Die Schule von Szeged: Rechtsphilosophische Aufsätze von István Bibó, József Szabó und Tibor Vas 9633617790

B/5, Paperback: papers by ISTVÁN BIBÓ (1911-1979), JÓZSEF SZABÓ (1909-1992), TIBOR VAS (1911-1983) in foreign languages

384 88 14MB

German, English, and French Pages 246 [252] Year 2006

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Die Schule von Szeged: Rechtsphilosophische Aufsätze von István Bibó, József Szabó und Tibor Vas
 9633617790

Table of contents :
ISTVÁN BIBÓ CV+Bibl. 11–22 + ‘Zwang, Recht, Freiheit’ [1935] 23–45 & JÓZSEF SZABÓ on [1935] 46–47, ‘Le dogme du »bellum justum« et la théorie de l’infallibilité juridique: Essai critique sur la théorie pure du droit’ [1936] 48–61, ‘Rechtskraft, rechtliche Unfehlbarkeit, Souveränität’ [1937] 62–77;
JÓZSEF SZABÓ CV + Bibl. =2006/k 81–89 + ‘Ort und Stelle der Rechtswissenschaft in dem menschlichen Denken’ [1942] 90–92, ‘Wahrheit, Wert und Symbol im Rechte’ [1943] 93–113, ‘From Chaos to the Rule of Law’ [1974] 114–133;
TIBOR VAS CV + Bibl. 137–139 + Die Bedeutung der transzendentalen Logik in der Rechtsphilosophie [1935] 139–237 & JÓZSEF SZABÓ on [1935] 239–241;
Name index

Citation preview

DIE SCHULE V O N

SZEGED

Rechtsphilosophische Aufsätze von ISTVÁN BIBÓ, JÓZSEF SZABÓ u n d T I B O R VAS

PHILOSOPHIAE IURIS redigit CSABA VARGA

EXCERPTA HISTORICA PHILOSOPHIAE HUNGARICAE IURIS

Series editor Professor CSABA V A R G A Director, Institute for Legal Philosophy Pázmány Péter Catholic University of Hungary H-1428 Budapest 8, P. O. Box 6 Phone: +36-1-4297-230, (secretary) 4297-227 Fax: + 3 6 - 1 - 4 2 9 7 - 2 2 6 (Institute), 4297-201 (Faculty) E-ruail: [email protected]

DIE SCHULE V O N SZEGED

R e c h t s p h i l o s o p h i s c h e Aufsätze von ISTVÁN BIBÓ, JÓZSEF SZABÓ u n d TIBOR VAS

SZENT ISTVÁN TÁRSULAT az Apostoli Szentszék Könyvkiadója Budapest 2006

Herausgegeben mit Bio- und Bibliographie versehen von CSABA VARGA

Készült a PFP 1074/1998. számú projektuma indító pénzügyi támogatásának köszönhetően a TEMPUS SJEP 09090/95. számú projektumában elindított programnak az OTKA TO32156. számú projektumában történő végrehajtása keretében

© Csaba Varga (bio- and bibliographies of István Bibó and József Szabó & collection in series), 2005 © József Szabadfalvi (bio- and bibliography of Tibor Vas), 2005 On frontispiece: a contemporary photo of Professor József Szabó

ISBN 963 36I 779 0 ISSN 0865-0349

INHALT

ISTVÁN B I B Ó

Biography Bibliography

11 12

Zwang, Redit, Freiheit [1935]

23

in Kényszer, jog, szabadság (Szeged: Szegedi Városi Nyomda és Kcriyvkiadó Rt.), 131-151 [Acta Litterarum ac Scisitiarum Reg. üniversitatis Hung. Fíanoi^oo-Jos^hinae, Sacticn. JuridioD-Rüitica, WH] I. ZWANG 1. Zwang und Kausalität [25] 2. Das subjektive Zwangserlebnis [26] 3. Die gesellschaftlichen Zwangsobjektivationen [27] 4. Die traditionellen Zwangsunterscheidungen [28] 5. Die ethische Zurechnung des Zwanges [29] 6. Die Einheit des Zwangsbegriffes [30] II. DIE FREIHEIT 1. Freiheit und Gesetzmässigkeit [30] 2. Freiheit und Zwang [31] 3. Freiheit als subjektives Erlebnis [32] 4. Die persönliche (negative) Freiheit [32] 5. Die positive Freiheit [33] 6. Die Freiheitstheorien [34] 7. Die absolute Freiheit [35] III. RECHT 1. Die empirische Wirklichkeit des Rechts [35] 2. Das subjektive Zwangs- und Freiheitserlebnis und das Recht [36] 3. Die Macht- und Zwangstheorien [37] 4. Das Zwangsproblem in der rechtsphilosophischen Diskussion [37] 5. Recht als stärkste Objektivierung des Zwanges (Der Zwang der sanktionierten Normen) [38] 6. Recht als stärkste Objektivierung des Zwanges (Der Zwang des sanktionslosen Normen) [39] 7. Der Rechtszwang bei KELSEN, M O Ó R und HORVÁTH [40] 8. Recht als stärkste Objektivierung der Freiheit [41] 9. Das statische Verhältnis von Zwang und Freiheit im Recht [42] 10. Das Verhältnis von Zwang und Freiheit bei den gesellschaftlichen Regeln [43] 11. Das dynamische Verhältnis von Zwang und Freiheit im Recht [43] 12. Zwang, Freiheit und richtiges Recht [44] Schlussbetrachtung [45] JÓZSEF SZABÓ ' D r . S t e p h a n B i b o j u n . : K é n y s z e r , j o g , s z a b a d s á g ' [ Z w a n g , R e c h t , F r e i h e i t ] [1935] Archiv f ü r R e c h t s - und S o z i a l p h i l o s c p h i e XXIX/3-4, 510-511 Le d o g m e d u „ b e l l u m j u s t u m " e t la t h é o r i e d e l'infailibilité juridique: Essai c r i t i q u e s u r la t h é o r i e p u r e d u d r o i t [1936] Reyue Internationale de la Théorie da Droit X/l, 14-27

46

48

6

INHALT

R e c h t s k r a f t , r e c h t l i c h e U n f e h l b a r k e i t , S o u v e r ä n i t ä t [1937] Z e i t s c h r i f t f ü r ö f f e n t l i x ± e s Recht XVH/5, 623-638 1. Der heutige Stand des Problems [62] 2. Die Frage der Methodenreinheit [63] 3. Verhältnis von Norm und Tatsache im Recht [64] a) Einheit von Norm und Tatsache im Erleben des Rechts [65] b) Zusammenbetrachten von Norm und Tatbestand im Verfahren des Rechts [65] c) Gegensatz reiner Normen und reiner Tatbestände in den logischen Voraussetzungen des Rechts |66] 4. Rechtskraft und Nichtigkeit [70] 5. Unmöglichkeit absoluter Rechtskraft u n d absoluter Nichtigkeit [53] 6. Die rechtliche Unfehlbarkeit [71 [ 7. Unmöglichkeit absoluter rechtlicher Unfehlbarkeit [73] 8. Die Souveränität. Zusammenfassung [74]

62

JÓZSEF S Z A B O Biography Bibliography Ort u n d Stelle d e r R e c h t s w i s s e n s c h a f t i n d e m m e n s c h l i c h e n D e n k e n [1942] [Auszug] Szellen és ÉLet V/4 [ s e p a r a t u m (Kolozsvár: Minerva I r o dalmi é s Nycmdai Mointézet R.T. ) ] , 18-20 [Szellem é s É l e t kcra/vt á r a 28] W a h r h e i t , W e r t u n d S y m b o l i m R e c h t e [1943] Archiv für Rechts- und Sozialphiloscçhie XXXVI „Ungarn-Heft", 101-121 I. Das Recht und das Ich [93] II. Die immanenten Rechtsgrundlagen (a posteriori.) [95] 1. Die Seinsgrundlagen [95] 2. Die Sollensgrundlagen [100] III. Die transzendenten Rechtsgrundlagen (apriori) [104] IV. Das Recht und der Jurist [108] F r o m C h a o s t o t h e R u l e o f Law [ 1 9 7 4 ] in Dimansicnai d e s Rechts: G e d ä c h t a i s s c h r i f t f ü r R e n é M a r c i c ( B e r l i n : Duncker & Humblot), 321-340

81 82 90

93

114

TIBOR VAS Biography Bibliography Die B e d e u t u n g d e r t r a n s z e n d e n t a l e n Logik i n d e r R e c h t s p h i l o s o p h i e [1935] (Szeged: Szeged Városi Nytnda és Könyvkiadó Rt. ) 1-94 [Acta Litterarun ac Sciaitiarun Reg. Universitatis Hung. FrancisoJœsçhirœ, Secticn JuridicD-rblitica, TtmVI, Ease. 1]

137 139 141

INHALT

7

Vorbemerkung [143] I. DIE GRUNDFRAGEN DER TRANSZENDENTALPHILOSOPHIE 1. Die Erkenntnistheorie vor KANT [1451 2. Der KANTische Transzendentalismus (a. Übersicht [147] b. Die transzendentale Ästhetik [148] c. Die transzendentale Logik [149] d. Das Wesen der transzendentalen Erkenntnis: Die Kategorien [152]) 3. Die neuKANTische Schule (a. Die Marburger Schule [159] b. C O H E N und N A T O R P [161] c. Die Badener Schule [166] d. HEINRICH RICKERT [166] e. EMIL LASK [172]) II. D I E TRANSZENDENTALE METHODE IN DER RECHTSPHILOSOPHIE 1. Vorbemerkung [182] 2. RUDOLF STAMMLER [183] 3. HANS KELSEN [198] 4. FELIX SOMLÓ [221] Zusammenfassung [231] Literatur [234]

Vas: Die Bedeutung der t r a n s z e n d e n t a l e n Logik in d e r R e c h t s p h i l o s o p h i e ' [1935]

JOSEF SZABÓ ' T .

239

Ä r c b i v f ü r R e c h t s - und S o z i a l p h i l c s c ç h i e XXIX/1, 97-99

Name Index

243

ISTVÁN BIBÓ

BIBLIOGRAPHY

11

BIOGRAPHY

w a s born in a Lutheran family in Budapest on August 7, 1911. With t h e father promoted to t h e librarianship of the Szeged University Library, the family moved t o Szeged in 1925. He graduated as a disciple of BARNA HORVÁTH f r o m t h e Faculty of Law of t h e University of Szeged. As a m e m b e r of the School of Szeged founded by HORVÁTH, h e specialised in legal philosophy and international law. With a governmental scholarship, during the years of 1 9 3 3 - 3 4 h e attended t h e lectures given by ALFRED VERDROSS, ADOLF MERKL, and FELIX KAUFMANN, at the University of Vienna. In the following years, h e continued his studies at t h e Institut Universitaire des Hautes Etudes I n t e r n a t i o n a l e s in Geneva, where h e became acquainted w i t h professors HANS KELSEN, PAUL GAUGENHEIM, MAURICE BOURQUIN a n d GUGLIELMO FERRERO. Back again in Hungary, he translated—with authorial approval—KELSEN'S Reine Rechtslehre. A practicing lawyer, t h e n public servant, with study leaves to T h e Hague (Académe du D r o i t I n t e r n a t i o n a l , 1936), Paris (Congrès I n ternational de Ehiloscçhie, 1937) and Geneva (Bibliothèque de l a Société des é t i o n s , 1938), h e finally served as "ministerial secretary" of the d e p a r t m e n t of civil law at the Ministry of Justice (1938-44), a n d habilitated in philosophy of law (Szeged, 1940). His first academic treatise—Constraint, law, Liberty (1935)—contrasted functional new-KANTian analysis with HENRI BERGSON'S understanding of spontaneity and NICOLAI HARTMANN'S ontology. While criticising KELSEN and HORVÁTH, h e used HORVÁTH'S "synoptic" method t o respond to t h e antinomy of new-KANTianism between ősin and Shllm, by an argument taken from the "law of spontaneity". H e claimed that a certain balance prevails b e t w e e n constraint and f r e e d o m in the practical workings of law. For him, law is a specific kind of (physical or intellectual-emotional) constraint. Accordingly, it is the d e g r e e of objectivity by w h i c h legal sanction differs from o t h e r ones. Consequently, lawis the most objective of constraints, and, at the same time, law is t h e most of the guarantees of freedom. All this is to mean t h a t law provides the most objective constraint and the m o s t objective f r e e d o m at t h e same time. Indeed, the p o w e r of law d r a w s from this Janus-faced tension, a unique character that differentiates law from o t h e r norms. From the early 40s, his interest switched to the interpretation of t h e historico-political message of timely events of those dramatic days in Hungary. During the war, h e was engaged in rescue activities and war, therefore arrested by Hungarian and German authorities, and survived in underground. When all it was over, his childhood friend, FERENC ISTVÁN BIBÓ

12

ISTVÁN B I B Ó

the radical agrarian sociologist w h o had become as the Provisional National Government Minister of Internal Affairs a communist "compagnion of the route", invited him to join his ministry as the chief of the department of public administration, respectively codification (194546). Step by step, he became one of the leading functionaries of the National Peasant Party, was elected to b e a corresponding member of the Hungarian Academy of Sciences and the professor of political science at Szeged University (1946), and was appointed the deputy-chairman of the Pál Teleki (Eastern European) Scientific Institute (1947). The communist take-over ruined his career. From that time on, degradation and intellectual exile followed. Moreover, he was imprisoned (1957-63) for having, in his quality as the last State Minister on duty in the Parliament in the revolutionary government of IMRE N A G Y , issued his famous proclamation to t h e free world about the Soviet reoccupation of the country (1956). After a partial political amnesty, he was employed as a clerk at the acquisitions department of the Library of the Office of Statistics (1963-71). Silenced, banned, under permanent police control, he could only publish abroad. Even in 1974, a personal invitation to a visiting scholarship by t h e director of the I n s t i t u t Universitaire des töuters Études Internationales in Geneva was turned down by the official clause of refusal that "granting him a passport runs against public interest". Died in Budapest on May 10, 1979. His burial ceremony at Óbuda turned into a demonstration, and t h e mere memory of his oeuvre, into a symbol of the oppositon to t h e Soviet-imposed regime. ERDEI,

BIBLIOGRAPHY Books A szankciók kérdése a nemzetközi jogban [The question of sanctions in international law] (Szeged: Szegedi Városi Nyomda és Könyvkiadó Rt. 1934) 50 [A M. Kir. Ferencz József Tudományegyetem Jog- és Államtudományi Intézetének Kiadványai, 3] Kényszer, jog, szabadság [Zwang, Recht, Freiheit] (Szeged: Szegedi Városi Nyomda és Könyvkiadó Rt. 1935) viii + 151 [Acta Litterarum ac Scientiarum Reg. Universitatis Hung. Francisco-Josephinae, Sectio Juridico-Politica, VIII] (in German: 131-151} A k e l e t - e u r ó p a i kisállamok rr/cmorúsága (Budapest 1946) 116 [Az Új Magyarország röpiratai]; Eie Miserie der osteuropäische K l e i n staaterei trans. Béla Rásky (Frankfurt am Main: Verlag Neue Kritik, 1992) 140; Misère des petits États d'ELirrpe de l'Est trad. György

BIBLIOGRAPHY

13

Kassai (Paris: L'Hartmann 1986, 2 1993) 462; Miseria dei picmLi s t a t i deill'Hjrtpa orientale trad. Armando Nuzzo, a cura Federigo Argentieri (Bologna: il Mulino 1994) 119 Magyarország városhálózatának k i é p í t é s e [The future t o w n network of Hungary] terv. és szerk. Bibó István & Mattyasovszky Jenő [kézirat gyanánt] (Budapest 1950. XI. 1.) vii + 98 térkép Harmadik ú t [The third road] [a collection of papers] sajtó alá rend. és bev. Szabó Zoltán (London: Magyar Könyves Céh I960) 381 Közigazgatási területrendezés és az 1971. évi településhálózat fejlesztési koncepció [Planning of administrative division and the concept of development of the network of settlements of the year 1971] (Budapest: MTA Igazgatástudományi Bizottsága 1975) 90 + 14 térkép The E&ralysis of International Institutions and the Remedies A Study of Self-Determination, Concord among the Major Powers, and Political Arbitration, introd. Bernard Crick (Hassocks: The Harvester Press 1976) xi + 152 Az 1790/91. 67. tc. és az 1825/27. 8) 9. és 15. te. alapján létrejött rendszeres regnikoláris bizottságok Madványainak bibliográfiája [Bibliography of the publications of regnicolar committees established on the basis of the laws of 1790 and 1825] [A B. (levéltári) rész összeállításánál közreműk. Pajkossy Gábor] [kézirat gyanánt] (Budapest: Országgyűlési Könyvtár 1977) Válogatott tanulmányok s tanulmányrészletek [Selected papers] [special issue of] Magyar Füzetek 4 (Paris 1979) 200 Összegyűjtött nunkái [Collected works] I-1V, sajtó alá rend. Kemény István & Sárközi Mátyás (Bern: Európai Protestáns Magyar Szabadegyetem 1981-1984) 1310 Válogatott tanulmányok [Selected studies] I (1935-1944), II (19451949), III (1971-1979) (Budapest: Magvető 1986) 737, 923 & 653 HANS KELSEN Tiszta jcgtan [Reine Rechtslehre, 1934] ford. Bibó István, szerk. Varga Csaba (Budapest: ELTE Bibó István Szakkollégium {MTA Sokszorosító} 1988; reprint Budapest: Rejtjel 2001) xxii + 106 IJogfilozófiák] Beszélgetések, politikai-életrajzi dokumantumok [Talks, political and biographical documents] Életút-interjúk, háttérbeszélgetések, politikai dokumentumok, tanulmányok, életrajzi dokumentumok, önéletrajzváltozatok, szerk. és bev. Huszár Tibor (Debrecen 1989) 370 [Magyar Krónika] Válogatott tanulmányok IV (1935-1979) vál. if). Bibó István & Huszár Tibor, szerk. ifj. Bibó István (Budapest: Magvető 1990) 810 Zur Judenfrage Am Beispiel Ungarns nach 1944, trans. Béla Rásky (Frankfurt am Main: Verlag Neue Kritik 1990) 181

14

ISTVÁN B I B Ó

Die deutsche Hysterie Ursachen und Geschichte, trans. HansHenning Paetzke [Nachwort György Dalos] (Frankfurt am Main & Leipzig: Insel Verlag 1991) 197 Damocracy, Revolution, Self-Determination Selected Writings, ed. Károly Nagy, trans. András Boros-Kazai (New York: Columbia University Press 1991) 565 [Atlantic Studies on Society in Change, 69] [Social Science Monographs, Boulder, Co., Atlantic Research and Publications, Highland Lakes, N. J.] Bibó [fragments from works] ed. Györgyi Várnai Vangerskij Meridian 2 ( 1 9 9 1 ) 1, 11-122 Bibó István 1911-1979: Életút dokumentumokban [Documents on his life] vál. Huszár Tibor (Budapest: 1956-os Intézet & Osiris-Századvég 1995) 753 Egyetani előadásai 1942-1949 [University lectures] szerk. Dénes Iván Zoltán (Debrecen 2004) 202 Papers 'Mit jelentett a reformáció az emberiség számára?' [The meaning of the Reformation to humankind] Egyházi Híradó [Ecclesiastic News] [Szeged] VII (1928. november 10.) 44, 2-3 'A nyílt tengeri légi kikötők kérdése' [The question of open sea airports] Külügyi Szexie [Review of Foreign Affairs] IX (1932) 4, 392-394 'Le dogme du »bellum justum« et la théorie de l'infaillibilité juridique: Essai critique sur la théorie pure du droit' Revue Internationale de la Théorie du Droit X (1936) 1, 14-27 & [separatum]; A nbellum justun" dogmája és a jogi tévedhetetlenség teóriájának kritikai esszéje ford. Mold Attila & Zombor Ferenc (Miskolc: Bolyai Kollégium 1993) 23 [Bibó István Olvasóköri Füzetek 3] 'A mai külföld szemlélete a magyarságról' [Contemporary foreign view of Hungary] Magyarságtudomány [Hungarian Studies] II (1936)1, 126-133 'Rechtskraft, rechtliche Unfehlbarkeit, Souveränität' Zeitschrift für öffentliches Rächt XVII (1937) 5, 623-638; 'Jogerő, jogi tévedhetetlenség, szuverenitás' ford. Zsidai Ágnes in Magtalálni a szabadság rendjét Tanulmányok Bibó István életművéből, szerk. Dénes Iván Zoltán (Budapest: Új Mandátum 2001), 321-334 'Etika és büntetőjog' [Ethics and criminal law] Társadalomtudomány [Social Sciences] XVIII (1938) 1-3, 10-27 A jogelmélet fő kérdései tegnap és ira Bibó István magántanári próbaelőadása, 1940. június 13- [Main questions of legal theory yes-

BIBLIOGRAPHY

15

terday and today: a habilitation lecture] MTAK Kézirattár [Manuscripts of the Library of the Hungarian Academy of Sciences] Ms 5116/10 & szerk. Ruszoly József Jogtudományi Közlöny [Journal of Legal Science] XLVII (1992) 3-4, 89-94 'Erdei Ferenc munkássága a magyar parasztság válságának irodalmában' [The oeuvre of Ferenc Erdei in the literature on the crisis of the peasantry in Hungary] Társadalomtudomány XX (1940) 4, 503-516 'A bírói és közigazgatási funkció szociológiájához: Az igazságügy-miniszter véleményező szerepe a közigazgatásban' [To the sociology of the functions of the judiciary and public administration: The role of t h e minister of justice giving opinions in public administration] Társadalomtudomány XXI (1941) 1, 136-143 'A pénz' [Money] Magyar Szemle [Hungarian Review] XLII (1942) 4, 169-177 'Elit és szociális érzék' [Elite and social responsiveness] Társadalomtudomány XXII (1942) 2, 192-209 [Hozzászólás / Intervention] [Moór Gyulának Jogfilozófia címmel a Magyar Filozófiai Társaság 1942. dec. 1-i vitaülésén elhangzott előadásához / To Julius Moór's lecture on philosophy of law at the debate in the Hungarian Philosophical Society] Athenaeum XXIX (1943) 2, 167-170 'Jogszerű közigazgatás, eredményes közigazgatás, erős végrehajtó hatalom' [Lawful and efficient public administration, with a strong executive power] Társadalomtudomány XXIV (1944) 1-3, 36-56 'A demokratikus Magyarország államformája' [The form of state of democratic Hungary] Szabad Szó [Free Voice, a daily] 47 (1945. június 10.) 61,1 'A magyar demokrácia válsága' [The crisis of Hungarian democracy] Valóság [Reality] I (1945) 2-4, 5-43 'Vita demokráciánk válságáról: Bibó István két válasza a hozzászólásokra' [Discussion on the crisis of Hungarian democracy: Bibó's two responses to interventions] Valóság II (1946) 1-2, 97-99 & 102-103 'A magyar közigazgatás reformja. A Nemzeti Parasztpárt javaslata' [The reform of Hungarian public administration: a proposal by the National Peasant Party] Szakad Szó 48 (1946. július 14.) 153, 3-4 {anonymous, actually co-authored with Ferenc Erdei} 'A békeszerződés és a magyar demokrácia' [Peace treaty and the Hungarian democracy] Válasz [Response] VI (1946) 1, 4 3 - 5 9 'A koalíció egyensúlya és az önkormányzati választások' [Balance of the coalition and the local election] Válasz VI (1946) 2, 107-128 'A koalíció válaszúton' [Coalition at a crossroads] Válasz VII (1947) 1, 8-25

16

ISTVÁN BIBÓ

'A Nemzeti Parasztpártról' [On t h e National Peasant Party] [a series of articles] Szabad Szó (1947): 'A parasztpárt helye a magyar politikában' (január 19 ), 6; Parasztpárt és parasztság' (január 26.), 7; Parasztpárt és parasztkultúra' (február 2.), 5; 'Parasztpárt és a parasztság gazdasági felszabadulása' (február 16.), 7; 'A parasztpárt és a parasztság közéleti felszabadulása' (február 23.), 3; 'Parasztpárt és polgárosodás' (március 23 ), 7; 'Parasztpárt és radikalizmus' (április 13 ), 9; 'Parasztpárt és forradalmiság, I' (április 27 ), 5; 'Parasztpárt és forradalmiság, II' (május 25.), 9 'Összeesküvés és köztársasági évforduló' [Conspiracy and the anniversary of the Republic] Válasz VII (1947) 2, 1 7 6 - 1 8 3 Közigazgatásunk reformja' [Reform of our public administration] Szabad Szó 49 (1947) 77, 4 'A Márciusi Front tíz esztendeje' [Ten years of t h e March Front) V á ]asz VII (1947) 4, 303-305 'A magyar közigazgatásról: Elvi állásfoglalás és történeti áttekintés' [On public administration in Hungary: a stand of principle and a historical overview] Városi Szemle [Town Review] XXXIII (1947) 5 - 6 , 285-294 'A magyar társadalomfejlődés és az 1945. évi változás értelme' [Social development and the significance of the c h a n g e in Hungary in 1945] Válasz VII (1947) 6, 4 9 3 - 5 0 4 'Értelmiség és szakszerűség' [Intellectuals and professionality] Tíszatáj [The Tisza-region] 1 (1947) 6, 1-11; 'Hol a kiút a magyar értelmiség zsákutcájából?' [Where is the w a y out of the cul-de-sac of the Hungarian layer of intellectuals?] Tovább [Further on] II (1947) 12, 3 'Válság után — választás előtt' [After the crisis, b e f o r e the election) Válasz VII (1947) 8, 123-138 'A magyarságtudomány problémája' [The p r o b l e m of Hungarology] M a g y a r s á g t u d o m á n y [Hungarology] III ( 1 9 4 3 - 1 9 4 8 ) 1, 11 {only published as t h e extract of t h e journal already banned} 'Eltorzult magyar alkat, zsákutcás magyar történelem' [Distorted Hungarian character ending in the cul-de-sac of Hungarian history] Valsez VIII (1948) 4, 289-319 'Zsidókérdés Magyarországon 1944 után' [The Jewish question in Hungary after 1944] Válasz VIII (1948) 10-11, 778-877 & in Zsidókérdés, a s s z i m i l á c i ó , antiszemitiznus szerk. Hanák Péter (Budapest: Gondolat 1984), 1 3 5 - 2 9 4 'Néhány kiegészítő megjegyzés a zsidókérdésről' [Complementary n o t e s on the J e w i s h question] Huszadik S z á z a d [Twentieth Century] XXXVII (1949) 1, 4 7 - 5 3

BIBLIOGRAPHY

17

Die Lage Ungarns und die Lage der Welt: Vorschlag zur Lösung der UngarnFrage' Eie Presse [Vienna] (8. September 1957) 2695, 5-6 & 39-40 'Tanya és urbanizáció: A tanyakérdés vitájának újjáéledése és Erdei Ferenc tanyakoncepciója' [Farmstead and urbanisation: the debate renewed and Ferenc Erdei's conception] Valóság XVI (1973) 12, 35-40 'Németh László kelet-európai koncepciója és Szekfű Gyulával folytatott vitája' [The writer Németh's understanding of Eastern Europe and his controversy with the historian Szekfű] Valóság XXII (1979) 8, 35-38 & [reprint] látóhatár [Horizon] (1979- október), 101-108 'Az államhatalmak elválasztása egykor és most' [The separation of powers then and now] [akadémiai székfoglaló előadás / inaugural lecture at the Hungarian Academy of Sciences, 1974] Vigilia 45 (1980) 8, 533-546 'Lektori jelentések (az Európa Könyvkiadó számára)' [Literary reports for the Publishing House Európa] in Új hold-Évkönyv 1987, I (Budapest: Magvető 1987), 359-385 'Bibó István három levele Erdei Ferenchez' [Three letters to Ferenc Erdei] in 'Levelezés a Márciusi Front körül' in Új hold-Évkönyv 1987, 2 (Budapest: Magvető 1987), 412-441 'Bibó István emlékirata a magyarországi németek kitelepítésével kapcsolatos helyzetről' [Memorandum on the situation relating the expulsion of Hungarian Germans from Hungary] közreadja Fülöp Mihály Magyar Nemzet [Hungarian Nation, a daily] 22 (1989- március 4.) 54, 9 'Az egyetem, az akadémia és a tudomány válsága: Hozzászólás Szentgyörgyi Albert előadásához' [The university, the Academy and the crisis of scholarship: a contribution to the lecture of Albert Szentgyörgyi] ed. András Lengyel Rxrpeji 2 (1991) 3, 103-112 'Levelek' [Correspondence] ed. István Bibó, jun. in Új hold-Évkönyv 1991, 1 (Budapest: Magvető 1991), 267-282 '„A jogelmélet fő kérdései tegnap és ma" címmel tartott egyetemi magántanári próbaelőadás szövege' [Theory of law yesterday and today: a habilitation lecture] Jogtudományi Közlöny XLVIII (1992) 3-4, 89-94 'Kibontakozási tervezet a .forradalom alatt' (1956. október 28.-november 4.) [Dénoument proposal for the Revolution] Magyar HirJap [Hungarian News, a daily] 25 (1992. október 22.) 249, 8 'Bibó István publikálatlan levele' [1978] [Unpublished letter] ed. István Bibó, jun. Magyar Nemzet 60 (1992. október 24.) 251, 6 'A magyarországi németek kitelepítésével kapcsolatos emlékiratok' [Memoranda on the expulsion of Hungarian Germans] kiadja Tóth

18

ISTVÁN BIBÓ

Ágnes in Bács-Kiskun megye múltjából XI, szerk. Iványosi-Szabó Tibor (Kecskemét 1992), 330-382 'Az európai társadalmi és politikai fejlődés (Előadás: Ókécske, 1947. augusztus 12.' [Lecture on the European social and political development] in Kécskei Kalendárium szerk. Tajti Erzsébet (Tiszakécske 1992), 239-272; reprint in A szabadság kis körei Tanulmányok Bibó István életművéről, szerk. Dénes Iván Zoltán (Budapest: Osiris 1999), 2 8 4 - 3 0 9 Bibó István két kézirata a magyar államszervezetről' [Two manuscripts on Hungarian state organisation] in Ruszoly József Alkotmány és hagyomány Újabb jog- és alkotmánytörténeti tanulmányok (Szeged: JATEPress 1997), 175-187

Review articles A társadalmi törvények helye a természetben (Budapest 1930)' [The place of social laws in nature] Társadalomtudomány XII (1932) 1, 9 3 - 9 4 'VAS TIBOR: Die Bedeutung der Transzendentalen Logik in der Rechtsphilosophie (Szeged 1935)' [The significance of transcendental logic in legal philosophy] Jog [The Law] II (1935) 2-3, 150-151 'REITZER BÉLA: A proletárnevelés kérdéséhez (Szeged 1935)' [On the proletarian education] Athenaeum XXI (1935) 5-6, 312 [Szegedi Fiatalok Művészeti Kollégiuma, 14] 'FALUHELYI FERENC: Államközi jog I. Államközi Alkotmányjog és Jogtan (Pécs 1936)' [Interstate law: constitutional law and jurisprudence] Revue Internationale de la Théorie du Droit XI (1937) 1, 67-68 'JOSEF BOHATEC: Calvin und das Recht (Feudingen in Westfalen 1934)' [Calvin and the law] Saallem és Élet [Mind and Life] II (1937) 2, 26-27 'BÁLÁS P. ELEMÉR: A Z okozatosság büntetőjogi problematikája (Budapest, 1936)' [The problem of causality in criminal law] SzeUon és Élet II (1937) 2, 64-66 'A Code of International Ethics: prepared by t h e International Union of Social Studies 144 (Oxford 1937)' Revue Internationale de la Theorie du Droit XII (1938) 4, 358 'Az Új Iskola — egyesületi iskola' [The new school is a foundation school] in A Nfeyyar Új Iskola Egyesület nyilv. jogú leánygimnáziumának Évkönyve az 1938-39. iskolai évről (Budapest 1939), 3-4 'FRITZ KÜNKEL: A közösség. A közösséglélektan alapfogalmai. [Community: The basic notions of community psychology] Szellem és Élet V (1941) 1, 34-38

'PÁLOSI ERVIN:

BIBLIOGRAPHY

19

Die Ethik und das System der zwischenmenschlichen Beziehungen [Zeitschrift für öffentliches Recht XXTI (1942) 4-5, 461-498]' Társadalomtudomány XXIII (1943) 1-2, 153-154 'LOSONCZY ISTVÁN: A funkcionális fogalomalkotás lehetősége a jogtudományban' [The possibility of functional notion-building in jurisprudence] Szellem és ÉLet V (1942) 3, 171-175 'HORVÁTH BARNA: A géniusz pere. Sokrates - Johanna (Universitas Francisco-Josephina, Acta Juridico-Politica 3.)' [The trial of the genius] Szellem és ÉLet VI (1943) 3-4, 174-177 'KARL OLIVECRONA: Der Imperativ des Gesetzes (Kopenhagen 1942)' Társadalomtudomány XXIII (1943) 3, 331-332 'Korunk diagnózisa: MANNHEIM KÁROLY új könyvéhez' [The diagnosis of our time] Társadalomtudomány XXIII (1943) 3, 457-474 'Louis LE FUR: Fédéralisme et Union Européenne [Zeitschrift für ausländische öffentliches Recht und Völkerrecht XI (1942) 1-2, 12-23]' Társadalomtudomány XXIII (1943) 4-5, 556-558 'LEOPOLD VON WIESE:

On Bibó 'István Bibó, Hungary's Political Philosopher' Eàst Europe [New York] 10 (1964), 2 - 7 ZSOLT PAPP 'Társadalomelemzés és politika' [Social analysis and politics] Kritika 1980/11, 11-15 CSABA VARGA 'Bevezetés' [Introduction] in Hans Kelsen Tiszta jogtan ford. Bibó István (Budapest: ELTE Bibó István Szakkollégium 1988), xi-xviii [Jogfilozófiák] JÁNOSI SÁRI 'A hatalommegosztásról: Bibó István államtudományi felfogásáról' [On the separation of state powers: Bibó's concept of political science] Társadalmi Szemle [Social Review] X L I V (1989) 5, 1-17 JENŐ KOSZORÚS Horváth Barna hatása Bibó Istvánra' [The influence of Horváth on Bibó] Olvasóköri füzetek [Bibó Workshop papers, Miskolc University] 1 (1990), 3 9 - 5 4 IMRE JÁNOS 'Bergson hatása Bibó István jogelméleti gondolkodására' [The influence of Bergson on Bibó's legal philosophy] Olvasókor! füzetek 1 (1990), 55-73 Bibó emlékkönyv I-II [Festschrift] szerk. Réz Pál (Budapest: Századvég & Európai Protestáns Magyar Szabadegyetem 1991) 406 & 453 ROBERT N. BERKI 'The Realism of Moralism: the Political Philosophy of István Bibo' History of Eölitical Tha#t XIII (1992) 3, 513-534 GYULA BORBÁNDI

20

ISTVÁN B I B Ó

'Bibó István a szegedi jogi karon' [Bibó on the Faculty of Law at Szeged] Jogtudományi Közlöny XLVII (1992) 3-4, 95-111 ANDRÁS TAMÁS 'Bibó István és a közigazgatás' [Bibó on public administration] Jogtudományi Közlöny XLVII (1992) 3-4, 112-114 KÁROLY NAGY 'Bibó István és a nemzetközi jog' [Bibó o n international law] Jogtudományi Közlöny XLVII (1992) 3-4, 115-117 ENDRE NAGY 'Elhajló pályaképek (Bibó és Horváth Barna)' [Diverging pathways] in A hatalom humanizálása Tanulmányok Bibó István életművéről, szerk. Dénes Iván Zoltán (Pécs: Tanulmány Kiadó 1993), 8 4 - 9 0 ÁGNES ZSIDAI 'Bibó István, a jogfilozófus (Horváth Barna és Bibó István szellemi közössége)' [The legal philosopher: Intellectual community of Horváth and Bibó] in A hatalom humanizálása Tanulmányok Bibó István életművéről, szerk. Dénes Iván Zoltán (Pécs: Tanulmány Kiadó 1993), 91-108 ISTVÁN SZENTPÉTERI 'Legitimitás, jog és alkotmány viszonya Bibó István életművében' [The relationship between legitimity, law and constitution in Bibó's oeuvre] in Emlékkönyv Kanenes Béla egyetemi tanár 65. születésnapjára (Szeged: JATE 1993) ISTVÁN H. SZILÁGYI 'Etika, jog, politika: Bibó István (1911-1979)' [Ethics, law, politics in Bibó] in Portrévázlatok a magyar jogbölcseleti ganc±>lkDdás tôrtéœtébôl (Miskolc: Bibor Kiadó 1995), 267-310 [Prudentia Iuris 3] JÓZSEF SZABADFALVI 'Egy jogfilozófusinak indult karrier története: Bibó István pályakezdése' [The beginning of Bibó's carrier as a legal philosopher] Magyar Tudomány [Science of Hungary] XLI (1996) 3, 361-368 MIKLÓS BAKK 'Bibó, avagy a válság önismerete' [Bibó, or the self-knowledge of crisis] in Bibó István A kelet-európai kisállamok nyomorúsága (Bukarest & Kolozsvár: Kriterion 1997), 225-249 FERENC HORCHER 'Jogfilozófiai kérdések Bibó István életművében' [Questions of legal philosophy in Bibó's oeuvre] in A polgári Ifegyarorssgért 1995. szeptember - 1998. június, összeáll. Laczay István (Budapest: Batthyány Lajos Alapítvány & Magyar Polgári Együttműködés 1998), 275-278 JÓZSEF SZABADFALVI '»Coactus tarnen volui!« Bibó István jogbölcseleti munkássága' [Bibó's oeuvre in legal philosophy] in his Jogbölcseleti hagyományok (Debrecen: Multiplex Média & Debrecen University Press 1999), 167-183 GYÖRGY GYARMATI 'A magyar közigazgatás reformja' [Reform of the Hungarian public administration] in A szabadság kis körei Tanul-

JÓZSEF RUSZOLY

BIBLIOGRAPHY

21

mányok Bibó István életművéről, szerk. Dénes Iván Zoltán (Budapest: Osiris 1999), 77-104 JÓZSEF SZABADFALVI 'Bibó István és a szegedi iskola' [Bibó and the school of Szeged] in A szabadság k i s körei Tanulmányok Bibó István életművéről, szerk. Dénes Iván Zoltán (Budapest: Osiris 1999), 125-152 ANDRÁS KARÁCSONY 'Jog és erkölcs: Kelsen és Verdross szerepe Bibó jogfelfogásának kialakulásában' [Law and morality: The influence of Kelsen and Verdross in Bibó's view of law] in A szabadság kis küDSL Tanulmányok Bibó István életművéről, szerk. Dénes Iván Zoltán (Budapest: Osiris 1999), 166-187 ANDRÁS KARÁCSONY ' A természetjog vonzásában: Bibó István jogfelfogásáról [The attraction of natural law in Bibó's legal conception] Jogelméleti Szemle (http://jesz.ajk.elte.hu) 2001/1 PÁL B O D Ó 'Bibó István: Államhatalmak elválasztása Arisztotelész és Locke elméletében' [Bibó's view on the separation of powers in the theories of Aristotle and Locke] Pufclicaticnes öniversitatis Mis kolcLonsis Sectio Philosophica, Tomus VI, Fascicules 2: "Fascicula specialis: Hársing László 70 éves" szerk. Fehér Márta & Lendvai L. Ferenc (Miskolc: Miskolci Egyetem 2000), 57-69 IVÁN BALOG 'Bibó István és Max Weber' Szociológiai Szemle [Review of Sociology] 2 (2000), 38-50 FERENC EILER ' A nemzeti kisebbségek helye Bibó István munkásságában' [The place of minorities in Bibó's oeuvre] in Magtalálni a szabadság rendjét Tanulmányok Bibó István életművéről, szerk. Dénes Iván Zoltán (Budapest: Új Mandátum Könyvkiadó 2001), 7 5 - 8 9 SÁNDOR SZILÁGYI Bibó István (Budapest: Új Mandátum 2001) 467 [Magyar panteon] ANDRÁS KARÁCSONY 'In the Attraction of Natural Right: István Bibó's Conceptions of Law' Annales Oniversitatis Sciontiarum Budapes tiensis de Lorando Eötvös Ncrninate Sectio Iuridica, Tomus 41-42 [Milleniumi kötet] 2002, 223-233 JÓZSEF SZABADFALVY 'Bibó István helye a XX. századi magyar jogbölcseletben' [Bibó's place in Hungarian legal philosophy of the 20th century] Debreceni Szemle [Review of Debrecen] X (2002) 1, 29-36 PÉTER CSERNE 'Harmadik utak: Néhány szempont Röpke és Bibó összevetéséhez' [Third- roads: considerations to a comparison between Bibó and Röpke] Magyar Tudomány CIX [XLVIII] (2003) 6, 726-737 ANDRÁS CSEPREGI ' T W O Ways of Freedom: Christianity and Democracy in the Thought of István Bibó and Dietrich Bonhoeffer' Acta Theologica Lutherana Budapestinensia II (Budapest 2003)

22

JÓZSEF SZABÓ O N ISTVÁN B I B Ó

'Angolszász hatások Horváth Barna, Szabó József és Bibó István jogelméletében' [Anglo-Saxonian influences upon the legal theorisation by Barna Horváth, József Szabó and István Bibó] in Ünnepi tanulmányok Holló András hatvanadik születésnapjára szerk. Bragyova András (Miskolc: Bíbor 2003), 395-419 IVÁN BALOG ' A Z egyetemi előadások helye és szerepe Bibó István életművében' [The place and function of university lectures in Bibó's oeuvre] in Bibó István Egyetemi előadásai 1942-1949 szerk. Dénes Iván Zoltán (Debrecen 2004), 276-286 PÁL B O D Ó 'Vertragstheoretische Grundlagen in István Bibó's akademischer Antrittsrede' PiüLicaticnes Uhiversitatis Miskolciensis Sectio Philosophica, Tomus IX, Fascicules 2 (Miskolc: Miskolci Egyetem 2004), 91- 97

JÓZSEF SZABADFALVI

ACTA

LITTERARUM AC SCIENTIARUM REG. U N I V E R S I T Ä R HUNG. FRANCISCO-JOSEPHINAE Sectio: JURIDICO-POUTICA

T o m . VIII.

Redigunt : S T . EREKY et E D M . POLNER

KÉNYSZER, JOG, SZABADSÁG IRTA:

Ifj. BIBÓ ISTVÁN dr.

A M. KIR. F E R E N C Z J Ó Z S E F . T U D O M Á N Y E Ü Y E T E M ÉS A R O T H E R M E R E - A L A P T Á M O G A T Á S Á V A L KIADJA :

A M. KIR. FERENCZ JÓZSEF-TUDOMÁNYEGYETEM BARÁTAINAK EGYESÜLETE

S Z E G E D SZEGED VÁROSI NYOMDA ÉS KÖNYVKIADÓ RT. 1935

Z W A N G , RECHT, FREIHEIT. I. Z w a n g . I . Z w a n g und Kausalität. Die wichtigsten Momente der e r f a h r u n g s m ä s s i g e n W i r k lichkeit des Z w a n g e s sind folgende: 1. Z w a n g ist eine psychische Erscheinung, welche sich i m m e r auf ein W e s e n bezieht, das Erlebnis- und Willensfähigkeit besitzt. E i n auf N a t u r e r scheinungen b e z o g e n e r Zwang ist nur bildhaft a u f z u f a s s e n . D e r S c h w e r p u n k t des Z w a n g e s liegt in der e r l e b e n d e n Persönlichkeit: die Quelle des Zwanges k o m m t erst in zweiter Linie in F r a g e ; Naturerscheinungen, ä u s s e r e U m s t ä n d e , fremdes V e r halten, H a n d l u n g s n o r m e n können in gleicher Weise einen Z w a n g ausüben. 2. Im Falle eines Zwanges s t e h t die Quelle des Zwanges, die zwingende Erscheinung d e m gezwungenen Willensverhalten gegenüber, repräsentiert eine f r e m d e Gesetzmässigkeit. Dieses Gegenüberstehen braucht n i c h t in der Aussenwelt b e m e r k b a r zu sein: wir können von vollkommen innerem Z w a n g e s p r e c h e n , aber a u c h in diesem Falle muss die zwangausübende seelische Erscheinung (Ziel, Prinzip, N o r m ) u n s e r e m Ich gegenübergestellt sein. 3. Der Z w a n g ist w e d e r mit d e m Erlebnis, in dem er erlebt wird, noch m i t der Erschein nung, die ihn a u s ü b t , identisch, sondern er bedeutet einen spezifischen Z u s a m m e n h a n g dieser beiden F a k t o r e n . D i e s e r besteht darin, d a s s das gezwungene Willensverhalten als v o n der zwingenden E r s c h e i n u n g abhängig, von ihr v e r u r s a c h t u n d bestimmt erscheint. D a r i n muss d a s e n t s c h e i d e n d e C h a r a k t e r m e r k m a l des Z w a n g e s erblickt w e r d e n : er u n t e r s t e h t einer B e trachtungsweise, die mit der der Kausalität v e r w a n d t ist. ( W i r

2 6

ISTVÁN B I B Ó

132

unterscheiden zwischen Kausalität als Gesetzmässigkeit der Natur, in welcher Ursachen und Wirkungen in einem zeitlichen Nacheinander stehen, und Spontaneität als Gesetzmässigkeit der Psyche, in welcher zwischen Ursache und Wirkung ein zeitliches Nacheinander sich nicht beweisen lässt. Beide können als Gesetzmässigkeit der Wirklichkeit, als Kausalität im weiteren Sinne zusammengefasst werden.) Das gezwungene Willensverhalten kann unter der Gesetzmässigkeit der Kausalität betrachtet werden, doch besteht auch unter dem Gesichtspunkte der Kausalität kein Zweifel, dass die ganze Erscheinung des Zwanges eine Erscheinung der menschlichen Seele ist und unter deren Gesetzmässigkeit, die Spontaneität, fällt. Der Gezwungene weicht vor dem Zwange nicht deshalb zurück, weil sein Verhalten vom Zwange mit Naturnotwendigkeit bestimmt wird, sondern weil aus seiner persönlichen Spontaneität das dem Zwange nachgebende Verhalten folgt. Wir können also diese Erscheinungen nicht durch die Kategorie der Kausalität erklären, sondern höchstens unter ihrem Gesichtspunkte betrachten. Eine und dieselbe Erscheinung kann nicht zwei Gesetzmässigkeiten unterstehen, sie kann aber unter zwei Gesetzmässigkeiten betrachtet werden (Synopsis, Horváth). Der Zwang untersteht also nicht der Kausalität, sondern bedeutet einen in die Welt der menschlichen Spontaneität projizierten künstlichen Kausalitätszusammenhang. 2. Das subjektive Zwangserlebnis. Der Zwang ist eine psychische Erscheinung, er ist unmittelbar im Erlebnis der Gezwungenheit gegeben. D a s Zwangserlebnis ist nicht vollkommen mit dem Handlungserlebnis identisch: jedes gezwungene Verhalten wird als spontane Handlung erlebt, und erst im Abschluss der Handlung wird das Gezwungensein miterlebt. Diese Tatsache entspricht natürlicherweise jener Feststellung, dass die dem Zwange innewohnende Kausalität keine erklärende Gesetzmässigkeit der Handlung ist, sondern nur ein Gesichtspunkt, welchen ein Betrachter in die Erscheinungen projiziert. Dieser Betrachter muss nicht der Gezwungene sein ; eine seelische Realität jedoch hat der Zwang nur dann, wenn der Handelnde selbst das beim Zwange charak-

Z W A N G , R E C H T , FREIHEIT

teristische Gegenüberstehen erlebt und als Zwang betrachtet. Der geschilderte innere Zwangsvorgang kann als „subjektiver Zwang" bezeichnet werden. Die verschiedenen gesellschaftlichen Normen können ebenfalls einen Zwang ausüben. Der Zwang der Normen bedeutet nicht, d a s s die durch die Norm repräsentierte axiologische Notwendigkeit zur Gesetzmässigkeit der Handlung selbst wird; denn die axiologische Notwendigkeit bestimmt nur so viel, dass gewisse Willenshandlungen notwendigerweise einer Wertung unterstehen; der Zwang der Normen bedeutet aber, dass die dem Handelnden gegenüberstehende Norm ihre positive Befolgung mit kausalitätsartig empfundener Notwendigkeit hervorruft. 3. Die gesellschaftlichen Zwangsobjektivationen.

"V

Das primäre Zwangserlebnis wird nur dann eine gesellschaftliche Erscheinung, wenn es sich gesellschaftlich objektiviert. Die Objektivation ist eine komplizierte psychische Erscheinung, die dadurch entsteht, dass wir zuerst die einzelnen Erlebnisse zum Objekt unserer Reflexion machen, sie in Erkenntnisgegenstände umwandeln; dann die sich wiederholenden Erlebnisse als Regelmässigkeiten betrachten und endlich daraus den gemeinsamen Inhalt der konkreten Erlebnisse abstrahieren. Die Objektivierung des Erlebnisses knüpft sich an äussere gesellschaftliche Erscheinungen, an menschliches Verhalten, und dieses Verhalten wird ebenso wie das Erlebnis durch Reflexion, Wiederholung und Abstraktion des Inhalts objektiviert. Die Objektivationen, die sich nur auf die Feststellung der Regelmässigkeit des sich wiederholenden Verhaltens gründen (Gewohnheit, Mode), nennen wir formelle Objektivationen (Horváth) und jene, von denen auch ein gemeinsamer Inhalt abstrahiert wird (Sprache. Institutionen), materielle (Horváth). Alle Objektivation hat gegenüber dem einmaligen Erlebnis einen fiktiven Charakter. Objektivationen wie Gewohnheit, Gemeinwille, sozialer Zwang, bedeuten nicht das reale Vorhandensein entsprechender Erlebnisse bei jedem in Betracht kommenden Verhalten, sondern die fiktive Annahme dieser Erlebnisse auf Grund des sie wahrscheinlich machenden äusseren

2 7

28

ISTVÁN B I B Ó

134

Verhaltens. Das Phänomen der Objektivation, welches ein Fortschreiten von Erlebtem zu Durchdachtem, vom Einmaligen zum sich Wiederholenden, vom Konkreten zum Abstrakten bedeutet, ist eine von logischen Elementen stark affizierte soziale Erscheinung. Der Zwang objektiviert sich dadurch, dass jenes Mittel, welches den Gezwungenen gegen seine Willensrichtung zum Nachgeben nötigt, wiederholt, berechenbar, objektiv zum Ausdruck kommt. Dieses Mittel ist in den meisten Fällen eine Sanktion, eine nachteilige Folge, welche dem dem Zwange widerstrebenden Verhalten gegenübersteht. Oft ist aber das Zwangsmittel eine (ethische, rechtliche, konventionelle) Qualifikation, welche eine objektiv feststellbare Verknüpfung des Gezwungenen mit der zwingenden Erscheinung (Moral, Recht, Konvention) darstellt, die Notwendigkeit eines Handlungskonflikts im Falle einer Normübertretung enthält und dadurch das Verhallten des Handelnden kausalitätsähnlich bestimmt. Die Sanktion objektiviert sich leichter und sie ist es, die in weiterer Entwicklung auch in materielle Objektivationen (Zwangsinstitutionen) eher übergeht. Es ist zu 'bemerken, dass f ü r die Soziologie jene Fälle des Zwanges wichtig sind, in denen auch das zwangübende F a k t u m eine gesellschaftliche Erscheinung (fremdes Verhalten, Norm) ist. Einer regelmässig zwingenden Erscheinung rechnen wir Macht zu, die solcherweise als Objektivation der Zwangs(juelle bezeichnet werden kann. Die unzweifelhafte Feststellung, dass der Macht auch freie Vereinbarung zugrunde liegen kann, ändert nichts an der Tatsache, dass wir immer dann von Macht sprechen, wenn eine (eventuell auf freier Vereinbarung einiger beruhende) gesellschaftliche Erscheinung die Möglichkeit, andere zu zwingen, in sich schliesst. 4. Die traditionellen Zwangsunterscheidungen. Die häufigste Unterscheidung ist jene zwischen physischem und psychischem Zwange. Die Bestimmung des physischen Zwanges als vollkommene Vernichtung des Willens ist im höchsten Grade irreführend. Zwang ist stets eine psychische Erscheinung, ist immer in einem Willensverhalten reali-

Z W A N G , R E C H T , FREIHEIT

135

siert; einen vollkommen lahmgelegten Willen können wir zu nichts zwingen. Wenn wir den physischen Zwang als vollkommene Willensvernichtung, den psychischen Zwang dagegen als bloss innerlich vorhandenes Empfinden bestimmen, dann bleiben aus dieser Einteilung die wichtigsten Zwangserscheinungen ausgeschlossen: die äusseren gesellschaftlichen Zwangsobjektivationen. Den physischen Zwang können wir nur als Drohung mit physischen Zwangsmitteln bestimmen, und als solcher unterscheidet er sich nur graduell vom psychischen. Auch die Unterscheidung zwischen innerem und äusserem Zwange bedeutet nur einen graduellen, also nicht wesentlichen Unterschied; als solche aber ist sie sehr geeignet, den Unterschied zwischen subjektivem Zwangserlebnis und gesellschaftlicher Zwangsobjektivation klar auszudrücken. Der absolute Zwang wird mit dem den Willen vernichtenden physischen Zwang identifiziert. Doch ist die Verabsolutierung des Zwanges empirisch wie begrifflich unmöglich, weil der Zwang ein Relationsbegriff ist und das absolute Vorhandensein der Kausalität keinen Zwang, sondern eine Naturnotwendigkeit darstellt. 5. Die ethische Zurechnung des Zwanges. Nach allgemeiner Auffassung ist die unter Zwang erfolgende Handlung eine Handlung des Gezwungenen, sie wird aber dem Zwingenden zugerechnet. Das ist nur insofern zutreffend, als die Zwangshandlung wohl nicht vollkommen, jedoch notwendigerweise auch dem Gezwungenen zugerechnet werden muss. Natürlich hindert diese teilweise Zurechnung nicht, dass die gewöhnliche Sanktion ausbleibt, weil die Handlung untei Zwang erfolgt ist. Der Maßstab der gesellschaftlichen Zurechnung ist der menschlich mögliche Widerstand gegen den Zwang. Die privatrechtliche Zurechnung fordert einerseits gewisse Objektivität des Zwanges (gründlicher, möglicher, kausaler Zwang), andererseits erkennt sie den innerpsychischen Charakter des Zwanges an, indem sie als Rechtsfolge eher Anfechtbarkeit als Nichtigkeit in Aussicht stellt und damit dem Gezwungenen die Entscheidung über das Vorliegen eines Zwangsvorganges überlässt. Wenn die erzwungene Handlung

29

30

ISTVÁN B I B Ó 136

dem Gezwungenen nicht vollkommen zugerechnet wird, muss sie auch der zwingenden Erscheinung, wer oder was diese nun sei, zugerechnet werden. Da die zwingende Erscheinung dem Gezwungenen immer als etwas Fremdes gegenübersteht, wird der Zwang subjektiv als schlecht empfunden und so entsteht bei jedem Zwang die Forderung nach seiner Rechtfertigung. Der Maßstab der Zurechnung und die Forderung der Rechtfertigung ist weniger von der Stärke, als viel mehr von der Objektivität des Zwanges abhängig: je wiederholter, regelmässiger und institutionsmässiger der Zwang ist, desto mehr wird er dem Zwingenden zugerechnet und fordert entsprechende Rechtfertigung. 6. Die Einheit des Zwangsbegriffes. Die Betrachtung der Zwangserscheinungen hat uns gezeigt, dass wir unter den verschiedenen Arten des Zwanges nur graduelle und nicht wesentliche Unterscheidungen festzustellen vermögen. Der Zwang ist ein Relationsbegiff, und diese einheitliche Relation objektiviert sich in ihren Faktoren verschiedenartig. Die Forderung, dass der Zwang nicht nur als psychische Erscheinung behandelt werden solle, sondern als Projizierung fremder Gesetzmässigkeiten oder als Notwendigkeit schlechthin (logischer Zwang), muss mit der Begründung abgelehnt werden, dass der Zwang nicht als spekulative Kategorie unserer Vernunft eingeprägt ist und unsere Vorstellungen vom Zwange nicht imstande wären, diese terminologisch unzweckmässige Ausdehnung des Zwangsbegriffes ertragen zu können.

II. Freiheit. 1. Freiheit und Gesetzmässigkeit. Unsere primäre Vorstellung von der Freiheit können wir dadurch charakterisieren, dass die Freiheit als etwas der Notwendigkeit, der Gesetzmässigkeit Entgegengesetztes aufgefasst wird. Freiheit bedeutet Unberührtheit von gewissen Ge-

Z W A N G , R E C H T , FREIHEIT

137

setzmässigkeiten. W e n n wir die Kausalität als Notwendigkeit par excellence ansehen, dann sind wir geneigt, die Welt des P s y chischen oder die des Wertes als die Sphäre der Freiheit zu bezeichnen. Wenn aber anerkannt wird, dass die Erscheinungen der Seele gerade so notwendig unter die Gesetzmässigkeit der Seele fallen wie jene der Natur unter die Kausalität, dann sind wir geneigt, die Möglichkeit der Freiheit überhaupt zu leugnen. Beide Ergebnisse sind falsch. Die Freiheit muss ihren Platz in der Welt einnehmen; es ist sogar sicher, dass die Erscheinungen der Natur in gewissen Zusammenhängen auch als freie auftreten können. Wir können also weder sagen, dass die Freiheit eine Unberührtheit von der Kausalität bedeutet, noch behaupten, dass die Freiheit Unberührtheit von jeder Gesetzmässigkeit darstellt; auch die vollkomme Geltung einer Gesetzmässigkeit kann Freiheit bedeuten. Freiheit ist Unberührtheit von fremder, nicht adäquater Gesetzmässigkeit und bedeutet das Mitbetrachten (Synopsis) des Nichtvorhandenseins einer fremden Gesetzmässigkeit. Sie ist ein Relationsbegriff, und daher kann sie nicht positiv definiert werden als Herrschaft der eigenen adäquaten Gesetzmässigkeit; die unbedingte Herrschaft einer Gesetzmässigkeit bedeutet weder Freiheit, noch Nicht-Freiheit. 2. Freiheit und Zwang. Freiheit (d. h. die Vorstellung des Nichtvorhandenseins einer fremden Gesetzmässigkeit) und Zwang (d. h. die Vorstellung der Erscheinungen der Spontaneität unter der Gesetzmässigkeit der Kausalität) sind allerdings konträre Gegensätze. In unserer ganzen Vorstellungswelt und auch in der ganzen Welt der Wirklichkeit stehen sie sich aber nicht kontradiktorisch gegenüber, da Zwang nur als eine fremde Gesetzmässigkeit, Freiheit aber als Unberührtheit überhaupt von fremder Gesetzmässigkeit bestimmt werdèn kann. Da aber die Gesetzmässigkeiten der Wirklichkeit die Kausalität und die Spontaneität sind, kann in der Gesellschaft, d. h. in der Welt des menschlichen Verhaltens, deren eigene Gesetzmässigkeit die Spontaneität ist, nur die Kausalität (in der Form des Zwanges) als fremde Gesetzmässigkeit auftreten. In der Gesellschaft ist also die Freiheit (die Unberührtheit von fremder Gesetzmässigkeit) identisch

31

32

ISTVÁN B I B Ó

138

mit der Unberührtheit vom Zwange. Zwang und Freiheit sind daher in der Gesellschaft kontradiktorische Gegensätze. Demgemäss müssen den Erscheinungsformen des Zwanges ähnliche Erscheinungsformen der gesellschaftlichen Freiheit entsprechen. 3. Freiheit als subjektives Erlebnis. Der Inhalt des Freiheitserlebnisses ist das Erleben, dass unser Willensverhalten vom Zwange unberührt, unter der Eigengesetzlichkeit der Spontaneität zustande gekommen ist. Das Freiheitserlebnis kann, so wie das Zwangserlebnis, unmittelbar nur vom Handelnden festgestellt werden. Daher können wir von der Freiheit des Trieblebens und vom Zwang der Moral einerseits, vom Zwang der Körperlichkeit und von der Freiheit der sittlichen Handlung andererseits sprechen, je nach dem, ob die sittlich verurteilten Triebe oder die sittliche Normbefolgung entscheidende Elemente unserer Spontaneität bilden. Alle jene empirischen Handlungsnormen, welche einen subjektiven Zwang ausüben können, sind auch mit dem Freiheitserlebnis verbunden. Wenn der Einfluss dieser Normen als Zwang empfunden wird, dann ist die Unberührtheit von ihnen ein Freiheitserlebnis. Natürlich muss die Norm mindestens negativ gegenüberstehen: wenn nicht einmal die Möglichkeit eines Normzwanges gedacht wird, enthält das freie Willensverhalten kein Freiheitserlebnis. 4. Die persönliche (negative) Freiheit. Wenn wir vom Standpunkte der sich wiederholenden Freiheitserlebnisse die ganze Sphäre unserer Aktivität betrachten und an der Freiheitssphäre anderer messen, dann objektivieren sich unsere Freiheitserlebnisse in einer objektiven persönlichen Freiheit. Freiheitserlebnis und Freiheitsobjektivation können innere und äussere Freiheit genannt werden und bedeuten ebenso einen graduellen Unterschied wie innerer und äusserer Zwang. Die Unberührtheit von empirischen Handlungsnormen kann auch als Freiheit objektiv werden. Die vom Rechte unberührte, objektiv freie Aktionssphäre wird bürgerliche Freiheit benannt. Wenn sie nicht nur von der Regelung .der Rechts-

Z W A N G , RECHT, FREIHEIT

139

sätze freigeblieben, sondern auch von der Rechtsordnung als frei versichert wird, dann bedeutet sie schon eine materielle Objektivation, eine Rechtsinstitution (Freiheitsrechte). 5 Die positive Freiheit. Da alle Nicht-Freiheit in der Gesellschaft Zwang bedeutet, müssen wir besonders beim Problem der Handlungsnormen die Frage aufwerfen, ob nur die blosse Unberührtheit von fremden Normen eine Freiheit bedeuten kann. Jede Handlungsnorm steht zuerst der handelnden Spontaneität als Zwang gegenüber, sie kann aber als psychische Erscheinung später Bestandteil der handelnden Spontaneität werden. Damit aber verliert die Notwendigkeit der Normbefolgung ihren Zwangscharakter, und da in der Gesellschaft jeder Nicht-Zwang Freiheit bedeutet, geniesst der Handelnde, auch wenn er die Vorschriften der Norm befolgt, eine Freiheit, die wir positive Freiheit nennen können. Sie besteht in dem Erlebnis, dass die Norm nicht mehr als etwas Fremdes, dem Handelnden zwingend Gegenüberstehendes empfunden wird. In diesem Zusammenhange kann jede Handlungsnorm frei befolgt werden. Die positive Freiheit jener Normen, deren Funktion die Verwirklichung höherer ethischer W e r t e ist (rein ethische, empirisch-moralische, rechtliche und gewisse konventionelle Normen), wird sittliche Freiheit genannt. Die Möglichkeit eines vorherigen inneren Zwanges fehlt auch bei den ethischen Normen nicht. Denn wir können von sittlicher Freiheit noch nicht sprechen, wenn das Pflichtbewusstsein (innerer Zwang) uns zur Normbefolgung nötigt, sondern erst dann, wenn die Normbefolgung in unserer Spontaneität verankert ist. Die positive Freiheit besteht also in der Übereinstimmung, welche zwischen den als Zwang auftretenden, ursprünglich oder regelmässig zwingenden Erscheinungen und den ihnen gegenüberstehenden Handelnden zustande kommt. Diese Ubereinstimmung kann äusserlich ausgedrückt werden (Vereinbarung, Konvention, Zustimmung, Billigung), und sie wird so die Objektivation der Quelle der positiven Freiheit. Als solche ist sie das Gegenstück der Macht, der Objektivation der Zwangsquelle.

33

34

ISTVÁN BIBÓ

140

6. Die Freiheitstheorien. Die üblichen Fassungen des Freiheitsproblems sind auf drei Freiheitsbegriffsbestimmungen zurückzuführen, welche alle in Kants System zum ersten Male festgelegt worden sind. Bei Kant bedeutet die Freiheit: 1. in ihrer allgemeinsten Fassung ein durch Kausalursache Nicht-Bestimmt-Werden, die Möglichkeit zum spontanen Eintreten in den Kausalzusammenhang. Das ist die transzendentale Freiheit. 2. Die nächst untere Stufe der Freiheit, die intelligible Freiheit, ist bei Kant die Reinheit des Willens, der Wille selbst als die Kausalität der vernünftigen Wesen: sie wird also als die Gesetzmässigkeit der menschlichen Handlungen aufgefasst. 3. Die Freiheit im engsten Sinne ist die sittliche Freiheit, welche in der ethisch richtigen Handlung verwirklicht wird. Die drei kantischen Erscheinungsformen der Freiheit folgen einander in dieser W e i s e : der Wille ist frei, erstens, weil er der Kausalität nicht unbedingt unterworfen ist, zweitens, weil er als eigene Gesetzmässigkeit das sittliche Gesetz hat, und drittens, weil und insofern er es auch positiv befolgt. Fichte dehnte die Freiheit auch auf die Welt der reinen Vernunft aus.Schelling (in seiner romantischen Periode) lässt auch die Freiheit zum Bösen zu, wodurch der negative Charakter der Freiheit zum Ausdruck kommt. Bei Hegel wird dagegen die Positivität der Freiheit stark betont und die sittliche Freiheit allein in den Vordergrund gestellt; bei ihm bedeutet die unbestimmte freie Handlung Willkür, also das Gegenteil der Freiheit. Der Freiheitsbegriff des deutschen Idealismus hat den philosophischen Freiheitsbegriff und die empirische Freiheitsvorstellung weit voneinander entfernt, so dass den Freiheitsbegriff negativ zu fassen als Leugnen der sittlichen Freiheit betrachtet wurde. Der lange dogmengeschichtliche Streit über die Willensfreiheit hat keineswegs zur Klärung des Freiheitsbegriffes beigetragen. Dagegen brachte ein bedeutendes Novum der Gedanke der Determinationstypen, welcher von E. Bouiroux als Freiheitstheorie aufgefasst und von N. Hartmann auf das Gebiet der Ethik ausgedehnt wurde. Da nach dieser Lehre der hierarchisch aufeinander folgenden Determinationstypen (logische, mathematische, kausale, biologische, psychologische, axiologische [ethische] und personale [spontane] Determination)

Z W A N G , R E C H T , FREIHEIT

141

der höhere T y p dem untergeordneten gegenüber ein Plus an Freiheit enthält, wird die Möglichkeit der Freiheit unterer Determinationstypen gegenüber den höheren nicht anerkannt. Bergsons Freiheitsbegriff hat die Spontaneität als Grundlage der (menschlichen) Freiheit wieder in ihre Rechte eingesetzt. Er identifiziert Freiheit mit Spontaneität überhaupt, was nach unserer Meinung eine Einengung des negativen und viel allgemeineren Charakters der Freiheit darstellt. 7. Die absolute Freiheit. Die Ausdruck „absolute Freiheit" wird sehr oft gebraucht, bedeutet aber immer Unberührtheit von einer Teilgesetzmässigkeit, ist also eigentlich relativ. Wir können die absolute Freiheit nicht als ein vollkommenes zur Geltung Kommen der eigenen Gesetzmässigkeit bestimmen, da die Freiheit immer erst im Vergleich mit anderen Gesetzmässigkeiten aktuell wird. Wir können die Freiheit auch als vollkommene Abwesenheit jeglicher Gesetzmässigkeit nicht verabsolutieren, und hier tritt die Relativität der Freiheit klar zu Tage: diese absolute Freiheit ist nämlich weder denkbar, noch erlebbar. Die Erklärung der Relativität der Freiheit finden wir darin, dass die Freiheit keine selbständige Gesetzmässigkeit, sondern ein Relationsbegriff, ein negatives Mitbetrachten zweier Gesetzmässigkeiten ist. Das Absolute ist — wie es Schelling betont — weder frei noch unfrei.

III. Recht. 1. Die empirische Wirklichkeit d e s Rechts. In dem folgenden müssen wir das rechtsphilosophische Zwangs- und Freiheitsproblem mit Hilfe des psychologischen und funktionellen Zwangs- und Freiheitsbegriffes beleuchten. Bei diesem Versuche müssen wir streng darauf sehen, einen Rechtslogismus zu vermeiden, d. h. den Begriff des Rechtes, der ein Erfahrungsbegriff ist, der Rechtserfahrung überzuordnen. Um die empirische Wirklichkeit des Rechtes in grossen Linien zu charakterisieren, wollen wir dreierlei typische Reak-

35

3 6

ISTVÁN B I B Ó

142

tionen gegenüber dem Rechte beschreiben. 1. Der Stoff der Rechtswirklichkeit wird von der unmittelbaren Erfahrung entweder als Inbegriff von Verhaltensnormen oder als Inbegriff von normiertem Verhalten bezeichnet. 2. Den Ursprung des Rechtes findet die unmittelbare Erfahrung entweder in einer sozialen Macht, bzw. in dem Willen eines Machthabers, oder in einer gesellschaftlichen Vereinbarung, im übereinstimmenden Willen mehrerer. 3. Das Ziel des Rechtes und seine ideelle Funktion wird von der unmittelbaren Erfahrung einerseits in der Verwirklichung der Rechtssicherheit, der Ordnung, andererseits in der Verwirklichung der Gerechtigkeitsidee begriffen. Diese Beschreibung der unmittelbaren Erfahrung enthält schon eine gewisse Differenzierung, und es ist zu betonen, dass die primäre Erfahrung diese typischen Reaktionen nicht differenziert aufzeigt. 2. Das subjektive Zwangs- und Freiheitserlebnis und d a s Recht. Es ist unzweifelhaft, dass im Gebiet der subjektiven Erlebnisse das Recht Zwangs- und Freiheitselemente gleicherweise enthält. Subjektive Zwangserlebnisse im Recht sind: der dem Willen gegenüberstehende Rechtssatz, das Phänomen des kraftvollen zur Geltung Kommens des Rechts; die in Aussicht gestellten Sanktionen, und z w a r ebenso die Furcht vor ihnen wie die Tatsache ihrer Erduldung; die Vorstellung der Allgegenwärtigkeit der Rechtsordnung und schliesslich all dies zusammenfassend das typische Erlebnis des rechtlichen Zwanges: die unwillige Befolgung des Rechts. Subjektive Freiheitserlebnisse stellen d a r : die vom Rechte freigelassenen (Privatangelegenheiten) oder frei versicherten (Freiheitsrechte) Lebensverhältnisse. Positive Freiheit bedeuten die rechtlich festgestellten Möglichkeiten, erlaubte Handlungen, Ansprüche und subjektive Rechte. Sittliche Freiheitserlebnisse begegnen uns in der in politischen Freiheitsinstitutionen ausgedrückten Zustimmung zu der Rechtsordung. Die Beschreibung der empirischen Wirklichkeit des Rechtes kann uns die Frage nicht beantworten, ob Zwangs- oder Freitheitserlebnisse im Rechte überwiegend seien, bzw. in der Entwicklung des Rechtes in den Vor-

Z W A N G , R E C H T , FREIHEIT

143

dergrund treten. Nur durch die Untersuchung der objektiven Erscheinungsformen von Zwang und Freiheit gelangen wir zu einer schärferen begrifflichen Scheidung. 3. Die Macht- und Zwangstheorien. Die Machttheorie, welche ihre erste Formulierung schon bei den Sophisten findet, erklärt das positive Recht als den Willen des souveränen Machthabers (Hobbes), als Emanation der sozialen Macht. Im Laufe der dogmengeschichtlichen Entwicklung wurde der Machtbegriff mehr und mehr funktionell aufgelöst (Austin, Somló, Moór) und führte schliesslich zur immer stärkeren Betonung der psychischen Grundlagen des sozialen Phänomens der Macht. Die Zwangstheorie stellt eine neue Wendung in der Entwicklung der Machttheorie dar, die Recht und Moral durch das Kriterium des Zwanges zu trennen versucht (Thomasius). Sie hat sich im Positivismus des neunzehnten Jahrhunderts in verschiedenen Fassungen verbreitet (die Rechtsnorm als erzwingbare, mit Zwangsgarantie ausgestattete oder durch Zwang sanktionierte Norm) und schliesslich den Zwang mit der Sanktion, mit dem sanktionierenden Zwangsakt identifiziert (Kelsen). Es finden sich jedoch Ansatzpunkte zu einer funktionellen Auffassung des rechtlichen Zwangsbegriffes (die „unmittelbaren Rechtsnormen" bei Moór). 4. Das Zwangsproblem in der rechtsphilosophischen Diskussion. Der rechtsphilosophischen Zwangstheorie gegenüber wurden die folgenden Argumente vorgebracht: die obligatio naturalis, der straflose Versuch, die lex imperfecta, das Kirchenrecht, das Gewohnheitsrecht, das Völkerrecht und die höchsten Verfassungsnormen entbehren des Zwanges; der flüchtige Verbrecher und die erfolglose Exekution brechen den Zwang; das einmal verletzte Recht kann überhaupt nicht wieder hergestellt werden, und der Zwang kann nicht ein charakteristisches Moment des Rechts sein, wenn er „hinter" dem Rechte steht und ausnahmweise, d. h. im Falle eines erfolgten Unrechts auftritt.

3 7

38

ISTVÁN B I B Ó 144

Die Kritik an den verschiedenen Formulierungen, in denen die Zwangstheorie auftritt, führt zunächst zur Eliminierung des Gedankens der Erzwingbar keit. Ihr gegenüber ist Kelsens und Bierlings Argument unwiderlegbar: dass die Sanktion nicht das einmal verletzte Recht herstellen, erzwingen kann. Die zweite Fassung der Zwangstheorie, nach welcher das Recht einen Zwang, eine Sanktion anordne, ist ebenso unhaltbar. Der Z w a n g s t ist nicht an sich Zwang, weil er als Akt nicht notwendig Bestandteil einer Zwangslage ist; er ist nur in dem psychisch-funktionellen Zusammenhang Zwang, in dem er al in Aussicht gestellt, als zwingend dem Handelnden gegenübersteht. Die Zwangsfunktion des Rechtes — im Sinne des psychischen und funktionellen Zwangsbegriffes — ist also weder das Erzwingenkönnen, noch die Zwangsanordnung, sondern das Zwingen selbst. Da aber dies auch durch andere gesellschaftliche Regeln ausgeübt wird, erhebt sich die F r a g e , worin das charakteristische Merkmal des Rechtszwanges gefunden werden kann. 5. Recht als stärkste Objektivierung des Zwanges. ( D e r Z w a n g der s a n k t i o n i e r t e n

Normen.)

Unter Sanktionen sind alle nachteiligen (zwingend gegenüberstehenden) Rechtsfolgen zu verstehen (Reugeld, Verzugszins, Zahlungsbefehl, Zwangsvollstreckung im Privatrecht, Strafbefehl und Strafarten im Strafrecht. Wiedergutmachungspflicht, Retorsion, Repressalien im Völkerrecht). Die Sanktionen des Rechtes unterscheiden sich von denen der anderen gesellschaftlichen Regeln durch 1. ihre viel grössere Berechenbarkeit (die Fälle des flüchtigen Verbrechers und der ergebnislosen Zwangsvollstreckung ändern an dieser Sachlage nichts; wenn das Recht diese Fälle nicht kennen würde, wäre es kein Zwang, sortdern Naturnotwendigkeit); 2. ihre viel grössere Vorausbestimmtheit und Institutionsmässigkeit (materielle Objektivation), in dem sie nur Sanktionen und notwendig Sanktionen des Rechts darstellen. Die Sanktion des Rechts unterscheidet sich von anderen gesellschaftlichen Sanktionen durch ihren höheren Grad der

Z W A N G , R E C H T , FREIHEIT

145

Objektivation. Die Folge der einander ablösenden Sanktionen werden in Verfahrenssysteme, Prozessordnungen zusammengefasst, welche die ausgebildetsten Erscheinungen der materiellen Objektivation des Rechtszwanges darstellen. Jene speziellen Rechtsgebiete, welche von den Leugnern der Zwangstheorie angeführt werden, entbehren des Zwanges im oben geschilderten Sinne nicht. Das primitive Gewohnheitsrecht vermisst auch den in den Rechtsfolgen materiell objektivierten Zwang nicht, ja sogar nicht einmal den physischen Zwang (Manus injectio, repulsio, outlawery); nur die Zentralisierung der Zwangsanwendung ist im Gewohnheitsrecht weniger entwickelt. Das Völkerrecht besitzt objektivierte Sanktionseinrichtungen, materielle Zwangsobjektivationen in den verschiedenen Arten der Wiedergutmachungspflicht. Die typische Sanktion des Völkerrechtes, die Repressalie, enthält aber einen Mangel an Objektivation, da ihre Bedingungen und ihre Verfahrensart nicht konkretisiert sind. Die Objektivität des Zwanges liegt im Völkerrecht nicht in der Sanktion, sondern nähert sich eher der Objektivation des Zwanges der höchsten Verfassungsnormen (s. folgendes Kapitel). Das Kirchenrecht vermisst nur den blossen physischen Zwang, dagegen hat es die objektiven und sicheren Zwangsfolgen psychischen Charakters umso mehr ausgebaut. Die Unerzwingbarkeit der Herrscherpflichten ist auch nicht so zweifellos, wenn wir den irreführenden Begriff des physischen Zwanges ausschalten. Die gegen die verantwortlichen Minister gerichteten Sanktionen üben auf den Herrscher einen objektiven, wenn auch nicht physischen Zwang aus. (s. folgendes Kapitel). 6. Recht als stärkste Objektivierung des Zwanges. (Der Z w a n g der sanktionslosen

Normen.)

Die höchsten Verfassungsnormen und die Völkerrechtsnormen pflegen als notwendig sanktionslose Rechtsnormen bezeichnet zu werden. Natürlich kennen auch diese Normen Sanktionen (Misstrauensvotum, Revolution, Krieg), die oft die höchsten Organe gegeneinander anwenden (Prinzip der Gewaltenteilung im staatlichen Recht, Gleichgewicht der Mächte im Völkerrecht), doch besitzen diese Sanktionen nicht eine solche Objio

39

40

ISTVÁN BIBÓ

146

jektivität (Regelmässigkeit, Vorausbestimmtheit), welche sie von den übrigen gesellschaftlichen Normen unterscheidet. W i r können aber nicht sagen, dass der Zwang dieser Normen auf den gegenüberstehenden Willen mit geringerer Regelmässigkeit, Berechenbarkeit und Objektivität wirkt. Die Objektivität dieses Zwanges liegt nicht in der Sanktion, sondern in der äusseren rechtlichen Qualifikation (Organqualifikation), welche den widerstrebenden Gezwungenen (das höchste Organ) an die zwingende Erscheinung (an die Norm) bindet, ihn in eine objektive, äussere Zwangslage bringt und die Befolgung regelmässig, berechenbar und institutionsmässig sichert. Es handelt sich hier um jene Rechtsnormen, — mit Moórs treffendem Ausdruck „unmittelbare Rechtsnormen", — die letzten Endes den Herrscher zum Herrschen, den Gesetzgeber zur Gesetzgebung, die Exekutive zur Vollstreckung, die Staaten zum Weiterbestehen „zwingen". (Das Vorkommen von Staatsstreich, Revolution und Krieg ist kein Argument gegen die Objektivität dieses Zwanges: Wenn das Recht diese Erscheinungen nicht kennen würde, w ä r e es kein Zwang, sondern Naturnotwendigkeit.) Der Zwang des Rechtes stellt also als Sanktion wie auch als Organqualifikation einen hohen und unter allen gesellschaftlichen Verhaltungsregeln den höchsten Grad der Objektivation dar. 7. Der Rechtszwang bei Kelsen, Moór und Horváth. Wir wollen diese Betrachtungsweise mit drei Theorien, die sie beeinflusst haben, kritisch verbinden. Das Kolsensche hypothetische Urteil, welches Bedingung und Folge verbindet, drückt eine kausalitätsähnliche Relation aus und enthält die Formel des in der Sanktion objektivierten Zwanges. Die Unterscheidung zwischen primären und sekundären Normen bei Kelsen scheint uns eine Verdoppelung des Erkenntnisgegenstandes zu sein, und dieser verdoppelte Erkenntnisgegenstand ist eben der Rechtszwang. Die Kelsensche sekundäre Norm enthält den subjektiven inneren Zwang, die primäre Norm dagegen den in der Sanktion objektivierten äusseren Zwang. Diese Auslegung Kelsenscher Kategorien ist natürlich der Kelsenschen Fassung diametral entgegengesetzt, da wir davon ausgehen, dass die Sanktion nicht

Z W A N G , R E C H T , FREIHEIT

147

an sich Zwang sein kann und der Zwang nicht als Inhalt der zweiten Hälfte des Rechtssatzes, sondern als in der Kopula enthalten aufzufassen ist. Moórs Rechtsbegriff ist auf die psychische Auffassung des Zwanges aufgebaut. Seine Lehre von den unmittelbaren Rechtsnormen erklärt den Zwang der sanktionslosen Rechtsnormen. Die Lehre von der stärksten Macht als Quelle des Rechtszwanges — nach welcher Macht nichts anderes als die Garantie der Effektivität der Sanktionsdrohung ist — enthält auch den höchsten Grad der Objektivation. Dagegen scheint uns der „physische" Charakter der rechtlichen Sanktion nicht zutreffend und durch den Begriff des Objektivationsgrades ersetzbar. Horvdths prozessuale Rechtsbetrachtung geht vom Begriff des Verfahrens aus und stellt das Recht als den kompliziertesten Verfahrensapparat dar. Vorausbestimmtheit und Berechenbarkeit sind gemeinsame Züge des Verfahrens und des objektiven Zwanges, und die Kompliziertheit des Verfahrens bedeutet den Höchstgrad der Objektivation. Recht als nöchstgradige Zwangsobjektivation stellt also eine vom prozessualen Standpunkt aus kritisch ergänzte Zwangstheorie dar. Dagegen steht das Kriterium der Zwangsobjektivation im Gegensatz zur Horváthschen Lehre, wenn diese dem Recht eine zwangsvermindernde Funktion zuschreibt. Diese erklärt sich uns jedoch aus dem fiktiven Charakter aller Objektivation, der in gleicher Weise auch zur Verminderung der Freiheit beiträgt. 8. Recht als stärkste Objektivierung der Freiheit. Die festgestellte Zwangsfunktion des Rechtes fordert notwendigerweise die Untersuchung seiner Freiheitsfunktion. Die ganze Untersuchung des Rechtszwanges ruht nämlich auf der Grundlage einer einseitigen Fragestellung: was ist die funktionelle Reaktion des Rechtes im Falle einer (inneren oder äusseren) Diskrepanz zwischen Rechtsnorm und Willensrichtung des einzelnen? Wenn wir demgegenüber die Freiheitsfunktion nicht untersuchen, wird die Fragestellung zu einer Voraussetzung: wir setzen unbegründet voraus, dass die einzige Funktion des Rechtes die Brechung des Widerstandes ist. Auch in Bezug auf die Freiheit haben wir ihre mehr oder weniger objektiven Er-

41

42

ISTVÁN BIBÓ

148

scheinungsformen zu betrachten, da im Bereich der subjektiven Erlebnisse das auf das Recht bezogene Freiheitserlebnis keine besonderen Merkmale hat. Es ergibt sich eine gewisse Freiheitsfunktion des Rechtes als Folge seiner Zwangsfunktion. Der dem Rechte charakteristische objektive Zwang bedeutet eine in gleichem Masse objektive Freiheit aller Lebenssphären, die von diesem Zwange freibleiben („Privatangelegenheiten") oder sogar rechtlich frei versichert werden (Freiheitsrechte, Eigentum). Wenn nicht n u r eine freie Sphäre bestimmt wird, sondern das mögliche freie Verhalten rechtlich beschrieben und vorausbestimmt wird, wandelt sich die negative Freiheit in eine, durch Übereinstimmung mit den Normen entstehende, positive Freiheit um. (Vertrag, Testament, verschiedene Rechtsansprüche.) Endlich äussert sich der höchste Freiheitstyp, die sittliche Freiheit, in den politischen Freiheitsinstitutionen, die eine Ubereinstimmung mit der ganzen Rehtsordnung institutionsmässig ausdrücken. Das Recht bedeutet und enthält also in gleichem Masse Freiheitsobjektivation und Zwangsobjektivation. Weder einzelne Zwangsinstitutionen noch einzelne Freiheitsinstitutionen sind notwendige Bestandteile jeder Rechtsordnung: es ist aber ein unterscheidendes Merkmal des Rechtes, dass es Zwangserlebnisse und Freiheitserlebnisse in solchem Masse objektiviert und institutionsmässig gestaltet, wie kein anderes gesellschaftliches Verhaltens- und Normsystem. 9. Das statische Verhältnis von Zwang und Freiheit im Recht. Da Zwang und Freiheit nicht nur mit dem Rechte, sondern auch miteinander zusammenhängen, und zwar in der Form der Kontradiktion, müssen wir die Frage beantworten, wie kann von Zwangs- und Freiheitserlebnissen eine solche gesellschaftliche Erscheinung entstehen, welche die Objektivierung beider Erlebnisse gleichzeitig bedeutet. Das auf das Recht reagierende Verhalten ist entweder gezwungen oder frei. Ein grosser Teil des rechtlich relevanten'Verhaltens, und z w a r das das Recht befolgende Verhalten, reagiert gar nicht auf das Recht, sondern findet ohne subjektive Beziehung zum Zwang statt. Daher ist solches Verhalten dem Rechte gegenüber weder frei, noch un-

Z W A N G , R E C H T , FREIHEIT

149

frei (s. Kapitel II. 1.) objektiv stellt es aber eine berechenbare, regelmässige (jedoch keine institutionsmässige) Rechtsbefolgung dar. Diese Objektivation der Rechtsbefolgung, welche ebenso Zwangs- wie Freiheitserlebnisse enthalten kann, macht es möglich, die Objektivierung des Zwanges bzw. der Freiheit fiktiv auf das Ganze des Rechtes zu beziehen. Die erhaltende Wirkung der Objektivation wird daher im Rechte gleichzeitig von der Seite des Zwanges und von der der Freiheit ausgeübt, und so kann das Recht in einigen Punkten den Mangel an objektivem Zwang (lex imperfecta) oder an objektiver Freiheit (nicht gebilligte Rechtssätze) viel eher ertragen als andere soziale Regeln. 10. Das Verhältnis von Z w a n g und Freiheit bei den gesellschaftlichen Regeln. Im Gebiet der Moral kann die Freiheit einen hohen Grad der Objektivation erreichen (organisierte freiwillige ethische Handlungen), ohne jedoch den des Rechtes jemals erlangen zu können. Dagegen kann ein Zwang nur in inneren Konflikten oder in einmaligen Handlungen vorkommen. Im Gebiet des Machtbefehls kann der Zwang einen hohen Grad der Objektivation erreichen (Despotismus, Terror), ohne jedoch den des Rechtes erlangen zu können. Dagegen kann die Freiheit nur in subjektiven Erlebnissen oder in einmaligen Handlungen vorkommen (Servilismus). Die Sitten- und Konventionairegeln (deren Unterschied ihre unbewusste oder willentliche Entstehung, nicht aber ihr Funktionieren betrifft) enthalten Zwang und Freiheit in unregelmässigen, unberechenbaren und wenig objektivierten Formen. Bei diesen Regeln wird nur die Normbefolgung selbst regelmässig berechenbar (jedoch nicht institutionsmässig), was aber, ebenso wie beim Recht, nichts über die darin enthaltenen etwaigen Zwangs- oder Freiheitserlebnisse aussagt. 11. Das dynamische Verhältnis von Zwang und Freiheit im Recht. Der höchste Grad der Zwangsobjektivation bedingt notwendig den höchsten Grad der Freiheitsobjektivation und umgekehrt. Bevor sich Zwang und Freiheit nicht in einem gewis-

4 3

44

ISTVÁN B I B Ó

150

sen*Grade in der Richtung der Institutionsbildung objektivieren, kann nicht von Recht gesprochen werden. Wenn aber ein Machthaber seine zwingende Kraft nicht nur regelmässig, sondern auch institutionsmässig ausüben will, erhebt sich die Notwendigkeit der Rechtfertigung des objektivierten Zwanges (s. Kapitel I, 5.) und macht dadurch die Objektivierung der Freiheit (Zustimmung) notwendig. Wenn anderseits eine Gruppe ihren frei übereinstimmenden Willen institutionsmässig organisieren will, kann sie nicht auf das Majoritätsprinzip verzichten, welches auch die Objektivierung der nicht übereinstimmenden, gezwungenen Willen bedeutet (Opposition). Jeder Fortschritt in der Richtung der Objektivierung und Organisation des Zwanges bedingt eine parallele Entwicklung der Freiheitseinrichtungen. Daher appelieren die stärksten Diktaturen am meisten an den unmittelbaren Volkswillen, und jede Kritik, die das parlamentarische System verdientermassen trifft, berührt nicht die Notwendigkeit der politischen Freiheit, sondern nur ihre unvollkommene oder einseitige Verwirklichung. 12. Zwang, Freiheit und richtiges Recht. Der Begriff des Rechtes kann nicht an sich einen W e r t massstab zur Bewertung des Rechtes liefern. Gewisse soziale Wertmomente äussern sich aber in dem gesellschaftlichen Vorgang, in dessen Verlauf Zwang und Freiheit zu einem immer höheren Grade der Objektivierung fortschreiten. Diese W e r t momente ergeben sich nicht aus der Tatsache des Objektivationsvorganges an sich, sondern aus den Zielsetzungen, welche diesen Vorgang bewegen. Der W e r t der Objektivation besteht darin, dass die Unregelmässigkeit, Unberechenbarkeit und Ungeordnetheit des konkreten menschlichen Verhaltens sich vermindert. Es folgt daraus die Forderung, dass die rechtlichen Objektivationen eine gesellschaftliche Realität besitzen müssen, um ihre ordnende Funktion ihrer Bestimmung gemäss erfüllen zu können. Demgemäss müssen die Zwangsinstitutionen dem (entgegengesetzten Willen gegeuüber einen psychisch realen, rechtlich unumgehbaren Zwang ausüben, und die Freiheitsinstitutionen eine psychisch reale, nicht zu missbrauchende Freiheit ermöglichen. Der Wert der Objektivation

Z W A N G , R E C H T , FREIHEIT

45

151

von Z w a n g und Freiheit im besonderen besteht in der richtigen Abgrenzung der ZwarcgssphärenfRechtssicherheit, Ordnung) und der Freiheitssphären (Gerechtigkeit). Sie geben a u c h den W e r t b e zirk des Objektivationsvorganges a n : die Zwangsobjektivierung ist so lange richtig, wie sie die Rechtssicherheit f ö r d e r t und die Gerechtigkeit nicht beeinträchtigt, die Freiheitsobjektivierung ist so lange richtig, wie sie die Gerechtigkeit fördert und die Rechtssicherheit nicht beeinträchtigt. Schlussbetrachtung. ,Der f o r t s c h r e i t e n d e Parallelismus von Z w a n g und Freiheit, Macht und Vereinbarung, Verhalten und Norm, Rechtssicherheit und Gerechtigkeit entspricht dem Gegensatz v o n Wirklichkeit und W e r t , aber bedeutet gleichzeitig ein Vordringen von Wirklichkeit zum W e r t und ein fortschreitendes Zusammenschauen und Ineinandergreifen beider Elemente (Horváth). Das Ergebnis, d a s s objektivierter Zwang und objektivierte Freiheit das Recht charakterisieren, ist durch eine begriffliche Untersuchung von Zwang und Freiheit erzielt worden, ohne dass wir in die begriffliche Analyse des dritten Kriteriums, der Objektivation selbst, eingetreten wären. Die Möglichkeit, das Recht auf dieser Grundlage von anderen v e r w a n d t e n gesellschaftlichen Erscheinungen zu unterscheiden, zeigt uns, dass Recht als objektivierter Zwang und objektivierte Freiheit, und nicht als Objektivation an sich begriffen werden k a n n . Die U n tersuchung des von logischen Elementen stark affizierten Objektivationsvorganges ist imstande, uns die logische Spannung im Rechte, die Notwendigkeit einer Rechtslogik u n d den Versuch einer (von sozialer Wirklichkeit und e t h i s c h e m W e r t ) reinen Rechtslehre zu erklären. Sie kann, begrifflich vertieft und weitergeführt, z u r Bestimmung eines der empirischen Rechstwirklichkeit entsprechenden Begriffes v o m Recht beitragen.

46

ISTVÁN B I B Ó

510

Besprechungen

Dr. Stephan Bibó jun. K é n y s z e r , j o g , s z a b a d s á g . (Zwang, Recht, Freiheit.) Acta litterarum ac scientiartum Reg. UniversLtatis Hung. Francisco -Josephinae. Sectio Juridico-Politica. T o m . VIII. S z e g e d . 1935. (Verlag der Vereinigung der F r e u n d e der K. Ung. F r a n z - J o s e f s - U n i v e r s i t ä t mit U n t e r s t ü t z u n g der Universität und d e r Rothermere-Stiftung. U n g a r i s c h geschrieben, mit deutschem Auszug.) 151 Seiten. Der V e r f a s s e r u n t e r s u c h t mit empirischer und n i c h t mit rationaler Methode den Z w a n g , die Freiheit und das Recht; e r macht ihre e r f a h r u n g s m ä ß i g e W i r k l i c h k e i t und nicht ihTen Begriff b e k a n n t . I. Der Z w a n g sei, sagt er, in d i e s e m Sinne i m m e r eine psychischc E r s c h e i n u n g ; er s e t z e eine Willensfähigkeit und e i n e dieser g e g e n überstehende f r e m d e zwingende G e s e t z m ä ß i g k e i t v o r a u s , deren V e r hältnis er sei. Er s e i ähnlich der Kausalität, a b e r u n t e r s c h e i d e sich davon infolge der a k a u s a l e n Elemente d e s unter d e r Gesetzlichkeit der Spontaneität s t e h e n d e n Willens. E r sei höchstens eine künstliche Kausalität: Das M i t b e t r a c h t e n (Synopsis) der P h ä n o m e n e der S p o n taneität unter eigenen und fremden G e s e t z m ä ß i g k e i t e n (Spontaneität und Kausalität). D e r Z w a n g als subjektives E r l e b n i s sei das B e wußtsein der A b h ä n g i g k e i t von einem fremden Einfluß, welches sich so in eine gesellschaftliche Objektivation verwandle, d a ß es Erkenntnisg e g e n s t a n d ( b e r e c h e n b a r ) , a b s t r a h i e r t (allgemein) u n d auf die E r lebnisse von anderen a n g e w e n d e t (fiktiv) werde. E s v e r s i c h e r e seine begriffliche Einheit, d a ß unter seinen verschiedenen A r t e n nur graduelle und nicht wesentliche Unterscheidungen festgestellt w e r d e n können. Der p h y s i s c h e und d e r psychische Z w a n g seien n ä m l i c h nicht z w e i Z w a n g a r t e n , sondern nur die Gegenüberstellung d e s Zwangsmittels und des Z w a n g s e r l e b n i s s e s ; äußerer und innerer Z w a n g unterscheiden sich nur im Grade d e r Objektivation; endlich sei d e r absolute Z w a n g ,

Z W A N G , RECHT, FREIHEIT

Besprechungen

47

511

dem s y n o p t i s c h e n , r e l a t i v e n C h a r a k t e r des Z w a n g e s zufolge, e m p i risch w i e begrifflich unmöglich. E s gehe d a r a u s h e r v o r , d a ß -der Z w a n g die ethische Z u r e c h n u n g n u r mildere, j e d o c h sie nicht g a n z a u s s c h l i e ß e , ja er, i n s o f e r n eine u n t e r Z w a n g e r f o l g e n d e H a n d l u n g nicht n u r d e m G e z w u n g e n e n , s o n d e r n auch d e m Z w i n g e n d e n z u g e r e c h n e t sei, auch e i n e doppelte Z u r e c h n u n g b e d e u t e . II. Die p r i m ä r e V o r s t e l l u n g d e r F r e i h e i t sei eine n e g a t i v e : d i e U n b e r ü h r t h e i t von f r e m d e r , nicht e i g e n e r G e s e t z m ä ß i g k e i t ; d a s Mitbietrachten (Synopsis)- d e s N i c h t v o r h a n d e n s e i n s e i n e r f r e m d e n G e s e t z m ä ß i g k e i t , nicht d a s -Positivum d e r H e r r s c h a f t d e r eigenen a d ä q u a t e n G e s e t z m ä ß i g k e i t . Sie sei d e m Z w a n g e im a l l g e m e i n e n ' k o n t r ä r e r , in d e r Gesellschaft j e d o c h k o n t r a d i k t o r i s c h e r G e g e n s a t z . Sie s e i als s u b j e k t i v e s Erlebnis ( i n n e r e Freiheit) relativ und n e g a t i v : D a s G e f ü h l der Untoerührtheit v o n f r e m d e r G e s e t z m ä ß i g k e i t . Die O b j e k t i v a t i o n von d i e s e r sei- die ä u ß e r e Freiheit, im V e r h ä l t n i s z u m R e c h t : d i e b ü r g e r l i c h e Freiheit. D i e Ü b e r e i n s t i m m u n g z w i s c h e n d e n als Z w a n g a u f t r e t e n d e n , u r s p r ü n g l i c h oder r e g e l m ä ß i g z w i n g e n d e n E r s c h e i n u n g e n und den ihnen g e g e n ü b e r s t e h e n d e n Handeinden, w e l c h e die A l l g e m e i n heit. d i e W i e d e r h o l u n g u n d die W i r k s a m k e i t c h a r a k t e r i s i e r e n , sei e n d lich d i e positive F r e i h e i t . Die N e g a t i v i t ä t d e r F r e i h e i t sei mithin keine a u s n a h m s l o s e : j e d o c h ihre R e l a t i v i t ä t : Die F r e i h e i t sei ein R e lationsbegriff, d a s M i t b e t r a c h t e n v o n mehrerenGesetzmäßigkeiten, somit k e i n e s w e g s a b s o l u t . III. D a s R e c h t s e i statisch b e t r a c h t e t w i r k l i c h e s m e n s c h l i c h e s Verhalten und Norm, dynamisch betrachtet entspringe e s aus d e r M a c h t u n d der V e r e i n b a r u n g , teleologisch b e t r a c h t e t erziele es R e c h t s s i c h e r h e i t u n d Gerechtigkeit. E s enthalte a l s o s o w o h l Z w a n g s wie a u c h F r e i h e i t s e l e m e n t e ; -diese halten sich in ihm d a s G l e i c h g e w i c h t u n d es sei u n b e g r ü n d e t zu d e n k e n , d a ß -das eine o d e r d a s a n d e r e E l e m e n t in d e r geschichtlichen E n t w i c k l u n g d e s R e c h t s v e r s c h w i n d e n sollte. D e r Z w a n g im R e c h t u n t e r s c h e i d e sich von j e n e m in a n d e r e n gesellschaftlichen N o r m e n d u r c h die B e r e c h e n b a r k e i t , d i e S i c h e r h e i t , den g r ö ß e r e n Grad d e r gesellschaftlichen O b j e k t i v a t i o n , die Klarheit und die A u g e n s c h e i n l i c h k e i t seines S a n k t i o n s c h a r a k t e r s ; die F r e i h e i t i n ihm v o n jener in a n d e r e n g e s e l l s c h a f t l i c h e n N o r m e n durch i h r e größere O b j e k t i v i t ä t . D a s R e c h t sei a l s o d u r c h -die d o p pelte B e g r e n z t h e i t c h a r a k t e r i s i e r t : E s sei die S y n o p s i s des o b j e k tivesten Z w a n g e s u n d der objekti-vesten Freiheit mit r e g e l m ä ß i g e r N o r m b e f o i g u n g . H i n g e g e n sei- in d e r Moral die F r e i h e i t n o t w e n d i g und objektiviert, d e r Z w a n g jedoch nur zufällig u n d s u b j e k t i v : im bloßen- G e w a l t g e b o t u m g e k e h r t , d e r Z w a n g n o t w e n d i g u n d o b j e k t i viert, die Freiheit j e d o c h nur z u f ä l l i g und s u b j e k t i v ; in den k o n v e n t i o n a l e n Normen endlich v e r k n ü p f e die O b j e k t i v a t i o n -der r e g e l mäßigen N o r m b e f o i g u n g die s u b j e k t i v e n Z w a n g s und Freiheitselemente. Die richtige A b g r e n z u n g d e s Z w a n g e s im R e c h t e sei d i e O r d n u n g ( R e c h t s s i c h e r h e i t ) , jene d e r Freiheit die G e r e c h t i g k e i t . D a s G l e i c h g e w i c h t von d i e s e n sei d a s K r i t e r i u m des r i c h t i g e n Rechtes, Die Abhandlung ist tiefgründig. Obschon, w i r d e m K a u s a l i t ä t s begriif d e s V e r f a s s e r s u n d seiner G r a b r e d e über d e n p h y s i s c h e n Z w a n g als d e r -differentia- specifica d e s Rcchtes n i c h t beipflichten können, m ü s s e n wir d a s hohe wissenschaftliche N i v e a u , die F e i n h e i t seiner Einstellungen, d i e auffallende Folgerichtigkeit seiner B e w e i s g r ü n d e u n d die N e u a r t i g k e i t seiner E r g e b n i s s e a n e r k e n n e n . Budapest. Dr. J o s e p h S z a b ó .

48

ISTVÁN B I B Ó

Le d o g m e du „bellum justum" et la théorie d e l'infaillibilité juridique. Essai critique sur la théorie pure du droit. P a r E t i e n n e Bibó, S z e g e d .

La théorie pure du droit a fait revivre l'idée du «bellum justum» d'une façon spéciale et correspondant à la notion qu'elle se fait du droit. Tout le développement de cette théorie consiste à déduire les conséquences de ladite notion. Ce développement ne peut évidemment aboutir qu'à affirmer, répéter et accentuer le concept qui lui sert de base. L'acceptation de la théorie du «bellum justum» y constitue un point important, dont nous tâcherons de tirer quelques conclusions. La position du dogme la théorie pure du droit.

du bellum

justum

en droit international

selon

Le droit est une règle qui ordonne la contrainte contre les actes illicites. Il en résulte la monopolisation de la contrainte sous forme de sanction; autrement dit toute contrainte doit être juridiquement qualifiée, soit en sa qualité de sanction, comme acte d'organe, soit en sa qualité de condition d'une sanction, comme acte illicite. Les mesures internationales de la contrainte — les représailles et la guerre — sont par conséquent définies comme sanctions du droit international, dont la condition est un acte illicite préalable. Comme théorie positiviste, la théorie pure du droit, doit d'autre part, tenir compte du droit positif. Or, en droit international positif commun, ce sont les règles suivantes qui gouvernent le problème des sanctions, en particulier de la guerre: 1° les États sont exclusivement compétents, pour constater les conditions d'une sanction; 2° la guerre est un acte d'organe, dont la réalisation est réservée aux États; 3° prétendre qu'une guerre a été engagée sans fondement juridique suffisant, ce n'en est pas moins reconnaître qu'il s'agit d'une guerre; 4° les conditions suffisantes pour une guerre, comprennent la guerre ellemême (la contre-guerre est juridiquement permise); 5° le droit positif commun ne fait pas de distinctions, selon leur fondement juridique, entre guerre et contre-guerre. Ces traits du droit international sont tous les conséquences du défaut d'organe objectif centralisé pour décider la justesse des sanctions appliquées. La théorie pure ne peut donc, si elle veut rester une théorie positiviste, admettre la possibilité juridique d'une guerre injuste. Elle admet au contraire, et tout à fait logiquement, la possibilité d'une guerre juste, c'est-à-dire sanction de part et d'autre 1 ). Elle admet aussi le caractère licite d'une contre-guerre, c'est-à-dire d'une guerre dont le seul fondement est une guerre préalable. Pour *) K e l s e n : U n r e c h t u n d U n r e c h t s f o l g e i m V ö l k e r r e c h t , Z e i t s c h r i f t für ö f f e n t l i c h e s R e c h t , v o l . 12, 1932, p. 5 9 2 — 5 9 3 .

LE D O G M E D U „BELLUM J U S T U M "

Le dogme du «bellum justum» et la théorie de l'infaillibilité juridique.

15

n o u s , le caractère licite de la c o n t r e - g u e r r e ne n o u s s e m b l e p a s d e v o i r se f o n d e r sur les nécessités de la t e c h n i q u e j u r i d i q u e . Sans d o u t e , la r é s i s t a n c e à une s a n c t i o n , r e p r é s e n t a n t u n e c o n t r a i n t e e x t r ê m e ( p e i n e de m o r t , guerre) ne p e u t être i n t e r d i t e , les s a n c t i o n s possibles d e la résistance i n t e r d i t e é t a n t déjà c o n s o m m é e s d a n s la c o n t r a i n t e e x t r ê m e 1 ) ; mais la résistance à une telle c o n t r a i n t e ne p e u t avoir — m ê m e en d r o i t primitif —, la m ê m e q u a l i f i c a t i o n j u r i d i q u e q u e la c o n t r a i n t e o r g a n i q u e elle-même P o u r t a n t le d r o i t i n t e r n a t i o n a l positif ne c o n n a î t p a s la distinction e n t r e guerre et c o n t r e - g u e r r e ; il les considère t o u t e s d e u x , comme a c t e s organiques. La théorie qui ne tient la c o n t r e - g u e r r e ni p o u r s a n c t i o n , ni p o u r a c t e illicite, ni p o u r a c t e o r g a n i q u e , nous semble ressembler t r o p a u x t h é o r i e s qui m e t t e n t la guerre hors la loi. Il me s e m b l e , par c o n s é q u e n t plus j u s t e d'assimiler la q u e s t i o n de la c o n t r e - g u e r r e à celle d ' u n e g u e r r e j u s t e des d e u x côtés. V u e du côté du « c o n t r e - b e l l i g é r a n t » , la c o n t r e - g u e r r e est u n e guerre j u s t e , u n e s a n c t i o n , e t la g u e r r e c o m m e n c é e , é t a n t une c o n d i t i o n s u f f i s a n t e p o u r une s a n c t i o n , e s t un a c t e illicite. Selon l'esprit de la théorie p u r e le c a r a c t è r e licite de la c o n t r e - g u e r r e n ' e s t pas la c o n s é q u e n c e de l ' i m p o s s i b i l i t é d ' i n t e r d i c t i o n , m a i s p l u t ô t de la concurrence des c o m p é t e n c e s . T o u t É t a t est é g a l e m e n t e t conc u r r e m m e n t c o m p é t e n t pour c o n s t a t e r les c o n d i t i o n s des s a n c t i o n s , c'est-à-dire, pour q u a l i f i e r c e r t a i n s a c t e s c o m m e a c t e s illicites, et d ' a u t r e s c o m m e sanctions. Q u a n d alors u n É t a t b e l l i g é r a n t r e c o n n a î t q u ' a u s s i u n e sanction (guerre, c o n t r e - g u e r r e ) o r d o n n é f a u s s e m e n t et i n j u s t e m e n t , est p o u r t a n t u n e s a n c t i o n ( u n e guerre), c ' e s t la r e c o n n a i s s a n c e q u ' a u s s i la c o m p é t e n c e c o n c u r r e n t e de l ' a u t r e É t a t e s t u n e c o m p é t e n c e d État c'est-à-dire, elle a un c a r a c t è r e i d e n t i q u e b a s é s u r u n o r d r e i d e n t i q u e . De c e t t e f a ç o n , la g u e r r e j u s t e des d e u x c ô t é s et le c a r a c t è r e licite de la c o n t r e - g u e r r e d e v i e n n e n t des p r e u v e s d e l ' u n i t é n o r m a t i v e de l'ordre international. La c o n s t r u c t i o n qui d o n n e le c a r a c t è r e de s a n c t i o n à t o u t e g u e r r e et e x c l u t la possibilité j u r i d i q u e d ' u n e g u e r r e i n j u s t e , est la c o n s é q u e n c e l o g i q u e de la n o t i o n de d r o i t de la t h é o r i e pure, q u i m e t en a v a n t la s a n c t i o n et d é f i n i t l ' a c t e illicite p a r la s a n c t i o n . D a n s un o r d r e c a u s a l d é f i n i r l'acte illicite c o m m e c o n d i t i o n de la s a n c t i o n signifie la p r i m a u t é de l ' a c t e illicite; d a n s un ordre n o r m a t i f , p a r c o n t r e , il signifie la p r i m a u t é de la sanction, c ' e s t - à - d i r e q u e l ' a c t e illicite d e v i e n t f o n c t i o n d e la s a n c t i o n . D ' a p r è s la théorie d o m i n a n t e s o n t a c t e s illicites, p l u t ô t c e u x qui a u t o r i s e n t les É t a t s à exiger des r é p a r a t i o n s . M a i s la t h é o r i e p u r e p a r t a n t de sa n o t i o n du d r o i t p e u t et d o i t élargir la n o t i o n d e l ' a c t e illicite par r a p p o r t à la s a n c t i o n . Si le d r o i t positif a u t o r i s e les É t a t s à f a i r e la guerre p o u r de vagues r a i s o n s politiques ( m a i n t i e n de l ' o r d r e , de l'équilibre), ce s o n t j u s t e m e n t ces s i t u a t i o n s v a g u e m e n t f o r m u l é e s qui f o r m e n t les c o n d i t i o n s des s a n c t i o n s et sont, p a r t a n t , c o n s i d é r é e s c o m m e actes (ou s i t u a t i o n s ) illicites. L ' a l t e r n a t i v e posée p a r M. Kelsen — e n t r e la t h é o r i e de la g u e r r e - s a n c t i o n et la t h é o r i e de la g u e r r e a d m i s e — d e v i e n t alors relative et coïncidente. Kelsen: loc. cit., p. 592: „die S t a t u i c r u n g einer D u l d u n g s p f l i c h t (wäre) rechtstechnisch völlig bedeutungslos. Denn als Sanktion solcher P f l i c h t . . . käme w i e d e r ein Krieg in Betracht und dieser liegt ja s c h o n vor."

49

5 0

ISTVÁN B I B Ó

16

^ t i e n n e Bibó;

La t h é o r i e d u «bellum j u s t u m » ne c h a n g e p a s essentiellement la notion de g u e r r e ; elle change p l u t ô t la notion d ' a c t e illicite en l'élargissant et en la s u b o r d o n n a n t à la s a n c t i o n . En r é s u m é , n o u s p o u v o n s f o r m u l e r c o n n u e s u i t le dogme d u bellum j u s t u m , selon la théorie pure: «Si une guerre est o r d o n n é e p a r un É t a t , un acte illicite en est nécessairement la condition.» L'infaillibilité de la juridiction suprême en droit interne. Les q u e s t i o n s posés par le d r o i t i n t e r n a t i o n a l à propos d e la guerre se r e t r o u v e n t e n droit i n t e r n e à propos des s a n c t i o n s . D a n s le droit interne un o r g a n e plus objectif e t plus centralisé d o i t a p p l i q u e r la sanction, c o m m e c o n s é q u e n c e d ' u n a c t e illicite c o n c r e t . L ' e x p r e s s i o n «l'organe d o i t appliquer la s a n c t i o n » signifie, selon la théorie p u r e , q u e , en cas d e non-application d e la s a n c t i o n , un a u t r e organe doit i n f l i g e r à son t o u r u n e sanction a u premier o r g a n e . Dans la plupart d e s cas, on p e u t r é f é r e r la question du m ê m e a c t e illicite, soit par la v o i e d e la r e s p o n s a b i l i t é disciplinaire, soit par la voie du droit d ' a p p e l , j u s q u ' à la j u r i d i c t i o n suprême. La j u r i d i c t i o n suprême, p e u t , elle aussi, ne p a s d o n n e r d e sanction à l'acte illicite. Ce refus c o m p o r t e , d'après la t h é o r i e pure, la signification juridique s u i v a n t e : «Si la j u r i d i c t i o n suprême n ' a pas o r d o n n é de sanctions, la r é a l i t é d e l'acte illicite ne compte p a s p o u r le d r o i t e . C'est le dogme de l ' i n f a i l l i b i l i t é de la juridiction s u p r ê m e 1 ) . Si n o u s c o m p a r o n s la f o r m u l e de l'infaillibilité avec la f o r m u l e du bellum j u s t u m , il est f a c i l e d ' e n r e t r o u v e r la p a r f a i t e i d e n t i t é . En droit i n t e r n a t i o n a l , c'est l ' É t a t qui constitue la j u r i d i c t i o n s u p r ê m e , l'organe i n f a i l l i b l e qui c o n s t a t e les conditions d ' a p p l i c a t i o n des s a n c t i o n s . Le dogme d e b e l l u m j u s t u m , c ' e s t le dogme d e l'infaillibilité du d r o i t i n t e r n a t i o n a l . L a formule c o m m u n e et g é n é r a l e de l'infaillibilité est la s u i v a n t e : «Si u n e sanction e s t ordonnée p a r l ' o r g a n e s u p r ê m e , un acte illicite en e s t nécessairement la condition!» Le d o g m e d e l'infaillibilité des organes s u p r ê m e s f o r m e la conséquence de la c o n c e p t i o n j u r i d i q u e kelsenienne qui f a i t d e l à n o t i o n d ' a c t e illicite, u n e n o t i o n secondaire e t fonction de la s a n c t i o n . C'est c o n n u , que d a n s l a théorie pure, la règle de d r o i t n e signifie une g a r a n t i e d e réalité sociale, ni pour l ' a c t e illicite passé, ni pour la sanction f u t u r e . É t a n t d o n n é q u e l'acte illicite est, d a n s la théorie pure, f o n c t i o n d e la sanction, on peut dire q u e ce ne s o n t p a s les cas (réels) d ' a c t e s illicites, mais l e u r constatation j u r i d i q u e , leur invocation, qui est la c o n d i t i o n nécessaire p o u r ordonner u n e s a n c t i o n . P a r là — dans une t h é o r i e pure c o n s é q u e n t e — la c o n s t a t a t i o n de l'acte illicite cesse d ' ê t r e un acte j u r i d i q u e d i s t i n c t e t d e v i e n t s i m p l e m e n t le contenu n é c e s s a i r e — e x p l i c i t en s o u s - e n t e n d u — de l ' a c t e j u r i d i q u e , qui o r d o n n e la sanction. P a r conséquent l'imputation de la sanction ') La n o t i o n de l'infaillibilité juridique est i n t r o d u i t e dans la t h é o r i e purepar M. Merkl qui la considère c o m m e u n e institution du d r o i t positif; Z u m Problem der Rechtskraft in J u s t i z und V e r w a l t u n g , Zeitschrift f ü r öffentliches R e c h t , vol. 1, 1919/20, p. 4G7: „ d i e Unfehlbarkeit der Kirche ( h a t ) i m S t a a t e sein unverkennbares Gegenstück"; D i e Lehre von der R e c h t s k r a f t , 1923, p. 2 9 7 : „ S o w e i t d a s Organ durch den Fehlerkalkül g e d e c k t ist, ist es rechtlich unfehlbar"; p. 2 9 3 : „ F e h l e r k a l k ü l i s t . . . positivrechtliche B e s t i m m u n g . "

LE D O G M E DU „BELLUM JUSTUM"

Le d o g m e du «bellum justum» et la théorie de l'infaillibilité juridique.

17

à l'acte illicite, ne signifie pas une relation e n t r e deux faits j u r i d i q u e s , mais une r e l a t i o n entre deux éléments du contenu d'un seul acte juridique. Elle signifie simplement que l ' a c t e s a n c t i o n n a n t contient une c o n s t a t a t i o n d'acte illicite. La distinction entre organes suprêmes infaillibles et organes suprêmes constituants. La hiérarchie des juridictions superposées p o u r garantir l ' a p p l i c a t i o n des sanctions, est un s y m p t ô m e de l'évolution e t de la centralisation du droit. Les p o s i t i o n s f o n d a m e n t a l e ^ d e l'ordre juridique sont celles de l'organe suprême infaillible et celle du sujet. Le droit i n t e r n a t i o n a l se distingue par u n e coïncidence des deux positions. L ' É t a t c o m m e organe suprême infaillible ordonne les sanctions; l ' É t a t c o m m e sujet d u d r o i t est l'objet des s a n c t i o n s . La concurrence des c o m p é t e n c e s empêche en droit international, q u e la régularité des sanctions o r d o n n é e s soit d é t e r m i n é e par des organes objectifs hiérarchisés comme en droit interne. En d r o i t i n t e r n e le premier degré de c e t t e hiérarchie, est le sujet de droit, m e n a c é par les sanctions. Le d e u x i è m e degré est f o r m é par des organes s u b a l t e r n e s qui a p p l i q u e n t les s a n c t i o n s aux s u j e t s , mais s o n t e u x - m ê m e s menacés par les sanctions. Le point c u l m i n a n t est f o r m é par les organes suprêmes, dont les décisions, o r d o n n a n t des sanctions, ne s o n t sujettes à a u c u n e sanction ou révision. La position des organes s u b a l t e r n e s dans c e t t e hiérarchie est u n e simple combinaison des deux p o s i t i o n s f o n d a m e n t a l e s . Dans le s y s t è m e de la t h é o r i e pure par c o n s é q u e n t , les organes suprêmes infaillibles ne sont p o i n t à la limite de l ' o r d r e juridique t o u c h a n t des é l é m e n t s m é t a j u r i d i q u e s ; ils occupent au c o n t r a i r e la position de l'organe par excellence. Ajoutons que presque t o u s les organes s o n t la juridiction dernière d a n s c e r t a i n e s compétences ou ils constituent partiellement des organes s u p r ê m e s infaillibles. Un g r a n d nombre des «leges i m p e r f e c t a e » sont s i m p l e m e n t des normes, i n s t i t u a n t une instance suprême e t infaillible. Cette h i é r a r c h i e d'organes, g a r a n t s de l ' a p p l i c a t i o n des s a n c t i o n s n ' e s t é v i d e m m e n t pas parallèle à la délégation classique de la « S t u f e n theorie».'Cette dernière est une délégation des o r g a n e s c o m p é t e n t s p o u r déterminer les sources de droit, c'est-à-dire les normes r é g l a n t d ' u n e manière générale les conditions de l'application des s a n c t i o n s . Cette délégation signifie que toute c o m p é t e n c e d ' o r g a n e est d é t e r m i n é e s par un organe s u p é r i e u r . Nous arrivons ainsi à un o r g a n e qui — d u p o i n t de vue j u r i d i q u e — se détermine soi-même, en s ' a p p r o p r i a n t des f o n c t i o n s juridiques, c ' e s t - à - d i r e s a n c t i o n n a n t e s . Les d e u x hiérarchies d ' o r g a n e s s o n t souvent parallèles: l'organe qui crée les sources a p p l i q u e aussi les sanctions qui en garantissent la réalisation. Mais ce parallélisme n ' e s t pas une nécessité. On p e u t imaginer u n e juridiction s u p r ê m e instituée par u n e source du dernier degré ( d é t e r m i n a t i o n de la c o m p é t e n c e d ' u n tribunal s u p r ê m e par un t r a i t é de droit privé). On p e u t d ' a u t r e p a r t , imaginer u n organe aux devoirs établis p a r les sources s u p r ê m e s , et rendu r e s p o n s a b l e par un organe qui tient, s u r ce point, sa c o m p é t e n c e de sources i n f é r i e u r e s (un ministre, d o n t les devoirs sont réglés par la constitution, est responsable d e v a n t un t r i b u n a l , institué p a r une loi). Il nous f a u t par conséquent distinguer e n t r e organes s u p r ê m e s , en t a n t qu'ils s o n t compétents pour créer d e s sources s u p r ê m e s et 2

51

52

ISTVÁN BIBÓ

18

Etienne

Bibó:

o r g a n e s s u p r ê m e s en t a n t qu'ils s o n t infaillibles d a n s l ' a p p l i c a t i o n des s a n c t i o n s . Nous p o u v o n s désigner les premiers c o m m e : organes suprêmes constituants, les s e c o n d s comme organes suprêmes infaillibles. Le p o s t u l a t f o n d a m e n t a l d e la théorie p u r e , c'est que, d a n s un s y s t è m e j u r i d i q u e , on ne peut a d m e t t r e q u ' u n e seule norme e t u n seul o r g a n e s u p r ê m e c o n s t i t u a n t . Mais on peut a d m e t t r e plusieurs o r g a n e s s u p r ê m e s i n f a i l l i b l e s 1 ) . Nous d e v o n s alors e x a m i n e r la q u e s t i o n de s a v o i r si les f o n d e m e n t s n o r m a t i f s des infaillibilités juridiques p e u v e n t ê t r e réduits à la n o r m e f o n d a m e n t a l e c o n s t i t u a n t e . La suppression de la notion d'obligation. Selon la t h é o r i e kelsenienne, u n o r g a n e s u p r ê m e infaillible ne p e u t être obligé, ne p e u t a v o i r des devoirs ou se trouver f a c e à face avec des n o r m e s d ' a c t i o n . Le c a r a c t è r e infaillible d ' u n organe consiste en ceci que, d a n s les c a d r e s de son infaillibilité, sa c o n d u i t e n'est s o u m i s e à aucune règle j u r i d i q u e . Supposer d e s règles qui en l i e r a i e n t la c o n d u i t e , ce serait s u p p o s e r la possibilité de v i o l e r ces règles: possibilité d ' u n e g u e r r e qualifiée o b j e c t i v e m e n t i n j u s t e , d ' u n e décision j u r i d i c t i o n n e l l e s u p r ê m e qualifiée o b j e c t i v e m e n t f a u s s e . D e tels j u g e m e n t s s o n t considérés p a r la théorie d e Kelsen d a n s le cas é g a l e m e n t , où ils s o n t f o n d é s sur des critères p u r e m e n t j u r i d i q u e s (règles o b j e c t i v e s du d r o i t ) comme j u g e m e n t s m é t a j u r i d i q u e s , p u r e m e n t m o r a u x , parce qu'ils n e p e u v e n t être e x p r i m é s d a n s u n acte j u r i d i q u e , j u s t e m e n t à cause d e l'infaillibilité des organes s u p r ê m e s . Le f o n d e m e n t d ' u n e infaillibilité j u r i d i q u e d a n s un s y s t è m e de t h é o r i e pure p o s i t i v i s t e , ne p e u t ê t r e une o b l i g a t i o n , mais s e u l e m e n t l'autorisation d o n n é e par c e t t e s o u r c e s u p é r i e u r e ( c o n s t i t u a n t e ) qui d é f i n i t et qui d é l è g u e les f o n c t i o n s de l'organe infaillible et les c a d r e s d e son infaillibilité. Cette d é f i n i t i o n r e m o n t e p a r la voie de la d é l é g a t i o n classique, à l ' o r g a n e suprême c o n s t i t u a n t , à la n o r m e f o n d a m e n t a l e . E n conséquence, t o u t organe s u p r ê m e infaillible est défini et c o n s t i t u é en dernier r e s s o r t p a r l'organe s u p r ê m e c o n s t i t u a n t . L ' a u t o r i s a t i o n d'infaillibilité signifie t o u t e f o i s plus q u ' u n e s i m p l e i m m u n i t é à l ' é g a r d de sanctions é m a n é e s d ' o r g a n e s supérieurs. B e a u c o u p d ' o r g a n e s i n f é r i e u r s exercent l e u r s fonctions s a n s y être obligés e t ne s o n t p o u r t a n t p a s j u r i d i q u e m e n t infaillibles; l e u r s c o n s t a t a t i o n s j u r i d i q u e s sont s u j e t t e s à la révision. L ' é l é m e n t c a r a c t é r i s t i q u e de l'autorisation d'infaillibilité c'est que l ' o r g a n e s u p r ê m e infaillible d é t e r m i n e d ' u n e façon e x c l u s i v e et décisive les conditions des sanctions, a u t r e m e n t d i t les actes illicites. Les o r g a n e s s o n t infaillibles en t a n t q u ' i l s s o n t les maîtres s o u v e r a i n s de la c o n s t a t a t i o n d ' u n a c t e illicite. É t a n t d o n n é , que t o u t o r g a n e s a n c t i o n n a n t participe p l u s ou m o i n s à l ' i n f a i l l i b i l i t é juridique, n o u s arrivons a u r é s u l t a t e x p r i m é par M. H o r v á t h , q u e les organes s a n c t i o n n a n t s de la théorie pure se t r a n s f o r m e n t de h u m b l e s i n t e r p r è t e s en maîtres s o u v e r a i n s des n o r m e s interprétées et appliquées2). ') Merkl: Z u m Problem der R e c h t s k r a f t in J u s t i z und Verwaltung, p. 467: „ N u r wird die in d e r Kirche streng m o n i s t i s c h e Infaliibilität i m Staat g e w i s s e r m a ß e n polyzcntrisch o r g a n i s i e r t ; man r e c h n e t . . . mit ebensoviel U n f e h l b a r k e i t s z e n t r e n , als Richter und V e r w a l t u n g s o r g a n e i n a p p e l a b l e Rechtsakte s e t z e n . " 2 ) H o r v á t h : D i e Idee der G e r e c h t i g k e i t , Zeitschrift für öffentliches Recht, v o l . 7, 1928, p. 5 0 8 — 5 4 4 : „(Es) m u ß l e t z t e n Endes — als l e t z t e Instanz — d a s Voll-

L E DOGME DU „BELLUM JUSTUM"

Le d o g m e du «bellum justum» et la théorie Je l'infaillibilité juridique.

19

Les «impératifs» constitutionnels qui d é t e r m i n e n t les «devoirs» du m o n a r q u e , les articles des codes qui f i x e n t certaines s a n c t i o n s pour certains actes illicites, n ' o n t pour des organes s u p r ê m e s infaillibles qu'un c a r a c t è r e p u r e m e n t indicatif et ne s o n t pour les s u j e t s que des probabilités sociologiques. Les organes s u p r ê m e s infaillibles peuvent appliquer à contre pied ces indications; ils n'en sont p a s moins hors d'état de violer le droit, de commettre une erreur j u r i d i q u e , parce qu'il n'existe vis à vis d ' e u x ni la possibilité d ' u n e sanction, ni celle d'une révision. E t c'est une thèse fondamentale de la théorie p u r e , qu'il n'y a pas de violation de d r o i t en dehors du système s a n c t i o n n a n t . La théorie pure positiviste peut f o r m u l e r la relation entre une source générale et un acte c o n c r e t s a n c t i o n n a n t d'un i n t e r p r ê t e souverain, comme une troisième s o r t e d'imputation. Quand un o r g a n e suprême infaillible o r d o n n e une s a n c t i o n et déclare cet acte conforme a u x sources du droit — d o n t il est l ' i n t e r p r è t e souverain — cela signifie que, l'acte concret s a n c t i o n n a n t est imputé à la source a b s t r a i t e . Mais cette imputation ne contient rien de plus que l ' i m p u t a t i o n c l a s s i q u e de la sanction à l ' a c t e illicite: elle signifie s i m p l e m e n t qu'en o r d o n n a n t l'acte de sanction, l'organe invoque d'une certaine manière la s o u r c e générale. Cette invocation, et par là l'imputation m ê m e font p a r t i e d u contenu de l'acte o r d o n n a n t la s a n c t i o n . La théorie pure positiviste ignore, en tous cas, les r e l a t i o n s entre les sources générales du d r o i t et la conduite des sujets, s i n o n p a r l'intermédiaire d ' u n acte concret s a n c t i o n n a n t . Ce résultat a b o u t i t à anéantir les notions q u e la théorie p u r e positiviste appelle «obligation» et «norme secondaire». L'élément essentiel de ces d e u x notions est u n e «conduite, dont la conséquence est u n e sanction» 1 ). N o u s avons c o n s t a t é que la conduite f o r m a n t un a c t e illicite, n'est p a s déterminée p a r des sources générales, mais s e u l e m e n t p a r des actes s a n c t i o n n a n t s c o n c r e t s . En conséquence la conduite des sujets n'est généralement p o i n t menacée par des s a n c t i o n s ; elle est menacée s i m p l e m e n t par des c o m p é t e n c e s ! E t il n ' y pas de c o n d u i t e distincte qui soit la c o n d i t i o n de ces compétences, mais t o u t e c o n d u i t e possible est menacée par la compétence suprême d ' u n organe infaillible, o r d o n n a n t ou non des s a n c t i o n s , selon qu'il qualifie la conduite d ' a c t e illicite ou n o n . Par c o n s é q u e n t les obligations des s u j e t s ne s o n t p a s déterminées par des sources générales du droit, mais par des décisions concrètes des organes infaillibles 2 ). Le postulat que la sanction d o i t être l'application d'un o r d r e général et objectif, se caractérise chez Kelsen lui-même, comme «illusion de la sécurité juridique» 3 ). Mais elle est aussi en m ê m e t e m p s l'illusion de zugsorgan selbst über die Rechtmäßigkeit der von i h m zu vollziehenden N o r m endgültig entscheiden. Als Vollzugsorgan ist dabei im weitesten Sinne jeder Normvollzieher, also jeder ,Untertan' anzusehen. Dieses Vollzugsorgan i m weitesten Sinne k a n n die Norm, die von ihm subjektive Vollziehung fordert, für d e n konkreten Fall v e r n i c h t e n . " Kelsen: Reine Rechtslehre, 1934, p. 47: „ d a s Gegenteil dieses V e r h a l t e n s . . . als Bedingung für einen als Unrechtsfolge qualifizierten Zwangsakt." 2 ) Sander: Das Faktum der Revolution und die Kontinuität der Rechtsordnung, Zeitschrift für öffentliches R e c h t , vol. I, 1919/20, p. 148: „Das s u b j e k t i v e Recht entsteht erst in d e m Urteil." 3 ) Kelsen: Reine Rechtslehre, p. 99/100: „ ( D i e Illusion der Rechtssicherheit ist) eine Meinung, die letztlich dem Bedürfnis entspricht sich das Recht als e i n e f e s t e Ordnung vorzustellen, die . . . die Tätigkeit der rechtsanwendcnden O r g a n e . . . allseits bestimmt. 2*

53

54

ISTVÁN BIBÓ 20

Etienne

Bibó:

l ' o b l i g a t i o n ! L ' o b l i g a t i o n , dans le s y s t è m e de la t h é o r i e pure, est créée par la sanction c o n c r è t e ; elle est s i m p l e m e n t le r e v e r s de l'acte illicite c o n c r e t et ne m é r i t e p a s le titre de notion j u r i d i q u e distincte. T o u t cela est la conséquence logique du f a i t r é v o l u t i o n n a i r e de M. Kelsen: inversion des significations t r a d i t i o n n e l l e s de la n o r m e p r i m a i r e et de la n o r m e secondaire. C e t t e inversion s i g n i f i e que la n o r m e c o n t e n a n t les o b l i g a t i o n s des s u j e t s a une s i g n i f i c a t i o n secondaire et q u e celle c o n t e n a n t les fonctions des organes, est la n o r m e p r i m a i r e . Nous pensons avoir d é m o n t r é que c e t t e inversion i m p l i q u e dans la t h é o r i e p u r e positiviste la suppression de la notion d ' o b l i g a t i o n . Si les o r g a n e s s u p r ê m e s infaillibles n ' o n t pas d ' o b l i g a t i o n s j u r i d i q u e s , alors les s u j e t s n ' e n o n t pas non p l u s . Avec la notion d'obligation d o i t être s u p p r i m é e aussi la notion de n o r m e secondaire qui exprime l ' o b l i g a t i o n en f o r m e i m p é r a t i v e et p a r t i e l l e m e n t aussi celle de norme p r i m a i r e (en t a n t q u e norme i n t e r prêtée). La norme p r i m a i r e i n t e r p r é t é e se réduit à un p o i n t d'imputation, d o n t l'invocation f i g u r e dans le contenu de l'acte s a n c t i o n n a n t . L'unité normative des organes suprêmes infaillibles. Les sources d u d r o i t qui t â c h e n t de d é t e r m i n e r , d ' u n e m a n i è r e plus ou moins g é n é r a l e , le régime d e s organes s u p r ê m e s infaillibles ne sont, pour ces o r g a n e s , nous l ' a v o n s démontré, q u e d e simples p o i n t s d ' i m p u t a t i o n . L'infaillibilité d ' u n o r g a n e ne se f o n d e p a s sur les s o u r c e s qu'il i n t e r p r è t e , m a i s sur celles qui f o r m e n t l'infaillibilité même de c e t o r g a n e en le r e n d a n t i n t e r p r ê t e s o u v e r a i n d ' a u t r e s s o u r c e s . Les sources c o n s t i t u a n t e s des o r g a n e s infaillibles s ' a p p u y e n t , p a r délégation, sur la n o r m e f o n d a m e n t a l e , c'est-à-dire s u r un acte de l ' o r g a n e s u p r ê m e c o n s t i t u a n t . Les o r g a n e s infaillibles é t a n t les o r g a n e s juridiques p a r excellence, la r é d u c t i b i l i t é de t o u t e s les infaillibilités à un organe c o n s t i t u a n t s'identifie a v e c la question de l'unité n o r m a t i v e de l ' o r d r e j u r i d i q u e . Le p o s t u l a t de l'unité n o r m a t i v e se r a m è n e à la réduction de la validité des n o r m e s à une seule n o r m e s u p r ê m e 1 ) . La théorie p u r e est assez peu n e t t e en ce qui concerne le caractère d e c e t t e unité realisée par u n e n o r m e s u p r ê m e unique 2 ). Si c ' e s t une n o r m e a b s t r a i t e r é a l i s a n t une u n i t é p u r e m e n t logique, elle est d é j à fournie p a r la notion du d r o i t . Mais M. Kelsen s u p p o s e , en droit i n t e r n e surtout, u n e n o r m e f o n d a m e n tale concrète c o n s t i t u é e par un o r g a n e concret. G r â c e à la d é l é g a t i o n , p a r laquelle tous o r g a n e s sont définis et qualifiés p a r u n a u t r e o r g a n e , n o u s p a r v e n o n s à l ' a c t e concret d ' u n o r g a n e qui se d é f i n i t et se qualifie soi-même c o m m e tel, «une c o n s t i t u t i o n h i s t o r i q u e m e n t la p r e m i è r e , c o n s t i t u é e par un u s u r p a t e u r ou p a r un collège q u e l c o n q u e » 3 ) . Ici l'on p e u t se d e m a n d e r si c e t t e définition d e soi-même est u n f o n d e m e n t s u f f i s a n t p o u r tout un o r d r e juridique. Ce qui rend à n o s y e u x la s i t u a t i o n p r o b l é m a t i q u e , ce n ' e s t pas l ' é l é m e n t t a u t o l o g i q u e , le «idem per idem» lequel est i n é v i t a b l e dans un s y s t è m e logique. Ce *) Kelsen: loc. cit., p. 62. 2 ) Kelsen: loc. cit., p. 135: „Alles R e c h t in einem S y s t e m , d a s heißt von e i n e m und d e m s e l b e n S t a n d p u n k t als ein in sich geschlossenes G a n z e s zu betrachten." Mais ce n'est point identique, considérer des c h o s e s «du même point d e vue» et «comme u n e t o t a l i t é fermée»! 3 ) Kelsen: loc. c i t . , p. 65.

LE D O G M E DU „BELLUM JUSTUM"

Le d o g m e d y «bellum j u s t u m » et la théorie de L'infaillibilité juridique.

55

21

qui rend la q u e s t i o n douteuse, c'est p l u t ô t q u e dans le s y s t è m e de la théorie p u r e , u n organe est qualifié c o m m e tel, a v a n t t o u t , par le caractère j u r i d i q u e (ordonner de la c o n t r a i n t e ! ) de ses f o n c t i o n s . Un organe, qui o r d o n n e une s a n c t i o n , peut a j o u t e r à cet acte u n e d é c l a r a t i o n , d a n s laquelle il se définit c o m m e organe. Mais quel est le s e n s j u r i d i q u e d ' u n organe s u p r ê m e qui, t o u t en se d é c l a r a n t o r g a n e j u r i d i q u e , n ' o r d o n n e pas des s a n c t i o n s et se c o n t e n t e de désigner d ' a u t r e s organes à cet e f f e t ? Cela signifie q u ' i l ne devient o r g a n e j u r i d i q u e q u e grâce a u x sanctions ordonnées en son nom par d ' a u t r e s organes qu'il désigne et m u n i t d'une infaillibilité j u r i d i q u e . Le c a r a c t è r e f o n d a m e n t a l de l ' o r g a n e s u p r ê m e c o n s t i t u a n t se manifeste par c o n s é q u e n t , ou, pour mieux dire, se crée par le fait q u e lui-même, et ses actes f o n d a m e n t a u x (la c o n s t i t u t i o n ) s o n t invoqués p a r les organes o r d o n n a n t la c o n t r a i n t e . C e t t e i n v o c a t i o n d ' u n organe s u p é r i e u r s'identifie à Wàmputation centrale» d e la théorie p u r e et elle f i g u r e dans le contenu de l ' a c t e o r d o n n a n t la s a n c t i o n 1 ) . Nous a b o u t i s s o n s alors à ce r é s u l t a t , que n o n s e u l e m e n t l ' i n v o c a t i o n d'un a c t e illicite et d ' u n e source i n t e r p r ê t é e , mais aussi l'invocation de l'organe déléguant, se r é v è l e n t c o m m e c o n t e n u s d a n s l ' a c t e j u r i d i q u e concret: celui qui o r d o n n e la sanction. La norme fondamentale du droit international et la question de la primauté du droit interne ou du droit International. Nous a v o n s signalé l'indécision k e l s e n i e n n e sur le c a r a c t è r e de la norme f o n d a m e n t a l e . En d r o i t interne, M. Kelsen suppose u n e norme f o n d a m e n t a l e c o n c r è t e 2 ) ( d é t e r m i n é e par son origine). En d r o i t international, c ' e s t la concordance avec le principe d'effectivité qui c a r a c t é r i s e un É t a t c o m m e organe i n t e r n a t i o n a l et c ' e s t ce principe qui t i e n t lieu de norme f o n d a m e n t a l e 3 ) . C'est une n o r m e f o n d a m e n t a l e a b s t r a i t e (déterminée p a r sa forme). C e t t e différence c o r r e s p o n d à u n e différence c a r a c t é r i s t i q u e e n t r e droit i n t e r n a t i o n a l et d r o i t i n t e r n e 4 ) , m a i s elle est inadmissible p a r r a p p o r t à la théorie p u r e 5 ) . Si en e f f e t la théorie p u r e , en droit i n t e r n e , ne se s u f f i t p a s d'une concordance a v e c la notion de d r o i t ( o r d o n n e r la c o n t r a i n t e , e f f e c t i v i t é ! ) mais postule la relation avec u n a c t e u n i f i a n t c o n c r e t , ce p o s t u l a t p a r a î t indispensable a u s s i en droit i n t e r n a t i o n a l . U n É t a t c o n s t i t u é s u r une île déserte p e u t satisfaire p l e i n e m e n t au p o s t u l a t de l ' e f f e c t i v i t é et ne p a s constituer, p o u r cela, le m e m b r e d ' u n e c o m m u n a u t é i n t e r é t a t i q u e . La nécessité d ' u n e unité n o r m a t i v e entre d e u x ou plusieurs É t a t s ne se f o n d e pas s u r l'effectivité de leurs ordres j u r i d i q u e s , mais s u r le fait *) M. A u f r i c h t a posé la d i s t i n c t i o n entre i m p u t a t i o n normative e t i m p u t a t i o n personnelle ( D e r Kompetenzbegriff im R e c h t s s y s t e m , R e v u e i n t e r n a t i o n a l e de la théorie du droit, v o l . 8 , 1934, p. 2 6 6 — 2 8 0 ) : Ce que nous a p p e l o n s ici i m p u t a t i o n centrale, c'est l'imputation n o r m a t i v e qui tend vers la norme f o n d a m e n t a l e . L ' i m p u t a t i o n personnelle, d'autre p a r t , suppose le caractère de sujet d e droit. M. A u f r i c h t constate (loc. cit., p. 269), à bon droit, que le point suprême d e l'imputation n o r m a t i v e c'est l'ordre international, celui de l ' i m p u t a t i o n personnelle, l ' É t a t . a ) Reine Rechtslehre, p. 65. 3 ) Reine Rechtslehre, p. 71. «) Au droit interne primitif, c'est la procédure d é t e r m i n é e par o r i g i n e , qui est caractéristique. A u contraire, au droit international ( i n t e r groupes) c'est la procédure p 2 6 8 n i n 2 7 i ) P a r S a f o r m c ' q u i e s t caractéristique ( H o r v á t h : Rechtssoziologie, 1934, 5

) Cf. n o t e 2, p. 20.

56

ISTVÁN BIBÓ

22

Etienne

Bibó:

q u ' i l s c o n s i d è r e n t m u t u e l l e m e n t leurs actes de c o n t r a i n t e ( g u e r r e , représailles) c o m m e sanctions j u r i d i q u e s ; par là, ils se p r e n n e n t m u t u e l l e m e n t pour des É t a t s , pour des o r g a n e s j u r i d i q u e s de même n a t u r e . Dans l ' a l t e r n a t i v e kelsenienne ce caractère i d e n t i q u e i m p l i q u e une s u b o r d i n a t i o n à u n ordre s u p é r i e u r c o m m u n ( p r i m a u t é du d r o i t i n t e r n a t i o n a l ) ou u n e s u b o r d i n a t i o n n o r m a t i v e d ' u n o r d r e é t a t i q u e à l ' a u t r e ( p r i m a u t é du d r o i t interne). Cet acte j u r i d i q u e f o n d a m e n t a l , nécessaire a u x É t a t s p o u r se considérer c o m m e organes de m ê m e caractère, n o u s le t r o u v o n s d a n s la reconnaissance i n t e r n a t i o n a l e m u t u e l l e 1 ) . Il nous f a u t , par suite, e x a m i n e r le contenu d ' u n e reconnaissance en droit i n t e r n a t i o n a l . Sur les b a s e s de sa c o n s t i t u t i o n , l'un des É t a t s qualifie les o r g a n e s d e l ' a u t r e c o m m e acceptés et f o n d é s s u r la même c o n s t i t u t i o n , c ' e s t - à - d i r e c o m m e ses p r o p r e s organes. I d e m p o u r l'autre É t a t , sur les bases de sa p r o p r e c o n s t i t u t i o n . Ce serait m é c o n n a î t r e le c a r a c t è r e de c e t t e reconnaissance, que d e s'imaginer qu'il y a là deux q u a l i f i c a t i o n s u n i l a t é r a l e s é m a n é e s d ' o r g a n e s qualifiants e t déléguants. Bien a u c o n t r a i r e : l ' É t a t n e v e u t pas s e u l e m e n t qualifier s o n partenaire, m a i s se faire q u a l i f i e r p a r lui. Bien p l u s : en t a n t q u ' o r g a n e s juridiques, les É t a t s ont un i n t é r ê t p r i m o r d i a l à être reconnus. C e t t e reconnaissance p e r m e t à c h a c u n d ' e u x d ' i n v o q u e r , d a n s ses a c t e s s a n c t i o n n a n t s , l ' o r d r e j u r i d i q u e de l ' a u t r e . Il ne s ' a g i t pas de deux q u a l i f i c a t i o n s u n i l a t é r a l e m e n t d é l é g a n t e s ( p r i m a u t é du d r o i t interne), m a i s d e deux q u a l i f i c a t i o n s m u t u e l l e s qui r e m o n t e n t p a r la voie des d e u x c o n s t i t u t i o n s v e r s les d e u x a c t e s f o n d a m e n t a u x d i s t i n c t s des deux É t a t s . Par la r e c o n n a i s s a n c e , le nouvel o r d r e c o m m u n d e s d e u x États, s ' a p p u y e sur d e u x n o r m e s f o n d a m e n t a l e s c o n s t i t u a n t e s r é u n i e s : cela est d ' a u t a n t plus p o s s i b l e que m ê m e une n o r m e f o n d a m e n t a l e étatique p e u t se f o n d e r sur u n a c t e bilatéral ( c o n t r a t social) et aussi u n e Assemblée C o n s t i t u a n t e est c o m p o s é e de p l u s i e u r s m e m b r e s , qui se qualifient m u t u e l l e m e n t , c o m m e m e m b r e s d ' u n o r g a n e collectif. Les n o r m e s f o n d a m e n t a l e s d e s ordres i n t e r n a t i o n a u x p a r t i e l s s o n t les actes de reconnaissance e n t r e É t a t s qui s i g n i f i e n t réunion e t é c h a n g e de deux normes fondamentales. Nous p o u v o n s concevoir t o u t l'ordre i n t e r n a t i o n a l de c e t t e f a ç o n . N o u s p o u v o n s considérer les f o n d e m e n t s du d r o i t i n t e r n a t i o n a l c o m m e s i t u é s d a n s le cercle fermé d e s n o r m e s f o n d a m e n t a l e s c o n s t i t u a n t e s , d a n s une i m m e n s e C o n s t i t u a n t e h y p o t h é t i q u e qui r é u n i t tous les o r g a n e s s u p r ê m e s c o n s t i t u a n t s des É t a t s e t qui s'élargit p a r toutes les reconnaissances i n t e r n a t i o n a l e s . D a n s c e t immense cercle vicieux, le f o n d e m e n t normatif d e la narine f o n d a m e n t a l e d ' u n o r d r e é t a t i q u e n o u v e a u , réside d a n s l ' o r d r e i n t e r n a t i o n a l . D ' a u t r e p a r t , le f o n d e m e n t n o r m a t i f d e la norme f o n d a m e n t a l e i n t e r n a t i o n a l e se t r o u v e d a n s la s o m m e de t o u t e s les n o r m e s f o n d a m e n t a l e s c o n s t i t u a n t e s d e s É t a t s ( N a w i a s k y ) . La n é c e s s i t é que tout É t a t n o u v e a u d o i t se s o u m e t t r e à l ' o r d r e j u r i d i q u e i n t e r n a t i o n a l ne se f o n d e p a s sur sa n a i s s a n c e et sur l ' e f f e c t i v i t é d e son ordre, m a i s elle nait s e u l e m e n t par le r a p p o r t — soit le m o i n d r e — d a n s lequel il e n t r e avec les o r g a n e s d ' a u t r e s É t a t s . Au m o m e n t où il Sander: loc. cit., p. 159—164.

L E DOGME DU „BELLUM JUSTUM"

L e d o g m e du « b e l l u m

j u s t u m » et la t h é o r i e d e l ' i n f a i l l i b i l i t é j u r i d i q u e .

23

reconnaît et invoque ces organes, il i n v o q u e — nolens-volens — t o u t l'ordre i n t e r n a t i o n a l d é j à existant. N o u s pensons ainsi pouvoir é l i m i n e r du s y s t è m e de la théorie pure du d r o i t , l ' a l t e r n a t i v e entre la p r i m a u t é du d r o i t i n t e r n e et d u droit i n t e r n a t i o n a l . Ce r é s u l t a t suppose la r e c o n n a i s s a n c e explicite du fait que les f o n d e m e n t s logiques de l ' o r d r e juridique o n t , en dernière analyse, le caractère d ' u n «idem per i d e m » . Mais cet «idem per idem» est é g a l e m e n t i n é v i t a b l e d a n s l ' a l t e r n a t i v e kelsenienne. L ' a l t e r n a t i v e entre d e u x explications d ' u n e valeur i d e n t i q u e , est un é l é m e n t inévitablement d é f e c t u e u x de la t h é o r i e pure: u n e m é t h o d e de c o n n a i s s a n c e est insuffisante si, après a v o i r fourni d e u x explications t h é o r i q u e s , elle ne nous i n d i q u e pas un p r i n c i p e de choix. L ' u n i t é de l'ordre j u r i d i q u e i n t e r n a t i o n a l p r é c é d e m m e n t caractérisé se fonde s u r l'idée que les normes s u p r ê m e s c o n s t i t u a n t e s p e u v e n t être échangées, renforcées et additionnées, puis q u ' o n peut les invoquer ensemble. En d r o i t i n t e r n a t i o n a l , pour o r d o n n e r les s a n c t i o n s , ce ne s o n t pas des c o n s t i t u t i o n s é t a t i q u e s distinctes q u ' o n invoque, m a i s la s o m m e des actes de r e c o n n a i s s a n c e f o r m a n t u n e c o n s t i t u t i o n i n t e r n a t i o n a l e . Q u e signifie t o u t ce qui p r é c è d e ? Q u e ce n'est p a s l ' a c t e concret qui s ' a p p u i e sur les « f o n d e m e n t s » de la n o r m e f o n d a m e n t a l e , mais bien au c o n t r a i r e la norme f o n d a m e n t a l e qui se crée, se s o u t i e n t et se n o u r r i t d'actes c o n c r e t s ; ainsi en était-il des d i e u x a n t i q u e s qui se n o u r r i s s a i e n t de la f u m é e des sacrifices o f f e r t s sur leurs a u t e l s . C'est l ' o r g a n e inférieur de la h i é r a r c h i e des o r g a n e s c o n s t i t u a n t s qui forme le j u r i d i q u e par excellence; celui qui o r d o n n e la sanction c o n c r è t e et a s s u r e p a r cela le caractère j u r i d i q u e de t o u s les organes s u p é r i e u r s (cf. p. 21). Tel est le sens du p o s t u l a t de l ' e f f e c t i v i t é ; pour s u b s i s t e r , les normes f o n d a m e n t a l e s (première constitution, r e c o n n a i s s a n c e i n t e r n a t i o n a l e ) doivent ê t r e invoquées p a r les actes j u r i d i q u e s concrets. C e t t e invocation ne réalise p a s les n o r m e s f o n d a m e n t a l e s d é j à e x i s t a n t e s 1 ) , elle les crée. (Une n o r m e f o n d a m e n t a l e p e u t être f o n d é e sur un m y t h e . ) L ' u n i t é n o r m a t i v e e t l ' i m p u t a t i o n centrale a p p a r a i s s e n t c o m m e d é r i v a n t l ' u n e de l ' a u t r e d u contenu de l ' a c t e s a n c t i o n n a n t concret. C'est M. Moór, qui c o n s t a t a i t que la théorie pure, p o u r expliquer les p h é n o m è n e s de l ' a p p l i c a t i o n du d r o i t , de la h i é r a r c h i e n o r m a t i v e , etc., est f o r c é e d ' i m a g i n e r tous ces p h é n o m è n e s c o m m e f a i s a n t p a r t i e du contenu de la norme j u r i d i q u é 2 ) . Ce q u e n o u s pensons p o u v o i r a f f i r m e r est que d a n s la théorie p u r e le caractère d e n o r m e , la n o r m a t i v i t é même, se révèle c o m m e c o n t e n u d e l'acte j u r i d i q u e concret. L'acte sanctionnant, comme phénomène central de la théorie pure du droit. N o u s a v o n s tâché d e d é m o n t r e r q u e , d a n s le s y s t è m e d e la théorie pure, t o u t e s les notions e t tous les p o s t u l a t s théoriques d é r i v e n t leur l ) C'est M. Verdross qui insistait le plus sur le fait que la p o s i t i v i t é de l'ordre juridique réside en sa réalisation par des actes j u r i d i q u e s : Einheit d e s rechtlichen W e l t bildes, 1923, p. 8 0 ; Verfassung der Völkerrechtsgemeinschaft, 1926, p. 6. La théorie de M. Verdross, qui se f o n d e sur une n o r m a t i v i t é objective, p e u t s e c o n t e n t e r parfaitement d e l'idée de réalisation des normes. Mais pour la théorie kelsenienne, la positivité s i g n i f i e la création d e s normes générales e t f o n d a m e n t a l e s par les actes juridiques i n v o c a n t s . *) Moór: Reine R e c h t s l e h r e , Naturrecht und R e c h t s p o s i t i v i s m u s , KelsenFestschrift, 1931, p. 60—92.

57

58

ISTVÁN B I B Ó

24

Etienne

Bibó:

c a r a c t è r e j u r i d i q u e e t leur raison d ' ê t r e au fait qu'ils se f o n d e n t sur un é l é m e n t du c o n t e n u d e l'acte o r d o n n a n t la c o n t r a i n t e . E n premier lieu, la personne qui sanctionne p e u t invoquer d e s o r g a n e s et des n o r m e s supérieurs et i m p u t e r sa f o n c t i o n s a n c t i o n n a n t e à l ' u n d ' e u x ou à u n o r d r e composé p a r eux ( i m p u t a t i o n centrale). Si l'on considère c e t t e i m p u t a t i o n , c o m m e élément n é c e s s a i r e du droit, on o b t i e n t la notion d ' o r g a n e du droit et on a b o u t i t au p o s t u l a t de l ' u n i t é normative. En second lieu, l'organe s a n c t i o n n a n t peut i n v o q u e r les règles générales et leur i m p u t e r la sanction, en t a n t q u ' a p p l i c a t i o n ( i m p u t a t i o n i n t e r p r é t a t i v e , cf. p. 19). Si l'on considère cette i n v o c a t i o n , c o m m e é l é m e n t essentiel d u d r o i t , on o b t i e n t la notion de s o u r c e du droit, d o n t la d i f f é r e n t i a t i o n s ' e x p r i m e d a n s la série des s o u r c e s de la « S t u f e n theorie». En troisième lieu, l'organe qui o r d o n n e la s a n c t i o n p e u t i n v o q u e r un f a i t n o m m é a c t e illicite et lui i m p u t e r la sanction en t a n t que c o n s é q u e n c e ( i m p u t a t i o n périphérique). Si l'on considère c e t t e i n v o c a t i o n , c o m m e é l é m e n t nécessaire de la n o t i o n du droit, on o b t i e n t la n o t i o n de l ' a c t e illicite et on a b o u t i t au p o s t u l a t de la m o n o p o l i s a t i o n de la c o n t r a i n t e et celui d u bellum j u s t u m . On p e u t e n c o r e imaginer des v a r i a n t e s d ' i m p u t a t i o n s u r t o u t de l ' i m p u t a t i o n p e r s o n n e l l e 1 ) ( i m p u t a t i o n d ' u n acte illicite à une personne, i m p u t a t i o n de la s a n c t i o n à une p e r s o n n e responsable, e t c . ) . Nous c r o y o n s p o u v o i r a f f i r m e r q u e t o u t e i m p u t a t i o n , quelle qu'elle s o i t ne se c o m p r e n d q u e c o m m e contenu d e l'acte s a n c t i o n n a n t . C'est p a r la répétition des i m p u t a t i o n s d i v e r s e s a u x faits, a u x normes et a u x personnes q u e s ' a b s t r a i e n t les n o t i o n s d'organe d u d r o i t , de s o u r c e d u droit, d ' a c t e illicite, etc. T o u t e s ces notions d e v i e n n e n t des n o t i o n s j u r i d i q u e s si l'on postule les i m p u t a t i o n s c o r r e s p o n d a n t e s comme é l é m e n t s nécessaires du d r o i t . A u c u n e d e s i m p u t a t i o n s e x a m i n é e s n ' a p p a r a î t comme c o n séquence nécessaire d e la notion kelsenienne p r o p r e m e n t dite («norme o r d o n n a n t la s a n c t i o n » ) , La théorie p u r e peut, ou non, considérer ces d i v e r s p o s t u l a t s c o m m e é l é m e n t s essentiels du droit. D a n s l ' a f f i r m a t i v e , elle doit détailler la n o t i o n de droit: règle o r d o n n a n t la c o n t r a i n t e O) pour les a c t e s illicites ( 2 ) c o m m e concrétisation des règles g é n é r a l e s ( 3 ) f a i s a n t p a r t i e d ' u n s y s t è m e consistant d e s organes ( 4 ) 2 ). C e t t e définition ressemble beaucoup à celle de Somló 3 ) e t de Moór 1 ). Ces d e r n i è r e s sont é g a l e m e n t r a t i o n a l i s t e s , et nient t o u t e s u b o r d i n a t i o n de la n o t i o n a u x f a i t s , mais elles a d m e t t e n t plusieurs Cf. Aufrichf: loc. cit., p. 269. ) R e m a r q u o n s q u e ces trois postulats accessoires n ' e x p r i m e n t pas des nécessités logiques déduites de la n o t i o n de droit, mais p l u t ô t des idées m o r a l e s et des p o s t u l a t s sociologiques. L ' i m p u t a t i o n à un acte illicite exprime le p o s t u l a t d e la répression e t l'idée de justice; l ' i m p u t a t i o n à une source générale et o b j e c t i v e e x p r i m e le p o s t u l a t de la sécurité j u r i d i q u e ; l'imputation à u n ordre plus vaste d e s organes e x p r i m e la nécessité de l'autorité. ") Somló: J u r i s t i s c h e Orundlehre, 1917, p. 93—120: « N o r m e d'un p o u v o i r suprême, c'est à dire d ' u n pouvoir stable, réalisant ses normes a v e c régularité e t a v e c un m a x i m u m d ' e f f i c a c i t é , et englobant un grand nombre des c o n d u i t e s . »