gittiğini gördü. Amerikan tüketimciliğini hem kutlayan hem alaya alan "Naylon Savaşları" adlı bir öyküde, başkana "Amerika'nın zenginliklerini örneklemesine izin verilse, Rus halkının kendilerine elektrik süpürgesi yerine tank ve casus veren efendilerine artık tahammül etmeyeceği" tavsiyesini veren stratejistler hayal etti.67 ABD uçaklan Sovyetler Birliği'ne ince ço­ raplar ve sigaralar atarsa komünizm derhal yıkılırdı. Gerçek neredeyse kurgu kadar tuhaftı. 1 958'de Sovyetler Bir­ liği ve ABD, her ikisi de birbirini sınai gücüyle korkuttuğundan emin olarak, diğer ülkede imalat sergileri açmaya razı oldu. Sov­ yetler NewYork'ta yapılan ilk fuara, kapitalistleri direnişin boşu­ na olduğuna ikna etmek amacıyla traktörler, kamyonlar ve roket maketleri gönderdi. 1 959'da ABD çok zekice bir karşılık vererek (o sırada başkan yardımcısı olan) Richard Nixon' ı, 4600 metreka­ relik bir alanı, Long Isiand'daki banliyö evlerinin bir modeli de dahil olmak üzere Amerikan ev aletleriyle dolduran bir sergiyle Moskova'ya gönderdi. Kafası kanşan Moskovalllann şaşkın ba­ kışları altında Nixon ve Kruşçev bir Westinghouse çamaşır maki­ nesinin önünde kapıştılar. "Kadınları daha az çalıştıracak her şey iyidir," diye başlattı tartışmayı Nixon, ama Kruşçev'in yanıtı hazırdı. "Demek kadınla­ nnızı mutfakta tutmak istiyorsunuz," diye atıldı. "Bizse kadınlara

67 Riesman, 1964 (ilk basım 1951), s. 64. 625

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü K M E D I YO R ( Ş I M D I L I K )

bu gözle bakınayız. Onlann daha iyisini h ak ettiğini düşünürüz. "68 Herhalde öyleydi; Sovyetler Birliği'nde ev dışında çalışan kadın sayısı ABD'de olduğundan yüksekti. Ne ki Sovyet hanelerinin bir çamaşır makinesi edinebilmesi için bir ı O yıl daha geçmesi gere­

cekti. Tipik Sovyet kadını fabrikadaki işinden otobüsle eve dön­ dükten sonra haftada fazladan 28 saat ev işi yapıyordu. Ancak sekiz evden birinde bir elektrikli süpürge vardı ve belki de iyi komünistler olarak bu süpürgeleri yoldaşlanyla paylaşıyorlardı. Nixon buna serbest girişime bir övgüyle karşılık verdi. "Biz­ de hiçbir karar en tepede, hükümet makamlannca alınmaz," diye açıkladı. "Birçok farklı üreticimiz ve çeşit çeşit çamaşır makine­ lerimiz vardır; böylece ev kadınlanmız içinden istediklerini seçe­ bilirler . . . ltoketlerin gücü yerine çamaşır makinelerinin nitelik­ leri konusunda rekabet etmek daha iyi olmaz mıydı? . . . Biz [kendi yaşam tarzımızı) zorla size benimsetmeye çalışmayacağız," diye bitirdi sözlerini, "ama torunlannız görecek."69 Nixon haklıydı. 1 959'da Kruşçev Amerikan işçilerinin böyle evlerde yaşadıklannı düpedüz inkar etmişti, ama 1 980'lere gelin­ diğinde torunlan kendilerine yalan söylendiğini göreceklerdi. Bir bakıma gelişme paradoksu suçlanabilirdi burada da: Çoğu Sovyet yurttaşının artık çamaşır makinesi ve elektrikli süpürgesi vardı, ama aynı zamanda radyosu, televizyonu ve karaborsa rock müzik plaklan da vardı. Amerikalılann daha da öne geçtiklerini kendi başlarına fark edebiliyorlardı. Bir fıkra ağızdan ağza dolaşmaya başladı. Eski Sovyet liderlerini taşıyan bir tren bozkırlardan ge­ çiyormuş. Ansızın tren dunnuş. Tam beklenebileceği gibi, Stalin ayağa fırlayıp bağırmaya başlamış: "Makinisti kırbaçlayınl" Ma­ kinist kırbaçianmış ama tren hareket etmemiş. O zaman Kruşçev emir venniş: "Makinisti rehabilite edin!" Bu da yapılmış, trende bala hareket yok. Derken Brejnev gülümseyerek önenniş: "Haydi, hepimiz tren gidiyormuş gibi yapalım."70 Sovyet İmparatorluğu uyruklannın televizyonlannı açıp, gitanm ve kotumla benim gibi insanlan gönnesi yeterince kö­ tüydü zaten; ama iletişim teknolojisinin verdiği güçle Sanayi 68 Richard Nixon ve Leonid Brejnev, "Mutfak Münazarası" (Moskova, 24Temmuz 1959), • alıntı: http://teachingamericanhistory.org/library/index.asp?document= 1 76. 69 Agy. 70 Reynolds, 2000 , s. 541 nottan alıntılanan fıkra. 626

BATI ÇA(;I

Devrimi'nin büsbütün yeni bir evresinin başladığını ve bunun Demir Perde'nin doğru tarafında olanlara daha da büyük bir re­ fah getirdiğini görmek felaketle eşdeğerdi aslında. İlk Amerikan bilgisayan Electronic Nurnerical Integrater and C alculator (ENI­ AC) ı 946'da çıkmıştı. 30 ton çekiyordu ve o kadar çok elektrik har­ cıyordu ki, açıldığı zaman bütün Philadelphia'daki ışıklar zayıf­ lıyordu. Sonraki 30 yıl boyunca International Business Machines (IBM) daha küçük, ama hala canavar boyutlarda makineleri Batılı

şirketlere sattı; ama gerçek dönüşüm ı 97 ı 'de mikroişlemcinin

icadının ardından geldi. Çoğu zaman olduğu gibi, yenilikçiler elit kesimin uç kesim­ lerinden geldi; bu örnekte, !BM gibi son derece saygın şirketler­ den değil, Kaliforniya'daki Menlo Park banliyösü gibi yerlerdeki garajlarda çalışan Steve Wozniak gibi. Sadece 9 ı bin dolar ser­ mayeyle ve kafalan zehir gibi çalışan birkaç arkadaşı ve şirket ortağı Steve Jobs'la işe başlayarak ı976'da Apple I mikrobilgi­ sayan dünyaya tanıttı. ı 982'ye kadar Apple'ın s atışlan 583 mil­

yon dolara yükselmiş, !BM de onunla rekabet etmek üzere Perso­ nal C omputer'ı (PC) piyasaya sürmüştü. O zamana gelindiğinde, Harvard'ı bırakan Bill Gates ve Paul Allen Microsoft'u kurmuşlar ve şirketlerini B atı Kıyısı'na taşımışlardı. Bilgisayar her yıl biraz daha ucuz ve kolay hale gelerek her ofise ve eve girmeye başla­ mıştı. Hatta artık eğlence bile sunuyordu. Bilgisayarlar Batı çekirdeğinin eğlence, iş ve savaşma anla­ yışını kökünden değiştirdi. ı 985'e gelindiğinde Batılı yaşamda bilgisayarıann girmediği tek bir alan kalmamıştı; Sovyet İmpa­ ratorluğu dışında. Tren gidiyormuş gibi yapmak artık bir seçenek olmaktan çıkmıştı.

Halkın Cenneti Amerika'nın vekil devletlerinin hızla komünist Çin'den uzaklaş­ makta olduğu Doğu'da da bir seçenek değildi bu. Japonya, ar­ dından gelen Tayvan ve Güney Kore'yle birlikte ekonomik besin zincirinde, ı 960'larda benim bayıldığım plastik oyuncaklardan ağır sanayiye ve elektroniğe çarçabuk yükseldi; diğer Doğulu ül­ keler de (Singapur, Malezya, Tayland) merdivenin alt basamakla­ nnda onlardan açılan yerleri aldı. Doğu'nun her yerinde ücretler yükledi. Yaşam süreleri uzadı; bebekler şişmanladı; daha büyük 627

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü K M E D I Y O R ( Ş I M D I L I K )

apartmanlar çeşit çeşit donatılada dolduruldu. Çin'de Sovyetler Birliği'nde olduğundan çok daha az televizyon vardı. Pekin'deki siyasi karar mercileri, kendi doğu kıyılanndaki refahm ileri ka­ rakollarmm ortaya koyduğu tehdidi çok daha berrak şekilde gö­ rebiliyorlardı. Tanınmaya başladıklan adla bu "Asya Kaplanları" bir küçük düşme vesilesiydi. Hepsi az çok tek parti yönetimine dayanan ve Çin'in Konfüçyüsçü ve Budist birikimini paylaşan ül­ kelerdi. Bu şimşek gibi yükselişlerini ne otoriterlik ne de Doğulu kültürel gelenekler önlemediyse, sorun komünizmin kendisi dı­ şında nereden kaynaklanıyor olabilirdi ki? 1 840'lar ve 1 940'lar arasındaki yüzyıllık iç savaş ve hizip çe­ kişmeleri Çin'i Japonya'nın hızlı sanayileşmesini izlemekten alı­ koymuştu;; ama 1 949'daki zaferinden sonra Mao Zedung çabucak Lenin örneğini izleyerek ülkesini bir altkıta imparatorluğu olarak yeniden şekillendirdi. Barış muazzam getiriler sağladı ve tıpkı Sui hanedanının 6. yüzyılda, Song'un 10. yüzyılda ve Ming'in 14. yüzyılda Çin'i yeniden birleştirmesinde olduğu gibi, ekonomi can­ landı. Kore Savaşı şiddetini kaybettiği zaman Maa'nun başlattığı Sovyet tipi Beş Yıllık Plan Asya Kaplanlan'nın kapitalizminden çok daha etkisiz oldu, ama gene de sınai üretimi iki katına çıkararak reel ücretleri üçte bir oranmda yükseltti. Doğum sırasında hayatta kalma beklentisi 1950'de 36'ydı; bu sayı 1 957'de 57'ye çıktı. Çin ekonomisinin 1 960'lar ve 1 970'ler arasında güçlü bir şe­ kilde büyümeye devam edeceğini düşünmek için makul neden­ ler vardı; tabii eğer Mao izin verseydi. Gelgelelim, tıpkı vaktiyle birçok Çin imparatorunun yaptığı gibi, Mao da bürokratlanna güvenmiyordu. Düzmece ekonomi yasalarının Marksizmin daha gerçek yasalanna boyun eğmesinde ısrarlıydı, ama planlama uz­ manları -sürgülü cetvelleri ve grafikleriyle birlikte- şüphe uyan­ dıracak kadar burjuva görünüyorlardı. Mao halkın cennetinin, ancak kitlelerin evcilleştirilemez iradesinin serbest bırakılması halinde kurulabileceğinde ayak diredi. Mao 1 9 1 0'larda entelektüel yetişkinlik çağına Marx (ve Spen­ cer) okuyarak erişmişti; Doğu'nun geri kalmasının değiştirilemez şekilde yüzlerce yıl önce başladığına inanan bir uzun vadeli ki­ litlenme kuramcısıydı. Yanıtın "Dört Eski"nin -eski adetler, eski alışkanlıklar, eski kültür ve eski düşünce yapısı- hertaraf edil­ mesi olduğuna karar verdi. Aile bile gitmek zorundaydı: "Dünya628

BATI ÇACI

da en sevdiğimiz kişiler anne babamızdır," diye açıklıyordu Çin Gençliği Gazetesi, "gene de onlar bile . . . her şeyimizi veren. . . Baş­ kan Mao ve Komünist Parti'yle karşılaştınlamaz."71 Çin'in Batı'yı yakalaması için "Büyük Atılım"ı başlatan Mao, nüfusun %99'unu yüzlerce üyeli kolektif çiftliklerde topladı. Bazı yerlerde ütopya­ cılık kural tammaz bir azgınlık anlamına geliyordu: Paoma kasabası Parti Sekreteri Ekim 1 958'de sosyalizmin 7 Kasım'da sona ereceğini ve 8 Kasım'da komünizmin başla­ yacağını ilan etti. Toplantıdan sonra herkes derhal sokakla­ ra dökülerek dükkıinlardan mallan kapmaya başladı. Raflar bomboş kaldığı zaman, başka insanların evlerine dalıp ta­ vuklannı ve sebzelerini alıp evlerine götürdüler. İnsanlar hangi çocuğun kime ait olduğunu ayırt etmeyi bile bıraktı. Sadece kadınlar bu paylaşımdan muaf kaldı, çünkü Parti Sekreteri bu konuda yapılması gerekenden emin değildi.72

Başka yerlerde sinizm varlığını sürdürüyordu. Bazılan bunu Her Şeyi Silip Süpürme Dönemi olarak adlandırdı: Çalışmaya ve ta­ sarrufa yönelik her türlü teşvikin ortadan kaldinlmasıyla birçok insan ikisinden de büsbütün vazgeçmişti. Tanmsal üretim düşerken bile, yukandan gelen daha yüksek hasadı kaydetmeye yönelik baskılarla, parti yetkilileri bunu ya­ pıyor ve sonra bildirdikleri rakamlan doğrulamak üzere üretimin gitgide daha büyük dilimlerine el koyuyorlardı. Bir komiser "yi­ yecek yok diye bir şey yok," diye üsteliyordu. "Bir sürü tahıl var, ama halkın %90'ımn ideolojik problemleri var."73 İşleri daha da kötüleştiren, Mao'nun Kruşçev'le bozuşması oldu. Sovyet yardımından yoksun kalınca, Batı'nın çelik üretimine yetiş­ rnek için bulduğu çözüm, 40 milyon köylüyü arka bahçe dökümha­ neleri kurmak üzere tarlalarından ayırarak, yerel olarak bulabildik­ leri her türlü cevheri, hatta kendi tencere ve tavalarını erittirerek ev yapımı çelik ürettirmek oldu. Ürettiklerinden pek azı kullamlabilir nitelikteydi, ama kimse bunu söylemeye cesaret edemedi. Kırsal kesim gitgide gerçeküstü bir görünüme bürünmeye başlamıştı. Bir gazetecinin anlatımıyla, "hava amfilerle yüksel­ tilen yerel operalann tiz ezgileriyle doluydu ve müziğe hava kö7ı China Youth Journal (27 Eylül ı958), al ıntı : Becker, ı 996, s. ı06. 72 Bo Yibo, Retrospective of Several Big Decisions and Incidents (1 993), alıntı: Bec­ ker, ı 996, s. 107- 108. 73 Lu Xianwen (güz 1959), alıntı: Becker, 1996, s. 1 1 3. 629

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü KM E D IYOR ( Ş I M D I L I K )

rüklerinin uğultusu, benzinli motorlann tıknefes patırtılan, te­ peleme doldurulmuş kamyonlann koroalan ile cevher ve kömür yüklü öküzlerin böğürtüleri eşlik ediyordu."74 Köylülerden şu türküyü söylemeleri bekleniyordu: NKomü­ nizm bir cennettir; Halk'ın Komünleri de ona giden köprüdür."75 Ama cennette dert çoktu. Şarkı söylemedikleri zamanlar insanlar açlık çekiyordu. Aşağıdaki anılar ancak hissizliği açısından ola­ ğ andı ş ı sayılabilir: Ailemizden hiç kimse ölmedi. Şubat 1 960'a gelindiğinde bü­ yükbabamın bacaklan tümüyle şişmişti. Saçlan döküldü, bedeni yaralada kaplandı ve ağzını bile açamayacak kadar bitaptı. Bir ahbabı uğradı ve yaralardan bazılannın irinini akıtınca bayağı işe yaradı. Hala üç küçük keçimiz vardı ve teyzelerimden biri ona yardım etmek için ikisini kesti. Ne yazık ki yetkililer bunu fark etti ve ölü keçileri alıp götür­ düler.76

Gene de bu büyükbabanın talihli olduğunu anlıyoruz. Ç ünkü baş­ ka bir bilgi kaynağına göre: Kıtlık sırasında olan en kötü şey, anne babalann çocukla­ nndan küçüğün mü, yoksa büyüğün mü önce ölmesine izin vermeye karar vermek zorunda olmasıydı . . . bir anne kızına şöyle söyleyebiliyordu: NGidip cennette büyükannenle bu­ luşman gerekiyor." Kız çocuklanna yiyecek vermeyi bıra­ kıyorlardı. Onlara sadece su veriyorlardı . . . Bir kadının bu yaptığı bildirilince Halk Güvenliği Dairesi tarafından tu­ tuklandı. Birkaç yıl sonra çalışma kampından döndüğünde köydeki hiç kimse onu kınamadı.77

1 958- 1 962 arasında yaklaşık 20 milyon insan açlıktan öldü. Maa'nun ölümünden sonra Çin Komünist Partisi (ÇKP) Merkez Komitesi resmen Büyük Lider'in kararlannın %70 doğru, %30 yanlış olduğunu kabul etti, ama 1 960 civannda parti yanlışın çok daha az olduğu kanısındaydı. Bir teknokrat hizbi Mao'yu devre dışı bırakıp özel mülkiyete bazı serbestHer tanıdı. 1 965'e gelindi­ ğinde hasatlar 1 957'deki düzeylerine yükselmişti. 74 75 76 77

Jiagxi'den rapor (güz 1958), alıntı: Spence, ı 990, s. 580. Kang Sheng'in şarkısı (1958), alıntı: Becker, ı 996, s. 104. Bilgi veren kişi, alıntı: Becker, ı996, s. 136. Bilgi veren kişi, alıntı: Age., s. 138. 630

BATI ÇA�I

Ancak Mao yenilmedi. Çin, tıpkı Batı gibi, bir savaş sonra­ sı nüfus patlaması yaşayarak, sabırsız yeniyetmelerden oluşan devasa bir topluluğa sahip olmuştu. Liberal Batı çekirdeğindeki müreffeh gençler satın alma güçlerini müzik, giysiler ve cinsel­ likle ilgili zevklerine yeni bir yön kazandırmakta kullanıyorlar­ dı; Çin'deyse Mao bu öfkeli gençlerin zevklerini kendine yönelt­ ti. 1 966'da kesintisiz bir "Büyük Proletarya Kültür Devrimi" vaaz ederek gençleri her şeye saldırmaya kışkırttı. Okullarını ve üniversitelerini terk eden milyonlarca genç, ya­ kıp yıkan Kızıl Muhafızlar'a dönüştü; en başta hocalarını, ardın­ dan gerici görünen herkesi adamakıllı pataklayıp küçük düşür­ meye koyuldular. Batılı gençler devrim hakkında şarkı söylerken, Çinli gençler bunu yaşıyordu. "[Sınıf arkadaşım] Li Jianping'i ele vermemin nedeni sınıf düşmanlığıydı," diye yazmıştı bir postere bir edebiyat öğrencisi: ve kitleleri böyle bir popüler öfkeye sürükleyen bu oldu. Bu kadar yıldır eski bölgesel parti komitesinde barınmış bir karşıdevrimci unsur olarak sopalanyla onu öldüresiye dövdüler. İnamlmaz derecede tatmin sağlayan bir olaydı, devrimci insaniann öcünü almak, şehitlerimizin intikamını almak. Şimdi sırada vatan hainlerine yataklık eden şu al­ çaklann dersini vermek var. 78

Mao bu öfkeyi rakiplerine yöneltıneye çalıştı, ama bunu hiçbir zaman tam anlamıyla denetleyemedi. Kimse bir karşıdevrimci olarak ihbar edilmeye karşı bağışık olmadığından, insanlar eleş­ tirilerini ilk ifade eden kişi olmak için koşuşturuyordu. Birçokla­ rına göre bu akla durgunluk veren bir şeydi: Bir tuvalet bekçisi, bir sürü profesöre yeniden eğitilmek için tuvalet temizletilmesi yüzünden artık işini kaybettiğinden yakınıyordu. Gene de bunu coşku verici bulanlar da çoktu. Genç işçiler sürüler halinde öğ­ rencilere katıldılar ve fabrikalar çalışmaz oldu. Kızıl Muhafızlar film ekiplerini çağırarak Budist heykelleri, Konfüçyüsçü tapınak­ ları ve Han hanedam yadigiirlarını yakıp yıkarken kendilerini çekmelerini istiyorlardı. Bir çete Dışişleri Bakanlığı'nı işgal edip, gerçek proleter olarak gördükleri kendi diplomatlannı atadı.

78 "Li XX", Pekin'de kamusal afiş (2 Eylül ı966), alıntı: MacFarquhar ve Schoenhals, 2006, 8. ı27. 63 ı

D Ü N YAYA N E D E N BATI H Ü K M E D I YOR ( Ş I M D I L I K )

1 969'da işlerin Büyük Atılım kadar büyük ölçekte bir felakete doğru gitmesiyle Mao bile korkuya kapıldı. Binlerce kişi ölmüş­ tü. Milyonlarcasının yaşamı mahvolmuştu. Asya Kaplanlan hiç durmadan Halk Cumhuriyeti'yle aralannı açınakla meşguldü. Sovyetlerle ilişkiler o kadar kötüleşmişti ki, 800 Çinli sınır çatış­ malannda can vermişti. Mao geeikiDeli de olsa köktencilerle ara­ sına mesafe koyarak bir cankurtaran halatı aramaya koyuldu. Ona bir can simidi gönderen, yeryüzünde belki de en olma­ yacak kişi oldu: ABD'nin en şiddetli komünizm karşıtı başkanı Richard Nixon. Nixon Çin'le yapılacak bir anlaşmanın Soğuk Savaş'ta Sovyetleri arkadan kuşatmanın bir yolu olacağını düşü­ nüyordu ve gizli kapaklı diplomasinin ardından 1 972'de Pekin'e uçarak Mao'yia tokalaştı. "O hafta dünyayı değiştirdi," diye övün­ dü Nixon, bazı yönlerden haklıydı da.79 Bir Washington-Pekin ek­ seni ihtimali Brejnev'i öylesine korkutmuştu ki, Çin ziyaretinden sonraki üç ay içinde Nixon şimdi de Moskova'da oturmuş anlaş­ malar yapıyordu. Mao da neredeyse onun kadar kazançlı çıkmıştı. Nixon'la bu­ luşarak, Batılı teknolojiye susamış pragmatistler kadar, Çin'in eğitimli sınıflannı boğmaya çalışan köktencilere muhalif olan­ lara da desteğinin işaretini vermişti. Devrimci saflığın, "yıllarca işi kolayından alıp faydalı bir şey yapmayan kitap kurtlanndan" daha değerli olduğunu söyleyen bir not yazıp sınav kitapçığını boş halde teslim ederek çok gözde bir üniversite kürsüsünde yer bulan öğrenci herkesin dilindeydi.80 Sovyet nüktedanlannın çok takdir edeceği bir rivayete göre, köktenci bir kodaman, "geciken bir sosyalist tren, zamanında gelen bir revizyonist trenden yeğ­ dir," demişti.81 1 972'den sonra pragmatistler yeniden atağa geçti, ama an­ cak 1 976'da Mao'nun ölümünden sonra dalga kesin bir şekilde onlardan yana dönecekti. Mao döneminde iki kez Sağ Sapmacı ithamıyla tasfiye edilen Deng Xiaoping, rakiplerini hertaraf ede-

79 Başkan Richard Nixon, Şanghay'da bir akşam yemeğinde kadeh kalılınrken söyle­ di�! sözler (27 Şubat 1972), alıntı: Reynolds, 2000, s. 329. 80 Zhang Tiesheng (1973), alıntı: Spence, 1 990, s. 638. 1 976'da "Dörtlü Çete" (Mao Zedung'un dul kansını da içeren aşın solcu bir hizip) bütün bu epizotu icat et81

mekle suçlandı. . Dörtlü Çete'ye atfedilen slogan ( 1 976), alıntı: Spence, 1 990, s. 651 . 632

BATI ÇA ''

.... \}R ( Ş I M D I L I K ) Wanli (imparator) 5 1 1 , 752 Watt, James 572-575, 578, 58 1 , 583, 654, 655, 66 1 , 753 Wayne, John 30

Wealth and Poverty of Nations, The (Landes) 29, 783 Weber, Max 1 67, 753, 774, 804 Wedgwood, Josiah 576, 764 Wei (Çin) 48, 149, 1 5 1 , 240, 261, 272, 287, 3 1 1 -3 1 3, 339, 341, 377, 384, 389, 391, 392, 42 1 , 507, 745, 792 Weiss, Harvey 228, 747, 804 Wellington (dük) 13, 17, 562 Wendi (imparator) 393, 402, 404, 4 1 2 Wheeler, Mortimer (tuğgeneral) 322, 323, 804 White, Leslie 179, 754, 804 Whitney, Eli 57 5 Wilhelm II (kayzer) 10, 606, 607 Wilkinson, John ("Demir Adam") 746, 804 Woods, Tiger 685, 756 Wordsworth, William 569, 570 Wozniak 627, 754, 805 Wright kardeşler 590 Wuding (kral) 251 -255, 260, 261 Wu Zetian 396, 397, 400, 749, 769 Wuzong (imparator) 436

Xianbei 391 -393, 7 1 9 Xiandi (imparator) 355, 356 Xianfeng (imparator) 2 1 Xiangyang (Çin) 45 1 , 454 Xian (marki) 295 Xiaowen (imparator) 392-394, 421 Xiongnu 341 , 343-345, 349, 351 -353, 355, 357, 358, 362, 363, 367, 412, 719 Xishan (Çin) 149, 1 53 Xishuipo (Çin) 149, 1 55 Xuanzong (imparator) 413, 414, 4 1 6, 418, 470 Xuchang (Çin) 6 1 , 93, 1 0 1 , 743, 744 Xunzi 305 Yahgan halkı 170 Yahudiler 429, 462 Yahudilik 382, 409

Yale Üniversitesi 44, 228, 292 Yan (Çin) 148, 1 50, 3 1 1 , 755, 777 Yang Guifei 413, 490 Yang (prens) 148, 1 50, 3 1 1 , 755, 777 Yangzhou (Çin) 503, 510 Yanshi (Çin) 240, 248, 726 Yan Wenming 148 Yasalar (Platon) 42, 50, 46 1 , 469, 5 1 9, 565 Yastık Kitabı 4 1 8 Yaşlı (Büyük) Plinius 321 Yemen 277, 407 Yeni Abit 26, 300, 379 Yeni Gine 46, 89, 143, 144, 147, 1 63, 745 Yeni-Konfüçyüsçüler 436 Yenilmez Güneş 378 Yeni Zelanda 144, 600 Yerli Amerikalılar 536, 603 Yesügey 449 Yeşim Cong Ç ağı 243 yetkili korsanlar 1 devlet korsanlan 534 Yih (kral) 276 Yom Kippur/"Kefaret Günü" savaşı 1 14 Yongle (imparator) 470, 47 1 , 478, 479, 48 1 , 492, 496, 75 1 , 801 You (kral) 286, 287, 413, 684, 695, 703, 755 Yuan Shikai 6 ı O Yue (Çin) 289, 606 Yu Hong 399, 749 Yukichi, Fukuzawa 26, 773 Yu (kral) 242-246, 253, 399, 435-437, 749, 794 Yunanistan 12, 36, 133, 1 93, 229, 235, 237, 255, 256, 258-260, 265, 276, 305, 306, 3 14, 3 1 6, 3 1 7, 458, 747 Yusuf 227, 228, 230 Yüzüklelin Efendisi (film, Tolkien) 71

Zemeckis, Robert 659 Zenobia (kraliçe) 364 Zenon (imparator) 370, 371 Zerdüşt 299 Zhang Zhuzheng 5 1 1 , 752

826

DIZIN Zhaodun 297, 298 Zbengde (lınparator) 509, 5 1 0 Zheng H e 28, 472, 475, 478, 486, 7 14, 736, 75 1 , 770 Zhengtong (lınparator) 48 1 , 482 Zhengzbou (Çin) 240, 248, 249, 2 5 1 , 726 Zhou Ayinleri (Konfüçyüsçü elkita­ hıl 242

827

Zhoukoudian (Çin) 6 1 , 69-73, 76, 78, 93, 99, 186, 240, 249, 250, 743, 797 Zhou Man 474, 476, 478 Zhuangzi 302, 304, 305 Zhu Xi 488, 489, 490, 492, 493 Zhu Yuanzhang 468, 771 Zuozhuan (tarihsel belgeler üzerine şerb) 242, 297, 298