Die Erziehung des Edelfräuleins im Alten Frankreich: Nach Dichtungen des XII., XIII. und XIV. Jahrhunderts [Reprint 2020 ed.] 9783112323762, 9783112323755

179 59 6MB

German Pages 80 [92] Year 1908

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Die Erziehung des Edelfräuleins im Alten Frankreich: Nach Dichtungen des XII., XIII. und XIV. Jahrhunderts [Reprint 2020 ed.]
 9783112323762, 9783112323755

Citation preview

BEIHEFTE ZUR

ZEITSCHRIFT FÜR

ROMANISCHE

PHILOLOGIE

HERAUSGEGEBEN VON

DR. GUSTAV GRÖBER PROFESSOR

AN D E R

UNIVERSITÄT STRASSBURG

I.E.

XVI. HEFT HELENE JACOBIUS DIE ERZIEHUNG DES EDEI.FRÄUI.EINS IM ALTEN KRANKREICH NACH DICHTUNGEN DES XII., XIII. UND XIV. JAHRHUNDERTS

HALLE A. S. VERLAG

VON MAX

1908

NIEMEYER

DIE ERZIEHUNG DES EDELFRÄULEINS IM ALTEN FRANKREICH NACH DICHTUNGEN DES XII., XIII. UND XIV. JAHRHUNDERTS

VON

H E L E N E JACOBIUS

H A L L E A. S. VERLAG

VON M A X

1908

NIEMEYER

Dem Andenken meines Vaters.

Inhaltsverzeichnis. Seite

Vorbemerkung

I

Verzeichnis der Q u e l l e n

3

Bibliographie

8

1. K a p i t e l : Erziehung am H o f e zu A n s t a n d und guten Sitten 2. K a p i t e l : Wirtschaftliche Betätigung der Edelfräulein

.

. . . .

.

19 29

3. K a p i t e l : Ausbildung in Handarbeiten

3$

4. K a p i t e l : K e n n t n i s s e in der Heilkunst

45

5. K a p i t e l : Bildung der Edelfräulein

55

6. K a p i t e l : Spiele und Sport

69

7. K a p i t e l : Muster von Frauenbildung

76

Vorbemerkung. Li plus sage en sont esgare De fame jugier et reprendre; Por ce dout ge mout a emprendre De dire lor vie et lor estre.

ißible Guiot v. 2099 fr,) Die vorliegende Arbeit versucht, die in Betracht kommenden Äufserungen unserer epischen Dichtungen und der rein didaktischen Werke der drei Jahrhunderte zu einem Bilde zu vereinen, das uns veranschaulichen soll, wie die jungen Heldinnen unserer Texte erzogen wurden, und welche Ansprüche man an ihre Ausbildung stellte. Dabei ist zu bemerken, dafs wir unseren Stoff zwar meist aus den Artus- und Abenteuerromanen schöpfen, dafs aber auch die Chansons de geste, in denen die Frau und die Schilderung ihres Lebens und ihrer Gewohnheiten in den Hintergrund tritt, für unsere Untersuchungen nutzbringend waren. In unseren Quellen erfahren wir fast nichts über die K i n d h e i t der Frau. Zwar wird die Pflege des Neugeborenen, seine Ernährung durch die Mutter oder durch Ammen, seine Versorgung durch zahlreiche Kinderwärterinnen ausführlich besprochen, aber damit erlahmt das Interesse der Dichter, die nichts erzählen von der Erziehung der Kleinen, ihrem Spielzeug und ihren Spielen, und von ihrer Anhänglichkeit an die Eltern oder andere Personen ihrer Umgebung. Erst mit dem sechsten oder siebenten Jahre der Kinder setzt die Schilderung der Dichter wieder ein und wird am ausführlichsten, wo sie die körperlichen und geistigen Vorzüge der Jungfrau preist. Beinah ebenso wenig Interesse wie den Kindern, schenken die Dichter der höfischen Welt dem Mädchen niederer Stände, so dafs wir Vergleiche über dessen Erziehung nur gelegentlich mit heranziehen konnten, da auch die Fablians in den für uns in Betracht kommenden Punkten meist versagen. An Vorarbeiten habe ich mancherlei vorgefunden. Die meiste Anregung gab mir Karl Weinholds Buch, und vor allem Alwin Beiheft zur Ztitschr, f. rom. Phil. XVI.

1

2

Schultz, der mein Thema in seinem Werk berührt, der aber meist aus deutschen Quellen schöpft, und nur, wo diese nicht ausreichen, Proben aus der romanischen Litteratur beifügt Besonders gute Dienste leistete mir in bibliographischer Hinsicht die Arbeit von Dr. Alice H e n t s c h , De la Littérature Didactique du Moyen-Age, s'adressant spécialement aux femmes (1903).

Ich möchte auch an dieser Stelle den Herren Professoren A. T o b l e r und S c h u l t z - G o r a meinen innigen Dank aussprechen für die freundliche Teilnahme, die sie meiner Arbeit entgegengebracht haben.

Verzeichnis der Quellen. Aiol.

A i o l et Mirabel und Elie de Saint Gille . . . herausg. von Foerster, Heilbronn 1876—1882.

Alisc. Aliscans p. p. Guessard et de Montaiglon, Paris 1870. Amad. Amadas et Ydoine . . . p. p. Hippeau, Paris 1885. Am. ». Am. Amis et Amiles und Jourdains de Blaivies . . . herausg. von Hofmann, Erlangen 1857. Anseïs.

Anseïs de Cartage . . . herausg. von Johann Alton, Tübingen 1892.

Aire per.

Der gefahrvolle Kirchhof . . . (herausg. von Schirmer), in Herrigs Archiv X L I I (1868).

Aubery. Le Roman d'Aubery le Bourgoing . . . ed. P. Tarbé, Reims 1849. Aue. Aucassin und Nicolete . . . herausg. von H. Suchier, Paderborn 1878. Aye. A y e d'Avignon . . . p. p. Guessard et Meyer, Paris 1861. Aym. Narb. Aymeri de Narbonne . . . p. p. Demaison, Paris 1887. Barb. u. M. Fabliaux et Contes . . . p. p. Barbazan. Nouv. éd. augm. p. Méon, Paris 1808. Bast. Li Bastars de Bullion . . . p. p. Scheler, Bruxelles 1877. B. Comm.

Bueves de Commarchis p. Adenès li Rois . . . Bruxelles 1874. Beaud. Beaudous, ein altfranz. Abenteuerroman . . . Roberts herausg. von Ulrich, Berlin 1889. Bel. Inc. Le Bel Inconnu . . . par Renauld de Beaujeu Berte. L i Roumans de Berte aus grans pies p. Adenès li Scheler, Bruxelles 1874.

p. p.

Scheler,

von Blois . . . p. p. Hippeau. R o i i . . . p. p.

Blancandin.

Blancandin et L'Orgueilleuse d'Amour p. p. Michelau!, Paris 1867. B. Seb. Li Romans de Bauduin de Sebourc, Valenciennes 1841. B. Guiot. Bible Guiot, hsg. von Wolfart und San-Marte. (Parcival-Studien I), Halle 1861. Brun Mont. Brun de la Montaigne p. p. Paul Meyer, Paris 1875. Boeve. Boeve de Haumtone ed. Albert Stimming, Halle 1899 (Bibliotheca Normannica, Band VII). Brut. Le Roman de Brut par W a c e . . . p. p. Le Roux de Lincy Rouen 1836. Chast.

Le Chastoiement des Dames par Robert de Blois . . . herausg. von Ulrich, Berlin 1895.



4 Chast.

S. Gille, L a Chastelaine de Saint Gille neu herausg. von 0 . SchultzGora (zwei altfranzösische Dichtungen), Halle a. S. 189g.

Ch. cygne. L a Chanson du Chevalier au cygne . . . 1874. Ch.

p. p. Hippeau, Paris

.II.

Esp. L i Chevaliers as deus espees . . . herausg. von Foerster, Halle 1877. Ch. lyon. Der Löwenritter von Christian von Troyes, herausg. von Foerster, Halle 1887. Ch. Sax. Claris.

L a Chanson des Saxons p. Jean Bodel . . . p. p. Michel, Paris 1839. Li Romans de Claris et Laris . . . herausg. von Alton, Tübingen 1884.

Clef. d'Am. L a Clef d'Amors . . . p. p. Doutrepont, Halle 1890. Clef. d'Am. in Hist. Litt. 29 p. 461 ff. Cleom, L i Roumans de Cleoraadès p. Adenès li Rois . . . p. p. van Hasselt, Bruxelles 1865. Clig.

Cligés von Christian von Troyes . . . herausg. von Foerster, Halle 1884. Cor. Lo. Le couronnement de Louis . . . p. p. Langlois, Paris 1888. Cor. Viv. L i covenans Vivien, in Guillaume d'Orenge, chansons de geste . . . p. p. Jonckbloet, L a Haye 1854. C. Poit. L e Roman du Comte de Poitiers . . . p. p. Michel, Paris 1831. Cte d'Artois. Le Livre du très chevalereux comte d'Artois p. p. Barrois, Paris 1837. Cordres. L a Prise de Cordres et de Sebille, Chanson de geste . . . p. p. Densusianu, Paris 1896. Cour d'Am. L a Cour d'Amour in Revue des Langues Romanes, I I I e série, V I , p. 157 . . . p. p. Constans. Daurel. Dis

Daurel et Beton, Chanson de geste provençale . . . Paris 1880.

p. p. Meyer,

Em fi. Coust. L i dis de l'Empereour Coustant . . . Wesselofsky, Paris 1877 (Romania V I p. 162 f.).

Dolop,

L i Romans de Dolopathos . . . p. p. Brunei et de Montaiglon, Paris 1856. Doon. Doon de Maience . . . p. p. Pey, Paris 1859. Durm. Li Romans de Durmart le Galois. Altfranzösisches Rittergedicht zum eisten Mal herausg. von Stengel, Tübingen 1873. Elie S. Gille. Elie de Saint Gille . . . herausg. von Foerster, Heilbronn 1876—1882. En. Eneas . . . p. p. Salverda de Grave, Halle 1891. Ensenh. Garin lo Brun, Ensenhamen . . . herausg. A p p e l in Rev. des Lang. Rom. I V « série t. III. (Band XXXIII). Ensenh.

donzella. Ensenhamen de la donzela von En Amanieu de Sescas, in K . Bartschs Provenzal. Lesebuch, Elberfeld 1855, p. 140. Eracle. Eracle von Gautier von Arras . . . herausg. von Löseth. Erec. Erec und Enide von Christian von Troyes . . . herausg. von Foerster, Halle 1890.

5 Enf.

Og.

Les Enfances Ogier Bruxelles 1874.

par Adenés Ii Rois . . .

p. p. Scheler,

Epine.

Lai de l'Epine ed. R. Zenker in der Zeitschrift fur romanische Philologie p. 233 ff.

Escan.

Der Roman von Escanor von Gerard von Amiens . . . herausg. von Michelant, Tübingen 1886.

L'Escoufle . . . p. p. Michelant et Meyer, Paris 1894. Le Roman de Foulque de Candie p. Herbert le duc de Dammartin p. p. Tarbé. Reims i860. Ferg. Fergus, Roman von Guillaume le clerc . . . herausg. von Martin, Halle 1872. Fier. Fierabras . . . p . p . Kroeber et Servois, Paris i860. Flamenca. Le Roman de Flamenca . . . p. p. Meyer, Paris-Béziers 1865. 2. Aufl. Fl. d. Rome. Florence de Rome, Chanson de geste in Hist. Litt. XXVI, Escoufle. F. Cand.

P- 335—350. Fl. u. Bl. Floire et Blanceflor . . . p. p. Du Méril, Paris 1856. Fl. u. Lir. Floris et Liriope, afz. Roman des XIII. Jahrhunderts von Robert de Blois, herausg. von Ulrich, Berlin 1891. Fl. et Fl. Floriant et Florete p. p. Michel, Edinburgh 1873. Fl. et Oct. Florent et Octavian, chanson de geste, in Hist. Lilt XXVI P- 3°3—334Floov. Floovant p. p. Guessard et Michelant, Paris 1858. Calèrent. Le Roman de Galerent, Comte de Bretagne p. le trouvère Renaul . . . p. p. Boucherie, Montpellier-Paris 1888. Gar. Loh. Li Romans de Garin le Loherain . . . p. p. P. Paris, Paris 1835. Gaufr. Gaufrey, Chanson de geste . . . p. p. Guessard et Chabaille, Paris 1859. Gayd. Gaydon . . . p. p. Guessard et Luce, Paris 1862. G. Dole. Le Roman de la Rose ou de Guillaume de Dole . . . p. p. Servois, Paris 1893. Gir. Ross. Le Roman en veri de . . . Girart de Rossillon . . . p. p. Mignard, Paris 1858. Girb. M. G. Monm.

Chanson de Girbert de Metz von Jean de Flagy. Bruchstück . . . herausg. von Suchier in Boehmers Roman. Stud. Band I. Der Münchener Brut, Gottfried von Monmouth in französischen Versen . . . herausg. von Hofmann und Vollmöller, Halle 1877.

God. Bouill, Godefroid de Bouillon s. Ch. cygne. Gui B. Gui de Bourgogne . . . p. p. Guessard et Michelant, Paris 1858. Guil d'A. s. R. Charr. Guill. Pal. Guillaume de Palerne . . . p. p. Michelant, Paris 1876. G. Viane. Le Roman de Girard de Viane par Bertran de Bar-sur-Aube . . . p. p. Tarbé, Reims 1850. H. Bord. Huon de Bordeaux . . . p. p. Guessard et Grandmaison, Paris 1860.

6 H. Cap. Hugues Capet . . . p. p. le marquis de La Grange, Paris 1864. Horn. Horn et Riemenhild . . . p. p. Michel, Paris 1845. IIU. Ille und Galeron von Walter von Arras . . . herausg. von Foerster, Halle 1891. yak. d'Am. L'art d'amors und Li remedes d'amors . . . von Jacques d'Amiens, herausg. von Körting, Leipzig 1868. Jch. u. Bl. s. Manek. T. II. Jehan et Blonde, Paris 1885. Jottgl. et Trouv. Jongleurs et Trouvères . . . p. p. Jubinàl, Paris 1835. youfrois. Joufrois . . . herausg. von Hofmann u. Muncker, Halle 1880. yourd. Bl. Amis et Amiles und Jourdains de Blaivies . . . herausg. von Hofmann, Erlangen 1852. yub. N. Ree. Nouveau Recueil de Contes, Dits, Fabliaux . . . p. p. Jubinal, Paris 1839. y-uist. L i ver del Juïse . . . afhandling of Hugo von Feilitzen, Upsala 1883. St. yulian. Das Leben des heiligen Julians in altfranzösischen Versen . . . herausgegeben von A . Tobler im Archiv f. d. Stud. der neueren Sprachen CII, 609 fr. 1899. Lais Inéd. Lais Inédits des X I I « et XIII« siècles . . . p. p. Michel, 1836 Paris. Latour Landry. L e livre du chevalier de la Tour Landry pour l'enseignement de ses filles p. p. Montaiglon, Paris 1845. L. Man. L e Livre des Maniérés par Etienne de Fougères . . . p. p. Talbert, Angers 1877. Manek. Œuvres poétiques de Philippe de Remi . . . p. p. Suchier. T . I La Manekine, Paris 1884. Maugis. Maugis d'Aigremont p. p. Castet in R e v . des lang, romanes T. X X X V I , 5 ff. ; T. XXIX, 105 ff. ; T . X X X , 61 ff. M. Aym.

L a mort Aymeri de Narbonne . . . p. p. Couraye du Parc, l'aris 1884. M. Gar. Loh. l a Mort de Garin le Lohcrain . . . p. p. Du Méril, Paris 1846. Minag. Le Ménagier de Paris . . . p. p. La Société des Bibliophiles fvançois, Paris 1846. Méen. Nouveau Recueil de fabliaux el contes . . . p. p. Méon, Paris 1823. Mer. Meraugis von Portlesguez . . . von Raoul von Houdenc . . . herausg. von Friedwagner, Halle 1897. MFce. Die Lais der Marie de France . . . herausg. von Warnke. Halle 1900. 2. verb. Aufl. Mitth. Mitteilungen aus altlranzösischen Handschriften . . . von Tobler, Leipzig 1870. Mont-Fabl. Recueil général et complet des fabliaux . . . p. p. de Montaiglon (et Raynaud), Paris 1872 — 1883. Mousk. Chronique tiraée de Philippe Mouskeg . . . p. p. de Reiffenberg, Bruxelles 1836—1838. Nouv. frç. du XIII' s. Nouvelles françoises en prose du X I I I e siecle . . . p. p. Moland et d'Héricauld, Paris 1856.

7 Nynus. Octav.

L i charrois de Nymes s. Cov. Viv. Oclavian. L a Romani de Othenien empereor de Rome . . . herausg. von Vollmöller, Heilbronn 1883. L a Chevalerie Ogier de Danemarche par Raimbert de Paris . . .

Og. Dan.

p. p. Barrois, Paris 1842. Otinel, chanson de geste . . .

Otin.

p. p. Guessard

et Michelant,

Paris

1859. Ov. mor. Ovide Moralise des Christian von Troyes. Hist. Litt. 29 p. 493 ff. s. R o m . X I I p. 462. Par. Duch. Parise la duchesse . . . p. p. Guessard et Larchey, Paris 1860. Parton. Partonopeus de Blois . . . p. p. Crapelet, Paris 1834. Pere. Christian de Troyes, Perceval . . . p. p. Potvin, Möns 1865—1871. Phil. Ntr. Q, T. Les quatre A g e s de l'homme de Philippe de Navarre . . . p. p. M. de Fréville, Paris 1888. Poeme mor. Poème moral. . . herausg. von Cloetta in Vollmöllers Romanischen Forschungen III. Quatre Fils Aym.

(1886).

L e Roman des Quatre Fils A y m o n . Princes des Ardennes

. . . p. p. Tarbé, Reims 1861. Rigomer. Rigomer par Jehan. Hist. Litt. X X X , p. 86 ff. R. de un Chiv. Romanz de un chivaler e de sa dame e de un clerk. ed. Paul Meyer Romania I, p. 73 ff. R. Alix. Li Romanz d'Alixandre par Lambert Ii Tors et Alexandre Bernay . . . herausg. von Michelant, Stuttgart 1846. R. Blois.

Robert

von Blois sämmtliche

Werke

. . . herausg. von

Ulrich,

Berlin 1889—1895. R. Cambr. Raoul de Cambrai . . . p. p. Meyer et Longnon, Paris 1882. R. Ccy. I.i Roumans dou Chastelain de Coucy et de la dame de Fayel . . . p. p. Crapelet, Paris 1829. R. Charr.

Der Karrenritter und das Wilhelmsleben von Christian von Troyes . . ., herausg. von Foerster, Halle 1899.

Regg.

d. D.

Dei

Barberino.

reggimento

e

costumi

di

Donna

von

Francesco

da

Collezione dì opere inedite orare dei primi tre secoli

della lingua; Barberino, opere volgari, Vol. I I . . . p . p . Carlo Baudi di Vesme, Bologna 1875. R. Gliglois Rieh.

Hisr. Litt. X X X , p. 161 ff.

Richars li Biaus . . . herausg. von Foerster, Wien 1874.

R. Moni.

Renaus

de Montauban

. . . herausg. von Michelant,

Stuttgart

1862. Rom. u. Pasl.

Altfranzösische Romanzen und Pastourellen.

Hrsg. von K a r l

Bartsch, Leipzig 1870. Rou.

Maistre W a c e s Roman de R o u et des ducs de Normandie

herausg.

von Andresen, Heilbronn 1877—1879. Rose.

Le Roman de la Rose p. Guillaume de Lorris et Jean de Meung . . .

R. SSag.

p. p. Michel, Paris 1864. L i romans des sept sages . . . herausg. von K e l l e r , 1836.

Tübingen

8 R.

Viol.

Roman de la Violette ou de Gérard de Nevers par Gibert de Montreuil . . . p. p. Michel, Paris 1834.

Raynouard. Choix des Poésies des Troubadours. Paris 1817—1821. Sorte. Sone von Nausay . . . herausg. von Goldschmidt, Tübingen 1899. S. Jul. Vie de sainte Juliane, in Juise. Trist. Tristan und Isolde von Thomas . . . p. p. Bédier. Troie. Benoit de Sainte-More et le roman de Troie p. p. J o l y , Paris 1870—1871. Trubert.

Trubert, altfranzösischer Schelmenroman des Douin herausg. von Jakob Ulrich, Dresden 1904.

de Lavesne,

V. Greg. Vie du Pape Grégoire le Grand . . . p. p. Luzarche. Veng. Rag. Messire Gauvain ou la Vengeance de Raguidel p. Raoul . . . p. p. Hippeau, Paris 1862. Venus.

De Venns 1880.

la deesse

d'amor

. . . herausg.

von

Foerster,

Bonn

Bibliographie. B e r n a r d , De l'enseignement élémentaire en France au XIc et XII« siècles. Paris 1894. Bormann,

Die Jagd in den afz. Artus- und Abenteuer - Romanen.

Diss.

Marburg 1887. D i c t i o n n a i r e de Pédagogie, Part. I, T . I. F o n t a i n e d e R e s b e c q , Histoire de l'Enseignement Primaire avant 1789. G a u t i e r , L é o n , L a Chevalerie. Hentsch,

Paris 1884.

Dr. Alice A . , De la Littérature Didactique du moyen âge, s'adressant spécialement aux femmes. Cahors 1903. Imprimerie A . Couestant.

H i s t o i r e L i t t é r a i r e de l a F r a n c e , T. IX, p. 130—132 (Etat des Lettres) K r a b b e s , Theodor, Die Frau im altfranzösischen Karls-Epos. Diss.

Marburg

1884. M a n h e i m e r , Georg, Etwas über die Ärzte im alten Frankreich nach mehreren alt- und mittelfranzösischen Dichtungen. Diss. Erlangen 1890. M e y e r , Dr. Fritz, Jugenderziehung im Mittelalter nach den afz. Artus- und Abenteuerromanen.

Wissenschaftliche Beilage zum 31. Jahresbericht

der städtischen Realschule und des Progymnasiums

zu Solingen.

Solingen 1896. M i c h e l , Francisque, Recherches sur Le Commerce, La Fabrication et L'Usage des Étoffes de Soie, d'Or et d'Argent et Autres Tissus Précieux en Occident, Principalement en France pendant le Moyen Age. 2 Bände. Paris 1852. M ü l l e r , Otto, Die täglichen Lebensgewohnheiten in den altfranzösischen Artusromanen. Diss. Marburg 1889.

8 R.

Viol.

Roman de la Violette ou de Gérard de Nevers par Gibert de Montreuil . . . p. p. Michel, Paris 1834.

Raynouard. Choix des Poésies des Troubadours. Paris 1817—1821. Sorte. Sone von Nausay . . . herausg. von Goldschmidt, Tübingen 1899. S. Jul. Vie de sainte Juliane, in Juise. Trist. Tristan und Isolde von Thomas . . . p. p. Bédier. Troie. Benoit de Sainte-More et le roman de Troie p. p. J o l y , Paris 1870—1871. Trubert.

Trubert, altfranzösischer Schelmenroman des Douin herausg. von Jakob Ulrich, Dresden 1904.

de Lavesne,

V. Greg. Vie du Pape Grégoire le Grand . . . p. p. Luzarche. Veng. Rag. Messire Gauvain ou la Vengeance de Raguidel p. Raoul . . . p. p. Hippeau, Paris 1862. Venus.

De Venns 1880.

la deesse

d'amor

. . . herausg.

von

Foerster,

Bonn

Bibliographie. B e r n a r d , De l'enseignement élémentaire en France au XIc et XII« siècles. Paris 1894. Bormann,

Die Jagd in den afz. Artus- und Abenteuer - Romanen.

Diss.

Marburg 1887. D i c t i o n n a i r e de Pédagogie, Part. I, T . I. F o n t a i n e d e R e s b e c q , Histoire de l'Enseignement Primaire avant 1789. G a u t i e r , L é o n , L a Chevalerie. Hentsch,

Paris 1884.

Dr. Alice A . , De la Littérature Didactique du moyen âge, s'adressant spécialement aux femmes. Cahors 1903. Imprimerie A . Couestant.

H i s t o i r e L i t t é r a i r e de l a F r a n c e , T. IX, p. 130—132 (Etat des Lettres) K r a b b e s , Theodor, Die Frau im altfranzösischen Karls-Epos. Diss.

Marburg

1884. M a n h e i m e r , Georg, Etwas über die Ärzte im alten Frankreich nach mehreren alt- und mittelfranzösischen Dichtungen. Diss. Erlangen 1890. M e y e r , Dr. Fritz, Jugenderziehung im Mittelalter nach den afz. Artus- und Abenteuerromanen.

Wissenschaftliche Beilage zum 31. Jahresbericht

der städtischen Realschule und des Progymnasiums

zu Solingen.

Solingen 1896. M i c h e l , Francisque, Recherches sur Le Commerce, La Fabrication et L'Usage des Étoffes de Soie, d'Or et d'Argent et Autres Tissus Précieux en Occident, Principalement en France pendant le Moyen Age. 2 Bände. Paris 1852. M ü l l e r , Otto, Die täglichen Lebensgewohnheiten in den altfranzösischen Artusromanen. Diss. Marburg 1889.

9 P f e f f e r , Feter, Beiträge zur Kenntnis des altfranzösischen Volkslebens, meist auf Grund der Fabliaux.

Beilage zum Jahresbericht 1897/98

und

1899/1900 der Grolsherzoglichen Realschule zu Karlsruhe. Schultz,

A l w i n , Das höfische Leben zur Zeit der Minnesinger.

Leipzig

1889. S t e n g e l , E . , Collation des Dnrmart-Textes. Marburg 1888.

Ausgaben und Abhandlungen 77.

S t r o h m e y e r , Dr. F r i t z , Das Schachspiel in der afz. Zeit.

In dem Prof.

A . Tobler 1895 gewidmeten Band. W e i n h o l d , K a r l , Die deutschen Frauen in dem Mittelalter.

Wien 1897.

W r i g h t , Thomas, Womankind in Western Europe from the earliest times till the X V I I ' h century.

Londres 1869.

I. K a p i t e l .

Erziehung am Hofe zu Anstand und guten Sitten. Die Erziehung der jungen vornehmen Ritterstochter wurde im allgemeinen nicht in der elterlichen Burg vollendet. Es gehörte vielmehr zu den Gepflogenheiten der besten Gesellschaft der damaligen Zeit, die Töchter — gerade wie ihre Brüder — zur Vervollkommnung ihrer Ausbildung in eine fürstliche oder gar königliche Burg, wohl meistens in diejenige des betreifenden Lehnsherrn, zu geben, wo sie im Kreise einer Schar Gefährtinnen vornehmen Standes, mit denen sie auch ihre Mufsestunden verlebten, unterwiesen wurden. Je vornehmer nun eine Burg war, desto mehr Edelfräulein, damoiseles oder auch nur puceles genannt, sah man um die Frau oder Tochter des Hauses vereint. 1 Die jungen Mädchen, die für gewöhnlich ihre Tage in der Zurückgezogenheit der Frauengemächer verlebten, 2 blieben zumeist 1 Escoufle v. 2 9 6 4 ff. Il sont jusc'a la chambre ale Ou sa fille est et ses puceles, Dont il i ot asses de beles. Durm., v. 721 ff. O lui ot dames et puceles La roine L beles Qui tos jors avuec li manoient, Bien et volentiers le servoient. ib. v. 1024 (Am Königshof des Jozefen) La servoient .u.c. puceles. Beaud. v. 3 6 6 8 ff. (Dame Biautez) Tez trente puceles en moinne, Dont la piors est chastelainne. Aim. Nari. v. 1373 ff. Cele Hermenjart au gent cors eschevi Trovai séant desoz .1. arc volti; .XV. puceles avoit ensenble o li. Fl. u. Lir. v - 357 f- (die Tochter des vavassor) Li dux vot que par compaignie Fust avec sa fille norrie. Octav. v. 3671 f. O moi emmenroi .xx. puceles, Filles au roi, gentes et belles. Cte d'Artois (Er kommt zu dem Grafen von Boloingne) p. 6. Il ala ou chastel, ou il trouva la contesse, qui luy vint au-devant, et sa fille le sievoit de près acompaignie de dames et damoiselles. Jourd. Bl. v. 1390 Trente puceles avoit lez son coste. Mousk. (Königin Sebile) v. 9888 f. S'avoit od Ii mainte puciele, Courtoise, haute ferne et biele. Fl. et Fl. v. 4 2 0 9 f f . 'Julian v. 3 0 5 9 . 3 Regg. d. d. I I , 24 Nè mai sanza sue balie Over[o] maestre o bali Vada tra chavalieri over donzelli, Se da suo padre o madre over[o] fratelli Non è chiamata over mandata, ib. II, cap. III v. 6 ff. E quasi nullo tenpo A finestra, o balcone o uscio, o chiostro, O altro luogo plubico dimori, Anzi le paia senpre Noia sof[e]rir Quand'ella sia veduta: Chè questo essomo sengno d'onestade. Phil. Nev. QT. § Z2. Fame ne doit estre vilotiere ne erranz. Les Echecs Amoureux Analyse des noch nicht edierten anonymen Werkes bei Dr. Alice Hentsch, De la littérature didactique du moyen âge etc. dort p. 137 „Besonders wichtig ist für ein junges Mädchen die Zurückgezogenheit; wenn sie zuviel ausgeht, wird sie „mains honteuse". G. Dole. Guillaumes Mutter

It in d e r f r e m d e n B u r g , b i s d i e H e r r i n sie v e r h e i r a t e t e ; a b e r w i r h ö r e n a u c h , d a f s e s i h n e n f r e i s t a n d , i h r e m A u f e n t h a l t in d e r B u r g s c h o n f r ü h e r e i n E n d e z u m a c h e n , d a d i e pucele d a s R e c h t z u r K ü n d i g u n g 1 d e s g e g e n s e i t i g e n V e r h ä l t n i s s e s hatte. O b w o h l nun aber der Burgherr o d e r seine F r a u in sehr e i g e n m ä c h t i g e r W e i s e ü b e r d i e E h r e d e r i h n e n j u n g e n M ä d c h e n v e r f ü g e n , 2 s o ist d o c h w i e d e r ein L i e b e s v e r h ä l t n i s d e r J u n g f r a u für d e n S c h l o f s h e r r n G r u n d , sie sofort aus d e m H a u s e zu w e i s e n ; 3 mitunter d i e J u n g f r a u selbst u m s e h r g e r i n g f ü g i g e r U r s a c h e n ihrem a u s b e d u n g e n e n K ü n d i g u n g s r e c h t Gebrauch.4 Im allgemeinen jedoch Herrin oder deren T o c h t e r

des öfteren anvertrauten unerlaubtes ein triftiger aber macht willen v o n

l e b t e n d i e j u n g e n M ä d c h e n mit i h r e r in g e g e n s e i t i g e r treuer F r e u n d s c h a f t

antwortet dem falschen Seneschall auf die Frage, wo ihre Tochter sei: En sa chambre, o sa pucele v. 3342. ib. v. 3329f. Que nuls hom ne la puet veoir, Puis que ses freres n'eft caienz. 1 Perce v. v. 30 326 ff. Die Jungfrau mit dem wunderbaren Schachspiel erzählt, sie wurde im Schlosse des Königs Brandigain erzogen: Morghe, la niece au roi Artu, I vint .1. jour esbanoier; L a roine me fist proiier, Qui est ma dame et ma cosine, Qui grant piece m'avoit norie, Que jou m'en alasce avoec li; Jou l'otriai et par ensi Que je de li me partiroie De kele eure que je vorroie.

* Fier. v. 3916t, Floripas sagt zu den christlichen Rittern: Chaiens a .v. pucieles de moult grant signouric: Je ne sai plus que dire, cascuns praigne s'amie. Mitth. p. 26, v. 2 ff. Baudouin I. verspricht dem Auberi, der ihm gegen seine Feinde helfen will: .un. chastiax uos donrai seignouris Et murs et mules et auferrans de pris E t belcs dames dont vos seres seruis. Veng, Rag. (Ydain, die Gauvain liebt, verschafft auch dessen Bruder Gahariet eine Freundin) v. 3676 ff. Ydain la bele porcacha Une damoissellc mult noble. Il n'ot jusqu'en Costantinoble Plus sage ne plus envoisie; Ydain l'a par le main baillie Gahariet qui le reçut; O lui manga et o lui jut La damoissele ensanble o lui. HBord. v. 7799 t Huon sagt zu dem K ö n i g Y v o r i n , der ihm Dienste erwiesen hat: A l e s es canbres as puceles juer, Et des plus bêles faites vo volente. Girb. d. M., No. X X I , p. 521, v. 17 fr. Pepins Gattin will ihre Ritter anfeuern, ihrem Gemahl beizustehen : „Puis ferai se c'onques dame ne fit, Pucelles ai en mes chanbres gentis, Filles a princes et a contes marchis, Je vos otroi le baisicr Adelis (L: a delis) E t l'acolleir et l'autre chouse ausi". ' R. Ccy. v. 4663 t Die treue Ysabel rettet ihre Dame dadurch, dafs sie angibt, der Chastelain de Coucy sei ohne Wissen ihrer Herrin bei i h r gewesen. Sie fügt noch hinzu, um den mifstrauischen Gatten ihrer Dame zu überzeugen: Bien sai quant anuit le sara ( = die Herrin) Que demain congie me donra. 4 Perc. v. 30 399 ff. Eine Jungfrau macht nach zehnjährigem Aufenthalt bei der F e e Morghe von ihrem Kündigungsrecht Gebrauch : ,x. ans fumes ensamble; Tant c'un jor avint, ce me semble, Que nous estiemes en .1. p r e , Si aviemes tendu .1. tre Desor le vert erbe florie; D'une chose fu je esmarie; A ma dame requis congiet; Envis le m'eust o'.roiiet S'cle me peust escondire ; Mais jou H commençai a dire K ' e n nule fin ne demorroie, Ne avoec Ii plus ne seroie. Congiet pris, si m'en voc aler. Trist. A l s Brengvain Y s o l d e ihren Entschlufs, sie zu verlassen, kundgibt, macht sie Tristan Vorwürfe: v. 1379fr. V u s la vulez a vus mener Ysolt as blanches Mains garder; Pur ço que leel la savez, Entur li aveir la vulez. Enwers mei errez cum parjure, Quant me tolez ma nurreture.

12 und gutem Einvernehmen,1 das nur getrübt wurde, wenn eine der J u n g f r a u e n es sich e i n f a l l e n liefs, einen Ritter b e g e h r e n s w e r t z u finden, für d e n a u c h i h r e H e r r i n w a r m e G e f ü h l e h e g t e . Mit rücksichtsloser S e l b s t ü b e r h e b u n g trumpft d i e s e d a n n a u f die V o r r e c h t e ihrer s o z i a l e n S t e l l u n g u n d läfst sich s o g a r im Z o r n d a z u hinreifsen, d i e F r e u n d i n z u b e s c h i m p f e n o d e r g a r z u s c h l a g e n . 2 W e n n sie in ihren L i e b e s g e f ü h l e n verletzt wird, s o m ä f s i g t sie sich ü b r i g e n s a u c h n i c h t d e r S c h w e s t e r g e g e n ü b e r . Oblie u n d ihre m u n t e r e k l e i n e S c h w e s t e r Oblior s e h e n v o n d e r Z i n n e d e r B u r g a u s e i n e m T u r n i e r zu, u n d d i e k l e i n e Obilor ist so b e g e i s t e r t v o n Gavain, d a f s sie b e h a u p t e t , er stelle s o g a r d e n ami d e r g r o f s e n S c h w e s t e r in d e n S c h a t t e n : Tot maintenant cele Ii vint E t Ii dist k'enflamee et caude: „ H a ! garce, com par fustes baude Quant, par vostre malaventure Osastes blasmer creature 1 Escoufle. Von Aelis und ihrer Gefährtin aus niederem Stand heifst es v. 6170: Toutes sont .1. et cors et ame. Lais MFce, Guigemar v. 246 fr. (ein alter Ritter hält seine junge Gattin in einem Mauerzimmer eingeschlossen) Une pucele a sun servise L i aveit sis sire bailliee, K i mult ert franche e enseigniee; Sa nièce ert, Fille sa sorur. Entre les dous out grant amour. Cleom. v. 10512fr. (Lyades) En une femme se fia, Qui femme son cousin estoit. Li une l'autre moult amoit. Ensamble orent este norries, Conpaignes erent et amies. Perc. v. 6626 fif. (Obilor) E t quant ce voient les puceles Que lor petite dame vient, Joie faire lor en covient, Et si font eles sans faintise; Cascune l'a par la main prise. Si l'enmainent joie faisant, Les iols et la bouche baisant. Fergus. Galiene, die von ihren Jungfrauen mit zarter Sorge umgeben wird: p. 153, v. 9—12. Clig. Die Damen der Fenice rächen ihre mifshandelte Herrin, die sie innig verehren, an den Ärzten, v. 6024 ff. E t les dames vont lor deserte A s trois mires doner et randre, N'i vostrent mander ne atandre Anpereor ne seneschal. Par les fenestres contreval Les ont anmi la cort lanciez Si qu'a toz trois ont despeciez Cos et costez et braz et james. Ainz miauz ne firent nules dames. Mitth. p. 70 v. 33 — p. 71 v. i f . 8 Floov. v. 642ff. Maugalie fut fiere qui premiere parlai: „Car pläust a Maon, qui le segle estora, Ce soudoiiers de France qui prouz est et loiaus, Qu'i m'eut prisse a famme, a moilier principel. Si me teriist, mes pères, li riches amiraus, Plus me donroit de terre Romenie ne vaut. — Dame, ce dit Florete, vos avez trop grant chaut. „II est droiz a paien, quant sa fanme prise ai, Que il la tene tant que ele anprenerai ; Puis an panrai il trois ainçois que li anz part. Daaz ait Maonmoz ne qui jai le croirai; La loi de Maonmot la nostre ne vaudrai". Quant l'antant Maugalie, durement la pesai: — Por ma foi, damoiselle, moult sont vilains vos gas. N'ai pas ancor .1. mois, vos parlâtes tot d'aul: Je vos vi a la court mon pere l'amiraur A .c. et [a] .L. trestote communaul, Chascuns por .1. denier, comme fanme venaul. ib. v. 671 Jai venisent ansanble quan l'on les desservrai. R. Viol. v. 27390. (Aiglente) Ma damoisiele Flourentine, Estes vous si abandonnée Que vostre amour aves donnée Chelui que jou ai aamee? Il aroit en grève seme, S'il vous prendoit pour moi laissier. Trop tost vous voles eslaissier Qui aler voles devant m o i . . . etc. ib. v. 3018 Ques viles, ques castials, ques bors Aroit il a vous et quel rente? ib. v. 3052 flf. Octav. v. 6228ff. Die Sultanstochter ist empört, dafs ihre Gefährtinnen auch den Floren zum Geliebten haben möchten : [Q]uant la fille au soudant l'oi, De sa paume tos le feri, (Si) Que li sans de (e)li auala. Molt durement la laidainga, E t dist que mar l'auoi(en)t pe[n]se, et cele a forment souspire.

'3 Que j'onques eusce loee; Et tenes or ceste goee, Si vos en gardes autre fois." Lors le fiert si que tos les dois Ens el vis Ii a saielles. Per cm., v. 6418 fr. A u f s e r a n d i e s e r e i n e n Stelle d e s Perceval u n d an einer a n d e r e n i m Chevalier an lyon, w o sich z w e i S c h w e s t e r n u m ihr E r b e streiten, h ö r e n wir in u n s e r e n T e x t e n n i c h t s A u s f ü h r l i c h e r e s von schlechtem oder gutem Zusammenleben von Schwestern. Die D i c h t e r e r w ä h n e n h ö c h s t e n s einmal, d a f s z w e i o d e r m e h r e r e S c h w e s t e r n itn H a u s e s i n d , 1 o d e r b e r i c h t e n a u c h g e l e g e n t l i c h , w e n n z. B . d e r V a t e r s e i n e h e i r a t s f ä h i g e n T ö c h t e r z u m T u r n i e r g e l e i t e t , d. h . sie e i n e m h e i r a t s l u s t i g e n R i t t e r vorstellt, v o n d e m r e i c h e n T ö c h t e r s e g e n 2 mancher hohen Herren.

Die Lehrmeisterin der jungen M ä d c h e n V o r b i l d in allen h ö f i s c h e n T u g e n d e n w a r d i e

und ihr bestes Mutter,5 die oft

1 Durm. v. 9210 ff. Bruns de Branlant de joie fine, Fait mall tost sa mollier mander l'or le Galois faire honorer Et ses .n. filles qui sunt bêles. Fier. v. 2l70ff. Claremonde et Flourete et la bele Madoire, Toutes trois furent filles a l'amiraut Sydoire. Berte, v. 1379 ff. Les deus filles Constance, N e vous en mentirai, Sorent d'or et (le soie ouvrer. Cleom. v. 4059^ Cleomades hat drei Schwestern, Tant firent k'a leur frere vinrent, Toutes trois en leur bras le tinrent. M Gar. p. 222 v. I und 2 Les deus serors, puis que fu mors Garins, Plus ne vesquirent que trois jors et demi. Garin p. 50, 4 Sept filles ot Ii Loherens Hervis. Aym. Narb. v. 46l6f. Entre ces freres si ot .v. serors nees, Plus furent beles que sereinnes ne fees. 2 CPoit. v. 1299 fr. K ö n i g Coustentins von R o m läist ein Turnier ausrufen, denn er sucht eine Gemahlin: Gerars Ii viex quens de Melans, Amena ses filles vaillans, ,vn. en a , çou dist Ii escris, Vestues de cendaus partis (verschiedenfarbig), ib. v. 1306 ff. Viers Rome cevauche Richiers; Ses .v. filles amaine o soi Vestue d'ermine et d'orfroi. ib. v. 131 i f f . A .ULC. chevaliers sans rence Chevauce li dus de Plaisence; Od lui ot .mi. filles beles Vestues de reubes noveles. Guillaume en ramaine trois, Qui sire estoit de Genevois, ib. v. 1323^ L i rois de Pulle ot filles .x., .nu. en mena, s'en laissa .vi.

• Epine v. 75 ff. En ses chambres o la reine, Qui molt bonement la doctrine, Devant sa mere estoit sa drue. Rom. u. Fast. I. 6. v. 6f. Bele Yolanz je vos chastoi: Ma fille estes, faire lo doi. Berte v. I38f. Der K ö n i g von Hongrie sagt zu seiner Tochter: Ressambles vostre mere; Ne soies vers les povres ne sure ne amere. Aiol v. 2006 ff. Isabiaus schickt ihre Tochter, um dem ärmlich gekleideten A i o l ein Obdach anzubieten: Et se tu le vois p o v r e , nel gäbe mie, Car che seroit pichies et vilenie ; Et se il vieut ostel, souef l'en guie Por amor Jesu Crist, le fil Marie. G Pal. v. 9507 ff. Die Dame von Sizilien gibt ihrer Tochter, die heiraten will, Ratschläge: Pense de ton signor servir E t del tot fair son plaisir. Sor tote riens li porte honor Com loiaus dame son signor. Ce que il honeure honeres Et ce qu'il aime ce ames. Dann empfiehlt sie ihr, „sage et débonnaire" zu sein. Ch. Cygne, v. 2523 fr. E t Y d e la cortoise amanda et thei. Sa mere i mist grant paine, volentiers la norri. Horn v. 2521. Sa mere l'a sovent par paroles chastiee.

M in i h r e n B e s t r e b u n g e n stützt w u r d e .

von

der

maistresse

oder

maistre1

unter-

D i e s e war d i e R e s p e k t s p e r s o n für d i e R i t t e r s t ö c h t e r u n d f ü r das gesamte weibliche Gesinde u n d genofs das Vertrauen und die L i e b e ihrer Z ö g l i n g e , d e n e n sie b i s w e i l e n als dame d'honneur in d i e E h e f o l g t e , u n d d e r e n L i e b e s i n t r i g u e n sie e i f r i g f ö r d e r t e . 2 In d e n m e i s t e n F ä l l e n z e i g t sie sich d e s e r w i e s e n e n V e r t r a u e n s w ü r d i g ; a b e r in v e r e i n z e l t e n F ä l l e n h ö r e n wir d o c h a u c h v o n d e r u n g e t r e u e n mestresse, d i e d i e ihr A n v e r t r a u t e verrät u n d b e t r ü g t . I m Roman de la Violette w i r d u n s e i n e s o l c h e g e s c h i l d e r t , d i e v e r räterische G o n d r e e , d i e ü b r i g e n s s o ü b e l b e l e u m d e t 3 ist, d a f s wir n i c h t v e r s t e h e n , w i e E l t e r n ihre T o c h t e r e i n e r s o l c h e n F r a u a n vertrauen konnten. U n w i l l k ü r l i c h g e d e n k e n wir d e r W o r t e d e s V e r f a s s e r s d e r Sept Sages, d e r d e m v o r n e h m e n M a n n d e n V o r w u r f m a c h t , d a f s er sein K i n d n i c h t e i n e r E d e l f r a u a n v e r t r a u e : A i n s fait querre une camberiere. Une chaitive bregiere (in der Ausgabe fehlt eine Silbe) L a plus povre kil puet trover, Por le petit loier donner. R. S. Sag., v. 225 ff. O b ü b r i g e n s bei d e r W a h l d e r mestresse i m Roman de la Violette u n a n g e b r a c h t e S p a r s a m k e i t e i n e R o l l e g e s p i e l t hat, ist n i c h t z u 1 Escoufle v. 1986 ff. L a damoisele ne laist mie Por sa maistre ne por sa mere Que ne l'apiaut ami ou irere, Frere, por couvrir l'autre non. R. Viol. Aiglentine zankt sich mit ihrem Kammermädchen, die die Liebe desselben Ritters begehrt, wie ihre Herrin: v. 3376ff. Aiglente l'ot, a poi n'esrage. Ja eust respondu folage Quant sa maistresse vit venir Qui son pense Ii fait tenir. yourd. Blaiv. v. 3135 fF. Une nef a au havene aprestee, Si a dedens la pucelle menee Et avec li une damme honoree, C'est sa maistresse, qui lonc tans l'a gardee. Clig. v. 3042 ff. Die mestre Thessala sagt, warum sie der Kaiser der Jungfrau zugesellt habe: Por ce que de vos garde praingne, M'a a vos l'anperere mise, E t je m'an sui si antremise, Que mout vos ai gardee sainne. Diese Jungfrau hat so grofsen Respekt vor ihrer mestre, dafs sie sich nicht getraut, ihr ihr Liebesleid zu klagen: v. 3050 — 3062. Rom. u. Fast. 57 v. 56 ff. u. a. m. 2 Ch. lyon. v. 158g ff. L a dameisele estoit si bien De sa dame que nule rien A dire ne li redotast, A quoi que la chose tornast, Qu'ele estoit sa mestre et sa garde. Clig. v. 5405 fr. E t cele (Fenice) mande Thessala, Sa mestre qu'ele ot amenee De la terre ou ele fu nee. ib. v. 6302 ff. Quant Fenice sa mestre voit, Lors cuide estre tote garie Tant l'aimme et croit et tant s'i fie. Lais MFr., Milun. v. 90 ff. Die Geliebte des Milun offenbart ihren Fehltritt ihrer maistresse: Une vieille ki la guarda A qui tut sun estre gëi, Tant la cela, tant la covri, Unques n'en fu aparcevance En parole ne en semblance. • R. Viol. v. 498 ff. La vielle qui maistresse fu Oriaut, sist dales le fu ; Laide et oscure avoit la chiere, Molt estoit desloiaus sorchiere, Gondree avoit la vielle a non, Fille ert Gontacle le larron; Cil l'ot d'une fausse beguine, Qui maint meschief fist de s'eskine; Por chou di jou, tels est m'entente: „De pute rachine, pute ente". De pute cisme (?) estoit atraite L a vielle desleaus retraite, .n. enfans ot qu'ele ot mordris Qu'engenres avoit dans Baudris Uns moignes de la Carite Qu'ele avoit de l'ordre gete.

15 ersehen, denn im Gegensatz zu den häufigen Erwähnungen von der Entlohnung der Ammen und Kinderwärterinnen und der Betonung ihrer hohen Abkunft, 1 hören wir nirgends etwas von dem Lohn, den die mestresse erhält oder von ihrer Herkunft. Was lernte nun das junge Edelfräulein? Als erstes wurde es auf die Gesetze hingewiesen, die es zu befolgen hatte, um sein Zugehören zu der vornehmen Gesellschaft zu dokumentieren. Erst wenn es in seiner Kleidung und in seinem Benehmen allen Anforderungen seiner Kreise entsprach, konnte man ihm das Prädikat cortois beilegen, und die cortoisie war eben das Ziel seiner Erziehung. Die Erkenntnis dessen, was im Mittelalter als cortois galt, schöpfen wir nun sowohl aus den epischen Dichtungen, deren Helden und Heldinnen von den Dichtern mit allen Vorzügen des Körpers und des Geistes ausgestattet sind, und die als ideale Vorbilder guten Benehmens und höfischer Sitte gelten können, als auch aus einer Reihe Dichtungen didaktischen Inhalts, die für die ritterlichen Kreise bestimmt waren. Diese handeln in poetischer Form zumeist über Körperpflege, Kleidung und Verkehr mit den Standesgenossen und zwar nicht, indem sie, wie die Epen, das Ideal des höfischen Menschen zeigen, sondern vielmehr die Verstöfse aufzeichnen, die in der höfischen Lebensführung vermieden werden müssen. Eine Anzahl dieser im zwölften und den darauf folgenden drei Jahrhunderten schreibenden Didaktiker, die vielfach von Ovids Schriften stark beeinflufst sind, wendet sich in ihren Werken an die Frauen, die ausführliche Ratschläge erhalten, wie sie sich kleiden und benehmen müssen — um dem Manne zu gefallen. Unter diesem Gesichtspunkt sind besonders diejenigen Regeln zu betrachten, die sich auf die Pflege und Reinlichkeit des Körpers beziehen. 2 Diese letzte Forderung, die uns so selbstverständlich 1 Galerent v. 1034 ff. . . . . une dame moult gracieuse Qui son let a fait soustenir, Ont fait par bon loier venir. Belle dame est et preuz et sage E x troicte de gentil parage, Veufve femme est, et ses mariz E s t par mortel guerre perilz Si en est apovrie et nue. Mais or est elle bien venue, Qu'en li fait vestir robe neufve. Jourd SI. v. 5 7 6 ff. (Erembors) Seule en entra en sa chambre voltie, .V. dammes treuve de molt grant seingnorie Toutes gentiz et de molt franche orinne Qui les anfans ambes douz i norissent. Dis Emp. Coust. v. 83 ff. Dis norices li fist avoir Plainnes de bien et de savoir, Fames as contes, as marcis, Les plus poissans de sen pays: Moult lor proia del bien garder. Aiol v. 9 3 7 0 ff. 2 Cour d'Am. v. 7 0 1 . Gent si tengua, sovent se bain. Jak. d'Arn. v. 2 2 8 3 f. N e n'aies pas roigneus le col, C'est laide cose par saint Pol. Chast. X V I , 469 ff. V o s mains molt natement gardez, Sovant les ongles recoupez, N e doivent ja la char passer C'ordure n'i puist amasser. Jiosei. 2 1 7 6 ff. L a v e les mains et tes dens cure, S'en tes ongles a point de noir, N e l'i lesse pas remanoir. Ensenh. v. 201 ff. L o matin al levar, Se deu gran soing donar Que sia frescha e clara Sa colors e sa cara E que non i remaigna Tais res que non s'ataigna. Ensenh. Donz. p. 1 4 1 v. 39 ff. E t enans que'us cordetz, Lau que'l bras vos lavetz, E las mas e la cara. A p r e s , amiga cara, Cordatz

i6

erscheint, wird verschiedentlich von den Didaktikern betont, und Jacques (TAmiens, einer derselben, begründet sie in seiner Art dAmors besonders damit, dafs, nach seiner Erfahrung, manche Damen glauben, Reinlichkeit und leichtfertige Sitten seien identisch. Er verweist sie auf das Beispiel der Beguinen,1 deren grofse Frömmigkeit er nicht in Zweifel zieht, und die trotzdem die Sauberkeit über alles lieben. Nach den Schilderungen unserer Texte haben wir aber auch keinen Anlafs anzunehmen, dafs die jungen Mädchen, deren strahlende, lichte Schönheit uns so häufig gepriesen wird,2 die einfachen Forderungen der Reinlichkeit mifsachtet hätten. Wir hören im Gegenteil, dafs sie sich waschen,3 vor und nach der Mahlzeit ihre Hände reinigen 4 und auch mit Vorliebe baden.5 Zu diesem Zwecke wurden für gewöhnlich Wannen mit heifsem Wasser in das Schlafgemach geschafft; doch wir hören auch von besonderen estrechamen Vostres bratz ben e gen; Ges las onglas dels detz Tan longas non portetz, Que y paresca del nier, Bel'ab cors plazentier. ib. v. 54f. E deuriatz blanchir Vostras dens totz matis. Clef d'Am. v. 2301—2312 und v. 2349—50. 1 Jak. d'Am. v. 2299fr. Les beghines, je le sai bien, Aiment nette sor toute rien, Plus nettement appareillies Les voi c'autres et affaities. Molt tienent nés lor garnemens, Les vis ont clers et rouvelens S'aiment bien boire et bien mangier Largement viestir et caucier, Molt se sunt envers diu enclines Volentiers lievent as matines. 2 Durm. v. 1904f. Von einer Jungfrau, die einen Schleier trug: Son vis et son col Ii gardoit Que ele avoit plus blanc qu'ermine. Münch. Brut v. 979 Clere est et bele comme gemme. CPoit. v. 102 Le col ot blanc comme cristal u. a. m. • Parton, v. 10659 Bien ont lor cevels atomes; d'eve rose lor vis laves. G. Dole v. 263 ff. A s fonteneles qui sordoient Mout près de la ou il estaient, Logie el bois por le déduit, Ça .11., ça .m., ça .vu., ça .vin., S'assieent por laver lor mains, ib. v. 273 Levent lor oils et lor beaus vis. Rom. u. Past. I, 71 v. 27 (Aelis) Si prist de l'aiguë en un dore bacin. v. 43 Lava sa bouche et ses oex et son vis. 4 Escotifle v. 5737 (Die Gräfin Montpellier und zwei Stickerinnen) Levent s'asistrent au souper. Durm. v. 9227 (Herren und Damen) Cant ont lave, tost vont seoir, ib. v. 9232fr. Apres mangier apreste furent Cil qui les tables lues osterent, D'eave chaude lor mains lavèrent Cil et celes tot a loisir A cui on en devoit servir. Perc. v. 36637 Sor la table les mains laverent. ib. v. 31920f.; v. 31 321 ff.; Bel Inc. v. 2279 u. a. m.

* Bel Inc. v. 3632 (Esmeree vor ihrer Abreise) E n ses cambres s'aaise et baingne. Par. Ditch. v. 919fr. De la forest s'cnissent, ou tant orent este. A l premerein chastel que il orent trove Lai se fait la duchesse messe dire et chanter. Illuec se fait la dame baigner et reposer. Ch. cygne v. 4056 f. La mere l'emmena a l'ostel aaisier. La nuit fist la pucele acesmer et baigner. Rom. u. Past. I, 5 v. 2ff. (Gaiete et Oriour) Main et main vont bagnier a la fontainne. R. Viol. v. 615 fr. (Gondree) Mais au matin se lieve tempre, .1. baing fait caufer, puis le tempre; Apries a sa dame esvillie Tant s'est la vielle travillie, Qu'en la cambre baingnier le mainne. Horn y. 4955 f., Julian v. 2926 fr. v. 3 l 9 8 f . Im Roman de la Rose wird uns sogar geschildert, dafs Damen, mit Blumenkränzen geschmückt, gemeinsam mit Herren badeten, v. 10847 fr. Puis revont entr'eus as estuves, Et se baignent ensemble es cuves Qu'il ont es chambres toutes prestes, Les chapeles de flors es testes.

17 B a d e z i m m e r n mit a u f g e s t e l l t e n W a n n e n , in d i e heifses W a s s e r d u r c h unterirdische Röhren geleitet wurde.1 Jacques' und anderer Dichter Aufforderung a n die jungen M ä d c h e n , sich h ä u f i g d e n K o p f z u w a s c h e n u n d d i e H a a r e z u p f l e g e n , 2 ist nur zu g e r n b e f o l g t w o r d e n ; s e h e n wir sie d o c h mit V o r l i e b e mit d e m K ä m m e n u n d G l ä t t e n 3 ihrer l a n g e n , g o l d b l o n d e n H a a r e b e s c h ä f t i g t , d i e sie zu Z ö p f e n flochten u n d mit G o l d f ä d e n oder Bändern1 durchwanden. N i r g e n d s a b e r l e s e n wir i n u n s e r e n T e x t e n etwas v o n d e r V e r w e n d u n g f a l s c h e r H a a r e , d i e i m Clef d'Amour u n d im Roman de la Rose a n e m p f o h l e n w i r d , 5 u n d g e g e n w e l c h e U n s i t t e d e r V e r f a s s e r d e s Dil des Cortie/es so sehr eifert. 6 E b e n s o w e n i g e i n m ü t i g sind d i e D i d a k t i k e r i n d e r F r a g e d e s Schminkens. W ä h r e n d e i n i g e d e r s e l b e n es v e r d a m m e n , 1 g e b e n

Clig. v. 5628 ff. Teus osteus est buens a tel oste, Qu'il i a chanbres et Et l'eve chaude par les cuves Qui vient par conduit desoz terre. Im v. 3198f. hören wir sogar, dafs z w e i Badekufen vorhanden sind. Frau spricht: Car un baing apreste Ii ai (ihrem Mann), Un altre en fis oss faire. 2 Clef d'Am. v. 2253(1. Vos chiez soient souvent lavez, Et clers, se fere le savez Et celle greve (Haarscheitel) si bienfete Que cescun vivant vous souhete. Apres cen les devez trechier Si qu'il n'i ait que adrechier Et galonner si proprement Que nul n'i vee amendement. Jak d'Atn. v. 2281 ff. Ti chaviel soient bien trecie, Souvent lave, souvent pignie. Cour d'Am. Ihren Kopfputz soll die Frau sorgfältig setzen Sobre las bellas crins planada (v. 926) Latour Landry Kapitel L X X V I Sy se doit toute femme cachier et celeement soy pingner et s'atourner. 8 Perc. v. I9 595ff. Adont les veissies pinier Par cest castel et aplanier (die Haare glätten) Les dames et ces damoiseles, La roine et ces puceles. ib. v. 22 338 ff., v. 31 625 ff., v.22338ff., v. 31 612 ff. Durm. v. 3089 ff. Un pigne d'ivoire tenoit La pucele qui se pignoit. Manek. v. 383 La damoisele se pinoit. 4 Fier. v. 2 0 4 0 fr. Si ceveil erent sor, menu recercele, A .1. fillet d'or fin gentement galone. Parton. 1 0 6 5 7 f r . De trecheors fais soutilement, De fil d'or et de fil d'argent, Bien ont lor cevels atomes. Durm. v. 1 9 0 7 fr. Sor ses espales ot getes Ses cheviaz blons et galones, Molt les avoit clers et luisans. Erec v. 1 6 5 5 f. Les deus puceles d'un fil d'or Li ont galone son crin sor. G. Mon. v. 3 9 0 5 fr. (Silvia) pine sun chief, ses crinz radrece A un fil d'or les met en trece. s Clef d'Am. v. 2 4 1 7 fr. Se des chevelz n'a a plente, Tantost ara un chief ente De quanvre ou d'autre forreure Ou destrange cheveleure. Rose v. 1 4 2 2 4 f r . 6 Dit. Corn, (in Jub., Jongl. et Tr.). p. 8 7 Que famé est trop foie musarde Qui forre son chief et se farde. — Famé n'est pas de pechie monde, Qui a sa crine noire ou blonde Selonc nature, Qui i met s'entete et sa cure A ajouster i forreure (falsche Haare) A u lonc des treces. ib. p. 88 v. 6 ff. D'autrui cheveus portent granz sommes Desus lor teste, ib. p. 92 spricht er von Frauen, die ein gottgefälliges Leben geführt haben Et ont si lor cheveus trechie Qu'autre chose n'i ont drecie Ne ajouste. ' Dit Corn, (in Jub., Jongl. et Tr.) p. 87 Que famé est trop foie musarde Qui forre son chief et se farde, ib. p. 92, 8 ff. Et enluminent lor visage, Et nous font tendre le musage Por esgarder. Poeme mor. v. 129a f. Asseiz seit hom de coi ele soi leve et froie De quel chose rogist et donc ele blancoie. LMan. v. 1057f. Die vornehme Frau kennt keine Sorge Fors de ses faire belle et gente Et sei paindre blanche ou rovente. Gir. Ross, Anhang: p. 278 De quatre chouses Diez me garde: De petit maingier qui trop tarde, De char salee senz mostarde, De toute femme qui se farde. 1

estuves Julian Julians a mon

Beiheft zur Zeiuchr. f. rom. Phil. X V I .

2

a n d e r e w i e d e r u m R a t s c h l ä g e , w i e d i e B l e i c h e n ihre Gesichtsfarbe verbessern sollen. 1 Jedenfalls scheint d a s S c h m i n k e n unter d e n D a m e n d e r höfischen W e l t nichts U n g e w ö h n l i c h e s g e w e s e n zu sein, d e n n w e n n d i e D i c h t e r d i e S c h ö n h e i t einer D a m e r ü h m e n wollen, weisen sie öfters n o c h b e s o n d e r s d a r a u f h i n , d a f s ihre frische G e s i c h t s f a r b e ein G e s c h e n k d e r Natur, u n d das W e i f s u n d R o t nicht a n g e m a l t sei. 2 S a u b e r wie d e r K ö r p e r , soll a u c h d i e K l e i d u n g 3 d e r j u n g e n M ä d c h e n sein, die sie sorgfältig u n d mit V e r s t ä n d n i s für d a s , was i h n e n steht, a u s w ä h l e n sollen. 4 D i e g e n a u e Erfüllung dieser A u f g a b e lassen sie sich d e n n a u c h a m H e r z e n l i e g e n , u n d wir finden, dafs d i e T o i l e t t e n f r a g e in u n s e r e n T e x t e n e i n e g r o f s e R o l l e spielt. A n g e w ö h n l i c h e n T a g e n k l e i d e t e sich d a s E d e l f r ä u l e i n allein o d e r mit H i l f e seiner G e f ä h r t i n n e n o d e r D i e n e r i n n e n a n ; 5 a b e r b e i festlichen G e l e g e n h e i t e n , w e n n es galt, d i e B r a u t zur H o c h z e i t zu 1 Chast. X I , v. 3 7 6 ff. Bons vins fait face colorer Et qui bien mainjue et bien boit, Moillor color avoir en doit. Rose v. 1 4 2 4 6 f r . Et s'el reperdoit sa color, Dont moult auroit au euer dolor, Face qu'ele ait oingtures moistes En ses chambres, dedens ses boistes Tous jors por soi farder repostes. Aber sie übe diese Künste heimlich ! : Mes bien gart que nus de ses ostes N'es puist ne sentir ne veoir: Trop li en porroit mescheoir, v. 1 4 2 5 1 f r . " Durm. v. 1914 fF. Blanche estoit come flors de lis; Mais ce ert de droite nature, Sor li n'avoit atre tainture. Erec. v. 430 ff. D'une color fresche et vermoille, Que nature li ot donee, Estoit sa face anluminee. Rose v. 1 0 0 8 ff. (von der Dame Biautez) Ne fu fardee ne guignie, Car el n'avoit mie mestier De soi tifer ne d'afetier. Raynouard II, p. 245-—246 (in einem Tanzlied). E sa naturals blancheza Sembla neu quan chai; E la colors no i es meza Pegnen, ans sobra frescheza De rosa de mai. — Die Alten schminken sich, um jung zu erscheinen: Dolop v. 2900 — 2904. 8 Durm. v. 1896 ff. La pucele qui seule vient, Vestu avoit .1. chainse bei D'un blanc dyaspre tot novel. Ensenh. v. 206 ff. Pois sia sa camisa Qu'es aprob lei assisa Blancha, molla e dolguada. 1 : dilguada (Tobler). Mahn, Ged. p. 207 A donas donex en général Do per cosselh bon et liai, Quez elas tengan lor cors gent De caussar et de vestiment. 4 Clef Arn. v. 2 2 6 7 fr. La guise qui bien siet a l'une N'est pas pour cen bonne a chescune Pour cen voil jeu que tu t'avises Et essaies de plusors guises Et selonc celle t'apareille Que ton mireour te conseille, ib. 2 3 3 3 fr. De beaus dras te vest et te paire, Si que il n'i ait que refaire; Et t'avise bien, quant la vient La quele coulour miex t'avient. Ensenh. v. 2 2 5 f. E de son afiblar Se deu gran soing donar. Jak. d'Am. v. 2 2 7 9 f. Biele guimple et bielle cemise Aies toujours. Menag. D. /., Article I p. 1 3 Gardez que vous soiez honnestement vestue, sans induire nouvelles devises et sans trop ou pou de bouban. G. Dole v. 1 9 6 — 2 0 9 wird der Anzug der Damen geschildert; Hüte mit V ö g e l n und Blumen garniert: v. 2 0 4 A chapelez entrelardez De biax oisiaux et de floretes. 6 R. Troie v. 1535 f. (Medea) Molt a tost devestuz ses dras Et coche sei en eslepas. Perc. v. 4 1 6 5 7 fr. Adont est levee la bele Sans camboriere et sans pucele Qui adont aidier li venist. R. Viol. v. 8loff. Les .11. pucieles Oriaut Ont pris maintenant .1. bliaut; Lor damoisiele ont esvillie, Si l'ont molt bien apparillie D'un bliaut ynde crusilliee A merveilles bien entaillie. Escoufle v. 3 3 0 8 fr. (Die Jungfrauen der Aelis) Eies erent totes en tire Devant li por li acesmer. ib. v. 3 3 1 4 f., v. 3 2 9 0 f r . — Gliglois, p. 1 6 3 — 1 6 4 Die kokette B e a u t e will den jungen, verliebten G l i g l o i s quälen und befiehlt ihm eines Morgens, ihr Hemd in der Taille zuzuziehen: „Gliglois, qui onques mais che

19 schmücken, legte die Mutter selbst mit Hand an, 1 oder die vornehmen Damen 2 der Stadt teilten sich in diese Ehre. Im allgemeinen scheuten die jungen Mädchen durchaus nicht die Mühe des Umkleidens, 3 und, rüsteten sie sich zu einem Feste oder einem Empfange, so herrschte in den Gemächern der Frauen ein reges Hin und Her, dieselbe freudige Aufregung beim gegenseitigen Helfen und Raten wie heute auch bei ähnlichen Vorbereitungen: Adont les vëissies pinier Par cest castel et aplamier Ces dames et ces damoiseles, La röinne et les puceles. L'une faisoit son cief trecier; Et l'autre son coste lacier; La tierce dist: „Sour, sui je bien?" „A vous", fait ele, „ne faut rien, Et a moi, cornent en est pris?" „Vos iestes bien, ce m'est avis" Li quarte si dist d'autre part: „Damoisele, se Diex vous gart, Sui jou ore bien coulouree?" „Öil, plus que riens qui soit nee." Perc., v. 19 595 ff. Eine gleich typische Schilderung der Festvorbereitung in den Frauengemächern finden wir im Partonopeus,4 vit? Vous deves lachier mes costes Et vous estes si trezpenses Que jou ne say de vouz que dire. Lâchiez moi tost." Gliglois souspire, Si recommencha a laichier. 1 Chev. cygne v. 4061 Et la dame avoit fait sa fille apareillier. Galerent v. 6877fr. Gente qui veult appareillier Sa fille et enbellir se peine, Se faire en povoit belle Helene Ou Lavine ou Ysolt la blonde. God. Bouill. v. 184 f. * G. Dole v. 5300 fT. (Lienor) L'en manda lues, grant aleure, Dames par tote la cite, Dont il i ot a grant plente, Hautes iemes a chevaliers Qui mout i vindrent volentiers Por li acesmer et vestir. Erec. v. 6824f. Quan que pot, d'Enide atillier Se fu la reine penee. 3 Clef