Collectio sermonum, Pars I: Collectio sermonum a Felice episcopo parata sermonibus extravagantibus adiectis

Citation preview

CORPV5S CHRISTIANORVM SERIES LATINA

XXIV

TYPOGRAPHI

BRFPOIS

TVRHHOLT!

The Library SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAREMONT

WEST

FOOTHILL

AT COLLEGE

CLAREMONT,

AVENUE

CALIFORNIA

CORPVS

CHRISTIANORVM Series. Latina

XXIV

CORPVS

CHRISTIANORVM Series Latina

XXIV

SANCTI PETRI CHRYSOLOGI COLLECTIO SERMONVM BUSES

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXV

SAINCIT PETRI CIN SOILOGI

COLLECTIO A FELICE

SERMONVM

EPISCOPO

SERMONIBVS

PARATA

EXTRAVAGANTIBVS ADIECTIS

CVRA ET STVDIO ALEXANDRI OLIVAR

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXV

T heoleau [j braru

SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAREMONT ( AsEovnid

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE SvPREMO BELGARVM MAGISTRATV PVBLICAE ÍNSTITVTIONI ATQVE OPTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO EDITVM

FIDITAWTE.

DELOGARVM MAGCISITES

(iras

uiyeva PRAES YT

di

VORWORT Petrus Chrysologus, der die Kirche von Ravenna wührend der ersten Hilfte des 5. Jahrhunderts geleitet hat, hat eine betráchtliche Anzahl von Predigten hinterlassen, von denen die meisten eine bekannte Sammlung bilden, die sogenannte Collectio Feliciana. Diese Sammlung enthált aber acht Stücke, die meines Erachtens unecht sind ; ich habe sie trotzdem in

die vorliegende kritische Edition aufgenommen ausser einem, náàmlich Sermo CXIX, dessen Verfasser in den letzten Jahren identifiziert werden konnte, so dass diese Predigt in der kritischen Ausgabe des Chromatius von Aquileia aufgenommen ist (Sermo XXVIII, CC IX A, p. 129-131). Andere Predigten ausserhalb der Collectio Feliciana und sonstige Schriften sind dem Petrus Chrysologus zugeschrieben

worden,

von

denen

aber

nur

fünfzehn

Sermones

mir

echt zu sein scheinen. Darüber habe ich schon in meinem Werk Los sermones de san Pedro Crisólogo (Montserrat, 1962) gehandelt (die folgende Einleitung setzt die Lektüre dieses Buches voraus). Die Sermones extrauagantes sind in diese Ausgabe aufgenommen worden, wo sie entweder den Themen nach den entsprechenden Platz in der Collectio Feliciana erhalten haben oder einfach an den Schluss der Sammlung gestellt worden sind. Die spárlich überlieferten Sermones extrauagantes waren schon vor einigen Jahren von mirin dem genannten Werk herausgegeben worden. In der Zwischenzeit haben sich einige mir früher unbekannte Handschriften auffinden lassen. Dass die Collectio Feliciana einer kritischen Neuausgabe bedurfte, weiss jeder, der mit dem gedruckten Text bei Migne gearbeitet hat. Migne hat nàmlich die Edition S. Paolis (Venedig, 1750) mit vielen Fehlern wiedergegeben. Wohl haben einige alte Herausgeber der Chrysologus-Sermones anhand einiger Handschriften den Text zu emendieren versucht, weil aber eine methodische Untersuchung der Textüberlieferung und eine systematische und sorgfáltige Kollationierung der Kodizes fehlte, ist der Text immer sehr mangelhaft geblieben. Die neue kritische Behandlung des Textes der Chrysologus-Predigten hat sich als sehr schwierig erwiesen. Der *Goldmund" von Ravenna hat sicher seine Reden gut vorbereitet, er hat aber auch hie und da improvisiert ; auf jeden Fall ist der Text der Sermones viel weniger exakt überliefert worden als man im allgemeinen geglaubt hat. Der ravennatische Redner, den ein geprágtes, ganz persónliches genus loquendi kennzeichnet, war ein fein gebildeter Geist, doch war er ebenfalls ein Kind seiner Zeit und er sprach das Latein des 5. Jahrhunderts, das die Schreiber des hohen Mittelalters,

besonders

die des

franzósischen

Humanismus

VIII

VORWORT

des r2. Jahrhunderts und spáter die Herausgeber der gedruckten Ausgaben "verbessert" und verfeinert, d.h. willkürlich geándert haben. H Das ist aber nicht das Schlimmste in der Uberlieferung der Sermones des Petrus : der Text hat besonders gelitten durch die Archetypen einer dekadenten Zeit, wie es das 6. Jahrhundert gewesen ist. Viele falsche Lesarten, ja viele leider sehr viele betráchtliche Textkorruptelen, die man vielleicht

gn

nie mehr

ausbessern

kann,

stammen

sicher

aus

diesen Vorlagen. Die Emendation der erwáhnten verdorbenen Stellen bleibt nach der Kollation der Handschriften so hoffnungslos, dass der kritische Herausgeber sich in der gróssten Verlegenheit befindet. Dàs ist es auch, was am meisten den Druck der vorliegenden Ausgabe verspátet hat. Nachdem ich meine Unfáhigkeit manche solcher Stellen mit einer gewissen Sicherheit wiederherzustellen empfunden hatte, habe ich mich doch entschlossen die Sermones heraus-

zugeben, indem ich einfach diese schwierigeren Passus nach den vorzüglichsten Textzeugen wiedergegeben habe. Wenn es Philologen gibt, die anhand dieser Edition die in Fall kommenden Passagen emendieren kónnen, werde ich mich gern als belohnt für meine lange Arbeit betrachten. Ausser den Sermones ist von Petrus von Ravenna ein Brief erhalten. Diese Epistula, ein Antwortschreiben an Eutyches, ist schon sehr früh in die Briefsammlung des Papstes Leo des Grossen, eines Zeitgenossen des ravennatischen Bischofs, aufgenommen worden. Sie wurde auch in die Aktenstücke von Chalkedon einverleibt und ins Griechische übersetzt. Sie befindet sich auch in anderen alten kanonischen Sammlungen und ich selber habe sie in Los sermones, S. 9o f., herausgegeben. Allen, die mir bei der Ausarbeitung dieser Edition geholfen haben, móge es auch nur eine rein materielle Hilfe gewesen sein, móchte ich hier danken. Besonders bin ich verschiedenen Bibliothekaren, sowie Herrn Augustí Mariné Dank schuldig. Ohne die bereitwillige Mitarbeit des P. AIbert Siegmund und des Herrn Wolfgang Drechsel hàtte ich nicht gewagt die folgende Einleitung und den philologischen Kommentar in deutscher Sprache zu veróffentlichen.

EINLEITUNG I. DIE TEXTÜBERLIEFERUNG

DER SERMONES

In meinem im Jahr 1962 erschienenen Werk Los sermones de san Pedro Crisólogo habe ich bereits die Handschriften der Predigten des Petrus Chrysologus angegeben ; es handelte sich aber dort nicht um eine Untersuchung der Textüberlieferung, sondern hauptsáchlich um die Darstellung der Authentizitát der Reden. Meinen Ausführungen über die Echtheit habe ich nichts Wesentliches hinzuzufügen. Zur Textgeschichte weise ich auf eine zusammenfassende Studie in der Festschrift Marcel Richard hin (!). Diese Arbeit soll hier wieder aufgenommen und in erweiteter Form dargeboten werden. Dennoch sei der Leser auf sie hingewiesen, weil ich die dort angegebenen textkritischen Belege, die zum Beweis des Abhàngigkeitsverháltnisses der Handschriften

dienen, hier nicht immer

wiederholen

kann.

A. DIE VORFELIZIANISCHE TEXTTRADITION.

Die Chrysologus-Überlieferung lásst sich in zwei grosse Zweige teilen. Den ersten kann man als ''vorfelizianisch" (als zeitlich vor der traditionellen, mehr bekannten von Felix von Ravenna gefertigten Predigtsammlung des Petrus entstanden) bezeichnen, wenn es nicht genauer wüáre hier statt "vorfelizianisch" den Ausdruck "severianisch" (Sew.) zu gebrauchen, da die Reden in diesem Überlieferungszweig gewóhnlich (aber nicht immer) als Werke des Bischofs Severianus (von Gabala) gelten. Der wichtigste Zeuge der vorfelizianischen oder severianischen Überlieferung ist der codex Mediolanensis Ambrosianus C. 77 sup.

i. Die Handschrift von Mailand, Ambrosiana, C. 77. sup. seid.

Es handelt es sich hier nur um die Blátter 153-244 dieser Handschrift,

Jahrhunderts

die wahrscheinlich

angehóren.

sein; die Handschrift

Die

stammt

der zweiten

Hálfte

des 6.

Verona

zu

aber aus der Bibliothek

des

Heimat

scheint

Klosters Bobbio. Ich verweise auf meine ausführlichere Beschreibung des Kodex, (?) ; es sei hier aber wieder an den

Inhalt dieses Teiles der Handschrift erinnert, von welcher die

ersten und die letzten Blàátter fehlen und in der ein ganzes

(1) Studien zur Kodikologie, Palaograpbie und Überlieferungsgeschichte des Reihe Tex/e und Untersuchungen zur Geschichte der altcbristlichen Láteratur (in Vorbereitung). (2) Los sermones, S. 11-14.

X

EINLEITUNG

Heft zwischen Blatt 194 und r95 der jetzigen Numerierung verloren ging. Sie enthált in dieser Reihenfolge die Sermones CLXXVI,LLEXXYV;EXXVILZCXOGEDHEXX SUL REX LXXXI, CXXXI, XCIII, XCIV, XCV, XL, XXIX, XXXIV, CII, De ieiunio

quinquagesimae

(!), XXVIII,

CXXX,

De

laude episcopi (2, De ordinatione episcopi (?), CXLVI, CXLV, CL, LXXIII, I-V, CXXV, CXXVI, XXVII, CXXXIX, LXXVII, CVI, LXXXVIII, LXXIV, LXXX und CXXIV, die alle dem Bischof Severianus zugeschrieben sind. Trotz der Auslassungssünden und der offenbaren Wortumstellungen, die zu Lasten des Schreibers gehen, der offensichtlich auch seine Vorlage manchmal falsch interpretiert hat und einer merkwürdigen Orthographie folgt (wenn sie nicht schon den Quellen, die er abschreibt, eigen ist), entsprechend dem dekadenten Latein der Epoche, einer Sprechweise, die vor allem bei den Deklinationen und in der Verwechslung von 7 und e in Erscheinung tritt (so schreibt er ad für a£, ab ipsum, donator für donatur, praemium

für $rooemvwm,

tradedit,

wv

für wuet,

posseb

für

fossit, usw.), so ist doch A textgeschichtlich und wegen seines Alters ein hervorragender Zeuge, auch wenn die ambrosianische Handschrift manchmal dem ersten Stellvertreter der felizianischen Tradition, dem noch zu besprechenden Kodex V, nachgeben muss. Wenn ich die Lesarten von A nicht in den Text aufgenommen habe, habe ich doch alle diese Eigentümlichkeiten, auch die orthographischen, gewóhnlich im kritischen Apparat angegeben, denn sie sind anscheinend sehr alt ; ich überlasse es dem Urteil der Philologen, ob einige als ursprünglich gelten kónnen. Hs. A ist der Zeuge, der am meisten der reinsten felizianischen Tradition nahesteht. Die anderen Stellvertreter der vorfelizianischen Überlieferung haben lange nicht den gleichen Wert wie A.

2. Die anderen Zeugen der severianischen Tradition. Im r. Kapitel des r. Teiles des Werkes Los sermones de san Pedro Crisólogo habe ich schon diese Zeugen angegeben

(). Sermones

des Petrus sind zahlreich, die, dem Bischof

(1) Herausgegeben ebda., S. 449 f. (2) Über diese unechte Rede, vgl. ebda., S. 388-390 (Kritik) und 388-390 (Text). (3) Text ebda., S. 451 f. Über diese und die anderen Bischofsweihereden des Petrus vgl. meinen Aufsatz ILa consagración del obispo Marcelino de Vogbenza, in Rivista di Storia della Chiesa in Italia 22 (1968) 87-93. (4) S. 14-41. H. BAnnÉ, Un bonréliaire bénéventain du XIe siicle (Vatican lat. 4222), in Mélanges Engine Tisserant (Studi e Testi, 236) (Città del Vaticano, 1964) 89-119, erlaubt meine Angaben S. 19 über diesen Kodex zu vervollstándigen. Uns interessieren die Nummern 28, 29, 58, 60 und 102 (vgl. 36) der Beschreibung Barrés. Es handelt sich um die Sermones CXLV, CXLVI, CL, CLII und XXI des Petrus.

EINLEITUNG

Severianus

zugeschrieben,

sich

rien, besonders in denen von

x

in italienischen

Lektiona-

Montecassino und anderen, in

beneventanischer Schrift befinden. Die Handschriften werden gelegentlich in den Monita zu einzelnen Sermonen der folgenden Ausgabe wieder angegeben werden. Diese Lektionarien sind manchmal die einzigen Zeugen der SeverianusUberlieferung der Texte. 3. Textgeschichtliches Überlieferung.

Gesamturteil

über die severianische ;

Dass die Severianus-Überlieferung sehr alt ist, beweist die Hs. A4, die, wie gesagt, in der zweiten Hàlfte des 6. Jahrhunderts geschrieben worden ist. Sie ist nicht vollstándig erhalten, sondern enthált heute nur 39 Reden des Petrus, anstatt der 88 Titel, die das Inhaltsverzeichnis angibt. Hs. A kann nicht als Urquelle der Severianus-Überlieferung betrachtet werden, denn man findet andere Chrysologus-Predigten mit derselben Zuschreibung an Severianus in den mittelalterlichen

Lektionarien,

Reden,

die

die

erhaltenen

Blátter der Hs. A4 nicht haben und die auch nicht mit den Titeln ihres Inhaltsverzeichnisses identifiziert werden kónnen. Auch Gregor der Grosse, also ein Zeitgenosse des Schreibers von A, kannte die Sermones des Petrus als Werke des Se-

verianus von Gabala; der Papst zitiert eine Stelle (!), die ebenso von den Severianus-Handschriften, d.h. von den genannten Lektionarien, nicht bezeugt ist. Man kann wohl annehmen, dass eine sehr grosse Anzahl der Predigten des Petrus unter dem Namen des Severianus gelesen worden ist und es ist schade, dass nur ein Viertel der bekannten Stücke in dieser Uberlieferung vertreten ist, — Nach det Veróffentlichung meines Werkes habe ich direkt die Hs. Vallicell. A. 9, von welchet ich in Los serzzones, S. 20 tede, untersuchen kónnen. Diese Hand-

schrift enthàlt die CIII. Predigt des Chrysologus, die dem heiligen Severinus zugeSchtieben ist. Eine andere Predigt, eine Lobrede auf den hl. Martin, die in detselben Quelle wiederum Severinus zugeschtrieben ist, gehórt dem Stil nach sichert nicht dem Chrysologus. — M.-T. p' ArvgnwY, L'borzéliaire de Ferdinand I€* d' Aragon, in S/udi di bibliografia e di storia in onore di Tammaro de Marinis (Verona, 1964) II, S. 55-60, bietet eine sehr gute Beschreibung der Handschriften von Paris, Bibliothéque Nationale, lat. 813 und 814, von welchen in Los serzzones, S. 20 die Rede ist.

— René Htaix hat mich auf die rómischen Kodizes Casanatenses 716 und 717 aufmerksam gernacht. 1965 habe ich die Handschriften persónlich kollationiert. Casan. 716 stimmt mit dem Kodex von Prato, Biblioteca Roncioniana, 2 (siehe ILos ser-

10165, S. 29) überein. Casan. 717 entspticht also dem verlorenen zweiten Band von Prato 2; was Petrus Chrysologus angeht, enthált Casan. 717 die Sermones JEiuangelica zodo (extrauag. V : Bl. 71 — 72), XX (Bl. 103Y) und CII (Bl. 156 — 157). In Censizento, S. 1133, sind die Kodizes Casan. 716 und 717 in die zweite Hálfte des 12. Jahrhundetts datiert. (x) Epistula X, 21 (EwALD-HARTMANN, Monumenta Germaniae Historica, Epistolarum II, pars I, tom. II, Berlin, 1899, S. 258, Z. 13-27). Vgl. Los sermones, S. 9-11

XII

EINLEITUNG

denn es handelt sich nicht nur um eine sehr alte, sondern auch sehr reine Texttradition, welche uns kleine, sicher

authentische Perioden bzw. Satzglieder übermittelt hat, die die sonstige Textüberlieferung nicht kennt, obwohl diese in Hinsicht auf die ursprüngliche Reinheit des Textes oft das letzte Wort hat. Denn der Schreiber der Hs. A4 (wohl er und nicht sein Archetypus) erweist sich als einen nicht allzu befugten Kopisten, dessen Orthographie von der damaligen Phonetik sehr beeinflusst ist. Die anomalen

Lesarten, die daraus enstanden sind, haben

die spáteren Abschreiber zum grossen Teil verbessert. Damit will ich aber nicht sagen, dass die in den mittelalterlichen Lektionarien unter dem Namen des Severianus erscheinenden Stücke direkt von A4 abhàngig sind. Sie gehóren meistens dem rr. und dem r2. Jahrhundert an, liegen also von A in einem grossen zeitlichen Abstand und stammen von dazwischenliegenden Archetypen ab, die mehr und mehr im Laufe der Jahrhunderte von der ursprünglichen Reinheit des Textes abweichen, jener Reinheit, die A4 noch in weitem Umfang besitzt, so dass dieser Kodex mehr dem besten Zeugen des zweiten JUberlieferungszweiges nahe steht, als den spáteren Handschriften derselben Textfamilie, die oft durch Auslassungen und von den im liturgischen Gebrauch verlangten Zusátzen charakterisiert werden. Trotzdem sind diese in den italienischen Homiliarien oder Lektionarien zerstreuten Zeugnisse für die Textgeschichte der Sermones des Petrus wichtig, besonders dann wenn sie die einzigen Belege der severianischen Textüberlieferung sind. Untereinander verglichen sind diese Zeugen von unterschiedlichem Wert. Wáàhrend einige einen ziemlich guten Text darbieten, wimmeln andere (wie die Hss. Ma und Mae(3?) von groben Fehlern. Ein und dasselbe Lektionar, das mehrere Predigten des Chrysologus enthált, oder seine Archetypen scheinen in manchen Fállen von heterogenen Quellen, aber derselben Texttradition, geschópft zu haben. Einige Zeugen, wie Casamn., Prat., Flor. und Handschriften

der Biblioteca Vallicelliana, bilden einheitliche Gruppen, die von álteren Zeugen stammen, letztlich alle in der gróssten Wahrscheinlichkeit von Montecassino und vom beneventanischen Schriftgebiet, von wo aus sich die Severianus-Text-

überlieferung im hohen

Mittelalter durch Mittelitalien aus-

gebreitet hat. Mógen abgeleitete Zeugen ein Zwischenstadium bzw. eine Verschlechterung des Originaltextes darstellen, so ist doch interessant zu bemerken, dass sie und nur sie einige (1) Siehe Los sermones, S. 19 und 131-135.

EINLEITUNG

XIII

Zusátze enthalten, die den Kritiker in Verlegenheit setzen. Methodologisch sind diese Zusátze (es handelt sich immer um nur wenige Wórter) aus dem kritischen Text auszuScheiden. Die Frage ist aber : handelt es sich nicht um authentische Worte des Petrus, die also nur von diesen weniger autorisierten Zeugen verfochten werden ? Gemeint sind z.B. in Sermo XXXIV die Wiederholung annis duodecim nach dem biblischen Zitat Zeile 15 (sehr zu dem literarischen Geschmack des Chrysologus passend); der Zusatz quomodo infirmus capiat fidei curam nach mulier prima dedit formam Zeile 49, wo das betreffende Satzglied ganz dem anaphorischen Kontext entspricht und der Sprachgebrauch auf den Redner von Ravenna hinweist (vgl. fide curari Sermo XXXIII, Zeile 7o, und fide curatus Sermo L, Zeile 93) ; uade in pace nach dem

Zitat Matth.

9, 22 Zeile 54; und die Wiederho-

lung von conuersus in derselben Zeile (at Iesus conuersus : conuersus non motw corboris). All dies macht deutlich, mit welcher Vorsicht man bei der Herstellung des kritischen Textes vorgehen muss.

4. Andere Tradition.

Zeugen

vorfelizianischer,

nicht

severianischer

Ich habe bereits gesagt, dass nicht alle Handschriften unseres ersten Uberlieferungzweiges die Predigten des Petrus dem Severianus zuschreiben. So z.B. auch nicht zwei alte Zeugen, die ebenso der vorfelizianischen Tradition angehóren und welche mit dem ersten textgeschichtlichen Zweige in Beziehung stehen, mehr als mit dem zweiten; es sind die Kodizes Vaticani Latini 3836 und 5758. Cod. Vatic. Lat. 3836 -— Z. Die Blátter 277-290v, d.h., die ersten, der am Ende des berühmten Agimund-Homiliars hinzugefügten Folien, enthalten die Sermones I-V des Petrus. Sie sind in Unzialschrift in der Wende vom 8. zum 9. Jahrhundert geschrieben worden. Die Sermones erscheinen hier anonym nach der Ankündigung, d.h., nach den Anfángen der Perikopen, zu denen sie als Homilien dienen (?). Der Text ist das Werk eines nachlássigen nicht besonders intelhgenten

Abschreibers,

der vollstándige

Sátze auslàsst ;

(1) Als Titel des Sermo I des Petrus im Anhang des Agimund-Homiliars lesen wit nut Ozelia ad sanctum Petrum et Marcellinum ; es entspricht der Stationskirche des Samstags nach dem zweiten Fastensonntag. Im Titel des Sermo II ist nach dem Perikopenanfang secundo serzzo eiusdem: ( |) zu lesen, wobei zu bemerken ist, dass für Sermo I kein Verfasser angegeben ist. Der Ausdruck eiusdezz wiederholt Sich in den Titeln der folgenden Sermones. Nur das letzte Stück dieser dem Agimund-Homiliat angehángten Blátter ist dem heiligen Augustinus zugeschrieben (vgl. R. GaÉGornE, L'bozzéliaire romain d'AAgimond, in. Ephemerides Liturgicae 82,

1968, 305).

XIV

Va

EINLEITUNG

aber wegen ihres Alters ist die Handschrift beachtenswert. Sie gehórt zur Severianus-Handschriftenfamilie. 4 und Z sind manchmal die einzigen Zeugen bestimmter Lesarten, beide Handschriften weisen gemeinsame Transskriptionsfehler und stimmen oft in derselben Orthographie überein. Z dient dazu um die Lesarten von A zu bestátigen ; denn A und Z sind die einzigen Zeugen der Sermones I-V in der Severianus-Überlieferung. Es ist wahrscheinlich, dass diese in Z anonym vorhandene Predigten im verlorenen Archetypus als Reden des Bischofs Severianus gegolten haben. Dies ist noch wahrscheinlicher in der Vorlage, die in der folgenden Handschrift abgeschrieben wurde. Cod. Vatic. Lat. 5758 — Va. Die ersten Blátter dieser Handschrift, bis Fol. 95, enthalten mit anderen gemischt folgende Sermones des Petrus Chrysologus : CXLIII, De natale domini (unser Sermo extrauagans VI), CLI, CLII, XCI, Conira bharisaeos (Sermo extrauag. VII), CVI, XII, De sacundia fratrum (Sermo extrauag. VIID, De mwmics dihgendis (Sermo extrauag. IX), XCV, LXXV und CXLI, in dieser Reihenfolge. Vom Sermo De inimücis diligendis ist Va der einzige bekannte Zeuge ; die übrigen Sermones extrauagantes (die nicht in der klassischen Sammlung des Felix von Ravenna, von welcher spáter die Rede sein wird, enthalte-

nen Stücke), sind im allgemeinen handschriftlich kàrglich belegt ; daraus erweist sich, dass Kodex Va ein Zeuge ersten Ranges ist. Er ist es auch wegen seines Alters, denn er gehórt zum unzialen Schrifttum von der Wende des 6. zum 7. Jahrhundert. Er entstand in Norditalien und hat dem álteren Bestand der Bibliothek Bobbio angehórt (!). Va hàtte vielleicht einen besonderen Abschnitt für sich verdient; denn eine textkritische Einteilung dieser Handschrift ist nicht sehr einfach. Trotz ihrer Mángel (der Schreiber scheint keine hochgebildete Person gewesen zu sein (?)), bietet die Handschrift

einen ziemlich

reinen Text

dar, der

sich der Severianus-Uberlieferung sehr annáhert; dies tut aber Va in einer für den Kritiker manchmal bestürzenden Weise und nicht immer, d.h., nicht in allen Predigten in derselben Regelmássigkeit. Der Archetypus (oder die Archetypen?) kónnte anscheinend áàlter als die Urquelle der severianischen Tradition sein. Das würde uns dem Prototypus der Predigten des Petrus von Ravenna sehr nahe bringen; (1) Vgl. E. A. Lowsz, Codices Latini zAntiquiores, 1. Teil (Oxford, 1954) Nt. 36. Los sermones, S. 506-308, 338-347 und 461-477 ; vgl. noch S. 144, Anm. 16 (über Bartholomáus von Urbino als Benützer der Handschrift).

(2) Über die Willkürlichkeiten, die sich der Schreiber am Schluss det Stücke erlaubt, siehe G. Moni, Ponr l'autbenticité du De sacramentis e de l'Expositio Symboli de sain? AAzbroise, in. Jabrbucb für Liturgiemissenschaft 8 (1928) 95.

EINLEITUNG

XV

aber um ein sichereres Urteil darüber fállen zu kónnen, müs-

sen wir die Handschrift zuerst Stück für Stück betrachten. Wichtig ist zu bemerken, dass der Kodex die Sermones im allgemeinen dem heiligen Augustin zuschreibt. Darauf ist, wegen der Abhàángigkeit anderer Zeugen von Va, wie wir noch sehen werden, zu achten. Von den Sermones, diein der Sammlung des Felix nicht erhalten sind, soll hier die Predigt De inimicis diligendis, nur von Va bezeugt, ausgeschieden werden. Von Sermo de iracundia fratrum kenne ich nur einen zweiten Zeugen : die Hs. lat. 3794 der Nationalbibliothek von Paris ; das ist zu wenig um zu textgeschichtlichen Ergebnissen kommen zu kónnen. Reicher ist die Überlieferung der Predigt De natale domini, die stets den Namen des hl. Augustin trágt ; bei dieser Überlieferung gibt es nicht allzuviele Abweichungen und in ihr stellt Va einen relativ guten Zeugen in der Textentwicklung dar. Interessanter für unsere Frage ist die Rede Comtra pharisaeos, weil sie auch in der severianischen Überlieferung belegt ist, obwohl die Zeugen dieser Tradition, die Hss. Casan. und Prat. die unter sich weitgehend übereinstimmen, einen stark abgeleiteten, von Va ziemlich abweichenden Text darstellen ; aber da uns andere zum Vergleich zweckdienlichere

stellen, wie von

Va

Elemente

weit

fehlen,

kónnen

die genannten

abweichen,

oder

wir

schwerlich

fest-

Severianus-Handschriften

ob dieser

Kodex

trotz

der Ver-

schiedenheiten in derselben Textlinie steht. Kommen wir nun zu den Sermones, die sich auch in der Felizianischen Sammlung befinden, so ist Nr. CXLI nicht in der Severianus-Überlieferung vorhanden. Die Lesarten von Va sind zu spárlich und zu unbedeutend, um daraus auf ein befriedigendes Ergebnis, sei es auch nur als eine Hypothese, kommen zu kónnen. Auch für Nr. XII fehlen Severianus-Zeugen; das ist schade, denn Va hat diesmal sehr bemerkenswerte Varianten, die für den Vergleich interessantes Material hátten beitragen kónnen. Es wáre vielleicht móglich gewesen zu wissen, ob diese Lesarten álter seien als die severianische Tradition selbst. Dass diese Móglichkeit nicht unwahrscheinlich ist, beweisen andere manchmal sehr charakteristische Fálle. So im Sermo LXXV, der durch die Hss. 4 und Padua, Biblioteca Antoniana, scaf. 1.1.72) nn»der severianischen Überlieferung vertreten ist, hat Va ausschliessliche Übereinstimmungen mit Kodex Vatic. Lat. 7017, einer Handschrift, die wie Va die Predigt dem hl. Augustin zuschreibt. Solche Übereinstimmungen von Va mit Vatic. Lat. 7017 sind auch für die Sermones XCV und CLI nachweisbar. Sermo XCV hat ausserdem auffallende Übereinstimmungen mit A, und in der CLI. Predigt sind sie ebenso nachweisbar

XVI

EINLEITUNG

in den

Hss. Orléans,

Stadtbibliothek,

Archives Départementales,

341,

und Avignon,

G. II. 94, Handschriften,

die die

betreffende Predigt anonym bringen. Vor allem aber stimmt Va mit Vatic. Lat. 7017 überein. Sind diese in Frage kommenden Lesarten Symptome eines vorseverianischen Textes? Im Sermo CXLIII erweist sich eine enge Verwandtschaft zwischen

Va

und

den

Severianus-Handschriften,

námlich

den Kodizes 12 und 98 von Montecassino ; beachtenswert ist auch die Beziehung zum Kodex Vatic. Lat. 1267, welcher den hl. Augustinus als Verfasser angibt, wáhrend die anderen nicht

felizianischen

Handschriften,

die

Kodizes

Vat.

Lat.

1196, Venedig, San Marco 356, und Paris, Nationalbibliothek, lat. ror2 (der letzte von einem relativ betráchtlichen Alter: 8. oder 9. Jahrhundert) einem anderen textgeschichtlichen Nebenzweig entsprechen. Immerhin hat Va über die casinensischen Handschriften und dem cod. Vatic. Lat. 1267 hinaus eigene Lesarten, die einen vorseverianischen Textzustand widerspiegeln kónnten. Beim XCI. Sermo haben wir eine ausserordentliche Bezeugung des Textes : die zweifellos authentische Rede des Petrus erscheint in den Lektionarien beneventanischer Schrift (Vatic. Ottob. 106, Casinenses 109 und 98) als ein Werk des hl. Augustin oder anonym. Im Titel der Predigt hat eine zweite Hand der Hs. Casin. 98 den Namen des Augustinus in den des Severianus verbessert ; es ist gerechtfertigt zu glauben, dass die Rede in den letztgenannten Handschriften einen sehr reinen Text darbietet, der mit Va übereinstimmt. Die Sermones XII, XCI, CXLI, CXLIII, CLI und: CLTI fehlen in A ; nicht aber so Sermo CVI. Interessant ist aber

hier, dass Va mehr mit Ma zusammengeht als mit 4. Es kàme die Móglichkeit in Betracht, dass Va und Ma Zeugen einer sehr ursprünglichen Severianus-Überlieferung sind, deren jetziger Stellvertreter A ist. Doch wird aus dem kritischen Apparat ersichtlich werden, dass Va und Ma vielleicht einen ursprünglicheren Text im Vergleich zu A darstellen. Im CVI. Sermo sind ausserdem merkwürdige Übereinstimmungen vorhanden zwischen Va, Ma und jener felizianischen Textüberlieferung, die ich als frànkisch bezeichnet habe und wovon spáter die Rede sein wird. Wieder neue Rátsel, die nicht leicht zu lósen sind!

Was schliesslich den Sermo CLII

angeht, so ist hier zu

bemerken, dass das Stück in Va besonders übereinstimmt mit cod. Vatic. Lat. 4222, einem beneventanischen Homiliar,

das verschiedene Predigten des Petrus in einer ausdrücklichen severianischen Tradition enthàlt (1). (1) Vgl. Los serzzones, S. x9.

EINLEITUNG

XVII

Mógen alle diese Bemerkungen über Hs. Va in schwankende Ergebnisse ausmünden, so scheint doch sicher zu sein, dass dieser Zeuge für die Herstellung der in Betracht kommenden Predigten des Chrysologus ausserordentlich wichtig ist. Die Frage, ob seine Lesarten der ursprünglichsten bekannten Fassung angehóren, kann man wohl nicht verneinen. Das hohe Alter der Handschrift würde eine Bejahung befürworten. Dennoch besteht die Móglichkeit, dass Va bei den verschiedenen

Sermones,

die dort enthalten

sind, von

ver-

schiedenen Quellen abhàngig ist, nicht von einem einzigen homogenen Archetypus. Wenn aber Va alle Predigten dem hl. Augustinus zuschreibt, scheint sie am Ursprung einer Uberlieferung zu stehen, die auffallend stándig bei derselben Zuschreibung bleibt. Auf jeden Fall steht Va der severianischen Textüberlieferung sehr nahe und ich rechne diese Handschrift zum ersten, bis jetzt behandelten Zweig unseres Stemmas. Hat der Archetyp von Va die Predigten auch dem Severianus zugeschrieben ? Ausgeschlossen ist es nicht, da, wie wir gesehen haben, diese Zuschreibung sehr alt ist, chronologisch die àlteste (1). Die severianische Überlieferung ist — zusammenfassend gesagt — durch ihr hohes Alter und wegen der Qualitát ihres Textes von grossem Wert. Sie hat auch Stücke (ganze Reden) übermittelt, die die andere Überlieferung nicht kennt. Trotz dieser Vorzüge, hat sie uns jedoch nur einen relativen kleinen Teil des Chrysologus-Erbes überliefert und, wie wir noch sehen werden, viele ihrer Lesarten und sonstiger Textakzidentien müssen vor der Autoritát des zweiten Uberlieferungszweiges zurückstehen. B. DrE FELIZIANISCHE TEXTTRADITION.

Den zweiten Überlieferungszweig der Chrysologus-Predigten nenne ich "felizianisch". Der Erzbischof Felix von Ravenna hat, anscheinend im Jahr 724, die Sermones seines Vorgàángers

Petrus,

die er im erzbischóflichen

Archiv fand,

gesammelt und abschreiben lassen, wobei die bekannte, sagen wir klassische Sammlung entstand, die er mit einem

(1) Einige Korrekturen der je zweiten Hànde scheinen von anderen Handschtif-

ten abzuhángen. So stimmt die Emendation consolatur aus solatur bei Sermo LX XV (PL 52, 141 A) mit der zweiten Hand von Hs. 44 überein und mit den anderen Zeu-

gen der severianischen Tradition. Im CVI. Sermo aber scheint die Emendation

consolabatur aus solabatur (PL 52, 496 A) eine Willkürlichkeit der zweiten Hand von Va zu sein. Andere Emendationen sind offensichtlich selbstándige Korrekturen der je zweiten Hánde.

XVIII

EINLEITUNG

Vorwort und einem Inhaltsverzeichnis ausgestattet hat. Die Predigten, d.h. die ganze Sammlung ist ausdrücklich dem Bischof Petrus von Ravenna zugeschrieben. Es sind im ganzen 176 Reden, unter die einige unechte Stücke eingedrungen sind; dieses Problem wurde bereits an anderem Orte behandelt (!) Wichtig ist zu bemerken, dass das von Felix "herausgegebene" Exemplar die Ur-Vorlage der gesamten Textüberlieferung ausserhalb des ersten Zweiges ist. Die zahlreichen Kodizes der felizianischen Überlieferung lassen sich in drei Gruppen teilen. Die erste stellt die reinste, mehr der Originalvorlage des Felix nahestehende Tradition des Textes dar. Aus dieser leitet sich die zweite Gruppe ab, die ich als ''fránkisch" (framc.) bezeichne, da die meisten Zeugen (nicht nur Handschriften) franzósisch sind und weil sie als Textgruppe hóchstwahrscheinlich in Frankreich entstand. Aus dieser ist schliesslich eine dritte sehr einheitliche Gruppe entsprungen ; ich benenne sie franca deriuata. 1. Die ursprüngliche felizianische Tradition. Codex Vaticanus Latinus 4952. — V. Die erste Gruppe ist leider von sehr wenigen Zeugen vertreten ; sie verfügt jedoch über einen ausgezeichneten Kodex : den Vaticanus Latinus 4952. Er besteht aus 239 Pergamentblàtter und ist erst im ir. Jahrhundert geschrieben worden, aber keine andere der

vollstándig erhaltenen Handschriften der Collectio Feliciana ist vor dem 12. Jahrhundert gefertigt worden. Ravenna ist die Heimat der Hs. V ; der Beweis dazu ist bereits geliefert (?). Kardinal G. Mercati hatte ohne Zweifel Recht als er schrieb,

dass V *é un manoscrito ravennate della raccolta di quei sermoni formata al principio del secolo VIII dell'arcivescovo Felice, e un manoscrito forse risalente attraverso pochissimi intermedii all'archetipo" (3). Auffallend ist manchmal die vollkommene Übereinstimmung in den Lesarten von A4 und V. Dass sich die severianische Uberlieferung unter dem von Felix gebrauchten Material

befand,

ist leicht zu

erkennen

: Nr. CXLIX

der

felizianischen Sammlung ist eine Predigt des Bischofs Severian von Gabala, deren griechischer Originaltext erhalten

(1) Los serzzones, S. 47-87 und 157-225.

(2) Vgl. G. Mxencar, Codici Latini Pico Grimani Pio e di altra biblioteca ignota del secolo X VI esistenti nell'Ottoboniana e i cedici Greci Pio di Modena con una digressione Jer la storia dei codici di S. Pietro in Vaticano (Studi e Testi, 75) (Città del Vaticano, 1938) S. 132 f. (3) Mzncarr, a.a. O., S. 135.

EINLEITUNG

XIX

ist! (7). Wichtig ist also festzustellen, dass beide Texttraditionen, die severianische und die felizianische, nahe beieinander

stehen müssen. Hs. V ist von Herausgebern der gedruckten Chrysologus-Ausgaben benutzt worden. Zu beklagen ist jedoch, dass V von den Herausgebern nicht immer gut bewertet wurde. Profane Hánde haben in neuerer Zeit den Codex verbessern wollen (es sind Korrekturen, die wir nicht immer im Apparat der kritischen Ausgabe wiedergeben) und einer der letzten Herausgeber hat die Handschrift, die er als "codex deprauatus'" bezeichnet, überhaupt nicht gesehen. Wáre aber V verschollen, so hátten wir den gróssten Verlust in der uns bekannten Uberlieferungsgeschichte der Chrysologus-Predigten erlitten. Damit móchte ich aber nicht behaupten, dass V nicht der Hilfe anderer Zeugen derselben Textlinie bedürfe; denn auch V hat Lücken (Blàátter zwischen den Sermones

LXVI

und LXXVII,

CLVII

und

CLXIII,

sowie

der letzte Teil von Sermo CLXX sind verlorengegangen) und Fehler und V ist auch nicht der Prototypus der anderen bekannten Zeugen des betreffenden Handschriftenzweiges. Sind aber die Verschiedenheiten zwischen A4 und V so gross, dass wir von zwei Handschriftenfamilien sprechen kónnen ? Das ist natürlich immer relativ. In Wirklichkeit sind die Varianten zahlreich und markant, so dass sie beide Familien

gut charakterisieren und den einzelnen eine Autoritát gewáhren. Wie schon angedeutet, erweist sich die von V manchmal grósser als die von A4. Im allgemeinen gibt uns V das letzte Kriterium für die Herstellung des Textes. Von Felix stammt auch die traditionelle Reihenfolge der Sermones, so wie man sie gewóhnlich kennt und zitiert. Die Struktur der Collectio Feliciana habe ich schon anderswo behandelt (2). Jede Anderung der Anordnung der Collectio Feliciana, so wie sie in V steht, muss als eine willkürliche Modifizierung betrachtet werden, die von bestimmten Ursachen herrührt. Nicht

nur

das Inhaltverzeichnis,

sondern

auch

die Titel

(1) Vgl. Los sermones, S. 319-122. Kürzlich ist G. Luccursr, in 2477 dei Convegni di Cesena e Ravenna, Y (Cesena, 1969) S. 68-71 auf das Problem zurückgekommen. Er glaubt, dass Sevetianus ein zweiter Name des Petrus wat (vgl. dazu Los serzzonie5, S. 117 £.), denn Felix hátte seiner Sammlung keinen unter dem Namen des Severianus laufenden Setmo einverleibt, hátte er nicht gewusst, dass Petrus auch Seve-

rianus hiess. Das ist abet eineunbegründete Behauptung. Lucchesi hátte sich fragen sollen, ob die Verwechslung Petrus-Sevetianus nicht schon àálter sei als die Enstehungszeit der Collectio Feliciana. Wir haben gesehen, dass Papst Gregor der Grosse und die sehr alte Handschtift JA bereits Zeugen dieser Verwechslung sind. Es ist also anzunehmen, dass Sermo CXLIX schon in das Material des Petrus eingedrungen wat, bevor es Felix benützt hat. (2) Los sermones, S. 249-260.

XX

EINLEITUNG

der Sermones im Text stammen sicher von Felix. Wir werden sehen, dass ebenso in dieser Hinsicht einige Handschriften derselben Familie dem Kodex V untreu geblieben sind. In wieweit ich selber V bei der Titulatur der Sermones gefolgt bin, werde ich spáter erkláren. Codex Romanus Vallicellianus B. 20 — R. Es handelt sich um die ersten 174 Blátter dieses aus drei verschiedenen zusammengebundenen Handschriften gebildeten Bandes. Sie scheinen noch dem r2. Jahrhundert anzugehóren. Ihre Provenienz ist wohl die Toscana ; im Blatt 174Y steht wenigstens die Abschrift einer Bulle, die von Papst Klemens III. an

die dort stationierten ist aber wahrscheinlich,

oder

wenigstens

Kreuzfahrer dass

in der Náàhe

gerichtet wurde

die Handschrift

geschrieben

(1). Es

in Ravenna

wurde.

Jeden-

falls ist R die Abschrift der Collectio Feliciana, die am treue-

sten V folgt. In ihr leben noch viele orthographische Archaismen von V fort, die sie nicht immer verbessert. R gibt auch augenfállige Unrichtigkeiten von V wieder. So schreiben beide Handschriften "LXXVI' statt "LXXXVI" im Titel des betreffenden Sermo (in R hat es eine zweite Hand verbessert). Aber dass V der Hs. R als direkte oder einzige Vorlage zugrunde liegt, kann ich nicht behaupten; man vergleiche z.B. die Zeilen 5o und 9o der XXXIV. Predigt, wo man in A die unanfechtbaren Worte liest, die aus V nicht

abgeschrieben worden sein kónnen. Ja, in einigen Fiállen scheint R sich dem Prototypus gegenüber (dort z.B., wo dieser mit A übereinstimmt) treuer zu verhalten und darin liegt der hóchste Wert des Hs. R. Aber R ist für uns auch dort sehr wertvoll, wo sie die Lücken von V ausfüllt. Leider hat R auch eine Lücke und es ist sehr schade, dass diese mit

einer solchen der Hs. V zum Teil zusammenfállt : zwischen den Bláttern 71 und 72 ist ein Doppelblatt verschwunden, wobei der Schluss des Sermo LXV, der ganze Sermo LXVI und mehr als die erste Hálfte von der LXVII. Predigt in R verlorengegangen sind (?). Wenn wir uns nun an die Lücken von V erinnern, so ersehen wir, dass die Predigten LXVI und LXVII wenigstens zum Teil von den besten Kodizes der felizianischen Uberlieferung nicht bezeugt sind, und es sind (1) Zut bei Los serzones, S. 61, Anm. 58 angegebenen Literatur, sei hier folgendes hinzugefügt : E. B. GannrISON, S7udies in £be History of Mediaeval Italian PainZing, IV (Florenz, 1960-1962) S. 304-306, 315, 367 und Tafeln 261 und 261a. K. BznG, S/udies in Tuscan fwelftb-century. Illumination (Oslo-Bergen-Tromsó, 1968) S. 185 und 310 f.. Censimento, S. 1025 f.. Hs. R wurde auch für die Vorbereitung der Ausgabe det Sermones des Petrus Chrysologus von Augsburg 1758 (suzptibus "Adami et F. Antonii Veitb) herangezogen. (2) Die Lücken in R sind álter als die Hand, die im 17. Jahrhundert die Blàtter des Kodex numetiert hat.

EINLEITUNG

XXI

gerade Stücke im Erbe des Chrysologus, die ebenso nicht in der severianischen Handschriftenfamilie vorhanden sind (1). D«e germamische Umltergruppe der veinsten |felizianischen Überliejerung. ^Die übrigen Zeugen unserer ersten Gruppe gehóren dem mitteleuropáischen Gebiet an. Davon ist nur eine einzige vollstándige Collectio Feliciana erhalten, nàmlich die Hs. Wien, Staatsbibliothek, 3759. — W. Auch hier kommen wieder nur die ersten 126 Blátter in Betracht. Sie sind das Werk eines deutschen Schreibers des 15. Jahrhunderts ; er verwechselt dann und wann v und f und schreibt

sangwine, ewangeliwm, langwor, wlneri, usw. Trotz der Mangelhaftigkeit, die einer so spáten Handschrift eigen ist, weist W wertvolle Lesarten auf und ist zugleich ein Zeuge ersten Ranges des Uberganges von der reinen felizianischen Tradition zur abgeleiteten fránkischen Textüberlieferung. E: E?

Pk

Linz Salzb.

Die Handschriften aus Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek,

Amplon. Q. 105 und Q. 125 — E! und £?, stammen beide vom Ende des r4. Jahrhunderts. E! enthált unter anderen Predigten eine kleine Auslese der Collectio des Felix, im ganzen einundzwanzig Reden ; ich habe nur die Sermones XXVIII und LIV kollationiert. E? ist von einer anderen Hand zwischen den Jahren 1391 und 1396 geschrieben worden. Sie enthált Bll. igiV-129Y die Sermones Petri Rauanensis de symbolo, d.h., die Predigten LVI-LXII. Ich habe Sermo LVIII kollationiert. Hs. Paris, Bibliothéque Nationale, lat. 2454, BIl. 187Y-194. — P£, vom Jahr 1458, hat auch die homiletische Symbolauslegungen des Chrysologus ; ich gebe die interessantesten Varianten der Sermones LVI-LVIII in den entsprechenden Apparaten. E? und Pk stammen ohne Zweifel aus ein- und demselben Archetypus, obwohl E? einen besseren Text aufweist. W ist auf jeden Fall der gediegenste — nicht nur vollstándigste — Zeuge dieser mitteleuropàische Untergruppe. Es ist uns vielleicht móglich geworden Genaueres über den Archetypus dieser germanischen Untergruppe zu erfahren. Es haben sich nàmlich vier Blátter von einer Collectio Feli-

ciana in den Studienbibliotheken von Linz (Nr. 618) und Salzburg (M II 382) erhalten, wo man Teile der Sermones XLI, XLVI,

LIV, LVII

und LVIII findet. Der einzig hier

erhaltene Titel, der des LVIII. Sermo (so auch numeriert),. (1) Kodex R ist durch verschiedene im allgemeinen alten Hánde verbessert worden. Es handelt sich gewóhnlich um gute Emendationen, die zum reinen Text der Hs. V zurückführen, wáhrend die Korrekturen in V/ meist R. wiederspiegeln. R dient dazu die Abkratzungen von V/ zu lesen ; darin ist R sehr wichtig für den: Kritiker.

XXII

EINLEITUNG

beweist, dass es sich wirklich um eine Sammlung des Felix handelte. Die schóne karolingische Minuskel, die auf Kloster Lorsch hinweist, gehórt in die Mitte des 9. Jahrhunderts. Es handelt sich also um die álteste bekannte Handschrift der felizianischen. Sammlung (!. Der erhaltene Text ist nicht umfangreich, aber er genügt um zu zeigen, dass die Lorscher Handschrift oder ein anderer mit ihr eng verwandter Kodex als Grundtext für die Wiener und Erfurter Handschriften in Betracht kommen. Wir dürfen glauben, dass die unter Nr. 320 im Katalog des Johannes Holveld von I433 (3) erwáhnten Sermones Petri episcopi Rauennatensis ecclesie wieder eine in diesem Abháàngigkeitsverhàltnis stehende Handschrift war. Der Prolog des Felix im seiner ursprünglichen Fassung. Es wáre noch zur Würdigung der zur ersten Gruppe gerechneten Handschriften zu sagen, dass nur die wenigsten hier in Frage kommenden vollstàndigen Kodizes den ganzen Text des Prologs des Felix bringen ; in allen anderen Zeugen fehlt der Anfang bzw. die erste Hálfte dieses Vorwortes bis zu den Worten Vnde et uenerabilis. 2. Die fránkische Handschriftengruppe. Wir kommen zur zweiten Gruppe des zweiten Überlieferungszweiges. Ihr Text ist durch folgende allgemeine Eigentümlichkeiten charakterisiert : r. freie Verbesserungsversuche weniger verstándlicher Stellen ; 2. Auslassungen, die fast immer kurz sind und. von geringer Bedeutung ; 3. Wort-

umstellungen und 4. die Sondervarianten.

Bemerkenswert

ist, dass einige Male die fránkische Überlieferung zusammen mit einer Annáherung zur severianischen Tradition bessere Lesarten aufweist als die Handschriften der eben behandelten Gruppe (V R W), so dass die fráànkischen Handschriften, mógen sie auch von der genannten Gruppe abgeleitet sein, sich als Zeugen unentbehrlich

erweisen ; sie dienen náàmlich

nicht nur dazu, den Text von der knappen Anzahl der Zeugen der ersten Gruppe zu bestátigen, sondern auch dazu die Lesarten der severianischen Textüberlieferung zu bekráftigen. Ungefáhr die Hálfte der Handschriften dieser gut bezeugten fránkischen Gruppe (sie ist die reichste) gehórt dem r2. Jahrhundert an, also jener Zeit, als Frankreich eine ansehnliche humanistische Bewegung erlebte, welcher Petrus Chrysologus gefiel; keine Handschrift dieser Gruppe ist ilter. sehr

o ds die Emendationen zweiter Hànde dieser Lorscher Fragmente sind alt. (2) Gorruxs, Nt. 182.

EINLEITUNG

XXIII

Dann hat sich auch das 13. Jahrhundert für den Redner von Ravenna interessiert, aber besonders tat es der Humanismus des r5. Jahrhunderts. Doch müssen wir den Prototypus der fránkischen Uberlieferung in früheren Zeiten suchen.

Der Vergleich der Handschriften beweist, dass die fránkische Uberlieferung kein sehr einheitliches Gepráge hat, wie es Z.B. die Zeugen der dritten Gruppe haben, wie wir noch sehen werden. Die fránkische Gruppe hat eine làngere Entwicklung erfahren. sind Alkuin (! und Paschasius Radbertus (?) die ersten Zeugen dieser Entwicklung ? Das ist móglich ; ich móchte es aber nicht ohne weiteres behaupten, denn die Petrus-Zitate beider Schriftsteller (Radberts hauptsáchlich, der den Petrus hàufig benutzt hat) sind zu unsicher: Alkuin und Radbert schreiben die Predigten des Bischofs von Ravenna zu frei ab. Die Vorlage der fránkischen Textüberlieferung kónnte nicht lange nach Felix entstanden sein. Dieser Vorlage, d.h. dem Archetypus

aller fránkischen Handschriften, die wir kennen,

entging die

CX XIV. Predigt; wir müssen das als eine Un-

achtsamkeit des Schreibers dieser Vorlage ansehen. Bevor ich zur Aufzáhlung und Beschreibung der einzelnen Handschriften unserer fránkischen Gruppe komme, ist noch zu bemerken, dass einige davon die ursprüngliche Reihenfolge der Predigten, die sie von Felix erhielten, wie schon angedeutet, geándert haben. Felix hat die Sermones ohne eine allgemeine Systematik geordnet; er hat anscheinend Zibelli sermonum aneinandergefügt, so wie sie kamen (?). Einige Schreiber haben in dieser Hinsicht, besonders nach den liturgischen Bedürfnissen (Perikopensystem und Festzyklen) in der Collectio Feliciana Ordnung geschaffen. Sie haben es aber nicht alle gleich gemacht. Einen Vergleich der verschiedenen Systeme der grossen Predigtsammlung kann der Leser selber machen mit Hilfe der synoptischen Tabellen, die in den folgenden Seiten gegeben werden. Die Reihenfolge in den gedruckten Ausgaben ist immer die des Felix gewesen; beiihr wird auch unsere kritische Ausgabe bleiben. Kommen wir zu Betrachtung der einzelnen Handschriften, so ist bei der Herstellung der Zusammenhánge die grósste Vorsicht geraten, da viele angebliche Vorlagen nicht erhalten sind und die Kontaminationen nicht immer mit Sicherheit festzustellen sind. (1) Vgl. Los sermones, S. 84 f. (2) Ebda., S. 86 f. Über die Beziehung des Paschasius Radbertus zu Petrus Chrysologus, siehe F. G. CaEMER, Die Fasfenansage Jesu, Mk 2, 20 und Parallelen in der Sich? der patristischen und scholastischen Exegese, in. Bonner Biblische Beitráge 25 (1965)

119-I21.

)

(3) Über die Bildung der Collectio Feliciana durch Felix, vgl. Los sermones, S. S. 249-254.

XXIV

EINLEITUNG

Die Hss. Cambridge, Trinity College, B. à. 82 — 4, und Dublin, Trinity College, B. 2. 2 — Du. A gehórt der ersten Hàlfte des 12. Jahrhunderts an. Gemischt mit anderen Vàterpredigten enthált sie sieben Weihnachtspredigten der Collectio Feliciana (Petri Rauennatis) (*). Die Vorlage scheint einem noch frühen Stadium der fránkischen Textentwicklung zu entsprechen; wahrscheinlich handelt es sich um eine chronologisch ziemlich alte Handschrift (vor V), die aber schon klare Symptome des Ubergangs zur fránkischen Textüberlieferung aufweist. Auffallende Ubereinstimmungen mit der Hs. Paris, B.N.,lat. 2471 kónnten bedeuten, dass zwischen A4 und den Hss. G Pb Pe und Pd, mit welchen wir uns

nachher bescháftigen werden, Kontakte existieren. — Dw ist ebenfalls eine homiletische Miszelle, die um 1200 geschrieben worden ist ; sie stammt aus der Augustiner-Abtei Keynsham (Somerset) und enthált als Werke des Petrus von Ravenna folgende Sermones der Collectio Feliciana : LX XIV (Bl. 36) LXXV (Bl. 37), LXXVI .(Bl.-38) LXXVH (Bl:^39), LXXXII (Bl 409, LXXIII (Bl. 41), LXXXI (Bl. 60), LXXXIV .(Bl461); XL; (Bl-63; EX NUXTIB(Blbonetund XVIII (Bl. 134) (?) Du und 4 haben sehr áhnliche Textmerkmale und beide Handschriften sind vielleicht aus einund demselben Archetypus hervorgegangen. Dw, mehr sie als 4, lásst sich gut mit den Zeugen der folgenden Handschriften-Untergruppe vergleichen, woraus man ersieht, dass zwischen beiden Familien eine enge Verwandtschaft besteht.

Pf Pb P: Pd Pe

Die Handschriftengruppe : Panis, Bibltothéque Nationale, lat. 2145 — Pf Namur, Bibltothàque de la Ville, 60 — N Paris, Bibliothéque Nationale, lat. 2146 und 2471 — Pb und Pz Paris Bibliothóque Nationale, lat. 2319 — Pd Paris, bibltothéque Nationale, lat. 2820

— Pe und

Bologna, Collegio d Spagna, 18 — G. Von Pf (x3. Jahrhundert) kommen nur die ersten r39 Blátter in Betracht. Sie bieten

eine

Collectio

Feliciana,

in welcher

die

Sermones

CVII, cCXXIViCXXX5» (CXXXHICXXXVIBNUGDXI, CLXV-CLXVII und CLXXV fehlen und CLII, CLXVIII, CLXIX und CLXXIV einen unvollstàndigen Text aufweisen. Anscheinend ist ein Vorderblatt der Handschrift mit dem (1) Vgl. Los serzzones, S. 55 £. (wo zu vetmetken ist, dass Sermo CXLIX auch hier auf den CXLVIII folgt) ; siehe ebenso S. 74. Zur dort angegebenen Literatur sei hinzugefügt E. Epwanpns, Memoirs of Libraries, Y (London, 1859) S. 185, Anm. (cccxxxvi) : Identifizierung unserer Handshrift mit einem im Katalog von Christ Church Monastery aus Hs. Cotton Galba E, IV (15.-14. Jahrhundett) des British Museum erwáhnten Kodex. (2) Genaue Angaben der Handschrift erhielt ich von Mts. C. Frame, wofür ich mich hier bedanke.

EINLEITUNG

XXV

allgemeinen Titel verlorengegangen. Bl. 138 und r39 enthalten ein von zweiter Hand geschriebenes Inhaltsverzeichnis der liturgisch angeordneten Sermones und rote Ziflern geben die Blátter an, wo sich die Predigten in der Handschrift befinden ; denn die Reden sind im Kórper des Kodex nicht liturgisch verteilt, sondern sie folgen der ursprünglichen felizianischen Anordnung. Wenigstens die 139 ersten von den rgo Bláttern, aus denen der jetzige Band besteht,

kommen

aus

der Abtei

Saint-Martin-de-Tournai ;

So bestátigt es eine Hand aus dem 13. oder 14. Jahrhundert : "liber Sancti Martini Torn(acensis)'' ; vielleicht wurde dieser Teil der Handschrift auch dort geschrieben. Charakteristisch bei Pf ist, dass sie háufige Umstellungen macht ; der Schreiber

verschuldet

Versehen, die er selber dann

verbes-

sert; er tilgt oft halbe oder ganze Woórter, die er verkehrt abgeschrieben hatte und schreibt die richtigen daneben. Wahrscheinlich durch die Feuchtigkeit sind leider einige Seiten so verdorben, dass man sie nur mit grosser Mühe lesen kann ; bei manchen war es mir überhaupt nicht mehr móglich. Hs. N ist eine vielleicht unmittelbare Abschrift von PJ. N ist eine Papierhandschrift des 15. Jahrhunderts ; von ihren 334 Bláttern (von denen einige, nàmlich Bl. 330-334 sehr verdorben sind, wáhrend mindestens ein Blatt zwischen 328 und 329 fehlt) kommen für uns nur die ersten 208 in Betracht. Mit Bl. 208 endet die Collectio Feliciana, welcher die Eftstula ad. Eutychen des Petrus hinzugefügt worden ist. Nur ausnahmsweise tragen die Sermones ihre Titel. Die Handschrift hat auch am Anfang eine Lücke, so dass sie erst mit den Worten $vraesentes corripit et futuros von Sermo II, Zeile 81 anfáàngt. Pf hat zwischen den Sermones CX XII und CXXIII die Perikopen Ezechiel 8, 1-4 und r7, 1-6 eingefügt, biblische Texte, die mit den genannten Predigten überhaupt keinen Zusammenhang haben. Diese Perikopen hat N treu nach der Vorlage abgeschrieben. Pb und Pz sind membra disiecta eines einzigen Kodex (von Pz kommen nur die Blátter 37-69 in Betracht) aus dem 13. Jahrhundert. Tatsáchlich dort, wo die Numerierung der 130 Blàtter von Pb aufhórt, folgt diejenige von Pz, deren drei ersten Folien ein wenig beschàdigt sind. Die rómische Blàtternumerierung scheint von einer Hand des r4. Jahrhunderts zu sein. Ungefáhr in derselben Zeit wurde der Text des Sermo

LII am

Rande des Blattes CXXX,

d.i. des

letzten von Pb, ergánzt, da die genannte Predigt in Pb wegen der Zerstückelung der Handschrift unvollstándig geblieben war. Von Pz sind die Blátter CLXVII bis CLXIX verschwunden,

wobei

einer

oder mehrere

Sermones

fehlen

(genau kann man es nicht wissen, weil Pz sich nicht der traditionellen felizianischen Reihenfolge der Reden anpasst) ;

XXVI

EINLEITUNG

Blatt CLXX (jetzt 37) bringt einen Text von Sermo CXL, dessen Anfang fehlt. Aber die Lücken zwischen den jetzigen Bll. 6r und 62, 69 und 70, sind álter als die obengenannte rómische Numerierung der Folien, da sich diese Numerierung ohne Unterbrechung durchzieht. Die Provenienz ist das Zisterzienserkloster Beaupré bei Beauvais (vgl. Bl. 157v von Pz). Als Pb-Pz von Philipp von Béthune erworben wurden war die Handschrift offensichtlich schon zerstückelt ; in der

Tat hat eine Hand des 17 Jahrhunderts im ersten Blatt von Pb '"Tome r", im ersten von Pz aber "Tome 2" notiert (!). Bezeichnend für P5-Pz ist, dass der Schreiber ohne Bedenken

Worter auslásst, die für ihn nicht verstándlich genug sind. Pd, Bll. 135v-168, und Pe, Bll. 27-37, beide aus dem r3. Jahrhundert, sind auch Zisterzienser Handschriften. Schrift und Verzierung von P4 sind Zisterzienser Schreibart ; von Peist die genaue Herkunft nachweisbar : Kloster Foucarmont (Rouen). Beide bringen dieselbe weihnachtliche und ósterliche Auslese der Predigtsammlung des Chrysologus ; es sind

die Sermones LXXIII-LXXV, LXXVILI-LXXXII, LXXXIV und CXL-CXLIV. Palàographisch gesehen kónnte P4 ein bisschen álter als Pe sein; in textgeschichtlicher Hinsicht kann Pe eine direkte Abschrift von P4 sein. Im Sermo LXXXII, Z. 20 der Spalte 432 bei PL 52, haben beide Kodizes sepulcrum, wahrend sie in der náchsten Zeile die orthographische Form sepulchrum bringen. Es wáre interessant die Herkunft der homiletischen Sammlung G zu kennen; denn alle anderen Handschriften der Nebengruppe, die ich jetzt bespreche, ausser Pf, sind Zisterzienserhandschriften und kommen aus Nord-Frankreich oder aus dem Süden des jetzigen Belgien. Von den 247 Blàttern

von

G interessieren

uns

nur

Bll. 96-roov,

die Oster-

predigten des Petrus von Ravenna enthalten, nàmlich den sermo LXXIII, die Zusammenstellung von LXXIV Z. 1-17 J- LXXV Z. 29-45 -- LXXIV Z. 33-106 ein Stück bildend, die Sermones LXXVI und LXXXII, die Predigt CCXXXV des hl. Augustinus (?) und die Sermones LXXXI und LXXXVIII

des Petrus. So enthált G kein Stück, das nicht

auch in den Osterserien von Pd und Pe (ebenso in Pb vorhanden) sich findet. G kann von Pd oder Pe abhángig sein ; chronologisch ist er auch jünger: er wird wohl um 1300 geschrieben worden sein. (1) Bei der Pariser Nationalbibliothek, besonders bei Madame Raymond Bloch, bedanke ich mich sehr für eine genaue Auskunft über die Handschriften P? und Pe. (2) Eine kritische Ausgabe des CCXXXV. Sermo des hl. Augustinus verdanken wir C. LAunor, Le serzon CCX XXV de saint Augustin pour un lundi de Páques, in Revue Bénédictine 67 (1957) 129-140. Die bononiensische Handschrift folgt det bei Lambot mit den Sigeln H und F meist vetbreiteten Texttradition.

EINLEITUNG

XXVII

Zusammen mit den anderen Handschriften derselben Gruppe sind auch diese sechs bzw. sieben Zeugen einer noch ziemlich

reinen

Texttradition

ihrer

Familie.

wichtigste Zeuge dieser Familie ist, kann sehen. Pf beweist, dass der Archetypus eine lectio Feliciana war, da Pf die ursprüngliche Sermones bewahrt. Im allgemeinen folgen sicht alle andere Handschriften,

nung

der Predigten.

Dass

Pf der

man leicht erklassische ColReihenfolge der in dieser Hin-

ausser P6, derselben

Ord-

Es ist aber interessant zu bemerken,

dass Pb, eine Handschrift, die andererseits alle Sermonés nicht hat, die auch von Pf ausgelassen wurden, Bl. XLVII,

dort wo Sermo I der Felixsammlung anfángt, einen grossen ausserordentlich mit roter und grüner Farbe ausgeschmückten Anfangsbuchstaben H (von Hod?e) hat. Der Schreiber oder Rubrikator von Pb hat die für die Titel frei gelassenen Ráàume nicht ausgefüllt ; doch schreibt er die ganze Serie dem Petrus von Ravenna zu (Bl. 1) und dasselbe tun Pf und die übrigen Handschriften dieser Nebengruppe. Textkritisch ist Pf zuverlàssiger als Pb; ich habe trotzdem beide Zeugen kollationiert. Ist Pb von Pf extrahiert worden ? Wiederholungen von ganzen Sermones oder von Fragmenten, die dem Schreiber von Pb unterlaufen, besagen nur, dass er bei

seiner selbstándigen Neuordnung der Collectio des Felix nicht genug aufgepasst hat. Auf jeden Fall verdienen alle Zeugen der jetzt behandelten Nebengruppe die Aufmerksamkeit des Kritikers und es ist schade, dass, wie gesagt, nicht

alle Sermones der Felixsammlung in dieser Handschriftenfamilie vertreten sind. Schwieriger ist es die gegenseitigen Kontaminationen dieser Zisterzienser Handschriftengruppe zu erkláren mit anderen Handschriften (W, besonders Pf Pb — C Pa). Mit grosser Sicherheit kann man behaupten, dass zwischen dieser und der A4-D«-Gruppe eine Verwandtschaft besteht, die aber mehr auf textkritischen Argumenten, als auf der unmittelbaren Aufeinanderfolge der Sermones LXXXIV und XL beruht; denn diese Folge ist auch in anderen Handschriften vorhanden und sie kann aus dem Inhalt beider Predigten (die erste ist eine Auferstehungspredigt und die zweite

eine Rede

über den

liturgiegeschichtlich rechtfertigt werden.

Guten

Hirten,

also beide sind

gesehen —Osterpredigten)

leicht

ge-

Die Hss. Cambrai, Bibliothóque de la Ville, 543 — C und Paris, Bibliothéque Nationale, lat. 16867 — Pa. Die Zeugen der nordfranzósischen

zisterziensischen

Familie,

die ich bis

jetzt behandelt habe, stehen in enger Beziehung zu den Schwesterhandschriften C und Pa. Die Heimat von C ist auch ein Zisterzienserkloster: Vaucelles (Diózese Cambrai),

PXSSVRTUE

EINLEITUNG

wáhrend Pa aus einem von Cluny abhángigen Priorat stammt, nàmlich aus Saint-Martin-des-Champs (Bistum Bourges). C gehórt der Mitte des 12. Jahrhunderts an; sie besteht aus 211 Pergamentblàttern, da aber eines am Anfang des Kodex verlorengegangen ist, ist das vorangehende Register der Sermones unvollstándig. C hat eine eigene Verteilung der Sermones, logischer als V und ganz áhnlich wie Pa und wie die nachher zu besprechende Hs. von Tours : T'; aber hier und textgeschichtlich geht C viel enger mit Pa als mit T zusammen. C ist inhaltlich vollstándiger als Pa und T. Ausser

dem

CXXIV.,

der

in allen

Handschriften

dieser

fránkischen Gruppe fehlt, ist nur Sermo CLXV in C nicht vorhanden, eine Predigt, die hingegen in Pa und T gegenwártig ist. Es ist móglich, dass der CLXV. Sermo wegen seines Inhaltes — es handelt sich um eine Rede, die gelegentlich einer bestimmten Bischofsweihe gehalten wurde — den Schreiber von

C nicht interessiert hat ; doch hat C andere

áhnliche Ansprachen nicht ausgelassen. (!) Von

Pa,

185

Pergamentblátter,

interessieren

uns

nur

die ersten 172 Blátter, die die Sermones des Petrus enthalten; die übrigen bringen zehn Predigten anderer Autoren (2). Der Kodex ist wegen des Verlustes der letzten Blátter nicht vollstándig. Pa ist ein bisschen spáter als C geschrieben worden ; er scheint dem Ende des 12. Jahrhunderts anzugehóren, wenn nicht dem Anfang des 13.. Pa ist schon in einem Katalog des 13. Jahrhunderts der Bibliothek des von Marmoutier abhàngigen Priorats Saint-Martin-des-Champs zu finden, was geographisch unsere Handschrift dem Kodex T annáàhert. Aber wir kónnen nicht behaupten, dass Pa eine Abschrift von T sei; die Prüfung der Lesarten, die in Pa manchmal ursprünglicher zu sein scheinen als in C, verbietet ebenso zu glauben, dass Pa eine direkte Abschrift von C ist. In Pa fehlen ausser dem CX XIV., folgende Sermones : CXXVII, CXXXI, CXXXVII, CXL-CLX, CLXII, CEXLII, CLXVII-CLXX, CLXXV und CLXXVI. Die CXXVII. Predigt, die im Mittelalter nach Paulus Diaconus als ein Werk des Johannes (Chrysostomus) in der Liturgie gelesen (x) Vgl. Los serzzones, S. 65. (2) Nàmlich Ioannis episcopi. Dignitas bumanae originis... (PL 95, 3205). — Iobannis episcopi. INezo qui nesciat primum bominem... (PL 95, 1208). — Ma»xizi. Quia nonnulloTHU 651 consuetudo... (PL 57, 301 : Homilia XXXVI). — Caesarii. Sanctam et desiderabilem.. (CC CIV, S. 767 : Sermo CLXXXVIII). — Arzbrosii. "Aeterni nozinis uirgineum partum... (Mr, INovae Patrum Bibliothecae tomus I, Romae,

1852, S. 210 :

Sermo CII). — Iobannis. Eit reclinauit eum in praesepio... Eit reclinauit eum mater... (LAnecdota Maredsolana, 5, YI, S. 392). — lobannis. Fides est religionis... (PL 95. 1210). — Faustini. Rogo uos et admoneo, fratres carissimi, ut in isto legitimo... (PL 39, 2022). — "Ante dies deuotionem... (Maximus von Turin, Sermo LXVI : CC XXIII, S. 276). — "Audistis, carissimi, sicut euangelica tuba... (PL $7, 303 : homilia XXXVII).

EINLEITUNG

XXIX

wurde (!), ist, wie angegeben, hier ausgelassen worden ; sie ist aber in C und in T' vorhanden. Die Auslassung der Weihnachtsserie CXL-CLX ist in Pa auffallend. Die Sermones QXETESCXEV, OXLVHT, CET, CLVIH, CEXII CEXVII und CLXXVI sind ebenfalls in T weggelassen worden. Von T wird noch die Rede sein. C und Pa sind aus dem selben Archetypus abgeleitet, der von beiden Abschreibern mit grosser Treue wiedergegeben wird. Dass dieser Archetypus eine traditionell geordnete Collectio Feliciana war, beweist die Tatsache in Pa, dass Sermo I der Felixsammlung, welcher die r6. Stelle in der Pariser Handschrift (Bl. 17v) einnimmt, in ausserordentlicher Weise in Pa anfàngt : die liturgische Rubrik, der Anfang der evangelischen Perikope und der Name des Verfassers werden ausnahmsweise angegeben (?, wáhrend die anderen Sermones nur einen einfachen Titel haben. Dasselbe geschieht in C, wo Sermo I die 1o. Stelle einnimmt. Der Archetypus, der, wie gesagt, nicht weit von der vorausgehenden Zisterzienser Handschriftengruppe absteht, ist das Ergebnis eines Bestrebens, aus eigener Anregung die korrumpierten, falsch überlieferten oder sonst schwer verstándlichen Passagen zu verbessern und zwar nicht immer aus der offensichtlichen Sorge um Annáherungen an den hypothetischen Originaltext, sondern um eine klare Fassung zu erhalten. (3)

Hs. Tours, Bibliothéque de la Ville, 308 — T. C und Pa weisen auffallende Übereinstimmungen auf mit T, einer 156 Pergamentblátter umfassenden Handschrift, die in Marmoutier geschrieben wurde. Marmoutier war das Mutterkloster von Saint-Martin-des-Champs ; das allein kónnte schon eine Beziehung zu Pa verraten. Eine Eintragung in T stellt fest, dass "Factus est liber iste in tempore Guillermi armari anno nono Heruei abbatis, anno uero ab incarnatione domini Mo Co LX XXm? VIt?", also 1186 (5$), und dass (x) Vgl. Los serzzones, S. 189-195. (2) Sabbato secunde ebdomade quadragesime secundum. Liam usw. Ornelia beati Petri Rauennatis. XVI. (3) In früheren Jahren habe ich diesen Archetypus hóher eingeschátzt als heute. Vgl. Sources Chrétiennes, CLXVII (Chromatius, II) S. 115. (4) Vgl. Los serzores, S. 68. Dieses Kolophon kann ich im Werk der Benediktiner von Le Bouveret, Colophbons des zanuserits occidentaux des origines au X V.Ie siecle nicht auffinden. Bl. 69Y der Handschtift liest man : *'Sum ex libris Gaspardi Regnoust( ?) Relig. Anno domini Milessimo..." Was folgt ist verwischt. Bl. 81Y ist aber Anno domini Millessimo sexcentessimo vigessimo 89" zu lesen. Am Rande des Sermo CLXII Bl. 144Y steht : quatuor temporum 1622, 1623, 1629". Bl. 8 ist Folgendes eingetragen worden : Monsieur le reverendissime ( ?) e Illustrissime Cardinal de Richelieu RR BB 8 Marmoutier" (das letzte Wott ist halb verwischt). Über die

Beziehungen zwischen Kardinal Richelieu und dem Kloster Marmoutier vgl. P. Proxiw, Le Cardinal de Richelieu dans ses rapports avec les bénédictins de la Congréation de Saint- Maur, in Revue des Questions Historiques 49 (1891) 145-148.

XXX

EINLEITUNG

*VI uolumina facta sunt in tempore Guillermi armarii, preter plura antiphonaria". Guillermus selber hat auf dem letzten Blatt "excerpta ex Decretis Gratiani' geschrieben. T ist eine Collectio Feliciana, die mit dem Prolog des Felix anfángt, die aber auch eine eigene Reihenfolge aufweist, welche wahrscheinlich

demselben

Guillermus

zuzuschreiben

ist;

dieser

hátte dann auch die liturgischen und biblischen Themen besser geordnet. In dieser Umgestaltung der Ordnung der Predigten hat T viele Übereinstimmungen mit C und Pa, wie ich schon gesagt habe; immerhin verhalten sich C und Pa in dieser Hinsicht treuer gegeneinander als gegen T, so dass sich hóchstwahrscheinlich C und Pa beeinflusst haben,

wáhrend die Übereinstimmungen mit T zufállig sein kónnen oder, besser gesagt, sie hángen von derselben Logik ab, die

unabhàngig von den anderen Schreibern die Umordnung der Reden und ihre Gruppierung nach Themen verursacht hat. Jedoch ist es nicht ausgeschlossen, dass der Schreiber von T' die Umgestaltungen von C und Pa oder anderer Schwesterhandschriften nicht gekannt hat. Von ihnen ist T' die Handschrift, die sich treuer an die Reihenfolge von V anschliesst ; wenigstens hat sie erst nach dem XIII. Sermo angefangen die Reihenfolge umzugestalten, wáhrend C und Pa von Anfang an der Ordnung von Felix nicht nachfolgen. Es fehlen in T' folgende Sermones

: XVI,

XVIII,

XXI,

XXVIU-XXX, XLVILOSXLVIIE«E3 LEE 3EXOVG TIS XCIHIL. CIE;«CXVII-CXXa GXXIVASUCX IIIa € XV CXLVIII, CLL;CLVIIE, CEXIHI; ICEXVIbaOLX X Pound CLXXVI. Einige von diesen Auslassungen kónnte man sich leicht erkláren. So ist vielleicht Sermo L ausgefallen, weil er aus dem Homiliar des Paulus Diaconus als ein Werk des Johannes Chrysostomus wohl bekannt war. Ahnliches kónnte man vom Sermo CXLV und von anderen Stücken sagen, obwohl T' Predigten enthàált, die durch oft verwendete liturgische Lektionarien bekannt waren, wie es der Fall ist bei den Sermones CXXVII und CLII. Wahrscheinlicher jedoch ist, dass manche Auslassungen im System des Abschreibers begründet sind, nicht alle Sermones einer Serie abzuschreiben, die ein- und denselben Passus der Heiligen Schrift oder dasselbe Thema besprechen, auch wenn solch ein Verfahren nicht immer regelmássig erscheint. Die Verwandtschaft von T' zu C und Pa ist unleugbar. In den Lesarten gehen manchmal C und T zusammen, indem sie von Pa abweichen. Trotz allem sind die Schwesterhandschriften C und Pa nicht die am meisten T nahestehenden Zeugen ; dies werde ich an anderer Stelle behandeln. Der Schreiber

von

T, mehr

als die von

C und

Pa, àndert

nach eigener Willkür den Text, macht viele Fehler und làsst vátze aus, die er selber (oder eine gleichzeitige Hand) spáter

EINLEITUNG

XXI

am Rande der Handschrift hinzugefügt hat. Kodex T habe ich nur bis Sermo XXVII vollstándig kollationiert. Die Hss. Durham, Cathedral, A. III. 11 — D und

Paris, Bibliothéque Nationale, lat. 15672. — Ph. Trotz ihrer Unvollkommenheiten sind T' und die sechs verlorengegangenen Schwesterhandschriften von Marmoutier in der Textgeschichte unserer Predigten nicht unwichtig : sie sind die Vorlagen anderer bekannter Zeugen, nàmlich der Handschriften D und PA. Die in den Bláttern roo-r49 der Hs. D zwischen den Dialogen Gregors des Grossen und einer Auslese vom Ofus imperfectum vn Matthaeum sich befindenden '"Excerpta quaedam ex sermonibus beati Petri Rauennatis" sind von einer Hand des 13. Jahrhunderts geschrieben worden. Weil nicht nur die Felizianische Sammlung als solche, sondern auch der Text der einzelnen Reden exzerpiert worden ist, wobei der Schreiber, um die Excerpta bes-

ser zu verketten, den Originaltext des Chrysologus umgeàndert hat, fállt D aus der Reihe der guten und zuverlàássigen Zeugen heraus. Die Reihenfolge der Sermones ist hier die von T ; auch in den Lesarten stimmen D und T überein (!). Dieselben

Merkmale

weist PA auf, die dem alten Bücher-

gut der Sorbonne angehórt hat (?). Es sinds 92 Pergamentblátter mit einer Schrift vom Ende des r4. Jahrhunderts. Sermo I und ein Teil von II wurde zwischen dem Prolog des Felix und dem Register der Predigten abgeschrieben ; beide Texte aber wurden nach dem Register an ihrem richtigen Platz wiederholt. Nach dem anláàsslich der Hs. D Dargelegten ergibt sich auch die Auswertung der Hs. P7. Die Hss. Oxford, Balltol College, 223 — Ob und

Brüssel, Kónigliche Bibliothek, 168-94 — I. Mit T gehen wieder zwei andere Handschriften ziemlich eng zusammen : Ob und I. Die heterogene Predigtsammlung Ob wurde in der 2. Hàlfte des 12. Jahrhunderts geschrieben ; sie enthált dreissig Reden des Petrus von Ravenna. Der Kompilator unterbrach die Abschrift verschiedener Predigten des hl. Bernhard, um verstreute Sermones des Chrysologus abzuschreiben,

die er aber im Kodex

nicht

immer

zusammen-

hàlt. Es war bei ihm auch nicht üblich die Namen der Verfasser anzugeben. Es handelt sich um folgende Sermones: CXIV (Bla, CEXVIL(BEL 22v), CXLIX. (Bl.:24Y), CLV (Bl. 25v), CLVI (Bl. 37), CLVII (Bl. 39), CLIX (Bl. 40), CLX (1) Die Herkunft det Hs. D bleibt mir unbekannt. Eine andere Handschrift, die aus der Kathedrale von Durham stammt und von welcher spáter die Rede sein witd (Hs. X), gehórt zu einer verschiedenen textgeschichtlichen Abzweigung. (2) Vgl. Los sermones, S. 6o.

XXXI

EINLEITUNG

(Bl. 41v), VII (Bl. 46), VIII (Bl. 48), XI (Bl. 50), XII (Bl. 51v) XIII (Bl. 53), CLXVI (Bl. 55v), XLI (Bl. 57); XLIII (BL.:59Y); XLII (Bl. 61), LXIII (Bl. 63),.L XIV (BL.65 "EXV (BE 625 LXXIV (Bl. 97), LXXVII (Bl. 99), LX XV (Bl. riooY), LXXXII (Bl. 103), LXXXIV- (BL. 104Y), XE: (Bl3107) X XSTXBE 108v), LV (Bl. 11ov), LXXXIII (Bl. 1x12) und CXXXV (Bl. 143). Diese Reihenfolge muss mit der von Hs. 7 verglichen werden. In der náchstfolgenden Tabelle sind auch zum weiteren

Vergleich

die

Aufeinanderfolgen

einiger

Teile

von

C und T herangezogen worden; denn C, eine Handschrift, welche textkritisch Ob sehr nahe steht, kann auch text-

geschichtlich von Ob und I nicht weit abstehen, weniger als Pa und sogar als T, wenigstens was die Reihenfolge angeht. Andererseits hat T' nicht Sermones CXLV, der in Ob vorhanden ist, und CLXVII, welcher bei 7 zu finden ist.

An erster Stelle gebe ich 7 an, weil diese Handschrift vollstándiger (1!) ist : )

Ob

167



T

167

140 I4I I42 143 I44 I45 I47

I47

149

140

148

150

I45 146 I47

148 I49 I54

150

I51

I5I

152

153 I55 156 157 158 159 160 /Á 8

153 T55 156 I57 159 160 7 8

I55 156 157 158 159 160

(1) Sie ist vollstándiger als das, was man in der Beschreibung VAN pEN Gryws, ue des manuscrits de la Bibliotbóque Royale de Belgique, YII (Brüssel, 1903) S. 170 angibt.

EINLEITUNG I

Ob

XXXIII

"8

HE

Jun

I2

307

I2

13

13

I3

166 AI 43

42

I3I 73 74 75

166 4I 43

42

63 64

63 64

65

65 66 I3I 73 74 75

74

76 77

76

77 33

/y

8o

82

83

80

82

82

83

84

79 8r

79 8r

78 40 39 55 125 126 54

d: II I2 RS 166 4I 43 42

II

78 84

40 39 55

40 39 55 Ern

135

Diese Tabelle zeigt nicht alle Parallelen von T auf. In der Reihenfolge CX XV, CXXVI und LIV von 7 passt sich diese Handschrift an C und T an, die beiden letzten Quellen aber stellen die Ordnung um: LI, CXXV, CXXVI. Wie gesagt, Ob und 7 náhern sich mehr C als T, aber in der Folge XI,

XII, XIII, CLXVI, XLI, XLIII und XLII gehen O5 und I mit T' zusammen, nicht mit C (auch nicht mit Pa). Sollen alle diese

Konkordanzen

bedeuten,

dass

Ob und

Il, sowie

C und 7 (in anderen hier nicht beachteten Teilen auch Pa) von einer allgemeinen Vorlage mehr oder weniger abhángig sind ? Es ist uns eher erlaubt dies anzunehmen,

als zu ver-

XXXIV

EINLEITUNG

muten, dass alles zufállig ist oder dass die Handschriften unabhàngig von einander bei der Umgestaltung der Collectio Feliciana zu denselben oder mindestens zu ganz àhnlichen Ergebnissen gekommen sind.

Die Hs. I scheint von Ob (nicht unbedingt unmittelbar) herzukommen. Nur eine gediegenere Analyse der Lesarten kónnte uns hier zu einem endgültigen Urteil bringen. Meines Erachtens aber verdienen Ob und / diese Analyse nicht. Ich glaube, dass beide Handschriften zur fránkischen Untergruppe, von welcher wir jetzt sprechen, gehóren, ohne dass sie wegen ihres Reichtums an Inhalt, der Qualitát des Textes oder wegen ihres Alters Zeugen ersten Ranges darstellen. Von Ob gebe ich nur gelegentlich für schwierigere Stellen im Apparat die Varianten; Lesarten der Hs. / werden im Apparat des VII. Sermo zum Vergleich angezeigt. Um nun die Beschreibung von 7 zu vervollstándigen, muss ich bemerken, dass die 45 Predigten des Petrus alle zusammengestellt auf den Blàáttern 73-ror dieser Miszelle vorkommen. Sie wurde im 15. Jahrhundert geschrieben und kommt "ex conventu minoritarum Mechlinie", wie eine Bemerkung vom Jahr 1536 besagt; eine andere auf dem Einband sich befindende Bemerkung weist auf Roedencloester hin. I schreibt die Sermones dem Petrus von Ravenna zu, was Ob,

wo keine Titel zu lesen sind, nicht macht. Im übrigen, wie aus der Tabelle ersichtlich ist, enthàlt 7 Elemente die Ob nicht hat ; daraus ist zu ersehen, dass / keine unmittelbare

Abschrift von Ob sein kann, mógen auch beide Handschriften ein- und demselben Archetypus entsprechen. Als 7 geschrieben wurde war Ob schon in England. Im r5. Jahrhundert war Ob in Westminster ; in seiner Beschreibung der Handschrift drückt R.A.B. Mynors die Meinung aus, dass sie vermutlich, **presumably", in Westminster geschrieben worden sei (?). Ich frage mich, ob die Móglichkeit ausgeschlossen ist, dass die Handschrift in Nordfrankreich oder in den mit

Frankreich angrenzenden Niederlanden entstanden ist. Palàographisch betrachtet ist diese Vermutung nicht unwahrscheinlich. Das heutige Belgien ist die Heimat von 7 ; da C geographisch nicht weit entfernt von I ist, werden wir wohl in diese Gegend den Archetypus von Ob und 1 setzen müssen. Zwei Schwesterhandschriften eines anderen. Avchetypus

der frünkischen Ü berlieferung : Oo.

Tod, Biblioteca Comunale, 107 — J und Oxford, Balliol College, 168. — O. Verschieden vom ArcheÉ I Peut. Mwons, Catalogue of the Manuscripts of Balliol College Oxford (Oxford, 1963) S. 219.

EINLEITUNG

NOUNV.

typus der bis jetzt behandelten Handschriften der fránkischen Überlieferung muss der Grundtext zweier anderer Zeugen derselben Familie sein. Wenn ich / und O an fast letzter Stelle

dieser

Handschriftenfamilie

beschreibe,

so

heisst

das nicht, dass sie weniger wichtig sind. Im Gegenteil, es handelt sich um zwei sehr beachtenswerte Zeugen. Beide gehóren der ersten Hálfte des r3. Jahrhunderts an ; die Hs. von Todi kann ein bisschen àlter sein als die von Oxford : J wurde wohl am Anfang des 13. Jahrhunderts geschrieben. J bestand ursprünglich aus 204 Pergamentbláttern, die mit rómischen Ziffern numeriert sind ; bei der Numerierung wurden die Blátter I, CX und CLXXXXVI doppelt gezáhlt ; Bl. CLX XXXIII wurde aus Versehen ausgelassen. Bll.LXXXLXXXXV sind verlorengegangen, weshalb der Text vom Ende des Sermo LXX bis zum Anfang des LX XXIV. fehlt. Es handelte sich also um eine vollstándige Collectio Feliciana mit dem Prolog und dem Register. / ist eine italienische Handschrift (?) : das ist textgeschichtlich wichtig. Auch O (219 Pergamentblátter) bietet eine ebenso vollstándige Sammlung des Felix. Sermo CXLV ist in zwei Stücke zerteilt (?). Textgeschichtlich interessant ist, dass hier schon Sermo LV nach dem XXXIX.

steht ; das ist eine Ausnahme

in einer solchen der felizianischen Tradition treuen Handschrift, nicht aber für die anderen Zeugen der fránkischen Gruppe, die diese Reihenfolge nicht einhalten (Ob T C P« H I Ph und sogar Pb). Hiermit stimmt also O nicht mit / P« und S überein und es ist gerechtfertigt hier eine Kontamination in O, nicht einen reinen Zufall zu sehen, obwohl es: natürlich ist, dass die Sermones XXXIX und LV zusammen-

stehen ; denn beide, Homilien besprechen denselben biblischen Passus: Lukas rir, 5-ro (Sermo XXXIX) und rir, II-I3 (Sermo LV). Die gewóhnliche Numerierung der Sermones setzt sich bei der LVI. Predigt fort. Balliol College empfing Kodex O ''ex dono Willelmi Gray Eliensis episcopi" (Bl. IIv). Bischof Gray hat die Handschrift wahrscheinlich in Frankreich erworben (Mitte des I5. Jahrhunderts). Hat er sie aus Italien gebracht? Die Schrift ist mehr franzósisch als italienisch (?).

(1) Vgl. Los sermones, S. 62 c. AmApuzzz, zAnecdota litteraria, IV , S.434. (2) Vgl. Mvnuons, a. a. O., S. 146. Es ist bei Mynots Beschreibung der Handschrift zu bemerken, dass die typographische Anordnung von PL 52 für eine Táuschung Anlass gibt, so dass mehr als einmal die letzte Predigt der Collectio: Feliciana, die CLXXVI., übersehen worden ist oder als unediert gegolten hat. (3) Die Akzentstriche, die einige Handschriften wie O und .$ bringen, deuten sicher auf eine óffentliche Lektüre hin. Es muss sich in diesen Fállen mehr um. monastische Refektoriumslesungen handeln, als um liturgische, d.h. kultische.

XXXVI

EINLEITUNG

Textgeschichtlich gehóren / und O so zusammen, dass man glauben muss, sie entstammen einem oder hóchstens zwei sehr áhnlichen Archetypen der fránkischen Uberlieferung und zwar von Vorbildern, die gegenüber den anderen Handschriften derselben Familie eine noch wenig entwickelte Stufe der betreffenden Tradition darstellen. Die Beziehung zum ersten felizianischen Überlieferungszweig ist beachtenswert, aber / und O sind in der fránkischen Gruppe einzuordnen. Die genaue Einordnung und die Wertung beider Handschriften sind jedoch kompliziert und schwierig. Die Beziehungen zu Du Pf Pb sind bei / und O nicht immer gleich ; manchmal sind sie bei O enger als bei /. An gewissen Stellen bringt O ebenso offensichtlich bessere Lesarten als /. Ihrerseits ist Hs. / auffallend archaisch in der Orthographie. Sie assimiliert die Praefixa nicht regelmássig. / ist mehr als O (und gewóhnlich wie Pf) den Titeln der reinen felizianischen Tradition treu geblieben. Der Archetypus von J/ und O (wenn auch nicht der Schreiber von / selbst) haben als Vorlagen eine alte fránkische Handschrift, die als Grundtext diente, und eine Handschrift der reineren felizianischen

Überlieferung gehabt. / und O sind also wichtige Zeugen, die ich vollstàndig kollationiert habe.

Die Hs. Baltimore, Walters Art Gallery, W. 19 — S. Die aus I70 Pergamentblátter im Dx Riccis Census als Nr. 396 registrierte Handschrift S stammt aus Citeaux, wo sie im I2. Jahrhundert als Werk eines fleissigen Schreibers entstand, der (wahrscheinlich er selbst, unabhángig von seiner Vorlage) die verdorbenen oder unklaren Stellen des Chrysologustextus mit Freiheit zu verbessern versucht hat. Gegen Ende der XXXIX. Predigt ist am Rande dieser sehr vollstàándigen traditionell geordneten Collectio Feliciana (mit Prolog und Sermonesregister) folgendes zu lesen: "Alius liber : Pefere hospitem,

sed. locupletissimus |obtulit,

quod

habebat".

Diese

Randbemerkung gehórt der ersten Hand an und die Variante, die sie angibt, bezieht sich auf einen Kodex vom Pa-Typus. Da aber S grundlegend dem /O-Typus (mehr / als O) folgt, ist die Filiation der Handschrift leicht zu bestimmen. Schade,

dass ein so schónes und vollstándiges Exemplar der Collectio des Felix keinen

besseren,

d.h. einen beherrschenderen

Platz im Abhàngigkeitsverháltnis der Zeugen hat! (!) Ich habe S nur bis Sermo XLIV vollstàndig kollationiert. Die Hs. Valencia, Universitát, 1759 — K. 399 Pergament(1) In meinem erwáhnten Aufsatz über die textgeschichtliche Übetlieferung der Chrysologus-Sermones habe ich Hs. $ zu hoch bewettet.

EINLEITUNG

XXXVII

blátter, Anfang des r5. Jahrhunderts, eine klassische Collectio Feliciana (mit Prolog und Register); sie wird Bl. 94 durch "uiginti omelie de ueteri testamento excerpte a quodam prudente ex dictis maiorum" und ro6v von einem "opusculum Magistri Richardi de uerbis Ysaie" unterbrochen und erst Bl. 117 wieder aufgenommen: "Explicit liber Magistri Richardi de statu interioris hominis post lapsum. — Inífrascripti septem sermones sunt de sermonibus beati Petri Rauennatis" ; diese Serie fángt mit Sermo CXIV an, der einen verkehrten Titel trágt: "Sermo de eo quod dictum est : Si peccauerit in te frater tuus secundus". Die CXV. Predigt ist als "Sermo de eodem tertius" vorgestellt (Bl. II7Y). Bl. 120v setzt sich die Handschrift mit Abhandlungen Walafrid Strabos und Anderer fort. Die angegebenen Titel stimmen nicht mit dem vorausgehenden Inhaltsverzeichnis überein. Ich habe eine nur unvollkommene Kenntnis der K-Handschrift ; sie scheint mir aber besonders mit S in Be-

ziehung zu stehen. Beide Kodizes sind Zisterzienser-Handschriften, denn wie S aus Citeaux stammt, kommt K aus dem

Kloster des Heiligen Bernhard zu Valencia, das spáter von Hieronymiten besiedelt wurde und San Miguel de los Reyes hiess. Der sehr fehlerhafte K-Text ist wieder durch kleine, aber zahlreiche Lücken verschlechtert ; seine Kollation ist

für den Kritiker nutzlos. Im Apparat des I. Sermo sind ausgewáhlte Lesarten dieser Handschrift angegeben. Die Hs. Brügge, Stadtbibliothek, 271 — B. Sie kónnte mehr oder weniger direkt auf die Vorlage von S zurückgehen; sie weist aber auch hie und da auffallende Kontakte auf mit der Gruppe P/ Pb-Pz. Leider handelt es sich um ein Werk eines unaufmerksamen Abschreibers aus dem r2. Jahrhundert. Es kommen hier nur die 32 ersten Pergamentblátter, die die Predigten I-XXXIII enthalten, in Betracht. Das Vorwort des Felix geht ohne Titel voran sowie ein Register, das nur bis Sermo XXII

reicht; eine zweite

Hand hat

andere Titel zerstreuter Sermones hinzugefügt, die aber nicht dem Kórper der Handschrift entsprechen. Der Kodex stammt aus dem Benediktinerkloster der Heiligen Florentin und Hilarius von Bonneval

(bei Cháteaudun,

Diózese Chartres) ; das

bestátigt eine auf das Jahr r305 datierte Eintragung (!). Nur selten gebe ich die Lesarten dieser Handschrift an. (x) Vgl. über B Los sermones, S. 54. Eine Hand des 14. odet 15. Jahrhunderts hat auf Bl. ; Folgendes eingetragen : * Qui plus expendit quem simul lucra rependit, hic non augetuf, sed paupettate grauetuf." Bei H. WaArrER, Proverbia sententiaeque latinitatis medii aevi, Nt. 24503, mit betrácht-

lichen Varianten.

ACXSNNIPET H! H?

EINLEITUNG

Die Hs. Brüssel, Kónigliche Bibliothek, 688. — H. Nr. 1865 im Catalogue von J. Van den Gheyn (!), der aber nicht bemerkt, dass es sich um zwei zusammengebundene Handschriften handelt, was nicht zwei Hánde

bedeutet,

sondern

einen einzigen Schreiber des r5. Jahrhunderts, der zwei Auslesen der Collectio Feliciana gemacht hat, wobei die zweite (H?) die erste (H!) ergánzen wollte, was aber nicht in vollkommener

Weise

erreicht

wurde;

dafür wiederholte

der Schreiber acht Stücke. Ich habe die 210 Pergamentblátter von H nur teilweise untersucht, wobei ich bemerkt habe, dass

die Beschreibung Van den Gheyns nicht immer genau ist. Nach der Záhlung Van den Gheyns, die ich zu verbessern versucht habe (ich weiss aber nicht, ob es mir bei der zu schnellen Untersuchung der Handschrift gelungen ist alles zu korrigieren), besteht H' (Bll. 1-137) aus folgenden Sermones: II-VI, XVI, XXI, XX (dessen Anfang mit dem Ende

von XVI kombiniert ist), XVII, XIX, XXIII, XXVIXXXVI, XXXVIII, XL-LIII, LXIILLXV, LXXIIICXXIII, CXXV, CXXVI, CXXVIILI-CXXXI, CXXXV, CXXXVII, CXXXVIII, CLX-CLXXI, CLXXIV und CLXXV. Es kommt nicht, einer Predigt letzte Spalte die also

folgen drei leer gelassene Folien. Auf Bl. 140 wie Van den Gheyn meinte, ein Auszug aus des hl. Petrus Damiani; es ist vielmehr die einer Predigtsammlung desselben Verfassers,

fehlt;

der Text

endet

námlich

mit

der

Rubrik:

"Expliciunt sermones domini Petri Damiani...". Es folgt dann

in H? das Vorwort

des Felix

und

die Sermones

XXVII,

XXVIII, XXX, XCIII-XCV, CXXVI, CXXVII ; CXXXIV, CXXXVI, CLXXII, CLXXIII, CXXXII, CXXXIII, CXLCLIX,CLEXI, IX-XV, XXIV XXVIL XXXEX,/EV EXVIIP: LXXII, LVI-LIX, LX-LXII, LXVI und I. Es fehlen also in H! und H? die Sermones VII, VIII, XVIII, XXII, XXV, XXXVII,

CLXXVI. malin

selbstverstándlich

CXXIV,

Dafür sind die Sermones XXVII

H zu finden), XXVIII,

XXX,

CXXXIX

und

(dieser ist drei-

XCIII-XCV,

CXXVI

und CLXI wiederholt worden. Dieser Beschreibung sei noch hinzugefügt, dass die Vorlage eine klassisch geordnete Felixsammlung gewesen ist, weil die Sermones (ausser Nr. I) in H, trotz der erwáhnten neuen Ordnung, die sie erhalten haben, die ursprünglichen Nummern in ihren Titeln behalten haben. Auf Bll. r-2v steht ein Register der Stücke ''secundum ordinem dominicarum", das die Blátter angibt, wo sich die homiletischen Reden finden ; wir müssen diese Tabel-

le, die auch dem r5. Jahrhundert angehórt, als spáter hinzugefügt betrachten.

(1) A. a. O. (siehe S. xxxii), III, S. 160.

EINLEITUNG H* und

H? schrieben

aus

derselben

XXXIX Vorlage ab; das ist

durch den Vergleich der Texte der wiederholten Predigten nachweisbar. Diese Vorlage kann nicht weit von S und B entfernt sein, aber H scheint von diesen Zeugen nicht unmittelbar abgeleitet zu sein ; denn die Brüsseler Handschrift, die den

"regularibus canonicis in Bethleem iuxta Louanium" angehórt hat (!), besitzt über ihre Unvollkommenheiten hinaus und trotz des spáten Alters dann und wann vielleicht bessere Lesarten als S und B. Ich habe für die kritische Ausgabe H gewóhnlich nicht verwendet (vgl. dieSermonesIundII) . Die Hs. Turin, Biblioteca Nazionale, K?-III-Y — Y. Es sind 108 Pergamentblátter mit Schrift aus dem 15 Jahrhundert, von

denen

die ersten

neun

einen

''Modus

seruandus

per prelatos circa visitationes ecclesiarum" darbieten (?). BII. 9-108 enthalten eine fast vollstándige klassische Collectio Feliciana,

deren

letztes

Stück,

die Homilie

De caeco

mato

hier als 173 numeriert ist und in welcher der Prolog des Felix und die Tabelle vorangehen. Die Handschrift scheint italienischen Ursprungs zu sein. Ich habe einige Teile des Kodex kollationiert ; dabei sind mir einige Übereinstimmungen mit der náchsten Handschriftenfamilie (franca deriuata), besonders mit Pg (und F) aufgefallen, doch muss Y noch zur frànkischen Handschriftengruppe gerechnet werden. Um Sicheres aber über Y zu sagen, müsste ich die Handschrift einer gediegeneren Prüfung unterziehen, was sich jedoch bei einem so unkorrekten Zeugen nicht lohnt, der eine grosse Menge von ganz willkürlichen Lesarten darbietet. Zusammenfassung und Datierung der frànkischen Tradition. In der Überlieferungsgeschichte unserer Predigten ist die fránkische Gruppe die am zahlreichsten vertretene. Viele ihrer Grundmerkmale waren den bisherigen Lesern des hl. Petrus Chrysologus nicht unbekannt, weil auch mehr als ein Zeuge dieses Zweiges von den alten Herausgebern der Sermones des Bischofs von Ravenna herangezogen wurde. Alle fránkische Handschriften sind aus einem bestimmten Archetypus hervorgegangen, dem der Sermo CX XIV fehlte. Dieser Archetypus folgte der ursprünglichen Reihenfolge der Predig(1) Die vetschiedenfarbige Vignette mit Pflanzornamenten auf Bl. 5 kann vielleicht dem Sachkundigen Nàheres über die Herkunft oder die Geschichte des Kodex sagen. (2)Vgl. J. PAsiNz, Codices zanuscripti Bibliothecae Regii Taurinensis Athenaei (Turin, 1749) S. 59 : cod. CCXII. e. VI. 15. F. CosEeNrINI Torimo, Biblofeca INavionale, in A. SonsELL: und G. MazzariwmI, Invenfari dei ganoscritti delle biblioteche d'Italia, XXVIII. Bd. (Flotenz, 1922) S. 150 : R. 1481. Der Kodex wurde *'ceduto alla Biblioteca per lire 6o dalla Signora Eufrosina Broglia per mezzo del Generale Costantino Motozzo della Rocca. 15 Matzo 1901."

XL

EINLEITUNG

ten und dasselbe tun auch einige von den Zeugen der jetzt behandelten Gruppe. Es ist aber charakteristisch bei dieser Handschriftenfamilie,

dass viele ihrer Vertreter die traditio-

nelle Reihenfolge umstellen. Mag die fránkische Überlieferung, d.h., ihre Entwicklung in der karolingischen Zeit den Anfang haben, so ist man versucht ins ro. oder rr. Jahrhundert verschiedene mógliche Archetypen zu setzen, die unsere Nebengruppierungen rechtfertigen würden. Zunáchst sind die Archetypen von / und O einerseits und von 4 Dw Pf Pb-Pz Pd und G andrerseits gemeint, von den Nebenfamilien

nàmlich, die sich noch am

meisten der reineren felizianischen Überlieferung annáhern. Dann aber folgen die Archetypen der verschiedenen Verzweigungen einer mehr herausgebildeten fránkischen Texttradition, von welcher ich wegen der qualitativen und quantitativen

Vollkommenheit

Hss. C und Pa einer zogen habe (?!).

der Texte,

besonderen

die sie vertreten,

Aufmerksamkeit

die

unter-

3. Die fránkische abgeleitete Texttradition.

In der Nachbarschaft von der Hs. T' muss ein Kodex existiert haben, den wir als die Vorlage einer ganz pràzisen Zeugengruppe der felizianischen Sammlung betrachten müssen. Ich benenne diese Gruppe franca deriuata als von der frànkischen Texttradition abgeleitet. Sie ist zahlreich vertreten. Die Zeugen folgen der ursprünglichen Ordnung der Predigten, aber nicht alle Handschriften stellen vollstándige felizianische Sammlungen dar. Allen fehlt selbstverstàándlich der CXXIV. Sermo und nur in der Handschrift von Cesena folgt der LV. dem XXXIX. Keine der bis jetzt behandelten Handschriftenfamilien ist so gleichfórmig ihrem Archetypus treu geblieben, der sich r. durch eigene Lesarten, 2. durch Auslassungen, die manchmal betráchtlich sind, und 3. durch Umstellungen kennzeichnete. Wenn wir beispielsweise die XXXIV. Predigt heranziehen, finden wir dort als eigene Lesarten dieser Gruppe malum enim Zeile 8, tacita Z. ro, latentibus Z. 14, a mare Z. 22, uerecunda Z. 26, deducendum Z. 83, misi tenerel Z. 92, eam nach dormire hinzugefügt Z. 95, quia statt nam Z. 98, resurgent Z. 103 und andere. Beispiele von Auslassun(1) Zut fránkischen Texttradition gehóren ebenso die Fragmente der Sermones XII, VIII und VII, die ein Schreiber am Ende einer Abschtrift des dem Julian von Toledo unberechtigt zugeschriebenen Kommentars zu Nahum (vgl. Los serzzones, S. 141 £.) angehángt hat. Diese Texte weisen besondere Beziehungen auf zu B und C ; doch sind sie so frei abgeschrieben, dass man Genaueres über ihre Textfiliation nicht sagen kann.

EINLEITUNG

XLI

gen sind im selben Sermo $ropheta Z. 14, euangelista Z. 16, accessit inquit bis uestimenta eius Zz. 34-35, accessit retro et Z. 39, tpsa Z. 48, tangentes bis Christi Z. 49, Petrus et Paulus bis diffuderunt Zz. 54-56, inquit Z. 62, at Z. 63, uidit eam bis hwmanis Z. 68 und principis fiam Z. 9s. Umstellungen sind hier ewnata fragilitas Z. 7, secunda est Z. 13, iniuriam redundaret Z. 30, ad totam Z. 33, fimbria Christi Z. 4I, possit homo Z. 6x, Christum dominum Z. 75, tartarus mortuam Z. 90, animam possis Z. ox, mortuam. suscitare Z. 92, bosse surgere oder resurgere Z. 96, mortuwm deus Z. 98 und tempus aeternitatis Z. 108. Bei einigen von den Varianten sind sehr merkwürdige Einklànge mit verschiedenen Zeugen der abgeleiteten severianischen Tradition bemerkbar, was nicht immer reiner Zufall sein kann. Das ist es vielleicht, was diese Hand-

schriftenfamilie,

die sonst

als stark

abgeleitet

sehr

nicht

wertvoll sein kann, am interessantesten macht.

Trotz ihrer grossen Ahnlichkeit lassen sich die Zeugen in zwei Untergruppen zerteilen. Die r. besteht aus den Hss. PLI L U Q und £5, die 2. aus Pg F X M Clm und Ut.

De Handschriften der 1. franca deriuata- Untergruppe :

Pl

die Hs.

Paris,

Bibliothéque

Nationale,

lat.

13576



Pl.

Die Bll. 37-44 enthalten 18 im 13. Jahrhundert geschriebene Sermones der Collectio des Felix, vom XXI. bis zum XXXVIII., die in der Handschrift der Titel entbehren. Der

Kodex die

stammt

kleinen

aus Saint-Germain-des-Prés

Willkürlichkeiten

des

(!). Lassen wir

Schreibers

unbeachtet,

so handelt es sich um einen guten Zeugen der Untergruppe, der eine besondere Beziehung zur náchsten Handschrift (L) aufzeigt, aber von ihr nicht abgeleitet werden kann. Die Hs. London, Britisch Museum,

Royal Ms. D. 8 XXII

— L. Es sind 63 Pergamentblátter (?), die die ersten 76 Sermones der Collectio Feliciana, von verschiedenen Hánden des

I3. Jahrhunderts geschrieben, darbieten. Es ist wahrscheinlich, dass es sich hier um

einen ersten Band handelt, doch

weil verschiedene Hánde in Frage kommen, ist es auch móglich, dass diese angefangene Kopie der Sammlung des Felix nie zu Ende gebracht wurde. Der Kodex kommt aus dem Zisterzienserkloster Rievaulx (York) (3). (1) B. HAvnÉAU, JNor£ices e£ extraits de quelques zanuscrits de la Bibliotbóque Nationale, 2 Bd. (Patris, 1891) S. 242-254 bietet eine ausgezeichnete Beschreibung der Handschrift. Vgl. ebenso L. DEuisrE, Ipvenfaire des manuscrits de Saint-Germain-des-Prés conservés à la Bibliothque Impériale, sous les numéros 11 04-14231 du fonds latin (Patis, 1868) S. 106. doin. enthalten zwei Schutzblátter Texte aus den Regesten Eduards I. (3) Vgl. Los serzzones, S. 57. — Siehe den kritischen Apparat von Sermo IV.

SOT

Soc

EINLEITUNG

Die Hss. Vatic. Urbinas Lat. 95 — U Cesena, Biblioteca Malatesta, D. XII. 2 —Q und Paris, Bibliothéque Mazarine,

997 — Pi. Vom Kodex

Urbinas 95 (früher r48) interessieren uns nur die Folien ab 96*-347, die eine vollstándige Felixsammlung bieten. Der Prolog des Felix befindet sich ganz am Schluss (Bl. 346v) (1). Als Textzeuge ist dieser Kodex ebenso schlecht wie seine humanistische Schrift des 15. Jahrhunderts schón ist. Die zahlreichen Sonderfehler bezeugen einen unvorsichtigen, willkürlichen Abschreiber Gleichaltrig ist Q, ein Werk des Antonio de Spinalo, Kopist

des Malatesta Novello de Malatestis, des Herrn von Cesena,

welcher sich unter den Mitgliedern seiner Familie eher ein Liebhaber der Bücher denn der Waffen erwies. So ist Handschrift Q in die Mitte des 15. Jahrhunderts zu setzen Sie ist ebenso eine vollstándige Collectio Feliciana, welche

als die (?). die

2. Hálfte des Kodexs einnimmt, wáhrend die erste die Pre-

digten und die Briefe des Papstes Leos I. darbietet (?). Pi, die auch ins 15. Jahrhundert gehórt, hat ebenso wie U das Vorwort des Felix am Ende ; sie besteht aus 209 Pergamentbláttern(5), die eine fast vollstándige Felixsammlung bringen. U Q und P5 habe ich nur teilweise untersucht ; es scheint mir aber sicher zu sein, dass diese drei Zeugen unabhàngig voneinander von jenem textgeschichtlichen Zweige abgeleitet sind, der durch die àlteren Hss. P/ und L vertreten ist. Pj und L, die inhaltlich sehr unvollstándig sind, sind viel

bessere Textzeugen als U Q und P.

Die Handschriften der 2. franca deriuata- Untergruppe : Paris, Bibliothéque Nationale, lat. 2148 — Pg und Florenz, Biblioteca Medicea Lawvenziana,

S. Crucis

plut. XX XIV, sin. 7 — F. Die 170 Pergamentblátter von Pg, die im r3. Jahrhundert geschrieben wurden, stammen aus der Abtei Saint-Denis (5). Sie enthalten eine vollstándige Collectio Feliciana, mit dem Vorwort

und der Tabelle

am

Anfang. Der LX. Predigt (Bl. 63) fehlt das Ende von den Worten Signate wos ab (9); dem CXXII. Sermo (Bl. 120) fehlt der Anfang : er beginnt mit Superiore tractatu maximam jartem...(". Bei der Numerierung der Sermones ist die (1) Vgl. ebda., S. 62. (2) Vgl. ebda., S. 56. (3) Vgl. A. Cnavass, Sancti Leonis Magni Romani Pontificis tractatus septem etf nonaginta (CC CX XXVIII) (Turnholti, MCMLXXIII) S. CXXI f. (4) Vgl. Los serzzones, S. 58. (5) Vgl. ebda., S. 59 f. (6) PL 52, 568 C.

(7) PL 52, 555 B.

EINLEITUNG

XII

Nummer CXXXIV übersprungen worden, aber ab CXXXVI ER die Ziffern wieder mit der üblichen Reihenfolge überein. F wurde am Anfang des r4. Jahrhunderts in Italien geschrieben. Die erste Hàlfte des Kodex (Bll. r-84v) ist ein Lectionarium sanctorum, das manches Fragment von Petrus Chrysologus bietet ; die zweite Hàálfte (Bll. 85-138) ist eine Collectio Feliciana mit dem Prolog und der vorausgehenden Tabelle des Felix, aber die Predigtsammlung bricht ab kurz nach dem Beginn von Sermo "LVI'" (nach der Numerierung der Handschrift, LVIIIin Wirklichkeit) bei den Worten qui promissionis suae ante fidem implet quam uestrae perci (3). Pg und F gehóren textgeschichtlich eng zusammen, denn sie weisen gemeinsame Fehler auf auch orthographischer Art, aber ich kann nicht behaupten, dass F eine direkte Abschrift von Pg ist. F hat ausserdem Auslassungen, die bei Pg nicht festzustellen sind ; Pg ist auf jeden Fall ein Werk eines talentvolleren und fleissigeren Schreibers.

Die Hs. Oxford, Bodleian Library, 1412: Laud. misc. 641 — X. Die 86 Pergamentblátter dieser Collectio Feliciana stammen aus dem benediktinischen Dompriorat St. Cuthbert von Durham (3), aber ich frage mich, ob diese Handschrift des 13. Jahrhunderts nicht aus Frankreich kommt oder ob sie nicht von einer franzósischen Hand geschrieben sein kann. Sie enthált Randeintragungen des 14. oder r5. Jahrhunderts, die aus einem der Hss. S und T nahestehenden Zeugen entstammen.

Die Hs. Mailand, Biblioteca Ambrosiana, I. 100 sup. — M. Sie ist eine Collectio Feliciana mit betráchtlichen Lücken. Im

I3. oder r4. Jahrhundert geschrieben, hat der Kodex 8r Pergamentblàtter, aber die Sermones des Petrus enden auf Bl. 67v mit Sermo CLXX : ... angustatur in corpore (*). In der nüchsten Zeile folgt : Veniet dominus et non tardabit... Paulus apostolus dilectissimi..., womit eine Reihe von Predigten und anderen Stücken anfángt. Auf Sermo XI folgt der XVIII. (XV in der Handschrift) ; aber das ist nur ein Beispiel von den vielen Lücken von M. Ausserdem sind zwischen Bl. 5 und 6 einige Folien verloren gegangen und ich habe nicht nachgeprüft, ob dem Kodex noch andere Bláttern fehlen. M (1) Bl. 17oY ist ein neunzeiliges Stück hinzugefügt worden : Serzzo. $i quis repuJauerit ex quibus ego usw. — Das Institut de Recherches et d'Histoire des Textes (Patis) hat mir bei der Untersuchung dieser Handschtift geholfen. (2) PL 52, 361 A. Vgl. Los sermones, S. 56 f. (3) Vgl. Los serzzones, S. 56.

(4) PL 52, 644 B.

XLIV

EINLEITUNG

stammt aus dem augustinianischen Maria dell'Incoronata (Mailand) (!). Chn

Eremitenkloster

Santa

Der Clm 23621 — Clm. Esist die alte Hs. ZZ. 621 der Bayerischen Staatsbibliothek. Diese auf ro9 Pergamentbláttern in der ersten Hálfte des 14. Jahrhunderts in Italien verfasste Miszelle enthàlt in ihren ersten 93 Bláttern eine Auswahl der Felizianischen. Sammlung, nach welcher Predigten Magistri Henrici de Mollis (?) und Magistri Oconis sowie des hl. Augustin zu lesen sind ;der Text endet mit einem italienischen und einem lateinischen Gedicht (?. CL bringt (so geordnet) folgende Sermones des Petrus von Ravenna : LLVI, -LXLLXX;.CXXILCXXHIs 7COGXV-GXOXVII, CXXXILCXXXIII, CXIV-CXX, CXL-CLI und CLXXVI. Es fehlen hier also die Predigten LVII-LX, LXXI-CXIII, CXXIV, CXXVIII-CXXX, CXXXIV-CXXXIX und CLIICLXXV.

Textkritisch betrachtet, ist der Münchener

Kodex

einer der besten Zeugen seiner Gruppe (?). Ut

Die Hs. Utrecht, Universitàt, 263 — Ut. Früher 2 A 1o, aus

dem 14. Jahrhundert. Die Bll. 184-225 enthalten eine der des Cim sehr áhnlichen Auswahl der Collectio Feliciana. Nach dem Prolog folgen nacheinander die Sermones I-LVI,

LXLLXIX, CXXI, LXXVI, CXXXI, CXXXII, CXXXIX,

CXXIII, CXXV-CXXVII, CXIV, CXVI-CXX, CXL-

CLI. Hier fehlen also die Sermones LVII-LX,

LXX-LXXV,

LXXVII-CXIII, CXV, CXXII, CXXIV, CXXVIII-CXXX, CXXXII-CXXXVIII und CLII-CLXXVI. Der Unterschied zu Clm ist, wie man sieht, nicht gross, aber er genügt um

uns

zu beweisen,

dass beide

Handschriften

aus

einem

vollstándigeren Archetypus kommen; denn textkritisch gehóren U? und Cim eng zusammen; vielleicht bietet U£ einen noch besseren Text als CIm. Um die Beschreibung dieser wenig bekannten Handschrift der Chrysologus-Predigten zu ergánzen, füge ich hinzu, dass die Sermones eine fortlaufende Numerierung erhalten haben, auf welche sich das Register am Ende dieser Sammlung bezieht : "Expliciunt sermones petri Rauennas Archiepiscopi Rauennatis (sol. Et nota quod numeri inferius positi nigri et rubro pertracti numeros sermonum signi(x) Vgl. Los serzzones, S. 57. (2) Vgl. ebda., S. 57 f. (3) Die Petrus Rauennas-Handschtrift, die in einem Inventar der Bibliothek von Christ Church, Canterbury, aus dem Jahr 1508 (vgl. Los serzzones, S. 67) erwühnt ist, witd wohl nicht zu der abgeleiteten fránkischen Texttradition gehórt haben. Nach dem genannten Register fángt das zweite Blatt des Kodex so an : que conuiui? porcis. Hier ist -que die Endsilbe von seque. Die franca deriu. - Übetlieferung hat tiec anstatt eque det fránkischen.

EINLEITUNG

XLV

ficant, numeri uero rubei cartarum cotationem significant". Es folgt dann der Inhaltsverzeichnis.

Der Ursprung der franca deriuata-Überlieferung. Für die folgenden Beobachtungen kann uns eine Übersichtstabelle dienen, die zugleich als Zusammenfassung des bisher Gesagten gelten kann :

Hs. Clm F E M

— Herkunft Italien Italien Rievaulx (York) Mailand

Pg P

Saint-Denis Nordfrankreich

Pi

S.-Germain-d.-Prés

Q U Ut X

Cesena Italien Italien (?) St.Cuthbert (Durham)

Zeit I4!. Jh. I4l. Jh. I3l. Jh. I3.-I4. Jh. I3. Jh. I5. Jh.

| 13. Jh.

Inhalt Coll. Felic. (Auswahl) Sermm. I-LVIII Sermm. I-LXXVI eine fragmentarische Coll. Fel. Coll. Felic. Coll. Felic. (mit Lücken) Sermm.

XXI-XXXVIII um I5. I4. r3.

1450 Jh. Jh. Jh.

Coll. Coll. Coll. Coll.

Felic. Felic. Felic. (Auswahl) Felic.

Ist Italien die Heimat, d.h., der Enstehungsort der franca deriuata-Gruppe ? Als erstes stellen wir fest, dass sich keine Zeugen vor dem I3. Jahrhundert finden lassen. Die meisten Handschriften

sind italienischer, aber die áltesten sind

franzósischer (Pg PI) oder englischer (L X) Herkunft. Es ist kaum denkbar, dass diese Familie in England entstanden ist; wahrscheinlicher

bleibt

Nordfrankreich

in der Wende

vom I2. zum I3. Jahrhundert oder vielleicht sogar etwas früher ; denn wáhrend der ersten Hálfte des 13. Jahrhunderts hat diese Textfamilie genug Zeit gehabt sich durch Frankreich und England auszudehnen. Damit sind aber nicht alle Probleme der Abhàngigkeit gelóst. Der Verlust mancher früher

sicher

existierenden,

vermittelnden

Handschriften

macht uns manchmal ratlos. Die Zugehórigkeit der ganzen Familie zu der fránkischen Uberlieferung ist deutlich genug. Ich stelle Übereinstimmungen mit H! und Ob fest, manchmal auch mit B, weniger mit / O und S ; aber der Zusam-

menhang mit T' scheint mir besonders schwerwiegend. Besagt diese Abhàngigkeit, dass der frame. der.-Familie überhaupt kein Wert für die Textherstellung zukommt ? Ich muss gestehen, dass ich eine entscheidende Antwort dazu noch nicht zu geben vermag, denn dazu müsste ich die Prüfung dieser Überlieferung noch weiterführen. Hier und da treffe ich aber auf Lesarten,

die vielleicht

eine sehr reine

XLVI

EINLEITUNG

felizianische Texttradition (V) widerspiegeln, die also die Vorlage von franc. der. als einen guten Zeugen erweisen. Damit haben wir aber wieder noch nicht eine Erklàrung der Berührungen der franc. der..Handschriften mit dem Text bzw. Texten der abgeleiteten severianischen Tradition. Dürfen wir diese Berührungen ausserhalb Italiens (also in Frankreich) ohne weiteres lokalisieren ? Auf wieviel rátselhafte und unergründliche Probleme trifft man doch bei der Darstellung der Abhángigkeitsverháltnisse einer handschriftlichen Überlieferung! Auf jeden Fall, die fortdauernden Auslassungen und die anderen Textánderungen, die ich schon aufgezeigt habe, empfehlen unsere Gruppe nicht. Es ist aber móglich, dass die aus den erwáhnten Auslassungen entstandene Kürzung der Predigten in einigen Füllen den /ramc. der.-Texten der Collectio Feliciana den Vorzug gegeben hat. Die Herausgeber haben sich auch um diese Zeugen bemüht um *'Korrekturen" einzuführen ; so bediente sich Domenico Mita, in der

Ausgabe von Bologna 1643, zweier der unzuverlàssigsten Zeugen (U Q) (!)9. Zum Glück aber standen bessere Handschriften den Herausgebern zu Verfügung. Damit ist auch die /ramc. der.-Gruppe besprochen. Ich móchte noch hinzufügen, dass bei der oben dargestellten, von den Lesarten verlangten Gruppierung der elf Handschriften dieser Familie in einer doppelten Verzweigung nicht alles erklárt ist, wie z.B. einige Ubereinstimmungen zwischen Zeugen der zwei Untergruppen, besonders zwischen F und U. Es ist nicht ausgeschlossen, dass es Schreiber gegeben hat, die zwei oder mehr Vorlagen verwendet haben. Das gilt nicht nur für diesen Fall. Kann sich nicht ein Schreiber auch Handschriften einer anderen Überlieferung bzw. von Nebenzweigen bedient haben ? C. ZUSAMMENFASSUNG.

Damit sind wir in der Darstellung der Abhàngigkeitsverháltnisse der handschriftlichen Überlieferung der ChrysologusPredigten am Ende angelangt. Zusammenfassend kónnen wir sagen, dass wir eine grosse Zweiteilung in dieser Überlieferung festgestellt haben. Es besteht zunáchst ein sehr alter, aber spárlich und nur für ein Viertel der Sermones bezeugter Zweig. Ein zweiter Zweig hat in der von Felix von Ravenna hergestellten Predigtensammlung des Petrus seinen Ursprung. Die reinste Uberlieferung dieses felizianischen Zwei(1) Vgl. dazu die vergebliche apologetische Bemerkung, die J.M. Muccrorr, Catalogus codicum manuscriptorum Malatestianae Caesenatis Bibliothecae (Cesena, 1780) S. 54 (c) der Hs. Q widmet. — Bei anderen Gelegenheiten habe ich schon bemerkt, dass die Berufungen auf Handschriften bei PL 52 oft nicht stimmen.

EINLEITUNG

XLVII

ges hat sehr wenige Zeugen. Von ihm ist eine grosse zahlreich. vertretene Handschriftenfamilie abgeleitet; ich habe sie als die fránkische Tradition bezeichnet. Von ihr wiederum ist eine auch gut vertretene Gruppe abgeleitet, die für die Herstellung des kritischen Textes besonders wegen ihrer absichtlichen Lücken nicht sehr nützlich ist. Die fránkische Tradition, die erst im 12. Jahrhundert bezeugt ist, hat eine

langsame doch nicht gleichfórmige Entwicklung erfahren, woraus sich eine komplizierte Verástelung der Handschriftenüberlieferung ergab, so dass die Handschriften nicht immer leicht an einer sicheren Stelle einzuordnen sind, da zu viele

Vorlagen und Zwischenzeugen verschollen sind. Die Schreiber der fránkischen UÜberlieferung haben oft den Text aus eigener Hand umgestaltet, um die Nachlássigkeiten und Unaufmerksamkeiten der Zeugen der felizianischen Tradition zu verbessern. Aber die fránkischen Handschriften sind unentbehrlich um den felizianischen Text zu bestátigen, besonders da wo die vorfelizianische Textüberlieferung fehlt. Diese ist voll von Korruptelen und dunklen Stellen, mag sie auch eine sehr grosse Autoritát haben. Die Übereinstimmung von der vorfelizianischen Uberlieferung mit dem von den fránkischen Handschriften bestátigten felizianischen Text (vergessen wir nicht, dass die Vorlage der fránkischen Tradition álter ist als die áltesten uns bewahrten Handschriften der reineren felizianischen Gruppe) wáàre die Norm für die Herstellung des kritischen Textes. Aber haben wir hier immer das entscheidende letzte Kriterium ? Bevor ich aber diese wichtige Frage beantworte, móchte ich noch ein paar Bemerkungen zum Gesagten hinzufügen. In den, in grossen Linien dargestellten Filiationen der Handschriften sind nicht immer die Kontaminationen einzelner Vertreter der Nebenzweige genügend erklárt worden. Die gegenseitigen Einflüsse der Zweige sind, wie fast immer in den textgeschichtlichen Untersuchungen, schwer zu beurteilen. Ausserdem sah ich mich im engen Rahmen dieser Einleitung gezwungen, einige meiner Ausführungen zu vereinfachen. Im Laufe der Studie habe ich gesagt, dass die gróssten Schwierigkeiten bei der Herstellung des Chrysologus-Textes in manchen Korruptelen bestehen, die schon sehr alt zu sein scheinen. Wie alt kónnten sie sein ? Der moderne Herausgeber wird gewóhnlich von der Vorstellung einer vollkommenen Originalfassung des Textes verführt. Ist es aber immer anzunehmen, dass die Verfasser oder die ersten Schrei-

ber einen fehlerlosen Text dargeboten haben ? Mit dieser ist eine nicht minder wichtige Frage verwandt, die ich in diesen Seiten noch nicht gestellt habe : hat nicht ein Verfasser mehr als nur eine Ausgabe seiner Werke hinterlassen ? In unserem Falle also : hat Petrus Chrysologus nur

XLVIII

EINLEITUNG

einmal seine Predigten durchgesehen und unveràndert abschreiben lassen oder geschah das mehr als einmal mit einer mehr oder weniger leicht veránderten Textform ? Ich habe jetzt nicht mehr Raum um hier diese Probleme zu besprechen. Dass aber die Pastoralreden des Bischofs von Ravenna Anlass geben, sich diese Frage zu stellen, habe ich schon an

anderer Stelle (!) angedeutet. Endlich ist noch eine Frage methodologischen Charakters aufzuwerfen : soll sich bei der Herstellung des Textes die allerletzte Kritik auf das Zeugnis der besten Handschriften oder auf das ganz persónliche charakteristische genus dicendi des Chrysologus gründen ? Ich weiss, dass diese Frage von manchen Lesern als gefáhrlich betrachtet werden wird. Mehr als einmal habe ich sie zu rechtfertigen versucht, indem ich mich immer letztlich für die innere Kritik erklárt habe. II. ZuR DARBIETUNG DES NEUEN TEXTES. I. Die Monita.

Nach alldem, was in den vorausgehenden Seiten dargeboten worden ist, bedürfen nicht alle Sermones einer eigenen Vorbemerkung. Nur den Stücken, die ausserhalb der traditionellen Fassung der Collectio Feliciana bezeugt sind, und jenen, die ausser den gewóhnlich zur Herstellung des kritischen Textes verwendeten Handschriften andere Zeugen für sich haben, und ebenso denjenigen, die aus irgendeinem anderen Grund einer besonderen Erklárung bedürfen, ist ein Monitum vorausgeschickt. 2. Die Titel. Es ist anzunehmen,

lectio Feliciana vom

dass die Titel der Sermones der Col-

Erzbischof Felix von Ravenna

stam-

men, wie auch das Inhaltsverzeichnis, welches der Sammlung

in den Handschriften gewóhnlich vorausgeht. Zu bemerken ist, dass die Titel im Laufe der Sammlung, mehr als der Text des Inhaltsverzeichnisses selbst, ganz dekadente Sprachformen aufweisen : fos quadragesima, de socrum, de matheo sedentem,

de prandium,

de puerum,

de ordinationem,

braebe

?lli et altera (anstatt alteram), iohannis (Nominativ), &wplicano und andere. Sie gehóren einem unregelmássigen, unsicheren Schreiber. Noch spátere Kopisten, besonders solche, die die Reihenfolge der felizianischen Sammlung umgestaltet haben, haben auch Ánderungen bei den Titeln und beim Inhalts(2) Los serzzones, S. 197, Anm. 188.

EINLEITUNG

IL

verzeichnis eingeführt. Aus praktischen Gründen haben wieder die Herausgeber unsere Predigten neu betitelt. Wenn die Stücke keine vorfelizianischen Zeugen aufweisen, habe ich mich an die Titulatur der Hs. V gehalten. Dass die Überschriften von V dem 7., nicht dem 5. Jahrhundert entsprechen, ist unter liturgiegeschichtlicher Hinsicht bei einzelnen Reden (vgl. z.B. Sermo XXII) klar ; dasselbe muss also für die Gesamtheit der Titel gelten. Wenn aber die Reden vorfelizianische Zeugen haben, habe ich gewóhnlich den álteren Überschriften den Vorrang gegeben, besonders denen der Hs. A. Aber ich habe nicht immer die àlteren Zeugen vorgezogen, denn manchmal sind auch die Titel

dieser

Handschriften

vom

liturgischen

Gebrauch

bedingt

worden. Inwieweit die Überschriften der àlteren Zeugen, z.B. die der Hs. A, ursprünglich sind, kann ich nicht wissen. Sie sind sicher sehr alt, aber ob sie von Petrus selbst stammen

oder von seiner unmittelbaren Umgebung, weiss ich nicht. Der Klarheit halber habe ich in wenigen, besonders schwierigen Fállen einige Anderungen bei den Titeln vorgenommen, indem ich z.B. zwei Zeugen kombiniert oder einfach die Überschriften ein wenig verlángert habe. Alle diese Anderungen sind selbstverstándlich im Apparat verzeichnet. Da ich die Collectio Feliciana als solche herausgebe, bin ich gezwungen auch das Inhaltsverzeichnis dieser Sammlung (cap?tula) darzubieten. Ich tue es am eigentlichen Platz : nach dem Prolog. Siehe dort die entsprechende Vorbemerkung. Die eigentlichen Titel der Sermones entstammen wohl derselben Hand (der des Erzbischofs Felix oder seines Sekretárs), welche die caj?tula-Liste, die sich vor der Collectio befindet, verfasst hat, auch wenn sich gewisse orthographische, grammatikalische und sonstige textuelle Verschiedenheiten aus dem Vergleich der capitula und der UÜberschriften der Predigten im Laufe der Sammlung feststellen lassen. Im allgemeinen sind die caf?tula im Vergleich zu den eigentlichen Titeln ein wenig abgekürzt, aber sie entsprechen sich sonst sehr genau. Im Corpus der Collectio fangen gewóhnlich die Überschriften mit Zncipit sermo an, was dem Ausdruck explicit am Ende jeder Rede in der Hs. V entspricht.

3. Die Orthographie. Nach langer Überlegung habe ich mich entschlossen die Orthographie der Hs. V zu folgen, sie ist aber nicht immer regelmássig. V bietet viele Archaismen, die ich in der Edition beibehalten habe. So z.B. das Praefixum d/s- statt des-. V ist auch bei der Assimilation der Praefixa unregelmássig. Assimilierte Praefixa in V, die aber in / (oder R) nicht vor-

$

EINLEITUNG

handen sind, habe ich ebenso im Text unassimiliert gelassen. Daraus ergibt sich, dass auch unser Text in der Orthographie unbestándige Formen aufweist. Daran soll der Leser keinen

Anstoss

nehmen,

denn

wir

wissen

nicht,

wie

die

Schreibweise der ursprünglichen Fassung gewesen ist. Nicht alle diese Unregelmássigkeiten sind im Apparat verzeichnet. Wohl habe ich dort die orthographischen Varianten, die aus dem Spátlatein und der dekadenten Phonetik des 5. und 6. Jahrhunderts entstanden sind, angezeigt, hauptsáchlich die Verwechslung von £ und e, die fast ausschliesslich nur in den Hss. A und Z vorkommen. Diese und andere alte Kodizes bringen eigentümliche für die Geschichte der Lateinischen frühmittelalterlichen Sprachentwicklung interessante Lesarten, die ich im Apparat vermerkt habe, obwohl sie textkritisch von sehr geringer Bedeutung sind. Die e caudata (e) habe ich regelmássig in «e umgeschrieben, wenn es sich um diesen Diphthong handelt ; denn manche Handschriften bringen in unregelmássiger Weise eine e wo sie orthographisch nicht hingehórt. Solche Unregelmássigkeiten habe ich in bestimmten Fállen, bloss wenn es sich um ganz alte Handschriften handelt, im Apparat vermerkt. Die variierten Formen mancher Woórter, hauptsáchlich der biblischen

Orts-

und

Personennamen,

habe

ich nicht

immer im Apparat angegeben, um ihn nicht zu sehr zu belasten; ich vermerke sie semel pro semper oder nur bei der ersten Erscheinung des Wortes in einem Sermo. Auch bei solchen

Massnahmen

fürchte

ich, dass

manche

Leser

den

Apparat mit allzu unbedeutenden Einzelheiten belastet finden werden. Die entgegengesetzte Kritik wáre aber schlimmer. 4. Die Interpunktion.

Bei der Interpunktion bin ich vornehmlich Hs. V gefolgt. Nur bei wichtigen Abweichungen und an zweifelhaften Stellen da, wo der Sinn des Satzes von der Interpunktion abhàngt, sind die Varianten im Apparat verzeichnet. In der Edition war ich gezwungen eine reichere Interpunktion als die der Hs. V und anderer Zeugen vorzunehmen. Auf jeden Fall auch gegen die handschriftlichen Zeugen, musste der Rhythmus der Klauseln durch eine richtige Interpunktion respektiert werden.

5. Die Paragrapheneinteilung. Die Paragrapheneinteilung der Sermones stammt von mir, da weder die Handschriften noch die Ausgaben den

EINLEITUNG

LI

Text der Stücke untergeteilt haben. Im allgemeinen gibt Petrus Chrysologus seinen Reden eine besondere Struktur (1) : sie werden gewóhnlich durch eine Einleitung eróffnet, die vom ravennatischen Redner als frooemuwm, praefatio oder exordiwm bezeichnet wird (2?) Wenn diese Einleitungen nicht zu kurz sind, haben sie in unserer Ausgabe einen Paragraphen für sich eingenommen. Dasselbe gilt für die Perorationes oder Epiloge der Sermones, die auch manchmal sehr kurz sind und mit dem vorausgehenden Kontext kaum in Gedankenverbindung stehen ; sie sind oft nur dazu da, um die náchste Predigt anzukündigen. Bei den Schrifterkláàrungen (Homilien), d.h. bei den meisten Sermones des Chrysologus, schliesst sich meistens die in Frage kommende Perikope der Heiligen Schrift zum grossen Teil oder auch nur der Anfang an. Wiáhrend der Predigt aber greift Petrus den biblischen Text wieder auf, um ihn stückweise zu besprechen. Ich habe mich nach dem exegetischen System unseres Redners gerichtet, um die Sermones einzuteilen, so dass ich beim wiederaufgenommenen behandelten Schrifttext einen neuen Paragraphen begonnen habe, wenn nicht die einzelnen Schriftauslegungen ein- und derselben Perikope zu gedrángt sind. Der Leser wird aber merken, dass eine solche Einteilung der Predigten wegen des manchmal unprázisen Erklárungssystems unseres Predigers schwer ist. 6. Der Apparat der Quellen.

In dem untern Text der Sermones sich befindenden Quellenapparat sind nur die Stellen angeführt, die wirklich als Quellen unserer Predigten gelten kónnen. Es kommen hier natürlich zuerst die Bibelzitate in Betracht. Die Abkürzung cf. vor einem Bibelzitat bedeutet, dass die Stelle der Heiligen Schrift von Petrus frei zitiert ist, oder dass es sich nur um einen Anklang einer Bibelstelle, nicht um ein richtiges Zitat handelt. Dieser Apparat führt auch die Selbstzitate und die wichtigsten Parallelstellen des Petrus auf. Zitate aus Petrus Chrysologus oder Nachahmungen desselben bei spáteren Schriftstellern sind im Quellenapparat nicht angegeben, sondern sie sind bei wichtigen Fállen in den Vorbemerkungen (Monita) angedeutet und, wenn es sich geziemt, |, (1) Bónuzn, S. 46-54. (2) Manchmal dienen diese Einleitungen, um die dramatis personae, sei es eines . evangelischen Gleichnisses, sei es cines biblischen Geschehnisses, vorzustellen SchauEs wáre interessant, solche Einleitungen mit den Prologen des klassischen spieles zu vergleichen.

LII

EINLEITUNG

für die kritische Herstellung

des Textes als Zeugen heran-

gezogen. Alte Herausgeber unserer Sermones haben ihre Ausgaben mit

Hinweisen

auf

Paralleltexte

antiker,

mittelalterlicher

und jüngerer Schriftsteller versorgt. Diese Zitate sind von Migne wiedergegeben worden. Selbstverstándlich habe ich für die vorliegende Ausgabe die interessantesten davon verwendet. Aber auch unter den hier nicht benützten alten Quellenhinweisen befinden sich dann und wann beachtenswerte Literaturangaben, auf welche ich den Lesern aufmerksam machen móchte. Aber eine systematische Nachprüfung der Quellen und der Einflüsse, die áltere Schriftsteller, wie Ambrosius und Augustin, auf Petrus Chrysologus ausgeübt haben,

ist noch

nicht

unternommen

worden,

wahrschein-

lich weil es an einem kritischen Text fehlte. 7. Der kritische Apparat. Über dem kritischen Apparat sind am Anfang jedes Stückes die Handschriften angegeben, die zur Herstellung des kritischen Textes des betreffenden Sermo gedient haben. Die Handschriften sind nicht nach alphabetischer Ordnung der Sigel verzeichnet, sondern nach der Bewertung der einzelnen Zeugen und nach den entsprechenden Gruppierungen. Die in Klammern gesetzten Sigel beziehen sich auf Handschriften, deren Lesarten nur an besonderen Stellen angegeben werden oder die ich nur teilweise bei schwierigen Passagen kollationiert habe. Sonst werden alle Lesarten der angegebenen Handschriften verzeichnet mit Ausnahme derer, die für die Kritik ganz nutzlos erscheinen. Anlàsslich der Bemerkungen über die Orthographie wurde oben schon gesagt, dass manche orthographischen Lesarten aus bestimmten Gründen auch vermerkt wurden. Ebenso bei der Behandlung der Handschriften im ersten Teil dieser Einleitung habe ich Weiteres über Sonderlesarten bemerkt, die ausnahmsweise in den kritischen Apparat aufgenommen worden sind. Nur muss ich hier hinzufügen, dass ich ebenfalls besondere Varianten im Apparat angegeben habe, die textkritisch unwichtig sind, die aber für die Herkunft der Handschriften oder für das Abháàngigkeitsverháltnis der Zeugen interessant sein kónnen. Jeder in oder ohne Klammern im Apparat vorkommende Vermerk bezieht sich nur auf die vorangehende Sigel, wenn nicht anderes ausdrücklich dort gesagt wird. Ausser den Lesarten der Handschriften sind im Apparat mit Hilfe anderer Sigel oder Abkürzungen vorgeschlagene Textverbesserungen verschiedener Kritiker und Herausgeber angegeben. Dabei ist zu bemerken, dass die Abkür-

EINLEITUNG

LII

zung ed. sich nur auf den gedruckten Text bei Migne PL 52 bezieht, wo auch hin und wieder in álteren Ausgaben vorkommende Verbesserungsvorschlàáge angedeutet werden, die aber fast immer nur sehr wenig zum Verstándnis der verdorbenen Stellen beitragen (!) Zu bemerken ist ebenfalls, dass ich nicht alle Emendationsvorschlüge von JBulhart, Januel,

Lat., Mantelli, Meurs.

und des Anowymus

Thesau-

rensis (vgl. unten die Übersicht der abgekürzt zitierten Literatur) im Apparat verzeichnet habe. Um mich dem allgemeinen Gebrauch des Corpus Christia"iorum anzupassen, habe ich im kritischen Apparat mehr Worter als Zeichen angewandt; die Erlàuterungen dazu befinden sich am Ende unseres Verzeichnisses der Sigel und anderer Abkürzungen, wo die gewóhnlichen und allgemein bekannten nicht verzeichnet sind. Über die Bedeutung des Hinweises cf. comment. im kritischen Apparat siehe den folgenden Abschnitt. 8. Der philologische Kommentar. Wie es schon im ersten Teil dieser Einleitung bemerkt wurde, bietet der überlieferte Text der Sermones sehr schwie-

rige Stellen. Der kritische Herausgeber kann sich nicht dabei mit der einfachen Angabe der Lesarten der Zeugen im Apparat begnügen. Die Herstellung des Textes verlangt hier mehr oder weniger ausführliche Erlàuterungen, die die eigentümliche Knappheit des Apparates nicht aufnehmen kann. Diese Erlàuterungen und Rechtfertigungen zum neuen kritischen Text, sowie sonstige Erklárungen hauptsáchlich philologischer Natur, sind in einem Kommentar unter dem Text dargeboten, auf den die Abkürzung cf. comment. im Apparat hinweist. Immer um den Apparat zu entlasten

habe

ich den

Kommentar

auch

dazu

benutzt,

um

bei besonderen Fállen den Vorzug zu rechtfertigen, den ich bei einigen Lesarten Zeugen zweiten Ranges eingeráumt habe.

9. Das Stemma.

Bei einer so reichen und komplizierten Textüberlieferung, wie sie für die Chrysologus-Predigten vorliegt, ist es nicht leicht bzw. móglich, alle Handschriften in einem einzigen Stemma zusammenzubringen. Im folgenden sind ausser (1) In Los sermones, S. 289-298, habe ich die bisherigen Ausgaben der Chrysologus-Predigten aufgezáhlt und bewertet. Was PL 52 angeht, so soll hier gesagt werden, dass viele in den Fussnoten angegebenen Handschriftenvarianten der Wirklichkeit nicht entsprechen.

LIV

EINLEITUNG

den angeblichen (nicht erhaltenen) Archetypen bzw. Prototypen, die mit griechischen Buchstaben, mit dem Zeichen X oder auch mit Namen gekennzeichnet sind, nur die grossen Kodizes, d.h. die mehr oder weniger vollstándigen Collectiones Felicianae und die anderen kürzeren SermonesSerien angegeben. Nur bei der "augustinischen" Gruppe (vgl. Einleitung I A 4: die zu Va chronologisch untergeordneten Zeugen) sind Handschriften signalisiert, die nur für einzelne Reden gelten. Mit Sex. ist im Stemma der Prototypus der ganzen severianischen Überlieferung ausgedrückt; denn es ist anzunehmen, dass diese Tradition einem bestimmten Prototypus entstammt. B stellt den Prototypus der fránkischen Tradition dar; es ist damit

an

die bestimmte

Handschrift

gedacht,

welcher die CXXIV. Predigt fehlte und aus der die ganze fránkische Textüberlieferung abstammt. Der Archetypus der "zZisterziensischen" Untergruppe ist mit y gekennzeichnet, wáhrend 8 den Prototypus der ganzen abgeleiteten frànkischen Überlieferung bedeutet. Natürlich kónnen bei einer solchen Stemmatisierung nicht alle verlorenen vorausgesetzten Archetypen und Zwischenhandschriften angedeutet werden. Unvermeidlich ist hier das Ganze zu schematisch dargestellt, um alle Abhángigkeitsbeziehungen und die gegenseitigen Kontaminationen der Handschriften angeben zu kónnen. Besonders das Schema der Verháltnisse der fránkischen Gruppe (f) ist in einer sehr vereinfachten Form dargestellt worden. Eine zu eingehende Schematisierung wáre hier nicht nur unbequem, sondern unter kritischem Gesichtspunkt sogar gefáhrlich gewesen. Die verschiedenen Verzweigungen, wie auch die fránkische Vorlage B (infolgedessen auch die Archetypen x unter B) beanspruchen keinen chronologisch genauen Platz im Stemma. Das vorgebliche Exemplar B ist das Ergebnis einer sicher mehr komplizierten Entwicklung, als das was das Stemma ausdrückt durch die Strichlein, die die Beziehungslinie Felix-8 unterbrechen und auf verschollene Zwischenzeugen hindeuten.

-—

«

IIIA

'

EXTR

(nog)

ivt

[VA

L1oL

zzzi

L9zI

ZIC'SE) 86

A

7 2

d

s

voN

zur

'uoruany 'qQz[e£S

AX'

lectionatia Italica

aei

CONS

AIX'

IHX'

4

LEXe

Lx

IX

goi:

'5 [I[ v6

Z

'

Tuny

(asn8ny) »A

i"

[asl

TEAS

9

AMH

xi[9d

I

N

5

EG

ion

NN

Ty/Id d

uan

4 x

KONKORDANZTABELLE DER REIHENFOLGEN DER SERMONES NACH DEN VERSCHIEDENEN HANDSCHRIFTEN.

Da ich nur bei besonderen Fàállen die Blátterzahlen der Kodizes in der Ausgabe angebe, werde ich in der folgenden Konkordanztabelle die Befundorte der Sermones anzeigen, indem ich durch den Vergleich der Quellen die verschiedenen Ordnungen der Stücke darstelle. Die ursprüngliche Reihenfolge, die felizianische — wie es schon besprochen wurde — ist die der Hs. V, die auch in dieser Ausgabe beibehalten wurde (nur an entsprechenden Stellen sind einige Sermones extrauagantes mit verdoppelter Numerierung — VIIbis, LXIIbis usw. — eingefügt worden, die aber in der Konkordanztabelle nicht angedeutet sind). Die an den anderen Spalten angegebenen Nummern zeigen die realen von der Hs. V abweichenden Predigtfolgen der anderen Quellen an, sie entsprechen aber nicht immer den Ziffern, die in den Titeln der einzelnen

Zeugen gelegentlich zu lesen sind. Die Quellen, die mit V übereinstimmen, die aber zufállig wegen Lücken oder durch gewollte Auslassungen einzelner Stücke von V fernbleiben, sind in der Tabelle nicht angedeutet; diese Akzidenzien sind aber entweder schon in unserer Einleitung angezeigt worden oder die Monita werden es noch besorgen von Fall zu Fall für die in Frage kommenden Sermones, wenn nicht einfach die Hinweise der zur kritischen Ausgabe verwendeten Handschriften genügen sollten. A|Ve|

V

|EP'|

P^£|

T| C|

Pa|

H1| H?

T6 Era

er

ss2. Ie x8:

oo

Pe

26 27

I 2

28 29

er erod ose

28

3

30.

esi

29 30

4 D 6 1

51| 52]

8

9

IO II Ger2 I3

178

8

8

16].

9]

--.91,e5

I9|

4

20

153 154 155 156

14.

22]

15 16

17 |116 |x16 |116 158 85 1324] 1253! | 057

I51

T7 18

84 |x18 33

I9 20 21

34 |107 |118 |1x18 | xr 35|109 |120|120| 9 36 i2r Mr2T 48

x8)

[134 135

|134 | 10 |135

9

|10

152

xo x67] 553 TO! ENT REOS 20! | p2:10982-| m Exe EXE 1$]

TUIET 2|2 3|5

4| 13] 9| 35 5| 14| 29| 4 Geb mis ELT NT I5

I|O2|Pe |G |Dz|C/zz|Uz |P7 P4

4|4 3 CY 6| 6 Tee 8|8

9|9

21 |11 22 |12 23 |13

IO II I2 I3

|ro |II |I2 |13

I4 |I14

15 |15 16 |16 NIORT ETE II | 18 [18

I9 |19 20 |20 21 |21|

1

KONKORDANZTABELLE A|Ve|

V |EP | PP. | T| C

Pz

22

33

37|

23|

253]

25

38.

4 25

26 23]

A1:4254]425. 42| 26| 26|

|Pa | H*

|H? |I

JOX|Pe|G

Pd

23

4o

tox

$23. | dom

sap] 724 [224

39

22

22

I2

159

|Dz|Clz|U:z |P7 221122.

92

23|253|

5

25

5

24 |24 |4

22

1323 26

LVI

x2 14

|25

26 |26| 6 271122117

T1117

18

-F16o

28|

1

147

|147

I5

28]28|

8

29|29|

9

-- 118

14

15

29|

30|

149|149| 126 |150

32

108

53 34

74| 75|

75| 75| 76] 76|

36

71|

78|

55

38|

6|

25|

19|

71| $9| 75|

43 44

75:

64| 63| 135|

31 |51 |11 32 |32 |12

co 21

33 133 |35 34 134 |14

235

36 |36 |16

19|

g7d

78|.

14

65| 64| 4|

65 64| 9|

55

$4| 55

3027 29 |26 15 15

39 |39 9 | 40 |49 41 |41

16 |16

43 |43 44 |44

14l|1i41|

32

124|143 |143| 144 144|

34 355

49 |49 5o [so

37

5252

92|125|145

72|

38 |58 |18

161|

30

93

4| 47|

37 37 |17

24

105 115|115|

142 |142

51

35 |35 |15

Red

|sx6' e 6-| nit IO4 |114 |114

48

52

. 23

25 26 —332

76 |110 |122 |122

49 5o

--119

I9

46

47

30 50 |1o

18

29h75

45

17

|119 |119

90|1234 |160 |160

39 40 41

16

|150

791172

42

2

148 |148

3

3I

37 13

2

|145|

146 |146

3o0|

7311

3o|

72|

3o]

72

65|

66|

66

$6| 1

35|

34|

57|

17|17

28 29

42 |42 45 |45

31

46 |46

23

48 |48

47 |47

56

58

$1|5:1

53 [55

176 | 34

54 54

162 | 51 |28

593155

34

169

56 |56

341.35 | 55

170

E?

P& ?

$8| 53 59 | 4 6o| 5 61| 6 62| 7 65

43|

40|

41|

41| 42

40

65 66

45| 46|

42| 43|

43| 44|

43|. 44

4

46| 47|

47| 48|

47 48 49

166

49|

50|

50

167

64

67 68 69 79

Dn

44|

35| 36| 36 36 | 37| 57 37 | 58 | 58 38| 39| 39 39 | 40| 49

41|

42|

45 | 46| 46 48|

49|

39

171 172 173 174 175 177

163

164 165

18

$7 [57 58 |58 59 |59

19

6o |6o

20

61 |61 62 |62

65 |65 64 |64 65 |65 66

KONKORDANZTABELLE

LVIII 18 Z4" TZa e V3 PE 72 75 25

58

74

4 55

76 77

1897 PR

IE

Hi|

56115511 | 5H ez SS 5530533

42

53 | 53

45

TEE

48|

49|

5| 8105

52|

53|

$o154| 31| 55|

$2| 51

GE

541

55 | ss |. 45 46 565 56|

4

28

3| 2|

T

2

516

48

26

6

6o|

61|

25

7

57| 58| 62|

58 1.58 59 | 59 63 | 65 331633

51 52 53 54

24 |24 10 | 4| 5 25 29 IO 8 25] 9

80 | 8o

56

8

81

56|

5 6

82 85 84 85

54| 77| 58| 78

113|

79|

61

78|

79 | 79

8o0|

81]|

3o

27

67

5| 3 4

49

$51,564.53:

8

[35

ET

55

81

57

89

TA.

[9834158201982]

58

90

115|

82|

835]

85

59

85|

84]

84

6o 61

91

21 22 |22|

20|23|

[57

70|

80

4|

1

2| 2|

60 | 6o

79

88

[eG

18

19 |21]

59|

7

39

112)

41

Pe |O£|P4| G |Da| Clzz| Uz

62]

78

86

62

168

I

61|

37

87

54 | 44

H?|

LH

92

85.

85

i.

95

I51

|I51

II

94

62 | -d-120

I27

152

|152

65 --1r21

12|

128 |153 |153

7| 95

64 4-122

I21 122

|138 |139

|137|

65

123 201

|140 | 140 7203| 35

68 69

135 18 91 |119 80 |131 129

|161 |161 PTS |136 [136 |156 |156 |155 |155 |154 |154

vis 7 72 735 74 75

143

|170

|169

76

I|Io2|rIIO 2|1035 |11r1

|I11O |rrr

TI 18

96

1201137

97 98

16

36|

99 100 1oxJl 102 103 104

241

7i

I30

uo)

5 |106

107 108 109

|158 |139

66 67

110

str rmx2399925

III II2

4|112|r124 5|113|125

|124 |125

8o 81

113 II4

6 |114 |126 |126 1l EES!| 1272127

82 85

imus 116

8 |116 |128 9 |117|129

|128 |129

84 85

76 |75 27 78 |76

79

117

IO

30

|130

118

II

I3I

|I3I

86

T9 |77

II9

I2

I32 |I32

88

81

120

I3

Tro2dgr2

89

82|8o

U2T 122

25| 26|

90 9I

67 |66 68

66| 67|

67| 68|

67 68

87

80|78

79

KONKORDANZTABELLE | A (Va

40 31 32

pb Pxz

IDEE

27 86

123 I24 125 126

Pa

68

69

69

75 74

75 74

1257

166

128

167 166 168 167 169 168 28

25 22

139] 140 I4I 142 145 144 145

24

149 150 ISI 152 155 154 155 156 157 158 159

160

99

75 30

126

IOI

I3I 132 |133 154 2125 136 X57

il I2

13 14 15

QNA MN du

138

159 140 I4I 142

98

108

75

IOO

IOI 102

III

102 IO5

163

10| II 12

144 U5 145 146 13bis I4 147 148 15 16 149 150 17 18

3

ME d& vA v9 n N ON AR

O^ oo-]

151

162

163 164 165 166 167 168

169 170 "p 2 173 174

175

176

79 (81) --89

132

87 136 162 148

I4

IO4 105

157 159

17

162

106

T2

108

174

92

82

88

85

79 155 31 32 128 IOI

7 158

31 31 32 32 164 164 165 165 109 II3

79

72 fs

129 130 125

99 100

161

Clun Uz

79 71i

17bis

98

89

IIO

22 35

97

9o 95 94 95 96 97

103 104 105 106 107

|On|P2|A

95

88

148

I

69 68

95 94 Eiup25

87

146 I47

H?

92

28

174 173 171 170 172 TIT 173 1072 9I 29 29 27 27 86

8

H3

124

45

138

34

Pe

NEG

129 130 I31 132 155 254.105 135 136 157

LIX

107

14 |14

109 IIO IET 112 HE 127 128

114 II15

95

3£ 75

VERZEICHNIS DER SIGELN UND ANDERER ABKÜRZUNGEN r. Die Handschriften.

MaAILAND, Biblioteca Ambrosiana, C. 77 sup. BnüÜGGE, Stadtbibliothek, 271

CAMBRAI, Stadtbibliothek, 543 lm

MÜNCHEN,

Staatsbibliothek,

Lat. 23621

pbPooóotgn CAMBRIDGE, Trinity College, B. 3. 32 DvunBAM, Kathedrale, A. III. 11

DvuBLIN, Trinity College, B. 2. 2 ERFURT, Wissenschaftliche Bibliothek, Amplon. Q. 105 EnruRT, Wissenschaftliche Bibliothek, Amplon. Q. 125 FLOoRENZ, Biblioteca Medicea Laurenziana, S. Crucis plut.

XXXIV, sin. 7 BoroGNA, Collegio di Spagna, 13 BnüssEL, Kónigliche Bibliothek, 683 erster Teil der Hs. H zweiter Teil der Hs. H BRÜssEL, Kónigliche Bibliothek, 168-94 TTopr, Stadtbibliothek, 107 VALENCIA, Universitát, 1759 LoNpoN, British Museum, Royal D. 8 XXII LiNz, Studienbibliothek, 618

MAILAND, Biblioteca Ambrosiana, I. roo sup. NAMUR, Stadtbibliothek, 60 Oxronp, Balliol College, 163

Oxronp, Balliol College, 223 Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 16867

Panrs, Bibliothéque Nationale, lat. 2146 Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 2319 Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 2320

Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 2145 Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 2148 Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 15672 Panis, Bibliothéque Mazarine, 997

Panrs, Bibliothéque Nationale, lat. 13576 Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 2471 CESENA, Biblioteca Malatesta, D. XII. 2 Row, Biblioteca Vallicelliana, B. 20 BarriMORE, Walters Art Gallery, W. 19

SALZzBURG, Studienbibliothek, M II 382 'Touns, Stadtbibliothek, 308 VATICANUS, Urbinas Lat. 95 UrnzscuT, Universitát, 263

LXII

SIGEL UND ABKÜRZUNGEN

VATICANUS Latinus 4952 VATICANUS Latinus 5758 WIEN, Staatsbibliothek, 3759 Oxronp, Bodleian Library, 1412 : Laud. misc. 641 TuniN, Nationalbibliothek, K?-III-r VATICANUS Latinus 3836 NOXNX Für die Erlàuterung anderer Sigeln oder abgekürzt zitierter Handschriften sei der Leser hingewiesen auf die Vorbemerkungen, die verschiedenen Predigten vorausgeschickt sind. Über die in der Einleitung benützten Abkürzungen Casan. Flor. Ma Ma" und Prat. gibt das Monitum zu Sermo XXXIV Auskunft. Am Ende der Ausgabe wird eine vollstándige Liste der Handschriften und ihrer Abkürzungen bzw. Sigeln dargeboten werden. a

fr. oder franc.



die Übereinstimmung

der (für einen

bestimmten

Sermo benützten Handschriften der) fránkischen Überliefterung: BCDA^ Du GH I J] K N O Pa Pb Pd Pe Pf Ph OBI SETREVA fv. der. oder franc. deriu. — die Übereinstimmung der (gebrauchten) Zeugen der abgeleiteten fránkischen Texttradition : Clm F L M Pg Pi PIQU Ut X Seu. — die Übereinstimmung der Zeugen der severianischen Textüberlieferung : 4 und die Homiliarien, die zur selben Textfamilie gehóren. Sind diese Handschriftengruppen in runden Klammern gesetzt, so heisst es, dass der angeführte consensus codicum nicht alle Zeugen der

Gruppe betreffen will, sondern nur die wichtigsten oder eine bestimmte Anzahl angesehener Handschriften.

2. Náhere Abkürzungen und Zeichen.

ad lin.

|— Hinweisauf das, wasim Quellenapparat oder im kritischen Apparat zu einer bestimmten Zeile vermerkt ist. cf. comment. — Hinweis auf den philologischen Kommentar (vgl. Einleitung, II, 8). comi.



conicio, comicit, comiectuva.

ed. (im kritischen Apparat) — PL 52, 5-680 (vgl. Einleitung, II, 7). ed. (vor einem Personennamen) — edidit (ich wiederhole aber ed. nicht immer vor den Namen der Herausgeber). exp. — expunctus, expungit. in seq. — — in sequentibus uerbis uel in sequenti contextu. lin. — Zeile. Wenn aber in den Hinweisen nach den rómischen Nummern der Sermones ohne die Abkürzung /». eine arabische Ziffer folgt, so bezieht sich diese Ziffer nicht auf die Zeile, sondern auf den Abschnitt der betreffenden Rede.

SIGEL UND ABKÜRZUNGEN orthogr. TO 20 iu»

e

LXIII

— rein orthographische (bemerkenswerte) Variante. das was die Hand eines Schreibers zuerst geschrieben hat. das was dieselbe Hand emendiert hat. Woórter oder Buchstaben die von mir ergànzt worden sind (nicht aber alle von mir ergàánzten Worter sind in spitze Klammern eingeschlossen; die Ergánzungen sind jedenfalls im kritischen Apparat vermerkt). Über die Bedeutung der in runden Klammern eingeschlossenen Handschriftensigeln vgl. den ersten Abschnitt diese Verzeichnisses. Vgl. noch was in der Einleitung, II, 7, bemerkt wird.

ABGEKÜRZT

ZITIERTE

LITERATUR

Anonymus Thesaurensis — die handschriftlichen Randbemerkungen einer unbekannten Hand im Münchener Exemplar von Migne PL 52 des Thesaurus Linguae Latinae. Das Exemplar enthált ebenso Randbemerkungen von V. Bulhart. M. van den Hout hat diese Notizen für unseren Gebrauch abgeschrieben. BAXTER — J.H. BAxrzER, The Homelies of St. Petev Chvysologus, in The Journal of Theological Studies 22 (1921) 150-158. BrELER — L. BrgrER, Some Remarks on the Text of St. Peter Chrysologus, in Oikumene. Studi paleocristiani pubblicati im onore del Concilio Ecumenico Vaticano II. Centro di Studi sull'Antico Cristianesimo, Università di Catania, 1964, S. 175-179. BuLHART vgl. oben Anonymus BónHMER — G. BóuwEn,

Thesaurensis.

Petrus Chrysologus, Evzbischof von Ravenna,

als Prediger. Ein Beitrag zur Geschichte dev altchristlichen Predigt. (Predigt-Studien, 1.) Paderborn, 1919. CC



Corpus

Christianorum, collectum

a monachis O.S.B. abbatiae

S. Petri in Steenbrugge. Series Latina. Turnholti, 1953 ss. Censimento — Censimento dei codici dei secoli

XI-XII,in Studi Medie-

vali IX (1968) 1115-1194. CSEL — Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum editum consilio et impensis Academiae Litterarum Caesareae Vindobonensis. Vindobonae, Dr

BRuvyNE



1866 ss. D. DE

BnRuvNEÉ,

Nowveaux

sevmons

de saint Piewve

Chrysologue, in The Journal of Theological Studies 29 (1928) 362368. GorTLIEB



THxkopon

GorrLrEB,

Über ittelalterliche

Bibliotheken.

Leipzig, 1890. GRITSCH — JOHANNES GnrrSscH, Quadragesimale. Venetiis, 1493.

J^NvEL — H. JaNuzr., Commentationes philologicae in Zenonem Vevonensem, Gaudentium. Brixiensem, Petrum Chrysologum Rauennatem, in Programm zum. Jahresbericht über das alte kónigliche Gymnasium zw Regensburg. 1905 und 1906.

JünricHER — Apnorr JÜrrcHmm e.a., Jiala. Das Neue Testament in altlateinischer. Überlieferung mach den Handschriften hevausgegeben. Berlin,

1938-1963.

Lar. — L. LariNrUS, Vaviae lectiones et obseruationes in Petrum Chrysologum, im Werk desselben Verfassers Bibliotheca sacva et profana, I, Romae,

1677, S. 98-103.

LivERANI — F. LivEnaur, Spicilegium Liberianum, Y, Florentiae, 1863, S. 125-203.

ABGEKÜRZT

ZITIERTE

LITERATUR

LXV

Los sermones — A. OrivAR, Los sermones de sam Pedro Crisólogo. Estudio crítico. (Scripta et Documenta, 13.) Abadía de Montserrat, 1962.

MaNTELLI — die handschriftlichen Randbemerkungen im Pariser Exemplar (Bibliothéque Nationale, C. 3157) der Ausgabe von Paris 1612. Das Exemplar hat I. Mantelli gehórt (vgl. dazu Los sermones,

S. 293). Mzunms.



i J. MzunstUs, Exercitationum criticarum pars II, liber III,

cap. XI, in Opera omn?a, V, Florentiae, 1745, Sp. 648 f. ; vgl. XI, Sp. 29 und 167 f. Nah. — die am Ende des Commentarium in Nahum des Pseudo-Julian von Toledo angehángten Chrysologusfragmente (vgl.das Monitum zu Sermo VII und Los sermones, S. 141 f.).

OrivaR, Els principis exegótics — A. OrivAR, Els principis exegetics de sant Pere Crisóleg, in Miscellanea Biblica B. Ubach. (Scripta et Documenta,

1r.) Abadía de Montserrat,

1953, S. 413-437.

OrTo, Sprichwórter — . Orro, Die Sprichwórvter und. sprichwortliche Redensarten der Rómer. Leipzig, 1890.

PETERS — F.J. PETERS, Petrus Chrysologus als Homilet. Ein Beitrag zur Geschichte dev Predigt im Abendland. Kóln, 1918.

PL

— J.P. MicNz, Patrologiae cursus completus. Series Latina prior. Paris, 1844-1855. Was PL 52 (Petrus Chrysologus) angeht, benutze ich den Wiederdruck von 1894.

PLS

— Paívologiae Latinae Supplementum, 1958 ff.

Rad.

— Lesarten aus den in den Werken des Paschasius Radbertus vorhandenen Excerpten der Predigten des Chrysologus (vgl. dazu Los sermones, S. 86 F. und unsere Einleitung S. XXIII).

SABATIER

ed. A. HAMMAN.

Paris,

— PETRUS SanarrER, Bibliorum Sacrovum Latinae wersiones

antiquae seu Vetus Italica. Parisiis, 1751.

SoTTOCORNOLA — FRANCO SorTTOCORNOLA, L'anno liturgico nei sermoni di Pietro Crisologo. Ricerca storico-critica sulla liturgia di Ravenna antica. (Studia Rauennatensia, I.) Cesena, 1973.

Vetus Latina — Vetus Latina. Nach Petrus Sabatier neu gesammelt und herausgegeben von der Erzabtei Beuron. Freiburg, 1949 ft. WEYMAN — C. WEYMAN, Beitráge zur Geschichte der altchristlichen Litevatur, in Philologus 55 (1896) 464-471 (— 3. Zw Petrus Chrysologus).

Le

X

,

háad

t

iiti

£15 E oo Dono Ext

T

"T

A

*

-

i

i

tob

Let

B ur

udi:

S"

.

àn

sire

2414 aa PEE Asi

3

FBigk

^"

viov asm E legum

peste

EN

4!

COL MABSEA

De

»

5i

nl ey: potes

fem"eige. B EE b

brdiuoibawu

oumméus

P sso tidietalo drei !

et "m

:

Ue

Sed

dar

nM. e mm pisa

x

A

AE

Pn

MT.

-

-gy rb bi Pura

snibarsd b, pibus, 7

aller

i^ ,

;

prm

cd rtUS. Kicabs

,

l

s

NY

de Pa

Bosharetesh

ena

maman dete tti el. aliia

]

A

T

-

ansa oJ £554 b (t ed -

ua

e

be

PTLI

n

-

"Pria

v

mud

ex --

LAEida

EMPOTIE 394 date] am oai Z, aia] Mif OU EASAR 9";

e Jnaindin

R

A

ü JA:TW, AjistwhTditi ga x T

EL.

ipm iIn qniqieti sare. LA. Vaio odi con sili sim "e ; MC ET rte wjAME AS D 4

vw. da Fros EIE. e n "t, in

Pra HÀI

fiscqai TNT »



Mild du

E. ? i

|

"ve

zm T

M"

hl

& 2

rues

y n Tü

! jl

3a Aya NO i TS inh alboido ee

T à

ont ida des.4 T"rond dZ

LA

"E

LN ATTMIOM,

Wok

A

N Kan

€O*

T r

Fl

TE

E v

gs 29i

:

denolts : em

T : ea m S "m.s. * ?, Tae, peser [|

&

"d

Lr us 'EUREE

i S e Bo : s H

rtm

j :

:

Mi B

e Li i

1

" yos

"W^

ires ds zr wt

A

jJpu i T

p2E

é

Y

y

J



"

UvxEM

fuss

poured bur .- j

:

d

bes

usáb du) vgl ompmul^D: tasvibevtt qub s nos !] (ut Kx 3 utitiolni eusexixi hey Xx fb. COL

Gurtecu

E

MPÁ,

ERisissio emi. i x is ^ un. b ksxLp x

r Ka M

jo

)h-

k& [ i. Acus «7Wigbr

cM

o

add UCPIE o.

il D4bra D ver Mts:

b

3

EE

4 SU.í ov"i561 ha) qon

Pus Ioas

-

tirtiodbajfLuesiset

Pa: Li hit

A ( ,-08 ded un Mai quis iyums tiis GER CERRAR JoebiM ALIQ -— 36 pulo ny) e» JT aaW. aaliis "T Mu E

e |

Pib

anl»

kao lung.

.

-

E

oechm4iV

mala,

rime

hy

von

&TU

e

ith

TOL.

cba

3421 JESUM.

"

ss

"Jw

"uetasitut«s 2860 .

!

»*

2

etd

elati

(PS

UL

WV gelabenu

"

ad a à

CETILM

-

| m

ub 1d "urds

E





adress

!

PRAEFATIO

FELICIS

EPISCOPI

MONITVM IN PRAEFATIONEM

FELICIS EPISCOPI

De ptaefatione, quam Felix antistes Rauennas (T 724) collectioni, ab ipso euulgatae, sermonum Petri praefixit, in opere Ios serzzones, pp. 47-51, dissetui. Praefationem seu potius prologum nonnisi codices V/ R. et I integrum tradunt ; ceteri qui eum habent, a uerbis Peazus pontifex Petrus incipiunt. Non omnes Collectiones Felicianae manusctiptae hunc textum exhibent, sed nos uniuersos fontes eum habentes contulimus, eos quoque, quorum lectiones minoris momenti sunt et inter uatiantes sermonum in futurum non signandae.

PROLOGVS NOVITER INSERTVS Diuina. charismatum dona de caelesti thesauro prolata, dum largis uirtutum mysteriis religiosa corda uberrime repleuerunt, ita suauitates sancti spiritus odorifica narratione

5 distribuunt, ut et manifestis pandantur eloquiis, et ornamen-

tum salutis existant, iuxta domini uocem ín sacris euangelii paginis intonantem : Qui credit in me, flumina de uentre eius fuent aquae uiuae. Et iterum : Aperi os tuum, et adimplebo ?llud. Et Salomon : Dominus dabit sapientiam quaerentibus se. 10 Et : Lónguas docentium fecit disertas. Vnde et uenerabilis beatusque pontifex Petrus, Rauennatis ecclesiae praefulgidum decus et catholicae ueritatis praecipuus doctor, calore superni amoris accensus et rigatione perennis gratiae inroratus, digna eloquii sui ornamenta, uernantia 15 lectionum opuscula de singulis euangeliorum parabolis polito sermone conficiens, delectabili dulcedine aures omnium repleuit et corda. Proinde, dilectissimi, tanti pastoris flores intenta et anxia mente legamus, et ardenti desiderio ulnis spiritalibus amplectamur, quatenus fructum laboris in nostrae mentis

*/8 Yoh. 7, 58. Prou. 2, 6.

8/9 Ps. 8o, 11 (cf. serm. LVIII, linn. 17 et 34).

9 cf.

10 cf. Sap. 1o, 21.

Codd.:V RW,JO $K T D BH Y(consensus horum :fr.), X Pg F M Ciz Pi Q (consensus horum : fr. der.). Inscriptio ex V" R. W (Incipit prologus nouiter insertum sc V^ R) ; praefacio in libro Petri Rauennatis B, incipit praefacio Felicis episcopi T .$ K, cui T addi? : in sermones sancti Petri Rauennatis atchiepiscopi ; incipit prologus Felicis episcopi in sermones beati Petri Rauennatis ecclesie pontificis O, incipit praefatio sancti Felicis episcopi in librum sermonum beati Petri archiepiscopi sanctae ecclesiae Rauennatis quos de parabolis euangeliorum uenustissimo stilo composuit H, incipit praefatio Felicis papae in omelias atque sermones beati Petri Rauennatis D ; Zifulo carent J Pg Clm 2 carismata W/ . 3 repleuetint W' 4 suauitates ex VW, suauitate I/ R, an suauitatem /egendum ? 6/7 euangelicis intonantem paginis W 10disserttas V. R 11 beatusque] beatus praezer V R. W reliqui codd., qui bic dextum prologi incboant (beatissimus B) Rauennatis ecclesiae Petrus Zransp. SK Rauennatensis I, Rauenas Y 12/13 et catholicae z:4ue superni ozz. W' 12 catholicus M ueritatis] uirtutis Y 13 calore] et praezi//. Y ^ amotis] igne add. W accensus] succensus Y et oz. Y tigationis O, irrigatione Y perhennis gloriae rigatione M ^ 14 digno ... ornamento ones codd. praeter VR sui oz. D uernantium ozznes praeter V R W —— 15 polito] praedito M 16 delectabile D 1" pastotis tanti /rasp. PF Q flotes] V R, oz. reliqui intenta] intentum B D H Y, inuentum / O .$ K, documentum W 18 et anxia] uel anxia | mente] ozz. H, sctipta add. T cum codd. traditionis fr. der., qui etiam supra flores omiserunt legimus T' 1o ulnisque $ K T D 19 quatenus V R B C/z Q, qua tenus V, quatinus ceferi codd.

4

PROLOGVS

20 cellario recondentes, simul cum eo magnificae laudis gloria perfruamur, et praemia aeterni muneris capiamus. Hoc humilis praesul Felix de pauperculo cordis cellario sermone exiguum legentibus obtulit munus. 20 cellario V R cuz fr. der. (praeter F), cellatia W cuz fr. e£ F (sed cf. infra lin. 22 : cellario) magnifice laudibus 2 22 pauperculo V R. W Q, paupetculi cezeri paupetrculi corde CZz cotdis ozz. D 23 sermonem exiguum /r., sermonis exigui fr. der., sermone exiguo Q legentibus] aed. sup. nm. 29 zanus J obtuli Pg Pi X, oz. F munus] minus Pg

CAPITVLA

MONITVM IN SEQVENTEM TABVLAM Lege quae dicta sunt Introductione II, codicis I/ edidi, quem nonnisi cum R seu traditionis Felicianae testimonio contuli. inscriptionibus tantum, quas tractatus in comparaui(— 172).

2. Capitulare sequens ad fidem cum altero fidelissimo omnium Titulos autem capitularis cum corpore codicis l/ praeferunt,

CAPITVLA I. II. IE. IIII. V. VI. VII. VIII. VIIII. X. XI. XII.

De De De De De De De De De De De De

duobus fratribus haereditatem petentibus. eodem secundus. eodem tertius. eodem quartus. eodem quintus. eodem et de psalmo nonagesimo nono. quinquagesima. eodem secundus. eodem tertius. psalmo uicesimo octauo. quadragesima. eodem secundus.

XIII. De eodem tertius.

XIIII. XV. XVI. XVII. XVIII. XVIIII. XX. XXI.

De psalmo quadragesimo. De centurione. Vbi uenit Iesus in regione Genaserorum. De eodem secundus. De socro Symonis Petri. De eodem secundus. De eodem tertius. Vbi dormiebat in naui.

XXII. De tricesima. XXIII. De eodem secundus. XXIIII. De eodem tertius.

XXV. De eodem quartus.

XXVI. XXVII. XXVIII. XXVIIII.

De De De De

eodem eodem Matheo eodem

quintus. sextus. sedente in theloneo. secundus.

Codd.:VR Inscriptio : I-IV. V. VI-XIV.

Incipiunt (incipit V/ 19) capitula V R Incipit setmo praeziz. V2 Incipit de eodem sermo quintus 1/2 Incipit sermo praezzr. V2

XV. In quatta fetia post quadragesima (5/c) add. V2

XVI. Sermo praemit. V2 Gerasenorum 2 XVII. Incipit praeziz. V2 XVIII. Setmo de soctum ( /) petri. In sexta feria V2 XIX. Sermo praemit. V2 edem V. 19 (cf. LXXX) XX. Sermo praemit. V2 XXI. Incipit sermo ubi Christus dormiebat in naui 72 XXII.tricessima l/ 19? Incipit sermo de tresima (5/7) V2 XXIII-XXVII. Incipit sermo praezit. V2 XXVIII. Incipit setmo de matheo sedentem ( /) in teloneo 1/2 XXIX. Incipit praezit. V2

CAPITVEA XXX. XXXI. XXXII. XXXIII. XXXIIII. XXXV. XXXVI. XXXVII.

De eodem tertius. De eodem quartus. De manu arida. De filia archisynagogi. De profluuio sanguinis. De eodem secundus. De eodem tertius. De euangelio ubi ait : Generatio mala et adultera signum quaerit. XXXVIII. De euangelio ubi ait : Si quis te percusserit in dextram maxillam. :

XXXVIIII. De euangelio ubi ait : Quis uestrum habens amicum ibit ad illum. XL. De euangelio ubi dicit : Ego sum pastor bonus. XLI. XLII. XLIII. XLIIII.

XLV. XLVI. XLVII. XLVIII.

De De De De

ieiunio. eodem secundus. eodem tertius. psalmo primo.

De spalmo sexto. De psalmo nonagesimo quarto. De margarita in euangelio. Vbi uenit Iesus in patriam suam.

XLVIIII. De eodem secundus. L. De paralitico.

LI. De spiritu surdo et muto. LII. De eodem secundus.

LIII. De pace. LIIII. De Zacheo publicano. LV. De euangelio ubi dicit : Quis patrem panem petit. LVI. De simbolo. XXX-XXXII. Incipit setmo praezziz. V2 XXXIII. Incipit sermo de atchisynagogo cuius filia infirmabatur /2 XXXIV. Incipit sermo praezi/. V2 XXXV.Incipit sermo de eodem secundus. Vbi obmutuit (ommutuit R) Beatissimus (beatus R) petrus episcopus (atchiepiscopus R) Rauennas /2 R XXXVI. Incipit sermo praeit. V2 XXXVII. Incipit 5raezziz. V2 XXXVIII. Incipit praezz. 1/2 dextera maxilla R, praebe illi et altera ( /) add. R. V2 XXXIX. Incipit sermo praez/. 72 ibit] et praeit. V2 illum] media nocte a7. R. V/2 XL. Incipit sermo praezziz V2 dicit] ait 1/2 XLI-LIIT. Incipit sermo praeziz. V2 LIV. Incipit setmo praeit. V2 puplicano 1/2 LV. Sermo de euangelio. In symbulo. Vbi dicit : Quis patrem petit panem (pane ( /) petit /ransp. R), numquid lapidem

dabit ei ? V2 R

LVI. Incipit setmo praezzit. V2

symbolo R

CAPITVLA LVII. DVITE LVIHI. IX. Do LXII. LXLILIE. LXIIII. LV LXVI. LXVII. LXVIII. LXVIIII. LX LXXE LXXII. LXXMEK LXXIIII. LXXV. LXXVI. LXXVII. LXXVIIE. LXXWVAIIE LXXX. LXXXI. LXXXII. EXSXXITE LXXXTHIL LXXXV. LXXXVL LXXXVII. LXXXVIII. LXXXVIIII. XC: XCI. XCII. AXCIIT.

9

De eodem secundus. De eodem tertius.

De eodem quartus. De eodem quintus. De eodem sextus.

De eodem septimus. De De De De De De De

resurrectione Lazari. eodem secundus. eodem tertius. Lazaro et Eleazaro. oratione dominica. eodem secundus. eodem tertius.

De eodem quartus. De eodem quintus. De eodem sextus.

De sancto die paschae. De resurrectione domini. De eodem secundus. De eodem tertius.

De eodem quartus. De eodem quintus. De eodem sextus.

De eodem septimus. De De De De

eodem eodem eodem eodem

octauus. nonus. decimus. undecimus.

De medio pentecosten. De Zacharia post quam tacuit beatissimus Petrus episcopus Rauennas. De eodem secundus. De eodem tertius.

De eodem quartus. De eodem quintus. De eodem sextus.

De eodem septimus. De prandio pharisaei.

LVII-LXVI. Incipit setmo praemi V2, sermones L.XVII-LXXVII desunt in V2 LXXVII-LXXXV Incipit setmo 5raezit. V2 LXXX. Edem V 19 (cf. XIX) postquam] LXXXVI. (LXXVI sc V2) incipit sermo praem. V2 postea quam 1/2 Rauennas] tau. V, Rauen V2 LXXXVII. Incipit sermo praeit. V2 LXXXVIII. Incipit de eodem sermo tertius 1/2 LXXXIX-XCII. Incipit setmo praeit. V2 de ptandium sc V2 XCIII. Incipit sermo praezziz. V2

CAPITVLA

IO

XCIIII. 2SCV. XCVI. XCVII. XCVIII. XCVIIII. T CI.

De De De De De

eodem secundus. eodem tertius. zizania. eodem secundus. eodem tertius.

De eodem quartus. De syrophinissa muliere. Vbi dicit : Nolite timere eos qui occidunt corpus.

CLI. CIIE CIIH. CV. CVI. CVII. CVIII. CVIIII. CX. CXI. CXIL CXIII. CXIIII. CXV. CXVI. CXVII. CXVIII. CXVIIII. CXX. CXXI. CXXII. CXXIII. CXXIIII. CXXV. CXXVI.

De puero centurionis. Vbi filium uiduae suscitauit a mortuis.

De diuite cuius ager uberem fructum adtulit. De infirmitate mulieris annis decem et octo. De arbore ficulnea abscidenda.

De natale sancti Petri apostoli. De apostolo ubi dicit : Obsecro inquid uos. De eodem secundus. De eodem tertius.

De eodem quartus. De eodem quintus. De eodem sextus.

De eodem septimus. De De De De De De De De De

eodem eodem eodem eodem eodem eodem Lazaro eodem eodem

octauus. nonus. decimus. undecimus. duodecimus. tertius decimus. et diuite. secundus. tertius.

De eodem quartus. De uilico iniquitatis. De eodem secundus.

XCV-XCIX. (XCIX : CXVIIII V7 i72) incipit sermo praezzit. V2

C. Incipit sermo de sytofonissa (syrofi- uidetur scribere uoluisse I9 amanuensis codicis V )(sytophenissa R) muliere 1/2 CI. Incipit serzo V2 qui occidunt oz. V2 CIT. Incipit sermo de puerum ( /) centurionis 1/2 CIII. Incipit 5raezit. V2 ^ a mottuis] ex mortuis 1/2 CIV. Incipit setmo 172 attulit 1/2 CV. Incipit praeziz. V2 mulieris] que habebat az. V2 CVI et CVII. Incipit Praezzz. V2 CVIII. lncipit sermo praezz/. V2 inquit 72 CIX-CXXIV. Incipit sermo praezi? V2 CXXV. Incipit sermo praezit. V2 uilico R CXXVI-CXXX. Incipit sermo praezziz. V2

CAPITVLA CXXVII. CXXVIII. CXXVIIII. CXXX. CXXXI. CXXXII. CXXXIII. CXXXIIII. CXXXV. CXXXVI. CXXXVII. CXXXVIII. CXXXVIIII. CXL. CXLI. CXLII. CXLIII. CXLIIII. CXLV. CXLVI. CXLVII. CXLVIII. CXLVIIII. CL. CLI. CUL. CLIII. (CL TIHT. CLV. CLVI.

TI

De natale sancti Iohannis Baptistae. De natale sancti Apolenaris. De natale sancti Cypriani. De natale episcopi. De eo ubi ait : Si quis sermonem meum seruauerit non uidebit mortem in aeternum. De eo ubi ait : Omnia quaecumque petieritis a patre meo in nomine meo fiet uobis. De natale sancti Andreae apostoli. De sancta Felicitate. De natale sancti Laurenti. De natale sancti Adelfii episcopi. De eo ubi Iohannes conuolat ad desertum. De eo ubi ait : Beati pacifici, quoniam filii dei uocabuntur. De eo ubi ait : Si peccauerit in me frater meus. De adnuntiatione. De eodem secundus. De eodem tertius. De eodem quartus. De eodem quintus. De De De De De De De De De De De De

generatione Christi. eodem secundus. eodem tertius. natiuitate Christi. eodem secundus. fuga domini in Aegypto. eodem secundus. Herode et infantes. eodem secundus. natale sancti Stephani. kalendis ianuariis. epyphania.

CXXVIII. apollenaris R moftem non CXXXI. Incipit sermo de euangelio ubi 1X2 uidebit /ransp. R. in nomine meo oz. R. CXXXII. Incipit sermo ubi dicit /2 CXXXIII-CXXXV. Incipit sermo praemit. V2 CXXXV. Laurentii R adelfi R CXXXVI. Incipit sermo laude sancti Adelfi episcopi V2 CXXXVII. Incipit sermo ubi iohannis (/) ... V V2 CXXXVIII. Incipit setmo de euangelio ubi dicit : Beati ... V2 CXXXIX. Incipit sermo de euangelio ubi dicit : Si peccauetit ... V2 in me] in te R. 7? zzanus CXL. Incipit sermo de adnuntiatione domini V2 CXLI-CXLIX. Incipit sermo praemit. V2 CXLIX. aegiptum 1/2, egipto R CLI-CLV. Incipit sermo praeit. V2 CLII. infantibus R CLVI. Incipit sermo de epiphania /2

CAPITVLA

T2 CLVII. CLVIII. CLVIIII. CLX. CLXI. CLXII.

De De De De De De dat

eodem secundus. eodem tertius. eodem quartus. eodem quintus. seruo regresso de agro. eo ubi ait : Magister, dic fratri meo ut diuimecum hereditatem.

CLXIII. De eo ubi ait : Nolite solliciti esse animae quid manducetis.

CLXIIII. De eo ubi ait : Ignem ueni mittere in terram. CLXV. De ordinatione episcopi Forocorneliensis nomine Proiecti. CLXVI. De ieiunio. CLXVII. De eodem secundus. CLXVIII. De eo ubi ait : Erant adpropinquantes domino publicani et peccatores, ut audirent illum. CLXVIIII. De muliere quae perdidit dragmam. CLXX. De eo ubi ait : Circuibat dominus Iesus castella in circuitu. CLXXI. De eo ubi dicitur a phariseis quod discipuli domini non lotis manibus manducarent. CLXXII. De eo ubi ait : Ve uobis legis peritis, qui tollitis clauem scientiae, ipsi non introistis, et eos qui s intrant prohibuistis. CLXXIII. De Iohanne Baptista et Herode. CLXXIIII. De eodem secundus. CLXXV. De eo quando factus est Marcellinus episcopus Vincohauentiae die kalendarum nouembrium. CLXXVI. De caeco nato.

CLVII. Incipit sermo praezit. V2

sermones

CLVIII-CL XIII

desunt in V2 CLXI. tegresso] egtesso R

CLXIII. animae] uestrae ad. R CLXIV. Incipit sermo ubi dicit : Ignem ... terra V2 R

CLXV. Incipit forum CLXVI et CLXVII. Incipit CLXVIII. i

sermo de ordinationem ( /) (ordinatione R) episcopi corneliensis ... /2 R sermo praeziz. V2 sermo ubi dicit: Brant ... V/2 audirent] et

aaa.

CLXIX. ws sermo de muliere perdidit dragma sc V/2

drag-

mna

CLXX. Incipit sermo ubi ait in euangelio citcuibat ... in circuitu docens 1/2

CLXXI. Incipit sermo ubi dicitur a fariseis ... 1/2 discipuli] -uJ4D. ras. (discipoli 192) V. manducatet R CLXXII. Incipit sermo ubi ait uae uobis ... 1/2 CLXXIII et CLXXIV. Incipit sermo praeit. V2 CLXXV. Incipit sermo Quando factus ... /2 CLXXVI. Incipit sermo praezziz. V2 ceco nato 1/2, ceconato I7 in fine Expliciunt capitula adZ. V^

SERMONES

HI

Bitnzget TUE Y» reels uob nee

Dee au

Sentent t

tat

taps

3 kn pia LL

"-:

n

je

4

le

CLVH. r

LANCE

pecie" di ES

-"

Ms.

rvcoriae die Vendu welt

v

quem.

Cuer 5

T."ind

T" arch AT

n du

,

Vn drove id

|

m-]

Bossi yq. U^

(LXX

amato aisi

Ci

Ae

CLNA

incipinaie 2

LEXY.

ue

ig tom

Ri a

-

ute dips ^

1db.suhiss dco.

bod ertved cd suPr

CLIVÉE éhririsdaenak

13:134

Deed

Cz

TE

pndcdis

it 3

2^TN

i. "e

E LX*9X. bripiterit de ail rs

VOLCS

EJ vu B"it eap iit:

Ead "ajé s ia D^.

Des

XX difieiqiit testi cin didi

dpi

! 4

SERMO I

PL 52

DE PATRE ET DVOBVS FILIIS

183

1. Hodie nobis dominus patrem cum filiis duobus uocauit et produxit in medium, ut inmensum suae pietatis indicium, VA

scaeuam lIudaicae gentis inuidiam, reditum supplicem populi Christiani, pulchram panderet per figuram. Homo quidam habuit, inquit, dwos filtos, et dixit adulescentior ex llis patri. :

Pater, da mhi borttonem substantiae diuisit ?llis, inquit, substantiam. Xo

quae me contingit. Et

Quantum

pius pater, inpa-

tiens haeres tantum, qui patris fatigatur ad uitam ; qui patris, quia tempus adimere non potest, nititur auferre substantiam. 9/10 zzpatiens baeres tantum. Tantum baeres impatiens schreiben .4 und franc. deriu., wobei die Übereinstimmung von 24 und der franc. deriu.-Hss. reiner Zufall sein kann, d. h., die von der Vorlage det franc. deriu.-Zeugen eingeführte Wottumstellung kann unabhángig von 7A sein. Das ungewóhnliche Hyperbaton hat die Umstellung verutsacht. Der Chiasmus abet Qwuanfum pius pater impatiens baeres lanium entspticht vollkommen dem Geschmack des Chrysologus. V/ lásst baeres aus, was ich als ein Versehen des Schteibets betrachte. W' hat ers statt baeres, was die Zufügung von zzpius filius verlangt hat, um dem Satze einen Sinn zu geben : eris impius filius. 11 quia fempus adizuere non potest. Die seltenere von den fram.-Zeugen gestützte Lesatt adizere ist wohl die authentische ; sie ist die einzige, die dem Satze einen Sinn gibt. Ich habe sie deswegen gegenüber den besseren Zeugen (4 Z und V R I) vorgezogen. Vgl. Sermo LX XIX (PL 52, 423 B). La. schlágt als Verbesserung aut diem vox (tempus aut diem), abes das ist eine unnótige und von keiner der HandSchriften unterstützte Konjektur. 6/9 Luc. 15, 11-12.

Codd. : 4 Z, V R W, PP Pf C Pa, J O, $5 (K) T B (FD), (fr. der.). Superseriptio ex .A : Incipit de patre efc. ; Omelia ad sanctum Petrum et Matcellinum : Homo quidam habuit (habuiit 29 zzanz:) duos filios zsque substantiam Z ; De duobus frattibus haereditatem petentibus V/ R (ex eorum: tabulis, cum post eas loco tituli primi sermonis legatur tantum : Incipit textus) O .9 K(fr. der.) ; De duobus fratribus / V7; De duobus fratribus sermo primus Petri Rauennatensis B ; Sermones Petri Rauennatis episcopi per totum annum : primus de duobus fratribus Pf; Sabbato secundae ebdomadae quadragesimae : secundum Lucam, e/ pos? initium fragmenti euangelii : omelia beati Petri Rauennatis Pa C ; Zifulo codicis V, uli dictum, consonat S ante fragmentum euangelicum ante sermonem in boc manuscripto inchoatum ; bostea uero addit $ : Sezmo beati Petri episcopi Rauennatis de eadem 4 lectione ;Sermo beati Petri Rauennatis T'; deficiunt constanter tituli in Pb. 5 scaeuam] sceuam 24 V, scenam P5 W (sceuam WW in inmensum] mensum Z gentes A4, mentis zh marg. ex 99 manu), sciebat Z, si euam D, saeuam vef. codd. 9 inquit illis /rausp. supplicem reditum 7razsp. Pf ^ adoliscentior 4 9/10 impatiens haeres tantum] tantum patet oz. Z codd. praeter .A Z. T haeres impatiens 74 e fr. der. (cf. comment.), haeres om. V', etis W e£ post tantum 11 adimere] qui patris 29] qui patri .9 T, P5 Pf C Pa om. addit impius filius fr. der., aufeste /A Z X (ef. comment.) W adire Pb Pf C Pa, audire V R. cum

-

84

16

I

A

20

2

VA

SERMO I, 1-3

Hic ipsam praerogatiuam filii meruit non habere, qui ea, quae patris erant, noluit possidere cum patre. Sed quaeramus quae res filium rapuit hos ad ausus, ad petitionem tantam fiducia quae leuarit. Quae res ? Illa scilicet, qua caelestem patrem sciebat nullo claudendum fine, concludendum tempore nullo,

nulla mortis potestate soluendum ; et ideo cupit uiuentis patris liberalitate gaudere, qui ditari noluerat facultatibus decedentis. Denique nullam fuisse huius petitionis offensam, prompta genitoris largitas comprobauit. 2. Et diwisit, inquit, ?lls substantiam. Qui petente uno ambobus totam substantiam mox diuisit, ut scirent filii quod ante tenebat pater non fuisse auaritiae, sed amoris ; prouidentia, non inuidentia non dedisse. Ténebat pater seruare uolens substantiam filiis, non negare; et manere ea pigneribus cupiens, non perire. Beati filii quorum tota est in patris caritate substantia. Beati quibus manet tota in obsequio patris, in patris cultura possessio. Ceterum facultates unitatem scindunt, fraternitatem separant, cognationem spargunt, parentum perdunt et uiolant caritatem, sicut ex sequentibus elucescit. 3. Pater, da mihi portionem substantiae, quae me contingit.

16 concludendum tempore nullo. Nus 2A liest nallo consumendum tempore. Die andere, von der felizianische Texttradition überlieferte mehr satzrhythmische und chiastische Form der Periode : sw//o claudendums fine, consumendum tempore nullo, stimmt mit dem Stil des Chrysologus eher überein. 21 Luc. 15, 12. 24 Tenebat patet e/c.] similia apud Augustinum, serm. 177, 9 : Iam intellige quia id quod tibi pater dabat, tutius ipse seruabat.

12 hinc P? Pf C Pa K

fiii praerogatiuam Zransp. fr. der.

qui] quia R. ] M

13 quaeramus ozz. Pa 13/14 quae tes] quaetes 7 14 ad ausus] adusus V R, ad om. Z tanta J O fiduciam 74 15 leuauit P£ Quae res ?] Quaeres ? V . qua]W e£ 29 manus Pi, quod T 5$K, quae A Z V R fr. der. .£ cet. codd. 16 claudendo 74 finem Z e£ 1? zanus V concludendum] conclaudendum R O, claudendum /, consumandum Z concludendum tempore nullo] nullo consumendum tempore 24 (ef. cozzzent.) nullo] non nullo Z, non ullo JW 17

potestatem Z capit Z —— uiuentis] 44, uiuentes Z, uiuendi ce/er? pattis J4 Z, om. reliqui — 18 liberalitate] libertate Z e? V' 29 zzanus cum fr. der. ditatu Z noluetat] uoluerat J O, non ualuerat $ T H fr. der. (ualuerit C/zz), non poterat z4-7 decedentis V W' H fr. der., decidentis V^ 29 zzanus ceterique codd. 19 nullam] 24 Z, illam reZigmi codd. 20 prompta] 44, promptam Z, pro ut I7 R J, pii P» C Pa, prouidi V O, oz. .$ T B H et fr. der. genitoris] progenitoris C H 21 qui] cur P^ Pf C Pa, oz. fr. der., haec add. Pf et expungit petendo Pf Pa 22 mox] modo /7., oz. fr. der. fili Z 1? zzanu 23 pater]potest T fuissetZ 24 inuidentiam non desisse Z seruale V/ 1? z;anus nolens Z 25 pignetibus 4 Z (a pignetibus) V7 W Pf Pa C, pignotibus ceferi 25/26 cupiens pignetibus £ransp. W^ 26 non petire cupiens /rassp. Pf ^ esttota fransp. A Z 29 tota] caritas ad. Z 28 scindunt unitatem Zransp. Pa C 30 et uiolant] inuiolant 74 ex sequentibus] exequentibus 74 T

SERMO

I, Sys

I^

Et diwisit illis, inquit, substantiam. Et non fost multos dies,

congregatis omnibus adulescentior filius peregre profectus est in regionem. longinquam, ei ibi dissipawit subslantiam |suam wiuendo luxuriose. Et bosiea quam consummauwit omnia, facta est James ualida in regione illa, et ipse, inquit, coepit egere. Et abit et adhaesit uni. ciuiwm regionis illius, et misit illum in uillam suam, ut pascere borcos. Et cupiebat implere uentrem 40 suwm de siliquis, quas porci manducabant, et nemo illi dabat. Ecce quid facit cupiditas ad censum praeceps. Ecce quemadmodum sine patre census nudauit filium, non ditauit. Ecce quemadmodum census filium tulit e gremio patris, eiecit de domo, exemit patria, spoliauit fama, exuit castitate. Quod 3

bz]

45 uitae, quod morum,

5o

55

quod pietatis, quod libertatis, quod est

gloriae, nil reliquit. Denique in peregrinum ciuem, filium in mercennarium, in egestantem locupletem, liberum mutauit in seruum ; et iunxit porcis a patre piissimo quem seiunxit ; ut seruiret caenoso pecori, qui pietati sanctae parere contempsit. 4. Congregatis, inquit, omnibus adulescentior. Adulescentior iste plane non aetate, sed sensu, qui congregauit bona patris, et abiit longe plus mente quam loco, ut dato, non accepto pretio ipsum se miserae uenderet seruituti. Sic mercator ad talem contractum peruenit, qui parenti debitum nescit soluere, qui uicem nescit redhibere generanti. Est penes patrem dulcis conditio, libera seruitus, absoluta custodia, timor laetus,

6o

blanda ultio, paupertas diues, secura possessio. Namque ad patrem labor respicit, fructus redundat ad filios. 5. Dissipawit, inquit, substantiam suam. Quae conposita

82/40 Luc. 15, 12-16. 41 cupiditas praeceps| praec. cup. : serm. CLXII (PL 52, 625 D). 51 Luc. 15, 13. 60 Luc. 15, 15. 33 illis inquit] Z V Pb C L CZz P; U, inquit illis zransp. reliqui fortasse recte multos] hos aZ. V R 35 dissipauit] distuli Z 36 et om. Z postea quam] postquam W Pf cum fr. der. 37 est oz. J tegionem illam 4 38 illius 0m. Z 39 porcus 74 41 fecit 4 ad censum] accensum Z quemadmodum] quid ad modum Z 42 sine patte z:q4e non ditauit ozz. V R census sine patte Zransp. W' 43 e gremio] gremio W, de gremio Pf — 43/44 de domo| de 0m. 4À 44 patria] patris Z fama oz. Pb castitatem Z 485 pietati Pz I9 anus — A46 nil] nihil Z I7 R e£ I? zzamus T — reliquit] tequitit Z ——— 4? egestantem] conicio, egestatem 44 Z V. J W Pf C Pa, egestate R. B, egentem Pb, egenum 48 seiunxit] disiunxit Z, mutauit] mundauit Z $ T H O (sup. ras.) fr. der. contesit T/ 1 patere] pauete Z, seruire Pb 49 setuite Z iunxit 9 lo 52 nona aetate sed adulescentior ozz. 74 51 omnibus] omnia Z Zanus uenderet miserae Zransp. A 54 ipsum se] seipsum Df, ipsum me Z censu Z 55 parentum W' — 55/56 nesciuit ... nesciuit mercatut W .$ T', mergatut Z generantibus I7 56 redhibere] tredibere V 7? zzanus, redidere A 29 zzanus A 58 Nam tumot Z 57 libeta setuitus absoluta] liueraserultus absolua 7/z Z 59 fructos Z quae 44 V/ 1? manus ad sup. Jin. add. J

18

SERMO I, 5

fuerant patre moderante, prodigente filio dissipantur, ut uel tardo sapiat patrem custodem, non incubatorem fuisse substantiae. Vzuendo luxuriose. Mortalis est ista uita, quia moritur uirtutibus, qui uitiis uiuit ; sepelitur famae, perit gloriae, 6; qui manet turpitudini, crescit infamiae. E? postea quam comnsumawit omnia, facta est fames ualida $n vegtone slla. Luxuria uentri, gulae fames tortor apponitur, ut ibi ultrix poena saeuiat, ubi poenalis reatus exarserat. Facta est fames ualida. Ad talem finem semper uoracitas tendit ; ad talem peruenit 7» terminum fugienda uoluptatis effusio. Ef ?bse coepi) egere. Filium data facit egere substantia, quae diuitem negata seruabat, ut penes se deficeret habendo, qui patrem penes abundauerat non habendo. E? abwWt et adhaesit wni ciuium regionis dllaus, et misit illum dn. uillam suam, ut pasceret porcos. 7; Sic inuenit qui se negat patri, qui se conmittit extraneo, ut sentiat seuerum iudicem, qui fugit indulgentissimum prouisorem. Adfectionis desertor, pietatis refuga deputatur porcis, porcis addicitur, porcorum traditur seruituti, porcorum pascua Iutulenta percurrit, inquieti gregis teritur et maculatur excur8o su, ut sentiat quam miserum sit, amarum quam sit quietis '' paternae beatitudinem perdidisse. Et cupiebat implere uentrem suwm de siliquis, quas porci manducabant, et nemo illi dabat. Quam crudele ministerium, qui neque conuiuit porcis, qui uiuit porcis ! Miser, qui porcorum deficit et esurit in saginam ! 85 Miser, qui squalentis cibi cupit nec impetrat qualitatem !

65/66 Luc. 15, 14.

$0 Luc. 15, 14.

93/44 Luc. 15, 15.

81/82 Luc. 15, 16.

61 dissipatut /4 62 tardo] Z V/ R, tarde JA a//que incubatotem] in gubernatotem Z 63/65 Vivendo luxutiose z5que crescit infamiae oz. Z 63 Mortales 4A 19 nanus ista| sta 24 Zux/a peculiarem: rationem scribendi buius codicis 65 turpitudinis I/ (1? zzanus) R. infamiae] in fame T7 (1^ zzamus) T (19 manus), in fami C Pa 66/68 in regione illa sque fames ualida add. in zarg. JA antiqua zzanus 66 illa regione Zrazsp. Z Luxuria L/ R] luxutiae cezerz 66/73 luxutia usque non habendo oz. Z 67 uentris Pb C gule 2s Pb famis W/.$ O (29 zanus) H ^ ultex A 69 tenditoz. T ^ v0 Bt] ut .A Et ipse coepit egete ozz. T 71 egere facit data 7/rausp. B Pa quae] quem 74 T diuitem] diu /] PP Pf $ B H C Pa et fr. der., om. T 92 setuabatut fr. (-T), saturabat fr. der. patrem penes] patrem pane V, patris pene R, patris pena /, penes patrem fransb. O ST BH et fr. der. *3 habundabat Pf ^ Et abiit ex so/o .A *6 se uerum Z iudicem] perdidisse a47. Z indulgentissimo Z ** Adfectiones 4 desertot] desertorum Z, tefuga B de potator Z *8 addicitur] additur

T I^ manu — procorum traditur seruituti oz. Z ^ 79 inquietis Z terretur T' excutfso Z 80 quam sit amarum /rans;b. Pb, quam amarum quam sit R sit] si Z $1 perdidisse] quam crudele ministerium addus; V R J O ef

repetunt linn. seqq.

83 crudelem 4

ministerium] misterium J O

qui 19]

quia 5 H fr. der. qui 29] quia 74 83/84 qui uiuit porcis ozz. Z Pb Pf C Pa potcis uiuit /rz:5. J T, uiuit cum porcis J O $ Mantelli 84 Miser] ut add. 7A esurit in saginam] effudit in sagenam sagina .$ S5 quantitatem ;4

SERMO I, 6-7

19

6. His edocti, instructi talibus, maneamus in domo patris, matris in gremio perduremus, cognatorum constringamur . amplexibus ; ne nos ad supradicta mala pertrahat adulescentiae miseranda libertas. Sepiat nos paterna reuerentia, matris 9o conponat affectio, cognatorum custodiamur aspectibus. Inter propinquorum lumina non ualent delicta uersari. Propinquorum quot oculi, tot lucernae. Dies est aspectus matris, patris rutilat uultus in sole ; unde uiuentibus in toto lumine amicae

uitiorum, duces criminum tenebrae propinquare non possunt. 95 Sed mensa nos patris alit uirtutis cibo, salutis epulo, deliciis honestatis et gloriae. *. Et quia latius nos de hac parabola dicere cogit prolixa series lectionis, quid sit pater in donando facilis, facilior in

92/93 patris rutilat uultus in sole. Diese und die folgenden Worte unde uiuenzibus in lolo lumine usw. (siehe die nàchste Bemerkung) bilden eine der schwierigsten Stellen von Sermo I. Die vorangehenden Worte ies esz aspectus zzatris kÓnnen bei der textkritischen Interpretation des Passus helfen. Die Vorlage von franc. deri. hat vetsucht dem Satze einen klareren Sinn zu verleihen : ru/i/az so] patris in uultu ; diese Korrektur ist mit einer kleinen Umstellung in PL 52 wiedergegeben : so/ patris rutilat in uultu. Obwohl die von franc. deriu. eingeführte Verbesserung parallel mit dies es? aspectus zatris geht, scheint mir die mehr chiastische Konstruktion dies est aspectus matris, patris rutilat uultus in sole, wobei der Ablativ in so/e parallel zum Nominativ Zies steht, eher dem literarischen Geschmack

des Redners von

Ravenna zu entsprechen. Dies es? aspectus zzatris bis Zenebrae propinquare non possunt ist mit den letzten Worten von Sermo III, 2 zu vetgleichen : INZs ergo caelestis pater bis uidisset iste filius claritatem. 93/94. amicae uitiorum, duces criminum tenebrae. Diese Stelle ist textkritisch ebenso unsicher wie Z. 92 f. Wenn man mit franc. gegen bessere Zeugen azirae auslásst, kann man so lesen : uiZoruzz duces, criminum tenebrae. N gl. uitiorum duces, criminum faciat et magistros Sermo II, Z. 96. Auch Caesarius von Arles gebraucht den Ausdruck uiZiorum duces : Seztmo CXVI, 7 (CC CIII, S. 486). Aber azzicae, das von det ursptünglicheren Textüberlieferung gut belegte Adjektiv von Zenebrae, ist wohl authentisch.

87/88 amplexibus consdomum Z edocti] et a4. ] $86 hiis WO P/ H 88 amplexibus] uiscera nos paterna constrintringuamut (sic) /ransp. ] 19 manus gant (constringamus Z, foueant 5 T) propinquorum muniamur amplexibus (amplexibus] affectibus 5' T, cf. Jin. 90) add. omnes codd. praeter A et 1 manus V, fr. der. 89 saepiat 44 V, sapiat Z autem 09. propinquorum muniamur amplexibus 93 uetsate 7 91 dilecta 74, delecta Z 90 aspectibus] affectibus V' R. B 93 92/93 patris rutilat uultus in sole] cf. cozzzent. aspectu Z quod 24 Z uultus rutilat zremsp. Z — solo 44 — in toto] in tuto IZ, in tot PbPf JO C Pe, 93 93/94 in toto zsgue uitiorum| inter tot uirtutum fr. der. inter tot .$ T B / uirtutum uitiorum| 94 Pa C $ O J Pf Pb oz. amicae 7A so/o ex Iumine] duces] O .$ cum fr. der. (cf. sermon. 24, Il. 66-67 : uitiis amicae ... tenebrae) 968 ptopinquate] adpropinquare (ue appr-) J O T ducibus / O (ef. coment.) epulo cibos Z alat 4, agit Z V W, saginat Pb P. C Pa (Pb addit iterum nos)

98 quis Pb 5 T B H e fr. der., qui Z R (aep-24) ^ poculo /O Z V R, in dando reliqui (an iure ?), in om. Pf

in donando]

20

SERMO I, 7

recipiendo ; frater quid sit fratris tristissimus

in salutem ;

roo quid sit adulescentior in abscessu insipiens, sapientissimus in regressu, sequenti sermone uotis communibus inquiremus. 99 frater quid sit 4:44e salutem] 74 (salute) Z (frattis] fratres), frater quid sit fratres sumus in salutem V/ R, quid sit frater fratris tristissimus in salutem W C (salute

19 anus ?) Pa, quis (quid Pf) sit frater fratris ezc. Pb Pf .$ T frater fratris J reliquis uerbis omissis, cui. consona? O, qui post 100 quid] quis P^ $5 T B H jr. der. 100/101 in regressu] inquiremus] conquitemus 74, Z 244i : Pet dominum nostrum spiritu sancto qui es benedictus in secula seculorum. Amen.

B H, fratre quid sit fratris addit emulus ingressu Z 101 Iesum Christum in

SERMO II

PL

DE EODEM SECVNDVS 1. Luxuriosum filium, filium patris piissimi desertorem quae perculerint mala et fame tabidum porcorum dederint seruituti, 5 superiore quo ualuimus sermone perstrinximus. Nunc eius reditum, nunc eius poenitentiam meliore iam uoto, uerbis laetioribus prosequamur. Z7 se, inquit, reuersus dixit : Quanti mercennarW batris mei abundant panibus, ego autem. hic fame pereo. Surgam et ibo ad. batrem meum, et dicam illi : Pater, pecIO caue n caelo et coram ie ; iam non sum dignus uocari filius tuus ; fac me sicui unum de mercennariis tuis. In se reuersus est ; in se ante rediit, ut rediret ad patrem, qui a se ante reces-

I

MA

20

serat, cum recessit a patre. A se migrat, et ab homine totus transit in bestiam, paternae pietatis immemor, gratiae genitoris oblitus. Quanti mercennarii palris mei abundant panibus, ego autem hic fame pereo. Fames reuocat quem saturitas exularat. Fames illi patrem dedit sapere, cui copia tulerat sentire genitorem. Et si tantum praestitit uel inuita fames, probate quid uoluntarium possit conferre ieiunium. Oneratus uenter ad uitia cor deponit, premit mentem, ne supernam ualeat sentire pietatem. Corpus, inquit, quod corrumpitur, adgrauat animam, ei deprimit sensum multa cogitantem. Vnde et dominus : Ne grauentur corda uestra crapula et ebrietate. Vacuandus

7/11 Luc. 15, 17-19.

15/16 Luc. 15, 17.

21/22 Sap. 9, 15.

23 Luc. 21,34.

Codd. : A Z, V R W, J O, Pb Pf C Pa, T 5 (H B),( fr. der.). Incipit sermo eiusdem secundus 74, Secundo ( /) setmo eiusdem Z e pos? inscriptionem babet initium lectionis euangelicae iisdem uerbis prout babetur bic in corpore serzi0tiis, eiusdem de eodem C Pa 3 filium 29] filius Z, filio R, ozz. A piissimi patris /razsp. J —— 4 pertulerit Z, pertulerint T ^ mala et] que miseria P et] 4, tam Z V R Pc C J, quem B, iam O, in tantum ut $ T H fr.der. ; fortasse legendum ut uel ut tam tabidum] et abidum Z, tabitum R dedetit 44 Z V R J Pb Pf Pa, quibus, Lat. sequendo, codices minoris auctoritatis praetulimus, ut sunt C S JT. B W et fr. der. ; locus ergo, a uerbis et fame, iam in antiquissimis mss. corrupte tradebatur, uti uidetur B eius] enim 74 6 meliorem Z 4 latioribus R. W 19 (laciotibus), lectotibus T' in se inquit] ipse inquit in se T 8 mercennatii] in domo aZ. 11 tuus] sed 10 caelum W J O C Pb Pf $ 9 illi] ei Pf 19 P2 VR]JP»P

ante 19] bis A 12 in se oz. 4À de] ex J O .$ B unus Z add. A ante a se /ransp. 4A tediret] redisset Pf C Pa V J Pf C 5, teditur Z 14 in bestiam] recessit] recesserat O 1? zzanus 16 cennatii] in domo aZ. V 2» zanus ] O S B expulerat PP C Pa Meurs. Mantel — 18 praestet 22 deprimit] possit/ransp.Pf ^ 920supernaZ 23 uestra] dominus] uidete inquid a47. O

redit 13

15 metbestia ex homine B exularat] exilarat Z, extulerat 74, 19 conferre uoluntarium 4 terrena habitatio aZ. R. 2? zzanus inadd. O C ^ uagandus Z

22 2I

40

SERMO II, 1-3

est ergo uenter moderatione ieiunii, ut exoneratus animus possit ad alta pertendere, conscendere ad uirtutes, possit ad ipsum pietatis auctorem totus aliger peruolare. Hoc Elias probat, qui dominica continuatione ieiunii defaecatus, a carnali pondere mortis uictor euolauit in caelum. — 2, Surgam et ibo ad patrem meum. Yacebat qui dixit : Surgam. Intellexit lapsum, sensit ruinam, iacere se turpis luxuriae respexit in lubricum ; et ideo exclamat : Swrgam et ibo ad. patrem meum. Qua spe, qua fiducia, qua conscientia ? Qua spe ? Illa qua pater est. Ego perdidi quod erat filii ; ille quod pater est non amisit. Apud patrem non intercedit extraneus ; intus est in patris pectore ipse qui interuenit et exorat affectus. Vrguentur patris uiscera iterum filium genitura per ueniam. Ibo ad patrem reus, sed pater uiso filio cooperit mox reatum ; dissimulat iudicem, quia mauult inplere genitorem ; et sententiam cito uertit in ueniam, qui redire cupit filium, non perire. 9. Surgam et ibo ad patrem meum, et dicam illi : Pater, peccawi 1n. caelo et coram te. Confessio patrem pandit, genitorem loquitur poenitudo. Peccaw: in caelo et coram te. Cui peccatur in caelo, non terrenus pater est, sed caelestis ; et ideo adiecit : 189

45 Coram te, cui in caelo et in terra ante oculos sunt omnia quae 26 aliger peruolare] cf. P. CouncELLE apud Rea/exikon fzr Antike und ChristenZum, VIII, p. 6r. 26/28 cf. 1 Reg. 19, 5-8 et 2 Reg. 2, 11. 29 Luc. 15, 18.

31/32 ibid. ^ 41/42 ibid.

24 ergo oz. A ergo est /ransp. Pf ^ 28 posset JA Zux/a peculiarez buius zmanuseripti rationem scribendi, ut infra conscindere pro conscendere ez. — pertendere] pertingere T — conscindere /4 Z — possit] eradi? JA e poni! post auctorem, ualeat et Pb 26 auctorem] possit pomi? bic 4 ^ tutus C Pa aliger] alacer 4 Z W H peruolare] peruenite T elias] 74 Z, haelias V, helyas J.$, elyas Pf, ezc. — 97 dominica] longa P2 28 mottis ozz. A uictor mottis Zransp. J I*zsanus uictof euolauit] uictore ualuit Z in] ad V W J O Pb Pf C $$fr. der., nescio utrum recie — 99 dixit] dicebat R surgamintellexitoz.Z ^ 31]lubtrico W P5 C Pa et fr. der. — 32conscientia] confidentia W' — quaspe 29]om..$ T — 33illaoz..$ qua] quia $, quod Manzelli pattis .$ 34 extraneos Z 30 pectote oz. C 36

urguentur] sic 44 Z V R alique ex uetustioribus codicibus — iterum] uterum 4. filium rep. 44A geniturum Z genitura filium zrazsp. W' — 3? patrem] meum add. A teus] meum Z uiso] iustus V . coopetuit Z 38 dissimulat] ad add. Z quia mauult] W, quia mas uult /4, quia magis uult V/ R, quia uult fr. der., qui amat Z, quia amat uult re/iqui codd. genitorem] genitoris uicem O 42 caclo] 4 Z V T H, caelum re//gui codd. 42/43 confessio usque coram te ozz. CPa X 42pattis /A ex correctione primae manus genitori Pb ^ 43 poenitudo] plenitudo O, pater add. $ e? expungi? peccaui usque coram te oz. T caelum TMJEO TD NT eger. cui] ex emendatione secundae manus V" — cui peccatur ? in caelum P2 Pf C Pa, qui peccatur in caelo ? JO. S T H cui peccatur] qui peccat R peccator 74 1? zanus, quae add. et, peccatum Z cui peccatur zsq4e et coram te Jin. 46 om. fr. der. propter bomoeotel. cui peccatur 45q4e adiecit coram te //z. 45 om. propter bomoeot. W et subblet post geruntur Jin. 46 : peccaui in caelum et coram te. Cui peccatur in caelo non terrenus pater est, sed celestis 44/46 non terrenus usque cotam te oz. fr. 44 est om. Z 44/46 et ideo usque cotam te oz. Z 4i oculus 74 (orzbogr. /)

SERMO II, 3-4

23

geruntur. Peccau? in caelo et coram te, et iam non sum dignus uocari filius tuus. Peregre profectus est iste, et in regionem longinquam fugit, sed accusatores suos, sed testes suos, diuini patris oculos, non refugit. Hoc Dauid clarius aperit sic dicen»o do : Quo ibo ab spiritu tuo, et a facie tua quo fugtam ? S1 ascendero 1n. caelum, tu illic es ; si descendero in infernum, tu ades.

Et si sumpsero bennas meas, et habitauero in postremo maris,

etenim jluc deducet me manus tua, et tenebit me dextera tua. Videt iste toto mundo nuda dei oculis delicta consistere ; non 5; caelum, non terram, non maria, non abyssum, non ipsam

noctem deo uelare posse peccata. Sensit quantum sit sceleris, mali quantum, in ipso dei peccare conspectu, et ideo clamat : Tibi soli beccaui, et malum coram te feci. 4. Vnde iste adulescentior similiter uociferat dicens : Pec6o cau 1n caelo et coram te ; iam mon sum dignus uocari filius tuus. Non dixit : Non sum dignus esse filius tuus, sed : Non sum dignus uocari filius tuus, quia uocari ad gratiam pertinet, esse pertinet ad naturam. Audi apostolum dicentem : Ab eo qui «os wocawit ?n gratiam suam. Hic ergo adulescentior, quia 65 perdiderat quod erat naturae, iudicat se quod est gratiae non mereri. Fac me sicut unum de mercennariis tuis. Ecce potestatis suae filius quo deuenit! Voluptas luxuriae, adulescentiae

46/47 Luc. 15, 18-19.

15, 18-19.

50/53 Ps. 158, 7-10.

61/62 Luc. 15, 19.

5*7 Ps. 50, 6.

63/64. Gal. 1, 6.

59/60 Luc.

66 Luc. 15, 19.

46 caelum W | etiam oz. A sum] sunt 74 47/48 regione longinqua 4 R TB 48 fugit] fuit T B (29 zanus sup. lin.) fr. der. 48/49 sed accusatores usque non tefugit ozz. C Pa 48 sed testes suos oz. Z diuinis Z 49 efugit J O S (eff- ezendant secundae manus J 5) sic oz. Z dicendo sic Zrazsp. T 50 ab] AZ WV (29 manus) O, a ceteri codd. quo a facie tua Zransp. Z S ascendo / R Pa 51 es] et add. A descendero] ad add. e£ expungit tuom. ARJCS adeses 74 52 meas] diluculo a47. W O B postremo] extremo44 W (ex. 11a), postremis B 53 etenim] et JA illud A, illic O manus] dextra Pf 19 ez expungi! ^ manustua deducet me /ransp. A W' —— 84 Vidit A Z (orzbogr.) toto mundo] totum mundum Z W' J (] add. et), per mundum totum Pa T, pet totum mundum P^? C .$ H B fr. der. oculi Z 54/61 non caelum sque esse filius tuus 0m. Z 56 sentit $ T fr. der. 59 unde] et aZ7. V W Pb Pf B H fr. der., fortasse jure uocifetat dicens] uociferatur (H)et clamat fr. der. 60 caelo] V R T H, caelum cezer? codd. et iam 74 B 61 non dixit] Z4, non hoc est dicere Pf C Pa, non est hoc dicere P5, non dicit ex fr. der. : L XX M Clm (om. usque esse filius tuus PgF U),hoc est dicere V R W aliique non 2*?] oz. J O sed] iam Z, qui bic Textum a lin. 54 interruptum resumit non 39 |nec W/.$ T 62/63 esse pertinet ad natutam oz. Z 63 pertinet] V/ R,,oz. reliqui codd. ad natutam pertinet /ransp. W dicentem apostolum Zransp. C 65 iudicat] iudicauit W, indicat P5 1e manus C Pa se sup. lin. W — gratiae est Zransp. T 66/68 fac me usque promouit oz. Z 67/68 filius. Quo deuenit uoluptas luxuria adolescentiae libertas ? sic interpungunt T et fr. der., filius. Ecce quo deuenit erc. PP 67 quo deuenit] quod euenit 74, quo euenit / R uoluptas luxutia fr. e£ fr. der., uolupta luxuria W' adulescencia JW

24

SERMO II, 4-5

libertas ecce filium quo promouit! mercennaris 7o

Fac me sicut unum. de

tuis, ut locatione annua seruitus innouetur ; ut

labore iugi conditio conducta deteratur ; ut die toto in opere suspiret miserae uerna mercedis ; ut sit semper uenditor sui,

75

nec umquam negare suam ualeat seruitutem. Et hoc petit, quia qui penes extraneum seruam senserat libertatem, penes patrem credit sibi futuram liberam seruitutem. 5. Iam nunc, fratres, uellem lectionis huius aperire myste- 190 rium, si non me reuocaret istius utilitatis intentio, quia uos uideo non quasi nostra audire debito cum dolore, sed quasi extranea

intellectu

transuolare

festino.

Nostra,

nostra

et

omnia profutura nobis semper loquitur Christus, et ob corri8o gendos nos mystica frequentat exempla. Dominus qui pater suorum uoluit esse seruorum, qui magis amari uoluit quam timeri, qui panem uitae se dedit ipsum, qui sanguinem in poculum salutis effudit, praeteritis comparationibus praesentes corrigit et futuros, ne bonum patrem, ne genitorem pium 85 deserentes, ad mundi longinqua et nimis peregrina tendamus ;

v8 Nostra, mosira. Diese Palillogie ist untet den àlteren Handschriften nur von V/ bezeugt und in der franc. deriu.- Überlieferung nur von X (L schreibt INoszra uesfra). FI vetsteht das erste nos/ra als letztes Wort des vorigen Satzes (exzranea... tiosira. lNostra usw.). H beweist also, dass das doppelte zoszra auch det spáteren fránkischen Textübetlieferung bekannt war. Die Anadiplose, die durchaus zu dem genus dicendi des Chrysologus passt, hat viele Kopisten in Verlegenheit gesetzt und nut wenige sind treu an der korrekten Vorlage geblieben. v8 Nostra, nostra et omnia profutura semper loquitur. Christus. AA schteibt ozzmium anstatt ozznia, franc. deriu. und aus dieser Überlieferung PL 52 ozzmibus. Nicht ohne Schwanken halte ich an V (ozznia) fest. Nobis ist wohl Dativobjekt von /oqui£ur, nicht von profuura.

68/69 ibid. 81/82 qui magis amari uoluit quam timeri] uide eiusdem Chrysologi 82/88 sanguinem... loca parallela huius sententiae in Los serzones, p. 362. effudit] cf. Matth. 26, 28 (et uide serm. XXX, lin. 86). 68 quo promouit] quid promouit P5 C H, qui promouit Pf, qui pro nouit T ex 29 manu 69 locutione R, collocatione Z $0 condicione Z 71/12 miserae usque seruitutem ozz. Z 71 uerna] uernaculus P5 Pf C Pa *2 nec] ne 74 nec umquam] et nunquam suam] se V seruitute 74, -tuti W7 73 qui oz;. Pb seruum 24 29 ex correctione sensetatseruum /ransp.W/ ^— vA4fututam sibi Zragsp. 7A «5 iam] sed iam Z uellem frattes Zransp. 4A «6 istius] illius P£ ^ quia] qua .A uos] O W L H contra zeliores codd., qui babent nos ** uideo] haec add. .$ nostram ;4 audite] audito R, oz. Z *8 extraneo

O intellecto 74 nostra, nostra] I/ X, nostra. Nostra H, sezze] nostra babenz A Z et reliqui codd. (cf. comment.), nostra uestta L, *9 omnium 44, omnibus /r. der., an rectius ? (cf. comment.) corrigendo R 80 nos] uos / mystica frequentat] frequenter proponit 74 82 qui panem] quando panem R sanguinem] suum add. J O Pb 83 poculo Z effundens R praesentis Z 29 zzanus 84 ne bonum] nec bonum 4 R ne genitorem] ne ozz. /A 85 et nimis peregtina oz. W'

SERMO II, 5-6

25

ibique uiuendo luxuriose substantiam totam salutis dissipemus et uitae; omnibusque consumptis famem spei grauissimam perferamus, et sic nos primario regionis illius, hoc est, dispera9o

95

IOO

tionis auctori diabolo, iam tradamur ; et ille nos mittat in uillam suam, hoc est, ad huius saeculi inlecebrosa conuallia ;

mittat ad pascendos porcos, eos uidelicet, qui proni semper in terram uiuunt uentri, et aestus carnis in uolutabris luti temperant, in ceno premunt, refrigerant in gurgite uitiorum. Quod autem mercennarios suos mittat ad porcos, facit hoc insatiata crudelitas, quae contenta non est homines criminosos fieri; nisi eos uitiorum duces, criminum faciat et magistros. Cum eos tales fecerit, non sinit eos ex ipso porcorum cibos saturari, ut esurientes uitia plus delinquant. Luxuriosus satis capere non potest; uoluptas nescit expleri. Vnde nos cum bono patre simus, permaneamus apud genitorem pium, ut et diaboli laqueos possimus euitare, et bona patris iugiter perfruamur. 6. Profunda post scrutabimur, quia communioni et moribus plus debemus.

98/99 Luxuriosus satis capere non potest. Auffallend ist hier die Übereinstimmung von 4A und W, sie kann aber ein reiner Zufall sein. Haben die beiden Zeugen Recht ? Die Vatiante szZiefas bei den fránkischen Handschriften bezeugt, dass das Wott sais, wenn es ursprünglich ist, oft falsch gelesen worden ist. Aber luxuriosos satietas ist offenbar nur ein willkürlicher Verbesserungsversuch des 1 fránkischen Prototypus.

91/92 qui proni baeorum : sues... CS$EL LXVIII, GznarriN-Lasu, 19-23).

44e uentti] cf. Gaudentii Brixiensis tractatum 4e ptono semper ad terram capite uentri deseruiunt p. 131) ;Seueri Antiocheni homil. cath. XXXIX Patrologia Orientalis, t. XXXVI, Turnholti, 1972,

natali Macba(ed. Grück, (ed. BnrEnEp. 155, linn.

87? omnibusque consumptis] omnibus consalutis oz. Z 86 ibi quae 74 88 pto— famen T 5, famam Z sumptis T, omnibus (ozzisso consumptis) 88/89 desperationis auctori diaprimaria V/ 1e feramus R, sentiamus B mittat sup. Jin. V 89 actori J bolo] dissipationis auctorem diabolum Z uidelicet] scilet 44 //a — pronis Z 91 porcus 4 I? zamus 90 conualliam Z 91/92 in terram] ozz. Pb Pf C Pa, in terta Z J semper ozz. J T H B fr. der. aestui 92 uentris Z J O, uentrem P5 Pf C Pa O 2? zzanus, intta O 1? zzanus premuntur fefrigerantur O 93 ceno] genu Z uolutabro / R LO potmittit 5 94 suos Dis R. 94/99 Quod autem zsque nescit expleti oz. Z contentus T'fr. C$ T B 95 quae] quia 4, qua Pa cus JA constanter (orzbogr.) luxuriosus satis] 98 saturati] satiati «4 T B 97 fecerint l/ 19 zzanus der. 99 explere V/ R, luxutiosus satietatem ^4 W, luxuriosos reliqui (cf. comment.) 100 patre bono Zrzzsp. | — sumus nos] karissimi fratres aZ. Z Pb PfC Pa 101 bona] V R W, bono J O, permaneamus] spe maneamus Z T 19 manus 103/104 profunda usque debemus om. Z bonitatem Z, bonis 24 e£ reliqui codd. communioni et motibus] communibus moribus 103 communi T cw fr. der. 104 debemus] Per dominum nostrum lesum J O $, communia motibus B Christum in spiritu sancto add. Z

SERMO III

PL.

DE EODEM TERTIVS 1. Filii luxuriosi abscessum, regressum, 5

culpam, poeniten- I9r

tiam cucurrimus hactenus sermone geminato ; occursum patris modo, bonitatem patris, patris ineffabilem misericordiam prosequamur. Swrgens, inquit, wemit ad patrem suum. Cum autem esset longe, uidit illum pater suus, e misericordia motus

Io

I

^

est, et adcurrit et cecidit supra collum etus, et osculatus est slum. Surgens uenit ad. patrem suum. Surrexit iste mentis et corporis de ruina, surrexit de profundo inferi, caeli alta contingens. Apud caelestem patrem filius surgit plus de uenia, quam corruit de reatu. Surgens uenit ad patrem swwm. Venit non gressu pedum, sed mentis incessu. Longinqui terreni itineris non indiguit, quia conpendia uiae salutaris inuenit. Diuinum patrem nescit uiarum cursu quaerere, qui fide quaerens ubique sibi illum inuenit esse praesentem. Swrgens uenit ad patrem suum. 2, Cum autem esset longe. Quomodo longe est is qui uenit ?

13 /Jonginqui Terreni itineris. longingui ist die Lesart der áltesten Zeugen : 44 Z ; V' R. T haben /ongingquis ;die anderen bringen Jonginquus, was eine gelehrte Korrektur zu sein scheint, um dem Satz ein Subjekt zu geben. Longimguis konnte man als zn Jonginquis positus intetpretieren, aber diese Interpretation ist nicht sehr befriedigend. Longimgui als Bezeichnung von i/imeris ist wahrscheinlicher ; der Sinn des Genitivs Jonginqui witd vom Kontext selbst erklàrt : quia compendia uiae salutaris inuenit. Deswegen scheint mir die Lesart von 74 Z vorzuziehen zu sein. 6/8 Luc. 15, 20.

Codd. : 4 Z,

9 ibid.

12 ibid.

16/17 ibid.

18 ibid.

V R W, J O, PP Pf C Pa, T 5 (B), (fr. der.).

Item eiusdem de eodem C Pa ; Eo quod ait tertius sermo eiusdem : Surgens, inquid, uenit... essed a longe... et occurrens cecidit e/c. usque illum Z 8 fili 4 absessum P^ tegressum] gressum Z paenetentiam 74 4sermones Z 4/6 modo occursum pattis ransp. Pb b patris 29] eras. A * autem] adhuc add. Pb a longe Z uidet 7A 19 zzanus et misericordia] et ozz. O $8 adcuttit] decurrit Z, acc- ex recentioribus zss. plurimi, occurrit W/ caecidit 74 super 4 Pf ^ obsculatus AA Z C/z illum] eum J PP 9 surgens uenit ad patrem suum oz. Pb 10 de ruina] duricia Pf 19 e? expungit inferni fr. 11 patrem] patriam T' I? zzanus ^ uenia] praesumens add. Pb Pf C Pa 12 suum] uenit ad patrem suum rep. JA uenit 20] oz. V — gressus Z 13 longinqui] A Z, longinquis V R T, longinquus W J O $ Pb Pf C Pa(f. COLERE.) 14 quia] qui 44 15cursum Z, corsu ^4 I? ans ^ ubique] .A (ubiqui), non Z J O Pb Pf B 19 zanus, mox S T cum fr. der., iam B 29 sanus, iam non W, om. V RC Pa 16 inuenit illum zransp. Pb esse oz. Z praesentem] absentem J O 16/17 surgens 4s44e suum oz. Pb — 18autem oz. T — longel?]a longe Z is] iste J B Pb Pf C Pa, hiis O, oz. fr. der. 18/19 is qui 4sq4e nondum peruenit oz. Z

SERMO III, 2-3

27

Quia nondum peruenit iste qui uenit. Venit ad poenitentiam, 20 sed nondum peruenit ad gratiam ; uenit ad domum patris, sed nondum peruenit ad gloriam pristini uel habitus uel honoris. Cum autem. esset longe, widit illum pater suus. Vidit pater ille, qui ?n altis habitat, et humilia respicit, et alta de longe agnoscit. Vidit illum pater suus. Pater uidit illum, ut ille patrem posset 25 adtendere. Patris uisus inlustrauit filii uenientis aspectum, ut tota fugaretur obscuritas, quae circumfusa fuerat de reatu. Non sunt tales tenebrae noctis, quales illae sunt, quae de confusione ueniunt peccatorum. Audi prophetam dicentem Conprehenderunt me iniquitates meae, et non potui uidere. Et 3o alibi : Iméquitates meae grauatae sunt super me. Et post : Et lumen oculorum meorum non est mecum. Nox sepelit hesternum lumen ; peccata sensum, animum, membra

confundunt.

Nisi

ergo caelestis pater redeuntis filii radiasset in uultu, et totam confusionis caliginem respectus sui lumine sustulisset, num55 quam diuini uultus uidisset iste filius claritatem. 9. Vidit eum de longe, e£ misericordia motus est. Mouetur misericordia, qui loco non potest dimoueri. Adcurrit non progressu corporis, sed pietatis adfectu. Cecidit supra collum eius caritatis pondere, non onere membrorum. Cecidit supra 4o collum eius non lapsu uiscerum, sed uiscerum passione. Cecidit 192 22 ibid. 23 Ps. 112, 5 et Ps. 157, 6. 24 Luc. 15, 20. 29 Ps. 39, 13. 30 Ps. 37, 5. 30/31 Ps. 57, 11. 36 Luc. 15, 20. 34 ibid. 38.39.40. 41/42 ibid. 40 cf. Ambrosii Exposiionez Euangelii Lucae, VIL, 230 : quasi quidam patrii amoris adfectus supra collum cadit, ut iacentem erigat et oneratum peccatis... (ed. M. ApRrAEN, CC XIV, p. 293).

19 nundum JA 1? zzanus B (B Zzerum lin. 20) 21 uenit ad domum zsque glotiam oz. Z

iste qui 4sque peruenit ozz. 7A 20/ 22 a longe Z constanter illum pater

Iransb. ] 5 T B (cf. Jin. 24) ille] illum / O PP P£ C PaS5 T | 23delonge] a longe W PP Pf C Pa agnoscit] I7 O B, cognoscit re/iqui codd. 24 Vidit illum patet zsque ut ille oz. Z ut] et 2422. .$ possit 44 Z O, oz. R. e£ rep. patrem 25 uenientes ZA, sup. ras. O 258/26 ut tota V/ 29 zzanus sup. ras. 26 citcumfulsa Z 27 talis... qualis ille 74 29 comptaehinderunt me iniquitatis 74 uidete] ut uidetem ,4 Z W J O S T B e£ fr. der. 30 et paulo post Z 30/31 et lumen] et ozz. /A 31 meorum] et ipsud a7. Z sepilet 7A 1? zzanzs hesteternum] externum 74 Z Lar. 32 peccatum 24 animum] animumque et P» membraque C (ex ezzendazione) 5 (menbraque) T ^ confunditz4 ^ 33 redeuntes filii (fili * zzanus) 4A, redeunte filio Z uultum Pa C B tota Z 34 respectu Z, tespectum 7 luminis Z numquam] non quam T 35 uidisset] metuisset Z filius ozz. W' 36 a longe Z mouitut zd 3v dimoueti V R VW, dimouiti 44, demoueti cezeri codd. occuttit Z 89/40 caritatis pondete usque collum eius ex so/o 74 39 onere] honore JA (cf. Jin. 42) 40 non lapsu] collapsus Pz 40/42 non lapsu zs5qze collum eius ozz. Z 40 non lapsu uiscerum sed uiscerum passione] 44 7 R. W Pf, non lapsu uiscerum sed uiscerum compassione T, non lapsu membrorum sed uiscerum compassione C, non lapsu uiscerum sed compassionis uisceribus /, non lapsu uiscerum sed uisceribus compassionis 5, non lapsu pedum sed uisceribus compassionis O, non lapsu corpoteo sed uiscerum compassione P, non lapsu uiscerum sed compassionis /7. der., non lapsu uiscerum sed compassione B, collapsu uiscerum passione Paz

28

SERMO III, 3

supra collum eius, ut erigeret sic iacentem. Cecidit supra collum eius, ut amoris onere onus tolleret peccatorum. Venite, inquit,

ad me omnes qui laboratis et onerati estis ; tollite onus meum super uos, quia leue est. Videtis quia filius iuuatur istius patris 45 onere, non grauatur. Cecidit supra collum eus, et osculatus est eum. Sic pater iudicat, sic emendat, sic peccanti filio dat oscula, non flagella. Delicta non uidet uis amoris ; et ideo pater peccata filii redemit osculo, clausit amplexu, ne nudaret pater filii crimina, pater filium ne foedaret. Pater sic curat filii uul;o nera, ne filio cicatricem, naeuum filio ne relinquat. Beat, in-

quit, quorum remissae sunt iniquatales, e. quorum, lecta sunt feccata. Si adulescentis huius factum displicet, horret abscessus, nos a tali patre nullatenus discedamus. Aspectus patris fugat crimina, expellit noxam, cunctam nequitiam et tempta;; menta propellit. Certe si abscessimus, si substantiam patris totam luxuriose dispersimus nos uiuendo ; si quidquid est in caelo, quidquid in terra conmisimus facinoris et delicti ; si ad

impietatis proruptum totum, totam uenimus ad ruinam, surgamus aliquando, et ad talem patrem tali inuitati redeamus 6o exemplo. Cum autem uideret eum, misericordia motus est, ei adcurrit, et cecidit. supra. collum

eius, et osculatus

est illum.

Rogo, quis hic disperationis locus ? Quae hic excusationis occasio ? Hic simulatio quae timoris ? Nisi forte timetur occursus, terret osculum, turbat amplexus; et capere ad uin65 dictam, non recipere ad ueniam pater creditur, cum filium

42/44. cf. Matth. 11, 28-30. Luc. 15, 20.

45/46 Luc. 15, 20.

50/52 Ps. 51, 1.

60/61

41 supra] super P5 Pa 43 estis] et ego uos teficiam add. Z post rasuram unius fere uocabuli 44 supta J O Pf Pa.$ isti Z 45 supet C Pa obsculatus 74 46eum]illum W/ ^ 457 dilecta A uidit /4 T' 1? zzanus 48 redimet Z obsculo 74 amplexus V 19 zeanus 49 foedetet Z currat Pa 1? zanas O 18 Anus 50 cecatricem 24 19 zzanus naeuum]in euum / R filio ne relinquat] filio ne ozz. V/, filium ne relinquat R, filium derelinquad Z, ne filio relinquat ?ransp. W, ne filio delinquat T 19 zzanzs 52 factus Z, oz. Pb displicet] -et $Hp. lin. V', displicit 44 horretur proponi? Januel, horteret Lüfsfedi : Eiranos 8 (1908) 114 (cf. Los sermones, 140) abscessus] obsessos Z nullatinus discidamus 44 1? z;anus 53 aspectu Z 54 cuncta nequitia Z, cuncta nequicie I7 et temptamenta] et oz. Z (et temta- 24) 55 si substantiam] sic sub-

stantiam Z 56 luxuriosae Z uiuendo] -o ex ezend. V —— quidquid] quid ZT 56/5? -quid est in caelo quid- 42. T' sup. Jin. 9? delecti 44, dilectis Z si] oz. A 58 praeruptum 74 totam ozz. Z 59 inuitati ozz. Z 60/ *3 cum autem uideret z5q4e et inuentus est ozz. Z 60 uideret eum] oz. J O B fr. der., eum oz. W,, esset longe uidit illum pater suus et T est oz. J 61 super Jn ORBE PENSESPGASSB obsculatus 74 illum] eum W J Pb Pf C Pa S 62 disperationis 74 hic] hec O 1? zzanus 63 occansio 74 timore R 64 obsculum 44 constanter

SERMO

trahit

manibus,

claudit

IDD 94d

gremio,

ligat lacertis.

29

Sed

hanc

cogitationem debellatricem uitae, salutis inimicam, expugnant

nimis, nimis auferunt quae sequuntur. 4. Dixit autem. pater ad seruos suos : Cito proferte stolam 7o brumam, et énduite illum, et date anulum aureum in manu eius,

et calciamenta in pedibus eius ; et adducite witulum saginatum, et occidite et manducemus et. epulemur ; quia hic fibus meus mortwus fuerat, et vewixit ; berierat, e inuentus est. His auditis adhuc moramur, adhuc non redimus ad patrem. Cito froferte 75 stolam primam, et induite illum. Sustinuit filii crimina, qui non sustinuit nuditatem. Hinc est quod a seruis ante uoluit uestiri filium quam uideri, ut soli patri nota esset nuditas, quia pater solus uidere filii non potest nuditatem. Cito jroferie stolam $rimam. Pater hic, qui in secundis esse non passus est pecca8o torem, plus de uenia quam de iustitia gaudium uult habere. Casto proferte stolam rimam. Non dixit : Vnde uenis ? Fuisti ubi? Vbi sunt quae tulisti ? Quare tantam gloriam tanta turpitudine commutasti ? Sed : Cito froferte stolam primam, ei indwite illum. Videtis quia delicta non uidet uis amoris; 8; tardam misericordiam pater nescit; delicta qui discutit, prodit. E? date anulum 1n manu eius. Paterna pietas contenta non est innocentiam reparare solam, nisi pristinum restituat et honorem. £/ date calciamenta 1n pedibus eius. Quam pauper rediit, qui ditatus abscesserat ! De tota substantia calciamenta

66 zrabi? manibus. Hiet ist der Text in Z lückenhaft ; sonst hátte wahtscheinlich

Z mit A V R und andere in det Lesart /rad/ übereingestimmt. Trai von W J OS ist ohne Zweifel die richtige Lesart. 81/82 Vnde uenis ? Fuisti ubi ? BAXTER. 256 hat schon die charakteristische syntaktische Stellung des interrogativen Adverbs in den Fragesátzen bei Petrus Chrysologus besprochen. Hier ist fi5/j wbi ? besonders charakteristisch und zweifellos authentisch, auch gegen 44 Z W O C Pa $ und franc. deriu., wo die ungewóhnliche, aber typisch chiastische Wottstellung, umgestellt worden ist. 69/13 Luc. 15, 22-24.

74/45.:8/19.81.83/84.86.88.90 Luc. 15, 22.

66 trahit] W' J O 5$, tradit reliqui codd. (cf. comment.) 6? uitae] pietatis V7 Ssa69 autem] 68 nimis] see] Pb Pf C Pa expugnandum PP lutaris 24 70 aureum] oz. W PP Pf C Pa T S ptofert 4A 19 zzanus constanter inquid JA 95 et induite 44 profert /4 1? zzanus 93 hys W, hiis.O 71 eius oz. Á 76 ante] oz. V R, prius add. zanus ualde recentior filii] filici ;4 illum ozz. ZA *8 solus] non uestiti uoluit Zransp. codd. praeter A Z C Pa B in marg. V. non potest filii /ransp. W' — profert 44 19 zzanus uideti Z add. T et fr. der. $81 profert A 1? zzanus. 81/82 ubi fuisti Zransp. 4 Z W O C Pa S 80 ueniam Z 82/83 tanta turpitudine] in tantam turpitudinem J O $ T B Jr. der. (cf. comment.) 83 ptofette] -te sz. fr. der., tanta tutpitudinem sic Z, tantam turpitudinem Pf 1o delicta] dilecta $85 nescit pater Zransp. Pb IL $84 dilecta JA 19 zzanus Jin. A papaternam Z manum O 86 prodet JA dierum .A, et delicta suis T' 88 et date] et ex 29 zanu JA ? contenta] contemnenda Z terna pietas ozz. 7 89 redit 4A Z Pf 29 zzanus totam substantiam 24

30 90

95

IOO

SERMO III, 4-5

pedibus non reportat. Date calciamenta in pedibus eius. Ne uel in pede remaneret filii deformitas nuditatis ; certe ut calciatus anterioris uitae rediret ad cursum. E? adducite witulum saginatum. Communis uitulus non sufficit, nisi primus, nisi fuerit saginatus. Vitulus pinguis testatur paternae pinguedinem caritatis. Et adducite witulum saginatum, el occidite et manducemus ei epulemur, quia hic fius meus mortuus fuerat, ei veuixit ; perierat, et vnmuentus est. 5. Historiam loquimur adhuc, et iam cogitamus arcanum nudare mysterium. Mortuus filius uituli suscitatur ex morte, et unus uitulus totius familiae funditur in saginam. Sed diffe- 194 rendum est, ut senioris dolorem uetustum, uetustiorem fratris

inuidiam, prosequamur. 92/93 Luc. 15, 23.

i

95/9? Luc. 15, 23-24.

90 pedibus] in pedibus Pf C Paz, eius aZ. W . 90/91 ne uel in pede temanetet filii deformitas] ne uel in pedibus remaneret fili deformitas 74 B, ne uelut ( ?) manetet filii deformitas WW, ne uellet impedire mane fili deformitas Z, filii remaneret iransp. T, filii ozz. fr. der. 91 certe oz. C Pa 93 communes 74 suffecit 4A I? zianus nisi primus] nisi fuerit primus /, nisi fuerit pinguis Pa 29 zzanus in zmarg. cum fr. der., nisi prius W e£ ozz. nisi 20 94 uitulos Z paternae pinguedinem] pater pinguidinem 274 19 zzsmus 95 et manducemus] ut manducemus Z 96 aepulemut Z meus oz. 4À 97 stotiam Z et iam] V R J $ T, etiam (eciam) re/iqui codd. cogitemus 74, cogimur Z —— atchanum Z V W et aliquot codd. (non famen A) 99 uituli] uitulus Z — 100 uitulus] sequzzur ras. in V — 101 senioris] seniorem Z, filii 47. W' — dolorem uetustum uetustiorem ozz. Z — 101/ 102 fratres inuidia Z prosequamur] per dominum nostrum lesum Christum in spiritu sancto add. Z

SERMO IV

PL

DE EODEM QVARTVS

VA

1. Adulescentioris filii iam de reditu et salute gaudentes, senioris filii flebiliter pandimus et dolemus inuidiam, qui summum frugalitatis bonum extremo zeli malo perdidit et liuoris.

Erat, inquit, filius eius senior im agro, e cum wenirel el. ad-

lO

15

Bropinquaret domui, audiuit symphoniam et choros, et uocauit unwm de seruis, el interrogawit quae haec essent. Isque respondit:Frater tuus uenit, et occidit pater tuus witulum saginatum, quia saluum, illum recepit. Indignatus est autem, ei molebat ?níroire. Erat, inquit, filius eius senior im agro. Erat in agro terram percolens, se desertans. Duritiam soluit cespitis, cordis praedurat affectum ; sentes eradicat et gramina, stimulos inuidiae non euellit. Sic in segete cupiditatis fructum zeli colligit et liuoris. Ef cum ueniret, inquit, et. adpropinquaret domwi, audiuit symphoniam et choros. IYnuidum fugat symphonia pietatis,

20

chorus

caritatis

excludit;

et quem

uenire

ad

fratrem et adpropinquare domui uocat ratio naturae, hunc peruenire zelus non sinit, liuor non patitur introire. Inuidia malum uetustum, prima labes, antiquum uirus, saeculorum uenenum, causa finis. Haec in principio ipsum angelum eiecit 6/1 Luc. XLVIII, 5. lin. 83.

15,25-28. 11 Luc. 15,35. 15/16 ibid. 19/38 cf. setm. 21 angelum] cf. sermm. XLII, ad lin. 69 ; XLIV, lin. 49 ; XLVIII,

Codd. : AZ, V R W, J O, Pb PfC Pe, 5 T(B), (fr. der. : L). Quartus sermo eiusdem quod ait : Erat, inquid, filius eius senior in agro et cum uenitet et adpropinquatet domui, audiuit symphohnias et choros, et uocauit unum de serbis et intetrogauit eum quae haec essent, iste quae respondit : Frater tuus uenit, et occidit pater tuus uitulum saginatum, quia saluum illum recepit. Indignatus est autem et nolebat introire Z ; Sermo eiusdem de eodem C Pa 3 adulescentiote Z fli AZ teditu] sequiur im 4À uocabulum erasum gaudentes] letantes O 4 seniores 74, seniore Z fli AA Z ut supra fleui- Z dolemus] docemus T' 7? zzanus 5 fragilitatis Z T 1? z;zamus —— exttemi Z zelo mali J O P5 C Pa (zelo malo T 1? zzanus) prodidit Df 19 zzanus liboA 6 seniot eius filius Zransp. W/ uenisset 74 *? domui] dài T' 19 zzanus symphonias Z chorus ZA, corum P2, chorum B 8 setbis JA isque] his qui 44A, isquae Z, iisque (usque ?) Pa 1? zzanus, is R.

10 autem] inter T' 7

2HAHHs 12 deserans T' Jf? zzanus 13 perdurat J OS T BL aflectus T stimulus Z 14 segite JA, segetem Z 15 collegit A4, colliget Z liuotes 4A, liberis Z et adptop.] et ozz. R 16 symphonia Z et chotos sque symphonia om. Z chorus 44 Zferum inuidiam W/ 29 (ex ipsa 19 manu?) symphoniam (29) V, simphó W/ ^ 1" pieta Z zn exdremo lin. cotus T 1^ THGRHS ueniret Z 18 natio Z 19 perueniret Z libot 4A Z (mon constanZer) 20 uetustam 74 prima zsque uitus ozz. Z 21 causa finis] ozz. Z, cause finis V/ J B, causa funeris Pa 29 zzanus fortasse recte ipso 4A 21/22 deiecit et eiecit /ransp. A, eiecit et eiecit sic Z (Df 19 ab ipsa I manu emend.)

32

SERMO IV, 1-2

et deiecit e caelo ; haec de paradiso hominem principem no- 195 strae generationis exclusit ; ipsa hunc seniorem fratrem paterna seclusit domo. Haec Abrahae progeniem, populum sanctitatis 25

30

35

illum, ad auctoris sui caedem, ad mortem sui saluatoris armauit. Inuidia, intestinus hostis, non cordis quatit muros, non elidit septa membrorum, sed in ipsam carnis arietat arcem ;

et antequam uiscera sentiant ipsam dominam corporis, animam praedo capit et adducit inclusam. Si ergo uolumus caelestem mereri gloriam, si paradisi beatitudinem possidere, si superni patris inhabitare domum, si uolumus rei caelestis parricidii non teneri, peruigili fide, luce spiritus, tetras inuidiae pellamus et excludamus insidias ; inuidiam totis armorum caelestium uiribus comprimamus ; quia sicut nos deo iungit caritas, a deo inuidia sic seiungit. 2. Pater ergo allius egressus coepit rogare illum. Cor patris anxium

uariis

artatur

motibus

filiorum ; et inter

diuersos

pignerum casus genitoris pietas stupefacta discurrit, quia uidet fratrem fratris reditu mox fugari, et salute alterius sibi alterum 40 mox

perire ; ad moerorem

longum,

breui gaudio pensatum,

inuidiae liuore turbari. O zeli tumor ! Duos non capit domus ampla germanos. Et quid mirum, fratres ? Fecit inuidia; 33/34 inuidiam tolis armorum caelestium uiribus comprimamus. Obwohl alle vertrauenswürdigeten Handschriften (C4 Z I7 R. Pf) caelestibus anstatt caelestium bringen, glaube ich doch, dass diese letzte Lesatt votzuziehen ist. Caelestibus wàte dann eine Ánderung, die paláographisch leicht zu erkláren ist. 36 Luc. 15, 28.

22 e caelo deiecit /ragsp. C Pa ecaelo dec. ZW T OB 23/24 ipsam T* paterna seclusit domo] paternas exclusit domo Z, extra paternam seclusit domum P5 Pf C Pa 24 domo] homo T 1? zzanus progenie 74 JW populum] illum ad4. Pb e£ oz. in seq. 25 auctoti Z suis 74 saluatotis ozz. 44 26 non cordis] non cotpotis sed cordis C Pa quatit] quaetit Z 24 aclidit 74 I? nanus, aelidet JA 29 z;anus, eledit Z saepta 4, sectam Z, secta V R. J O Pb Pf

Pa T, sectes W' set Z carnis] cordis C sup. ras. S T arietat] agitat O 28 dominum Z animat Z 29 abducit .$ Bulbar? inclusus 7A Z, inclausam VRWOB 31 superni] 4, oz. Z, diuini L, aeterni W^, paternam ], paterni

ceferi — inhaui- Z tei caelestis] teneri scaelestis Z, caelestis rei /ramsp. W^ 32 pattricidiis Z, patricidii I7 J, paricidi O lucidi spiritu J O 33 expellamus Z amorum J 34 caelestibus 4 Z V^ R. Pf (ef. comment.) uiribus] uirtutibus Z (ex uirtutimus ezzendauit ipsa T? zzanus) conpraemamus 24 Z deo. nos Zransp. Pb Pf Pa B 35 catitas a deo inuidia sic ozz. Pa, in cuius zarg. 29 zzanus suppl. : amicitia ( ?) ita ab eo separat inuidia seiungit] disiungit Z, separat Pb 36 ergo] ueto Z illum] eum 4A $* ancxi- Z mottibus Z, moribus PP inter diuetsos] in deuersos 4 38 pignerum 74 Z V 1? zianus R, pignoreliqui genetoris 74 discurtet Z uidis Z, uidit Z 29 eiusdezz zzanus 39 fratris] fratres 4 (orzbogr. ?)) ^ teditum Z siui Z 40 merote Z, memorem R pinsa- 44 I? z;amus, compensatum J O 41 libo- Z zeli] celi V/ 72 7HaHus duo.AZ capit] capud T' 1? zzanus domos Z domus non capit: duos Zransp. T 42 fecit inuidia] si hoc fecit inuidia que J O

SERMO IV, 2-3

33

fecit ut mundi tota duobus esset angusta fratribus latitudo ;

namque ipsa Cain iunioris erexit in mortem, ut esse solum zeli primum fecerat lex naturae.

4 liuor faceret, quem bn]

9. At ille respondens, inquit, dixit patri suo : Paler, ecce tot

annis seruio tibi. Sic sapit qui patris audet iudicare pietatem. Ecce tot annis seruo tibi. En patri filius nascendi beneficia qua seruitute conpensat ! Numquam mandatum twwm. braeteriua. 5 o Hoc

tibi non

tua innocentia,

sed patris uenia

dedit, quia

multa caritate delicta filii maluit tegere quam nudare. Ef numquam mili dedisti haedum, ut cum amicis meis epularer. Fratri inuidus animus gratus esse non potest patri ; et paternae largitatis memor non est, qui est fraternae immemor 5 caritatis. Haedum sibi datum negat, qui substantiae partem totam tempore diuisionis accepit. Tunc enim cum frater iunior dari sibi substantiae peteret portionem, pater ambobus 196 totum fratribus mox diuisit, euangelista dicente : E£ diwisit ?llis substantiam. Sed inuidus simulat semper, mentitur inuidus 6o semper. E? n»wmquam mahi dedisti haedum, ut cum amacis meis epularer. Amicos paternos suos esse non conputat ; hos amicos ut extraneos credit, a quibus uidet in patris gratiam se amari. Sed fosiea quam fius tuus, qui deuorautt. substantiam. suam cum meretricibus uenit, occidisti illi witulum. saginatum. Hic 65 redisse patrem dolet, non dolet perisse substantiam ; nec damni causas exsequitur, sed liuoris ; qui fratrem redeuntem A

44 cf. Gen. 4, 8. 60/61 Luc. 15, 29.

46/47.48.49.51/52 Luc. 63/64 Luc. 15, 30.

15,

29.

58/59 Luc.

15,

12.

43 esset angusta fratribus oz. Z 44 ipsa namque 7Zransp. Pb caym P» $5, chain J, eum W, in add. Z esset A Z 45 liuor] libore 74 1? zzazzs Z, libor LA 29 zanus,labor V. 1? zamus R. | ^ faceret] fecerat Z queC 462ad AZ inquit oz. Z W dixit oz. Pa 44 tiui Z 44/48 sic sapit usque seruio tibi 07. Z 44 qui] quia O 7? zzanus audit JA Pb Pf C 48 tibi] sequitur uocabulum erasum in JA en].$ T, eten O, et ceferi patris R. filio Z beneficium 24 48/49 que setbitute Z et numquam 44 ptaetetiui] prete sc Pb in fine lin., -xibi Z

50 hoc et ibi ZA 19 zzagus, hoc et tibi 74 2* zzanus. tiui Z Zterum

ueniam Z 50/51 qui multam caritatem Z 51 &li 44 nudatet Z aedum dedisti mihi zransp. R W J OS T 52 numquam] dedisti dz. ez de/. C non potest esse Zrausp. O Z,edum Pfsezper —— 53 potest] T sup. Lin. ex 29 zanu 55 haedum] et dum 54 qui est] ad. in marg. T paternae] patrinae Z 56 diuisionis] ditionis patrem T siui Z R. J 19 zanus, e dum ]J 29 zzanus diuisit] inquid dicentem Z diuixit 44 58 totam Z Pb V,reditionis R sed] ex emend. secundae manus V — simulat] dissimulat W7 59 illi Z add. Z 61/62 hos 60 dedisti mihi zrazsp. R W Pf CBL inuidus 29] inuidet O credet 62 ut] ex solo 4A, oz. Z ] C Pa S, etreliqui amicos zsque se amati ozz. Pb uidet] £s Z, nisi uideret O a quibus] 4A J O .$ T, a om. reliqui Z, condit T' gratiam] JA V, gratias Z, gratia cezeri

se amati] eam mirati Z, se amate Pf.

64 uedeuotabit Z 63 postquam W' — quiom..AZ C Pa, se amatet O non dolet] non doli Pf — 66 damni] 65 redisset Z illi oz. Z nit] et Z liuetis Z 1? zzanus exequitur] Z, exquirit J P^ Pf C Pa$ T B sup. lin. add. T

34

T7)

8o

SERMO IV, 3-4

de suo decorare debuit, non debuit de perdito sic foedare. In filio est substantia patris tota, et ideo nil pater perdidit filium cum recepit. Frater credidit damnum, qui redisse conspicit cohaeredem. Et quando inuidus non auarus, quando quidquid habet alter se computat perdidisse ? 4. At pater dixit illi : Fili, tu semper mecum es, et omnia mea iua sunt ; gaudere autem et epulari oportet, quia hic frater tuus mortuus fuerat et veuixit ; perierat et inuentus est. O quid facit uis amoris ! Quamuis malo filio non esse nescit, non esse non potest pater. Videt filium degenerasse animo ; uidet paternae pietatis, paterni generis nil habere ; et tamen nuncupat filium, suadet affectum ; ad gratiam uel spe reuocat largitatis, dicendo: T'4 semper mecum es, et omnia mea tua sunt. Hoc est dicere: Patere filium redisse patri; permitte patri filium suscepisse. Nec ille aliud quam patrem quaesiuit, qui ueniens non filii, sed loco mercennarii uoluit conlocari, dicens : Pater, peccaui

in caelo ei coram te, et iam non sum dignus uocari fibus tuus ; jac me sicut wnwum de mercennarsis tuis. Sint tibi omnia, illi 85 sufficit pater; et ne quid tibi de praesentibus, de ueteribus aestimes imminutum, illi noua et futura perquiram. Certe, si consilium patris sequeris et praeceptum, participa praesentia

90/71 E7 quando inuidus non auarus,quando quidquid babet alter se computat perdidisse ? Man muss das Ganze als eine Periode verstehen und nicht nach auarzs interpungieren und einen neuen Satz anfangen, wie es T' und die france. deriu.-Handschriften tun, wobei sie gezwungen warten zom vot se compuíat hinzuzufügen; JANUEL, det auch zwei Sátze bildet, fügt zon zwischen se und cozzpuza hinzu. Im ersten Fall ist 4427do ein Zeitadvetb in einer einfachen interrogativen Funktion, wáhrend im zweiten quando als Konjunktion (zezz) zu verstehen ist. 72/44 Luc. 15, 31-32.

*9 Luc. 15, 31.

82/84 Luc. 15, 18-19.

67 debuit decorate zransp. Z debuit 29] dibuit 44 7? zzanzs, deuuit Z 19 zzanus fedare] R ex corr., foederate 7A (R. 19 zzanus ?), foedari V7 22 zzanus 68 nil] nihil Z, nichil / ^ patet nil zransp. A Pb perdidit patet 7ransp. C Pa 69 credit 4 redisset Z conspecit 74 *0 non] et C Pa, non est Z abatus 7A quiquid 74 7? ;zznus ^ "V1alter habet 7A se] non se T L, se non Januel (cf. comment) — «*22t]jad Z,et V R 93 epulate Z opottebat 74 975 quambis Z esse nescit] senescit Z esse 29] esset Z 95/46 non potest] non sup. lin. add. T — 6 uidet] eum add. Pb ** paterni generis] paternae genetositatis V^ ^ nil] nihil Z noncupat 44 48 suadit Z Spe feuocat] spem reuocat l/ J O Pa $ L, spe teuocati Z, sero uocat W 9/80 hoc est uique suscepisseozm.Z SÜredissefilium /7ransp. 4 — filium I9 oz. R patri 29] patrem A suscipisse 74 81 nec ille] nam ille nihil Z, nec enim ille O LL oz: LA 82 locum Z metcenn- zzs. anfiquiora 83 caelo] 24 Z 1? manus V. 19 manus R T, caelum re/iqui codd. et iam] et oz;. Z R W Pb 84 tiui Z omnia rep. Z 85 beteribus 74 18 zanmus, om. O, sup. lin. add. J 86 illi noua zsgue petquiram ud si] non ad4. Z si consilium] sicut filium R 8? participate Pb Pf

a

SERMO IV, 4-5

35

cum fratre, et cum ipso tibi communia sint futura. Gaude ergo, et inuentum gaude, ut et ille te gaudeat non perisse. 9o

B. Sed iam sermonem

historicum concludamus,

ut futuro

uerbo quae sunt mystica, quae profunda, Christo reuelante pandamus. 88 communia tibi zrazsp. Pf B 88/89 gaudete ergo Z 89 ut et] et ex solis Z A te] tecum Z 90 sermonem ozz. Pb stoticum Z, hyst- Pf 91 rebel4A I& manus 92 pandamus] pet dominum nostrum Iesum Christum in spiritu sancto per omnia saecula saeculorum amen ad. Z ;

SERMO V DE EODEM QVINTVS

wA

IO

15

PL 197

1. Callidi debitoris est et inuerecundi saepe cauta non soluere, et patientissimum creditorem longa et artifici cauillatione protilare. De abscessu uel reditu luxuriosi filii quintus est hic sermo

nobis, qui historicum

sensum,

sicut promisimus,

ad

mysticam et singularem deitatis intelligentiam conatur adtollere. Vos orate, ut quia in tanto credito per me sum minus idoneus debitor, per deum uobis idoneus solutor existam. 2. Homo quidam habwit, inquit, dwos filios. Postea quam Christus nostrae carnis suscepit onus, et deus induit exuuias humanas, ueraciter se deus hominem uocat, dominus patrem uere se duorum nuncupat filiorum, quia humanitati permixta deitas, deitati consociata pietas, miscuit hominem deum, quae dominum uniuit in patrem. Hic ergo homo, pater hic, duos filios habuit, conditoris pontificio, non necessitate generantis. Duos filios habuit, quos non emeruit esse, sed iussit, quia

Christus sic in oculis nostris fuit homo, ut deus semper in maiestatis suae maneret arcano. Duos filios habuit, duos scili20

cet populos : Iudaicum gentilemque ; sed Iudaeum seniorem prudentia legis fecit, gentilem paganitatis stultitia reddidit iuniorem ; quia sicut sapientia dat canos, ita quidquid uiri est tollit insipientia. Hunc ergo iuniorem mores praestitere, 10 Luc. 15, 11.

Codd

d ZZ LRAE

OUI DIGSD

SEE

Quintus sermo eiusdem. Homo quidem habuit duos filios et cetera Z, Sermo eiusdem de eodem C Pa 3 calidi deuitoris Z est] e (debitori se 2)4 cauta] capta C Pz, pacta $ T 4 patientissimum] inpat- 74 29 zzanus antiqua longa et] longe Z attifica Pf T, artificiosa.$ W' ^ cauillatione] dilacione U7 b abscessu] absessu /, namque ad4. R. 2? zanus sup. lin. uel]et P . redditu quintus] quid Z hic] sup. Jin. add. T 6 nouis Z, ozz. A qui] quibus 74 historicum (hy- Pf aliique)] stoticum 4.4 Z, communemque add. A fortasse iure ? intelle- Z conamut WW 19 zzanus ? $ creditu Z pet me sum] praesumo Z menus 44 9 deuitot Z u/ supra, creditor Pf 19 e£ emendat ipsa 19 manus idoneum solutot uobis existam Z 7/a solutor] saluator T I? zanus 10 inquit quidam habuit /ransp. W^ inquit ozz. 4A Z, an zure ? filios ozz. A 11 exubias Z 13 nunc cupat 74A humanitatis Z 14 consociat Z deum] deos quae] quem .$ 15 dominum uniuit] dominus monuit Z patte

R cum franc.

16 conditores 74, conditori Z

pontifico Z, pontifici Pz, officio

VW, opificio conzei? Mantelli necessitatis Z genetasti Z, generatus 74 7? zzapus, emendatio tamen in generantis antiqua est 17 meruit I// 18 sic Christus Zransp. C 18/19 in mai.] in ozz. C Pa 19 archana V/ 1o duos 29] duo Z 20 gentilemque] et gentiles Z Iudaeum] iudaicum Z V/ 29 zzanus 21 prudentiam 7 fecit legis £ramsp. T gentiles Z stultia 24 sc 22 sapientiam Z 23 praestiterunt Z

SERMO V, 2-4 non 25

30

37

aetates ; seniorem illum non tempora fecerunt esse, sed

sensus. . 9. Et dixit, inquit, adulescentior patri : Pater, da mihi port;onem substantiae, quae me contingit. Cognitorem pectoris non uoce petit iste, sed uoto ; quia a deo bona, mala uero portat prima uoluntas in nobis. Denique iste cum patre possessor totius sortis ad partem propria uoluntate peruenit, dicendo : Da mihi portionem substantiae quae me contingit. Et quae est 198 ista portio ? Quae est ? Habitus, sermo, scientia, ratio, iudi-

cium,

quae

hominem

prae ceteris animantibus

in terrena

habitatione contingunt. Haec est, iuxta apostolum, lex natu25

rae. Et ideo diwisit siis substantiam, dando iuniori quinque ista quae diximus beneficia naturae; seniori quinque legis libros diuinitus inscribendos, per quos substantia inpar merito, numero par esset ; humanum

40

teneret ista ordinem, diuino illa

subsisteret instituto ; utraque tamen lex filios utrosque ad notitiam patris duceret, ad reuerentiam sui seruaret auctoris. 4. Et non post multos dies, inquit, congregatis adulescentior omnibus, peregre profecius est in regionem longinquam, et. ibi dissipauw substantiam suam wiuendo luxuriose. Diximus iuniorem non tempora fecisse, sed mores ; et ideo dixit : Non

4 ost multos dies, quia cum principio ipso mundi festinat gentiVA

9o

litas ad idolorum patriam ; ad longinquam diaboli regionem animo est peregrinata, non loco; et per elementa uanis est peruagata cogitationibus, non est corporeis motibus iectata per terras. Namque coram patre sine patre erat ; et cum in se esset, non erat secum. Hinc est quod luxuriosus per uolupta26/27 Luc. 15, 12. 91ibid. 34/35 Rom.2,14-15. — 35 Luc.15,12. 441/43 Toc? r$; 15. 44/45 ibid. 50 non erat secum] filium prodigum non /zisse secum etiam s. Gregorius Magnus, qui Chrysologum sub nomine Seuetiani legerat, dixit : DZa/ogoruz lib. II, 3. Vide Ciceronis De senectute, 49 : Secum esse secumque, ut dicitur, uiuere ; cf. eiusdem Tseu. I, 75.

24 aetas 7 25 sensum Z 27 cognitotem pectotis] genitorem peccatoris Z 28 iste oz. A, sup. lin. O bona ozz. T mala ueto (ueto ex s0/o V, uete 4A Z O) portat] malaue teportat R. J (P£) PA C Pa.S T 28/29 malaue prima uoluntas teportat P5 29 nobis] bonis Z 30 sortis] substantiae J I9 zzsnmus partem] patrem J S T, patratum 74 ptopriam uoluntatem Z, pet pria uoluntate 7/z O 32 qui est habitus ? R 33 citetis JA 12 7zanus terrena] haeterna Z 34 est 072. Á 35 et ideo] at ideo I 1* zzanus ? illi Z 36 sta JA, quod est buic zs. solezime pro ista seniot Z 36/37 libros legis /ramsp. 74 39 inscriu- Z quos 4A W 1? zanus, quas Z V R Pa, quae Pb Pf C $ T, quam J O (per quam substantiam O) 38 pat esset] pares fiet Z tenete Z sta JA illa] nulla 40 patris lex oz. Z tamen] tam Z institutio C 39 subsistere Z e 41 multos ozz. /Á suis Z ducetet] et add. Z usque reuerentiam ozz. J sed mores fecisse 44 tempeta Z 42 ibi oz. T aduliscentior 74 non 47 anima Z 46 ad idolorum] ad oz. Z 46 post oz. Z zransp. T 47/50 et pet elementa z:sgque non erat pet om. JA loco et pet elementa oz. T et cum] et ozz. O 49 nam quae 74 O 48 est ozz. Pb Pf C Pa secum 0. Z

50 uoluptatem / 2? zzanus O Pb 5, uoluntatem reliqui

38

SERMO V, 4-5

tem saecularis eloquentiae, per scholarum lupanaria, per triuia sectarum dissipabat dei patris dementi disputatione substantiam. Et cum consumasset coniecturis quidquid erat sermonis, scientiae, rationis, iudicii, egestatem summam, famem magnam 5 VA cognoscendae ueritatis miserrimus sustinebat ; quia philosophia quaerendae diuinitatis indixit laborem, ueritatis inueniendae fructum contulit nullum. 5. Hinc est quod adhaerebat primario regionis illius, a quo mittebatur

in istud saeculum,

hoc est, in unam

multarum

superstitionum uillam ; ut pasceret porcos, id est, daemones, qui dicunt domino : S? etcis nos, mitte nos in porcos. Vt pasceret daemones

thure, uictimis, sanguine,

falsarum

responsionum

mercedem pro tali labore relaturus. Occidebatur pecus, ut quod uiuum nil scierat, diuinaret occisum ; et loqueretur ex 65 fibris mortui quod numquam fuerat ore prolocutum. Verum cum nil diuinum, nil salutare profuturum, nil gentilis inueniret in talibus, desperans de deo, de prouidentia, de iudicio, de

futuris, ab schola ad uentris se deponebat ingluuiem, cupiens saturare uentrem suum de siliquis, quas porci manducabant. 7o Hoc norunt Epicurei, qui cum Platonicas et Aristotelicas percurrerent scholas, nullamque illic aut diuinitatis aut scientiae inuenerint disciplinam, Epicureo se tradunt ultimo dispera-

51 /riuia. lm IX. Sermo lesen wit das unanfechtbare Neutrum Z7rigimz. Das zwingt uns den Handschriften 4 W' J O .$ T und det zweiten Hand von Pa Recht zu geben, die /rizia (Neuttum) bringen, gegen 17 R, die Zriuias schteiben. 51/52 similia apud Arnobium Seniorem, 744 naziones, II, 15, contra gentilium quo-

que philosophos disputantem : 'Qui per uaria seczarum diuerticula dissipati has atque illas partes opinionum" etc. (ed. MARcHESt, p. 80). Per triuia] cf. serm. IX, ling57265 et ora 58/60 cf. Luc. 15, 15. 61Matth.8,31. —69cf. Luc. 15, 16. 51 truia] 44 WW J O .$ T Pa 2* manus in marg., triaias V. R (cf. comment.), trium Z, poetticatum triuias C, poeticarum uias P5, poetarum uias Pf Pa 52 dissipauit Z cum franc. (-T) dei patris] dipatri Z dementis Z, de meriti T, clementis C Pa 19 zzanus

disputationem Z

53/81 et cum consumasset zque perpetranda

delicta oz. Z 53 coniectoris 74 B5 sustebat 74, sed a zzanu antiqua emend. 56 diuinitatis] ueritatis Pf 1o e£ expungit ipsa 1? manus 58 est oz. Pb adhaetebat] herebat 44 a quo] ad quod O 59 istud] stum 24 60 porcus 24 72 zanus (pot- 2 iff. erasae -cus) daemones] daemo- 2 J//7. erasae -nes A 61 eiicis /4 1? zzanus ? porcus ZA 1? zzanus, gregem potcorum P5 62 daemones] inquam eos $ T, porcos W' I? zamus tutem ( ?) 4, tute V. sanguinem 64 nil] nichil W' 65 fibriis V 19 zzanus mortuum $ T 66 nil salutare] nil o7.W nichil gentiles inuenirent I7 6? de deo] de add. a 2* zanu antiqua A 68 a scola T, abscola R. ] .$ 69 saturati Pb Pf C Pa T suum oz. franc. *0 epicuri I, epy- V alique cum] con 24 arestotelicas 24, -tilicas WW percurrent 74, percutrerint 5 T' ?2 inuenerint V 1? z;anus R$ T, inuenitint

A T^ sanus (ortbogr.), inuerent O 19, inuenirent cezeri codd.

ultimo] sup. Jin. add. W — disperationis add. A

epicuros W

$, epy- R

M

99

SERMO V, 5-6

39

tionis et uoluptatis auctori ; et manducant de siliquis, hoc est, 1»

uoluptatibus corporis male dulcibus; et pascunt daemones, qui semper corporum uitiis saginantur et sordibus. Quia sicut domino qui se iungit «nus spiritus est, ita qui se iungit diabolo est daemon unus. Sed hic iunior, quamuis cuperet, non tamen

saturabat de siliquis istis uentrem suum. Quare ? Quia nemo ll: dabat. Diabolus quidem uolebat per famem scientiae, per 8o uoluptatum difficultatem, gentilem reddere auidiorem ad inlicita perquirenda, ad perpetranda delicta ; sed deus pater ideo permisit esurire gentilem, ut erroris occasio salutis fieret argumentum. Namque diabolum sic reliquit ut perderet, et gentilem sustinere famem passus est ut rediret. 6. Redit autem ad patrem, et clamat : Pater, peccaut 4n caelo 85 et coram 1e. Redisse iuniorem ad domum patris, et clamare deum patrem, uox ecclesiae cotidiana testatur, quae dicit : Pater noster, qui es in caelis. Peccaut $n caelo et coram te. Peccau? $n caelo : dum in caelo solem, lunam, sidera deos esse

v3 ez manducant de siliquis, boc est, uoluptatibus corporis zzale dulcibus. Die besten Zeugen (.4 V R. J) — Z ist auch hier lückenhaft — bringen s//gz2s als Prádikat von zzanducare (manducare wird von den einzelnen Quellen in verschiedener Form überliefert : Prásens, Imperfekt, Einzahl, Mehtzahl). Der gut belegte Ablativ uoluptatibus im folgenden Kontext scheint für die Lesart de sZ//gzis zu pládieren. Aber die ganze Periode ist unsicher. 83 Namque. Die Lesatt ist nur von / bezeugt. Die Varianten /azz neque (4) und nam neque (die anderen Hss.) sind nicht annehmbar, wáhrend sazque am Anfang eines Satzes im Sprachgebrauch des Chrysologus nicht ungeláufig ist (vgl. Sermo extrauag. V, Los serzzotes, S. 459, Z.. 24). 96 1 Cot. 6, 17.

48/49 cf. Luc. 15, 16. cotidiana] puta in celebratione Missae.

85/56 Luc. 15, 18. 88 Matth. 6, 9.

84 uox ecclesiae 88/89 Luc. 15, 18.

13 uoluctatis JA manducant(-nt sup. ras. C) de siliquis] C 5 T, manducabat de siliquis P? Pf Pa O, manducabat siliquas 4 R, manducabant siliquas V7, manducant siliquas /, educabantur siliquis W (cf. cozzment.) ^ v4 ducibus V 19 manus R. Pb et] qui O, quas Pa, que P£ $8 quioz.O Pb Pf C sempet qui /ransp. 5 T cotporum] potcorum5 e£ add. sup. lin. uel corporum 96 diabulo 74 29 zzanus V*7/48 sed hic iunior sque uentrem suum add. in marg. O 1? ganus

78 stis JA, oz.

$0 gentiles 29/80 per uoluptatum ozz. 74 928/79 nemo illi] nemilli 24 W 81/82 deus oz. A 81 perquirenda] et a2. 9 T auidiotes V/ R. WR uenite ideo permisit /razsp. Pf — 82 esurire] W O, uenire reliqui omnes (uen- itt. fietet salutis /ransp. occansio 74 gentilem uenire Zransp. Pa rasa -ite 74) $3 namque] /, iam neque 44, nam O 5 T, nam neque ceteri (cf. COLERE.) W famen sustinete passus est sustineret R 84. gentile Z diauolus Z

zratisp. T, sustinere passus est famem V R

Sb rediit W I9;z2nus

^ caelum V 29

cotti8? patrem] pater Z 86 redisset Z, teddisse 17 manus R. W franc. 88 pecdicit] ducit T plerique), cotidiane Z Pa T (-nae C) W diana 44 (cotiet caelo] caelum V^ 29 zanus W' franc. (-T) caui usque coram te ozz. 4A T pecet coram te. Peccaui in caelo ad. T 29 ganus in marg. coram te ozz. C Pa S9 caelo 19] caelum V/ 2? zzanus R. W'Pb Pf caui 29] peccauit J Pb Pa $ T 29 zanus caelo 29] caelum 4A Z V. 29 zzanus dum in] in ozz. A C Paz, caelu JA I? zzanus solem] sol et Z, solem et W' — deos] de eos Z Ww

200

40

SERMO V, 6

blasphemat, et haec eadem profanat adorando. Jam mon sum dignus uocari filius twus ; fac me sicut unum. de mercennariis iuis. Hoc est dicere : Quia non mereor iam filii gloriam, uel ueniae consequar pro mercennario labore mercedem ; et cui honor subolis perit, saltim uitalis maneat in cotidiano pane 9 vA substantia. Sed pater occurrit, et occurrit longe. Cwm adhuc inpii essemus, Christus pro nobis mortuus est. Occurrit pater, occurrit in caelo, cum per ipsum de caelo descendit, et peruenit ad terras. Paler, inquit, qué me misit, mecum est. Cecidit supra collum eius. Cecidit cum per Christum diuinitas tota

90

IOO

105

IIO

nostra decumbit et incumbit in carne. Audi dicentem : Pafter,

sicut tu in me et ego in te, ita et isti in mobis unum sint. Et osculatus est eum. Quando ? Quando misericordia et ueritas obutauerunt sibi, qustitia et bax osculatae sunt se. Dedit stolam primam : illam quam Adam perdidit inmortalitatis gloriam sempiternam. Posuit anulum in manu eius : anulum honoris titulum, libertatis insigne, pignus spiritus, signaculum fidei, arram caelestium nuptiarum. Audi apostolum : Disponsaui uos uni uiro, wirginem castam exhibere uos Christo. Et calciamenta in pedibus eius : ut essent calciati bedes in praedicatione euangelii ; ut essent beati pedes euangelizantes bacem. Et occidit ei uitulum saginatum : illum de quo Dauid cantabat : Ef placuit domino super uitulum nouellum, cornua broducentem et wngulas. Occiditur patre uitulus sic iubente, quia Christus 90/92 Luc. 15, 19. 95/96 Rom. 5, 8-9. 98 Ioh. 8, 28-29. 98/99 Luc. 15, 20. 100/101 Ioh. 17, 21. 101/102 Luc. 15, 20. 102/103 Ps. 84, 11. 103/104 cf. Luc. 15, 22. 103/105 cf. serm. CXXXVII (PL 52, 569 B) : Hinc est quod redeunti post luxuriam filio pater zmzor?alitatis reddit stolam primam, anulum libertatis inponit, occidit uitulum saginatum... ^ 103 cf. Luc. 15, 22. 107/108 2Cor.11,2. . 108/109 Luc. 15,22. 109/110 calciati z:q4e euangelii] Eph. 6, 15. 110 Rom. ro, 15. 110/111 Et occidit 4:4ue saginatum] cf. Luc. 15, 25. 111/ 112 Ps. 68, 52.

90 blasphemabat Z, blasfemant V/ 19 zianus profana Z 92 fili 4 Z 93 mercennatii 44 frame. (-T) ^— laborem Z 94 subolis 44 1* zzanaus, sobol- reliqui saltim] 24 V/ R, saltis Z, -tem p/lurzmi codd. manead Z 95 substantiae Z occuttit 79] accurrit JO Pb Pf Pa.$ T occurtit 29] accurrit P5 96 occuttit]:4 praemitiiiet ^ in caelo]e c.P£, de c. W. 9? per ipsum] pro ipso P2 Pf C Pa caelis 44 Z et peruenit] et ozz. T — 98 terta Z inquio T — mecum est] maior me est Z 99 cum szp. ras. V ex 2? zzanu — pet om. A Chtisti 24, xpsZ 100 decubuit et incubuit P5 incubit Z carnem R 100/101 audi usque sint ozz. Z 102 oscolatus 24 hzc (cf. Jin. seq.) eum rep. 74A quando ? om. Z misericordiam Z 103 obiaberunt 74, obbiauerunt Z siui Z obsculatae 74 se oz. C Pa 104 illam oz. Z 105 honoris] amotis W. 19 nanus 106 libertate R, liu- Z spiritus] Christi W/ Pf C Pa 107 atra Z V R W O Pb Pa, utrumnam rectius nescio apostolum] dicentem aZ. Z 108 uos ozz. W O Pb Pf C Pa Christo] membra uestra ad. Z 109 essent] sent 74 (orfbegr. ?) ^ praedicatione] praeparatione J4 110 euangelii] pacis agg. W/ euangelizantium 74, -zantis V/ —— 110/111 occidit ei] occidite Z JeOSDPSPAG Pa, occidit (absque ei) 4A S T, an recte ? 111 canebat C Pa 112 domino] deo AAT . nobellum Z 113 a patre Z uitulus patre Zransp. Pb

SERMO V, 6-7

4I

deus, dei filius, occidi sine patris uoluntate non poterat. Audi 115 apostolum : Qui proprio filio non pepercit, sed bro nobis omnibus tradidit illum. Hic est uitulus, qui in epulum nostrum zo: cotidie ac iugiter inmolatur. ?. Sed frater senior, sed senior filius ueniens ex agro, populus legalis, smessis quidem multa, operarii autem. pauci, audit in 120 domo patris symphoniam, audit choros, et introire non uult. Hoc cotidie oculis nostris intuemur ; nam

uenit Iudaeus ad

domum patris, id est, ad ecclesiam ; stat foris per inuidiam, audit Dauiticam citharam personare, audit ex conuentu prophetico symphoniam, ex populorum uario conuentu choros 12; audit, et introire non

uult, per inuidiam.

Stans foris, dum

gentilem fratrem pristinis iudicat et horret ex moribus, ipse se paternis bonis eximit, ipse se paternis excludit gaudiis. Quod autem dixit : Ecce tot annis seruio tibi, eb numquam mandatum iuum

praeteriui, ei numquam

dedisti mali haedum, tacendum

130 potius quam loquendum esse iam diximus; quia Iudaeus loquitur, et non facientis uerba sunt, sed tumentis. Pater egreditur, et dicit filio : Fzlz, tu semper mecum es. Quomodo ? Per Abel, per Enoch, per Sem, per Noe, per Abraham, per Isaac, per Iacob, per Moysen, per omnes sanctos, per quos

115/116 sed pro nobis omnibus tradidi: illum. V. R. und die Gruppe Pf P5 C Pa schreiben ozzmibus nobis; W' làsst nobis aus. Ich habe die Wortordnung von 74 Z übernommen, die mit einigen Zeugen der fránkischen Texttradition (/ O T) übereinstimmt. Sind aber diese letzten Zeugen von der Vulgata beeinflusst wotden ? Es ist auch nach dem Vergleich mit Parallelstellen anderer Váter schwet zu ertaten, wie die ursprüngliche Lesung gelautet haben kann. 115/116 Rom. 8, 32. 118/120 cf. Luc. 15, 25. 119 messis z:que pauci] Luc. 10, 2. 128/129 Luc. 15, 29. 132 Luc. 15, 31.

filio] suo aZ. Z W P5 C Pa 115 qui oz. Pb occidis Z 114 deus oz;. Pb omnibus nobis /razsp. V R Pb Pf C Pa S (W om. set Z pto ozz. Pb ay dr 118 ex hac szc A 117 cotti- 7A W constanter 116 illum] eum 74 nobis) quidem] inquid 74 Z 29 zza119 regalis Z, o add. P» agro] oz. Z,ina. V R pattis] audit 47. 120 domum J/ O Pf C Pa pauci autem DP 19 zzanus Hus 121 nam] non P^ Pf Pa audi Z Zerum symphonias Z 4A, audi add. Z citharam] cythata Z, 71 123 audi Z Zerzio 122 inuidia Z ueniens I7 123/124 prophetico conuentu] 27 concentu ? (vf. edd.) audite Z marg. J chorus ex populorum] et p. Z T 124 symponia 74 conuentu Zransp. C O aliter interpungunt J O S T : per in125 audite Z AA Z, ut est bis codd. solitum se] oz. 126 pristinus T dum] et dum $, ut dum T uidiam stans foris 127 eximet (sic) bonis 126/127 ipse se paternis bonis eximit oz. / vL 7 gauexclusit Z, ex add. A se] oz. Z exemit Z, exiuit( 2) T fransp. 4A 129 praeterii 128 annis seruio tibi] anniseruio tiui Z diis excludit /ragsp. Pb duxiesse iam oz. W esse oz. A 130 loquendo Z tacendo Z Z enhoc Z, 133 auel Z 132 dixit 4 iudaicus l/ 1? zzanus mus / RW enoc J 134 ysaac V R aliique

42

SERMO V, 7-8

15; Iudaica generatio in euangeliis lecta diriuatur, cum dicit : Abraham genuit Isaac, Isaac genuit Iacob. Et omnia mea tua sunt. Quemadmodum ? Quia tibi lex, tibi prophetia, tibi templum, tibi sacerdotium,

tibi sacrificia, tibi regnum,

tibi d

quod supra omnia — natus est Christus. Sed quia tu per inui140 diam perdere uis fratrem, paternas epulas, patris gaudia, dignus es non habere. 8. Angusto sermone res latissimas non ut uoluimus potuimus aperire. Sed scientiae uestrae, intellectui uestro lata sunt, quae in sermone nostro uidentur angusta. Non sit ista 145 ingrata simplex et inculta conlatio, quae nos res mysticas et excelsas non ornare, non declamare, sed aperire compulit et explanare. 146/147 aperire compulit et explanare. A Z W' O schreiben p/anare (platiare J). E£ planare (ein einsilbiges und ein dteisilbiges auf det vorletzten Silbe betontes Wott) wáre auch annehmbar, wie ich bereits bewiesen habe (vgl. Los serzzones, S. 164, 323, 330, 357 usw.). Explanare (7 R) aber ist dem Sinne nach befriedigender als planare. Ef kónnte aus einer Konfusion oder Verwechslung mit ex entstanden

sein.

136 Matth. r, 2. 136/13? Et omnia gue sunt] Luc. 15, 31. cf. serm. CX XVII (PL 52, 552 A).

146 declamate]

135 in euangeliis lecta] 44 P2 Pf C Pa, in euangelii lecta V/ R. J, in euangelii lectio Z, in euangelio lecta I7 2? zzanus W' (lecta add. in zarg. W) O, in euangelista .$ T diriuator 74 1? zzanmus, deri- Pb Pf Pa cum quibusdam aliis dicitur J PP Pa .$ Mantelli — 136 ysaac autem R 13? tibilo] tiui Z Doc Joco zantum 138 sacetdotum YV/ 1? zzanus sacrificium Z 138/139 tibi quod] tibiquae Z 139 supet O tu quia Zransp. R 140 paternas] patris V — epulas] ac aZ. franc. 140/141 gaudio indignus I 141 non habere] ozz. W, nos W 29 zzanus, quo seq. Sententiam incipit : Nos angusto... 142 res latissimas] relatissimas 74 I? zanus, ab alia manu antiqua emend. boluimus Z 143 uestrae] et a47. Pb 143/144 leta sint Z

144 uideanctut Z 19? zanus, in uideantut ezzend. 29

sta J4

145

ingrata simplex ista /ragsp. T simplix 4 inocculta 4 Z V R consolatio R 146 ornare] otrate 7 I9 zzanus, natrare V7 29 zzanus, orate ] 19 zzanus declamare] seripsizzus cum edd., contra fidem codicurz, qui babent declataze (decorate 74) ; serm. 127 (PL, 52, 552 /4) : non declamare uolumus et om. V R 147 explanate] planare 44 Z W O 5$, platiare J (cf. cozzment.), pet dominum nostrum Iesum Christum in spiritu sancto qui est benedictus in saecula saeculorum amen ad. Z

SERMO VI

PL

DE EODEM ET DE PSALMO XCVIIII

202

1. Quoniam redeunte iuniore filio familia tota choros egit, caelestem cecinit symphoniam, conuenit et nos hodie psal5 mum sumere, dare tympanum, ponere organum, citharam tangere, et ad totum dei patris gaudium melodiam Dauiticam personare. Jubilate deo, inquit, omms tevra. Quid est quod intellegentia huius exultationis inquirit ? Quid est quod post tanta deitatis tam terribilia, tam mirifica praecepta terrenum IO uocatur et inuitatur ad iubilum ? Jubilate, inquit, deo ommis lerra. Quid est quod postea quam terribilis deus mitissimi pastoris elegit officium, personam pastoris induit, ut uagos populos, palantes plebes, dispersas longe lateque gentes, uelut errantes oues in unum pastor misericors congregaret, immo ut I

m]

nationes feras, praedam mortis, carnis cibum, potum sangui-

nis bestiarum furore sitientes, ad usum lactis, ad cibum graminis, ad ouium totam duceret et redderet lenitatem, terrae

20

omni pastoralem mandat et imperat disciplinam dicendo : Omnes iubilate deo ? Sicut militem tuba terribilis producit ad bellum, sic oues ad pascua dulcedo iubilationis inuitat. Bellandi ergo fremitum pastorali lenitate conuenit, ut gentes tam mitis gratia saluaret, quas diu peremerat feritas naturalis.

4/5 cf. Luc. 15, 25.

10 ibid.

4/7 cf. setm. XXII, ad linn. 102/103...

12 cf. Ioh. ro, rr.

9 Ps. 99, 2.

12/14 cf. Ioh. 11, 52. —— 19 cf. Ps. 99, 2.

Codd. : V R VW, J O, Pf C Pa (deest in PD), $ T, (franc. der.). Item setmo cuius supra de psalmo Iubilate deo omnis terta C, Sermo Sancti Petri Rauennatis de psalmo Iubilate domino omnis terra Pa (quo inezpiz series sermonum in boc cod.), Sextus de psalmo Iubilate deo omnis terra T, Sermo de eodem et de psalmo XCIX Iubilate deo 5 3 redeunte iuniore filio] ob redeuntem iuniorem filium O filio] fratre J ex correctione (filio I? zzamus ?) —— filio iuniore Zransp. V' R. fortasse recte, sed contra W' ez omnes alios codd. totum] V R W' Pf, tantum re/igui codd. 9 deo] fos? inquit add. sup. Jin. J $8 intellegentia V R. W, intelligentiam cezerz 9 tanta deitatis] tantam deitatis gratiam I7 terrenum] terre nunc C Pa S T franc. der. 10 uocatur] conuocatur J^ iubilum] gaudium /, uel iubilum a2. zn 11 quid est quod] quid aliud est quam deo inquit /razsp. O C Pa T marg. J pastotis petso12 persona R terribilis] interminabilis J O .$ EDARSUTS 13 palantes] 5, uallantes V/ I? zzanus R. I? zzanus, pallantes V7 nam Zransp. O C 15 nationes] -es sup. 14 oues rep. Pf 29 zanus R. 29 manus, balantes reliqui 16 furorem sitiens I W' J Pf, furore sitiens R, furorem sitientes O Pa ras. V. 21 pas17/18 omni terre Zransp. W' lactis] lacrimis V R, lacrimarum W/ 22 mites V/ R, mittis Pf T in pastotali lenitate I7 totalis lenitas J O 9 petimerat V R W/ JO

44

SERMO VI, 1-2

25

Quod autem pastoris bonus esset reditus, cum ad terras ueniret Christus, clamauit ipse hodie : Ego sum pastor bonus. Pastor bonus animam suam ponit bro ouibus suis. Hinc est quod adiutores, quod socios, ad curam toto orbe ipse magister inquirit dicendo : Jubilate deo omnis terra. Hinc est quod Petro uice sua oues ut pasceret ad caelum releuaturus commendat :

30

primordia non cogeret potestate, sed pietate portaret, repetit : 203.

Petre, inquit, amas me ? Pasce oues meas. Et ut tenuia reditus Petre, amas me ? Pasce agnos meos. Commendat

25

oues, ouium

commendat germina, quia fecunditatem gregis sui pastor praescius nouerat iam futuram. Peíre, amas me ? Pasce agnos meos. Istis agnis collega pastoris Petri Paulus pio pastu plena lactis ubera porrigebat dicendo : Lac uobis potum dedi, nom escam. Sensit hoc rex beatus, et ideo pio balatu clamat : Domznus pascit me et ni]aül mah deerit ; 4m loco uiridi dbi me conlocawit ; super aquam refectionis educat me.

40

2. Post iuges ergo bellorum gemitus, post tristem sanguinis uitam euangelicae pacis ad pascua iam redeuntes, uersiculus sequens laetitiam adnuntiat seruituti. Erat homo peccati seruus, erat captiuus mortis, erat mancipium daemonum, erat idolorum uernula, erat uitiorum uerbero, erat criminum con-

45

peditus. Sic malis dominis talibus tantisque exhibebat homo malam et tam miseram seruitutem. Quando homo non sub peccato tristis ? Quando non sub morte lugens ? Quando non

24/25 Ioh. 1o, 11. Eandem lectionem de pastore bono explicauit Petrus sermone XT 24 Ps. 99, 2. 29 Ioh. 21, 16. 31 Ioh. 21, 15. 33/34 ibid. ^ 35/ 36 1 Cot. 5, 2.

36/38 Ps. 22, 1-2.

23/24 quod autem pastor zsgue ueniret Christus] Jocuz, iam in antiquissimis uti uidetur archetypis corruptum, partim ex ipsis smss., bartim autem ope edd., emendare conatus sum ; quod autem pastoris (pastor Pf C Pa $ T Pg L, pastores W' J O) bonus (bonos W ] O, boni Januel) esset (esse J O) reditus (redditus franc. der., tedditos J O [cf. infra lin. 29], esset reditus] oz. Pf, redditurus W)ad (et ad C Pa 5 T, cum ad ed2.) terras ueniret (uenerit Df, uenire J, ueniens O, uenit Pg, uenisset C Pa $ T I. X) Christus V/ R 24 clamat / — 24/25 pastor bonus] b. p. zransp. W Pa 25 hinc est] est ozz. V (hin sic V) R ] Pf adiutorem R (-em sap. ras.), auctotes W^ 19 zianus 26 sociis V/ R ad curam] adcurrit aZ. V" R, accurtat add. Pf, ad curam rep. W/ toto otbe] totus otbe 7, tot orbe R 19, totius otbis C Pa $ T inquitet I7 28 releuaturus] reuelatutus V, reuolaturus W, relaturus R, reditu-

tus O 29 tenuia] tenui a 5, tenuaret / R, tenera O, euiam T . — reditus] redd5$, oz. W (ef. lin. 21 supra) 30 primordia] pristinis prae. 5 et del. congeret T pietates O 1? zzanus 31 agnos meos] oues meas J/ 31/34 commendat oues usque agnos meos oz. bic Pf propter bomoeot. et subblet post portigebat (lin. 35) repetendo istis agnis usque pottigebat 32 quia] pia V, que J, quead O 33 nouetat Zn zarg. add. 2?» anus W/—— futura J O agnos] annos T 36 rex] (sc. Dauid)V R,gtrexceteri — A0redeunt W —— 41seruienti J O $ 43 uerbete J O criminum] nexibus adZ. O 45 malam et tam] mala gesta V, mala ista R, male istam Df, malus tam W, eis malam et 7, malam eis et tam O 45/46 non sub peccato] non add. sup. lin. T — 46 lugens] iugis / R

SERMO VI, 2-3

45

sub daemonibus pallens ? Quando non sub idolis tremens? Quando non sub uitiis suspectus ? Quando non sub criminibus disperatus ? Et ideo hac sic homo dabat extrema suspiria, ;» quando tales tam crudeles dominos iugiter sustinebat. Propheta ergo uidens nos a talibus liberatos, et reuocatos ad obsequium creatoris, ad patris gratiam, ad unius boni domini liberam

seruitutem,

merito

exclamat

: Serwite

domino

in

laetitia, ; intrate, inquit, n conspectu eius in exultatione. Intrate 5; non loco, sed corde. Imírate $n conspectu eius in exultatione.

Quia quos eiecerat reatus, quos expulerat conscientia, gratia reducit, intromittit innocentia. Inírate im comspeciu eius in exultatione. Qui ingreditur in conspectu eius in exultatione est a reatu liber, est de praemio persecurus. 60» 9. Tamen quid est quod hortatur, quod suadere nititur hic propheta ? Imirate in conspectu evus $n exultatwone. Quis in conspectu dei liber ? Diuinis in oculis quis mentitur ? Quis exultans ante terrorem maiestatis supernae ? Archangeli tremunt, pauent angeli, potestates metuunt, in faciem caeli 65 proruunt seniores, elementa fugiunt, soluuntur saxa, montes

defluunt, terra tremit : et homo terrae quando intrepidus in- S 04 trauit, et adhuc consistit exultans ? Vnde est quod propheta hoc nos debere facere sic praesumit ? Vnde est ? Ex eo quod sequitur : Scitote, inquit, quod. dominus tse est deus. Quia do7o minus ille deus est, qui fuit in carne nostra pusillus. Hinc est quod ille dominus deus est, qui fuit in cunabulis nostri capax, dulcis in gremio, mitis habitu, in nostro contubernio blandus. Et ideo enirate im conspectu eius in exultatione, quia totum

53/54 Ps. 99, 2.

55 ibid.

57/58 ibid. 61 ibid. 63/64 Archangeli 65 ...seniores] cf. Apoc. 5, 14 ; 11, 16. 65 elementa fugiunt] cf. Ps. 113, 5. soluuntut saxa] cf. Ps. 113, 8. 65/66

usque zmetuunt] cf. Los serzzones, p. 141.

montes defluunt] cf. Ps. 96, 5 ; Iudic. 5, 5. Ps. 99, 3. *3 Ps. 99, 2.

49 disp- V R.

66 terta tremit] cf. Ps. 75, 8.

hac] oz;. C Pa $ T, haec sic W, ac sic O, ac si J.

69

extrema dabat

unus I 52 patris] ad a4. T e£ del. 50 iugiter] iugum R homo Zransp. J inquitozz. W 54letitiam V7 53 metito ozz. W Pf T, etadd. J O Pf C Pa $ 58/59 libet est a teatu 56 epulerat l/ szc in conspectu inquit Zragsp. O J, a teatu liber est O, qui primum est delet et alterum (apud est de praemio) cuz J T ozz. 61 eius] dei W' J O C 5$ (T 29 manus in marg.) 59 persecutus] secutus / C Pa $ 62 conspectu dei quis] qui si R 61/62 in exultatione usque libet Zn zarg. T liber] oculis domini liber est conspectu Pf 19, conspectu domini liber est Pf 29 62/63 quis exultans] mentitur] inuenitur IW, meritus O (oculis expunczo) 64 potestates] uosupernae] ubi aZ. ] O 63 exultat J O 5 quis ozz. W quando] quanterrae] tertenus W/ 66 et homo] et ozz. J O luntates V R 67 et adhuc] et 4e. W. intrauit V/ R. W, intrabit reliqui tum V R J P£ W v0illeestdeus/razsp.W/ ^ quisfuit T — ?1deusest] consistet C Pa .$ T nostro in 72 in habitu W^ nostri] Pf Bulbart, nostris cet. codd. est ozz. R. contubernio Zramsp. W'

46

SERMO VI, 3-4

pauorem deitatis, totum metum iudicis, in habitum nostrum

7; dedit, prouidenti locauit aspectu, ut ingressus non poenas iudicis metuat, sed parentis praesumat exemplum. Et quomodo non exultat, qui genitorem repperit, quem timuerat cognitorem ? t 4. Intrate in conspectu eius 1n exultatione. Scitote quod. doma8o 748 ise est deus ; ipse fecit nos e nom ipsi nos. Inanis est patris matrisque labor, nisi in germine adfuerit opus et auctoritas conditoris. Manus tuae, inquit, fecerunt me et blasmauerunt me.

Et alibi : T'u formasti me et posuisti super me manum tuam. Ergo quod nascimur, quod sumus, non debemus ipsi nobis, 8s quia totum debemus auctori. Nos autem populus evus et oues pascuae eius. Probatum est in prouerbii sermone quia caelitus uenerit pastor, qui errantes oues et letali gramine sauciatas superno iubilo uitalia reuocaret ad pascua. Imírate, inquit, portas eius in confessione. Sola est confessio, quae nos fidei facit 9o introire per ianuam. /7« aírWs eius. In corde confitemur illi. Laudate nomen eius. Diximus quod nobis esset iam positis intra domum patris adsumenda caelestium canticorum spiritalis symphonia, ut sit nobis in ingressu confessio, sint in atriis hymni, sit laus in penetralibus, ubi tota deitatis inhabitat 95; plenitudo. Confitemini 2l, laudate nomen eius. Confitemur illi,

quia deus est. Laudemus nomen eius, per quod saluati sumus, et in quo nomine caelestis, terrestris infernaque genuflectit et nimium diligit deum dominum creatura. Qua suauis dominus. Vnde ? Qwia n aeternum müsericordia eius. Vere suauis est per roo misericordiam, per quam solam totius mundi amarissimam

79/80 Ps. prouetbii 91/93 cf. patristica not. 7.

99, 2-3. — 82Ps. 118, 73. — 83Ps. 138,5. — 85/86 Ps. 99,53. S6 in sermone] cf. Matth. 18, 12. 88/89 Ps. 99, 4. 90 ibid. 91 ibid. Luc. 15, 25. 94/95 ubi tota deitatis inhabitat plenitudo] uide parall. apud J. DorcNow, Hilaire de Poitiers avant l'exil (Parisiis, 1971), p. 175, 95 Ps. 99, 4. 96/97 cf. Philip. 2, 1o. 98/99 Ps. 99, 5.

$4 maetum .$, meum T 1? zzanus 75 aspectum / Pf C Pa T, conspectui R pena R 7? exultet V/ 1? zanus J O *9 quod] quoniam reperit R O C Pa $ 79/80 ipse est dominus deus zransp. Pa est deus] est ozz. T 81 opus] corpus J O 84 debemus ipsi] demus ipsi P/ C Pa T 88 auctoris V, actoti J 86 prouerbii sermone] prouerbio ( ?)sermone V. 1? z;anus, ptouetbii se-

pissime L/ 2^ manus ualde recentior, pxouetbio sermo est W' . $8? qui] quia T letali] leuat de I/ 29 zzanus gramina R, crimine J O P£C Pa $ T 88 uitalia] gaudia sup. Jin. add. manus ualde recentior V^ uitalem reuocaret ad pascuam Df 88/89 uitalia usque est confessio zn zzarg. O 89 facit fidei Zransp. C Pa T 90 eius] confitemini illi aegZ. C Pa $9 T confiteamur C Pa T, confitemini W/ J 91 esset] est C Pa .$ T 92spiritualis P£ ^ 93 sinph- O nobis sit Zransp. .$ iningressu]in oz. V/ ^ 94 penetrabilibus R C 95 confitemini illi] et 244. Pa T confitemur] confiteamur J O C Pa T 97 infernique II, infernalisque Q GPS T. genu flecti O Pf alique, genuflectunt V7 R 98 dominum deum fransp. V. W fortasse iure suauis] est «27. W' O 99 suauis est] est ozz. bic W/

SERMO VI, 4

|

47

dignatus est auferre sententiam. Ecce agnus dei, ecce qui tollit feccata mundi. Et usque n saeculum saeculi ueritas evus. Deus autem salua ueritate miseretur, qui sic dat peccatis ueniam, zo; ut iustitiam in ipsa miseratione custodiat. 101/102 Ioh. 1, 29.

102 Ps. 99, 5.

103 qui] quia T peccati P£ ^ 104 miseratione] rationemque a4. (ex diztogr., ut uidetur) J| OP£F C Pa S T

VII MONITVM Cum initio huius orationis praedicator ad praecedentes sermones de filio prodigo sat clare se referat (uide ipsa uerba initialia et linn. 85-90), sermonem septimum chronologice post sextum iure positum teneamus, utpote post anteriores pronuntiatum nullo alio intermisso. Vide sis praeterea ILos Jerzmones, pp. 242 et 254 ;insuper pp. 276, n. 111 atque 321, ubi de titulo admonitionis egi. De Zezunio quinquagesimae inscribitur pariter alius Chrysologi tractatus, qui incipit : Suscepiuri sanctum quinquagesimae de mure ieiunium ...(sezmo extrauag. olim I, nunc uero VII bis). Sermonem VII indicat, teor, index eorum qui legebantur olim in ecclesia Rauennati, capite altero : *(Petrus. Sermo ... in Quinquagessima super Euangelio Cuz ieiunatis nolite" (cf. Los sermones, p. 69 et 71). Extta Collectionem Felicianam pulcherrima omelia (Sess. in tmatg.) ualde diuulgata est. Sub nomine sancti Seuetini (in archetypo legebatur haud dubio JSezeriami) inuenitur in homiliatiis manu scriptis sequentibus : Borgh. Vatic. Botgh. Lat. 52, fol. 108v-11r, saec. XII-XIII, quem ex parte tantum contuli. Edi. Florent., Medic. Laurent., Aedilium 138.63, fol. r41V-142", saec. SXSETE Flor. Florent., Medic. Laurent., plut. 16, cod. 41, fol. xorv-rozv, saec. PTS Flor.b Florent., Medic. Laurent., S. Crucis, plut. 53, sin. 4, fol. 60-61, saec. XII.

Sess. Ven. Vg

Roman., Biblioth. Nation., Sessor. 6 (X X X), fol. 68-68v, saec. XI. Venet., S. Marci, CLIII, fol. 141-142, saec. XII. Vatic. Lat. 6450, fol. 84v-86, saec. XII.

Anepigraphus legitur sermo in homiliario cod. Vatic. Lat. 615 (Va£.), fol. 64Y-65, saec. XI-XII, qui quoad textum nostrae homiliae eiusdem est familiae manusctiptorum traditionis Seuerianeae, quamuis in non paucis ab ea deuiet. S&4. — consensus omnium praedictorum codicum. Traditio Sez. aliis mss. Collectionis Felicianae praestat. Intra familiam Sen. saepe soli Edi/. et Borgb. sibi inuicem consentiunt ; insuper V/g et V/a£. concotditer ab aliis non raro discedunt. Cod. Vatic. Lat. 1276, fol.

133Y-134Y, saec. XV, habet sermonem nostrum

pro fetia quarta in capite ieiunii, cui in margine haec inscriptio addita est : Ozailia sancti Iheronimi presbyteri in Matbeo lectio euangelii. Textum, traditionem Felicianam sequentem, non contuli.

In fine Commentarii in Nahum (Na2.) pseudo-Iulianii Toletani leguntur fragmenta nonnulla sermonis VII, VIII et XII (c£. Los serzzones, DUUTAMN S quae non semper examussim, sed potius libere exscripta fuere ;ideo non omnes lectiones uariantes notatu dignas esse duxi. Ex fonte ad familiam franc. pertinentem hausit descriptor horum fragmentorum.

SERMO VII

PL

DE OVINOVAGESIMA

1. Vbi deus se dominum mutauit in patrem, uoluit caritate magis quam potestate regnare, et amari maluit quam timeri, ; paterno monuit affectu, ne quid nobis de labore iustissimo deperiret. Euangelista sic ait : Cum. ieiunatis, inquit, nolite fiert sicut. hypocritae tristes ; exterminant enim facies suas, ut pareant hominibus iesunantes. Amen dico wobis : perceperunt mercedem suam. Hypocrisis subtile malum, secretum uirus,

ro uenenum

latens, uirtutum

fucus, tinea sanctitatis.

Aduersa

omnia nituntur uiribus suis, armis suis pugnant, inpugnant palam ; unde et cauentur tam facile quam uidentur. Hypocrisis secura simulat, fallit prospera, curiosa mentitur, et crudeli arte uirtutes

truncat

mucrone

uirtutum ; ieiunium

ieiunio

3 secura simulat. Die severianische Überlieferung bringt einstimmig s/zJans. Das Prásens aber passt sich der chiastischen nach dem Geschmack des Chrysologus gebildeten Verkettung an : secura szzzulat, fallit prospera, curiosa suentitur. 3 ...in patrem] cf. serm. V, 2. 4 amati zsque timeti] cf. serm. TI, lin. 81/82. 5 paterno m. affectu] cf. infra lin. 81. 6/9 Matth. 6, 16.

Codd. : (Borgh.) Edil. Flor. Flor. b Sess. Vat. Ven. Vg(consensus horum codd. —

$eu.), V.R.WF, J O, Pb PfC Pa, $ T Ob (B D, (franc. der-), (Nab.).

Inscripiio ex V R.W' J O (in quinquagesima O), Sermo de quadragesima primus Pf, Sermo sancti Petri Rauennatis De euangelio cum ieiunatis nolite fieri sicut hypoctite tristes Pz, Item eiusdem de euangelio : Cum ieiunatis nolite fieri sicut hypoctite C (T), Sermo in capite ieiunii de euangelio cum ieiunatis 5, Sermo sancti Seuetini in capite ieiunii Borgh., Feria IIII caput ieiunii sermo sancti Seuetini episcopi Ei. Flor. (episcopi ozz. FIor.), Flor. b Sess. Ven. Vg (in marg. Sess. add. sanus fortasse saec. XII : No«ta» in hac omelia pulcherrima de natura ypoctite et eorum (eotum Ze.) metito eius), absque Zitulo in Vat. 8 deus oz. Borghb. — se] Seu. (sese Sess.), oz. reliqui codd. — patrem] deus adZ. Dorgh. ^ 4maluit| uoluit V/zz. ^ 5 paterno] pater EZ7/. 6 euangelista] unde prae. W, enim add. B Ob franc. der. euangelista sic ait ozz. Seu. — inquit oz. B C I Ob franc. der., del. Pa. — « ypochtite F/or. b, ypoctite Pa aliique, non tamen constanter — tristes] Seu. Pf J O Ob franc. der., V. add. sup. lin. 29 gsanus, om. ceteri bic e ponunt infra lin. 20 $8 pateant] Sez. (appateant Borgh.), uideantur ceerz hominibus] ab praem. C teceperunt Borgh.W/ Pb ^ 9 uitusoz. Vat. — i0 latens oz. V'4t.(sectetum uenenum) — ficus] V 19 manus, focus Vat. 11 uiribus] uirtutibus EZ//. pugnant] rep. OD, impugnant Len. 12 palam] in praeit. Vat. unde zsque uidentur] unde et cauentut facile tanquam uidentur IW 29 »anus in marg. cauetur R. uidetur R 13 securam EZ. simulans Sez. (cf. comment.) cutiosa] incutiosa proponit Januel conira omnes codd. 13/14 crudeli arte] crudelitate W^ 14 uirtutis l7en. mucronem P, mucro J O, muchro F/or. b 1 zzanus (-ne add. sup. lin. 29 gmanus) uirtutem 7 ieiunio ozz. Var.

50 i; perimit,

SERMO VII, 1-2 oratione

orationem

uacuat,

misericordiam

misera-

tione prosternit. Hypocrisis, cognata febris, frigido poculo propinat ardorem. Quod corporibus est hydrops, hoc hypocrisis animabus : hoc est, hydrops bibendo sitit, hypocrisis inebriata sitit. 20 2. Nolite fieri sicut hypocritae tristes ; exterminant enim facies suas, ul pareant hominibus ieiunantes. Hypocrisis, dum cupit captiuare oculos, oculis fit ipsa captiua. Exferménant enim facies suas. Et si facies exterminantur, ornamentum corporis quod manebit ? Vere sicut dixit dominus : S7 lumen quod «n te 25 est tenebrae sunt, ipsae tenebrae quantae sunt ? Hypocrita, sit licet tibi facies inculta, neglecta cutis, tristis uultus, exter-

minatus aspectus : hic ab hominibus inuenisti laudem, sed a

17/18 Quod corporibus est bydrops, boc bypocrisis animabus, boc est hydrops bibendo Sii... Ich habe det Lesung von Pf Pa $ und von det zweiten Hand des Kodex / den Votzug gegeben. Vielleicht hat die (abgeleitete) severianische Texttradition, die abet nicht einstimmig ist, recht, wenn sie nach anizzabus das Verbum es? wiedetholt. Es ist móglich, dass die Nàhe von Zoc und Porc es? eine Vetwirtung verutsacht hat, so dass einige Schreiber, wie die der Handschriften V/ R. W' J (erste Hand) und O, das erste oc (oder vielleicht oc es) vot bypocrisis getilgt haben. 24 quod manebit ? Die severianische Übetlieferung hat quozmdo manebit ? Aber auch hier, wie in vielen anderen Fállen, glaube ich mich füt die felizianische Texttradition erkláren zu müssen. Zur Klausel quod zanebi? vgl. was ich oben bei Sermo V, Z. 145 f. angemerkt habe. Quod zzanebit ? ist auch mit quantae sun? des náchsten Satzschlusses zu vergleichen.

20/21 ibid.

22/23 ibid. ^ 23/24 Matth. 6, 25.

15 peremit Borgb. Edi. V 19 manus oratione] oratio R. Pf Pb Pa 1? zzenus orationem] horum Tar. orationem ofatione Sess. B Pg Cl; INab. euacuat C B INab. franc. der. (-L), uacat Flor. b.19 sanus misericordiam] et a7. V/a7. miserationem EZ. Var. 16 prosternitur P» Pf ^ cognita Var. Ven. febri EZ. Flor. W franc (-O S) franc. der. 17 hydtopis J C Pz .$ I, ydtopis O T, ydropisis OP, hydropisis INa/. hoc hypoctisis animabus] J s zzsrg. 2? manus Pf Pa $, hoc est h. a. Pb, hoc h. a. est codd. Seu. (-Vat. Borgh.) et oz. hoc est os! animabus, hoc a. est h. NaP., hypoctisis animabus V/a7. Borg. V W R JO C Ob T B I cum franc. der. (-F, qui om. hoc h. a. hoc est) (cf. comment.) 18 hoc est] om. Seu. (-V.g Vat.),0m. est R, nam Vg Var. (b)ydropis CO B.$ T BI franc. der. 18/19 inebriat sitim Sez. (-V'a7. Borgb.), inebriata est siti C Ob .$ T B Ifranc. der. (-F, qui om. est) 21 pareant] Sez. (appareant Borgb.), uideantur owzmes reliqui hominibus] C praet. ab 21/23 hypoctrisis zsque suas ozz. Borgb. 21 capit Flor. b. 19 manus 22 fit ipsa oculis zransp. Edil. captiua] -uat 1/7 19 zzanus exterminat R 23 facies] suas add. Edi. exterminatur ez. (-Edil. Borgb.) RJ, extetminant Ob 24 quod] quomodo Sez. (cf. comment.) dominus dixit ?ransp. V'at., dominus ait Sess. 25sunt 19] sint /a7. Pb ipsae] ille O tenebrae ipsae Zransp. Sen. et franc. der. sunt 29] erunt Sez. O Pb 25/26 sit licet] sic licet R, scilicet Ed]. Var., licet oz. FJor. b 26 tibi] ozz. Seu. onculta Sess. 19 anus tristis uultus oz. Sess. 2* hic] Sez. (-Ven. Vat.) /Anon. Thesaur. nunc Borgb., oz;. W, nec ceteri 27/28 sed a deo] EJ. Flor. Sess. (sed adeo Sess.), sed coram deo Borgb. Flor. b Ven. V, et a deo Vat. W, et deo V R, et deum J O Pb Pf, et apud deum re/iqui ex franc. der.

SERMO VII, 2-3

5I

deo fructum ieiunii perdidisti. Hypocrita, laborasti ieiuniis, ut labor tibi ieiunii non prodesset. Hypocrita, abstinentiae 30 fluctus intrasti,

continentiae

conscendisti

undas,

206

enatasti

ieiunii pelagos, et in ipso portu ieiunii naufragasti ; quia non comparasti lucra, sed mercatus es uanitatem, qui de dei credito humanum negotium perfecisti. Hinc est quod deo tuam redditurus es rationem, qui ab hominibus percepisti miserae 35 fraudis usuram.

9. Fratres, fugiendum est uirus, pestilentia cauenda, quae de remediis creat morbos, conficit de medicina languorem; sanctitatem uertit in crimen, placationem facit reatum, generat de propitiatione discrimen. Hypocrisim qui fugerit, uincit ; 4o qui incurrerit, non euadit. Fugiamus hypocrisim, fugiamus, fratres. Sit nostrum simplicitatis ieiunium, de innocentia sit sanctum, de puritate purum, de sinceritate sincerum. Sit hominibus occultum, ignotum diabolo, deo notum. Thesaurum qui non absconderit, prodit; uirtutes proditae non 4): manebunt. Virtutes sicut proditores suos deserunt, sic suos instant custodire custodes. Ergo ieiunium, quod contra uitia

30 fluctus intrasti. Die Seu.-Zeugen stellen imzraszi fluctus um, wobei die chiastische Wortstellung des Kontextes verloren geht : ffuezus intrasti... conscendisti undas. 46 custodire custodes] cf. Iuuenalis 527. 6, 347-348 : quis custodiet ipsos custodes ?

28 fructum] et fructum J, fructumque O laborasti] V (post ras. unus liz.) R. J O' Pf $ Ob B I franc. der., et laborasti W (W' praezit. abstinuisti) Pb T ieiuniis] ieiunasti Ed//. 29 ut] non ut IW, et Pb tibi] sup. Jin. add. Pa ieiunii tibi transp. Vg W. non prodesset] non prodesse E//., non oz. W', fructum ieiunii non prodesset (prodesset] proferret 2? zzanus) Pf, fructum ieiunii non protulit P» enatasti] aenatasti Sess. I7, et natasti 30 intrasti fluctus Zransp. Seu. (cf. comment.) 31 ieiunii pelagos] ieiunii (ieiunium Vg, oz. Vat.) pelagus Sez. Borgb. Edil. es] est T 1 zzanus 32 compatasti] corporasti EZ/. franc. et franc. der. INab. 34 es tuam] tu T7 29 zanus 33 quod] quem Borg. qui de] de oz. PP petcepisti] perfecisti l/en., qui] quia Borg. Flor. Sess. Vg C T OBI oz. Vat. 36 est] Borgb. 35 usuta Edi/. misetete ( 2?)F/or. B 19 zzanus tecepisti l/7. RW 34 de remediis] de ozz. Seu. uirtus] uirtus l/en. Sess. Vg V. W, om. ceteri creat] secretos V/, secretis W^, secreta R.J O Pb Df, om. B INab. J Pb Pf B langorem] Borgh. B, -guotem sup. ras. a 1* manu Sess., efficit languotes 7 — 38 39 ypoctisin. generat ozz. O placationem] de placatione R crimine l/a/.

V allique, hypochrisis Sess.

uicit Of

39/40 uincit qui incurrerit ozz. Edj/.

non euadit] .Sez., cadit 40 incurrit Borgh. O 1? zzanus B 41 fratres] ne aZ. Var. fugiamus /ransp. Ven. Vg 43 deo sit 29] oz. J simplicitate cezeri fortasse recte prodit uirtutes proditae 44 abscondit ez. (-Borgb. Edil.)

40/41 fratres. cezer? simplicitatis] Sez., de notum] donatum .Sez. ptonon oz. EZi/.

dit] in arg. 2? manus Edil., ptodet Ven., perdit F/or. B Sess. W franc (-] Pa) franc. 45 manebunt] permanebunt Borg., abscondiptoditae] perditae F/or. b der.

tiebunt ;/a Edil. ex abscondietit ue/ abscondit e/ manebunt, ceerzs ogzissis uti nofaui-

46 contra ozz. Pb petrditores For. P Jus der., uitium O, ieiunium reliqui, om. Pb

uitia Sez. (-Borgb. Edil.) ] franc.

52

SERMO VII, 3-5

prima uirtus est, nobis in arce pectoris conlocetur, quia illo in interioribus praesidente, uitia nos quatere in exterioribus non ualebunt. $0

5

VA

60

4. Hoc Christus, ut christianus habere possit, hortatur, cum dicit : T'4, cum ieiunas, ungue caput tuum et faciem tuam laua,

ne uidearis hominibus ieiunans, sed patri tuo, qua est 4n abscondito ; et pater tuus, qui uidet in abscondito, reddet tibi. Cum dicit : ungue caput tuum et faciem tuam laua, non ut coma capitis inlecebroso redundet unguento seruis magister iniungit, neque

faciem

nitescere

solito uult lauacro,

sed habitu

prandentis uult celari ieiunium christiano, quia christianum uindicari non uult artifici moerore ieiunium. Sed ad coepta redeamus. 5. Vngue caput tuum et faciem tuam laua. Sic non uoluptuosos indulget aspectus, sed uultus qui simulantur excludit. Facies moerore deiecta inuitam famem, non ieiunium uolunta- 207

rium profitetur. Si uult, quare tristis ? Si non uult, ieiunus quare ? Merito tali poena uiuit, qui sibi facit de uirtute uitium, 6 A mendacium de ueritate, de mercede dispendium, de remissione peccatum. Agricola, si non presserit cultrum, si sulcum non defoderit, si non exciderit sentes, si gramina non euulserit, si

51/53 Matth. 6, 17-18.

54 Matth. 6, 17.

60 ibid.

44 arcae Sess. illo ozz. Ven. 47/48 in interioribus] in ozz. Borgb. Edil. Flor. b W A4Sextetioribus] interioribus J 50 christianos W franc. der. habere ut christianus Zransp. Vg 50/51 cum dicit] dicens RW 51 tu] autem a424. Var. ungue] V R, unge f/urigi codd. Seu. aliique 52 ab hominibus Vzr. sed] et Edil ^ absconso Borgb. Flor. b W' — 53 et patet usque teddet tibi im zarg. add. T et patet 4:44e in abscondito ozz. EdiJ. Flor. b propter bomoeot. uidet] te 224. Borgb. Edil. Flor. b V R. Pa in rep. Borgb. absconso Borgb. Vg Sess. W/ 54 non] ne Vr. 55 ungento V/g W I J 1? zanus, sup. lin. Pa seruis] sic uetus Sen. iniungit] inungit Pa 19 zzagus, indulget .9ez 56 solito] insolito Proponzz Januel, oz. B 9* celari] cae- V, celate For. b W' Ob, celebrare cezeri codd. Seu. christianum Edi. F/or. Ven. Vg Sess., -ani Pb B 58 uindicati]| 7 Pa (non uindicati non uult R), uendicare W' 29 zzanus (cate uendi W 19 zaenus) O C Pb $ T I, uindicate B e44., indicate Flor. b Vat. Ven. Sess. J (non uult indicare zransp. Vg), indicari F/or., iudicate E4i/., ozz. Ob attifici] artificiosum W' Pa 1? zzanus Pb, attificioso O, artificiose Df I? zzanus, artificium J Pf 29 manus, om. franc. der., non add. R. moetote] memorate For. b 88/59 sed ad coepta redeamus oz. Sex., quae tamen locutio reapse chbrysologiana est 98 ad coepta] accepta 17 1? zanus 60 et faciem tuam laua oz. J O C T Ob B I franc. der. sic non] non sic 7razsp. Pa, nonsicut [/,sicnos F/or.b uoluptuosus Var. V I? manus R. W. J 12 manus Pf, in uoluptuosos For. b 61 indulgit R, indulsit Sez. qui] quid Vez. simulantur excludit] dissipantutr exclusit Sez. (-V/az.) 62 deiectam F/or. inuitam en. (in uitam Ven.) W /Anon. Tbesaur., inuitat reliqui famen lV/en., famam C Pa $ T Ob I franc. der. 63 ieiunus] ieiunans O, ieiunare franc. (-O) ef franc. der. INab. 64 quate ozz. poena ozz. C Ob T I, poenae conici? Januel 65 de ueritate mendacium Zransp. Edil Flor. b INab. de remissione] detmissione s; Edi. 66 pressetit] Sez. (ptaeserit EZ//.), impresserit cezerz sulcium T' 1? zzanus 67 defodetrit] dederit C Ob .$ T BI

SERMO VII, 5-6 79

53

in terra semina non locarit, sibi mentitur ille, non terrae ; nec terrae facit damnum, sed sibi non facit fructum. Et si ita se

deuacuat, ita decipit, impugnat ita, qui terrae fallaci manu

ieiunante mentitur, quid faciet, quid habebit, quid inueniet,

75

qui deo, esuriente carne, hypocrisi luxuriante mentitur? 6. Et quia agricolae fecimus mentionem, sciat ille sustinere se laborem cassum, se nil habiturum, qui premens ieiunii aratrum, et abscidens gulae gramina, atque eradicans luxuriae sentes,

8o

misericordiae

semina

nulla iactauerit.

Hoc

dominus

aperire uoluit, qui de ieiunio docens mox ista subiecit : Nolite thesaurizare uobis thesauros in terra, ubi erugo et tinea demolitur, et ubi fures effodiunt et. furantur ; sed thesaurizate uobis thesauros 4n caelo, ubi neque erugo meque tinea demolitur, ubi fures non effodiunt nec furantur. Quid tam paternum ? Quid tam ueniens de amore ? Quod tam prouidum de caritate consilium ? Nihil perire tibi uult, qui tua in thesauris caelestibus

68 non locarit. Die bei Petrus Chrysologus übliche Kontraktion Zocarz£ ist hier auch von der Klausel verlangt (siehe zu Sermo V, Z. 131 ; BÓHMER 126). Deshalb ist die Lesart /ocaueri? det sevetianischen Überlieferung abzulehnen. 99/81 Die Auslassung von sed Zbesaurizate bis nec furantar. Bis jetzt haben wit in diesem Sermo nicht die (abgeleitete) sevetianische exttradition, sondern die felizianische bevorzugt. Auch bei der Auslassung seitens der $ez.-Überlieferung von sed Zbesaurizate bis nec furantur, die aus einem Homoioteleuton entstanden sein kann (vgl. das Ende des Bibelzitates), kónnen wir dieser Überlieferung, die hier mit Hs. B übereinstimmt, nicht folgen. Quid /azz paternum ? und die andeten Worte des Kommentars scheinen (obwohl nicht unbedingt) das volle Matthàuszitat vot-

auszusetzen. *?*7/81 Matth. 6, 19-20. 68 in terra] l/az. solus, intro alii codd. Seu., in tuto reliqui

semine For. b, seminant

Eidil. e£ oz. on in seq. locauetit $ez. Ob, locatet R,locatis T (cf. cozzzzent.) ille ozz. Ven. W. 69 facit] facto R facit damnum] facto damno Pf sed sibi om. R fructum oz. Edil. si ozz. Flor. b se oz. Flor. b Edil. 10 deuacuat] Sez., euacuat J O C Ob $ T I, uacuatcezeri ^ itaimpugnat Zransp. Seu. (-Flor. b), ita depugnat Ed/. 71 ieiunante] ieiunanti O, oz. For. b V 92 esutiente] aesu- fesr., exu- Eidil., esurienti C, in add. R. Pb Pf Pa ypoctisin l/ I? zzanus, ypochrisin R, ypoctisim Pf, hypochrisin E/., hypocrisim Pa 19 sanus, ypoctis ila Vat. luxutiantem O 43 et quia] Sez., et oz. ceteri sciat] sup. ras. V, sciet EZi/. se sustinete /ransp. Sess. PAOD I 74 incassum laborem Zransp. Vg OP (cassum laborem OZ) cassum] incassum Vg V W Ob se nil] sibi nichil Sen. (sibi oz. Vat.) nichil babenz praeterea W' O Ob T B premet F/or. b. Ven. Vg, praemit EZ//. $5 abscindens For. Vg V.R.C, absindens T 7o gramina] semina l/zf. 46 semina] semi 7/a EZ. hoc] tamen edZ. EZ/. 49 et ubi] etom.CT 79/81 sed thesaurizate usque nec furantur ozz. Seu. B, an iure ? (ef. com7uent.) 80/81 ubi fures non effodiunt] neque fures effodiunt $1 nec]aut J et Pb paternum tam Zransp. Pa 82 tam ueniens] Sez. (-F/or. b, qui quid tam ueniens de amote ozz.), sic ueniens cezeri — quod] quid Ver. Vg O Pa 83 tibi] caelestibus qui] quia R tibi perire Zransp. ogznes codd. praeter Sen. ibi R thesautis /rapsp. Ob

54 85

90

95

SERMO VII, 6

uult reponi. Quam securus dormit, qui deum suorum meruit habere custodem ! Quam nescit curas, quam deponit angores, quam non est anxius, quam seruorum caret fastu, qui sua patri seruanda committit ! Quomodo paterna seruat affectio, timor non potest sic seruare seruilis. Pater qui dat sua filiis, non minuit commendata filiorum. Quid sit pater nescit, nescit se filium, qui non credit patri. Tineam non excludunt claustra, sed claudunt ; et generant, non repellunt. Rubiginem nutriunt seruata, non uitant ; quia quod de re nascitur, non uitatur. Vbi est necessitas, fures deesse non possunt. Qui ergo inter tineas, rubiginem, fures sua ponit, exponit quae sua sunt, non reponit. Sicut de uestimento tinea, rubigo de metallo, de necessitate fur nascitur, ita de diuitiis auaritia, cupiditas de

quaestu, de habendo habendi ardor adquiritur. Qui ergo uult auaritiam IOO

uincere,

calcare

cupiditatem,

ardorem

quaestus

extinguere, diuitias proroget, non reponat. Praemittamus, fratres, thesauros nostros in caelum. Sunt uectores pauperes, qui possunt sinu suo quae nostra sunt ad superna portare. Nemo de personis dubitet baiulorum ; tuta est ista, tuta trans-

uectio, per quam nostra ad deum deo fideiussore portantur.

99/101 praemittamus zsque pottate] cf. serm. X XIX, ad lin. 28. 103 deo fideiussote] deum fideiussorem pauperum sanctus Leo I papa similiter uocat tract. 17, 2 (ed. A. CuavassE, CC CXXXVIII, p. 7o, lin. 58 s.).

$84 quam] quamquam Yen. suotum] suum For. b meruerit len. 83 quam] quia V7. anguores P2 C Pa T, agones O^ 86 quam 19 e7 29] quia Vat. catet fastu] castu Vg fastu] astucia W, actu Lar. qui sua] quia V 1f? manus 8? seruanda oz. Ob 88 sic non potest Zrazsp. Pb non potest] non est $ess., non est potens II qui] cum EZ. Flor. V fortasse recte dant sua filii V. 1? zzanis 89 sit] scit l7ez. 89/90 nescitse] non praemi. O 90 se ozz. R credit] se adZ. Var. patrem Sez. tineam] tinea R, tunc iam Tar. claustra] clausa VG 91 claudunt] includunt P2 et generant] et ozz. W/ 92 de re nascitur] renascitur Sez. 93 est] deest Op 1o fures 79] furem EZ. 94 rubiginem tineas /ransp. J tubiginem] tubigines O, et a4. F/or. fures sua] fures tes suas Ten. ponit] et add. Pb 94/95 exponunt... reponunt OP exponit usque reponit ozz. Vaf. 94 non] ozz. Pb, de add.ezexp.Pf ^ 95 de metallo rubigo 7ransp. Ob I 96 fur nascitur de necessitate /ransp. Flor. 29 zzanus diuitiis] diutiis E//. sic, uiciis R. 97 questu] festu O2 1? e? exp. 98/99 calcare z:que extinguere] ex Seu., om. ceteri 99 proroget] pre roget EZ//., prodigat Flor. b reponat] pre ponat E77. 100 caelo Edi. R W J O Pb Pf Pa Ob S BI sint F/or. V J Pf. 101 sunt oz. Edi/. portate] reportate l/a£., praecedit in Pa litt. erasa (-ze ?) 102 nemo de personis dubitet baiulorum] 5ez., nemo de supernis dubitet baiulis I/, nemo de supernorum fide dubitet baiulorum O, nemo de supernis dubitet baiulorum cezerZ tuta 79] tuti EZ. 1? zzanus est ista tuta oz. Edil. tota transuectio I/ Pf — 103 per quam] quando 7 ad deum deo fideiussore] V RW J Pf Ob, ad dominum fideiussore O Pb C Pa.$ T B I, ad deum 2 deo fid. $e. fideiussore] ex corr. 29 zanus V', fide iussote feu. (fidei iussore portatur l/eg. Vat.) $ (T 2), fideiussores Pa

208

VII bis MONITVM Olim sermo extrauagans I, a me prius ex uno codice A, fol. 19o-19oY editus (Los serzones, p. 449 s. ; ibidem, p. 320 s., de eius genuinitate egi). Vide etiam monitum ad sermonem VII, qui de Quinquagesima quoque est.

SERMO VII bis (extrauagans I)

DE IEIVNIO QVINOVAGESIMAE 1. Suscepturi sanctum Quinquagesimae de more ieiunium, scire debemus quia quod corporibus humanis nitrum praestat, ; hoc ieiunium confert mentibus christianis, sensuum sordes mundat, delicta lauat animorum, diluit cordis crimina, maculas cordis tollit, et ad candorem castitatis hominem totum

miro splendore perducit. Et sicut uer omnes tempestatum premit et compescit tumultus, serenat faciem caeli, dat pacem 10 terris, ac totum mundi corpus brumali sepultum morte uitalem uocat et suscitat ad. uigorem ; ita ieiunium conflictus omnes sedat, membris pacem reddit, ac frigore negligentiae sopitas atque emortuas mentes succendit, atque animat toto calore uirtutem. Ieiunium, fratres, est humanae gubernaculum uitae,

15 regit totam nostri corporis nauem, cor in altitudinem leuat, arboris

abstinentiae

funibus

uela

tendit,

animorum

remos

aptat, et sinceritatis sinu amplo totum superni spiritus euocat et inuitat inpulsum ; ac sic inter istos mundi fluctus, discrimina ista uitae, ratem nostrae carnis ad totam diuini portus 20 dirigit et peruehit mansionem. 2. Clamat apostolus : Vox praecessit, dies adpropinquawit ; abiciamus opera tenebrarum, et induamus nos arma lucis ; sicut ?n die honeste ambulemus ; non $n comessationibus et ebrietatibus, nom in cubilibus et impudicitits, non in contentione et 25; aemulatione,

sed induite dominum. Iesum. Christum,

et. carnis

curam ne feceritis àn concupiscentiis. Nox praecessit, dies adpropinquauit. Dies est uitae forma, nox est imago mortis. Ad 8 ;empestatum. Die einzige Handschrift (C4) bringt Zepes;azes. Der Genitiv tempestatum aber steht ausser Zweifel : er ist durchaus vom Stil des Chrysologus verlangt. Vgl. den Satzbau /emtestatum: pressit et comtpescit fumulius woit superni spiritus euocat et inuitat impulsum und diuini portus dirigit et peruebit mansionem desselben Sermo, Z. 17 ff.

14/20 cf. sermm. VIII, initio, et XX, 2 ; de figura corpotis — nauis uide sermm. XLI, lin. 27, et XXI, initio. 21/26 Rom. 15, 12-14. Cod. : 44

Inscriptio : incipit praezit. /A e add. l., sc]. quinquagesima 6 labat 7A 8 tempestates 74 (cf. cozmenz.) ^ premet A 9 compescet 74 10 saepultum 74 11 ita] adque 7? zzanus A 11/12 omnis sedat 74 12 ac] hac A frigotem 74 13 adque A 7/a sezzper aemottuas 24 15 reget 4 16 remos] nemus 74 1* aeuocat A 18 fluctos 4 21 apostholus A 23 die] diae A ambolemus 24 comesationibus ;4 aebrietatibus 74 25 carnis] sequitur rasura in cod. 26 fecetetis 74

SERMO VII bis, 2

57

tenebras ducit illa, ad lucem reducit haec. Sepelit semper illa,

suscitat ista semper. Nescios uides : o si se dormire dormiens 3o Sciat ! Inquieta quies, otium negotiosum, laboriosa ... 29 nescios uides. Hier scheint det Text unvollstándig zu sein. 80 Zwischen zzquiea quies und oium negotiosum stehen in der Handschrift die Buchstaben 5077. Wollte det Schreiber sozzmiuz schreiben ? Wenn ja, so würde ein Adjektiv zu sozznium fehlen, wie es quies und negoziuz haben. Det am Ende unvollstándige Satz hat eine streng chiastische Struktur, die aber von einem Satzglied zwischen quies und o£ium zesstórt würde. So ist es berechtigt sozz einfach zu tilgen, denn es handelt sich wahrscheinlich um ein Versehen des Schteibers. 28 saepelit 74 29 nescios uides] cf. cozzzzenz. 30 quies] som aZ. cod. (cf. com7zenf.) laboriosa] re//qua, foliis auulsis, desiderantur

VIII MONITVM Sermo initio Quadragesimae habitus, ut uerba zagress ifer abstinentiae, ieiunii pelagos, Quadragesimae uiam innuunt. Conferre iuuabit alias exhortationes a Petro exordio Quadragesimae dictas (cf. LLos serzzones, p. 243, n. n. 35, et p. 276). Insctiptio autem (secundus) intelligatur de sermone dicto post VII, qui de Quinquagesima est, Quadragesimam inmediate praecurtens, intet quem et VIII alium de Quinquagesima (VII bis) extra seriem Felicianam traditum interposuimus. $. Caesatio notus fuit sermo VIII, cuius uerba linn. 32 et 64-73 ipse episcopus Arelatensis suis sermonibus XXVII, XXIX atque CXCIX (ed. Monix, CC CIII-CIV, pp. 121, 127 et 804 — Caes.) mutuatus est.

Legitut apud SvicERvM, Tesaur. Eccles., II, p. 409, n. 4 (cf. PL 52, 210, n. h) intet scripta Seueriani inueniri quaedam quae huic sermoni (linn. 5253) ptope accedunt. Dicit enim Seuetianus ieiunium duas habete alas, orationem et eleemosynam, sine quibus currere non possit. Fatendum magnam similitudinem existere inter uetba Seueriani adlata et Chtysologi. Iohannes Caspat Suicetus (Schweizer, Schwyzet) undenam locum hauserit, tacet ; fortasse ad hunc nostrum tractatum se refert, quem tamen nullibi apud codices sub Seueriani nomine inuenire potui. Alia loca patristica, quae cum sermone VIII conferri possunt, in Los serzzones, p. 144, notaui. Exstat sermo et in codice manuscripto 46, saeculi XII-XIII, Cantabrigensis Collegii Iesu, ff. 258-259 (cf. M. Rnopzs JAMzs, 74 descriptive Catalogue of the Manuscripts in tbe Library of Jesus College, Cambridge [Londini, 1895] p. 74. J. LEcuERCQ, Recueil d'études sur saint Bernard et ses écrits, Y [Romae, 1962] p. 64), quem non contuli.

Quod ad INaz7. adtinet, uide monitum ad serm. VII.

SERMO

DE EODEM

1. Gubernator

prudens

VIII

PL

SECVNDVS

a litore cum

nauim

soluit, cum

transiturus pelagos mare intrat, domus, patriae, coniugis, 5 pignorum curas deponit ; et ita totus mente, corpore, sensu

nauticis laboribus occupatur, ut et fluctuum possit superare discrimina, et stationem lucrosi portus periculi uictor intrare. Sic nos, fratres, ingressi iter abstinentiae, ieiunii pelagos, Quadragesimae uiam, nauim corporis nostri soluamus a litore 10 mundano, saecularis patriae renuntiemus curis, in crucis arbore tota mentis uela tendamus ; uirtutum funibus, sapien-

tiae remis, gubernaculis disciplinae nauigii nostri muniamus incessum ; et subducti terris speculemur caelum, ut ducatu signorum caelestium inter liquidos calles latentis uiae in15 offensum tramitem tenere possimus. Ac sic gubernante Chris-

to, flante spiritu sancto, euictis uoluptatum spumis, superatis uitiorum fluctibus, decursis criminum procellis, transiectis scopulis peccatorum, atque omnium delictorum nauigiis euitatis, Paschae portum, lucrum uitae, gaudia resurrectionis in20 tremus.

2. Verum quia per campos udos, per salsos uertices, per incertas solitudines acturis uiam nobis tota est escae et potus portanda substantia, inponamus abundantem misericordiam 209 nostrae sitarciae profuturam. Fratres, esurit ieiunium, ieiu2; nium sitit quod non pietatis cibo pascitur, quod potu misericordiae non rigatur. Alget ieiunium, ieiunium deficit, quod

3/1 cf. setm. VIIbis, ad linn. 14/20.

Codd. :-V

24 sitatciae] cf. serm. XXXIX, lin. 110.

RW, J O, PP Pf C Pe, 5 T (OD).

Sermo eiusdem de eodem C, Sermo cuius supra de ieiunio Pz, Octauus de eodem

4f 38 nauim l7, nauem p/uriza mss. cum 29] oz. J| O 4 pelagos] V W, peticui] periculis v statione R. Pf sensus I B curam O -gus ceferi 8 pelagos] V R J, -gus, R Pf C, sine periculis J O 5$, supetatis periculis P^ i3incessusR . du11 arborem R. W^ 9 nauim] I7, nauem cezerz reliqui calles serzpsz cum edd. contra 14 caelestium signorum Zransp. J catum Pb Pf 16 euictis] i5 acsi T latentis uiae] letantes die W/ colles ozznium codd. naui18 delictorum] deliciatum W^ spumis] et add. Pf e£ exp. cunctis JW 21 udos] scripsi cum W', nudos cezerz, om. Pf — salsos] giis] naufragiis O Ob uottices edd., fortasse recte, quamuis contra fidem omnium codd. saxos C, saxeos Pa tota uiam] et edZ. 5 T Ob 22 acturis] / R.W, actuti (auct- T) sumus re//qui 24 sitatciae] cf. 1 Reg. 9, 7 5 ser. tota est escae] tote esce W^ nobis Zragsp. Ob XXXIX, lin. 110 ; in J ex 29 manu sup. ras., siatchiae V' I^ manus, sitatchiae R. OP $, frattes] sitharchiae T (1? Jitt. a sup. lin. add. T), sacietati O, satcinae Pb Pf C Pa propterea W/ ^ ieiunium seze] V —— 25 pascitur cybo Zransp.

60

350

SERMO VIII, 2-3

non elimosinae uellus uestimentum. Fratres, scimus esse ieiunio : florere camporum, ita

tegit, quod miserationis non operit quod est terris uer, hoc misericordiam sicut uerni flatus tota facit germina misericordia ieiunii producit tota in

florem semina, in caelestem messem totam ieiunii facit fructi-

40

45

ficare uirtutem. Quod oleum lucernae est, hoc ieiunio pietas : sicut lucernae lumen olei pinguedo succendit, et moderato pastu facit illud ad totius noctis solatium perlucere, sic pietas facit splendere ieiunium et ad totam radiare continentiae claritatem. Quod diei sol est, hoc elemosina sentitur esse ieiunio : sicut iubar solis clariorem perficit diem, et tota nubium dispergit obscura, sic elemosyna ieiunii sanctificat sanctitatem, totamque cupiditatis mortem lumine pietatis excludit. Ac ne multa, quod animae corpus est, ieiunio largitas hoc habetur : sicut enim mortificat corpus a corpore anima cum recedit, ita mors est ieiunii largitatis abscessus. 9. Est quidem ieiunium uitiorum mors, uita uirtutum. Est ieiunium pax corporis, membrorum decus, ornamentum uitae. Est ieiunium robur mentium, uigor animarum. Est ieiunium caritatis murus, pudicitiae propugnaculum, ciuitas sanctitatis.

50

Est

ieiunium

schola

morum,

magisterii

magisterium,

disciplinarum disciplina. Est ieiunium ecclesiasticae uiae uiaticum salutare. Est ieiunium inuictus christianae militiae principatus. Sed in his uirtutibus ieiunium tunc uiget, tunc uincit,

tunc

triumphat,

duce

misericordia

cum

repugnat.

40/41 cf. serm. XLI, linn. 68/69.

2* elemosinae O 5, ely- R, e£c., sup. ras. ex 29 zzanu Pf

quod non miserationis

O et exp. non pos? miserationis 28 quod] non aZ. e del. O misericordiae R. 29 ieiunium Pa 1? zamus —— gramina Pa Ob 30 ieiunium /ranc., ieiunio R.W tota] V R WW Pf, totum J O C Pa Ob $ T, om. Pb totum pfoducit Zransp. T Ob 31 flore R semina in caelestem messem] I/ R. W, seminat caelestem messem franc., quibus uerbis codd. franc. nouam periodum inchoant 33 pinguedinem Pb,pingue R Pf ^ 34 pastu] partu Pf C, igne Pb 35 ieiunium ex correctione J 36 diei] olei O hoc] sup. Zin. add. T sentitur] dicitur O 3*4 in ieiunio PP 37/38 tota nubium dispergit obscura] V, tota n. d. obscuram R, totam n. d. obscutam Pf, totam n. d. obscuritatem W 29 zzanus et franc. (Df 29 anus), totam n. d. claritatem W/ 38 dispergit obscura 7n z;arg. T ieiunio V R 39 mortem] noctem / O lumen J7 40 multa] V, multis ceZer, moter' add. O, immoter add. Pf 29 zranus $ T Ob quod animae corpus est] quod anima corpoti est O, quod est anima corpori .$ T —— 41 mortificatur R J O C 5 anima a cotpote fransb. Pb 43 uirtutum uita /ransp. Pb Pf ^ 44corporis]etadd. T — 46 ptopugnaculum pudicitiae /razs». C — 4 schola motum] scola (-a ex corr.) mut za V^ (cf. R. : murus) e? Dabe? meritorum ex 29 zzanu sup. lin., scola meritorum 5 T. OL, scolae murus R. / O, scole murum Pf, schola uirtutum W/ Pa, scole P5, zn quo codice

sequitur spalium uacuum 47/48 magisterii... disciplina ozz. C Pa (magisterium disciplinarum) 48 ieiunium est /ransp. T Ob 50 hiis O PP Pf Ob 51 tunc triumphat] tunc sup. Jin. 29 zanus T. misericotdiae R

SERMO VIII, 3-5

61

Misericordia et pietas ieiunii sunt alae, per quas tollitur et portatur ad caelum, sine quibus iacet et uolutatur in terra. Ieiunium sine misericordia simulacrum famis est, imago nulla 55 est sanctitatis. Sine pietate ieiunium occasio est auaritiae, non est propositum parcitatis. Nulla est ista parcitas, quae quantum siccatur in corpore, tantum tumescit in sacculo Ieiunium sine misericordia non est ueritas, sed figura. Vbi autem misericordia, ibi et ueritas, probante propheta cum dicit : Méseri6o cordia ei ueritas obuiauerunt sibi. leiunium sine misericordia non est uirtus, sed hypocrisis, dicente domino : Vos autem cum ievunatis nolite fieri sicut hypocritae ; exterminant enim facies suas, ut uideantur ab hominibus ieiunantes.

4. Qui non ieiunat pauperi, deo fingit. Qui ieiunans pransuum non erogat, sed reponit, cupiditati probatur

6 j dium

ieiunare,

non

Christo.

leiunantes

ergo,

fratres,

prandium

nostrum reponamus in manu pauperis, ut seruet nobis manus pauperis quod uenter nobis fuerat perditurus. Manus pauperis Abrahae sinus est, ubi quidquid pauper acceperit, mox reponit. Thesaurus caeli est manus pauperis : quod suscipit, ne in terra pereat, reponit in caelo. T'esawrizate, inquit, wobis thesauros in caelo. Manus pauperis est gazophylacium Christi, quia quidquid pauper accipit, Christus acceptat. Da ergo, homo, pauperi terram, ut accipias caelum ; da nummum, 1 A

ut

accipias regnum ; da micam, ut accipias totum. Da pauperi, ut des tibi, quia quidquid pauperi dederis, tu habebis ; quod pauperi non dederis, habebit alter. 5. Clamat deus : Misericordiam uolo. Qui quod uult deus deo negat, a deo sibi quod desiderat uult negari. M?sericordiam

59/60 Ps. 84, 11. 61/63 Matth. 6, 16. 67/68 manus paupetis etc.] cf. serm. XXIX, ad lin. 28 ; facultates ecclesiae in caelestes thesautos per manus pauperum deportatas laudat antiphona Beazus Laurentius : R.-J. HesnBERT Corpus antipbonalium officii, YII (Romae,

1968) ZAnZiennes, sub num.

75/** cf. conclusionem sermonis XLIII.

1642.

71/:2 Matth.

6, 20.

48.39 et 80 Os. 6, G.

52/83 portatur pietas] uetitas $ 19 e7 de/. 52 misericordia et] et ozz. Pf C Pa 54/55 nulla est] est oz. J O 9 53 uoluptatur Pa et tollitur Zransp. C Pa nulla] -serzpsi cuz W', plus V R, nam plus cezeri D6 parcitatis] sanctitatis P^ D" timescit C 1? zzanus 53/58 in corpote «sque miseticordia non ex corr. 2M propheta] 59 ibi et] ibi est et O 58/59 misericordia] sequitur ras. 2 //7. in V 62 hypoctitae] tristes a4. W' R. O dicit sup. Jin. 29 zanus T uetitate OP 68 nobis uenter 63 cupiditate R 64 fugit J I9 zzanus 63 ab oz. 5 T OP 69 Abrahae sinus est] teca securitatis [/ ^ sinus Abrahae /ransp. O fransp. T nobis 70/71 ne pereat in terra Zransp. Pf —— *1 caelo] V R Caes., caelum cezerz gazophilatio l7 1^ ;zanus, gazo*2 est pauperis Zransp. W' inquit /ramsp. Pf. 73 quia bis 1n philatium R Pf C Pa T OP, gazophilacium W; gazofilatium O $ *6/*« dederis usque 74 terram paupeti /ransp. V. — «6 det JO.S (oz. Caes.) pauperi non oz. ob bogmeot. Ob, cuius 2* manus add. non sup. lin. ante dederis 29 78/49 deo negat] deo denegat I7

210

62

SERMO VIII, 5-6

8o uolo. Homo, petit deus, sed tibi, non sibi. M?sericordiam uolo.

Humanam misericordiam petit, ut largiatur diuinam. Est in 211 caelis misericordia, ad quam per terrenas misericordias peruenitur. Domine, inquit, ?* caelo misericordia tua. Dicturus causam in iudicio dei patronam tibi misericordiam, per quam 35 liberari possis, assume. Qui de patrocinio misericordiae certus est, de uenia fit securus,

de absolutione

dubium

nil

habebit. Misericordia non solum causam praeuenit, anticipat cognitorem, sed etiam sententiam reuocat, absoluit addictos. Ninneuitae probant, quos iam sententiae subiectos, poenae 9o traditos, ad uictimam stantes, morti deditos, misericordia sic rapuit, sic tenuit, sic praeuenit, ut maluerit deus deduci sen-

tentiam, ne misericordiae quid negaret. Stabat quidem et tunc pro causa ieiunium, aspargebat cineres, sternebat cilicium, dabat gemitus, fundebat lacrimas ; et quod non poterat excu9; sare uerbis, luctibus temperabat. Sed non ualuit remouere sententiam, nisi perorans misericordia subuenisset. 6. Misericordia et peccatores liberat, et restituit sanctos ; quia nisi adfuisset

misericordia,

et Dauid

cum

adulterat,

amiserat prophetiam ; et Petrus cum negat, apostolici ordinis 1co perdiderat principatum ; et Paulus cum blasphemat, remanserat persecutor. Fatetur hoc Paulus, cum dicit : Qwia fui blasfphemus et persecutor et iniuriosus, sed miserisrdiam consecutus swm. Fratres, per misericordias pauperum misericordiam comparemus, ut possimus esse de poena liberi, de salute securi.

93 aspargebat. In einigen Kodizes erscheint das Verbum palàographisch abgekürzt ; da aber per und par gleich abgekürzt werden, ist es unmóglich zu wissen, ob diese Handschriften asper- oder aspar- gelesen haben. 98 adulterat. Die Lesatt adwlterara? von O und der Gruppe Pf P5 C Pa ist beachtenswett, da sie im folgenden aisera? zu entsprechen scheint. Aber in diesem Kontext lesen wit auch zega? und b/aspbezat im Praesens, die gut bezeugt sind. 80 Os. 6, 6.

83 Ps. 55, 6.

99 cf. Matth. 26, 68-75 et paral. 80 homo] homo humanam tur diuina

89/96 cf. Ion. 5, 5-10.

101/103 1 Tim. 1, 15.

98 cf. 2 Reg. 11, 4.

hoc conici? Laz. frustra homo petit deus] homo petit. Deus dicit / z:ue miseticordiam uolo ozz. Ob ob bozzoeot. non sup. Jin. V^ 81 2s42e diuinam] humanam misericordiam uolo : petit humana ut largiaV/ ^ diuina R W Pb C Pa 82 quem R 86 fit] V ( ?) J O OD, sit

reliqui nil nichil W' 89 ninneuitae V, nine- R, nini- religui probant] hoc add. Pb quos] quod O 90 deditos] traditos Pf 90/91 sic rapuit misericordia Zramsp. W^ 91 maluerint Pa 19 zzagus deduci] induci Lz7., reduci Jamse] ^ sententia Pb Pf C 93 ieiunii P5 C Pa aspatrgebat] V/ R, aspet- pluriii codd. (cf. comment.) 95 remouete] reuocate Pf 97 restituet W 98 adulterarat O PP Pf C Pa (ef. comment.) 99 amisit R. negauit P5 101 fuit l/ I* zzanus — 103 sum] quia add. e£ del. 5 miseficordias] misericordiam WJIOS 104 compatamus J 5 T Ob de poena] 2 zzarg. 2* zanus J

SERMO VIII, 6

63

105 Beati, inquit, misericordes, quia ipsi misericordiam consequentur. Gratis misericordiam sperat ibi, qui hic non fecerit misericordiam. Qui facit misericordiam, currit ad praemium ; qui non facit misericordiam, decurrit ad poenam. 105/106 Matth. 5, 7.

106 grates misericordie

J/ — non hic /razsp. $ ^— non om. J

SERMO IX

PL

DE EODEM TERTIVS (ET DE EVANGELIO : ADTENDITE NE IVSTITIAM VESTRAM FACIATIS CORAM HOMINIBVS» ;

1. Agit nobiscum deus, agit in hoc saeculo, ne quid nobis

pereat in futuro, sicut ex ipso lucet prooemio lectionis : Adtendite, inquit, ne iustitiam uestram faciatis coram hominibus,

ui wideamini ab eis ; alioquim mercedem non. habebitis apud patrem uestrum, qui in caelis est. Agit ergo nobiscum deus, 10 agit in hoc saeculo, ne quid nobis pereat in futuro. 2. Ne iustitiam uestram faciatis coram hominibus. Et quomodo quod fit hominibus, coram hominibus non fit ? Latentis iustitiae latet sensus; publici operis quid secretum ? Qui potest celare radios solis, iustitiae poterit occultare fulgo1 rem ? Iustitia, lux rerum, consiliüs non uelatur obscuris. Iustitia, cum sibi facto claret, omnes inlustrat exemplo. Et

quid est quod eam deus coram hominibus fieri non uult, per quam statum capiunt res humanae ? Adfendite ne vustitiam uestram faciatis coram hominibus. Et ubi est illud : Szc luceat 20 [ux uestra coram. hominibus, ut uideant opera uestra

bona, et

glorificent. batrem uestrum, qui in caelis est? Quomodo iustitiam uult celare, cuius opera uult sic lucere ? Fratres, hic praeceptio caelestis uult iactantiam tollere, auferre pompam, uanitatem demere, submouere inanem gloriam ; non sic 2;iustitiam uult celare. Iustitia, quae per se sibi abundat

ad

gloriam, spectaculum populi, uulgi laudes, fauores hominum, mundi gloriam non requirit. A deo genita caelum expectat, in oculis agit diuinis ; supernis uirtutibus mixta semper a deo

6/9 Matth. 6, i. — 1iibid.

18/19 ibid. ^ 19/21 Matth. 5, 16.

Codd. : V R W, J O, Pb Pf C Pa, $ T, (franc. der.). Item eiusdem de euangelio : Attendite ne iusticiam uestram faciatis coram hominibus C Pa (5 T) 6 prooemio] principio H7 $ T ^ '? iustitiam uestram faciatis] iustitia uestra fiat R 9 nobiscum ergo Zrazsp. W' — 11 ne iustitiam] adtendite praezziz. J O .$ coram faciatis Zransp. Pa hominibus] ab Praezziz. T 12 latentis] patentis franc. der. 13 sensus] census I7 14 radios] V R WF, radium vcezeri ^ 15 consiliis] scripsi cum franc. der. (inde edd.), cum saeculis reliqui i6 sibi] suo W' facto V R W, facta ceeri ^ clatet facta zransp. 5 17? quid est quod] quidem quod R, quidem 18 adtendite] inquit a4Z. O .$ 22 celati W sicuult zransb. O T Sic oz. | ^ hic] haec R J, huic O 24 demere] uitate 7 ^ nonsic]etsic T — 25celariS T ^ quae] V,om.ceteri — 2? mundi gloriam ozz. J 28 diuinis] diuina diuinis P5 Pf C Pa, diuina O

212

SERMO IX, 2-3 30

65

solo ut glorificetur expectat. Sed haec est iustitia quae ex deo est ; illa uero iustitia quae est hypocrisis iustitia non est : mentitur oculis, fallit aspectu, uidentibus inludit, decipit audien-

tes, seducit turbas, trahit populos, famam uendit, emit clamorem, 35

40

45

$0

fit saeculo,

caelis est. Fratres,

fit; mercedem

rapit praesentem,

hic dominus

non

iudicat,

sed exponit;

pandit cogitationum dolos, secreta mentium nudat, iniuste iustitiam tractantibus modum iustae retributionis indicit. Iustitia quae se humanis oculis locat, diuinam patris non potest expectare mercedem. Voluit uideri, et uisa est ; uoluit hominibus placere, et placuit. Habet mercedem quam uoluit, praemium quod habere noluit non habebit. De qua uero causa sint haec praemissa, ex sequentibus audiamus. 9. Cum facis elemosinam, nola tuba canere ante te, sicut hypocritae faciunt. Bene tuba, quia talis elemosina hostilis est, non ciuilis ; non misericordiae dedita, sed clamori ; seditionis uernula, non alumna pietatis ; ostentionis nundinatio, non com- 213

mercium

castitatis. Elemosinam

Tw, inquit, cum 55

deo non

praemium non quaerit in futuro ; caecat oculos, caeca ipsa; non uidens uult uideri. Propter quam caecitatem Christus praesenti sic inchoat in praecepto : Adiendiie; hoc est : ne gestiatis adtendi. Adtendite ne iustitiam uestram faciatis coram hominibus. Quare ? Ne wideamini ab eis. Et si uisi fueritis, quid ? Mercedem mon habebitis apud patrem uestrum, qui in

quisquis ostentat, insultat.

facis elemosinam,

noli tuba canere

ante te,

sicut hypocritae faciunt in synagogis et wicis, ut. glorificentur ab hominibus. Amen dico uobis, perceperunt mercedem |suam. Audistis quemadmodum notat elemosinam in conuentu, in plateis, in triuiis non inpensam ad leuamen pauperum, sed .

B1 osentionis nundinatio. Die Lesart, besonders die rein chiastische Satzbildung von VW (seditionis uernula, non alumna pietatis ; ostentionis nundinatio, non commercium castitatis) ist vermutlich die ursprüngliche (gegen V). Sicher sind die zwei Genitive von R abzulehnen. Die anderen Handschriften nàhern sich W' an, abet oszenzionis ist eine sichere Lesart gegenüber osZenzazioni».

36.37/38.39/40 Matth.6,:.

48/49 Matth. 6,2.

33/55 ibid.

29 solo] sibi R haec est] est ozz. W. e£ franc. 31 aspectum / O, -ctus $ T 32 famem J $ T 34 futuro V/ R, futurum cezeri — 35 uidere V/ 1? zzanus R. W7 36 adtendite] ne iusticiam uestram faciatis coram hominibus. Attendite a4Z. T 36/3? ne gestiatis] ne negligatis W^ 3? adtendi] adtendere V. R W T — attendite in zarg. ex 29 manu T, qui uerba quae sequuntur ne iustitiam usque hominibus 0m. 40 non iudicat sed exponit] iudicat et 39 habetis J 1? zzanus (cf. supra lin. 36) 46 qua 44 uidere P2 diuini .$ exponit ]I/ — 43 locat oculis /razsp. J 51 alumpromissa J O P) Pa 41 sit R. J Pb Pa ueto] queto V 7? zanus ostensionis nundinatio] I7, ostensio nundinantium T7, ostenna] alimonia W/ T 52 catisionis nundinantium R, ostentationis nundinatio ceferi (cf. comment.) 5? inpensam] 56 elemosynas W .$ T, -na O 55 receperunt J tatis 5 T -sas ceteri

66 6o

65

SERMO IX, 3-4

hominum propositam ad fauorem, ut probentur misericordiam non donare, sed uendere. Fugienda est hypocrisis, fugienda, fratres, quae captiua gloriae uerecundiam pauperum non releuat, sed fatigat; quae de gemitu inopis pompam suae gloriationis inquirit ; quae suam laudem dilatat pauperis ex dolore; quae de miseria petentis famam suae ostentationis expandit. 4. Sed dicis auditor : ergo in conuentu, in plateis, in triuiis

neganda est misericordia, non praebendus est uictus. Plane et omni loco et omni tempore facienda est misericordia, praebendus est uictus, nuditas est tegenda ; sed sic quomodo docuit

misericordiae

auctor,

ut misericordia

non

terrae

sit

ví*) nota, sed caelo ; non hominibus insinuata, sed deo. In plateis,

in triulis suum pietas habet secretum ; e contra, platea est, triuium est, cum in secreto facit hypocrita nil secretum. Fratres, deus monendo sic culpat non loca, sed uota ; non opera, sed sensum ; studium, non datorem. Arguit largientem 75

ad suam famam, non ad pauperis famem ; iudicat non ubi facias, quando facias, sed qualiter facias ; quia deus de cordibus, non de manibus facta metitur ; et de sensu, non de locis

operum conligit qualitatem. Misericordiam coram se solum uult fieri, qui solus est misericordiae et remunerator et testis. 1/90 Et quid dicit ? Eswriwi, et dedistis mihi manducare. Vult in paupere sibi dari ; et qui uult dari sibi, uult quod datum est se debere ; et qui uult se debere quod datum est, uult largientibus nil perire. Deus parua poscit maxima redditurus. Vnde, homo, in paupere si deo feneras, testes homines non requiras. 85 Fides arbitros non requirit. De accipientis fide disputat, qui sine mediatoribus non dat. Qui credita diffamat, urit uerecundia

debitorem.

Ergo, homo,

daturus

deo da secreto,

ut 214

80 Matth. 25, 55. 84 ...deo feneras] cf. Prou. 19, 17; locutio praesettim a Cypriano Carthaginensi saepe usurpata : cf. ex. c. De /apsis 55, De babitu uirginum 11, De dorainica oratione 33, De opere et eleemosynis 15 et 16.

88 propositam 17 Pb, -tas ceferi (prositas R. I manus) 59 hypoctisis] et a4Z. omnes codd. praeter S T 60 captiua gloriae] captat gloriam R, captu gloriae V7 O C Pa, captui glotiae P5 Pf (Pa 19 manus ?) 61 reuelat R de gemitu] de mitu R ila 62 clorificationis P4 63 quae oz. C potentis R 64. expendit JC a0 DuUCDunM 65 dicit. T 69/40 nota sit Zransp. Pf *1 suum pietas] suae pietatis P» Pf C Pa e contra (econtra P5 P)] et contra V. R W C 72 secteto] deserto T 1o hypoctitam .$ nil] nichil W, ei ad. O, est ei add. J *6 quando facias oz. O *? metitur ex corr. 29 zzanus V. — V8 se oz. Pb Solum] solo O T Jazwe] ^ solus]solius V/ R.] C Pa S0 dedisti P£ ^ 81 pauperem I7 R.Pf C Pa qui] quid T sibi dati Zransp. R. W/ J O Pa 83 nil] nichil W. ufi ei est solitum unde] uide P2 84 si in paupete Zransp. T tequitit] requiris P£ 85 accipiente T7 R, accipiendis .$ disputat] dubitat O 85/86 qui sine] P5 Tfranc. der., quisque W, quise V R.J O Pf C Pa T, se oz. $. 86 utit] ptaemit JW ^ uerecundia] sine praezzit. S 8$ debitores R secretum T7 1a manus Pf

SERMO IX, 4-5

67

quod dederis non sit oneris, sed honoris. Ob hoc ad te uenit tuus ditator in paupere, ut eum non dubites accepta reddere, 9o qui tibi gratis dedit habere quod dares. 9. Quam uero in paupere sit uerecunda paupertas, quod largitatis tuae quaerat secretum, aperit ipse cum dicit : Te autem [faciente elemosinam nesciat sinistra tua quid faciat dextera tua, ut sit elemosina tua in abscondito ; et pater tuus, qui 95 widet in occulto, reddat tibi balam. Putas quam uult nescire alterum, qui te ipsum, qui facis, uult aliquam tui partem nescire ? Nesciat sinistra tua. quid faciat dextera tua. Sicut sunt nobis in dextera parte uirtutes, ita nobis pars uitiorum in sinistra. Ergo, ut opus est dexterae quod facit tacitus dator, roo quod facit dator garrulus hypocrisis est sinistrae. Hypocrisis, dolus, simulatio, fraus, mendacium,

elatio, tumor, iactantia

insistunt nobis et inminent in sinistris. Quotiens ergo nobis cum bonitate, pietate, cum misericordia causa est, nesciat hoc

sinistra. Sinistra est quae nobis animarum proelia semper in105 dicit; et ne uirtutes in effectum

ueniant,

elaborat ; ne sit

pietas, inpietas agit ; ne elemosina uincat, cupiditas pugnat ; furit auaritia,

II o

ne misericordia

conualescat ; ne innocentia,

puritas, simplicitas, sanctitas regnet, hypocrisis sola confligit, quam Christus a nobis tali praedicatione secludit : T'e autem faciente elemosinam nesciat sinistra tua quid. [aciat dextera tua. Fratres, in hoc saeculo fugiamus quae a sinistris sunt, si in futurum ad dextram desideramus adstare et audire : Venite,

benedicti patris mei ; percipite regnum, quod. uobis paratum est ab origine mundi. Homo da in terra pauperi, quae tibi manere 11; uis in caelo. Homo, conmilita hic pauperi, si uis ibi regnare cum Christo. 92/95 Matth. 6, 3-4.

97 Matth. 6, 5.

109/110 ibid.

112/114 Matth. 25,33.

88 sit oz. Pf oneti sed honori W^ 89 ditatot] dator / pauperem I7 19 zanus R.Pb Pf C Pa T eum]ei $ T 90 qui zsq4e habere n zzarg. R. habetes T 91 pauperem P5 Pf C Pa sit sup. Jin. (I? zzanus ?) O uetecundia V 19 zanus C Pa quod] que P2, quam franc. der. 92 tuae] suae O 71? zzanus 93 sinistra tua] tua ozz. O — 94 abscondito] absconso W P5 Pf T ^ 95 uidet] te

add. Pa Pb occulto] abscondito W/ ^ uidet usque reddat] det in abscondito teddet R reddet R. W' J Pb Pf. - palam] in praeit. C quam] quia J O 98 uitiorum] est 9? sunt] V. R. W, oz. reliqui 96 uult aliqua tui parte J^ 99 dator] datur PP 19, doctor sic . 98/99 in sinistra] in ozz. P5 add. R. hypoctisis 79] hypochtritis V/ J garrulus dator £ransp. J 100 dator oz. Pa 103 bonitate] 102/103 nobiscum Pf C Pa T lactantia R. 101 timor P2 bonitati pietati C Pa, bonitatem pietatem Pf cum add. W .$ ($ oz. cum zn seq.)

ad dextram] V, ad dexteram R, a dextris 112 futuro P£ 116 cum 114/115 uis manere Zransp. J astare O Pb Pf Pa, state T ceteri Christo] i/a conicio Petrum absoluisse sermonem ; franc. der. add. : qui est benedictus in secula amen (L), ceferi codd. add. : si uis ibi regnare cum ipso domino nostro Iesu Chtisto, qui est benedictus (deus 44. O) in (in] per omnia W/ O P5 Pa $ T) saecula saeculorum. Amen. 109 autem ozz. $

SERMO X

PL

DE PSALMO VICESIMO OCTAVO 1. Omnes qui arduas operum subleuant et solantur angustias, probant ad solatium laboris datam nobis naturaliter ; cantilenam. Hinc nautae cantu superant marina discrimina ; hinc inmensa pondera adducunt leuamine canticorum ; hinc uiantes

colles

arduas

facit transcendere

uox

sonora;

hinc

proeliatores ipsos praecedens canticum subire concitat amara bellorum ; ac ne multis, omne quod duri est operis, quod labo10 ris, dulcis uincit et efficit cantilena. Sic nos, fratres, Quadrage-

simae ieiunio cantica diuina iungamus, ut abstinentiae pondus caelestis temperet et subleuet symphonia, prouocante nos ad haec Dauid beato, qui dum fistula pecus carum mulcet et oblectat in pascuis, cantu dura didicit superare bellorum; 15 cantu meruit ductare populos ad salutem; cantu ualuit uocare gentes, reducere Iudaeos, fugare daemones, dei filios ad super-

ni patris obsequium conuocare, sicut bene inuitans eius cecinit melodia. 2. Afferie domino, inquit, filói dei. Putasne caelestes taliter 20 appellat iste uirtutes, aut homines dei aptat in filios, et terrenam carnem caelestem subleuat ad naturam ? Afferte domino fiit dei. Homines,

fratres, homines

nuncupat

hic propheta,

quos dei filios alibi sic decantat : Ego dixi : dés estis et filii excelsi omnes. Audiuimus, fratres, quo nos tulit diuina dignatio, quo

25 paternitas extulit nos superna. Credamus nos dei filios, respon-

deamus generi, uiuamus caelo, patrem similitudine referamus, ne perdamus uitiis quod sumus per gratiam consecuti. A ferte domino, fiit dei. Afferte. Videtis quia caelestis pater sentit

19 Ps.28, i.

21/22 ibid.

23/24 Ps.81,6.

27/28.83 Ps.28, r.

Codd. : V R W, J O, Pf C Pa (deest in Pb), 5 T (B). Sermo cuius supra de uersu psalmi : Afferte domino filii dei C (Pa 5)

4 ad

solatium] ad ozz. W^ Scantus l/ — 6inmensa pondera V R W, inmenso pondete Pf Pa $ T, inmenso ponderi J, inmenso pondera O C leuamine] V^ R, liba-

mina IZ, leuamina cezer — * atduas] V R Pf,arduos reliqui, nescio utrum recte (uide de genere uocabuli collis Thbesaurum Linguae Latinae III 1626) 8 canticus V7, cantus CPI concitat amara] concitata maria Pf B (facit subire concitata maria B), consistat dura W^ 9 ac ne multis omne] ac ne multi omne Df, ac ne multis morer J,acneulcionem V^ duri] V R W, durum reliqui 10 afficit O quadtagesimo C 13 haec] hoc JW B beato Dauid /ramsp. Pf ^ mulcet] dulcat W 14 didicit superate dura 7razsp. W^ bellatorum C Pa 15 luctare V I? zanus ? 16 dei] sup. Jin. add. J 16/17 ad superni patris] patris ad O 19 putasne] ut puta (putas 29 ;zanzus) ne W/ taliter caelestes /razsp. J B 21 caelestem carnem 28 uidete PA Pa.$ T B Iransp. W^

SERMO X, 2-3 amorem

69

donis, datis affectum probat, muneribus caritatem.

3o Et reuera, fratres, filium se nescit, uisceribus caret, naturam

negat, ingratus est patri, qui auctorem uitae suae non obsequiis placat,

non

deuincit

cultu,

muneribus

non

honorat.

Afferte domino, filii dei. Videamus quid est illud quod nos tanto patri hic propheta commonet et hortatur afferre. 35.

9. Afferte domino, filii dei, afferte domino filios arietum. Hoc

est totum quod expetit, quod requirit. Afferte domino filios arietum. Ouium fetus, uile terreni pecoris germen, stratos per uiam partus, semina effusa per campos, diuino patri ut diuina soboles afferat admonetur. Aut forte Iudaicas uictimas, sacri4oficia cruenta, balantes sub cultro hostias, creator omnium

nunc requirit ? Et ubi est illud quod dixit : Non accipiam de domo iua witulos, neque de gregibus tuis hircos ; meae sunt omnes ferae siluarum, jumenta $n montibus et boues ; cognouit

omnza uolatilia caeli, et sbecies agri mecum est. Si esuriero non 45 dicam tibi ; meus est enim orbis terrae et plenitudo eius ? Et si ista reppulit, quos arietum filios sibi deposcit afferri ? Abraham demonstrat : Accipe filówm twwm. dilectum, et offeres mihi 4n holocaustum.

Aries

Abraham

maturus

ad

innocentiam,

grandaeuus ad fidem, perfectus ad hostiam, paratus ad holoso caustum, afferebat arietis filium ; filium suum, immo se immolabat in filio; sanctificabat mentem suam, laetificabat fidem suam, ut esset idem uictima et pontifex, sacerdos et ; A

sacrificium. Patris, patris erat passio ibi tota, ubi filius immolabatur ignarus, filius sistebatur nescius, filius aptabatur uinctus, ut tolleret de patris passione martyrium, praemium de poena patris, de conflictu patris raperet coronam. Denique patris suspensa est dextera, patris gladius est remotus, quia non quaerebatur mors filii, sed patris caritas probabatur; nec expetebatur sanguis filii ubi tota uictima in patris di-

35.36/3? ibid.

41/45 Ps. 49, 9-12.

47/48 Gen. 22, 2.

9? cf. Gen. 22, 12.

29 affectu R, affectam cezeri (affectam... caritatem) 31 ingratus rep. W (naturam negat ingratus. Ingratus est patti) suae uitae £ransp. S 82placeat V — 34/ 35 afferre, Afferte] afferre ozz. V.R.W J C, affette affette O, afferte et (et exp.) afferte Pf 35fliO 34 fetus] faetus .$ T, factus V, factos R uilis I7 Pf, uiles RW peccotis Pf a/Zigue stratus / R W .. 38 diuina] diuinas R (29 zzanus ? -s add. sup. Iin.),om. W 39 sobolis T admonet VW 40 cultris C Pa 5 T, cultu V. W J O, culto Pf B, cultro R 41 requitet J 42 domo] manu JW hyrcos R Pf Pa $ T 44 species] pulchritudo C 1* zzanus ? 46 ista teppulit] arietum adZ. V R W (repulit) Pf, ista repulit germina arietum O, ita reppulit 50 immo] ymo sup. Jin. 29 zanus W 47 mihi] tibi T 1* zzmus arietes J ymolabat se /ransp. W^ 53 patris patris] sezze/ R, passio et pater. Patris O, ymol- W' constanter etat] bis R, rep. sup. lin. V. patris. Patris ipZerpung. Pf 5 55 uinctus] uinclis comi. Mezrs. aptatur W" D4ignarus]ignotus V. R J O Pf martyrum V/ I^ zzanus 58 probatur V/ 859 filii sanguis /razsp. R.

216

70

SERMO X, 3-5

6o lectione constabat, scriptura docente cum dicit : Nwnc scio quia diligis dominum deum tuum, quia non bepercisti filio tuo dilecto propter me. 4. Abraham diximus arietem, ut Isaac arietis filium probaremus, ac sic luceret quos arietum filios propheta uult domino 65 nos deferre. Afferte domino filios arietum. Filios patrum, patriarcharum, prophetarum, apostolorum, martyrum, confessorum Christianus modo ut afferat admonetur, quando grex dominicus fidei laxatur in pastum, quando agnos suos caelestis pastor ad ouile dominicum uult deferri, ne dispersi per inculta 7o gentium luporum deuorentur incursibus. Sed quid admoneat uox diuina planius iam loquamur. 5. Afferte domino filios arietum. Afferte domino baptizandos ; afferte quos fides concipiat, non caro : afferte quos dei gratia generet, non mundana natura; afferte quos agnos 7; praestet innocentia, non habeat pecoris hebetudo. Afferte, afferte quos sponte uenire aut necessitas uetat, aut aetas impedit, aut ignorantia retardat, aut tenent uitia, aut delicta

remorantur, aut spectatio decipit, aut fallit confusione paupertas. Adducite uolentes, adtrahite nolentes. Facite uobis de 8o aliena necessitate mercedem. Seruum catechuminum si habet dominus, adducat, ut habeat nunc fidelem. Filium pater offerat, non retardet, ut cui praesentem uitam praestitit,

conferat et futuram. Vir coniugem deducat ad fidem, ne quod unum est in carne, spiritu sit diuisum. Amicus amicum ad8; trahat ad salutem, ut de gratia diuina humanam

comprobet

caritatem. Peregrinum ciuis, possessor hospitem dei perducat ad mensam, ut sine suo sumptu de diuinis copiis sit humanus. Adtrahite nolentes. Nemo dicat : non uult, quia et Abraham, ut offerret, filium colligauit ; et Loth angeli, ut subtraherent 9o flammis, extractum manibus sustulerunt ; et Petrum dominus,

60/62 Gen. 22, 12. 65 Ps. 28, 1. 92 ibid. *9 adtrahite nolentes] iterum infta lin. 88 ; cf. Los serzzones, p. 352 s. $8/89 cf. Gen. 22, 9. 89/90 cf. Gen. 19, 16. 60 docente] conicio, dicente ozznes codd. cum dicit] cum ait W, oz. JOC 62 dilecto] unigenito V/ — 64 sic] si J 7? zzanus 64/65 nos uult domino Pf | 65 defferte W —— filios domino /ransp. W 66 prophetarum] et 68 pastu / O, partu Pf 0 incursibus] V^, incursionibus re//gj ^ 1

Pa. $ T £razsp. adZ. W. plenius

JPaS$T . *2baptizando V 19? zzanus R. *3 fideles T' 1o afferte] sup. Lin. add. R *4 generat l/ — mundana] mundi R agnos] agn V/ 19 ;zanus, dei gnatos IJ $5 habeat] hebetes La. ebetudo V/ WW, hebitudo C Pa T, ebitudo R J O $ *6impendit V/ — v? relicta Pf *8 expectatio Lar. 19 adtrahite] adhibete R, attracte O 49/80 de aliena] de ozz. R. 80 catechuminum] cathecu- RO Pf Pa alügue, ante tulum sic W' ^ habeat Pa 84 spiritum I 19 zanus 85 comptobat Df 1o 86 cines / P/ Pa T 88 nemo] ne fraezit. Ww 89 conligauit / O 90 petrus I 1o

SERMO X, 5-6

71

ut iret ad martyrium quo nolebat, auxilii sui uirtute praecinxit dicens : Praecinget te alius, et deducet te quo non uis. Et pater caelestis non solum uolentes suscipit, sed adtrahit et nolentes,

dicente filio : Nemo uenit ad me, misi quem alter meus ad95 traxerit. Quomodo se Christianum credit, qui non Christo annuosa et uetera ducit ? Aut quomodo domum suam iudicat ouile dei, ubi non pascuale germen, dei pecus dat balatum ? 6. Obsecro et obtestor, fratres carissimi, per dominum nostrum, ut in hoc uigiletis omnes, quatinus in his diebus nullus 1oo à. dei gratia, nullus a generatione diuina relinquatur extorris,

quatenus quod aliis deus est per suam gratiam collaturus, uestrum crescat et redundet in gaudium. Homines sumus sub incerto uiuentes, et nescimus quid pariat superuentura dies. Agamus

ergo, dilectissimi, ne serui, ne filii, ne coniuges, ne

10; parentes praeuenti morte et praesenti uita careant, et non ueniant ad futuram. 98/106 Abschnitt 6. Da die stilistischen Merkmale des Chrysologus in diesem Epilog kaum vorkommen, kann man sich fragen, ob diese Peroratio authentisch ist. Die Vokative fra?res carissimi und dilectissimi sind bei Petrus gewóhnlich nicht gebraucht. Ebenfalls ist es nicht gebráuchlich bei ihm eine Rede mit einer Frage zu schliessen. Die Klauseln erescaz ez redundet in gaudium und ad futuram (zut letzten vgl. oben Sermo V, Z. 145 £.) sprechen für Petrus Chrysologus und der ganze Abschnitt ist ohne Ausnahme von den Handschriften bezeugt. Leider fehlen hier die Zeugen der sevetianischen Übetlieferung. 93 Ioh. 21, 18. 94/95 Ioh. 6, 44. 103 ...superuentura dies] Prou. 27, r.

100 extortis] cf. serm. L, ad lin. 4r.

91 quo] V (C 19 zzamus ?),quod ceferi 92 deducet te quo non uis] V/R, ducet te (te om. J Pa) quo tu (tu oz. W J Pf) non uisceferi — 98 annosa O Pf?» manus $,noua W J 96 ducit] adducit V7 93 ouile] oliue Pz, oliuae C pecus] diuinum praet. Pa $ T (germen dei, diuinum pecus) dat balatum] adhibet b. O, habet ad b. ], alitur ad b. C Pa T, dat palatum .$, ad palatum Pf — 98/106 obsecro et obtestor usque ad futuram] quaero utrum baec sint genuina Petri Chrysologi uerba uel non (cf. Cozament.) his diebus] domibus /, uesttis hys W RW, quatenus re//qui 99 quatinus / gratia ad4. 100 a dei gratia] ad dei gratiam J O P/(a dei gratiam //a V7) add. O ad genetationem diuinam J O Pf ^ 101 quatenus V (cf. Jin. 99) in marg. T 102 sumos V/ 1? zzaconlatutus V7, colatus R. 1? zzagus, collatus R. 29 zzanus 106 futura V/ R 105 praebenti morte l/, praebeamus morti R Hus

SERMO XI

PL

DE QVADRAGESIMA (ET DE EVANGELIO : DVCTVS EST IESVS IN DESERTVM» 5

1. Quod

curiositas

humana,

quod

ueterum

labor,

quod

sapientia mundana quaerens, et diu quaerens, non potuit inuenire, hoc scire et nescire facile praestitit lex diuina. Vnde malum, culpa unde, uitiorum uis unde, unde criminum furor,

Io

unde corporum bella, unde conflictus animorum, unde uitae tempestas tanta, unde mortis naufragium tam crudele nesciret homo, nisi dei lex diabolum prodidisset. Diabolus mali auctor, nequitiae origo, rerum hostis, secundi hominis semper inimicus. Ille laqueos tendit, lapsus parat, foueas fodit, altat ruinas, stimulat corpora, pungit animas, cogitationes suggerit, im-

XA

mittit iras, dat uirtutes odio, uitia dat amori, errores serit,

discordias nutrit, pacem turbat, affectus dissipat, conscindit unitatem ; sapit malum

satis, bonum

nil; uiolat humana,

diuina temptat. Hinc usque ad Christum tetendisse temptator temerarius sic refertur : 12 secundi bominis. Der nur von V^ belegte, aber in der Satzbildung sich gut anpassende und wahrscheinlich ursprüngliche Ausdruck secundi bominis war für die Kopisten zu rátselhaft. Einer hat schon sehr früh secundi in saeculi umgewandelt (sofern es sich nicht um eine palàographische Verwechslung handelt). Die Ersetzung von secundi dutch saeculi hat den Satzchythmus sowie das Gleichgewicht der Verkettung det ganzen Satzbildung zerstótt (zu beachten ist hier besonders det Chiasmus rerum bostis, secundi. bominis semper inimicus) und andere Konsequenzen gehabt : der Atrchetypus von / O hat praedo nach reru eingeführt ; eine zweite Hand von Pa hat reruz ausgesttichen, wáàhrend Pb anders den Sinn des Satzes klar zu machen versuchte, indem der Schreiber e£ nach JosZis hinzugefügt hat. In T .$ und OP lesen wit corruptor vot saeculi. Aber alle diese Vetbesserungsversuche befriedigen nicht.

Codd. : V R VW, J O, Pf Pb C Pa, $ T (Ob) Sermo beati (sancti Pa) Petri Rauennatis episcopi (episcopi oz. Pa) de euangelio : Ductus est Iesus in desertum a spiritu C Pa (T), de quadragesima in euangelio ductus est Iesus .$ 6 et diu quaerens ozz. J 5 propter boroeot. * nescire] scire W . 8malum] malorum (malorum culpa) W J O P» C Pa unde culpa unde uitiorum uis Zransp. T' 9 unde 29] oz. W' ] O Pf C 5 (cf. appar. ad lin. 8) animarum RW JOST 10 tanta ozz. R 11 dei] deus 5, oz;. W' 12 rerum hostis secundi hominis semper inimicus] l/ zzicus, terum praedo hostis saeculi hominis e/c. J O, rerum hostis et saeculi hominis e/c. Pb, terum hostis cottuptot saeculi hominis e/c. 9 T' OL, rerum (de/. Pa) hostis saeculi hominis sempet (semper oz1. C Pa) inimicus reliqui (cf. comment.) 13 illi PP lapsus parat] lapsos (ex corr., laxos 19 2) rapit I7 altat] aptat C Pa.$ T 15 dat amori] dat amotis Df, addit amori (amori oz. P5) J O C Pb Pa.$ T 16 conscidit T' 1* nil] nichil W. ut ei sos est 19 refertur] ductus est Iesus in desertum a spiritu add. Pj

SERMO XI, 2-3 20

73

2. Et cum ieiunasset quadraginta diebus et quadraginta noctibus, postea esuriit. Et accedens temptator dixit ei : Si filius dei es, dic ut lapides isti banes fiant. Àudientes ista in deum non uadant, non criminentur naturam, non contumelientur auctori, non accusent carnem, de anima non quaerantur, non in-

2)

petant tempora, astris non imputent, infamare desinant innocentiam creaturae ; malum sentiant accidens, non creatum; et creatorem auctorem boni deum, diabolum inuentorem mali ; ac sic adscribant diabolo mala, bona deo; declinent mala,

bona faciant, habituri in bonis adiutorem deum, qui dat posse quod iubet, et quae praecipit facit ipse ; quia sicut diabolus impellit ad mala, sic deus deducit ad bona. Nemo ergo quasi concreatis sibi uitiis obsequatur, et quod est criminis esse putet naturae. Sed sumat arma ieiunii, criminum propellat impetus, prosternat castra uitiorum ; et de ipso auctore mali 35 sumat Christo dimicante uictoriam. Diabolo uicto uitia nil ualebunt, quia extincto tyranno solutae acies sunt tyranni. Audi apostolum dicentem : Non est nobis conluctatio aduersus carnem et sanguinem, sed. aduersus spiritum nequitiae in caelestibus. 40 9. Tunc, inquit, Jesus ductus est in desertum a spiritu. Non 30

a diabolo, ut esset diuinus cursus, non humanus incursus ; ut

45

esset spiritus praescientiae, inscientia non esset humana ; et esset potestas dei, potestas non esset inimici. Diabolus semper primordia boni pulsat, temptat rudimenta uirtutum ; sancta in ipso ortu festinat extinguere, sciens quod ea subuertere fundata non possit. Hoc non ignorans Christus diabolo se quaerenti patienter indulsit, ut inimicus laqueo suo ipse teneretur, et caperetur inde, unde capare se putabat, sicque a Christo uictus cederet christianis. 20/22 Matth. 4, 2. Eph. 6, 12.

28/29 declinent z:que faciant] cf. Ps. 36, 27.

32/39

40 Matth. 4, r1.

20 et cum] et sup. Jin. add. T ieiunasset] lesus ag7. W' —— 21 post ea .$ (eciam Jin. 63) 22 fiant panes Zransp. J non in deum 7Zransp. 5 T 22/23 non uadant] non ozz. J 24 inpetent l/ 19 zzanus 26 non cteatum] non creaturam W ^ 82? cteatotem] et a2. O actotem J u£ saepe boni deum auctorem W^ $up. ras. 28 sic] si / 1o ascribant W/ O Pf Pb T', assctibant Pa.S 29 facient V 19 manus bona faciant I/ Pb C fortasse recte transp. 30 praecepit V/ 1& manus R sicut] sic W 31 sic] sicut W/ 33 putet bis T' sumat] a Christo add. J O, cum Christo a4Z. 5 T 34 castra uitiorum ozz. P5 actote J

35 nil] nichil — 36tirrano V,tiranno W O — salute R sunt acies Zrgnsp. Pf tirrani V/ I? zzanus, tiranni 7 O 37 aduersum W 40 Iesus] dominus W abspitrituO C Pa. 42 inscientia sup. ras. ab antiqua manu S, in scientia C, inscitia T (5 1 zzamus ?), in sancta Pf ^43 potestas 29] potestatis R. /Pb .$ (Df 19 manus ?), potestati Pf 29 zzatus 44 boni] V. R. WW, bona ceteri cum Gritsch 45 46 fundamenta J 19 ea subuertere] ipsa extinguere Df hortum R. 19? zzanus 4" indulsit] illuxit W' (il- sup. ras.) diabolo] ut praem. ef exp. Pf ZInus suo] V/ T. ozz. cezeri 49 caderet christianis P» C, caderet christianus Pf Pa

220

74

SERMO XI, 4-6

4. Ei cum deiunasset, inquit, quadraginta diebus et quadraginta noclibus. Videtis, fratres, quia quod Quadragesimae

5o

ieiunamus non est humana inuentio, auctoritas est diuina; et est mysticum, non est praesumptum ; nec est de terreno

usu, sed de caelestibus est secretis. Quadragesima quattuor A j decadis quadratam fidei continet disciplinam, quia semper est quadrata perfectio. Quadragesimus numerus et denarius numerus

quae in caelo et in terra teneant sacramenta

quia

aperire modo non uacat, explicemus domini coepta ieiunii. 5. Ei cum ieiunasset quadraginta diebus et quadraginta noct6o

bus. Homo, deus in te ieiunat, in te esurit ; immo ieiunat tibi, tibi esurit, qui sibi sicut nescit manducare,

sic non

potest

esurire. Ergo cum propter te ieiunat, te esurit. E£ cum devunasse quadraginta diebus et quadraginta noctibus, postea esurüt. Hoc non est infirmitatis signum, sed est insigne uirtutis ; quia 65 cum dicit : postea esuriit, quadraginta diebus et quadraginta noctibus probat in illo esuriem non fuisse. Esuriem sentire et uincere est laboris humani, diuinae uirtutis est esuriem non habere. Ergo Christus non ieiunio lassescit, non esurit fame ; 79

sed esuriuit Christus, ut temptandi materiam diabolus inueniret, quia ad ieiunum non audebat accedere, qui sic ieiunantem deum, non hominem

75

sentiebat. Tunc sensit hominem,

tunc

mortalem credidit, tunc eum putauit posse temptari, quando esurire eum callidus explorator inspexit. 6. Et accedens temptator dixit. Accessit temptandi dolo, non obsequentis affectu. Accessit peius inpudens quam recessit. Et esurienti quid obtulerit audiamus : Dic ut lapides isti panes

50/81 Matth. 4, 2. 54/506 Quadragesima 4sque perfectio] cf. serm. XII, linn. 55/56. 59/60 et 62/63 Matth. 4, 2. 94 Matth. 4, 5. 196/41 ibid. 50 quadraginta inquit diebus /ransp. Pa .$ 29 zzanus quadftaginta diebus inquit iramsp. $ I* manus — 61 quod oz. W/ — quadragesima J, quadragesimam T/ 2» zanus WO C Pa S T 53 et est] est oz. W nec] hec JW 54 usum J sed] est add. e: del. O secretum J P/ Pb Pa.S T 95 decadas V Pa(cf. serzz. XII, Jin. 56) fide J 1? zanus ? 56 quadrata sup. Jin. R. 56/0? et denarius numerus I del. 58 dominici P£ (nuzquid recte ? cf. ex. gr. serm. XIIL, linn. 32 et 36 : dominicum ieiunium) ieiunia J .$ 59 et cum] et ozz. Pb 60 in te] uite . ieiunat 19] iunat V/ 79 zzapus in te esurit immo ieiunat ozz. C Pa ex bomoeot. ieiunat tibi /rausp. Df —— 62 ergo cum propter te que esutit] imitare ergo eum qui propter te ieiunat et esurit P^ te esurit] tibi esurit R, propter te esutit J O 63 post ea .$ u£ supra 64 insignae I/ 64/66 quia cum dicit usque probat in illo ozz. Pb 65 esuriuit O .$ 66 non fuisse esutiem Zrausp. Pf. 68 ieiunio non Zragsp. Pb C Pa lasessit V 1 zzanus R, lassessit V/ 29 zzanus Db, lasesscit Pa, lasescit J, lacescit I7 esutiuit I7 69 esurit W J Pf, fame add. etdel.W ^ '*0quia]qui JP2 C Pa.S T ieiunium .$ 70/41 ieiunantem deum] ieiunante Christo deum 5$ T, ieiunante deo J O *1 sentit R. C Pf Paz, sentiit Pb tunc] cum R 33 esurite eum] esurientem J dispexit R *4 temptator] temptante 17 1? zzanus ?

221

SERMO XI, 6-7 fiant. Lapides esurienti offert : humanitas inimici;

sic pascit mortis

auctor,

75 talis est semper

sic inuidus uitae. Dc

wt

lapides isti panes fiant. Diabole, fallit te prouisio tua ; potest 8o famem uertere in saturitatem, qui potest in panem lapides immutare. Quid illi consilium, cui sua sufficit uirtus ? Dic ut lapides isti banes fiant. Diabole, et prodidisti te, et tuum dominum non pauisti. Dc ut lapides $sti banes fiant. Miser, malus uis esse, sed non potes; cupis temptare, sed nescis. 8; Esurienti offerre tenera, non dura debuisti ; famem non asperis palpare, sed blandis ; inediam non horridis urguere debueras, sed gulosis. Istis non modo dei filium, sed hominis filium tu laqueare non posses. Ad praesentiam Christi deperire tibi artes tuas temptator intellige. Dic ut lapides isti panes fiant. 9o Potest de lapidibus panes facere, qui aquas conuertit in uinum. Sed signa fidei sunt praestanda non dolis ; credenti danda sunt, non sunt danda temptanti ; et facienda sunt ad petentis

salutem, non ad facientis iniuriam. Diabole, tibi ut quid signa, cui nil subuenit ad salutem, cui totum restat ad poenam, cui 95 et ipsa signa proficiunt ad ruinam. Sed accipe responsum, ut te intellegas et subiciaris auctori : 7. Non 1n solo bane wiuit homo, sed in omn? uerbo dei, quod.

drocedit de ove dei. Audi patris uerbum uerba salutis nostrae esurire, non panem ; et agere, ut homo uiuat semper caelesti roo uerbo, terreno pane non semper; ac sic deo uiuat, ut sui nescius sit laboris, quia uere illa uita est, quae sudorem nescit, dolores non habet, non habet finem.

97 in ozni uerbo dei, quod procedit de ore dei. Vgl. Sesmo XIII, Z. 68 ; Jü1CHER zu Matth. 4, 4.

78/79.81/82 et 83 ibid. — 97/98 Matth. 4, 4. talis est semper humanitas affert JO. S T 44 esurienti bis Pf prizzo expuncto uitae] alit uitae inuidus Zragsp. Pb sic ozz. Pb 78 actor J transp. Pb 80 lapides in panem zrazsp. P£ — 81 immutare] mutare Pf 19 C Pa add. $ T 84 malus] 81/82 dic ut usque fiant oz. Pb sufficit uirtus sua /rausp. Pf 86 orridis / 1? zzanus tentate I temptare cupis /ransp. C illi praezziz. O 87 istis] isti R (V/ 1e zzanus ?, -is sup. ras. ex urguere] V/ R, utgete reliqui 88 laqueati W, laclare Pf 29 /727. | exfilium hominis Zransp. J 29 zanu V) intelligere I 1e 89 temptatot 71 zzarg. W posses R. W' O Pf C Pa puncta 93 ut petantis DJ 1o 92 temptandi V/ 1? zzanus S 91 fide R zuanus ? 95 et ipsa] et oz. Dp cui oz. J 94 nil] nichil V7 quid tibi 7rausp. C Pa

tesponsorium T f?;zamus — 96teom.W — intelle-] V,intelli- plerique codd. uetbo dei] dei ozz. ozznes codd. praeter V^, cuius 1 manus 97 uiuet J actoti J seribserat uerbo dei. Verbo quod procedit err. (cf. ser. XIII, lin. 68 et comment. ad 101 uera W/ J 100 ac sic] acsi C T 99 panem] pani R jraesentem locum) 102 dolorem Pf subdotem s; T, sudare W' (STET

SERMO XII

iE.

DE EODEM SECVNDVS

1. Quoniam ieiunii uernum et tempus bellorum spiritalium 223. cernimus aduenisse, sicut Christi milites deposito corporis torpore uirtutum procedamus ad campum, ut VA animaeque membra, quae sunt nobis hiemali otio mollita, exercitio cae-

lestium roborentur armorum. Dedimus corpori annum, demus animae dies. Impendimus nobis tempora, tempus deputemus auctori ; uiuamus deo paululum, qui saeculo uiximus totum. IO

15

Seponamus domesticas curas, ecclesiae maneamus

in castris ;

uigilemus in acie Christi, sominum cubilium non quaeramus. Iungamur fortibus, ab amplexibus separemur, amor nos teneat triumphorum, paruulorum non aduocent blandimenta, auribus nostris insonet uox diuina, familiaris strepitus nostrum non confundat auditum. Cibus parcus de caelesti sumatur annona, terreni luxus copiae non quaerantur, in poculis sobrietatis mensura seruetur, uires ebrietas non eneruet. De

stipendiis

quidquid

exuberat

commilito

pauper

adsumat,

Zum Titel: Der Titel bei V/a De ieiunio, mag auch diese Handschtift sehr alt sein, hat einen funktionellen liturgischen Ursprung und witd wohl von der Hand des Kompilatots von l/a stammen. 12/13 ab azplexibus sebaremur, amor nos teneat iriumpborum, paruulorum non aduocent blandimenta. V'o. ezsetzt amplexibus dutch deliciis und. paruulorum durch prosperorum. Es ist schon bekannt, dass der Schreiber von lV/a oft willkürlich den Text ándert, an dieser Stelle aber haben die Ánderungen ein anekdotisches Intetesse. l/a ist ein monastisches Lektionar, für den Gebrauch der Mónche zusammengestellt. Der Schreiber, sicher auch ein Mónch, hat gemeint, dass es sich eher gezieme für monastische Leser bzw. Zuhótet a deliciis statt ab amplexibus zu schteiben; er hat auch paruulorum in prosperorum umgewandelt. Hier haben wir einen Fall monastischer Zensur und zugleich ein Beispiel wie eine Stelle absichtlich geàándert wird.

Codd. : V a, V R W, J O, Pb PfCPa, $ T Ob (B),(fr.der.) Incipit sermo de ieiunio V a (cf. cozzent.), Sermo Petri Rauennatis episcopi de quadragesima J, Item sermo cuius supra de eodem C Pa 8 spiritualium R P5 Pf C Pa Ob 4 Christi milites] deuoti milites Christi I7 a 6 membra] nostra add. V a nobis ozz. Ob hiemalium / P5 Pf C Pa, hyemali T O2, yemali W/ mollita] -a ex correctione V a (mollite V/ a.I zzanus ?), molita R * corpoti] integrum adZ. V a annum] paucos agZ. V/ a 9 uiuamus] ergo ag. O saeculo uiximus Zragsp. V a. 10 seponamus] sed ponamus 5 castis O 12ab amplexibus] a deliciis V a (cf. cozzment.) ab amplexibus mollibus sepatemur J T, ab amplexibus sepatemur mollibus O OP .$ 13 triumphorum] -phorum ex ezzendatione secundae manus V. a. paruulorum] ptosperum ex correctione ifez secundae manus V a (cf. comment.) auocent I7 a 14 familiari V/ a familiari strepitu — 14/156 nostrum non confundat auditum] noster non c. auditus correxi? 2* manus V. a, quod 39 manus iterum emendauit in nosttum non c. auditum 16 terrenis V/ a 17/18 de stipendiis] dispendiis 7 a 18 cummilite Pz, cum milite C, comilito P5, commilito p/ures

SERMO XII, 1-3 20

77

pestilens effusio nil deperdat. In conflictu habebit auxilium esurientem saucium qui cibarit. 2, Sic muniti, fratres, instituti sic, indicamus bella peccatis,

statuamus criminibus pugnam, conflicta uitiis nuntiemus securi de uictoria, quia nec arma caelestia hostes poterunt superare terreni, nec diuino regi aduersa poterunt contraire 25 mundana, nec in procinctu fidei constitutos praeuenire poterit inimica subreptio ; neque cautos, uigilantes, sobrios diabolus perturbare suis superuentibus praeualebit. Certe ne nos armatos taliter publico conflictu prouocare audeat, dolis adpetere non praesumat, animus in caelesti specula perseueret, 30 ut diaboli fraudulentas, ut occultas carnis deprimat et declinet insidias. 9. Est quidem diabolus per se nequam, fit tamen nequior prouocatus. Audi apostolum dicentem : DéZabolus sicut leo rugiens circuit quaerens quem deuoret. leiunantibus nobis dia35 bolus esurit, qui nostris semper saturatur ex culpis. Ille cibum nostrum deducit in crapulam, potum nostrum in ebrietatem diffundit, ut mentem faciat amentem, carnem luteam reddat ; corpus, mentis domicilium, animae uas, murum spiritus, uirtutum scholam, dei templum, in scenam criminum, in

33/34 1 Petri 5, 8. 19 nil deperdat] nihil (nichil I7) perdat I^ conflictum J C Pf Pa habet V/a 20 exurientem J sauciumque cibarit O, saucium quem cibabis /, socium quem cibabis O£.$ T cibaberit P£ 21 sic instituti sic Z/a l/ a instituti] instructi Ob 5 Lar. indicemus O 22 pugnas W/ conflicta] R. JO Pf C Pa, -ctum cett. (-um sup. ras. V^) nunciemus] non timeamus O 23 de uictoria] de fida et certa uictotia I7 a 24 aduersa] atma P£ 25 praeuenire] peruertere OS 26 subteptio] subrectio T, subuetsio V. R diabulus V7 a. 1 zanus 27 pettutbate suis superuentibus praeualebit] suis poterit perturbare conatibus T7 a supetuentibus] superuenientibus R W' O Ob (OP add. temptationibus) Pa 29/31 certe neque nos 45q4e declinet insidias ozz. V^ a 27/29 cette usque praesumat] Jocus jazz in antiquissimis exemplaribus ut uidetur corruptus, queg emendare conatus. sum 24 ne nos] ne quos V R. JW, neque nos J O O2 T' $ L, nec quos Pb Pf C Pa 28 audeat] OP Pf $ T, audet J O, non audet eezeri 29 non praesumat] nos praesumat V, non ptaesumit JW J O Pb inoz.VW C specula] spelunca O2 1? zanus 30 fraudulentis I ut occultas] et occ. OP Pb. occultat T' declinet] inclinet JOPPPfCPaODPST 32 perseoz.W tamen]pet hominem a4. 29 zzanus sup. lin. V a. 33apostulum V diabolus] uestet a4. V a 34 quem] quae Va ieiunantibus] enim ZZ. V a 36 in ebrietatem] I7 $ Ob, in ebriatem 17 1I? zanus, ebrietati T', ebrietate reliqui codd. 3? mentem faciat] mentem nostram faciat sempet l/ a amentem] mentem . 37/40 carnem luteam zsqze in theatrum oz. V a 38 corpus mentis domicilium] ex solo W, corpus ad domicilium V R PP Pa, cotporis domicilium C sup. ras. O Ob $ T, corpus a domicilio / B, corpus animi domicilium /r. 4er. (animae L)) animae uas] anima euacuat R 89 scola R dei templum] V. R. W, templum dei zransp. cezeri codd. scena R, scenum I7, senam V/, sceuam .$

ctiminis R. 29 zzanus

224

78 40

SERMO XII, 3

uitiorum pompam, uoluptatum redigat in theatrum. Capit ille satietatem, uoluptatem percipit, expletur epulis, quando nos luxus soluit, libido stimulat, pompa rapit, impellit ambitio, urguet ira, furor implet, succendit inuidia, cupiditas inflammat, curae sollicitant, lites uexant, lucra capiunt,

45

usurae uinciunt, chirographa ligant, praemunt sacculi, elidit aurum ; quando moriuntur uirtutes, uiuunt uitia, uoluptas effluit, honestas perit, misericordia deficit, abundat auaritia,

regnat confusio, succumbit ordo, prosternitur disciplina. Ista, 50

ista militant aduersum militem Christi ; istae sunt Satanae cohortes, istae diaboli legiones ; ista sunt quae mundum se-

pulcris obsederunt, debellarunt populos, uastarunt gentes, orbem totum duxere captiuum. Ista sunt quibus nullus per se potuit obuiare mortalis ; et ideo ad uincenda ista deus uenit ; 55

ipse caeli rex, ipse descendit, ipse uictor singularis aduenit, ieiunium Quadragesimae statuens in procinctu, ut quattuor

48/49 Is7a, is/2. Die Anadiplose ist nur von R belegt. Ich betrachte sie als authentisch, denn die emphatische Verdopplung ist bei Petrus Chrysologus hàáufig vorhanden. Die alte Hs. V/a ist auch ein Zeuge dafür, denn sie hat fra/res zwischen beiden 75/2 gesetzt und schreibt Is/a, fratres, isa sunt quae zzilitant usw. BB/U« uf quattuor decadae ieiunii quadraturam. mundi totam muro inexpugnabili communirent. Der Ausdruck decadae hat anscheinend einige Schreiber in Verwirrung gebracht. W schreibt quazerno de ieiunio (in PL $2, 224 B lesen wit quazerna decade ieIunii). Aber quaterno stützt sich nur auf W ; die anderen Handschriften haben quaz£uor oder quatuor. Es ist also klar, dass Zecade (so in den Handschriften) kein Ablativ

von decas sein kann, sondern ein Nominativ des Plurals : Zecadae ;in diesem Fall

55/56 cf. serm. XI, linn. 54/56.

40 uoluptatum] uoluptatumque P2 40/41 capit ille sacietatem uoluptatem percipit] ocus anceps, iam in antiquissimis exemplaribus probabiliter corruptus : capit ille satians uoluntatem percipit l/ R, capit ille satias (satians 29 "anus, sed antiqua, emendat) uoluptatem recipit V/ a, capit ille satians (ille add. in zzarg. 29 zzanus P2) uoluptatem percipit W' ] Pb Pf C, capit ille saciatos uoluptatem petcipit O, capit ille satietatem uoluptatem percipit Pa L, capit ille satians satiat uoluntatem petcipit Ob, compos sui est saciat uoluntatem .$, caput non sui est saciat uoluntatem T 41 aepulis V a 43 urguet] V/ R T Pa, urget reliqui codd., amor add. Ob et expungit implet] exagitat I7 a 44 capiunt] rapiunt I7 45 uincunt Pf Pa chitogtafa l7 a, cirografa W, cytogtafa V J, cyrographa reliqui saculi J OP 46 quando] quod T 27? zamus uiuunt] uincunt PP Pf ^ 4? deficit] deperit V/a 48 confusio oz. Pb ordo] ira V7 a 48/49 ista, ista] ex soJo R,, ista fratres ista sunt quae V a, ista sezzel reliqui oues (cf. comment.) 49 aduersus OP Satane V a V R Pb, Sath- ceteri 50 sepulcris] in sepulchris OZ, saeculi I7 a 52 duxetunt I/ a (duxe- sup. ras.) C Pa Ob captiuum] -uum sup. ras. antiquae manus V. a 53 uincendum istam V7 R, uincenda omnia ista I7 a 63/54 uenit ; ipse caeli rex] aliter expungunt V. a. V R. Pb C Pa : uenit ipse ; caeli tex 54 suher ipse caeli rex add. et eras. aliqua uerba V. a. aduenit] Dzc quoque manus antiqua cod. V. a add. et eras. aliquot uerba 55 ieiunium] ipse V7 a quadragesimae] -ma V a 19 sanus, -mam( 2?) 2? manus 55/56 quattuor decadae ieiunii] quaterno de ieiunio 7

SERMO XII, 3-4

79

decadae ieiunii quadraturam mundi totam muro inexpugnabili communirent. 4. Ieiunium, fratres, scimus esse dei arcem, Christi castra, murum spiritus, uexillum fidei, castitatis signum, sanctitatis

6o trophaeum. Hoc Adam seruauit in paradiso, gula de paradiso quem distraxit. Hoc in arca custodiuit Noe, mundum ebrietas cum demersit. Per hoc Loth Sodomiticum restinxit incendium, qui per ebrietatem incesti est adustus incendio. Hoc Moysen diuino fecit lumine perlucere, quando comessatio et 6; ebrietas

Israeliticum

populum

simulacrorum

tenebrauit

er-

roribus. Hoc Eliam peruexit ad caelum, quando Achab genti-

muss man auch cozzzuniren? (Plural) lesen, nicht cozzzzunmirez, wie es die besten

Handschriften haben, denn das Subjekt wáre decadae, nicht caeli rex. Binige Kodizes bringen decades ; es sind aber weder die áltesten noch die zuvetrlássigsten Zeugen, die decades haben. Die lateinische Sprache kennt beide Formen : Zecadae und 4ecades. Im Sermo extrauag. XI (Los sermones, S. 479, Z.. 9) etscheint der Akkusativ Plural Zecadas, abet det Text hat nur einen einzigen handschtriftlichen Zeugen. Sermo XI, Z. 55, gebraucht Zecadis (odet decadas) von decada, -dae, mit einer unan-

fechtbaren handschtriftlichen Bezeugung. 60 Hoc zAdazs seruauit in paradiso, gula de paradiso quem distraxit. Ych habe hier gegen alle anderen Zeugen die Lesatt von V/a angenommen. Gua de paradiso quem distraxit entspricht durchaus dem Geschmack des Petrus. Einen àhnlichen Rhythmus haben wit in det náchsten Klausel : zundum ebrietas cum demersit, wobei quem distraxii und quem demersi? dieselbe Struktur und Betonung haben. — Ich habe zusammen mit KR d4istraxi! geschtieben, weil es die gewóhnliche Ortthographie von V ist, obwohl V hiet deszraxi? hat, was nut eine phonetische Untegelmássigkeit sein kann. l/a und die anderen Handschriften schreiben 4ezraxi/. 63/64 Hoc Moysen diuino fecit lumuüne perlucere. NUiedet eine verzwickte Stelle dieses textkritisch schweren Sermo XII. Ich folge det zweiten Hand von V, die durch V/a und W gestützt ist. Damit ist abet nicht das rátselhafte foezo det ersten Hand det Hs. V erklàrt, das spátere Handschriften wiedergeben bzw. intetpretieren : fenoris J O Ob T 5$, und das vetstándlichere fronzezz det Gruppe Pf Pb C Pa, das nut eine Korrektur sein kann. Das Hyperbaton Poc Moyse (oder Moysi) diuino

frontem fecit lumine perlucere entspricht nicht dem Stil des Chrysologus ; P5 mildert es, indem sie schreibt : hoc Meysi frontem diuino fecit lumine perlucere. Vielleicht stand im Prototypus diuino foederis ... lumine, eine Hypothese, die etwa die Gegenwart von foeno odet fenoris in V7 odet in anderen Handschriften erkláren würde. 56 decades Ob .$ T X (ef. comment.) quadratura l/ a 19 manus tota V a 57 communitet V aV RW PP» CPa2O0PT LL 58/60 ieiunium fratres usque sanctitatis ttophaeum ozz. V/ a 60 Adam] non a47. C gula de paradiso quem detraxit] V/ a.unicus, quem detraxit (destraxit V/, distraxit R. 50/45) gula de paradiso (-dyso aliqui codd.) reliqui omnes (cf. comment.) 61 Noe] -e ex correct. antiquae manus Va 62 cum] quem R dimersit V/ a Pb C Pa restrinxit V J O Pb Pf. C 63 adustus] exustus V7 a 63/64 hoc Moysen diuino fecit lumine perlucere] hoc Moyses diuino (foeno add. ez dele? V^) £. 1. p. V R, hoc Moysen ec. V' a. V' 29 manus W, hoc Moyses (Moysen O» $$ T) diuini fenotris fecit er. J O Ob .$ T, hoc Moysei (Moysi P Pf) diuino frontem (frontem diuino /ransp. PP) fecit efc. Pb Pf C Pa (cf. COITHRL.) 64 comesatio I7 a.1? zzanus, comm- O Ob T W^ 64/65 et ebrietas] et om. W 65 israheliticum I7 a .$ T, hisraheliticum 17, histaheliticatum .$ 66 helyam W' JO Pf. S T agab V 1? zanus, hacab V' o, haab C, ahab P5, aab Pf Pa

80

SERMO XII, 4-7

lem ebrietas ad inferna deiecit. Hoc Iohannem in natis mulierum fecit esse maiorem, quando temulentia Herodem principem imperio mulierum reddidit homicidam. . ; 5. Quadragesimae ieiunium, fratres, uetustas diaboli prodi-

dit et patefecit insidias. Diabolus namque, qui manducantem contempserat Christum, bibentem uelut hominem computarat, ubi ieiunantem uidit, suspicatur deum, dei filium confite-

tur : Si filius dei es, inquit, dic ut lapides isti panes fiant. Sic 753

8o

dicendo diabolus hominem

uult monstrare,

non deum ; non

cibum parare uult, sed uult amputare ieiunium. $2 filius dei es, dic ut lapides isti banes fiant. Post ieiunium panem non diuina uirtus, sed infirmitas humana disquirit ; nec sic lassescit fame deus, ut ad prouidendum sibi cibum quod est suae potestatis addicat. 6. Ex sequentibus itaque diabolus aperit quid conetur. S? filius det es, mitte te deorsum. Satis hominem probare uult, cui

non ascensum

prouidit, sed ruinam.

Humana

conditio

ad

ascensum difficilis, facilis inuenitur ad lapsum. S: filius dei es, 85 mille te deorsum. Exras, diabole, nec temptare nosti ; cadere

non potest deus. *. Tunc ostendit ei omnia regna mundi, et totam pompam

saeculi de monte 9o

excelso, sic demonstrans

et dicens : Haec

omnia tibi dabo, si procidens adoraueris me. Ipse est qui ante Christum dei filium loquebatur. S? $rocidens adoraueris me. O ausus diaboli ! Deo dicit : Adora me. Sed sensit mox uirtutibus deum, poenis iudicem, supplicem praemiis, quem quaere-

94 et 16/7? Matth. 4, 5.

81/82 et 84/85 Matth. 4, 6.

87 Matth. 4, 8.

88/89

et 90 Matth. 4, 9.

6? ebrietas 5/5 P5 68 tumulentia V/ 2* zzanus —— 0 quadtagisi- V a prodidit] perdidit C Pa *1 dyabolus Pf constanter, oz. V — namque] nam ne V a *2 Christum contempsetrat Zransp. Ob bibentem] et praezziz. Ob .$ T computaret J/ — 93 uidet V a(orzbogr.), inuenit O suspicat R deum] et dominum et add. V. o antiqua manus (dominum — dfm, cuius fà legitur sup. ras.)

44 sic dicendo zsque panes fiant ozz. V/ a. *5 uult hominem /ragsp.W' ^ monsttate] demonstrare C — 6/53 si filius dei es oz. W,, si filiu dei es sque panes fiant ozz. Pb ** fiant] sic dicendo dyabolus a4. e£ de/. Pf (cf. Jin. 74) 48 lascessit V/ I? zzanus, lascescitur OP, lassescitur / T, lacessitur O *9 ad prouidendum] ad oz. C Pa quod est] quemquam T —— 80 abdicat conici? Lat. contra omnes codd. 81 ex sequentibus] exequentibus T/ 7? zanus T, exedendum W fazquam ultimum wuocabuJum orationis (addicat exedendum) itaque] denique 7 a 82/885 satis hominem z5que mitte te deorsum oz. Ob propter bomoeot. 83 prouidet V a (orzbogr.), ei add. Pb 84 inuenitur ad lapsum facilis 7razsp. 7 a es] est V a 85 cadere] enim T7 a 86 deus] ille qui cadentes leuare consueuit 242. I7 a 8? totam] omnem Y/ a 88 demonstrans dicendo V7 a, demonstrans et dicit J P Pf C Pa, demonstrat et dicit O OP $ T 89 procedens Y a (orzbogr.), cadens C 1 7HAMHS 89/90 Ipse est z:gue adotauetis me] ex V/R.W,, oz. reliqui codd. ob bomoeot. 91 dicis / a (I zzanus 2) J T deo dicit : adora me ? inzerrogando J O

226

SERMO XII, 7

&

bat ; nam Christi nomine, nomine ieiunantis coepit ab obsessis corporibus effugari, et dare tremens illi gloriam, cui superbus 9; callide inrogarat iniurias. leiuniis uicit, ut nobis uincendi uires, uincendi formam taliter largiretur : Hoc, ait, genus non

eicitur nisi in ieiunio ei oratione. leiunemus ergo, fratres, si uolumus

imitari Christum,

si uolumus

fraudulentas

diaboli

superare uersutias. 96/9 Matth. 17, 21. 93 nam] in a4. 29 zzanus, sed antiqua, V. a nomine, nomine T/ a. V R (add. a 1 7uanu 2?) Ob, serel ceteri ieiunantes l7 a (orzbogr.) W— 94 cotpotibus] separari

add. Ob gloriam illi zrazsp. Ob 95 callidas V a irrogarat W' J T alique, interrogabat O 1? zzanus, ittogabat O 29 z;anus, irrogauit Ob Pb uincit / a (7 1e et exp.) 96 uires uincendi oz. RW — largeretur V a(oribogr.) ^ ait] igitur Va genus ait /ransp. Pb genus] V c V R W Pb, om. reliqui 9€ eicietur Pb in ieiunio] in V7 R. J ; ozz., nescio an iure, reliqui codd. (delet Pa) oratione et ieiunio /ramsp. Ob T fratres] et oremus ad. V a 98 fraudulenta PP 99 uetsutias] insidias OZ

SERMO XIII

PL

DE EODEM TERTIVS

bm]

IO

1. Ecce tempus quo miles procedit ad campum, recurrit ad ieiunia christianus. Ecce tempus quo cainis otia, quo mentis ignauia, quo uentris cura et tota est familiaris obsequii deponenda torpedo. Ecce tempus quo in armorum caelestium meditatione animae et corporis exercendae sunt uires. Ecce tempus quo residente Christo, adstantibus angelis, nostri luctaminis exercenda est fortitudo. Nunc est tempus quo gula cum ieiunio, abstinentia cum crapula, cum luxuria castitas, cum perfidia fides, pietas cum impietate, patientia cum furore, cupiditas cum liberalitate, misericordia cum auaritia, humili-

15

tas cum superbia, sanctitas cum reatu Christo remunerante confligit. Si quis ergo expectante deo, caelesti resonante iam tuba, angelico insistente discursu, cubiculi irretitus inlecebris, eneruatus mollitie plumarum, resolutus in toro iugalibus blandimentis, ad exercitium uirtutis uenire neglexerit, perdit

20

luctaminis praemium, uirtutis gloriam, certaminis palmam, iustitiae coronam, desertoris etiam crimine mulctabitur in futurum. 2. Hodie, fratres, Christus rex noster commilitones suos de 227 euangelico allocutus est tribunali, indixit hostibus bella, pro-

25

misit praemia pugnaturis, retulit bellorum causas, inimicorum dolos prodidit et conatus; ubi et quando et quomodo confligendum sit nobis triumphali constitutione signauit. Et quamuis solus possit obtinere uictoriam, propter nos tamen et nostram formidinem adesse tota iussit praesidia de supernis. 3 ...ad campum] cf. 2 Sam. 11, x.

Codd. : I

ROE;JTOPPFPPCP2 ST

Sermo (Item Pa) eiusdem de eodem III C Pa 3 procedit] pro- ex 2? zzanu V^ 4 ieiunia] dei 244. ozznes codd. praeter V RW. — christiani T 19, ab ipsa 19 zzanu corr. ? animae et cotporis] add. in arg. W' — 9/9 exercendae usque luctaminis] O in 7uarg. a zanu antiqua add. 8 nostris T 9 tempus ozz. J 12 cupiditas] tenacitas O, pietas J Pf Pa, impietas $ T, parcitas C, ozz. Pb cum liberalitate ozz. Pb liberalitate] libertate O 7? zzanus 14 expectantes] spectante I/ 29 zzanus T caelesti] iam aZ. e£ exp. .$ resonanti / R O.$ 15 angelico] -co sup. Jin. V7 insistente discursu] insistente occursu 5 T, insistendo cursu Pf Pb C Pa, instante cutso J O cubilis C Pa inretitus R 16 mollitiae plurimatum I R toro] thoro C Pz, totum reliqui 19 coronam] et add. $ T mulctabitur] scripsi, multabitur J O .$ T, mutabitur R. W, notabitur cezeri 20 futuro Pb 22 adloqutus sic J, alloquutus .$ tribunali allocutus est Zrazsp. O 23 pugnaturus Pa I^zanus T — causes, bellorum zransp. et ita interpungit 5 24 prodidit] protulit PP 27 formidinem] fortitudinem W' Pf ^ tota] ipsi ad. ez del. V7 iussit] -ss- sup. ras. ex 29 zzanu J iussit tota /ransp. Pb.

SERMO XIII, 2-4

83

Qui ergo ista noluit audire, qui statuta regis nostri talia et tanta scire contempsit, iudicate si non ipse se exuit nostrae 3o militiae sacramentis, et a caelesti contubernio reddidit et fecit

extorrem. At uos, fratres, qui sequi uultis in hoc Quadragesimae ieiunio dominici ieiunii formam, pugnaturos uos, sicut praediximus, contra uitiorum turmas, contra acies criminum,

contra informes concupiscentiarum formas, contra daemonun 35 totas aereas, totas diffusas et innumeras legiones, triumphorum uos ex ipsis quae dominicum ieiunium subsequuntur temptationibus approbate. 9. Vbi enim dominus Quadragesimae ieiunium indefesso illo uirtutis suae adgressus est documento, mox diabolus occur4orit pugnaturus dolis, quia ieiunanti uiribus obsistere non ualebat. Quantum enim crapulatis dominatur et ebriis, orantes timet tantum, tantum refugit ille ieiunos, dicente domino : Non eicitur nisi 1n ieiunio et oratione. Sed qua fraude diabolus temptare ausus sit, audiamus : 4). 4. Si filius dei es, dic ut lapides isti panes fiant. Audistis quid de ieiuniis ipse sentiat et iudicet inimicus. S? filius dev es. Videtis quia iam non hominis, sed dei filium credit, quem liberum a uentris conspexerat seruitute. Sensit, sensit diabolus ieiunium cunctis uirtutibus anteferri. Iohannem uiderat ;o urbium delicias squalentis eremi habitatione mutasse, mollitiam carnis uestis asperitate calcasse, agresti cibo mundi totam frenasse luxuriam, et, quod solum deitatis insigne est,

48 Sensil, sensit ist eine nur durch l/ bezeugte Anadiplose, abet zweifellos authentisch. Vgl. zu Sermo XII, Z. 48 f. 30 militiae sacramentis] cf. F.I. Dórcxen, Militiae sacrazaenta bei Petrus Chrysologus, apud zAnmZi&e und Christentum N (1936) 150 s. 43 Matth. 17, 21. 485.46/43 Matth. 4, 5.

28 qui ergo ista] quid ergo ita W' 29 (cf. Jin. 29) uoluit JW 29 tanta] esse add. O contempsit ? I// (quid ergo ita... contempsit ?) exiuit Pa 1? zzanus 30 malitiae Pa 1? zzanus a caelesti] a ozz. ozzties praeter V R.W' — et fecit] oz. 32ieiunio oz. l/ ^ pugnatutos uos] pugnatores suos I7 W. J, sup. lin. add. R. 33 contra uitiorum turmas] zz zzarg. add. T sicut] Ls Pf e£ exp. primum triumaerias J Pb $, eteas T' I9 zzanus 35 totas 19] tot I, ozz. Pf Pb C Pa 97 adprobate J 36 quae oz. W phorum] triumphaturos W^ O 5, oz. Pb 41 crapulationi l/ T, crapulationis R, ieiunantis I7 40 quia] qui V7 1? zzanus 42 tantum 29] 41/42 tantum orantes timet Zransp. W Pf Pb crapulatoriis J 5 43 eicietur ieiunos] ieiunus C Pz, ieiuniis R IW Pf Pa 29 manus et.S T, om. J 44 oratione et ieiunio /ragsp. Pb in ieiunio] V/ R. J, cezeri oz. in O PP 46 dei es] dic ut 45 audistis V/ 1? zzanus R. Pb temptare] dominum a4Z. P£ 4? homines] JO PL C P2 5 T — filium] V T, lapides isti panes fiant 272. R conspexetat] 7, conspexit I7, 4$ liberum] V, liberos ozznes reliqui filios cezerz sensit sezze] babent omnes praeter VW seruitutes T' 29 zzanus conspexetit cer? mollitiam] V/ RW, 50 habitationes V/ C T 49 Iohannis O (cf. comment.) Di calcasse oz. W' ^ cybo.$ mollitiem cezerz

228

84

SERMO XIII, 4-5

hominis dimisisse peccata ; et tamen non ei dixit : S7 filius dei es. At ubi dominum uidit iugiter tantummodo ieiunantem, 55 proclamat : Si filius dei es. Exrat diabolus, qui contra dominum astutiae suae nequitias et argumenta iaculatur. S? filius det es, dic ut lapides isti panes fiant. Quid est quod ieiunante Christo deitatis signa tota in sola panis promissione perquirit, et quem dei filium continua ieiunii significatione persentit 6o esse, dei filium de promissione panis, de cura uentris desiderat

approbari ? S: filius dei es, dic ut lapides isti panes fiant. Quare non dixit : S7 filius dei es, dic ut homines aut angeli aut aliquid aliud fiant ; sed : Dic ut lapides isti banes fiant ? Signum panis petit, qui signum ieiunii pertimescit. Signum panis petit, ut 65 ieiunii tremendum sibi refugiat signum. Panem malus ingerit

consolator, ut uirtutem mutet, ut propositum uiolet ieiunan- 229 tis. Sed uideamus quid responderit de pane fanis qui de caelo descendit : Non in solo bane uiuit homo, sed 4n omni uerbo dei. Quam uere uiuit in uerbo dei dei uerbum ! Quam uere panis 7e non indiget pane ! Quam diuine lapides conuertit in homines, qui de lapidibus Abrahae filios ad indicium suae maiestatis exsuscitat ! 5. Et quia impudens inimicus nescit semel uinci ad multiplicem uincentis triumphum, statuit dominum super pinnam 75 templi, et aat : Si filius dei es, mitte te deorsum. O signum ! Mitte te deorsum. Conuenientius dixerat : S? filius dei es, ascende ad

caelum, cum sit hominis utique ad ima cadere, dei sit ad superna conscendere. Si filius dei es, mitte te deorsum. Sic suis suadet, sic suis prouidet semper ; sic suos eleuat, ut de

53/54.55.56/37.62.63 et 64 Matth. 4, 5. — 67/68 Ioh. 6, 59. — 68 Matth. 4, 4. *1 de lapidibus Abrahae filios] cf. Matth. 5, 9. *4/*95 Matth. 4, 5-6. 76 et 80/81 Matth. 4, 6. 79/80 sic suos eleuat, ut de alto ptaecipitet ualidius in ruinam] cf. Maximi Taurinensis serm. I, 3 (MUTZENBECHER, p. 4, lin. 64) et serm. XXXI, 5 (p. 122, lin. 76 s.) ; C. WEYMAN, Zz den Sprichwórtern und spricbwórtliche

peser in der Rómer, in /Arcbiv für lateinische Lexikograpbie und Grammatik 13 (1903) 262. 54 uidit dominum 7ransp. W^ —— uidet J O $ T, oz. Pb iugiter] Zn zzarg. add. R. 55 dominum ozz. R. D4 est sup. Lin. add. R. ieiunante] in ieiunante I7, ieiuna .$ 58 Christo oz. oznes praeter V C — deitate R JOPf Pb PaS T « tot J OPf Pb CPaS$T prouisione W 59 et quem usque persentit oz. W' praesentit I/ 2» zanus — 60 prouisione W zzerum 61 approbare J O S, abpro- T 62/63 aliquid aliud] aliquid aliquid V/ 1* zzanus R, aliud aliquid Pf, aliud quid 5 T, aliud P5, aliquid / O 64 qui signum zsgze petit ozz. R. J O .$ T ob bozoeot. 66 ut propositum]etpt.]7 ^ 6v respondeatPf ^ 68uerbo] quod procedit de ore ad. ST "ifiios Abrahae/ransp.W J] ^ *3uinci] V R VW, aduinci cezeri 83/442 multiplici uincenti 7 R (uincentis R. 1? zzapaus ?) *4super pinnam] super pinnaculum /.$ T,suprapignaculum O — 95 0signum mitte te deorsum] oz. J O, add. 2» manus in zarg. T 96 dixerat] dixisset T *? yma W *9 suos] suis I7

SERMO XIII, 5-6

85

8o alto praecipitet ualidius in ruinam. S filius dei es, mütte te deorswm. Consiliis suis se diabolus prodit. Mite te deorsum. Lapsus quaerit, praecipitia imperat, et tali consilio per Africam martyres facit dicendo : Si uis martyr esse, mitte te deorsum, ut eos de alto impellat ad mortem, non de humili

85 tollat et eleuet ad coronam. Et sicut se diabolus consiliis suis prodit, ita responsione sua dominus se reuelat. Ait : Non temptabis dominum deum tuum. Se utique dominum, se utique deum intelligi uoluit haec dicendo, qui non de pinna templi tantum se dedit ad terram, sed e caelis se ad inferos usque 9o jlactauit, ut non cadentium

forma, sed esset resurrectio mor-

tuorum.

6. Aduertite, fratres, si possit saeuus inimicus quamuis saepe uictus, homini cedere, qui audit et sentit dominum deum, et tamen adhuc temptare non desinit. Posuit eum super 95 1"honiem excelsum, et ostendit ei omnia regna mundi et gloriam

eorum, el ait lli : Haec omnia tibi dabo, si brocidens adoraueris 7e. Haec dicit non qui possit dare, sed fallere ; nec promissa conferre, sed ipsa auferre promissionibus quae habentur. Haec omnia tibi dabo. Offert quae dei sunt deo, auctori quae 100 auctoris sunt repromittit ; suadet ut adoret ab omnibus adorandus, et caecatus ausibus suis ante iudicium iudici quemadmodum simplices deciperet confitetur. Cui dominus non tam testimonio legis, quam diuinitatis suae respondit imperio : Dominum deum tuum adorabis. 'Tu dominum deum tuum illum, 1605 cui genuflectunt omnia, non solum caelestium et terrestrium,

sed etiam infernorum, adorabis. Adorabis ergo tu in inferno 106 adorabis. AAdorabis. Der ganze Satz von T4 dominum bis adorabis ist in einem

82 per Africam] cf. Augustini De baeresibus, LXTX, 4(VANDER PrAErSE-BEUKERS, p. 332); Contra Gaudentium, lib. I, 30 et 49 (PETsCHENIG, pp. 228 et 249) ; Tract. Lin lob., 30 (WirxEMs, p. 443) ; De Ciuitate Dei, lib. I, 26 (DoMBART-KALS, p. 26). 86/87 Matth. 4, 7. 94/97 Matth. 4, 8-9. 99 Matth. 4, 9. 104 Matth. 4, 10. 105/106 cui genuflectunt zsque infernorum] cf. Philip. 2, 1o. $0inruinam]adtuinam Pf ^ S1teoz.R 82 affricam V aliique codd. 85 se] et 85/86 prodit consiliis suis /Zrausp. J 86 reuelat] releuat V/ R W C Pa ait] et ait IW C Pz, ait enim P^, cum dicit 9$ T 87 se... se] V W, si... si R, sic... sic reliqui, ex quibus $ T add. se post deum, Pb autem add. se post intelligi in sequentibus 88 non oz. T pinna] de aZZ. e? exp. Pf ^ templi oz. C Pa 89 tantum] tentum Pa, tamen $ T dedit] non praezziz. T e caelis] et de c. ad inferos se Zransp. W' se (29) oz. 5 T, sup. Jin. ex 2 manu ] PIAPPS Pg 98 ipsa] ipse Pf C Paz, oz. Pb qui] quia J O Pf Pb C Pa 97 haec] hoc 5 T 99/100 actori quae actoris habent / promissionibus auferre Zransp. Pb adorandum V. I? zanus W Pb, adorando C 100 adoret] se praezzit. Pa J PP 103 iudicis /P/P2 CS T 101 caecatus] caecus T' 1? zzanus (-do sup. ras.) 105 geimperans.J Pf Pb Pa.$ T,imperatis C — 104 tuum 2] adorabis add. T 106 adorabis 19] ex solo C, qui Zazzen boc uerbum sup. ras. nu flectunt J O a//ique ergo oz;. Pb (adoadorabis. Ergo sic inerpungunt J O Pa babet (cf. comment.) tabis. Tu...) in infeto] in ozz. J O

86

SERMO XIII, 6-8

stridens et eiulans eum, quem ad te adorandum modo temera- 251 rius desertor inuitas. 1. Itaque diabolus totiens et taliter repercussus a domino, 110 Circa nos

seruos

eius modo

toto

furore

discurrit ; et sicut

Christus milites suos, ita ille suos adloquitur et armat ministros. Dicit ergo diabolus : Tempus nos modo grauiter ieiunii obseruatione debellat ; per gulam, per crapulam, per ebrietates, per luxuriam homines adtemptare non possumus. Armate 115 lites, seminate discordias, excitate odia, concitate iras, inspi-

rate mendacia, uaniloquia

extorquete periuria, suggerite blasphemias,

effundite,

intundite

dolos,

conflate

auaritiam,

lucra turpia prouidete, ut quod uenter modo ad luxuriam non dependit, uel sacculus claudat et reponat ad poenam. Cauete 120 ante

omnia

ne

misericordia,

ne

elemosina,

ne

humanitas

praeteritos labores nostros deleat, praesentes auferat, tollat futuros. 8. Sed nos, fratres, et nostri regis agnoscentes monita, et

quae diabolus suis mandauerit audientes, ieiunia nostra sine 12; lite, sine clamore, sine ira, sine dolo, sine simulatione, cum tota misericordia, caritate, pietate peragamus, ut dominus,

qui spretis pecorum cruentis uictimis spiritus contriti et converdorbenen Zustand erhalten. Schon in den áltesten Atchetypen war die Stelle schlecht überliefert. In I/ fehlt ein Zeitwort, adorabis wahtscheinlich. T .$ setzen

dieses Verbum nach T dominum deum tuum. C ist der einzige Kodex, der adorabis am Ende des Satzes hat, wo das Zeitwott von der ersten Hand über eine Rasur

eingetragen ist ; dann folgt ein zweites Mal adorabis, womit der nàchste Satz anfangt. J O Pa PP haben nur einmal adorabis als Schlusswort des vorangehenden Satzes (...sed etia; infernorum adorabis. Ergo fu usw.), doch setzen J Pa Pb adorabis ganz am Schluss des zweiten Satzes : ...deserfor inuitas adorabis. Die Annahme, dass ein doppeltes adorabis als Anastrophe (...adorabis. Adorabis ergo...) im Prototypus, wie jetzt noch in C stand, ist nicht unwahrscheinlich ; eine solche Wiederholung hátte den Kopisten ratlos gelassen : wie in anderen Fállen hátten sie unberechtigt einmal das Wort ausgelassen. 123/129 Abschnitt 8. Aus stilistischen Gründen zweifle ich über die Echtheit dieses Epilogs. Noch weniger als im X. Sermo sind hier die so persónlichen und chatakteristischen Merkmale des genus dicendi des Chrysologus wahrnehmbar. Das Stück aber (nicht die zweifellos hinzugefügte Doxologie, die ich ausgelassen habe) ist von allen Handschriften belegt. 127/128 spiritus sque cordis] cf. Ps. 5o, r9.

107 te ad /ransp. O W. 108 deserto C inuitas] adotabis / P2 Pa 109 taliter repercussus] T7 R, tali terrore percusus ceZeri— 111 Christo P» 112 modo nos ieiunii grauiter Zransp. O 112/113 ieiunii obseruatione grauiter /rausp. Pb 113 debellat obseruatione /ramsp.Pf ^^ ebrietatem J T 114 adtemptare] temptare J OPF Pb C Pa.S T 115 concite / 19 z;anus 116 extorquete] exquirite Geb blasphemia R 117 effundite] infundite U7 ^ 119 sacculis C Pa 123/129 sed nos zsgue propitiatus adsumat] sunne baec serba Detri Chrysologi genuina ? (cf. coment.) 123 regis nostri Zransp. T agnoscentes] O aZ. in marg. 126 catitatem pietatem O P» 127 spiritus ]O. T, om. W J Pb, Christus reliqui

SERMO XIII, 8

87

tribulati cordis sacrificium requisiuit, cum silentio pacis ieiunii nostri hostias placatus et propitiatus adsumat. i28requitit JO.$ T — pacis] etadZ. P» 129 adsumat] qui uiuit aZ. J Pf Pb Pa $, qui uiuit et regnat 44. O, qui uiuit et regnat deus per omnia saecula saeculorum amen add. C, qui uiuit et regnat per cuncta saecula amen adZ. T

SERMO XIV

PL

DE PSALMO QVADRAGESIMO

A

IO

1. Praeliorum peritis militaris tuba personat disciplinam, imperitis tantum terrificum dat clamorem. Tuba, magistra bellorum, dat suis uires, hostibus dat pauorem. Qui sine tuba militat, miles non est; fertur furore, non praelio ; uirtutem

non agit, sed pericula ; quaerit perire, non uincere. Hoc diximus, ut Christi miles intellegat caelestis quare prouisa sit cantilena. Constituti in campo saeculi pugnamus cum diabolo, cum uitiis sustinemus. Quotiens ergo nobis intonat propheticus clangor, totiens nos in pace cautos, et in acie fortes, et in

T

VA

praelio reddit inuictos. 2. Namque hodie beatus psalmista ad intelligentiam nos supernum conuocat per clamorem : Beatus qui antelligit super egenum et bauperem. Et quae est intelligentia, ubi est professa paupertas ? Vis est intelligentiae, si rimetur uiscera, si deprehendat

2o

occulta,

si tecta

nudet;

uerum

subiecta

oculis,

exposita in publico, ingesta rebus, non est intelligere, sed uidere. Nuditate algidus, tabidus fame, siti aridus, lassitudine tremens, defectu luridus, quod egenus sit intelligere quis labo-

9/10 pugnamus cum diabolo, cum uitiis sustinemus. Ich bin hier J O nachgefolgt; die anderen lesen : pagmaz; odet pugnas cum? diabolo, (bella) cum uitiis sustinemus, wo zwischen beiden Satzgliedetn eine Konjunktion fehlt. Es wàre einfach gewesen

e£ einzufügen ; der Archetypus, von welchem C Pa T und .$ abhàngen, haben aber bella eingeführt, parallel zu 4gmas derselben Zeugen, (Pb hat bellum). Pugnamus eum diabolo, cum uitiis sustinezus bietet eine rein chiastische, dem Geschmack des Petrus — wie wit oft beobachtet haben — entsprechende Satzbildung. $usZinere ohne Objektsakkusativ hat anscheinend schon sehr früh (vor 17) einem textgeSchichtlich wichtigen Kopisten der Petrus-Sermones Schwierigkeiten gemacht. 13/14 Ps. 4o, 2.

Codd. : V R W, J O, PfPP C Pa, $ T (B).

Sermo de eodem et de psalmo quadragesimo W, De psalmo beatus qui intelligit super egenum et pauperem C (5 T), Sermo cuius supra de psalmo Beatus qui intelligit super egenum Pa ——3 disciplina W/ — 6fert W 6/1 uirtute non agitur sed periculo Pf PL 4 pericula] incurrit aZ. W 9 constitutis J pugnamus] ex J O, pugnam V. R W Pf Pb, pugnas C Pa T .5 (cf. comment.) 10 cum uitiis] bella praezzi£. C Pa S T, bellum praezziz. Db 13 hodie namque /ransp. Pb hodie] nos add. e? exp. Pf — 14 supernum] V R W 3, -nam cezeri clamorem] clangorem .$ beatus] inquit aZ. J 15 ubi est] V R W, est oz. ceteri 16 paupertas professa Zransp. Pf — sirimetur] scrutetur P5, firmetur T 18 ingesta] in gestis / O 19 tabidus oz. Pb 20loridus R intelligere quis laborat]. intell. quis laboret O, intell. quis labor est J, intell. quis labor Pf P 5, quis labor intelligere C Pa T

SERMO XIV, 2-4

89

rat ? Et si labor intelligentiae nullus est, unde est intelligenti fructus ? Oremus, fratres, ut ipse nobis intelligere intelligenda concedat, qui se intelligi in paupere sic demonstrat. 9. Quod ipse qui caelum tegit sit nudus in paupere, quod in 25 esuriente esuriat saturitas rerum, quod sitiat in sitiente fons

fontium intelligere quomodo non magnum est, quomodo non beatum ? Quod ei sit ampla paupertas, cui angustum est caelum ; qui ditat mundum quod egeat in egente; quod frustum panis, aquae calicem, dator omnium quaerat ; quod se 3o deus amore pauperis sic deponat, ut non adsit pauperi, sed ipse sit pauper : hoc cui uidere deus dederit, ipse uidet. 4. Sed quomodo aut in se transfuderit pauperem, aut se in pauperem fuderit, dicat ipse iam nobis : Eswriwi, inquit, e£ dedistis mihi manducare. Non dixit : esuriuit pauper, et dedistis

55 illi manducare ; sed esuriui ego, et dedistis manducare mihi.

Sibi datum clamat, quod pauper accepit; se manducare dicit, quod comederit pauper ; quod bibit pauper, sibi testatur infusum. O quid agit amor pauperis ! Gloriatur in caelo deus, unde pauper erubescit in terra ; et hoc reputat in honorem 4o Sibi, quod pauperis conputatur iniuria. Dixisse suffecerat : dedistis mau manducare, et dedistis mihi fotum ; sed praemittit : esurtwi, sitiut, quia paruus fuisset amor pauperis, quod pauperem suscepisset, nisi et passiones pauperis suscepisset ; et certe uerus amor nisi passionibus non probatur. Verus amor 4; est fecisse suas angustiantis angustias. Nimis est quid sapit deo pauperis cibus : qui totius creaturae bona non esurit, saginatum se in esca pauperis prophetizat in regno caeli coram omnibus angelis, in conuentu resurgentium. Quod Abel passus sit, quod seruauit mundum Noe, quod Abraham fidem

83/34.41 et 42 Matth. 25, 55.

21 intelligenti] V/, intelligentiae re//gui, mescio sí rece 22 nobis ad. J in marg. 23 intelligi] intelligendum W/ ^ in paupetem V R Pf Pb, impaupere szc Pa 25 esurientem R. Pf ^ 24 beatum] intelligere «ZZ. C Pa 5 T ^28 ditat] dat /O PbPaS$T mundo Pf Pb Pa 2* zanus antiqua egentem R Pf, gente l/ 1 zzanus 29 fructum Pa T, -um sup. ras. V^ 30 non] tantum aZ. C Pa $ T adsit] assit O Pf $, absit W, sit R 31 cui] oz. J O Pf P5 uidete cui Zragsp. C Paso uidere] nobis quando a447. O dederit deus £rasmsp. T 32 transfunderit P£ — 34dedisti O P£ — non dixit zsqueilli manducare oz. T — esutiui V I9 zanus dedisti O 34/38 dedisti P£ —— 35 mihi manducare zranusp. R. W^ Joe 36 se] sibi /O 37 testatur] dicit O Pf 19 ez exp. 88 o amot quid agit fransp. S 40 pauperi C Pa T — sufficiat O 41 dedisti 19 J O 5 manduca V 19 manus et] V. Pb $, om. reliqui — praemisit C Pa T 42 parsus JW 43 suscepisset paupetis Zransp. S 44 et certe] C Pa .$ T, etate V R J (sup. ras. a 2» zanu J) Pf Pb,etadte O, etate W/— 45 angustiantis] O Pf P5, angustantes VR C Pa .$ T, angustantis W^, angustiati J La. angustias angustantes /ramsp. 5 quid|quod R JO .$ T — paupetibusV 46qui]quid W' J Pf Pb C Pa $T 44 se] sed . J O PfPb Pa T in regno ozz. O 49 fide V/ 19 zzanus ? R.

90

SERMO XIV, 4-6

;o cepit, quod Moyses legem tulit, quod Petrus crucem resupinus ascendit,

deus tacet, et hoc clamat

solum

: quod comedit

pauper. In caelo prima est esurientis annona, prima stipendia pauperis tractantur in caelo. Erogatio pauperis prima diuinis scribitur in diurnis. Beatus cuius nomen totiens deo legitur, 55 quotiens ratio pauperis recitatur in caelo. 5. Sed istius beatitudinis audiamus et fructum. I» die mala liberabit eum. dominus. Qui se nouit per mala saeculi uitam ducere, elemosinae semper secum auxilium ducat, ad praesidium sibi turmas pauperum uocet, in pastum pauperis largus 6o prorogator exuberet, pauperum frequenter donum non trepidet erogando : deficere nescit, cui porrigit manum parcus acceptor; exhaurir thesaurus non potest, de quo sufficit nummus. I7 die mala liberabit eum dominus. In die mala illi deus liberator adsistet, qui a malis pauperem liberarit. In 6 wA angustiis illum deus clamantem audiet, qui pauperem cum clamaret audiuit. Non uidebit diem malum, qui dies bonos habere pauperem fecit. Videbit diem malum, qui diem iudicii sine aduocatione paupertatis intrauerit. Sine causa accusant peccata, quam

pauper excusat.

Excusari

non

potest, quem

T o fames pauperis accusarit.

6. Dominus, ait, conseruet eum et wiwificet eum. Non dixit :

60/61 pauperum frequenter donum non trepidet erogando. Die Stelle ist korrupt überliefert und es ist nicht leicht zu erraten wie sie in ihrer ursprünglichen Fassung gelautet hat. Pauperum frequenter donum von W gibt wohl einen Sinn (wenn nur die Armen über etwas verfügen). Der Dativ pauperibus ist sicher ein Verbesserungsversuch eines Archetypus, von dem C Pa T 5 abhángig sind, nicht weniger als quae sua sun? (Worte, die e? donum ersetzen) und erogare anstatt erogando. Die Konjunktion e! vot donum bietet wiederum Schwierigkeiten, denn sie trennt soviel, wie sie veteinigt. Diese Partikel kann vielleicht aus einer Verdopplung der letzten Buchstaben vom vorausgehenden frequente (falsche Lesung von frequenter) stammen. — Ich gestehe, dass ich mit meinem Rekonstruktionsversuch nicht zufrieden bin. 50/31 Petrus crucem resupinus ascendit] item iisdem uerbis serm. XXVII, lin. 42. 56/09 et 63 Ps. 40, 2. 71 Ps. 40, 5.

50 cepit] coepit V/, in coepit T, incepit Pa .$ 51 hocoz.JO Pb P£fCPaS T 82 est prina (7a) zransp. O 54 diurnis] libris O deo] J sup. Hin. 29 zanus 98 elemosinam W' J O (-sinam ex 29 zanu) C $ T, elemosinarum Pb Pf . semper om.VWVPfc auxilium ducat semper /rausp. O 59 pastum] / R. JW, pastu celeri ^ largus] et add. O 60 pauperum] pauper P5, pauperibus C Pa $5 T frequentet V/ 1? zzanus W O 5, frequente Ph donum]eet praeziz. V R.J O Pb Pf, domum VW, quae sua sunt C Pa 5 T 61 erogandum JO P, erogare C Pa T (cf. COZIient.) 62 exhautire J O, exaurire IW, tibi ad. Pb thesauros V W JO Pf

C

64assistit

/O Pb Pf CPa 5 T — liberauit W J O P£C Pa.$ T

63 fecit

habere pauperem /ransp.Pf ^ fecit pauperem zransb. J OPE C Pa S T 68 paupertatis] aduocauerit add. e del. W'— accusant] excusant WW. 1o 69 excusant I7 excusati] accusati J O Pf Pb Pa $ T *0 accusatit] excusatit J O Pf C Pa *1 dominus] deus O $ T, excusauetit Pb .$

SERMO XIV, 6-8

91

conseruat et uiuificat, sed dixit : conseruet et uiuificet. Dixit,

ut non denuntiantis uox ista sit, sed rogantis. Qui audiuit egenum rogantem, ecce audit orbe toto pro se ecclesiam sic 75 rogare : Dominus conseruet eum et uiwificet eum. Conseruet, ne

rapiat poenam ; uiuificet, ut resurgat a mortuis et recipiat uitam. E non tradat eum in manus inimici eius. Cuius inimici ? Nempe diaboli : ipse est inimicitiarum princeps. Despicit inimicos qui ipsum inimicitiarum calcarit auctorem. $0 V, Dominus adiuuet eum super lectum doloris eius. Exsequitur propheta omnes aerumnas fragilitatis humanae. Dominus autem adiwuet eum, super lectum doloris eius. Quis est lectus doloris nostri, nisi corpus nostrum,

in quo anima iacet, et

iacet dolens, et dolet quod caelum repetere cupiens premitur 85 corporis terra. Vniuersum stratum eius uersasti in infirmitate eius. Iustum non uersat in stratum, sed in strato uersatur in-

firmus. Caro ergo est quae uersatur et uersat ; ipsa est ergo 234 quae aduersis uoluitur, in prosperis uersat. Dominus ergo uersat stratum nostrum, quando nobis aduersa uertit in 9o prospera. 8. Et quia in lecto deductus, hoc est, in lecto corporis, ani-

86 Iustum non uersat in stratum, sed in strato uersatur infirmus. Das ist die textkritisch schwierigste Stelle des ganzen Sermo. Die Rekonstruktionsversuche der Herausgeber sind nicht befriedigend, wenigstens scheinen sie sich nicht dem Prototypus zu nàhetrn. In I7 R lautet der Text Iuszuzz non uersa? in stratum, sed in strato uersat infirmus, dessen Sinn nicht klar ist, wenn er überhaupt einen Sinn gibt. v5 Ps. 40, 5. *3 ibid. $80 Ps. 40, 4 82/84. Quis est lectus zsque tepetere cupiens] cf. Ambrosii Expos. Euang. Lucae, V, 14 : ... lectus... quid est aliud nisi

quia humanum iubetur corpus adtolli 2... lectus doloris, in quo anima nostra... iacebat... iam non lectus doloris est... domum suam repetere... (ADRIAEN, p. 139). 85 Ps. 40, 4.

72 conseruet et uiuificet] conseruat et uiuificat J 7? zzanus dixitoz.W | *3non ut Zransp. Pb non oz. J O denuntiantis] dementiam T' 1o sit uox ista v4auditoz.] ^ rogantem PP CPa $ T — v5/v6ne sed] et J O zransp. O rapiat poenam] conicio, non rapiat poenam V/ R, ne rapiat poena / O B, ne rapiatur *«[/48 in manus asque diaad poenam ceferi, ne capiat poenam for/asse Jegendum boli] inimicis eius. Quibus inimicis ? Nempe diaboli W/ — 78 ipse est] enim add. 80 adiuuet] uiuificet T, cuius 29 manus actorem J 79 calcauetit P5 Pb 83/84 et 82 autem] V R, oz. reliqui 81 erumpnas R C ef ali jraemit. ad $84 et dolet] dolens Pf B, oz. J O Pb C Oa 5 T, iacens add. W jacet ozz. Pb 86 ius84/85 ptaemit corporis terram I/ R quod] Pf 29 PP, quae cezeri instratum] oz. W C Pa $ T — stratum] istum V/ R W Pf Pb Pa, iustus J O, uersatur| uersat V/ R. W' J O .$ (de loco isto, qui certe tum] strato J O forzasse recte

uilio laborat, cf. comment.) — S89 esgo 29] om. Pb C Pa $ T — 88 soluitur Pf 1e in prosperis] in oz. l/ —— 89/90 aduersa uertit in prospera] W J (uertit in ex corr. J) C Pa $ T, aduetsauetit in prospera V/R O Pf, aduersatur in prospetis P£

91 deductus W J, deducta V R Pf P5, deductos O, dolens 5$, dolotis C Pa T est] id est 7 anima P5

hoc

92

SERMO XIV, 8

mus uoluebatur, aegrotus ipse qui uoluebatur proclamat : Ego dixi :Domine, miserere mei ; sana animam meam. Quia. per consensum carnis sentit animae se contraxisse languorem, ut 95

anima sanetur implorat ; et misericordiam petit fidens, quia in pauperem misericordiam fecit. Beatus qui fenerando pauperi ipsum sibi iudicem praestitit debitorem. 92/93 Ps. 40, 5.

92 uoluebatur 1o] uoluitur C Pa .$ T qui| quod T 7? 454: ^ wuoluebatur 29] uoluitut C Pz 5$ 93 domine dixi /ransp. Pa 19 zanus 94sensit W Pf ^ 95et bis R misericordiam] misericordia P5 ^ ^96 misericordiam fecit] animam f. T 1* zanus uenerando ]/ ^ pauperem O 9? praesistit Pa szc

SERMO XV

PL

DE CENTVRIONE 1. Audituri estis hodie, fratres, quemadmodum cohortis Romanae centurio dux factus est militiae christianae. Et ; merito, quia ante coepit docere quam credere. Venit, inquit, lesus Capharnaum. Accessit ad eum centurio rogans et dicens : Domine, buer meus iacet in domo paralyticus, et male torquetur. Et ait ill Iesus : Ego ueniam et curabo eum. Respondens ceníurio adt : Non sum dignus ut intres sub tectum meum, sed dic tan1o fum, uerbo, et sanabitur buer meus. Ego autem homo sum sub potestate positus, habens sub me milites, et dico huic : Vade, et uadat ; et alio : Veni, et uenit ; et seruo meo dico : Fac hoc, et

facit. Videtis centurionem antequam discipulatus subiret officium, locum magisterii fuisse sortitum : praebet enim 15 petendi formam,

dat normam

credendi, fidei pandit causas,

uirtutum commendat exempla, qui nondum christianae scholae ingressus est disciplinam. 2. Accessit ad. eum centurio rogans eum. Hoc est sapere, non rogare. Puer meus 2acet in domo. Causas pueri quasi magister 20 agit. Vere centurio, qui stipendia terrena centenarium caeli mutauit

in fructum,

et seruitutem

militiae

saecularis

in

diuinam sustulit dignitatem. Domine, puer meus iacet n domo. Qui uocat dominum, fatetur suam fideliter seruitutem. Et quomodo hic centurio, qui sic agnoscit dominum, puerum 2; suum ausus est profiteri, quasi nesciens serui peculium ad Titel : Zn quarta feria post quadragesimam (im Apparat). Bezeugt schon von V. Es wáte aber ein Anachronismus, diese Worte als ursprünglich (aus der Zeit des Petrus von Ravenna) zu betrachten. 3 audituti] cf. serm. XXXIII, lin. 5. 19 et 22 Matth. 8, 6.

5/13 Matth. 8, 5-9.

18 Matth. 8, 5.

Godd S VZRJWAJ/O TPfAPbC- Pa T. Non contuli cod. Parisin. Biblioth. Nat. Lat. 3794, ff. 10V-12 (saec. XII) ubi sermo anonymus legitur. De centurione] ozzmes codd. consonant, sed V. R. W' J O Pf add. : in (W om. in) quarta feria post quadragesimam (-gesima V/ R) (cf. comment.) 4 Romanae] huane(humane) Pf ^ B5 quia]qui J O Pf. credere quam docere Zransp. Db 1a ZIAnus 6 Iesus ozz. Pb accessit] et praezzit. C Pa.$ T rogans] eum adZ. P£ CPaS$T Slesusom. T 9tantum dic Zrazusp. W J OS T — 10 uerbum V7 sum homo Zragsp. T i1 positus] constitutus T — 12 alii V 71? zanus dico] V. W Pf Pa, oz. ceteri 13 uidet I/ 1? zzanus subicetet R. 1? zzanus 13/14 subiret officium ozz. Pb 16 scolam C .$ T 17 disciplinae Pa S T 18 23 fatetur] dominum ad. e£ de/. R 19 iacebat C sapere] rapere coti. La. 25 profiteti] pertineri T nescient / 19 zzanus R, nesciat J, nesciret I7 O

255

94

SERMO

XV, 2-3

dominum pertinere ? Aut ignorat communia, qui docet tam saecularia, tam profunda ? Puer meus. Meum dico, quia iacet ;

si tuus esset, domine, non iaceret. Probat hoc propheta cum dicit : Ecce munc benedicite dominum, omnes serui domini, qui 3o statis in domo domini. Qui statis, non iacetis. Stant serui tui, hominum serui iacent. Puer meus, qui iacet, ut tuus sit surgat. Meus quia paralyticus ;ut tuus sit iam sanetur. Meus quia male torquetur; ut tuus sit, iam non sit in poena. Domine,

tuos seruos malis non decet subiacere. Iniuria est tua tuorum 55 poena seruorum. Tuos seruos possidere non debet uis malorum. Serui tui, etsi patiuntur mala, non patiuntur ad poenam, sed subeunt ad coronas ; aduersa illis non sunt necessitatum

causae, sed sunt causae uictoriae. Serui hominum sunt qui mala patiuntur inuiti, quia illis in disperatione sui domini 4o nequeunt subuenire. Tu autem, domine, cui uirtutes seruiunt,

curationes parent, obtemperant sanitates, quomodo conputabis seruum tuum, quem seruum tantorum conspicis esse morborum ? Nota est circa malos bonitas tua, pietatem tuam et impii confitentur, clamant exteri misericordiam tuam : hunc 4; tuum dicerem, quem iacentem tua benignitas non requirit ? lacet in domo et male torquetur. Hinc est quod afferre eum et offerre tibi poenae non sinit magnitudo, ne familiaris infirmitas publice et dolori sit et pudori. 3. Mouit centurio iudicem talia et tanta dum perorat, et sic

43 pietatez. Die Lesatt von V patientiam, dutch O gestützt, konnte richtig sein. Weil aber piezatezm mit izpii des Kontextes spielt, habe ich diese Lesart vorgezogen. 29/30 Ps. 135, 1.

46 Matth. 8, 6.

26/23 tam saecularia ozz. Pb saecularia] singularia W, secreta C Pa T 29 do30 iacetis] qui mini] dominum C 1? zzanus 29/30 qui statis] sup. Jin. add. J tuus] z» zzarg. add. ?» 31 qui] quia / praemit. C Pa.$ T — tui] domini T 34 seruos tuos /ransp. J P, 32 iam] etiam / zanus O sit tuus Zransb. O T seruus tuus C Pa .$ T malo J O, male Pf P5 non debet C Pz .$ T (seruus 35pene Y uis malorum] tuus malo non debetsubiacere) ^ tuorum is; Db malum J O 36 etsi patiuntur] et sapiunt Pf, et sentiunt P5, uel patiuntur O, etsi (et si W) om. J C PaS T mala] et a7. J O Pf Pb C Pa. T 37? subeunt] superant L7 — coronam C Pa $ T aduersa R illisis V/ 1 zzanus 38 sunt causae] est causa / R. W, causa (ozzisso sunt) J O 39 patiuntur] mala rep. J inuiti] in uita W/ J O P5 disperatione] V/ R, desp- serique codd. 40 subuenire] subire V/ 1* z;anus (?) W J, superbire R tu] tui 7 cui] sup. Zn. add. JE 41 obtemperant] seruientes aZ. e£ exp. Pf —— 42 conspicis tantorum transp. O esse ozz. O 43 est] sup. Jin. add. W' — malas(?) J I? anus —— pietatem] patientiam V O (cf. comment.) — 44 hunc] hic R, et praezit. C Pa.$ T 45 tuus] tuam ( ?) J 29 z;anus dicerem] dicere R. Pf P£, quomodo possum dicere O, non possum dicere J — iacentem] diu iac. I, oz. Pb C Pa $ T — 46 quod] et a2. R. afferri JO P£Pb C PaS$ T — 4v offerri PPC Pa. T 48 doloti sit et pudori W C Pa $ T, dolotis sit et pudoris ce£eri — 49 mouet J P£.$ T dum ozz. Pf Pb

SERMO XV, 3-4

95

;o mouit, ut ad seruum suum caeli dominum ipsum ire uelle perficeret. Ego, inquit Christus, weniam et curabo ewm. Fratres, non centurio ad pietatem pietatis traxit auctorem, neque ad hoc ille ire compulit Christum, ad quod uenerat Christus ; sed centurio magis sic sentire, sapere sic docetur quare ad seruum 55 in seruo uenerit Christus, quare ad hominem in homine uenerit deus. Vtique ut leuaret iacentes, elisos erigeret, soluerit compeditos, et eos quos iam nemo nec adferre nec offerre poterat, ipse operis sui uector clementissimus baiularet. Sed iam quid responderit centurio audiamus. 60 4. Domine, inquit, non sum dignus ut intres sub tectum meum. Dedit debitum de humilitate responsum, et ipsum esse dominum singulari pauore signauit. Deum ad animae suae domum, ad secretum cordis sui, ad tectum suae conscientiae quis deducit ? Ad penetrale mentis, in quo familia cogitationum 65 condita et confusa uersatur, nec patitur aulam pectoris huma-

ni sine uitiorum strepitu in sinceritatis silentio permanere ? Magistro ergo timore respondit : Dom?ne, non sum dignus ut inires sub lectum meum. Hinc est quod Petrus, ubi Christum rerum

cognouit

auctorem,

exclamauit

dicens

: Ex?

a se,

84/86 quare.ad seruum in seruo uenerit Christus, quare ad bominem in bomine uenerit deus. Die wertvollsten Zeugen, ja fast alle Handschriften bringen m serum, in bominez. Diese hier nicht getechtfertigten Akkusative kommen sicher her von den Vorlagen des 5. oder 6. Jahrhunderts, deren dekadente Formen der Orthographie und der Sprache die spáteren Handschriften oft überliefert haben. Man denke an den Hss. 74 und Z. 627 respondit. Die Verwechslung von respondi? und Christi ist bei der Beachtung der paláographischen Abkürzungen beider Wórter erklárlich. 51 Matth. 8, 7. 8, 8.

56 elisos... compeditos] Ps. 145, 7-8.

60 et 67/68 Matth.

69/70 Luc. 5, 8.

ire 53 hoc] hec T 82actorem J utoz.W' 50 mouet / O P£PC Pa. 5 T 55 in setuo] J O 5, oz. 54 docentur V/ 19? zanus ite ozz. R. ille zragsp. 5 in homine] J O quate] qua V 1? zanus Pf Pb, in seruum reliqui (cf. comment.) nec adferre] 51 quos] V 29 zanus sup. Din. 5$, in hominem cezerz (cf. comment.) 58 uictor Pf Pb poterat nec offerre Zransp. Pa nec oz. V W' C, an iure? 58/59 quid iam clementissimus] L/ R W., -ssime ceferi ^ baiularit W' tesponderit audiamus centurio /razsp. W' — 61 et ipsum] et szp. ras. V,ut ipsum R deum] dum trepidat intrare 62 signatet R. ipsum esse] ipse ipsum / O ad animae suae deum domum /7ransp. R. O, dum deducere ueretur C Pa .$ T 63 conscientiae suae /ransp. C Pa T domum] uenire non posse aZ7. ] O 64 ad penetrale mentis] 63/64 quis deducit] que ded. Pf P^ J O, oz. C Pa Sul C$ T ^ inquo familia cogitationum subinfellige quis deducet ^^mentis] suae aZ. 66 sine] Ww Ww uersantut Df 68 condita] incondita O C Pa. T sup. ras. V. insinceritatis] ets. W^ — silentio sinceristrepitu ozz. V R J R, om. reliqui responetgo oz. J O Pf Pb 67 magistri erga timorem R tatis /ransp. O 69 domine] ait ad. C Pa $ T dit] V sup. ras. R, Christi cezeri (cf. comment.) rerum] febus praem. owes codd. praeter. ] O $, Pf aulem praemit. rebus teo ef exp. teo

236

96

SERMO XV, 4-5

7e domine, quia peccator sum. Sic eum Petrus exire a se rogat, quomodo centurio eum ad se publicat non uenire. Agit uterque, ne indignitas hospitii in hospitis maneret iniuriam. Non sum dignus ui sub tecum meum intres. Hoc bene dictum esset antequam deus hospitium nostrae carnis intrasset. At nunc 75 quid sic centurio tectum suum Christum uetat intrare, quem

totum uidet intra tectum sui corporis iam manere ? Fratres, centurio iam uidebat in Christo corporis sui formam, sed passiones in illo sui corporis non uidebat. Natus est in carne Christus, sed natus est de spiritu sancto ; accepit hospitium 8o carnis, sed de aula uirginis, ut et ueritas esset corporis humani, et de pollutione humani generis nil haberet. Bene ergo centurio tectum suum indignum iudicat Christo, quia sub singulari tecto manebat nostri corporis Christus, iuxta illud prophetae : Vigilaui, et factus sum sicut passer singularis in tecto. 8; D. Sed dic tantum uerbo, et sanabitur Puer meus. Centurio iste cum sine lege esset, nihil sine lege egit. Dicit : D2c tantum, quia dictum erat : Dixit, e omnia facta sunt. Et si omnia perfecta sunt dictu, quomodo dictu solo unius infirmitas non curatur ? Dc tantum uerbo. Et sine uerbo quid dicitur ? Sed goiste postulat uerbum non de loquendi usu, sed de uirtute faciendi ; uerbum de quo dictum est : Mésit uerbum suum, et

sanaui eos. Dic uerbo tantwm.

Quia iste credidit in uerbo

omnes manere uirtutes. Verbum tuum sanitas est, uerbum tuum uita est ; uerbum tuum ubi accesserit, inde confestim

o; fugit dolor, infirmitas mox recedit. Verbum in quo Petrus cum laxat retia multitudinem coepit, sine quo et ignorantiae noctem pertulit, et nullum fructum peruigil piscator inuenit.

Domaine, inquit, laborantes ber totam noctem milhil coepimus, sed.

in uerbo two laxabo retia. Et quasi non sufficeret quod de

72/43 Matth. 8, 8. 84 Ps. 1or, 8. Matth. 8, 8. 91/92 Ps. 106, 20.

85 Matth. 8, 8. 92 Matth. 8, 8.

8? Ps. 148, 5. 98/99 Luc. 5, 5.

89:

70 domine oz. RW J O Pf Pb fortasse recte, sed R. ] O add. domine ost peccatot sum. exite a se] V. RW, a se exire Zransp. ceteri adse]ase Pf *1 publicat] suplicat O 72 maneat C Pa iniutia W' — *3 meum inttes tectum Zransp. T benedictum Pf ^ 74/75 nunc quid] nunc qui T, numquid R Pf Pb 7 Christum V/ ?zanu: R.— S0 deaula]ina. V sup. Jin, caulaR — humani corporis. fransp. C 81 humani generis] generis humani 7ransp. O Pf S, corporis humani Pb nil] nichil J haberet] generis a4. Db 82 sub oz. W 8? dictum] scriptum PP omnia oz. C Pa $ T facta sunt omnia Zransp. J perfecta] pet uerbum facta I7 88 dictu solo] dicto solo J O PF C Pa .$ T 90 postulat] posuit J 91 quo] quod / O 92 dic uerbum C Pa iste] add. in zarg. 2» zuanus J 93 manere omnes Zransp. O 95 fugit] confugit I7 96 cum laxat. retia] conlaxat r. J, cum oz. O, cum laxaret iam C Pa T, et add. W' coepit] recepit P 98/99 in uetbo sed /ransp. 5 99 suffecerit I^

SERMO XV, 5-7

97

100 uerbo egerat, uerbo praestari possit quod postulat, rebus astruit, commendat exemplo. 6. Nam et ego quidem homo sum sub potestate positus, habens sub me malites, et dico huic : Vade, et uadit ; et alio : Veni, et 105

uenit ; eb seruo meo : Fac hoc, et facit. Nam et ego homo sum. Hoc est dicere : Tu deus. Sb fotestate positus. Hoc est : tu ipse potestatum potestas. Habens sub me milites. Hoc est : tu uirtutes. Et dico huic : Vade, et uadit. Hoc est : dic infirmitati : Vade, et uadit. Azo : Ven?, et uenit. Hoc est : sanitati dic :

II

A

Veni, et uenit. Ef seruo meo : Fac hoc, et facit. lle puer meus erit tuus seruus cum receperit sanitatem. Audiat, audiat : Sanus factus es, iam noli peccare ! Faciat iustitiam, ut liberetur a paralysi omnium peccatorum, et possit psallere cum propheta : Conuertere, anima mea, in requiem tuam, quia dominus benefecit tibi ; quia eripuit animam meam de morte, oculos meos a lacrimis, pedes meos a lapsu ; placebo coram domino in regione wiwuorum. *. Fratres, imitetur centurionem qui ad centesimum fructum desiderat peruenire. Ne ergo leuiter centurionis huius prudentiam

I20

transeamus,

hodie de ipso dicta sufficiant, quia.

mysterium permagnum est, quod eius geritur in figuram. 102/104 Matth. 8, 9.

111 Ioh. 5, 14. 113/116 Ps. 114, 7-9. 119 hodie de ipso dicta sufficiant etc.] fortasse post hunc XV Petrus sermonem CII pronuntiauit (cf. Los Serzzones, p. 145).

100 possit] poscit R. / 2? zzanzs O C Pa $ T, posse W in zarg. a 2* manu 101 adstruit R. Pa .$ T, asstruit C 102 quidem oz. Pf ^ homo quidem zragzsp. W^ 103/104 et alio ueni et uenit ozz. J O Pf P5 103 sub potestate] ego praeit. O' 106 ipsa V/ 2? zzanus 106/107 tui uirtute R 108 alio] et praezziz. codd. praeter V R W 108/109 hoc est zsque uenit ozz. W' ob bormocot. 108 dic sanitati transp. S sanitate] ne add. e? exp. Pf 109 facit] hoc est a7. C Pa $ T 110 seruus tuus /ransp. JOCPaS T seruus tuus seruus PZ tecipetit I/ I? zzanus R, repetit Pa 1o audiat audiat] coniczo, ualde tamen baesitans ; audi. Quid auditur ? V, audi quod audit R, audit qui claudicat V, audit. Quid audit ? J O Pf P5, audiat. Quid audiat C Pa $5 T iiifaciet 7 ^ ut]et W 112 paralysin V. 19 zzanus R, patalisin Pf ^ ut possit W animam meam R 114 bene fecit O PP tibi] mihi R 118 coram ozz. W J O Pb .S ii7imitentur D ^ 118 desiderat] desiderant W^, dederat C Pa 1 anus 119 hodie] haec a47. C Pa T dicta de ipso /razsp. W' —— 120 pet magnum O quod eius] quo deus V R, quod rep. Pb e£ exp. primum quod figura R W

SERMO XVI VBI VENIT

IESVS

IN REGIONE

PL

GERASENORVM

1. Christus quod transfretat maria, quod loca circuit, non est res humani desiderii, sed causa est salutis humanae. AmChristus non ut uideret loca, sed ut homines, qui uariis 239 MA bulat

IO

casibus perierant, inueniret. Qui loca fecerat, quid noui uideret in locis ? Aut illi quid aberat, qui ubique erat ? Vt homo uidebatur in locis, sed ubique uidebat ut deus. Videbat utique et desperatos ; uidebat quibus ibat diuina remedia largiturus. Ibat ad eorum curam, quibus humana iam defecerat cura, sicut hodierna probatum est lectione.

2. Cum uenisset, inquit, Iesus trans fretum 1n regione Gerasenorum, occurrerunt e) duo habentes daemonia, de monumentis 1j

exeunies, saeus mimis, iia ut memo posset transire ber uiam ?llam. Lucet uidisse dominum quid mali, quid periculi illis haberetur in locis ; et ideo illuc isse, ut sic desperatis, afflictis Sic, sic miseris subueniret. Occurrunt ei duo daemonia habentes,

2o

de monumentis exeuntes. In monumentis sedem fecerant mortis auctores. Adtendite quae saeuitia, qui furor, quae rabies daemonum erga humanum genus : quamuis breue tempus hominum, ferre non possunt, contenti non sunt mori homines,

sed uiuos homines gestiunt sepelire ; se sepulchris mandant, ut homines redigant in sepulchra ; pascuntur cadaueribus, putre-

15 Jucet uidisse. Ich habe die Partikeln se e/, die wohl dutch eine falsche Lesung im Archetypus von l/ entstanden sind, einfach ausgelassen, weil sie keinen Sinn haben. I//uxisse wird wohl eine eigene Emendation von Pf sein (vgl. Z. 16 im Apparat). Zu /uce? vgl. Z. 105. 12/15.17 et 18 Matth. 8, 28.

Codd. : V R WW, J O, Pf Pb C Pa, 5$ (deest in T). De eo quod uenit Iesus (Iesus oz. C Pa) in regione (in terra C Pa) getasenorum MISES 4 humanis desideriis P/ ^ est ozzb. Pb 5 loca uidetet /ragsp. C Pa (Pas.) ^ 6 casibus oz. Pb inuenitet perierant /razsp. J . inuenitent O 1& 2AHHS noui] non Pf PP C Pa $ 7 aberat] haberat V/ 19 zzamus, habetet O 9 dipseratos I^ 12 transfretum W' O C .$ geresenorum R, getassenorum Pb 14 possit R 14/15 per uiam illam transire /razsp. W/ — 15/18 lucet "sque exeuntes oz. Pb 15 lucet] se et ad. V R, re et ad4. W,, illuxisse D (f. COZIULERE.) 16 habetut W, habebatur C Pa illuc isse] illuxisse Pf (uz in Jin. 15), illuc uenisse STRCORSS 16/17 sic afflictis Zransp. W .$ 1* occurrerunt I7 C ei oz. J 18

sedem]sidiadZ.Db 19 adtendat V R Pa 5, adtendatis V 29 zanus qui] quis J Pf Pb 21 hominum] sit praeit J O, sit add. S 22se|sed R, oz. W — 23

cadauetibus] in praezziz. W/

SERMO XVI, 2-4

99

dine saginantur, deliciantur foetore, quibus tota uoluptas est

25 homines interire.

9. Sed sentiamus quid machinentur fraudibus, quid moliantur malis, quorum crudelitas modum non habet in aperto; quid faciunt

isti, quando

diuitias

ostentant,

ut auaritiam

serant ; ut inferant superbiam, pompam proponunt ; singula;o ritatem uenditant, ut quod est communionis excludant ; ut iram nutriant, causas colorant ; ut pietatem uiolent, affectibus

dant querelas; philosophiam fingunt, ut faciant nihil scire homines plus quaerendo ; deos multos figurant, ut deus, qui unus et uerus est, nesciatur. Occurrunt ei duo daemonia haben35 1es. Quando ad duos homines daemonia multa, ad unum

legionem totam significat conuenisse. doceat

cauendos

esse

daemones,

non

Hoc autem

facit, ut

timendos;

simulque

monstrat quam sit Christi potentia singularis, quod nomine solo Christi fugatur omnis daemonum multitudo. Occurrunt 4o e€& duo daemonia habentes. Exhibiti, non uolentes ; uenerunt imperantis iussu, non suo ausu ; adtracti sunt inuiti, non sua

potestate currentes. Denique ad praesentiam Christi homines exeunt de monumentis, et uersa uice captiuos ferunt, a quibus fuerant captiuati ; sistunt poenis, quorum cruciatibus torque45 bantur ; aptant ad sententiam, a quibus addicti fuerant iam sepulchris. 4. Occurrerunt ei duo daemonia habentes, saeui mimis, ata. ut

nemo posset transire per uiam illam. Videtis quia daemones uenientibus ad Christum percluserant uiam, transitum denegaso rant. Est enim daemonum ista cura, ne ad deum possint redi-

tum homines inuenire; non enim aliter possunt homines possidere, nisi eos ab auctoris sui societate subducant. l/ía ut nemo bosset transire ber uiam illam. Hinc est quod Christus factus est uia. Jia ut nemo posset transire ber uiam illam. Illam, 32/34 cf. serm. XLIV, linn. 103/106. 33 deos multos] cf. serm. XLIV, lin. 104. 34/35.39/40.47/48.52/803 et 54 Matth. 8, 28. 36 legionem] cf. Matc. 5, 9, Luc. 8, 36. 24 uoluntas Pf 19 manus 26 sentiamus] audiamus Pa S molientur O 24 mali W habet] etiam add. C Pa

machinantur Pf 28 quid] enim

add. € S quando oz;. C Pa 5 ostentat ze] ostentan ( ?) l7 19 zanus 29 inferant V/ R. J Pf 19 zanus ? Pb, inserant cezeri popam O szc proponant V/ R 30 uendicant R WO PP communitatis C Pa 32 nihil] nil O Pf C Pa .$ scite] site l7 I9 zanus 34 est uetus /ramsp. J occurrerunt O Pf $

35 quando] quomodo O

36 totam] euangelista «ZZ. C Pa $ ^ hocautem] oz.

5$, autem ozz. C 38 sit] scit I^ 39 occurretunt J 29 zzanus O C Pa S 41 inuicti P/ — 42 ad] a V 19 manus — 4Atorquebant W — 49 occurrunt W' unicus 49 praecluserant l/, per48 possit V/ I? zanus R. Pf ^ illam uiam Zransp. 5 51 homines 19] 50 cuta] aura V denegarunt O Pf Pb cluserunt O Pf P£ homines 2?] enim add. 5, cuius 29 sanus del. e? poni? enim possint I om. W 53/84 hinc est quod zsque pet uiam 53 possit W/ Pf Joco debito ante alitet supra 54 possit W Pf ^ pet uiam transire /ransp. S illam a44. in zarg. 19 zanus ( ?) J T9. zanus

240

I00

SERMO XVI, 4-6

5; non istam : Ego swm, inquit, 4a, ut ad uiam per uiam, ad deum per deum uenientibus obsistere uis daemonum non ualeret. Ad deum nisi per deum non potest perueniri. Sed iam quid daemones clamauerint audiamus. 5. Quid nobis et tibi, fili dei ? Hoc est dicere : Vitae auctor, 6o quid tibi cum mortuis ? Habitator caeli, quid tibi cum sepulchris ? Odor paradisi, quid tibi cum foetore ? Quos de caelo

241

deiecisti, quos de paradiso exclusisti, quibus nunc tollis urbes,

regiones habitabiles negas, permitte inhabitare nos uel sepulchra ; et si nos persecutione tanta digni sumus, tu tanta non 65; es dignus iniuria. Quid nobis ei tibi ? Quid ? Quod iudici et reo, quod uindici et poenali, quod regi et desertori. Qwid nobis et tibi, fili dei? Hoc dicunt possessori fures, hoc domino praedones ; tenent spolia, praedam gestant, et quid sibi cum eo sit, qui sua reposcit, interrogant. Qwd nobis et tibi, fil. dei ? "io Quid ? Vt reddatis homines, mundum restituatis auctori, et ueniente creatore sciatis uobis in creaturis amplius nil licere. 6. Quid nobis et tibi, fili dei ? Venisti ante tempus torquere nos. Quid. nobis et tibi ? Et uobis cum hominibus quid ? Qwid nobis et tibi, fili dei ? Agnoscunt, agnoscunt deum, iudicem confiten-

7; tur, clamant iudicium se debere, et de tempore perscribunt. Quid nobis et tibi, fili dei ? Venisti ante tempus torquere nos. Auctori temporum tempus opponunt. Venisti ante tempus torquere nos. De tempore sic queruntur, quasi ipsum cum tempore fecerint, ut uiuos conderint in sepulchris. Vemisti ante 8 o lempus torquere nos. Tempus abscindit, praeuenit mortem, sepelit uiuos crudelitas immatura ; et de tempore queritur,

78/79 De tempore sic queruntur, quasi ipsum cum tempore fecerint, ut uiuos conderent in sepulcris. Ipsum als Neutrum verstanden gibt dem Satz einen — doch nicht ganz befriedigenden — Sinn. Die Varianten der Handschriften sind Emendationsversuche eines sicher korrupten Prototyps. Soll man vielleicht quasi non ibso cum tempore usw. lesen ?

5 loh.14,6.

59.65.60/67.69.72.23/74.16.72/18 et 19/80 Matth. 8, 29.

98 ad uitam C Pa 53/56 non ualeret uis daemonum Zransp. W/ 5$ ualeat P5 59 dei] uiui aZ. $, sed 2? zzanus del. actot J 62 deiecisti] I/ R VW, eiecisti cezeri (eiecti Pasc.) ^ tolles V/ 2? zzanus R.— 63 nos inhabitare iransb. J. — 64/65 dignus

nones /ransp.W

^ 68 quod iudici] quod oz. J

65/66 quid uindici... quid regi

J 66 et desertori] et ozz. O 69 eis sit /, eo sint Pf PP interrogant] ignotant C "1nil| nichil W^ ^ licere] nocete V/ 1? zzazus, lucete V/ 29 zzanus 72 tibi] est a42. Pb torquere] perdere J 33/16 quid nobis ugue torquere nos om. J ob bonzoeot. *4 agnoscunt agnoscunt] sezze/ J Pf Pb C Pa $ 95 iudicium

rep.etdel.W' ^ sedebere]sibi deberi O ptaesctribunt Df Pb $ (Pasc.) *6 uenisti 45q4e torquere nos ozz. J O C Pa. 78 ipsum] hoc ipsum O Pa, hec ipsi J, hoc ipsi C $5, abolet Lat. (cf. comment.) 19 uitos O conderint V/ R. IF, conde80 abscindit 7 PL tent cezeri

NS

42

SERMO

XVI, 6-8

IOI

quasi aut tempus habere debuerit, et non ut exorta est mox puniri. De tempore causatur nequitia saeculi indurata. Malis patientia breuis est, bonis tarda ultio. Quod laesis longum est, 8; angustum

est ad laedentes.

*. Erat, inquit, 4onm longe ab eis grex borcorum multorum fascens. Daemones autem rogabant dicentes : Si eicis nos, mitte ^os in porcos. Quibus adt : Ite. At illi abierunt, inquit, in porcos ; et abiit grex totus in mare praeceps, e mortui sunt in aquis. 9o Digna petit indigna seruitus : Mite nos in porcos. De monumentis mitti se precatur in porcos nequitia, ut foetores amittere nesciat, sed mutare. Mte nos in porcos. Caenum petunt ruentes caelo ; post aetherias habitationes ambiunt uolutabra porcorum. M^?íte nos ?n gregem. Grex in gregem mittitur, ut 9; prodatur

daemonum

multitudo,

ut appareat

hoc duos por-

tasse homines, quod numerositas non ualuit sufferre porcorum. 8. Ast illis : Ite. Traditur uile pecus non pro uoluntate daemonum, sed ut tali facto innotescat quomodo in homine saeuiunt, quomodo quaerunt mortes hominum, qui sic porcos 100 ut perderent quaesierunt. Daemones omne quod est, agitur, mouetur, uiuit ardent perdere, non habere. Ne quis ergo talis fieri homo praesumat, humano generi inimicitia uetus, fixa 245 ira, malitia destinata est. Daemones nisi uicti non cedunt;

laedere non ualent nisi iussi. Traditur ergo uile pecus, ut 105 luceat daemonibus in homines nil licere, quibus in porcos iussum est ut liceret. Nos ergo aut uitiis nostris facimus ut illi accipiant potestatem nocendi, aut uirtutibus subiecta nobis daemonum colla Christo triumphante calcamus.

86/89 Matth. 8, 530-22.

90.92 et 94 Matth. 8, 51.

97 Matth. 8, 32.

$2 aut] oz. Pb et non] C Pa 5, aut non J O, oz. ceteri (locus certe uitio laborat) ut exotta] ut exhorta R, aut exots I mox] J O C Pa 5, mots re/iqui 83 punire P5 $84 breuis est] est ozz. JC Pa.S laesis] legis R 86 inquit] autem Pb 29 zanus(ait 19?) ^ multorum potcorum 7ransp. O 8? pascens] depascens Oo rogabant] eum 242. O 88 inquit ozz. Pb 93 ethereas W' J O Pf Pb C Pa, aetheteas $, aereas R. 98 quomodo] quaerunt ad4. e£ del. V (ef. Jin. seq.) in homine] I7 R, in homines cezerz 98/99 in homine saeuiunt quomodo oz. W^ 100 agi100/103 daemones omne 4544 destinata est ozz. Pb jropter bouoeot. 100/101 mouetur agitur £ransp. Pf —— 102 praesumat] quia a4. C Pa tut ozz. J 102/103 fixa ira malitia] fixa manet ira et malitia C 102 inimicia R 772 M 103 daemones nisi uicti non cedunt] Z/a codZ., C Pa uero ponunt credunt Pa $ pro cedunt e? R. babet litt. erasa (c ?) pos? non (an legendum cum ed. uincti Joco uicti ?) 105 nil] nichil V7 104 iussi] ardent perdere non habere rep. bic Pb (cf. Jin. 101) faciamus J 1? amus ^ 108 Christo triumphante oz. J 106 licerent O

SERMO XVII

PL

DE EODEM SECVNDVS 1. Venisse Gerasenorum,

dominum

trans

fretum

maris

in regionem

et exeunti ei de naui statim occurrisse homi-

;nem de monumentis habentem spiritum inmundum, qui domicilium haberet in monumentis, catenis et compedibus uinctum, euangelico hodie sermone cognouimus. Qui domicilium. haberet in monumentis. Auctor mortis mortis incubat mansionem ; et humanae

necis auidus, quos crudelitate sua

10 OcCcidere non potest, uiuos gestit feraliter funerare. Saeuit, furit interitus nostri amarus exactor, cui poena est quod homo nascitur; quod tardius moritur cruciatur. Hominis hanc ipsam breuissimam uitam amandare horrida nititur per sepulchra. Confusus hostis et ad utrumque peruersus, ingerit 1; sepulchra uiuis, mortuis adponit cibos, mera fundit, ut et uiuos enecet et mortuos inquietet. Catenis et compedibus uinctus tenebatur homo, uinctus alieno crimine, et habitatoris

scelere habitaculum innocens torquebatur. Diaboli culpa hominis redundabat ad poenam, et praedae miseriis praedo 2o Ssaginabatur inclusus ; nec facientem, sed patientem miserabilis exponit inuidia. Huic morbo cupiens dominus subuenire, transfretat mare, hoc est, fluctuantis mundi terminos corporis 244

nostri nauigio transmittit, ad litora peruenit salutis nostrae repleta naufragiis, et regionem caecis ignorantiae tenebris 25 infusam lucis suae splendore perfundit, callidi hostis deprehensurus insidias, ipsumque principem nequitiae spiritalis v/S Marc. 5, 5.

Codd. : V R WW, J O, PPPb C Pa,5 T. Pf citca medium sermonis difficulter legitur. Deeodem C Pa T — 3transfretum T a/iique martis ozz. Pb regione l/R Pf Pb $ T X4 gerassenorum P2 et exeunti] et sup. ras. V' (ut 19 manus?) exeunte O 1o 6 cathenis 2/er/que codd., non tamen V. R. 8 actot J incubat] occupat C Pa.$ T 9 mansionem] 5s R, mansiones ozznes codd. praeter V/ R. W 8/9 occupat mansiones mortis /rans$. $ — 10 non potest] non oz. Pb feralitas W' — fenerate Pf 11 nostris V/ 1? zzanus exauctor Pa 12 cruciatus JS T 12/28 hominis zsgue inimica captiuos ozz. Pb 12 hanc hominis fransb. C Pa S T 13 ipsam oz. Pa .$ T amandate] R. 1? zzanus ?, amittere R £^ manus (nisi de correctione eiusdem primae manus agatur) W, amendare ( ?) V (qui litt. -en- sub signo abbreu. babet), emendare Pf, emandere i/a O J, secum trahere C Pa 5 T, uel emaculate ad. O 13/14 per sepulcra] ad s. C Pa 14 sepulchra ] szc, eliam lin. seq. angerit I 15 apponet R 16 enecet| nocet Pf — 18 torquebatur] torqueretur W', tenebatur Pf —— 19 et praedae] et praedo Pf, et om. J 20 nec] ne / O, non T sed patientiam ozz. R. 21 exponat J/ O huic] cui 7 22 mundum Pa corporis] cordis I7 24 regione R caecis] cecam W^ 25 infuso W/

SERMO

XVII, 1-3

I03

cum suis legionibus regia potestate fugaturus, ut tandem reddat liberos, quos diu tenuit potestas inimica captiuos. 2. Videns, inquit, Iesum a longe, cucurrit et adorauit eum, et

3o clamans uoce magna dixit : Quid. mihi et tibi, filà dei summaá ? Adiuro te ber deum, ne me torqueas. Ad nutum Christi conuersus. est ordo poenarum : ante latrocinante diabolo homo uexabatur innocuus ; nunc homo currit, sed diabolus incurrit.

Inclinatur caro, sed inmundus iacet et prosternitur spiritus. 35 Cucurrit. et. adorawit ewm. Quid est, diabole ? Quem trina temptatione prouocabas ad lapsum ; quem promissione regni ut te adoraret subdolus ambiebas, nunc tremens et miserandus

prolaberis et adoras. Ecce qui honores omnes regni promittebat et gloriae, habitare fetidis corruptione cadauerum reperi4o tur in tumulis. Sic, sic iste decipit cum promittit, ut ad inferna

secum pertrahat, cum de supernis se consulentes fallax promissor inludit. Quid mihi. et tibi, fili dei summi ? Nam et modo ut adulator, non ut deuotus et obsequens hic adorat euadere cupiens poenam, praedam perdere pertimescens. Credit in4; felix ut eum quem temptatione uincere, quem muneribus nequiuit inflectere, possit adulatione pulsare. Sed ille consueuit uinctos absoluere, reuocare captiuos, nec adquisitos, sed conditos a se sibi restituere terminos ; hostem libera uirtute

percellere, nec factione pellaci inimicum

suorum

requirere 245

5o possessorem. 3. Et clamans uoce magna dixit : Quid mihi et tibi, fili dei

summi ? Adiuro te per deum, ne me torqueas. Quid agit, quid patitur fragilitas humana talibus et tantis subiecta miseriis ! Ecce diabolus patrona uoce hominis hominem petiturus in5 clamat, A

et tota membra hominis hosti suo suam

militant in

ruinam. Quid aihi et tibi, fili dei summi ? Quid mihi. et tibi ?

29/31 Matc. 5, 6-7.

35 Matc. 5, 6.

42.51/52.56 Marc. 5, 7.

85 currit RZ0. — 36promissionem T/ 1? zzanusR. 34 adoret O 1o nunc] hunc BAG, Baa tremens] timens U^ 38 prolaberis] probaberis W/, dum fateris C Basi qui] quid R 39 repperitur l/ alique 40 tumulus T sic sic]

sic nunc V/ 41 cum] quos C .$ T, oz. W . consolentes V i2 consolantes 42/43 ut adulator] ut oz. W' — 43 adolator V, -tur W entend., consolantes R. 45 ut eum] eum 5p. Jin. V, quod eum P5 44 pertimescit O adohrat ]/ 49 praecellere V/ R W' —— factione pellaci] V/R.T. 29 zzanus, f. pelanci T I* zzanus, f. pelaci C Paz, £. bellati IW, f. fallaci / O Df, fautione fallaci 5, fictione fallaci P£ 53 talibus et tantis] serzpsi cuz ed., casibus et tantis V/ R W^ 50 possessorum PZ Pf Pb, casibus tantis Pz, casibus tantis et tantis ce/erj —— 94 diabolus] dominus Pf hominis] dyabolus add. Pf, 29 zzanus famen restituit eius loco, scil. supra post et exp. petiturus] petit uturus 5c V, petit i (e£ a/. ecce, expuncto dominus ufi aduertizus lin.) turus R, petit ut unus IF, petiturus durus O, petit ut durius J | inclamat] clami55 suam] seuam C Pa $ T met J, inclamet / 29 (eiusdem prim. manus ?) O 56/38 quid mihi z:gue dei summi ozz. Pf ob bomoeot. et supplet infra post litent / torqueas (Zn. 60)

I04

SERMO XVII, 3-5

Quod puniendo et iudici, quod regi et desertori, quod inuasori et domino. Quid mihi et tibi, fili dei summa ? Si agnoscis filium,

utique non nescis haeredem ; si haeredem nosti, haereditatem cur praesumis ? Ad?wro te per deum, me me torqueas. Timet tergiuersator et simulat; fatetur fium, sed ne deus

6 o rapere

intellegatur, solita arte contendit

: adiurat deum per deum,

ut alterum uideri ipsum faciat ; ut astantium decipiat et fallat auditum. 4. Interrogat eum Iesus : Quod tibi nomen ? Interrogat : non 65 ignorat, sed implet iudicem, seruat ordinem cognitoris. Nomen interrogat, ut de conditione discutiat, iudicet de reatu, addicat

7o

de crimine, deum se esse data sententia perdemonstret. Respondit : Legio, quia multi sumus. Christi interrogatio nostram ignorantiam sic depellit, nobis aperit quod latebat. Ad unum legio. Euidens est desidia militis, si deserat aciem, si gressum

7)

retrahat, si confligere pertimescat, ubi unum numeroso hoste fortiorem peruidet esse captiuum. Ad praesentiam regis isti quid sunt, qui ut unum et necdum tyronem adhuc caperent toto cohortis suae agmine conuenerunt ? Vbi essent, si uexillum ibi iam crucis, si Christi signa uidissent ? Age, christiane, incede securus ; manus tanta et tam multa, quae sic metuit inermem, procul fugiet, si uideat, si sentiat, si cognoscat armatum.

8o

5. Deprecabantur eum spiritus dicentes : Mitte nos in porcos.

74 necdum. NVenn BurHamT die Lesart medwz vorschlàgt, stimmt er mit dem gedruckten Text (PL 52, 245 B) überein, er widerspricht aber dem Zeugnis aller Handschriften. Andtrerseits passt nezdwz nicht eher mit dem folgenden adbac zusammen als nedum ? 58 et 60 Marc. 5, 7.

65 Marc. 5, 9.

69 ibid.

80 Marc. 5, 12.

9* quod... quod... quod] quid... quid... quid J 79 zanur

58 filium] dei z47. W

60 torqueas] bic resumi? Pf quae antea a lin. 51 omisit, ea nunc repetendo quae iam supra seripserat, uidelicet a si agnoscis buc usque 63 ipsum uideti Zrazsp. C Pa T adstantium R 65 eum oz. J est nomen Zransp. W' nomen] est ad4. coda.

praeter V Pb (V Pb om. est iuxta Graecum)

— 66ignorans

C T — iudicem] iudice

C, iudicis uicem O, iudicis officium J 5$ ordinem] digne V7 6* conditione] V 2? manus R. W' J Pb .$,cognitionecezeri ^ discutiat] excutiat J O Pf P5, excruciet

GSDaesSUT

68 perdemonstret] demonstret W' 1o J .$ 71 desidia militis est gresum J 19, egressum V7 *2siconfligere] sicc. W — 93 praeuidet R ista V/ R W, ita T *4 quid] qui Pf | quiut unum] qui et unum Pf, oz. W nec dum T (ef. cozzzzent.) titonem I J O aliique adhuc ozz. franc. (-C) caperent] cum a42. C Pa T, eum add. *5 suae cohortis /ransp. Pb *? incede] in caede 17 multa tam Zransp. S quae] quem 7 O P, C T *8 inermen (inhermem J/)] quem sic a4. seu rep. bicet exp. Pf — fugiet procul zransp. Pf, oz. Pb fugiet] fuget I7 7? zzatis, fugi. et R ia, fugientem O 178/19 si uideant si sentiant si cognoscant (-scunt O) franc. (-PP), si uiderit si senserit si cognouerit D armatum si cognoscant transp. J 80 dicentes] si eicis nos a4Z. Pb Iransp. S

si deserat] si desiderat P5, inde serat V7

SERMO XVII, 5

I05

Vide ubi Satanas sedem desiderat conlocare : de sepulchris in porcos. Semel infectus putredine habitacula fetida et inmunda perquirit, sordibus delectatur et caeno, qui utique semper foetore criminum et squalore pascitur uitiorum. Sed sic est 85 odor eius tartareus et crudelis, ut eum nec porcorum natura sufficeret sustinere. Denique demergi mari, et fluctibus maluit deperire, quam eius inmunditiam pati et putredinem tolerare. Aut quid possunt praesumere daemones, qui nec porcos quidem contingere praeualent, nisi eos potestas diuina per9o miserit ? Miser est, qui relicto iudice frustra carnificis requirit fauorem, qui nec uexare, nec parcere, nec minuere potest tormenta nec addere, sed facit totum addictus ipse uerbero ad ius et arbitrium iudicantis. 86 zalui:. Es ist nicht notwendig, wie ein alter Herausgeber vorgeschlagen hat (vgl. PL 52, 246 Anm. h), zzaluere zu schreiben (e/igun? sagt W^), da das Subjekt im Singular steht (vazura). $1 uide] unde ? /] P5 Pf Sathanas J O .$ aliique 82 infectus] est adZ. W immundana Pa 83 caeno] sceno O sempet ozz. Pb 84 pascitur] 224. inmarg. 1? manusS,pascatur [/ ^ S8tartateos V I^ ;zanus ——89/86 suffecerit naturaransb. W S6 suffecerit W', sufficere Pf — sufficere sustineret .$ sustinete sufficeret Zransp. Pb mati] in praezziz. J Pf Pb T maluit] eligunt W' (cf. cozzzent.) 8? pati] sustinere W/ 1? et putredinem] aut p. franc. 89 contingi JW 91 qui] quia C 7? zzanus ? patcere] parare R. 92 sed] nec ad2. O ipso Pf uerberi J O, uerbere ( 2) Pf, uerbo W 5$, uerberibus Pb

XVIII MONITVM Ad codices pto hac editione communiter adhibitos accedit hic Dublinensis Vniuetsitatis Collegii Sanctissimae Trinitatis ms. B. 2. 2 (Dz), de quo iam in Introductione. Fol. 134 sermonem nostrum continet Petri Rauennatis sub nomine. Dz hoc loco ad codices O et /, magis quam ad Pf, PP aliosque traditionis frage. adpropinquate uidetur, neque spernendus est. Interdum autem sctiptor Dz ex ptoptio textum mutat. Inscriptioni, omnium fere aliorum codicum communi, testimonia auctoritatis haec uerba addunt : Z7 sexa feria. Quam liturgicam tionem Petri Rauennatis non esse neque eius temporis facile patet. VI feriam, de qua hic, uide Tn. Krausrn, Das rózziscbe Capitulare liorum (Monasterii Westf., 1935) p. 166, sub num. 295.

maioris adnotaQuoad Euange-

SERMO XVIII

PL

DE SOCRV SYMONIS PETRI

1. Hodiernae lectionis didicit adtentus auditor, quare caeli dominus terrenas et seruiles intrauerit mansiones. Sed nihil 5 mirum, si ad omnia dignanter accessit, qui clementer uenerat

omnibus subuenire. Cum. wenissel, inquit, lesus im domum Petri, uidit socrum eius iacentem et [ebrientem. Videtis quae res ad domum Petri intrauerit Christum : utique non discumbendi uoluntas, sed iacentis infirmitas ; non prandendi neces1o Sitas, sed salutis occasio ; diuinae uirtutis opus, non humani

pompa conuiuii. In domo Petri non uina, sed lacrimae fundebantur;

turbabat

ibi familiam

non

cura conuiuii, sed cura

languentis; febris ibi, non edacitas aestuabat. Vnde illuc Christus non epulas percepturus, sed uitam redditurus intra15 uit. Deus quaerit homines, non humana ; caelestia dare cupit,

non concupiscit inuenire terrena. Christus ergo recepturus nos, non nostra quaesiturus aduenit. 2. Cum uenisset, inquit, ?n domum Petri, uidit socrum eius iacentem et febrientem. Ingressus in domum Petri Christus ad 2o quod uenerat uidit, non aspexit qualitatem domus, non occurrentum turbas, non salutantium pompam, non familiae concursum, certe non ipsum praeparationis ornatum, sed inspexit gemitum languentis, febrientis adtendit incendium, uidit periculum disperatae, et statim manum ad opus suae deitatis 25; extendit, nec ante ad humana discubuit Christus, quam mulier, quae iacebat, consurgeret ad diuina. 9. T'enuit, inquit, manum eius, et dimisit eam febris. Videtis quomodo dimittit febris, quam tenuerit Christus ; ibi non stat 6/* et 18/19 Matth. 8, 14. 23 febrientis... incendium] febris... incendium : serm. XLI, lin. 16. ?2* Matth. 8, 15. Codd. : V R W, J O Du, Pb Pf C Pa, 5 (deest in T).

Inscriptio : soctà V, Symonis (si- O)] ozz. V, Petri oz. C Pa Sermo petti rauennatis de eadem lectione D, in sexta feria ad. V' R. W (fetia sexta Zransp. W) Pf (qui bic diffculter. legitur) 3 hodiernae lectionis] V/ R. O, hodierna lectione ceteri 4 nihil (nichil W/ J O Pf 5) oz. Pb 6 inquitoz. W' ^ *"febricitantem J O PE, febtietantem Pa 29 zzanus uidistis PA ^ 9 uoluptas C Oa .$ 10 humana V 11 pompam C conuiua I/ 1? zzanus (cf. lin. 12) Petri] patri I7 19 anus 12turbabaturibifamilia O Dz cuta 19] cute( ?) V 19 zzanus, tutba W^ I9 zanus conuiuii] -ii sup. ras. V (cf. Jin. 11) 13 non edacitas ibi /ransp. W^ 14 intrabat C Pa 16 tecepturos PL 17 nostte V 1? anus 19 febricitantem J O Pb 20 uidit] indicat O occurrentum] I/ R. W Pf, -trentium cezeri 21 salutantum] I/ W/, -tantium religsi ^ pompam] et adZ. O 24 desperate omnes praeter V.— manum] V C Pa, manus ce/er? deitatis] diuinitatis Du 202anteoz.Pf | 28quem W J O Pf Pb S

24]

ro8 30

35

SERMO

XVIII, 3-5

infirmitas, ubi auctor salutis assistit ; accessus illuc mortis nullus est, ubi uiuificator ingressus est. T'enwit, inquit, manum

eius. Quae necessitas tangendi erat, ubi inerat uis iubendi ? Sed Christus tenuit manum mulieris ad uitam, quia Adam de manu mulieris acceperat mortem. Tenuit manum eius, ut quod manus praesumentis amiserat, manus repararet auctoris. Tenuit manum eius, ut acciperet indulgentiam manus quae carpserat de morte sententiam. 4. Et surrexit, inquit, e£ ministrabat ei. Et Christus mulieris

indigebat obsequio, et mulieris prouectae aetatis, senectutis summae, filiis adgrauatae ? Sic in domo Petri non erat uernula, 4o non minister, non familiaris, non propinquus, certe uxor, quae

matris obsequium praeueniret ? Et. ad summam,

Petrus ipse

causas suae uerecundiae non uidebat, ut hoc anus, hoc socrus

faceret magistro discipulus quod debebat ? Fratres, Christus ab illa humanum non exigebat obsequium, cui ministerium 4; diuinitatis impenderat ; sed ministrare illam ad indicium redditae sanitatis admisit. Christus sic fugat morbos, ut uires pristinas mox reducat. Vbi curat ars, ibi infirmitatis nulla residet lassitudo ; ubi sanat uirtus, ibi languor uestigium non relinquit. $0 9. Sed in hac lectione ne quid spiritalis intelligentiae lateat, si scire uolumus, uerborum floscula non quaeramus. Qui maturitatis fructum quaerit, despicit amoena camporum. Violae, rosae, lilia, narcissus grati flores, sed gratior panis. Quod est odor naribus, hoc est auribus sermonis ornatus; 33

quod dat panis uitae, hoc scientia dat saluti. Seponenda est ergo eloquentiae uoluptas, quando scientiae apponitur fortitudo.

30/31 Matth. 8, 15.

34 praesumentis] Adam scilicet, quem Sedulius quoque

Carminis Paschalis lib. II, u. 4 (HuEMER, CSEL

3* Matth. 8, 16.

X, p. 44) praesumptorem uocat.

50 cf. serm. L, ad lin. 32.

29 actor J ^ adsistit $, asi- O Pf I? z;anus 30 uiuificator] V/ O C Pa, -catotis ceferi — 31 inerat] aderat C Pa $, erat Du Pb iubendo / Pf P£ 33/34 ut quod manus zsq4e auctotis ozz. W/ ob borzoeot. 34 repararet] recupetaret R actotis J P5 35 accipiat V^ 3? ei] V R, eis reliqui et Christus] an Chr. Pf Pb, aut Chr. C Pa, Vt quid ? Christus J O Dz, Vt quid Christus .$ 38 obsequium V I?;zanu: W Pf 89 filiis] tediis J C Pa 5, filiorum tediis O aggrauate ? (/nZerrogando) Du Pf 40 propinquis V/ C Pa, -qus J 5 1o cette] non Pb,non add. J O Du C Pa $,ueladd. Pasc. uxotquae]uxorque Pf ^ 41 perueniret R 42 causam W P5 43 facere l7 1? zzanus— quod debebat discipulus ?ransb. J O C Pa S 4* cure P5 nulla] e. V, non nulla J O .$ 29 zzanus 48 langot 5 I9 zanus 49 relinquid I7 1? zzanus D0spiritualis Du Pb Pf X 51i floscula] V. R. W' Dz, flosculos ceferi 92 matutitatis (matura- R)] satutitatis Meurs. 53 gratis R 55 scientia] sententia O 56 apponitur] ex W (.$ babe? in marg. ex 29 manu : uel apponitur), quae lectio iam ut conatus enendationis apparet ; deponitur ce/eri codd., deposcitur ed. fortitudo oz. P»

SERMO XVIII, 6-8

I09

6. Cum uenisset, inquit, lesus in domum Petri. Ad domum Petri uenit Christus, ut domus Petri ueniret ad Christum.

Tunc ad domum Petri uenit Christus, quando habitacula nostrae carnis intrauit. Cum. wenisset lesus in domum Petri. Quae est domus Petri ? Illa de qua dicit dominus : Et tu, domus Iuda, non es minima in principibus Iuda ; ex te, inquit, exiet dux, qui regat Populum meum. Vnde et apostolus : Ex quibus 6 A Christus secundum carnem, qui est deus benedictus in saecula.

6o

4. Cum uenisset in domum Petri, uidit socrum eius iacentem

et febricitantem. Vidit synagogam iacentem in perfidiae suae tenebris, decumbentem sub suorum sarcina peccatorum, uitiis usque ad frenesem febrientem ; et ideo tenuit manum eius, 79

75

quia non tantum uerbo, sed et manibus Iudaicae gentis operatur salutem. Audi prophetam : Dews autem rex moster anie saecula operatus est salutem in medo terrae. T'enuit manum eius, ut ante manus eius prophetarum sanguine mundaretur, quam administrationis ecclesiasticae sumeret sacramentum. Ef surrexit ei ministrauit ei. Hinc est quod erecta est quae iacebat, et ministrabat Christo, dum sanctificat manus suas modo in

8o

operibus bonis, quas ante malis operibus polluebat. 8. Vespere, inquit, facto obtulerunt ei multos daemonium habentes, et eiciebat spiritus uerbo. Hoc humanitus quomodo intelligi potest, ut contempto die, uespere multos et male saucios salutis auidi ad salutis remedia baiularent ? Sed uespere est cum finitur dies saeculi, mundus a luce temporum cum declinat. Sero lucis redditor uenit, ut nobis gentibus, qui in nocte

uenimus saeculorum, diem redderet sempiternum. Vespere 85 autem [acto obtulerunt ei multos daemones habentes. V espere, hoc

B8 et 61 Matth. 8, 14. 62/64 Matth. 2, 6. 64/65 Rom. 9, 5. 66/67 Matth. 8, 14. 68/69 uitiis ;sg4e ad frenesem] in uitiorum frenesim serm. XLI, lin. 54. 71/32 Ps. 75, 12. *2 Matth. 8, 15. 74/45 ibid. 78/49 et 84/85 Matth. 8, 16.

62/66 quae est domus usque in domum Petri add. in zarg. J ab ipsa I^ ut uidetur manu, quae uerba baec propter bomoeot. omiserat 62 dominus] propheta Pa .$ 64 reget C Pa S meum] Israel (israhel 5) «22. J Du.S 65 qui est] /oco borum uerborum adest in Pb spatium uacuum deus] V RW, om. ceteri 66 uenisset] Iesus a4Z. 69 fre68 uitiis] intus P^ in perfidiae] in ozz. Dz 6? febrientem .$ W 70 et manibus] febricitantem / Pa 29 zanus nesim V7 J O Du Pa $,-sin Pf Pb 42 eius oz. Du 91 salutem] ad praezit. O opetabatur C Pa .$ inm. J O "74administrationis] V, sangwinei W $3 prophetarum] a praezzit. Pf C Pa S hinc est ei] V. R Pf, eis ceteri "5 ministrabat PZ ministrationis re//jguj modo manus suas /ransp. Jg 76 ministrat J O Pf P5 Pa S quod] hoc est / .$ daemonia polluerat Pf. — 78 inquit autem W *? operibus malis Zrazsp. Pf male saucios S0 multos] inretítos R 79 humanitus] manitus Pz 1o W Pb remedia rep. V .$ (5 infine $1 auidi] / R VW Pf, auidos cezeri et Zransp. C Pa baiularentur 1 W (qui perperam, uti uidetur, signum interrog. interlin. e£ initio seq.) 85 demo83 in nocte] in oz. Dz 82 seculo C uespet J pretati sunt) nia J P5 .$, demonium C Pa

248

IIO

9o

95

SERMO

XVIII, 8-9

est, nouissimo tempore nos gentes offert domino apostolorum pia et deuota solemnitas, et pelluntur daemones, qui nobis idolorum cultibus imperabant. Audi prophetam : Omnes dii gentium. daemonia. lgnorantes unum deum innumeris diis seruiebamus sacrilega et sordidissima seruitute. Ef eijciebat spiritus uerbo, quia ad nos Christus carne non uenit, uenit uerbo. Vbi ergo uenit fides ex auditu, auditus ber uerbum, nos fecit liberos daemonica seruitute, daemones reddidit ex impia dominatione captiuos. Hinc est quod daemones sub manibus 249 nostris torquentur imperantibus nobis, qui nos subiciebant lignis, lapidibus addicebant, et uacuas cotidie per figuras inani timore uexabant. 9. Modo

est, fratres, ne nos infidelitas ad eorum

reuocet

seruitutem ; non laqueemur auguriis, non diuinatione fallaIOO

mur, non capiamur sortibus, non a manibus inducamur,

non

seducamur mortibus, non pestibus anhelantibus captiuemur ; sed nos nostrosque actus commendemus domino, conmittamus patri, credamus deo, quia tempus, sicut deus, hominum agit ; 105

et ideo, sicut pater, actus dirigit filiorum, et ut dominus curam familiae non relinquit.

88/89 Ps. 95, 5.

90/91 Matth. 8, 16.

92 Rom. r1o, 17.

$6 tempore] quando a4. C Pa offert J O Du Pb $, offerzet( ?) W, offerte Pf C Pa. domino] deo O 86/8? pia apostolorum zransp. Dz 84 pia] fuit 247. C Pa sollempnitas J O .$, solempn- Pf IW, solennitas PP, sollemnitas V ezc. et pelluntur] expelluntur W, ut (et Pa) pellerentur C Pz, a nobis add. codd. praeterquam VR 88 cultus C Pa $ Totam itaque periodum 85/88 C Pa sic babent : Vespere, hoc est nouissimo tempore, quando nos gentes offerre domino apostolorum pia fuit et deuota sollemnitas, ut (et Pa) pellerentur a nobis demones, qui nobis ydolorum cultus imperabant 91 carne] add. pos? uenit in zzarg. J uenit 19] petuenit C — uerbum I/ 92 Vbi ergo uenit ? Fides e/r. interbungunt V. e£ ali 93 demonica] O 5$, a demonica Dz, demoniaca J, dominica cezeri seruitute dominica /raz;. W' ^ 96 lignis] linguis J 96/9? et uacuas zsque uexabant ozz. Pb 96 uacuas] pet praeit. W JO S figutas] pet Praemit. C Pa 98 modo est fratres] est oz. R, modo caueamus fratres J O, modo fratres caueamus 99 laqueemur] illaqueemur C Pa $ ^ 100 non a manibus z;4ze mortibus oz. WW ob bonoeot. a manibus] V, amenibus R, amnibus ( ?) Dz, numinibus reliqui 103 tempus sicut] non tempus sed I/ ^ hominum sicut deus agit Zramsp. C Pa S hominum agit sicut deus /ran«p. 5 104 ideo oz. C Pa filiorum dirigit 7ransp. Da

SERMO XIX

PL

DE EODEM SECVNDVS 4SEV» 2)

IO

DE

EO

OVI PROMISIT SE SEQVI QOVOCVMOVE IRET

CHRISTVM

1. Hodie euangelista sic coepit : Videns, inquit, Iesus turbas circa. se, vussit ire trans fretum. Quotiens circa dominum se indocilis turba diffundit et iactatur in conscientiae procella, quietem deserit, petit fluctus, portus praeterit, naufragia intrat ; ad excelsa contendens, mergitur in profundum. Tunc Christus hoc mare talibus turbatum turbis transfretari iubet. Videns, inquit, lesus turbas circa se, iussit àre trans fretum : non ut fugeret homines, qui hominum uenerat ad salutem, sed

insipientibus inducias dat rediendi ; errantes ut reuertantur expectat ; patientiam praebet ad ueniam, qui non uult proferre I 5 sententiam ; sustinet contumaces, qui uult non perdere, sed saluare quod fecit. 2. Accedens, inquit, «nus de scribis, ait ill : Magister, sequar

2o

ie quocumque veris. Decidit, non accedit, qui promittit incaute. Deum sequi se ad omnia posse quis promittit ? Dixisset cautius : Sequar te quocumque iusseris ;humanius certe : quocumque uolueris. Sequar te quocumque deris : sic dicit qui inter se et deum quid intersit ignorat. Sic dicit qui Christum deum non intelligit, sed magistrum. Sequar ie quocumque ieris. Petrus per mare sequitur; sequitur, sed mergitur ; ad pas-

5/6 et 11 Matth. 8, 18.

Codd

D

16/17.21 et 23 Matth. 8, 19.

RIESIROSPLEDPEG Pa

T.

Inscriptio : De eo qui ptomisit se sequi Christum quocumque iret] ex C Pa .5 T 29 manus B sic] sicut Pf 19 zzanus coepit] suscepit C Paz 6 transfretum OPa T indocilis] V R WW, in oculis ce7. * in conscientiae] insconstancie 7/z W J[ procellis ozznes codd. praeter V, utrum rectius nescio, nisi legendum sit inconstantiae procellis pottus oz. Pb 9 intrat] et aZ. T 9/10 tunc usque iubet ozz. PL 9 tunc] mate add. e? exp. Pf 10 Christus] cum ag7. J O .$ tutbatur J.$,turbabatur O Pf ^ transfretati 11 turbas Iesus /ransp. Pf transfretum J O Pa T 12 fugitet l/ 1? zanus — 13 rediendi] V W Pb, erudiendi R, credendi ce/. erraneos Pb 14 expectans I/ ^ 15 non uult perdete rans. C Pa T 17/18 magister usque ietis ozz. Pb 18 decedit W7 incaute b; R. 19 deum sap. Jin. add. 29 manus V. 19/21 quis promittit usque uolueris oz. Pb quis] qui cod. frane., qui sic interbungunt : posse. Qui promittit dixisset... dixisse P/ ^ 20 humanus Pa 1? zzanus T 1o 21 sequat te q.

ietisozz. W' sicdicit] sed praezzz. C Pa T 22intersit$ ^ sic dicit qui dicit deum Christum R 23 sequat] magistet praeziz. C Pa .$ T 24 sequitut sezzel babet unicus J, quaero an iure metgit O Pf 24/25 ad passionem sque negat et oz. Pf

Ny bis)

II2 2

vA

5o

SERMO

XIX, 2-3

sionem sequitur, sed negat. Et si Petrus sic deficit, sic succumbit ad pauca, iste quis est, qui se ad omnia sequi dominum sic promittit ? Sequar te quocumque ieris. Sic dicit iste, quasi posset cum Christo subire conflictum, ignominiam crucis adire per gloriam, intrare mortis arcem, mortem mortificare per mortem, penetrare ignotos tartari sinus, diripere inferni uincula, saeculis reuocare per

iam duratas animas, oblitas corpora, concutere terram,

lucem, propria saxa scindere,

sepulchra reserare, educere sepultos ab inferis, testes suae resurrectionis afferre. Adhuc adiciat iste ire quocumque uadit 3 vA Christus : supersedeat humeros angelorum, conscendat caelos, consedeat patri, apicem teneat omnium caelestium dignitatum. Ad ista Christum, ad haec dominum scriba stultus, super251 bus uernula, sequi se dominum cur promittit ? 3. Sed accipit a Christo tam dignum pro tanta praesump4 o tione responsum : Vulpes foueas habent, et aues caeli nidos ; fibus autem hominis non habet ubi caput swum reclinet. Quid est hoc ? Vulpis uiribus infirma, calliditate potens, inuentrix doli, fraudis artifex, simulationis magistra, simplicitate uacua, 45

plena strophis, auium domesticarum praedo, tectis familiaribus inimica. Merito hanc Christus in typum format Herodis, principis Iudaeorum, qui pristinae libertatis oblitus, sub Romana

seruitute

consistens,

dominabatur

arte, calliditate

regnabat, imperabat fraude, praesidebat dolis, simulatione pollebat; et quia ab exteris gentibus non ualebat referre j o praedam, familiarem plebem, uernaculos populos uelut aues

27 Matth. 8, 19.

36 consedeat] cf. sermm. XXI, lin. 55 ; XXII, lin. 54 ; LVII,

lin. 119 ; LVIII, lin. 69 ; LIX, lin. 79 ; LX, lin. 116 ; P. DE PuwrEr, Les £rois bozzé-

lies catéchétiques du Sacramentaire Gélasien, apud Revue d'Histoire Ecclésiastique s (1904) T1440/41 Matth. 8, 20.

25 sub cumbit .$ 26 quis] qui V/ R W C Pa dominum] deum 7 J 38 adire, per gloriam intrare e/c. W' O Pb Df ita interpungendo 29 per glotiam] in gloriam .$ arcem (artem .$) mortis Zransp. J .$ mortem] mortis Pa T, ozz. J, mofttuos Ph mortificare] uiuificare P5 (mortuos uiuificare) 30 ignotis I7 18 manus sinos l/ 1? zzanus dirumpere P5, disrumpere $5 31/32 saeculis usque pet cotpota ozz. Pb 31 saeculis iam duratas] s. iam durata W' O, s. iam duratam J Pf, secum iam diu gratam C Pa (gratas Pa) $ T oblitas lucem] o. lucis R, oblutas luce V/, oblutas ad lucem coni. Mita, qui in seq. proptia ozz. (saeculis diu gratam animas oblitas ad lucem reuocate...) proptiam Pf 32 concutere] contere Pa 189 zamus 93 infernis Pf testis .$ 34 ad huc] ad hunc T $5 super sedeat T humeros] V R W, humeris reZigui caelo CPa 36consedeat] V/ R. W O, consideat cezeri 38 uetnacula P5 se ozz. Pb 39 tam] V R W,iam ce£eri 40 aues] uoluctes T 42 uulpes W' J C Pa $ T fortasse recte 44 strofis V/ O S alique texti R, testis Pa 45 hanc] huic W7 format] ex P5 Pf C Pa T, formam WW, et formam V R J O $, sed quaero utrumnam legendum sit efformat Haerodis] praetulit «47. W (huic Christus in typum formam Herodis praetulit) 46 Iudaeorum] inducit eZ. J .$ (formam Herodis... inducit) 49 quia] qui O Ph Pf'$ non ualebat gentibus Zransp. .$

SERMO

XIX, 3-5

IrG

domesticas deuorabat. Probat hoc Christus, quando Herodi mandat : Ite, dicite uulpi illi. Vere uulpis, qui regnum dolis rapuit, quod nec nascendo meruit nec uiuendo. Hic ergo Herodes in corporibus scribarum neque ad necem Christi 55 foueas

6o

65

7o

7

8o

sibi suorum

scelerum

collocauit,

nec

reliquit locum,

ubi Christus caput suum, quod deus est, reclinaret. 4. Vulpes foueas habent et aues caeli nidos. Aues hic quosque appellat daemones in aere uolitantes, qui et ipsi in pectoribus scribarum malitiae suae nidos fecerunt, ubi tota nequitiae suae germina procrearent. Hinc est quod ubi se diabolus Iudae animo inmiscuit, mox et concepit doli fructum et crimen peperit proditoris. Videtis quia scribam Christus non reppulit uolentem, sed fingentem prodidit, et horruit praesumentem. Aut quare Christus, quare pietatis auctor, largitor salutis, istum uenire uolentem prohiberet, qui mox alium discipulum ire cupientem retinuit, ne abiret ? 5. Alius, inquit, discipulus ait : Domine, permitie mihi rimwm ire et sepelire patrem meum. Iesus autem ait illa : Sequere me, et dimitte mortuos sepelire mortuos suos. Numquid sic Christus negat ultimum pietatis obsequium, uetat extremum munus parentibus, quod debetur ? Non pietatis obsequium negat, sed diuinam praeponit humanis affectibus seruitutem. Audit quod discipulus dixerit : Permitte mili primum ire et sepelire patrem meum. Hoc ei non primum esse debuit, sed secundum. Terrenus pater caelesti postponendus est patri. Sequere me, ei dimitte mortuos sepelire mortuos suos. Hoc est dicere : Me sequere ad contumeliam passionis, ut mecum possis ad resurrectionis gloriam peruenire. Dimitte mortuos sepelire mortuos suos. Fidei filius ad domum perfidiae quid rediret ? Salutis proles perditum cum perditis cur defleret ? Resurrectionis pignus ad sepulchra genitoris quid curaret ? Sequere me, et dimille mortuos sepelire mortuos suos. Quomodo sepeliunt mortuos suos ? Fratres, ipse dixit : Ego swm wita. Quod est anima corpori, hoc est animae Christus. Sine anima corpus 52 Luc. 13, 32. 5v Matth. 8, 20. 60/61 cf. Ioh. 13, 27; setm. XXXVII, lin. 34. 67/69 Matth. 8, 21-22. 133/44 Matth. 8, 21. 25/16 et 81/82 Matth. 8, 22. 83 Ioh. 14, 6.

51probat]at / ^ quando]quomodo W/ ^ 32uulpis] uulpes / C Pa $ T (cf. ad uulpes uere Zransp. T 54 corpotibus] cordibus J.$ 55 nec] non Jin. 42) reclinet J — 59 quas56 dei WW ^ estdeus zransp. JPb Pf C PaS T OS 59 58 appellant Pf ^ pectoribus] peccatoribus R que PP Pf C Pa $ T 61 fructum] -ctus Js 60 procrearunt I7 fecerant P5 militiae J 19 zzanus 62 quia] crimen Christus add. e; de. Pf ^ repulit J Pf W aliique dolum P£ 66 abiactot J w£ ei solitum 64 quare pietatis] aut praezzit. iterum codd. franc. 42 proponit JW 69 dimitte mortuos] suos a4. e exp. P» ret] iret / C Pa.S T audite quid V/ 29 zzanus W' J Pb Pf C $ T utrum affectibus humanis Zransp. .$ 76 75 post ponendum .$ 74 hoc] enim adZ. W' recte nescio, audit quid O 80 prolis / —— 81 ad sepulchra] de sepulchro / dimitte mortuos] suos 242. T 82 sepeliunt] mortuiadZ. W JO C Pa.$T cufatet] curtetet C Pa T (-cto J) O.$

SERMO XIX, 5

II4

anima 85 non uiuit; non uiuit anima sine Christo. Recedente horror cinis, 255 uermis, putredo, , mox corpori fetor, corruptio et omnia

uisu

detestanda

succedunt ; discedente

deo con-

uanitatum

cinis, 1n-

festim uenit in anima perfidiae fetor, corruptio criminum, uitiorum

90

curabatur

95

putredo,

conscientiae

uermis,

fidelitatis horror, et fit in corporis sepulchro uiuo funus animae iam sepultae. Accedebat ad causam quod cadauer perfidiae perfidis agebatur obsequiis, et impietatis ministerio pietas : Ingressus,

inquit, lesus domum drincifas, uidit

symphonias. Numquid tales piaculum de pietate non faciunt, qui ad luctum musicam, ad funera suorum extranea lamenta conducunt ? Vbi uero planctus non est, ibi est empta et mercennaria cantilena. Mortuum non artifex fistula, sed simplex plangit affectio. Christus ergo discipulum suum non deesse uoluit exsequiis paternis, sed profanis luctibus noluit interesse.

89/90 infidelitatis borror. Dez Ausdruck fehlt in den besten Zeugen und befindet sich nur in der Gruppe C Pa T .$. Doch die rhetorische Figur, wie auch ihre syntaktische Stellung sprechen für die Echtheit. 90/91 ez fi? in corporis sepulchro uiuo funus anizmae iam sepultae. Die Stelle ist unsicher. V liest e fi? in corporeis (corpore R) sepulchrum uiuum funus animae iam sepultum. Sepulium ist auch von den anderen von mir kollationierten Handschriften belegt ; es Scheint mir aber korrupt zu sein ; aber meine Korrektur kann nur eine Konjektur

sein. 92 impietatis ministetio pietas cutabatur] similia ex antiquorum christianorum scriptis uide apud P. vou Moos, Consolatio. Studien zur smiüttelalterlichen Trostliteratur über den Tod und zum Problem der christlichen Trauer, vol. 3/3 (Monaci, 1972), p. 279 : sub num. 1312. 93/94 Matth. 9, 23. 86 corruptio p. u. cinis ozz. W/ üermes JePbsP ROSE 87? cumfestim Ph 88 uenit in anima] tenet animatum I animam R J C.$ T perfidiae] peccatorum C Pa. S T perfidiae fetor oz. J O Pb Pf 89scinis T 89/90 infidelitatis (et praemit. S, qui in seq. ante fit og. et) hortos] ex solis C Pa S T (ef. comment.) 90 corporeis sepulchrum uiuum V, cotpote sepulchrum uiuum R 91 sepultae concio cum ed., sepultum ozznes codd. (cf. comment.). accendebat R 92 impietas W 94symphonias] V R. W, -am cezeri nonquid J/ 935 musica R 96 conducunt] concludunt V7 ubi... ibi] ibi... ubi UJ 98 de esse $ Zuxza modum separandi buic cod. solitum 99 exsequiis] obsequiis T' 79 paternis exsequiis Jransp. Pb, paternis obsequiis Pf ^^ inter esse $

XX MONITVM Quod olim haec delectabilis exhortatio ualde placuit plurima homiliaria Italica mediae aetatis testantur, ubi praesens homilia communiter sub nomine sancti Seueriani seu Seuerini episcopi legebatur. Ego, praeter usitatos, septem codices sequentes contuli : Casan. Romanum Casanatensis Bibliothecae 717, f. 103"-104Y, saeculi XII. Flor. | Florentinum Bibliothecae Medic. Laurent. plut. XVI, 41, f. 89v90*, saec. XII. Fler. b eiusdem Bibliothecae plut. XVII, 56, f. 47-48, saec. XII. Kane Princeton, Vniuers., Med. & Ren. Coll, ms. Kane Num. 17, f. 39-39", etiam saec. XII. Mafir. Matritensem Bibliothecae Nationalis 78, fol. 25-26, eiusdem saec. XII. Sess. Romanum Bibliothecae Nationalis Sessotianum 6 (XXX), fol. 42Y-43*, saec. XI. Vall | Romanum Vallicellianum Ms. Tom. XXVI, fol. 124-126, saeculi XI uel XII.

Hi codices testes traditionis seuerianeae seu praefelicianae sunt, sed dolendum est quod eotum textus incuria librariorum satis deprauatus euasit. Praesertim Mar. et V/a//]. mendosissimum textum praebent neque dignum ut omnes lectiones uatiantes in apparatu nostro tecipiantut ; recipimus tamen, ut indoles codicum euidentius eluceat. Vero similiter praesens. sermo in parte deperdita codicis 44 continebatur (cf. Los serzones, p. 14) et iam citca annum 930 uel fortasse prius a monachis Casinensibus in opere Dei legebatur (cf. ibid., p. 16). De reliquo difficile est de subatchetypis. iudicare. Vt certum appatet codices adlatos sibi inuicem exemplaria non. fuisse. Casan. tamen et F/or. b ex eodem subarchetypo probabiliter fluxetunt ; alterorsus cetera manusctipta specialem inter se affinitatem habent. Matr. Kane et Flor. ad eam classem pertinent, ex cuius subatchetypo codex quoque 5255., qui paulo antiquior est, processit. Mar. et Kane intet se atcto uinculo connexi sunt. Quibus nonnisi principalia lineamenta cognationis: codicum exposui ; exstant praeterea consensus quidam non minoris pretii inter Marr. et Casan., Matr. et Flor. atque inter F/or. et Flor. b.

SERMO XX

PL

DE EODEM TERTIVS (SEV» DE EO QVOD CHRISTVS DORMIEBAT

IN NAVI

1. Ecclesiasticae lectiones sic diuino dispensantur archano, ;ut et peritis scientiam conferant altiorem, et simplicibus salutaris intelligentiae gratiam largiantur. Ascendente, inquit, in nauiculam Christo fecisse motum magnum refertur ausa tempestas. Ascendente, inquit, eo àn nauiculam secuti sunt eum discipuli eius. Et ecce motus magnus factus est n mari, ita. ut 1o 4awicula operiretur fluctibus, ipse autem dormiebat. Mare quod pedibus Christi tumentia terga submisit, strauit in plano 254 uertices suos, motus frenauit, astrinxit fluctus, et per liquentem uiam saxea soliditate seruiuit, modo quid est quod usque ad periculum sui saeuit, furit, contendit auctoris ? Quid ipse i; Christus,

futurorum

fpraescius,

praesentium

sic

uidebatur

ignarus, ut instantem procellam, tempestatis horam, tempus

8/10 Matth. 8, 23-24.

12/13 cf. ad lin. 18 sermonis L.

Codd. : Casan. Flor. Flor. b Kane Matr. Sess. Vall. (consensus horum codd. — 5eu.), V RW, J O, P£Pb C Pa,5 T.

Inscribiio : klomilia (Omelia V/L, Expositio Kaze) sancti Seuetini episcopi (aepyscopi l/4//., episcopi ozz. F/or.) Flor. Kane Vall., Vnde supra. Sermo sancti Seuetini episcopi Mar., Item sermo sancti Seueriani Casaz., Sermo sancti Seueriani

ptesbyteti For. b, De eo quod Christus dormiebat in naui] ex C Pa .$ T (5 praeit. Sermo), Zi/ulo auteza carent Sess. Pb 4 lectionis l/2//. 1? zzanus Matr. diuino om. Casan. Flor. b B conferens Pa 1? zzanus 6 intelleg- F7or. F/or. B Marr. Vall. ascendentem .Sess., eo add. Marr. inquit ozz. Seu. (-Matr., qui babet

inqui)

/ O — * in nauiculam] in ex 2* zzanu sup. lin. V, om. W nauicula Sez. T — magnum motum Z7ransp. Flor. refert l/alJ. W' — 8 tempestate Marr. inquit eo in] in eo in-

(-FJor. Matr. Sess.) C Pa uasa] aura V/z/, casu quit Zransp. V'a/J., eo inquit (-Hlor.)C Pa T — sequuti in plano] transiuit in plano

in Casan. Flor. Kane Sess., eo oz. Marr.

J — eum ozz. J 10 quod] quidem C O P2 Pf, transiuit in planum J C Pa $ T

nauicula ez.

11 sttauit 12 uertices

suos] uettices suas Kane 19 zzanus, uertice suo Marr., uettices sui J O, uortices suos

coni. Mantelli, uexticem babent C Pa $ T, qui suos ad motus referunt (suos motus) motos

l/ I9 zzanus R.

adstrinxit Mar. Sess., adstrinxit Kane, asstr- I/ C

fructus Marr. liquantem J C Pa.$ T — 13 saxeam soliditatem Marr. Sess. 1^ manus, saxeas soliditates J O Pf P5 5, saxea solitate s/c Casan. Kaite, saxi soliditate coni. frustra Lat. — seruauit Kane J O Pb 29$ — quid est] Casan. Flor. Flor. b Vall. JO C $ T, quidem Kane Marr. Sess. W Pf, quod est ceteri quod usque] quousque Matr. W, quod ozz. Kane 14 ad periculum] ad aZ. sup. lin. 2» manus ] furit contendit ozz. J $, furit et c. Pf ^ auctoris] aucto Marr., act- J quid] quid est quod $ T 2* manus (quod add. sup. lin. a 29 manu T), quid est ? C Pa T 12 "manus, quod Flor. Flor. b $ess., quo Kane. Marr. ipse oz. C Pa T 15 futurorum Christus fransp. Sess. 16 ut] aut Casaz. tempestis T' 1o hora Vai. tempus] tempusque Ca:a7., ortum JW

SERMO XX, r-2

20

periculi non caueret, sed inter uigilantes omnes tunc solus teneretur in somno, quando imminebat sibi suisque tam grande discrimen ? Fratres, gubernatoris peritiam non probat temperies serena, sed procellosa tempestas. Blandiente aura nauem regit ultimus nauta; in confusione uentorum primi quaeritur ars magistri. Hinc est quod discipuli postea quam uiderunt sibi industriam nauticam deperisse, in se maria saeuire,

25

Br

se fluctus

petere,

aduersum

se uentorum

turbines

conuenisse, ad ipsum gubernatorem rerum, uectorem mundi, elementorum magistrum, trepidi confugerunt, petentes ut sedaret

fluctus,

periculum

submoueret,

salutem

redderet

desperatis. Denique ubi iussio sola addixit mare, recussit uentos, tulit turbines, dedit quietem, nauigantes ipsum esse 30

omnium

sentiunt, credunt, fatentur auctorem.

Sed iam quod

intus est proferamus. 2, Vbi Christus ecclesiae suae nauem mare saeculi transfretaturus 35

ascendit,

gentium

flabra,

Iudaeorum

turbines,

persecutorum procellae, uulgi nubes, daemonum nebulae sic ruerunt, ut totius mundi fieret una tempestas. Regum spumabant

undae,

feruebant

potestatum

fluctus,

sonabat

rabies 255

traditorum, populorum gurgites rotabantur, perfidiae notabantur scopuli, mugiebant litora christiana, lapsorum naufra-

32 cf. serm. XXXVII, ad linn. 32/33. 17 caueret] praecaueret Pasc., auerteret Seu. (-Vall. Flor.) inter] add. sup. Jin. 29 zanus O, integer Marr. Sess. 18 teneretur] Sez. W. J Pb $, tenebatur C Pa T, tenetur reliqui suis sibique Zransp. 5 tan V/alJ. 19 grandem Sess. discriminis Marr. peritiam] ex ezzend. V, peritias 19 ? 20 autea Marr. 21 confessione For. 5 primum R 22 hinc est] est ozz. Val. 93 industria nautica F/or., industria nauticum W, industriam nauticum V I? zzanus ? R. 1» ganus

matia] in praeit. Marr. despetis se Marr. Pf, industriam naute R. 29 zzanus 24/28 se uentotum sque ad ipsum oz. 24 saeuire] furere / — fulctus Marr. 28 rerum uectorem] J O C Pa 5 T, om. Sess. Flor., terum conditorem Matr. Casan. Flor. b, redemptorem Val/., terum uictorem ceteri, rectorem Znutiliter proponit 29 sedarent $ess., se daret For. 26 trepidi] tepidi sze Marr. Lat. (cf. ed.) iussio] ius scio Mgr. 28 desperati C, desperantibus l/2//. tedetet Marr. recussit] tetorsit F/or., teptessit Kane, reclusit sola addixit] solidauit Kare 29 tulit] 77 sustulit zzanizer ezzend. Meurs. R J, retudit az repercussit coni. Lar. quietum nauigantem dederunt Val. turbidines Mazr., tutbini F/or. 30 sentiunt omnium Zragmsp.Pf ^^ actorem esse] oz. C Pa, sup. lin. O Marr. 31 intus est] interest / — 32 nauim For. b, naue Pf iam oz. Marr. yi transferaturus Mafr., transfreturus V/ — 33 gentilium Sez. (-Casan. Marr.) 34 persecutorum sque nubes oz. C Pa T flabra] fabra Marr. V'all., om. W reges Vall., totius] totum Marr. 38 tuerunt] ittuerunt P5, ruetuerunt Marr.

36 feruebant] fermebat Marr., seuiebant J O C Pa $ T — poregnorum J O sonabant W/ . 3? traditorum sque testatum] undae add. Kane Matr. Sess. totabuntut Mazr., ozz. populorum] ftemebat add. V'a//. totabantut ozz. Kane 3? perfide Va/J. 3«/39 rotabantur usque uexabantur oz. Pb ob bomoeot. f 38 scopoli notabantur] notabuntur Marr., rotabantur W' Pf, natabant O V. 19 zanus W Matr. — naufragio F7or. JO

IIS 40

SERMO

XX, 2-3

gia uexabantur, et erat totius mundi unum discrimen unumque naufragium. Tunc discipuli accedunt ad dominum. Suscitatus ergo à discipulis Christus

mare,

hoc est mundum,

corripit,

tranquillat orbem, reges mitigat, potestates placat, sedat fluctus, componit populos, Romanos efficit christianos, ipsosque executores uerbi christianae fidei reddidit, qui fuerant 4 I persecutores nominis christiani. Hanc tranquillitatem seruant principes christiani, ecclesia tenet, habet christianitas, gentilitas ammiratur. 9. Tunc, inquit, surgens imperauit uentis ei mari, et facta est tranquillitas magna. Porro homines alli mirati sunt dicentes. : 5 o Qualis est hdc, quia uenti et mare oboediunt ei ? Discipuli sunt hi, qui accedunt ad dominum, qui suscitant eum, qui saluari se humili supplicatione deposcunt. Homines dicuntur, quia elementa Christo taliter oboedisse ammirantur. Vere homines sunt, et saeculi homines, qui mirantur ad oboedientiam Christi 55 mundum sic esse conuersum, qui templorum uertices uelut undarum tumores stupent sic esse deiectos, qui idolorum spumas, daemonum uident turbines sic fugisse, quos attonitos reddit christiani nominis toto orbe profunda et diffusa tranquillitas. Et uere, fratres, dormiente in morte Christo ecclesiae 6o

magna est exorta tempestas ; resurgente a mortuis Christo

58 profusa et diffusa ist eine sehr dem Geschmack des Chrysologus entsprechende Alliteration, die aber nur von der ersten Hand eines einzigen Zeugen belegt ist (Pf) ; ich habe sie trotzdem im Text beibehalten.

40 cf. Matth. 8, 25.

48/50 Matth. 8, 26-27.

96 cf. serm. L, ad linn. 7/8.

41 a discipulis oz. Mazr. Christum .Sess. mundus Vaj/. 42 tranquillum Vall. potestatem T/a//. sedat] sed ad F7or. 43 Romanos efficit chtistianosom.W' ^ ipsosque]ipsos IF, ex ipsisque J C Pa $ T, ex ipsis O 44 uetbi om. Pb fidei sup. Jin. add. Kane teddit Casan. Flor. b Matr. Vall., xeddat Sess. fuerunt Marr. 45 nomine V/a//. christiani] -ni ex ezzend. Vall. chtistiani nominis /ragsp. 46 ecclesia F/or. Kane Marr. J Pf ^ tenent Flor. b habet ozz. Vall. habet christianitas ecclesia tenet /ransp. C 48 uentus Vall. 49 illi ozz. F/or. Kane Marr. 50 uenti] et praemit. Kane Sess. J Pb mati l/a//J. R. I manus sunt 07z. Sess. 51 hii Casan. Mar. W J Pf CS accedunt] Kaze W 29 Pb C $ T, ascendunt cezeri qui suscitant] qui ozz. Kane saluari] eum add. Val. 52seom.W humilis Mar. supplicationem Vall. homines] autem adZ. C Pa .$ T quia] qui Casan. Flor. b Vall. 53 helementa R 64 et saeculi homines rep. V W' ——— qui om. V , erasum ut uidetur, quia litt. yn seu prima seq. uocabuli sup. ras. legitur Bb sic ozz. Casan. Flor. Flor. b Sess. templum Marr. timoftes $ess., timorem Tall. 5* daemonum oz. Flor. Matr., turebantut Casan. Flor.b

uident] uiderit Mar. Sess, uelut Casan.

Flor. b, uident ut For. tutbine l/a/J. fugisse] perisse .fez. quos] quot Vall. 58 reddet O, redit Marr., reddidit V/ Pf profunda] profusa Pf 19 (cf. COZITLORL.) et profunda /ransp. Flor. 59 dormientes Mazrr. mottem .$ess. ecclesia Sess. Mazr. V. 19 zzanus 60 exhorta V/ I9 zzanus R. exorta est transb. O Pf

SERMO XX, 3-4

II9

ecclesiae reddita est, sicut scriptum est, tranquillitas magna. Modo nos dormientem in nobis Christum toto praecordiorum gemitu, fidei uoce, christianis lacrimis, ploratu alto, apostolicis 256 clamoribus excitemus et dicamus : Domine, salua nos, berimus.

65

4, Et quia lectio tempori apta conuenit, et sicut scriptum est : Aquilo uentus durus, qui nobis gentes sic feras, sic amaras aduectat ;hic ergo Aquilo uentus durus per Dextrum, per Africum, per Austrum, per Eurum diffundit se tristi turbine, et maria confundit, delet aera, montes deicit, sorbet urbes,

7» prouincias mergit, totius orbis cogit unum esse naufragium. Hinc est quod nauicula Christi nunc tollitur ad caelum, nunc in trepidationum ima descendit, nunc Christi regitur uiribus, nunc formidine iactatur, nunc operitur fluctibus passionum, nunc confessionum

remigiis enatat. Sed nos, fratres, iterum

7 atque iterum clamemus : Domine, salua mos, perimus. Et reuera, fratres, si essemus unum et humanum corpus, si eos qui pereunt nostra esse uiscera crederemus, afflictione ieiunii, precum gemitu, effusione fletuum iugiter clamaremus : Domine, salua nos, berimus, et studeremus nobis in nostris fratribus

8o subuenire ; nec furente gladio sanguinis nostri mare uideremus in terris ; nec tanta corporum, sed nec animarum iam naufra-

gia sentiremus. Nec tamen ulla compassio, pietas ulla, ullus

64 Matth. 8, 25. 66 Eccli. 43, 22 ? C£. Act. 27, 14. Similia apud Ambrosii Expositionem Euangelii Luae, VY, 43 (CC XIV, p. 189). «5 et «8/79 Matth. 8, 25.

62 totum Sess. praecordiorum] V 29 zanus T, periculorum re//gui omnes — 63 gemitum Sess. R, gemi Marr. uoce] tota add. Seu. (-Matr., qui babet uocata) christianorum la. alato Vall. 65 quia et /ransp. C Pa T temporis Flor. Flor. b apte tempoti Marr. (ed.) et sicut] et ozz. Kane 66/67 qui nobis zsque uentus durus oz. franc. 66 gentes] ne praezziz. W — amaras] amat Matr. 67 Dextrum] zephyrum Pa, zephitum / OC.$ T 68 affri- W franc., asitcum Marr. per Austrum oz. Marr. Eurum] autum Marr., aezrum V'alJ., chorum J O se ozz. Kane ttisti] Kane C Pa 5 T Mantelli ed., oz. Pb J O, tutbine ozz. P5, tutChtisti cezeri, in praeit. Casan. et add. nauim pos? Christi sotbit Sez. deiecit V/ I zanus (?) R 69 aera] ethera Marr. bidine W7 nunc 71 est ozz. Vall. 10 esse unum Val/. CFlor. Kane) V. I? zanus R W./— 71/42 nunc in trepidationum] nunc oz. Seu. (-Flor. b Kane) V 5 T, sup. ras. V. in oz. Vall., nunc inttepidationum Pa, nunc in trepidatione F/or. b Kane, in trepida-

72 ima] una T, yma Marr. W, ad ima F/or., ad tione Casan. Flor. Matr. Sess. *4 nunc confessio3 passionis Mar. uiribus] uirtutibus W' yma Kane enatat] natat remigis V/ 19 J, rémigis O confessione / num oz. Marr. 96 fratres oz. C T $5 domine s. n. petimus ozz. Sess. Kane, in natat Marr. 74 cteet humanum] ad h. C Pa T, oz. Pb si essemus] sic essemus I7 effusionem 9*8 gemitum Marr. afflictionem Marr. Sess. demus Mzrr. 79 et studeremus] estuderemus Mazr., et studerimus fluctuum Va. Matr. furentet nec] ne Kane 80 subueniti F/or. nostris] nobis Sess. Sess. sed nec] coni. tanta] non solum aZ. C Pa $ T 81 nec 19] ne 5 Matr. cum ed., sed (omisso te) Flor. I^ zmanus Kane Vall. R, sed ad For. b. J, sed et ceteri 82/91 nec tamen sque nostri jam om. Casan. Flor. b. J anima Marr. $2 ulla] illa / 7? zzanus miseticots ozz. Pb

120

SERMO XX, 4

pauor, quicumque pudor nos uel compunctio exsuscitat ad dolorem. Dei, dei est quod urgemur malis, quod uerberamur 85 semper, quod gentes ualent, quod ruit grando, quod rubigo uincit, quod impietas potest, quod dominantur morbi, quod saeuit mors, quod tremit terra. Nos tamen nec tremimus, nec timemus, nec declinamus a malis, nec appetimus bona. Auaritia furit, anhelat pompa, iniquitas placet, aliena dele90 ctant, sed pereunt nostra. Dei flagella ueniunt, sed nostrae prouocant culpae. Si deus iustus, utique nostri misericors. Fratres, reuertamur renuntiemus malis,

ad deum, ut reuertatur ad nos deus; ut respondeant bona; seruiamus deo

bono, ut non malis gentibus seruiamus. $83 compunctio] computatio .$ 1? zzagus, uel compunctio add. 29 sanus sup. lin. exsuscitet .9'ez. 84 dei dei est] id dei est Mazr., dei est re/iqui ex codd. Sen., dei est (ad aZ7. Pa)iudicium J O Pa.$ T quod urgemut malis 2s Marr. urgemus T, urguemut Marr. Sess. Vall. R uetberemur O 85 ualeat V/ 1? zanus, ualeant F/or. Kane V' 29 manus tuit] rugit FZor., gruit Marr. 86 dominatur Flor., dominatot Marr. 87 nec ttemimus] non t. Pz 87/88 nec timemus oz. Marr. 88 declinemus For. b. 1? zzanus a malis ozz. Kane adpetimus Kaze Sess. 89 anelat Matr. V 90 sed pereunt nostta] sed oz. Pf C Pa .$ T, at pereunt nostra /, adpereunt O sc e£ ozz. nostra, sed pereant nostra $, nostra ozz. V RO 92943sideus] sed d. R utique iustus Zransp. Flor. Kane Matr. Sess. nostri] et praezzit. W C S T, nostris Vall. 1? zzanus 92 deum] eum Mzzr., dominum R e7 ezzend. in deum ipsa I9 zanus teuertatur] teuertat Sess. deus ad nos Zramsp. Casan. Flor. b deus oz. Marr. 93 malis] a praeit. Marr. bona Marr. 94 malis] P2 ad. Ii£z. o e£ om. reliqua gentibus malis Zragsp. Ju seruiamus] l/a/J. add. statiz : Quid dicam ? Quid loquar ? Quid nobis nomen imponam ? err. sque et cum descenderit de celo pluuia commendata terre comfoueat, nium uidelicet bomiliae De ctuce dominica s. Iobammi Chrysostomo tributae (Operum omnium editionis Frobinianae, Basileae MDIL VIII, £. III, co]. 836 ad 837 D),

Graecae autem originis (PG IL, 815), de qua cf. A. Wt MART, La collection des 38 homélies latines de saint Jean Chrysostome, apad 'The Journal of Theological Studies XIX (1918) 315

257

XXI MONITVM Huic quoque sermoni adsunt testes traditionis Seuerianeae, ex quibus mihi conferre licuit codices Casin. | Casinensem 106, pp. 644-648, saec. XI. Val. | Romanum Bibliothecae Vallicellianae A 16, f. 131-131, saec. XI exeuntis. Vall.b eiusdem bibliothecae A ro, f. 220-221", saec. XII. Ve Vaticanum Latinum 4222, f. 121-122, saec. XI. Matr. | Mattitensem Bibliothecae Nationalis 9, f. 126-127", saec. XIII.

Qui codices, homiliaria uidelicet alios praeterea sermones Petri Rauennatis episcopi continentia, quamuis omnes ad eundem archetypum manifeste redeant, quasdam speciales affinitates inter se habent; Ma/r. nempe manusctipto L/e ualde proximus apparet, dum V'a//. et Val/. b peculiati relatione connexi uidentur. Hae cognationes etiam in hoc manifestantur quod Casin., Vall. et Vall. b setmonem nostrum sancto Seueriano episcopo ttibuunt, /e autem et Marr. Seuerino. Nota tandem consensus quosdam haberi Marr. inter et V/2//. b, qui ultimus cum traditione /ragez plus quam semel

concordat. Casz., Vall.et Vall b litteris Beneuentanis exerati sunt; l/e et Marr. uel eorum exemplaria probabiliter ex atchetypis etiam manu Beneuentana aut Casinensi scriptis emanauere, quos librarii non sempeft recte interpretati sunt. Mar. ptaesettim mendosissimus est, nec utile duxi omnes eius et codicis /e defectus indicare seu in apparatu ctitico admittere, eos maxime qui ad textum pristinae integritati restituendum nil conferunt. Sermo in l/e inde a uerbis Zepaufefur auctori (lin. 89Y deficit; Matritensem codicem nonnisi usque ad uetba aucori suo quantum (lin. 44) contuli.

De ceteto, sermo in uatiis locis difficultatibus laborat, neque codices manusctipti multum adiuuant ad eas soluendas. Conicere licet loca de quibus nunc iam in uetustiotibus atchetypis corrupta extitisse. Euenta historica, quae otatot hoc et praecedenti tractatu deplorat, in Ios Sermones, p. 234 s. commentatus sum.

SERMO XXI VBI CHRISTVS DORMIEBAT

PL

IN NAVI

1. Quotiens Christus nostra dormit in naui, et ignauiae nostrae somno soporatur in corpore, irruit procella tota conuentorum, saeuiunt minaces undae, et dum spumosis VA fusione fluctibus saepius eleuantur et decidunt, amara nauigantibus gignunt expectatione naufragia, sicut praesens euangelistae lectio declarauit dicens : E? ast ?llis Iesus 1lla dte cum sero esset factum : Tvranseamus contra. Et dimaltientes turbam. assumunt IO

eum, iia ut erat, in nawi. Et ait illis Iesus illa die. Qua. die ?

Illa nempe, qua iuxta Esaiam comsurget confringere terram; ila die, qua tota mundanae

I^

lucis claritas uesperescit; illa,

qua imminente nocte crebrescunt imagines fugiendae uanitatum. Cwm sero esset factum. Sero tunc est, cum tempus extremum et horam nouissimam sensibus humanis confusiones rerum nuntiant quae praecedunt. Tvanseamus contra : de terrenis ad caelestia, de praesentibus ad futura. Et bene contra, quia diuina semper contraria sunt humanis, dum ista

11 consurge? anstatt consurgi? in einigen Handschriften ist nut eine Reminiszenz an die dekadente Phonetik der Vorlagen etwa des 6. Jahrhunderts. Es gibt viele áhnliche Beispiele in der Textüberlieferung des Petrus. 3 cf. serm. VIIbis, ad linn. 14/20.

8/10 Marc. 4, 35-36.

11 Is. 2, 19.

14 et 16 Marc. 4, 55.

Codd. : Casin. Vall. Vall. b Ve(Matr.) (consensus horum — $e), IPDICUDaNS:

V R W, J O,

Inscriptio : Vnde supra sermo Seuetiani episcopi Casiz., Sermo unde supra beati Seuetiani episcopi /a//., Sermo sancti Seueriani episcopi /a/J. b, Item sermo beati

Seuetini episcopi V7e (Seuerino eZiaz a Marr. tribuitur), Setmo ubi dormiebat dominus in naui O, Sermo de eodem secundus .$, De eodem C Pa, Dominica iiij* epi(phaniae» posz. zanus add. in marg. Pf, absque titulo in Pb 3 dormit in naui] dormitione Sez. 4 somno] sonno /, insolentia Mazr., nostto C Pa .$ 4 spectatione ez. euangelii J .$ 8 illa] in Praezt. J — die illa zransp. 5 9 dimittamus P5 turba V/ 19 manus, tutbas V 2* zanus Matr. W (sed cf. lin. 20) assumunt] et praezit. Matr. Pb 10 erant Mazr. Ve et ait] et ozz. Pa lesus illis Zrazsp. V R 11 illa] in Praezi;. J O illa die] die oz. Val.

qua die illa ? Nempe erc. : ia interpung. W ] C .$ aliique codd. ysaiam C .$ alügue — consurgit] Marr. Ve V R W C (ef. cozzment.) conftringere] consurgere W 12 uesperescit] uesperascit W, uesperascet franc., parescit Mar. Vall. b, paréscet V/e, pare fecit V/a//]., patescit Casin. 13 imminente] iminente O Pz, immane Casz., in mane Vall. Ve Matr., humanarum Vall. b

ctebescunt 7e V,

crebescent C Pa fugientes Te 14/18 nouissimam et horam extremam iramsp. | — 15 hora nouissima Marr. V R J O Pb 16 procedunt I/ R O Pb transeamus] et nos ad. C Pa .$ (Duy

SERMO

XXI, 1-2

I235

subiectos adtrahunt ad fragilitatem, ad uirtutem illa qui 20 sequuntur adtollunt. E£ dimittentes turbam : dimittunt turbam, qui popularem auram et uulgum deserunt incerto semper iudicio peruagantem, nec addicti rumoribus humanis a uirtutis itinere retardantur sed de bono conscientiae stabiles et securi laudum et derogationum mendaces fluctus Christo comitante 25 pertranseunt. 2. Et assumunt eum, inquit, 2a ut erat, in naui. Quid est hoc? Aliter est Christus in caelo, aliter habetur Christus in naui; aliter in maiestate patris, aliter in hominis humilitate

sentitur;

aliter coaeternus

patri, aliter aetatum

gradibus

3o cernitur temporalis ; aliter nostro dormit in corpore, aliter in sui uigilat spiritus sanctitate. Asswmunt ewm, iia wl erat,

inquit, 2» "aw. Laus fidel est ita Christum recipere ut est et habetur in naui, hoc est, in ecclesia, ubi natus, ubi adoleuit, ubi passus, ubi crucifixus, ubi sepultus, ubi ascendisse in 3 VA caelum,

patris ad dexteram consedisse, unde uiuorum et mortuorum iudicem esse uenturum singularis salutis est confiteri. Qui taliter in naui nostra Christum confessus assumpserit,

et si tunditur

fluctuum

scandalis,

non

tamen

periculis mergitur et operitur undarum.

20.26. et 32/33 Marc. 4, 56.

32/33 cf. serm. XXXVII, ad lin. 28.

33/37 cf.

Symbolum fidei. 38 consedisse] uide ad lin. 36 sermonis XIX. 38/39 tunditur... non tamen metgitur] cf. H. RauwER, Zwr Syrmbolgeschichte des rümischen Primats, apud Zeitschrift für katholische Theologie 69 (1947) 1. 19 illa ad uirtutem Zransp. Sen. illam V7 19 zzanus 19/20 qui sequuntur] quae sequamur J, quam sequamut O, quae sequuntur IV $, omnes secum Sex., sed Marr. ex secum ef adtollunt fec; se cuncta tollunt 20 dimittentes] dimittes V///. 21 qui] quia Va. J autem le et uulgum] et uulgus O P2, et uulgi Marr. Ve, uulgi Casiz. Vall. Vall. b, fauotem add. Ve 21/22 incerto semper sque rumoribus humanis] et (et ozz. Casin. Mar.) per atduum (per deuium Mazrr., et per arduae Vall Wall. b) uitae tramitem ad caelestia peruenire gaudia festinant (festinat Casiz. 19 znus). Dimittuntur igitur turbam, qui (quia Marr. ValJ. P) humanos (humanas Ve) deserentes fauores Sez. 22 nec] neque V adicti R 22/23 a uirtutis itinere tetardantur oz. Vall. 23 itinere] minime 2447. Casin. Matr. Ve 24 detogationis Sez. 93 est ozz. J 24/28 aliter habetur Cht. in naui ozz. R. 24 Chtistus 29] oz. J P5 29 gradibus oz. V R (cf. aetatum gradus in fine sergzonis extrauag. 1T) 30 cernitur ozz. Vall., cuius librarius eius loco spatium uacuum reliquit 30/31 in sui] in suae Caszz. Vall. Ve, in suo Marr. Vall. b, om. 5$ 34 spiritu sanctitatis Sez. (spiritus Cas/n.), in praeziz. S 32fidelis W ita] quae praemit. O Pb C Pa tecipit C Pa 5$, recepit P5, receperat J O 33 natus] est 35 adolebit V/e, adholescit I7 1? zzanus, adolescit V/ 2 zzanus R. W^ add. J 36 35/36 mortuorum et uiuorum Zransp. Seu unde] inde Caszz. Va/J. Vall. b nauim Casin. 37 qui taliter] qualiter Sez. (-Casin.) salutis singulatis /ragsp. C 38 et si] etsi confessus add. 29 manus in marg. ] nostra] sua J O, oz. Seu. 39 non] matis Sez. (-Marr.) tundatut Sez. (-Vall. b) V R, etiam si Sez. mergitur et] non detegitur et Mar., non demergitur nec /e, non demetgitut nec fluctibus requi Seu.

258

I24

SERMO

XXI, 3

4o

8. Et facta est, inquit, rocella magna, et fluctus mittebant dn. nau, iia ut adimpleretur nauis. Et facta est procella magna. Non ausa est explorare domini dormientis uirtutem, sed discipulorum pulsare fidem, timorem prodere, auctori suo quantum seruitutis deberet ostendere. E? erat, inquit, n fup 4; dormiens. Ad dormientem confugiunt uigilantes, et credunt obsistere saeuientibus

elementis eum,

cui somnum

dominari

sua compassione conspiciunt ; contemplantur inruisse taliter humanae

necessitatis

soporem,

ut nec

fragore

maris,

nec

clamore fluctuum, nec extremo imminente naufragio potuerit so suscitari. Et ubi est illud : Ecce non dormitabit neque obdormiet qui custodit Israel ? Per se non dormit, neque sibi dormitat maiestas expers lassitudinis, quietis ignara, sed totum per me mihi agit, qui quotiens speciem sui actus, sui uultus immutat, totiens nostrarum uarietates arguit et culpat animarum. ;; Audi prophetam dicentem : Palpebrae eius interrogamt filios hominum. Videte quemadmodum dei oculi clauduntur, ne uideant eos, et uindicent qui delinquunt. A«erte, inquit, faciem tuam a peccatis meis. Et iterum patent, ut currentes incitent,

lassantes erigant, respiciant supplicantes. Hic ergo domini 6osomnus explorat discipulorum fidem, dubitationem prodit, 54 nostrarum uarietates arguit et culpat animarum. Die falsche Lesatt cu/pas hat die anderen Varianten veruisacht : zar7a5 anstatt zarie/azes und die Auslassung von ef. Hier ist die severianische Texttradition gegenüber der felizianischen vorzuzichen. Im übrigen sind die Zusammenstellungen der Synonima argui? et culpa und der ganze Satzbau charaktetistisch im Stil des Redners von Ravenna. 40/41 Matc. 4, 57. 57/58 Ps. 50, 11.

44/45 Marc. 4, 58.

50/81 Ps. 120, 4.

55/56 Ps. 10, 5.

40 inquit ozz. C Pa O magna] in mari Sez. (in mate Mar.) et fluctus mittebat in naui ozz. Sez. fluctos V/ 1? zzanus mitebatur J 41 naui] nauem P, mati $ ita ut adimpletetur nauis oz. C Pa et facta] et ozz. Sez. 42 est ausa Zranib. C explodete Cas. domini dormientis explorate /ramsp. J 42/43 domini dormientis z:que pulsate ozz. eu. 43 fidem] neque add. Sez timore Cas. ptodere] sed haec a4. Casiz. Ve, sed nec Marr. Vall. Vall. b auctofi] act- J, ut praezit. O C Pa S suo]utadZ. W ^ 44 deberet ostendete] Va//. B V b, debere ostendere V/e, debuerit ostendere Pf, deberet ostenderet Casin. Vall. W J OC Pa S inquit ozz. Seu J pupi l/e 1? zzanus Pb .$ 45 ad dotmiente V/a/] ia 41 compassione] passione Va/] Vall. b Ve contemplantut] cui praezzit. Casin. Vall. Ve inruisset aliter V/ 19 z;agzus irtu- serzbunt Vall. Vall. b et alii — taliter] t- de. R. (aliter : cf. supra primam manum V) 48 sopore V/ R J O, opete W ut nec] ut nec ui nec Sez. Pa (ex ut neque ?)

fragorem O Pb 49 imminenti 17e 50 dormitauit Casiz. 19 z;anus Vall. obdormiet] dormiet W/ J O C Pa 5 51 per se] ipse I7 sibi ozz. Sen. 52 latitudinis Ve 83 quotiens] quoties Va/., cum V R W sui 29] siue sui P2, suique C Pa $, oz. W' — 64 uatietates] uatias JOPbPaS$ et culpas] et oz. J O Pb C Pa 5 (uatias arguit culpas animarum) culpat] Sez., culpas cezeri (ef. commzent.) 5? uindicet J P£ qui] quae Vall. b 59 lasantes 17 1^ zanus,laxantes 9 ^ hic] hinc V/a/J. 60 discipulorum] apostolorum C VeV R

SERMO XXI, 3-5

I25

et modicae eos credulitatis esse aperit, cum non modo in se tantum, sed in ipso auctore credunt posse elementa consurgere. 4. Fluctus, inquit, tempestas illa mittebat im nawi : quia 65 dominicam nauem quantum extrinsecus infundunt et quatiunt undae gentium, persecutionum moles, tantum intrinsecus tumidi haereticorum inruunt et desaeuiunt fluctus. Hanc tempestatem beatus Paulus se pertulisse declarat, cum dicit : Foris pugnae, intus timores. Ita ut adimpleretur nauis. Merito 79 spumosis fluctibus euangelista refert fuisse nauem repletam, cum tot pene haereses ecclesia patiatur, quot diuinae legis legimus esse quaestiones. 9. Et erat, ait, tpse in buppi dormiens super ceruicale. Excitant eum, et dicunt ei : Magister, non ad te pertinet quia peri75 mus ? Et exsurgens conminatus est uento, et dixit mari : Tace et obmutesce. Et cessauit uentus, et facta est tranquillitas magna. Dum factum pandit lectio, tempus commendat exemplo.

61/62 e7 zzodicae eos credulitatis esse aperit, cum non modo in se tantum usw. Die

Korruption der Stelle muss seht alt sein. V bringt e£ zzodicae eos credulitatis affectu aperit, cum se, qui non modo in se tantum..., wàhrend die severianische Überlieferung

ez qodice eos credulitatis affectu operit, cum non modo in se tantum... hat ; cum non modo ist auch dutch W/ und Pf der fránkischen Tradition bestátigt. /A/feczz ist allen Handschriften ausser P7 eigen ; die Auslassung in P/ ist offensichtlich ein Emendationsversuch. Auch die Geschwisterhandschtriften J und O haben das erste Glied des Satzes zu vetbessern versucht : O schreibt eorzz anstatt eos ; J làsst einfach eos aus. Aber auch so bleibt der Text unklar. Die Herausgeber haben ebenso Emendationen eingeführt ; so lesen wir in PL 52, 258 BC e zzodice eos credulitatis aperit esse, qui non 70do in se Tantum usw. Trotz grosset Zweifel habe ich mit dem gedruckten 'Text auf affec?u, gegen das Zeugnis aller Handschriften, verzichtet und esse angenommen ; ich habe das Verbum aber an die Stelle von affec/u vot aperi? des besseten Rhythmus wegen gesetzt. Eine andere Hypothese wáte e£ zzodiíca eos eredulitate affectos aperit. 64 Matc. 4, 57.

69 2 Cor. 7, 5.

69 Marc. 4, 37.

93/46 Marc. 4, 38-39.

61 eos] eotum O, om. | esse] scripsi, affectu codd., ozz. Pb operit Sez. cum] se qui 277. V R (cf. cozzzzent.) 62 in ipsum auctotem O P5 actore J.$19manus ^ credantW' ^ elementa posse ransp. Pb 64 tempestatem illam JOPb nauim l/a//. b, nauem P5 quia] qui V/a 1? zzanus R.W' J 65 nauim Jo extrinsecus] intrinsecus 7 R. C Pa infundunt] fundunt Sez. quatiunt] quantum praezzit. S 66 undae g. p. moles oz. PP undae gentium] ibi degentium /ranr. persecutionem] ex Sem., oz. reliqui moles] mores C Pa, noles add. ifa in zarg. W 69 timotis Vail. adimpletetur] impleretur V/2//. P W/ | 90 nauem fuisse Zransp. Sez., fuisse nauem fuisse Caszz. tepletam fuisse nauem Zransp. S 71 poene V, penae Va/J. haereses ozz. Seu. (-Vall. P) R W J O PPb.$ quot] quod R Pa I? zanus ^ $2 legimus esse] sunt Sez. 73 ait oz. W | pupiJ Pb.5 super cetuicale oz. Sez. cetuical W J C Pa S excitant] et praezziz. Vall. Vall. b 74 non] num P^ quia] quod / 45 tace et] oz. O omutesce l7 1? zzanus *? exemplo ozz. Sez.

126

SERMO XXI, 5-6

Siquidem magna et satis grauis limminet ac procellosa tempe- 259 stas, dum se undique furensac perniciosus ingerit turbo uento8o rum, maria mugiunt, ipsae quoque insulae funditus subruuntur, et tristi sonitu litora uniuersa feriuntur. Sed quia diximus : Christus nostra dormit in naui, accedamus ad eum magis fide quam corpore, et pulsemus eum plus opere misericordiae quam desperantium tactu; suscitemus non insolenti strepitu, sed 85 clamore spiritalium canticorum ; non murmuratione improba, sed supplicatione peruigili. Demus deo aliquid temporis uitae nostrae,

ne

totam

diem

infelix ista uanitas

et sollicitudo

miseranda consumat ; ne noctem totam perniciosus somnus et inanis sopor expendat, sed item pars diei et noctis ipsi tempo9o rum deputetur auctori. 6. Vigila, homo, uigila ! Habes exemplum, et quod tibi gallus impendit hospiti, tu tuo exhibe creatori, praesertim cum ille tibi insonat profuturus, cum te ad opus suscitat, cum diem nuntiat iam uicinum ; quanto magis hymnis caelestibus te 9; deum de superna uirtute tuam suscitare conuenit in salutem.

Audi prophetam dicentem : De nocte spiritus meus wigilat ad ie, deus. Et psalmista : Manibus meis nocte coram eo, et non

HM o o

sum. deceptus. Diei uero tria tempora idem psalmista deo ammonet deputanda dicens : Vespere, mane et meridie narrabo et adnuntiabo, et exaudies uocem meam. Quae tria tempora dum

92 exhibe. Exbibere kónnte auch die richtige Lesart sein. Y

96/97 Is. 26, 9.

97/98 Ps. 76, 5.

99/100 Ps. 54, 18.

*8 ac] hac Ve 80 mugiunt] fugiunt l/e subruuntur] obruuntur O 81 uniuetsalitora /Zrzzsp. J ^ feruntur W 5 diximus] ut praezziz. (an recte ?) Pb S (uide initium sermonis), quod add. J, cum add. Pb 82 noster J O C Pa $ 84 dispetrantium I/ R tactu] iactu Sez. suscitemus] eum aZ. C 5$ 85 spiritualium V R P2 86 aliquid demus deo zransp. Sez. 84 nostrae ozz. V. W. 88 nenoctem]necn. 7 ^ $9 expendat] impendat Sez. item] W^, idem (a/quotiens in mss. pro item) Vall. Ve V R, itidem ed. iuxta franc. der., eadem J O, eidem Vall. b, tantis Caszn., oz. Pb C Pa S pats] pet Sez. (- Vall. b), in Casin. tamen uidetur a 28 esse gan sup. lin. add. temporum] Ac cessa? Ve abrubius — 90 actoti Vall. b J 91 o homo .Jez. e£ franc. (-C) uigila 20] uigilare ad. Val. b habes exemplum] uel auis disce exemplo .fez. et quod] ut quod / O P2 gallus tibi transp. Vall. b 92 hospicio I7 exhibe] V/2//. Vall. b, exhibere Casin. V R.W,, exhibeas franc. (cf. comment.) 92/93 tibi ille zrznsp. J 94 iam] sut W ez eJ.

quando magis l/z/L, quantómagis $ ^ himnis $, ymnis Va/l. Vall. b W

95 deum ozz. R, conuenit praezzit. Vall. b et om. in seq.

tua RW Vall. conuenit ozz. bic Vall. b 96 manibus] deum (inquit add. V/a/J. P) exquisiui Sez. Pb 98 die C Pa idem tria tempora /ransp. C 99 uespete] et adZ. Casin. Vall. Pb C Pa $ 100 exaudiet .$ quae tria tempora] pet praezziz. C Pa

SERMO

XXI, 6

I27

Danihel deo sedulus supplicaret, impendit non solum praescientiam futurorum, sed et captiuae diu gentis suae meruit libertatem. Dicamus ergo quod propheta : Exsurge, exsurge, el ne repellas usque in finem. Dicamus cum apostolis : Magister, 105 non ad te pertinet quia perimus ? Et uere magister, quia non solum factor est omnium

elementorum, sed etiam moderator

et rector est. Qui cum nos audierit, cum fuerit euigilare digna-

tus, planabuntur undae, et tumidi fluctus sternentur et colles,

IIO

uenti diffugient, peribit procella, et tempestas ista quae imminet, et magna tempestas, in tranquillitatem maximam commutabitur. 101/102 zrpendi! non solum praescientiam futurorum. Impendit ist eine alte Lesart (mpetrauit ist schon eine Verbesserung), die aber dem Satze keinen sicheren Sinn gibt. Vielleicht hat P2 recht, wenn diese Handschrift die Stelle so interpretiert : impendit ei deus. Nix kónnen aber nicht wissen, ob der Verfasser es so aufgefasst hat. Wie ist zzzpendi? zu übersetzen ? 106/107 ;zoderator ef rector est. Vielleicht ist des Rhythmus wegen es/ auszuschliessen ; das Wort fehlt in Casiz. und VJ. b, zwei Zeugen der severianischen Textüberlieferung, und in C Pa der fránkischen. Ich habe nicht gewagt den besseren Handschriften zu widersprechen. 108 p/anabuntur. Vgl. H. GoEvzER Remarques lexicographiques sur Ie latin de saint ZAvit, in "Archivum Latinitatis Medii Aevi 4 (1928) 15. 108/109 p/Janabuntur undae et tumidi fluctus. sternentur. et colles, uenti diffugient. Die zahlreichen Varianten beweisen, dass die Stelle unsicher ist. E/ co//es ist von allen

Handschriften bezeugt. Auch die erste Konjunktion e/ am Anfang des Satzgliedes vot Zumidi ist gut bezeugt. Die annehmbare Interpunktion p/amabuntur undae et Tugidi fluctus, sfernentur et colles, uenti diffugient ist jedoch nicht unbedingt notwendig. Dem Satze scheint schon sehr früh (in den ersten Archetypen) etwas gefehlt zu haben. 101 cf. Dan. 6, 1o.

103/104 Ps. 45, 23.

104/105 Marc. 4, 58.

101 Danihel] V .$ez. sedulae Casiz. Vall, sedule Vall. b supplicans .fez. (sedule supplicans) impendit] ei deus P2, impetrauit C Pa .$ (cf. comment.) solum ptraescientiam] sine praescientia (ue -tiam ?) W/ 102 captiuae diu] de captiuitate Sez. 103 quod] cum Caszn. ez franc. (-Pb), nescio si recte exsutge 19] quare obdormis domine a4Z. Sez. 107 rector est] est ozz. Casin. Vall. b C Pa (ef. comment.) 108 et tumidi fluctus sternentut et colles uenti diffugient] ex frane., sed 19 zzanus O scripsit tumidis, C babe? uentotum e $ uentique, et tumidis fluctibus tenuantur (tremetur T/2//.) colles uenti diffugient Caszz. Va//., et tumidi fluctus tremebunt colles uenti diffugient V/2//. b, et tumidis (ex ezzend. secundae zsanus V^) fluctibus sternentut (sternuntut R) et colles u. diff. V/ R, tumidus (ozzisso et) fluctibus sternuntur et colles uenti diffugiunt W/ (cf. coment.) 109 peribitque Pz et tempestas ozz. J ista] illa PZ 110 magna tempestas] que ad é (quae adest ?) O 111 commutabitur] -bitut ex ezzend. ipsius primae zanus W, commutabuntur O

XXII MONITVM Deinsctiptione sermonis hic pauca praemittenda puto. Non enim multum solet secunda dominica Quadragesimae Tricesimae nomine appellari. Non desunt tamen antiqui fontes, quae tricesimum diem ante Pascha hoc nomine signant (cf. GERMAIN MonrN, Les p/us ancien comes ou lectionnaire de l'église romudine,apud Reve bénédictine XXVII, 19xo, 51). Quod autem Rauennae fragmentum Lucae 12, 32 et ss. hac tertia dominica Quadtagesimae legebatur, index sermonum ecclesiae Rauennatis probat, quem ipse edidi commentatusque sum in lLos serzzones, p. 69. Cum fere omnes sermones seriei XXII-XXVII in ms. V/ uetis titulis careant (inscribuntur enim ibi de eodem: secundus, fertius etc.), inscriptiones partim ex me pafttim ex aliis codicibus iuxta possibilitatem suppleui, ut argumenta singulorum tractatuum magis eluceant.

SERMO XXII

PL

DE TRICESIMA (EFT.DE EO. QVOD DICIT : NOLITE TIMERE, PVSILLVS GREX» 5;

1. Praemia statuuntur his semper, quibus certamina dura proponuntur, ac pro magnitudine certaminis praemii proponitur magnitudo. Hinc est quod Christus discipulis suis regnum ponit in praemio, ut in certamine non cedant periculis, non timori. Pericula despicit qui tendit ad regnum ; uictoriae 1o cupidus nescit timere. Nolite timere, inquit, fusillus grex, quia complacuit batri uestro dare uobis regnum. Grex pusillus mundo, magnus deo; pusillus, quia gloriosos uocat eos, quos instituit ad ouium innocentiam et mansuetudinem christianam. Pusillus grex est non de magno minui, sed crescere de 15 pusillo. Pus?llus grex : nascentis ecclesiae sic designat infantiam, quam uenire ad regni sui infulas incrementis caelestibus mox promittit. Nolite timere pusillus grex, quia complacuit patri uestro dave uobis regnum. 2. Adiecit quid faciendum sit regnaturis : Vendite quae 20 fossidetis, date elemosynam ; facite wobis sacculos, qui mon ueterescunt, thesaurum non deficientem 1n caelo. Vendite quae 12 pusillus, quia gloriosos uocat. Der. Emendationsvorschlag MANTELLIS fusil/uy grex quia gregarios uocat ist zu kompliziert. Andere Móglichkeiten : pusillus grex gloriosos uocat..., wo pusillus grex die Wiederholung der biblischen Worte wáre, so wie wir sie oft im homiletischen System des Chrysologus finden ; oder pusz//uz gregem gloriosos uocat. Veilleicht ist die Partikel quia sehr früh in den Text eingedrungen. 10/11 et 17/18 Luc. 12, 32.

Godd

19/22 Luc. 12, 33.

ZR. ES JO PAPE C Pa

ST.

Inscriptio : tricesima R. W J O, tresima V^, ubi dicit : Nolite timete pusillus grex add. O, De eodem (antecedit sermo X XV )et de eo quod sequitur : Sint lumbi uestri ptaecincti C Pa T, De eo quod dicit nolite timere pusillus grex, et date elemosinam et (/h zzarg. : de) praecinctis lumbis et de seruis $, Sermo de confessoribus Df, titulo 9 timotis v est ozz. R 5 his W/ Pf ^ sempet his /ragsp. Pb caret Pb uictotiae c. n. V R W 29 manus, timot W' 19 zanus, timeri Pf, terteantut Pb 12 glo11 nobis R inquit timere Zransp. O 10 noli T timere ozz. 5 riosum R Pf, beatos P5, gregatios coni. Mantel; (pusillus grex quia gregarios uocat) 14 non de magno minui sed cres13 ouium] suatum add. Pb (cf. comment.) cete] qui non de magno minuit sed crescit J O P^ C Pa $ T (minuit] comminuit T 18 uobis date /ransp. S JOPa $ T 17? noi R W 19 manus, minuitur PL) elemosinam R e/ pferi20 possidetis] et «ZZ. O C Pa T i9:regnaturus [/ W/ 21 ueterescunt] V/ R. P5, uetetascunt saculos / que codd. bic atque in seq. caelum J Pf Pb C Pa T ceteri

N

6o

I30

25

SERMO XXII, 2-3

fossidetis. Non potest dominari omnibus, nisi qui propriis non tenetur. Deiectae mentis est, qui familiaris rei meminit, cum uocatur ad regnum. lacens animus plebeium nummulum thesauris regalibus anteponit. Pauper sensus, qui paruis incubans perdit magna, et inhians temporalibus deserit sempiterna. Vendite, inquit, quae possidetis, date elemosynam ; facite uobis sacculos, qui non ueterescent, thesaurum non deficientem in caelo. Homo, tali monitu Christus te ditare uoluit,

30

35

non nudare ; manere tibi tua uoluit, non perire ; perpetuari, non uacuari sacculos imperauit ; iussit te transferre, non perdere. 3. Thesaurum non deficientem 1n caelo, quo fur non adpropiat, neque tinea comedit. Plus consilio patris agit quam iure dominantis. Inter insidias latronum et tinearum morsus quare tua recondas obiurgat. Peruigiles noctes, dies anxios, sollicita tempora ne tibi ipse facias commoneris. Auri custos, seruator argenti, securitatem non habet, nescit quietem, et cui deest se-

40

45

curitas, quies perit, poena diues est ille, non censu. Tesaurum non deficientem 1n caelo. Hoc est dicere : ubi ego sum, ibi ponite; date mihi, ego seruo. Homo, da patri, crede deo, quia et haeredi pater et deus homini creditum non negabit. Tenere tua non potest, qui sua dedit. Aut humanis indiget, qui diuina largitur ? Aut est nostrorum cupidus, qui nos suorum fecit haeredes ? Certe, quibus regnum contulit, quid negabit ? 24/28 plebeium nummulum thesauris regalibus. Plebeium als Adjektiv zu numzmulum ist vom typischen chiastischen Satzbau verlangt gegen die Lesart von V/ (und von R, dessen Schreiber den Satz nicht gut verstanden und p/ebeius. INon multum... geschrieben hat), die den Ausdruck als Adjektiv zu dem unmittelbar vorausgehenden anizus bringt. Über die Gegenüberstellung von p/ebeius und regius bei Petrus Chrysologus, vgl. JaNUEL 12 und Sermo XXIII, Z. 76 £ : plebeium cultum regia non admittit potestas.

24/29 Luc. 12, 335. 34 Luc. 12, 53.

30 manere... non petite] cf. sermonem I, linn. 25/26. 39/40 ibid.

— 33/

24 plebeius V/ R, plebium T 19 (cf. cozzzzent.) nummulum] nummum Pf P7, non multum R (quibus uerbis R. nouam periodum inchoat) 25 regnalibus R ante ponit

regalibus /ramsp. | ^ 26 inhians] inians V/ 1? zzazus, inanis R W' Pf Pb C Pa T temporalibus] si add. e? del. Pf. — 2? que possidetis inquit /ransp. O date] et praemit. O C Pa T helemosinam R 28 uobis oz. Pb uetetescunt P7, uetetascunt W/ JOPF CPaS T 29 monito / O (mónito O) C Pa T W/ 30 tibi add. sup. lin. 2? manus O tua add. sup. lin. 99 manus J 31 sacculos non uacuati transp. S saculos P5 33 thesaurum Pis babet V. et primum del. 34 commedit V/, cortumpit ozznes praeter V/ R. 34 plus] hic praezit. C Pa $ T jute ozz. C Pa

dominatis R. 1? zzanus

37 commonétis O, cum monetis

bet] uidet T' 38/39 securitas deest Zransp. J quies] quis es T' 2? ibi edd. sup. Jin. 29 manus O 42 credita J O C Pa. T 43 non om. S qui] quia T' 43/44 aut... aut] haud... haud V/ 2» anus, 44 est oz. W J nostrorum cupidus est /ragsp. S cupidos facit Pf PL

7 R

ha-

;zzagzs 40 potest] non an... an Pf W/ 19 anus

SERMO XXII, 3-4

ISP

Homo, si hic permansurus es, quae tua sunt hic repone ; si illuc iturus es, hic quae tua sunt cur relinquis ? Qui relinquenda seruat, alienorum custos est, non suorum.

Si in hac uita,

qua peregrini sumus et uiuimus, ad modicum temporalem ;o esse pauperem dolet, tristem, inhonorum esse quale est in perpetua patria ? Inter aeternos ciues de contemptu dolorem, de ignobilitate poenam, de nuditate obprobrium sustinere, et nunc addici poenis, quando alii proponuntur ad regnum, quando pauper ducitur ad consessum dei, et diues trahitur ad 55 consortium punitorum : heu quam lamentandae uices, quando desperati penes hominem possident spem diuinam, et humanis bonis praediti bonis caelestibus fraudabuntur! Et hoc facit thesaurus, qui cor hominis aut per elemosynam leuat ad caelum, aut per auaritiam demergit in terram. Et ideo dixit : Vbi 6o fuerit. thesaurus tuus, ibi erit et cor twum. Homo, mitte et praemitte thesaurum tuum in caelos, ne caelestem animam demergas in terram. Aurum de profundo terrae, anima ab excelsis caeli; melius ergo ad sedes animae emergat aurum, quam in sepulchro hoc auri anima se demergat. Exutos ergo 65 totis diuitiarum curis et iam per omnia expeditos militare sibi in saeculo iubet, quos regnare donabit in caelo. 4. Sint lumbi uestri praecincti et lucernae ardentes àn manibus uestris, et uos similes hominibus expectantibus dominum suwwm,

quando ueniat a nuptiis. Sint lumbi uestri, ait, praecincti. Ibi 7opraecingenda est uirtus, ubi uoluntas est comprimenda. Nescit uincere uitia corporis, uirtutis cingulum qui deponit.

54 consessum] uide ad lin. 36 sermonis XIX.

59/60 Luc. 12, 54.

67/69 Luc.

12, 55-36. et uiuimus ozz. V^ 49 peregrinus I 50 pauperem esse Zransp. C Pa T Pb Pb

tristem] triste est I7, tristamur P5

temporales W' J Pf C Pa $ T, dolemus dolet] dolemus O, oz. pauperes P2 inhonotem R, inhonoti P^» (dolemus

esse ozz. Pa .$ esse pauperes, tristamur inhonotri esse P7) petua] etit in perpetuum Pb e oz. patria inter aeternos ciues

50/51 est in petalii aliter inter-

jungunt : in perpetua patria, inter aeternos ciues. De contemptu e£e. ; ego znferpun-

53 nunc]tunc W' J Pf Pb.S T ctioni codicis V.adbaesi (fortasse periodo aliquid deest) 55 lamentanda L/ R Pb, lamentandas Df 54 consensum R foríasse recte penes hominem] V/ R W, penis (paenis C) homines ceeri 56 disperati I^ 58 helemosispem] speciem comi. Mantelli frustra possidebunt C Pa .$ T 61 anima] animam J Pf ^ 63 caelos V nicus, caelo R, celo reliqui nam R ad sedes] et sedes T' 7? zzanus, ergo] proinde est C Pa 5 T melius] est adZ. R. emergat] scripsi J O sequutus, demergat V^ I» zzanus R W Pf ad sedem W Pa .$ T Pb, demergatur

V' 29 zanus, leuati C Pa T 2* manus, lauari T 19 zzanus, leuate .$

demergatur C T, se om. C Pa T animae in se R 64 hocoz. ] CPa S T 65 et iam] etiam R P7, eciam W, oz. Pf. exutus V/ 1? zzanus R. demetgit 5 69 uenit donauit V. R. W, quibus consentit Mantelli 66 saeculo] sacculo V/ W R, teuertatur O Pf P5

ait] conicio, ac sic V R. W Df, acsi J O C Pa $ T, om. Pb

70 ubi] ibi O P5 Pf C Pa 1* manus T transp. W' cingula R

uoluptas O P? $ T — 71 corporis uicia

261

132

SERMO XXII, 4-6

Cincti ergo castitatis balteo, quod est insigne militiae christianae, fluxam carnis detruncemus ignauiam, et in regis nostri 75

expectationem peruigiles insomnem somnum saeculi nesciamus. Non dormiunt, inquit, ns? male fecerint.

5. Et lucernae ardentes in manibus uestris. Beati in quorum manibus bonorum operum lucent lucernae. Sic enim ait ipse dominus

8o

: S4c luceat lux uestra coram

85 nostris, si uolumus

9o

ut wideant

coram

domino

et hominibus

nos lucere.

6. Et uos similes hominibus expectantibus dominum swwm, quando ueniat a mwupiWs. Quia semper nuptiis amicae sunt faces, luminum testimonio celebratur castitas nuptiarum. Sicut enim fugit lucem inlicita qui praesumit, sic multiplici coruscat in lumine licita qui requirit. EZ «os similes hominibus expectantibus dominum suum quando ueniat a nuptiis. Homi-

nes sunt, qui more

95

hominibus,

bona uestra opera, ei magnificent batrem uestrum, qui est in caelis. Et ut lucerna ante oculos, opus bonum in mentibus sic refulget. Non portanti tantum lucet lucerna, sed multis ; et opus bonum dum facto in uno lucet, multos inlustrat exemplo. Lucerna repellit noctis obscura, opus bonum malitiae fugat tenebras. Accendamus lucernam bonis operibus in manibus

debitae seruitutis indefessis excubiis ad-

uentum sui domini praestolantur. Qui uero sic uentri seruiunt, et de carnis uoluptate solliciti sollicitudinem occursus dominici perdiderunt, homines non uocandi sunt, sed iumenta. Ef uos similes hominibus expectantibus dominum suum, quando ueniat a nuptiis. Ex quo ad disponsandum ecclesiam suam Christus aduenit,

thalamus

ornatur

sponsae,

et ornatur

auro

fidei,

«5 Prou. 4, 16. *6 Luc. 12, 35. *8/80 Matth. 5, 16. 86/89.90/91 et 95/97 Luc. 12, 36. 93 homines sque iumenta] cf. sermm. XXIX, lin. 47 ; CLV (PL 52, 611 B) ; extrauag. VII (Los serzzones, p. 467, linn. 84/85).

72 castitatis] habitu adZ. Pb

baltheo W/ C Pa T

insignae l/, in signe R

73 fluxam] et praezzit. franc. (-O) detroncemus Pf 74 expectationem] V/ T, -one ceferi insomnem oz. W $5 malefecerint .$ ** lucerne lucent Jransb. O enim] eniteat WW alizer inferpungendo (sic eniteat, ait ipse dominus, sic luceat...) *8 opera uestra bona Zransp. T opera uestra /ransp. Pb 29/80

est in caelis] V R T, in caelis est £ransp. reliqui 80 et ut] et oz. C Pa. S T in mentibus] imitantibus C Pa $ T portanti] pto tanti .$ 82 unum ] Pf $4 lucernas C Pa S T 85 domino] deo P2 nos ozz. W' lucete nos Zransp. Pb 1* manus lucerne T 19? manus 87/91 quia semper z:que ueniat a nuptiis om. Pb 87 nuptiis 29] nuptie P/ — 88 luminum] ad add. sup. lin. 2? zanus R testimonium I7 1? zanus R. Pf, testimoniis C Pa.$ T 89 enim ozz. J 90 chotuscat J O Pa $ T 93 uentri sic /ramsb. O Pf ^ 94 dominici] domini Pf 9? disponsandum| des- ex ezzend. 2* manus J, desponsandam Pb C Pa $ T, dispensandam Pf, sibi add. PP ef oz. suam post ecclesiam

262

SERMO

XXII, 6-7

I83

argento sapientiae, uirtutum gemmis, sanctitatis uelis, uere1oo cundiae rosis, liliis castitatis, pudoris uiolis, et ad alta caeli

pudicitiae templum, ad fastigium uirginitatis, attollitur. Nec desunt psalmorum cytharae, prophetica organa, apostolorum uoces, totae symphoniae caelestium nuptiarum. *. Satis seruus somni est, qui tali et tanto clamore non ad 105 diuini regis nuptias suscitatur. Ef wos similes estote hominibus expectantibus dominum swwm, quando ueniat a muptiis, ut cum ueneri et pulsauerit, confestim. aperiatis ei. Veniens pulsat corda : bene conscius aperit, male conscius claudit ; iusta mens patescit ad praemium, iniusta, quia non meruit, se 110 praecludit.

Vigilemus

ergo,

dilectissimi,

ut

beatitudinem,

quae sequitur, consequamur. Beat? serui ill, quos cum uenerit, inueneri wigilantes. Sufficiant beatitudinis haec promissa; sed quia Christus ipsius beatitudinis eloquitur caritatem, differamus hodie, ut plenius audiamus, quid suis filiis promise115 rit talis pater. A

99/100 uerecundiae rosis, liliis castitatis, pudotis uiolis] rosae lilia uiolae flores

sunt quae in scriptis Romanorum magis efferuntur ; compara hunc locum cum Hieronymi Epistola CX XV, 2 : quid in se lilia habeant puritatis, quid rosarum uerecundia possideat, quid uiolae purpura promittat (ed. HrrBzRcG, III, 120). Vide sis etiam Petri sermonem XCVIII (PL 52, 476 B). 102/103 cythatae... organa . symphoniae] cf. initium sermonis VI, et sermonem XCIII (PL 52, 462 A). 105/107 Luc. 12, 36. 111/112 Luc. 12, 57. 114 ut plenius audiamus] praenuntiat his uerbis Petrus sermonem X XIV (cf. Los serzzones, p. 260 s.). 100 pudotis] pudicitie P2 et ad] et ozz. W 100/101 et ad alta usque attolitur orm. Pb 100 ad alta] ad ex sois C Pa .$ T, quorum archetypus probabiliter locum anceps jam emendare conatus est altum J O 101 ad fastigium] ad oz. bic C Pa ST attollitur] tollitur / ^ 102cithare R WO 103 totae symphoniae] tota simphonia I, totam symphoniam Df, totam (1? zzanus ?) symphonia J sic, tote sinphonia O, totaeque symphoniae C .$ T, totae ozz. Pb caelestium nuptiarum symphoniae Zransp. C Pa T 104clamoti P£ —— non ozz. bic Db et ponit ante suscitatut Z7 seq. 105 estote ozz. C T 106 ueniat] reuertatur R. 108 corda] et add. JC T -ne conscius apetit ma- add. 2? zanus R. in marg. 109 quia] quae C Pa 110 percludit PP C Pa $ T nescio si iure (cf. sermonem XVI ad lin. 49) 111 uenerit] dominus aZZ. O C Pa $ T 113 caritatem] claritatem comi. Bulbart argute, sed contra ornes codd.

265

SERMO XXIII

PL

DE EODEM SECVNDVS

1. Audistis hodie quemadmodum dominus pastorali iubilo clangorem tubae caelestis adiunxit, ut diu inclinatas ouium 5 mentes ad diuina tolleret, caeleste protinus promoueret ad regnum. Nolte, inquit, fimere, pusillus grex, quoniam. complacwit patri uestro dare uobis regnum. Adquisiuit humilitas superbia quod amisit, et grex pusillus ac mitis totas et uarias edomuit propria mansuetudine feritates. Pusillus grex uicit I o ac fregit tot genera bestiarum, quot diuersitates iugo Christi subdidit nationum.

Grex pusillus ac mitis, contentus

occidi,

diu se deuorari passus, donec gentilis saeuitia, sanguine satiata uel carnibus, euangelici pabuli suauitatem et diuini fontis fluenta degustans, totum cognati saeculi euitaret et I II pastum, atque in hominem rediret ex bestia, qui ex homine fuerat dilapsus in bestiam. Hoc sensisse autem prophetas, hoc apostolos implesse, hoc pertulisse martyres, illo adtestatur

14/15 Zozum cognati saeculi euitaret et pastum. Ei vot pastum kann eine rhythmische Funktion haben ; die Partikel ist immerhin auffallend. Sie hat Varianten verur-

sacht, wáhrend der Archetypus von / O sie ausgelassen hat. Eine andere Móglichkeit ist : ZoZzs (scl. grex) cognata (Akkusativ, vgl. V') saeculi euitaret et pastum. Der Genitiv cognazi ist schwer zu verstehen ; er ist aber von allen Handschriften ausser V bezeugt. Cogna/a bei V' würde abet /o/a verlangen. 17/18 Z//o adtestazur exemplo quo dicit. Nlenn wir uns für die Echtheit des besser belegten Ausdrucks ad/esante ecklàren, so scheint im Satze etwas zu fehlen. In der Tat haben die Schreiber verschiedentlich den unvollkommenen Satz zu vetbessetn versucht. 2 secundus] secundus de eodem dicitur sermo XXIII, ne eum tamen immediate post XXII pronuntiatum putes (uide Los serzzones, p. 261). 6/? Luc. 12, 32.

Codd. : V R V, JOPf Pb CPa$ T Inscriptio : de eodem om. J, Noli timere pusillus grex quia complacuit patri uestro dare uobis regnum C Pa T, absque titulo Pb 4 inclinatus P5 5 caelestem R 1? zanus promouetrat] l/ R. WW, prouehetet cezerz 6 noli franc. timete inquit /ransp. C Pa T $8 et uarias] ac u. franc. (-]) 10 quod R diuersitatis iugum R, diuersitates sub iugo / O Pf Pb 5, diuetsitates sub iugum W, diuersas sub iugo... nationes C Pa T 11 contentus] atque contemptus C Pa.$ T 12 deuotrari] et 5raezzit. J O, deuotarique C Pa T passus] est aZ. Pa T 13 saciata] sauciata .$, potata uel saciata W/ suauitatem] unitatem P£ 14 totum] potum I7 cognati] R. W' J O Pf Pb, cognata V, contagium C Pa .$ T 14/15 et pastum] et ozz. J O, et passum W' (cf. comment.) 16 autem sensisse /ransp. Pb autem] ante C Pa .$ T 17 martyres] palam est 247. W, credimus a4. Pb, constat add. C Pa T adtestatur] ex 2* zzanu V', adtestante ceeri ozmes, apostolo add. R.

SERMO XXIII, 1-2

135

exemplo, quod dicit : Propter te mortificamur tota die, aestimati sumus wi owes occisionis. Vt uero iste grex noui ordinis ad20 grederetur praelium, ubi uiuit ille qui fuerat occisus, qui occubuerat uicit, inuenit animam qui amittit, imitatus est suum regem, illam ouem, illum secutus est agnum, qui s/cu£ owis ad occisionem ductus est, et sicut agnus coram tondente se non aperwii os suum. Qui tacet, uolens patitur ;clamat, qui 25 laniatur inuitus ; nec potest de morte conqueri, qui mortem

dignatus, non coactus adsumit. Potestatis insigne est, cum pro multis uolens quis moritur; nolens cum ducitur, est necessitatis extremae ; quia uenit de contemptu mortis alterum, alterum de conditione naturae. Christus ergo sicut ouis 3o et uolens

et tacens

tondetur,

ut tegat illam,

quam

Adam

primus intulit, nuditatem. Velut agnus occiditur, ut peccatum totius mundi immolatus absoluat. Ponit pro ouibus animam suam, ut impleat et pietatem pastoris et curam. Tibi ergo rex, tibi sacerdos, tibi pastor, tibi sacrificium, tibi ouis, tibi agnus,

55 tibi totum factus est, cui fecerat totum ; et qui sibi nunquam, tibi totiens immutatur ; propter te uarias monstratur in formas, qui manet unicae suae maiestatis in forma. Et quid plura ? Dat se tibi deus homo ut ferre potes, quia ut est tu non potes sustinere. Sed audiamus iam quid pusillo gregi talis 4o promiserit pastor. 2. Nolite timere, inquit, Pusillus grex, quia complacuit patri uestro dare uobis regnum. O bonitas effusa ! O inaudita pietas ! O ineffabilis affectio ! In societate census pastor oues adsumit, adque consortium dominationis seruos dominus asciscit ; ad 45 participatum regni rex gregem populi totius admittit. Sic, sic A

45 participatum regni. Für die Lesatt parzicipatum (gegen principatum) vgl. PL 52, 265, Anm. c. 18/19 Ps. 45, 22. 21 inuenit animam] cf. Matth. ro, 39. 22/24 Is. 55, 7. 32 ponit... animam] cf. Ioh. ro, rr. 41/42 et 48/49 Luc. 12, 32.

18 exemplo] didicimus 2427. O quod] VW so/us, quo relig ^ 19 ut oues] sicut o. Pb ouis R aggredetur W' sic 20 ubi ozz. Pb fuetit Pa 5 21 occubuerit C Pa S T uincit J O Pf Pb $ ínuenit O (quo concordat cuz vincit), 22 suum qui ammittit V/, quia mittit Df I* zzanus inueniat J a expuncta regem] C Pa 5 T ed., suum gregem V/ R W Pf, sui gregis J O, suum pastorem pb 24. non] sic 23 oues ] 1? manus illam ouem] illa moueri V/ R, ozz. Pb uolens] qui praezzir. tacens 5 tacet qui /ransp. O Pb C Pa T praemit. Pb tegat] 30 tonditur J 1? zzenus Pb 94 qui T 25 nec] non S RNTOP teget Df, tegeret P5, necet J, uelet C Pa 5$, uellet d

31 uelut] uel ut R, uel O,

34 tibi ouis rep. T 33 rex] gtex C Pa T 32 ouibus] suis zZ7. O om. J sibi] et qui] et ozz. P5 35 cui fecerat] qui f. P^, qui fecit Pa, cui fecit C T 40 magestatis T T. Sq unica G P2 36 tibi] sibi R. 29 zzanus tibi R inquit] add. in zarg. O, om. T 41 noli O Pf Pb S promiserat R. 1? zzanus atque ad J O C Pa W 44 adque] ex V,, atque R Pf, 43 census] sensus T' 29 zzanus ascissit R, abscidit W' 7? zzanus, assciscit W' 29 zzanus, adsciscit J 5, $ T, et ad P2 4i participatum regni] participandum regnum R, principatum regni ascissit T totius populi ransp. Pf — admittit sup. ras. C, ammittit V^ C Pa T(ef. comment.) I9 manus, amittit W .$ 45/41 sic sic usque largiendo oz. Pb

136

SERMO

XXIII, 2-3

dat, cui deficere census, cui regnum minui, uacuari potestas

non potest largiendo. Prouidenter autem coepit dominus dicendo : Noli timere pusillus grex, quia complacuit patri uestro dare wobis regnum. Promissionem regni sine timore seruilis sostatus audire non sufficit, quia qui libertate uix dignus est, capere non ualet infulas principatus. Dominus ergo seruorum mentes tali uoce confirmat, ne eos repentinus promissi regni prosternat auditus. Regnum uelle seruum crimen est, audire periculum, temeritas non timere. Sed hoc ad Christum quan5; tum est, aut quam mirum quod dat seruis regnum, quod sibi seruos facit in dominatione consortes, qui seruorum pedes lauat,

ut

extrema

seruis

seruiat

seruitute ? Veniant

huc,

ueniant qui discutiunt potestatem eius, et tunc de eius aequitate contendant, cum potuerint tantam capere, eloqui, aesti6o mare pietatem, nec iam calumnientur, si se in nostro corpore

patre minorem dicat, qui non dicto, sed facto cum pedes lauat seruorum, se subdidit et subiecit pedibus seruulorum ! Homo,

jam tibi parce, quia ut tibi parcas, tuos deus lauit, tuos tenuit, tuos amplexatus est pedes! Sed ad coepta redeamus. 65 83. Noli temere, pusillus grex, quia complacuit patri uestro uobis dare regnum. Ecce qui dat, dare loquitur patrem. Numquid largitatem suam denegat sic dicendo ? Absit. Non potestatem minuit, sed pandit affectum ; sic dicendo non distantiam 265 facit, sed patris suamque uoluntatem monstrat, firmat unita-

7o tem. Vt autem dixit : complacuit, et non dixit : placuit, munus

46 deficere. Defecere bei V. R.W.. Vgl. zu Sermo XXI, Z. 11. 62 se subdidit et subiecit, das sich auf die besten Zeugen stützt, enthàlt zwei synonyme Zeitwótter, die mit dem bei Sermo XXI, Z. 54 festgestellten zu vergleichen sind.

65/66 Luc. 12, 32.

46 cui R. T, cuius C Pa $5, cui non ceferz defecere V/ 1? zzanus R. W, deficeret Pf, deficit J (cf. O comment.) sensus .$ cui] ex soo V, ozz. ozmnes reliqui nescio si rec1e minus V W PF J O uacuate J O Pf, cui praezzit. absque necessitate Lat. potestas] potest V7, illa praezziz. O 49 regnum] o bonitas effusa o inaudita pietas o ineffabilis affectio in societate rep. bic J O ob booeot. (cf. linn. 42/43) 50 qui] 242. a 2^ manu in V — 53 seruum] setuo Pf Pb, oz. J C Pa $ T, est add. et exp. Oo audere C Pa, adire eZ. 55 quam] quale J O, quid .$ 55/56 seruos facit sibi Zransp. S, sibi faciat seruos I7 51 extrema] strema R seruis seruiat] setuos éximat ;zc W' — 59 tanta Pf Db eloqui] V znicus, loqui cezerz 60 in nostro] in oz. W/ 61 patrem R 1? zzanus O Pb dicant C sed facto] sed et f. C Pa T5 om. Pf Pb 61/62 cum pedes lauat seruorum oz. franc. (-P5) 62 se subdidit et subiecit pedibus] subiecit se pedibus J O Pf Pb S, se subicit pedibus C, pedibus se subicit Pa T (cf. cozzzent.) pedibus] adZ. a 2* manu in marg. W.—— setuulorum] famulorum W/ 63 parcas] patceris R, parceres W' J O Pb.$ T JforZlasserecte 64 ad coepta] adepta J 19 z;anus 66 dare uobis /ransp. O Pf Pb C Pa STR patrem loquitur Zransp. .$ 69 monstrat] demonstrat W/ — 0 ut d

DIoppH C Pass.

Be

SERMO XXIII, 5-5

137

edocet trinitatis, quia quod erga nos filio placuit, hoc complacuit trinitati. No/ste timere, busillus grex, quia complacuit patri uestro dare uobis regnum. Post tantam ergo dominus largitatis suae gratiam tibi abiecta et uilia peculia seruitutis 75 iubet abicere regnaturo. 4. Vendite quae possidetis, et. date elemosinam. Plebeium cultum regia non admittit potestas ; augustus honor non nisi diademate confertur et purpura. Abicere ergo debet habitum seruitutis, qui se regem credit diuinitus consecratum. Hinc est 8o quod rex supernus illum, qui cum indigna ueste maiestatis eius ausus est intrare conuiuium, ligari, praecipitari, detrudi in tenebras iussit extremas, quia deformitas inuitati ad inuitantis redundat iniuriam. Peculia quoque pristinae libertatis iam diuinis, iam regiis ditatus opibus qui reseruat, captiuus $85 miseriae se nescit esse felicem. Est consuetudinis,

est animi

felicis, ut adscitus ad regnum, quod fuit proprium, quod priuatum, mox parentibus, mox propinquis, ciuibus indigentibus liberaliter prorogare, ne sit mendicus animo, qui censu functus est et honore. Tali ergo prouidentia dominus, consilio tali, 9o uilia et caduca iubet ut uendamus, ut largiamur, ut donemus,

qui in caelesti regno omnia quae in caelo et quae in terra sunt possidebimus. 5. Sed si uis seruare tuorum pretia praediorum, et sacculorum

forte condita te delectant, fac tibi sacculos, quales ille

9; praecepit,

qui cupiditatis tuae iam custos est et prouisor.

*6 plebeium. Vgl. Sezmo XXII, Z. 24. 95 praecepit. Ziut Variante praecipit vgl. oben Z. 46. 12/43 Luc. 12, 32.

76 Luc. 12, 233.

placuit] complacuit filios O 1? zzanus 71 nos] placuit ad. W e? rep. post filio $2noli W OP2CPaST complacuit] placuit frane., et praezzit. franc. et W R 74 largitatis suae gratiam] largitatem suam et gratiam Df P5, largitatem suam gratibi] tiae J, largitatem gratiae suae O, largitatem post suam gratiam C Pa .$ T 16 uendite] inquit 244. $5 regnatutum C Pa T copiosius collatam C Ps $ T 49 7?" amittit J 5 T plebeium] cf. comzent. helemoysinam J (o concredit tegem /rausp. Pf —— 81 eius] suae C Pa T RW credidit V/ animae IW/ ^ S862scitus Df, asscitus ed. 85 miseria T uiuium] in praezziz. R. 86/8? priuatum mox] priuatum rep. e exp. W' — 8 inO Pa T,exscitum W/ digentibus ciuibus /razsp. Pf ^ nesit] nescit W, nescit Pf ^ censo V 19 manus O 89 dominus prouidentia /ramsp. W^ functus] auctus fraus/ra proponit Lat. ut largiamur] ut oz. Pa T, ut largiamus Df — ut 90 ut uendamus] ut ozz. .$ 92 possidebi91 omnia quae] quae ozz. V R Pf Pb donemus] et d. /O C .$ mus] conicio ualde baesitans, possidere V R, uolumus possidere J O C Pa T, possidere uolumus R 29 manus in marg. Pf Pb, possidere speramus IW, possidere ualeamus $ precium I/ —— saeculorum V/ —— 95 praecipit franc. 93 uis] tu add. e exp. Pb fortasse recte (cf. comment.)

138

SERMO XXIII, 5

Denique ut uidit duriter dici : Vendite quae possidetis, mox adiecit : Facite uobis sacculos, et sacculos qui mon. ueterescent, thesaurum non. deficientem 1n caelis. Iterum contristatus es,

quia quod habes, in caelis cogeris collocare. Rogo, crede deo roo tuo, qui seruo credis, et magis deo quam homini commoda. Sed si times ne quid inde praesumat, ne quid dispergat pietas latoris, signa fidei anulo sacculos tuos, ut tali custode dormias

tu securus, quia ubi ille est, ibi locus nullus est furi. Non poterit 266 tibi tuam pecuniam denegare, qui tibi omnia sua contulit, 105 qui te regni sui et honore ditauit et gloria. 96 Denique ut uidit, duriter dicit : Vendite quae possidetis usw. ist von V R WW, also von det besten Textüberlieferung bezeugt, hat aber keinen klaren Sinn. V7 uidi duriter dici wàte vielleicht verstándlicher, befriedigt aber nicht vollkommen. Bei PL 52, 265 C lesen wit : Denique, ut uidit, quod duriter dixit. Hat wirklich Petrus Chrysologus sagen wollen, dass auf einmal Christus wahrgenommen hat, dass er zu hatt gesptochen hatte, so dass er seine Aussagungen mildern wollte ? 96/98 Luc. 12, 33.

96 uidetur JW

dicit V/ R.(cf. W coment.)

97 uobis ozz. $

et sacculos ozz. T

uetescent l/ 1? z;zanus, ueterescent V/ 2* zzagus R, ueterescunt PP, ueterascunt

ceteri (cf. serm. XXII, lin. 21) 98 thesaurum] mox adiccit z/a praezit. W in marg. add. es oz. R. 99/100 tuo deo Zransp. Pb 100 commoda] commenda I franc. 101 inde] ille T 1? zzzmus inde praesumat ne quid oz. O propter bonoeot. disperdat Pf ^ 102 latoris] largitoris V/ R W' Pa anulo fidei transp. W', cuius tamen archetypus fidei anulo sacculos babebat, quia post anulos librarius codicis W' coepit scribere sac e£ expunxit 103 est ozz. W' nullus locus Zragsp. 104 pecuniam tuam Zransp. T sua omnia /ransp. Pf —— 105 et honore ditauit et gloria] gloria et honore ditauit .9

SERMO XXIV DE EODEM TERTIVS COEVIDEJEO.OVOD.SCRIPTVM EST : SINT LVMBI VESTRI PRAECINCTI» 1. Semper et ad omnia uigilias esse salutares nullus ignorat, quia reuera plus uigilare plus uiuere est ; nam quid tam mortis simile quam dormientis aspectus ? Quid tam uita plenum quam forma uigilantis ? Indulgendum somno est, ut corpus reparet, non resoluat ; et uires reuocet, non eneruet. Semper IO

2d A

et ad omnia uigilias esse salutares nullus ignorat. Quae ars, quod opus, quod tempus, quae potestas, quod officium non uitae lucra lucubratione perquirit ? Hinc est quod rex in procinctu peruigil callidi hostis praecauet et euitat insidias ; in castris miles hinc superuenientes nocturnos impetus cauta pernoctatione propellit. Sic nauta uigilando diffusi itineris incertas uias inuenit, intrat inuios calles, et uestigio furtiuo

20

ad lucrosi portus uotiuam peruenit mansionem. Pastor hinc adiungit noctes diebus, et totum sibi tempus denegat dormiendi, ne qua lupis suffragante somno crassandi in gregem praebeatur occasio. Sic uiator sollers per auras noctis et aestus solis praeuenit, et actum diem prouidentius deputat mansioni. Hoc propheta sciens non die solo, sed et nocte tota clamabat ad dominum

25

: Domine,

deus salutis meae, 4n die clamaus et

nocte coram te. Quid plura ? Ipse dominus pernoctat in oratione dei, ut ante nos oratione liberet, quam redimat passione. Et si pro seruis dominus uigilat, merito pro seipsis seruos uigilare

23/24 Ps. 87, 2.

(Codd

ZR

24 petnoctat] cf. Luc. 6, 12.

ADOPSPSPP GPS.

Inscripiio : tettius ozz. C Pa T, in quibus praecedit sermo XXII, absque titulo Pb 6 quod tam moti .$

morti J O PP Pa T 9 ct uites] V/ RJ, ut uites cezerz 11 quod tempus] quod oz. V R. W Pb, sup. Jin. sempet] ergo add. C Pa .$ T add. 29 sanus], qui omnes codd. babent tempusque potestas quod officium] et off. lucubtaT P»manus — nonsup.ras.(quod 19?) T — 12lucra] luctam V, oz. 5 13 procinctus T perquitrit] non prae. J tionem T7, luci uibracione VW 14 hinc in castris euitat et praecauet Zransp. W' 29 manus, et om. R. S expuncia caute Pf ^ 16 incertas] certas Pb, artas C Pa $ T e£ J, . miles zrazsp. C Pa .$ T 18 denegat rep. P5 17 mansionem uisionem in quo praecedit parua ras. crassandi|] V/ R. W J, saepe in suffrante PL 19 ne qua] nequa O, neque I7 21 petue20 et aestus] et ozz. W' quss. pro grass-, quod babent ceteri codd. nostri 25 dei ozz. Pa 9 22 clamabat tota /ransp. T aptum C T nit V R Ph 19 C 26 seipsis setuos] se ipse otatione liberet] et o. 1l. $, per orationem l. W^ T ipseruus //a V,, se ipse seruus I, se ipse seruis R

PL

I40

SERMO

XXIV, 1-2

sic iubet : Praecincti, inquit, sint lumbi uestri, et lucernae arden-

30

les án manibus uestris, el uos similes seruis expectantibus dominum suum, quando ueniat a muptus. 2. Sint lumbi uestri braecincti. Nouus ordo uigiliarum, nouus habitus imperatur. $2nt lumbi uestri praecincti, et lucernae ardentes in manibus uestris. Nil de uestitu, nil de calciamentis,

55

40

nil de ipsius occursus apparatu serui uigiles admonentur, sed tota in praecingendis lumbis mandatur cura, tota in constringendis lumbis statuitur uis praecepti, addito lucernarum solatio tantum, sine quo nec noctis aperitur obscuritas, nec uenientis clarescit aspectus. Sénmt lumbi uestri praecincti el lucernae ardentes in manibus uestris. Cingulum quidem est propriae indicium seruitutis, quod discursus expeditos reddat, et faciat obsequentes. Sed dixisse suffecerat : Estote praecincti. Cur lumbos potissime nominat ? Cur tanta iubentis reuerentia lumborum facit magnopere mentionem ? Quaeris quare? Quia in lumbis est tota corporis causa ; in lumbis tota carnis negotia suscitantur ; in lumbis tota est humani lapsus,

4^

$0

humanae fragilitatis occasio. Inde uenit quod uirtutis ignaros reddit, efficit segniores. Hinc est ergo quod principaliter dominus lumbos nostros adstringi iubet balteo castitatis, et totum carnis nostrae pendulum, fluidum, resolutum constringi mandat continua zona uirtutis, ut carne succincta ad domini occursum liber, uelox, expeditus nostrae mentis reddatur incessus. Haec tamen audiens, homo, scire debes, quia te non

retardat ab occursu dei caro, quia ipsius occursus, officii ipsius est inseparabilis comes, si tu eius componas sarcinas, si releues 55

onera eius, si pendula et sinuosa inuolucra eius tu prouidus uiator adstringas. Quid plura ? Erit tibi salubre contubernium,

28/29. 30. 31/32 et 37/38 Luc. 12, 35-36.

24 sic ozz. V R, an iure ? inquit sint /rzzsp. Pf — lumbi uestri sint /ransp. Pb 29 ueniat] teuerlombi Pf 19 zzatius 28 setuis] hominibus O C Pa .$ T tatut O 32/33 nichil..nichil..nichil W/ —— 33 occursus add. in zarg. W. — 34 inpraecingendis J inconstringendis / confringendis W/ 35 lumbis] renibus P^ 36 appetitur Pf Pb 3* uenientis] diei aZ7. Pa .$ T 39 an proptie aduerbium ? —— quod] conieci, ut W, eo S, et quod ceteri, quod et ed. 40 sed dixisse] si d. O, oz. W' estote] et praezziz. .$ 41 potissime] V/ C R, potissimum ceferz 42 faciat V/ R. J O Pf, an recte ? 43 est oz. R 44. est tota iranipb. | O C Pa .$ T humanae oz. W 45 uittutes V/ R ignarus I/ 1» zuanus R. 46 seniores T — 4? asstringi W, astt- R O Pf Pb Pa T baltheo WOCPaST 48resolum T 7? anus — 49sonaW ut] V 29 zanus W Pb C Pa S T, et V 1? manus ceterique 50 occursum] cursum .$ 51/32 te non tetatdat] anima tardat PP 52 ad occursum franc. caro] tua add. O quia ipsius o. o. ipsius est] que in eius occutsu futura est sibi Pb 54 onera] onusta I7 , inuolucra] uolucra franc. 55 adstringas] J 5, asstr- V, astr- reliqui, nescio

$2 recie

267

SERMO

6o

XXIV, 2-3

I4I

si tu eius deses et resolutus non fueris institutor. Quemadmodum, autem debeas aequare sarcinas eius, eius pondera iusta moderari, apostolus edocet sic dicendo : Mortificate membra uestra, quae sunt super lerram : fornicationem, àmmunditiam, libidinem concupiscentiam malam, auaritiam, quae est idolorum serwilus. Constringenda est ergo caro continentiae cingulo, ne effusa uitiis ac toto peccatorum grauata pondere supernis et caelestibus insistere non possit incessibus. Bene ergo dominus adiecit : Sint lumbi uestri braecincti, et lucernae ardentes in manibus uestris. Quia lucerna semper innocentiae testimonium nocturno portatur in tempore, et sicut uitiis amicae sunt semper tenebrae, ita lucerna semper inimica criminum, socia

semper boni operis est lucerna. Sed in manibus sanctorum ipsa bona opera sunt lucernae, dicente domino : S?c luceat lux ues79 ira coram hominabus, et wideant uestra bona opera, ei magnificent patrem uestrum, qui est 1n caelis. Et uere portant lucernas suas, uere fomentis operum, uere misericordiae unguento inflammant lampades suas, qui cum loco, proposito, studio latitant, opere, uirtute, meritis coruscant ac splendent toto orbe ter75

8o

85

rarum. 9. Et quia exspectationis suae dominus satis tristes, satis nouerat anxias moras, ne quis superaretur taedio, ne quis lassesceret tarditate, ne quis longae exspectationis fatigatione subcumberet, perseuerantibus beatitudinem caelestem, caeleste promittit obsequium : Beati, inquit, serus dll, quos cum uenerit dominus, ynmuenerit uigilantes. Et ne ipsius beatitudinis qualitas haberetur incerta, mox adiecit : Amen dico uobis, quia fraecinget se, et faciet eos discumbere, et transiens mainistrabit eis. Praecinget se deus, et faciet seruos suos discumbere, et ministrabit eis. En mutatio inaudita rerum, en terribilis cor-

58/61 Col. 5, 5. 64/65 Luc. 12, 55. 66/67 uitiis amicae tenebrae] ct. serm. I, lin. 93/94. 69/71 Matth. 5, 16. 80/81 Luc. 12, 57. 82/84 ibid. 56 eius] ei non C Pa T desis VV R C Pe T tesolutos R. I? zzanus pondera] et p. P2 iusta] iniusta franc. 588 dicendo] docendo R

lam] et a2Z. ] C Pa T caelestibus] ei c. R

51 eius 60 ma-

62 uitiis] uirtus V, intus / ^ totum R I*zanus 63 et possis T 1o 64 uestti Ps R. lucerna] -nae J/ O C Pa

SEIS 65 in innocentiae C Paz, ad i. R. 29 zzanus (ad sup. Jin.) 66 portantur J O 68 C Pa $ T, portat V — 6? semper oz. V ——— tenebre semper /ransp. Pf 1? uestta operta bonis operibus T —— *0 et uideant] ut u. R. 2? zzanus Pf Pb Pa 5 bona ransp. Pf Pb, bona uestra opera /ransp. R. W C Pa, opera uestra bona Zransp. iT:

$2 operum] bonorum praeit. Pb lucerne T 1o 91 in caelis est /ragsp. franc. ungento JW 93 suos J ptoposito loco /razsp. W' ^ *4 choruscant

cotuscant ac] cotuscantes W/ ^ 6 tristis R.I* zzamss —— "9 quis OPsa29$ T 78 lacescetet l/ I? zzanus R,lascesceret Df —— v9 perseueran19] qui R. 1? zzanus caeleste oz;. W. — 80 inquid J/ — 81 dominus oz. tibus b. caelestem ozz. J O transiens om. W. eos] illos O P£ T 83 faciat R 82 quia] quod O Pb praecinget z5gue ministrabit eis ozz. T $4 eis] illis R O e£ franc. (-O)

268

142

SERMO XXIV, 3-4

reptio dominationis, en pauenda conuersatio seruitutis, quia parumper seruus astitit in domini sui exspectatione succinctus, et sustinentem fidem breui fatigatione portabit, cui ut talionem redderet, dissimulat se in ipsa diuinitate diuinitas! 9 o Praecinget se et ministrabit eis. Discumbenti homini deus adstat, et adstat in caelestibus. Epulanti seruo seruit dominus, et seruit accinctus pueris suis ; ministris suis ministerium facit Christus, et facit in patris iam gloria constitutus. Homo, calumniaris ; est adhuc quod detulerit patri, qui tibi in terra 9 II lauando pedes extremum repraesentauit obsequium, et repromittit in caelestibus nouissimam seruitutem. Crede, haeretice, et tu illi stude reddere talionem : ille tibi in caelestibus

IOO

105

parat conuiuium se ministro, et tu illi in terra non desinis continuas ingerere et generare blapsemias. Faciet et ille transitus suos : Ei transtet et minsstrabit eis. De dominatione ad fidelium suorum pia transiet et migrabit obsequia, at de misericordi patre seuerissimum transibit in iudicem. Ef transtet et ministrabit illas. Confitentibus, exspectantibus ministrabit epulas ; ministrabit et tibi, sed dignam de tua negatione sententiam. 4. Et st secunda wigiia, et st teria uenerit, beati, inquit, serui olli, quos cum uenerit. dominus, inuenerit. wigilantes. Si secunda et tertia uigilia uenerit. Vigilias mundus plures, tres tantum nouit exspectatio trinitatis. Quare tamen a secunda coepit, et tacuit primam ? Quia prima uigilia in ortu iam

95 lauando pedes] cf. Ioh. 15, 5.

100 et 102/103 Luc. 11, 57.

106/107 Luc.

T25520e

86 pauendo T conuersio P5 C .$ 87? parumper] patum P5 seruos R I9 manus J C assistit I7 in domini] in ozz. W succintos l/ R. 1? zzanus 88 sustinente T/ IF, sustinendi C Pa .$ T fatigatione] -tionem I^, expectatione Pb portauit O P5 C Pa.$ T 89 reddat W P5 dissimulabit Pb 91 adstat 10] astat O P» Pa Pf, assistit V adstat 29] astat W' O adstat et adstat] -stat et ad- add. 29 zzamus T' sup. lin. seruo] seruus PZ seruit] setuiet P5 92 puetis suis ozz. C Pa T 93 faciet... faciet P5 facit 29] hoc aZ4. C Pa .$ T, Christus adZ. J e£ de. patris] dextera add. Pb ez oz. gloria zm seq. gloriam J 96 crede] C Pb J 1? zzanus C Pa T, credo ceteri ctede haetetice ozz. Pb bic e£ ponit os! talionem haetetice] sup. ras. a 29 zzanu antiqua R. 9? ct tu illi Z7 zzarg. add. ab ipsa 29 manu R. stude] C Pa $ T, studeas O, studes re//qui talionem] crede heretice add. boc Ioco Pb 99 blapsemias V (u? alibi), blasphemias cezerz, calumpnias praezzit. et exp. Pb facit franc. 100 et transiet] qui tr. Pa T, quia tr. .$, ettransiens V7 101/102 at de miseticordi patre seuerissimum (saeu- T/)transibit (iuit l/ 1? zzanus R. 1? manus)] ad te de misericordi ezc. V/ R. WW (an legendum ad te de... ?), attende (attendis C Pa $ T, attendite Pf Pb, adtendite J) misericordem patrem seuerissimum transibit (transire J O) franc. 103 transiens R W/ et ministrabit] et ozz. W/ illis] eis C Pa T confidentibus J ministrabit 29] ministrabitur O 104 negatione] negotiatione P7, denegatione J O Pf C Pa .$ 2» zuanus T 106 tertia] uigilia «47. WO Pf — 108 mundus plures uigilias Iransp. Pb » plures] habet ag4. O 110 quia] cogicio, qui codd. hottu I iam

Ont.

269

SERMO XXIV, 4

I43

dominicae natiuitatis excesserat. Probant hoc pastores, qui dum super gregem suum uigilant, gregis ipsum praesepio inuenire, uidere, tenere merentur auctorem. Sed quae sit secunda et tertia uigilia requiramus. Sicut utique prima uigilia 115 est sui ortus in carne, ita secunda est uigilia, qua nostra redit

et resuscitatur in carne. Denique ut ad resurgentem ueniat, annuas excitatur et euigilat mundus. Tertia uigilia est illa exspectatio quae tota nouissimo uenientis finitur aduentu ut sicut ille surrexit nobis, ita nos illi iam perpetuam resurga120 mus ad uitam. liv annuas excitatur

ei euigilat mundus. Der Sinn des Satzes

verlangt den

Indikativ, gegen die Lesarten excZezur e£ euigilet. Dass euigilat gegen uigila? von V^ vorzuziehen ist, ist mir auch verstándlich, denn damit bekommen wir die Aufein-

anderfolge zweier synonymen Zeitwórter, die dem Stil des Chrysologus durchaus entsprechen (vgl. Sermo XXIII, Z. 62). /Annuas ist von den besten Zeugen dargeboten, gegen annuis von W, annuus von. ] O Lar. (schlecht verstándlich), anus

von ed. (noch weniger annehmbar) und anus von Pb (was schon eine Interpretation ist). Muss man zu annuas uices esgánzen ? Ich finde keine Parallelen im lateinischen Schrifttum dazu. 111 pastores] cf. Luc. 2, 8 et 16.

112 suum gtegem /ransp. W ipsum gtegis Zransp. O ipsum] pastorem ad4. franc. 113 merentur] et a7. C Pa S5 T quae sit] quid Pf ^ 114 secunda uigilia et tertia Zragsp. Df —— 115 rediit J O 116 resuscitatus T, suscitatur R.

ut] et BF IP) GTPZSE resurgentem] resurrectionem T' 1? zzazus — 119 annuas] annuis I, annuus J O Laz., annus eZ., animus P5, annuat C Pa.$ T excitetut PP C Pa 5$ T, exs excitatur sc pb euigilat] uigilat V O, euigilet P£ C Pa $ T (ef. comment.) 118 exspectatio quae] ex so/o W (expect-), quae expecatione J O, qua expectatio P5 Pa T ed., quae expectatio ce£er?

SERMO XXV

PL

DE EODEM QVARTVS (SEV DE VERBIS : NOLITE TIMERE, PVSILLVS GREX)» 1. Hodie dominus euangelici gregis pusilla et tenera primor; dia quam blanda exhortatione sit consolatus audistis. Nolite, inquit, £imere, pusillus grex, quia complacust patr? uestro dare uobis regnum. Aufert spes anxias, dubios tollit euentus, omnem propellit et excludit timorem, quando in exordio ipso regnum nascentibus pollicetur : Quoniam complacuit patri I o uestro dare uobis regnum. Quis de uictu, quis de uestitu, quis de plebeio censu et uernalis cespitis uilitate suspirat, de regno certus, de dominatione securus ? Satis sibi inuidet, qui eleua-

tus ad summa, ipse se ad humilia deicit, ad egena deponit. Sed scire conuenit pater iste qui est, uel qualis est, uel quod ;regnum suis filis repromittit. Qui sit iste pater cotidie te confitente cognoscis, cum clamas : Pater noster, qui es in caelis. Qualis autem sit, ipsa operum magnitudine peruidisti : ex nihilo fecit caelum, terram solidauit ex liquido, montes statuit ad stateram, maria inter legitimos terminos sola praecepti 2 o auctoritate conclusit. Verum si regni, quod promittit pusillis, desideras nosse qualitatem, ipse aperit sic dicendo : Szmite jaruulos uenire ad me, taliwm est enim regnum caelorum. Esse in caelo mirum est, uiuere est maiestatis in caelo. Iam regnare

$/* ct 9/10 Luc. 12, 32. 16 Matth. 6, 9. 17/18 ex nihilo] cf. serm. XLVI, ad lin. 65. 19 stateram] cf. Is. 40, 12. 21/22 Matth. 19, 14.

Codd.:

V R W, JOPfPb CPa$ T

Titulus : quartus oz. C Pa T, in quibus antecedit sermo noster XXIII ; omnino deest inscriptio in Pb, uti solitum 9 audistis add. in zarg. a 29 manu T noli J O Pf PP 5 6 timere inquit Zragsp. W' quia] quoniam J Pf Pb C.$ * spes] curas Pb anxios R, cuius 29 zzanus add. et 8 procellit T 9/10 quoniam complacuit 4sg4e tegnum ozz. C Pa T 11 suspirate l/ 1? zzamus 12 inuidet sibi fransb. C Pa T —— 13 ipse se] J O Pf 5 ponunt se inter humilia e deicit, in sese 7 14 quis R 2? zapus JS T est 10] ozz. J S uel qualis est] zz zzarg. add. O T 15 filius suis /ransp. Pf T tepromisit . quis R 2? zzanus J O Pb Pa. T, quid Pf patet iste zransp. .$ cottidie I7 16 confiteri W/ cognoscit T' 7& 2uanus 1* ipse franc. operum] suorum add. franc. (-.5) petuidistis W/ O Pf Pb 18 nichilo W^ J O Pb Pa fecit] omnia et ad. O e£ del. omnia 19 ad stateram] in statera Df Pb, ad stantem T' 1? zzanus 21 nosse desidetas C Pa T 22 regnum enim Zransp. W^ 22/23 esse in caelo (caelum R) mirum est uiuere est (est] esse Pf PP) maiestatis in caelo] esse in c. m. est uiuere et esse in caelo maiestatis est O, esse et uiuere in caelo maiestatis est J .$, est in caelo esse in caelo uiuere maiestatis C Pa T, esse in c. m. est in caelo vivere est majestatis eZ.

270

SERMO

XXV, r-2

I45

in caelo quantum sit, sensus desinit aestimare mortalis. Et tamen, homo, quod aestimare non potes percepisti, apostolo sic dicente : Quod oculus non widii, nec auris audiwit, quae praeparawit deus diligentibus se. Et quod te mereri dubitas, habere te et possidere iam Piu confiteri. Quid ergo cum terra illi, qui possidet caelum ? Quid illi cum humanis, qui indeptus est iam diuinis ? Nisi forte placent gemitus, eliguntur labores, amantur pericula, pessima mors delectat, et inlata mala bonis sunt gratiora collatis. Sed uideamus quod dat pater pedes consilium regnaturis. Vendate quae possidetis et date elemosynam. Si uicturos 3 5 uos si regnaturos, si uos iam diuites esse creditis in supernis, ubi futuri, quo migraturi, ubi regnaturi estis, uos illa, quae uestra sunt, iam praecedant ; opes miseras misericordia computate; quae humana sunt, in diuina conuertite. Et ne cui forsitan deesset euectio ad portanda illa, quae dimittitis, 40 angariatus est pauper ; ferunt pauperes onera uestra, et uolentes ferunt, quia tali non deprimuntur pondere, sed leuantur. Vendite, ait, quae possidetis, et date elemosynam. Facite uobis sacculos, qui mon wuelerescunt, thesaurum. non. deficientem in caelis, ubi [fur non adpropiat, neque tinea. corrumpit. Facite 4 uobis sacculos, qui non ueterescent. Videtis quia pater iste ditare 2

p

VA

uult filios, non nudare. Facite uobis sacculos, qua non ueterescunt. Nouo modo, immo caelesti modo, qui hunc audit, uendendo comparat, recondit erogando ; dum amittit, adquirit. 43 zueferescunt. V^ schwankt in diesem Sermo und auch sonst zwischen ueferesco und ueferasco. In diesem Bibelzitat ist die Form zeerescen? von sehr alten

Quellen bezeugt : vgl. Jürticnzn, III, S. 15o (Kodex ; aus dem 5. oder 6. Jahrhundert). Zur Votsicht habe ich die unregelmàssige Orthogtraphie von l/ angenommen. 26/24 1 Cot. 2, 9. XXIX, ad lin. 28.

34 Luc. 12, 53. 40 ferunt paupetes onera uestra] cf. serm. 42/45.46/4* Luc. 12, 33.

24 desinat C Pa T 24/25 mortalis 4sgue non potes] adZ. « 2* zanu antiqua T: 25 quod aestimare] quo destinare W^ 19 zzanus potest O 1? zzanus petcipisti V 19 manus 26 auriis W' 1? zzanus audiuit] nec in cor hominis ascendit aZZ. te mereri] temereri 23 deus oz. .$ O, et in cor hominis non ascendit agg. P5 Jj I9 zanus, timeri Pf, tenere Pb 29 qui possidet] qui ozz. W' 30 indeptus] est] sup. Jin. add. 2» ii déptus R, assumptus 2? zzanus R. in zarg., adeptus W Pf (il- sup. ras., ubi baud dubio 31 illata V diuina WW Pf (adeptus diuina) manus J 36 quo 43 elemosinam Y hzc e£ codicum maxima pars 1o scriptum erat in-) misericordia] in 3? miseras] misericordie W/ migratuti ubi futuri Zransp. W' computatur W . 39 euentio T 1? zzanus praemit. O $, misericordiam J O .$ 40/41 et uolentes dimittitis] V/ R, mittis Pf Pb, mittitis cezerz illa ozz. Ww elemosynam V. bic, elemosi- plerique codd. ferunt oz. W' ^ 42 et date] et oz. 5 43/45 thesaurum z5que ueterescent 43 ueterascunt W' J O Pf Pa $ T (cf. comment.) 45 uetetescent] V/ R, adproptiat V J, áppt- 5, erc. 44 celo W om. T 46 ueterascunt W' J Pf uetetescunt P5, ueterascunt ce£erz (cf. comment. ad [in. 43) immo] 47 modo 179] mundo T C Pa$ T (u. Pb — ueterescunt: cf. /in. 45) adquirit] requirit R./ Pf P^ 48 admittit J sup. lin. add. T, ymmo W, id est .$

146

SERMO

XXV, 2

Quam cupit pecuniam perdurare, perpetuare sacculos diui- 27: ;o tiarum, condita permanere, qui dicit : Facite uobis sacculos, et sacculos, qui mon ueterescent ! Ecce docet auaritiam, qui coeperat suadere contemptum. Facite wobis sacculos, qui non ueterescent. Et qui thesaurizantes temporaliter arguebat, ad totum cupiditatis fomitem iubet sacculos sine fine perquiri. ;; Christe, quo te pertrahit amor tuorum! Vt auarum lucrifacias, facis eum quod desiderat, non quod oportet audire. Sacculos imperas ; aeternos thesauros, qui non deficiant, uis parari, ut auarus, dum consueta percurrit ad lucra, aut uirtu-

tem capiat, aut a uirtute capiatur. Vere pater es, qui cum 6o tuis, qui cum paruulis sic agis. Namque et dum nos nostris paruulis petentibus noxia ingerimus salutaria sub specie noxiorum, fallentes insipientiam, non decipientes affectum. Dixisti : Facite uobis sacculos, qui non ueterescent, thesauros non deficientes in caelo, ubi fur non adpropiat. Et ubi fur non 6; furatur, sacculus cur paratur ? Quid ibi claustra, ubi ipsa custus est innocentia ? Ibi quod signaculum, ubi fraudis suspicio non habetur ? Si et in caelo sacculus opus est, cura non amittitur, sed mutatur. Domine, tu uidisti, quia in thesauris uita, fides in sacculis sit auaris ; et ideo inputribiles

60 ez dum nos. Die Variante ez nos interdum ist offensichtlich ein Emendationsversuch des Subatchetypus det Gruppe C Pa T .$, welcher dem Satze einen Sinn verleihen wollte und so hat et es erreicht, er widerspricht aber dem Zeugnis der besten Handschriften, die uns freilich einen sicher unvollkommenen

Satz bieten. P5 hat

den Passus emendieren wollen, indem er anstatt fa//enzes und decipientes fallimus und decipimus geschrieben hat, womit auch der Satz einen grammatikalisch logischen und vollkommenen Sinn erhàlt. Verstándlich ist auch der Satz wenn man ihn so liest : nazzque etiam nos nostris paruulis usw., oder mit det einfachen Auslassung von dum : namque et nos usw. 50/51.52/503 et 63/64 Luc. 12, 55.

51 et sacculos] oz. ], et oz;. Pa

ueterescent] l/ R, ueterescunt O P7, ueterascunt

reliqui ; facite uobis sacculos (sacculos oz. Pf) qui non ueterascunt (ueterescunt P2) add. Pf Pb C$ 52/83 facite 4sque uetetescent ozz. C Pa $ T 53 ueterescunt O (u. Pb — uetetrescunt z/ alibi), ueterascunt W' J Pf — temporaliter thesaurizantes fransp. Pf —— 85 amortuorum T auarum] etiam adZ. C Pa T luctifacis I^ 1^ z;anus, lucri facias J T 56 facias J P£ C Pa T desideras .$ oportet] opefitur J.$ D* imperans P£ deficiunt .$ 58 consueta] pet c. J O .$, per assueta Pf — 59 a uirtute] a ozz. W/ 59/60 qui cum paruulis] quicunque p. PP, quibuscumque p. reliqui ex franc. 60 et dum nos] nos oz. J O, et nos interdum C Pa 5 T (ef. comment.) 62 fallimus P2 decipimus P5 63 dixisti ozz. W ueterescent] I7 R, ueterescunt O PP, uetetascunt ceferi 64 adpropiat] I7 J, appto- fJerique codd. 64/65 et ubi fur non furatur oz. Db 66 custus V7, custos ceteri quod] quid R. 2» zazu; W JOCPaS$T signaculum] sacculus / 6? sacculo J O Pf Pb $, sacculorum C Pa, saculorum T, sacculis eZ. 69 uita] bs J C $ T, tota ed. (tota fides tota spes in sacculis) fides] spes tota adZ. C Pa

SERMO XXV, 2-3 79

147

in caelis sacculos uis parare, ut qui te non sequitur ad caelum, sequatur saltim sacculos suos. 9. Auare, fac tibi sacculos, et fac iubente deo, quia uotis

tuis annuit diuina maiestas. Sed fac tibi sacculos erogando, quia quicquid pauper acceperit, pater caelestis suscipit. Et 1 ubi recondit ? In caelo. Et ne forte perdidisse te doleas uel A usuram, centuplum in caelesti fenore recipies, quicquid in caelo paupere transmiseris perferente. Vsura mundi centum dat ad unum, deus unum accipit ad centum. Et tamen homines cum deo nolunt habere contractum. Sunt forsitan .de 8 o cautione solliciti. Quare ? Nonne homo homini exiguae cartulae obligatione constringitur ? Deus tot et tantis uoluminibus cauet, et debitor non tenetur ? Sed dicis : Esto quod debeat ; quo exigente restituet ? Se ipso, quia non potest ille mentiri ; idem ipse est et exsecutor et debitor. Non erit in reddendo 8 vA durus, qui profusus est largiendo. Crede, homo, deo quod tibi deus dedit ; maiora reddere uult, cum uult debere largitor. 82 caui! und amnuet Z. 73 sind orthographische Nachklánge der Archetypen des 6. Jahrhunderts.

16/74 cf. serm. LIV, lin. 113 et 118. 90 parari C Pa .$ T ed. merito foriasse te om. Pf — non sequitur] consequitur V7 *i saltem W' O Pf P5 sacculos] ad praeit. W^ 472 sacculo V 19? zanus, sacculum V/ 29 zanus R. W, seribunt tamen sacculos cum» omnibus codd. in lin. seq. *3 annuit] V R T, annuet cezerz 94 accepit J 1? anus, accipit J 2* *5 uel] praeferente O Pf Pb S, *9 paupeti O Pf, pet pauperem P7 uelut J O Pf. 80 homo hominem I J O deferente IW/ ^ usuta mundi] usuram audi W^ 82 $81 constringit W/ J O (hominem constringit) cartule szc ozznes codd. esto] estimo sed dicis oz;. C Pa T cauit Pf Pb C Pa T, canit O (cf. coment.) $83 quo exigente] quo exigenti P5, quod exigente J O Pf Pb $, estimmo C Pa T se ipso restituet /ramsp. C Pa T restituet exigente /ragsp. J S JisObPay ille] illi T 79 zzanas, ubi J O C.$ T 2» zzanus — 84 et exsecutot ipsum Pf PP 86 largitur lV/ 19 zzanus in] teadZ. C Pa T (exequutor.$)]etom. W

SERMO XXVI DE EODEM

5

PL

QVINTVS

(SEV DE EO QVOD SEOQVITVR : ET INTERROGAVIT PETRVS: DOMINE, AD NOS DICIS HANC PARABOLAM

272

?5»

1. Quid hodie dominus interroganti Petro respondisse legitur per figuram, ad apostolos ipsos, ad doctores tantum et ad eos, qui ecclesiis praesident, dictum, multorum persensit auditus. Interrogat Petrus : Domine, ad nos dicis hanc parabolam, an. et

ad omnes ? Cui respondit dominus : Quis putas fidelis et prudens seruus, quem constituit dominus super familiam suam, ut det dla in lempore tritici mensuram ? Beatus seruus ille, quem, cum uenerit dominus, iia ànuenerit facientem. Dico uobis, quia supra Y

j

omnia, quae possidet, constituet allum. Quod. si dacat seruus ille : Moram facit dominus meus uenire, el coeperit percutere bueros et ancillas, edeve et bibere et ynebriari, ueniet dominus serua alius

2o

2

VA

in die qua non sperat et hora qua nescit, et bartem eius diuidet, ei cum snfidelibus ponet. 2, Ecclesiae quidem praesules ista quam primum similitudo constringit ; sed hominem nullum, mortalem nullum prorsus eximit haec figura, quae dum loquitur ad dispensatorem, omnibus uno interrogante respondit. Si est quisquam, qui a deo nil acceperit, discussionem dispensationis, dispensatoris officium non timebit. Homo, si hoc ipsum quod das accepisti, accepisse te quod habes quomodo tu negabis ? De caelestibus conditis, de horreis diuinis rationem reddet, praestabit causas 8 persensit. Nicht presentiz. Petrus gebraucht das Verbum persenzire wiederum in den Sermones CXX und CLVIIL. Über das Praefix per- beim Chrysologus vgl. BAxrER, S. 257 f. 9/18 Luc. 12, 41-46.

Codd.:VRW,JOPfPPbCPaST Inscriptio : De eo quod sequitur : Bt interrogauit Petrus C Pa 5 T, care? Zitulo Pb 6 quid] V R 1? zzanus C Pa T, quod cezeri * ipsos ozz. J $ presensit Pf (cf.

commenti.) 9 an et]an om. Pb, et add. sup. lin. 29 zanus R, et om. W C Pa $ T 10 putas] est aZ. franc. (-J) 10/11 seruus et prudens 7rzzsp. C Pa.$ T 11 illis W cum franc. 12 ille seruus zransp. J O Pb .$ 13 inuenerit ita /razsp. W' Pf 14 illum] eum Pf P£ .$ 15/16 pueros et ancillas percutere 7ransp. Pa 17 sperant ^ ^ qua nescit] quam n. V, que n. J 19 zzanus 20 nullum hominem framp. C Pa $ T — 22 interroganti W^ — respondet C Pa $ T 23 adeo .$ nichil — 24das] V R, des W, es cezeri 26 conditis] cteditis P teddet Pa C .$ T, reddes R, redde V W J O Pf Pb ptaestabis R.

SERMO XXVI, 2-3

ecclesiae prorogator;

et quantum

tantum maius se debitum

I49

maius suscipit creditum,

non dubitat redditurum,

dicente

domino : Cw plus est creditum, plus exigetur ab eo. Et alibi : 3o Potentes potenter tormenta patientur. Quanto altius ascenderit homo, lapsus tanto altius cadet. Quid altius caelo ? De caelo cadit, in caelestibus qui delinquit. Disperatius incurrit, qui in ipsos dominantis

oculos

offendit,

et excusatione

caret, qui

facinus ipso iudice teste committit. Aut quam defensionem 35; sperat, quem testimonium cognitoris accusat ? Sic diabolus, cum esset angelus, et in caelo et coram deo semper fulgens et clarissimus uersaretur, dum dei temptat aures, dum in dei superbit aspectu, lapsus ad terram, ad tartara deiectus, in diabolum mutatus ex angelo, qui erat minister ueniae, factus 4oest dux poenarum. Hinc est quod apostolus nostri ordinis hominem commonet, ne incidat in superbiam et laqueum diaboli. 9. Dispensator ergo diuini uerbi et caelestis doctrinae prorogator, qui ante deum stat iugiter, uersatur in altaria semper, 45; neque a dei oculis recedit unquam, peccata, causas, dolores populi suscipit, fert, offert, ingerit preces, accipit, refert,

restituit impetrata ex homine totus in angelum substitutus, non potest nisi in ipsa dei facie inter sanctorum sancta peccare, ut inde sibi sumat crimen, unde aliis ueniam consueuerat

;o reportare. Denique Dathan et Abiuth sacerdotes, filii Aaron sacerdotis, cum contaminare externo igne altaria praesumunt, ipsius altaris consumuntur incendio, ut sumerent de sacrificiis poenam, qui fecerant de propitiatione peccatum. Quod pecca-

29 Luc. 12, 48. 30 Sap. 6, 7. 30/31 Quanto altius zsque cadet] similia apud Orro, Spricbwürfer, p. 17 et praesertim p. XLII (Nachtráge). 40 apostolus] zeLimos65cf.25met'6..050 Dathan et Abiuth] Leu. 1o, 1-5.

24 prerogator Pf Pb Pa.S T quanto 7 29 zzanus maius] magis T, quis agZ. Pb 28 tanto V/ 29 manus (quanto... tanto) tantum m. se debitum oz. 5$ maius se] magisse / /? zzazus, magis se 2? dubitet C Pa T 29 creditum est Zransp. J exigetur] V/ R, exigitur re/igui 30 paciuntur JW 31 cadet] V R WF, cadit cezeri 32 qui in caelestibus /razsp. J 5 disperatius] Zux?a primas manus V. R, secus desp- codd. 335 quem] qui V R 36 esset angelus /ransp. T semper oz. C Pa $ T 3* uersatetur] habetetur P^ temptauit W/ 38 aspectus J C Pa tortara l/ 1? zzanus deiectus] ducitur P^ 39 diabuqui] et praezzit. mutatur V J CPa T lum J, diabolo V/ 1 zanus, dyabolo Pf laqueum] supetbiam ozz. Pb 41 commonet] dicens a44. e/ del. W' Sorved, 44 A3 uerbi bis V — doctrinae oz. W' ^ praerogator P5 in praezmit. W.— in altaria] in altario W^, circa altaria J 5, inter altaria C Pa T iugiter stat /ransp. O 47 restituet J O 45 peccata] peccatorum 1/7 2? znus, qui peccati C Pa S T sancta sanctorum intra .$ facie dei Zransp. 5 48 in ipsa nisi /ramsp. J consueuetat]sibipraezz/.Pf ^^ 50 Dathan] 49 ueniamozz. R. zransp. ] Pf $ Abiuth] abiu datan Pf 19, nadab W' J O C Pa $, nadaba T nouissizua a expuncta altate C Pa 5 T, 5i externo] hesterno W' Pf Pb VW, abiud J O C Pa. S T 52 sactificio franc. ipsi R ptaesumant I, presumerent Pf P£ atria J

275

150 55

6o

SERMO XXVI, 3-5

tum illis suscitarat ebrietas, nam uini odor odorem fugarat incensi, et ebrietatis ipsius flammam prouocarat altaris. Vnde quia alienati uino alienum portauerant ignem, mox diuino igne referuntur extincti. Ebrietas in alio crimen est, in sacerdote sacrilegium, quia alter animam suam necat uino, sacerdos spiritum sanctitatis extinguit, dicente apostolo : Speoritwm nolite extinguere. 4. Merito inter cetera, quae in dispensatore malo arguit hodiernus sermo, uini condemnat insaniam, dicendo : Qwod sí dicat seruus ille : Moram fecit dominus meus uenire, et

ceperit berculere pueros et ancillas, edere, bibere et anebriars. dixit : edere, bibere et inebriari. Percutere. Ebrietas caedis mater, parens litium, furoris gener, petulantiae deformiter est magistra. Hanc qui habet, se non habet ; hanc qui

65 Proprie

habet, homo

non est ; hanc qui habet, non peccatum

facit,

sed est ipse peccatum. Ebrietas est daemon blandus, uenenum 7o

dulce, rabies uoluntaria, inuitatus hostis, inlecebrosa honesta-

73

tis et pudoris iniuria. Hanc nullus nouerit christianus, ne auditu sacerdos adtingat, ne qui est forma uirtutum, uitiorum inde fiat et inueniatur exemplum. 5. Verum quia ad nos et ad ecclesiasticos uiros satis dictum 274. est, quemadmodum cunctos teneat responsio saluatoris, nec

65 Percutere. Es ist bei Chrysologus keine Ausnahme, wenn er hier nur ein Wort det besptochenen Perikope der Heiligen Schrift wiederaufnimmt, um es mit besondeter Eindringlichkeit zu kommentieren. So ist hier die Stelle zu verstehen. Deswegen bleibt die Konjunktion e£ (O eZ.) übrig ;in det Tat hat percutere zu dem unmittelbar vorangehenden zzebriari keine Beziehung. 68/69 ebrieias... furoris gener, betfulantiae... magistra. Gener ist durch die besten 'Textzeugen belegt, die Handschriften der reineren felizianischen Tradition und der fránkischen (ausser O). Dagegen stützt die felizianische Textübetlieferung ausser W' pestilentiae statt petulantiae. Pefulantiae ist aber die lectio rarior, die von einer Handschrift wie W' und einstimmig vom fránkischen Handschriftenzweig bezeugt ist und ausserdem scheint das Wort mehr dem Sinne des Satzes angemessen. 59/60 I Thess. 5, 19.

62/64 Luc. 12, 45.

54 suscitauit Pb 55 et ebrietatis] et ebrietas C 56 quia] qui JW alienum rep. R. e corr. 29 manus portauerunt W/ J O Pb C Pa $, putauerant T 19 zzanus 5* alio] alieno W 59 dicente] contradicente C Pa .$ T 61 in dispensatote malo] inter d. m. sc V/ R, inter dispensatorem malum V/ 29 zzanus malo] mala W, mago J 19 arguit malo zransp. 5 ez emendat 62 condempnat /erique codd. ex franc. 63 illae J ex ezzend. primae manus (illa 1o ?) 64 edere] et ad2. W. J O 65 inebriari] et add. O (cf. comment.) 66 gener] genitrix OC PAS T petulantiae] pestilentiae V/ R (cf. cozzzent.) *0 inlecebrosa (inl- V/ 7? zzanus J)] illecebra (EDO honestas / ^ 71/72 ne auditu] nec a. W. J O *2 adtinguat J ne qui] ne quis l7 1? zzanus, nequi J *3 exemplum inueniatur Zragsp. S exemplo V^ 1? zanus R. W^ ?4 ad ecclesiasticos] ad oz. W' J O ?5/76 nec sit] nesit J O .$ T, nec scit Pf 1? z;anus

SERMO XXVI, 5-6

I5I

sit qui a dei dispensatione inueniatur extraneus, perquiramus. Apostolus dicit : Non est fotestas nisi a deo. Si a deo potestas omnis, a deo rex etiam dispensationis regiae adeptus est dignitatem. Sic dux, sic miles, sic prouinciarum rectores, sic 8o urbium,

rationem

reddituri omnes

isti : si in nullo creditae

potestatis excessere mensuram, si rex iustitiam custodiuit, si aequitatem tenuit, si potestatem moderatus est, si misericor-

diam non omisit, si tenuit sic ponderis sui libram, ut in neutram partem potestatis suae trutina perpensa declinaret ; si 8; omnium curam gessit, si ciuium procurauit quietem, si sic temperauit censum, ut neque militi sufficientia deesset, neque tributarius lassaretur. Et dux praestabit deo causas : si sequentibus se praebuit uirtutis exemplum, si in excubiis peruigil, si in discursibus indefessus pacem omnium labore 9o proprio perquisiuit. Rationem reddet et miles, si paruit imperatis, si concussit neminem, si accepta stipendia iustissimo labore pensauit. Iudex quoque iudicii sui supernum iudicem sustinebit. 6. Et tu, qui dominus es domus tuae, dispensatorem te 95 positum plus quam dominum uolo credas, ut exhibeas coniugi simplicem caritatem, doctrinamque ei, quam didiceris in ecclesia, prudenter infundas, cui apostolus in ecclesia tacere praecipit, et domi discere te docente, dicens : Mweres in ecclesia taceant, sed domi uiros suos interrogent. Filiis impendas 100 affectum sobrium, sollicitam curam, eosque fideliter in domini enutrias disciplina ; seruis uictum et uestitum debitum reddas,

remittas culpas, minas temperes, imperes disciplinam, et habeas eos fratres progenie caelesti, quos subditos mundana possides seruitute. Vos quoque serui debetis deo fidem in ipsa, 10; quam geritis, seruitute, quia qui pio et puro corde carnali domino debitum non reddit obsequium, deo ante, qui corda

** Rom. 13, 1.

98/99 1 Cot. 14, 34.

adéo 9 ** apostolos T 1? zanus dispensationi lV/ 19? zzanus 76 dei oz. Pb $9 prouinciarum sic Zransp. C v1/48 omnis potestas Zransp. (cf. ad lin. 23) 80 urbium rationem] urbium ciues. Vnde et rationem C Pa $ T, qui post reddituri libriam T, a//era i $83 sic pondetis 5i; PL $82 tenuit] et edZ. T add. sunt 84 propensa J 5 Lar., ex quo ed. in neutram] ineutram R I? zzanus expuncía declinarit W/ ^ $8 sisic]si add. supp. Jin. 9? zanus | — S6 censu Pf — ut]et 87 tribularius V/ — laxaretur |] deessent W/ primae manus codd. VR 94 dispensatorem te] dispositorem et .$ 90 impetratis R Df 1o 88 se oz. W. 86 doctrinamuolo] add. in zzarg. W' domino R 1? zzanus 95 plusquam T' 101 enu100 fideliter] filiter R. 99 sed] et Pa que] doctrinam namque V/ 104/105 uos disciplinam Pf ^ 102 inperes sup. Jin. add. T trias] erudias O 105ser104ipsam Df quoque sque getitis seruitute oz. V/ propter bomoeotel. 105/106 carnali domino] non tam c. d. quam deo quiom.W. uitutem R Pf W

106 redet R, reddas W 1o, reddes W' 29

ante oz. J O $

-

152

IIO

IIS

SERMO XXVI, 6-8

uidet, quam homini tenetur obnoxius, qui te parem fecit per gratiam, quem conditio fecerat disparem uilitate seruili. ?. De diuite quid dicam ? Qui quantum habet amplius, tanto amplius debet. Denique simul reddit, simul tradit alteri, si noluerit soluere singulis commissa per partes. Et tu, pauper, commissam tibi dispensationem non paruam paupertatis existimes : si patienter feras, si ingratus non sis, si sis uel in ipsa necessitate sobrius et frugalis ; si danti agas gratias, non danti non ingeras blapsemans iniurias; si tantum quaeras, quantum dat misericordia, non quantum cupiditas importuna compellit. Certe et tu, pauper, qui libenter petis, da etiam tu libenter. Sed forte tu dicis : Non habeo. Sit dandi animus, et

facultas non deerit largiendi. Pone aduenienti sellam tuam, pone

mensam

tuam,

candelabrum,

lucernam.

Certe

ex

eo

quod accipis, gratanter adpone. Deus, qui uidet aduenisse hospitem, mox tibi ipse per hospitem necessaria largienda donabit. Sic Helias, sic Helisaeus dum declinant ad uiduarum 125

uacuas et inopes mansiones, copiose quod uiduis deerat suppleuerunt. 8. Adiecit autem dominus ad confirmationem similitudinis huius dicendo : Seruus, qui scit uoluntatem. domini sui, et non

facit digna, plagis uapulabit multis ; quá autem nescit uoluntalem domini sui, e non facit digna, plagis uapulabit baucis. Ille

110 Denique usw. Ohne genügenden Grund hat jemand geglaubt, dass zwischen das letzte Wort des vorigen Satzes (debe?) und denique eine Lücke besteht (desunz nonnulla heisst es bei PL 52, 275). Vgl. Los serzzones, S. 285 f£.

123 Helias, Helisaeus] cf. 1 Reg. 17, 7-16 ; 2 Reg.4, 1-7.

127/129 Luc. 12, 47-48.

107 quam] non J O .$ teneris / — 108 dispatem] per naturam a4. .$ uilitate seruili] uigilate serui frac. seruili] pet praezziz. W 109 dicat PA — qui om. Pb quantum] quanto 5, quanto plus J C Pa T amplius 19] oz;z. C Pa T tantum Pf — 1190 denique] cf. cozment. tradet R7? ;zamus — altari V R W7 112 patui P5 paupertatis] conicio cum C Pa S T ed., om. W ] Pb, quam pauper V, paupet R O Pf (2* manus R. add. tatis scl. paupertatis) 113 existimes] estimes Pf 113/114 in ipsa] in ozz. franc. 114 gratias agas P5 115 non ingetas] non oz. O, gratias add. e del. S blapsemans] ex V (vf. serzz. XXIV, lin. 99 etc.), blasphemans R, blasphemas $, blasplemas T, blasphemus PP, blasphemias cezerz quaeras] tu praemit. R. 116 misericordiam ] 19 zzanmus quantum non /ransp. C quantum] tantum .$ 116/11? importuna compellit] impellit importuna W/ 117 tu oz. R

118 tu] V/C Pa T, om. ceteri, utrumnam iure nescio

119 non] agZ.

2^ manus sup. lin. V —— largiendi] non praezizt. V. W. J I9 anus, non largiendo Pf Pb adueniendi / 120 candelabrum ] e£ a22. Pb exeo J 121 uidet] iubet 7 — aduenisset J 122 largiendo W 123 helyas O Pf Pb Pa $, elyas T heliseus R /, Helyseus O Pf Pb Pa 5, eliseus I T declinant] se raezziz. J O 128 uoluntatem nescit Zrausp. W' 129 sui oz;. O non oz.W JO Pf£PBST

275

SERMO XXVI, 8

153

130 quidem, qui per conscientiam peccat, merito grauuis soluit conscientiae poenas ; sed et iste per ignorantiae culpas plagas ignorantiae non uitabit. Deum, sicut contempni non licet, sic

non licet ignorari. 130 conscientiam] concupiscentiam V/ R Pf T gtauius add. in marg. 29manus T soluit grauius £ransp. Pb 131 et iste] et oz. ] 5

SERMO XXVII

PE

DE EODEM SEXTVS (SEV» DE EO QVOD DICIT : IMPOSSIBILE EST VT NON VENIANT SCANDALA j

IO

1. In procinctu belli semper uigiliae sunt militum distributae, ut insidiis nil liceat, nil pateat dolis. Perniciosissimus nimis est repentinus hostis : aut inscios praeuenit, aut incautos occupat, aut opprimit dormientes. Hinc est quod Christus, rex noster ante saecula, per totam saeculi noctem milites suos praemandatis uigiliarum uicibus .commonuit contra diaboli, id est, ueteris hostis subtilissimos dolos, contra latentes impetus uitiorum, contra criminum insidias inruentes, contra

scandala, quae nobis uariis oriuntur ex causis ; contra temptamenta praesentis uitae, contra furentes acies saecularium ji vA pressurarum, taliter admonendo : Vi?g?late et orate, ne antretis in temptationem. Et statuens qualiter uigilaretur adiecit : Et 276 si prima uigilia uenerit, e£ s? secunda, et si tertia, et si quarta,

2o

uigilate, ut cum uenerit, inueniat uigilantes. Beat? serui illi, quos cum uenerit, ànuenerit uigilantes. Et plane beati, quia qui uigilant, et anticipant dolos hostium, et de domini sui gloriabuntur aduentu. 2. Hodie tamen dominus ipsas nostrorum ducum contra scandala exsuscitauit et armauit excubias, dicendo ad discipu-

9. Ps. 735 12: 15/16 Matth. 26, 41; Marc. 14, 38. 16/18 Et si prima usque inueniat uigilantes] cf. Luc. 12, 58. 18/19 Luc. 12, 57.

Codd. : 4, V R W, J O PFPb C Pa 5 (T) Inscriptio : Incipit (oz. W' Pf sermo (incipit sermo] oz. O) de eodem sextus V. R W J O Pf, Incipit secundum Lucam de eo quod dicit impossibile est 4, De eo quod dicitur (de eo q. d. oz. C Pa T) impossibile est ut non (non] sup. Jin. $) ueniant scandala] ex 5 C Pa T, caret titulo Pb 5 procintu 74 19 sunt uigiliae Zragsp. C militibus P5 6 ut] et (?) .A nichil.. nichil Y ^ nil 29] nihil A pernissio- Pf 1o, perniciosissimum /4 *? nimis] ozz. W bic ef ponit post hostis aut 19] quia praezzit. J inscius V/ 1? zzanus JA 29 incautus 74 29 z;anus 8 occupat (ocupát 5)] praeoccupat V — obptrimit J 9 noctem oz. 4Á 10 prae mandatis W/ .$ commoniuit 74 diaboli 44 V' R. W, diabolum cezerz (dyab- Pf constanter) — 11 ueternos JA (ueternos... dolos ?) ^ subtilissimum dolum V R impitos 74 19 zzanas, impetos 28, ozz. W" 12 irruentes insidias 7ransp. Pb 13 scandala] ad. sup. Jin. A ex causis ozz. /Á temta- 74 (sed non constanter) 16 temptatione 74 statuit /4 adiecit] adiunxit P£ 1* uenerit om. Pf etsi quarta] oz. C Pa $ T, si om. A, uenerit add. Pf 48ut]et A inueniat] nos edd. Pf C Pa .$ T 20 dolus 4 hostium ozz. W^ et] ex AW O Pb, om.ceteri — deom.W 22 ipsas ozz. R. ducunt R

SERMO XXVII, 2

I55

los : Impossibile est ut non ueniant scandala. Hoc est dicere : 25; Impossibile

est ut non

ueniant

hostes.

Et primum,

fratres,

scire nos conuenit scandala haec quid sint. Scandalorum genera sunt diuersa ; et prima sunt illa, quae diaboli fraus parturit; secunda sunt, quae generat calliditas humana ; tertia sunt, quae parit ipsa in nobis suspicax et incauta 3o natura. Et a diabolo sunt illa, quae fallunt specie, quae praetendunt bona, cum mala inferant, sicut illud ad Adam, cum nobis humana abstulit, dum diuina promittit ; et illud, quod

per Petrum uacuare

: Nom tibi hoc erit, domine. 'Triumphum crucis

contendit,

cum

feruere

se nimio

amore

mentitur.

3; Nam cum dominus loqueretur passionis suae gloriam, respondit per Petrum : Non tibi hoc erit, domine. Venenum quam dulce serpentis ! Ante facit militem regis sui negare uictoriam, seruus ipse dominum quam negaret. Vnde dominus seruum post se mittit, scandalum remittit auctori, dicendo ad Petrum : 4o Vade post me.

Et diabolo

: Satanas, scandalum

mah

es. Et

uere post dominum uadit Petrus, nam, ut sequeretur ad caelum, crucem resupinus ascendit. Sed est illud scandalum tale, quod fecit Iudas ; nam lapidem firmandis uestigiis latum in totam sulcauit et asperauit offensam, et totius fundamenti 45 petram uertit in scandalum, ut esset miseris ad ruinam. Ecce 42/43 Sed est illud scandalum tale quod fecit Iudas. So wie er überliefert ist (siehe besonders die Varianten zu sed es/), ist der Satz ziemlich unbegteiflich. Deutlicher wird er, wenn man Iudaeis durch Iudas ersetzt ; das ist gegen die Autoritát der Handschtiften ;ich kann aber auf Z. 95 appellieren, wo wieder von Iudas die Rede ist. 24 Luc. 17, 1. 31 Adam] cf. Gen. 5, 5. I025. 42 cf. serm. XIV, lin. 50/51. ad lin. 34. 45/46 Rom. 9, 33.

33 et 36 Matth. 16, 22. 40 Matth. 43 Iudas] cf. lin. 95 ; serm. XXXVII,

28 generant J 19? manus humana calliditas Zransp. A 29 paret 74 30 diabulo 44 19 zzanus( ?), diaboli W (qui praepositionem 2. on.) fallunt specie] falsa sunt 31/32 cum nobis] quoniam 31 ad Adam] ad oz. A, ab A. O sepeciem 24 33 triumphum] dum praeziiz. C 32 promisit franc. (-O) fortasse recte nobis / nimio est (est ad. 29 zzanus sup. lin.) amore men34 contendens JA J IPS 35 loquetur 74 1? zzanus, loquitur 29 amore] atdote J P£/ C Pa $ T titus R 38 seruus 45que negatet] domini quam seruum 3? fecit 4 possionis O negaipse dominus negarat W, quam negaret seruus ipse dominum /ransp. yos 39 se mittit scandalum] oz. A, cuius tet] negarat V/ R. W C Pa T, negauetit Ph diadamen 29 manus addidisse uidetur se (difficulter legitur) ^—40 uado JA 1? zzanus michi] ^ es]estPfPb — 41 dominum] sathanas W/O PfPb Pa $ bulo.4 42 sed est] conieci cum ed., sed et /A R W ] Pf Pb, sed est et uadet 74 deum A scanillum J O Pf P2 € Pa 5$ T (V habet paruam rasuram post illud : est ?) Tudas] iudaeis codd. (cf. comment.) dalum] -um sup.ras. V — 43 quod] quidem O firmandi uestigiis 44 V7 1^ zzanus R J O Pf Pb, nam] non 4 R PP, N V 44 aspitauit J O, exasperauit C Pa latum] datum JA firmandis uestigia / O fundamenti] firmamenti 24 (sed cf. La. 6, 48 : fundamentum super i$ ote. petram)

156

SERMO XXVII, 2-3

ono, inquit, in Syon lapidem offensionis et petram scandali. Hinc est quod psalmista anxia supplicatione deposcit : Custod: me a laqueo, quem statuerunt mili, et ab scandalis operantibus iniquitatem. Et quia transilierat offensam, scandalum uicerat, jo

25

taliter gloriatur : In petra exaltastt me, et deduxistt me, quia factus es spes mea. 3. Diximus primum genus scandali, dicamus et secundum, quod de humana calliditate diximus euenire. Scandalum populo Israelitico Balaam diuinator obiecit, quando bellatoribus 2T77 non cum ferratis uiris, sed cum puellis toto lenocinio fucatis occurrit, ut arma uerteret in lusum, triumphum mutaret in infamiam, in reatum reatus deuocaret ultores, et ad summam

profanaret totam de turpitudine sanctitatem. Hinc est quod eum Moyses tali notauit sententia, cum puniret : Et Balaam 6o diuinum occidite, quia hic misit scandalum inter filios Israel. Scandalum molitus est Hieroboam, qui ex auro uaccas populo in deos figmento miserabili conlocauit, ne deum uiuum, ne uerum templum, ne diuinam legem, ne legitimos reges, ne patrios ritus quaereret. Sic populus mancipatus errori scanda65 lum facit, iuxta apostolum, cum quis idolis immolata quasi nihil nocitura manducat, et insensatos lapides et ligneos deos, qui neque sanctificare neque polluere quid possunt, tali facto

62 ne deum uiuum. Das Satzglied fehlt bei den angesehensten Zeugen V/ und A ; methodologisch wáre es abzulehnen. Es ist aber bei den übrigen Zeugen der felizianischen (R. W/) und bei denjenigen der fránkischen Texttradition zu finden. Für die Echtheit sprechen im übrigen auch die vollkommene konzeptuelle und logische Stellung dieser Wótter, sowie die chiastische Konstruktion im Zusammenhang zum folgenden ne uerum templum. 47/49 Ps. 140, 9. 50/51 Ps. 6o, 5-4. 54 Balaam] cf. Num. 25, 1-2. 60 -.. Occidite] cf. Num. 51, 8. quia hic zsgze Israel] cf. Apoc. 2, 14. 61 Hieroboam] cf. 1 Reg. 12, 28-32. 65 apostolum] cf. 1 Cor. 8, 4-15.

4* ansia JÀ costodi 74 48 a scandalis P2 operantium J O Pf Pa $ T 49 quia] qui R transiuerat 74 offensa V R Pf Pb C Pa $ scandala P5 50 taliter] aliter Pf P5, alibi J O .$ B2 et secundum] et ex V/ R, ozz. ceteri 54 israhelitico 4 W' J P2, israelico V. 18 zzanus obiecit] adiecit W/ bellatotibus VW J O Pa $ T, bellatores re/igui 58 cum ferratis] conferatis /4 19 zzanus, in -ferratis ab psa 19 zzanu, ut uidetur, emend. feratis R O linocinio 74 fugatis I^ l9 manus R. 56 ut arma uerteret in lusum oz. W. .luxum AV RW C 56/5? ininfamiam]in oz. W/ ^ B? reatus] reatu J O Pf Pb summum z4— 58 prophanatet Pa .$, profanarat IW/ 59 eum] RW J O C, cum ceteri moses V 18 "anus talium V7 R motauit R. 19 zanus sentia 74 puniret] peccaret P5, diceret praezzit. 5 et exp. balaham J 29 zzanus 60 misit] filium a4Z. ez de/. Pb 61 ieroboam W' Pf PP, ihertoboam O Pa baccas 44 1? zanus 62 ne deum uiuum] ozz. A V (cf. copzment.), et uezum add. Pf | 63uero R ligitimos A 63/64 ne patrios] nec p. J 5, ne pattes O, oz. Pb 64 ritus] ex so/o 7A quaereret patris /ramsp.D/ ^ mancipaturW/ ^ ertoris;4 J Pb 65 fecit JA ydolis W/ J O Pf Pb Pa.$ T 66 nichil Z/dez: codd., sint add. J O Pf Pb C Pa.$ T

SERMO XXVII, 3-5

157

aestimat se debere contemni. Sed quod ille fidei arbitratur exemplo, fit ignorantibus erroris occasio, quia non ad con7» temptum, sed ad cultum prouocat nescientes, et conuiuium religionis uideri facit inscius, quod sciens studio derisionis assumit. Vnde bene apostolus concludit et aperit : Propter quem Christus mortuus est, infirmus 1n tua scientia frater. 4. Tertium genus est scandali, quod nobis nostris generatur 7 ex

sensibus,

cum

fallimur

oculis,

cum

decipimur

auditu,

capimur odore, sapore uitiamur. Vnde Eua uetiti et letalis cibi sic gustatu sauciata, sic uisu, et uidit bonum ad uidendum et suaue ad manducandum. Bene ergo dominus addicit scandalis sensus ipsos dicendo : S7 scandalizawerit te oculus 8o Lus aut manus tua, abscide et proice abs te : melius tibi est sine oculo et manu uenire ad. witam, quam toto corpore ingredi in gehennam. Et quamuis dominus lapsus et uitia iusserit sic nos secare, non membra, tamen, si hoc Eua mater humani generis tunc fecisset, melius sine oculo et manu in uitam uenisset,

8; quam totam posteritatem suam lamentabilem misisset in mortem. Cauere ergo nos oportet, fratres, ne scandalum faciamus alii, ne uel ipsi alio faciente patiamur. 5. Scandalum est quod offendit sensus, quod mentem turbat, quod confundit intelligentiae puritatem. Scandalum est

V1 inscius. Sowie sie überliefert ist, ist die ganze Periode unklar. Vielleicht muss man den Handschriften J T 5, die /nsciis bringen, recht geben ; die übrigen haben inscios, nut ZÀ hat Znsczentis. 22/43 1 Cor. 8, 11.

*6 Eua] cf. Gen. 5, 6.

279/82 Matth. 5, 29-30.

se 68 estimant O I? zzanus, extimata 4A, in exestimata a 29 anfiqua manu 4A emend. contempni R W e plerique codd., contepnere O — 69 exemom. Pf C Pa T ed. inscientis 4, insciis / faciat O 1? zzanus 71 uidiri 74 plum C Paz 5$ T ez. quod] .A W J P2 C Pa $ T, quos V R O Pf 5$ T ed., inscios Pf Pb (ef. comment.) assumit (abs- V R Pf)] adderisionis] religionis PZ scius 7A 1? zzanus 93 infirmus] oz. P5, est add. C Pa T, petit praezit. ] O Pf sumit J/, abstineat P» nosttis $4 est genus /ransp. O scientia] perit aZ. PP 5$, petibit «dg. W' sapore] et praezzit. codd. praeter A C Pa T, nescio si 76 capemur JA oz. A iure

euua ZA, aeua .$

laetalis 4, letali V' Pf

94 sic oz. C Pa

gustatu]

sauciata] est add. C Pa .$ gustu sic Zransp. O Pf, gustatus V/ R, gustu ceteri bonum] lignum praezzit. C Pa et uidit] sic u. V, inquit aZ. J bisu A T 78 adicit Pf Pb, adiecit J O C Pa $ T, ad uidendum bonum Zransp. S Su $9 scandalis] ex R, scandalo W, scandali 4 V O Pf Pb, scandalizare addedit A abscide] excide 80 tuus] tuos 74 1? zzatus occulus / constanter Jy epas-n quam toto] quanto 74 81 manu] sine praezzit. 7A est tibi Zrapsp. 4A S A nos bis 4A (19 zzanus) sic nos ozz. W. sic oz. Pb $82 dominus] deus JW mater sup. Jin. V (1 manus) — geneeuua A, aeua 83 secari W, seccate J $84 tunc fecisset] add. in marg. 29 manus W', post fecisset rep. tis humani Zransp. S patiamus JA ipso l/ 87 alii] aliis /A 2? zzanus V RW Pf Pb tunc Pf ei exp.

158 9o

SERMO XXVII, 5

quod diabolum fecit ex angelo, quod ex apostolo reddidit proditorem, quod inuexit peccatum mundo, quod hominem 278 deduxit ad mortem. Audi dominum dicentem : Vae mundo ab scandalis. Scandalum sanctos temptat, fatigat cautos, incautos

deicit, confundit omnia, conturbat omnes ; et licet in praesenti 9; loco dominus de scandalo suae passionis loquatur et Iudam,

per quem uenit ipsum scandalum scandalorum, tamen, ne quis in hoc deueniret, admonuit dicendo : Imfossibile est ut non weniant scandala ; uae tamen ilh, ber quem wenwunmt. Bonum est illi, si lapis molaris adbendatur collo ezus, et proicia100 fur in mare, quam scandalizet unum. de pusillis istis. Quare non lapis, sed lapis molaris ? Quia lapis molaris, dum triticum terit, dum

farinam fundit, a polline furfurem

dum

secernit,

panem pie laborantibus subministrat. Bene ergo illi, qui eligit minister scandali magis esse quam pacis, ad collum lapis 1O vA ligetur molaris, ut hoc illum ad mortem trahat, quod ille trahere debuisset ad uitam, qui sensus ad uitam datos mortis conuertit in scandalum, suadendum aliud uidere, aliud senti-

II o

re, aliud sapere quam erat in Christo, quam erat in scientia salutari. Hic angularem lapidem, hic adiutorii lapidem, hic lapidem sine manibus abscissum, quod est Christus, sic pusillorum circuit et traxit ad scandalum, ut non panem uitae, sed 111 circuit. Ist es eine Kontraktion von czreuiuiz ?. Circuit ef traxit ist die bestüberlieferte Lesart.

92/93 Matth. 18, 7. 93 Iudam] cf. lin. 43. 97/100 Luc. 17, 1-2. 108 scientia] cf. supra lin. 75. 109 angularem lapidem] cf. Is. 28, 16. 109 adiutorii lapidem] cf. 1 Reg. 7, 12. 110 lapidem sine manibus abscissum] cf. Dan. 2, 45. 111 panem uitae] cf. Ioh. 6, 55. 90 dyabolum W' Pf fecit] JA J O Pa S T, facit cezeri reddit it /4 1? zzanus, euius 29 seribit xededit e£ 3 ( ?) ex 1ofo fecit xededidit, reddit V. R W' Pf Pb 91 inuenxit ]/ 92 ue W O P5.$ 93 scandalum] scandalus 74 94 deicit] decipit C Pa T 95 et Iudam] ad I. ] 5, et iuda W, notat add. C 1? zanus, notet 29 96 quam O 97 dicendo admonuit Zransp. C 98 ueniant] ueni szc 7A ue JW J Pf P5 $, ué O (vf. lin. 92) 99 silapis] utl. /P£PP Pa $ T molates 74 100 mati I/ O P£ C Pa T scandalizet] ut praezziz. A J .$ istis] stis 7A 1? zzanus 102 teret AV R effundit ^ a polline] ac pollinem Pf P^ ; apolline J, cuius 9^ sanus add. sup. lin. id est simila, e£ ierum in marg. rep. glossam : a polline id est a simila furfurem a polline zransp. A 103 laborantibus pie Zransp. O elegit RWODPfPbS$ 105 ligetur] /4, ligatur V R, alligatur cezeri molates 74 (z Jin. 99) illum] illud V7 7o ille] illum franc. 106 dibuisset 74 qui] quia DESEE datus 74 V/ 19 manus, daturus R mottis oz. W 107 aliut 74 uideti] uidere / O C Pa.5 T, fieri W 1? zzanus, aliud audire add. C Pa T aliud sentite] et ad ad. A 108 aliud sapere] aliud £s. quam etat] ozz. W, erat 07m.Pf 109 salutaris Pa 7? zzanus hic... hic... hic] 4 W O, sed JA ozz. hic lapidem ; hunc... hunc... hunc 5$, hinc... hinc... hinc cezeri 109/110 hic lapidem] 072. /À, de monte add. J O .$ 110 abscisum ferique codd. quod est] qui est .$ pusillorum] opus illorum / ^ 111 circuit] circuiuit Pa $ T, conuertit W, Li om. Pb (ef. comment.) ad scandalum] ad ozz. .$ uitae] uitalem 17

SERMO XXVII, 5

159

panem lacrimarum conficeret et doloris, sicut propheta testatur dicens : Qu; manducatis banem doloris. Bene ergo illi, sicut alibi dixit : Mola asinaria alligetur collo eius, ut inde 11; sumat poenam, unde sumpsit et sensum, et exaequetur iumen-

tis insipientibus, qui noluit hominibus comparari.

superna sapientibus

112 panem lacrimarum] cf. Ps. 79, 6. 113 Ps. 126, 2. 114 Matth. 18, 6. 115 iumentis insipientibus] cf. Ps. 48, 13 et 25. 116 superna sapientibus] cf. Rom. 12, 16.

112/113 sicut propheta 4sqzue panem doloris ozz. V ob boroeotel. 114 asynatia l/ ligetur / O P£PP Pa.S T ut inde] et inde V/ R O Pf Pb 115 exquitut 74 1? z;anus, exequetur 7A 29 (ezzendatio num ab ipsa T& manu peracta ?), et sic quoque scribunt plerique codd., exsequitur R, exéquatur O 117 comparati] computari74

XXVIII MONITVM Praeter usitatos codices fontes extraordinatii hanc homiliam tradunt, nec. mirum, pulcherrima enim est. Exstat in 74, seu potius exstabat, cum propter defectum uoluminis nonnisi ultima tertia pats textus in 74 legatur, inde a uerbis esse diuinis sociare, lin. 8s nostrae editionis, fol. 195 codicis, cui quaternio hoc loco hodie deest. Ad eiusdem traditionem textualem manuscripti A, seu ad eam, quam Seuetianeam nuncupaui, pertinet cod. Casinensis ror (pp. 369-373) saeculi XI (Czs.), ubi nostro sermoni initium, id est, prima tantum phrasis sequentis homiliae, seu X XIXae, praefixa est (uide ibi), sub. generali titulo Serzzo sancti Seueriani episcopi. ' Testimonium ergo codicis Cas. pretiosum nobis est, utpote proxime ad 74 accedens.

Contulimus etiam codicem Erfordianum (Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek der Stadt, Amplon. Q. ro5, fol. x61 s.), saeculi XIV ex., ad putiorem traditionem Felicianam pertinentem, qui quamuis in multis mendosus sit, plurima affert in confirmationem aliorum codicum eiusdem familaci E» 'Traditionis frame. desunt huic sermoni codices PP et T.

SERMO XXVIII DE MATHEO

PL

SEDENTE IN TELONIO

1. Quod sit uirtutibus cognata paupertas, terrena et caelestis comprobat disciplina. Athleta ad luctam nudus accedit, con;fligit fluctibus nauta nudus, miles in acie nonnisi expeditus adsistit. Qui tendit ad philosophiam, totum quod in rebus est ante contempnit. Est ergo uirtutibus cognata paupertas. Et 279 si paupertas uirtutum parens, uirtutum socia sic habetur, sapere conueniet quare Christus ad uirtutis officium pauperes 1o sic elegit. Petrus et Andreas, Iacobus et Iohannes, germanitas combinata, immo congeminata paupertas, in apostolorum principes allegantur, pauperes censu, loco humiles, uiles arte, obscuri uita, labore communes, addicti uigilis, fluctibus mancipati, negati honoribus, iniuriis dati, praesidio retis solo

15; piscium captu uictum uestitumque requirentes. Sed in istis quantum uiles mundanus uidebat aspectus, pretiosas tantum animas dei intuitus tunc uidebat. Erant censu pauperes, sed innocentia locupletes ; loco humiles, sed sanctitate sublimes ; uiles arte, sed simplicitate pretiosi; obscuri uita, sed uitae

20 merito perlucentes ; labore communes, sed proposito singulares; addicti uigiliis, sed ad caelestes uictorias iam uocati;

fluctibus mancipati, sed fluctibus non demersi ; negati honori-

3/4 lerrena et caelestis... disciplina. Die ursprünglichete felizianische Texttradition (leider setzt die durch 7.4 und Cas. vertretene Überlieferung unserer Predigt erst spáter ein) bringt ae/erza anstatt /errega, vielleicht mit Recht. Der folgende Kontext scheint den Kontrast Zerrena-caelestis zu verlangen.

Codd. :.4 Cas., V R W E1, J O Pf C Pa $ Inscriptio : sesmo ozz. C Pa. 2 sedentem V(ef. Matzb. 8, 9) telonio] V/Pe, thelonio Pz 29,theloneo R J, theloneo cezerz Sermo de sancto Matheo theolorio uirtutis R IW Pf 3 sit] si W Iezzanus Petri Rauén, e7 n zzarg. : De paupertateE!

terrena] aeterna V/ 19 zzanus paupertas] et aZ. J O C Pa connata E! 4 adhleta R, adletha I, atheleta J ^ luctamen] so/us R W EB Pf (cf. comment.) 5 fluctibus] cum praezzit. V fortasse recte (ed.) (luctam n [n exp.] e? a7. in. nudus O) adsistit] adstat J, non nisi W Pf $ 29 zanus R. sup. lin. (ed.), et praeit .Pa C 6 qui ad phylosophiam tendit ad stat 5, astat C Pa O, asstat Pf, et add. C Pa $8 sic] hic .$ 4 connata E! 4/ /in. 2, uittutibus add. (rep.) ez del. R. zransb. C 11 ymo 9/10 combinata germanitas Zransp. J 9 conuenit Pf'eZ., conueniret O 12 allegantur] paupertas. Apostolorum E, ozzisso in e? ifa interpungendo WEB V ex emend. ipsius primae manus, alleguntur R. Pf, eliguntur cezeri — 14 dati] elati O 16 uiles] rethis V/ 2? zanus E!,septi W. — 15 requirentes] quaerentes E! uidebatur V 12 zanus W O, uilis J ex corr., uile C Pa S, uilis V 29 zzanus et reliqui 21 uicto19 simplicitate] simplicitatae 5, subtilitate W 1^ sanus VRBE JO tias] labores E! 22 dimersi J O

162

SERMO

XXVIII, 1-2

bus : ditati magis honoribus, non negati; iniuriis dati, sed iniuriis non relicti ; captores piscium, sed piscatores hominum 2; iam decreti. Venite, inquit, et faciam wos piscatores hominum. Vt uitalis escae iactu, ut hamo caelestis uerbi de mortis gurgite animas ad lucem tollerent sempiternam. Captores piscium fiunt hominum piscatores : de labore transeunt ad laborem, quia labor nescit lassescere meditatus. Omnia quae de usu ;o ueniunt, non fatigant ; uirtus exercitio perseuerat.

quod

apostolos

suos

Christus

humanis

laboribus

Hinc est

exerceri

uoluit, ut eos indefessos redderet in diuinis. Voluit eis deus

manere fortitudinem, de exercitio praestare uirtutem, quia fructus prouenit ex labore. Voluit eos labores non perdere, 5; sed mutare. Ipse, ipse ante illis usum laboris indulsit, qui postea eis tolerantiam dedit esse uirtutis. Hinc est quod regna, gentes,

carceres,

uincla,

tormenta,

mortes

saeuientes

terris

omnibus sic uicerunt. 2. Diximus quod in apostolis amica uirtutum, deo cara sit 4o electa paupertas : Matheum de theloneo diuitem, de usuris locupletem, lucrorum saeculi onustum, quod in apostolatum Christus elegerit, quid dicemus ? Hodie Matheus de seipso sic coepit : Et cum transiret 4nde Iesus, uidit hominem sedentem in teloneo Matheum nomine, et ait dllà : Sequere me. Matheus 4; publicanus generat nobis non paruam suis quaestibus quaestionem, et magnum nobis negotium sua negotiatione proponit. Sed dicit aliquis : Quam quaestionem ? Quod negotium?

86 eis Zolerantiam dedit esse uiriutis. Auch diese Stelle ist sicher schlecht überliefert. Einige Handschriften der fránkischen Tradition haben deswegen versucht den 'Text zu verbessern (siehe den Apparat). Da zir/uzis mit dem anderen Genitiv des vorigen Satzgliedes in Einklang steht, habe ich es so im Text beibehalten. 25 Matth. 4, 19.

43/44. Matth. 8, 9.

23 ditati] immo praezzzt. J O C Pa $ magis ozz. C Pa non negati] quam n. I7 iniutiis] in praezziz. S 26 aescae J hamo] amo V 1* zzanus J 24 lucem] mortem add. e? exp. Pf — 28 piscatotes hominum /rausp. Pf ^29 lascescere V R, lassesscete Paz, lasessere O meditatos J O C Pa $ de usu] de a4. a 2» zuanu sup. lin. Pa 30 fatigantur V/ R. W E! fortasse recte 31 exercete J O Pf.S 32 reddere V/ 1? zzanus deus ozz. C Pa $ 33 uirtutem] et ad. W' E* franc. 34 labores] -tem J O Pf C Pa.$ 35 ipse sezzel tanum W'E franc. laboris usum fransp. E! Pf — 36 tollerantiam eis /ransp. E! Pf ^— esse om. J C Pa $, inesse O uirtutis] passionis C Pa .$ (cf. cozzzent.) 3* uincla E! $ mortis J C Pa .$ saeuientes] homines agg. J O C Pa $ 40 theloneum V 1? zzanzs 41 luctis JOC?Pa$ saeculi] sacculis E! ^ honustum E! O $ apostolum ( ?) E! 42cligeritR ^ hodie]/Aze incipit Cas. se ipso JOPf( 2).$ 43 esusinde/ransp. 43/44 in theloneo sedentem Zransp. E! 44 teloneo] V, theloneo cezeri sequete me] et surgens secutus est eum add. Cas. 45 puplicanus V/ I? zzanus quaestibus] J (sup. Jin., 2* manus ?) O C Pa 9 ed., quaestionibus reliqui dicet Cas. 4? quam] negocia add. e exp. Pf.

SERMO XXVIII, 2-3

163

Deus suscipit pauperes, sed diuites non repellit ;habentes suscipit, et ad se adtrahit non habentes. Abraham diues, ;o diues Iob, Dauid diues : et quid Abraham beatius ? Quid fortius Iob ? Quid Dauid sanctius ? Nam et Abraham post terrenos moerores pias animas et reuolantes ad caelum intra gremium suae consolationis includit ; et Iob in ipsis diuitiarum machinis diabolum et ipse uicit, et nobis uincendi eum reliquit 5; exemplum.

Abraham

sic possedit

diuitias,

ut eas saepe

et

oblatas contempneret, et calcaret indultas ; et sic deligeret possidere diuitias, non diuitiis possideri ; habere eas ad largitatis materiam, non ad cupiditatis incendium. 3. Sed ad haec respondetur : fuerunt sanctis innocentes 6o diuitiae, utpote a deo datae, non turpiter adquisitae ; concessae ad usum

uitae, non

ad mortis usuram.

Matheum

uero

publicanum diuitiae sic cupiditatis publicabant magistrum, fornace auaritiae sic coquebant, sic alligabant uinculis cautionum, sacculorum ponderibus sic premebant, ut leuari ad 6; innocentiam, ad iustitiam surgere, ad uirtutem progredi non ualeret. Vnde et sedere eius erat iam subsedere, non sedere.

Hunc ergo talem Christus ad sua cur uocauerit, cur elegerit ad diuina, nisi quaeratur altius, facit altissimam quaestionem, et utinam quaestionem faceret, et non scandalum tantum,

7o quod illo tempore circumstantium patefecit intentio. Quomodo enim infirmitas non laboraret humana, quando uidebat ad Christum pecuniam sic ualere, ut daret fraudulento fidem,

51/53 ... includit] cf. Luc. 16, 22. ... indultas] cf. Gen. 14, 21-24.

53/55 ... exemplum] cf. Iob r, 21.

55/56

49 adttrahit] trahit franc. abtaam Cas. J 1o 51 quid Dauid sanctius ozz. W^ abraam Cas. constanter 52 merores codd. 53 includit] excludit Cas. et Iob] et oz. J 5 54 eum] ipsum E! reliquid Car. 54 sepe J Pf 56 oblatus

V^ 19 anus

R E!, ablatas Cas.

contemneret Cas.

et sic

deligeret possidere] ac sic doceret possideret Cas. deligeret] R, delegeret V, docetet Cas., diligeret cezeri 57 diuitiis] a praemit C Pa.S largitatis materiam] largitatem miseris Df, largitatem miserorum re//gmi ex franc. 58 cupiditatis] exemplum a4Z. e? exp. E! $9 haec] hoc ] responderunt C Pa sancti C innocentes oz. C Pa 60 utpote a deo] ut pote adeo Ca;., ut pote adeo / 5, ut puta a deo W, ut postea deo Pf 61 uero] ue R, ne E!, uel franc. 62 sic oz. W. 63 fornace] in praem. franc., in fornacem Df 64 leuate franc., ex quibus C Pa 5 add. se, J O autem add. se post innocentiam 66 67 sub sedere Cas., subsidere W/ C Pa .$ iam etat /ransp. Pa ualere R 68/70 quaestionem et 68. nisi] si / (add. sup. lin. a 2? manu) O suam V R utinam z:sque tantum quod] ex Cas., quaestionem (quaestionem rep. R. WW J O Df, qui ila interpungunt : quaestionem. Quaestionem faceret e/c.) faceret (facere I7) et non scandalum tantum (quale add. J O, qui oz. quod ; nisi quod agZ. Pf) RE* W J O Pf; quaestionem. Nec solum questionem faciet sed et scandalum quale (quale] quantum C Pa) C Pa $ ; et non tantum quaestionem, sed et scandalum, sicut ezzerd. coniciendo 72 ad Christum] apud Chr. / O 71 laboret R. /, laborat E!, laborabat W^ ed. ualere] uolare E!, cuius ipsa 19 ganus in marg. add. pro emend. ualere C Pa.

164

SERMO XXVIII, 3-4

uenali gratiam, cupiditatis magistro officium largitatis, doctori foenoris magisterium sanctitatis, publicano saeculi cae7;leste secretum ? Vrebat uidentes quod usura, quae uastat terram, tollebatur ad caelum ; et hanc, quam detestantur homines, diuinitus aduocabat. Sic autem sensisse tunc uiden-

tes aperit Matheus ipse cum dicit, qui dicturus uera de se non potuit haec tacere : Cum autem Iesus discumberet qn domo 8o e?*s, ecce uwentebant bublicani et beccatores, ei manducabant cum. 28x eo ei cum discipulis eius. Pharisaei autem. dicebant. discipulas eius : Quare cum $ublicanis et peccatoribus manducat magnster uester ? Et hoc dicebant Pharisaei, ut esset magnum malum, quod et malis poterat displicere ; et si erat nefas publicanos 8; Christo participes uel in cibo esse, diuinis sociare quid erat publicanum ? Fratres, in quaestione hac ingenium laboraret interpretis, si non ipse dominus, cui fit ipsa quaestio, totum quod est quaestionis auferret. Repetamus ergo ordinem lectionis, ut Christus quare ad Matheum uenerit audiamus. 9o

4. Cum transiret, inquit, ?nde Iesus. Non dixit : cum

staret

ibi. Transiuit, et pertransiuit inde Iesus, ne Matheus remaneret ibi. Transiuit inde Iesus, ut posset inde transire Matheus. 'Iransiuit inde Iesus, ne Matheus

ibi taliter maneret.

Vidit

83 ut esse? magnum malum. Die Lesart zzali stützt sich auf den besten Zeugen der felizianischen "Textüberlieferung (ausser W/) und es ist nicht unberechtigt zu glauben, dass auch JA zza/ hatte, da es so in Cas. vorkommt. Aber selbst mit zza/uz der fránkischen Tradition ist dieser Nebensatz nicht deutlich genug. 79/83 Matth. 8, 10-11.

90 Matth. 8, 9.

*4 publicanos R 95 urebat] ebat V, cui praecedit parua ras. uidetes J sic quod] quo / 1* zzanus 75/7* quod usura z:que tunc uidentes ozz. W proper bornoeot. v6 terras Cas., tetta R E! ** diuinitas franc. *8 ipsum Et! cum dicit oz;. C Pa .$ dixit O 9*9 haec] hoc Cz;. 83 dicebat R malum] -um sup. ras. V, mali Cas. R. E! Pf (e£ procul dubio 19 zanus V^) 84 malis] phatiseis E! si erat] non e. R nephas J publicanus l/ 1? zzanus, et in "arg. puplicanus 85 participes] esse add. E! e ozz. post cibo esse] ozz. EX W, bic incibit A Sociate] se praezit. W 86 publicanum] -um sz. ras. V,

publicano R IW E! Pf et absque dubio 1 sanus V', plablicanum 24 ;/a, publicanos J O CPa$ quaestionem hanc fram. —— Svipseom. E! ^ $8quaestiones 4 — aufferret V' —— reppetamus 5$ 89 lectionis] dilectionis Cas., quaestionis E, cizr ipsa 1* manus corr.in marg. : leccionis ut Christus].A Cas.,ut ozz. V R W. E! Pf,et Chr. cezeri matteum 44 1? z;zagus, mattheum corr. 29 90 transiret sup. Zn. .$ primae(?)manus — indeinquit Zransp. Cas. JO.$ inquid J szepe inde oz. V R W E* Pf 90/91 staret. Ibi transiuit 7/a inferpuns. W' E 91 et pertransiuit oz. franc. 91/93 remanetet ibi 45q4e lesus ne Matheus oz;. V. Eit $ 92 transiuit inde Iesus ut posset inde transire Matheus oz. ozznes codd. praeter A Cas. possit Cas. mattheus 44 93 matteus 24, ab antiqua al. manu in xnattheus ezzend. taliter manetet (forzasse Jegendum est xemanetet)] alter maneret JA, alter temaneret Cas. W, aliter remaneret V/ I9 zzanus R, taliter remaneret V/ 29 zzagus (addiia 19 t

yup. lin. ad aliter) Pf JO C Pa 5$, talitet ozz. E!

SERMO XXVIII, 4-5 95

165

hominem. Non dixit : uidit Matheum, quia in Matheo hominem liberarat, hoc est homines, quos pecunia possidebat. Seruire deo nequeunt pecuniae seruientes. No» fotestis, inquit, deo serure ei mammonae. Et ait illa : Veni, sequere me. Non dixit : adfer ad me, quia Matheum, non Mathei sacculos requirebat.

Veni, sequere me. Hoc est, depone pondere, dirumpe uincula, IOO

solue laqueos, me

sequere ; quaere te, perde usuram,

ut te

ualeas inuenire. Sed iam Pharisaeis quid responderit audiamus. 9. Non est, inquit, opus sanis medicus, sed male habentibus. 105

Ecce quare ad Matheum uenerat Christus : ut auaritiae curaret uulnera, ut saniem sanaret usurae. Euntes, inquit, discite quid est : Misericordiam wolo et mon sacrificium. Misericordiam uoluit, ut Matheus quod tulerat per miseriam, in misericordias prorogaret ; et inde redimeret poenam, unde comparauerat culpam. Non ueni uocare iustos, sed peccatores. Sic dicens

rro non

IIS

repulit iustos, sed iniustos, qui se iustos mentiebantur,

exclusit. Christus ergo quod ad peccatores uenit, peccata delere uoluit, non peccatoribus uoluit conmanere. Quod est dare uitam mortuo, hoc largitatem tribuere est auaro. Itaque Christus quod Matheum uocat, non est ulla pecuniae ratio, sed est ratio tota uirtutis. Denique Matheus mox factus est terrae pauper, ut diues haberetur in caelo. 93/94. ibid. 96/97 ... mammonae] Matth. 6, 24. 103 Matth. 8, 12. 105/106 Matth. 8, 13.

97 et 99 Matth.

8, 9.

93 liberabat J4 quos pecunia] quorum pecuniam frame. (sed cf. lim. 56/57) 96 potestas 74 9? et ait illi] ex 4A Cas. tantum 97/99 non dixit 4:24e sequere me ozz. J O ob bomoeot. 98 ad me] ad oz. A 99 ueni sequere me ozz. Pf disrumpe 74 29 zzanus Cas. E^ J O Pf $ C 2* zanus, dittumpe C 19 ? 100 laqueues ZÁ quaete] quate 44, ozz. E! 101fariseis / — 103 opus] aZd. n marg. W/ 104ad matheum quare Zransp. Pf —— uenerit W' —— abaritiae 4 105 sanies sanaretut franc.

euntes] cunctos 74

106 sacrificium] iudicium serzpszz

19 e exp. E! 107 matheo E! miseriam] usutam praezisii et exp. Pf, im e£ al. lin. miàm (— immiseticotdiam ?) Cas. misericordia W/ ^ 109 sic dicens] sed d. (Z/a abbreu.) E! 110 repulit 44 1? zzanus Cas. W'E Pf, tepp- ceferz iniustos] excludit aZ. bic E ef om. post mentiebantur 112 commanere uoluit transp. E conmanere] /Á Cas., comm.- cezeri, comminare comminare adZ. Pf e£ est auato] uitam dare Zrausp. Pf ^ largitate JA R 113 date 5s V^ exp. ulla 4A Cas. R. 1? zzanus C, non est] sed E! 114 mattheum /4 est oz. E? illi ZZ, illa cezerz 115 mattheus 74 116 terrae] in terra C Pa S

XXIX MONITVM Codex Casinensis roi (p. 369) (Cas.) nonnisi prima uerba, usque Zazz detinebat addictos, affett ;uide monitum ad praecedentem sermonem, ubi

patiter de cod. Erfordiano 49 105 (— Et, cuius foll. 162 et 163 sermonem XXIX continent) egi. Sermo nunc praesens, ut antecedens et sequens, deest in PP et T.

SERMO XXIX DE

MATHEO

SECVNDVS

PL

4SEV»

DE AVARITIA

. 1. Dum Matheum publicanum dominus ad apostolatus fasti81um euocat et extollit, dat manum lapsis, spem restituit ; desperatis, reddit uitae, quos mors sibi iam tenebat addictos. Cum praeteriret, Ànquit, Iesus, widit Leui sedentem ad Lteloneum.

Sedebat utique, quia stare non poterat pondere captiuitatis oppressus et ipsa totus conscientia fraudis incuruus. Aurum natura graue grauius fit auaritia nimis. Hinc est quod plus 1o habentem deprimit quam ferentem, et uehementius adgrauat corda quam corpora. Nascitur in terra profunda, sectatur ipsa montium fundamenta, perque ima caecis uenarum discurrit anfractibus; et dum suam semper repetit ad naturam, caelestes animos ad inferna deponit, obscurat sensus semper, 1; alta mentium semper in terrena demergit. Aurum erogare bonum, reponere malum, contemnere ualidum, fugere persecu-

rum. Quod sicut uincere uirtutis est, ita felicitatis est euasisse. Auri furor ardentius humano feruet in pectore, quam camini totis ignescit incendiis ; et acrius hominis

20 quam

soluitur in calore flammarum.

dissoluit interna,

Crudelitatis dominus,

6 Marc. 2, 14.

112aurum... nascitur in tetra profunda] cf. serm. XXII, lin. 62.

Codd. : 44 Cas,

V R W E!,

JO Pf C Pa.$

Titulus : de Matheo] de eodem ones codd. praeter A Cas., Setmo secundus de eodem E! zransp., secundus oz. 7A Cas. J O C Pa, Incipit de Mattheo setmo de auatitia /4, Lectio duodecima Sermo sancti Seuetiani episcopi Ca. 8 dum] cum JO . apostolatus] suiaZZg. C Pa .$ ^ fastigium] officium E! ^ 4euocat] et uocat Cas. extollit ozz. Eit didit I sibi] ibi Pf 1? zzanus

tetinebat iam Zransp. E!

testituet 74 5 reddet A V/ 19 zanus R, zedtenebat] 74 Czs., tetinebat E!, detinebat re/iqui

addictos] 5ueusque Cas.

teloneum 74 V/ J, tholoneum E!, theloneum cezerz

6 ad tel.] in thel. Pf 8 oppressus] deptessus

W ipse O incutruus conscientia fraudis /ramsp. O incutuatus E! 9 grauius] grauiot E!, sed grauior J O Pa ..$ auaficie Pf.$ 10 habentem] déntem (— dementem 2) E! 12 petque (-que sup. ras. V) ima (yma E!)] pet quem i. A, pet quae i. I, per quam i. Pf, pert squamea maxima J O C Pa. uenatum caecis /ransp. E discutfit] uenatrum aZ. iferum E 13 sempet repetit] rem pettepetit Df 7/a, s. petit W, s. redit E! teppetit I ad naturam] ad oz. J C 14 sensus ozz. R. sempet sensus Zransp. S semper ozz. E! 15 montium 74 WRC demetgit] -git sup. ras. V, demerget R 16 bonum] est a7. C Pa $ teponete]et ponere Pf ^ fugite 4 1" ita] feciss add. e? exp. Pf — 1Sardentius] feruentius E? in humano feruet pectore /ransp. Pf — feruet] atdet E! camini] ex 74, caminus ceferi foriasse recte 19 ignescet 74, ignescat E? hominis dissoluit interna] cozzecz, humanis dissoluet interna 74, homines dissoluit in tetta ozznes reliqui codd. 20 soluitur] dossoluatur E! in calote] a c.

TEi6ripsum'a c4

Of

crudelitatis] hostis a4. e2 de]. W'

282

168

SERMO XXIX, 1-2

saeuus hostis, amando laedit, nudat uitando ; ipsum etiam captiuat aspectum, fidem frangit, uiolat affectum, uulnerat caritatem, turbat quietem, adimit innocentiam, docet fur2)

tum, suadet fraudes, imperat latrocinium. Et quid plura? Hoc est quod apostolus dixit : Radix omnium malorum. est auaritia. Est commutatio sane una, si homo prudens illum mittat ad caelum, quam mittatur ab illo ut stultus in tartarum. Mittat per manum pauperis, quia quicquid propter deum pauperi dederit, hoc totum ad deum sine dilatione transmittit.

2. Merito Matheum dominus talibus uinculis absolui cupiens praepeditum suscitat dicendo : Sequere me. Hoc est, me sequere de supernis ad superna tendentem, et non aurum de infernis ad inferna mergentem. Vbi fuerit thesaurus tuus, tbi 3 A erit el cor tuum. O aurum ! Patriarcharum stirpem, progeniem sanctam, tantae germanitatis singularem coronam adeo corrupit et totius reddidit pietatis extorrem, ut Ioseph Egyptiis, fratrem barbaris, innocentem noxiis, ingenuitatem traderent seruituti. Sic caecauit mentes, sic corda depressit, sic quod 40 in eis fuerat humani sensus, in ferinam rabiem commutauit,

ut non offensam dei, non sancti patris dolorem, non proprii

33/34 de infernis ad inferna. A R. E* und teilweise die fránkische Überlieferung haben Znferis anstatt Zufernis ; ich habe aber diese letzte Lesart vorgezogen wegen der vorangehenden Parallele e supernis ad superna. 36 Zaniae germanitatis singularem coronam. Hiet habe ich die Lesart von 4 R. Et vorgezogen der Natürlichkeit wegen, obwohl 727/277 sich mit dem vorangehenden Satzglied gut verbindet, um chiastisch ein neues Glied anzufangen.

25/26 1 "Tim. 6, 10. 29 mittat ad caclum] cf. serm. XXII, lin. 61. 28 mittat per manum paupetis etc.] figuram hic habemus Chrysologo caram : uide serm. VII, linn. 99/101 ; serm. VIII, linn. 67/68 ; setm. XXV, linn. 38/41. 32 Marc. 2, 14. 34/35 Matth. 6, 21. 3* extortem] cf. serm. L, ad lin. 4x. Ioseph] cf. Gen.

37, 25-56.

21 uitando] ditando JW 22 aspectum] affectum Pf 23 adimet JA R. f? zzanus suadit 74 24 fraudem W^ 25 dicit P£ ^ radex JA 25/26 auaritia est Zransp. solus V^ 26 commutatio] comunicatio Pf ^ illum] illud frazc. 26/27

mittat illud /ragsp. P£.—

2 quam] priusquam J O C Pa $

28 propter quicquid

£ransp. Pa deum] add. sup. Lin. O 29 hoc totum ad deum] ex so/o A, ad caelum ozznes ceteri 32 me sequete] sequere me /ransp. .$ 33 aurum] auti thesautum I7 34 infernis] inferis /4 R E! O Pf Pa 5 (cf. comment.) inferna] yma Ww mergentem] demergens O 35 o aurum] o oz. J O C Pa $ stytpem

Pa,stitpe W 36 tantae] 44 W E, tantam reliqui (cf. COgAUTLERE-) germanitatis singularem] g. singulare 44, germanitatem singularem O, germanitatem et (et ozz. J) singulatitatis J $, germanitem (sic) et singularitatis C Pa, germinatam singularis Pf cottumpit Pf ^ 3* totius] tot I/ 1? zzanus teddedit 74, reddit R yoseph JW egiptiis R W' E! J 38 barbaris] fratres add. E! traderet O 40 ferinam in rabiem 7ransp. V/ E* C, in ozz. R (cuius 2? zzanus add. in ante ferinam) Pf

SERMO XXIX, 2

169

sanguinis sensum meminisse permiserit. Intuere quid auro grauius, quod cum mores hominum perdit, perdit et naturam. Aurum Iudaicum populum sic suo captiuauit aspectu, uinxit 45 illecebris, specie perdecepit, ut hoc esse deum crederent, et deum uerum, deum tot beneficiis cognitum denegarent. Sic conuertit homines in iumenta, ut uituli caput caput suum crederent, et omnium rerum capiti caput pecudis anteferrent. 285 Adtendite quam sit pernicies ista fugienda, quae cum mores 5o hominum, honestatem uitamque perdiderit, ipsum quoque deum uoluit homini et contendit auferre. Hinc est quod Iudam fecit esse proditorem, ut hominem cogeret ante deum negare, nunc uendere ; ante germanum sui sanguinis, nunc ipsum sui sanguinis distraheret conditorem, et ipsum sanguinem taxaret 55 pretio, quem sponte dominus est nostrum largiturus in pretium. Sed ne multa super hoc generent exempla fastidium, transeamus ad reliqua. 50/51 zpsum quoque deuma uoluit bomini et contendit auferre. Die Konstruktion ist ungewóhnlich. Die zwei nebeneinandergesetzten bedeutungsgleiche Verba so/u;£ et contendit sind, wie wir mehrmals gesehen haben, ganz gelàufig im Sprachgebrauch des Chrysologus ; nur ist der dazwischenstehende Dativ Pozimi auffallend, aber diese Reihenfolge der Wórter ist von den Handschriften gut bezeugt. 94 distraberet. Det Infinitiv disfrabere kónnte auch richtig sein, er ist aber nicht von den besten Zeugen belegt und noch schlechter ist im folgenden Kontext der Infinitiv Zexaere gegen /axare? bezeugt. 44 Iudaicum populum] cf. Exod. 32, 4-5. 47 conuettit homines in iumenta] cf. serm. XXII, ad lin. 95. uituli caput] Israeliticum populum caput uituli seu bouis conflatilis sibi fecisse et adorasse Lactantius et Ambrosius ante Petrum Chrysologum assetuerunt : Aureum caput bouis... quod eos in signo praecedetet, figurarunt (Lactantius, Dzuim. Insfitutionum, IV, 10, 12, ed. BRANDT, p. 303) ; Moyses caput uituli autei comminuit (Ambrosius, Epist. 64 : PL 16, 1273 A). Testimonia Graecorum uide apud M. AuniNEAU, Hoélies pascales (cinq bomélies inédites) (Soutces Chrétiennes 187) (Parisiis, 1972), p. 403. $1 Iudam] cf. Matth. 26, 14-16 ; Marc. 14, I0-11 ; Luc. 22, 5-6 ; setm. X XXVII, ad lin. 54.

42 permisetit] ac add. sup. Jin. 2* zanus V, qui in seq. cum AA R. W E* e£ contra franc. sic interbungi! : meminisse petmisetit ac intueri. Quid auto grauius er. intuete] intueri 4 R. W/ E!, intuerilibet P/ ^ 43-cum oz. W | cum motibus franc. (-Pa) perdit 2;] V/ 19 zzanus R. Pa, ceteri babent semel ^ naturam] uirtutum ag. E! 44 finxit O 45 specie] spem E! petdecepit] decepit W crediderent 7A 17 J O-€ Pa 45/46 et deum] et V 29 zzanus sup. lin. C Pa S ed.,ozu. ceteri 46 tot 07m.V .totbeneficiis deum Zransp. 5 44 caput sezze] W C Pa. 48 pecudes V. 1? zzanus (2) R. 19 zzanus 49 quam] quantum E! 51 deum oz. R hinc] hoc V7 29 zanus et ed. aufette] cf. coment. 52 ante deum] ante ozz. J C Pa. 52/53 ante deum negate nunc uendere ante] atque deum necare huc uendere tantum JW 53 nunc uendete ante germanum ozz. C Pa $ uendite JA germanum] et 227. C Pa 5, qui quatuor uerba praecedentia om., uti notauimus 53/54 nunc ipsum sui sanguinis] ex zo 74 54 distrahere W franc. (-C) ed. (numquid recte ? £f. comment.) taxare AO SPaLS 55 nostrum sponte dominus largitatus est fransp. S est] erat W Pa .$ largitus E!, largitatus Pf 56 generent] tenerent R. E! J, teneant C Pa exempla tenerent /rausp Ed. fastigium I7 1e nanus R.

170

SERMO XXIX, 3

3. Sequere me ; et surgens sequutus est eum. Saepe legitur et

in hoste

utilis

uirtus,

saepe

in aduersario

comprobatur.

6o Matheus non subtrahitur operi, sed mutatur ; et magis telo-

neum suscipit quam relinquit, ut mansura deo, non homini peritura

conquirat;

ut

non

tricesimum,

quadragesimum,

quinquagesimum nummum tristis redigat supputator, sed tricesimum, sexagesimum et centesimum gaudium, fructus

60/61 zzagis Zeloneum suscipit quam relinquit. Die Handschriften kennen kein zzagis, nut E! fügt po/ius unmittelbar vot quazz hinzu. Bei PL 52, 283 A lesen wir zzagis ebenso vot quaz. Ohne zagis odet potius wirkt der Satz als unvollkommen. Einige Schteiber haben den Satz zu verbessern versucht, indem sie qzazz, eine Partikel, die von den besten Zeugen beider Textüberlieferungen, der felizianischen (auch det fránkischen) wie der sevetianischen belegt ist, durch 44od odet son ersetzen. Aber meines Erachtens ist es natürlicher, einfach zzagis vor dem Verbum suscipi? zu setzen. Der Komparativ mit zzagis quazz ist in den Reden des Petrus Chrysologus geláufig. Des Rhythmus halber habe ich zzagis vot Zeloneuz gestellt, aber das ist nicht unbedingt notwendig. 64/63 ...centesimum gaudium, fructus laetos, laetus recondat diuinis commodis profuturum. /À und R haben /aezus laetos, V laetus laetus, E latus letos, wàhtend die übrigen Handschriften nur ein einziges Mal /ze/4s kennen. Die Zeugen der fránkischen Texttradition (ausser Pf, welcher gewóhnlich der reinen felizianischen Überlieferung tteuer folgt) haben die korrupte Stelle zu korrigieren versucht, indem sie gau? fructum geschrieben haben und, wie gesagt, nut einmal /aezzs behalten. W' hat gradu statt gaudii der fránkischen Handschriften ; das ist zugleich ein Beispiel der Annàherung von W/ zur fránkischen Tradition. Zu /aezos Jaefus vgl. £ristis legi fristes litteras tuas am Anfang der Epistula ad Eutychen desselben Petrus (Los serzzones, S. 90). Die wohl als ursprünglich anzunehmende Nebeneinanderstellung von /Jaezos /aefus konnte leicht zu einer Verwirrung unter den Schreiben führen. Damit will ich aber nicht behaupten, dass die Lesart /ae/os /ze/us die einzig tnógliche ist. Fraczus Jaefos ist an sich ein merkwürdiger Ausdruck. Frau: als Genitiv von gaudiuz zu vetstehen ist uns kaum gestattet ; es ist zu unwahrscheinlich. Fruczzs ist also als Akkusativ zu lesen ; dann aber ist auch folgende Interpretation móglich : 4e» fruczus lectos laetus (oder. lae£us lectos) recondat... Profuturum ist einstimmig bezeugt. Diese sichere Lesart hat folgende Emendation veranlasst im gedruckten Text (PL 52, 58 Marc. 2, 14. 58/39 saepe legitur... comprobatur] cf. Senecae De prouid. 2, 4 : Marcet sine aduersario uirtus (econtra Vergilius, /4er., 2, 390 : Dolus an uirtus quis in hoste fequitat ?). 64 tricesimum, sexagesimum, centesimum] cf. Matth.

133-23:

58 legitut ozz. C Pa 59 in hoste] -ste sup. ras. ex 29 z;anu V, iniusto J C 29 zzanus $, iniusto C Pa in aduersario] et praeit. C $ 60 mutatur] inuitatur E! 2» ZIAHUs magis] addidi ex me (cf. infra ad quam e£ uide comment.) teloneum 24 17 R, theoloneum E! (cf. ad Jin. 6), theloneum reliqui 61 suscepit 74 quam] potius praezzit. E!, magis praeit. ed., quod R. 2 zanus W. J O, non C Pa $ teliquit A R .$ 61/62 mansura deo non h. peritura] mansuta homini non petitura deo ymo mansura deo non peritura homini Et 61 deo] de eo .$ 62 non ut transp. O S

trecesimum E!, trigesimum IW, tristis O, tristium cezeri

gesimum] quadragesime O Pf, oz. J, in praezit. C Pa 5 ed.

quadta-

63 quinquagesimum]

quinquagesimumque V. 2^ sanus cum ed., uel praeit. C Pa $ —— tristis tedigat]

triste dicat I 64 tricensimum V, trigesimum E!, et add. J O € Pa $, in add. d. gaudium fructus] gradu fructus W, gaudii fructum franc. (-Df)

SERMO XXIX, 3-4

I7I

65laetos, laetus recondat diuinis commodis profuturum. Ef surgens sequutus est eum. Generosus animus, qui sic ea, quae magna putarat, facile et quasi nulla contempsit! Apparet illum per ignorantiam lucra ante praesentia conquisisse, quiJo

bus, ut sensit, uidit, sic raptus est ad diuina. 4 Factum esi, ait, cum accwmberet in. domo

illius, multi

fublicana et beccatores discumbebant cum Iesu et discipulis eius. Discumbebat Iesus plus in Mathei mente quam simmate ; et epulabatur non cibis, sed reditu peccatoris, ut reuocaret conuiuio,

collegio,

humanitatis

affectu,

dulcissima

sui con-

75fabulatione discubitus, quos sciebat posse iudicis agnita potestate dissolui, percelli terrore maiestatis suae, dei nuda mox praesentia posse prosterni. Velatur in humano corpore, qui homini uoluit esse communis ; abscondit iudicem, qui reis uoluit subuenire ; occultauit dominum, qui seruis dignatus

8o est fiduciam non negare ; maiestatem texit, qui fragilem studuit parentis amore complecti. Sed offenduntur Iudaei, dicentes : Quare cum $ublicanis ei peccatoribus manducat ? Miraris,

Iudaee,

cur

misceatur

conuiuio

peccatorum,

qui

propter peccatores et nasci uoluit, et non recusauit occidi? 8s Oblatras cur peccatorum uinum bibat, qui pro peccatoribus suum sanguinem fudit ? Et si uis nosse amplius : suscepit ipse peccatum, ne perderet peccatores. In se sententiam suam

285 B), der sich auf die fránkischen Überlieferung (ausser Df) stützt : ... e£ cenzessiauum gaudii fructum laetus recondat diuinis commodis profuturum. 65/66 Marc. 2, 14.

20/71 Marc. 2, 15.

82 Marc. 2, 16.

65 laetos laetus] laetus laetos 74 R, laetus laetus V^, latus letos E!, laetus semel reliqui 68 per ea quae] eque O 66 sequutus 7A V, secutus cezer? (cf. comment.) ante] qi ( 2) E! ignorantiam] pro ignorantiam 5c 74, per illam ignorantiam E* 68/69 quibus (qui I/ Pf) ut sensit (sentit R W E* Pf)uidit] a quibus ut se sensit (et 71 peccatores] accum 40 ait] inquit O add. ed.) uidit liberum J O C Pa 5$ ed. 2 plus om. franc. (-C), qui codd. (-Pf )add. magis an'e quam in seq. add.etexp.Df simmate] 4A E! 29 zzanus in marg. (m et spatium uacuum E. 1^ 7]/4HH5), Syrnmate 92/43 et epulaV R Pf, scemmate J O, scemate Pa, in scemate C 5, domate Ww conlegio 74 74 conuiuii C Pa .$ 73 redditu V. O Pa batur] et ozz. R petcelli] $6 dissolui] et «47. O 786 discumbitur Pf, discumbentes J O C Pa 5 praedellit (7?) Pf ^ petrcellit errore V^ 1^ zzanus (percellit tertore corr. 2») R. E! 1 uelatut] 4A W' J (-tut ex corr. secundae zanus J) O, uelatu V 19 manus R. Pf, uelatus 78/19 esse communis asque reis uoluit] V 29 zanus, uelato E!, uelabatur C Pa .$

80 texuit O ex uto cod. /A, om. ceteri propter bomoeot. 82 peccatoribus et publicanis Zransp. dunt O C Pa Hescio

83 mirati 7A Pa

offen81 amorem E! 4 W' Pf O C Pa $, an recte

Iudaee] -dee W, -deae J, -déae 5, iudex R

cur]

86 sanguicuf] quut 2A z/ supra 85 oblatus E? misceat E! quuft Z4 nosse (nos se 19) amplius uis /razsp. W' — ipse] ille P nem suum /Zransp. Pf S suam] tuam O 87 in se] seoz. V E* J Pf C Pa esse JW

172 90

SERMO XXIX, 4-5

iudex retorsit, ut amasse se peccatores proderet magis soluendo debitum quam donando. 5. Sed talibus ipsum dominum respondisse sufficiat : Non necesse

habent

sami medicum,

sed male

habemies.

Nom

weni

uocare iustos, sed. peccatores. Et quis non erat aegrotus ipsa generis humani sic aegrotante natura ? Ad omnes ergo uenit, qui omnes male habentes, ut curaret, inuenit. Sed plane mori 95

meruit, qui medicum contempsit, ne se accusaret, nec confite-

retur aegrotum. Sed dicti sui dominus aperit mox figuram dicendo : Non went uocare vustos, sed peccatores. Non hic dominus iustos respuit, sed superbos ; et eos notat, qui cum non sint, esse se iactant iustos. Et ubi erant isti iusti, cum iuxta

IOO

prophetam non erat qui faceret bonum, non erat usque ad unum ? Vt intellegant aegritudinem, medicum ut curentur admittant ; confiteantur se peccatores, ut modo Christus parens et conuiua largiatur ueniam, ne post iudex ferat in contumaces debitam sine fine sententiam. 90/92 et 9? Marc. 2, 17.

100 prophetam] cf. Ps. 15, 1 et 5.

88 iudex] mox a4Z. $ animasse I/ 19 zzanus se] ozz. W' J O Pf Pa peccatotes se Zransp. C, qui se exp. 88/89 magis soluendo 4:44 donando] eosque magis esse soluendos debito quam damnandos C Pa 5$ soluendum Pf ( ?) J O, pto eis add. W. 89 donando] donandum Pf, damnandum /, dampnandum O, damnandos C Pa $ 90 respondisse ipsum dominum Zransp. 7A forzasse recte 91 medicoO sed male habentes oz. E! —— male] qui praezziz. e? del. W' — 92 et quis] at quis Df, et quis cezerz ex franc. 95 ne... nec] nec... nec Z4 / R E! Pf, ne... ne J O, nec... uel C Pz $, hunc non... non se W se] concio cum C Pa.$ 96 sed dicti] ut dicti Pa, at dicti J O $, aditi Pf. mox aperit /ransp. Ei figura C Pa 98 tespuit iustos /ransp. franc. uocat (— vót)( 2) E! 98/99 non sint] non ozz. Et 99 iactitant Pa .$

isti iusti] ex so/o A, isti ozz. V R, iusti ozz. cezeri

100 erat

29] est 24 101 intelligant codd. praeterquam A V. J 103 conuiua] connubia W, non praezit. | O Pf — feriat Pf. 103/104 in contumaces ferat Iransp. E

284.

SERMO XXX

PL

DE EODEM TERTIVS 1. Hodierna euangelica lectio Matheum publicanum sic in apostolum commutauit, ut qui erat fraudator pecuniae, fieret ; gratiae distributor, et de impietatis schola ad pietatis magisterium perueniret, fieretque doctor misericordiae, qui auaritiae fuerat institutor. Dwm. transwet inde lesus widit hominem sedentem in teloneo Matheum nomine. Cum transiret inde Iesus. Bene transiret inde : transiebat Iudaeam, ut ueniret ad gen10tes; praeteriebat synagogam, ut in ecclesia permaneret ; progrediebatur carnis patriam, ut deitatis suae remearet ad sedem.

In Christo, fratres, transitoria

est carnis iniuria, in

quo diuinitatis honor est sempiternus. Dwm. transiret uidi hominem. Vidit plus diuinis oculis quam humanis. Vidit homi1; nem, ut peccata hominis non uideret ; uidit opus suum, ut despiceret opera peccatorum. Vidit illum deus, ut ille uideret deum ; uidit illum Christus, ut ille pecuniae latebras amplius non uideret. Vidit illum Christus sedentem, quia pressus cupiditatis pondere surgere non ualebat. Fratres, deterius in 20 teloneo sedebat publicanus iste, quam paralyticus, de quo ante diximus, iacebat in lecto, quia ille carnis patiebatur paralysim, iste mentis ; in illo compago fuerat turbata membrorum, in isto totus ordo sensuum fuerat dissipatus. Ille iacebat captus

4 fraudator becuniae. Die besten Zeugen haben perfidiae anstatt pecuniae : so V W. E* und Pf. Pecuniae bei R. und den fránkischen Handschriften, ausser Df, kann eine Emendation sein, die aber wahrscheinlich die echte Lesart bietet ; denn fraudator perfidiae exgibt meines Erachtens keinen Sinn. */[8 et 13/14 Matth. 9, 9. 20/21 paralyticus de quo ante diximus] sermone 21/22 paralysim mentis] cf. serm. uidelicet L (cf. Los serzzones, pp. 166-168). L, lin. 66. 23 dissipatus] cf. serm. L, lin. 95.

Codd. : V R W E3(ff. 163-164), J O PfC Pa $ (deest in P5 T). 4 pecuniae] perfidiae V/ W' E^ Pf (ef. comment.) Inscriptio : tertius ozz. C Pa Iesus] dum] V. R, cum ce£eri $ fuerat] distributor adZ. E! B scola codd. 8 teloneo] V R, tholoneo ( ?) E!, theloneo re/iqui Bene trans add. e£ del. E! sinagogam J 10 praeteribat V E? J O Pf 5 9 transiebat] quia praez;it. C Pa S remeatet] remaneret inecclesia] inoz. Df ^ 11 patriam carnis /ransp. E! Si 17 14 plus] plenius franc. 13 dum] cum Pf J O 5 C Pa W, iret JO C Pa 19 cupiditate ponderis / O Pf —— deteamplius]sup.4nm.W' ^ iSilumom.W 20 teloneo] V/ R, tholoneo E!, theloneum Pf, theloneo tius]eterius J 19? zzanus sedebat in theloneo Zransp. W, sedebat publicanus iste in tholoneo /ransp. ceteri

21 paralisim W/ E? O Pf, patalisin / 79 paralyticus] C, paraliticus ce/eri BL 23 fuerat dissipatus] fuit dissipatus E! zeanus, paralysin ( 2) J| 29 zanus

174

SERMO

XXX, 1-3

carne, sedebat corpore et animo iste captiuus. Ille doloribus 2; succumbebat inuitus, iste uitiis uoluntarius seruiebat. Ille sibi

innocens auaritiae uidebatur in crimine, iste se cognoscebat inter uulnera peccatorem. Ille lucrorum cumulabat peccata, iste dolorum gemitibus peccata delebat. Merito ergo paralytico dicitur : Confide, fili ; dimittuntur tibi peccata tua, qui com3o pensarat

delicta doloribus.

Publicano

autem

dicitur : Veni,

sequere me ; hoc est, ut sequendo me repares, quod consequendo pecuniam perdidisti. f 2, Sed dicit aliquis : quare publicanus, qui maior uidetur in crimine,

maior

habetur

in munere?

Nam

mox

apostolus,

35 certa praeditus dignitate, non solum ipse accepit, sed aliis indulgentiam

tribuit

peccatorum,

totum

orbem

splendore

euangelicae praedicationis irradiat ; et paralyticus sola dignus uenia uix habetur. Vis nosse quare plus consecutus sit publicanus ? Quia iuxta apostolum : Vbi abundawuit beccatum, swper4o abundawit et gratia. Simul et publicanus gentilis populi typum teneat; paralyticus Iudaici populi sit figura, qui hodieque malae ualetudinis tenetur in lecto, ut nisi portatus fuerit fide gentium,

oblatus

Christo

miseratione

sanctorum,

christiani

populi credulitate saluatus, ad domum fidei, ad domum patriae 4; non potest peruenire.

9. Et discumbente eo in domo ecce, inquit, Publicani et beccato-

34/35 nam mox apostolus, certa praeditus dignitate. Haben W' und E recht, wenn beide Handschriften statt aposzo/us apostolatus (Genitiv) geben ? Auch die frànkischen Zeugen bringen aposzolatus, aber der franc.-Archetypus hat Wórtet eingeführt, um den Satz verstándlicher zu machen. Aber auch wenn man nicht zpos/o/azu$ dignitate liest, sondern einfach wie es in T steht (siehe oben), hat der Satz einen Sinn.

25 inuitus... uoluntarius] cf. serm. XXXV, lin. 37/38 (cf. Los serzzones, p. 168). 29 Matth. 9, 2. 31 Matth. 9, 9. 389/40 Rom. 5, 20. 46/49 Matth. 9, 10-11. 24 carne] corpore W, qui in seq. cotpote ozz. doloribus] captus catnis praeit. franc. (-Pf) ^ 25 subcumbebat Df J .$ 26 iste se] ille se I7 24 peccatorem] W' J| O $, peccatorum reZigui ^ ille] iste W' — peccata] peccatorum C Pa .$ 28 iste] ille 7 paralitico W E! J O Pf.$ 29 qui] quia V/ 2* z;zanus compensabat E!, peccata add. e? exp. Pf 30 doloribus delicta P£— 31 me tepates quod consequendo oz. W/ quod] quem O 34/35 apostolus certa praeditus dignitate] l/, apostolus contra praeditus dignitate (dignitatem Pf)R Pf, apostolatus praeditus dignitate W' E!, apostolatus officio (tanta a44. J) praeditus dignitatem J O C Pa S (cf. comment.) 35 sed] et a47. J O Pa $6 spendorem Pa 19 zzanus

euangelica P£ ^ 38sit consecutus /ransp. WW.

39 habundauit... superhabun-

dauit codd. (super habundauit Pf J $) 40 simul et] simul ut R. W E! e: franc. O, etiam hodie C Pa 5 (cf. serzz. XXXVI, lin. 1 06) 42 malae tam praezit. C Pa .$ ualitudinis E* Pf J O .$ 44 domum patriae] portum patriae Pa 5 45 potest] ualeat C Pa $ 46/49 ecce inquit z:44e et peccatotibus] etc. E?

SERMO XXX, 3-4

175

ves uenientes discumbebant cum eo et discipulis eius. Videntes autem pharisaei dicebant discipulis eius : Quare cum publicanis etpeccatoribus magister uester manducat ? Arguitur deus, quare »»inclinatur homini, quare coniacet peccatori, quare esurit poenitenti, quare sitit reditum peccatorum, quare acceptat misericordiae fercula, quare sumit poculum pietatis. Fratres, uenit ad prandium Christus, uenit ad conuiuium uita, ut faceret secum conuiuere morituros ; iacuit resurrectio, ut de

ss sepulchris resurgerent, qui iacebant; decubuit indulgentia, ut peccatores leuaret ad ueniam. Venit ad humanitatem diuinitas, ut ad diuinitatem ueniret humanitas ; uenit iudex ad

reorum prandium, ut reus perueniret ad humanitatis sententiam ; uenit ad languentes medicus, ut reficeret conuescendo 6o defessos. Inclinauit pastor bonus humeros suos, ut ouem perditam salutares reportaret ad caulas. Sed hoc pharisaeus detestatur, arguit, qui prandium dominicum putat non uirtutis esse, sed uentris ; non spiritus, sed carnis ; non diuinae bonitatis, sed uoluntatis humanae ; terreni luxus, non gratiae

65 caelestis. Sic, sic se uidet, qui deum non uidet. Quis arguit medicum iacentibus coniacentem, nisi humanae salutis inimi-

cus ? Quis pastorem subnixum lasso pecori reprehendit, nisi qui lucrosi gregis amorem nescit ? Quis iudicem de pietate iudicat, nisi ille qui fuerit desperatus ? Quis communionem 7o dei nisi sacrilegus spernit ? Indulgentiam quis nisi crudelis horrescit ? 4. Quare magister uester cum publicanis et peccatoribus man-

66 iacentibus coniacentem] cf. serm. XCIII (PL 52, 462 B) : prostratis coniacet. 72/43 Matth. 9, 10-11.

47 ueniebant et discumbebant Pf ^ 47/48 uidentes autem se discipulis eius 49 manducat magister 48 pharisaei] indig 244. ez de/. 5 om. V. ob bomoeotel. quate ozz. W. deus oz. R. arguitur oz. E! uester Zransp. W E! C Pa S 51 poenitentem 50 inclinat l/ 1 zzanus ( ?) E! Pf, inclinatus VW, se inclinat J O 92 quare acceptat] quam acceptat .$ ex corr. priziae manus R. 29 zanus J O 5 19 B4 facetet] faciat W/ ——— conuiuete] conuiuate fercula] facula Pa 1* zzanus 65 sepulcris Pf motituros] mortuos J O manus, conuiuati C Pa $ 29 manus 56 anze huindulgentia] innocentia C Pa 5 tesurgerent] surgerent V/ .$ manitatem e/ po5/ diuinitas paruae rasuraein V. — 88 perueniret reus ad humanitatis sententiam] ex E, V 19 nanus R. om. teus, 2* manus V. add. seus sup. Jin. post petuenitet, praeueniret humanitate (humanitatis Pf) sententiam W' Pf, reatus ptaeueniret sententiam / O, tanta praeueniret (perueniret Pa) humanitate sententiam 62 detestatur] et 224. 61 hoc] hec E! 59 medicos W' 19 zzanus C Pa 5$ diuinae] uoluntatis sed 63 spiritus] Christi franc. codd. praeterquam V. R. Et se 65 sic sic] si sic Df, sic Jabent semel tantum ] Pa C S v volun add. e£ del. E! iacentibus con66 iacentibus] de praemit. E? uidet se /rapsp. Et om. O peccori V J iacentem] iacentem cum iacente fram. (-Pf) ^ 6* lapso Et nisi sacrilegus] non sacrilegus C 69fueratW/ ^ v0deiom.V 68lucrosPf nisi quis Zransp. 5 19 manus

286

176

SERMO XXX, 4

ducat? Et quis est peccator, nisi qui se peccatorem negat ? Magis ipse peccator est et, ut uerius dicam, ipse iam peccatum 7; est, qui se iam non intelligit peccatorem. Et quis iniustus, nisi qui se iudicat iustum ? Legisti, pharisaee : Qwia mon iustificabitur in conspectu tuo omnis wiwuens. Quamdiu sumus in moriali corpore, et fragilitas dominatur in nobis, et si actu

peccata uincimus, uincere peccata cogitationum non possumus 8o et iniustitias fugere. Qui si corpore possumus euitare, et si conscientia mala deuincere ualemus, culpas neglegentiae, ignorantiae peccata, quemadmodum possumus abolere ? Pharisaee, confitere peccatum, ut Christi uenire possis ad mensam ; ut sit tibi panis Christus, et panis ipse frangatur in 8s tuorum ueniam peccatorum ; ut fiat tibi poculum Christus, qui in tuorum delictorum remissione fundatur. Pharisaee, prande cum peccatoribus, ut possis prandere cum Christo. Agnosce te peccatorem, ut tecum prandeat Christus. Intra cum peccatoribus conuiuium domini tui, ut possis non esse pecca9o tor. Intra domum misericordiae cum Christi uenia, ne cum tua

iustitia extra domum misericordiae puniaris exclusus. Agnosce Christum, audi Christum, audi dominum tuum, audi caelestem

medicum calumnias tuas peremptorie confutantem : Non est

v3 e! qui est peccator. Qui anstatt quis als Ftagepronomen ist nicht nur hier, sondern an anderen Stellen unserer Predigten sehr einstimmig von den besten Zeugen belegt, so dass es glaubwürdig ist, dass die Form qui vom Prototypus herkommt

und nicht unbedingt etwa erst aus den Atrchetypen des 6. Jahrhunderts. *6/7* Ps. 142, 2. *8 Rom. 6, 12. 82 cf. Leu. 4,2 et27 ; 5, 17 ; etc. 86 in tuorum delictorum remissione fundatur] cf. Matth. 26, 28 (uide etiam serm. II, linn. 82/83). 93/94. Matth. 9, 12.

73 quis est] V 2* zanus O, quis non est E? $, qui est V/ 1? zzanus W, qui non est R J Pf C Pa (cf. comment.) — nisi qui] si J, S ozz. nisi (et quis non est peccator ?

Qui se...) 74 magis ipse peccator est] sed magis inde est peccator C Pa intellegit J *5 iam non] iam ozz. O C Pa .$ peccator Zransp. J O Pf.

est iri

iustificabitur] iudicabitur Pa tuo]eius / omnis oz. Pf ^ «8 in mottali copote sumus /ragzsb. W' — mortali] hoc praem. S 49 actuum E! uicimus V 1f9zanus W Pa $80 iniusticiam C, iusticias O 7o fugete qui si ozz. W' qui si] que si O, quae etsi .$, quae etsi C — possumus corpore Zransp. O 80/81 si conscientia] sicut scientia Pf —— 81 conscientiam malam J O C Pa 5, conscientia male V 1o ualemus] possumus Pf ^ negligentiae W O C Pa $ 83 peccatum] peccata V7 1? zanus (?) ] O C Pa $, peccatorem E!, te peccatorem W/ ueniteoz;..R 84 Christus] qui in tuorum delictorum remissione fundatur a4. propter Lbomoeotel. Pf et del. et rep. infra 85 uenia E! Pf C Pa $ 85 ut fiat tibi poculum Christusoz. W' ^ $6delictotum oz. E: remissionem T/ 2? z;anus, peccatorum add. E* Farisace J ^ 90/91 tua iustitia extra domum] extra oz. V R Et 15 add. sup. lin. 9» manus V', in tua iustitia a domo .$, tua iniustitia a domo J OC Pa D er ip "n 93 peremptoria I/ I? anus (?), peremptorias J $, perempotias C 4, 072.

i

SERMO XXX, 4-5

177

opus sanis medicus, sed male habentibus. Si uis curam, agnosce

9; languorem. Non weni wocare vustos, sed beccatores. Si cupis misericordiam, confitere peccatum. 9. Euntes, inquit, discite quid est : Misericordiam wolo et ^on sacrificium. Christus misericordiam uult et non sacrificium. Aut quod sacrificium quaeret, qui ut te quaereret, sacrificium 1oo factus est ipse ? Non ueni uocare iustos, sed peccatores. Non reppulit iustos, sed quia sine Christo innocens non habetur in terris. Non went uocare vustos, sed beccatores. Sic dicendo non reppulit iustos, sed quia omnes repperit peccatores. Audi psalmistam : Dominus de caelo frospexit in terram super filios 105 hominum, wt uideat, s? est intelligens aut vequirens deum. Omnes declinauerunt, simul inutiles facti sunt ; non est qui faciat bonwm, non est usque ad wnwm.

Fratres, simus, simus pecca-

tores confessione nostra, ut Christi uenia non simus peccatores. 95 Matth. 9, 13 (Os. 6, 6). Ps. 13, 2-3.

97/98 Matth. 9, 13.

102 Matth. 9, 13.

103/107

99 quaetit franc. (-O), et add. S quaereret te Zrazsp. C — 100/102 non reppulit usquesed peccatores] prop£er bomoeotel. om. codd. praeterquam VRW 101 repulit W 103repulit 7 E sed omittendum roponit Lat., qui supra Jin. 101 prizaum sed iz scilicet zufandum esse putat — sed quia omnes teppetit peccatores] sed (illos add. $) qui se putabant non esse peccatores C Pa $ — reppetit] reppulit J O m 104 psalmista R 104/105 dominus de caelo ssque tequirens deum oz. E 104 in terram ozz. W^ super in terram Zransp. 5 1o 105/107 ut uideat usque faciat 107 106/107 simul inutiles 2524e faciat bonum] etc. E! bonum] dic usque JW usque oz. W simussimus] V R C, sezel ceteri

SERMO XXXI DE EODEM

PL

QVARTVS

287

(SEV) DE EO QVOD DISCIPVLI IOHANNIS DIXERVNT IESV : QVARE NOS IEIVNAMVS, DISCIPVLI AVTEM 5 TVI NON IEIVNANT ? 1. Bonitas uirtutum mater, malitia origo uitiorum. Virtutes comitatur gloria, inhaeret uitiis cognata confusio. Sic uitia teguntur dolis, illustrantur libertate uirtutes. Hinc est quod Christus, uirtutum lux, agebat libere, loquebatur pure, praeiostabat ut deus, patiebatur ut parens, ut dominus arguebat. Iudaei uero, uiperinum germen, genetricis mors, genitoris occisio, dum perimunt Christum, synagogae matris uterum disruperunt. Vere, sicut scriptum est, frogemies wiperarum, summittebant capita, adulabant lingua, uulnerabant dolis, 15 blasphemiis

uenena

fundebant;

et quasi non

sufficeret

ad

odium contemptus, dispectus ad iniuriam, sic Christum sequebantur insidiis, temptabant dolis, interrogatione pulsabant, adpetebant contumeliis, et tota cupidi simulatione uallabant ; obiciebant curandos sabbato, ut si non curasset, fieret de in-

20 possibilitate contemptus ; de lege maneret calumnia, si curasset. Interrogabant 2» qua. potestate faceret sua iussione uirtutes, ut si dixisset deitatis, inuidiam commouerent ; si tacuisset, artis magicae crimen inferrent. Dicebat enim : I» Behelzebub,

frincipem

daemoniorum,

eicit

daemonia.

Et, sicut

hodie

11/13 uiperinum germen Zsqze disruperunt] simillima in serm. CXXXVII (PL 52, 570 A-C) ; cf. J.H. BAxrzR, 57 Maxizus Contra Iudaeos : Parallels in Earlier Writers, in. Tbe. Journal of. Theological S1udies XXY (1920) 176. 13 Matth. 5, 7. 19/21 obiciebant curandos sabbato etc.] cf. Matth. 12, 10 ; Marc. 5, 2 ; Luc. 6, 7. 21 in qua potestate] Matth. 21, 23 ; Marc. 11, 28 ; Luc. 20, 2. 23/24 Luc. 11, 15.

Codd. : V R W, J O Pf C Pa $ (deest in PD)

Inscriptio : De eodem quartus] V R W J O Pf, Sermo (oz. C Pa) de eo quod discipuli iohannis dixerunt (dicebant Pa) Iesu : Quare nos (et phatisaei add. C) ieiunamus $ C (et cetera add. C) Pa (discipuli autem tui non ieiunant ad4. Pa) 6 origo malitia Zragsp. S 9 sic] sicut .$ 8 illustrantur] ita praem. franc. 11 genetricis] I7 R, genitricis re//qui 13 distuperunt] V7 1* zanus R. J 26, diruperunt ceferi 14 submittebant O, summitebant / adulabantur R O C Pa $ uulnerabant] uulneta dabant RW. J O C Pa i5 blasphemus V/ sufficerent L/, sufficerat W/. 16 hodium R dispectus] V/ 1? zzanus R, despectus 7 2 zanus ceterique codd. sequebantur] petsequebantur J O .$ 18 adpetebant] V', ad petebant J, impetebant W^, aptabant Pa, appetebant reliqui cupidi] liuidi C Pa $ i9sabbato]etadd. J| P£ — 21 uirtutes] et add. ] 23 behelzebub] V, beelsebub Pf, beelzebub cezeri 24 principe 7 29 ;zzan»s W' J O C Pa

SERMO XXXI, 1-3

179

2; lectum est, apud discipulos magistrum notum de publicanorum conuiuio componebant; apud magistrum discipulos leiunii nescios, gulae deditos accusabant. Sed discipulis de magistro, magistro de discipulis odiorum causas, discordiae 3o

semina, liuore iactabant. 2, Accesserunt, inquit, discipuli Iohannis

dicentes : Quare

nos e pharisaei ieiunamus, discipuli autem tui non ieiunant ? Et cum discipulis Iohannis quae societas pharisaeis, nisi quia iunxerat inuidia, quos disiunxerat disciplina ? Hic iam sua perdit iura zelus, iunxit disiungere consuetus. Iudaei postponi 3; Mosen domino non ferebant, discipuli Iohannis Christum nolebant Iohanni ullatenus anteferri ; sic in Christum freme-

bant utrimque liuore communi. Quare nos et pharisaei ieiunamus, disctbuli autem tui non 1eiunant ? Quare ? Quia penes uos est de lege, non de uoluntate ieiunium. Ieiunium non ieiunan4o tem respicit, sed iubentem. Et quis uobis ieiunii fructus est, qui ieiunium ieiunatis inuitum ? leiunium est singulare sanctitatis aratrum : colit corda, eradicat crimina, euellit delicta, uitia subruit, caritatem serit, copiam nutrit, parat

innocentiae messem. Discipuli ergo Christi, in tota sanctitatis 45 segete constituti et uirtutum manipulos colligentes, apparantes panem iam noui fructus, inueterata non possunt ieiunia ieiunare, quae iactantur uerbis, pallore proponuntur, uenditantur defectu, placent humanis oculis, non diuinis.

9. Quare nos et bharisaet etunamus, discipult autem tui non. so eiunant ? Respondit dominus : Numquid possunt filii sponsi ieyunare, quamdiu cum illis est sponsus ? Quid est hoc? Interrogatus lohannes sponsum esse sic testatus est Christum :

30/31 et 37/38 Matth. 9, 14. 32/41 cum discipulis Iohannis etc.] inter antíquos scriptores non est unicus Petrus Chrysologus qui hanc sententiam contta Iohannis discipulos proferat; uide F. G. CmEwER, Die Fasfenansage Jesu (Bonnae, 1965), p. rii2, et eiusdem Zum Problem der verschiedenen Sprecher im. Fastenstreitgesprácb (M& 2, 18 parr), in Kyriakon. Festschrift Jobannes Quasten, Y (Monasterii Westf.,. 1970), p. 169 s. 44 pallore proponuntur etc.) cf. Matth. 6, 16. 48/51 Matth.

9, 14-15. 25 aput W magistrum] in praeit. R W J C Pa $ notum] nota Pf, notam omes reliqui codd. (qui contra V. primam manum ita locum, nescio utrum recte, interpretati sunt : apud discipulos in magistrum notam... componebant), uel noxam a4. 2* zzanus J sup. lin. 24 ieiuniis Pa 28 magistto 29] ozz. Pf C 32 societas] est nisi] -isi ex 2? zzanu sup. lin. C — 33 inuidia] nisi add. ez exp. Pf. raemit. franc. 34 perdit sua Zransp. W hic] V/ 2» zanus R, hinc V. 1? zzanus et reliqui codd. iunxit] dum iungit C Pa .$ consuetos O, conswetos W' —— 35 mosen] V, 37 utrumque V 1? z;anus, utrique V 29 zanus 36 nullatenus R. moysen reliqui 39 ieiunium non] non oz. Ww uos] suos R 7* zzanus 38peneO ROPf inuitum] inuiti 41 quis] quid V/ 1* zanus R. Pf, qui C Pa S 40sed]non W/ 45/46 apparentes panem C 44 messe Pa singularis franc. Pa $, multi C uendicantur I7 Pa,appatante pane Pf —— 4? preponuntut 5

288

r18o

SERMO

XXXI,

3-5

Qui habet sponsam, sponsus est. Amicus autem sponsi gaudio gaudet, quia stat et audit uocem sponsi. Conuenienter ergo 5; discipulis Iohannis magistri sui uoce respondit, ut uel illi crederent, et non cogerent tempora sponsi laeta tristitias intrare ieiunii; quia qui quaerit sponsam, ieiunia seponit, relinquit austera, totum se dat gaudiis, epulis indulget, totus blandus, totus amabilis, totus festiuus incedit, et facit totum

6o quod sponsae tenera requirit affectio. Christus ergo, qui tunc ecclesiam disponsabat, indulgebat se mensis, conuiuentibus non negabat ; humanum, communem, blandum se pia caritate reddebat,

donec

diuinis humana

coniungeret,

et faceret de

terrena societate caeleste consortium. 65 4. Adiecit dominus dicens : Nemo immittit. commissuram fanni rudis in uestimentum uetus. Antiquae legis suppellectilem dicit Iudaicis studiis adtritam, corruptam sensibus, sectis scissam, inpuris actibus obsoletam ; pannum rudem euangelii nuncupat indumentum. Sed audis pannum : non scissurae 7e partem, sed principium texturae. Tunc enim primum regalis indumenti tela de Christi uellere texebatur, de uellere quod dabat agnus, agnus dei qui tollit peccata mundi. Texebatur autem regium uestimentum, quod in purpureum fulgorem cruor tingeret passionis. Merito ergo Christus hunc pannum 7; rudem Iudaicae uetustati prohibebat immitti, ne peior scissura fieret, si Iudaicam uetustatem nouitas scinderet christiana.

9. Et geminat exemplum dicens : Non fotest uinum nouum miti

vn wires

ueteres,

alioquin. rumpuntur

wives,

eb uinum

funditur, et utres beribunt. Sed. uinum nowwm mittunt in utres 8o 3040s,

eb ambo

conseruantur.

Vtres

ueteres

Iudaeos

uocat,

nouos utres nuncupat christianos ; quia sicut utres pellium ab 53/504 Ioh. 5, 29 (cf. serm. CXXXVII [PL 52, 57o C]. 65/66 Matth. 9, 16. 72 Ioh. 1, 29. 74/36 Merito ergo Christus...] uide sis CREMER, De Faszenansage Jesu, p. 119 s. (112, 128, 160). 77/80 Matth. 9, 17. 53 sponsiu (-u exp.) autem amicus zransp. Pf 1o 54 quia]qui P uocem] eius add. e£ exp. Pf ^ conuenientibus C 28 z;nus 55 discipuli V/ 1? z;zagus J 1e manu — W6noncogerent] non oz. Df — 56/9« intraretristicias /ransp. 5 ^— 58 gaudiis dat /ransp. O — 89 incendit J 19 z;asus — 61 disponsabat] V R, desponsabat reliqui ^ conuiuentibus] V/ 19 zzanus( fortasse recte : cf. serm. XXX, lin. 54 : conuiuere), conuiuentibus T7 2» z;anus R. W Pf C Pa $, conuiuantium J O (J O iza interpungunt : indulgebat se mensis conuiuantium, non negabat humanum) —— 62 communem]conuiuium R — sepia]sepia V 65 immittit] mittit/ramc.(-]) ^ rudis panni/remsp.$ ^66 suppellectilem R. W' C Pa 5, superlectilem P/ 6? corruptis VR 680bsoletam] absoletam $, obuolutam C Pa euuangelii / 69 sed audis pannum] oz. W, intellige pannum C Pa .$ scissutae] esse praezziz. C Pa $ 71 tella V/ 29 zanus R. *2 agnus agnus] et Zperponunt C Pa .$ dei ozz. C Pa peccatum Pf C Pa *3 purpureo fulgore I —— 74 tinguetet C Pa 75 uetustatis l/ 28 zzanus *6 si Iudaicam 4sque christiana] si iudaica uetustas nouitatem scinderet christianam C Pa $' *8allioquin Pf 81 nuncupat chtistianos

quia sicut utres ozz. W ob bomoeotel.

——. utres in zarg. add. 19 zanus Pa

289

SERMO

XXXI, 5

I8I

omni squalore purgantur, et pigmentis liniuntur odoratis, ut saporem uini possint inuiolabilem custodire, ita ieiuniis corpora humana ab omni carnalium delictorum squalore purgan8; tur, et fiunt utres diuinis torcularibus apparati, ut de prelo crucis accipiant uinum nouum, et incorruptam nouitatem conseruent. Sed hoc sicut accipiunt christiani, ita Iudaei, nisi christiani fuerint, non habebunt, qui corrupti uitiis et inueterati malis uinum nouum, quod est euangeli uerbum, si 9o acceperint, et rumpuntur et fundunt. Agnoscendum est ergo quia Christus per exempla haec non discipulos suos noluit ieiunare,

sed

noluit

ieiunium

uerum

fraudulento

miscere

ieiunio. $5 diuinis torculatibus] quidnam haec torculatia significent ante et post Petrum plurimi patres perhibuere ; cf. C. LEoNAnDr, zAzzpelos. IJ sizzbolo della vite nell'arte jagana e paleocristiana (Romae, 1947) pp. 75-80. 82 linientur R. 8 zzanaus 83 possent I7 85 fiunt] finiunt I7 86 incorrupta nouitate ozzmes codd. praeterquam V', fortasse recte 91 christum R noluit] uoluit I7 92 misceri C Pa

SERMO XXXII DE MANV ARIDA 1. Omnia signorum Christi opera stupenda uirtutum, non humanitus neque casu, sed diuina procuratione credenda sunt ;euenisse, sicut hodie nobis euangelicum demonstrauit eloquium. Et intrawit, inquit, Iesus in synagogam ; et erat bi homo habens manum aridam. Christus quidem ingreditur synagogam, sed Iudaeus non recipit intrantem, nec agnoscit praesentem, nec operantem caecatus intelligit. Cernite quam I o nihil sit praesentia corporalis, ubi fuerit mentis miseranda separatio ; sicut econtra nec officit absentia corporalis, ubi corda fuerint sociata per fidem. Et erat ibi homo habens manum aridam. In hoc homine omnium hominum imago figuratur, in hoc geritur cura cunctorum, in hoc uniuersorum sanitas diu I A expectata reparatur. Aruerat enim manus hominis magis stupore fidei, quam siccitate neruorum ; et plus culpa conscientiae, quam debilitate carnali. Antiqua nimis ista erat, et quae in ipso mundi principio contigerat aegritudo, nec arte hominis aut beneficio poterat haec curari, quae iusta dei 2 o fuerat indignatione contracta. Tetigerat uetita, inconcessa praesumpserat, cum ad arborem sciendi bonum malumue porrexerat. Auctore indigebat, non qui malagma inponeret,

9 Orzznía signorum Christi opera stupenda wiriutum. Das ist dasselbe wie omia opera stupenda uirtutum signorum Christi, wobei die Konjunktionen ez (J O .$) und ac (C) überflüssig sind, die einige Schreiber nach opera mit der Absicht den Satz zu verdeutlichen, eingefügt haben. Vgl. zir£us signorum Z.. 49. 6/* et 12/13 Marc. 5, 1. 20/22 ... porrexerat] cf. Gen. 2, 17 et 5, 6. 20 tetigerat uetita] cf. Ambrosii Expos. Euang. Lucae V, 39-40 (ed. M. ADRIAEN, CC XIV, p. 148 s.) ; Maximi Taurinensis serm. XLIII, 4 (ed. A. MUTZENBECHER, CC XXIII, p. 175 s.). 22 malagma inponeret] cf. Is. 1, 6 (SaBATIER, II 516).

Codd. : V R W, J O Pf C Pa 5 (deest in P2)

3 operta] et add. ] O $, ac add. C (ef. comment.) 6 in synagogam] in ozz. C 8 non tecipit] non recepit 7, nec recipit C Pa 5 9 operantem] opera eius J C Pa $ caecatus 077. W', add. tamen ?* manus in marg. intellegit R. J cetnit TAUUPS 10/11 ubi fuerit usque absentia corporalis oz. V/ R. propter bomoeotel. 1iecontra J Pa nec] nil J.$ 12 sociata fuerint /ransp. P£. — 13 ymago WO Pf figuratur imago Zramp. S 14/15 diu expectata] diues peccata Pf — 18 contingerat Pf 19 zanus 19 poterat haec] potuit O 19/20 dei fuerat] dei ex corr. 2ae "tanus | (defuerat 1* sanus ?) — 21 cum ad] se znterponunt O Pf S 22 auctorem J Pf ^ qui]quia R 7? zzanus

PL

SERMO XXXII, 1-3

183

sed qui possit inlatam relaxare sententiam, et ignoscendo resoluere, quod ligauerat indignando. In hoc homine nostrae 2; tantum geritur umbra sanitatis, perfecta autem salus nobis reseruatur in Christo; quia tunc ariditas nostrae manus miseranda dissoluitur, cum cruore perfunditur dominicae passionis, cum in illo uitali ligno crucis extenditur, cum carpit fructuosam

de dolore uirtutem,

cum

totam

arborem

salutis

5o amplectitur, cum clauis domini corpus affigitur, quod numquam ad arborem concupiscentiae aridae redeat uoluntatis. 2, Obseruabant,

inquit,

pharisaei,

s? sabbatis

curaret,

uti

accusarent eum. Ad infamiam iudicum et nequitiam cognito-

rum quaeritur de cura crimen, de pietate accusatio, reatus de 55 uirtute, de salute supplicium. Sed mirum non est : semper offendunt bona malos, pia impios, sancta profanos. Aut quando non

lasciuus

disciplinam,

uirtutem

uitiosus,

innocentiam

criminosus accusat ? Obseruabant solliciti sacerdotes sabbatis non Si peccaret, sed si curaret, ut accusarent eum. Amatores 4o criminum

inuigilant,

insidiantur

in accusatione

uirtutum,

quasi contra salutem, non pro salute sabbatum sit prouisum. 291 $2 sabbatis curaret. Tali legis interprete non dico laborat nimis, sed funditus expirat aegrotus. Sabbatum non impie curam denegauit infirmis, sed tota pietate aliquotiens quietem

4; praestitit fessis nimio labore mortalibus. 3. Tunc at homini habenti manum aridam : Surge in medio. Professor debilitatis propriae, supernae pietatis exactor, testis diuinae uirtutis, ludaicae incredulitatis adsertor, surge in medio ! Quos non compungit uirtus tanta signorum, quos non ;o opera tantae salutis inclinant, uel debilitatis tantae miseratio constringat et mitiget. Tunc dict eis : Licet sabbatis benefacere an male? Animam saluam [acere an perdere ? Hoc dicendo

28 ... cum in illo uitali ligno crucis extenditur] uidessis testimonia parall. Graecorum a M. AuniNEAU, Hofélies pascales (Soutces Chrétiennes 187) (Parisiis, 1972) 51/52 Marc. 3, 4. 46 Marc. 2, 5. 32/33 et 42 Marc. 3, 2. p. 85 s., collecta. illatam] il- sup. zas. V — ignoscendo] in agnoscendo T7 23 posset / O C Pa $ 26 manus nostrae Ianus R,inignoscendo Pf ^ 24inhoc]ergo a4. C Pa 5$ 29 de dolore] de oz. W — tota W 28 catpit] capit R, carpti I7 fransp. C 31 concupiscentia / O quod] ut P/ 30 corpus domini clauis /rzzsp. O 35 semper] enim a4. C .$ 32 obseruant W/ 19 zzanus aridaeque C Pa .$ 37 non lasciuus] non oz. W C Pa $, non lasinus V 1? 86 prophanos R Pf Pa 38 accusat] non praezit. W C Pa. manus,nonlapsus W/ ^ uitiosos R. I? zzanus sab41 sitsabbatum /ramsp. W' ^— 43 exspirat C 39 nonsi peccaretoz. W' 48 incte46 medium franc. 45 praestabit C Pa 44 sed] qui .$ bato dulitatis] in- ex 29 zzanu V, ctedulitatis R Pf (crude coeperat scribere amanuensis Pf et assertor ]I/ J ^ 49 medium franc., uf supra exp.) Pa, crudelitatis W J O C $ bene facere J Pf ^ 52 animam 51 et mittigent] ac m. / 5 50 inclinent 5 usque perdere ozz. R.

184

55

SERMO XXXII, 3-5

bonitatem commendat operis sui, et illorum malitiae conceptae conscientiam accusat; quia cum ille hominem saluum facere corpore animoque gestiret, illi eum accusandi studio perdere moliuntur, qui et patiebantur eum sabbatis curare, insidiantes animo ut incurreret, ut cum

60

curasset, sensus sul

malignitate damnarent, ut essent tali patientia malitia nequiores, et plus furentes dolo quam dementes. 4. At illi tacebant. Et circumspicitens eos cum dra est super caecitatem cordis eorum. Circumspiciens

quam ipsa tali iudicio

contristatus dixit, non

conspiciens ; id est, non tantum faciem ut homo intuens, sed ut deus corpora, corda, mentes, sensus, praeterita, praesentia, ONVA

futura contemplatur. Córcumspiciens eos cum dra. contristatus est. Irascitur ut dominus, contristatur ut parens, dolet ut homo, mouetur ut deus. Tunc dci homini : Extende manum iuam. Et extendit, el restituta est manus alius. Extende manum

70

iuam. lussione soluitur, quae fuerat iussione deuincta. Extende manwm tuam. Agnouit poena iudicem, opus deum, indulgentia prodidit conditorem. Orate, fratres, ut sola synagoga tali debilitate fuscetur, nec sit in ecclesia cuius manum

75

8o

arefaciat

cupiditas, contrahat auaritia, rapina debilitet, tenacitas aegrota constringat. Sed si acciderit idipsum, audiat dominum, et cito eam in opere pietatis extendat, relaxet in misericordia, in elemosinis porrigat. Sanari nescit, qui nescit pauperi fenerari. 9. Tunc egress? pharisaei cum Herodianis, consilium faciebant quomodo eum jerderent. Semper Iudaeus Herodianis iungitur, dum inuidet christianis. Jesus, inquit, cwm discipulis secessit

ad mare. Vt comparatione fluctuum prauiorem

Iudaicarum

61/62 et 65/66 Marc. 5, 5. 67/69 Marc. 5, 5. 76/4? paupeti fenerati] cf. «48/79 Matc. 5, 6. 80 Marc. 5, 7.

serm. IX, lin. 84.

54 illae 7 55 eum] cum TV (Pa ?) 56 sabbatis curate] ut curatet sabbatis U7 Bv incurreret] V/ R, curatet ceferz 98 malignitatem J damnatent] dampnatent Pa, cui assentiendum esse puto ; dampnarentur C (dampnaren- Sup. ras., ipsius ut uidetur primae manus, et -tut lin. seq. ex 19 quoque manu), cui concordat ed. (damnatentur),

damnabant ozznes reliqui, sed W babet clamabant ^^ essent] ibi add. ez de/. quam] W JC Pa,quaceferi ^ 61 eos] Iesus aZ. C 5$ ira]ill praezziz.ef exp.Pf ^ 64 ut deus] ut oz. R. W, in V add. sup. lin. a 29 manu 65 contemplans Pa .$ 66 contristatus R. 7o 68 illius] eius Df — 69 iussione soluitur zsgue deuincta ozz. V ob borzoeotel. diuincta R 71 synagoga (si- W' J O) sola zransp. franc. 72 necsit] nesitfram.(-Pf) ^ V4consttringat] contingat J O Pf ^. accedetet V, accederit P£ ^ idipsum] id ipsum O, ad ipsum W Pf, ipsum C Pa audiat dominum]dominum adeat W/ ^ 5 relaxat JPf. — in misefticordia] in ozz. W, et misericordiam donat Pf 76 aelemosinis 5. v8fatisei J 79 eum] facie a4. e: del. W' S0inuidet (inuidit V/ 7? zzanu) chtistianis] inuadit christianos franc. 8i ad mare] amare R. I*zzanus ^^ compatationes O prauiorem] prauorum J O Pf, paruum CPa.$ ^ Iudaicatum] iudaicorum et O, iudeotum J

292

SERMO XXXII, 5 gentium probaret et demonstraret

errorem.

185 Sed quia lesus

deseruiente nauicula, id est, ecclesia, sequestratur a confusione

turbarum, et christiani populi gubernator residet indefessus 35 uario genere medendi ; e£ imperauit uentis et mari, ut tandem tranquillitatis oboedientia conquiescant, iuxta prophetam : Disrumpamus wincula. eorum, et broiciamus a nobts iugum vbsorum. Vt sub iugo pietatis manentes diuinae pietatis mereamur esse uectores. 83/88 deseruiente nauicula 4:44e uatio genere medendi] cf. Marc. 5, 9-10. — : 85 Matth. 8, 26. 87/88 Ps. 2, 5. 83 de setuiente O sequestratut a] sequestratura O Pf, aom.W' ^ Sbetimperauit] et ozz. .$ imperat C Pa $ uenti l/ 1? zzanus 85/86 ut tandem (tandem] magne I7) tranquillitatis oboedientia conquiescant (conquiescunt V7) V R. W] ut omni tranquillitatis obedientia conquiescat O, ut omnem tranquillitatis obedientiam conquiescat Pf, ut omne tranquillitatis et obedientie conquiescat /, ut ab intranquillitate per obedientiam (obaedientiam .$) conquiescant C Pa S5 — 89 dirumpamus O Pf $, et add. e? exp. Pf S8iugo pietatis] pietatis ozz. W/ — diuinae pietatis] diuinae glotiae C Pa S 89 uectores] J O (vf. serz. VII, lin. 100), uictores l/ R. W Pf, participes C Pa 5 (sc. gloriae).

SERMO XXXIII DE ARCHISYNAGOGO

CVIVS

FILIA

PE INFIRMABATVR

1. Audituri estis hodie, fratres, et, sancto euangelista Marco

referente, mecum pariter cognituri, qualiter ante Christum ;synagogae prolabitur et proruit principatus ; et eum duplici modo deum et dominum confitetur, cum adorat pro legis imperio dicentis : Dominum deum twwum adorabis ; et redditorem

uitae indicat, cum salutem filiae morientis implorat. Venit, ait, ad eum quidam archisynagogus nomine lairus, et uidens 1o eum. $rocidit ante bedes eius, et deprecabatur eum, multum dicens : Filia mea in extremas est, sed uent, ympone manum

tuam

super eam, ut salua sit et uiuat. 2, Antequam sermo euangelici sensus aperiat sacramentum, libet in hoc loco paululum parentum prodere passiones, quas 15 sumunt et perferunt de affectibus et amore filiorum. Circumstante familia inter tenera et blanda obsequia propinquorum molli filia decumbit in lectulo, pater pronus sicca iacet et uersatur in terra : illa deficit corpore, hic mente et animo contabescit ; illa secretas languoris sui sustinet passiones, hic 20 foedus et lugubris totus toto fertur et iactatur in populo ; illa moritur ad quietem, hic uiuit ad poenam. Et certe omisimus anxia parentum uota, cum gignunt; periculosos ordines, soboles cum producunt, cum nutriunt ; maestos labores et

3 audituri estis hodie] iisdem quoque uerbis inchoat Petrus sermones XV et CXLVY; similiter Caesarius Arelatensis initio sui sermonis CCII dicit : «Hodie... audituri sumus euangelistam dicentem...". De sensu autem huius tempotis futuri (audituri) egi in Quelques observations bistoriques sur la prédication comme action

liturgique dans l'ancienne Église, apud Mélanges Liturgiques offertes à Dom Bernard Botte (Louanii, 1972) pp. 430-432. * (Deut. 6, 13 ; 16, 20) ; Matth. 4, 10 ; Luc. 4, 8. 8/12 Marc. 5, 22-23. 13 ... aperiat sacramentum] cf. serm. XX XVI, lin. 75.

Codd. : V

RW, J O Pf C Pa 5 (deest in P2).

Inscriptio : atchisinagogo RW J O .$ fere constanter filia cuius /ragsp. J Ie 2HAHHS feria iiii in ebdomada iii adZ. R De filia iairi (iayti C) atchisynagogi (atchysin- Pa) C Pa 5sinagoge I J O, sinagogae . 92itoz.W adeum ait fransb. O 1? zzanus C — iáitus 5, jaitus O, iaírus R IW C Pa 10 multum oz. W 1iimpone]et praem. W' J O C Pa i2utsalua|]etsalua O P£ — 15perferunt] ptoferunt J O C Pa 5$ affectu W — filiorum ozz. W (qui punctum ante circumstante ozz. e? interpungit in seq. bost propinquorum) 1* mollis J O.$ filie Pf | 17/AS8intetrra et uersatur /ransp. $ 10 18 deficit] iacet O 19 langotis 5$, langworis W' — 20 foedus] foetidus V/ 1? zzanus J,fetidus R O Pf C 5, fecibus W lucubri Pf ^ toto] totum Pf 21 poenas W/ omittimus /egendum proed Mantelli, sed nullum pro se babet cod. 23 maestos J, secus mestos cozzmuniter codd.

295

SERMO XXXIII, 2-3

187 iuges poenas circumferunt aegrotantes, (sed) peior est mortis 25 dies, pignora cum praecedunt. Heu me! Cur tanta filii nesciunt, cur ista non sentiunt, cur uicem parentibus reddere non

desudant ? Et tamen parentum pietas perseuerat, quia quicquid filiis parentes impenderint, repensabit parentibus parens omnium deus. Sed ad proposita redeamus. 3o 9. Venit, ait, quidam archisynagogus momiüne lairus, et widens procidit anie bedes eius, et deprecabatur eum. multum dicens : Filia mea in extremis est, sed ueni et impone manum tuam super eam, ut salua sit. Quod supplicatione flebili extrema filiae sic lamentat, quod remedium languoris sic postulat, 3; disperatum

satis probat

et demonstrat

affectum.

Vnde

est

quod curae ordinem sic requiritur : Veni, inpone manum tuam

24/25 sed peior est mortis dies, bignora cum praecedunt. Die Schwierigkeit beginnt bereits etwas früher, nàmlich dort wo es heisst E cer/e omisimus anxia parenIum uoia cum. gignunt, bericulosos ordines soboles cum producunt, cum nutriunt. Die Einstimmigkeit der Handschtiften ist hier erstaunlich ; oder war die Stelle so schwet,

dass die Schreiber nicht gewagt haben sie irgendwie zu verbessern ? Ich weiss nicht, ob man nicht e£ nazriunt statt cuz nutriunt lesen sollte. Was danach

folgt,

scheint korrupt überliefert zu sein, wenn es nicht schon im Originaltext schlecht stand : zzaestos labores e? iuges poenas circumferunt (eircumferunt] cum fuerint : PL. 52, 295 B) aegrofantes (nàmlich die sobo/es). Oder müsste man aegrozantibus (Ablativ) lesen ? Nicht leichter zu interpretieten sind die folgenden Worte, bei welchen die Schreiber, um den Satz einen Sinn zu geben, verschiedentlich versucht haben Emendationen einzuführen. Muss man den Satz so lesen : pezores zzortis die, pignora eum praecedunt ? Nicht ohne Schwanken habe ich seZ hinzugefügt, um der Periode wenigstens eine Illationsverbindung mit dem vorhergehenden Text zu verleihen, aber ich kann nicht behaupten, dass Petrus Chrysologus dem letzten Glied der Periode einen adversativen Sinn geben wollte ; mit anderen Worten, es ist móglich, dass in der Meinung des Chrysologus der Schmerz der Eltern bei den schwetkranken Sóhnen gtrósser ist als derjenige, den sie empfinden, wenn sie beim Begtàábnis vor den Leichen der eigenen Kinder votangehen (praecedun!). Die Variante procedun? ist besser bezeugt als praecedunt ; immerhin scheint die letzte verstándlicher zu sein, deutlicher ist sie auf jeden Fall. Es ist abet auch móglich, dass Petrus hiet auf den Tod det Eltern hindeuten wollte, die gewóhnlich vor den Sóhnen hinscheiden ; in diesem Fall kónnte der Passus den von den Eltern empfundenen Schmerz ausdrücken, weil sie der bevorstehende 'Tod von det lieben Nachkommenschaft trennen witd, so dass der Schmerz der kranken Eltern grósser ist als det 'Tod selbst. 28/29 parens omnium deus] deum patentem omnium Minucius Felix, Oc/auzus, XVIII, 7 (ed. J. BEAUJEU, p. 26 ; uide parall. p. 105) ; XIX, 15 et XXXV, 4 (cf. XIX, 1) appellat. 30/33 Marc. 5, 22-23. 36/3« Marc. 5, 23.

24 peiot est (peiorem Pf W^) mottis dies (diem Pf W^] V R. W Pf, peiores mortes in diem / O, peius de morte eorum quam ad diem C Pa 5 (cf. comment.) 25 praecedunt] I7 29 zzanus Mantelli, psoducunt W', procedunt V 19 zzanus ceterique 26 treddete parentibus /ragsp.Pf ^ 27 quicquid] quod f7ane. 28 impendetint patentes Jransp. Pf —— 30 iáirus 5, jaítus I, iaytus R Pa, yairus W 31 uidens] eum add. franc., lesum add. R 388 utsalua]etsalua P£ 34 lamentatur O langotis / T? zanus O 5$, langwotis W, largitoris Df 35 disperatum V/ 1? zzanus R. W,, despetratum ]/ 29 zzanus franc. 36 requirit W franc. (-C) tuam oz.. J O

188

4o

4A

5o

5

;

SERMO XXXIII, 3-4

super eam. Aegrotus non quemadmodum curetur imperat, sed tantum ut curetur implorat. Sed cum esset archisynagogus, legis notitiam sic habebat, et cum uerbo cetera, hominem manu dei legerat esse figuratum. Credidit ergo deo, quia eadem manu, qua creatam senserat filiam, recreari et reduci poscit ad uitam. Cognouimus quid sit Ven? et «npone manum iuam swper eam, ut qui sponte posuit ad creandum, ad reparandum iterum exoratus implorat. Hoc est quod propheta fatetur, cum decantat in psalmis : T'« formasti me, et posuisti super me manwm iuam. Quia qui posuit cum formaret ex nihilo, inposuit iterum ut reformaret ex perdito. Denique idem psalmista, ut manus huius salutare sensit et adeptus est largitatem, repetitam prorupit in uocem : Dextera, inquit, domini fecil uirtutem, dexiera domini exaliawit me. Et cum meruisset quod archisynagogus poposcerat demonstrare, adiecit : Non moriar sed uam. Ille, cum peteret, dixerat : Veni, inpone manum iuam, ut salua sib et uiuat; hic iam consecutus exultat : No« moriar, sed uiwam. Dextera domini

Christus est, sicut prophetico docemur eloquio. Et uere fecit uirtutem, diabolum dum debellat, dum alligato forte, sicut ipse dixit, uasa fortis diripit ; dum infernum destruit, dum ipsam

mortificat mortem. Et uere exaltauit nos, quos de profundo extulit et eleuauit ad caelum. Sed iam ad mulierem sermo 6 o transeat, quae occulto uulneri et uerecundo languori remedium sic quaesiuit, ut et suum pudorem tegeret, et curantis reuerentiam custodiret. 4. Et sequebantur, inquit, turbae, et compremebant eum. Et ecce mulier, quae erat n. profluuio sanguinis amnis duodecim,

40 ... figuratum] cf. Gen. 2, 7. 42/43 Marc. 5, 25. 45/46 Ps. 158, 5. 49/50 Ps. 117, 16. 52 Ps. 117, 17. 53 Marc. 5, 23. 94 Ps. 117, 17. 56/57 sicut ipse dixit] Matth. 12, 29. infernum 444€ mortem] cf. Hebr. 2, r4. $8 mortificat mortem] Christum mortificatorem mortis uocat Chrysologus serm. CXLVI (PL 52, 595 C). 60 occulto uulneri et uerecundo languori] cf. sermones XXXIV, linn. 10/11; XXV, lin. 16; praesertim XXXVI, lin. 1 3/14. 63/69 Marc. 5, 25-29.

40 ergo deo quia(quia] qui O P/)] deeo quod 7 42 poscit] R W'Pf, posset O,possitreligij — 43 ut qui] ut quid J/ — creandum ad] tecreandum scribi? e? exp. Pf ad repatandum oz. W' ^44 propheta] testatur ad. ez exp. Pf — 44 expetdito] expedito I 19 z;anus 48 ut manus] qui manus /, qui et manus O salutarem R J O C Pa. 49 repetitam] repetitam mox Pz, repetit mox C 49/50 domini inquit 7ransp. J 50 exaltabit I7 29 z;apur 51 meruisset] meruisse se (GEPZS atchisynagogus quod 7ransp. 5 1o demonstrtatet C Pa 52/54 ille cum peteret 4544 sed uiuam ozz. W propter boroeotel. (cf. lin. 55) 53 tuam] super eam ad. C Pa $ 54 consequutus .$ 55 Christus est] dixerat ueni ezc. ex: Jinn. 42] 54 add. bic W, ea uidelicet supplendo, quae primum otiserat, e? nunc franscribit usque Christus est 56 dyabolum W' Pf ^ debellat] bellat T zzzicus, fortasse tamen recte 9? forti W J O Pf C Pa BSexaltabit P£^ — 60 oculto wlneri V7 langoti J 5. langwoti W 63 comprimebant R franc. :

SERMO XXXIII, 4

189

65 el. fuerat berpessa multum a conpluribus medicis, et erogauerat omnia sua, nec brofecerat quicquam, sed deterius habebat, cum audisset de lesu, uenit vetro, et tetigit uestimentum dicens : Si

uestimentum eius tetigero, salua ero. Et confestim siccatus est fons sanguinis eius, et sensit corpore quod. curata est a plaga. 7» Non tantum duo maria confunduntur fluctibus suis, quantum

mulieris huius animus ancipiti cogitationum cumulo iactabatur. Post certamina desperata medicorum, post medicamina sumptuosa, post inanem et antiquissimam curam, ubi ars et peritia defecerat iam curantum, ubi languentis omnis fuerat 7; consumpta substantia, ipsi auctori reuerendum uulnus non casu, sed diuinitus occurrit, ut quod humana

arte tot annis

curari non potuit, sola fide et humilitate curaretur. Mulier stabat eminus, quam natura pudore perfuderat, quam per hoc inmundam Iudaica lex notarat dicens : Zwmwnda erit, et san- 295 8o cium, non contingel, contingere metuens, ne Iudaicum furorem,

ne legis possit subire sententiam ; dicere non ausa, ne circumstantium

confunderet

et oneraret

auditum ; ne

fieret

populorum fabula, quae tot annis stadium et scamma fuerat passionum. Siquidem et amplius ferre et sustinere dolor diu8s turnus et continuus non sinebat, et deliberandi tempus Christi praetereuntis celeritas amputabat ; et econtra nouerat quod tacenti, quod occultanti, morbo suo sanitas non daretur. Inter haec bella cogitationum solam salutis uiam mulier, curam ut furaret, inuenit ; ut raperet tacita, quod petere non ualebat 9o et pro sua uerecundia et pro reuerentia praestaturi; et quae non merebatur corpore, corde perueniret ad medicum, fidei manu tantum tangeret uestimentum, sciens hanc fraudem non solum ueniam, sed et remedium praestaturam, quam non

70/72 Non tantum duo matia 4sque iactabatur] cf. serm.

XX XIV, linn. 22/23.

29/80 cf. Leu. 15,25 et 12,4 ; serm. XX XV, lin. 72. 88/89 cutam ut furatet] cf. sermm. XXXIV, lin. 20/21 ; XXXV, lin. 7; XXXVI, linn. 14/15.

65 multa $ 66 sua oz. W ptoficerat V 19 zanus 68 tegit V I? zzanus uestimentum] eius eZ. J O C Pa S 68 confestim] statim W^ C Pa est Siccatus /ransp. 19 zzanus O 69 corpote] in praezziz. C Pa a plaga] a oz. J C Pa.$ 70 duotantum Z7ransp.Pf ^^ "Vianticipi Pf Pa 72 desperata medicorum cutanpost (post oz;. I^) medicamina oz. V .—— 44 iam defecerat zransp. C 5 tum] curatam Pf, non cutanti O, non curatae J C Pa S V4/45 consumpta fuerat fransp. O 76 arte pomi! C post cutati 9? curate Pf 9*8 natura oz. Pf o5 83 scamma] schema 81 posset Pa S pet hoc] propter hoc Pa 5$ 85/86 Christi praetereuntis (praeter eunctis 7)] Christo pretereunte O, Christi 89 ocultanti IW, ptetereuntes P —— 86 caeleritas V, celeritate Pf —— e contra .$ 89 furatur Df 1o, furaretur J O C morbum suum J/ O C Pa $ -ti ex corr. C quod] cape incboauit scribere ef exp. Pf —— 89/90 ualebat et] et oz. franc. Pa 5 ptaestaturi] prestaturo Pf, praestaturum J C Pa S, 90 et pro reuerentia oz. franc. 91/92 fidei manu] W /ran., fide deum manu l/ R quae sz. lin. add. S oz. O 92 tantum £s R 93 praestituram WW

190 95

SERMO XXXIII, 4-6

uoluntas, sed necessitas uerecunda generauit, praesertim cum et furantis lucrum quaereret, et ei, cui auferebatur, nullum gigneret detrimentum. Pium latrocinium, quod ministra fide, fide adtrahente committitur. Ecce ubi uirtus est quaesita contrariis ; ubi fraus, fide coniuente, quod nitebatur obtinuit.

100

Mulier inter comprimentes, ut nesciretur, accedit, et praesumpsit furari se posse curam fide sola, ut habitu lateret et corpore. Retro accedit, et ad uidendum se iudicabat indignam. Curauit fides intra ictum temporis, quod duodecim annis ars humana curare non potuit.

105

5. Post hoc exemplum suo uitio longa trahit in languoribus tempora, et sua negligentia diu laborat, qui sola fide nescit curari, sed aromatum dispendiis onerari. Tetigit uestimentum mulier, et curata est, et ab antiquo est absoluta languore : miseri qui cotidie corpus domini tractamus et sumimus, et a nostris uulneribus non curamur.

1IO

IIS

Non Christus infirmantibus,

sed fides deest. Nam multo magis modo in nobis manens poterit uulneratos curare, qui latentem mulierem praeteriens 296 Sic curauit. 6. Sufficit hodie, fratres, furta fidei et domini praetereuntis narrasse uirtutem. Cur autem dominus ueluti ignorans quaerit, quam uirtutis suae opere scit curatam, quia nunc longum est, sequenti sermone narrabimus. 97/98 uirtus est quaesita contrariis] cf. serm. XXIX, linn. 58/59.

98 fraus] cf.

serm. XXXV, lin. 8. 108 cotidie corpus domini... sumimus] cf. serm. XXXIV, lin. 44. 114 ueluti ignorans] cf. serm. XXXVI, lin. 32. 115/116 quia nunc

longum est] haud rato hoc uel simili modo se excusat Petrus ; uide loca à me collecta in La duración de la predicación antigua, apud. Liturgica 5 (Montisserrati, 1966) p- 147 S., n. 18. 116 sequenti sermone narrabimus] id est, XX XVI» ; cf. Los fer720n6$, p. 261.

96 pio latrocinio Pf ^ ministrat fides W' — 97 fide] sup. Jin. add. a 2* manu uirtus ubi Zransp. O 19 zzanus 98 contrariis] a praezziz. J O C Pa. S coniuente] -iuente sup. ras. Pa, conibente V/ R, conuinente W, conueniente Jeo quod] quo Pf 101 uidendam W/ 102 intra ictum] inttaiectum V, in traiectum R ars] hats J 19? zzanus 102/103 ars humana duodecim annis fransp.Pf ^ 104 uitio (uicio Pf C)suo zransp. franc. languoribus] langworibus W,langoribus J $, temporibus P/ ^ 103 diu sua negligentia zransp. C neglegentia R. J 106 curate Pf onerati] honetari V, honorari Df, venerari W7 107 ab antiquo] ab oz. J langore J, langwore W' 108 cottidie 7 — 110 deest sed fides /ransp. C in nobis] in ozz. C Pa 111 uulneratus V/ 19 z;zapus 113 fidei] diei Y 114 ueluti] V, uelud J, uel O, uelut cezeri 1135 scit] sit 7 l^ manus — nunc] add. sup. lin. in V a 19 ut uidetur manu

XXXIV MONITVM Sermonis XXXIV plurimi testes traditionis Seuerianeae exstant, ex quibus praeter 74 eos inspicere licuit, qui in sequentibus describuntur: Bazzb.

V4

Fragmentum textus in inferiori margine folii rY codicis Patr. 87 : B. IV. 21 Bibliothecae Nationalis (Staatliche Bibliothek) Bambergensis a manu saeculi X descriptum, quae nonnisi uerba [ezzorozusa] mulier prima dedit formam (lin. 57) usque Zudicium praeuenire (lin. 61) consignauit, locum uidelicet illum, qui pro historia confessionis sacramentalis celebris euasit. Bambergensis codex, ex Italia septentrionali proueniens, ex iis nempe partibus, in quibus potissimum tractatus Petri nostri tamquam opera Seuetiani noti erant, non ante saeculum X, fortassis initio saeculi sequentis sub imperatore Henrico II, in Germaniam aduenit (cf. Lows, Codices Latini antiquiores, VIII, sub num. roa1i). Transcripta uerba sub nomine Seueriani episcopi missa sunt, quod mirum non est inspecta origine manusctipti. Propter exiguitatem fragmenti fere nil de exemplari, ex quo exsctiptum est, discernete possumus. Vatic. Lat. r270, homiliatii cuiusdam monastici Italici pats, plurimos etiam sub nomine Seueriani episcopi tractatus Petri Rauennatis continentis (cf. Los serzzones, p. 28). Fol. 173 sermonem XXXIV exhibet, cuius textus hoc in fonte magis quam in sequentibus ad cod. 74 accedit.

codex 194 Matritensis, Bibliothecae Nationalis, qui fol. 230 litteris Beneuentanis descriptum sermonem praesentem item episcopo Seueriano adtributum habet. Et utinam scriptot codicis Ma opus suum sollertius perfecisset |!Incuria enim eius uel inscitia multa perperam transcripta sunt. Alioquin Ma testis acceptabilis est, utpote magis quam sequentes, qui hic adferuntur, manusctiptis 74 atque l/7 accedens. Ita exempli causa dum Matth. 9, 20 lin. 17 citat ; in uetbis Zefeceraf cura contra deerat eura ceterorum lin. 20 ; item in uerbis O gzazz docuit zulier lin. 42 ; in locis tandem Sacrae Scripturae Matthaei 9, 22 linn. 62 et 63, ac Matthaei 9, 18 lin. 77 s. Aliis autem locis Ma stat inter 4 1/4 et ceteros eiusdem familiae

testes : uide sis lin. 19 ad lectionem uariantem zzz, et apud textum adlatum r Cor. r1, 3o lin. 52 s. Sed et alia antiquitatis signa praebet Ma, otthographica praesertim, quae lector in apparatu inueniet.

Ma 10

Casan.

Flor. Prat.

Vall.9

Vall.»

cod. ro Mattitensis, Bibliothecae Nationalis, saeculi XII, qui fol.

108Y sermonem anonymum habet. Ma 10 transcriptio codicis Ma est, sed fortasse non inmediata. Transcriptio autem praua est errotibusque plena. codex Romanus, Bibliothecae Casanatensis, 716, fol. 146 s. (cf. serm. XX); cod. Florentinus, Bibliothecae Mediceae Laurentianae, plut. XVII, 36, fol. 260Y-261vY (cf. serm. XX) ; cod. Pratensis, Bibliothecae Roncionianae, 2, fol. 126v-127; cod. Romanus, Bibliothecae Vallicellianae, Ms. Tom. XXIII, fol. 229-230", quem communiter in apparatu litteris l/2//. signaui ; cod. Romanus, eiusdem Bibliothecae, G. 93, fol. ror", saeculi XVII.

Vall.» apographum est manuscripti Vall.?, tam male autem interptetatum, ut ad nullam rem utilem reputaui eius lectiones uariantes

q02

MONITVM

XXXIV

signate. Reliqui quattuor codices — Casanz., FIor., Prat. et V/a/].* — homiliatia Italica saeculi XII sunt, quae alios sermones eiusdem Petri Seuetiani quoque sub nomine adferunt, de quibus in eorum locis. Archetypus omnibus unus est. Quamuis isti testes statum textus in pluribus deprauatum repraesentant, additamenta, uel ipsi soli, uel una cum Ma et Ma 10, quaedam portant, quae ego nonnisi haesitans prout uetba non authentica reieci. Haec sunt : repetitio annis duodecim post citationem biblicam lin. 19 (notare tamen hic opus est, quod Chrysologo uetba pauca longioris textus biblici citati in commentariis teassumete placet); uetba quomodo infirmus capiat fidei curaz post dedit formam lin. 57 (ubi praeter anaphoram contextui aptam locutiones habes dicendi modo Chtysologi uere adcommodatas : uide //de curari setm. XXXIII, lin. 77, et fide euratus setm. L, lin. 102) ; uade in pace post Matth. 9, 22 lin. 63 ; tandem repetitio comaersus eadem lin. 65 (a£ lesus conuersus : conuetsus 40" 7404 corporis, quod cum iis quae supta de alia repetitione diximus comparandum est). De sermone XXXIV in dissertatione Marcello Richatd dicata (cf. initium Introductionis in hanc editionem) fusius disputaui.

SERMO XXXIV DE MVLIERE A PROFLVVIO

SANGVINIS CVRATA

1. Omnes euangelicae lectiones magna nobis et praesentis et futurae uitae commoda largiuntur; sed hodierna lectio et $ totum quod est spei contulit, et quidquid est disperationis exclusit. Est nobis dura et deflenda conditio : peccare nos cogit fragilitas innata, et confiteri prohibet confusio cognata peccati. Quod malum est facere pudor non est, et pudor est confiteri. Timemus dicere quod committere non timemus. 1o Sed hodie mulier, cum quaereret medicinam tacitam uulneri uerecundo, inuenit silentium, per quod possit peccator ad ueniam peruenire. Prima est felicitas in peccatorum turpitu8 fratres carissimi (im Apparat) nach Jecfiomes. Besonders carissimi ist, wie schon bewiesen (vgl. Los serzzones, S. 323, 356, 362 usw.), bei Petrus Chrysologus eine ungewóhnliche Anredeform. Deshalb habe ich hier mit den S$ez.-Zeugen fratres carissimi ausgelassen, gegen alle anderen Handschriften. 8 Quod malum est facere usw. Die Stelle ist offensichtlich korrupt. Ich bin /2 gefolgt, einem abgeleiteten Zeugen der severianischen Tradition, bei welchem der Satz wenigstens einen deutlichen Sinn hat, obwohl l/7, der von 74 und von den anderen Handschriften derselben $ez.-Überlieferung abweicht, wahrscheinlich schon eine Korrektur darbietet. Sicher sind die Texte aller anderen Zeugen nur Vetbesserungsversuche dieser schlecht überlieferten Stelle, deren Korruption sehr alt sein muss. 10/12 cf. serm. XXXIII, linn. 59/62. Codd. : A V4 Ma Ma 10 Casan. Flor. Prat. Vall. (— Vall.) (ValLv»), V R W, PfJ O 5 (T) C Pa (deest in PB), (fr. der.)

Inscriptio : Incipit de mulierem a profluuio (cf. Marc. 5, 25) curatam (sic) 4, Sermo (Item Pra/. Casan., Omelia Vall.) sancti (beati Ma, oz. Vall.) Seuetiani (Seuetini Vall») episcopi (episcopi ozz. V Flor. I zanus) Vd Ma Casan. Flor. 2* sanus Prat. Vall., Seuetiani episcopi Bazb., Omelia unde supra Ma 10, Incipit (ozz. W Pf O) sermo de profluuio sanguinis V/ R W PfJO $, De eodem (vf. serz. XXXIII) C Pa 3 lectiones] fratres carissimi add. oznes codd. praeter Seu. (cf. comment.) — S[/Aetptaesentis uitae et futurae /ransp. O 5 5 disperationis J I? zzanus sola certe iuxta antiquissimum archetypum, desp- ceteri 6 excludit Pf 19 dura et oz. Casan. Prat. nos ozz. Ma Ma 10 deflenda] difidenda (defl- 7? zzanus ?) V., deficienda R Val. Casan. Flor. Prat. Vall. 9 cogitfragilitas] cogitas Ma 10 ^ innata ] ^ cognata] cognita V/4 Casan. Flor. Prat. Vall., peccata Ma $8 peccati 4sque pudor non est] ex V4, peccatique mali facere (peccatique malum. Confusio facere Casan. Prat. ita legunt et interpungunt) non est pudor, est confiteri Casan. Flor. Prat. Vall. peccati. Quae malus (malus] melis 74 19 zzazus, malius 74 2* zzanus ?, male R. 1^ zanus, mali R 29 zanus Pf )uisus (uis Pf) est (malus uisus est oz. W^) facere e/c. 4 V R W Ma

Ma 10 ; quod oz. ceteri codd., qui nouam periodum inmediate pos! peccati sic incboant : Malum enim facere pudor non est e/c. (Malum enim pudor facere non est et pudor et pudor] et oz. W/ — 10 cum quaereret] dum est confiteri T) (cf. comment.) 11 uetetacita R Pf J O S fr. der. quaerit Ma Ma 10 Casan. Flor. Prat. Vall. posset Ma Ma 10 Casan. Flor. cunda R, uerecundum Casan. Flor. Prat. Vall. tutpitudine Ma Ma 10 12 felicitas] infelicitas Ma 10 Prat. Vall.

PL

I94

SERMO XXXIV, 1-2

dinem non uenisse; sed felicitas est secunda peccatorum ueniam peccatis latentibus inuenisse. Hoc propheta senserat, 15 qui dicebat : Beati quorum remissae sunt vnmiquitates, ed quorum tecta sunt peccata.

2. Ecce, inquit euangelista, mulier, quae sanguinis fluxum patiebatur ab amnis duodecim, accessit vetro, et tetigit. fambriam 20

uestimenti eius. Confugit mulier ad fidem subitam, cui longa defecerat cura ; quae confundebatur medicinam petere, furari uoluit sanitatem ; nesciri se ab eo uoluit, a quo se credidit

posse saluari. Vt aer uentorum turbine, sic cogitationum procellis mulier turbabatur. Confligebat cum fide causa, cum timore spes, necessitas cum pudore. Timoris frigus extinguebat 2 EI credulitatis ardorem ; obscurabat lucem fidei uis pudoris, spei confidentiam necessitas uerecunda frangebat. Sic mulier magni maris instar confusis aestibus iactabatur. Quaerebat quomodo faceret occultum de publico, de turba secretum. Agebat, ut sibi et rediret sanitas, et uerecundia non adiret.

22 V7 aer uentorum turbine usw. Hátten wir die Lesart zzare statt aer bevotzugt, wàte vielleicht der Sinn des Satzes deutlicher. Vgl. weiter unten Z. 26 f : $zc zuulier zagni szaaris instar confusis aestibus iactabatur. Mit aer hat abet die rhetorische Figut schon einen Sinn. 74er ist ausserdem viel besser bezeugt als zzare (auch vom Archetypus der Hs. R, die statt zer uentotrum, a erzenzo bringt). 15/16 Ps. 51, 1. 17/19 Matth. 9, 20. 20/21 furati uoluit sanitatem] cf. serm. XXXIII, ad linn. 88/89. 25 obscutabat lucem fidei] cf. serm. XXVI, X linn. 41/49. 26/27 Sic mulier «sque iactabatur] cf. serm. XXXIII, linn. 70/72.

13 non uenisse turpitudinem Zransp. Flor. sed ozz. Ma Ma 10 Casan. Flor. Prat. Vall. 14 peccatis latentibus] pietatis largitionibus ] .$ latentibus] labentibus W, largientibus V/ R, largitionibus (pietatis largitionibus) J .$, arguentibus O 15qui]cum O — 17sanguisMa fluxum sanguinis /razsp. W' — 18 ab annis] aboz.. Ma Ma 10 Casan. Flor. Prat. Vall. duodecim] quindecim 74 19 uestimenti eius] annis duodecim a47. Ma Ma 10 e? punctum seq. ozm., et confestim stetit fluxum sanguinis eius. Annis duodecim aZ. F/or., et confestim fluxus sanguinis eius

stetit. Annis duodecim ad. V/a//., et confestim stetit fluxus (fluxum Pra.) sanguinis eius add. Casan. Prat. subito Casan. Flor. Prat. Vall. 19/20 longa defecerat] longa iam defecerat Ma Ma 10, iam longa deerat Va//., longa iam deerat Casan. Flor. Prat. 20 petere] quaerete Pra. fugari Ma 10 21 nescire 74 1/4 19 zzanus Ma Ma 10 Casan. ab eo ozz. Casan. Flor. Prat. Vall. uoluit ab eo Zransp. J 2 quo] in quo Casar. V alJ. 22 ut aer] utet Ma aer] acri I7, mare J O (qui

uentorum mate Zransponunt) C Pa S T seu franc., a. R. (cf. seq.) fr. der. (maxe á L) (cf. comment.) aet uentorum]a cruento R. 23 tutbabatur Ma 10 23/24 causa cum timore oz. Vall. 24 timore] fide Casan. Flor. Prat., om. Vall. (cf. quae antecedunt) ^ timoris] timor V/a/J. frigus extinguebat] frigoris urgebat /a//. 25 credelitatis Za R. 29 zzagus, crudelitatis V/ R. 19 zzagus Vd 19 zanus Vall. C Jt oz. Ma luce Casan. Praz. uis] et Ma Ma 10 Flor. Vall., ozm. Casan. Prat. pudoris] ex Sex., sed Casan. e£ Prat. babent pudot, amotis ceferi codd. 26 uetecunda] uerecundiam Ma Ma 10, ueneranda .4 V R JOC Pa $ T 24 quaerebat om. O 28 faceret oz. Vd ^ sectetam Ma 10 29 et rediret] et ozz. Ma, redderet Ma 10 et uerecundiam Ma Flor. Prat. Vall, ut uerecundiam Ma 10 adiret] abiret C, haberet Casan. Flor. Prat. Vall., petitet fr. der.

297

SERMO XXXIV, 2-3

I95

3o Curabat, ne cura sua ad curantis redundaret iniuriam. Pro-

uidebat ut redderetur sibi salus salua reuerentia saluatoris. Tali ergo sensu mulier merito de summitate fimbriae peruenit totam ad deitatis summam.

9. Accessit, inquit, retro. Sed ubi retro ? Et tetigit fambriam

35

uestimenti eius. Accessit retro, quia coram uenire ante faciem

confusio non sinebat. Accessit retro ; sed ubi retro nil erat,

ibi faciem, quam declinabat, inuenit. Erat in Christo corpus multiplex, sed erat deitas simplex. Erat totus oculus, qui post se supplicem sic uidebat. Accessit vetro et tetigit fimbriam uesti4 o menti eius. O quid ista mulier uidit habitare in interioribus Christi, quae in Christi fimbria diuinitatis totam uidit inhabitare uirtutem ! O quam docuit mulier quantum sit corpus Christi, quae in Christi fimbria tantum esse monstrauit ! Audiant christiani, qui cotidie Christi corpus adtingunt, quan-

94 Sed ubi retro ?Gehótt diese Frage zum authentischen Text ? Ohne sie wáre er logischer und deutlicher. Die drei Wórter werden aber von den besten Überlieferungszeugen verfochten. Weiter unten Z. 36 lesen wit als eine Wiederholung : sed ubi retro usw., was auch manchen Abschteiber in Verlegenheit gesetzt hat. 42/43 corpus Christi. Die Hss. 4 und V4, also die besten Zeugen der severianischen Textübetlieferung, haben Chrzszi corpus. Trotzdem habe ich die Wortstellung von l7 votgezogen, weil sie chiastisch im folgenden ChrZszi fimbria entspticht. Ausserdem ist hier Hs. / von allen anderen Zeugen unterstützt. 32 de summitate fimbriae] cf. serm. XXXV, ad lin. 8. 34/35 Matth. 9, 20. 36 ubi retro nil etat] cf. serm. X XXV, linn. 45/46. 34 faciem] cf. serm. XXXV, lin. 49. 89/40 Matth. 9, 20. 44 cotidie Christi corpus adtingunt] cf. serm. XXXIII, lin. 108.

80 suacura/raunsp. Vd ^ S31teuerentia] uerecundia 5 32 talis V'a//. mulier sensu Zransp. Ma Ma 10 Casan. Flor. Prat. Vall. summitatibus Casan. Praz. Vall. 33 ad totam deitatis zransp. Ma Ma 10 Casan. Flor. Prat. Vall. fr. der. deitatis summam Zransp. C Pa 34 retro inquit Zragsp. W' 19 zzanus sed ubi retro ? ozz. Ma Ma 10 Casan. Flor. Prat. Vall. C S T (cf. coment.) 35/36 accessit retto usque non sinebat add. zn zarg. 2? manus J, om. V. 88 quia] quoniam Casan. Flor. Prat. Vall. 36 ubi... nil] ibi... nichil Ma.Maz 10 Casan. Flor. Prat. Vall. nichil W quoque pro nil 3« ibi] ubi For. Vall., quibus concordat Januel sententiam ita ezzendatam proponendo : sed ibi tetro nil erat, ubi faciem, quam declinabat, inuenit 38 deitate franc. e? franc. deriu. deitas simplex erat oz. W' propter bommoeotel. 38/39 post se] posse V/ 1? zzanus R. 39 supplices Casar. FJor. Praz. ValI., simplicem Ma Ma 10 sic ozz. W tetigit] tegit Pf 1o 39/40 uestimenti eius ozz. Casan. Flor. Prat. Vall. 40 habitans Ma 10 41 quae in Chtisti ozz. Ma 10 ob bozzoeotel. fimbriam 74 For. Pra. Df J diuinitatis] deitatis Ma Ma 10 Casan. Flor. Prat. Vall. totam diuinitatis /ragsp. 5 42 uirtutem ozz. Ma 10 o quam] o quantum mirabile est quod Casan. For. Prat. Vall. 42/43 Christi cotpus Zransp. /A Vd (ef. comment.) 43 in Christi] in ozz. Ma Ma 10 Casan. Flor. Prat. Vall. fimbtiam .fez. (Vd excepto) Pf J tantum] tantam Ma 10, tactam Casan. Flor. Prat. Vall. 44 audiuit Ma 10 chtistiani Ma 10 qui] quia Ma 10 1 TIAHs cotpus ozz. Ma 10 cotpus Chtisti Zransp. Pf O quantam] quanta R, quantum Ma 10 Casan. Prat., quamnam ed. (cf. PL. 82, 297, notam e)

196

SERMO XXXIV, 3

4; tam de ipso corpore possint sumere medicinam, quando mulier totam rapuit de sola Christi fimbria sanitatem. Sed quod nobis flendum est, mulier de uulnere medicinam

tulit, nobis

medicina ipsa retorquetur in uulnus. Hinc est quod apostolus tangentes, inquit, indigne corpus Christi taliter admonet et 5o deplorat : Qui enim tangit indigne corpus Christi, vudicium sibt sumit. Et quod inde temeritas infirmitatem capiat, unde fides accipere debeat sanitatem, aduersus retulit : Propterea nter uos multi infirmi et aegri et dormiunt multi. Item. dormientes mortuos dicit, quos luget in uiuo corpore iam sepultos. Petrus 5; et Paulus principes fidei christianae notitiam Christi nominis toto orbe diffuderunt ; mulier accedendi ad Christum prima tradidit disciplinam. Mulier prima dedit formam, quomodo peccator tacita confessione deleat sine confusione peccatum ; quomodo delinquens soli deo cognitus de reatu nudare apud

42/53 das Schriftzitat 1 Cot. 11, 30, so wie es hier übetliefert ist, lásst sich nicht mit Sicherheit wiederherstellen, so korrupt ist es in den Handschriften vorhanden. Schwankend bin ich einigen Zeugen gefolgt, die nicht, wie 44 und V/, zu den votzüglichsten Stellvertretern der besten Textübetlieferung gehóren, die aber auch

an anderen Stellen unsere Hochachtung verdienen. 50/51 1 Cor. 11, 29.

52/53 1 Cot. 11, 3o.

39/61 cf. serm.

X XXV, lin. 16.

45 possunt Ma Ma 10 Flor. Prat. Vall. 46 fimbriam Casan. Prat. — 46/4? quod nobis] quod ozz. W/, quobis Ma, quouis Ma 10 4$ flendum] deflendum J/ O .$ Ra. mulieris Casaz. For. Prat. Vall. uulnere] muliere Mz 10 47/48 medicinam usque ipsa ozz. Ma 10 4*4 medicinam] medicina V/ 1? zzanus medicinam tulit nobis ozz. Ma Casan. Flor. Prat. Vall. 48 retorquetur] torquetur Casa. Prat. Vall. hinc est] ozz. Ma Ma 10, est sup. lin. add. 29 sanus .$ apostolus] ait jraemit. Prat. 49 inquit] ex so/: codd. A V (del. in V) R. Pf O Chtisti] domini «4 Vd 49/50 taliter 4sque indigne corpus Christi ozz. Casan. Flor. Praz. Vall. propter bosoeotel. 49 admonet et] et oz. JA 50 indigne tangit /ransp. W' 51 sumunt( 2?) Casan. infirmitates Ma Ma 10 Casan. Flor. Prat. Vall. 52 accipete debeat] acciperet Ma Ma 10 Casan. Flor. Prat., acciperet debeat sic Vall. fides accipere debeat] fideles accipere debeant 5 aduersus retulit] aduersus intulit J O € Pa $ T et franc. der., tuzsus intulit eZ., adiunctus tetulit W^, adiunxit dicens Ma Ma 10 Casan. Flor. Prat. Vall. 52/53 multi intet uos Zransp. W' 53 et aegri et dormiunt multi] et aegri dormiunt 44 V/4, et aegri dormiunt multi Ma 10 V' R Df, egtoti et dormiunt multi IV", et aegri dormiuntque multi Ma Casan. Flor. Pra. Vall., et imbecilles et (et] enim F) dormiunt multi franc. der. (cf. COTATIEHL.) item] hic Ma Ma 10 Casan. Flor. Prat. Vall. 54 quos] quod Maz 10 cotpote] cadauete C Pa T 55 Paulus] paulos V4 1? z;anus princeps Ma 10 94/55 Petrus et Paulus z:44€ otbe diffuderunt ozz. franc. der. 55 notitiam nominis Christi Zrazsp. $ (notitiam sup. Jin.) 56 accedendo / O 5, accedens Ma Ma 10 Casan. FIcr. Prat. Vall. primam (19) V/4 91 tradedit 7A mulier prima] £c incipit Barb., qui emorousa praeit. formam] quomodo infirmus capiat fidei cutamadd. Ma Ma 10 Casan. Flor. Prat. Vall. (cf. monitum in praesentem serm.) 58 deleat sine confusione

om. V propter bomoeotel. deleat] debet Ma 59/60 apud homines fransb. S uetecunda nudare apud homines 7ramsp. J

nudare

SERMO XXXIV, 3-4

197

6» homines uerecunda conscientiae non cogatur ; quomodo homo possit uenia iudicium praeuenire.

4. At Iesus, inquit, conuersus et uidens eam dixil : Confide fia, fides tua te saluam fecit. At Iesus conuersus : non motu

corporis, sed diuinitatis aspectu. Christus conuersus

6; mulierem,

ut mulier conuerteretur

ad Christum,

est ad

ut ab ipso

curam sumeret, unde sumpserat uitam, et sciret sibi praesentis uulneris causam fuisse perpetuae rem salutis. Comuersus et

uidens eam : uidit eam diuinis oculis, non humanis uidit, ut saluti redderet, non ut agnosceret, quam sciebat. Vidit eam :

7o donatur bonis, malis caret, quem uiderit deus. Hoc uniuersitas sentit ex usu de felicibus sic dicendo : Vidit illum deus. Vidit ergo istam deus, quam curando reddidit sic felicem. Et quid plura? Christus mulieris docuit euemplo, quam fides sola totam proficiat ad salutem. 75; 5. Sed de synagogae principe iam loquamur, qui dum Christum ducit ad filiam suam, uiam dedit, qua mulier perueniret ad Christum. Sic coepit hodiernae prooemium lectionis : Ecce princeps unus accedens adorabat eum dicens : Filia mea modo defuncta est; sed uemi, impone manum iuam super eam, et 8o 44e. Futurorum praescium Christum non latebat, quod 62/63 et 67/68 Matth. 9, 22. 60

uerecundia

For.

Vall

**/80 Matth. 9, 18. ., uerecundiam

Casan.

Prat.

conscientia

Maz

Ma 10 cogas Ma homo oz. Ma Ma 10 Casan. Flor. Prat. Vall. 61 ueniam Bazzb. Ma Vall. iudicium ueniam Zragsp. C iudicio 74 praeuenire] zc desinit Bazzb. 622t] ad A, et V R conuetsus et uidens eam oz. Casan. Flor. Prat. Vall. et uidens oz. Ma Ma 10 63 fecit] uade in pace add. Casan. Flor. Prat. Wall. (cf. monitum) at] ad 24, ozz. Ma Ma 10 e£ franc. der. lesus] inquit 277. Casan. Prat. conuersus rep. Casan. Flor. Prat. Vall. (conuersus : conuersus non motu e£c. : uidezzonitum) 64 estozz. Ma 10 65 conuerteretur] conuertatur l/2//. ut ab ipso] ut ab ipsam 77a .A, et ab ipso C Pa T 66 uitam] ad praezzz. M et del. 67 tem ozz. Ma Ma 10 67/68 et uidens] et ozz. Vaill. 68 diuinis] diuisionis 72/7. uidit] eam a4Z. Ma Ma 10 Flor. Casan. 69 salute J nonut]utozz. Ma 10 quam]quem.4 Ma 10 VR C *0 donatur] donator 74, dominator Casan. For. Praz. Vall. bonis] in 5raezzit. Ma Ma 10 Casan. Flor. Prat. Vall. (dominator in bonis) quem] quam V/7 Ma Ma 10 Casan. Prat. uiderat 1/4, uidit Ma 10 91/72 uidit ergo istam deus oz. Ma Ma 10 72 quam] quia Ma 10 curando] ozz. Casan. Flor. Prat. Vall. sic] tam Ma Ma 10 Casan. Flor. Prat. Vall. quam] quantum Ma Ma 10 Casan. Flor. Prat. Vall. Rad., quod J/ O .$ 73 fide Ma Ma 10 v4totam oz. V4 ptoficiat] sufficiat Casan. Flor. Prat., sufficit VJ. salutem] Je exp/ici Ma 10 95 iam] tam V. 1 zzanus, o6. Vd | dum Chtistum] dominum Christum V/ R Pf J O, Christum dominum franc. der. 76 qua] quam Ma Casan. FIor., pet quam Praz. 76/7* peruenitet ad Christum] ad Christum accederet V4 — "" sic coepit] suscepit Ma ptooemium] praemium 74, premium Maz, ptoemium 1/4 F/or. 29 zanus (promium For. I9 zanus) Casan. Prat., principium ce£eri (ozznes scl. codd. praeter Seu.) principium hodiernae lectionis /ransp. Pf ^^ v8 accessit R adortabat eum dicens] adorans eum dicens Ma, adorans cum dixit R. 99 defuncta est] Et caetera adZ. Casan. Flor. Prat. Vall., qui uerba seqq. om. usque et uiuet Jin. 80 impone] pone Mz 80 uiuit 74

198

85

SERMO XXXIV, 4

praedictae mulieris eueniret occursus, per quam Iudaeorum princeps disceret deum non mouendum locis, non itinere ducendum, non trahendum praesentia corporali, sed credendum quam sit deus ubique praesens, ubique totus, ubique semper; et quam totum possit iussu facere, non labore; uirtutes mittere, non deferre, mortem non manu, sed imperio

effugare ; uitam non arte reddere, sed praecepto. P?la mea modo defuncta est, sed ueni. Hoc est dicere : Adhuc uitae manet

calor, adhuc animae uestigia uidentur, adhuc est in uia spiri90

9A

tus,

adhuc

domus

habet

filiam,

adhuc

mortuam

tartarus

nescit. Ergo, ut euntem possis animam retinere, festina. Stultus putauit Christum non posse suscitare mortuam, sed tenere. Hinc est quod Christus ubi peruenit ad domum et uidit puellam quasi perditam fleri, ut infideles animos promoueret ad fidem, dormire dicit principis filiam, non defunctam, ut crederent non facilius de morte posse surgere quam de somno.

Von

est, inquit, mortua puella, sed dormit.

Et uere

96/97 zu crederent non facilius de morte posse surgere quam. de somno. Der Prototypus hat anscheinend so gelautet : v crederent facilius de somno posse surgere quam de morte, was selbstverstándlich die Abschreiber in Verlegenheit gesetzt hat. Es ist nicht anzunehmen, dass det Redner gemeint hat, dass es leichter sei vom Schlaf aufzustehen, als vom Todeszustand. Die in einigen Handschriften vot fze///us gesetzte Partikel soz ist zweifellos eine Korrektur eines intelligenten Kopisten. Anders hat Domenico Mita den Satz verbessert (vgl. PL 52, 298, Anm. j), dem ich gefolgt bin. 82 deum non mouendum locis] cf. serm. 9, I8.

X XXVI, linn. 77/78.

87/88 Matth.

9* Matth. 9, 24.

81 aeuenetit JA, aeuenitet Mz, ueniret O 83 deducendum ozznes codd. praeterquam Seu IER. WA €. praesentia] praesentiam l/47 1? zzamus, praescientia V^ 84

quam] ex 44 V R. C, quod Ma Casan. Flor. Prat. Vall., quia reliqui ^ quam deus ubique praesens sit /ramsp. Df ^— 80 quam] Zeruz ex .A V' R, quod Ma Casan. Flor. Prat. Vall., quia ceteri posset 4 V4 Pf J O 86 differre Casan. Flor. Prat. Vall. J O 81 fugare Ma Casan. Flor. Prat. Vall. W — sed praecepto reddere Zransb. Flor. 88/89 adhuc uitae 4:4 uestigia uidentur ex eu. V. R. W O zantum 89 uestigium uidetur Casan. Flor. Pra?. Vall. inuia]inoz. V4,inila W/ . spifitus] Christus F7or. ValJ. 90 adhuc domus habet filiam ozz. Ma Casan. Flor. Prat. Vall. 90/91 nescit tartarus Zransp. Vall., ubi rasura 3 uel 4 litterarum praecedit 91 animam possis retinere 7ransp. Ma Casan. Flor. Prat. Vall. franc. der., possis animam retinere Zramsp. .$ 92 stultus] si (sic Casar.) Iüdaeus Ma Casan. Flor. Prat. Vall. Christum putauit /ragsp. Casan. Flor. Prat. Vall. 92/93 sed tenete] si non retineret C Pa T, nisi tetineret .5, nisi teneret fran. der. (ubi teneret U) 93 est ozz. A ubi Christus zransp. Vd 94 flere R. 29 z;anus animos] animo Ma, amicos Casar. Praz. 96/97 facilius de morte posse resutgere quam de somno] quae zzss. tradunt eméndaui iuxta ed., facilius de somno (de somno ozz. Ma) posse (posse oz. W surgere (resurgere Pf) quam de morte Sez. V' R. W Pf 96 facilius] non ?raezit. Vd 2» zanus C Pa $ T 96/9? de somno... quam de morte codd., praeter U, e! ed. : de morte posse resurgere (surgere ed.) quam de somno (ef. coment.) 96 posse surgere] resurgere posse france. praeter Pf 94 inquit oz. W puella oz. Ma Prat. Vall.

SERMO XXXIV, 4

199

apud deum mors somnus est ; nam uelocius deus mortuum ad IOO

105

uitam suscitat, quam de somno dormiens ab homine suscitetur, et ante deus frigentibus morte membris uiuificantem refundit calorem, quam homo sepultis somno corporibus uigorem possit infundere. Audi apostolum : Iz atomo, in ictu oculi mortui vesurgunt. Beatus apostolus, quia uelocitatem resurrectionis non potuit referre uerbis, aptauit exemplis. Aut quomodo ibi celeritatem sermone perstringeret, ubi ipsam celeritatem praeuenit uis diuina ? Aut quomodo apparet ibi tempus, ubi aeterna sine tempore res donatur ? Sicut temporalitatem tempus attulit, sic exclusit aeternitas tempus. 99 suscifezur. Vielleicht ist die Lesart susci/a?zr der Hss. 7A (so scheint die erste Hand des Kodex der Biblioteca Ambrosiana geschrieben zu haben) und V richtig.

101 sepultis somno corporibus] somno... 102/103 1 Cor. 15, 52.

sepultam : Vergilius, 74er. II, 265.

98 mortuum deus Zrausp. Ma Casan. Prat. Flor. Vall. franc. der. 99 suscitat] suscitauit [/ ^ suscitetur] suscitatut 44 1? zzamus ( ?, ab antiqua famen 2* manu in suscitetut ezzendatum) V, excitetur. Ma Casan. Flor. Prat. Wall. (cf. comment.) 100 deus] dominus Casar. Pra. motte] de praemit. Casan. V. R, mortem Ma Pf membtis] in mortem a4. JA uiuificantem] uiuificati tem sic 19 zanus V 101 refudit For. Val. sepulti V/ 1? zzanus, sepultus O 1? zzanus 102 uigorem] uigilem Maz, uigilem a4Z. Flor. Casan. Prat. Vall. atomo (athomo codd., Ma excepto, attomo W^] momento V/ R, momento temporis Casan. Flor. Prat. Vall. 105 quoresurgent Ma V 2» zanus W Pf franc. der. 103 oculi] et a7. Ma celeritatem sermone petstringetet ubi ipsam oz. ozznes codd. modo] modo JA ibi] ubi IZ 29 zzanus, ozz. Casan. praeterquam Seu. et R. (ex bomoeotel. ? : ibi — ubi) sermonis R IZ, celeritatem] uetitatem Ma Casan. Flor. Prat., ueritate ValJ. ipsam] a4Z. 29 zzanus sup. lin. V praestringeret Ma Casan. sermonem Val/. 107 ubi] uis] uox Casan. Flor. Prat. Vall. 106 praeueniet Casan. For. Prat. res donatur] donantur (aeterna donantur) Casan. Flor. Prat. Vall. ibi A

299

XXXV MONITVM Auctor uetborum, quae sub titulo sermonis leguntur (ubz obzutuit beatissimus Petrus episcopus Rauennas), nihi Felix archiepiscopus huius sedis esse uidetur, seu is qui maximam collectionem sermonum Petri ante medium saeculum VIII aptauit ediditque, quam proptetea Collectionem Felicianam uocamus. Subtituli autem huius et sermonis LX XXVI (ubi legitur : 5oszeaquam tacuit beatissimus Petrus episcopus Rauennas), nisi ipsius Felicis sint, fortasse a uetbis, quae in fine sermonis X X XVI inueniuntur (ez obzzufuit [beatus] Peirus episcopus) pendent, seu ab adnotatione nescio si a notario tachygrapho adposita, a teste uidelicet eius quod euenit, quando obmutuit Petrus ob aliquam infirmitatem, qua uox eius defecit. Tam exordium quam petotatio sermonis LXXXVI silentium, de quo nunc, ptofuse testantur. Ex hoc sermone colligere possumus quod fideles, qui sermoni XXXV» adfuerunt, ante inopinatam infirmitatem dilecti tractatoris adflictos se ostentatunt, quorum catitas in proptium pastorem pallor prodidit, testatus esf clamor, osienderunt lacrymae, oratio effusa monstrauit. Ceterum, sermo XXXV, aliis Chrysologi homiliis comparatus, breuiot quidem appatet ; nempe conclusione, ex supta dictis, caret. Sed et oratoris perquisitio de haemorroissa et de typo Ecclesiae, quam ipsa praeferebat, abrupta atque imperfecta manifesto exstat, ita ut euidentius pateat Petrum orationem reueta non finisse. Ipse autem praedicator in supradicto sermone L'X XXVI, quem immediate post XXXV pftonuntiauit, dixit : Ergo fa; uobis quam zuibi praeteritus suspensus est sermo, ut profluuium mulieris et uerecundi. uulneris causam et illius pudorem sic nostra uerecundia celaret, ut quod illa tacuit, etiam nostro silentio clauderetur. (Vide monitum ad sermonem X XXVI).

SERMO XXXV VBI

OBMVTVIT

DE EODEM SECVNDVS BEATISSIMVS PETRVS RAVENNAS

PL

EPISCOPVS

5

1.Quid sit Christum tangere hodie docuit mulier in profluuio sanguinis constituta, quae cum tangit fimbriam Christi, totum diuini pectoris pulsat archanum, et furto fidei summam rapuit de fimbriae summitate uirtutem. Felix fraus, quae et lucrum salutis contulit, et damna sustulit mox pudoris. Probat X o hoc euangelicae lectionis auditus. Ecce, inquit, mulier, quae sanguinis fluxum patiebatur duodecim annis, accedens vetro leligit. fimbriam. uestimenti eius, dicens intra se : Si letigero uestimentum etus, salua ero. In arduis languoribus dat crebro consilium uis doloris. In disperatis causis est saepe magistra i necessitas. Inuenit ipsa sibi passio medicinam. Hinc est quod mulier uerecundo uulneri qualiter subueniret inuenit, ut fidel insinuaret silentio, quod insinuare publico clamore non poterat ; et secreta spiritus uia caelestem perueniret ad medicum, ad quem peruenire manifestato carnis itinere non ualebat. £i o Dabat audaciam pietas multam curantis, sed fiduciam pudendi languoris necessitas auferebat. Cogebat ad Christum doloris accedere magnitudo, sed adire Christum foeditas ulceris non sinebat. Sic anceps mulier et fidei trepidante consilio maluit de fide iudicari, quam de foedo uulnere sic perire. 25 9. Accessit retro, et tetigit. fimbriam. uestimenti eius, sciens quia deum nec tactus polluit, nec offendit uisus, nec odor exasperat, nec auditus sauciat, nec inquinat humana cogitatio. bd

3 obmutuit] cf. finem sermonis et ea quae in monito animaduetrti $ furto fidei] cf. serm. XXXIII, ad linn. 87/89. $8 fimbriae summitate] cf. lin. 50 et serm. XXXIV, lin. 32. fraus] cf. serm. X X XIII, ad lin. 98. 10/13 Matth. 9, 20-21. 14/10 magistra necessitas] magistra... necessitas : Valerii Maximi Factorum et dictorum memorabilium lib. VIL, 6, 5. 16 uerecundo uulneri] cf. serm. XXXIII, lin. 6o. 17 silentio] cf. serm. XXXIV, linn. 58/60. 25 Matth. 9, 20. 26 deum nec tactus polluit etc.] cf. serm. X XXVI, lin. 28.

Codd. : V R. W, J O Pf C Pa$ (deest in PZ) 9 8 rapit C Pa Instribtio : Rauennatis J O, rauennae Pf ^ * furtum J acces11 annis duodecim /ragsp. C Pa 29 zanus damna] ad praeit. et del. Pa 13 langotibus J 1* zanus O 5 1^ retto] et add. J O C Pa $ sit J O C Pa. 14 disperatis] dat] eras. V', add. 29 manus in marg. anus, langwotibus W/ 1*7 insi15 sibi] sepe add. W 29 manus Pf ] O 5 V. 19 zanus R, desp- ceferi— 19 manifesto I/ Pf ^ wualebat] uidebat V' W' franc. nuate] -aret J 1? zzanus 22 adire] audere 21 langotis 5 1? zzanus fiditiam sc O 20 multa W J O.$ 23 trepidante] trepidans proponi/ Januel (ef. appar. sermonis I, ad lin. 11) V R W 24 cogitatio] con26 deum] dominum W' JO, oz. V ^ odor] dolor 5 1^ zzanus tágio O

202

SERMO

XXXV,

2-3

Nam si sol tangit stercora, nec tamen stercoribus inquinatur, quanto magis creator solis tangit omnia, nec tamen ullis 3o potest contactibus inquinari. Et si medicus cum saniei uulnera tractat, cum curat uerecunda membrorum, non iniuriam computat, sed honorem, quanto magis deus non arbitratur

iniuriam, dum uulnera nostra curando respicit, tangit ad remedium, uisitat ad salutem. Dei conspectum offendunt 3; peccatorum

uulnera,

non

dolorum ; morbi

criminum,

non

corporum passiones; uitiorum sanies, non uiscerum fluxus; quia homo habetur uoluntarius in delictis, in languoribus tenetur inuitus. Hinc est quod peccator poenam recipit, aegrotus accipit curam. Mulier ergo non uoluntatis conscia, sed doloris, 4o nec confusa crimine, sed confusa languore, accessit retro, ut turbae declinaret oculos, non Christi uitaret aspectum ; a

populis nesciri uoluit, non a Christo ; gestiuit non deum latere, sed homines; quia nonnisi a solo deo potuit latens uideri, audiri tacens, caelata curari.

4;

9. Accessit et tetigit. fimbriam Christi, quia in Christo nil posterum credidit, nil iudicauit extremum ; quia nec minoratur deus in homine, nec uirtus adtenuatur in fimbria, nec

80 sanie uulnera. Nie ich schon im kritischen Apparat bemerke, schreibe ich saniei als Konjektur. Es ist nicht unwahrscheinlich, dass es so in V7 vor der Kottektur sanie dutch Abreibung des letzten Buchstabes bzw. der letzten Silbe des Wortes stand. Der Genitiv samiei hat eine chiastische Funktion im Satz : samzei uulnera tractat, cum curat uerecunda membrorum. Die erste Praeposition cuz, die als Konjunktion missverstanden wurde, hat in 7 und R den Genitiv samiei in den Ablativ sanie umgewandelt, womit der Sinn des Satzes verloren ging und die Schreiber in Verlegenheit gesetzt wurden, so dass sie proprio marte den Text emendiert haben. 28 si sol tangit stercora...] Stercora contingunt, sed non coinquinant solem :serm. XCIV (PL 52, 464 BC). Alioquin imago solis inmunda tangentis nec tamen se contaminantis saepe ab antiquis, praesertim a christianis, usurpatur; uide testimonia a me collecta in 50/ znzaminatus, apud Analecta Sacra Tarraconensia XXV (1952) 209-220 ; et o] infaminatus. Ell testimonio de Minucio Félix, ibid., XXIX (1956) 22 s. 37/38 uoluntarius... inuitus] cf. serm. X XX, ad lin. 25. 46 cf. Matth. 9, 20. 45/46 in Christo nil posterum credidit] cf. serm. XX XIV, lin. 36: ubi retro nil erat. 16/47 nec minoratur deus in homine] non... minorata est in homine deitas : serm. LVIII, lin. 42 (uide parall. ibi). 28 stercota] sua adZ. C 29/30 ullis potest contactibus] V/ 2» z;anus Pf J O C Pa, nullis potest contractibus V/ I? zzamus R. I? zanus, nullis potest contactibus R. 29 zanus WS 30 saniei uulnera] concio, sanie (-e ex corr. primae manus V^) uulnera V R Pf, saniem uulnetis W, saniem uulnerum ceferi cum ed. (cf. comment.) 31 trectat S //a cum signo abbreuiationis us super alteram t in medio uocabuli 9*4 langotibus $ 39 curam] sup. ras. a I? zanu(?) J| — uoluntatis] uoluptatis C Pa $, quibus consentit Lat. (cf. tamen uoluntarius supra lin. 37) 40 languoti W 19 z;zanus, langote .$ 41 Christi] ut praezzit. Pa 42/43 non deo latere sed homini J C Pa 5$ 43 non nisi O Pf ^ 45 Christi] uestimenti eius 5 45/46 nil... nil] nichil... nichil W7

300

SERMO XXXV, 3-5

203

caelestis natura membrorum uariatur officiis. Hinc est quod mulier post dorsum peruenit ad faciem, per uestimentum 5o penetrauit interna, et per fimbriam capitis tetigit summitatem. Nec hoc sine mysterio. Audite prophetam dicentem : Sicut wnguentwm, quod descendi in ora westimenti eius. Videtis, fratres, in fimbriam uestimenti huius totam plenitudinem diuini chrismatis, totam diuini capitis transisse uirtutem. $5 Scienter ergo mulier sacram Christi fimbriam gestiuit adtingere, ut de occulto mysterio uulneris posset sumere medi-

o

cinam. 4. Fratres, magna haec scientia doctores legis superauit, fide praecessit et doctoribus suis deum

mulier et nimium permiranda, quae uicit, sacramento omnes Iudaeos apostolum. Nam Iudaea cum scribis toto dispexit in corpore. Thomas

apostolus, ut Christum deum crederet, inmisit iniecit digitos, patefecit uulnera ; et, ut Christum

manum, crederet,

iterum pati conpulit Christum. Sed haec mulier quam personam teneat, cuius typum praeferat, cuius praesentet imaginem, spiritali intellegentia perquiramus. 5. Quae est ista, quam sic genuinus sanguis, naturalis debilitas, originalis morbus, ad causas mortis, ad letale uul-

nus, o

ad foedi languoris

sordidauit uitiis, sauciauit, ut eam

adducit

angustias ? Et quam

sic

foedauit criminibus, secretis uulneribus ars curare, non solum uidere oculos, non

B2 in ora uestimenti eius. Dass ora die ursprüngliche Lesart ist, scheint mir ohne Zweifel zu sein. Vgl. SaBATIER, II, 261. 91/12 non solum uidere oculos, non solum bonestas pateret. Es ist nicht moglich, diese

49 faciem] cf. serm. XXXIV, lin. 55. B0 per fimbriam capitis tetigit summitatem] cf. supra adlin. 8. 51/52 Ps. 132, 2. 54 chrismatis] cf. serm. LVII, ad linn. 71/81. 61 'Thomas] cf. Ioh. 20, 27. 64 ... iterum pati conpulit Chtistum] cf. serm. LX XXI (PL 52, 429 C) ; LXX XIV (485 C). 66 spiritali intellegentia] cf. serm. L, ad lin. 52. 49 post] pet Pa 50 penetrauit] penituit $ 79 zzanus 51 nec] hec Df 19 audi ora] V 19 anus ? R. 29 manus W Df, ó2ungentum W' dicentem] 2s R. C oram V ex 29 u£ uidetur manu W. | O 5$ 29 manus, hora R. 19 zzanus, horam C Pa S 12 uestimenti] uestis 7 —— 53 huius] eius Pf — 54 chrysmamanus (cf. comment.) tis / C, chrismatis R, crismatis W' Pf Pa, chatismatis J, carismatis O, karismatis .$ prae60 fides R. 59 sactamenti J 19 zzanus 56 posset] Pa 5, possit re/igui dispexit ]V, despexit cezeri 61 totum Pf J O Pa cessit] Pis Pf, 19 exp. 63 uulmanus R. W Pf O $ fortasse recte 62 deum] dominum Pf J O 5$ Pa 64 crederent W/ 19 zeanus nera] membra W/ ^ Christum] firmius 5 C Pa 66 spirituali $ Pf compulit pati /razsp. P£. —65 tipum W' O —— ymaginem 5 genui67 sic oz. J Pf C Pa S intellegentia V/ 1? zzanus J, intelli- ce£eri 69 langoris O 29 zzanus — v1 ut mus //a V J, geminus W . 68 laetale J 5 oculus Pa 5 ed. non solum] non posset IZ, ozz. Pa S eam] non solum a4. O 71/72 non solum] oz. W' ^ uidete oculos wsguepateret] oculus uidere non posset, honestas non pateretur comici? Mantelli ^ non solum honestas pateret] honestas celate non posset C Pa 5 (cf. comment.)

204

SERMO XXXV, 5

solum honestas pateret, non praeualeret lex ipsa mundare ; immo quam lex iusserat arceri templo, prohiberi sacris, sanctis omnibus abstineri ? Et quam sic dixerat inmundam, ut quicj quid tetigisset haberetur inmundum ? Ista est, fratres, ista VA est, ista est ecclesia, quae primo hominis uulnerata peccato, toto fluebat sanguine, tota originaliter decurrebat in mortem^

Et obmutuit beatus Petrus episcopus. Stelle, sei es auch nur ungefáhtr, zu rekonstruieren. War der Prototypus selbst klar ? Der Vorschlag MAwTELLIS : ocz/us uidere non posset, bonestas non pateretur, ist nut eine Konjektut, die ziemlich von den Handschriften abweicht ; Poneszas celare on posse? ist eine sehr freie Emendation des Archetypus von C und Pa (davon 5). Pazere£ur kónnte die gute Lesart sein. Wir lesen in PL 52, 300 C : son soluzz uidere oculus, not solum bonestas bateretur, was noch weniger als die Konjektur MAwTELLIS, befriedigt. Ich habe die Stelle nach den vertrauenswütdigsten Zeugen (V R) wiedergegeben ; sie ist aber sicher kortupt. 93 lex] cf. Leu. 15, 25-32. 76 ecclesia] cf. serm. XXXVI, linn. 80/82. uide subtitulum sermonis et ea quae in monito dicta sunt.

79

$2 pateretur W Pf J O ed. praeualeret] ptaeuideret V/ R. ipsa] uidete ZZ. e? exp. Pf — «3 immo] ymo VW asceri R. 1? zzanus ( ?) sanctis sactis /ransp. franc. sanctis] add. sup. Jin. (a 29 manu ?) R. 94 abstinete C Pa .$ duxerat W *75inmundum J 93/46 ista est fratres usque ecclesia] V, ista est fratres ecclesia C Pa, ista est fratres ista est ecclesia re/igui, uide serm. CL VII : PL 52, 615 A 96 primi V/ 2? zzanus W J O.$ C Pa, aniure? — 1? toto] tota J.$ C Pa 19 beatus om. Pf J.5 et obmutit zsq4e episcopus] zn Zifulo sergzonis sequentis R. C Pa ed., o. W' O (ef. zeonitum ad praesentem tractatum)

XXXVI MONITVM Quamuis hic setmo ZerZzs de eodez; insctibatur, non eum Petrus post XXXV pronuntiauit, sed post XXXIII ; ambae enim homiliae eundem fragmentum euangelicum secundum Marcum ($5, 22-43) tractant, ita ut petspicue XXXVI continuatio sit et finis commentarii, quod tractatu XXXIII coepit (cf. Los serzzones, 261 s.). Vetba e£ obmutuit beatus Petrus episcopus, quae codices R. C et Pa post titulum habent (C et Pa etiam in fine sermonis addunt : Pos? baec obmutuit beatus Petrus episcopus), reapse ad sermonem pertinent praecedentem, seu ad XXXV, cui in manuscriptis C et Pa sermo LXXXVI

succedit ; uide monitum ad sermonem XXXV.

A

SERMO XXXVI

PL

DE EODEM TERTIVS

301

1. Verecundi debitoris est mox promissa dissoluere, nec creditoris animum aut deludere moris, aut longa expectatione suspendere. Cum archisynagogi uel emoruosae mulieris connexa sibi et producta narratio a consueta sermonis nostri breuitate discederet, maluimus dimidiare tractatum, ne non recrearetur tantum, quantum uester oneraretur auditus.

Domino archisynagogus occurrit, et totus prolabitur in terIO

ram,

causam

refert,

insinuat

dolorem,

monet

praestantis

affectum ; impetrat, ut properet et.accedat ad curam. Econtra mulieri dominus non quaesitus occurrit, praeteriens occasionem salutis ingessit, tacens causam tacentis agnouit, occultum

uulnus etiam celantis aspexit. Inter deum et mulierem furtiI vA uae salutis agitur tam grande commercium, et dum publica petitio uiam facit rogatus, fidei cogitatio diuinum penetrat et peruenit ad secretum. Felix mulier, quae in tanta multitudine sic est sola cum Christo, ut sola sit conscia et salutis redditae 20

et uirtutis excelsae. Beata quae talem repperit accessum, cui nullus possit obsistere. Beata quae tali uia ad suum

B emoruosae. Vgl. dazu José O'CarracGHaw, Sobre el latino "bemorroissa", in Estudios Clásicos 12 (Nt. 55) (1968) 583 £f. Sermo C (PL 52, 480 A) bestátigt die Lesatt ezzoruosae det Hs. V. 3 Vetecundi debitoris est mox promissa dissoluere] Inuerecundi debitoris est aut differe credita aut promissa denegare, honestis sine mora... persoluete : sermo CXXIII initio. debitoris... creditoris] uide etiam initia sermonum V et LXXXVIII. * dimidiate tractatum] sermone XXXIIIe; uide monitum ad XXXVIum. 13/14 occultum uulnus] cf. setm. XXXIII, lin. 6o. 13 tacens] cf. serm. XXXV, lin. 17. 14/15 furtiuae salutis] cf. serm. X XXIII, ad linn. 88/89.

Codd. : V R V, Pf J O 5 C Pa (deest in P2). Titulus : tertius ozz. C Pa (uide monitum) et obmutuit beatus Petrus (episcopus add. C Pa) add. R. C Pa (uide monitum) 3 dissoluere] soluete J O .$ C Pa nec] R W C Pa, neceteri ^ 4animam W —— 5 archysinagogi C, archisinagogi W J O

S, non famen constanter amanuenses borum aliorumque codd. ita uocabulum scribunt uel] et C Pa emoruosae] T7 19 z;anus (?) C Pa, emottuose R W, emottóuse 5, emorose O, emoruisae l7 2» z;anus (-ui- sup. ras. V^), emotoisse Pf, emortoisse Jicfcomment.) conexa R Pf J $ Pa 6 sibi add. Pf sup. lin. a] ad Pf 19 zzanus ? breuitate] inbuitate //a PA —— discederet] J O 5$, discedere ceteri, cogisset add. W' 8 recretetut | sic honoratetur V/ 19 z;zanus R. 9 totus] dum ?raezzi:. C Pa 11 e contra J $, et contra R 13 agnouit] agnoscit R ocultum W .$ 14 caelantis J 16 facit] facti W' — rogatu frame. (rogato Pf) ^ 18 reditae J 1 7HAnHs

SERMO

XXXVI, 1-2

207

prorupit et inrepsit auctorem ;quae antequam de uulnere suo confunderetur

2;

3o

55

4o

ab homine,

careret

ipsius uulneris

foeditate,

sciens sibi apud homines et per homines interclusum totius aditum sanitatis, qui horrere magis quam curare uulnera consuerunt. Deus abstergit uulnera humana, non despicit; neque horret languores hominum, sed depellit ; nec detestatur inmunditias humani corporis, sed emundat ; quia creaturae suae adtactum nescit deus, deus non potest sordidari. 2. Sed euangelista quaestionem generat, cum dicit : Ef slatim lesus cum cognowisset wirtulem, quae exierat de eo, conuersus ad turbam aiebat : Quis tetigit uestimenta mea ? Dum interrogat, uelut ignorantiam profitetur. Exisse uirtutem de se sentit : ad quam exierat nescit ? Quid praestiterat nouit : cui praestiterit ignorat ? De persona dubitat, qui certus est de salute conlata ? Verum non ignorantis errore, sed maiestate dominus hic scientis et praescientis interrogat, nec quod occultum sibi esset requirit, sed et ipsum bene sibi esse cognitum sic demonstrat, dum taliter quaerendo cunctis ignorantibus solus aperit quod latebat. Interpellatricem tacitam et suggerentem cogitationibus solis ac postergum uirtutis suae consiliis adhaerentem, non ut discussor nescius, sed ut prae-

Sscius inquisitor, producit in medium, suisque facit astare conspectibus, ut quae sibi portarat salutem, omnibus reportaret et fidem ; et quae uirtutem probarat, agnosceret maiesta4; tem ; nec rediret, dederat notionem.

ut putabat, incognita, quae plenam sui Dum erubescit uulnus, dum in tali cura

ipsum ueretur et deum, fidei suae mulier non parua nubila sustinebat, et mentis suae lucem confusionum nebulis ipsa caligabat. Vox ergo inquirentis domini uelut flatus salutaris 28 ... non potest sotdidari] cf. serm. XXXV, lin. 26. 29/31 Marc. 5, 30. 32 uelut ignorantiam] cf. ueluti ignorans : serm. XXXIII, lin. 114. 31/46 dum interrogat 4:44 dederat notionem] patum differt haec interpretatio fidei mulieris hemorroissae ab ea quae sermone C (PL 52, 480 AB), legitur. 41 discussot] cf. serm. LVIII, ad lin. 31. 44/49 ... caligabat] cf. serm. XXXIV, lin. 25.

21 prorupit et inrepsit] W (irrepsit W), proripuit(1 zzauus, praeripuit 29) et in repsit J, uenit et perrexit 9 C Pa, praeripuit et irrepsit (inrepsit /)re/igj — 24 auditum V R 1* zanus 25 consueuerunt J/ ^ abstergi V/ 19 zzanus R, absterget Pf 26 langotes .$ 98 attactum T/ 19 zzanus R. Pf O, ad tactum W J, attactu 5 Pa nescit] rep. C, oz. J, pollui ad. C Pa S nescit deus ozz. J 31 tutbam] -bam add. sup. lin. V 83 quam] quem C Pa nouit] nouetit ( 2) Pf 1? zanus praestiterit] praestiterat O .$ 35 salute] petsona V W' errotem R maiestate] magis statu C Pa 36 hic] hoc W 12 zzanus interrogat ozz. C Pa 40 postetesse sibi 7rzzsp. Pf — 39 solis] suis O 34 sed et] et oz. J O 5 Pa adstare J, asstare W/ 42 medio C Pa gum] R, post tergum ceferi (cf. In. 97) 46 nationem I 19 zzanus 45 plena C Pa 44 et fidem] et ozz. JS, ad fidem Pf con48 lucem] lumina proponit Januel, nescio quare (cf. serm. XXXIV, lin. 25) nubilis Pf ^ 49 caligabat] calcabat frame. fusionum] sustinebat praeit. C dominus I

302

208

SERMO

XXXVI,

2-3

;o fugauit nubes, dispersit nebulas, inlustrauit fidem ; et illam, quae noctis latebat in tenebris, ipso sole reddidit clariorem. Aut minor est ista sole, quae toto orbe radiat, quae toto ecclesiae fulget et resplendet in coetu ? Si sic redisset inuisa, date ueniam, eluserat medicum,

non probarat ; et sibi, quod con-

55 secuta fuerat, adscribere potuit, non sananti, quae se curam rapuisse de fimbria curantis crediderat, non de sensu. Aut quid illius esse crediderat, cuius in se uirtutem senserat, uoto

tamen iudicabat extraneum ? Quae utique etsi ante curam uerecundiae fuerat quod latebat, humilitatis quod se iudicabat 6o indignam,

cur post curam

non sponte, ut ageret gratias, ut

honorem redderet, ut gloriam tanti operis referret, occurrit ? Sed posteaquam uidit dominumin inquisitione persistere, discipulis excusantibus et conpressionem turbae opponentibus, non posse conspicit se latere. Postquam illam Zimor ef 65 (remor conscientiae coepit arguere, uenit in medium, ut quem occulte senserat medicum, palam profiteretur et adoraret ut deum, et tam praesentibus quam futuris fieret de tanto suo languore medicina, dicente euangelista : Mulzer autem timens et. tremens, sciens quod. factum esset, uenit, et procidens 7o pedes eius dixit omnem ueritatem.

ante

3. Verum quia historica relatio ad altiorem semper est intelligentiam sublimanda, et figuris praesentibus futura sunt noscenda mysteria, archisynagogus uel eius filia siue mulier in fluxu sanguinis constituta quid sub harum specie persona7; rum teneant sacramenti allegorico nunc sermone pandendum est. Archisynagogi filia, ad quam uenit Christus — uadit et '

62 in inquisitione persistere] cf. Marc. 5, 32. 63/64 discipulis excusantibus usque opponentibus] cf. Marc. 5, 31. 64/65 timor et tremor] Ps. 54, 6. 68/10

Marc. 5, 35. 91/16 histoftica relatio 4:44e allegotico nunc sermone pandendum est] uide sis locutiones huic loco similes eiusdem concionatotis, quae in unum collegi in E/s principis exegitics de sant Pere Crisóleg, apud Miscellanea Biblica B. Ubacb (Scripta et Documenta, 1) (Montisserrati, 1953) pp. s-1o. 43 archisynagogus etc.] cf. Marc. 5, 22-45. 53 resplendet] sic praezzz. W'

caetum R

redisset] credidisset Pf

^ 533/54

date ueniam] C Pa, date ueniae J, datae ueniae 5, data uenia Pf, dante ueniam IW l9 manus, dantem ueniam O, daret ueniam V/ RW 29 zanus 54 probat W/

95 asscribere I/ W' O C, asctibete Pf 5 Pa sananti] sonanti ( 2) R. 1* zzanus, donanti R. 2? ;»zanus, sanam Pf se curam] securam V. 1? zzagus R. C, secura Bf 5? quid] quod C Pz, quis O, non az. W. uoto] uoti J£, cur praezzit. $ C Pa, qui tamen ozz. n seq. 59 uerecondie Pf 60/61 ut gloriam redderet ut honotem Zransb.Pf ^ 614 gloriam] gtatiam ( 2) 1? zzanus V^ occurfitur [/ R 62 posteaquam] post ea quam R, post quam V, postquam ceferi in inquisitione] in quisitionem T7, in inquisitionem R C Pa, ininquisitione J .$ 65 tremor] timot uerum J ut] uti J 66 oculte I7 66/6? et adoratet ut deum ozz. W/ 68 langote suo Zransp. O langore O $ 19 zanus 69 sciens] sens R. 1? zanus procidit W Pf, qui cum V' R. O post pedes eius in seq. et add. fortasse Jure, ila ut legendum esse? et ptocidit ante pedes eius et dicit omnem ueritatem *1 hystotica IR JT IB intelligentiam] sentenciam W/ ^ 6 uenit ozz. .$ audit] uenit I7

SERMO XXXVI, 3

209

properat, et humano gradu iter facit, qui diuinitus loco non potest promoueri — sine dubio synagoga est, dicente domino : Non sum missus nisi ad oues quae perierunt domus Israel. 8o Sed dum ad illam Christus tendit, ecclesia, quae in cunctis gentibus posita amisso naturae bono perdebat, et profundebat sanguinem generis humani, cuius languorem peritia humana dum curare nititur, ipsa cumulabat. Nam censura fragilitatis humanae ac mundanae districtio disciplinae et populorum $8; semper

sanguinem

fudit, et tamen

nec

hostes

abolere,

nec

ciuium bella compescere, nec criminum potuit dementiam perdelere. Haec ergo talibus confossa curis, ubi quicquid suae fuerat et erat substantiae uidit esse consumptum id est, animum,

mentem,

sensum,

ingenium,

laborem,

industriam,

393

9o rationem, quae utique rectoribus ad profectum uelut medicantibus commodamus, ubi Christi praetereuntis sensit praesentiam, retro accedens, quia non eum uidere sanguine polluta merebatur,

accedit retro, hoc est, fidei sequitur auditum ; et

extrema Christi uelut ipsam tangit fimbriam, dum non honora95; tur in patribus, non sanctificatur in lege, non se iactitat in

prophetis, non dominico ipso honoratur in corpore, dum ab illo generationum Christi ordine habetur extranea. Postergum, hoc est, nouissimo tempore Christum sequitur, et sanatur occulto fidei sacramento. Et uere tetigit uestimentum, 100 quod in sepulchro repperit, per quod resurgentis domini credidit et praedicauit insignia. Sed dum circa hanc Christus suis uirtutibus occupatur, in archisynagogi filia deficit et moritur synagoga, ut et ipsa ad uitam per fidem redeat, quae per legem mortua fuerat, et perierat per naturam.

v1/48 loco non potest promoueti] cf. serm. XXXIV, lin. 82.

*9 Matth. 15, 24. 80/82 ecclesia quae... profundebat sanguinem] sermo X XXV, linn. 76/77 : ecclesia quae... fluebat sanguine. 97 generationum Christi] cf. Matth. r, 1-17 (Luc. 5, 23-58). 99/100 uestimentum quod in sepulchro reperit] cf. Ioh. 20, 6-7.

78 promoueti] contineri I^ sine] procul JW 79 perierant Pa 81 gentibus] est praezzit. C, est add. $ Pa amissa natutae bona J O .9 perdebat] dole83 ipsa] ipsum franc. $82 langorem O .$ 1? manus perfundebat Pf bat O cencumulat J, cumulabant Pf 19 zzanus (sup. ras. scriptum esse uidetur in Pf) hostes] abodaZZ.ezexp.Pf ^ S6 dementia SSfunditPf suram Pf I9lzanus 88 consumptum] V/ (-um ex corr. secundae perdeleti Pf, dementiam perdere W' 90 quae] manus V) W .$ CPa, consumpta R, consumptam ceferi — idest Pf J 91 commodamus] comodatethotibus C, tetoribus Paz R ed., quam reliqui mus O, commodatat W', commendamus l^

92 retto accedens] accessit retro 5 C

95 in patribus] in 94 ipsa R Pf auditu J C Pa 93 metebat R Pa 97 generationum Chtisti ordine] ordinationum Christi corpore (e sup. lin. add. O 99 occulto] postergum] V, posttergum Pa, post tergum ceteri (cf. lin. 40) tetigit] sacram add. et del. oculto W Pf, occultae 5$, oz. O, oculit praemit.e?exp.Df 102 suis] in praezzr. 101 Chtisti Pa repetit I 100 sepulcro Pf J Ww 103 per fidem ad uitam /ransp. C ocupatur / R, hiis O, his re/igui ex franc. Pa -

210 1:0;

SERMO XXXVI, 4

4, Inter haec ueniunt de domo archisynagogi, et dicunt : Noli uexare magistrum, mortua est puella. Hodieque Iudaei nolunt uexari Christum, quem cupiunt non uenire, et mortem

II o

LL

A

pronuntiant, qui spem resurrectionis infideliter perdiderunt. Sed et illud huic adsertioni nostrae quam conuenit, quod archisynagogi filia duodecim annos egisse refertur in uita, et haec duodecim annos perseuerasse memoratur in uulnere, cum utrisque nouissimo et expleto tempore salus redderetur et uita. Nam iste numerus tempus humanae uitae concludit, qui ut annum faciat, duodecim distinguitur et numeratur in mensibus. Vnde et propheta annum domini acceptum Christum indicat aduenisse; et apostolus temporis plenitudine Christum uenisse adprobat dicens : Post quam uenit temporis jlenitudo, misit deus filium swwm. Orate, fratres, ut sicut sibi

12 o

et legi, ut Christo uiueret, defuncta est synagoga, ita et nos peccatis moriamur et carni, ut uiuere possimus in Christo. 105/106 Inter haec zsgue mottua est puella] cf. Marc. 5, 55. 110 archisynagogi filia duodecim annos] cf. Marc. 5, 42. 111 duodecim annos in uulnere] cf. Marc. bei 112 nouissimo... tempore salus] cf. 1 Petti 1, 5. 115 propheta] Is. 61, 25 Luc; 4, 19: 117/118 Gal. 4, 4. 118 Orate fratres] eadem inuitatio ad orationem repetitur sermonibus LXV (PL 52, 386 C) ; LXXV (411 C et 415 B); LXXXII (431 D) ; LXXXIII (456 A) ; XCIII (4635 C) ; XCV (469 B) ; CII (487 A) (oremus fratres, plurali modo) ; CXXX (557 B); CXXXIX (575 B); CXLIV (585 C) ; et extrauag. XIII (Los serzz0nes, p. 486, lin. 48). —120 peccatis moriamur] cf. Rom. 6, 11 ; x Petti 2, 24.

105 de domo] serui W^ archisinagogi W atchi- sup. Jin. ex 29 ( 2) zanu 106 mortua est] enim aZ. J.$ —— hodieque] -que ex 29 zzanu sup. ras. R, hodie quoque C Pa, sed cf. serm. XXX, lin. 41 Iudaei] uideri C 7? zzanus Pa 107 uexate ILOINIGPz

mortem] codd. unanimiter, an xnottuum ?

109 adsertioni R,

assertioni ceferi — quam] Zn zzarg. add. 2?» zzanus W', bene add. J O $ 110 annos] rep. et exp. Pf, annis R. 1o 111 haec oz. C 112 et expleto] etiam expleto .$ C Pa reddetur W/ 1138 acceptum oz. C Pa Christum] a4. 2* zzanus W, in aduentu Christi J 5 C Pa, Christi O (cf. war. seq.) 115/116 Christum indicat aduenisse] Christi indicat aduentum aduenisse O 116 temporis plenitudine] temporis plenitudinem IW, ad temporis plenitudinem J O .$ 117/118 postquam Oo plenitudo temporis Zrazsp. O 119 synoga sc R 120 Christo] Post haec obmutuit beatus Petrus episcopus adZ. C Pa (cf. monitum)

SERMO XXXVII GENERATIO

PL

DE EVANGELIO VBI AIT : MALA ET ADVLTERA SIGNVM QVAERIT

1. Fratres, sanctorum gesta casibus non sunt deputanda, ;sed signis; et quae uitia putantur illorum, mysteriis sunt applicanda, non lapsibus, sicut hodie dominica signauit et patefecit instructio dicens : T'urbis autem concurrentibus coepit dicere Iesus : Generatio nequam signum quaerit, e signum non dabitur ill, nisi signum Ionae prophetae. Sicut emim lonas 504 1o S2ewum, dedit. Ninniuitis, dia erit et isti generationi. Ecce prophetae fuga ipsius domini uertitur in figuram ; et quod credebatur ferale naufragium, hoc sacramentum dominicae resurrectionis existit. Nam quemadmodum Ionas typum per omnia tenuerit et impleuerit saluatoris, historiae, quae de 15 ipso scripta est, textus ostendit. Fugit, inquit, Ionas a facie dei. Nonne dominus, ut hominis faciem praeferret et formam,

9 lIozas. Die besten Zeugen btingen loma; so V (die Korrektur lomas in ^ ist alt, wenn sie nicht sogar von derselben ersten Hand stammt) R W' Pf. Vielleicht hat das s, womit das nàchste Wott (signuzz) anfángt, Verwirrung unter den

Schreibern verursacht. Die angeführten Handschriften haben weiter unten Z. 26 lonas.

10 Nzzaniuitis. Vielleicht stand im Atchetypus der Hs. V/ (vgl. den Apparat) suiumiue oder ninmeui, wie es weiter unten im selben Sermo vorkommt. Aus snzeui und i/z kann ninmeuila der ersten Hand von V/ entstanden sein, was sich mit der Zeit in

niniuitis (R. W') umgestaltet hat. Der Prototypus der fránkischen Tradition hatte noch zimiue anstatt miniuilis |

7/10 Luc. 11, 29-30.

Codd. : V

13 cf. Ionas 1, 3.10.

RW, Pf Pb J O.S$ C Pa

Titulus :ait] dominus edd. Pf. mala]praua W In C Pa ita inscribitur sermo Generatio nequam signum quaetit et cetera In sexta feria ebdomade III ad4. 7ozi inscriptioni R., de quo subtitulo uide Los sezmones, p. 69, sub num. [9.] ; Feria quarta quatuor temporum post primam dominicam quadragesimae add. in marg. V' 29 manus trium saeculorum recentior : cf. Los setmones, B. 70, sub num. [11.] Titulo care? Pb *? concurrentibus] concurentibus P7, gene8 Iesus dicere /ransp. C PA contuentibus Pf J C Pa, confluentibus O nequam]naequam .$,mala 7 ^ 9illi] ei C tatio nequam] generatione quam R Ionas] iona V/ 1? zzanus prophetae oz. C Ionae] yone W' bic tantum ita Ninniuitis ita] ninniuita I7 10 dedit signum Zransp. C R. W Pf (cf. comment.) Ninniuitis] niniuitis R, ninivitis V, niniue franc. (niniuae C) (an recze ? 19 zzanus ipsius] 11 propheta fugam ipsius domini vertit in fugam Ww cf. comment.) 13 existit] extitit sup. lin. add. Pf — figuram] figura R, fugam V, signum Pb 15 est sctipta /ransp. W^ 14 historie JW, ystotie V/ C, hystotiae cezeri Pb 16 dei] domini R O inquid / O

22

SERMO XXXVII, 1-2

faciem formamque propriae deitatis aufugit ? Apostolo sic dicente : Qui cum in forma dei esset ; et post : Formam serua suscepit. Dominus, ut lateret mundum, ut diabolum praeueni2o

ret, in hominem se fugit ipsum. Et bene typus Christi ipsius Ionae

25

seruatur

in uerbis;

de caelo descendit. 3o

non

dixit

: Fugio

deum;

sed

:

A facie dei ego fugio. Deus, qui ubique est, quo seipsum fugiat non est. Sed Christus non ut loco, sed sicut specie faciem deitatis aufugerit, totum nostrae seruitutis confugit ad uultum. 2. Descendit, inquit, Ionas in Ioppem, ut fugeret in Tharsis. Audis discensum : Nemo, inquit, ascendit in caelum, nisi qua Descendit

dominus

de caelo

ad terram,

descendit deitas ad humana, descendit ad nostram superna dominatio seruitutem. Et tamen qui discenderat ad nauem, nauem nauigaturus ascendit. Sic Christus, qui in hunc mundum descendit, uirtutibus et mirabilibus

ecclesiae suae

con-

scendit in nauem. Quid sibi uult autem confusa uentis procella nisi diabolus, qui cor Iudae penetrans reges, gentes, populos, 35 militiam,

iudices, marinos

eleuauit et inflauit in fluctus, ut

ascendentes et cadentes undae auctorem suum saeculi peterent ad quietem ? Audi undas saeculi, audi prophetam dicentem : Quare fremuerunt gentes, ei. Dopuli meditati sunt inania ? Adstilerunt. reges lerrae, et. brincipes conuenerunt. in. unum

3v undas saeculi. Die besten Zeugen haben a saeculi (V. R. W), wáhrend die fránkische extüberlieferung zzdaz saeculi bringt, was ich für eine willkütliche Korrektur halte. Dieser Fall ist mit der eben besprochene Variante Ioas der Z. 9 zu vergleichen, denn auch hier hat offensichtlich das s von saeculi Verwirrung unter den Schteibern verursacht, da 42: auch mit einem s endet.

18 Philipp. 2, 6. 18/19 Philipp. 2, 7. 21/22 cf. Ionas r, 5. 1o. Ionas r, 35. 29/28 cf. Ioh. 5, 13. 30 ad nauem| cf. Ionas r, 5. nauem] cf. Matth. 8, 235; 9, 1 ; etc.

26 cf. 32/33 in

ecclesiae suae... in nauem] cf. setm. XX,

lin. 532; XXI, linn. 52/353 ; 15, linn. 24/25. 34 cf. Ioh. 13, 27; setm. XIX, linn. 60/6r (XXVII, linn. 43 et 95 ; XXIX, lin. 51). 38/40 Ps. 2, 1-2.

17 ptoptiae] in zzarg. add. W' deitatis] diuinitatis P7 18 et post] et ozz. W, non rapinam arbitratus est esse se aequalem deo, sed semetipsum exinaniuit formam serui accipiens a4. $ C Pa 19dyabolum W/Pf ^ 20 se] sic $ fugit] aufugit 5 C Pa, qui ipsum oz. 22 ubique] quod az. R se ipsum J O fugiat] W' Pf J O, sic aufugit 5, faciat re/igui, non esse add. C Pa 23 sicut] ut $ C Pa speciae 5, speciem WW Pf Pb, ac add. W' 24 aufugetet I7 Pb .$ C Pa ed. seruitutis nostrae Zransp. 5 26 inquid J ioppem] I 2 manus Df, iopem V 1^ zanus, iopen 5 Pa, ioppen R. W Pb C, ioppén O, ioppé J 21 discensum] serzpsz baesitans, descensum W, discensor 14 R, descensor R 22 zzanus

Pf J 19, descensorem J 29 cezerique cu ed. 30 descenderat W' J O $ 31 in hunc] in ozz. Pf J, hunc in zransp. 33 autem sibi uult zrazsp. Pa 34 dyabolus W' Pf, diabolum PP, quod praeit. S 35 influctus O 96 actorem .$ peterent] terentut ( 2?) Pb 37 ad quitem] a quiete C Pa undas] conicio, unda V7 R. WW, undam franc. (cf. comment.) 39 adstiterunt] V/ 1? z;anas R,, astite-

runt reliqui

SERMO XXXVII, 2-4 213 4o aduersus dominum et aduersus Christum eius. Et quia sors Ionam proditura non defuit, implet super Christum Dauiticam prophetiam, quae dicit : Et super uestimentum meum miserunt sortem.

3. Quod autem Ionas auctor suae demersionis existit, cum 4; dicit : T'ollite me, et müttite me in mare, uoluntariam domini

indicat passionem. Nam quare sibi illi sustinent hoc iuberi, qui sibi in periculo tali in sponte poterant subuenire ? Quando enim multorum salus petit unius mortem, mors in intereuntis arbitrio collocatur, quia et moriturum retardare potest ad 5o mortem uoluntas, et periclitantis moras periculum praeuenire. Sed hic ubi totum domini geritur in figura, expectatur morien-

295

tis auctoritas, ut mori non sit necessitas, sed potestas. Audi

dominum dicentem : Potestatem habeo bonendi animam meam, el potestatem habeo sumendi eam : nemo tollit eam a me. Quo5; modo ? Quia Christus, etsi emisit spiritum, non dimisit, quia qui omnium in sua manu recipit et tenet animas, ipse animam suam quemadmodum possit perdere non uidetur. Audi prophetam dicentem : Anima mea in manibus iuis semper. Et alibi : Iz manus tuas commendo spiritum meum. 6» 4, Sed quid plura ? Currit, occurrit, adest belua de profundo

45 dixit ist eine wahrscheinlich ursprüngliche Lesatt, obwohl Ziciz besser zum Kontext passt. Das Perfekt Zix// hat in Pf anscheinend die Umwandlung von exzszi£ zu exfifi! im vorhergehenden Kontext verursacht. 49 collocatur. W' bringt son locatur. Diese anscheinend unwichtige Variante vetdient eine besondere Aufmerksamkeit, denn sie kónnte ein Symptom der Orthographie der Vorlage des Kodex I sein. In der genannten Vorlage stand wahrscheinlich con/ocatur, ohne Assimilation. Das kónnte ein Zeichen des hohen Alters dieser Vorlage sein ; sie wat vermutlich eine alte karolingische Handschrift. Das ist für die Bewertung der spáteren Hs. W' wichtig. 54 7ollit. Die Lesatt 7o//e7, die sich nur auf einige Zeugen der fránkischen Tradition stützt, kann ursprünglich sein, d.h. /0/// ist sehr wohl móglich als eine dekadente Form von Zo//ez. T'o/le? hat ausserdem einige patristische Schriftzitate für Sich, ich musste aber den glaubwürdigsten Zeugen der Chrysologus-Textüber-

lieferung folgen ; vgl. aber Sermo XL, Z. 49. 42/43 Ps. 21, 19. 45 Ionas r, 12. 52 ... sed potestas] cf. serm. LX, lin. 108. 53/954 Ioh. 10, 17-18. 55 Matth. 27, 50. 58 Ps. 118, 109. 59 Ps. 20, 6. 60 belua] cf. Ionas 2, r. 41 defluit 5 44 ionás O dimetsionis Pf existit] extitit PA — 43 dixit V7 I& manus Pf fortasse recte (cf. comment.) 44 in sponte] ozz. codd. praeterquam V 48 multorum salus] salus vnius (vnius Z2.) multorum W^ in intereuntis] in ozz. RW. 49 collocatur] non locatur W/ (cf. comzment.) 50 pereclitantis / O motas] in mors ezzend. Lat., ex quo ed., contra auctoritatem omnium codd. 51 ubi ozz. V. geritur domini /ransp. S figuram franc. (cf. lin. 100) LE tollet

55 quia] qua add. sup. Jin. 2* manus R. J O.$ € Pa (ef. comment.) 58 animam R 1? zzanus et si Christus Zransp. W' Pb O Pa add. R. tuis] meis W 5 60 occurrit] accurrit Df

etsi R W Pf mea] sup. Jin.

214

SERMO XXXVII, 4-5

totum dominicae resurrectionis impletura et proditura, immo conceptura et paritura mysterium ; adest belua, adest imago horrida et crudelis inferni, quae dum fertur auidis faucibus in prophetam, uigorem sui sensit et degustauit auctoris. Incurrit 65 namque ieiuna deuorando, sed domicilium cordis sui tremens ad superni hospitis aptat et praeparat mansionem, ut ipsa quae fuerat tota causa discriminis, ipsa fieret necessariae nauigationis inaudita uectura, uectorem suum seruans et post triduum referens ad superna ; et hoc daret gentibus, quod 7o abstulerat a Iudaeis, quibus signum quaerentibus solum dandum esse signum dominus hoc decernit, per quod scirent gloriam, quam in Christo sperauerunt totam esse gentibus conferendam. Generatio, inquit, nequam. signum quaerit, el signum non dabitur illi, nisi signum Ionae. Sicut enim Ionas fuit in Nin75 new, ita. erit. generationz isti. Quia Iudaica perfidia fluctuante inferni Christus demersus est in profundum, et triduano cursu tota tartari occulta percurrens et Iudaicae crudelitatis et maiestatis suae ac peremptae mortis dedit indicium, cum resurgeret. 8o

9. Merito ergo surgent Ninneuitae in iudicio, et condemnabunt illam generationem, quia illius unius prophetae naufragi, aduenae ignoti, praeconio corriguntur. Isti post uirtutes tantas, mirabilia tanta, cum toto resurrectionis corusco, ad fidem

85

non ueniunt, ad poenitentiam non mouentur. Ipsum namque resurrectionis signum non credunt, sed gestiunt infamare,

93/45 Luc. 11, 29-30.

80/82 cf. Luc. 11, 32.

61 inmo /, ymo V7 62 adest 29] id est ymago W/ PfO $,hymago J 63 horridi $ hauidis I 64 uigoti l/ 19 zzanus sentit et degustat PP 65 ieiuna] 9 C Pa, ieiunium ce/eri. — deuorandum P7 J O .$ C Pa domicilium] intta praezit. $ C Pa 66 ad superni] ad oz. W/ 6* necessariae] l/ 29 zzanus S €d., necessatia reliqui 68 nauigationi P5 In audita J, qui cum O .$ bic nouam periodum inchoat, bos! nauigationis scJ. inferpungendo uectura] vectum I, uictoria Pb 69 ethoc]uthoc 7 *vO0aludaeis]aow.W' ^ *0[v1 esse dandum P5 C *1 decernit] discernit J O .$, discerneret Pb quod] quos Pf C, quo J 1? zzanus *2spreuerant] Pf Pb J O S 29 zzanus sup. ras., sperauerant ce£erz totum O conferandam .$ 19 z;anus 93 inquit] in e z/. //z. quid O 74 illi] ei I C Ionae] prophete ag. J O enim] ozz. W/ fuitlonas Zransp. W ^ fuitom.R Ninneui] V, nineue R, niniue Pf PP J O, ventre ceti W^, uentre caeti tribus diebus et tribus noctibus .$ C Pa *" oculta W — $8 inditium dedit zrausp. O 99 resutgetet] V/ R, resurrexit C Pa, resurgit cezerz 80 merito 4544? condemnabunt opm. franc. 80/81 merito que generationem] Viri niniuite surgent in iudicio cum generatione ista et condempnabunt eam, quia penitentiam egerunt in predicatione ione P5

80 Ninneuitae] R, nineuitae l/ 1? zzanzs, ninniuitae 1/ 29 "anus, nini-

uite 7 . $S1illam] eam W/ 1o gunt et bic nouam periodum incipiunt quam),qua Pf illius] illi 7 gio aduenae V/, naufragia aduene 82 cottigitut O 83 toto] tanto

Illa generatio O .$ C Pa, qui ante illam inferpunquia] nequam O .$ C Pa (illa generatio ne81/82 naufragi aduenae] I J O .$ C Pa, naufraR, naufragia duene Pf sir, nauftagantis et PP Pf — coruscho 5$, chorusco J O Pa

SERMO XXXVII, 5

215

dum pretio militum claudunt oculos, corda corrumpunt, quod scierant, quod uiderant ut tacerent ; redimentes mendacium, ut abstollerent ueritatem ; facinus suum in Christi retorsere

discipulos cum

dicunt

: Dzscipuli illus wenerunt,

et furati

9o Stnt. Exras, Iudaee : hoc discipulus non tulerat, sed magister ;

et ipse se furatus est, qui uidebatur occisus. Sed miror quod Iudaeus Christum requirit, quem inter duos latrones feraliter conlocarat. Committit male, custodit impie, iniquius quaerit. Iudaee, Christus perire non potest, sed tu eum tibi tuo scelere 95 perdidisti. Veniet, ueniet in iudicium regina Austri, et eo te

IO o

ipso, quod furatus putabatur, iudice condemnabit. Quia illa uenit ab extremo terrae audire sapientiam Salomonis, et tu ad te uenientem sapientiam dei infelicissimus occidisti. Ninniuitae crediturarum gentium, regina Austri ecclesiae tunc prouisa est in figura. Beati sumus, fratres, quia quod praecessit in typo, quod promissum est in figura, nos specie, ueritate ueneramur, cernimus et habemus. 89/90 Matth. 28, 13. 92 cf. Matth. 27, 38 ; Marc. 15, 27 ; Luc. 23, 33. IZBC ELE, 3T. 98 sapientiam dei] cf. 1 Cor. 1, 24.30.

95 cf.

86 corrumpunt corda Zransp. 5 aique add. deletque et 8? scierant] serant J 88 Christo Pf 19 PP retotsete] retorquent 5 C Pa 89 illius] eius C futati sunt] eum add. ozznes codd. praeter V. R. 90 iudeae / discipulus non tulerat] discipulus non tulerant sc V/ 1? zzanus, discipuli non tulerant l/ 29 zanus 91 miror] mirum W/ 92 feraliter] tam praeit. Pb 93 impiae / iniquius] iniquus V/ 1 zzanus R. V Pf,iinique O, quius P£ 94iudeae J/ — tibieum /ransp. W tibijibiJO 95 in iudicium] ad iudicium Paz 95/96 te ipsum franc. (teipsum PZ) 96 quod] quo i, JO C Pa, qui PP .$ iudice] add. i» zarg. W" 98 ninniuitae] /, ninneuite R, niniuitae reliqui 99 ctediturarum] cteditarum 100 £&ptouisa] promissa P2 seribunt omnes codd. praeterquam Pb et cum eo ed. beati sumus] beatissimus l/ 1? zzanus — tipo W' — 101 guram J O $ C Pa uetitatem Pf O C Pa speciei P2 nos] nunc P2 O, non Pf J .$ C Pa

SERMO XXXVIII

PL

DE EVANGELIO VBI AIT : SI QVIS TE PERCVSSERIT IN DEXTRAM MAXILLAM, PRAEBE ILLI ET ALTERAM 1. Quanta vA

To

sit caelestis

philosophiae

magnitudo,

quanta

uirtus militiae christianae, hodie docuit dominus sic dicendo :

Si quis le percusserit in dexteram maxillam tuam, praebe illa et alteram. Hoc putat arduum, qui praemia patientiae quanta sint nescit. Putasne potest iste uulneribus inuenire uictoriam, qui nec ictu palmae adquirere uult coronam ? Potest iste morte inquirere gloriam, cui pro honore diuino humana grauis uidetur iniuria ? Homo,

non praeceptis talibus infan-

tiae tuae rudimenta componunt ? Palmae paruulorum sunt uerbera, non uirorum. Hinc est quod leuibus mandatis pueritia christiana animatur, ut ad grauia toto iam robore euangelica I vA

20

iuuentus accedat ; ut hoc laboribus, poenis, morte se gaudeat

obtinere, quod per infantiam paruis iniuriis adquirere non ualebat. Vt autem dura non esse quae praecepta sunt adprobentur, mandatorum series ipsa replicetur : Audistis quia dictum est antiquis : oculum pro oculo et dentem ro dente. Ego autem dico uobis : si quis te percusserit in dexteram maxillam,

14 christiana. Diese Lesart ist nur von O vertreten, sie befriedigt aber mehr als die Variante Christi (pueritia Christi) Hier ist zu bemerken, dass vielleicht die ersten Buchstaben des folgenden Wortes (amizma:ur) die Schreiber verwirrt haben : chrisziana animatwr. Hingegen kónnte pueritia Christi als gute Lesart bettachtet werden, wenn der Ausdruck einen allgemeinen Sinn besitzen kann und dasselbe ist wie puerizia christiana. 4 Quanta... magnitudo] cf. initium serm. extrauag. III (et CXLI). Matth. 5, 39. 18/23 Matth. 5, 38-41 (cf. 5, 21. 27. 55 : antiquis).

6/7

Codd. : V R W, Pf Pb J O.$ C Pa

Inscriptio : de euangelio] euangelii J percusserit] percutit J dextram 17 Df, dexteram cezeri in dextera maxilla .$ praebi I7 1o illi] ei O et ozz. Pf altera V —— Sermo de euangelio ubi ait] De eo quod dicit C Pa praebe et reliqua] et cetera C Pa 4 phylosophie P 5 C Pa, philosophye V B uirtus] mer Pb ;/a 5 malitiae V7 1o 6 in dexteram] sup. Zin. O S putas ne W' Pa 9 uult acquirere Zransp. Pf, qui uu add. et exp. iste] ipse / O.$ C Pa 10 inquirete Df — gloriam inquirere ;ransp. W^ 11 non] nonne W/ Pb ed., num Pa, nunc C, in $ 12 componit O 5 Pa, componuntur W' P5 J ed. 13 leuibus] V. RJ, locutus Pf, lacteis O, locus cezeri 13 pueticiae mandatis locus /ransp. 20 pueficiae mandatis eZiazz S 14 christiana] O, christiani P5, Christi re/iqui (ef. comment.) tubore Pf ^ 15 se om. W 16 optinere Pf J O 1? ut autem] per infantiam add. franc. dura non ozz. Pb, qui boc loto spatium uacuum babet 18 ipsa oz. C Pa 19 et dentem, V R, ceferi ozz. et 20 siquis J O .$

597

SERMO XXXVIII, 1-2

21s

praebe illi et alteram. Et qui uult tecum iudicio contendere. et tunicam tuam tollere, remitte illi et ballium. Et qui te angariauerit mille bassus, uade cum illo et alia duo. 2. Audistis quia diclum est antiquis. Quibus antiquis? 2; Vtique Iudaeis, quos antiquos plus malitia fecerat, quam uetustas ; quos furor uindictae cupidos sic tenebat, ut pro oculo caput, pro dente animam postularent. Hinc est quod eos lex ad uindictae uicissitudinem refrenabat, ut qui ueniam culpae sapere non ualebant, uel modum saperent ultionis ; et 3o tantum uindictae exigerent, quantum laesionis intulerat uis furentis. Sed hoc antiquis; nobis autem per gratiam iam nouatis quid imperet bonitas audiamus : Ego autem dico uobis. Quibus ? Vtique christianis : «omn resistere malo. Sic cum dicit, uult nos uitia non repensare uitiis, sed superare 535 uirtutibus, et in ipsis scintillis adhuc extinguere iram, quae si peruenerit ad totum furoris incendium, sine sanguine non sedatur. Ira uincitur lenitate, mansuetudine extinguitur furor, malitia bonitate palpatur, crudelitas bonitate prosternitur, inpatientiam patientia punit, contentio superatur iniuriis, 4oSsuperbiam humilitas sternit. Ergo, fratres, qui uult uitia uincere, pietatis arma teneat, non furoris. Et quamuis possit lucere sapienti, quid sit quod instituuntur iniuriis primordia christiana, tamen, quia non intellegit esse hoc uirtutis, esse hoc bonitatis culmen, pietatis esse hoc fastigium, hoc esse 45 diuinae philosophiae, non humanae, «om vesistere malo, sed wincere in bono malum, maledicenti benedicere, percutienti iterum percutiendi licentiam non negare, tollenti tunicam dimittere pallium, et rapienti praedam facere largitatem,

39 iniuriis. Contentio superatur iniuriis: indem man die zmiuriae geduldig ertrágt. Es ist also nicht notwendig den Text zu àndern, wie es O und ed. (eZ. hat bJandigiis anstatt Zniuriis*) machen. 24 Matth. 5, 38 (apud Jür1cHzER, I, 26, deest anZiquis). 32/33 Matth. 5, 39. non ftesistere malo] Matth. 5, 39. 45/46 sed... malum] cf. Rom. 12, 21. maledicenti benedicere] cf. Luc. 6, 28 ; I Cot. 4, 12.

45 46

21/22 et tunicam tuam tollere ozz. V' J 22 remitte] dimitte Df 1o 25 fecerat] faciebat V 29 postularet V R. 29 modum] modos Pf, oz. C Pa 31furentis] vutentis VW 10, ferientis O 32 nouatis] uocatis P/ —— 32 impleret P£ 33 christianis] Quid ? «47. 9 C Pa non tesistete] uos praeit. Pf, nos praemit. Pb 34 cum dicit] condicit P nos ozz. W. repensate] recompensate .$ 35 sintilis I/ R. Pf J seu codd. zaioris aucoritatis ad huc / O 38 palpatut] calcatut

39 inpatientiam] inpacientia V/, in pacientiam J, in patientiam 5 Jioc dp punitur Pf iniuriis] silentio O (cf. cozzzzent.) 40 sternit] prosternit 7 43 hoc esse /razsp. Pf ^ uirtutis] summam adZ. C Pa 42 instituunt R. 19 Pf 46 maledicentem P5 — 47 45 phylosophie $ C Pa, phylosophye P£, phye W' tapientis W 48 pallium] et praezit. W Pa non negate licenciam /rausp. W' Pf 1o Pb 19 zanus ] S C Pa largitatem] largiorem .$

218

SERMO XXXVIII, 2-4

angarianti mille passus addere suam ad alia duo milia seruiso tutem,

ut uincat necessitatem

uoluntas,

impietatem

pietas,

et hoc sit pietatis uirtus, quod imperat uis cogentis ; — ergo quamuis ista doceant, quare miles Christi ad uirtutem roboretur iniuriis, tamen, ut plus pateant, plus quaeramus ; qua ex causa sint praecepta, altius inquiramus. 5;

9. Fratres, ubi se peccatorum

morbus,

uitiorum,

sceleris,

impietatis frenesis mentibus infudit humanis, et quicquid erat scientiae, sensus et rationis extinxit furore uesano,

fecit per

orbem diffusas gentes deum fugere, sequi daemones et creaturas colere, contempnere

creatorem,

desiderare uitia, horrere

6o uirtutes, agi gladiis, uulneribus ruere, uiuos mortibus deperire. Vnde sanari aliter homines non ualebant, nisi caelestis medici

armati pietate tota et patientia mitterentur, qui sic laborantium frenesi paterentur iniurias, maledicta portarent, sustinerent uerbera, uulneribus scinderentur, donec eos ad sobrieta65 tem sensus, ad sinceritatem spiritus, ad mentium reducerent sanitatem, ac sic deum quaerere, fugare daemones, languores sentire, sapere sanitates, abicere uitia, capere uirtutes, declinare uulnera, horrere sanguinem, recusare mortem, uitam reducere.

70

4 Et si uultis, ut quod diximus plenius innotescat, carnalium medicorum loquamur exempla. Nonne quotiens saeuum hominem

colerum flammarit incendium,

et dominante

febre

92 colerum ist Genitiv in dert Mehrzahl. Keine der kollationietten Handschriften hat es mit c2-.

50 necessitas — uoluntas] cf. serm. XLI, lin. 36 s. 49 angatiati R. J O, angatienti C Pa 50 necessitatem uoluntas uincat Zransp. 5 1o 51/69 ergo quamuis zs4q4e uitam reducere oz. Pb 52/53 robotetur ad uirtutem fransp. Pf — 53 ut plus pateant] seris, ut plus pateat J 5 forzasse rectius, ut putent V;utpateat R P£O C Pa, ut patet W/ — plus quaetamus] plusquam C Pa, oz. JO AY 65se|siPf,om.W ^ motbus]motibus W'/Pf sceleris] scelus J O 5 C Pa 55/56 uitiorum sceleris z:24e infudit humanis ozz. W/ ^ 56 frenesis] ferre nescis Pf infudit] se praezzzz. 5 57/58 per orbem] pet oz. codd. praeter O et 29 zanus ualderecens V — 88 sequi] -e- ex corr. secundae zanus ] 60 agit V/ R. Pf 19 zzanus ruere uulneribus /razs?. W' ^ uiuos] uiuis V/ R. Pf, nouis O mottibus ex corr. prizae manus V. 61 undae / aliter] O eZ., taliter ceferz, nescio an iure caelestes O C Pa medicus R 19 zzanus 62 et patientia] et ozz. .$ mitterentur] munirentur .$, niterentur eZ. 62/63 qui sic laborantium] O eZ., Quis

hic labor tantus ? V R, Quis hic laborat ? W^ quid si labor tantus Pf, qui sic latantis J 5 C Pa 63 frenesi] frenesim (ue/ frenesin) R, cuius 29 manus sup. lin. ut praemit. ; frenetici $ C Pa sc]. laborantis frenetici) pateretur Pf ^ 64eos]eum J I? manus $ C Pa (freneticum saubintelligunt bii codd.) 66 langores .$ sentire] ita codd., excepto uno W', qui babet sustinete 69 reducere] desiderare perficerent J O, facerent amarte caelestem 5 C Pa *0utom.W innotescat] elucescat P5 72 colerum] V R W Pf O, colereum J, colericum P2, colerae .$ C Pa (ef. comment.) flammatet V/ RW, lammauit J, inflammarit Pf Pb C Pa dominantem R

308

SERMO XXXVIII, 4-5 uesanum deperit,

reddiderit feritas

aegrotantem,

accedit,

recedit

219

turbatur humanitas,

sensus, et ne

mens multis,

7; moriente homine furor uiuit ? Hinc est quod frendit dentibus, parentes laniat, scindit proximos, caedit pugno, morsu agit, atque afficit obsequentes. Tunc medicus ad uirtutis laudem, ad artis gloriam, ad famae cumulum, armatur patientia, tolerantiam sumit, iniurias despicit, morsus sustinet, fert

8o labores, et non leues poenas patitur, ut a poena liberet laborantem ; fouet oleo, insistit curis, erogat medicinam, certus quod mercedem honoris obsequiis repenset aegrotus, dum receperit sanitatem. 9. Rogo, quae maior frenesis, quae grauior uis furoris, quae $8; par dementia sancti hominis percutere maxillam, mansueti fratris faciem uerberare, placidi uultus gratiam tristi liuore perfundere, nudare hominem solo quo tegitur uestimento, et ob uilem praedam nil deo, nil homini, nil naturae relinquere, nil pudori; angariare hominem suis actibus occupatum, et 9o alienam

poenam

suum

solatium

computare ? Ergo, fratres,

si talia perpetrantes grauissima frenesi laborare cognouimus, oboediamus

Christo,

et furentum

fratrum

morsus,

uerbera, 309

onera, tota pietatis uirtute portemus, ut et fratres nostros liberemus a poena, et nos aeternum patientiae praemium 95 consequamur ; nec dedignemur hoc accipere a conseruis, quod dominus a seruis et pro seruis dignanter accepit, palmis faciem non negauit, tollenti tunicam et pallium dimisit et corpus; angariantem se ad laborem gratus, libens est secutus ad mortem. Ergo, fratres, si dignum dominus pati duxit, pati seruum 1oo quomodo uidetur indignum ? Erramus, erramus, fratres : qui non facit quod iussit dominus, gratis sperat dominus quod promisit.

96 palmis] cf. Matth. 26, 67 et parall. ; Ioh. 18, 22 ; 19, 3. 19, 25; Matth 27, 35 et parall.

97 tunicam] cf. Ioh.

74 accidit V/ — 75 morientis hominis franc. frendet W Pf Pb $ 76 proximos scindit /rausp. Pf ^ «9 adficit J wmicus —— *9 tollerantiam RJ 19 zanus O iniuriis / —— morsus] -sus ex emend. primae manus V, morsos R. I zanus 85 pat 80 nonoz.W' ^ S4furoris] est add. Pf O sustinet] et a27. J O homines R. 72 sancti] sicut P^ dementia] P2 O .$ C Pa, pats dementiae re//qui 87 tegitur uestimento] tetigit uestimentum Pf ^ 8$ ob uilem] obuilem 2uanus 89 angariari I7 $8/89 nil... nil... nil... nil] nichil W conszanzer J, ob ouilem R 92/93 oneta uerbera Zransp. R. ocupatum W/ — 92furentium Df Pb $ C Pa 93 dedignetur Pf J O .$ C Pe, seruusadd. J C — 9? corpus] 93 nosttos ozz. Pb gratus] ozz. Pb 98 angatiantes J O $5 C Pa quod plus est J O 5 C Pa, om. Pb sequutus.$ . 100 quomodo rep. V in transitu ad al. lin., bis C Pa, et add. ] O $ erramus fratres erramus ettamus erramus] sezze] Zantum Pf Pb eliam in R. quod] quae W P2 J O $ C Pa 101 gratis] frustra O fransp. S

SERMO XXXIX SERMO DE EVANGELIO VBI AIT : QVIS VESTRVM HABENS AMICVM ET IBIT AD ILLVM MEDIA NOCTE 1. Per se semper sibi diuina sufficiunt, sed ob hoc hominibus ; humanis frequenter insinuantur exemplis, quia caelestis prouidentia non quid ipsa dicere, sed quid auditor capere possit adtendit. Sic fons per tenues uenarum primitus erumpit meatus, atque angustis sensim serpit in riuulis, donec digno successu in totam se fluuiorum latitudinem prorumpat et 1o ualenter effundat. Et ut uobis de nobis loquar, nato paruulo mox coaeuum praeparat sucum natura, escam commutat in potum, et stupentes adhuc fauces torpentesque internorum meatus, ad usum solidioris cibi longa lactis infusione componit. Sic nos dominus ad capienda diuina uernaculis erigit 15 et informat exemplis, dicendo : Qwss uestrum habebit amicum,

et abit ad illum media nocte, et dicet 4llà : Amice, commoda mhi ires panes, quia amicus meus uenit de uia ad me, et non habeo

quod ponam ante illum. Et ille deintus respondeat : Noli mihi molestus esse, quia iam ostium clausum est, et bueri mei mecum 20 Sunt in. cubili ; non possum surgere et dare tibi. Dico uobis : si

15/22 Luc. 11, 5-8.

Codd. : V R W, Pf Pb J O.$ C Pa

Inscriptio : usque abi ait ozz. C Pa 2 de euangelio] euangelii .$ ait] dominus. jraemit. Pf ^^ westrum oz. $ 3 habens] habebit Pf C Pa, habet J O et ozz. WW Pb, cui semper tituli desunt, praemittit bic fragmentum euangelicum explicandum : Quis uestrum habebit amicum, et ibit ad illum media nocte, et dicit illi : Amice, commoda mihi tres panes, quia amicus meus de uia uenit ad me, et non habeo quod. ponam ante illum ; et ille respondeat : Noli mihi molestus esse, quia iam ostium. meum clausum est, et pueri mei sunt in cubiculo ; non possum surgere et dare tibi. Dico uobis, si non dabit illi quia amicus eius est, propter improbitatem tamen eius. surget et dabit illi quotquot habet necessarios e7 oz. Zextum Euangelii in corpore ser7u0nis linn. 15/29 4 ob] ex ezzend. V (ab 19 manus ?) hominibus oz. Pf . 5 quia] qui W ptouidentia] prouintia O 6 quid] quod P£ 8 angustim W^ riuolis J I? z;amus, suis add. W' 8/9 digno successu oz. Pb 9 tota... latitudine Pf P£ 10 effundat] infundat PA 19 uobis] nobis codZ. ed., oz. O, de praemit. J nato paruulo] Praezzi/. sicut e? add. mater C Pa .$ 11 sucum V R et plerique codd. naturae J C Pa .$ 13 meator V/ I9 zzanus usus R 14 diuina] sp. Jin. add. 29 manus J uernaculos J 29 z;anus 15 habet Pf J $ Pa amicum] et cetera add. Pb ef om. seqq. usque ad lin. 22 (cf. ea que supra ad initium tractatus notaui) — 16adillum] ad eum C Pa, oz. W Pf J O 1* quia] quo V 19 "manus, qui 29 uenit de uia] V R, de uia uenit Zransp. ceteri 18 deintus oz. W^ TANISOSD 19 quia oz. Pf ^ iam ostium] hostium meum iam R ostium] hostium V7 R, hospicium W, hospitium J O meiozm.Pf ^ 20cubiculo R J O uobis] si perseuetauerit pulsans et add. C Pa t

PL.

SERMO XXXIX,

1-3

221

non dabit «lli surgens, quia amicus eius est, propter improbitatem lamen eius surget, et dabit illü quotquot habet necessarios. 2. O quam dare uult, qui se inquietari taliter, taliter patitur suscitari ! O quam necessitatis esse suae, quod suae potestatis 2 vA est, uult uideri! O quam pulsanti iste gestiuit occurrere, qui Sic secreti sui cubile ipsam conlocauit ad ianuam ! O quam negare noluit, qui sibi etiam neganti qualiter extorqueretur ostendit ! O quam non ad ianuam tantum dominus, sed ipsa ianua dominus fuit — Ego swm, inquit, iamua —, qui dorseruis pulsantis necessitatem solus et primus 5 o mientibus audiuit! O quam pius, quam misericors, qui quod mandatis docet, probat et informat exemplis ! Cum facis, inquit, elemosynam, noli tuba canere. Et iterum : Nesciat sinistra tua. quid faciat dextera tua. 9. 52 quis habebit amicum, et ibit ad illum media nocte. Parum 35 est quod facienti misericordiam nox uelabat, quod largitatem dantis petentis obtegebat inprobitas, nisi ad cumulum pietatis uelandae adscriberetur et somnus. Indicit in hac humanitate geminam necessitatis speciem : petentis et dormientis, ut 40 illum petere hospes, dare compellat hunc somnus, utpote quia propterea se daturum ei dicat in tempore, quod non Occurrere

45

amico,

sed recurrere

uideatur

ad somnum ; et ut

ei magis dormire liceat quam dare libeat sic petenti. Quid plura ? Ecce ubi pulsanti plus somnus quam sonus extitit suffragator. Nec otiosum reor esse quod horam petentis sic aperit, sic designat dicendo : Qwis uestrum habebit amicum, et ibit ad illum media nocte. Quasi non et prima et secunda et 29 Ioh. 16, 7. Luc3T35.5.

32/33 Matth. 6, 2.

33 Matth. 6, 5.

35 Luc. 11, 5.

46/47

21 ille /O C Pa 21/22 tamen proptet improbitatem Zransp. W' 23 uult] dare rep. 99 manus sup. lin. O taliter taliter] semel O 24/25 o quam necessitatis usque uult uideri ozz. P5

24 necessitatis] necessitutinis C, suae praeit. C Pa esse suae] esse uult 5 C Pa potestatis] R, ozz. V, pietatis re/iguj 25 est om. ] O $ C Pa( phrasis iuxta C Pa : o quam suae necessitatis [necessitudinis C] esse uult, quod suae pietatis uult uideri ! ; zux/a ] O : o quam necessitatis esse suae, quod suae pietatis uult uideri !) 26 ipse W C Pa 29 inquid sum /ragsp. O sum ozz. 5 31 audiui P, adivi eZ. 33/34 quid faciat dextera tua oz. R. 35 si quis] quis uestrum P2 .$ C habuit J O P£ amicum habuit /rausp. Pf nocte] et caetera a4Z. $ C Pa 36 facientis P» J O .$ C Pa, facientem W' 34 pietatis ozz. R 38 asctiberetur Pf Pb 5, assctiberetur W' O Pa somnia J 39 necessihec W indicit] indicat P5 .$ Pa, inducit coni. Lar. I9 zzganus 40 hospes] hostis 7 1? zzanus R. dormientis et petentis Zransp. S tatem franc. 41 quia] utpote] ut pute V/ 1? zzanus W" somnum] sumpnum( 2?) Pf 19 non quod zransp. W' Pb intempore P^ ptopter R quod PA, ozz. C Pa 43 ei ozz. O, somnum] sumpnum ( 2) Pf 19 (cf. Jin. 40) 42 ad] a V 19 zzanus sonus] W C Pa $ Lat. ed., liceat dormire zransp. W' —— 44 ubi] illi C Pa ut J 45 suffragator] W' J 29 zanus O extitit] obfuit P2 sompnus O, somnus ceerz 47/48 hora et 47 quasi] quia si V 46 habet J 5$ Pa, suffragatut reliqui tertia /ragsp. Pf

310

222

SERMO

XXXIX,

3-4

tertia hora noctis, cum se sopor blandus dormientibus primum fundit in corpora, et uisceribus diurno labore fessis dulcis ac 5o totus inlabitur, molesta et aspera sit inquietantis inprobitas. Sed hoc tempus est, quod deuotum et iuge pernoctantis demonstrat indicium. Hoc tempus est, quod inter praeteritos et futuros labores ardens animus — sed ad diuina — nil indulget corpori, nil quieti; sed antequam finiat transacti 55 diei opera, inchoat et anticipat iam futuri. Ista satis hora est efficax impetrandi, est ista perfacilis ad obtinendum. Hoc Sciens propheta ipsum tempus suae supplicationis adserit extitisse, cantando : Media nocte surgebam ad confiendum &bi. In hac hora uigilantibus semper sponsus ille caelestis 6o occurrit, qui dicit : Med?a nocte clamor factus est, et sponsus

uenat. 4. Non potuit non impetrare quod uoluit, qui ut reciperet hospitem, reficeret hospitem, totam sibi requiem denegauit. Aut quomodo sic petenti, sic pulsanti, non responderet ille, 65 qui se in hospite suscipi confitetur, cum dicit : Hospes fui et suscepistis me ? Aestimo hoc dixisse pulsantem, aut forte taliter conuenisse : Feci quod iussisti, redde quod promisisti ; tibi credidi dicenti : No/?te solliciti esse im crastinum. Vnde hesterno hospiti quod adponerem non reliqui. Si tibi ergo sic 7» habenti molestus sum, quanto mihi ille extitit molestior non

habenti ? Et tamen ego illi excusare non potui, quia tibi oboedire contendi. Plus hic iubentis quam non habentis uerecundia nunc laborat. Hospes in domo est, et tu dormis ;

60 e? rponsus ueni? ist die am besten bezeugte Lesatt. Es ist aber nicht ausgeschlossen, dass der Prototypus e/ ecce sponsus ueni? hatte. Vgl. Jür1cumm, I, S. 182 (Codex Corbeiensis ff?). 58/59 Ps. 118, 62.

60/61 Matth. 25, 6.

65/66 Matth. 25, 55.

68 Matth.

6, 34-

49 corpore Pf J O .$ C Pa 50 inquietantis ozz. Pf Pb 51 est ozz. Pf J et iuge] et oz. C Pa 52 demonstratur V. R W' — indicium] -um ex ezzend. prizae zuanus V, obsequium C Pa 53 est] add. sup. lin. (1^ zzanus ?) Pf — laboris C Pa.$ ardens] ardores C 2* zzanus Pa 5, ardoris C 19 zzanus, atduas O 18 7uanus, ardua O 25, om. Pb 53/84 animus asque sed antequam oz. franc. 53 sed oz. W 53/54 nil..nil] nichil..nichil W/ — 54 finit C Pa. transacte C Pa B3 fututae C Pa hota satis /ransp. C Pa 56 est ita perfacilis ab obtinendum ozz. T7 eg. ista est /ransp. W/ B* tempus rep. C Pa.$ 59 sponsus] ille 5raezzi. Pf — 60 et sponsus] R Pf J O Pa, insuper banc uidetur fuisse lectionem primae manus V, ecce sponsus V 29 ;zanus W Pb C (cf. comment.) 62/63 reciperet hospitem ozz. Pb .$ 63 teficeret hospitem ozz. J O 64 sic petenti ozz. C 65 cum dicit] et dicit O 66 suscepisti Pf ^ aestimo] existimo P5 J O.$ C Pa 68 unde] de a4Z. cogZ. jraeter C Pa. ufüde R 69 esterno l/ I9 zanus R. ] 19 manus — si oom..$ 69/70 habenti sic /ransp. O *0 molestior extitit Zransp. C Pa *1 excusare] me add. Pb C Pa ?3 uecundia T7 1? zanus nunc] non Pf P£ hospis P£ 19

SERMO XXXIX, 4-6

223

immo tu dormis, qui non dormis. Ego suscepi hospitem : nisi 75 dederis panem, panem hospiti tu negasti. 9. Merito sic pulsanti, petenti taliter, largitus est quotquot necessarios habuit panes. Euangelicus ille fenerator largitus est panes : quid faciunt, qui se non in cubili, sed ipso conlocant in sepulchro; qui se non somno, sed morti tradunt; quos s:: 8o gallus non commonet, lucifer non suscitat, sol ipse non reuocat et producit ad lucem ? Isti et tempus supplicandi et hospitis mercedem et ipsa diei opera perdiderunt. Contristamur, fratres, quando nos diluculo stamus ante dominum, et nobiscum nostros filios non uidemus. Ille noctis medio sic pulsauit, in 8; cuius domo hospes uenerat ; rogo : tu quare non uel diluculo

uigilas, cui es hospes in domo ? Quod ille gratiae, tu tribue uel pigritiae ; quod humanitati, tu necessitati; saltim plus somni quam tui amator inpende! Certe ut possis uigilare ad uitam, qui dormis ad mortem, quae sequuntur absculta : Et 9o ego dico, inquit : petite, et accipietis ; quaerite, e àmuensetis ; $ulsate, et aperietur uobis. Omnis enim, qui petit, accipit ; et qui quaerit, Ànmuenit ; et pulsanti aperietur. 6. Sed dicis : esto quod petere possim ; pulsare quemadmodum potero caeleste secretum ? Quemadmodum ? Iterando 95 preces, et expectando iudicium largitoris ; moras dantis patientissime suscipiendo ; quia qui, cum semel pulsauerit, indignatur mox si non fuerit auditus, iste non est petitor supplex, sed est imperiosus exactor. Audi prophetam dicentem : Exfecía

74 non dormis] cf. Ps. 120, 4. 62/65. 89/92 Luc. 11, 9-10.

82/84 conttristamur etc.] cf. serm. XLIII, linn. 98/99 Ps. 26, 14.

quotquot] quasi quot I, 76 largitus est ozz. C Pa 5$ *5 tu negasti rep. R habetadd.e£exp.Pf ^^ ** habuit necessarios 7ransp. O panes ozz. C Pa $ ille v1/48 largitus est panes] add. in zzarg. a 19 zanu W, om. euangelicus /ransp. S 1o in ipso collocant (conlocant /) ipso] in a4. ez de/. Ps *8 quid] qui .$ Pb 80 commouet V/ — 82 diei] die / v9 sepulcro P/. sepulchro Zransp. J O hos$85 domum P» J O.$ C Pa 83 dominum] deum f7zze. I8 zzanus, dei S 86 uigilias O uel ozz. Pf Pb uel non /ransp. 5 pites uenerant J O 9 C Pa hospitis R. 72 nouissimaiexpuntía — cuies] cuiest J O 5 C Pa, ciuis W, qui P^ 86 tribuae I7 86/88 quod ille gratiae 4s4g4e amator inpende oz. P» 2uanus humanitati] ille 247. C Pa .$ 87 pigtitiae] petitis V/ R Pf, perditis IW, petenti O 88 87/88 plusquam somni Zransp. necessitate P£/ ^ saltem W' C Pa inpende] , impende O 5 C Pa Lar. ed., impendit V/ R Pf, impensomnioz. | sequuntur] l7 .$ C, secuntur 89 ausculta quae sequuntur /ransp. 5 dat W 90 celeri ^ absculta] V' 19 zzanus Pf, asculta O $, ausculta V7 29 zanus ceterique 92 90/91 petite usque aperietur uobis ozz. Pf (cf. Jin. 92) dico] uobis a7. Pa aperietur] Jc add. Pf quae ante cmiserat : Petite et accipietis, quaerite et inuenietis, 94 potero que quemadmodum] «44. 2* zzanus ] in pulsate et apetietur uobis 96 qui cum] I7, cum 95 largitoris ozz. PP marg., quae 19 omiserat ob bomoeot. V R, qui cumque /, quicumque ceeri — pulsauetit] et add. C Pa . 9$ petitor 98 exauctot Pa 1? zzanus supplex non est /ransp. C Pa

224

SERMO XXXIX, 6-7

dominum,

wiriliter age, et conforietur cor tuum.

Et si iterum

10o distulerit in futurum, tu dominum tuum patienter expecta. Vbi autem quid quaerere debeas uis nosse : si diuitias, in sinu pauperis; si regnum caelorum, intra te — intra nos est regnum caelorum, dicit dominus —. ; 7. Quis sit autem amicus qui dormit, et quis est amicus qui 105 de uia uenit, et qui sunt pueri qui dormiunt, et quis est iste qui pulsat, et cur sub certo numero tres tantum postulat panes, cum petiero, quaesiero, pulsauero, et peruigil in- 312 quietator accipere meruero, uobis, amicis mei domini, non negabo. Sed dicitis mihi : ecce amicus domini tui uenit ad te ; iro ste dare, non accipere consueuit. Denique hanc sitarciam de uiatici sui copia pastor auidus expleuit, ut de nostrae paupertatis uilissima praeparatione gustaret. Nec passus est intempestae noctis me sibi aliunde petere hospitum locupletissimus quod habebat. Nec mirum, fratres; semper dare uult 115 diues, ad pauperem cum declinat. Iste illius euangelici amici semper manet in ianua ; in istius cubili ille cum pueris suis largitor euangelicus perseuerat, in cuius corde pater et filius

112/114 Nec passus es? bis quod babebat. So wie det Satz übetliefert ist, klingt er ziemlich unvetrstándlich. Manche Schreiber haben die Stelle zu verbessern versucht,

besonders derjenige des Archetypus der Hss. C Pz, von welchem die Randnote in $ abhángt. Der Passus ist dunkel, weil auch der ganze Kontext rátselhaft erscheint : Petrus deutet auf ein geschichtliches Ereignis hin — den Besuch eines Bischofs, wie es scheint —, von dem wit nichts Nàheres wissen. 102/103 Luc. 17, 21. 108/109 ... non negabo] his uerbis compara conclusionem ipsam tractatus, sed nescimus utrum Petrus accepit quod petiit et exsoluit quod promisit necne. 109 amicus] ad quemnam amicorum suorum, episcopum cette, se Petrus hic referat, ignoramus. 99 iterum ozz. Pb

W

100 dominum] deum agZ. W 101 autem] aut coz. Laz., et sidiuitias] sunt diuitiae C Pz.$,si cum diuitias dederis W 102 si regnum]

sic regnum IV, si et regnum 5$, et regnum C Pa

intra te] intrate W' J I? zzanus,

est add. C Pa $ 103 dominus] ergo non terrena, sed caelestia quaerenda sunt add. C Pa 104 quis sit] quid sit V Pf, quisit R W —— 103 uenit de uia /ransp. O 108 uobis] uos .$ meis R, qui Iit. i add. e del. mei domini Zrazsp. Pb O C 109 dicis O 79 .$ 110 sitarciam] -t- ex corr. (2ae manus ?) J,sitatchiam V 29 zzagus, sintatciam Pf, sistartiam O, psitatchiam C Pa .$ (cf. serzz. VIII, Jin. 24) 110/111 deuiatici Df, deuiaticis J (s exp.) 111 copia] capiam Pf 19, qui prigam a exp. et superscribit o 112 praeparatione] appatatione J 112/113 intempestae noctis] ex uno V, intempesta noctis R, in tempesta nocte O, intempesta nocte reliqui — 118 aliunde petere] aliud depetere WW, alium depetere Pf PP hospitum (-tum sz. ras. R) locupletissimus] V R O (O inferpungi? ost hospitum) S, hospicium locupletissimum IP, hospitium (hospicium J) locupletissimus Pf P5 J (QJ interpungit ut O), hospitem sed locupletissimus obtulit(optulit C)C Pa — I?zzanus.$ add. in "arg. : Alius liber : Petere hospitem, sed locupletissimus obtulit, quod habebat, quo concordat cum JEz; (6, 114 quod habeat W' (cf. comment.) semper] si praezzif. R 115 iste] in add. W et om. ante ianua amici] hospes adZ. J .$ 116 ianuam Pf

SERMO XXXIX, 7

225

et spiritus sanctus faciunt semper et conlocant mansionem. Quid plura ? Petere ab ipso, in ipso quaerere, per ipsum 120 pulsare me credidi; et ideo me uobis daturum non incautus promissor adserui. 118 conlocant] sibi 247. PP

J;cautus

R— 121adsetui J

119 petere] pater est

/.— 120 incautus] in cautus

SERMO XL

PL

DE EVANGELIO VBI DICIT : EGO SVM PASTOR BONVS 1. Vbi uernalis aurae tempus, ubi agni ouium coeperint partus aperire, ubi per campos, prata, uias coeperint foecun; dae greges germina copiosa dispergere, pastor bonus seponit epulas et cantus, et discursu anxio teneros quaerit, legit, colligit foetus, atque eos collo, humeris, ulnis, laetus uector

inponit, ut saluos omnes perferat, ut tutas perducat ad caulas. Sic nos, fratres, ubi Quadragesimae adridente uerno ecclesia1o sticum gregem uidemus fundere uberes partus, tractatus nostri cantus et consueti sermonis epulas seponentes, totam curam in colligendo et comportando caelesti germine anxii grauissimo labore dependimus. Sed quia agnos redditos gregi et tutos intra Christi uidemus esse iam septa, diuinos laetissimi reuocamur 313 1j ad cantus, dominici uobis cibi exultatione tota uitales copias adponentes, ut quos socios senserimus in labore, participes in gaudiis habere possimus. Et quia praefatio haec nostra et hodierna lectio pastoris boni fecit et intulit mentionem, de

*?/8 humeris... inponit] cf. Luc. 15, 5. 9 Quadragesimae etc.] hunc ergo tractatum Petrus tempore paschali habuit. 18 hodierna lectio] eadem lectio ex Ioh. ro perlecta fuerat antequam Petrus sermonem VI pronuntiauetit (cf. ibi, lin. 21 ss.).

Codd. : .4, V R W, PfPb J O Du (cf. sezm. XVIII) .$ C Pa Inscriptio : Incipit de eo quod dicit : Ego sum pastor bonus 74, Sermo petri rauennatis episcopi de eadem lectione Dz, Bonus pastor animam suam ponit pto ouibus suis C Pa dicit] ait 7 O cod. Pb, qui semper titulis caret, praemittit fractatui uerba euangelica : Dixit Iesus discipulis suis : Ego sum pastor bonus. Bonus pastor animam suam ponit pro ouibus suis 8 Vbi] Ibi P2, in quo animaduertias litteram initialezz Y opus secundae manus seu calligraphi esse ubi agni] annuos C Pa $, annus Dz, PP oz. agni coepetint 74, ceperunt IV, coepetit cezerz (V in coeperint emendatum uidetur) — 4 operiti PL prata uias] per prata per uias frame. uias] uas R coeperint] R. W PP $, coepetit re/igui foecundi W' Da C Pa $ (faecundi 5), facundi Pf PP b greges 74 I S, gregis ceferi dispergi PP 6 cantos 4A, cautus R. ? collegit 4 I7 19 ;zanus —— foetus]sup.ras.ex 29? zagu V — Sut tutas] IZ, et tutas Pf P2, ut totas4 V R C, ut totos V 29 zanus, et totos Dy JO $,ac totos Pa 9 adtidente ozz. Pb 10 uidimus C Pa tractatos 7, tractant Pf nostti] partus add. e? exp. Pf — 11 epulas] aepolas A, aepulas .$ curam] puram J4 12 anxio 24 13 dipendimus 24 redditus 1/ gregis R tutos] I7, totas V R J,totos cezeri 14 septa] septo / 19, recta Pf 1o diuinas I7 1? zzanus, diuinum J O C Pa .$ reuocamus Pf Pb 15 cantus] cunctos V R, cultus Pf P2, cuneos Du, uerbum J O C Pa $ dominici uobis cibi ozz. Pb dominici] domini Dz uobis cibi] uobis cum 74 V7, uobiscum R Dz 12 7u4H4$, nobiscum Pf 16 sensimus 4A 1? possemus Z4 1* z;anus, poscimus R 17/18 et hodierna lectio] et ex sno Db, ozz. ceteri, hodietna quoque leccio I, hodiernaque lectio Dz, hodierne lectioni J O, hodiernae lectionis C Pa .$ 18 intulit]

passionem add. e; del. W'

SERMO

XL, r-3

227

ipso qui solus bonus, solus pastor, solus pastorum pastor est, 20 tota sermonis nostri tractatus repleatur et habeatur intentio. 2. Pastor, inquit, bonus animam suam ponit fro ouibus suis. Fortem facit uis amoris, quia nil durum, nil amarum, nil graue, nil letale computat amor uerus. Quod ferrum, quae uulnera, quae poena, quae mortes amorem praeualent sepa25 rare perfectum ? Amor inpenetrabilis est lorica, respuit iacula, gladios excutit, periculis insultat, mortem ridet. Si amor est, uincit omnia. 3. Sed quaeramus utrum sit ouibus commoda mors ista pastoris, quae destituit oues, quae lupis tradit inerme pecus, 3o quae sic carum gregem ferinis morsibus derelinquit, direptioni dat, exponit morti, sicut ipsius pastoris Christi probatur ex morte. Ex quo namque posuit ipse animam suam pro ouibus suis, seque TIudaico furore permisit occidi, oues eius gentilium ueluti praedonum diripiuntur incursu, mactandae in carceri3; bus uelut latronum clauduntur antris ; a persecutoribus quasi

a saeuientibus lupis sine cessatione laniantur, ab haereticis quasi ab extraneis canibus rabido dente carpuntur. Hoc apostolorum peremptus probat chorus, hoc martyrum toto orbe fusus clamat sanguis, hoc christianorum membra data 4o bestiis, consumpta

ignibus, demersa

fluminibus

et abducta

demonstrant. Quod utique totum sicut mors pastoris intulit, ita uita potuit prohibere pastoris. Sed ideo pro te pastor amorem probat, quia cum uideat ouibus imminere discrimen, cum gregem defensare non possit, mauult mori antequam 4; mali de suis ouibus quid uideret. Sed quid facimus, quia uita

21 Ioh. 1o, 11. 22 fortem] cf. Cant. 8, 6. 24/25 separate] cf. Rom. 8, 55. 38 iterum apostolorum chorum martyresque laudat Petrus serm. CLIV (PL 52, 608 s.).

19 bonus oz. PP 20 tractatus repleatur et ozz. Pb 22 fortem] Dz O, forte ceteri faciat 4 V R Pf Du,faciet W/ nil] nichil conszanzer W" 23 letale] W Pb, laetale C Pa $, tale religu ^ amor uerus] rep. in zmarg. J manus saeculi fortasse XIV, ut buic pulchro loco consuletur 24 sepatate] superare Dz 26 gladios] gladium J Dz C Pa $, iaculum P^ excutit] extit sc 19 zzanus V^ insultat peti24 uincet A V R W Pa tidet] irridet J C 5, itrídet O Pz culis zragsp. C Pa oues rep. e£ exp. Pf — tradet JA V. R. 29 zzanus Pf 29 destituet 4 V/ R P£J O 30 sic carum] siccarum R I9 zzanus J f^ zzanus —— faetiinherme / R O JO

nis 5

dereliquit .4 .$ ^ 31 dat]etadZ.

O C Pa.$

^ 82 exquo] scripsi cum ed.,

ipse ozz. W. ex eo codd., O lamen add. quo pos! namque : ex eo namque quo posuit 33 furore iudaico /razsp. C — 34 ueluti] A, animam suam ipse Zrazsp. Dz 35 antris] in praeit. C Pa $ ^ persequentibus P uelud Da, uelut ceferi 41 de40 dimersa Pf P5, diuersa 4 probat] ptouocat I 38 perempta 7A ideo pto 42 sed] ex uro cod. A mors] mos 74 19 (cf. Jin. 63) monsttat J proba43 amorem] suum a4. C Pa te] ideo prodere W, sic homo erga C Pa mauult] ma uult J 44 defensare] A V. R W Dx», dispensare cezeri.— tur R WW.

(separat et S in transitu ad al. lin.), magis uult V, maluit P5 ^ 48 quid de suis ouibus transp. Pf ^ viderit Dz, uidere P5

228

SERMO

XL, 3-4

mori non poterat, nisi uoluisset ? Datori animae animam quis tollere potuisset nolenti ? — dicente ipso : Potestatem habeo ponendi animam meam, el potestatem habeo iterum, sumendi eam ; nemo tollit eam a me —. Ergo mori uoluit, qui se cum 5o mori non posset, permisit occidi. Quaeramus ergo huius quae uis, quae ratio sit amoris, quae huius causa mortis, quae huius sit utilitas passionis. 4. Est plane uis certa, uera ratio, causa lucens, utilitas tanti

sanguinis peraperta. Namque pastoris una ex morte uirtus 55 emicuit singularis : pastor pro ouibus morti, quae ouibus imminebat, occurrit, ut auctorem mortis diabolum nouo ordine

captus caperet, uinctus uinciret, puniret occisus ; et ouibus moriendo uiam uincendae mortis aperiret. Nam et diabolus, dum in hominem tendit, prosiliuit in deum ; dum in reum

6o saeuit, incurrit in iudicem ; inuenit supplicium, dum ingerit poenam ; ipse accipit, dum dat ipse sententiam ; et uiuens 314 mortalium pastu mors moritur, dum deuorat uitam ; absorbere reos iussa mors sorbetur, innocentiae dum deglutit auctorem ; et perit mors ipsa, quae perdebat omnes, dum omnium 65 perimere uult salutem. Ergo tali forma praecessit oues pastor, pastor ab ouibus non recessit ; nec illas dedit lupis, sed tradidit lupos illis, quibus donauit suos elidere sic praedones, ut occisae uiuerent, laniatae resurgerent, sanguine suo tinctae fulgerent regali purpura, niueo uellere perlucerent. Sic bonus pastor 7o pro ouibus cum posuit animam, non amisit ; et oues tenuit 61 7pse accipit, dum dat ipse sententiam.

Das zweite ipse ist nur von

einet

Handschrift bezeugt, nàámlich von 44. Diesem ehrwürdigen Zeugen ist hiet, wie

an anderen Stellen zu folgen. Ausserdem gibt das zweite /p:& dem Satze eine chiastische, zum Geschmack des Chrysologus sehr passende Struktur. 47/49 Ioh. 10, 17-18 ; totum contextum compara cum serm. XXXVII,

3 et serm.

extrauag. XII, r. 58/89 cf. setm. LXXIV (PL 52, 410 A) : in teos Zendens incurrit in iudicem, ... saeuiens in homines prosiliuit in deuz. 61/65 simillima dixit auctor sermone extrauag. XIII (ILos serzzoties, p. 487 s., linn. 112/115). 62 mors motitur] mors morte moritur : sermm. LVII, lin. 104 ; LVIII, lin. 88. 46 poterat] potuit PA ^ uoluisse J 19 zzagus 4* potuisse J 1* zzagus, posset Dz 48 habeo 29] ozz. O .$ iterum ozz. Du 49 tollit IW. Pf J O C Pa 5$ (cf. serzz. XXXVII, ad lin. 54) 50 posset P? Pa 93 uis certa] uis certam 74, uis certa A 29 manus W Pf Pb J O C Pa $, uiscera R, uisceribus Dz, uis cata V^ ueta] plenaDf ^ Bv capetet captus /ransp. Pf 29 sanus uictus VR JC. uinciret] seripsi iuxta Du, ceterum omnes reliqui codd. atque ed. babet uincetet ouibus] pto

jraemit. Du O 58 uincendi mortem J O, uindendi mortis 5 59 tendit] tetendit J O C Pa S 60/61 ingerit poenam] accipit(exp.)penam ingerit P/ — 61 ponam ;4 accepit 74 dat ipse] ipse ex so/o 7A (ef. comment.) 62 absorbete] ex zie, absotbens W C Pa, absorbendo D», absoluere cezeri

63 iussa] ex zno ;À mors] mos 44 Io, ut lin. 41 sotbetur] scrzpsi cuz C Pa, absorbetur W e., cogitur J O S, soluitur ceZeri ^ innocentia W^ simul a4. Pa 65 tali forma] talis fama 44 66/6$ tradidit lupos oz. .A 67 donabit Pf J, donabat C Pa sic] sed P^ 69 pastor ozz. J| — $0 cum posuit] composuit O

SERMO

eI

4-5

2209

taliter, non reliquit ; nec destituit oues taliter, sed mutauit,

quas per mortales campos, per iter mortis, uitalia uocauit et perduxit ad pascua. 9. Sed dicit aliquis : quando haec erunt ? Ecce interim 75 oues, id est apostoli, prophetae, martyres et confessores iacent sepulti, discerpti toto sparguntur in orbe, inuoluti sanguine tetris clauduntur sepulchris. Et quis dubitat quod resurgant, uiuant, regnent occisi martyres, quando Christus illis resurrexit, uiuit, regnat occisus ? Audi uocem pastoris huius 8o Oues meae uocem meam audiunt, el sequuntur me. Necesse est,

ut quae sunt ad mortem secutae, sequantur ad uitam ; quae ad contumeliam comitatae sunt, comitentur ad honorem ; et

sint participes gloriae, quae passionis participes extiterunt. Vbi ero, inquit, ego, ?b? erit et maunaster meus. Vbi? Vtique 8; super caelos, ubi Christus ad dexteram dei sedens. Homo, non te turbet fides, spes te longior non fatiget, quia certa tibi res est, quae in ipso tibi rerum reposita seruatur auctore. Mortui, inquit, estzs, et wita. uestra abscondata est in. Christo ;

cum apparuerit Christus, uita uestra, tunc et uos cum 4llo appare9o bitis in gloria. Laborans messor, quod in semine non uidet, uidebit in messe ; et quod in sulco deflet, gaudebit in fructu. 80 Ioh. 1o, 27.

251.

84 Ioh. 12, 26.

88/90 Col. 5, 35-4.

$85 Christus ad dexteram dei sedens] cf. Col.

90 laborans messot etc.] cf. Ps. 125, 5-6.

7i mutauit] multiplicauit Dz O 72 per] pto 74 43 pascuam 74 44 intetim] iterum 74 $5 et confessores] et oz;. W Pf Pb O Du C Pa iacent] f7anc., tacent d ?2R W *96discepti V 1o ?. totum l/ R, toti W .. in otbe] in otbem V R W,in oz. Pf Pb ** thetris 4A sepulchris] in praezziz. W C Pa resurgunt 7A, resurgent ( 2) ex ezzend. V^ 48 resurrexit] surrexit J 99 uiuit] et 224. C Pa audi uocem pastoris huius ozz. C Pa, qui inquit add. pos? oues in seq. 80 audient V R necesse est] enim a4. C Pa .$ 81 secute ad mottem Zransp. Pb $2 comitentur] comitantur.f,commitentur l/ —— 83 passionum franc. 84 eto] sum ( 2) V 1? zanus, uero R. W 18 manus, exgo Du 85 ubi Christus] ibi Christus Pf J, ubi est Christus P2 C Pa sedet W/ Dz O S ad dei 86 spes te] te oz. Pf — 89 seruatur] teseruatur Df sedet dextetam Zransp. .$ 89 cum] autem ad. P5 88 in Christo] cum Christo Dz O 5$, in deo adZ. O .$ Christus ozz. Du cum illo ozz. A 91 uidebit] non praezziz. C — quod

in sulco] qui in sulco cos. ILaz.

fructo 44

2CEI MONITVM Codicibus solemniter a nobis adhibitis accedit huic et sermoni XLVI fragmentum Liciense (Lzzz), quod cum alio fragmento textum sermonum LIV, LVII atque LVIII continenti et hodie in Salisburgo assetuato reliquia est Collectionis Felicianae mediante saeculo IX in monasterio Laureshamensi descriptae. Fragmenta Laureshamensia, quamquam parua sint, multum referunt : sunt enim testimonia omnium antiquiora Collectionis Felicianae et atchetypum codicis U7 repraesentant, nisi ipsum constituant. De quibus fusius in prolegomenis huius editionis. Sermone XLI fragmentum ILZzrz incipit linea 8, inde a uerbis ezerzata lenocinia paulo post initium tractatus ; interrumpitut ueto post uetba pa£rona causarum linea 81.

SERMO XLI

PL

DE IEIVNIO . 1. Bella gentium legimus superasse quamplurimos, quos tamen pugnas carnis legimus non uicisse ; et audiuimus eos 5 dedisse delictis pectora, qui dorsa hostibus non dederunt. Pro dolor ! Victores gentium uitiorum captiuos, nationum dominos turpi seruisse criminibus seruitute, stetisse inter saeuientes gladios, et inter eneruata lenocinia corruisse, regnis fuisse terrori, ludibrio fuisse peccatis, aduersas acies contriuisse roieiunos, et crapulatos suarum castra dissoluisse uirtutum, lacuisse effusos uino, qui iacere effuso sanguine nescierunt, unde est ? Vnde ? Quia hoc non est ratio, sed languor ; non uita, sed febris; frenesis, non natura. Namque quotiens ciborum cruditas uitalia deicit, infirmat stomachum, cor1; rumpit sanguinem, uitiat humores, succendit colera, extre-

mum

febris gignit incendium, totiens aeger mentem perdit, 51:5

amittit sensum, fertur desideriis, contrariis urgetur, salutaria

16 febris... incendium] febrientis... incendium : serm. XVIII, lin. 25.

Codd. : V R Luz W, Pf Pb J OC Pa $ Titulus : de ieiunio] primus a4Z. O

Item sermo (sermo 077. Pa) eiusdem (sc.

Petri Rauennatis : uide serzum. XI, qui est primus collectionis C, e? VI, quo incboat series

Pa) de ieiunio C Pa absque inscriptione Pb 4pugnas]bella Pf ^ 5 delictis] pro praezit. Pf Pb C Pa 5/6 pro dolor] proe dolor V/ 1? z;anus, proh d. 22, proch 6 uitiorum] fuisse add. una 2* sanus V ; licet nulla alia manus d. W,prodolor Pf boc addat, uerbuss saltem subintelligitur ^ nationum] racionum W' — * turpis V 1* seruisse] seuisse / 19, seruasse O, dedisse manus, turpe R, turpem W Pf P5 J O.S seruitutem W' Pf Pb J O .$ (uidelicet tuspem seruisse [ue/ Pf, praestitisse PL setuientes / 1o stetisse] et add. C Pa dedisse ze/ praestitisse] seruitutem) 9 ludibrio] R. W .$, ludibrii V/ 19 zzanus 8 post intet incipit fextus fragmenti Lánz, 10 ieiunos] V7 29 zzanus Linz Pf J Pa, ludibrium P2, ludibriis V 29 zanus O C ed., ieiunio ceferi ^ crapulatos Linz W' Pf Pb J 29 manus C 29 manus sup. Jin., cta11 acuisse ( 2) V7 castra] castat Pf ^ uirtutem J pula R, crapulatus re//gui uino]uincit / ^ qui] effusos] effuso V 29 manus 5, effusus Linz 1? zzanus efC 29 manus sup. lin., Pa 29 zanus, quia seripserant primae manus eorumdem codd. 12 unde est] hoc add. V (29 zanus sup. Lin.) fuso] effusos V/ 1? zzanus, effusi Pf C .hoc]hec(?2) V I? zamu — lagorO$ — 14ciuorum Linz 1^ zanus, JOS$ 15 colera] R, coleram deiecit Lzz 1? zanus (?) J 19 manus cybotum J $ ceteri (sed signum abbreuiationis super a in Linz uidetur esse additum ; cf. serm. XXXVII, 16 incendium gignit Zragmsp. Liug W' extremum] ad praemit. S Jin. 72) urgetut contrariis /ransp. 17 urguetut V aliique egermentem ] 19 zzanus Pf Pb O C Pa

232

20

2j

SERMO

XLI, r-2

respuit, quaerit noxia, fugit curam. Tunc medici studiose parant abstinentiae remedio subuenire, ut sanet abstinentia, quod uoracitas sauciarat. Et si pro temporali cura aegri medicis seruiunt ardua parcitate, quare pro sempiterna salute sit durum Christo moderatis oboedire ieiuniis, corpus gubernare mensura, mentem regere parcitate, sensum sobrietate serenare ? Sicut tetrae nubes caligant caelum, sic obscurant animas intemperata conuiuia. Sicut uentorum turbines elementa confundunt, sic fercula congesta conturbant. Vt nauem fluctus, corpus ebrietas sic demergit, hominem dat profundo, lucra, uitae aufert, mortis facit subire naufragium.

2, Est ergo febris, est febris, quam beatus apostolus anhelare in humanis uulneribus sic deplorat : Scio quta nom habitat in mé, hoc est, in carne mea bonum. $i non bonum, utique malum.

Quod malum ? Fragilitas certe quaedam serpit in carne, in uenis 35

aestuat,

intrat

ossa,

conditur

in medullis,

febrit

in

sanguine, in uitiorum frenesim sic erumpit. Fragilitas febris naturae, languorum mater, genetrix passionum. Fragilitas est, quae nobis ius necessitatis inponit ; et ubi necessitas, non

18 szudiose. Vielleicht ist die Lesart s/udio von V. R. Lznz (1. Hand) und anderer echt. Die Gegenwart zweier Ablative (szudio und abszinentiae remedio) in det Funktion des Instrumentalis im selben Kontext ist hier auffallend. In PL $2, 315 A lesen wit sa/agunt anstatt s/udio parant ; vgl. die Rechtfertigung dazu in Anmerkung 4 zu dieset Stelle. 24 fetrae nubes. JANUEL, der auch 7errae gegen Zerrae vorzieht, weist auf Zefra caligo (Sermo LXXVIII [PL 52, 420 A]) und zezro nubilo (Setmo LX XXVII [444 B]) hin.

2? nauem... corpus] cf. serm. VII bis, lin. 15. 30/31 Rom. 7, 18. sitas — uoluntas] cf. serm. XXXVIII, lin. 5o.

$6/3* neces-

18 curam] cuta L/zs, cata W' studiose] anceps scripsi ex Pb, studiosi Linz (-si sup. Jin. a 99 manu add. Linz) W, studiosius O, studia 5, studio V/ R ceterique foriasse recte (ef. cozament.) 19 ut sanet] ut sanet (sanetur ? 17). Vt sanet i/a inferpungunt et rep.

V R, dum Linz post primum ut sanet duo uocabula erasa exbibet (repetitionis ut sanet 2?) 20 quod uotacitas sauciarat] quos uoracitas sauciauit O egto C Pa medico Pf Pb, medici O 20/21 medici egto /ransp. C Pa 23 mensuram Linz tegete] segere I7 1? anus R. 24 serenare] tefrenare J O .$ tetrae] terrae l7 I& manus W. Linz; $ C (] ?), tenebre seripseraz 19 Pf e£ exp. (cf. £OAZ26HE.) calicant J 25 intemperata] in moderata /, im moderata 7/a .$ conuiua l/ 19 z;anus 26 Sic] stomacum aZ. .$ fercula] mentem ad. O congesta] animam add. C 24 nauem] Linz (ubi -au- ezzendatio secundae manus esse uidetur) W Pb $, yubem ceteri cum ed. 29 est febris] oz. franc. anelare V/ Linz I9 manus J Pa 32/33 inuénis Lug in'uénis estuas sic Pb 33 intrat] serzpsi iuxia ed., intta codd. condicitut Pa 19 z;zanus febrit] feruet O, uel feruit sup. Jin. add. J. 34 sanguine] V/Ling O C 35 langorum .$, languor C mater] est add. .$ genetrix] V Linz, genitrix reliqui 36 ius necessitatis] V/ R. Lzzz IW, huius (onus [ ?] ?^ yianus add. sup. lin. Pf) necessitatis Df C, huiusmodi necessitates J $, huius finem necessitatis O, huius uitae (uitae sup. /. add.) necessitates Pa, necessitatem (ceteris 074isis) Pb

SERMO XLI, 2-3

233

uoluntas, ibi extat de conditione captiuitas, iudicium de potestate non constat. Fragilitas est per quam uadit homo non quo inuitat uoluntas, sed qua necessitas ducit. Audi apostolum 4» dicentem : Nom quod wolo hoc ago. Fragilitas, dum putat homini

necessaria,

facit illum

ad non

necessaria

peruenire ;

dum parat cibum, perducit ad crapulam ; ebrietatem suadet, dum potum ministrat ; offert somnum, ut inertiam tradat; 316 curas uentris onerat, ut salutis auferat curam ; dat carni

45 totum, ut animae nil relinquat ; facit corpus passionum pompam ; facit ut sit homo sua mors, uita uitiorum. Vnde si se homo

taliter

sentit

aegrotum,

medico

se

caelesti

tradat,

secure monitis adquiescat, a cibis temperet, mensuram conseruet in posterum, ut possit sic fragilitatis superare ;o languorem,

fragilitatem fugere, passionum

febrem, frenesim

mutare uitiorum. 9. Abstinentia est hominis prima medicina, sed ad plenam curam misericordiae requirit expensas. Abstinentia extinguit febrem ; sed arefacta membra longae febris incendio, nisi largo ;;infundantur

unguento,

nisi blandissimis

rigentur

fomentis,

nisi iuuentur medicinae sumptu, ad integram sanitatem redire non possunt. Sic ieiunium, quamuis excludat uitiorum morbos, carnis amputet passiones, criminum causas propellat, tamen

sine misericordiae

unguento,

sine pietatis riuo, sine

6o elemosynae sumptu, perfectam salutem mentibus non reponit. Ieiunium sanat uulnera peccatorum, sed cicatrices uulnerum sine misericordia non emundat. Audi dominum dicentem :

40 cf. Rom. 7, 15.

62 Luc. 11, 41.

39 ducit necessitas Zransp. 5 40 putat] putatut I, parat franc. 41 petuenire facit illum ad non necessaria /ragsp. O 42 perducit] ducit W — suadit Lr 44 cutat uentris onera ed. conzra codd. salutis ut Zransp. frane., ut om. Ling 45 nil] nichil W/ ^ passionem Pf C Pa 46 facit] Zn zarg. W' sit homo] sit homini J O .$ 47 senti Lznz 48 monitis] eius a7. PL mensuta R Lzsg W 49 conseruet] 17 2e, nos seruet W 18 z;anus, et (et sup. ras. a I zzanu) seruet Pf, seruet O $ ed., conseruet cezeri in posterum] inposterum /, in potu eZ. (cf. PIL 82, 416 "OL. a) fragilitatis sic Zransp. S 50 fragilitatem] fragilitate Lizz W, oz. J 5 medicina prima 52 homini PZ 50/51 frenesim mutare] frenesimque uitare Pb fransp. S sed] hec a4d. 5 54 sed atefacta] sedare facta Linz, sed are facta 5, longo J O .$ sedare facit Pb C Pa, sed ate facit J, sed dare facit Pf, et atefacit O incendio] uexata incendio sed P2 largo] languor Lzs, oz. W, languotes Pf Pb O C Paz, longo J, medicinali .$ 55 unguento] ungento Lzzz Pf, vngento 56 iubentur fomentis] elemosinarum praezziz. Pb IF, oleo misericordiae PZ sumptu] C Pz eZ., sumptuoso medicina / O $, medicamine P^ Ling 19 zanus V R Pf Pb, sumptibus (-bus ex emend. secundae manus Linz) Linz; W', sumptuosa Ji 59 sine] si Lzzx quanuis Pa, quam uis / .$ 9? non possunt redire /ransp. W^ ungento Liszg W' Pf ^ 60 elymosinae Linz (eZiaz Jin. 63), elemosina19 zpanus 61 ieiunium rep. iz zzarg. manus fortasse suptu R. rum I, elemosinae re/igui 62 misericordiae J saec. XIV in ] ad consulendum boni bunc locum

234

SERMO

XLI, 3

Date elemosynam, et tunc erunt uobis omnia munda. singularis

cultus

euellit uitia, eradicat

leiunii

crimina, ad fructus

65 bonos agrum parat et mentis et corporis, sed nisi misericordia lecerit pietatis semen, ieiunantis ... Ieiunium estsanctitatis hostia, sacrificium

castitatis, sed sine misericordiae

incenso

ad diuinum non potest odorem suauitatis ascendere. Quod anima est corpori, hoc misericordiam constat esse ieiunio. 7o Quando ieiunium ex misericordia uiuit, tunc uiuificat ieiunantem. Ieiunium, uirtutum nauis, portat quaestum uitae, lucrum

salutis aduectat ; sed qui intrat carnis pelagos, scindit uitiorum fluctus, inter scopulos criminum transit, praeterit litora passionum, nisi cito portum pietatis intrauerit, exercere uir7; tutes non potest, lucrum non potest habere uirtutum. Qui stare nouit in huius uitae lubrico, qui se intellegit carnis uiam transire perlapsum, qui se sentit incursionibus ignorantiae, neglegentiae casibus subiacere, sic ieiunium teneat, ut miseri-

cordiam non relinquat. Ieiunium nobis aperit caelum, ieiunium 8o nos intromittit ad deum ; sed nisi tunc adfuerit nobis miseri-

65/06 sed nisi misericordia iecerit pietatis semen, ieiunaniis... Det Satz scheint unvollkommen zu sein. Wenn er jemals vollstándig gewesen ist, d.h. wenn der Redner ihn fertig gesprochen hat, was wit prinzipiell annehmen müssen (wenn die SchnellSchreiber sich also hier wáhrend der Predigt verfehlt haben), muss wohl der Prediger diesen Satz ungefáhr wie den nàchsten vollendet haben : se sine zzisericordiae incenso usw. Die advetsative Verbindungsformel sed misi erscheint wieder Z. 80 und bei anderen Stellen der Predigten des Chrysologus. 68/69 quod anima est corpori] quod animae corpus est, ieiunio largitas hoc habetut : serm. VIII, linn. 40/41. 63 tunc ozz. Pb ieiunii] O C Pa, ieiunium ceferz 65 sed nisi misericordia i. p. s. ieiunantis] Joc Zofum, utpote sibi inintelligibile, amanuensis Pf primum, ut uidetur, expunxerat 65/66 misericordia usque semen] misericordia pietatis affuerit semiplenum est P£ 65 misericordiam V/ R Ling 66 iecerit] adiecerit J, asserit C Pa, semina a4. .$ pietati / semen] semié V/, semi é R. Pf J (6 seriptum uidetur esse sub. ras. in. J) $, semi est C, semi Pa, semina est ager infructuosus O, sementem

Ling W ieiunantis] studium praezait. 5, W zncboat boc uerbo nouam periodum, dum antecedens. imperfecta apparet (cf. comment.) ieiunium. ieiunantis Zrazsp. C Pa est] et W J 67 hostia] et add. W' sacrificium] sine sacrificio J castitatis] sanctitatis Pf (gui uerbum exp.) J O incensu Liz 29 z;anus (incensum 1e 2) 68 diuina Lzrz 1? zanus W', diuino W' 29 z;anus, diuinae J, diuine P5 O, deum C Pa odorem] in praezit. Linz W C Pa, conspectum in praezzir. 5 69 misericotdiae V/ 1* z;anus R, misericordia Ling 19 zzanus ] O esse ieiunium Y 1? zzanus R. Linz 1* manus — 70 ex misericordia ieiunium /ransp. Linz W miseticordiae J 19 zanus 71 nauis portat] porta nauis Lrz W/ *2 aduectat] euectat franc. qui] quia cogZ. praeter V^ 29 zzanus C ed. pelagus franc. 95 potest habere] ualet habere P£ *6 stare] se add. 2* zmanus sup. lin. V — nouit] non nouit PP, noluit O uitae ozz. $ lubricum Lzz intellegit (//a Lizz W, intelligit reliqui) nouit P£ ^ uia Ling W! *? perlapsum] V Ling W 5$, pet lapsum a/z **/18 negligentie ignorantie Zransp. 80 ad sup. Jin. add. 2* manus J tunc] nobis oz. C Pa cum ieiunio P2

317

SERMO

cordia,

nostrarum

patrona

constare non possumus,

XLI, 3-4

causarum,

235

qui de

innocentia

securi de uenia non erimus, dicente

domino : Iudicium sine misericordia illi qui non fecerit misericordiam. 3; 4. Dies gratus, sed gratiosior serenus erit. Ergo ieiunium nostrum illo clarior, si nobis Quadragesimae dies splendor misericordiae det serenos. Clamat deus : Misericordiam uolo. Homo, da deo quod uult, si uis tibi dari a deo quod uis. Misericordiam uolo : dei uox est ; deus a nobis misericordiam

9o petit; et si dederimus, lectum

est : Esuriwi,

quid dicturus ? Illud quod hodie

et. dedistis mihi manducare ; sitiui, el

dedistis mihi potum. Et quid ? Venite, benedicti patris mei, percipite regnum, quod. uobis paratum est ab origine mundi. Qui dederit esurienti panem, dabit sibi regnum ; negabit sibi 9; fontem uitae, sitienti aquae calicem qui negarit. Amore pauperis deus regnum suum uendit, et ut emere illud omnis homo possit, fragmentum panis ponit in pretium, quia uult habere omnes, qui tantum petit pretii, quantum homines scit habere. Deus regnum suum fragmento panis uendit : quis 100 excusare poterit non ementem, quem tanta uilitas uenditionis accusat ? Fratres, prandium nostrum sit pauperis caena, ut mensa Christi nostrum paretur in prandium, promittente ipso cum dicit : Manducabitis in mensa mea et in regno meo. Fratres, sint deliciae pauperum nostra ieiunia, ut temporale 10; lelunium nostrum in aeternas possit nobis delicias inmutari. Homo, dando pauperi da tibi, quia quod pauperi non dederis, habebit alter; tu solum quod pauperi dederis, hoc habebis. 83/84 Iac. 2, 15. Matth. 25, 55.

8? Matth. 9, 15 ; 12, 7 (Os. 6, 6). C£. serm. VIII, 5. 92/93 Matth. 25, 34. 103 cf. Luc. 22, 30.

91/92

81 causarum] Aie desinit Linz 83 fecit Pf ^ S85 gratiotl C Pa 19 zanus 86 clarius V 19 zzanus W. Pb O nobis] per P2 C Pa nobis quadragesimae dies] nostrae quadragesimae diem J O .$ 86/8? quadragesimae wsque det serenos] diebus quadragesimae uel cuiuslibet ieiunii splendor luceat in operibus nostris P2 84 det serenos] non desetet nos Pf, non deseret ; ad nos 7/a seribun et interpungunt (in. |inzerpunctio secundae est sanus) O S, non deserat nos C Pa $88 quod uult] qui uult R adeotibidarizramp.Pf ^^ 90dicturus] est ? add. W ] O 5, dicet nobis ? Pb 91/92 dedisti... dedisti V/ 18 zzanus Pf O 92 potum] bibere / 5 94 dederat R dabitur ( 2) V. 29 zzanus ? 95 calicem aque sitienti /razsp. Pf ^ negauit P£, negauetit O 96 et ut emetet V, et ozz. franc. 97 quia]qua 7 — 98 quantum scit precii homines Zransp. Df 19 zzanus homines] omnes P2 100 excusate] se praezzit. franc. uenditionis] con coeperaz primum scribere(condicionis) e£ del. W 101 acásat O nosttum] nostrorum l7 1? zzanus cena R Pa 5, in cenam W' J 19 zanus ? 104 deliciae] dilitiae V7, diliae /J 19 105 dilitias / 106 quia ozz. Pa

SERMO XLII DE EODEM

PL

SECVNDVS

1. Ieiunii bona, fratres, prout potuimus, superiore sermone

perstrinximus ; et quod esset oratio cognata jeiunio, pate5;fecimus ipsa conclusione sermonis. Sed quia ieiunium sine misericordia deficit, ieiunium sine pietate ieiunat, sine miseratione infirmatur oratio, oratio sine largitate lassescit, reficiamus nostrum misericordiae exhortatione ieiunium, orationem

nostram pietatis erigamus auditu, adhibeamus ieiunio miseri10 cordiam patronam, quia fames est auaritiae ieiunium sine misericordia ; cupiditatis poena est sine pietate ieiunium ; ultio, non deuotio est ; non deo ieiunare, sed sacculo ; adterere

se abstinentia et ydrope cupiditatis inflari, exonerare uentrem cibis et mentem pecuniae pondere praegrauare. Ipsum se 15 redigit in sacculo, qui pecuniam nescit prorogare, sed claudere. Iste alienorum custos, non dominus est suorum, quia parat alii, negat sibi, cum misericors eroget, quod auarus oppressit.

2, Est ager cultus sine semine sine miseratione ieiunans. Ager cultus caret sentibus, uitat gramina, euadit totum quod 20 est neglegentiae, quod est squaloris ; sed sine semine fit sterilis, ipso cultu

frugem

non

fructum

non

ualet peruenire.

dat,

dat

leiunans

dolorem,

ad bonam

ita excolit animam,

purgat sensus, cor mundat, abscindit uitia, eradicat crimina, dat menti cultum, corpori dat decorem ; sed sine misericordia 25 ad fructum uitae non peruenit, ad salutis praemium non uadit.

Quod est sine rege aula regis, hoc est sine largitate ieiunium. Aula regis fulget auro, nitet marmore, picturis splendet,

8 superiore sermone] non quidem XLI, sed probabiliter XLIII (cf. ILos serzsones, p- 262). 13 ydrope cupiditatis] cf. serm. VII, linn. 18/19.

Codd. : V R W, Pf Pb J O.$ C Pa Inscriptio :Item sermo eiusdem de eodem C Pa(cf. appar. ad titulum sermonis anteced. n inscriptione caret Pb 3proutO supetiori franc. 4 quod] quid V R W ieiunii J .$ * oratio 29] add. n zzarg. Pf ^ lassessit O 9 auditu] adiutu jroponit Januel contra codd. 10 famis ( 2) V/ 19 zanus est ozz. S auatitiae] est add. W 12 ultio] est add. 29 zzanus V. sup. Jin. 13 exonetate] et onerare R. 14 praegrauate]-are sup.ras. V. — 16 tedigit] dirigit R protogare] ptaetogate ( 2) R, erogare J 16 est] l7 2* zanus O 5$, et ceteri miseratione] Praec. 2 /;7z. erasae in V.— 19 uitat] -at ex ezzend. ( ?) J, uita R. 19 zzanus gramina] grauat J I9 zanus 20 squalotis] quae otis ( 2) V/ 1? zzanus sed] ozz. W, sicut add. 2 zzanus V, si add. O sterelis V/ — 21 culto R non dat fructum transp. Pf dolorem] et add. ?* zanus V — 24 dat corpori zransp. 5. 1o 25 uitae in zarg.W uadit]euadit V/ 29 zanus 26 aula] ad cozzzzendationem buius loci tiofat 29 nanus ] in marg. misericordia 24 pictura R. ] O

318

SERMO

XLII, 2-3

227

grandescit spatiis, leuatur culmine, amoenatur uirectis, ipso terribilis est secreto; sed sine rege honorem habet, caret

3o gloria, est uacua

solitudo, est clausa heremus,

est horribilis

solitudo. 9. Sic ieiunium lucet innocentia, radiat castitate, fulget actu, pingitur moribus, incessu micat, sanctitatis toto magnificatur ornatu; sed sine misericordia gloriam non habet, 5; mercede caret, palmam non tenet, perdit fiduciam supplicandi, impetrandi meritum non capessit, adtestante scriptura, quae dicit : Qui claudit aurem, ne audiat pauperem ; et ipse clamabit ad dominum, ei non erit qui exaudiat ewm. Quomodo petit misericordiam qui negarit ? luwdiciwm, inquit, sime museri4o cordia illi quà non fecerit misericordiam. Misericordiam qui non dat alteri, tollit sibi. Misericordia sibi erit, qui spargit pauperi. Dispersit, inquit, dedit pauperibus ; iustitia eius manet. in saeculum saeculi. Misericordiam qui seminat inopi, sibi metet. Qua. seminat, inquit, 2n lacrimis, in gaudio metet. Non sic imber

4; terram quomodo ieiunium lacrimae rigant pauperum. Homo, in lacrimas pauperum iacta semina ieiunii tui, quia siccantur ieiunii uirtutes, arescunt ieiunantium messes, quae pauperum fletibus non fuerint irrigatae. Caeli pluuia infundit terram, lacrima pauperis caelum rigat. Ergo sitit caelum, et expectat so de ploratu pauperum uicem roris, quia misericordia arat caeli campos, sulcos ducit pietas per superna ; illic misericordiae semina, quae susceperit manus pauperis, mittit ; ibi segetem colligit, qui misericordiam suam pauperi commiserit hic 29 secteto] cf. initium sermonis CXLI et sermonem XLIII, lin. 28.

35 fiduciam

supplicandi] cf. L. J. ExGErs, Fiducia : influence de l'emploi juridique sur l'usage comzuun et paléocbrétien, apud Graecitas et Latinitas Christianorum Primaeua. Supplementa, fasc. III (Nouiomagi, 1970), p. 94. 34/38 Prou. 21, 13. 39/40 Iac. 2, 13. 42/43 Ps. 111, 9. 44 Ps. 125, 5. 45/858 cf. serm. XLIII, linn. 85/92. 28 grandessit V, grandis fit J O uirectis I J O, inrectis 5$, directis requi 30/31 est clausa zsque solitudo ozz. frame. propter bomoeot. 32 radicat R. 33/34 incessu z5que ornatu] incessum mitigat sanctitatis totum magnificat ornatum / O .$ 36 capescit franc. 37 autem] suam a4. e£ exp. O 39 misericordiam petit fransp. W negauetit P/ illi] fiet praezziz. V^ 29 zzanus fecit Df ^ 441 tollet (2) V 19 manus Pb spatget franc. 42 dedit inquit Zrazsp. Pf ^ inquit] add. sup. lin. O 43 misericordias W' ^ sibi metet] sibimet fructificat J O 44 qui seminant P5 O inquit ozz. O metent P5 O syc 5 ymber WP PaS$ 45 pauperum tigant /rznsp. Df ^46 lacrimis W' 19 JO semina ieiunii tui] semen tuum ieiunii V 12 zzanus, semina tui ieiunii 29 46/47 tui quia siccantut 50 de ploratu] sequi49 lacrimae... rigant franc. ieiunii ozz. C Pa ob bozzoeot. tur in V parua ras.(plotatum 19 zzamus ?),deploratu J— pauperum ploratu /ransp. 51/582 misetiillic] ibi 5 51 petsuperna 5 caeli oz. C uice R i cotdiae semina zsque mittit] V/ R W (misericordia I J O $), misericordiam seminat

pet id quod susceperit in manus paupetis mittit Pf P5 C Pa, misericordia seminat quia que susceperit manus paupetis (ibi add. 5) mittit ibi (ibi oz. 5 bic, qui ibi mittit 53 misericordiam fransp. ut notaui, sed. ] O S rep. ibi initio phrasis seq.) J O S suam] semen suum .$

238

SERMO

XLII, 3-4

serendam. Beatus cui seminanti sic aeterna horrea perpetem 55 praeparantur

ad uitam!

Hunc

serentem

beatus

apostolus

perscribebat, cum diceret : D?co autem quoniam qua parce seminat, parce et metet ; ed qui seminat in corruptione, de corruptione e£ metet. Vnusquisque sicut broposuit cordi suo : non ex tristitia aut ex necessitate ; hilarem enim. datorem. diligit deus. 60 4, Magna sunt opera domüni : magnitudinem praecellit misericordiae magnitudo. Nam cum dixisset propheta Magna opera dei, adiecit alibi : M?sericordia eius super omnia opera eius. Misericordia, fratres, implet caelum, replet terram. Domine, inquit, in caelo misericordia tua. Et idem ipse 65 Misericordia domini plena est terra. Et reuera, fratres, perisset 319

totum quod deus fecerat, nisi misericordia subuenisset. Culpa et ultio quicquid in hunc mundum uenerat auferebant, quia et fragilitas semper tendebat ad lapsum, et cogebatur ad uindictam semper censura iudicantis. Sic angelus deicitur

7e e caelo, sic de paradiso exulatur homo, sic mundus

diluuio

deletur, sic gentes confunduntur linguis, dantur gladio; sic exuruntur urbes incendio diuino, sic ex Aegypto plebs ducta heremo cibatur, sic terra hians uorat populum ; et ne multis : sic Iudaeam ultor Christi sanguinis Romanus deleuit exercitus. B4. serendam. Serendum in V. (x. Hand) und R kónnte die ursprüngliche Lesart sein. Es ist die Lesart, die der Schreiber von .$ in einer seiner Vorlagen gelesen hat und welche bei ihm eine Ánderung im Text verursacht hat : .5 schreibt nàmlich semen suum anstatt zzisericordiam suam im vorhergehenden Kontext, weil sezzen suu mit serendz77 kongruiert. Der Archetypus von / O hatte die Emendation serezdo. 56/59 2 Cot. 9, 6-7. 65 Ps. 32, 5.

60 et 62 Ps. 110, 2.

62/63 Ps. 144, 9.

64 Ps. 55, 6.

69 angelus] ueteres editores ad Is. 14, 12 remittunt ; cf. sermm. IV,

lin. 21 ; XLIV, lin. 49. *0 homo] cf. Gen. 3, 23-24. ?1 dantur gladio] antiquae editiones referunt hic Gen. r4. 72 urbes] cf. Gen. 19, 24-25. «2/73 plebs... cibatur] cf. Exod. 16, 1-15. 33 populum] cf. Num. 16, 51-32. 74 Romanus... exercitus] nempe legiones V, X, XII atque XV sub Caesare Tito (cf. Taciti Hzszoriaruz: librum V, 1).

54 serendum V 1* z;anus R. $, serendo J O (ef. cozument.) aeterna] & praezzit. V^ 56 cum diceret] dicens W' —— quoniam] quomodo V 1? ;zanus, quia V/ 39 zzanus Pf D* incotruptione R in cortuptione de cotruptione] in benedictione de benedictione C iux/a Seripturam 58 et metet] et ozz. V, add. 29 zzanus sicut] prout D ^ cotdi] corde J, in corde P5 O .$ 58/59 extristicia 5, exstristicia Pa 59 hylarem P» J .$ 60 magnitudinem] sed praezzz. $, eorum add. Pb 62 dei] domini J O .$ 64 inquit] in caelo ( ?) V/ 19 zzanus 66 domini rep. Pf in transitu ad al. lin. terra est Zransp. Pa 69 eicitur R *0 e caelo] écelo 5, eccelo J, decelo W paradyso P5 Pa exulantur J 1? zzanus, exulat Pb O .$ $2 exurantur P5 urbes] otbis V7 1? zzanus, otbes R. Aegypto] perditis hostibus a44. W plepsPf . educta P2 JOC Pa S *3 héremo O, in praezzit. S cibatur] occidebatur .$ ne multis] ne multis immorer P5 O.$,ne in multis immoret Pf C Pa,ne inmultis inmorer / 73/74 sic multis transp. W' 19 zanus $4 Iudaeam] iudeà eam V/ 18 zzanus vltores Y" ^ Christi sup. Jin. W —— sanguinis Christi Zragsp. O

SERMO XLII, 5-6 7;

239

35. Hinc est quod Christi magna, larga, sola misericordia, quae iudicium omne in diem seruauit unum, hominis totum tempus ad poenitentiae deputauit inducias, ut quod de uitiis infantia suscipit, rapit adulescentia, inuadit iuuentus, corrigat uel senectus ; et de peccato uel tunc poeniteat, quando sentit

$o1am

se non

posse

peccare;

et tunc

saltim

reatum

deserat,

quando illum reliquerit iam reatus ; faciat de necessitate uirtutem, moriatur innocens, qui totus uixit in crimine. Hinc est

quod propheta ad misericordiam currit totus, quia fiduciam de sua iustitia non

habebat

: Mósevere,

inquit, met, deus,

8s secundum magnam masericordiam tuam. Et quare magnam ? Quia misericordia iua, inquit, magna est super me, et eruisti animam meam, ex ?nferno inferiori. Et si deus reddit per mise| ricordiam quod per iudicium deperiuerat, homo, tibi quid stare, quid constare sine misericordia tu putabas ? 90

6, Probatum

est ergo tibi non ieiunium solum, sed omnes

sine misericordia nutare uirtutes. Abraham caelestis conuiuii principem humanitas ardens deo impensa perfecit. Nam quia duos cum deo terrenam suscepit ad mensam, orientis et occidentis populum mensam suscipit ad caelestem. Ventent, 9; inquit,

ab ortenie

et occidente,

el vecumbent

cum

Abraham,

v5/6 Hinc est quod Christi usw. Wenn wit die Variante baec der fránkischen Handschtiften am Anfang des Satzes annehmen, kónnte det Satz auch folgendermassen lauten : Haec est Christi zzagna, larga, sola zmisericordia, quae iudicium omne in diem seruauit unum, et. bominis usw. Da ich abet die Lesart imc statt Daec für text-

geschichtlich sicherer halte, fand ich mich gezwungen zwischen es? und Christi die Partikel quod hinzuzufügen und die Konjunktion e£ zwischen zz und Lbozinis zu tilgen.

$1 faciat de necessitate uirtutem] facis de necessitate "Apologia aduersus libros Rufini, YII, 2 (PL 23, 479 C) ; fac ipsius Hieronymi Epist. LIV, 6 (HrrsxnG, I, p. 472 , lin. 86/87 Ps. 85, 13. 84/85 Ps 50,3 würter, p. 241. 94/96. Matth. 18, 5-5 ; setm. CXXXI (PL 52, 558 A).

uirtutem : Hieronymus, de necessitate uirtutem : xo s.) ; cf. Orro, Spricb91 Abraham] cf. Gen. 8, 11.

1aquod] aZ. ex ze est] ex ezzend. secundae manus 15 hinc] haec fzanc. 46 in diem] in sola] Christi J O 5, ozz. Pf Pb C Pa gna] et add. Pf Pb O C Pa hominis] et praezzit. codd. (cf. cozzseruabit I/ 1? zzanus W Pf Pb Pa om. 5 uitiis (uiciis p/erzgue codd.)] utilis V/ —— v9 7? diputauit l7 1& zzanus zzent.) 80 iam se] ozz. bic se Pf Pb C Pa del. V) W Pf Pb J C Pa V sentit] se praezzit. (et S6 eruisti] etipuisti W — 88depe8&8 mei inquit /razsp. Df S saltem 7.

90 ieiuniis tiuerat l/ R, deperierat cezeri — S9 staret V/ R W' — constaret [V 92 perfecit] R W'C Pa solum ieiunia /ragsp. Pb R, ieiunii I, ieiunia Pf. P5 C perficitce/eri ^ 92/93 quia duos (duo R) cum deo] qui ad uotum (an rece uel saltem ueritati proximior ?) deo (deum 29 zanus) V, quia cum deum IZ, qui nos cum deo /

orientes O 1? 94 occidentis] nunc Abra95 et tecumbent] et sup. Jin. add. Pa suscepit R IW Pf C Pa add. S ham] et add. W Pf C Pa, abtaam J 19 93 suscepit] scripsi cum 5, suscipit reliqui

240

IO o

SERMO XLII, 6

Isaac et Iacob n regno caelorum. Loth, quia hospitio suscepit angelos, iudicium praeuenit ; hinc gehennam uicit in carne. Misericordem nescit diuinus ignis exurere. Faciat ergo misericordiam, qui uult gehennae incendium non timere. Denique ueniens Christus ante de misericordia disputat, quam iudicat de reatu. Cum sederit, inquit, super thronum gloriae suae, dicet : Esuriui, et dedistis miht manducare. Non dixit : occidistis, furastis ;sed : esuriui ego, et dedistis mihi manducare.

IO VA

II o

De crimine non praestabit causas, cui de misericordia causa constabit. Quare ? Quia date elemosinam, et ecce erunt uobis omnia munda. Non iudicabitur de culpa, cui de largitate iudicis laus defertur. Vindictam non exigit, humanitatis 320 debitum qui fatetur. Esuriwi, inquit, e£ dedistis miu mandacare. Manducat deus in caelo panem, quem perceperit pauper in terra. Quamdiu fecistis unt ex minimis istis, mihi fecistis. Da ergo panem, da potum, da uestimentum, da tectum, si deum debitorem, non iudicem, uis habere. Nichil nos nocebit

in terra, si nobis in caelo misericordia sit patrona. 96 Loth] cf. Gen. 19, 1 ss. 102 Matth. 25, 55. 105/106 Luc. 11, 41. 108/ 109 Matth. 25,35. 110 Matth. 25, 40. 113 misericordia sit patrona] cf. serm. XXEITI, lin- 25.

96 Ysaac R. W Pf Pf O Pa $ tegnum ]/ 1? zzanus hospitio] in hospitium Pf Pb C Pa suscipit Pf 1? J 19 zzanus 93 hinc] hic R franc. 98 miseticotdem] quia misericordiam .$ exuete J 1? zanus —— facit C Pa 100 Christus] ad iudicium a44. PP iudicet W/ Pb J O Pa $, iuducet C sic 101 trhonum .$ 102 dicit V/ 1? zzanus R. dedistis] dedisti Pf, non dedisti O 103 furastis] furati estis R W Pb O .$ dedistis] non ?raezziz. JO, non dedisti O 104 criminibus P£ 105 helemosinam R 105/106 erunt uobis omnia munda] omnia munda sunt uobis P/ ^ 106 non] num / cui] qui Df 19 107 uindicta R 108 esuriui] enim adZ. J O .$ inquid .$, oz. W michi J 110 quamdiu] quam diu I J, quandiu Pe, non add. C Pa (e£ del. Pz) fecistis] inquid add. 5 exminimis]de minimis Pf ^ istis] meis O michiPf].$ ^ 111da]data V"

XLIH MONITVM Hic sermo, qui magnam affinitatem cum XLII? et VIII? habet, initio Quadragesimae habitus fuit, idem ac sermones XLI et XLII (cf. Los ser"65, D. 243, n. I3, et p. 251). Probabiliter, ut iam dixi, XLIIIus setmonem XLllum inmediate praecessit. XLIII autem legitut etiam in codice quodam Legionensi (Colegiata de San Isidoro de León, ms. 8), saeculi XII, fol. 6o (cf. JeAN LECLERCQ, T'exfes ef manuscrits de quelques bibliotbàgues d' Espagne, apud Hispania Sacra 2, 1949, p. 111, n. 10) et iterum in codice Bibliothecae Nationalis Parisiensis, Lat. 813, saeculi XV, foll. 78v-8o, sub nomine dizi "Augustini episcopi (cf. M.-T. D' AnvenwY, L/boméliaire de Ferdinand ler d'Aragon, in S7udi di bibliografia e di storia in onore di l'amzmaro de Marinis, Vetonae 1964, II, 33-60). His in codicibus textus tractatus, ab uno eodemque homiliatio quodam archetypo ueniens, ita adulteratus apparet (incipit : Dilectissimi fratres, sermone communi omnibus necessaria dicenda sunt, naturalis lingua simplicibus, doctis dulcis loquens..., et desinit : ... col/ige prorogando. Homo, quando (Y) pauperi da tibi, quia tu quod alteri dederis, recepturus in. caeli arcbae reponis),ut eius collationem signationesque lectionum peculiarium frustra esse putaui.

SERMO XLIII

PL

DE EODEM TERCIVS 1. Populis populariter est loquendum ; communio compellanda est sermone communi ; omnibus necessaria dicenda sunt

; more omnium. Naturalis lingua cara simplicibus, doctis dulcis ; docens loquatur omnibus profutura. Ergo hodie imperito uerbo ueniam dent periti. 2. Tria sunt, tria, fratres, per quae stat fides, constat deuotio, manet uirtus : oratio, ieiunium, misericordia. Quod

1o oratio pulsat, impetrat ieiunium, misericordia accipit. Oratio, misericordia, ieiunium : sunt haec tria unum ; dant haec sibi

inuicem uitam. Est namque orationis anima ieiunium ; ieiunii uita misericordia est. Haec nemo rescindat : nesciunt separari. Horum qui unum non habet, nullum habet ; ista qui simul non 15 habet, nihil habet. Ergo qui orat, ieiunet ; qui ieiunat, misereatur. Audiat petentem, qui petens optat audiri. Auditum dei aperit sibi, qui suum supplicanti non claudit auditum. Ieiunum ieiunator intellegat, esurientem sentiat, qui uult deum sentire quod esurit. Misereatur, qui misericordiam 20 Sperat ; pietatem qui quaerit, faciat ; qui praestari sibl uult, praestet. Improbus petitor est, qui quod aliis negat, sibi postulat. Homo, esto tibi misericordiae forma, si quod uis, quantum uis, quam cito uis misericordiam tibi esse, tam cito tibi quantum aliis ipse miserere. 3 populatiter] rum, ll, 6, 17.

populatriter loquatur : Ciceronis

De fimibus bonorum

et saalo-

Inscriptio ; Item eiusdem de eodem C Pa, u£ tractatibus praecedentibus

Titulo

Codd. : V R W, Pf Pb JOC Pa $ caret Pb 8 Praeter consuetudinem incipit V littera initiali pulchre delineata atque figura bumana orndía — communi franc., plebs add. Pb compellanda V 29 zanus O, compellenda cezerz 4 communi] communia Pf C (;.e. communia omnibus C Pf) Pa, communitas J O .$ communi z5q4e dicenda sunt ozz. Pb 5 mote] 2zc Pf $ Pb nouam periodum incipiunt et simul cum .] interbunctionem post otnnium in seq. ignorant 8 tria] u alibi post exordia tractatuum babet bic Pb grandis litt. init. (T) (cf. serm. LI, Jin.11) ttia fratres tria sunt /ransp..$ ante fratres W rep. sunt frattes tria iransb. Pf —— tria 29] oz. Pb quae stat] quaestat / 10 pulsat] postulat W7 10/11 oratio ieiunium misericordia Zransp. 5 12 oratio C ex ezzend. animae V 29 manus C 13 haec nemo zsque sepatari] hec memotes sciant nesciant sapere W nemo fescindat nesciunt] ne moti sciant nesciant D/, ne mortem sciant nesciant J O $, manere sciant nesciant C Pa, simul esse uolunt nesciunt P/ 15 nichil W Pf Pb $,nil JO orat] ottat I 16 optat] obtat I7 1? zzagus, optabat R 19 manus 1* appetit Pa subplicanti / 18 ieiunum] coz., ieiunium codd. ieiunum ieiunator] ieiunium ieiunatoris (ze/ ieiunatores) ieiunantem W/ esutienti R. 20 sperat] pietat ag. ez de/. Pb praestare / 1? zzanus J C Pa 22 si quod] sicut W^, quomodo .$ 24 tibi] fratri P, alij 5, oz;. W C Pa quantum aliis] comi., tantum taliter codd. ipse] paupeti agg. O

SERMO XLIII, 3 2;

243

9. Ergo oratio, ieiunium, misericordia sint unum patrocinium nobis ad deum, pro nobis haec aduocatio sint unum, una haec pro nobis oratio sit triformis. Haec sunt, fratres,

haec sunt, quae tenent caeli arcem ; quae secretum dei iudicis pulsant; quae ante tribunal Christi causas humani generis 3o exsequuntur ; quae in forum petunt ueniam, reorum ueniam promerentur. Haec cui in caelestibus non adsistunt, ipse non subsistit in terris. Haec cum teneant in caelestibus principatum, in terris rerum summa moderantur. Haec regunt prospera, haec aduersa propellunt, uitia extinguunt ista, uirtutes 55 ista succendunt. Haec reddunt casta corpora, corda pura; haec pacem membris, mentibus dant quietem. Humanos ista sensus scolam faciunt disciplinae. Per haec in templum dei pectora humana consurgunt. Haec hominem praestant angelum, homini deitatis deferunt haec honorem. Hinc est quod 4o fit horum suffragio Moyses deus, et ad triumphos suos militare sibi omnia mandat elementa, iubet mare discedere, durari undas, profunda siccari, caelum pluere ; dat frumenta, uentos

spargere cogit carnes, noctem splendore solis inlustrat, solem nubis temperat uelamento, petram percutit, ut de recenti 4; uulnere frigida sitientibus det fluenta; primus dat terris legem caeli, scribit uitae normam, figit terminos disciplinae.

30 i4 forum. Die Lesatt hat nur einen Zeugen — doch den glaubwürdigsten (V) — für sich. Der jutistische Sprachgebrauch des Kontextes (sw/e fribunal Christi causas humani. generis exsequuntur) befürwottet sie. Die Variante Zmiustorum (einige Handschriften bringen 7» iustorum) kónnte auf den sich im folgenden Kontext befindlichen Genitiv recrzzz als Parallelstruktur gestützt werden. Ich ziehe aber die tatior lectio Z7 forum vot. 25 patrocinium] misericordia sit patrona : serm. XLII in fine

cf. Vetgil., Z4en. I, 250

secretum] cf. serm. XLII, lin. 29.

12 00£:02:35:6183:16,419 s621Gof:- 6X r6lsretc:

28 caeli atcem]

3? templum dei]

40 Moyses] cf. Exod., ubi passim

describuntur ea quae hic Petrus de Moyse memorat. 26 deum] dominum P2 J O Pa 5$ unum] una PP O $,om.W | ^ 2* haec pto nobis oratio ozz. W —— pto om. C pto nobis ozz. Pa 28 iudicis] rep. P5 zn ?ransitu ad al. lin. 30 exsecuntut W' Pf Pb J, execuntut O Pa in forum] V, in iustorum R / Pa, iniustorum ceteri (cf. coment.) ueniam] indulgentiam .$ teorum ueniam ozz. O ob bomoeot. 33 summam WW Pf J O S modetantur] 36 menbtis 35 succedunt R 34/35 ista... ista ozz. Pb tetris add. ef exp. Pf mentibus dant quietem] dant mentibus ista quietem P7, dant quietem menW 36/3? humanos ista sensus] humanis ista tibus zransp. W e£ interpungit post dant 39 deitatem WW 37 sensus] in praemit. Pf ^ scholam J in sensibus PZ suffragio] V7 2? zzanus W,, suffta40 fit] ait J, ad .$ haec] et W 19 zzanus militari V/ f^ zanus ^ 42 dat|dari.$ ^ frumente y gium religui — etom.S$ splendorem P& C Pa e£ fortasse 1? manus Pf 43 nocte R. P» C Pa 19 manus 44. nubis] inlustrat] lucis illustrari O solis] -is sup. ras. V, om. J O S 45 det (daet R) fluenta] defluant franr., pocula adZ. Pf Pb nobis I/ 1? zzanus R. terris] terre praemit. e? exp. Pf primis I/ 1? manus C Pa, flumina add. J 5

321

244

SERMO XLIIL, 3-5

Per haec Helias nescit mortem, relinquit terras, caelos intrat,

commoratur angelis, conuiuit deo, et terrenus hospes supernas possidet mansiones. Per ista Iohannes fit angelus in carne, so caelestis in terra, et auditu, uisu, tactu totam

solus capit,

tenet, complectitur trinitatem. 4. Et nos, fratres, si uolumus Moysi gloriae, Heliae uitae,

uirtutibus

Iohannis,

omnium

sanctorum

meritis

applicari,

insistamus orationi, uacemus ieiunio, misericordiae seruiamus.

55 Qui in his uixerit, qui per ista fuerit communitus, iacula peccati, diaboli tela, mundi

machinas,

uitiorum

cuneos,

mala

carnis, uoluptatum laqueos, arma mortis christianus armiger, bellator dominicus non timebit. Sed nos, qui ad incerta consurgimus, qui inter insidias diem ducimus, qui horarum uarieta6o tes, momentorum

motus, uerborum

lapsus, actuum

pericula

sustinemus, quid est quod ecclesiam mane nolumus intrare ? Quid est quod matutina prece totius diei custodiam nolumus postulare ? Quid est quod homini toto tempore adstare libet, et deo adsistere nec puncto libet ? Non est nostrum, fratres, 6; non est nostrum ; inimici est ista subreptio. Decipere parat, quos non patitur orationibus communiri. Quid de aduersis quaeritur, qui sibi prospera non precatur ? Audiamus uocem dei monentem : Orate, ne iniretis in templationem. In temptationem uadit, qui ad orationem non uadit. Hoc sciens propheta 7e cantabat : Venite, adoremus, et brocidamus ante ewm, et plore-

mus coram domino, qui fecit nos. Putasne lacrimas fundere dignatur, qui uerba non dignatur expromere ? 322 9. Manicemus,

oremus

uel humano

timore, si non

amore

diuino ; si non inuitati bonis, uel coacti malis. Mala tempora 7; facit nobis contemptus dei, temporum cursus non facit. Quod

4 Helias] cf. 2 Reg. 2, 11. 50/51 auditu usque trinitatem] tu (Ioannes) es qui autibus patrem, manibus filium, oculis spiritum sanctum momento uno unica uirtute tenuisti : serm. extrauag. XIV, paulo post init. 61 ecclesiam mane nolumus intrare] cf. serm. X XXIX, linn. 82/84. 68 Matth. 26, 41. 10/71 Ps. 94, 6. *3 manicemus] cf. serm. LX XXII (PL 52, 451 B). *4 mala tempora] seu euentus, de quibus alibi orator (cf. Los serzzones, p. 235, n. 13). 43 helyas Pf P£ O Pa 5, aelias 7, elias W reliquit W R Pf J O C Pa 49 istam 92 helye 51 complectitur] amplectitur O iohannis I7 1? zanus R. Jo PfPLbO. OS3adplicari J — 35 hys W, hijsP/ ^communitus V/ 29 zzanus W ed., commonitus ceerz 9? amiger / 58 ad incerta] ad ozz. V (add. 29 zzanus) R, in incerta O for/asse recte, inincerta J 5, in certamine Pf Pb C Pa 59 uarietatis V 19 manus 61 est] ozz. Pf Pb 63 asstare I, astate Pf Pb O $ 64 assistere W Pb O,asistere Pf — 65 sutreptio W Pf Pb $ 68 dei] domini Pf P2 C Pa 69 adorationem J .$ *0 ante ozz. Pb eum] deum P» .$ et ploremus] et 05.5 . "iputamus ne V PP JC Pa effundere J .$ *2 dignetur P5 qui uerba non dignatur ozz. C Pa, ob bomoeot. ? qui] uerb a4. e? exp. Pf exptrimete / O, ex primere .$ *3 amote] £s O alf. exp. *4 inuitati] malis a4. e£

exp.Pf ^ 9*5 dei] saeculi R. 12 zzanus

SERMO XLIII, 5

245

ergo contemptu perdidimus, ieiuniis conquiramus. Animas nostras ieiuniis immolemus, quia nichil est quod deo praestantius offerre possumus, probante propheta cum dicit : Sacrzficiwm deo spiritus contribulatus ; cor contritum et. humiliatum 8o

deus non spernit. Homo, offer deo animam tuam, et offer oblationem ieiunii, ut sit pura hostia, sacrificium sanctum,

uiuens uictima, quae et tibi maneat et data sit deo. Hoc qui non dederit, excusatus non erit, quia daturus se non potest non habere. Sed accepta ut sint ista, misericordia subsequatur. 85 Ieiunium non germinat, si de misericordia non rigetur : siccatur ieiunium misericordiae siccitate. Quod imber terris, hoc ieiunio misericordia est. Quamuis cor excolat, carnem mundet, eradicet uitia, uirtutes serat, si misericordia fluenta non dede90

rit, fructum non colligit ieiunator. Ieiunator, ager tuus misericordia ieiunante ieiunat. leiunator, quod tu in misericordia fuderis, tibi in horreo hoc redundat. Homo, ergo ne seruando perdas, collige prorogando. Homo, dando pauperi da tibi, quia tu quod tu alteri reliqueris, non habebis. *8 probante propheta cum dicit] locutio Chrysologo cara ad uerba s. Scripturae introducenda (cf. Los serzzones, p. 346). «8/80 Ps. 50, 19. 85/91 ieiunium non germinat z;g4e tedundat] persimilia dixit Petrus serm. XLII, linn. 45/55. 92 dando paupeti etc.] da pauperi, ut des tibi, quia quidquid pauperi dederis, tu habebis ; quod paupeti non dederis, habebit alter : serm. VIII, linn. 75/77. ** ymolemus W/ *8 possimus franc. *9 et humiliatum ozz. V. 83 dederit] deoadd.V' potest] se add. zzerwz O 84 subsequatur] consequatur W' 19 zzanus 86 ymber W Pf Pb 84 cor] ie/a/. Zin.[nium add. S ita 88 serat] secat 9 1o misericordiae V' J.$ fluenta misericordia 7ransp. C Pa 89 misericordiae R 90 tu ozz. W/ misericordiam franc. 91 hoc in horteo Zransp. Pf Pb C Pa etgo] sup. Hin. add. W' Pf ^ seruandum C Pa 92 prorogandum C Pa 93 quod tu] tu oz. W franc.

SERMO XLIV

PL

DE PSALMO PRIMO 1. Peritus medicus quotiens uario languore defessis plenam desiderat conferre medicinam, altas aperit morborum causas, ; latentes pestilentiae exponit incursus, pestiferas caueri commonet regiones, quamplurima remediorum genera demonstrat, herbarum uires pandit, medicamentorum loquitur qualitates, oboedientibus promittit longissimam sanitatem : sic aegros arduas et asperas suadet et perducit ad curas. Hinc est quod 10 propheta sanctus, corporis animaeque medicinam caelitus prolaturus, impietatis profundos patefecit recessus, opertos peccatorum nudat morbos, iniquitatis ostentat secretum uirus ; uitiorum naturas, origines delictorum, radices criminum

mirabili ratione depromit. Sic aegras mortalium mentes mo15 deratione pia pro aetate, pro sexu, pro tempore, pro uiribus, ad salutem perpetem diuina curatione perducit. 2, Responsorium quod hodie cantauimus, psalmorum praefatio est ; immo est psalmorum psalmus, est titulorum titulus, est argumentum generans argumenta, est tota causa sequen-

20 tium canticorum. Et sicut clauis aulae patefecerit, penetrales reddit intimas ac nes, ita psalmus iste, ubi reserauerit primos, psalmorum omnium pandit

regalis, ubi primum multiplices mansioaditus intelligentiae mysterium, pandit

secretum.

25.

8. Beatus wir, qui nom abiit in consilio impiorum, et in uia peccatorum mon stetit, et in cathedra pestilentiae mon sedit. Beatus wir : uelut dimicaturo cum bestiis et grauissimorum

17 responsorium] uide initium tractatus sequentis. 20 clauis] cf. Hilarii Tract. sup. psalmos, Prol. 24 (PL 9, 247) ; Hieronymi Tract. de psalzzo I, exotd. (Moniv, CC LXXVIII, p. 3). 25/26 Ps. 1, x. Codd. : V R W, Pf J O C Pa 5 (deest in P2) Titulus : De eodem et praemit. W, Sermo de primo psalmo beatus uir qui non abiit .$ B commonet caueti Zransp. W^ ? herbarum] tenebrarum Pf C Paz, om. ] 5 uites herbarum 7ransp. O 8 egris O 9 arduas et asperas] aspetas et atduas /ransp. W Pf J O C S, sic praemit. C, atduas sic aspetas Pa suadit / R. producit Pf 1o perducit ad curas swadet et /ransp. W' 1o 11 prolaturus] V R W, imploratutus O, exploratam Pf, deploratus J C Pa 5$ patefacit O C Paz 12 nudat peccatorum Zransp. iniquitates / —— 16 perpetuam Pf 17 cantabimus V/ 1? zzanus R. 18 ymo W/ est 19] oz. .$ 19 est tota] et tota .$ 21 patefecerit] ianuam praeit. W franc., utrumnam recte nescio reddet V RW. 22 reseruauerit R. 19 zzanus aditus] serzpsz cuz ed., auditus codd. 22/23 intelligentiam primus J O C Pa $ 23 psalmorum 5 25/26 et in uia usque pestilentiae] usque I

325

SERMO XLIV, 3

247

certaminum discrimina subituro pronuntiantur ante brauia, praemia, coronae. Propheta beatitudinem sic praemisit, ut 3o prouocaret hominem totam, quam post enumerat, criminum uincere feritatem. Beatus wir, qui non abiit 4n consilio impiorum, el in wia peccatorum mon stetit. Quod in consilio abire et in uia stare dixit, forsitan uideatur absurdum, cum in consilio

consistere et in uia abire magis hominum sit in usu. Peruersa 55 quidem sunt uniuersa peruersis, nec possunt tenere ordinem, quae per ordinem non aguntur. Tamen hic propheta non corporis loquitur, sed mentis incessu ; neque prohibet pedum lapsus, sed ruinas arcet animarum. Beatus wir, qui non abiit tn. consilio impiorum. Abiit, abiit a se, a deo impius cum reces-

4o Sit ; nec stat in consilio, impiis cogitationibus qui uagatur : iste modo fertur ad caelum, modo refertur ad terras ; iactatur

per maria, leuatur fluctibus, mergitur in profundo ; cumque sua semper mente uolutetur ebrius, uoluisse secum putat et computat caelum. Qui se scire existimat, totum se nescit; 45 qui, si sciret se, numquam caelum, solem, lunam, ligna, lapides

adoraret, quae sunt omnia suae data et subdita potestati. Sed adorat lapidem, seruit ligno, qui deo uiuo, deo uero seruire contempsit. Et ut ab ipso principio rerum impietatis facta replicemus, impietatis consilium perduxit ad inferna angelum ;o de supernis, nuntium caelestis secreti in diabolum commutauit, hominem de regione uitae ad mortalis habitaculi transmisit exilium, de paradisi deliciis aerumnosos saeculi pepulit 28 pronuntiantut ante brauia etc.] cf. Ambrosii Eixp/an. psalzzi 1, 13 (PErxscHENIG, CS EL LXIV, p. 10): 39 abiit a se etc.] abiit enim ille, cum recessit a deo ; stetit, cum delectatus est peccato : Augustinus, Exarr. in ps. I, 1 (DEkkERS-FRAIPONT,

CC XXXVIII, p. 1).

49 angelum] cf. ad serm. XLII, lin. 69.

51/54. cf.

Gen. 3.

28 pronuntiatur V/ 1? zzanus R. Pf, pronuntiat J O C Pa S

ante] propheta ad4. C

DaxS brauij W/ breuia O .$, brauium C Paz 29 ptaemii Pf ^ cotonae] corona Pf (sc. praemii cotona), coronam J O 9 ; oz. W, cuius loco babet Exgo, quo nouam periodum incboat ptopheta oz. bic C Pa 5, qui bic nouae periodo initium dant,

e£ boc idem faciunt ] O : Beatitudinem siquidem (pro sic) J O C Pa praemisit] omisit R. 7? zzagzs, promisit I7 29/30 ut prouocatet] rep. Pf n transitu ad al. lin. et exp. primum 30 totam quam post] et totam postquam Pf, totam postquam J O 31/32 in consilio 4sgze peccatorum] usque JW 32 abite] non praemi. W' 33 uidetur C Pa S adsurdum / — 34 magis] maius / O hominum] homini Pf, apudhomines V^ . 3vincessum Pf O C Pa.$ 38lapsum O 39 abiit sezze] W. a se] ad se W 42 profundum Pg J O S 43 ebrius, uoluisse secum putat] uelut ebrius, non se computat J O C Pa $ secum putat Pabet etiam W' 43/44 et computat] sup. Jin. add. 29 manus J, computat et /ransp. O 44 caelum] et a27. G Pas$ existimat] estimat C Pa se nescit] senescit R. Pf 1? zzanus, nescit se iransp. W..— 4 siscitet se ? J — seom. W numquam ponit Pf post lapides in seq. 46 subdita et data Zransp. O 47 lignum V 1? zzanus uiuo] et add. Pf 51 50 nuntius R principio] O, principium cezerz 48 et ut] et oz. Pf O trans misit J/ ^ 852 exilium] in praeit. O mofttalis] mortaculis J 19 zzamus aerumnosos] erumnosos V/, erumpnosos R. WO C $, erumnos os J 1* zzanus, criminosos Df

248

SERMO XLIV, 34

ad labores, mulierem de uirginitatis gloria gementis conscios deiecit ad partus. Inde antequam det pignora, dat dolores; s; et soluit ante de reatu poenam, quam sobolis gaudeat de 324 processu. Multiplicans, inquit, multiplicabo tristitias tuas et gemitus tuos : m iristitia et gemitu aries filios fuos. Qualis finis est, ubi origo poenalis ? In uita laetitiam quam tenebit, qui uitae sumit exordium de moerore ? Hoc propheta nouerat, 6o qui dicebat : In iniquitatibus conceptus sum, et in delictis $eperit me mater mea. Si sic, fratres, ab utero in uiam proicimur peccatorum, et delictorum iter totas currimus per aetates, cogitemus infantiae uanitates, adulescentiae lapsus, iuuentutis ruinas, senectutis morbos, et tunc nos non uiam uitae, sed

65 peccatorum uiam capere sic uidemus. Hanc uiam notat Christus dicendo : Quam lata et spatiosa uia, quae ducit ad mortem, ei multi sunt qui àntrant per eam ! Delictis lata, diffusa fluxibus, criminibus spatiosa. Et uere uia est uita praesens, in quam

uenit

et uadit

homo.

Generatio,

inquit,

wad?t,



7o generatio uenit, et terra stat. Et ideo ante dixit : Beatus wir, qui non abiit in consilio impiorum, 4. ei in uia peccatorum non. stetit. Non dixit : non uenit ; nemo enim in uiam non uenit peccatorum, in qua nos lex ipsa naturae perducit et mortis ; sed beatus ille, qui non stat in ea. 75 Stat ille, ille demoratur in ea, qui leuat onera peccatorum, et onustus uiator tarde peruenit, et caelestem clausam sibi inuenit mansionem. Istis ponderibus impeditus flebat propheta dicens : Iniquitates meae superposuerunt caput mewm ; sicut onus graue grauatae sunt super me. Et quia toto uitae tempore 8o has ferebat,

exclamat

: Miser factus sum,

et curuatus

sum

53/84. gementis conscios deiecit ad partus. Die schlecht übetlieferte Stelle ist zweifelhaft.

Sie kónnte auch so gelesen werden : gezzentes conscius deiecit ad partus. In diesem Fall wáàte consilium pietatis, von dem bis hier im Text die Rede wat, das Subjekt. 56/5* Gen. 3, 16. 60/61 Ps. 50, 7. 64 uiam uitae] Prou. 10, 17 ; 15, 10 ; ler. 21, 8 ; cf. Ps. 15, 11 ; Matth. 7, 14. 66/6? Matth. 7, 135. 69/40 Ecclesiastes T4. 20/72 Ps. 1, 1. 76/4 clausam... mansionem] cf. Matth. 25, 10. 78/9 80/81 Ps. 37, 7. DS:271::9-

53 gementis] V/ R. W 29 manus, gementi J I? zanus, uel gementem add. 29 zzanus sup. Jin. J, gemituum O, gemitus W 1 zanus C Pa 5 ed. conscius I7 R (cf. cozment.) 54 det] gaudeat non C Pa .$, edat O pignora dat] IZ, innouat O, ignorat cezeri B? gemitu] gemitus T/ 1? z;anus 58 ubi] est agg. W. J O $ 59 exordium sumit fransb. W'——. exosdia J O C Pa $ moerore] morte W^ 1o 61 in uia W Pf O, inuia J $ proicitur Pf 63 adulescentiae] V R, aduliscentiae J 19 zanmus, ado- re/iqui 67 qui sunt Zrazsp. Pf ^68 fluctibus R. 1? zanus est] oz. W, exp. ] — 69 in quam]in qua WW, inquam J — 92 uia Pf —33in qua] in quam C Pa, inquam J *4et mortis] ad mortes W^ — v5 honera J 76 honustus J **" impeditus ponderibus Zrausp. 7*/48 propheta dicens] apostolus (exp.) dicens propheta Df 10 ?8supet posuerunt J O *9 tot uitae tempore] tota uita tempore] tota uita et tempore franc.

SERMO XLIV, 4-6

249

usque vn finem. Peccatorum uiam uiator ille pertransit, qui mala uitae huius uidet, sed despicit ; sentit, sed calcat ; pati$)

tur, sed uincit ; et dum fugit illa, plus currit ; unde illi occurrit caelestis ianitor, caelestis illi mansio se non claudit.

. 9. Sed quid est quod peccatorum uiae impietatis consilium Sic praemisit : Beatus wr, qui non abiit in consilio impiorum, el 9n wia peccatorum mon stetit ? Quia et si natus homo mox peccatorum uenit in uia, iacet tamen primum, non mox peccati currit in uiam ; sed ubi coeperit impietatis uenena gustare, 9 o tunc saporem trahit de pinguedine peccatorum. Impius in deum tendit ; a deo incipit, cum delinquit. Peccaturus deum contempnit, ante qui mandauit non debere peccari. Lucem tenebrae fugiunt ; tenebrae luce redeunt abscedente. Vbi deus, peccatum nullum ; ubi peccatum, non ibi deus. Et ut scias, 9 j homo, despectu dei hominem uiam cursitare peccati, audi prophetam : Nom est deus in conspectu eius ; bolluuntur uiae eius tn omni tempore. Grauius ergo homo in uia labitur peccatorum, quando in ea per praerupta impietatis inlabitur. 6. Et in cathedra pestlentiae non sedit. Impietatem probat io [9] qui facit ; qui facit, amat ; qui amat, non potest non docere. Hinc est quod docentes impietatem, pestilentiae resident in cathedra, et sermone mellito uirus doctrinae letalis audienti-

bus sic defundit. Pestilentiae cathedram philosophiam posuit,

$4 caelestis ianitor] cf. Ouidii Fasz. 1, 139 ; Lactantii InsifuZiones, I, 18, 13 (ed. BRANDT, p. 69) (ianitot in caelo) ; ueteres christiani saepe apostolum Petrum, angelos, sacerdotes ianitores caeli uocabant ; de sanctis ianitoribus loquitur Chrysologus serm. extrauag. X (Los serzzones, p. 478, lin. 14), de malis autem serm. XCV (PL 52, 468 B) (sctibis legisperitis). 86/8? Ps. 1, r. 88 iacet tamen primum] uide testimonia Patrum aliorumque, praesertim Lactantii, ab A. Gourow, **Le zalbeur

de l'homme à la naissance". Ün £bme chez quelques Peres de lÉglise, apud Revue des études augustiniennes 18 (1972) 3-25, collecta. 96/9? Ps. 1o, 5. 99 Ps. 1,1. 103 philosophiam] philosophiam fingunt... deos multos figurant, ut deus, qui unus et uetus est, nesciatut : serm. XVI, linn. 32/34. $82 dispicit J 1? zzanaus

83 et dum fugit illa, plus currit] sed dum fugit, illa plus

curtit J O, sed dum fugit ille plus currit Pz, sed dum fugit ille, illa plus currit C,

sed dum ille fugit, illa plus curtit 5 illi ozz. . 85 uiae] uia I7 (uiam 29 zzanus V 2)W S 19 $88 in uia] in uiam J OS peccati] peccatorum Pf ^ S89inuiam] in via W ubi] cum dubio Pf gestate R 90/91 in deum tendit] inde tendete O 91 a deo] adeo / 1? znmus Pa, ádeo O incipit] uadit C Pa S peccaturus deum] peccatores deus frame. 92 peccate IW. J O C Pa S 92/ 93 luce tenebrae Zransp. ] 19 manus 93 absodente I 1? manus 95 despectu] de conspectu franc. uiam] ozz. Pf, deuium supplet 29 manus peccati] peccatorum J O C Pa $, in peccatum Pf 96 prophetam] dicentem aZ. 5 98 pet100 impietatis] iam pietatis J C Pa 5 pretrupta W' J, iam praemit. C 1? zanus docere] nocere l/ 1? zamus RW. Pf J O 101 docens /ranc. tesidet franc. (residens .$) 103 difundit V7 29 zzanus Pf 29 zanus J, diffundit O, defundunt IZ, infundit C Pa 5$ philosophia O, phylosophiam C Pa

32)

250 105

IIO

I15

SERMO XLIV, 6-7

quae docuit aut deos multos, aut eum qui est uel non esse uel non posse docuit inueniri ; quae ipsi creaturae naturae dedit, ut naturae negaret auctorem. Cathedram pestilentiae proposuit pharisaeus, qui traditiones humanas decretis caelestibus anteponens, uastam lucem fudit populo Iudaeorum. Cathedram pestilentiae haereticus sedet, qui, sub specie fidei, fidei scindit, rumpit, abstrahit unitatem.

*. Beatus ergo wir, qui non abiit in consilio ympiorum, et in uia. peccatorum mon stetit, et vn cathedra pestilentiae mon. sedit. Et plane beatus, quia tria ista declinando ad trinitatis beatitudinem meruit peruenire. Meditetur ergo in lege domini, et meditetur die ac nocte, ut quae sequuntur mereatur uidere in futuro, et audire latius tempore competenti. 107 traditiones] cf. Matth. 15, 5 ss. ; Marc. 7, 6 ss. 111/112 Ps. 1, r. 114 cf. Ps237 3: 116 audire latius tempore competenti] utrum Petrus supet reliqua uerba primi psalmi alia occasione praedicauetit, nescimus.

104 docuit ozz. C Pa eum] szp. Lin. add. R. uel19] sup. /n.add.W/ ^^ uel 29] om. V R 105 non posse] non oz. C docuit] sup. Jim. add. 929 manus W' inuenire Df ^ quae ipsi creaturae] conicio, qui (quin O, quae Pf C 5) ipsam creaturam codd. ed. dedit] fecit O, 24 docuit ? 106 naturae negatet auctorem] ex O C Pa $,natuta negatet auctorem /, naturam negerat auctori ceZeri 106/108 cathedram pestilentiae 4sgze populo ludaeotum oz. franc. 107 phatiseus] I, phatisaeos V R 108 uastam] flammam / ^ 109 cathedram] in (in ozz. Pf) cathedra Pf J C Pa. sedit RW J — 110fideiscindit] fidemscindit J OC Pa rumpit] et aZ. C Pa .$ abtrahit V/ 19 zzanus, abstrait ] 19 zzanus 113 trinitatis] eternitatis I 116 futurum WW franc. latius] lecius W 1? zzanus

SERMO XLV

PL

DE PSALMO SEXTO

1. Responsorium,

quod hodie propheta supplicante can-

tauimus, oportunum tempori, aptum malis praesentibus, ; mecum uestra probat et cognoscit affectio. Domine, inquit, ne tn ira tua arguas me, neque in furore tuo corripias me. Et deus tumescit ira, calescit furore ? Absit, fratres! Deus nec subiacet passioni, nec ira accenditur, nec furore turbatur.

Sed ira dei est delinquentium poena, furor est dei supplicium 10 peccatorum. Fratres, puluere concreti, plasmati luto, calcamur uitiis, subdimur delictis, curis conficimur, arescimus membris, morte dissoluimur, foetidis horremus sepulchris; et sic inhabiles ad uirtutes, ad uitia habiles inuenimur.

Propheta ergo memor fragilitatis humanae, et carnalis sub- 326 15 stantiae conscius, quia non confidebat de meritis, ad auxilium misericordiae conuolauit, ut dei constaret circa eum de pietate, non de seueritate iudicium. 2. Domine, ne in ira tua avguas me. Hoc est dicere : argue me, sed non in ira ; corripe me, sed non in furore. Argue me ut 20 pater, non ut iudex ; corripe me non ut dominus, sed ut parens. Argue me, non ut perdas, sed corripias. Corripe me, non ut interimas, sed emendes. Et hoc quare ? Quomiam infirmus sum. Miserere, inquit, sei domine, quoniam nfirmus sum. Quid infirmius homine, quem sensus fallit, ignorantia decipit, 25; circumuenit iudicium, pompa ludit, tempus deserit, mutat aetas, hebetat infantia, iuuentus praecipitat, senectus frangit ? Huic ergo dominum irasci in ira, indignari in furore, non est,

non est creatoris pii, sed est seuerissimi cognitoris. M?serere mei, domine, quoniam infirmus sum. 3 responsorium] XLIII, lin. 74.

4 malis ptaesentibus] cf. serm. cf. serm. XLIV, lin. 17. 5/6 et 18 Ps. 6, 2. 22/23 et 28/89 Ps. 6, 3.

Codd. : V R VW, Pf (deest in P) J O C. Pa tempore C Pa 4 opottuno franc. 9 est dei] dei est /razsp. W' O, eius aptum] et «44. Pf ^ $8 ascenditur J estCPa X 12foctidis horremus sepulchris] ex frame., faetidi horremus sepulchrum V,, fetidi horremus sepulchris R W/ — 13 inabiles V' 19 zmus W' —— abiles pasa ad] sup. ras. R. 15 confidebat] confundebat V^ auanus (-es sup. litt. eras. V) W..— 20utparens]utozm. V ^ patrens]par 16 conuolabat / ^ 17 dese uetitate J cortipias] corrigas W' Januel, ut 21 argue me usque sed cortipe me oz. O R emendes] ut praezit. Pf J C Pa, emendas 22 interiimas I jraemit. Pf J C Pa quoniam] qui V/ 1? zzenus, quia Pf. — 23 sum oz. W, qui bic ad al. W 19 zianus 24/29 quid infirmius 4que infirmus sum domine oz. J O C Pa Jin. transit 29 dominum] dominus l/ 1? zanus 26 ebetat V/ 19 zanus R. W' om. franc. non est sezze] R. W. R IF, deum V 29 zanus Inscriptio : De eodem et praezit. W

252

SERMO XLV, 3-5

3o

9. Et quid uis? Sana me, domine. Sentit iste status sui uulnera, sentit morsum serpentis antiqui, sentit primi parentis ruinam. Agnoscit se ad has infirmitates uenisse nascendo, agnoscit se ad mortem naturaliter peruenisse. Et quia mortem remouere non poterat ars humana, diuinam cogitur expetere 5; medicinam. Et ut facilius aegritudinis suae impetret curam, ipsius aegritudinis causas aperit, qualitates narrat, magnitudinem pandit, exprimit uim doloris. Sana me, domine. Quare ? Quoniam conturbata sunt ossa mea. 'Totam structuram corporis ossa portant ; et si ossa turbantur, quae membrorum firmitas, 4o quae fortitudo neruorum, ubi carnis miseranda substantia ? Turbantur

ossa,

fratres, peccatorum

pondere,

metu

mortis,

terrore iudicii. Audi ipsum alibi hoc dicentem : Non est sanitas ?n carne mea a facie irae tuae. — Et ossa mea turbata sunt. — Non. est, inquit, fax ossibus meis a facie peccatorum meorum. 4; Et post : Anima mea impleta est nlusionibus, et non est sanitas in carne mea. Merito ergo addidit : 4. Et anima mea turbata est ualde. Inter dei praecepta et corporis passiones,

inter uirtutes

et uitia, inter aduersa

et

prospera, inter poenas et praemia, inter uitam et mortem, 5o stans in acie, bella sustinens, suscipiens uulnera, raro stans, occumbens sensu, turbatur anima, turbatur ualde, quia

carnis impedita ponderibus priusquam ad uirtutes ueniat, uitiorum fit ante captiua. Haec bella describit apostolus, cum dicit : Caro concupiscit aduersus spiritum, spiritus aduersus 55 carnem, ut non quae uultis, illa faciatis. Et alibi : Video aliam.

legem n membris meis repugnantem legi mentis meae, et captiwum me ducentem 1n lege peccati. Alegans ergo beatus propheta has infirmitates, haec bella, has animorum turbationes, deum

60

tali uoce conuenit : 5. Et tu, domine, usquequo ? Hoc est : quousque pateris, quousque dissimulas, quousque non subuenis ? Quousque

30 et 3v Ps. 6, 5. 38 Ps. 6, 5. 39/40 firmitas... fortitudo] conturbata sunt ossa mea, id est firmamentum animae meae, ucl fortitudo : Augustini Ezarr. in 55. VI, 4(DE&KERs-FRAIPONT, p. 29). 42/43 Ps. 57, 4. 44 Ps. 57, 4. 45/46. P8757, 8: 4* Ps. 6, 4. 64/55 Gal. 5, 17. 55/50? Rom. 7, 23. 60 Ps. 6, 4.

30 sui oz. W 31 serpentis ozz. W zn fine lin. primam Pf C Pa J parentis] serpentis C 33/35 et quia mortem sque expetere medicinam ozz. C Pa 36 causam I7 3* uim] uini R 38 mea ossa /ransp. 2? sanus Pf — 39 corporis] nostti add. R 42 ipso... dicente V/ 19 W (ipso] -so ex ezzend. primae zanus Pf) 45 et post] pauló zmferponi? O 50 stans ozz. J O 50/51 raro stans occumbens] cato, occumbit C Pa 51 sensu] sensus C Pa, sensum Pf, sensim J O 52 ponderibus] temporibus C Pa 54 spiritus] et praeziz. C Pa, autem add. J O 55 quae] quaecumque O Pz, quaeque C 9* legem O aligans l/ 19 zanus J prophetas l/ ^ 61 quousque non] quo usque (7/a fere constanter ]) rep. J im fransitu ad al. pag. 61/62 quousque dissipati] quo ad usque dissipati J

327

SERMO XLYV, 5-7

253

dissipari opus tuum, deleri imaginem tuam, tuam tibi creaturam perire permittis ? Vbi est Christus tuus totiens nuntiatus per legem, per nos — per prophetas — multifarie repromis65sus ? Veniat, ueniat, priusquam pereunte saeculo in saeculo

nil inueniat quod resaluet. Veniat, ueniat, ut carnem reparet,

innouet

animam,

ipsam

naturam

in caelestem

commutet

substantiam. Veniat, ut peccatum tollat, mortem deleat, destruat infernum, uitam reddat, donet caelum, ne amplius

7o terrena labes possit in nobis inuenire quod perdat. Hoc autem petere prophetam sequens sermo demonstrat :

0. Et tu, domine, usquequo ? Conuertere, domine ! Homo deo, reus iudici, addictus sic loquitur cognitori ? Conuertere, domine! Homo peccat, et deus conuertitur ? Ita, fratres,

75 quia iuxta prophetam 2?se j$eccata mostra bortat, et fro nobis dolet. Et beatus Iohannes : Ecce agnus dei, qui tollit beccatum mundi. Suscepit peccatum, ut peccatum tolleret, non haberet. Conuertere, domine ! Vnde ? De deo in hominem, de domino in seruum, de iudice in patrem, ut pium conuersio te de-

8o monstret, quem potestas terribilem comminatur. *. Conueriere,

domine,

et. libera animam

meam

de inferno

inferiori; saluum me [ac propter müsericordiam iuam. Non propter meritum meum, quem labor afficit, gemitus sauciat, soluunt lacrimae, ira turbat, inpugnat inimicus.

Sed hoc ut

8; clareat, ipsa prophetae decantetur oratio : Salwwm me [jac jropter maüsericordiam. tuam. Quare ? Quia mon est 4n morte qua memor sit tui. Laboraui in gemitu meo ; lauabo ber singulas noctes lectum meum, lacrimis meis stratum meum vigabo. Hoc dicebat sanctus Dauid in regali uertice constitutus, qui sic 9o agebat principatum potestatis humanae, ut in se sanctitatem spiritus, prophetiae gratiam custodiret. Et nos in ira tota dei positi nescimus dicere : Dom?ne, ne n furore tuo arguas me.

64 multifatie] cf. Hebr. 1, x. 42 Ps. 6, 4-5. 95/76 Is. 55, 4. 76/?? Ioh. 1, 29. 81/82 Ps. 6, 5. 82/83 non propter meritum meum] August. Enarr. in

ps. VI, 5 (DEk&zEnRs-FRAIPONT,p. 30).

85/86 Ps. 6, 5.

86/88 Ps. 6, 6-7.

92

Ps.-6; 2.

62 dissiparis / —— tuum] pateris a4Z. ], pátetis agd. O tuam tibi] tuam ozz. W^ 64 per nos ozz. O pet prophetas] pet ozz. W C Pa multiphatie J O, multiuarie W 685 pereunti V7 19? zzanus in saeculo] in sacculo R 66 nil] nichil 7 tesaluet] saluet C Pa ut carnem] incatnem J/ 1? zzanus 69 infernum destruat Zransp. W' 76 qui tollit] ecce raeziz. J O C Pa peccata W J O 77 non haberet] ut haberet W, ne haberet Pf, nec haberet J O 79 conuetsio] demonstrit V/ 19 zzanus te confessio /ransp. C Pa W ed., confessio ce£erz 80 terribilem potestas Zrausp. O 1o cominatut L/ 81/82 de inferno inferiori om. C Pa 83 afficitut ( 2) Pf 84 ita bis Pf primo exp. 85 ipsa] ipsius franc. 87/88 lauabo pet singulas noctes usque stratum meum figabo oz. l/ ^ 88 meis dei tota Zramsp. 91 nos] ne praet. et del. W 90 sanctitate W/ J oz. R. 92 ne in furore tuo arguas me] ne in ira tua atguas nos I Df ] 2o O C Pa franc.

228

254 Terra

SERMO LEV, 7 negat fructus,

caelum

temperiem,

aer salubritatem;

hinc pestilentia ubique diffusa per urbes ; per agros uario mor95 borum genere consumit genus omne mortalium ; et tamen nos non dicimus : Domine, ne in ira tua arguas nos, neque in furore tuo corripias nos. Ille post triumphos gemitibus noctes et dies lacrimis occupabat ; nos sub hostili gladio subiacentes nulla tempora deo damus, nullas uel ad horam lacrimas deo roo fundimus, sed iugiter rapinis, fraudibus, periuriis, dolis, detractionibus nosmetipsos tradimus et donamus, ut magis magisque iram dei in nos fomentis criminum suscitemus. Venite, fratres, uenite cum propheta; wende, adoremus et jrocidamus ante eum, et ploremus coram domino, qui fecit nos. 10; Venite, dicamus : Domine, ne in ira tua arguas nos, neque in

furore tuo corripias nos, ut memor misericordiae suae iram mutet

in misericordiam,

reddat

perdita,

captiua

liberet,

nosque sibi cum laetitia seruire iam donet. 94 pestilentia ubique diffusa] cf. Los serzzones, p. 255.

96/97 cf. Ps. 6, 2.

nulla tempora deo damus] cf. setmm. X XXIX, 5 et XLIII, 4. 105/106 cf. Ps. 6, 2. 108 cum laetitia seruire] cf. Ps. 99, 2.

99

103/104 Ps. 94, 6.

93 fructus is Pf prizzo exp. 95 omnium J/ O C Pa 96 iratua] furotetuo V R arguas nos] arguas me franc. 94 cortipias nos] serzpsi cuz W', cortipias me reliqui gemitibus] et gemitus W J O 98 et dies] et ozz. W O C Pa Ocupabat W, occupat R sub oz. O subiacentes] iacentes I7 99/100 deo fundimus] deo oz. W Pf O C Pa 101 nosmet ipsos C Pa domamus V/ R. 102 suscitemus] sustinemus R 103 uenite 29] oz;. C Pa 105 in ita tua] in furore tuo I arguas nos] arguas me nos I sic 107 misericordiam] uitam a44. C Pa (sc]. uitam reddat perditam) perditam franc. captiuam /frame., captiuos I7 s donet] qui uiuit et regnat in saecula saeculorum amen a4. V R, amen Zantum add. O

SERMO XLVI

PL

DE PSALMO NONAGESIMO

QVARTO

1. Sicut grauiter aestuanti et longo sitis ardore succenso fons frigidus satis laetus et satis salubris occurrit, ita nobis 5 positis in moerore et nimium tribulationum pondere depressis ad gaudia nobis hodie propheticae uocis excitat cantilena : Venite, inquit, exultemus domino. Venite. Quo ? Vel unde? Ex te, homo, in te, ubi non locorum mutatio, sed conuersio sensuum aduersa depellit, moerores fugat, disperationes abicit,

1o excludit angustias, et intra domicilium sinceri pectoris laetitiae diuinae aeternam praeparat mansionem. Et ubi est illud : Beati qui lugent ; et : Vae uobis, qui ridetis ? Plane beati qui lugent mundo, et uae qui rident mundo, sed beati qui exultant domino, qui nescit de rapinis, nescit de fraudibus, nescit laeI tari de lacrimis proximorum. Venite, exultemus domino. llle x]

exultat domino, qui uerbo, actu, opere, non sibi, sed suo exultat auctori. Venite, exultemus domino. Ille exultat domino,

cui sola et tota laetitia semper est deus. 2o

2. Iubilemus, inquit, deo, salutari nostro. Non est ouium uox ista, pastoris est ; sed dulci iubilo et uaria modulatione

aut gregem producit ad pascua, aut sub nemore umbroso fessum pecus continet ad quietem, aut alta collium salubrioris graminis hortatur cupiditate conscendere, aut ad decursa uallium sensim tota necessitate descendere. Sed beatae sunt

13/14 *ridetis|" bacs 6, 25? 12 ... lugent] Matth. 5, 4. ? Ps. 94, 1. tident mundo... exultant domino] similia Augustinus, Emarr. im ps. XCIV, 2 (DEKKERS-FRAIPONT, p. 1221 S.). 19 Ps. 94, 1. 15 et 17 Ps. 94, 1.

Codd. : V R W Linz (a lin. 8 ad 84 Linz ; cf. serm. XLI), Pf P» J O C Pa

Inscripiio : de eodem et praemit. W ^ de psalmo LXXXIX nequiter Pf. — 3 5 in merote posisatis ozz. Pb 4 latus Pf 19 longe W P5 estuantis 7

tis /ransp. Pb

nimio W/ Pf PP, nimie J O

tribulationis franc.

6 excitat]

mutatio] $8 ex te homo in te ozz. franc. V. 29 manus, excitet V/ 19 , extitit ceferz desperationes l/ 29 zzanus 9 meroris O 7o, metor C bic incipit fragm. Lin

13 mundo 79] V R, in planae Lznz 12 vae] ue IW Pf Pb ] O aliique mundo 29] / R, mundum uae] ue RW Pf Pb O mundum /, mundum ceferi 14 beatus qui exultat Pf Pb O reliqui codd., in. praemit. 29 manus. ] sup. lin. 16 uetbo] ex ezzend. secundae anus J/— sed] nesciunt... nesciunt... nesciunt C Pa 18 sola et tota] solet uenite] et 227. R. non V 19 zzanus — 19 actoti Pf 1o modolatione Lznsz 20 sed] quae C Pa, qui ag. O Linz, et del. W et om. tota 22 alta] nemofta umbrosa T/ R. 21 producit] V R, perducit ceferi fortasse recte 24 descen23 ad decursa] ad oz. Liz W, ad decursus Pb ad praeit. C Pa dere] Linz V' 29 manus C Pa, descen sic Pb, conscendere / R. Pf J O

229

256 25

oues

SERMO illae, quae

sui uocem

XLVI, 2-4 admittunt

pastoris, adtrahunt,

nutriunt, congregant, et uere pastori suo iubilant; quae germina sui gregis domino multiplicare moliuntur. i 3. Praeueniamus faciem eius in confessione. Et quis praeuenit pectorum cognitorem, scrutatorem cordium, cogitationum 30 conscium, futurorum praescium, praesentem semper et ubique ? Sed praeueniendus est non sensuum uicinitate, sed ingenii sagacitate, sed prouido confessionis obsequio. Siquidem non dixit : praeueniamus eum, tantum; sed : fraeueniamus faciem eius 4n confessione. Hoc est, cum spes misericordiae est, 3 vA cum tempus est ueniae, cum poenitentiae locus est, confiteamur patri ne iudicem sentiamus ; prodamus quae fecimus pietati, ne seueritati cogamur exsoluere quae tacemus ; dicamus indulgentiae tempore delicta nostra, ne, si tacemus, ad 40

excipiendam sententiam defleamus. Et quid plura, fratres ? Non iudicem, sed iudicium nos hortatur propheta clementissimus praeuenire. 4. Et «n psalmis, inquit, ?ubilemus ei. Ne

addicta pectori

inrationabili nostra iubilatio crederetur, in psalmis iubilemus, ut mysteria distinguamus, et in psalmis diuinum resonet

44/48 ut zaysteria distinguamus et in. psalmis. diuinum. resonet. sacramentum. 25 uocem] cz. Ioh. 1o, 27. 28 et 33/34 Ps. 94, 2. iudicem sentiamusj cf. serm. XLV, linn. 14/17.

Ych halte

85/36 confiteamutr patti, ne 42 Ps. 94, 2.

25 uocem admittunt] uoce emittat Lizz, uoce W e ozz. admittat, uoce emissa J O C Pa, uocem imitantur Pf Pb 26 uete pastoti] uere pastoris T7 quae] qui V. R 28 faciem] is Pf, altera expuncta confessionem R 29 pectorum] peccatorum Pf( 2) J C Pa cogitationum] -num sap. ras. ex 29 zanu V 30 semper] sepe R. 31 sed] ideo P5 sensuum] ex corr. secundae manus J uicinitate] uiuacitate Linz W 31/32 sed ingenii] non ingenii W/ ^32 sagacitate] non uelocitate pedum a44. C Pa prouidendo Pf PP J 34 cum] dum P7 misericordiae est] est ozz. J O 35 cum poenitentiae] dum p. PZ locus est] est 242. sup. Jin. O 36 sentiamus] et add. C Pa 3* ne] nec Lg 38 ne si tacemus] V (ne ex entend. secundae manus V), cum si tacemus R, cum sistimur Lzng W (29 zzanus Ling add. ne sup. cum), cum sitimus Pf, cum sentimus J, confitentes P7, quibus consensimus et ante O, ne si trahimur C Pa 39 defleamus] fleamus C Pa 42/43 ne addictu zsque iubilatio] ne irrationabilis iubilatio nostra dici Db 42 addicta] ad dicta O, in addicta C pectori] pecori Pf O, nostro add. W' C Pa 43 inrationabilis /, irrationabilis W C Paz, se add. O nostra ozz. W C Pa (scel. pectori nostro irrationabilis iubilatio W/ C Pa) crederet R. / O, credatur Pf —— psalmis] inquit add. C Pa 43/44 iubilemus ut mysteria distinguamus] iubilare docemur ut mysticis propheta distingueret PP ut mysteria distinguamus] ex Linz 29 manus sup. ras. e£ W (misteria distingwamus W^), mysticis (misticis 1/ aliique) distinguerentur (distingueret Pf, distingueretur J, qui ] pos: distingueretur puncfum ponit) ceteri, exceptis C Pa, qui boc fotum om. (19 manus Linz probabiliter etiam ut a mysticis distinguerentur serzpserat : legitur adbuc in rasura ynysti... ...tut brimae manus), ut a misticis irtationabilia O 44 et in psalmis] et add. ex ze (cf. comment.) 44/45 diuinum tesonet sacramentum] deus (sup. ras.) sacramentum diuinum Pf 44 resonet] resonat O, oz. Pf Pb

SERMO XLVI, 4-6

257

4; sacramentum et quod ad prouectum salutis animos promoueat audientium. Quoniam deus, inquit, magnus dominus. Hic dominici corporis aperit sacramentum, quia deus etiam in nostro corpore magnus

domnus

ei rex magmus

super ommes

deos, iuxta illud : Quis similis erit deo inter filios dei ? Quia ;oomnes

supernae

uirtutes

cum

regant

ceteros,

ipsae tamen

reguntur a Christo. 3. Quia in manu eius fines terrae. Quia quae in manu dei sunt, sine deo nequeunt obtineri : si dilatare fines, si propagare terminos, si desideramus amissa reuocare. Deum ergo fidei 55 uiribus deprecemur, per cuius offensam nobis ista depereunt, et ipsius propitiatione redeunt ampliata ; qui dat sicut uult, tolht et cum uult. Qui reddere non potest, omnipotens non habetur. Multa facit ad suae maiestatis indicium, ad nostrae

emendationis et correctionis exemplum. Vacant aliena praesi6o dia, si nostri regis non subuenerint adiutoria. 6. Ipsius est mare, et ipse fecit illud. Ne putetis quaesitum, 33o inuentum et non a deo conditum : 2?sius est mare, et ise fecit illud. Vbi sunt, qui deum

de materia, et maxime

de aqua,

mundum figurasse confingunt ? Deus noster in caelo et in terra

das erste Glied für falsch überliefert. Die Handschtiften haben / zzsHeir distinguerentur usw. Wenn ich im kritischen Text die Lesart der zweiten Hand von Linz aufgenommen habe, will ich damit nicht sagen, dass ich diese Worte als die authentischen betrachte. Sie sind nur eine vielleicht plausible Interpretation einet Sicher schon in den áltesten Archetypen kortupten Stelle. Um V/ und den anderen Zeugen treuet zu bleiben, wáte es etwa besset gewesen w/ zzysteria distinguerentur anzunehmen. Ich schreibe aber zzyszeria, nicht zzyszicis (V). Die Konjunktion eZ,

die die zwei Satzglieder verbindet, ist von keiner Handschrift bezeugt ; ich habe sie trotzdem hinzugefügt, weil sie mit unentbehtlich scheint. 46 Ps. 94, 3. 48/49 Ps. 94, 3. 49 Ps. 88, 7. 52 Ps. 94, 4. 54 amissa teuocate] cf. Los serzzones, p. 235 s. 61 et 62 Ps. 94, 5. 63/64 de aqua... confingunt] uide ex. causa Ciceronis De mazura deorum, Y, 10, 25. 64 ... caelo] cf. Passo 125027

45 et quod] J O C Pa, quod oz. Pf Pb, et qui ceteri profectum P5 at] C Pa ed., promouet J O, promouens re/iqui 46 audiendum V R deus] qui Pf, deus oz. J 41 apetit] ozz. R, aperitur Pa 49filisP/

promouequoniam 50cum regant] contegnant V/ 19 zanes Linz 1? manus (?), cui (?) regnant O 1o ipse Ling 99 manus 53 nequeunt] non possunt PZ optineri Lzg alique 54amissa] a missa / 55 deptecemus Ling W 19 ( ?) 56 dat ozz. Pf Pb 51 qui] teddete qui Zransp. O: om. Linz W. R. Pf Pb J, 29 zanus V. add. sup. lin., si C Pa non potest] si Praezziz. Pb $9 emundationis / C Pa correctionis] cotreptionis O, corp coeperat scribere Pf ef exp. 60 nostri rep. Pb in transitu ad al. lin. adiutoria] ad uictoriam l7 ^ 61/63 ne putetis que fecit illud oz. Pf per de aqua] de ea qua O, de qua W^ 63 maximae Lug Pa bozmoeot. (cf. lin. 64) 64 confingunt] Jc add. Pf quae ante omiserat : Ne putetis quesitum inuentum, et non deus] autem. a deo conditum. Ipsius est mare et ipse fecit illud (cf. ims. 61/63)

add. O

258

SERMO XLVI, 6-7

65 non ut inuentor, sed ut conditor materiae ex nichilo cuncta

70

perfecit. i v. Venite, inquit, adoremus. Quae sequuntur, fratres, ignorantibus ueluti moerorem propheta exultationis suae fuisse demonstrat : dum prouocat ad gaudia, mox euocat ad ploratus. Venite, inquit, adoremus et brocidamus ante eum, et plore-

qus coram domino, qui fecit nos. Dixerat : Venite, exultemus ;



8o

uerum hic propheta secum fletus suorum nos desiderat fundere gaudiorum, quia semper lacrimae sicut dolore magno, ita producuntur et gaudio, quae utique interni pectoris exponunt et testantur affectum. Qui ergo lapidibus prosternebatur et lignis, uero tandem deo cognito uult nos adorare, procidere et repensare lacrimis, atque continuo deuotionis obsequio, quod diu et longo tempore negleximus. Plorat ergo, dum de praeteritis poenitet, gaudet de praesentibus, aestuat et metuit de futuris. Dixi metuit, quia michi et in meo corpore adhuc positus talia cantasse cognoscitur, sicut alibi ipse testatur, cum effundit laetus lacrimas gaudiorum : Qwi seminat in lacri(nis, 4n gaudio metet. Perfectae autem laetitiae fletus fuisse ex sequentibus sic demonstrat : Venite, adoremus, et brocidamus

85 anie eum,

ei ploremus coram domino, qui fecit nos. Et quasi interrogaretur quare, reddit causas, aperit rationem : Qwia tse est deus noster, e nos bopulus bascuae eius, e oues manus €?4s. Ex hoc utique quantum deuotus est ille qui gaudet, tantum certe qui contristatur ingratus. Sed iam quae admonet audiamus intentius. 65 ex nichilo] cf. sermm. XXV, linn. 17/18 ; XLVIII, lin. 58 ; XLIX, linn. 79/80. 67 et 70/71 Ps. 94, 6. 9i Ps. 94, 1. 82/83 Ps. 125, 5. 84/85 Ps. 94, 6. 86/8? Ps. 94, 7.

65 inuentus I7 7? zzagus R. Pf J O 66 perficit J C Pa, pérficit O 6? secuntur Linz et plerique codd., sequitur V/ 19 zzanus ignorantibus ozz. bic Pb e£ add. post exultationis suae Z7 seq. 68 uelut C moerorem ptopheta] immemorem ptophetam C Pa ^ prophetam Jabet e£iaz R propheta exultationis suae fuisse] exultationis suae ignorantibus (cf. //z. 67) fuisse propheta /rausp. Pb 69 demonstrant C Pa prouocat] V/ Pf J, prouocatur R O, prouocatus Lzzz (-us ex £orr., -ut I? zjanus ? Ling), prouocatos W C Pa, prouocans Pb 70 eum] deum Pf *2 uerum hic] hic ueto PP hic] -c ex ezzend. secundae manus ] — 93 lacrimae] meaeadd.Linz ^ Wüadfectum Lizz J — ?6 uero tandem] uerum tandem Linz Pf Pb J C Pa, verumtamen W/ deo cognito] R, deo cognitum V7, dum cognitum (-tum ex corr. secundae manus) J, deum cognitum reliqui adoftare] eum praeit. R. procidere] procedere V. 7? zenus R. Linz W, oz. C Pa *8 ergo dum oz. Pb 79 de praeteritis] de ozz. Linz W' 80/82 dixi metuit z:gue lacrimas gaudiorum 072. Db ed. 80 dixi metuit] Lizz W' C Pa, dixi metuunt R, dixit metuunt V cezerique 80/81 positus adhuc zransp. Pf 1o 81 posita J, posito C O sicut] et praezit. C Pa 82 cum effundit] Lzzz 29 zzanus W,, hic effudit C Pa, effudit Ling I9 manus V. R e£ reliqui seminant R metent R 83 fletum J O 83/84 ex sequentibus ozz. C Pa 84 adoremus] Jic desinit fragm. Linz 85 quasi] quia si Pf . 89 ipse bis Pa deus] dominus deus C Pa 88 utique] itaque O 89 certus Pf 1o contristatur] contristatus est Pf 90 intentius] attencius I7

SERMO XLVI, 8

259

8. Hodie si uocem eius audieritis, nolite obdurare corda uestra,

sicut Vn irritatione secundum diem temptationis in. deserto, ubi templauerunt me patres uestri :probauerunt et widerunt opera mea. Quadraginta annis proximus fui generationi huic, et dixi: 95 Semper -isbi errant corde, quibus durawas in ira mea, si introibunt

in requiem meam. Cum dicit : hodie, te conuenit, ad te loquitur, quicumque homo auditor, ne audita uoce eius contemptus reatum,

contumaciae

crimen incurras, quem non praecepta,

quem non correxit exemplum. Nam ob hoc Iudaicam duritiam 100 longo sermone narrauit, ut te, christiane, faceret cautiorem,

cui non quadraginta annis tantum conuersatur et cohabitat deus, sed toto uitae tempore paret et militat ad salutem. 91/96 Ps. 94, 8-11.

92 deserto] heremo /7anc. (héremo O) 93 me oz. Pa 97 auditor] auditur J, és. e£ seq. spat. uacuum ef ne auditur O, audis ut C Pa, audis Pf Pb ne] non JO C Pa uocem / 98 reatus V/ 1? zanus R.W' Pf Pb incutras] P5 C Pa, incuttit (-it ex emend. primae manus) O, incutrat ceteri quem] quae J, que O ptaecepto J O C Pa 99 quem] que O cotrexerunt Pf Pb exempla Pf PP, exemplo / O C Pa 100longuo Df 101 tantum sup. Jis. add. W' — 102 ad salutem] deus 7

SERMO XLVII DE MARGARITA

PL

IN EVANGELIO

35

1. Christus deus noster quod caelum, terram, mare et in eis magnas, multas, uarias condiderit creaturas, miranda poten-

5 tiae suae documenta monstrauit. Quod uero humana suscipit, agit hominem, intrat tempora, transit aetates, docet uerbo, uirtute curat, similitudines loquitur, proponit exempla, affe-

ctus nostri in se pondus aperit, inesse sibi dilectionis humanae pandit ineffabilem caritatem. Hinc est quod caelestia terrenis ro commendat exemplis, de praesentibus sapere dat futura, inuisibilia uisibilibus insimulat argumentis. Probant hoc similitudines, quas nobis hodie euangelicus clamat auditus : Szmile est regnum caelorum homina negotiator. quaerenti bonas margaritas. Inuenta autem una $rettiosa margarita, abit, et wendidit 15 omnia quae habwit, et emà eam.

2, Neminem qui hoc audit nomen negotiatoris offendat : hic negotiatorem loquitur qui dat misericordiam, non qui dat foenoris semper usuram ; prouidentem ornamenta uirtutum, non inritamenta uitiorum ; grauitatem morum, non lapidum 2o pondera perferentem ; honestatis, non luxus monilia portantem ; gestantem non uoluptatis pompam, sed insignia disciplinae. Iste ergo negotiator has cordis et corporis margaritas proponit non humano

commercio,

sed diuino ; exercens

non

ad praesens commodum, sed ut futurum mercetur ; non ad 25 terrenam gloriam, sed caelestem ; quatenus caelorum regnum possit uirtutum praemio comparare, et innumeris bonis unam redimere uitae perpetuae margaritam. 4 ... creaturas] cf. Ps. 145, 6. 12/15 Matth. 13, 45-46.

10/11 inuisibilia inuisibilibus] cf. serm. L, lin. 4.

Codd. : V R W, Pf J O C Pa (deest in PP) Titulus : De eo quod regnum caelorum assimilatur homini querenti bonas margatitas C Pa 3 mare oz. C Pa 4 condiderat J O, considerat C Pa 4/5 mirando... documento / O C Pa 5 monstrauit] monstrarunt Pf, demonstrant Ww humano C Pa suscepit C Paz, suscaepit J * similitudes / 79 6 proponet l/ — 8 pondus in se /ransp. W 19 zzanus 10 cummendat ( 2) V/ 19 zanus sapete ozz. W' in uisibilia / 11 uisibilibus] inuisibilibus Pf 7e insimulat] insinuat J O Pa 12 hodiae / 13 bonas oz. V 15 abuit Pa 16 neminem] nemo I/ R. 19 non intitamenta uitiorum ozz. W/ 21 pompas Pf 22 negotiator] negotia R 23 sed diuino commercio /ransp. W exetcet C Pa 24 ut] om. codd., V babet add. a 99 manu sup. lin., dum Pf et Pa aliter periodum interbun&unif ; exercens non ad praesens commodum, sed futurum ; mercetur (mercatur Pf non ad terrenam gloriam e/c., forzasse rectius, si legendum est cum W' Df J O metcatur jrometcetur 28 caclestem] ad Praezziz. J O quatinus Pf O C Pz, qua tenus W regnum celorum /ransp. Pf/—— 26 comparari V/ R in numetis J 24 perpetuam R

SERMO XLVII, 3

261

3. Adiecit autem similitudinem dominus dicens : Sémile est regnum. caelorum sagenae missae in mare et ex ommi genere 3o piscium. congreganti, quam cum tmpleta esset. educentes, elegevYWnLi bonos n uasis, malos auiem [oras müserunt. Simüle est regnum caelorum. sagenae müssae in mare. Similitudo haec prodit, cur in apostolatum piscatores elegerit Christus, et captores piscium fecerit hominum piscatores : ut diuini iudicii 35 typus arte piscatoria monstraretur. Pisces congregat captura confusos, sed in uasa discretio dat electos. Sic uocatio

stiana

iustos,

iniustos

congregat;

malos

bonosque

chri-

electio

diuina transmittit. Simile est regnum caelorum sagenae missae

in mare. Ad huius saeculi mare tumens pompa, elatum uertice, 4o undosum sectis, inscitia fluctuans, clamosum litibus, fremens

ira, saeuum procellis, peccatis naufragum, impietate demersum, misit piscatores suos Christus, hoc est, Petrum, Andream, Iacobum, Iohannem, probatos arte, cum dicit : Venite

ost me, et faciam wos fieri piscatores hominum. Misit ergo 45 piscatores suos retia portantes praeceptis legalibus et euangelicis innodata, monitis circumcincta uirtutum, donis gratiae dilatata, euangelico sinu congregantia sine fine capturam. 36/38 Der kritische Apparat zu diesen Zeilen zeigt wie sich die Schreiber bemüht haben, die korrupt übetlieferte Stelle zu verbessetn. Die Korruption muss seht alt sein. Ich habe mich so eng wie móglich an I gehalten und habe nut das vetmutlich fehlende Zeitwott etsetzt, indem ich congrega? des vorhergehenden Kontextes wiederholt habe. Offensichtlich fehlt auch in den Handschriften die Konjunktion e zwischen 2570s und zniusos, die ich ebenso hinzugefügt habe ; aber die eliptische Form kónnte auch von Chrysologus stammen. Es ist aber nicht ausgeschlossen, dass wit hier einen Vergleichssatz haben ; dann wáre 57 anstatt sic am Anfang zu lesen. 28/32 Matth. 153, 47-48. 32/34 uide conclusionem serm. CLXXV. Matth. 13, 47. 43/44 Matth. 4, 19 ; Marc. 1, 17.

38/39

28 autem] aliam C Pa for/zasse recte 30 educentes] et secus litus sedentes 277. C Pa 33 piscatoris frame, pescatotis J 19 zzanus 385 congregant Df 19 zzanus 36/38 sic uocatio zsque transmittit] serzpsi baesians de boc loco certe corrupto, quem codd. alii aliter tradunt :si (sic V. 29 zzanus) uocatio christiana iustos iniustos malos bonos que electio diuina transmittit l/ R, si (sic 2* zzanus) uocatio... malos bo-

nosque trahit electio diuina solos iustos et bonos in uasa transmittit W', sic uocatio christiana iustos (iustos] totos ad. Pf) (et edd. O) iniustos (sed non a4. J) malos bonosque electio diuina transmittit (trans mittit /) Pf | O, sic uocatio christiana iustos et iniustos recipit sed malos tantum electio diuina transmittit C Pa, sic vocatio christiana justos, et injustos, malos, bonosque 39 congregat; sed bonos, malosque electio diuina discernit eZ. (cf. coment.) uertice] uerticem J O (O ane uerticem inzerpungit : pompa elatum, uertice undosum, 40 inscitia] inscientia O, in scientia /, in secta Pf, iusticia W &£c.), uentis W^ naufragium V R Pa 44 procellis] procedit V. fluctuantem V/ R Pf] 43/44 petrum et andteam iacobum et iohannem O 42 dimersum R 1? zzanus fieti V O, om. ceteri — 4b legalibus] J 29 C Pa, regalibus A4etfaciam]etom. W' gtatia J O C Pa 46 innodata monitis, circumcincta 4a Zmzerpungit O reliqui 47 captuta V. R

532

262

SERMO XLVII, 3-5

Hoc tempus, modo hoc agitur, fratres : per gentes, per populos Christi retia nunc trahuntur, et ducunt so credituras sine discretione personas.

confusas

toto orbe

4. Sed quia saeculi uicinus est finis, et ad iudicii litus capturae nostrae retia iam propinquant, pisces, hoc est, homines, qui profundo saeculi discursu feriato ac libero uagabantur, siccitate litoris, hoc est, finis propinquitate turbati, tota se 55 rerum dispensatione conlidunt, uidentes impias gentes triumphis succedentibus ampliari, angustiari captiuos toto orbe populos christianos, inpios prosperis gaudere successibus, pios malorum continuata successione calcari, subdi dominos seruituti, dominari dominis seruos, rebelles filios in parentes,

6o senes iuuenibus esse contemptui, omnemque naturae statum, uitae ordinem deperisse. Sed haec cum ita sint, fortes non turbant, immo infirmos turbant ; fortes turbare non possunt,

quia sumunt uires de similitudine, fortitudinem de figura. Eiecti de profundo pisces parum quidem in litore sui con6; fusione uoluuntur, sed citata discretio, dum malos abicit, eligit bonos. Facit bonos, non turbat breuis ista et cito transi-

tura confusio. Ista discretio superna, quae dat malos poenis, bonos rapit ad honorem, impios deducit ad tartarum, pios transmittit ad regnum, patres, senes iustos de contumelia 7» exigua perpetua gloria consolatur. Probat hoc autem comparatio ipsa, cum dicitur :

3. In consumatione saeculi exibunt angeli dei, eb segregabunt malos de medio iustorum. In consumatione saeculi. Qui consumationem saeculi credit, quid de saeculi minoratione causa7; tur?

Qui confidit

mansura

succedere,

abire

quid queritur

transitura ? Fratres, mundus de fine principium sumit ; fine 91 saeculi uicinus est finis] mundum senectute fessum testati suum finem praedicauit Petrus serm. CLXVII (PL 52, 657 B). 55/61 uide Los serzzones, 236. 832/43 Matth. 123, 49.

B3 ac] et Pf libere O uagantut C Pa 54 sicitate I littoris C W/ propinquante O totos ]W/ 55 rerum] serenum O dispensatio 17 triumphys / 56 succidentibus R i* toto] a praezzt. J O C Pa 58 calcatri]7? a sup. Jin. e£ -ti sup. ras. V. 58/89 subdi dominos ze dominis seruos] seruitute seruos dominari in dominos I7 58 dominos] dominus I 59 dominati dorninis usque in parentes ozz. franc. 60 senes oz. P/ ^^ iuuenibus] uiuentibus C Pa esse] iuuenibus add. zzerum V^ 62 immo] ymo W, oz. O C Pa tutbare] turbari C Pa 63 fortitudinem ozz. 7 64 electi C Pa 65 citata] cita J O C Pa 66 eligit] malo add. ef exp. Pf facit] ut add. W' facit bonos ozz. J O C Pa tutbet codd. 6$ discretio] est praezzi?. C Pa supetna quae]supernaque Pf ^ 69 decontumelia] de add. a 2* zzanu Pf — v0 comparatio] consolatio franc. 71 dicitur] V/ W, dicit cezeri *2 consummatione Pf O dei oz. W' segtegabunt] separabunt C I? zzanus *3 consummatione iterum Pf O J, Pf O etiam in seq. 74 quid de saeculi minoratione causatur ?] ex C Pa Januel, dum ceteri qui pro quid scribunt e£ signum interrog. om. $5 abite] zzerum ex C Pa, abirae J, habete reliqui querit I O |

SERMO XLVII, 5

263

innouatur, non deficit creatura ; saeculum deficit non creatori, 333

sed crimini ; neque iustis, sed peccatoribus finiuntur elementa. In consumatione saeculi exibunt angeli dei parere iustis ; nec 8o quisquam dubitet sanctis angelos esse parituros, quibus obsequium suum promittit et Christus. Christi uox est

Praecingam me, et ministrabo uobis. Exibunt angeli dei, et segregabunt malos de medio vustorum. Portate, iusti, portate,

immo inducias iusti date : breuis ista mixtura longa separa8; tione pensabitur. Separabunt malos de medio vustorum, et mattent eos 4n camino ignis. Ecce qui eiciünt uicinos, qui expellunt hospites, qualem sibi eligunt mansionem ! Ecce qui sibi hic delicias pauperis fame, poenis praeparant alienis, ibi ignem sibi quantum de exigua uoluptate succendunt! Ibi 9 Oo erit fletus et siridor dentiwm. Quam male stridet ibi, qui hic male ridet! Et qui nunc malis pauperum gaudet, de bonis pauperum tunc lugebit, quia potuit cum paupere gaudere, sed noluit. Vos autem, fideles, gaudete ?n domino semper. $2 praecingam... cf. Luc. 12, 37. 82/83 Matth. 13, 49. 49-50. 89/90 Matth. 13, 50. 93 Philip. 4, 4.

85/86 Matth. 13,

** innouatur] innouatus R. W' Pf, inchoante Pa, inchoat C (in C sequitur spatium uacuum 2. LH.) 78 elementa finiuntur /ransp. C Pa 79 consummatione / O Pa at supra patere iustis] separare iustos f / O, separare iustos ab iniustis C Pa nec] ne W/ Pf 19 zzanus J O 80 angelis / 29 zzanus esse] non praezit. Pa parituros] V/ W' 19 zzanus Pf 29 z2anus O, paxatutos ceteri $4 mixtura] mansuta Pf J C Pa longua J 86 camino] I/ R, caminum re/iqui 8? qualem] qui add. V Pf C Pa sibi] £i: C 1?;zanus Pa ^— eligunt mansionem ecce qui sibi oz. V. propter bomoeot. 88 fame] add. 2? zzanus W in marg. poenis] ac praeit. G Pa 89 uoluntate / succedunt l7 91 gaudent R 92 cum pauperem V sic

SERMO XLVIII VBI VENIT IESVS IN PATRIAM SVAM i. Euangelista hodie Iudaeorum circa Christum proditurus inuidiam sic coepit : Venit, inquit, Jesus in patriam suam et s; domum suam, ei docebat eos in synagogis eorum, ita ut mirarentur el dicerent : Vnde huic sapientia haec et uirtutes ? Nonne hic est fabri filius ? Nonne mater eius dicitur Maria ? Et fratres eius eL sorores eius, nonne omnes apud mos sunt ? Vnde ergo huic omnia ista ? Non sic nubes caelum, nox diem, solem caligo,

1:0 quomodo mentem caecat et tenebrat inuidia. Liuor hoc Iudaicus probat, qui Christi sapientiam miratur, uirtutes stupet, attollit opera, dicta suscipit; et tamen, ne in ipso uideatur diuinitas, deitas sentiatur, carnalium parentum nomina commonet et diuulgat. Venit, inquit, Jesus ?n patriam 15 Suam, ei in domum. suam. Nemo miretur si conditor rerum, caelorum dominus, deus omnium, patriam locumque sortitur, quando se claudit utero, metitur cunis, uberibus occupat, arctat gremio, dat in ulnas, et, ut angustias tollat humanas,

humanis se dedit atque aptauit angustiis. Homo, ad te deus 20 Se per ista deponit, te per ista sequitur, per istas te perquirit angustias, ut quem formauit opere, reformet exemplo ; quem, iudicio reppulit, reducat affectu ; et in se seruet, quem praeter se conspicit deperisse. 2. Venit, inquit, Jesus n patriam suam, et docebat in syna25 gogis eorum. Non in templo suo, sed in synagogis eorum. 4/9 Matth. 15, 54-56. 10/11 liuor Iudaicus] persaepe Petrus liuorem Iudaeorum et pharisaeorum coatguit : cf. Los serzzones, p. 164 s. i£/8 Matth. 15, 5415/19 cf. serm. L, linn. 35/38. 24/25 Matth. 15, 54.

Codd. : V R WW, Pf J O C Pa (deest in PP) Inscriptio : ubi] add. 2* zanus sup. lin. J lesus] Christus P£ — De eo quod $ domum] in 4 suam oz. W iudei dicebant Christum esse fabri filium C Pa jraemit. franc. 4 est] sup. Lin. add. W' $ sototes eius] eius ozz. C Pa 10 inuidia. Liuor] V R, inuidia liuor IW, inuidiae liuor W' 29 zzanus et franc. ; W (19 zzafits) 62 franc. bunctum ponunt post liuor 11 Iudaicus] iudeus Pf J O Pa 12 suspicit O C Pa Bulhari ne oz. R. 14 nomina] J O eZ., que V R Pf, quaeque

C Pa, queque add. ] O, spatium uec. W/— commouet O C Pa, commouet 3l 15 nemo miretur] l/ R, franc. oz. nemo, miramur scribunt praeterea ] O si] sic Pf J 19 nanus O, quis C Pa 16 dominus] deus V/ 1? zzanus 1*4 se claudit] clauditur C Pa occupat] occupatur Pf C Pa, et add. Pf 18 arctat] eZ., arat V. R. W, parat J/ O, amplexatur C Pa, oz. Pf ^ gremio om. C Pa dat] datur Pf, oz;. C Pa, se add. J O in ulnas] ulnis C Pa (sc. atat usque ulnas] amplexatur ulnis C Pa) ut et Zransp. Pf 19 O 19 dedit] tradit O, uel tradit 29 agus sup. lin. J aptauit] iactauit Pf C Pa, iactat O J 20 se per] semper Df ista... ista] istas... istas coni. Januel perquirit] requirit C Pa 21 reformet] formet I 22 tepulit / J O 24 suam ozz. R.

PL

SERMO XLVIII, 2-3

265

synagogae non poterant eius esse, in quibus se turba perfidiae, non fidei, congregabat ; in quibus conueniebat inuidiae populus, non amoris; in quibus considebat conciliwm malignan&wm, non bonae consilium disciplinae. Docebat $n synagogis 3o eorum, ita ut mirarentur. Mirabantur indignatione, non gratia ;

stupebant liuore non laude ; furebant, quia quod sapere non poterant superba subsellia, stans humilitas perdocebat. lia ut mirarentur et dicerent : Vnde huic haec sapientia ? Sic dicit qui deum, ex quo est sapientia, ex quo uirtus, ignorat. Sic 35 dicit qui Christum nescit dei esse sapientiam, dei esse uirtutem.

Vnde sit sapientia, Salomon probat, qui cum regni apicem paruulus suscepisset, ut creditum sibi populum regeret uirtute, non

fastu, sapientia, non tumore,

corde, non uertice,

a deo sapientiam uoluit, poposcit, accepit. Vnde hw haec 4o sapientia et uirtutes ? Virtus quae dat oculos, quos natura non dedit; quae auditum reddit debilitate conclusum ; quae in mutis soluit sui uincla sermonis; quae claudos reducit ad cursum ; quae animas apud inferos iam deuinctas propria redire cogit ad corpora, a deo esse nisi salutis inuidus non 45 negaret.

3. At Iudaei adsciebant Christi opera diuinae uirtutis esse, non esse possibilitatis humanae ; sed liuoris nubilo, malitiae fumo uisus expectantium caligabat, ne lumen Christi, ne tempus euangelii peruiderent, dicendo : Nonne hc est fabri

5o filius ? Dicebant : hic est fabri filius, sed cuius fabri filius non dicebant. Dicebant : fabri filius, ut arte uili ars lateret auctoris, et deitatis nomen fabrile nomen absconderet. Christus erat

28/29 Ps. 21, 17. 29/30 Matth. 15, 54. 32/33 Matth. 15, 54. 35 ... uittutem]'cf? T Cori 1, 2436 Sap. 8, 19 ss. 39/40 Matth. 15, 54. 47/48 malitiae fumo] cf. Ambrosii De /Abrabaz, IL, 4, 16 (SCHENKL, p. 575, l. 22) : fumo... iniquitatis oculis... caligabant. 49/50 Matth. 13, 55.

26/25 se turba usque in quibus ozz. V per bomoeot. tutbe... congtegabant Pf C Pa 24 conueniebant V/ 19 zzanus populus inuidiae /ragsp. O 28 considebat] conconcilium WO J, fidebat J Pa, consedebat W' O, considerabat V/ 19 manus 33 sapientia hec (hic C) zransp. C Pa cezerique (cf. tamen Ps. 21, 17) consilium 1 36 unde] sed praeit. C 35 esse dei 7ransp. O C Pa 34 uirtus] est praezziz. C tumote] timere l/ 1? zzanus, timore 37 suscepiscet P/ —— 38 factu Pa 1o Pa 42 soluit] reddit Pf 1o e£ 40 uirtus] uirtutem W C Pa W 19 zanus C 19 zzanus claudos] clodos V/ (1? zzanus) : an lectio retinenda utpote temuincula Pa exp. 44. redire] 43 deuicta Pf J I? zzanus ( ?) redurcit / 1? pori Petri apta ? saluti W — 46 adeo J 4 saepe reducere V 1? zzanus R. W Pf seu optimi codd. adsciebant] V R Pf, sciebant cezeri — 4? nubilum (-um sap. ras.) 2» at] ad V. uisus] 48 fumus (-us Z/ezz sup. ras.) V. 29 ganus C Pa zuanus V, nubilus C Pa expectantium] excecantibus W' ^ caligabant W' ]J O R Pf, uisum reliqui 50 30/51 hic est fabri filius sed cuius fabri filius non dicebant oz. V. ex borocot. ^^ abscondetent I7 52fabrili filius non] filius oz. W' — 51lateres V^

266

SERMO XLVIII, 3-4

fabri filius, sed illius qui mundi

fabricam

fecit non malleo,

sed praecepto; qui elementorum membra non ingenio, sed 335 55 iussione compegit ; qui massam saeculi auctoritate, non carbone conflauit ; qui solem non terreno igne, sed superno calore succendit,

qui lunam, tenebras, noctis tempora reformauit ;

qui stellas uariata luce distinxit ; qui cuncta fecit ex nichilo ; et fecit, o homo, tibi ut opificem operis aestimatione pensares. 6o Sed tu, Iudaee, huius fabri filium notas, cui pro tantis benefi-

ciis repensare uicem deberes in filium. Hinc est quod non accipis futura, quia de praesentibus existis ingratus. 4. Nonne hic est fabri filbus ? Nonne mater eius dicitur Maria ? Iterum, Iudaee, matris nomen clamas, occultas patris. Patrem 65 dicis, nomen non dicis ; fabrum dicis, opus non dicis. Iudaee,

decipiunt te ista, non decipiunt credituros. Nomne mater eius dicitur Maria, et fratres eius et sorores eius, nonne omnes apud. nos sunt ? Si mater, si fratres, si sorores apud uos sunt, pater

ubi est ? Vobiscum non est, quia deus odit finctos, inuidos 7o deserit, declinat ingratos, sibi non sinit incredulos et impios

commorari. Nonne fratres eius et sorores evus omnes apud nos sunt? Callide fratres ingeris, ostentas sorores,

ut numeroso

partu sanctae matris uirginitas lateat, obscuretur integritas, et sentiatur de filio totum quod humanum est, nil diuinum. 7; Iudaee, quos dicis fratres et sorores Christi, Cleophae sororis Mariae fili sunt, non Mariae; et fratrum et sororum filios

fratres nuncupat et diuina lex et humana cognatio. Ergo Christi fratres fecit non matris uirginitas, quae permansit 336

55/56 ... carbone conflauit] ex his uerbis eruitur Rauennati loseph fabrum ferra-

tium exstitisse; consentiunt Ambrosius, Expos. Exuang. Lucae, Il, 2 (ADRIAEN, P- 76, lin. 24 s.), et praesertim Hilarius, Cozzzzenz. in Mattb., cap. XIV, 2 (PL 9,

996 s.) (cf. Los sermones, p. 150 et PL 52, 354, not. j). 58 ex nichilo] cf. ad lin. 65 serm. XLVI loca ibi cit. 63 Matth. 13, 55. 66/68 et 31/«2 Matth. 15, 55-56. 74humanum diuinum] cf. Los serzzones, p. 331. v5 fratres et sorores Chtisti...] cf. serm. XLIX, linn. 84/90. *S$/49 permansit uitgo post partum] hoc idem iisdemque uerbis repetabat saepe Petrus in sua praedicatione ; cf. Lo: Ser220Re5,

Du325.

56 non terreno] in terreno / 7o 51 tenebras, noctes, tempora J O temporate formauit IW 77a 59 o homo] o oz. franc. 60huiusoz.Pf 61filio V7 C Pa Janus] ^ non] dona W 64 patris] patrem W' —— patrem] non add. e/ del. WW 65 fabrum dicis opus non dicis oz. J C Pa ob bozzocot. 6? fratres] frater (2) V I9 manus omnes ozz. J C Pa 68sifrater ^ uos] nos J finctos] ex V,fictos ceeri ^ sibi] secum ] 29 zzanus 69 sinet / R *0 incredulos] ex W, et credulos Pf, et crudeles O C Paz, crudeles V. R Hi incredulos et impios] et impios et crudeles O 71 fratres eius] eius ozz. C Pa "2calidae Pf ^ 72/73. numeroso partu] I7 ] O C Pa V 29 manus, numerosi partus reliqui — 48 obscutetur] n zarg. add. 29 sanus R, qui omiserat etiam integritas 74 nil] nichil V/ (7 1o ?) 75 quos] / 29 Lar., quod ceferi cleope Pf 19 zzagus *6 non Mariae] sunt aZ4. W sororum] W J O Pe, suorum relig 98 non] noui Pf 7o

SERMO XLVIII, 4-6

267

uirgo post partum, sed materterae eius fecit propinquitatis 8o adsertio. Beata Maria, si alios filios habuisset, a Christo mater

in ipso crucis tempore, in articulo ipso mortis non discipulo traderetur, non commendaretur extraneo.

9. Inuidia de caelo deiecit angelum, de paradiso exclusit hominem, ipsa primum contaminauit terras germano san8; guine, ipsa germanos compulit uenundare germanum, ipsa Moysen fugauit, Aaron in fratris excitauit iniuriam, Mariam maculauit liuore germani ; ac ne multis, quod pauet mens, quod uisus tremit, quod auditus non capit : ipsum Christi tetendit et peruenit ad sanguinem. Inuidia omnibus malis 9o peior : quos ceperit, liberari nequeunt ; quos uulnerauerit, ad curam non ueniunt, non redeunt ad salutem. Inuidia delictorum uenenum, criminum uirus, peccatorum mater, origo

uitiorum. Hanc qui non uiderit, bona uidet ; hanc qui nescierit, mala nescit ; hanc qui fugerit, uiuit. Inuidiam uitare fuga 95 potest, non potest superare conflictus. Sed iam quid dominus responderit audiamus. 6. Non est fropheta sine honore nisi in patria sua. Christus quidem uenit in patriam suam, quia scriptum est : Im sua uenit, ei sui eum mon receperunt. Verum dicendo : «on est pro100 j/ela sine honore nisi in patria sua, docet quia inter suos posse morsus

est, adustio est inter ciues eminere ; proximos

proximi urit gloria; propinqui,

propinquo

si honorem

de-

79/82 cf. Ioh. 19, 26-28. Vide etiam serm. XLIX, linn. 85/88. Similia, quamuis non eadem, apud Ambrosium, Expos. cit., II, 4 (ADRIAEN, p. 32), et Hilarium, Cozzzzent. cit., cap. I, 4(PL 9, 922 B) ; et cf. PL 52, 536, not. f. 83/95 inuidia] cf. serm. IV, 83 angelum] cf. sermm. IV, lin. 21 ; XLII, lin. 69 ; XLIV, lin. 49. linn. 19/35. $4 hominem] cf. Gen. 5, 23-24 ; uide serm. XLII, lin. 7o. 84/85 germano san86 Mcysen] 85 uenundate germanum] cf. Gen. 27, 28. guine! cf. Gen. 4, 8. 97 Mariam] cf. Num. 12, 9. Aaton] cf. Num. 12, 1 ss cf. Exod. 2, 15. Matth. 13, 57. 28/93 i5h. t, 11. 99/100 Matth. 13, 57.

*9 propinquinquitas Pf 19 ez exp. 80 asetcitio ( 2) J 18 zzanus $81 in ipso mot$83 inuidia] rep. 29 zzanus J in marg. ad locum commentis articulo /razsp. J O C Pa patradeiecit angelum de celo /ramsp. Pf ^^ deiecit] eiecit J O Pa dandum 85 germanos] primum praeit. e? exp. Pf — 86 moyexcludit O dyso C Pa 88 tremet V R J 18 8? multis] morer a47. J O iniutias franc. sem Pf 1o uulneratit O 19, uulnetauit libetate Pf 19 J 18 zzanus 90 caepetit C amis 91 non ueniunt] uenire nequeunt P/ — non redeunt non ueniunt rans. C Pa 94 uiuit] uicit przzzu: seripsera? Pf et exp. 93 uidet] uiderit J 19 zznus Ww fuga uitate /ramsp. PP —— 95 iam om. Pf ^ quid dominus iam inuidia R 98 quia] seq. spat. uae. in fine lineae et paginae, et al. pag. add. qui Ww £ransp. Pa 101/102 proximos estoz. JO 101 adustio] ad odium franc. 100 onote I7 proximi] proximos. Proximi Pf 19 zzanus ita interpungendo, proximos. Proximum Pf 102 gloriam V, 29 nanus, proximus proximi / R, proximos proximorum ceteri qui in seq. propinqui « propinquo, 47 plerique codd., nulla uirgula uel puncto separat onorem l7 ^ debeant] debebant Pf, deferant O

268

SERMO XLVIII, 6

beant, computant

seruitutem.

Ef non fecit, inquit, wiriutes 337

multas bvopter àncredulitatem illorum. Non fit ibi uirtus, ubi 19; incredulitas

non

meretur.

Et

si mercedem

cum

sanat

non

exigit Christus, indignatur tamen dum pro honore sibi fertur iniuria. 103/104 Matth. 15, 58.

103 uirtutes] ibi praeziz. O dulitas] credulitas O

103/104 multas uirtutes /ransp. J O

105 incre-

SERMO XLIX

PL

DE EODEM SECVNDVS 1. Quotiens humana dominum sanctus euangelista sustinuisse aut egisse commemorat, totiens carnalium sensus tota s uelut

fluctuum

commotione

conturbat.

Imbecillae

namque

mentes nesciunt dominici corporis audire, discernere et dispensare mysteria, sicut hodierna lectione monstratur,

quae

dicit : Et egressus inde Iesus abiit in patriam suam. Egreditur unde, quo ingreditur, qui nullo continetur, nullo concluditur 10loco ? Ad quam patriam uadit, orbem qui fecit et possidet totum ? Dicente propheta : T'u£ sunt caeli et tua. est terra ; orbem terrarum et plenitudinem eius tu fundasti. Verum sibi non per se, sed per te tibi egreditur et ingreditur Christus, donec te intromittat expulsum, exulem reuocet, reducat et reportet

15 abiectum. Abiit ergo Iesus ad patriam, non ut suam sibi, sed ut tuam tibi, quam Adam perdiderat, patriam redonaret. 2. Abut in patriam suam. Si natus, quomodo non homo ? Si homo, quomodo non ciuis ? Si ciuis, esse illi patriam quis miretur ? Sed hic humanitatis

20 est, quem

modus,

non

diuinitatis ordo

fatetur; quia qui est et erat ante saecula deus

noster, parens noster nouissima uoluit esse per saecula, ut

quos potestate fecerat, pietate saluaret; et compatiendo reciperet, quos extorres arguendo fecerat et iubendo. Quicquid enim per hominem susceptum legimus egisse aut perfe25 cisse Christum,

non

ad diuinitatis

audiamus

iniuriam, sed

profecisse hominis ad gloriam. 3. Et sequebantur, inquit, ?Ilum discipuli eius. Merito disci-

S Marc. 6, 1. 11/12 Ps. 88, 12. 17 Marc. 6, r1. 18 ciuis] cf. setm. L, lin. 57. 23 ex ottes... fecet^t] cf. ad serm. L, lin. 41. 24 susceptum] cf. serm. L, lin. 22.

25 iniuriam] cf. serm. CXLVIII, zr.

24 Matc. 6, 1.

Codd. : V R W, Pf J O C Pa (deest in P2) Inscriptio : de eodem oz. J secundus oz. C Pa 8 dominum] deum W^ b commotionem R, commoratione T7 conturbat] turbatur O imbecilles C Pa 6 discerere V/ 1& zanus et dispensare] et ozz. W' 8/9 egreditur unde] Egredietur. Vnde ? W' Pf J, unde egreditur uel C Pa 13 per se sed per te] propter se sed propter te / O C Pa (in J seq. litt. erasa post primum propter, iferum 14 expulsum] exemplum V7 alia litt. erasa, p, post sec. propter), homo add. C Pa patriam] «4d. W' im marg. 185 ergo oz. O teducet W, tredigat Pa Pa 19 hic] miretur rep. bjc V — 20 erat] qui praezziz. J O 18 quis] qui W 29 manus 23/24 fecerat quos] quod / 23 redcipetet I7 21 patens noster ozz. C Pa susceptum] est 24 homine T7 et iubendo z:44e hominem susceptum ozz. W legimus. Egisse 7/a inferpungit W', qui anteced. uerba, ut noutaui, om. add. Pf et exp. hominis 26 profecisse] proficisse V/ 1? zanus perfecisse] proficisse I7 ad gloriam profecisse /razsp. C Pa

270

SERMO XLIX, 3

puli Christum redeuntem suam sequuntur ad patriam, quos lam in superni ordinis albo descriptos, caelestis patriae ciues 3o et municipes electio tanta, tantae gratiae perfecerat plenitudo, dicente domino : Gaudete, quia nomina uestra scripta sunt dn libro uitae. Et facto sabbato, ait, coepit in synagoga docere, et mult audientes mirabantur in doctrina eius, dicentes : Vnde

huic haec omnia, et quae sapientia, quae data est illi, et uirtutes 55 tales, quae ber manus eius efficiuntur ? Infelix Iudaicae mentis et detestanda nequitia, ad discutiendum semper promptior quam credendum, diuinis uirtutibus non ad fidem, sed ad 558 calumniam sollicite commouetur, uel quia meruit audire sapientiam tantam ; sed unde sit malitiose curiosa uel querula, 40 in bonis suspicax, ad noxia satis facilis, doctrinam despicit, quam miratur ; quae probat praecepta, contempnit, ad deum cunctata, ad idola perprocliuis, in diuinis astuta, ligno, lapidibus 45

tota

resoluta,

Helias maxima 3o

prophetiae

rebellis,

contraria

ueritati,

auguriis mendaciisque perdita. Rogo : cui cautum quod caecus uidet ? Cui sollicitum quod mortuus surgit ? Cui dubium quod loquitur mutus ? Certe, qui nesciat esse deum, cuius sola curatur omnis debilitas iussione ? Moyses signa fecerat multa, monstrauerat

documenta

uirtutum,

nec dis-

similia opera fecerat Helisaeus : cur nemo personam discutit ? Cur nemo status commouet quaestionem ? Cur nemo, qui unde essent, quiue essent, unde ista et per quem facerent curiositate Sic requisiuit ingratus ? Sed iudicatur hic solus, qui solus iudicare noluit, ne puniret ; inproba seueritate discutitur, qui

80 municipes] cf. serz. L, ad lin. 27.

31/32 Luc. 10, 20 (cf. Philip. 4, 3). 35 Marc. 6, 2. 41 Moyses] cf. Exod. , ss. 48 Helias] cf. 1 Reg. 17s. Helisaeus] cf. 2 Reg. 2, 15—8, 15.

32/

49

28 secuntur franc. 29 albo] aluo W ] C Pa, libro e spaz.uac. Pf descriptos] esse add. W' —— caelesti V/ I* zanus —— 30 tantae] tantaeque C Pa 32 sabato 7 ait] sup. Jin. add. W, euangelista add. franc. doceret / 1? zzanus 34 cte-

dendum] ad praeit. O, credendo Pf diuinis] de praemi:. C Pa 38 calumpniam I Pf O Pa, sempet promptior add. ez del. J sollicite] sup. Ziz. add. W' 22 7HAHHS commonetur O meruit] non praezzi. J O C Pa 38/39 sapientiam audire /ransp. W' — 39 tantam sapientiam /ransp. O tantam] uel quia audita ad

eius redundauit offensam a4. C Pa

malitiosa C 1? zzanus, malitiosae C 29 zzanus

Pa curiose V/ 1? z;anus 40 dispicit V ex zzore 41 contempnit I/ 19 zzanus, contendit Pf (gui punctum seq. ignorat : contendit ad deum) ad deum] dum O 42 cunctata] conici, ue] cunctans, cunctatut O ed., tarda C Pa, cuncta ceferi idola V J,ydola religs ^ perptocliuis] procliuis W Paz 43 ptofetiae J ueritatis VRW A4bsollcitus V quod 29] bz; Pa 46 qui] quis so; O Pa (ef. Jin. 79) 48 helyas O C Pa documenta] Heliseus tanta I7 49 heliseus R 7, helyseus Pf C Pa, om. bic W. 49/50 cur nemo asque commouet quaestionem] ad. in 7arg. 1

manus O — &0quiozm.O CPa ^ Biquiue]quiue 7 JO Pa etper] uel pet Pf curiositate] tota praezziz. C Pa 92 hicom.W quisolus] oz. J, solus oz. O C Pa 53 iudicati O punitet] periret seripsz£ prizzum et exp. Pf ^ seuetitate] uetitate Df

SERMO XLIX, 3-4

2t

ut largiretur ueniam, nil quaesiuit; et cum solus innocens

5; inuenerit omnes reos, ad iudicium pietatis inmensae suscipere

maluit quam inrogare sententiam, ut uitam mortalibus olim perditam redderet et repararet occisus. Vere, sicut dixit apostolus, magnum pietatis est sacramentum, quod nostra manifestatur in carne. 60 4, Extendit tamen adhuc curiositatem suam carnalis ista aemula, cui semper est inimica cognatio, nec patitur Christi uirtutibus et sapientia deum credi, sed proximorum, parentum, fratrum, adfinium documento hominem tantum adserit, gestit, optat intelligi, dicendo : Nonne iste est fabri filius:et 65 Mariae, frater Iacobi et Ioseph, Symonis et Iudae ? Nonne et

sorores evus hic mobiscum sunt? Caiphas profano prophetat ore et, cum sacerdos esset, falsitatis suae sensum uincit officio

ueritatis ;sententiam non suo, sed addicti probat imperio. Balaam maledico benedicit ore, et conductus ad nequitiam

58/59 quod Christi nostra zanifestatur in carne. Das ist die Lesart der besten Zeugen (V R). Die Stelle ist aber unklar und man kann sie nicht durch Vergleich mit anderen Paralleltexten des Petrus oder anderer altchristlicher Schriftsteller vetbessern. Die Variante ChrisZi nostri, die zwat einen Sinn ergibt, erscheint mir

dennoch zu unsicher. Nos/ra (ohne Chrzs//) kónnte man als ursprünglich betrachten, wenn ChrisZ eine falsche Lesung und Wiederholung det paláographischen Abkürzung von sostra bzw. nosiri ist. Wit kommen abet hier nicht aus den Konjekturen heraus. /Aezzuiz, ein Adjektiv, das im folgenden Satz kein Subjekt hat, scheint die Lesart noszra... in carne zu stützen ; aez;ula wütde zu caro gehóren. 68 senzenziam non suo, sed addicti probat imperio. jemand hat diese undeutliche Stelle mit dem Zusatz von zzuneris nach addicti veszbessern wollen (vgl. PL 52, 338, Anm. i). JAddico ist ein jutistischer vom Chrysologus gebtrauchtet Ausdruck (vgl. Los serzzones, S. 364). Vielleicht muss man den Satz so verstehen : Caipbas senZentiam conira lesum mom probat suo imperio, sed eius qui. ipso imperio addictus est, scl. sacerdotis. 57/58 apostolus] cf. 1 Tim. 3, 16. 64/66 Marc. 6, 5. Ju T 69 Balaam] cf. Num. 23 et 24.

66 Caiphas] cf. Ioh.

54 nil] nichil W 56 intogate] conico (cf. serz. XII, lin. 95 ; iniuriam perpeti quam inrogare esse praestantius : zArnmobius, /Adu. nat., I, 6, Reifferscheid, 8, lin. 9), xogare V R, pro togate J, ptotogare cezerz 9 occisos franc. B8 est pietatis /ransp. C Pa estoz.Pf nostra]nostri W ] O Pa, nomine Pf, Christi praezzz. omnes codd. (cf. coment.) 61 aemula] emulatio franc. (cf. comment. ad uariantem anteced.) est] et V/ 1? zzanus R. Pf J Pa cognatio] V/ R. W O, cogitatio re/iqui Chri-

stum O C Pa 62 parentium / — 63 documenta V R Pf C tantum (tatum R)om. V 64 gestat Pf 16, seq. in R. liffera erasa. intellegi R, intellegit J, intelligit C Pa dicendo] docendo l7 1? zamus C Pa 65 ioseph et iacobi /ransp. C simonis O 66 sororis V/ 19 manus eius] sup. Jin. O Caiphas] J, cayphas W/O C Pa,cuifas V R Pf. prophano JC Pa,profano Pf ^ 66/61 prophetat ote] profetatore V 18 zzanus, prophetatore R 6? falsitatis suae] falsitate addicti] ad dicti O 68 sententiamque C Pa uinciit C Pa suo W/ (ef. comment.) 69 maledicto W^, qui du add. et exp. nequitiam] totam ag. O Cup

272

SERMO

XLIX, 4

7e tota loquitur mysteria ueritatis. Et sicut in spinis rosa, hoc est, in frutice horrenti, miri odoris floscula germinantur,

ita

sensus aliquotiens pessimorum ad bona diuinitatis impulsu aguntur inuiti, ut non sit meriti, sed mysterii quod loquuntur. Quod tunc malitiae Iudaicae uidemus euenisse, quae in con7 tumeliam

dominicae

generationis,

cum

per

artem

Ioseph

prosapiem Christi exaggerat, ueritatem ueri genitoris confitetur et eloquitur qualitatem, dicendo : 2sze est fabri filius. Bene personam tacuit, ut proderet ex arte genitorem, dicendo non

Ioseph, sed fabri filius. Et qui talis faber, qualis iste, qui ex 8o nichilo tantum talem fabricatus est mundum ? Et qui faber talis, qui totius bonae artis solus auctor, solus largitor existit ? Dic ergo, Iudaee, fabri filium, ut dei filium fatearis inuitus ; dic Mariae, ut uerum hominem, sed uirtutis filium confitearis

inpulsus ; dic fratres, ut tantam dignationem tui praedices et 8s proferas creatoris. Et licet ipse genitricis sanctae per hoc uirtutes moliaris abscondere, tamen euangelistae ueritas non Ioseph et Mariae, sed Cleophae sororis eius filios, quos tu fratres appellas, probat et asserit extitisse. Vsus enim temporis et praesentis germanorum uel germanarumn filios fratres noscigo tur nuncupasse. Numquam enim contra pietatis ordinem matrem

dominus extero, hoc est, Iohanni commendasset

ex

*0 in spinis rosa] uide loca parallela scriptorum antiquorum tam profanorum quam christianorum apud S. PoQuz, Des roses du printemps à la rose d'automne. La culture patristique d' Agripba d'/Aubigné, in. Resue des études: augustiniennes 17 (1971) 160. $93 inuiti] cf. ad serm. L, lin. 6o, et ad XXX, lin. 25. ** Matc. 6, 5. 29/80 ex nichilo] cf. ad sermonis XLVI lin. 65. 84/90 cf. serm. XLVIII, lin. 75 ; et uide J. Sorawo, Fundamentos y valor teológico de la virginidad de san José en la época patrística, apud Es/udios Josefinos 21 (1967) 29. 85/88 cf. serm. XLVIII, linn. 79/82. 70 tota] tantam Df ^ *1 fructice V (forza fortasse in textu retinenda), fructicae R. horrenti] otente V 1 zzanus, orrente 22 *2 ad bona diuinitatis] ambodiuini-

tatis R. sc e i à bodiuinitatis zzu/afum 93 sit] J O Pa,sint cezerz mysteriis I^ locuntur franc. *4 tunc] hic I7 uidemus] O, uidimus reZigui euenisse] uenisse I/ 1? zzanus *5 dominicam WW generationis] regenerationis C,

om.W' "6 ptrosapiam W Pf J O, prosapiae C Pa exagerat L^ P£/ O plerique codd. cum V. interpungunt post uesitatem ** et eloquitur] J, et ozz. V, et loquituf cefer iste sup. lin. V — /h9 bene personam zsque sed fabri filius in "marg. add. 29 manus J *8 ut proderet] cum proderet I *9 qui] quis franc. (cf. lin. 46 et 80) iste] est praezi. Pf J, est add. C Pa 80 qui faber] quis faber Pf J O Pa (ef. lin. 46 et 79) 81 talis] quam add. C Pa totius] tociens I esistit V/, extitit franc. 82 inuitus] impulsus O ex Pozzoeot. (cf. linn. 83/84), uel inuitus add. Sup. lin. ibsa 19 zanus O 83 dic Mariae] et mariae C Pa 85 proferat V/ 19 "anus, preferas W' Pf J O creatori Pf uirtutis / R 85/86 moliaris uirtutes /ransp. O 87 cleope Pf 19, cleopae J, et add. O 88 apellas I7 adserit Jf (-d- ex corr.) 89 et praesentis] R. WW Pf, et oz. V, etiam praesentis J C Pa, praeteriti et praesentis O 90 numquam] numquid Pf ^ contra] continuae I7 Df, continua R 91 extero] exuterino I7 ordine R

339

SERMO XLIX, 4-5

273

cruce, si alios illa praeter ipsum filios suscepisset ; sed uirgini uirginem 9

x]

1O0O

tradit,

ut inter tales

cura

sola sacramenti,

sola

societas religionis haberetur; nec mundanae sollicitudini discipulus tantus iste seruiret, sed praedicaturus uirginitatis partum domi haberet, unde hoc dubitantibus adprobaret. At Iacobus unius feminae et matris habere non potuit curam, qui inter primordia et in illo Iudaico tunc furore Hierosolimitanam singulariter rexit ecclesiam. 9. Bene addidit dominus : Non est propheta sine honore nisi in patria sua. Ecce qualiter carnales sapiunt ciues ; ecce qualiter mundani parentes sentiunt et honorant ! Beatus qui cum patrem habere meruit deum, praeter caelestem patriam nil requirit ! 92/93 uitgini uirginem] cf. serm. XLVIII, linn. 78/79 ;uerba sermonis XLIX mutuatus est ac pto suis aptauit Paschasius Radbertus, qui primus in tempore existit testis huius tractatus, dum scribit : Non enim pudicissima uirginitas alicui discipulorum rectius quam uirgini commendatur, ut esset ad inuicem grata societas" etc. (cf. A. RipsERGER, Der Pseudo-Hieronymus-Brief LX *'Cogitis me", ein erster zarianischer "Traktat des. Mittelalters von. Paschasius Radberius, Freiburg Schweiz, 1962, p. 65). 97/99 lacobus... singulariter rexit ecclesiam] cf. Act. 21, 18 ; Gal. 2, 9 ; Eusebii Historia Ecclesiastica, YI, 1, 2 ; IL, 25, x.

92/93 uirginem uirgini /ransp. O 1o 93 tantis V/ 1? zanus iste tantus Zransp. CP iste setuiret tantus /razsp. Pf ^ sed]se V 19 manus 96 approbatet V 29 manus at] V. R, aut cezeri 9? habere] domi praezzit. W' 98 ihetosolimitanam I7 O, ierosolimitanam Pf C Pa 101 ciues ozz. C Pa 103 meruit habere /razsp. W/ ^ nil] nichil W' —— 104 requirit] relinquit V/ R C

L MONITVM Jam de traditione textus huius genuinae Petri Rauennatis homiliae, quae pet totum stylum genusque loquendi Chrysologi manifestat, in opere LLos sermones, pp. 150-169 (ex quo B. Lawnznr, Bibliotheca Hieronymiana Manaseribía, t. III B, Steenbrugis-Hagae Comitis 1970, 578-585, num. 708), egi. Nullo negotio elenchum manuscriptorum augebis (adde etiam codices a F.J. PmrERs, Pefrus Chrysologus als Homilet. En Beitrag mur. Geschichte. der Predigt im .Abendland, Coloniae Agrippinensis r918, 43, notatos), sermo enim L ab homiliariis Casinensibus, praesertim ab eo quod Paulus Warnefridus Casinas diaconus et monachus confecit, ubique diuulgatus perque saecula ad nostros dies usque in officio diuino lectus est. Propterea maxime hic iungitur necessitas copiosissima testimonia seligendi. Quod ad traditionem Felicianam spectat, sermone L potissimum elucet Paschasium Radbertum, Petrum excerpentem, codicem quemdam huius familiae prae manibus habuisse, non autem Seuerianeae seu Casinensis. Radberto codex Pf praecipue accedere uidetur; tamen nimium libere Paschasius fontes, ex quibus haurit, exscribit, ita ut non nisi grandi discri-

mine apud eius opeta de textu horum fontium diiudicare possis. Omnia testimonia quae, pfaeter ea quae communiter aliis sermonibus usitantut, hic adfero, ad traditionem Seuerianeam pertinent ;Florentinus

quoque codex (uide infra sub F/or.), qui sermonem L praebet sub nomine Petri Grisologi, inscriptione quadam, quae, ut codex ipse, antiqua esse nequit ; sed et credere fas est in archetypo manuscripti Florentini homiliam nostram ut opus Seuetiani episcopi extitisse. Etiam Seueriano sermonem tribuunt codices Casinenses, quamuis homiliaria ad eamdem traditionem pertinentia non desint, quae aliis auctoribus tractatum adsignent. In Homiliario uerum Pauli Diaconi sermones L et CX XVII eiusdem Petri Rauennatis nomen Iohannis episcopi praeferunt, dum econtrario ipse liber Homiliatius sermonem CLII Chrysologi Seueriano adtribuit. Textus autem horum trium sermonum in praedicto fonte traditionem Seuerianeam adtinent. Sequentes huius traditionis testimonia mihi praesto fuere : Cas. 100 — cod. Casinensis 100, pp. 299-301, saeculi XI. Cas. 102 cod. Casinensis 102, pp. 505-509, saeculi XI. Eius lectiones uatiantes, comperte non omnes, notauit Bruno Bruni ad edi-

Cas. 109 Cas. 305

Ma 194 Ma 10 Ma 78

tionem nostri sermonis sub numero CVIII inter homilias sancti Maximi Tautinensis (PL 57, sor s.). cod. Casinensis 109, pp. 369-371, tempore abbatis Theobaldi, inter annos uidelicet 1022 et 1035, descriptus. cod. Casinensis 305, pp. 534-537, saeculi XI. Cas. 305, cuius tantummodo in apparatu critico uariantes ptaecipuas consigno, a Car. 109 dependet. Huius autem testimonii prae ceteris maior auctoritas agnoscenda est. Ab ipso fortasse etiam dependet cod. Matritensis, Bibliothecae Nationalis, 194, foll. 224Y-225"v, eodem saeculo XI litteris quoque Beneuentanis scriptus. cod. Matritensis, Bibliothecae Nationalis, ro, foll. 88v-89v, saeculi XII, qui sermonem L Ortigeni tribuit, et codex Mattitensis, Bibliothecae Nationalis, 78, foll. 260v-261,

eiusdem saeculi XII, qui Seuerini nomen sermoni praefert, mendosum nimis deprauatumque textum offerunt, ita ut non operae pretium sit omnes eorum lectiones uariantes adferre. Vide sis quae de istis codicibus in Los serzzones, 131-133, euulgaui. Ex reliquis manusctiptis huius familiae adferuntut :

MONITVM L Casan.

Prat.

275

cod. Romanus, Bibliothecae Casanatensis, 716, foll. 130-131, saeculi XI uel XII, et

Cl

cod. Pratensis, Bibliothecae Roncionianae, 2, foll. II2Y-II3Y, saeculi XII. Vterque codex ex sermone XXXIV Petti nobis notus iam est. Casanatensi proxime accedit supra citatus codex Florentinus, Bibliothecae Laurentianae Mediceae, plut. XXX sin. 2, foll. 106-107", saeculi XII uel sequentis, qui setmonem L Petro Grisologo adscribit ;attamen inscriptio, de qua hic agitur, sine dubio non ab archetypo prouenit, sed ab ipso scriptore codicis adposita esse credatur. Casanatensi codici alii quoque accedunt, qui sub influxu Homiliarii Pauli Diaconi sermonem nostrum Iohanni episcopo (Constantinopolitano) assignant. Ita cod. Vaticanus Latinus 6451, foll. 107-108, saeculi XI-XII, cuius plures lectiones uatiantes Bruno Bruni iterum in suis adnotationibus ad sancti Maximi Tauftinensis homiliam CVIII (PL 57, 501-502) signauit; cod. Monacensis Latinus 14039, foll. 207-208, saeculi X uel

Oz.

cod. Vaticanus Ottobonianus Latinus 106, foll. 25 1-252, saeculi

FEiznsied.

Net cod. monasterii

Flor.

Var.6451

XI;

Einsidlensis,

158, pp. 48-51, saeculi X, ita

mendosus atque uetba Chrysologi ad suum nutum accomodans uel omittens, ut eum partim solummodo contuli. 127086495; Chry.

Eiusdem tandem familiae sunt editiones hae : Homiliarii Pauli Diaconi, Coloniae Agrippinensis

(PL 95, 1430-1452) ; Operum

Diui Ioannis

MDXX XIX

Chrysostomi tom. II (Basileae, apud

Froben, MDLVIITI) 1181, ubi textus sermonis non nisi usque ad uerba a/ferzus fidezm subuenire lin. $5 se protrahit.

Sen. Paal.

consensum (uniuetrsale uel propemodum) testimoniorum familiae Seuerianeae designat, dum consensum designat eorum, quae ab Homiliario Pauli Diaconi otiginem trahunt uel aliquo modo ab ipso dependere uidentut,, uel eorum, quae formae textus communiter Iohanni episcopo adsctiptae magis accedunt.

Non absque fundamento existimare possumus sermonem L in potissimo .fonte traditionis Seuerianeae, in cod. scl. 74, extitisse, nempe in ea huius.

uoluminis parte quae depetiit (cf. Los serzzones, 14). Huius familiae testes: hucusque mihi cogniti, inter se compatati, dispatis pretii sunt, quia dum manusctipta

Casinensia,

praesertim

Cas.

109, uti dixi, putiorem

textum

praebent, in ceteris homiliariis textus pet usum liturgicum in non paucis contaminatus atque corruptus apparet. Ceteroquin, quamuis cod. Cas. 109 in nonnullis ad sermonem pristinae puritati restituendum potissimum open ferat, nihilominus generaliter ad hoc commodum testes traditionis Felicianae magis inseruiunt. Aliquot hortum testium contagione quadam a traditione Seuetianea infecti uidentur : ita praecipue cod. O, uel etiam fortasse W/ et Pf. Quod mirum noh est, hoc perspecto, quod pulcherrima homilia, de qua nunc, extra Collectionem Felicianam homiliaria Casinensia, praesertim collectanea. a Paulo Diacono patata, adeo euulgauete. Sermonem L inmediate, ut uidetur, sermo X XX eiusdem Petri subsequutus est (cf. Los serzzones, 166-168). Notatu praeterea digna sunt similitudines coniunctionesque nostri cum sermone XLVIII et maxime cum XLIX. Libet exinde proximitatem aliquam chronologicam inter hos tractatus suspicare.

SERMOL

PL

DE PARALITICO 1. Christum in humanis actibus diuina gessisse mysteria, et in rebus uisibilibus inuisibilia exercuisse negotia, lectio vA

hodierna monstrauit.

Ascendit, inquit, ?m nausicula, et trans-

frelauit, et uenit in ciuitatem suam. Nonne ipse est, qui fugatis fluctibus maris profunda nudauit, ut Israeliticus populus inter

B monstrauit. Monstrabi? sagen V" und R ; es handelt sich aber nur um eine falsche orthographische Form von zzonsfrauiz, das in den Atchetypen des 6. Jahrhunderts verkehrt geschrieben war, wenn nicht der Redner das Futurum wirklich gebraucht hat, was in diesem Fall mit der Ausdruckweise zAudizuri eszis als Anfang der Predigten zu vergleichen wáre (siehe meinen Aufsatz Quelques remarques bistoriques sur la prédication comme action liturgique dans lÉglise ancienne, in. Mélanges liturgiques offerts au R.P. Dorm Bernard Botte O.$.B., Abbaye du Mont César-Louvain, 1972, S. 429-445, besonders S. 430-432). 4 uisibilibus inuisibilia] cf. Hebr. 11,5 ; Dominicae quippe carnis actus diuinitatis exemplum est ; et inuisibilia nobis eius per ea, quae sunt uisibilia, demonstrantur: Ambrosius Expos. Euang. Lucae, IV, 46 (ADRIAEN, p. 122) ; similia apud Augustinum, Tract. XXIV zn Iob., 1-2 (CC X XXVI, 244) ; cf. Chrysologi sermm. XLVII, linn. 10/11 et exttrauag. VI (Los serzzones, p. 462, linn. 34/35). 4 exetcuisse negotia] ... ut in catne negotium caeleste monstraret... Christum namque semper agnoscimus per humanos actus diuinas exercuisse uirtutes : serm. XCIII : PL 52, 461 AB. 5/6 Matth. 9, 1. */8 intet stupentes undas] cf. Exod. 14, 22; serm. XX, lin. 56 ; Zenonis Veronensis tract. I, 46 (Lórsrepr, CC XXII, p. 120, lin. 15) et II, 26 (20o, lin. 7).

Codd. : V R WW, Pf (deest in PZ) J O C Pa, Cas. 100 (Cas. 102) Cas. 109 (Cas. 305) Ma 194 (Ma 10 Ma 78) (Casan. Prat. Flor. Vat. 6551 Clm. Ott. Eünsied.)

Inscriptio : Incipit setmo petri espiscopi Rauennatis de paralytico J zzodo insolito paralitico (paralytico / C)] dominica 189 post Pentecosten ad. 29 zzanus V Seu. : Omelia (sermo Cas. 209 Ma 78) sancti Seueriani (Seuerini Ma 78) episcopi (super eadem lectione a4Z. Casan.) ; Dominica VII post sancti Laurentii omelia eiusdem Seueriani episcopi Cas. 100 ; Vnde supra (quod es dominica prima post sancti angeli Cas. 209 Cas. 305 Ma 194, sed loco sancti angeli 29 zzanus Cas. 305 scribit xvij, seu dominica XVII, bisque codd. post unde supra sequitur initium fragmenti euan&elici, in Ma 194 etiam finis) praemit. Cas. 109 Cas. 305 ; Seueriani episcopi] super eadem lectione ad. Casan., de eadem re add. Ma 194

Omelia beati Petri Griso-

logi For. Dominica X Xma (XIX 29 zzanus). Secundum matheum. In illo tempote ascendens e/c. Omelia origenis Ma 10 Paul. : Dominica XX post pentecosten. Lectio sancti euangelii e7c. Sermo beati iohannis episcopi. De eadem lectione Ort. ; Dominica X Lectio sancti euangelii e/z. Sermo beati Iohannis episcopi de eadem lectione Ezn5ieZ. ; Omelia sancti Iohannis episcopi de eadem lectione Cz ; eic.

3 Christum] spiritum Ma 78 Ozz. 5 monstrabit V/ R (c£. coment.) ascendens lor. inquit] lesus a4Z. O nauicula] V R (cf. JAlicher, 48), nauiculam Seq. franc. (Paul.) et transfretauit (trans fretauit conszanter Cas. 109)] et ozz. Casin. 305 Flor. Einsied. 6 sua Ma 194 ? israheliticus Cass. 109 ez 305 -Ma ?8 Clm Einsied. W Pf TJ, histaeliticus Ma 194, hisrahaeliticus O77.

SERMO

L, r-2

277

stupentes undas sicco uestigio uelut montium concaua transi- 34o

ret ? Nonne hic est, qui Petri pedibus marinos uertices incli10 nauit, ut iter liquidum humanis gressibus solidum praeberet obsequium ? Et quid est quod ipse sibi maris sic denegat seruitutem, ut breuissimi lacus transitum sub mercede nautica transfretaret ? Ascendit, inquit, in nauicula, et trans-

fretauit. Et quid mirum, fratres ? Christus uenit suscipere in15firmitates

nostras, et suas nobis conferre uirtutes ; humana

quaerere, praestare diuina ; accipere iniurias, reddere dignitates ; ferre taedia, referre sanitates, quia medicus, qui non fert infirmitates, curare nescit ; et qui non fuerit coinfirmatus

infirmo, non potest conferre sanitatem. Christus ergo, si in 20Ssuis

mansisset

uirtutibus,

commune

cum

hominibus

nil

haberet ; et nisi implesset carnis ordinem, carnis in illo esset otiosa suscepüio. Sustinuit ergo has necessitates, ut homo uerus humanis necessitatibus probaretur. 2. Ascendit, inquit, ?* nawiculam. Christus ecclesiae suae 2; nauem saeculi fluctus semper mitigaturus ascendit, ut creden-

tes in se ad caelestem patriam tranquilla nauigatione perducat, et municipes ciuitatis suae faciat, quos humanitatis suae

9 Petri] cf. Matth. 14, 28. 10 iter liquidum] cf. sermm. VIII, lin. 14 ; XX, linn. T2/7511 obsequium] Aquae etiam eum maris et tumentes fluctus, fixis in sese motibus, ambulantem famulanti obsequio teuerentur : Maximinus Arianus, De

lectionibus Euangeliorum hom. I (ed. B. CapELLE, Travaux liturgiquec, II, p. 122, uel Rev. bénéd. 40, 1928, 53). 13/14 Matth. 9, rz. 14 Et quid mirum ?] serm. CXVIII (PL 52, 525 B). 15/16 humana quaetere] uide tamen serm. XVIII, lin. r5 : deus quaetit homines, non humana ; caelestia dare cupit etc. 18/19 coinformatus infirmo] cf. 2 Cor. 1r, 29. 22 susceptio] cf. sermm. XLIX, lin. 24 ;LXX (PL 52, 399 A). 24 Matth. 9, 1. 24/25 ecclesiae nauis] cf. sermm. XX, lin. 32 ; XXXVII, linn. 32/55. z4 municipes] cf. serm. XLIX, Iin. 30; ext.auag. VI (Los serzzones, p. 462, lin. 44).

9 nonne] non Cass. 109 uelut] intet a4. Ma 10 $ stupentes] tumentes Ma 10 12 laci martis ozz. C Pa 11 ipse rep. O in transitu ad al. lin. 12 ;zzanus et 305 13 transfretaret] transtransitus l7 Seu. (zi ex corr. primae manus Ma 10) ascendit] ferret V/ Pf, transfretetur R, transitaret V/ 29 zzanus, transferat ed.

15/16 suas nobis usque referre saninauicula V/ R (ef. Jin. 5) Christus agg. O tates] sua nobis conferre remedia sanitatis Casan. Prat. Cbry., sua nobis conferre medicamina sanitatis C/z, sua nobis conferre tollere taedia referre sanitates O77. 16 dignitates] infirmitates 15/17 uirtutes humana usque taedia referre oz. Seu. 18 coinfirmatus] confirmatus I/ C, conformatus J, cum infirmo inV 19 zmanus ergo Christus 19 infirmo oz. Ma ?8 Pa firmatus (infirmus Ma 78 Casan.) Seu. 20 nil (ex nich si] cum Ma 194, om. Ott. Christus oz. Pf zransb. J O C ab ipsa 1? zianu in nil emend. V')] nihil Cass. 100 e£ 305, nichil R W/ Cas. 109 Ma 10 21 et nisi] et ozz. Ma 194, et si non Ma 78 Ma ?8 Ma 194 Chry. aliique (Rad.) 21/22 ociosa esset Pf Rad. zransp. carnis] et aZ. V', in illo adZ. Cas. 109 25 nauim Cas. 109 suae oz. Seu. nauicula zc i/a solus R. 24 inquit ozz. Seu. Cim et alii

fuctum Cas. 100 Ma 10 Casan. Prat. Ott. Clm Einsied., actuum Ma

mitigaturus. Ascendit 7/a Zmferpung. Ma 194 Vat. 6451 27/28 quos humanitatis suae fecit ozz. cerfe 29 municipes] nauigii 247. C Pa propter bomoeot. Pf ] C Pa Ma 78 Ma 194 194, fluctibus Ma 194

278

SERMO

L, 2-3

fecit esse consortes. Non ergo Christus indiget naue, sed nauis indiget Christo, quia sine caelesti gubernatore nauis ecclesiae 3o per mundanum pelagus tali et tanto discrimine ad caelestem ortum non ualet peruenire. Haec diximus, fratres, quantum ad intellegentiam pertinet spiritalem ; uerum nunc ipsius historiae ordinem prosequamur. fasi 9. Ascendit, inquit, n nausculam, et transfretauit, et uenat an 35 ciuitatem. suam. Creator rerum, orbis dominus, postea quam

se propter nos nostra angustauit in carne, coepit habere humanam patriam, coepit ciuitatis Iudaicae esse ciuis, parentes habere coepit parentum omnium ipse parens, ut inuitaret amor,

adtraheret caritas, uinciret affectio, suaderet humani-

4o tas, quos fugarat dominatio,

metus

disperserat, fecerat uis

36 angustauit. So V/ zusammen mit den besten Vertretern der severianischen Übetlieferung und anderen Handschriften. Einige haben angustiauit. "Angustiauit liest man auch in der Himmelfahrtspredigt INazz sicut duobus (herausgegeben von ]. LEMAn1É, Le Bréviaire de Ripoll, Montserrat 1965, S. 174, Z. 40) ; der unbekannte

Verfasser dieses Cento ist vom Sermo L des Petrus abhàngig, wenn er sagt : poszquam (Christus) pro nobis nostra se angustiauit in carne. 40/41 uis potestatis. Die Variante zu potestatis ist so schlecht bezeugt, dass ich sie 28 consortes] cf. sermm. XXXI, lin. 64 ; LXVI (PL 52, 391 A) ; LXX (399 A) ; LXXI (401 C) * XCVII (475 A) ; extrauagg. III (Los serzzones, p. 451, lin. 8) et IV (ibid., p. 456, lin. 50). 29 gubernatore] de Christo gubernatore nauis ecclesiae iterum Petrus sermm. VIII, 1 atque XX, rz et 2. 32 intellegentiam spiritalem] sermm. XVIII, lin. 5o; XXXV, lin. 66 ; etc. (cf. OLrvan, Els principis exegàtics, p. 421). 34/35 Matth. 9, 1. 35 creator rerum orbis dominus] creator terum... mundi dominus : serm. LX XIX (PL 52, 424 B) ; otbis dominus : serm. extrauag. VI (Los serzones, p. 462, lin. 43). 35/38 cf. serm. XLVIII, linn. 15/19. 36 angustauit] tuo angustatur in corpore : serm. CLXX (PL 52, 644 B) ; cf. serm. CLVIII (617 A). 37 ciuis] cf. serm. XLIX, lin. r9. 38/39 inuitaret amor usque affectio] uocat caritas, trahit amor, inuitat affectio : serm. LXVII (PL 52; 391 B).

28 Christus indiget naue] naue Christus indiget /ransp. Cass. 100 109 305 Ma 10 Ma 194 Flor. Chry. naue] naui I/ O Ma 10 Cas. 109 29 zzanus Casan. Prat. Ott. Clm Chry. aliique naue sed oz. Ma 78 Eijnsied. 29 ecclesiae] ecclesiarum R 30 mundanos pelagos V (pelagus 22 zanus V) RW. J (pelagius 7o J) (numquid recte ?), mundanum pelagus Sez. Pf O C Pa, mundani pelagi Ma 10, et add. Pf Oz. Chry. Cni (99 zanus in spatio quod uacuum remanserat Clu) tali et tanto discrimine] talia

et tanta discrimina Pf ez., tanta et talia discrimina O, tanta disctimina C/z, pet

praemit. Pf Prat. Casan. Chry. Clm 29 manus aliique, intet praemit. Flor. O 30/31 non ualet ad caelestem portum zransp. W/ 31 non ualet peruenire] peruenire non potest Ma 194 32 pertinet] ozz. Casan. Prat. Ott. Cly Chry. aliique ex Paul., add. 29 manus in marg. W. spiritalem 2/erique codd. nunc ozz. Sen. 33 istoriae V I9 zanus, hystorie Casan. Ma 10 Pf Pa ordinem historiae /ransp. Cass. 109 e£ 305 petsequamur J 34 nauicula O7. et transfretauit] et ozz. Oz. 35 postea quam szc plerique codd. 36 angustauit (cf. cozzent.) 3* ciuitates I7 1a 7HAHHS iudaice ciuitatis O 7ransp. 1o 39 uinciret] VW J O C Pa, uinceret cezeri 40 disperserat] et a4. Sez. uis] ius Casan. Prat. Vat. 6451 Chry. (cf. comment.)

SERMO

L, 3-4

279

potestatis extorres. Venit in ciuitatem. suam, et obtulerunt ei 341

paraliticum tacentem, in lecto. Et widens, inquit, Iesus fidem alorum, dixit baralitico : Confide, fili ! Dimittuntur tibi peccata 45

$0

tua. Audit ueniam, et tacet paraliticus, nec ulla respondet ad gratiam, quia plus corporis quam animae tendebat ad curam, et temporales aerumnas resoluti corporis sic deflebat, ut aeternas poenas resolutioris animae non defleret, gratiorem sibi praesentem uitam iudicans quam futuram. Merito Christus offerentium fidem respicit, et uecordiam despicit sic iacentis, ut fidei alienae suffragio paralitici anima ante curaretur quam

corpus. 4. Respictens, inquit, fidem illorum. Cernite in hunc locum,

55

fratres, deum non quaerere insipientium uoluntates, non expectare ignorantium fidem, non infirmi stulta desideria perscrutari, sed ad alterius fidem subuenire, ut per solam gratiam conferret quicquid diuinae uoluntatis est, non negaret. Et reuera, fratres, quando medicus languentium aut quaerit aut

ausgeschlossen habe. Trotzdem muss man anerkennen, dass /zs und zis palàographisch leicht zu vetwechseln sind und dass der Ausdruck z»s pozesa£is ein klassischet juristicher Ausdruck ist, der dem allgemeinen Sprachgebrauch eigen ist ; vgl. z.B. Hilarius von Poitiers, Cozzzzenzarius in Matthaeum, 23, 2 (PL 9, 1045 A) ; Augustinus, De peccatorum eritis, I1, 36 (URBA-ZvcHA, CSEL LX, 1915, S. 107, Z. 26) ; Sedulius, Paschale Carzen, 11II, Vers 155 (HuEsMER, CSEL X, 1885, S. 101) ; Codex lustinianus, 7, 2, 1 ; vgl. noch HeuwANN-SEcxkzL, Handlexikon gu den Quellen des rümischben Rechts, ad uerbum pozestas, 1, a und b.

41 extorres] cf. Los serzzones, 164. 41/44 Matth. 9, 1. 52 Matth. 9, 2. 54/ $5 perscrutati] cf. Los serzzones, p. 332. 56/5? et teueta, fratres] saepe Chrysologus hunc adfirmandi modum usurpat (cf. Los serzzones, p. 164). 42 Iesus inquit Zransp. W' 44/45 ulla respondet ad gratiam] concio, ulla tespondit ad gratiam Pf, ullam respondit (respondet C Pa) ad gratiam l/ R. | C Pa, ullam respondit (respondet W' Ma 10 ed.) gratiam W' eu. ed., ullam rependit gratiam O 45 animae] mentis 7 46 aerumnas] passiones For. 47 resolutionis Cas. 100 Flor. Casan. Chry. Pa ed. gtatiosiorem Pa 48 iudicat Casznenses 100 102 109 305 Ma 194, indicat Ma 10 49 respicit] recipit V/ W/ et] non / Pa uecotdiam] zmzer ue e? cordiam 1 sa/fezz i£. del. J, uetecotdiam For. despicit] W/, tespicit ceZer 52 inquit] iesus aZ. J O (n zzarg. a 1^ ztanu O) C Clm fidem] in praeit. Pf ^ ilorum] aliorum Pa, dixit paralitico edd. Casan. Vaf. 6451 cernitis ez. in hoc loco W-Pf O Cas. 109 29 For. Vat. 6451 Clzz Ma 10 Chry aliique 54 infirmi] infirmis R. Pf J, infirmorum (-orum sap. ras.) V desidetia] detia V7 19 zzanus persctutate J 1? zzanus 55 ad alterius] ad ozz. Cass. O 109 Casan. Ott. Vat. 6451 fidei Casan. Prat. Vat. 6451, fide Cas. 109 20 Ma 10 subuenire] jucusque Chry. 55/56 ut per solam gratiam zsgze non negatet coni. ualde baesitans de boc loco certe corrupto ; codd. : quod pet solam gratiam conferebat, quicquid diuinae uoluntatis est non negaret, sed C Pa ia periodum emendant : ut quod per solam gratiam conferebat, hoc solus diuinae uoluntatis esse non negaret,

ed. add. cum ante quidquid, Paul. om. fotum, quicquid usque negaret om. Sen. negare W/ O 1o 5? queret l7

56

280

6o

SERMO L, 4-5

respicit uoluntates, cum semper contraria desiderat et requirit infirmus ? Hinc est quod nunc ferrum, nunc ignem, nunc amara pocula ingerit et adponit inuitis, ut curam sani sentiant, quam sentire poterant aegrotantes. Et si homo iniurias despicit, maledicta contempnit, ut sauciatis morbis spoite uitam conferat et salutem, quanto magis Christus medicus bonitate diuina morbis saucios, peccatorum et frenesi criminum labo-

6 I rantes,

ad salutem etiam inuitos adtrahit et nolentes ? O si uelimus, fratres, o si uelimus omnes mentis nostrae paralisim

79

peruidere! Animam nostram uirtutibus destitutam iacere in uitiorum stratibus cerneremus ; luceret nobis quemadmodum Christus et nostras cotidie noxias respicit uoluntates, et ad salutaria nos remedia pertrahit et perurget inuitos. 9. Fili, inquit, remittuntur tibi peccata tua. Haec dicens deum

se uolebat intellegi, qui per hominem oculis adhuc latebat humanis. Virtutibus enim et signis comparabatur prophetis, qui per ipsum fecerant et ipsi uirtutes ; peccatis autem dare J quia penes hominem non est et est singulare deitatis vA ueniam, insigne, deum illum pectoribus inserebat humanis. Probat hoc

60 inuitis] cf. serm. XLIX, ad lin. 73 ; serm. extrauag. VII (Los serzzones, p. 467, lin. 75 s. ; cr. ibid., pp. 167 s. et 345 s.). 61/67 cf. serm. XCIV (PL 52, 465 B). 65 adtrahit et nolentes] cf. serm. X, ad lin. 79. 66 mentis nostrae paralisim] patalisim mentis : serm. XXX, lin. 21 s. *5/16 deitatis insigne] cf. serm. extravag. IX (LLos serzzones, p. 475, lin. 68 s.). 58 desiderat et requirit] desideret (desiderat C/z;) et inquirat $e., desideret et requirat O77. Praz. C Pa ed., desiderat et requirat O 60 adponit] ad ponet / 79 7AMHS 61 si homo] W O Cas. 100 Ma 194 Casan. Flor. Prat. Clm Ott. ed., si sic

C Pa,sicceferi ^ iniuriam Cas. 100 62 sauciatis morbis] saciatis (sauciatis 22 manus) morbis V/ R, sauciatis (sanitatis Ma 10) manibus Sex. O 62/63 uitam

confetat sponte Zransp. C 074. Cass. 109 ez 305 Ma 194

63 Quantomagis Pf J, quantómagis O Christus 64 morbis saucios (sautios 17)] morbis saucii Cas.

100 19 manus Cas.109 19, motbis sauciis Cas. 100 29 nanus Cas. 109 29, motbos

saucios F/or., morbis sautiatas J 1? zzanus, morbis sautiatos / 22, subuenit orbi sautio uulneribus Ma 10 et frenesi] et frenesim V/ 1? z;anus, aut frenesi J O C Pa, effrene si Oz. 65 inuitus I/ 1? zzanus, inuitatos Ma 194 attrahat Df 10 66 omnes mentis nostrae paralisim] mentis nostrae omnes (omnem Cas. 109 20 Ma 1 94, omne F/er.) paralysin Cas. 109 Cas. 100 Ma 194 Casan. Clm Flor. Ott. patalysin seribit quoque Pf, paralysim C Pa, paralisin J Flor. O£t., patalisis Cz 6* peruidere] preuidere Ma 10, prouidere O7/., semper uidere Casan., et add. Cas. 100 Casan. Flor. Prat. Ma 194 Clm 68 stratis W ed. cerneremus Sez. (cette Ma 10) J O, cernere C Pa ed., cernimus re/igui lugeret Cas. 100 69 respicit] respicet R. 7 7.Hanus, despicit W^ Sez. *0 nos ozz. Pf C Pa perurget] perurguet J Cas. 100 Casan. Flor. Prat. Ott., pererget W' 10, purgat Ma 10 Ma 194 ?2 intellegi R. J Cass. 100 e? 109 Ma 194 Cl; oculis] Sez. W' C Pa, cutis (cu- ex corr. 189 zzanus J) ceferi — «4 qui] quia J OC 95 penes (poenes T7) hominem] hominum Casar. Prat. et est] sed Casan. Praz. 76 illum] se modo C Pa, oz. Casan. Prat.

SERMO L, 5-6 281 pharisaeicus liuor ;nam cum dixisset : Remittuntur tibi feccata tua, responderunt pharisaei : Hic blaspsemat : quis enim 342

fotest peccata remittere, misi solus deus ? Pharisaee, qui sciendo

8o nescis, confitendo negas, cum testaris inpugnas : si deus est qui remittit peccata, cur tibi Christus deus non est, qui unius indulgentiae suae munere totius mundi probatur abstulisse peccata ? Ecce, inquit, agnus dei, qui tollit beccata mundi. Vt autem possis maiora capere eius diuinitatis insignia, audi eum 8$; pectoris tui penetrasse secretum ; aspice eum cogitationum tuarum latebras peruenisse ; intellege eum pectoris tui tacita nudare consilia. 6. Et cum widisset, inquit, Iesus cogitationes eorum, dixit eis : Quid cogitatis mala n cordibus uestris ? Quid est facilius 9o dicere : remittuntur tibi Peccata tua, aut dicere : surge et ambula ?

Vt autem sciatis quia filius hominis potestatem habet dimittendi peccata, — et dixit baralitico : Surge, tolle lectum tuum, et uade in domum tuam. Et surrexit et abiit in domum suam. Scrutator animarum praeuenit mentium maligna consilia, et deitatis 95; suae potentiam operis adtestatione monstrauit, dum dissipati corporis membra componit, neruos stringit, iungit ossa, complet uiscera, firmat artus, et gressus ad cursum suscitat in uiuo cadauere iam sepultos. Tolle lectum twuwm, hoc est, porta por-

** phatisaeicus liuor] ctebro liuorem phatisaeorum Petrus Rauennas in sua praedicatione improbat (cf. Los serzzones, p. 164 s.). v«/48 Matth. 9,2. 49/80 Matth. 9, 3 (cf. JÜLICHER, p. 48). 83 Ioh. 1, 29. 88/93 Matth. 9, 4-7. 93/94 scrutator animarum] deum esse intimorum scrutatorem Petrus plus quam semel assetit (cf. Los sermones, p. 165). 95 dissipati] cf. serm. XXX, lin. 23. 98 Matth. 9, 6.

v? phariseicus R. W Ma 194 e£ alii, pharisaicus Ma 10 O C Pa erzr., farisaicus J libor Ma 194 Oz. remittuntur] dimittuntur Cas. 100 98 tua ozz. Df J O C Pa Cass. 100 e: 109 Ma 194 Prat. Ott. blaspsemat] V (u£ saepe), plasphemat Cas. 100, blasphemat ceerz potest] add. in zarg. W' — *9 remittere] dimittere Ma 194 Casan. Flor. Prat. Clm Ott. qui sciendo] quisiendo I7 80 inpugnas] pugnas ^ Siícur|quur Cas. 100 Christus] non a4. e£ de. 81/82 unius indulgentiae suae munere] suo munere I7 81 unius R IW Pf J O C Pa Flor., uno Sen. 83 inquit] iohannes ad. 29 zzanus Cas. 109 qui] ecce praemii. Cas. 109 Ma 194 Flor. C Pa ecce inquit zsque tollit peccata ozz. Ma 10 Ozz. 85 pectotis] peccatoris I tui] sui O cogitationum] agitationum TV, ad praemiz. R Pf J O Cas. 109 Ma 10 Ma 194 Casan. Prat. aliique 86 pectoris] peccatoris Z/eru V, cotdis C Pa tacita oz. Seu. 8? nudasse O 90 remittuntur tibi peccata tua aut dicere ozz. Cas. 100 propter bomoeot. aut] an Pf J O C Pa Ma10 91 siatis I habet potestatem Zramsp. Pf J O 92 et dixit] et ozz. W' Pf O Sen. surge] et add. Ma 10 Casan. Prat. Clg Vat. 6451 Ort. 94 animorum R Car. 100 Ma 10 Ma 194 Casan. Flor. Cl maligna (Ra4.)] magna Cas. 100 Cas. 109 I? manus Ma 10 Cla Ott. 95 adtestationem 17 dum] non 17 discipati I 19 zuanus 96 neruus I^ 97 artus] uirtutem .Jez. uirtutem firmat /ransp. Cas. 109 Ma 10 et gressus (et sup. Jin. O)] egressus V' 19 manus susitat I^ in uiuo sup. ras. Cas. 109 98 iam cadauete /ransp. Casan. Prat. Vat. 6451 sepultos W/ J Cas. 100 Ma 10 Ma 194 Casan. Prat. Ott. 29 ed., sepultus Oz. 1o C/m, sepultum FZor., sepulto cezerz

282

SERMO L, 6

tantem, oneris muta uices, ut quod est infirmitatis testimo-

1oo nium, sit probatio sanitatis ; ut lectus doloris tui sit meae curationis indicium ; ut receptae fortitudinis magnitudinem ponderis adserat magnitudo. Vade in domum iuam, ne christiana fide curatus in uiis Iudaicae perfidiae iam moreris. 100 lectus doloris] cf. Ps. 4, 5 ; et uide Ambtosii Expos. Euang. Lucae, V, 14 (ADRIAEN, p. 139). 102 Matth. 9, 6. 99 honeris / Ma 194 Oz. uicem Cas. 109 Vaf. 6451 ne] et C Pz 103inuiis / J — iam] ne C Pz, non aZ. J

est] fuit Sez.

102

LI MONITVM Codicibus familiae Felicianae accedit hic primus testis traditionis Seuetianeae cod. 74. Eiusdem ueto traditionis est textus nostri sermonis prout ipse in parte quadam magni homiliarii Italici seu cod. Vatic. Lat. 1270, foll. 151Y-152, saeculi Xl, inuenitur. Hic liber homiliatius non tantum sermonem LI, sed et alios tractatus Petri episcopi Rauennatis sub nomine Seueriani continet (cf. Los serzzones, 28). Quamuis sermo LII sat euidenter continuatio sit sermonis LI, in cuius peroratione tractator sermonem sequentem seu LII praenuntiat, ac LlIIus LIum eo modo prosequatur, quo Chrysologus altero tractatu profundiorem intelligentiam spiritualem fragmenti cuiusdam euangelici, prius magis historice explanati, requitete solet, neuter codex habet sermonem LII, qui nec ab aliis testibus familiae Seuerianeae uidetur esse traditus. Praedictus codex Vaticanus, etiam si non in paucis a pristina textus sinceritate deuiet, pretiosus nobis est, quia unicus, ad confirmandas lectiones codicis 44. 4A 4.

cod. Ambtos. C. 77 sup. cod. Vatic. Lat. 1270.

SERMO LI

PL

DE SPIRITV SVRDO ET MVTO 1. Quia solito plus sese terris aestus infuderat, diu tacui, ne compressio,

quae ex desiderio nascitur audiendi, ipsa nobis

; cynocaumatum generaret incendium. Nunc ubi aerem temperies mitigauit autumpni, dominicum iubente domino reuocamur ad uerbum. Cum filium suum quidam surdi et muti spiritus furore possessum ingereret domino curandum, dominum praeter morem patientiae suae euangelista sic retulit 1o fuisse commotum, ut ante in patris uulnus ipse uideretur, quam ad filii moueretur curam. Respondens, inquit, wnusde turba dixit : Magister, adtuli filium meum ad te habentem Spiri- 345

tum mutum, qui ubicumque adprehenderit, allidit eum ; et dixi discipulis tuis, ut eicerent eum, et non potuerunt. Et dominus :

15 O generatio ancredula ! 2, Respondens unus de turba. Quid est quod uno interrogante feriuntur multi ? Quid est quod conquirente uno incredulitatis notantur omnes ? Quid est quod ad unius uocem tota generatio superba perfidiae nuncupatur ? Quid est ? Quia 5 cynocaumatum] diebus cynocaumatis : Ruricius Lemouicinus, Epist. r, 17 (EucELsRECHT, CS EL XXI, p. 570, lin. 2). 5/6 temperies autumpni] in tempetiem semet autumnitas dirigebat : Minucius Felix, Oczauius, II, 5 (BEAUJEU, p. 2.). 11/15 Marc. 9, 17-19.

Codd. : 42, V R W, Pf Pb J OC Pa Inscriptio : Incipit sermo de spiritu surdo et muto V Incipit (oz. W/ Pf O) sermo (om. Pf)ubi puerum ab (ab] a W' J O) spiritu surdo et muto (sutdum et mutum W pf J O) curauit RW Pf J O, De eo qui habebat filium surdum et mutum C, De illo qui habebat spiritum surdum et mutum Pa, Incipit uerbis (ubs co.) ubi spiritum eicit A, Sermo sancti Seueriani episcopi de eádem lectione a, dees? Zitulus in Pb 3/" quia solito 4sgze reuocamut ad uetbum oz. Pb 3 plussolito /ragsp. Pf ^ aestus oz. R. ne] nec W 1? ;zzanus, dum a 4 comptessione Pa 1? zzanus, compresso O quae oz; à 5 cynocaumatum] 74 a W' Pf ] 29 manus, cynocáumatum O,

cyno caumatum J 1? zanus C Pa, cynos caumatum a 2 z;anus, ceu caumatum T/ R. géneret O, genetet C nunc ozz. W^ aere R, aeris franc. 6 mittigauit J 19 manus autumni Pf J, autumpnum O, autumnum Pa domino iubente transp. R. * cum] dum PP, quo textus incipit in Db 8 engeteret T7, ingerit WI 9 morem] mortem Y/ I? zzanus rettulit 44 T7 29 z;anus 10 ipse] moueti a4Z.

Pb

uideretur] inueheretur a J O ed. fortasse iure 11 filii] W franc., filium ceeri ad filii moueretur curam] filii mouetetur ad curam C Pa, filii moueri ad curam W catam Pf 1e respondens] J/7zerae initialis x oblitus est calligraphus codicis Pb (cf. serm. XL, I. 3; XLIII, 7. 8) responditis J/7? — 11/12 respondens inquit unus

deturbadixitoz.a ^ 122abentem V I9 zagu; — 13 ubicumque] eum ad4. C Pa adprehenderit] eum a4. a dixit V — 16 respondit V W turba] dixit

add. J huius I7

interrogante uno /ramsp. JA a 17 conquerente C Pa 19 superba] serua 44 a perfidia J, perfida W O C Pa

quia] quid est quia P2, quid est nisi quod O

18 unius] quid est ?

SERMO LI, 2-3 20

285

iste non ad deum uenerat, sed uenerat ad magistrum, curam non a uirtute exigens, sed ab arte ; tarditatem curae non cau-

25

30

sae deputans, sed curanti; inpossibile discipulorum magistri imperitiae adsignans, Iudaico liuore inuidiae scribarum talem satisfaciens per clamorem : E£ dixi discipulis tuis, ut eiicerent eum, et non botuerunt. Hoc est dicere esse diabolum, qui Christo non cederet ; esse daemonem, qui parui possit Christi nominis habere uirtutem. Discipuli non suo, sed Christi nomine daemones de obsessis corporibus effugabant : quod ergo daemon discipulis imperantibus non cedebat, iste ad infirmitatem Christi nominis, non discipulorum trahebat ad culpam. Videns ergo dominus Iudaeorum circumstantes sapere sic cateruas, in filiis patrum perfidiam sic inurit, et in genitoribus germina sic uenenosa percellit : O generatio incredula ! 3. Veniens, inquit, dominus ad discipulos suos, uidit circa

eos turbam magnam et scribas conquirentes cum illis, et confestim omnes uidentes eum stupefacti sunt et expauerunt, timentes utique, ne quod insultauerant discipulis, ueniente magistro hoc perderent ; et tanto daemone fugato ipsa fieret discipulis causa gloriae, quae fuerat confusionis occasio. Hinc est quod domi40 nus uno omnibus interrogante respondit : O generatio incredula, quamdiu apud wos ero? Quorum incredulitate neque unus daemon captiuo fugatur ex corpore. Quamdiu apud wos ero, et non ad gentes mittam, ubi ad unius discipuli mei uocem 25

templa 45 cedunt

corruunt, simulacra fugiunt, consumuntur arae, idola, caeduntur luci, tota daemonum potestas anti-

23 Iudaico liuorej cf. serm. XLVIII, ad lin. 10/11. 24/25 Marc. 9, 18. 2v Christi nomine] cf. Matth. 7, 22 ; Luc. 10, 17 etc. 32/33 germina uenenosa] cf. Matth-1255 2555 1906,55 7* 33 Marc. 9, 19. 34/36 Marc. 9, 14-15. 40/41 et 42 Marc. 9, 19.

ab arte tarditaexiens a 1? zanus V^ 21 ad uirtutem l7 20 uenerat ozz. W. non tem, non curae Df i/a interpungendo, ab atte ? Tarditatem s/c Pb, qui cusae om. 22 inpossibilitatem] W/ O C Pa ed., uel causae (causa V/ 1? zzanus)] sed causae R.

inpossibilitatem add. J 29 sanus sup. lin.

23 liuori W' PP J O C Pa ed.

25/29

26 cederet] 2 V' 29 zzanus, crederet hoc est dicere z:4que habete uirtutem ozz. Pb patui possit] R, parem possit I^, paruiposse Pf, parui posse J, patui ceteri paruipossit Christi nominis] nulcredere posse O, oz. C Pa, paruipossit ce£eri habere uirtutem Christi nominis lam aduersum se crederet Christi nomen C Pa 28 effugabant] discipuli] enim 227. C Pa 24 haberet / 29 zanus Iransp. a 31 cateruas] etgo 077. d quod] quid V. R. W interrogando ef- sup. ras. V germina] germani Pa 32 inurit] arguit P5, ostendit C Pa externam W^ 36 et expauerunt] et ozz. C Pa (expauerunt timentes utique ne 34 disscipulos I

quod] quo etc. sic interpungendo, Ntique ne quod ere. inferpungunt Pf Pb aliique) RW JO G3 Pa; 3$ insultauerant] 44 29 zzanus a ed., insultauerunt 44 19 zzanus C Pa 38 perderent] prodeinsultauetint D/, exultauerunt / —— discipuli V/ 29 zzanus interrogante respondit 40 interrogante omnibus /ransp. O rent IW 1? zzanus 41 incredulatate V, incredulitatem Pf —— 42 fugatur] fugaomnibus /ransp. Pb caedunt JA J, 44 symulachra R. C Pa, simulachra O to Pf, fugati potuit P5 cadunt V/ 2o RW O C Pa

286

SERMO LI, 3-5

quis et ueternosis sedibus suis gemens et tremens et eiulans effugatur ; commutantur

in ecclesias delubra, in altaria uer-

tuntur arae, pecorum uictimae mortuorum

in uiuam cordis

hostiam transferuntur ; auguria, diuinationes, somnia, in solo

;o dei nutu, in dei tantum constituuntur arbitrio. Quamdiu apud uos ero, quamdiu patiar uos ? Patitur patientia, non timore ; non

necessitate,

sed misericordia ; expectatione,

non

metu

hoc patior. Portat, expectat, qui redire uult impium, non perire. ss. 4. Afferte illum ad me. Quasi longe positum curare non possit ; sed afferte uos incredulitatis uestrae causam, infidelitatis

titulum, perfidiae documentum. Afferte illum, ut qui saeculis docente deo noluistis credere, uel daemone confitente credatis,

et sentiatis uos ipso diabolo nequiores, cum uideritis illum 6o confiteri, tremere sui mox praesentia cognitoris. E? adtulerunt eum, et conturbaust illum spiritus, et elisus uoluebatur $n terra. Voluebatur homo, sed diabolus torquebatur ; inuasum uexa-

bat cura, sed inuasorem maiestas iudicis arguebat ; sistebatur captus, sed puniebatur hostis ; diaboli poena cruciatu humani 65 corporis apparebat. Opus est, fratres, opus est dei lumine, ne in opere dei oculi sic fallantur humani. 9. Interrogauit batrem pueri : Quantum temporis est, ex quo hoc accidit ei? Wequirit passionis tempus auctor temporis, medicus passionis tempus requirit; non ut nescius, sed ut 7o Sciens nescientibus prodit. Denique interrogatione tali tempus 60 zrezere... braesentia. Kodex 74 und die Archetypen der Hss. J O und C Pa verstehen das Verbum transitiv : Zrezere praesentiam. Die Lesart ist weniger wahrScheinlich, abet nicht unmóglich. 50/51 Matc. 9, 19.

55 Marc. 9, 19.

60/61 Matc.9, 20.

67/68 Marc. 9, 21.

46 heiulans a R. ] Pa 47 effugantur 74 ecclesiis Pf ^ dilubra 74 49 somnia] omnia z 49/50 solo deo 2 1? zzanus, soli dei « 29 zzanus 50 dei nutu] dinutu / 1? zzanus 52 misericordiae a 53 hoc patitur] oz. W, hoc oz.. C Pa impios franc. 56 causa Df Pb J 1? manus 5* illum] ad me aZ. R. qui] PP J O C Pa, quod z, quos reliqui saeculis] sacculis 74, saeculi Pf, hominibus Pb post docentibus (ef. seg.), patulis W, salutem / O, saltem C Pa ed. 58 docentes Pf, docentibus P5 (qui om. saeculi e? add. hominibus : docentibus hominibus), docenti C Pa ed. 59 diabulo 74, dyabolo W' Pf cozzzuniter uideretis Pa 60 mox sui Zransp. C praesentiam 74 J O C Pa (ef. comment.) cognitotis] conditoris a R (sed cf. cognitor serzz. LII, Jin. 54) 61 illum] eum W/ P5 O uoIuebatur] uolutabatur C Pa tetram 74 62 uoluebatur] uolbebatut 74 63 cufa 077. d 64 captis R cruciatus 4 R W Pf Pb 65 appatebat bis R opus est 29] est ozz., nescio si merito, omnes praeter A a 65 Jumen a P5 J O Pa 67 pueti] Z7ezz ozz. oznes praeterquam A a 68 hoc] eZzazz ex solis "Aa, om. ceteri — ei accidit /ransp. Pb requitit passionis tempus auctor temporis ozz. Pb bic e? supplet os! prodit Jin. 70 69 tempus ozz. A a nesciens Pf sed ut] ut oz. AA a *0 siens nesientibus I7 prodit] prod- sup. ras. a, prodat WO C Pa ed.,ptoda -- 1 litt. erasa -- t J, tequitit passionis tempus auctort tempotis agg. PP (cf. Jin. 68)

344

SERMO LI, 5 ' aperit,

J

aetatem

pandit,

reuoluit

infantiam,

287 ut tanti

mali

causa non tangat sobolem, sed parentem, qui a deo sibi datum pignus ad diaboli gratiam, daemonum retulit ad honorem, dicente scriptura : Et obtulerunt filios suos et filias suas daemoj n).

lnfantia, ut in se diabolo locum faceret, quid criminis

admiserat, quid reatus ? Sed replentur daemone paruuli, quando a parentibus suis offeruntur diabolo, daemonum ducuntur ad curam. Denique patris fide soluitur, quem patris infidelitas inligarat. Patris uox est : S7 quid. potes, adiwwua nos masertus nostri. Hoc est, nos adiuua, miserere nobis, quorum

reatus aggrauat innocentem, ad quorum poenam infantis periculum sic redundat. Et bene dominus a parente fidem repetit dicens : S: potes credere, omnia possibilia. credenti. Et pater : Credo, sed adiuua incredulitatem meam. 8 m]

9o

Pater credidit,

ut, sicut diximus, patris liberaretur fide, qui patris fuerat infidelitate damnatus. Nam cui genitoris fides profuit, quomodo ei genitoris perfidia potuit non obesse? Quomodo autem sanatus sit, uel quare discipuli, qui multos eiecerant daemones, hunc nequiuerunt effugare, iuuante domino secuturo sermone pandemus. 44/63 Ps. 105, 57. 939/80 Matc. 9, 22. 83 Marc. 9, 25. 89/90 secuturo sermone] reapse sermone LII. *1 reuoluit] voluit W^

84 Marc. 9, 24.

$2 parentis R. 26, parentes R a/. zzanus qui a deo] quia deus Pf, quia deo / O, deo om. Pb $3 ad diaboli gratiam] dei gloriam P^ gratiam] rep. Pf rettulit 44 V, detulit a 94 et obtulerunt] et ozz. Pf filias] lios V/ 1? zzanus v5 diaboli 4 dyaboli in se /razsp. Pf —— locum] cum JI quid criminis] quod criminis O ?7 a parentibus] apparentibus a 7 zuanus. J (cf. lin. 82) ducuntur] dicuntur V/ 1? zzanus Pa 48 fide? sic W. 79 81 adgrauat J, potis 44 19 zzanus siquid / O inligatat] alligarat C Pa ez. S2 dominusom.W' ^ aparente] apparente V 19 zzanus R (cf. lin. 77), grauat Pb $3 possibilia] sunt aZ. a patentem 74 //a, ad parentem Df, ad parentis J O $4 credo] domine a4Z. omnes codd. praeterquam A (?) W Pf J (cf. Jülicher, 80) infidelitate] incredulitate O 85 ut] et I7 codd. praeter JA a (cf. ]ülicher, 81) 83 ei 86 des] fide V' 1? zzanus, nom W et exp., fides add. sup. lin. 2* manus W 88 eicerant J ^ 89 nequiuerint W/ P£ J ed., obesse] ze desinit cod. a om.Pf 90 pandam IJ sequuturo C Pa, securo V 19 gnus nequiuerant O

SERMO LII

PI

DE EODEM SECVNDVS 1. Doctoris officium est lecta disserere, et mysticis obscurata sensibus lucido adstruere et demonstrare A

mutum. IO

15

sermone,

ne minor

intelligentia inde perniciem generet auditori, unde scientiam conferre debuit et potuit salutarem. Haec est igitur hodiernae consonantia lectionis : Ef respondens wnus de turba dixe : Magister, attuli filium meum. habentem spiritum. surdum. et Non dixit : adtuli filum meum

surdum

et mutum ;

sed : attuli ilium meum habentem spiritum surdum et mutum. 345 Numquid nequitia spiritalis humanis distinguitur membris, sensibus angustatur humanis, ut. debilitates nostras, nostras perferat passiones, nec uidere nisi fenestris possit oculorum, foraminibus aurium capere auditum, sermonem linguae uel oris officio proferre, et per hoc surdi mutique statum miserabilem sustinere, cum

tenuis et aeria natura carnem

refutet ossa, et uelut aura spirans orbem

totum

nesciat,

temporis

3/4 cf. setm. CXII (PL 52, 5oo A): obscura lucidare; serm. CLXIX: 642 B : dominicae lectionis obscura. 6 ... salutarem] cf. Or:vAR, E/s principis exegetits..., Dp. 22-23. 7/9 Matc. 9, 17 ; uide monitum ad serm. LI. 13 fenestris oculorum] cf. serm. CXXXIX (PL 52, 573 B) ; Hieronymi Epist. LXIV, r, 4 (HrrsEnG, I, p. 587, lin. 20 s.) ;Augustini Serzzo Guelferb. XX, 1 (G. MoniN, Sancti zAugustini sermones post Maurinos reperi, p. 505, lin. 15 s.), multaque alia loca pattistica adduci possunt. 15 de tenui atque aetia natura angelorum uidesis intet alios Tertullianum, 7450/ogez., X XII, ;5(DEKKERS, CC I, p. 129) ; Lactantium, Diuinarum. Institutionum: lib. 11, 14 (BRANDT-LAUBMANN, CSEL XIX, p. 165); Augustinum, Epist. IX (GorpsAcHER, CSEL XXXIIII, partem I, p. 20 s.) ; De Ciuitate Dei, XV, 25 (DownART-KArs, CC XLVIII, p. 489) ; Iohannem Cassianum, Collat., VIL, x3 (PErscHENIG, CSEL XIII, p. 192). Codd. : 1^RW,PfPb]JOCGPa (Vide monitum ad sermonem LI.)

Tifulus : secundus om. C Pa; absque WHitulo in Pb 3 discerere V/ 19? manus obscura O 4 asstruere V 2? manus W, astruete Pf Pb O C Pa B5 intellegentia J scientia (scia) Pf 6 salutare l/ 1? z;anus R. Pf hodierna V/ R $/9 mutum et surdum /ransp. Pf — 9/10 non dixit usque habentem spiritum surdum et mutum oz. O propter bomoeot. 9 meum] habentem spiritum aZg. Pf ez exp. 10 sed] dixit adZ. P/.— 11/22 numquid nequitia usque facilitate transuerbetet oz. Pb 11 numquid] nunc quidem /rane. spiritualis Pf O alque humanis] manis / 1? zzanus 12 sensibus] et praezit. V O C debilites Pf 19 13 passionis I7 I* zzanus posse V I? manus R Pf ^ possit nisi fenestris /ransp. W^ i4sermoneDf/ ^ 15 miserabilem] cernitur aZZ. C Pa 16 cum] sed praezit. C Pa tenuis et aeria] tenuisse aeria I/ 7? z;anus R, tenuisset aeriam J (aetiam naturam), tenuis sit aerea I7 aetea V7 29 manus W' O naturam J/ (aeriam naturam) nesiat l/ 1o 1* et uelut] et ozz. auram R temporis ozz. C Pa

SERMO LII, 1-2

289

transeat in momentum, diuersas species adsumat, uarias mutetur in formas, corda penetret, inludat animabus, inspiret im20 pias et turpissimas cogitationes, nec unde ueniat, quo redeat sentiatur, ac sic innocuas mentes uelut iaculum uolans letali uulnere et tota facilitate transuerberet ? Parum esset, si hoc

pater solus sua supplicatione dixisset, cum dicit :Attul fiium. meum. habentem spiritum surdum et mutum, nisi dominus ipse 2; inmundum spiritum tali uoce, tali increpatione depulisset: Surde el mute spiritus, ego praecipio lbi : exi ab eo ! Sed iam quae ad solutionem quaestionis pertinent prosequamur.

2. Deus, qui daemones est perpetuo crematurus incendio ; qui iam eos et in praesenti adstringit uinculis, angit cruciati3o bus, urget poenis, potest et cum iusserit tota debilitate truncare, atque eo modo quo uident, quo audiunt, quo loquuntur, caecos reddere, surdos et mutos facere ne loquantur. Sed in hoc loco quid diabolus homini fecerit, declaratur. Antiquus refuga, ubi dominum terris repperit aduenisse, obstruit aures 5; hominis, uinxit linguam, et, obseratis humani sensus foribus,

speluncae suae latebram pectus fecit et parauit humanum, aestimans quod illuc auditus uerbi, uirtus diuini nominis non ueniret. Simul, ut est dolosus et callidus, patrem capere parentesque tali se credidit decipere figmento, ut desperarent curari 40 posse eum, qui nec audire poterat, nec fateri ; et ut quod erat 346 diabolici operis esse crederent debilitatis humanae ; deputarent pignori, adscriberent naturae, quod intulerat et iniecerat hostis inclusus.

23/24 Matc. 9, 17.

26 Marc. 9, 25.

2 Thess. 2, 3 (SABATIER, III, 859).

28 cf. Matth. 25, 41.

34 refuga] cf.

38 callidus] cf. Gen. 5, 1

18 momentum] I7 20 R. Pf, momenta J, momento l/ 19 e reliqui, nescio si recte specias C asumat |l/ I? zmus, adsumat RJ, assumat cezer 19 corde penetrat R. I? zzanus imspiret V,inspirat J7 impias] -as ex ezzend. J 20 ueniat] uel ad. V (29 zanus in zmarg.) C Pa, aut add. ed., fortasse frustra 21 sic] sit (2) V,si J 19 manus laetali I 22 facilitate] ^illi- sup. ras. ex emend. V, velocitate W^ transuetberare P/ — hocom.Pf ^ 23solum JO C Pa dicit] dixit PP eZ. attulit J 24 mutum et surdum 7ransp. Pb 1o 24 pertinent questionis Zragsp. P& 28 perpetuo est /ransp. (GSP 29 eos iam /ransp. o angit] asstringit I/ 2? ;zzanus W C, astringit Pf Pb O Pa praesentia J ed. 30 urget] -et ex corr. sup. ras. V, V. 29 zianus R. W, agit V. 19 ganus, alligat franc. quo loquuntut (locuntur W^ e£ troncare Pf ^ 381 qua uident / 1? urguet R 33 32 surdos] ne audiant aZZ. C Pa franc.)] quo rep. C in transitu ad al. Din.

dominum terris] ad terras deum 34 refugam / declaretur V^ 29 ganus ed. 35 obsectatisobstruit] obstrinxit P2 repetit W/, comperit P JO C Ta 39 despetatet I 36 latebras P5 sensus ozz. Pf V. 19 manus, obserans C 40 fateri]. 39/40 posse curati /ransp. Df curaret ( 2) 19 zanus W' 19 zjanus 41 deputarent] et ut oz. Pb fati V/ 29 zanus W ed., utrumnam rectius nescio asscriberent V/ 29 zzanus W' O (RI 42 pignore V, pignetia W' jraemit. Pa ascriberent Pf Pb

et iniecerat] ozz. V' Pb, et oz. etiam C Pa

200

SERMO

LTE, 3-4

3. Denique, sicut sanctus Matthaeus de eodem refert, et 4; alia simulatione istius miseri fefellerat patrem, nam ibi sic supplicat : Domine, miserere fili mei, quia lunaticus est, et male torquetur. Aut humanae naturae aut caelestis elementi daemon quod suae artis fuerat, uoluit tunc uideri : aptans lunae cursibus hominis passiones, uexabat corpus lunaribus ;o incrementis, ut esse lunae crederent, quod erat diabolici cri-

minis et furoris. Sed homines inlusit, circumuenit ignaros, infamauit apud desides creaturam, quae lumini tantum condita laedere nescit homines, quos continua magis iuuare cogitur seruitute. Verum postea quam uenit occultorum cognitor, 5; inspector

ualidissimus

secretorum,

cui latentia

diaboli

non

poterant obuiare figmenta, adducitur puer sanandus praeceptione diuina, ut quicquid diabolus uinxerat, solueretur. Egit, egit inimicus, ut hoc quod uidebatur, uideretur esse naturae. 4. Sed quare discipuli non potuerunt eicere eum ? Quia hic 6o homo gentilis populi producitur in figuram ; quia gentilis populus, iuxta apostolum, habebat aeris spiritum : Aeris spiriLus, inquit, qui nunc operatur in fiios diffidentiae. Hic ergo erat surdus et mutus, qui nec audire legem poterat, nec deum poterat confiteri, sed in igne gehennae et per aquas amari 6; semper gurgitis iactabatur, nec poterat a discipulis uel ullo homine sanari, quia Christus olim auditus fidei, confessio salutis, gentium redemptio dicebatur et uita. Denique ubi imperio Christi fugatus est diabolus, patescunt clausa, uincula soluuntur,

sermo

redditur,

auditus

redit, homo

reparatur,

et

7e solus diabolus deflet diuturna se possessione detrusum. Hinc 46/49 Matth. 17, 15.

54 cognitoft] cf. serm. LI, lin. 6o.

61/62 Ephes. 2, 2. 64/65 cf. Marc. 9, 22. IO, IO. 68/69 cf. Matc. 7, 55.

59 cf. Marc. 9, 18.

66/63 confessio salutis] cf. Rom.

44 sanctus oz;. W^

matheus sanctus Zransp. C Pa 45 alias J simulatione] O C Pa ed., similitudine cezeri ^ 48 uoluit tunc uideri] uideri uoluit PP 49 passionem Pf ^ uexabatur J C Pa corpotis / 50 ut esse lunae crederent ozz. franc. 52 conditam VV 1* zanus Pf, cognita C iuuare cogitur] cogitur iuuari Pf 84 posteaquam W/ . ocultorum V W $5 secretorum ualidissimus inspector /ransp. Pb 96 sanandus] sanus Pf 97/88 egit sezze] W' 1o 58 ut hoc quod uidebatur uideretur esse naturae] comi, ut hoc quod uidebatur esset (esse R) naturae V R eZ. ut totum videretur esse nature W^, ut hoc uideretur esse nature Pf Pb, ut hoc quod ipse fecit uideretur esse naturae J 9,

ut quod ipse fecerat hoc uideretur esse nature C Pa 60 homo] et ag4. Pf, et C Pa figura franc. quia] qui C 23 zzagus Pa, et Pb 61 habeat V/ 19 zzanus 62/74 qui operatur ezc. usque in finem sermonis al. manus, fortas'e ibsa scriptoris codicis Df, in inf. marg. codicis Pb suppleuit, cum Pb truncus sit et boc loco( fol. CXXX) desinat (uide ea quae in prolegomenis de Pb et Px, dicta sunt) nunc 0zz. Pb 63 ane gurgitis rep. amari Pf poterant V 19 manus ullo praezzit. Pb 65/66 ullo homine] uno nomine C 66 quia Christus] nisi a Christo qui C Pa 6? redemptio gentium Zransp. Pf Pb . $8uinca R Pf O 69 redit] redditur V/ zzerum 90 deflet] dolet P£ diuturna] V/ 2? z;anus R. W' ed., diurna V. 19 zzanus Pf Pb, diutina

J € Pa, a diütina O

SERMO LII, 4

291

est quod ueniens ex gentibus inpositione manus exorcismi ante a daemone purgatur, adapertionem aurium percipit, ut fidei capere possit auditum, ut possit ad salutem prosequente domino peruenire. 41 inpositione] prius a gentili per impositionem manuum nequam spititus effugatut : serm. CV (PL 52, 494 B). *2 adapertionem] cf. Ambrosium, De sacramenZis, I, 1, 2 (FALL ER, CS EL LXXIII, p. 15) ; De zaysterüs, L, 1, 3 (p. 90).

*1 ueniens] fidelis populus praezziz. Pb inpositione] in possessione l/ 1? zzanus exotrcismis IW Pf Pb O ed. (ed. praemit. et) 41/42 ante a daemone] O (démone O) ed., antea demon V/ (demone V 2 zzanus) R. W Pf, a demone J C Pa, ademonio Pb $2 adapertionem] V/ J O C, adaperitionem R, adapertum W; ad apertium Pf, et apertum P^, et aperitionem eZ. *3 possit capete /ransp. O auditum ut possit ozz. W ob bomoeot.

347

LIII spurius

MONITVM Quod haec parua exhortatio de pace dicendi formam Chrysologi priuam nullatenus exprimat, iam in opere Los serzzones, p. 169 s., animaduerti, nec solus hanc oratiunculam, pulcherrimam quidem, ab authenticis sermonibus Petri Rauennatis subtraxi, sed plures ante me fecerunt. Sermo LIII reperitur etiam sub numero LXI inter sermones supposititios in appendice tomi V opertum sancti Augustini, sed hic passim interpolatus seu multis sententiis auctiot. Alcuinus libro De uirzutibus ef uitiis, cap. VI de pace, ex nostto setmone hausit, modo aliqua libere, modo alia ad litteram exscribendo ; qui cum testis antiquus sit, eius lectiones uariantes notaui (cf. RAbu CONSTANTINESCU, Mélanges d'histoire littéraire carolingienne, apud Revue roumaine d'Histoire 9, 1970, 224 S. : 2. Une bomélie du Vàgae siécle dans les zaanuels de zuorale carolingiens, sed noli fidere iis quae hic auctor super Petro Chrysologo sctipsit ; praeterea lege ibi *53éme sermon" loco '58e&me"). Adfinitates nostram inter atque alias admonitiones antiquas de pace iam monachi e Congregatione Sancti Mauri et alii animaduertere (cf. PL 39, 1931, notam b). Ante paucos autem annos alius monachus benedictinus, Domnus

Patricius

locotum

Sacrae

Vetbraken,

iterum sermonem

LIII cum

exhortatione

de pace comparauit, quae uetbis Dozzimi in euangelio uox est : Pacem meam do uobis incipit (ILe serzzon ancien sur la paix du manuscrit R. I1. 18 de l'Escurial, in Hozenaje a] P. ;Angel C. Vega : La Ciudad de Dios 18x, 1968, 560-566). Quod uterque sermo respectu doctrinae atque formae alius alio proximus sit, haud negari potest. Quo admisso possibilitas fortasse oritur tempus et locum otiginis sermonis LIII diiudicandi, si tamen concedas sermonem Domini in euangelio uox in Italia septentrionali post medium saeculum V compositum fuisse, de quo uix dubitare poteris. Accipe saltem in manipulis Scripturae,

quae

ambo

sermones

exhibent,

testimonia

exstare eius traditionis textualis biblicae, quae circa hunc tempus in Italia septentrionali uigebat. Testimonia biblica sermonis Dozini in euangelio uox inspexit P. Verbraken ;apud Pseudum-Chrysologum habes Matth. 5, 9, ubi lectio 7552 codicem Brixianum Querinianum / tefert, dum lectiones 4o et relinquo lohannis 14, 27 manuscriptorum Bibliothecae Capitularis Veronensis cod. VI et Clm 6224 propriae sunt ; lectio uero quia 1?6 Iohannis 4, 7, inter alios Rufinum testem habet, et cooperi? in 1 Petri 4, 8 ab ipso Petro Chrysologo sermone XCIV : PL 52, 466 A, testificatut. Non ergo fundamento historico caret opinio illorum, qui credunt sanctum Caesarium episcopum Arelatensem hos sermones secum ex Italia in Galliam asportasse. Ita uel alio modo sermo LIII ante ipsam Collectionem Felicianam in Galliam peruenit. Reapse Alcuinus eam recensionem sermonis nouit, quae magis cum forma a monachis Congregationis Sancti Mauri edita concordat quam cum textu a codicibus Felicianis tradito. Haec autem forma citra seriem a Felice consarcinatam euulgata minus puritatem ptristinam textus seruauit quam codices traditionis Felicianae.

JAk. zaur.

excerpta sermonis in Alcuini libro de wirzuzibus ef uitis, cap. VI: BI TODA I. sermo LXI in appendice tomi V operum S. Augustini studio eI d O.S.B. e Congregatione S. Mauri edit. : PL 39,

1858

s.

SERMO LIII

PL

DE PACE 1. Beati pacifici, ait euangelista, carissimi, quia ipsi filii dei uwocabuntur. Merito christianae uirtutes uirescent in eo, qui unanimitatem habet pacis; nec peruenit ad uocabulum filii dei, nisi per nomen pacifici. Pax est, carissimi, quae spoliat hominem seruitute, dat nomen ingenuum, mutat apud deum cum conditione personam : ex famulo filium, liberum facit ex seruo. Pax fratrum uoluntas

est dei, iucunditas

Christi, per-

fectio est sanctitatis, iustitiae regula, magistra doctrinae, morum custodia atque in rebus omnibus laudabilis disciplina. Pax suffragium precum est, supplicationum facilis atque inpetrabilis uia, desideriorum omnium competens plenitudo. Pax dilectionis mater est, concordiae uinculum ac purae menI A tis indicium manifestum, quae sibi exigit de deo quod uelit ; quae quicquid uoluerit petit, quicquid petierit sumit. 2. Pax praeceptis regalibus conseruanda est, ipso domino

IO

4/5 Merito christianae uirtutes uirescent in eo, qui unanimütaem

babet pacis. Der

mautinische Text hat Merizum christianae virtutis vilescit in cunctis, si unitatem non

babeat pacis, wo babeat sicher mit zzeriuz: als Subjekt kongruiert. l/ bringt einen kürzeren Text : Merito christianae unanimitatem non babet pacis. V widerspricht den anderen Zeugen und bei ihm fehlt das Subjekt. Die Stelle bleibt undeutlich. Die Negation 7oz vot babe! bei V und W ist vielleicht ein Zeichen, dass der Satz utsprtünglich anders gelautet hat. 3/4 Matth. 5, 9. Codd. : V R W, Pf J O (deest in P2). Edd. : ZAZc., zauwr.

3 beati] felices zzaur. Inscriptio : in illud Evangelii Matthaei ec. add. zzaur. 4 meritum quia ipsi] quoniam zzaur. ait euangelista carissimi 077. Zzaur. uirtutes uirescent (uitescent] arescent I/) in eo qui (qui] quia R)] R W Pf z:ur. D unanimitatem] unitatem 17 J O, virtutis vilescit in cunctis si zzaur., oz. V 6 dei] habet] non praezziz. V. W (ef. comment.), habeat zzaur. 29 manus maur. * dat] da R 1e spoliat] exspoliat zzaur. catissimi] ozz. zzaur. om. maur. 8 liberum filium apud deum oz. zaur. ingenuum] pacifici V/ (cf. in. 6) dei est /ransp. Pf 9 seruo] sequi£ur textus interpolatus in maur. Iransp. maur. 9/10 perfectio est] iucunditas Christi ozz. W' iocunditas R. Pf J O maur. 11 in omnibus rebus transp. Pf 10 magistra] materia zzaur. est 072. ?Haur. inpetrabilis] inpenetrabilis V/ 7^ zzanus O, penetralis Ji 12 precum] pretium R 13 desideriorum] quia praezit. zmaur., desiderium V^ 1? zzanus, penetrabilis J 29 post plenitudo inzerpolatio babetur in maur. competens] est aZZ. zaur. 1? zanus 15 manifestum] -um ex ezzend. 29* manus V, manifeste 14 uiculum 1/ 1? zzanus quicquid 16 quae oz. Pf maur. quae] quia zzaur. R W Pf, manifesta ] quicquid 29] et praezziz. petit] petat zzaur. 19] quid quid /, quid quidem O 1" ipso oz. zzaur. maur.,que quid W' ^ petierit] voluerit zzaur.

294

20

2)

SERMO LIII, 2-3

Christo dicente : Pacem meam do uobis, pacem meam relinquo uobis. Qui discipulus Christi est, praeceptis inseruiat, quia dici non potest eius discipulus, cuius mandata non seruat. Seruare mandatum est pacem in omnibus custodire. Pacem meam. do uobis, bacem meam relinquo uobis. Hoc est dicere : In pace uos dimisi, in pace uos inueniam. Proficiscens uoluit dare quod desiderabat rediens in omnibus inuenire. Caeleste mandatum est seruare quod dedit. Diuina uox est : Inueniam quod dimisi. Plantare pacem radicitus dei est, euellere penitus inimici. Nam sicut amor fraternitatis ex deo est, ita odium ex diabolo.

Quapropter damnanda sunt odia, quoniam scriptum est : Qu odit fratrem suum, homicida est. 9. Cohibeamus ergo iram, dilectissimi, quia pax amanda est et diligenda concordia. Ista sunt enim quae generant et nutriunt caritatem. Scis autem, secundum apostolum, qwa carilas ex deo est : sine deo ergo est qui non habet caritatem. Pax plebis, carissimi, gloria est sacerdotis, et patris plena laetitia 3 vA est perfecta caritas filiorum. Sacerdotis est monere quod decet, plebis est audire quod monet ; quicquid non licet pastoris est prohibere ne fiat, gregis est audire ac uelle ne faciat. Vtraque

18/19 et 21/22 Ioh. 14, 27.

28/29 1 Ioh. 5, 15.

32/33 1 Ioh. 4, 7.

18 meam 29] ozz. V ]J maur. (cf. lin. 22) 19 praeceptis] eius a27. O, Chtisti praecepta ziaur. inseruiet Pf J O, inseruiatur V, ozz. maur. (cf. seq.) 19/20 inseruiat 4sque mandata non o7z. ziaur., an ex bomoeot. ? 21 in omnibus] cum omnibus W postcustodire a//um fextup interponit maur. 22 meam] ozz. Alc. J O zzaur. telinquo] dimitto. zzaur. hoc est dicere oz. JAjr. 22/23 in pace uos dimisi] in pace uos dimitto praeit. zaur. 23 dimisi] mitto Zr. zzaur. ptoficisscens l/ 1? zanus quod] quae ZA. 24/25 caeleste mandatum est seruate quod dedit oz. zzaur., cuius loco maur. longiorem textum interpolatum babet, ita finien?em : Regale mandatum seruate 25 dedit] dedi O, dederit JW diuina] zzaur. O, una omes ceteri, numquid recte ? 2*4 nam sicut ozz. zzaur. fraternitatis] fratris Zaur. ita ozz. zzuanr. odium] -um ex corr. 22? zzagus V^ diabolo] constat add. Pf — 28 qua propter ] O, propter quod zzaur. quoniam] quia zzazr. 29 oderit zur. omicida L7 19 zzanus 30 cohibeamus] prohibeamus 17

iram] O, iam R W Pf J, odium WW, fratres V, oz. saur. dilectissimi ozz. "maur. quia] scriptum est : Qui irascitur fratri suo, reus etit judicio (Maz/b. V, 22) add. maur. Amanda est pax Zramsp. zuaur. 31 enim oz. aur. et nutriunt ozz. V/ Pf maur. 32 scis] sis V/, et scitis zzazr. autem ozz. zur. 32/33 quia caritas ex deo est] quia karitas deus est W' Df, quod deus caritas est .O matr. (1 lob. 4, 8 e? 16) 33 ergo ozz. zaur. caritatem] Paternus affectus non potest non amare quod docet add. zzaur. 34 carissimi ozz. zzaur. glotia est] est om. W' patris] parentum zzazr. 34/35 laetitia est] est ozz. zaur. ; post est

inferpungit O— 38 sacerdotis est] est oz. ] O — monere] ammonere J 0, admohete 7ZaAr. decet] docet V/ R. J 3* gregis] plebis 74r. ac uelle] et uelle Pf, ozz. Alc. zaur. ne faciat] /4/c., ut faciat zraur., ne fiat reliqui ; bic desinit "Alcuini cap. VI de pace

348

SERMO LIII, 3-5

295

si conueniant, et salua sunt uniuersa, nec deus inuenit in plebe

40

45

quod puniat, nec sacerdos potest habere quod doleat. 4. Seruemus ergo, fratres, mandata quae uitae sunt ; teneat se profundae pacis nexibus colligata fraternitas, et salutaris uinculo caritatis mutua se dilectione constringat, quia dilectio cooperit multitudinem beccatorum. Dilectio ergo omnibus desideriis amplectenda est, quae tot bona potest habere quot praemia. Custodienda omnibus uirtutibus pax est, quoniam deus semper in pace est. Non habeat locum, quo obrepat, inimicus,

ne in tritici segetem

ualeat seminare

Zizaniam,

et

securo iam rustico et spe longi laboris eluso, expectatos fructus

Ipsa messis maturitate subducat ; aut uinum, uetustate suaue,

$0

in aquosa

perfidia

demutatum,

infusa

faecis

permixtione

aeu us ; aut inter dulcia mella felle uenena amariora undat.

in-

3. Procul contentiones, procul lites, procul maledicta mit-

42/43 beim Schriftzitat 1 Petri 4, 8 lesen alle unsere Zeugen quia dilectic, ausser V, welcher quae statt uia hat, aber es handelt sich um die Korrektur einer zweiten Hand. Die erste Hand scheint za geschrieben zu haben, auf jeden Fall nicht gzo"iam,das auch eine mógliche Variante des Bibelzitates sein kónnte ; doch ist bei

den vothieronymianischen Bibelversionen hàufiger quia als quomiaz zu finden (Vetus Latina, 26, S. 156). 40 mandata... uitae] cf. Baruch. 5, 9.

42/43 1 Petti. 4, 8.

13 ci. Matth. 15, 25.

38 si conueniant] si ozz. zaur., si conueniunt / 1o et salua] et delefur in V universa salva sunt /ransp. zzaur. deus oz. Df ^ inueniet W' 19, inueniat W 2o in plebe a4Z. zn zarg. 1* zzamus W/— plebem R 40 ergo oz. maur. 41 conligata O 42 constringuat J, constringant I Pf ^ 42/43 quia dilectio coopetit (cóoperit O)] quia dilectio operit W/, quae (-e ex ezzend. 29€ zzanus (cf. comgent.) operit V/ (V7 ozz. dilectio) quia dilectio cooperit multitudinem peccatorum] quia dilectio magnanimum facit zzaur. e£ prosequitur Textu interpolato — 48 omnibus] hominis l/ 7? zzanaus desideriis] votis ac praet. zaur. 45 omnibus] homnibus V 1? zzanus uirtutibus] uiribus zar. 46 locum] quod aZ. e de.

Ww

quo obrepat] zzazr., quo obtipiat I/, quem obtripiat R. Pf, quem cortipiat T,

quo apptopiet / O 47 segete R. zizania R. W zzaur., nescio si rectius zizania seminare Zransp. zuaur. 48 secura J exspectatus Z/a4r., expectato W^ 49 ipsa messis (mensis V/ 1? zzagus) maturitate] in praezzit. zaur., ad (ad oz. R) ipsam messis maturitatem R Pf O subducat] subducta W', subducatur zzaur., perducat Pf J 19 zanus suaue] suaui l/ 29 zzanus R. Pf, suam V' 1? zzanus, suavius zzaur. 50 in aquosa perfidia demutatum] serZpsi non absque baesitatione, inaquosa perfidia

demutato (demutatos l/ 29 zzanus) V. R, in aquotum perfidiam demutatum IW, in equotis perfidiam demutatum Pf, inliquoris perfidiam demutatum /, in liquoris perfidiam permutatum O, in acriori subito perfidia demutatum zzaur. infusa] in effusae aur. 50/51 permixtione conturbet] se permixtione conjungat zar. 51 fellis Pf JO amariora] amara W'zn marg. a 1* manu add. confundat] suffundat zzaur., ubi ilerum parua interpositio uerborum babetur ante procul 53 lites] et odia a4. zzaur. male dicta J

296 55

SERMO LIII, 5

tantur. Et quia laqueus est mortis lingua susurro et bilinguis, pareat unusquisque animae suae, ne in supplicium suum uincla sibi mortis abducat. Amate pacem et tranquilla sunt omnia, ut et nobis praemia et uobis gaudia reseruetis, et ut ecclesia dei, pacis unanimitate fundata, perfectam in Christo teneat disciplinam. 59 Explicit. R hat gewóhnlich dieses Wort am Schluss der Predigten, wahrend es bei V/ nie vorkommt. Es erscheint aber ausnahmsweise bei V/ an dieser Stelle. Darauf will ich aufmerksam machen ; denn es handelt sich beim Sermo LIII um

eine unechte Rede. Dieses hier bei V/vorhandene ex?//c/ ist wohl ein Zeichen, dass der Prototypus von V (Felix) aus einer heterogenen Quelle geschópft hat.

54 susurro et bilinguis] Eccli. 28, 15. 54 mortis est /ransp. zzaur. lingua] lingue O, lingwosus W susutfto] -o szp. ras. V, susutronis V/ 29 zzanus zzaur., susuztio R. Pf (i expuncta in Pf) J O et bi-

linguis] ac bilinguis zzzzr. 55 pareat] patcat W' 29 O zzaur. vincula zzzr. 56 adducat O zzaur. 9? nobis] vobis zzazr. uobis] nobis zzazr. et ut] et om. V maur. ecclesiae V/ R 58 pacis] in praezzi. zaur. unanimitate] unitate I/ zzaur. fundata] -a ( 2) sup. emend. V^ perfectam] seq. 1 Lit. erasa in V. in Chtisto ozz. zzaur. teneatis zzaur. 59 disciplinam] Explicit z4Z. V R (f. comment.) ; per Jesum Christum dominum nostrum, cui est gloria in saecula saeculorum, Amen add. zzaur.

LIV MONITVM Familiae codicum Felicianorum a me communiter pro hac Chrysologi editione usurpatorum accedunt hic codex Erfordianus Amplon. 49 105 (uide monitum ad sermonem XXVIII) et fragmentum Salisburgense (de quo iam in monitu ad sermonem XLI). Textus fragmenti linea 41? nostrae editionis incipit atque linea 118? desinit. Erfordianus codex eiusdem subfamiliae est ac codices Sa/zb. et W^, sed Erfordianus hoc sermone praesertim ab archetypo subfamiliae traditionis francae contaminatus apparet, qui a codicibus C Pa .$ et T' repraesentatur, quorum tamen lectiones uariantes notatu dignas esse minime credidi, quia dum lectiones Erfordianae ad confirmandum textum manuscriptorum Sa/zb. et IW inseruiunt, lectiones codicum C Pa 5 et T fere aut prorsus nihil ualidum ad restituendam putitatem textualem sermonis adferunt. Nullum habet sermo LIV testem traditionis Seuetianeae. Inueni nihilominus hanc uenustam de Zachaeo publicano homiliam in tribus libris homiliatiis Italicis manuscriptis, qui eam aut Bedae Venerabili aut Augustino adscribunt, nempe in codicibus Bibliothecae Vallicellianae Tom. XXV, Vaticano Latino 1195 et Florentino Bibliothecae Laurentianae Mediceae plut. XVIII, 23. A.B. Caillau sermonem nostrum ut anecdoton quoddam €x codice Florentino edidit, ignorans omnino quod homilia iam inter ofationes Petri Chrysologi edita exstabat. Codicem Florentinum sequutus, Caillau eam sancto Augustino tribuere conatus est ; quod uerum sermo iste inter genuinos Rauennatis episcopi fetus computandus est, incunctanter tene, omnia enim in genere dicendi sat manifeste pro Chrysologo clamant. Ex comparatione codicum Florentini, Vallicelliani et Vaticani cum aliis testibus specialis relatio horum trium cum PP appatet. Textus tamen trium homiliariorum Italicorum praedictorum ex uno peculiari atchetypo ptouenit, qui singulari traditioni respondet, cui tamen non semper fidendum est ad textum instautandum. De origine huius atchetypi difficile est iudicate, quia desunt elementa antiqua ad historiam istius traditionis statuendam. Numquidnam archetypus ab antiqua traditione Seuerianeae deriuat ? Sed quia mihi notus nullus est fons, qui sermonem LIV Seueriano adscribat, quo comparatio textualis fieri possit, hoc in incerto manet. Equidem non desunt alii sermones Petri, qui nomine Bedae etiam in traditione certe Seuerianea inscripti sunt (cf. Los serzzones, 151 : setm. L ; ibid., 184 : serm. CIII). Item alii in eadem traditione etiam Augustini nomen praeferunt. Sed quaeti quoque potest utrum atchetypus codicum Florentini, Vallicelliani et Vaticani magis in ramo illo peculiati traditionis textualis inquirendus esset, qui aliquos Petri Rauennatis sermones Augustino communiter adscribit et cuius primus testis codex Vaticanus Latinus 5758 est. Codicem Florentinum, qui etiam fol. 110 sermonem L Seuetino adscribit (cf. Los serzzones, 158), in manibus habui, sed textum sermonis LIV non ex toto mihi conferre licuit. Propterea in apparatu lectiones uariantes aliquando signo F/er. notaui, aliquando uero signo Ca//l., nempe quando lectiones ex transcriptione canonici Caillau hausi. Caill A.B. CarzrzLAU, Sancti Augustini, Hipponensis Episcopi, opera omnia, multis sermonibus ineditis aucta ef locupletata. Editio noua. 'Tomus X XIV (1) (Parisiis, 1842) 70-76 (sermo XIII). EB Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek der Stadt, codex Amplon. Q. 105, foll. 164-165", saeculi XIV exeuntis. Flor. Flotentinus, Bibliothecae Mediceae Laurentianae plut. XVIII, cod. 25, fol. 242 s., saeculi XII. ' Sakb.

Vall.

lat.

Salzburg, Studienbibliothek, fragmentum M II 582, saeculi IX, ex monasterio Laureshamensi. Romae, Bibliothecae Vallicellianae Ms. Tom. XXV, foll. 164-164v, à saeculi XI uel XII. codex Vaticanus Latinus 1195, foll. 257-259, saeculi XI exeuntis.

SERMO LIV

PL

DE ZACHEO PVPLICANO 1. Beatus euangelista proxime dum diuitis inhumani uitam describit et finem, humanos

mouit et moestificauit

affectus.

; Sed hodie Zachei diuitis humanitatem fidemque referendo caeleste nos extulit et prouexit ad gaudium. Ef 9ngressus, inquit, Iesus ferambulabat Hiericho. Quare perambulabat et non ambulabat ? Quia quod Moyses ambulauerat, perambulabat Christus ; et populum, quem Moyses inducit in uiam, Iesus ad 10 quietem promissae mansionis adducit. Perambulabat Hiericho. Hiericho ciuitas ipsa est, quam Iesus Naue septeno tubarum clangore subuertit. Sed quia Christus uenit saluare quod perierat, ingreditur Hiericho, ut quod lex terribili uociferatione deiecerat, Iesus clamore piae praedicationis attollat. I 2, Iesus, inquit, 2ngressus perambulabat Hiericho. Et ecce uir nomine Zacheus, et hic erat princeps publicanorum, et ipse diues. Hiericho Zacheus publicanorum princeps : in ciuitate perdita A

3 diuitis 386 C).

Codd

inhumani (cf. lin. 1i41)] inhumani diuitis : serm. LXVI (PL 52, 6/7 Luc. 19, 1. 11 Iesus Naue] cf. Iosue 6, 20. 15/16 Luc. 19, 1-2.

SP ROSSPPEESSSDISDDRINO Flor. (Caill.) Vall. Var.

Inscriptio : puplicano] V^ J (cf. Jin. 64), publicano cezerz Omelia beati (beati] sancti l/2//.) Augustini episcopi F/or. V/a//., Omelia lectionis eiusdem uenerabilis Bede ptesbiteri lV/a7. 3 dum] cum For. Vall. Vat., in medium J inhumani] humani W^ 4 describertet E, descripsit W/ humanos] humano nos l/a//. Vaf. Caill. modestificauit Pb affectu For. Vall. Vat. (humano nos... moestificauit affectu V/a//. Vat. Caill.) 5 humanitatemque l/a/. I? zzanus fidemque] seq. 3 Jitt.erasae | — 6 caeleste] celesti F/or. Vall, celeri Vaz. ^ extulit] ex- sup. ras. V^ prouexit] I/ R.E!, remouit F/or., promouit re/iqui inquit ozz. E * Hierico] V R Vall. Vat. ; alii aliter scribunt boc nomen,non tamen unusquisque constanter eadem forma : hiericho R. Va/I., iesicho E! W Pf Pb, iherico E!, ihético O, ihericho

Tibeerycortl quare] Jericho praemit. E! (Jericho quate perambulabat... ?) 8 quia quod Moyses ambulauerat ozz. Flor. quod] quo V 2* z;anus ambulauetat] ambulabat E! O VJ. Vat. 9 et populum] et ozz. For. populus E! W Vall. Vat. moysen I7 inducit] induxit P2, ducit W' Va. 10 quiete Pb adduxit franc. 11 ipsa oz. E* W est ipsa 7ramsp. Pb J O War. quam] qua Vaf. Naue] Moyses V/ 1? manus (?) R. El, om. Vat. franc. septeno] septimo P5, bis V'at., sup. lin. add. J, septem Caill. 13 Hiericho] in praezit. Flor. lex] ex W terribili] terre For. 14 deiecerat] deiecit For. Vall., deest Vat. 15 Iesus oz. Vall. Vat. inquit 7s Pb ingressus inquit transp. Vall. Vat. lesus usque Hiericho ozz. Call. et ecce] et oz;. V. J O Cai. 16/17 et ipse diues z:q4e publicanorum oz. V ob bonor. 17 ciuitatem perditam V. 19? zanus R.

349

SERMO LIV, 2-3

299

' perditi operis Zacheus egisse scribitur principatum. Ex loco, persona, facto, reatus multitudo monstratur, ut ex magnitudi20 ne criminis remittentis luceat magnitudo. Ef ecce wir nomine Zacheus,

et hic erat bublicanorum princeps,

et ipse diues, el

quaerebat Iesum uidere. Qui Christum uidere quaerit, caelum,

unde Christus est, non terram, de qua aurum

est, intuetur.

Diues ergo, qui sursum respicit, non portat diuitias, sed pro25 culcat ; nec incuruatur diuitiis, sed leuatur ; atque agit diuitias ad largientis obsequium, non ad diuitiarum auaritiae seruitutem. Diuitiarum seruus, non dominus, est auarus ; misericors

tot seruos se probat habere quot nummos. 4. Quaerebat lesum. uidere, et. non poterat brae turba, quia 3o statura pusillus erat. Satis hic animo magnus erat, qui pusillus uidebatur in corpore ; nam mente tangebat caelos, qui corpore homines non aequabat. Nemo ergo de breuitate corporis, cui addere nil potest, curet, sed ut fide emineat,

hoc procuret.

Sed praecurrens ad arborem. Quaerebat widere Iesum, et mon 55 poterat prae turba, quia statura pusillus erat. Et braecurrens ascendit arborem. Quibus putas iste gradibus altissimae arboris peruenit ad ramos? Iste calcauit terram, superascendit

34 Jed praecurrens ad arborem. V' hat Sed praecurrens ad arborem quaerebat ui dere Iesugs usw., was utsprünglich sein kann. Es ist nicht der einzige Fall, dass der Redner von Ravenna willkürlich biblische Texte kombiniert. Aus der reineren felizianischen Überlieferung làásstnur E? sed praecurrens ad arborem aus ; dasselbe tun einige Kodizes der fránkischen Tradition und mit ihnen Ca//. 20/22 Luc. 19, 2-3.

29/30 Luc. 19, 5.

GNO SILSIEGG. 125252

34/34 Luc. 19, 3-4.

32/33 cui addere nil potest] cf. Matth.

18 perditi] perditis CaZ/., perditio Pf ^ perditi operis Zacheus oz. P5 Zacheus oz. Cai. ex] V 29 manus E* W' Vat., om. Pb, et ceteri locum Pf 18/19 et loco et persona O 19 personam lV/ facto] -o sup. ras. V, om. W 21 princeps publicanorum Zransp. Pb Vall. Vat. Call. 22 uidere ihesum 7ransp. ELS qui] quia l/2//. Vat. 23 non oz. Pb terra Vall. Vat. Caill. induetur Ca. 24 ergo] igitur E! 24/28 diues etgo usque quot nummos oz. Vall. 24 proculcat] procul V/zz., procul erat W^ 25 nec] non Et set O diuitias] diuitiis l/z7. 26 largitatis Caz//. largientis obsequium non ad diuitiatum ozz. Vat. non ad diuitiarum] non agitur diuitiis ad Czz//. diuitiarum ozz. Pb seruitutem] largitatem O 28 tot oz. V. REX Pf, W J O babent os! setuos seruus V R E! se probat] procul F/or., quezs Caill. emendat in ptobatut quot] quod V/ R, quam V 23 zzanus 29 quaerebat] et praezziz. Vat. Vall. Cai. 30 satis] statim Pf O, ozz. Pb 31 in cotpote] in ozz. E! caelos] in caelo Va//. 322aequabatur W' — nemo]-o ex corr. sup. ras. trium circa litt. V^ ergo] igitur P£ de breuitate] sub breuitate I corpotis ozz. P5 33 nil] nichil Vaz. Va/J. Pf ] O 34 sed praecurrens] sed praecut& T7 19, et praecurrens l/a/7. Sed praecurrens ad arborem oz. E. (cf. comment.) 34/35 sed praecurrens sque pusillus erat ozz. Cai//. 34 quaetebat] et praezzit. E! 34/35 Iesum zsque pusillus erat] etc. E! 338 prae turba oz. V'a/J. Vat. 36 arborem] in praezit. Vall. Vat. Caill. Pb, ad praemit. E* 39 calcabit R.

300

aurum, 40

SERMO

transcendit

auaritiam,

LIV, 3-4

et totam

diuitiarum. supra-

gressus est molem, ut prosiliens in arborem ueniae, misericordiae penderet in fructu, et de specula confessionis indulgentiae cerneret largitorem. Ascendit 4n arborem sichomorum : mysterio, non casu. Ascendit in arborem sichomorum : ut unde Adam

texerat

nuditatem

corporis, Zacheus

inde uelaret auaritiae

foeditatem. Ascendit in arborem sichomorum, ut uideret Iesum, 45 quia inde transiturus erat. Vere dixit transiturus, quia Christus per terrenas uias et humanos labores non mansurus uenerat, sed uenerat transiturus.

4. Cum autem Iesus uenisset ad locum, respiciens uidit eum : quasi si illuc non uertisset oculos, non uideret, qui Nathanahel,

cum absens esset, sub eadem arbore longe uidit. Sed wd? eum : uidit ad ueniam, respexit ad gratiam, intendit ad uitam, contemplatus est ad salutem. Deus, quem uidet, non ignorans agnoscere cupit, sed ut sciens ad gloriam uult uidere. Vd? 05

eum, et ait : Zachee, festina, descende, quia hodie oportet me in domo tua manere. Si bene ascenderat, quare ei dicitur : descende ? Superius dixit : Praecurrens ascendit ayborem. Praecurrit seruus

dominum,

et ante Zacheus

ascendit

arborem,

quam

crucem dominator ascenderet. Hinc est quod ei dicitur : Fes£-

41 Luc. 19, 4. 42 Adam] cf. Gen. 5, 7. 44/45 Luc. 19, 4. 48 Luc. 19, 5. 49 Nathanael] cf. Ioh. rz, 48. 53/55 Luc. 19, 5. 56 Luc. 19, 4.

38 supergressus Va//. Vat. Pf Pb, utrumnam rectius nescio 39 arbore Pf ^ ueniae]etagZ. Pf ^ 40fructum W Vzr., luctu R J speculo V/a//. 41 ascendit] Ac Zncipit Salb. sicomorum IF/ Pf Pb O Vall., sycomorum Vaf. (e E! in seq.) mistetia V/a/]. 2o 41/42 mysterio zsque sichomorum oz. Caill. 42 ascendit in atborem sichomotum oz;. E! arbore Pf ^ utunde] et unde VJ. 43 texuetat Cai. uelatet] ualetet abluere Cai//. 44. foeditatem auaritiae irausp. V Pf ^ ascendit in arborem sichomorum oz. Pb lesum oz. Vat. 45 erat transiturus /ransb. Vall. Vat. Caill. Pb dixit oz. Vall. Vat. Caill. 44 sed uenerat] uenerat ozz. E! 48 autem ozz. Vall. uenisset lesus /ragsp. O ad locum uenisset /ransp. Var. 49 quasi si] qua si Va., si oz. Salzb. Et W, add. sup. lin. V. — illc] lesus add. Vat., Christus add. Caill. oculos oz. E! qui] quia F/or. Nathanahel] V E* J Vall, nathahel Va., nathanael cezeri $0 cum absens (abscens V/ 1? zzanus) esset oz. E bic et add. post atbote in seq. eadem arborem Sa/zb. V/a1. longo Va. 51 uidit ad] uidit oz. Pb Cai//. 52 quem] que P^ uidet] uidit Va/.., non praeit. Vat. ignorans] ut praezzir. V. 29 manus E* Pb (add. sup. lin. : 1* manus ? Pb) O Vall. Vat. (ut non Zransp. Vat.) 53 gloriam] aeclesiam T/2//. 54 eum] enim Tar. Zache V 19 manus Vat. festinans Sa/zb. W O J Vall. Vat. Caill. 54/55 in domo tua oportet me manete Zransb. E! Vall. Vat. Caill. 55 domum tuam R 56 superius] sed

ptiusO ascendit]-itex emend. V —— arborem] in praemi?. Pb precucurtit O, precurterat l/a//. V'at., precurtebat Call. 51 ascendit] ascenderat V/a7. Caill.,

om. E* Pb 58 dominator] saluator E! ascenderat E!, ascenderit l/ 18 zzagus, ascendit P£ ei oz. R dicitur ei Zransp. Salvb. festina] festinans Sa/zb. W^ Vall. Vat. Caill., fes. E* compendiose, dicitur festina add. O

SERMO LIV, 4-5

3or

' na, descende. Sit satis : festina, descende. Descende ante domi6o num de Adamitica arbore, ut post crucem dominicae passionis ascendas. N?sé quis Lulerit crucem. suam, et secutus me fuerit. Non dixit : praecesserit me. Descende ergo, ut deponas tantae fraudis onera, pondera cupiditatis, usurarum molem, magisterium publicani, exaltationis crudelissimae principatum ; expe65 ditus intres paupertatis scholam, discipulatum misericordiae, pietatis usum, patientiae disciplinam, studia uirtutum, scientiam diuinitatis, tolerantiam passionum, philosophiam mortis, atque inter uitalis ligni ardua iam perfectus ascendas. 5. Descende, quia hodie in domo tua oportet me manere. Petrus 7o cum dixisset domino : Non lauabis pedes meos, respondit dominus : Sine modo, sic enim oportet me. Et modo dicit : Oportet 7e 1n domo tua manere. Cuius domum non intrauerit Christus,

ille ad diuinam non perueniet mansionem ; et cuius hic ad

93/45 Ei cuius bic ad mensam non sederit Christus, ille caelestezm non adcumbet ad mensam.

Gegen die besten Zeugen, die adcuzbit bringen, habe ich das Futurum adcwmbet, 60 Adamitica] cf. lin. 42.

61 Matth. 10, 58.

65 scholam] cf. B. SrErprs,

Dorainici schola seruitii, apud Benediktinische Monatschrift 28 (1952) 400. YO». 10 Ioh. 15, 8. ?1 Matth. 5, 15. 41/12 Luc. 19, 5.

69 Luc.

59 -scende. Sit satis adZ. in zzarg. 2? manus antiqua R. sit satis festina descende om. E! Pb sit satis] Sa/zb. 29 sanus W, sit oz. J O, quia satis V'a/J. Vat., quasi Caill., si sapis ed., si satis V Pf R (in R. esz 299 zzanus) festina descende] oz. R. festina] festinas V/ 2* zanus Salb. Vall, festinans W' Pf J O Vat. Caill. descende descende] prizmm om. V'all., alterum (discende Sa/zb. 1? manus) om. 60 adamitica] V/ R. J O Va/. Vat. dominum] ut aZZ. ez del. O Vat. Caill. (adamiticam arborem l/a7.), adametica E! Pf P5, adam metita 5.algb., adam metata 61 quis ozz. F/or., inquit praemit. Salzb. 29 manus, adam uetita W' mystica Cai//. 62 discende Sa/zb. 19 anus, me secutus /ransp. E! Vall., inquit a4Z. Var. 63 pondeta oz. E tantae] tanta R, ante FZor. Va/l., ante me Cai//. ut lin. 59 principatum] 64 puplicani S52/z5., publicanorum E! moles Vall. Caill. 64/65 expeditus intres] expenditis inter ut add. E, et add. Vall. Vat. Caill. 65 scolam] szc V^ Flor. iuxta Caill., qui codicem ita emendauit : apprehendas in te

R W plerique alii codd., stolam Vall. Caill.

66 disciplinae V/ 1? zzamzs ^^ uirtu-

filosophiam Sz/vb., phyloso67 tollerantiam S$z/gb. R J O E! tem laf. 68 inter] ita /az. Vall. mottis] uite PP phiam V/ C Vzar., phylosophyam P» ascendas] Sa/zb. W C Var. Vall. Caill. ed., perfectus] defectus V/a//. Caill. domum tuam V. 1e zanus 69 in domo tua hodie /razsp. Pf. descendas cezerz 69/12 Petrus in domo tua hodie 7rassp. Pf (Ztezz in seq.) Salzb. 19 zaanus ( ?) 40 lauabis] labas V/ 1* zzanus, lauas usque in domo tua manere oz. Salzb. W ed. dominus] iesus V/a//. pedes meos] mihi pedes E! pedes oz.Pb Vat. et oz. V me oz. R. E* Pf Vall. Vat. Caill. 71 enim oz. Vall. Vat. Caill. in domo tua 71/32 et modo dicit oportet me oz. PP fortasse propter bozzoeot. 72 manete in domo tua Zransp. Caill. opottet me manere /ransp. E! ut linn. 54/55 manere] Oportet quia add. Va/J. Vat. domum tuam I/ 1 zzanus (ut supra) R. perueniat l7 1? manus, 93 diuinam] ueniam Var. domus lat. Caill. 73/55 mansionem] passionem T/z//. Caill., passionis Va£. praeueniet F/or. et cuius 4:q4e non adcumbet ad mensam adZ. in zzarg. Ui

302

SERMO LIV, 5-6

mensam non sederit Christus, ille caelestem non adcumbet ad 75

8o

mensam. Ef descendens suscepit ewm. gaudens. Gaudet, quia suscepit susceptorem suum, quia pastorem suum pascit, quia reus iudicem suffragio humanitatis inclinat, quia cibi et potus foenore debitorem suum sibi facit et adquirit ; et sic fit ut quaestum non perdat publicanus iste, sed mutet. 6. Et cum

widerent, inquit, omnes

murmurabant,

quare ad

hominem peccatorem. diuertisset. Et quis sine peccato ? Et si nemo, ipse sibi ueniam negat, qui deum, cur ad peccatores ingreditur, accusat. Deus quando peccatorem quaerit, non peccata, sed hominem 8 vA

quaerit, ut peccatum,

quod est opus

hominis, despiciat ; ut opus suum, quod homo est, non amittat. Audi prophetam dicentem : Awerte faciem tuam a peccatis méis, hoc est, ab operibus meis. De se autem : Opera manuwm iuarum ne despicias. Iudex, cum uult ignoscere, hominem respicit ille, non culpam. Pater, cum misereri uult filio, affe-

von einigen Handschriften bezeugt, vorgezogen, weil es mehr zum Sinne des Satzes passt und weil mir adcuzzbi/ als eine schlechte orthographische Form der álteren Archetypen vorkommt, die so oft e und 7 verwechseln. Vgl. gaudit det ersten Hand von T7 Z. 75.

«5 Luc. 19, 6. 80/81 Luc. 19, 7. Ps. 50, 11. 87/88 Ps. 157, 8.

81 quis sine peccato] cf. Ioh. 8, 7.

86/87

94 Christus ozz. Salzb. W^ accumbet E! Va//., adcumbit V/ 12 z;anus R. Salgb., accumbit W' Pf Vat. Caill. (cf. comment.) 95/76 eum gaudens. Gaudet quia suscepit ozz. Caill. *5 gaudit lV/ 19 zzanus *6 quia pastorem suum] ozz. l/a7., qui pastorem /, qui pastorem suum Czai//. *6/4€ quia reus] qui reus Czi//. 7/49 quia cibi zsque sed mutet ozz. Pb *7 quia cibi et potus] qui (cf. Ca/J. in zis quae anteced.) cibi et potus Cai//., qui accipiet potus Pf, quia accipiet potius /, quia accipiens potus (potius 29) O *8 foenote] foenorem F/or. iux/a Call, cenote R. 12

744nHs —— adquirit] auctorem Va/J. Vat. Caill. 80 omnes inquit /ransp. Vall. Vat. Caill. murmofabant Sa/eb. quate] quod P2 Vza/l. Vat. Caill. 81 hominem ozz. E! deuertisset V/a7. et quis] et qui FZor., qui est Caz//. ezzendando Flor. peccato] nemo add. V'az. (... peccato ? Nemo) etsi] et oz. V.R EH! Pf Vall., fortasse merito $1/82 si nemo] oz. Vall. (qui etiam et praeced. om.), sine Cai//. e? add. ex coniectura labe ; seq. in V ras. 3 litt. 82 ipsi / O sibi ozz. H negant O qui] quis Pf 7o cur] quur J, ozz. R peccatorem E? ValJ. 83 ingreditur, accusat. Deus quando peccatorem] uenerit conz. Caill. ingrediatur Vall. Vat. adcusat Sa/zb., accusant ] O quando] qui P2, qui praezzit. Vall. 84 quaerit ut] tunc requirit et V/2//. Var. Caill. 885 hominis despiciat ut opus om. Flor. (ob bomoeot.) iuxta Caill., qui locum per coniecturam sic emendat : opus hominis puniat, et hominem, quod est opus suum, non amittat dispiciat 52/25., despicit Vall. homo ozz. F/or. iuxta Caill. amittit l/ 1? zzanus l/az. 10 8? est ozz. R 88 tuarum] inquit agg. O dispicias Sa/vb. R. I? zzanus ( ?) agnoscete ER homini Pf ^89 respicit bz; O ille] oz. Salzb. W' Vall. Caill., illum Pf PP O,illi J cum sp. Jin. add. V, om. R. uult misereri /ransp. Pf Pb filio oz. Vall. Vat. Caill. adfectum Sa/vb. 19 zzanus, affectus Caill., filii add. Caill. Vall., sibi add. Vat.

SERMO LIV, 6-7

303

90 ctum cogitat, non delictum. Sic in homine deus sui memor est

operis, ut operis obliuiscatur humani. Tu ergo, qui reprehendis, qui murmuras,

cur

ad peccatorem

diuerterit

Christus,

uiam salutis, exemplum ueniae, misericordiae spem de tali ingressus cape ; et caue, ne hoc tibi sit blapsemandi materia, 9; quod tibi occasio est salutis. Quo medicus, nisi ad aegrum ? Non est opus, inquit, sanis medicus, sed male habentibus. Vbi

anhelus pastor, nisi ad ouem perditam ? Quando se rex hostibus inmiscet, nisi cum uult liberare captiuum ? Et qui preciosam fuderit margaritam, loqua squalida non dedignatur rco intrare, et eam inter stercora ipsa perquirere non abhorret. In quod praeceps post filium non se dat mater ? Et arguitur deus, qui creauit hominem ad imaginem et similitudinem suam, quare hominem inter peccata caritate conditoris inquirit ? Murmuras, homo, quare hominem deus inter peccata 105 quaerat : quid facies, cum uideris eum propter hominem ipsas tenebras tartari penetrare ? Audi tamen quid ingressus ad peccatorem profecerit Christus. *. Sians, inquit, Zacheus dixit. Vides quomodo erectus est qui iacebat. Iacemus in uitiis, et iacemus oppressi ; stamus, i109cum bonis operibus erigimur ad profectum. Síans, inquit,

90 memor] cf. Ps. 8, 5. 93 uiam salutis] Act. 16, 17. 96 Matth. 9, 12. 97 ad ouem perditam] cf. Luc. 15, 4-6. 102/103 ... similitudinem suam] cf. Gen. x, 26. 108 Luc. 19, 8. 110/111 Luc. 19, 8. 90 non delictum oz. Vall. obliuiscitur humani

hominem Pf ^ 91 ut opetis obliuiscatur humani]

V/a£., ut obliuiscatur opetis humani Cai/.., ut opeti humani

91/92 quid reprehendis, quid murmuras ? Cur e/c. Cai. obliuiscatur l/a/. 92 ad] a V 19 zzanus deuerterit J, diuerteret Sa/gb. 29 manus W' Vall., divertit 94 blapsemandi] blapsphemandi l/z7., 92/93 Christus ? Viam Ca//. Caill. blasphemandi R. W' E* Pf O Vall., totius praezit. Flor., tantum praemif. Caill. 95 tibi] totius zd. V7. Vall. Caill. emendando codicem Flor., qui totius in seq. rep.) 96 inquit] opus /ransp. Vall. Vat. Caill. quo] diuertit «ZZ. W7 (seu Flor.) sed oz. V^ medicus sed] medicasset /' medicus oz. Pf Pb sani l/all. ad ouem] post 97 anhelus] anelus Sa/zb. 19 zanus Pf, anaelus V'a£., anhelat W/.—— se om. Vall. Vat. Caill. bic e£ ponunt post hostibus ouem Vall. Vat. Caill. cum] 98 inmiscet] inmiscit V 19 zzanus R. Vall. V'at., miscit J 19 zanus, miscet W 99 fuderit] foderit Sa/zb. (fuderit Sa/gb. I9 manus ?) qui] cum O quando E! 100 eum Sab. scalida J W E: Pf O, fodit P£, perdiderit Va//. Vat. Caill. abhortit Sa/zb. 19 zzanus, ipsam Pf, ipse V/at. E!Pf — inter] in Va/J. Caill. 101 in quod] in quo fran. abhortescit Vall. Caill., ab ottescit V/az., horret W^

praeceps] preces Cai//. (et in quo et in quo Ca///., et in qua V'at., etin quas ValJ. se dat] sedat V'az. Cail/. (CailI. pteces i/a Caill.) Vall. (et in quas preces Val/.) 103 caritatem I/ R Var. proponit omissionem uocis se : preces... dat matet) 104 deus hominem /ransp. E! 103/104 caritate sque inter peccata o7. Caill. 106/107 ad pecquid 5j; W/ 106 tartari tenebras zransp. Pb Vall. Vat. Caill. peccatotem ingressus /ransp. Vat. Caill. et catorem quid ingressus /ransp. Val]. 108 dixit ozz. E! Caill. ; post dixit rep. stans inquit Zacheus Va/J. Var. 072. ad 110 operis V/zz. stamus] sed W/ 109 et iacemus] et oz. Vat. Vall. Caill. erigimus T/a//. 1o

304

SERMO LIV, 7

Zacheus dixit : Dimidium bonorum meorum do pauperibus. Iste post mortem se credit esse uicturum, qui dimidium bonorum iam futuram transmittit ad uitam. Sit licet ille perfectus, qui totum quod habet illuc, ubi iturus est, semper hinc praemitit. IIS

Est iste tamen

uirtutum

particeps, qui ad deum

socius,

consors

uel dimidium

prudentiae,

fidei

dimittit, quia homo

quod hic reliquerit, hoc amittit. Et reuera, fratres, sicut iste ibi credit uiuere, qui illuc transmittit sua, ita ille ibi non credit 120

125

esse uicturum, qui sibi illic quod habere debeat nil parauit. Nam si paupertatem uix ferre possumus temporalem, in aeternum mendicus fieri quis durabit ? Quis militans non ad patriam mittit quicquid bellico sudore conquirit, ut adulescentiae labores senectus deliciosa compenset ? Et christianus, cui militare est id quod uiuit in saeculo, quomodo non cogitat, ut pericula terrena caelestibus ociis consoletur ? Qualiter haec faciat christianus, Zacheus ipse et uerbo docet, et monstrat

exemplo.

116 ad deu uel dimidium dimittit. Dimittit vitd nut von V und R verfochten ; die

anderen Handschriften bringen zz//i£. Dizitzi? hat aber dieselbe Bedeutung wie "üttit. ich bevotzuge dizzi£ti? als lectio rarior, die ausserdem mit dem unmittelbar

votangehenden Z/zzidiuz eine Alliteration bildet, die dem Geschmack des Chrysologus seht eigen ist (vgl. BÓRWwER, S. 125). 113 et 118 transmittit] cf. serm. XXV, linn. 76/77. 114 praemittit] cf. serm. VII, linn. 99/100. 117 et reuera, fratres] locutio est, quae saepe a Chrysologo usurpatut : cf. Los serzzones, 164. 124 militare] cf. 1 Tim. 1, 18 ; 2 Cor. 1o, 5. 111 dimidium] Domine a4. Cai//. meorum] domine aZZ. V'al/. 112 esse] iam add. W' ^ uicturum esse Zrazsp. W' — uictutum] uenturum J dimidium] dimi-5: V bonorum]suorum P2 Vall. Vat. Caill. 113 futuram iam Zransp. Rt futurum Df 113/127 sit licet «sque et monstrat exemplo oz. Vall. 113 sit licet] sic licet V/a7., sed licet W, scilicet R. 22 zzanus Salzb. Caill. petfectus] est add. Salzb. (29 manus antiqua sup. lin.) W 114 quod] illud praezz:. E! iturus] itu- sp. ras. V^, uicturus Pb Var. Caill. semper est /ransp. Vat. Caill. 115 est oz. W uirtutis V/az. Caill. 116 dimittit] V/ (1? zzanus) R, mittit ceZerz (cf. coment.) 117 quod hinc relinquetit hoc admittit L/7. fé ueta l/a/., re ueta O 118 ibi] ibi se O, se ibi l/a7. Cai/.., si ibi F/or., qui E! qui ozz. Et inter qui e? illuc abruzzpitur textus fragmenti Salb. sua 077. Caill. ibi] Vaz. Caill. Lat., se ibi W, se Pb, sibi V^ 19 zanus et reliqui non creditsibi /ramsp. Pf ^ credit] se praezziz. Vat. Caill. 119 uicturum esse /ransp. Pb 19 manus ilic] 2s P5, illuc Va. Caill. nil] nichil L/zz., nihil Caz//. parauit] parati V/a/., praeparat Call. 120 ferre uix zransp. Vat. Caill. 121 durauit l/a/. quis]quisquis V/az. — 122 bellico] uelli quod F/er. iuxta Caill. conquirit] inquirit franc. 123 deliciosa] dilicio For. secundum Caill., qui codicem in deliciis ezzenda? ^ christianis Vaf. 124 id quod] ad quod R, quod isto la. Caill. uiuat Pf — 125 ociis] otiis O, sociis R 29 zzanus, hostiis Pf (gui uocem exp. et scribi? ocijs post consoletur) l/a/. Caill. qualiter] autem aZZ. Var. Caill. 125/126 faciat haec /ramsp. Pf Db 126 faciat] facere debeat V. Caill. docet uetbo /ransp. Pf monsttet ]/ 1o 126/127 docuit et monstrauit exemplo Va. Cail/.

SERMO LIV, 8-9

305

8. Dimidium bonorum meorum do pauperibus, et si cui aliquid fraude abstuli, reddo quadruplum. Qui aliena prorogat, plus s52 15o dando diripit quam furando; nec compescit inde dolentum gemitus, sed producit. Audeo dicere : qui de fraude deo offert, commemorat crimina, non emundat, quia deus in tali munere exuuias suorum, non pauperum misericordias intuetur. Sine causa deo plorat, contra quem iuste alter plorauerit deo. Dei 155 uox est : S? tuleris fratri tuo tunicam, ante solis occasum redde

illam. Sicut furem lucerna prodit, ita sol eos qui fraudantur accusat. Si uolumus deo offerre nostra, si apud deum quae

nostra sunt possidere uolumus, mereamur et nos audire talia,

140

qualia Zacheus audiuit : Et hic, inquit, filius est Abrahae. 9. Hodie domui huic salus adueniet, quia et hic filius est

Abrahae. Inhumanus diues, cum esset filius Abrahae, factus est gehennae filius. Iste, cum esset rapinae filius, dando sua,

128/129 Luc. 9, 8. 129/133 cf. E. Bussr, La donazione nel suo svoleimento storico, apud Crzszianesimo e Diritto Romano (Mediolani, 1935), p. 224. 135/136 Exod. 224826. 139 Luc. 19, 9. 140/141 Luc. 19, 9. 141 inhumanus diues] cf. Tin 128 dimidium] zn rursus incipit V'all., inquit add. Pb si cui] sicut F7or., cui ozz. Caill. 129 reddo quadruplum oz. R ; Hoc est proprium sibi in caelestibus

praepatasse tesaurum, si cui aliquid de fraude abstulit reddit quadruplum a4. Vai. ptotogat] praetogat Ca//., etogat Va/l., porrigit W/ ^ plus] si cui praezzt. codd. praeterquam W' Vall. Vat. Caill. (V del.) ^ 129/130 dando plus zrazsp. E* quam] rogando a4Z. e exp. E nec] ne / 19 zazus, non J 29 Pb comptesscit V Zux£a suam peculiarem rationem scribendi inde]ille R W E! Pf J Vall. Vat. Caill. dolentum] -tum 17 ex 29 zzanu sup. ras., dolentium E! Pb O ValrI. Vat. 132 commemorat] cummulat Y/a/. crimina oz. Pb emundat] emendat V'a//. Caill., eum munerat W^ 133 exuuias] -ui- sup. ras. 29 zzanus V, exubias R. Va/.., excubias W Vat. pauperum, non Zransp. Cail/. miseticordias] miserias V/a/. 133/134 sine causa] sane cum E! deo] Deum Czi//. contra Flor. plorat]placat Pf ^ iuste (iustae V/ V/2/1.) alter plotauerit (plorauit E)] iuste (iustus O) ardenter plotauetrit Pf O, ardenter (alter add. 29 zanus sup. lin.) plotauerit /, iustus plorauerit P^ 135 tuleris] -s sup. ras. V^ tuo oz. Pb 136 illam] illi V/ 29 zzanus, ne clamet ad me et exaudiam illum quia misericors sum ante (sum. Ante V/a/J. Caill.) solis occasum add. Val. Vat. Caill. lucetna futem fransp. Caill. lucernam Fer. prodet Va/l. Vat. fraudantur] furantur Caill. 137 uolumus] ergo «Z7. Va//. Vat. Caill. nostra] reddamus ergo (ergo oz. Vall. Caill.) aliena Val/. Va. Flor. apud] uolumus praemit. Vall. Vat. Caill. quae sup. ras. a 2? zzanu V. 138 possidere] offerre Pb uolumus] si praezziz. Vall. Caill., qui cum Vat. om. meteamut (si uolumus et nos audire) mereamur] Pb, metemur V R E W Pf JO 139 est filius zransp. W habrahae V 29 (h- sup. Jin. V^, sed lae ut uidetur manus) Vall. Vat., habraae R. 140/141 hodie domui ugue est Abrahae ozz. Cai. 140 adueniet] aduenit (-t ex emend. 29e manus) V, facta est Vall. Vat. 140/141 est Abrahae] est oz. J O 141 inhumanus] in humanis R. Abrahae 29] habraae R. 142 gehennae filius] fili (exp.) gehennae filius P», gehennae. Filius Pf, filius gehennae /ransp. V'a/7.

306

SERMO LIV, 9

aliena redhibendo, Abrahae adoptatur in filium. Ne quis tamen putet Zacheum offerendo dimidium bonorum perfectionis non 14 A tenuisse fastigium, qui post tota sua et seipsum sic domino dedit, ut episcopatus honore fultus a mensa publicani quaestus ad mensam dominici corporis perueniret ; et fraudulentas saeculi diuitias derelinquens, in paupertate Christi ueras saeculi diuitias inueniret. 143/149 cf. Pseudo-Clementis Hozz/iaz III, 63-72 (B. REHM-]. IRMSCHER, pp. 7983) et Recogni/., III, 65-68 (B. RERM-F. PASCHKE, pp. 139-142) ; Constitutiones AposZolorugz, VIL, 46 (FuN&, I, p. 452). 143 aliena ozz. Et tedibendo W' Pf O, tedebendo /, tediuendo V/z/., tehibendo E*, reddendo P5 Vall. Caill. adobtatur V7 19 zaanmus filio V/ 19 zanus R. Vall. Vat. (Flor. ?) ; ... Deo gratias... add. ia V all., qui bic desinit ne quis] nequis Pf | tamet Var. 144 zacheus R 1?;zana .E* 1o 145 tota] et praezit. Vat. Cail.,totW' sicsup.Zn.add. W 146 dedit] oz. V R, obtulit Et episcopatus] epularum Ca//., qui ad animaduersionem ad pedem paginae mittit, sed typographi quattuor notas, id est, omnes buius baginae, inscienter Typis non mandauerunt episcopa-

tus honote fultus oz. P5 honore fultus a mensa] honot et fultus ad mensam Pf quaestus] quaesitus Ca//., ozz. Pb 147 dominici] i sp. ras. V ^ petuenite J 1o fraudulentas] z//era u sup. ras. V^ 148 diuitias seculi 7razsp. E* paupettatem 1 Pf Pb uetras| uefitatis Df, uertens P 149 saeculi] Chtisti E!, caeli Pb Va. Caill., oz. Pf. inuenitet] ad quas nos pervenite concedat, qui vivit et regnat per omnia saecula saeculorum. Amen a4. Caill.; Amen. Explicit Sermones siue homelia dedicatio aecclesiae in festa sanctorum iohannis et pauli agZ. Var.

SERMO LV

PL

DE EVANGELIO, IN SYMBVLO, VBI DICIT : OVIS PATREM PETIT PANEM, NVMOQVID LAPIDEM DAPBIT EI ? ;

1. Postea quam praecepta legis diffusa uoluminibus, congesta libris, amorem nobis non suffecerunt commendare diuinum, duris hominum praecordiis comparationibus, exemplis inseritur

dei et insinuatur

affectus.

Qwis, inquit,

ex e«obis

patrem petit banem, numquid. lapidem dabit illi ? Aut piscem, 1o qwmquwid, serpentem. dabit illi ? Aut si petierit owum, numquád gorriget illi scorpionem ? S1 ergo uos, cum sitis mali, nostis bona daia dave filiis uestris, quanto magis bater uester caelestis bona dabit petentibus se? 2. Quis ex uobis panem petit, numquid lapidem dabit illi ? 15 Caritas dolum nescit, non habet fraudem pietas, affectio non

recipit falsitatem. Si pater est, non potest non amare ; si amat, nisi quod bonum est dare nescit. Negat patrem, qui de patris suspectus est largitate ; ignorat se filium, quem data paterna sollicitant. Omne quod est pietatis excludit, qui salutare non 20 credit quicquid dederit pater. Aut quomodo poterit pater

2 in symbulo] cf. lin. 37. initium sumunt sermones CXV, 13 Luc. 11, 11-13.

5 Postea quam] hac eadem forma aduerbiali CX XXVII et extrauag. XII eiusdem Petri 8/

14 Luc. 11, 11.

Codd. : V R W, Pf Pb J O(C Pa) Inscriptio : in symbulo] in symbolo Pf J, oz. W' O quis] grandez litt. initialem babet bic J, qui bac uoce textum sermonis inchoat (cf. quae statim dicenda sunt de Pf ez Pb) post Quis (3) add. ex uobis J O — panem petit Zrazsp. J —panem] n zzarg. Pf add. manus saeculi XIII uel sequentis : Sesmo in Rogationibus 4 numquid lapidem e? reliqua ex titulo om. Pf, qui prima uerba Scripturae rep. ita sermonem incboando ; Quis patrem panem petit, numquid lapidem dabit ei ? Eiodezzque modo Pb, qui titulo caret, dextum sermonis incipit (uide quae supra de |J dicta sunt) numquid lapidem dabit ei on. etiam O 5 posteaquam I7, post ea quam J 6 amote R. sufficerunt I7 19 manus R. ? compatationibus] et aZ. W' 8 affectus] -us ex ezzend. 18e zzanus V;affectibus R (V/ 19 zzanus ?) quis] Quisquis l/ 1? zzanus 9/11 znuuersio sententiarum babetur apud Pf, qui ante Aut piscem efc. posui? Aut si petierit usque scotpio-

nem, sed ope litterarum a et b ipsa I? manus uerum ordinem sententiarum significauit 9 piscem] pto pisce Pf PP (PP del. pro) 10 illis J 1? zzagus 12 quantomagis pf 12/13 dabit bona 7ransp. R. 13 dauit ( 2) V 19 manus 14 quis ex uobis sque petit panem Zransp. J uobis] patrem add. W' ] O, an recte ? dabit illi ozz. Pb 18 suspectus] susceptus 16 amati l/ 1? zzanus R. pietatis I7 15 Karitas I 18/19 quem data paterna sollicitant] qui de paterna sollicitatione J, qui Pf 19 punctum seq. om. (de paterna sollicitatione omne quod est pietatis excludit) pa20 quicquit O, quid quid sollicitationi Pf ^ salutare] saluatorem W^ X ter Jo]est add. W/ ^ pater 29] ozz. O

308

2

VA

SERMO LV, 2-3

filis dare mala pro bonis, qui mala semper pro filiis paratus est sustinere, qui pro filiis mortem non refugit, pericula non declinat ? Ideo te deus patrem fecit, ideo a te uoluit hominem procreari, qui utique quod te de terra fecerat, poterat fecisse quamplurimos ; sed egit ut generando scires quanta esset generantis affectio, et in te amorem tui tantum probares auctoris,

30

quantum ipse auctor pignoris tuo pignori conaris impendere. Certe non solum te in te quid esset generantis affectio sentire deus uoluit, sed in feris et in pecudibus et auibus hoc deus uoluit te uidere, quae cum de terra sola produxit iussione, postea laborem sentire compulit generandi, mutare patrias, loca cubilibus apta conquirere, foetus locorum difficultatibus communire, gemitibus edere, maximis laboribus enutrire, ac se morti, si natos suos capi uiderint, non negare. Vnde si non

35

hominis, uel ferarum comparatione, pecudum similitudine, exemplis auium disce quanta sit in paterna caritate sinceritas. 9. Si ergo deum credis et confessus es patrem, quicquid dederit, quicquid iusserit, quicquid intulerit, crede tibi satis esse salutiferum, crede satis esse uitale. Matris data discutere

40 non licet, patris monita retractare non

conuenit. Sit paterni licet mandati species tristior, res tamen ipsa salutifera et uita-

lis. Sic Abraham,

ubi deum

patrem

credidit,

mandatorum

21 mala pro bonis] Ps. 34, 12. 24 de tetra] cf. Gen. 2, 7. 30 iussione] cf. Gen. 14 3* ciedis et confessus es patrem] cf. titulum sermonis. 42/46 cf. Gen. 17. 23 ideo te] ideoque 17 fecit] te praemit. O a te] ate 7, a del. Pb post hominem abet Pb uocabulum eras. 23/24 homine procteate 17 24 quod] vnum l7, quando P5, oz. J, praecedit parua ras. in O fecerat] fecit Pb 25 quam plurimos W JO Scites] sites V/ 19 zzanus 26/28 et in te 4sq4e genetantis affectio ozz. W propter bomoeot. 26 tantum amorem tui Zrazsp. Pb probatis Rye 24 pignoris] pingeris V/ 78 zzanus sic (Jege pigneris) pignori] pingnori iia V. I? manus 29 deus uoluit] te deus hoc in te uoluit W/ sed] et ad. W. in feris] inferis Pf Pb J et in] in ozz. Pf, etiam R. W P5 O, etiam V. 19 zzanus (?) J | pecudibus] pecotibus W/ —— 30 te uoluit /ransp. WW 30/31 iussione postea (post ea /) laborem] iussione iussit postea patientis laborem W^ 31 generandi] -di sup. ras. 2* zanus V', generanti Pf, generantis J O, generantem I7, genetatione R mutare patris] mutartias PP 77a 32 fetus (faetus /)] codZ., -us ex emend. 2ae manus V —. 83 communire] -e sup. ras. 22e zzanus V, communitet R. (V 2) gemitibus edete ozz. Pb edere] educaret Pf, se dare ] O ac] hac V7 18 Janus — 34 morti si] mortis / 12 zzanus si natos] sinatos / capit uiderit V. 188 zanus 35 hominis] pietate a4. W^ comparationi Pf ^ similitudinem Pf | 9 credis] V R, credidisti cezeri, forzasse iure patrem es Zransp. Pb 32/ 38 quicquid dederit ozz. Pf Pb 38 quicquid intulerit ozz. W intulerit] in te legerit (elegerit 29 zanus) I crede] ctedenti P2 38/39 satis esse oz. Pf 89uitale] vitam W' matris] V/ R, patris ce£er? 40 sit] I7 29 zzanus Pb ] Bulbart, Sic ed., si reliqui 41 specie l/ 1? zzanus tes] sup. Jin. add. 29 manus antiqua R, te l/ 19 manus tes tamen] attamen W^ 41/42 salutifera et uitalis] mandata

salutifera ct uitalia sunt credit Pf J

W' ^ 42 habraham ]

credidit patrem Zransp. W/

SERMO LV, 3-4

309

formas non attendit asperas et acerbas : circumcisionem respicit uerecundam, sed quia caelestis pater iubet, iudicat glorio45Ssam; parricidium considerat perscelestum, sed quia deus imperat, tota pietate committit. Hinc Isaac patris super se gladium cum uideret, hostiam se esse cum horrere, cum dolere poterat, est gauisus. Hinc Ieptae filia patris munus, patris uota sua morte tota gratulatione persoluit. Aut quare iam 5o sciens deum de patris disputat datis, cum paruulus et innocuus quaerens a patre nonnisi bona et profutura percipit ? Sed cur has similitudines dominus fecerit perquiramus. 4. Quis, inquit, ex uobis patrem petit banem, numquid lapidem dabit 1l ? Potuit dicere : numquid zizania, numquid 55 lolium, quod ex uicinitate et similitudine mentitur panem, sed generat angustias. Sed quia Christus uenerat filiis, id est, Iudaeis, quos genuisse tali clamore querebatur : F?/lios genui et exaliawi, ipsi auiem me spreuerunt —, uenerat ergo filiis, uenerat panis de caelo, qui dixit : Ego sum panis qui de caelo 6o descendi, sed Iudaeis conuersus est in lapidem offensionis et petram scandali, dicente domino : Ecce fono in Syon lapidem offensionis et betram scandali. Quare petram ? Quia mordere petram, non panem a patre petere gestiebant — Cercumdederunt me, inquit, canes multi —. Denique postea quam illi ex 65 hominibus in canes probantur esse conuersi caelestis illis in

554

46/48 cf. Gen. 22. 48/49 cf. Iudicum r1, 29-40. 53/54 Luc. 11, 11. 5/58 Tsadn2s 59/60 Ioh. 6, 41 et 51. 61/62 Rom. 9, 33. 63/64 Ps. 21, 17. 43/44 mandatorum formas et acetbas oz. V/ R. 48 formas rep. Pf etacerbas om. Pb aceruas Df ^ postacerbas rep. : Sic abraham (habraham /) ubi deum patrem credidit W Pf J O 43/46 circumcisionem zsgue pietate committit ozz. Pb 43 circumcisionem] circumcisione V/ R Pf, circumcisionem O, circumcisionis W, circumcisionis formam / respicit] recipit Pf eZ. 44 uerecunda V/ R. W Pf iubet] ex C Pa ed. (Bt quae caelestis pater iubet non discutit, sed iudicat glotiosa), discutit ceZerz gloriosam] O, gloriosa re/iqui 45 parricidium] -id- sz. ras. 22€ manus V/, paricidium W/ considerat] non praezit.] ^ 46 totum pietati super] ysaac R. W' Pf Pb O committat / 1o pietati R. 1? zzanus ? Pf cum dolore V W' Pf 19 J 19 zzanus 4* horrore Pf 19 J 19 zanus per V ^48 ieptae] C, iepte PP O Pa, yepte W, gepte Pf J, dol. cum hort. /ransp. Pf 49 iam] cum fpraezit. R. munus] manus Pf Pb J O zebde V, zeb de R 50 sciens] W/ Pb O Pa eZ., site V 19 manus, scire V 29 sanus Pf J, scitet R

et in-

51 quaerens] PP (querens), quaetit ores reliqui nocuus] et innocens VW, ozz. Pb 52 sed] -ed ex ezend. 22e percipiat Ph profutura] protura l/ I9 manus has] ad Pf, J, seg. parua ras. in O cur has] curas V/ 1? zzanus manus V. mentitur panem et similitu55 lollium O, lilium / 1 zzanus fecerat W^ angustias] intelligencie praezz. W' 56 sed] et adZ. O dine P5 zransp. 19 filius J 7? 58 spreuerunt me Zransp. V7 5? gaenuisset / idest Pf est 60 iudeus / 18 zanus 59 dicit [/ ^ panis] uiuus ag. J O manus O 62 pe61/62 dicente domino que petram scandali oz. Df ob bomoeot. om. V circum dederunt 4] 63 petram P7 J C Pa, patrem ceferi tram 29] patram sc R. 64 postea quam] W', postquam P^ O, quia C Pa, hostiam quam V/ R. Pf, hostiam

quia J

685 canis R I* anus

— petra V

310

SERMO

LV, 4-7

petram conuersus est panis, non dantis uitio, sed accipientis

nequitia, qui illos non reficeret, sed necaret ; nec in fundamento posita promoueret ad culmen, sed eos, qui sui tendebant patris ad caedem, in profunda daret et euolueret in ruinam. 7» 3Ó. Adiecit aliam similitudinem : Aw mwmquid pro pisce serpentem dabit :lli ? Erat et piscis Christus Iordanis leuatus ex alueo, qui carbonibus positus passionum post resurrectionem suis, id est, discipulis, escam praebuit tunc uitalem. Sed Iudaeis in serpentem piscis iste mutatur, dicente domino : 75 Stcut Moyses exaltauit serpentem 1n. deserto, ita exaltari oportet filbum hominis. Iudaeus in serpente uidebat Christum, quia impius oculus deum non potest uidere, non potest uidere pietatem. 6. Dixit et tertiam similitudinem : Nwmquid s? petierit 8o owwm, porriget lli. scorpionem ? Consuetum est et solemne semper paruulos ouum petere, et parentes ouum pusillis petentibus non negare. Sed quia Christus uenerat congregare sicut gallina pullos suos, ouum protulit uerbi, per quod ecclesiae germina sancta nutrirentur. Sed quia Iudaeus per inui8; diam effundere magis quam sumere eum uolebat, repperit ibidem scorpionem, ut, iuxta apostolum, mandatum, quod erat illis in uitam, hoc illis esset ad mortem.

*. In commendationem

pietatis tria dominus protulit et

90/71 Luc. 11, rr. *1 piscis Christus] cf. F.J. DórcER, IXOYC, II (Monasterii Westf., 1922) pp. 55 et 450. 71 Iordanis] cf. Matth. 5, 15 ; Marc. 1, 9 ; Luc. 4, 1. *2 carbonibus positus passionum] piscis assus Christus est passus. Ipse est panis qui de caelo descendit : Augustinus, Tract. CX XIII in Iob., 2 (CC XXXI, p. 676) ; alia loca patristica apud F.J. DórceR, IX6YC, I (19282), p. 42, ex quo C. VoGEL, Le repas sacré au poisson chez les chrétiens, in B. Borrz etc., Eucharisties d'Orient ef Occident (Lex Otandi, 46) (Patisiis, 1970), p. 93, n. 15. Vide praeterea apud OrrvARAnczMi, La eucaristía en la predicación de san Pedro Crisálogo, p. 613, alia loca Petti,

in quibus aliter Chrysologus coctionem corporis Christi seu panis de caelo descensi describit. 95/46 Ioh. 3, 14. *9/80 Luc. 11, 12. 82/83 cf. Matth. 25, 37. 86 apostolum] Rom. 7, 1o. 89/90 tribus testimoniis, tribus testibus] cf. Matth. 18, 16 ; Deut. 19, 16; 2 Cor. 13, 1; et 1 Tim. 5, 19 ; Hebr. 10,285

cr Toh255 758?

66 uitio] uicio (-cio ex ezzend. 29* manus) V', officio W7 6? qui] que P^ negaret Pf J 19 manus 69 patris oz. R.Pf ^ caedem] sedem V. 1 zanus (cedem codd.) profundam V7, profundum W/ J O *0 adiecit] dominus et ag7. O

aliam] in add. e exp. V^ aut]jut / R piscem I7 *1 pisces J 1? zzanus iordani — $2 carbonibus] carnibus Df, canibus id est iudaeis C Pa catbonibus positus passionum] coctus igne passionis P5 positus] assus O 73 idest Pf O, om. Pb escam praebuit tunc uitalem] dabatur J O tunc oz. Pb *4 mutatur] commutatur / — ?5 Moysen W deserto] heremo W^ serpentem V/ R Pf «8 pietatem] impietas P/ 80 solenne P5, solempne Pf, sollempne R. / O 81 paruulos] -os ex ezzend. V, paruulis J 12 sed quia Christus uenetat congregare ozz. W' ob bormoeot. 83 ouium I S5 magisquam W^

repetit IW f O

19 gianus

S6 scurpionem V/ — S7 esset illis /razsp. Pb

88 commendatione / O

ad]a

SERMO LV, 7 demonstrauit *

exempla, "

ut

tribus *.

3II

testimoniis, .

.*

sicut .

tribus .

9o testibus, et pios ad fidem sui amoris animaret, et confutaret

impios non patris, sed suo uitio caritatis gratiam non cepisse. 90 fidem] finem Df 91 impios] in pios R zanus R, exemplum P2 caepisse l/

patri R

gratiam] gratia l/ 19

LVI-LXII bis MONITVM Sermone LVI series incipit in Collectione Feliciana commentariorum in Symbolum Apostolorum ad catechumenos. Huc etiam aliquo modo homilia praecedens (LV) super Luc. 11, 11 ss. pertinet : ex eius inscriptione atque ex linea 57 colliges eam iute meritoque in capite huius seriei positam fuisse. Omnibus his sermonibus extrauagans XV addendus est ;agitur enim de alia explanatione Symboli, de cuius auctore, Petro nempe Chrysologo, nemo qui sanum sapiat dubitabit. Inter antiquos ecclesiae occidentalis patres nullus alius ante Petrum repetitut, qui huiuscemodi seriem expositionum Symboli fidei ad baptizandos posteritati reliquerit (cf. P. SwurDrEms, Some Riddles im tbe AApostles" Creed, apud BZdragen. T gdsebrift voor Filosofie en Theologie 31, 1970, 237). Sermones LVI-LXII exstant etiam in manuscriptis E? et P. Prior horum est ciuitatis Erfordianae Wissenschaftliche Bibliothek codex Amplonianus 49 125, qui foliis 121V-129Y, intet annos 1391 et 1396 descriptam seriem Petri Rauennatis sub nomine exhibet. P& siue codex Parisinus Bibliothecae Nationalis Latinus 2454, A. D. 1475 scriptus, foliis 187Y-194 eadem habet. Vterque codex ad familiam Felicianam textus pertinet, ita ut P& manuscriptum Erfotrdianum sequatur : P& ab E? emanauit, uel saltem ambo ab eodem archetypo ptoueniunt. Hii, quamuis puriotis traditionis testes sint, saepiuscule sat mendosi apparent, neque multum nobis proficiunt ad integritatem textus Chrysologi restituendam. Quod ad inscriptiones horum sermonum adtinet, praeter ea quae in apparatu singulorum notaui, animaduertendum est eos indicem codicis 74 expositiones de symbolo uocate (cf. Los serzzones, 135). Sermonibus inter se comparatis sequens textus symboli eruitur : . Credo in deum patrem omnipotentem . et in Christum lesum filium eius unicum dominum nostru . qui natus est de spiritu sancto et Maria uirgine : . qui sub Pontio Pilato crucifixus est et sepultus . tertia die resurrexit a mortuis . ascendit in caelos . sedet ad dexteram patris oH JU QA Oo0-—-4 M . inde uenturus est iudicare uiuos et mortuos. 9. Credo in sanctum spiritum IO. et sanctam ecclesiam II. femissionem peccatorum I2. carnis tesutrectionem 13. uitam aeternam.

Praeter ea quae in appatatu singulorum sermonum notantut, haec animaduetti possunt : ad 2 : in lesum Christum transpositio est uerborum, quae aliquando (cf. sermm. LX et LXII bis) in ore Chrysologi genuina esse potest ; ordo tamen in Christum lesum proptia erat symboli ecclesiae Rauennatis. L/zicuz a contextu sermonum LVII et LX confirmatur. Dozznum nostrum certa lectio est, quamuis sermoni LXI desit. De ablatiuo zz Christo Iesu filio setmonis LXI uide sis Rufini Aquileiensis Exposizionem Symboli, 6 : CC XX, 141 (cf. A. HaHw, Bibliothek der Symbole und Glaubensregeln der alten Kirche, Btatislauiae, 1897, p. 42). 5 : resurrexit, non surrexit, lectio authentica est, a qua, ut uidetur, saltem sermone LX Petrus deuiauit. Viuens in setmone LXII bis, hoc solo in casu, adiectio esse potest ipsius auctoris seu Petri. 74 zzorfzis lectio certa est, quamuis sermonibus LVIII (uide tamen cod. W^), LIX et LXI desit.

Ad 6 : caelos, apud sermm. LVIII, LIX, LX, LXI atque LXII, legitur

MONITVM LVI-LXII bis

313

quoque in contextu commentationis sermonibus LIX et LX ; singulati numeto habetur sermone LVII et in contextu sermonis LVIII. Caeluz habent iterum sermone LIX (in contextu tamen) codices W Pf J O. Caelos nihilominus, plurali uidelicet forma, ut certiorem lectionem ipsius symboli ecclesiae Rauennatis illius temporis teneamus. Ad 9 : idem dicendum de ordine uerborum 7n sanctum spiritum, contra in spiritum sanctum. Ad ro : e£ sancfaz ecclesiam. Coniunctio e a sermonibus LVIII, LIX (huius etiam in contextu seu in commentatio Chrysologi) ac LX adtestatur. Varians lectio zu sancta; ecclesiam dubia est, contextui sermonis LIX opposita (cf. Rufini o. c., 34, p. 169 s.). Aliud patuum compendium fidei habes in setmone LXXXIII : PL 52, 435 AB (cf. praeterea Los serzzones, p. 377, notam 30). Inter adlatos fontes uel loca parallela ista sic compendiose notantur : Ambr. Explan. syzmb. |. Ambrosii Mediolanensis Exp/amatio symbol, ed. B. BorrE, Sources Chrétiennes 25 bis, 46-58. -Aug. De fide et symb. |Augustini Hipponensis episcopi De fide e syzbolo, ed. T- Zvcuna, GS EI, XLI, 3232. zAug. De symb. ad cat. Augustini De symbolo ad catecbumenos, ed. R. VANDER PLaErsE, CC XLVI, 185-199. zug. serm. 212, 213, 214, 215 Augustini sermones in traditione (212-214) et redditione (215) symboli : PL 38, 1058-1076. Sermonis 213 meliorem textum ed. G. MonrzN apud Miseel/anea. Agostiniana 1, 441-450 — sermo Guelferb. 1. 215 citatur iuxta editionem P. VERBRAKEN, apud Revue bénédictine LXVIII (1958) 18-25. Hos sermones adfero ordine chronologico quo existimantur esse ab auctore dictos. INzc. Nicetae Remesianensis episcopi Exf/anmafio symboli: PL 52, Ps.-Max.

Rf.

865-875.

PebadosNbcias Taurinensis homilia LXXXIII, de traditione symboli : PL 57, 433-440. Tyranni Rufini Exposifio symboli, ed. M. Sr«wouErri, CC XX, I32-182.

SERMO LVI

PL

DE SYMBOLO 1. Sollicitaret me acerbi partus subita et confusa tempestas, et inmatura germinum grauiter me pullulamenta turbarent, disruptis temporum moris et rudi latrocinio effraA nisi crebro ctis uiscerum claustris repentina uiuendi lucra quaererent et raperent nascituri. Hinc est quod homo saepe mensis decimi dispiciens terminum septimo mense angustias primae domus et arduas uteri abicit et deserit mansiones, ut proeliatur nouus I o ante se tempus uicisse gaudeat, quam dependat ipse suam temporibus seruitutem. Et si hoc humanae licet naturae, caelesti quid obsistere poterit et diuinae ? Aut quid sanctus spiritus non potest, si hoc potest caro ? Aut quomodo gratia superna non efficit, quod fragilitas obtinet et implet humana ? 2, Nonne sic Paulus acerbo dolore uiam nostrae uexauit et 15 uiscera genitricis, ut caelesti turbine ac tota tempestate ecclesiae praeueniret tempora parientis, ut subito et in uia nasceretur, qui erat ad fidem uiam gentibus praebiturus? Merito se abortiuum nuncupat, et miratur se fuisse natum, qui 20 nouit se nulla conceptus tempora pertulisse.? Namque adhuc hostis ipse cum caederet extrinsecus sanctae matris uterum, et in ipso ortu pignora ueneranda conlideret, repente sanctum mutatur in germen, qui ipsius germinis fuerat ferocissimus 8/9 cf. serm. XCII (PL 52, 459 B), ubi de domo uteri loquitur Petrus. 14 superna] cf. H. Dx Lusac, Surnaturel (Parisiis, 1946), p. 347, qui ad sermones

quoque LXXIII, LXXXVIII, XCI, CXLI et CLXVIII se refert (uide etiam p. 3448.) | 1" in uia] cf. Act. 9, 5. 19 cf. 1 Cor. 15, 8; sermm. LVIII, lin. 11. 20/24 cf. Act. 7, 58. Subitam et inopinatam sancti Pauli conuersionem commemorat Chrysologus iterum exordiis sermonum LVIII et LXI.

Codd. : V R W (P£), Pf J O 3sollicitare J/ Pf ^ acerui V 19;anus Pf ^ 4in matura J pullulamenta] T^ Jift. u ex 2* zanu sup. ras. V, pollulamenta R. (V 19 zanus ?), pullumenta W/ 4/6 turbarent zsque uiscerum claustris ozz. W' 5 diruptis Pf O rudi] ueluti J effractis] & fractis V W' —— 6 uidendi V Pf quaeterent] si praemiz. W/ * nascitura I7 8 despiciens codd. praeter 19" manum W terminos Pf J O angustias] VW, angustas ceferi 8/9 primae domus zsque mansiones ozz. W^ 9 abicit V/ 29 zzanus 10 ante] an- ex ezzend. 299 manus V^ 11 licet humane fran:b. W' —— matutae rep. franc. 12 poterit] potuit L7 Io 13 non oz. Pf 152acetuo V/ I? anus Pf ^^ nosttae] fidei a47. W^ 17 ecclesiae] suae aZ. Pf J O praeuenitet P& franc., perueniret V (-er- ex ezzend. 299 zanus V)RW — et] & sup. in. WV 18 ad fidem] ad oz. W' uiam ozz. W^ 19 abortiuum] -um ex emend. 299 z;anus V. (abortiue 18 2) mifatur] miseratur l/ 19 zzanus 20 nulla] ullam Pf ^ conceptus] concipientis J ad huc O 21 cum caederet] incederet l7 19 zzanus, incideret 22 uterus Pf. 92 otto Pf J 1? zanus pingno-

ta2pa

355

SERMO

LVI, 2-4

315

persecutor. Eunuchus etiam generatur in uia, ut quem castra2; uerat humana temeritas ad hominis seruitutem, et intra regis aulam inuita castitas conlocarat, uoluntaria castitas et uotiua

ad caelestis aulae gloriam, ad aeterni regis promoueret et transferret obsequium. Beatus iste, cui datum est ut palatii 3o

infulas non amitteret, sed mutaret ! 9. Haec dicit ratio, filioli, ut uos, quos tristes suscepimus,

ad matris uterum laetissimos perducamus uno eodemque momento. Audite fidem, orationem discite. Sed quia impediente tempore nec nos uobis possumus aperire mysterium, nec uos nobis potestis solemniter reddere quae traduntur, 35; agite ut et nunc symboli simpliciter uerba discatis, et paschali 356

tempore, quo pleniter haec traduntur, sacramenti ipsius interiora possitis agnoscere. Accipite quod uultis, quod desideratis inuadite, quia regnum caelorum wim patitur, eb qui uim faciunt diripiunt illud. Accipite quod uultis; et quod uis 4o potest tollere, gratia largiatur. Ingressus uitae, ianua salutis, introitus fidei, singularis, innocens et pura confessio perdocetur, dicente propheta : Intrate portas eius in confessione. Vnde idem propheta taliter admonitus dei in se loquentis aditum mox postulat dicens : Aperite michi portas vustitiae, ut ingressus 45 1n. eas confitear domino. Videtis quia non potest confiteri, qui non fuerit ingressus hanc domum salutis et fidei, in quam sicut intromittit confessio, ita negatio de ea indubitanter excludit. 4, Sed quid confitendum sit audiamus. Corde, inquit apostolus, creditur ad iustitiam, ore confessio fit ad salutem. Et quid o 5

24 cf. Act. 8, 26-38 ; uide initia sermonum LX et LXI, ubi item Petrus exemplum

30 quos tristes suscepimus] de Aethiopis, salutem in uia inuenientis, adfert. 382/33 imtoto huius sermonis contextu histotico uidesis Los serzzones, p. 171 S. 36 quo pediente tempore] uide etiam exordia sermonum LVIII, LX et LXI. pleniter haec traduntur] nullae tamen Rauennatis mystagogicae explanationes 44/45 41/42 Ps. 99, 4. 38/39 Matth. 11, 12. paschales ad nos peruenete. 49/50 Rom. 1o, 1o. Cf. sermm. LXI, linn. 20/21 ; LXII, linn. 36/37. Ps. 117, 19. 27 aulae] 26 conlocarat] scripsi, conlocauit V/, collocauit Pf, collocarat reliqui 27/28 et transferret oz. W. — 28 ut om. W ad aetetni] alterni R. seculi I 30 dicit] ducit Pf amittere sed mutare I7 29 infulas] -u- ex corr. 29€ zzanus V 34 31/32 perducamus, uno eodemque momento audite //a inzerpungunt W PfO uetba 35 ut oz. W. O, solempniter W' Df, sole(n)niter P& sollempniter R. sactapleniter] plenius W/ J O 36 quo] quod R simpliciter Zragsp. W' uis] ius R, 39 et quod] ut quod / O 37 possetis V/ 1? zzanus R. mentis I aditum] non add. Pf ^ 43 loquentis aditum] -tis a- ex ezzend. 29* manus DA 44 ut oz. W J O aditu Df, auditum V 1? zanus (?) W' 19 manus, auditu J O apostolus] 244. sit]sic Pf, sic aZ. O 49 quid]si Pf 45 confitebor W J O quid] qui ( ?) Pf 19, cui Pf 29 50 ore] autem aZ. V O in marg. 29 manus W. 51 credis] credideris O

316

SERMO

LVI, 4-5

crederetur ostendit : Si credis, inquit, dominum Iesum in corde tuo, et ore confessus fueris, saluus eris. Corde creditur ad dusti-

20)

60

tiam, ore confessio fit ad salutem. Magnum, filioli, per hoc fidei nostrae uidemus esse compendium, quando inter cor et linguam totum salutis humanae uersatur et geritur sacramentum. Habes, homo, unde credere debeas : corde creditur ad iustitiam ; habes unde debeas confiteri : ore confessio fit ad

salutem. Et quid dicam ? Totum in se habet homo, qui se habet; ipse autem se habet, qui deum habet : deum uero habet, qui eum suum credit et confitetur auctorem. 5. Signate uos ! Fides, quae capitur auditu, corde creditur, ore promitur ad salutem, in secreto mentis est conlocanda,

et ipsis est nostri pectoris committenda

uitalibus, ne dum

chartis et atramento describitur incaute, non reseruetur credu65 lis ad uitam, sed prodatur perfidis ad ruinam.

In te, homo, custodire debes, quod tibi extra te positum poterit deperire.

51/852 cf. Rom. 1o, 9. 52/53 et 56/58 Rom. 1o, ro. Cf. Nic. 2 (867 A) ; Aug. 214, 1 (1065) ; 214, 7 (1069) ; Aug. Serz. Guelferb. 1, 2 (443) ;Aug. 215, s (VERBRAKEN,p. 23) ; Aug. De fide et symbolo, x (5). 61 signate uos] cf.sermm.LVII, lin. 150; LIX, lin. 111; LX, linn. 27 et 140; LXII, linn. 40 et 85 ; LXVIII (PL

52, 396 A) ; Ambrosii Exp/anatio symboli, 3 et 8 (Borre, Sources chrétiennes, 25 bis. pp- 48 et 56). 61/66 symbolum fidei tamquam sectetum dei esse conseruandum iisdem admonitionibus similibusque uerbis docet episcopus Rauennas sermonibus. LVIL 16; LIX, 18; LX, 18; LXI, linn. 19/20 et LXII, linn. 48/49 ; item in perorationibus sermonum LVII, LIX, LX atque LXI. Cf. Ambrosium, Exp/an.

4yrib., 9 (BorrE, pp. 56-58) ; Aug. 214, 1 (1066) ; 212, 2 (1060) ; Aug. De symb. ad cat., 2 (185). 53 ore confessio] autem znzerponun! Pf J O, confessio ote Zransp. W^ 55 totum om. Pf Oo 59 autem] in a4. ez eradi? V^ se] sup. Jin. add. 29 manus R. uerum V I9 anus Pf ^ 60suumom.Pf 61signate uos] signanda est J O fide R W (signate uos fide) fides quae capitur auditu] fidesque capitur, audi D/ ^ auditu] aure / O (signanda est fides quae capitur aure) 62 promitur] promittit ( 2) V. 19 manus in secreto] et secreto PF 63 commitenda] -a ex corr. (- 19 2) V^ 64 chartis] V, cattis cezerz non] ut praezzit. V R P&, ut add. W.

LVII MONITVM Quod ad fragmentum Salisburgense adtinet (Salzburg, Studienbibliothek, M II 382), uide monitum ad sermonem LIV. Textus fragmentarius incipit sermone LVII linea 129 desinitque linea 58 sermonis LVIII.

SERMO LVII

PL

DE SYMBOLO SECVNDVS

257.

1. Beatus Esaias, euangelista non minus quam propheta, inmunda labia se habere, et in medio populi habentis labia ; inmunda

se habitare

deplorat, dicens

: M?ser ego, quoniam

compunctus sum, quia cum sim homo et inmunda labia habeam, in medio quoque populi ànmmunda labia habentis habitem, vegem sabaoth uidi oculis meis. Semper humano percellitur hoc dolore, qui quod de deo sentit et uidet, loqui non ualet, adnuntiare 10 non potest, non potest confiteri. Quanto caro angusta est animo suo, artata sunt labia tantum, lingua tantum breuis est

suae mentis interpres. In carne ignis anhelat inclusus, uaporat uenas, inflammat uiscera, exaestuat in medullis, totaque hominis interna semper incendit, quia quod mentis contem15 platur aspectu, ore depromere, effundere labiis, lingua distinguere, et in totum non sufficit euaporare sermonem. Hinc est quod Esaias ubi uidit regem caelorum, hoc est, Christum, ipsumque esse dominum sabaoth clara uisione conspexit, sua suique populi labia inmunda defleuit, quia sicut inlustrat 20 corda, purgat ora, labia emundat Christi confessa diuinitas, ita Christi polluit negata maiestas. 2, Sed quid iste profecerit prophetae gemitus audiamus : Ei missus

est, inquit, ad me unus

de seraphim,

et dn manu

3 Esaias euangelista] exponam Esaiam, ut illum non solum prophetam, sed euangelistam et apostolum doceam. Ipse enim de se et de ceteris euangelistis ait : Quam speciosi pedes euangelizantium e/c. : Hieronymus zz Isaiaz prol. (ed. ADRIAEN, CC LXXIII, p. 1). Esaias... multa pluta quam ceteri prophetauit, ita ut a quibusdam euangelista quam propheta potius diceretur : Augustinus, De Ciui/afe Dei, XVIII, 29 (ed. DousAnT-Kars, CC XLVIII, p. 619). 5/8 Is. 6, 5. 23/ 26 Is. 6, 6-7.

Codd. : V R Salb. W (P&), Pf J O (C Pa) Inscriptio : de symbolo] ex zze, de eodem codd. 3 esaias] V/, esayas R. J, ysaias ceteri propheta non minus quam euangelista Zransp. Pf 9 pos? habitare R rep. se miser ego] misetete franc. * habentis ozz. V. ex boroeot. regem] dominum add. W Pf J O 8 sabbaoth V 29 z;anus, sabahoth Pf, sabahot J. semper humano] super humanum 7, supra humanum (... dolorem) O, semper humanus citcuitus I7 petrcellitur] pr(a)ecellit J dolorem O 9 qui] quia V/ 1? zzanus W Pfo 10 quanto] 7 R. 1? zzanus, quantum reliqui 13 exaestuat] estuat / 14 mentis] W/ C Pa, mens P&, membris V/ R, menbris Pf, membrorum J O 15 depromitur L/ R Pf 14 esaias J, cett. codd. ut Jin. à 18 esset R. sabbaoth V 29 manus ut lin. 8 20 purgat ora] purgatura Pf ^^ ora] add. sup. Ein. 29 zzanus W, om. JO emundat V7 R, mundat cefer (cf. emundationem in. 41) 21 magestas V/ 19 zzanus 23 vnus ad me /ransp. W' —— saraphín O, seraphin Pf J P&

SERMO LVII, 2-3

319

- habebat carbonem, quem. forcipe acceperat de altari, el tetigit os 25 mewnm. dicens : Ecce hoc tetigit labia tua, et aufert iniquitates, et

peccata circumpurgawit. Non est temporis dicere cur unus mittitur, et quis est iste qui mittitur, et quantus est qui carbonem superni ignis sic manu gestat intrepidus, immo sic suo temperat adtactu, ut prophetae purget labia, non perurat. 5o Sed nunc nos etiam toto cordis conpungamur affectu, nosque in hac miseria carnis miseros esse fateamur, inmunda quoque labia nos habere piis gemitibus defleamus, ut unus iste de seraphim legis et gratiae forcipe accepta de superno altari nobis ignitum fidei deferat sacramentum, talique moderamine 3; nostrorum

tangat

tenera

labiorum,

ut iniquitates

auferat,

peccata depurget, et ora nostra sic in flammam plenae confessionis

accendat,

ut sit ista salutis

adustio,

non

doloris.

Petamus etiam, ut ad corda usque nostra perueniat calor iste carbonis, ut de tanta suauitate mysterii non solum labiis 4o gustum, sed ipsis totam sacietatem sensibus et mente capia- 558 mus. Et sicut Esaias post emundationem labiorum ineffabilem partum uirginis est locutus dicens : Ecce uirgo in utero accifnet, el pariet filium, sic nos passionis sacramentum et resurrectionis deferamus gloriam. 45. 9. Credo in deum patrem omnipotentem. In deum uos hodie merito confitemini credidisse, quando deos deasque sexu dispares, numero confusos, turba populares, uiles genere, fama turpes, impietate maximos, primos scelere, crimine singulares, ipsis etiam simulacrorum suorum uultibus accusatos, laetaso mini uos fugisse, quia miseriae, doloris et infelicitatis est tan-

42/43 Is. 7, 14. pecias

50 fugisse] cf. serm. CLV (PL 52, 610 A) ; insuper sermm. LIX, T XTIL S

24 acceperat] tulerat W/ O P& 25 dicens oz. Pf ^ tua]mea Pf 26 circumpurgauit] circum purgauit J, circumpurgat O, tua purgauit I, tuum putgabitur P& 29 temperat] temperet O, temptat 28 superni ozz. J O 21 est iste] est ozz. I7 30 conpungamur] purgamur R perurat] periurat R. C 1? zzanus coni. Lat. et 33 seraphin J O P& 31 misera carnis] misera (miseria 79 J) carne J O C Pa

36 gratiae] et oz. V' W' — fotcipem acceptam W' Pf ^ 35 tenera] te ad V in flammam] C Pa ed., in flamma P& Pf O, inflamma W' J, inflamota] onera J conplenae] plange I7 mat ( 2?) V/ 1? manus, inflammet V' 22, inflammata R adustio] -u- ex ezzend. 29e 3*7 salutaris O iste I fessiones l/ 1? zanus 41 esaias] codd. w£ Jinn. 3 ez 17 petamus] -e- ex corr. 299 zanus V zanus V^ et resurrectionis] et oz. Pf J C mundationem Pf ^ 43sicow.W Pf JO 44 deferamus (defferamus J 1? zanus)] xefetamus V^ Pa, add. sup. lin. 29 manus V 45 Credo in deum patrem] Paec uerba babet V. litteris maioribus ornatisque C Pa quasi nouiter incipiendo ; R. quoque grandem litteram initialem C exbibet pulchre depictam sexu] sensu seribi! et exp. Pf et add. sexu post dispares 46 meritu |l/ I9 zzanus — 49 48 maximus (?) V I^ anus uiles] uigilet l/ 19 zzanus 4" populatis R simulacrorum] W^, sepulcrorum Pf J 19 zanus, sepulchrorum cefer? (cf. Ipsi 50 dolores V/ 19 zzatus simulactis : serz. CLV : PL 52, 610, lin. 14)

320

SERMO

LVII, 3-5

tos et tales habuisse seruulos, quantos uos et quales dominos hactenus pertulistis. Sed ad unum, uiuum, uerum, solum, sed

55

6o

65

7o

non solitarium deum uos peruenisse gaudete, dicendo : 4. Credo in deum patrem. Iam confiteatur filium, qui nominat patrem, quia qui uocari pater, pater dici uoluit, habere se filium clementer ostendit. Quem non accepit ex tempore, non genuit in tempore, non suscepit ad tempus. Diuinitas nec initium capit, nec recipit finem, nec admittit posterum, quae non agnoscit occasum. Deus filium non doloribus parturit, sed uirtutibus esse manifestat ; nec ut praeter se faciat, quod ex se est, sed generat, dum quod in se est, aperit et reuelat. De patre processit filius, non recessit ; nec successurus patri prodiuit ex patre, sed prodiuit mansurus semper in patre. Audi Iohannem dicentem : Qwod erat in principio. Et alibi : Quod fwit ab $mitio. Quod erat, utique non accessit ; quod fuit, apparet utique non cepisse. Ego swm, inquit, primus, et ego nowissimus. Qui primus est, non est iste post alterum ; qui nouissimus, post se alterum non relinquit. Sed ista cum dicit, non excludit patrem, sed in se et patre uniuersa concludit. Sed ad ea quae ante sunt accedamus.

5. Et in Christum Iesum, filium eius unicum, dominum nostrum. Sicut reges triumphorum suorum titulis nuncupantur, et subiectarum gentium nominibus conquirunt numerosissima cognomenta, ita Christus bonorum suorum titulis nuncupatur. 75 À chrismate uocatus est Christus, qui diuinitatis unguentum aridis iam mortalium membris pius medicator infudit. Et ut a chrismate Christus, sic Iesus uocatus est a salute, qui ob hoc nos diuino infundit unguento, ut aegris certam salutem, perditis perpetuam redderet sanitatem. Ef im Christum lesum 8o filium eius unicum. Quia et si sunt multi filii per gratiam, iste 53 non solitarium] cf. serm. LX, lin. 58. 54/69 cf. sermm. LVIII, 5 ; LIX, 4; TUNIS TEXSIDN2 64 Ioh. rz, 2. 64/65 1 Ioh. rz, rz. 66/6? Apoc. 1, 17 ; Is. 44540: 419 4:5 485 m2: 71/81 cf. sermm. LVIII, 4; LIX, 5; LX, 5; LXL 4; LXII bis, 2 ; XCV (PL 52, 467 C) ; CXLIV (586 B) ; Aug. Tract. VII in Iob., 135 Aug. Enarr. in ps. CIII, s. YII, 13 ; Nic. 5 (868 A) ; Ruf. 6 (141 s). «2 triumphorum] cf. serm. LX, lin. 76. 80/81 cf. sermm. LIX, linn. 52/55 ; LX, linn. 88/ 90 ; LXII bis, 5.

91 et quales] aequales V/ 1? zanus, equales R, equales quales / (29 zzanus ] del. equales e£ superscribil et) 52 actenus V/ 1? zzanus W/ 53 dicendo] dicentes domino W 54 confiteamur T/ 19 z;anus, confitetur franc. 55 dici] se a4Z. J O voluit dici zransp. W' se habere /ransp. R. D suscipit I/ ad exp. V^ 58 recepit R quae] quem V 7* zzanus R,, qui Pf, quia O 60 esset ( 2) V7 79 zzaus 63 prodiit J O 66 et ego] ego add. sup. Jin. V, om. P& J O C Pa 68 post se] posse V/ 7? zzanus 69 patre] patrem V R. J 7? zzanus, in praemit. Pf J O *0 ante] in praezzz. franc. *1 Iesum Christum /ransp. Pf O 95 crismate W' Pf O aliique ungentum I P& Pf — $6 infundit V/ 18 zanus Pf. ut] sicut J/ O *v«asalute] adsalutem /— ?8ungento W P& perditis] perditam add. e£ exp. Pf *9 Iesum Christum /ransp. franc.

SERMO LVII, 5-7

321

unus et singularis est per naturam. Vnicum dominum nostrum. Qui nos de tantorum tam crudelium, tam turpium liberatos dominorum, 85

non

ad conditionem

pristinam uendicabat,

sed

ut ad perpetuam libertatem manu mittat inquirit. 6. Qu? natus est de spiritu sancto. Item et aliter tibi nascitur Christus, donec tibi homo nascendi ordinem mutet, ut sit tibi

nouus ortus in uita, cui uetustus semper in morte manebat occasus. Qwi matus est de spiritu sancto et Maria uirgine. Vbi spiritus generat, uirgo parturit, totum diuinum geritur, nil humanum;

nec

ullus

infirmitati

locus

est, ubi

uirtus

est

sociata uirtuti. Soporatus est Adam, ut de uiro uirgo sumeretur; nunc stupuit uirgo, ut uir repararetur ex uirgine. Quid sibi de tanto, de tali partu natura poterit uendicare ? Vbi dum uidet nouari ordinem suum, 95

tota sua conspicit iura mutari,

uenisse in suam sobolem suum sentit et miratur auctorem. Videatur hoc perfidis uile : magnum est credentibus sacramentum.

IOO

*. Qui sub Pontio Pilato crucifixus est et. sepultus. Audis iudicis nomen, ut tempus etiam passionis agnoscas ; audis crucifixum, ut nobis salutem perditam per quod perierat reparatam esse cognoscas ; et ibi uideas pendere credentium uitam, ubi mors pependerat perfidorum. Audis sepultum, ne mors putetur inlusa. Hoc est diuinae uirtutis insigne : cum

89/90 ni humanum. V und R haben micbil bumanum, was auch die Lesart der Vorlage von Pf gewesen sein kann, dessen zweite Hand sz// über eine Rasur, wahrscheinlich von zihil, schreibt. INZ/ bumanum :ist diese Klausel auch nicht von den

besten Handschtiften bezeugt, so entspricht sie doch ganz dem charakteristischen Satzrhythmus des Chrysologus. $2 liberatos] cf. serm. CLV (PL 52, 61o B). spiritus generat...] cf. serm. LXII, lin. 125.

88/92 cf. serm. LXII bis, 4. 89 diuinum] cf. Aug. setm. 215, 4

(VERBRAKEN, p. 21, lin. 79). 98/106 cf. sermm.LVIIL 6 ;LIX,8;LX,8; LXI, 8; LXII bis, 5 ; Nic. 5(869 C) ; Ruf. 16 (152) ; Aug. setm. 214, 7 (1070) ; setm. 215,

$ (VERBRAKEN, p. 22, linn. 95/97); Aug. De symb. ad cat. 7 (189 s.) ; Aug. De fide e£ symb. 11 (p. r4, lin. 20) ;Pseudo-Faustum Reiensem, Tracz. de symbolo, apud CaspARz, zAlfe und neue Quellen, p. 268, n. 91 et parallela loca ibidem notata.

82 tam crudelium aZ. in unicum oz. franc. 81 et singularis] et ozz. franc. uendicabat] V/ 1? zzanus P&, $3 dominorum] O eZ., donorum cezerz marg. W. 84 manu vendicabit W', uendicauit J 22 zzanus C Pa, uindicauit Pf J 19 manus O mittat (manu e a4. /in. mittat I/)] V, manum mittat R. /, mittit Pf 1^, mittat [D220 86 ordinem nascendi /ramsp. Pf $5 item] iterum / O manumittat reliqui

ut| et P, J.O0

87 uitam franc.

mortem W' Pf C Pa

88 est oz;. R.

nil] nichil 89 spiritus] sanctus agg. W' et Maria] ex Maria W P& Pf C Pa 92 90 infirmitati] W' P& Pf V 29 zanus, infirmitatis ceferz V. R (ef. comment.) 98 pylato R Pa ^93 uindicare / 19 manus (Pf 19 ?) ex uirgine] in uirgine Pf crucifixus] passus W/ 1? manus, est om. V. R. P& C, mortuus add. P&

101 cognoscas] agnoscas W/ per quod] per quem R uere V/ R, qui est uere I/, quem uoco PA, uere franc.

100

pendere] eZ., quem

322

SERMO

LVII, 7-11

mors morte moritur auctor mortis proprio mucrone truncatur, 105

IIO

praedo capitur sua praeda, infernus uita dirumpitur dum degluttit. 8. Tertia die surrexit a mortuis. Tres dies sepulturae suae tribus inpendit Christus habitationibus profuturus : inferis, terrae, caelo ; instauraturus quae in caelo sunt, et quae sunt reparaturus in terra, quae apud inferos redempturus, simul trinitatis gratiam tridui sacramento datam panderet hominis ad salutem. 9. Ascendit in caelum. Ascendit non ut se referret in caelum, qui semper mansit in caelo, sed ut te perferret, quem taliter

IIS uinctum

absoluit et subtraxit inferno. Intellige unde, ubi, homo, per deum sis leuatus, ut esses in caelestibus stabilis,

qui eras lubricus semper nutabundus in terra. 10. Sedet ad dexteram batris. Sed suis patrem non habet a sinistris. Confessio nostra non diuini consessus loca, sed uirI20

tutis adsignat indicia. Deus loca nescit ; diuinitas recipit nil sinistrum. 11. Inde wenturus vudicave wwwos et mortuos. Esto uiuos : mortuos quemadmodum poterit iudicare ? Sed illi uiuunt, qui nobis mortui computantur. Ergo resurrecturos eos confitemini

104 mors morte motitur] cf. sermm. XL, lin. 62 ; extrauag. XIII (Los serzzones, p. 363) ; Ruf. 14 (151 s). 111 cf. sermm. LVIII, linn. 62/64 ; LIX, linn. 72/73 ; LX, linn. 108/109 ;LXI, linn. 75 ; LXII, lin. 170; LXII bis, lin. 25 ; extrauag. XII (Los sergzones, p. 485, lin. 75). 113/114 cf. sermm. LVIII, 8 ;LIX, 10; LXI, 8 ; LXII, 11 ; LXII bis, 7 ; extrauag. XII (Los serzzones, p. 483, linn. 74/77) ; Aug. Tract. X XXI in Iob., 9 ; Ruf. 29 (164 s., linn. 17/19) ; pseudo-August. serm. 193, 1 (PL 59, 2104). 118/120 cf.sermm. LVIIL o ; LIX, 11; LX, 11 ; LXI, 9 ; LXII, 12 ;LXII bis, linn. 28/29 ;Aug. serz. Guelferb. 1, 5 (MonRiw, p. 445) ;Aug. De

syrab. ad cat. 8 (p. 195, lin. 322 s).

119 consessus] cf. serm. XIX, lin. 36 et patall.

122/12? cf. sermm. LIX, 12; LX, 12; LXI, 11; LXII, 15; LXII bis, 9; Aug.

setm. 214, 9 (1071).

104 auctore V7 I? zzanus R.W' P& 105 praedo] preda W uita oz. P&O disrumpitur P& J O 105/106 dum degluttit] dulgluttit / —— 106 degluttit J, tres] per praemi J O deglutit ceZ. codd. 107 die add. sup. Jin. R. 108 tribus inpendit zsgue profuturus oz. franc. profuturum R, profuturos I, profututis PK 108/109 infetis terrae caclo] inferos terram celum WW, tette celum Pf (omisso inferis), infernum terram caelum designat J O 109 instauraturos I 19 zanus (sc. infetos terram celum instauratutos) sunt] sit Pf, ozz. P& C Pa 110 in terra reparaturus /ransb. W C Pa (C Pa add. et) simul] ut aZz. P& franc. 111 triduo J/ ominis I/ 19 z;anus 113 ascendit 29] in celum add. Pf ^ ut] om. R, add. sup. lin. 29 zzanus V. réfertet R. z/a (if. £ exbuncta) 114 perfertet] ferret 7 115 uictum V/ 1? zanus intellege / 117 sempet] et add. J O C Pa mutabundus Pf 118 sed] si I7, sedem O suos R patrem] C Paz, patet cezerz 119 confessio] consessio WW ( ?), confessionem J et interpungit post banc uocem, consessionem (nostram) PA diuina W7 consessus] confessus R Pf ^ 120 adsignat] R, ad signat J, asignat I7 7» 7uanus, assignat reliqui indicia ozz. V J 122 uiuos 29] uiuus l/ 1? z;zanus R. P& 123 mortuos] mortuus R poteris R. P& 124 mortui ozz. R. tesutrectutus I7

360

SERMO

LVII, 11-16

323

12; ad iudicium, quos infidelitas existimat deperisse, ut et qui mortui fuerint, qui repperientur et uiui, pariter suorum reddant actuum uitaeque rationem. 12. Credo ?n spiritum sanctum. Postquam susceptae carnis confessus es sacramentum, oportet te deitatem spiritus con- : 130 fiteri, ut trinitatis unitas aequa patris, filii, sancti spiritus, per omnia et in omnibus uirtutis integram fidei in nostram confessionem custodiat et teneat ueritatem. 19. Sanctam ecclesiam. Quia neque a capite membra, neque Sponsa separatur a sponso, sed dum tali coniunctione spiritus 13; fit unus, fit omnia et in omnibus deus. Ergo ipse in deum cre-

dit, qui in deum sanctam ecclesiam confiterur. ; 14. Ei in remissionem beccatorum. Ipse sibi donat ueniam, qui sibi per Christum peccata remitti posse confidit. 15. Carnis vesurrectionem. Bene credit iste per deum resur140 gere a morte posse, cui resurgunt semper elementa. Sic tempus ex tempore, sic ex nocte dies, sic de sepultura sua semina. Nec tu perire poteris, cum

illa reuiuiscant ; nec difficile est deo

facere de te sene, quod tu facis semper ipse de semine. Vitam aeternam. 145

16. Haec fides, hoc sacramentum

non est committendum

133 ecclesiam. Nut in dieser Predigt fügen V/ und R ca£bolicam zu ecclesiam hinzu. Im entsprechenden Kommentar ist von ca£bolicaz nicht die Rede, ebenso wenig in den übrigen Symbolauslegungen des Petrus. Cazbolicaz kann meines Erachtens dem Symboltext des Bischofs von Ravenna nicht angehórt haben. 128/132 cf. sermm. LVIII, 11 ; LIX, 15 ; LXI, 12 ; LXII bis, 1o. 133 capite] cf. Col. z, 18 ; Nic. 1o (871 B). 133/135 cf. sermm. LVIII, 12 ; LX, 14; LXI, 15; LXII, 15 ; LXII bis, 11 ; Aug. serzz. Guelferb. x, 8 (Moni, p. 447). 134/135 spititus fit unus] cf. x Cot. 6, 17. 135 omnia et in omnibus deus] cf. 1 Cot. 15, 28. 139/143 cf. 137/138 cf. sermm. LVIII, 15 ; LXI, 14; LXII, 16; LXX bis, 12. 145/152 cf. serm. LVI, linn. 61/66 et parall. serm. LIX, 16 et parall.

129 sacramentum] zzedio 126 reperientur R. W' Pf P& 125 ut et] et oz. V^ 130 unitas adZ. in zzarg. W —— aeuerbo (-mentum) zneboatur Textus fragm. Salb. sancti sancti ozz. Salzb. W' qua] equae / O Pa, seq. à litt. ( ?) erasae in Salxb. in 131 uirtutes / 1? zzanus, uittutibus O spiritus] et spiritus sancti O C Pa 133 sanctam] in praezzt. nostra confessione / O C Pa nostram] in ozz. W' a capite] a ozz. ecclesiam] catholicam ad. V' R (cf. comment.) ID SOL GU 135 omnia] in praem. e? exp. Pf, pet Salzb. W. — 134 ab sponso Sa/zb. J C 136 ecclein deum] oz. W 19 zzanus, deum oz. C Pa, in deo P& jraemit. JO 137 in remissionem] in oz. R, add. sup. Jin. P& siam] credit aZ. Pf ez exp. confidit] concedit (?) W^ 1o 138 remitti peccata confidit posse /razsp. Pf Io 142 reuiue144 semine IV 18 zzanus (emendatio uidetur ipsius primae esse manus) 143 sene] semel W' 2? anus, semen Pf scant fa/sb. J I9 manus fortasse merito ipse semper /ransp. PA — 145 committendo O tu ozz. O (-en sup. ras.)

324

SERMO LVII, 16

chartis, non scribendum litteris, quia chartae et litterae magis cauta quam gratiam proloquuntur. Vbi uero dei gratia, donatio diuina consistit, ad pactum fides, altitudo cordis sufficit ad secretum, ut hoc salutis symbolum, hoc uitae pactum, diuinus 15o arbiter noscat, testis falsus ignoret. Signate uos ! Ipse autem dominus deus noster sensus uestros, corda uestra custodiat, et

in his, quae praecepit uobis, ipse uobis fautor adsistat. 149 uitae pactum a//aque nomina et dicta de symbolo] cf. sestmm. LVIII,lin. 24 ; LIX, linn. 8/9 s. ;LX, linn. 22/23 et 150/151 ; LXII, lin. 4o ;Nic. 14 (874 A) ; Aug. sermm. 214, 12 (1072 [placita]) et 212, 1 (1058). 150 signate uos] cf. serm. LVI, lin. 61 et parall.

146 chartis] Sa/zb. 1? zzanus V', cattis cezz. codd. chartae] V,, cartae reliqui 147 cauta] cautam P£, causa Sa/zb., causam fran.. — 149 hoc oz. V. R.P& diuinis Pf 150 noscat] ex P&, nouetit C Pa ed., sciat ], ozz. ceteri signate uos] oz. Uunmerito V R P& 151 uestra ozz. R. 152 hijs P& Pf, hys W praecipit R O ipse uobis ozz. Salgb. W — factor O 19 C Pa assistat Pf e? plerique codd., Amen add. P&

SERMO LVIIT

PL

DE SYMBOLO TERTIVS 1. Qui fidem quaerit, rationem non quaerit; qui diuina postulat, seponit humana. Qui deo genitore nascitur, transcen5; dit naturam ; et tempori nil debet, qui temporis meretur auctorem. Ecce, pia fidei germina, uidemus ante nasci uos uelle quam concipi; ante praeripere caeli regnum quam uentris angustias sustinere ; sic tendere ad patris gaudia, ut matris transeatis angores ; nec putatis abortiuum, quod maturum 1o creditis esse per Christum. Sic Paulus apostolus per fidem maturus nascitur, qui se abortiuum clamat esse per tempus. Accipite ergo fidem sola fide, nec quaeratis aperiri uobis ipsius fidei rationem, quam uos, ne redderetis, intra fidem uestra festinatione clausistis. Ad fidem uos, filii, hodie fides uestri

1; auctoris inuitat, qui promissionis suae ante fidem implet, quam uestrae percipiat sponsionis; et hoc restituit rebus humanis, ut olim uerbo promiserat per prophetam : D/aía, inquit, os tuum, et adimplebo illud. Hoc est : tu dilata in cofessione,

et ego illud

ipsius confessionis

replebo

sacramento,

2o mrnystico sermone ditabo, et replebo illud toto eloquio caelestis archani. Et reuera, filii, quicquid audientis, quicquid respondentis oboedientia profitetur, hoc donantis et docentis dei redundat ad gratiam. 2. Accepturi ergo symbolum, hoc est, pactum uitae, salutis 25 placitum,

et inter

uos

et deum

fidei insolubile

uinculum,

9 ... quam concipi] cf. ad linn. 32/33 sermonis LVI. 10 Paulus] cf. 1 Cor. 15, 8; serm. LVI, linn. 19 et patall. 17/18 Ps. 80, 11. 24 pactum uitae salutis placitum] cf. serm. LVII, lin. 149 et parall. 24/86 cf. serm. LVII, 16.

Codd. : V R Salzb. W (E? P&), Pf J O(C Po) Titulus : De symbolo] scripsi ego, de eodem codd. 2 tertius] secundus Sa/zP. 8 qui diuina] qui ozz. P& franc. diuinam l/ ^ 4seponit] sepostulat V 1? zzanus 9 ptaetipere] precipere I7 R, 6 fide V. 1? manus humanam |/ 19 zzanus prebere Sa/gb. W' — 8 ad] et Sa/zb. 1* zanus — 9 transcatis] trans aetatis Sa/zP. putetis R W —— abortuum Salisb. 19 angotes]languores V. R E? P& Pf 11 esse oz. J ^ pet tempus esse 10 esse creditis 7ransp. Salzb. W' ZHAHHS 12 nec] ne / — aperire Sa/gb. 1^ manus Df — 13 rationem] ne fransp. Pf 1o intra] inter Sa/gb. W' add. et del. J| ne teddetetis] non redderetis quam O uestra] uestram Sa/zb. R. W, iam J C Pa, iam add. O, om. Pf — 19 et ego] sed ipsius oz. Salzb. W' — 20 ditabo] dictabo Pf (Hitt. c expuncta), ego Salzb. W' dilata comi. Janus] — 21 audientes V. R. Sa/gb. 1? zanus E? P& Pf — quicquid 29] 22 profitetur] confitetur W 1e respondentes V. R. E? P& Pf quidquid J/ 23 pactum] iniuria om. Salgb. W (ef. sermm. LVII, lin. 148 ; LIX, lin. 22, etc.) 25 deum sup. ras. (19 zzanus ?) Salzb.

326

SERMO

LVIII, 2-3

pectora parate, non chartam ; sensum acuite, non calamum ;

et audita non atramento, sed spiritu ministrante discribite ; quia committi non potest caducis et corruptibilibus instrumentis aeternum et caeleste secretum, sed in ipsa arca ani3o mae,

in ipsa bibliotheca

interni

spiritus

est locandum,

ne

profanus arbiter, ne inimici robur, quod dilaceret discussor inueniat ; et fiat ad contemnentis

et ad ignorantis ruinam,

quod confitentis et credentis donatum est ad salutem. Sed dicente tibi propheta: D?lata os tuwm, et implebo illud, tu re35 spondere possis : 77 corde meo abscond? eloquia tua, ut non peccem tibi. 3. Credo in deum patrem omnipotentem. (Qui confessus est patrem,

confitetur

et filium,

quia sine filio pater dici non

potest. Et quia deo augeri, deo addi nil potest, semper fuit 4ofilius, quia fuit semper et pater. Nescit inchoari filius, quia 31 diseussor. lm Apparat ist schon angedeutet worden, dass die Stelle von inimici robur bis inueniat schlecht überliefert ist. Besonders zmizziei robur von V^ ist eine sehr verdáchtige Lesart. Obwohl Zi/sezssor nut eine Interpretation des Archetypus det Hss. C und Pz sein kann (daher diseursor in einigen Zeugen det franca deriuata- Überlieferung), ist sie hóchstwahrscheinlich doch echt ; vgl. Sermo XXXVI, Z. 41 ; Setmo CXXVI (PL 52, 546), und besonders Sermo CXLI (PL 52, 578 A), wo diseussor ani arbiter gleichgestellt ist, wie in Sermo LVIII. zArbizer et discussor sagt ebenso von der Menschwerdung sptechend der unbekannte Verfasset des pseudo-augustinischen Sermo CX XII (PL 39, 1990 — Pseudo-Maximus von Turin, Homilie XII [PL 57, 248 B]).

29/30 arca - bibliotheca] cf. A. Muwpó, Bibliotheca, apud Revue bénédictine LX. (1950) 715 4452. 31 arbiter... discussor] cf. sermm. XXXVI, lin. 41 ; LIX, lin. 58 ; LXII, lin. 124; CXXVI (PL 52, 546 ^A); CXLI (578 A) (discussot... arbiter); pseudo-Maximi hom. XII (PL 57, 248 B — pseudo Aug. serm. 122 [PL 59, 1990]) (arbiter et discussor) ; ps.-Max. 433 B. 84 Ps. 8o, 11. 35/36 Ps. 118, 11. 37/43 cf. serm. LVII, linn. 54/70 et patall.

26 cartam R Pf e£ alii codd. acuite] ac e/ gJ. /in. uitae V/, hac uitae ( ?) Sa/gb. 12 manus, ac uitam Sa/zb. 29 zianus W, ac mentem E?, et mentem P& 24 auditae Salzb., audite W

attramento Pf P£

disctibite]

7, describite cezeri

28

cotruptibilibus] incorruptibilis V/, incorruptibilibus R Sa/zb. Pf ^ 29 arca] ] 2, arcae V/ Sa/zb., atce R.W' J 19 O, atcha E? P& Pf C Pa 30 biblioteca W' O 7e matits, bybliotheca E? 31 prophanus O Pa 31/32 ne inimici z:gze inueniat] locum corruptum ope codd. emendare minime queo inimici robur] V R. E? P£, immi togus Sa/vyb., immirogus W, in motibus Pf J O, improbus C Pa ed. delacetet V 19 zanus Salzb. discussor] C Pa ed., uisus sit sors V R Sa/zb. W Pf, forte J O, om. E? P& (ef. comment.) 32 contempnentis Sa/zb. 29 zzanus W' E? P& J O, contemnemtes T/ //a, contemnentes Sa/zb. I? z;anus, contempnentes R. Pf — et ad ignorantis oz. W —— ignorantes V. R Salvb. I* zanus W Pf | .ruina Pf 33 confitentes Sa/vb. 19 zzanus confitentibus et credentibus Pf C Pa donantis V. 19, in donantum ( /) ezend. 34 dicente] dicentem ( ?) V 19, ad dicentem Pf, dicenti C Pa tibi] sibi V/ ex ezzend. 19 manus, Salzb. 199 manus ( ?)(t- sup. ras. Salxb.) ^ prophetae $a/z/., prophetam (ad dicentem tibi prophetam Df) Pf C Pa tu] tunc / O 38 confitentur / — pater] patre V, patrem R, oz. J 39 addi] ad R. 1? zzanus nil] nichil W^ —— semper fuit zransp. Pf O E? P& 40 inchori /

SERMO LVIII, 3-6

327

deficere pater nescit; nec crescit genitus, ubi genitor non senescit. Aeterna et coaeterna patris et filii substantia, non gradibus humanis sed diuinis est aestimanda uirtutibus. 4. In Christum Iesum unicum dominum nostrum. Christum 4; unctum accipe non communi oleo, sed sancto quo natus est spiritu. 9. Qus natus est de spiritu sancto. Tali natiuitate consecrata est in deo humanitas, non tali dignatione minorata est in deo diuinitas. Qui natus est de spiritu sancto et. Maria uirgine. ;o Virginitas deum credidit, quia nisi per deum non ipsa et uirgo esse potuit et mater. 6. Qui sub Pontio Pilato crucifixus est et sepultus. Iudicem indicat, ut tempus designet ; crucifixum memorat, ut passionis conferat qualitatem ; et inde argumentum diuinae 5; uirtutis et uerae

resurrectionis

conligat, ubi impietas mate-

riam contumeliae et occasiones praesumpsit erroris. Crucifixus.

In cruce,

in editis,

coram

omnibus

inimicis

et tota

crudelitate expectantibus et tota acerbitate seruantibus mortem suscepit. Sepulturam patitur, ne mortem non adisse ut 6o uinceret, sed simulasse ut eluderet ab impiis iactaretur. Crucifixus est et sepultus.

54 inde. Der Archetypus der Hss. C und Pa hat /udeus als Subjekt des Satzes inde argumentum. diuinae uirtutis et uerae resurrectionis conligat hinzugefügt, wahrend die franca-deriu.-.Textüberlieferung und davon PL 52, 362 A fides anstatt iudeus haben. Ist es aber notwendig ein Subjekt zu suchen ? Es ist schon rhetorisch vorausgesetzt, denn in den vorigen Sátzen hat die Funktion des Subjekts das besprochene Glaubenssymbol selbst, welches Iudicezz indicat... eruczfixeum memorat usw. 44/46 cf. LVII, linn. 71/81 et parall. 48 minorata] cf. sermm. XXXV, linn. 46/47 ; LIX, lin. 35 ; LXXXIV (PL 52, 438 A) ; XCVIII (476 A) ; pseudo-Aug. 52/60 cf. serm. LVII, linn. 98/106 et parall. serm. 195, 1 (PL 39, 2104). 44 iesum christum 7ransp. P& O C Pa, filium eius co aeterna J 42 se nescit J accipiteP/ ^ quo]qui V R 45 unctum] -um (—6) ex corr. Salb. add. C Pa

natus] unctus Pf, qui uocem exp. et add. natus pos! spititu In seq., sed ipsa I* manus 47 consectate signo ordinem corr. quodam, quod uerbum viatus ad locum suum refert 49 et Martia] 48 deo] Christo praezit.Pf ^ monoratam V I? zanus Efe 50 credidit] cred :cógte ( 2) Sa/zb.(di/freile ex maria E? P& Pf 29;zzanus J O C Pa 51 potuit esse /ransp. R. lectu : cf. W), cogit ctedi W. 19 zanus, credi cogit W' 29 53 ut tempus] ut et sepultus est Zransp. W' 52 pylato R. E? P& Pa EUPE 54 confetat]teferat W' —— inde] designat R Df 1o R,et tempus Pf 1o oz. V 55 mateiudeus add. supplendo C Pa, fides add. ed. (ex franc. der.) (cf COPIER.) riam] materia Df J, misteria O, misteriüm sc Ja/xp., misterium W/ —— $6 occasio,etrores nem Salgb. ( ?) WO C Pa fortasse recte, occasione Pf J, occasionis P& 5? in editis] O, ineditis V R Pf, ineditus P, medicus E?, crucem J VR 58 exmedius Salzb., oz. W, editus J, positus C Pa, in edito eZ. (ex franc. der.)

pectantibus] exspe Ja/z/., quo desinit fragm. adiss& V/ R, adysset E? P&, addisse Pf sepultus] sup. ras. Pf, mortuus praemit. C Pa

89 ne oz. W | non sup. Jin. Pf 61 et

60 simulasset VRE?*P&

328

SERMO LVIII, 7-15

7. Tertia die resurrexit. Et si in passione nostrae se carnis ueram probauit esse substantiam, per trium dierum figuram totam trinitatis resurgit in gloriam. 65

8. Ascendit in caelos. Ascendit nos perferens, non se referens,

qui numquam recessit e caelo. 9. Sedet ad dexteram patris. Ordo ibi diuinus est, non humanus. Sic a dextris sedet filius, ut pater non sedeat a sinistris. Vnica et singularis est diuina consessio, ubi superna uirtus 7o recipit nil sinistrum.

10. Inde wuenturus est iudicare uiuos et mortuos. Desinant homines, desinant haeretici iudicare iudicem suum ; sperent ueniam, ne incurrant de tali praesumptione sententiam. 11. Credo n sanctum spiritum. Nunc perfecta est tua in 7; trinitate confessio, quando spiritum sanctum unius cum patre et filio substantiae fideli uoce confessus es. 12. Et sanctam. ecclesiam. Quasi coniuncta Christo est, ut totam diuinitatis transferatur in gloriam. 13. In remissionem peccatorum. Adquire tibi tu fidel ueniam, 8o quia satis sibi inimicus est, qui hoc sibi dari non credit, quod tota benignitate largissimus promittit indultor. 14. Carnis resurrectionem. Quia qui hoc non credit, fidem

non habet in praedictis, dicente apostolo : S7 mortui non resurgent, neque Christus resurrexit. Quos iudicabit, quibus regnabit, 85 deus, si uitae, si iudicio resurrectio non reddiderit, quos saeculo

mors ademit ? 15. Vitam aeternam. Manifestum est, quia uita aeterna ipsa morte moriente succedit.

62/64 cf. serm. LVII, linn. 111 et parall. 65/66 cf. serm, LVII, linn. 113/114 et patall. 62/20 cf. serm. LVII, linn. 118/120 et parall. 69 consessio] cf. serm. XIX, lin. 36 et parall. 94/46 cf. serm. LVII, linn. 128/132 et parall. *7/48 cf. serm. LVII, linn. 157/138 et parall. 82/83 cf. serm. LXII, 17; ua 1o (871 CD). 83/84 1 Cot. 14, 15. 87/88 cf. sermm. LIX, 17; LXII

is, 14.

62 resurrexit] a mortuis «47. W' passione IW. J O C Pa nosttae W J O C Pa se nostre /ragsp. O se] in praezzit. J C Pa, sue Pf 63 ueram oz. W esse] habere / O 65 ascendit 29] ascendens W 12 zzanzs 69 consensio I7 1^ anus R, concessio E?, confessio P& C — v1 estoz. Pf ] C Pa 93 tali] mali W *4spiritum sanctum £ragsp. P& Pf O tua] tuta Pf ^ 76 substantia ]/ eslresto LAS RP enTAG. **? et sanctam] in sanctam W franc. quasi] V/,

quia si R, quia sic W franc, que sic E? P& —— est Chtisto /ransp. W. —— *9 ad-

quite tibi] adquir& ibi V/, adquiret ubi R. tu] tua W franc., om. E? P& fidei] V R E? P&, fide ceeri, nescio utrumnam rectius ueniam] gloriam Pf 19 ez exp. 83 praedictos —— resurgunt Pf C Pa Stneque]nec W' Pf ^ Sbiudicii 7 1o resurrectio] W' franc., resurrectionem reliqui saeculo] W/ O C Pa, saeculi

ceteri 86 adhemit V/, adimit J O 88 morte ozz. R. succendit J 1o Conclusionem, quam alii tractatus Petri Cbrysologi de symbolo babere solent, sermones LV III, LXII atque LXII bis non babent ; numquid perorationes barum explanationum periere ?

LIX MONITVM Sermonis LIX exordium seu totum caput 1 editionis nostrae antiquus ordo quidam baptismi ecclesiae Aquileiensis sibi usurpauit pto exhortatione ante auditionem symboli fidei. Ordo de quo nunc in usu erat saltem aetate Luponis pontificis, qui Teutimaro succedens sedit post annum DCCCLV (cf. Los serznes, 369 ss.; adde ex nouissimis sctiptotibus, qui de ritu Aquileiensi tractarunt, L. QuAnriNO, I/ baffesimo nel rito AAquileiense, Romae 1967, ptaesettim pp. 30-32, qui ea quae in Los serzzones, l. c., scripsi, ignorare uidetur) Ordinem Aquileiensem codex LXXVII Musaei Archeologici Ciuitatis Austriae seu Fotriiulii (Cividale), id est Rz/za/is V'eferis tomus I, saeculi XIV (— Ciz. in nostta editione), seruauit, qui etiam unus est testis manusctiptus expositionis Petri Chrysologi de symbolo, quae uerbis incipit $2 eredidisti, dubitare noli, quam prius iuxta praedictum codicem post IonAwNEM

FRANCISCVM

BERNARDvM

MaRiAM

DE

RvszEi,

Disserfationes

duae.

Prima de Turranio seu Tyrannio Rufino monacho et presbytero. Altera de uetustis Jiturgicis aliisque sacris ritibus, qui uigebant olim in aliquibus Foroiuliensis prouinciae ecclesiis (Venetiis, 1754) 228-246, edidi (Los serzzones, 494 s.) ac secundo feci in praesenti editione post sermonem LXII. Licentius se gessit auctof praefati ordinis baptismalis in transcribendo exordium sermonis LIX ; prtaetetea propter breuitatem textus transcripti difficile est de eius archetypo diiudicare.

SERMO LIX

PL

DE SYMBOLO QVARTVS 1. Audistis uocem patris, uocem uocantis audistis : Venite, filii. Venite, uenite, quia uenit tempus fidei, credulitatis dies, ; confessionis hora. Venite, petitores fidei, adferte sincerum

pectus, cor mundum, puram uocem, ut quod per nos sermo salutaris insinuat, uos sancto capiatis auditu. F?des ex audatu,

auditus constat ex uerbo. Fidei pactum, placitum gratiae, salutis symbolum, tota simplicitate sensus audite, quatenus illud 1o confessionis tempore et audire possitis et reddere, quia istud reddere est habere : diuinum munus qui reddiderit, non amittit. 2. Daturus legem deus iussitut populi lauarent uestes, lauarent corpora sua, totosque se ab omni carnis contagione :1; mundarent, quia adpropinquare deo homo non potest fece corporali, mundano squalore pollutus. Et si lex, quae gratiae umbram tenuit et figuram, purificationem merito quaerit tan- 365 tam, tantam merito exigit puritatem, audituris diuinitatis

sacramentum totum quanta mentis, quanta corporis opus est 2o puritate ? Mundemus ergo corda, purificemus corpora, aperia14 coniagione. Die Echtheit der Lesart com/agio als Ablativ von conzagiwz det Hss. V R J O bleibt nicht ausgeschlossen. Die Archetypen dieser Handschriften kónnen aber auch cos/agione gehabt haben, so dass die Schlusssilbe -ze durch eine falsche Lesung ausgelassen und in der Negation zos vor populi im vorangehenden Kontext umgewandelt wurde. Anders ist das merkwürdige Hyperbaton nicht leicht zu erklàren. 3/4 Ps. 35, 12. Cf. serm. LXII, 2.

*/[8 Rom. ro, 17.

cf. lin. 22 ; serm. LVII, lin. 149 et parall.

8 pactum, placitum]

13/15 cf. Exod. r9, 1o.

Codd. : V R W, Pf J O (C Pa), Ciz. Inscriptio : setmo oz. O de symbolo] ex zze, de eodem cogd. 3 audistis] filii carissimi praezziz. Cin. 4 uenite ;e770] Ciz. uenite. Venite zmferpungun? JO B hora] otra V. W. adferte] V, afferte R. e plerique codd., offette Cia. 6 ut] et Cin. ?salutaris]salutis PP ——— uos ozz. Cin. 8 fide J platitum V(ef. serzz. LX, lin. 22) 9 sensus] cordis Ciz. 10 et audire] Czz. C Pa, exaudiri Pf, exaudire ceferi ^ possetis ] 19 zzanus 10/11 quia istud reddere oz. V proper bomoeot. 11 diuinum] enim a4. Ciz. diuinum unus V/ R. 19 zzanus teddiderit] crediderit Czz. 12 amittit] 5c desini? Civ. 13 ut] non agg. V R 14 contagione] W' Pf C Pa, contagio ceteri (cf. comment.) 15 homo deo zransp. W. 16 et si lex quae] scripsi coniciendo (cf. W^), et si lex illa quae C Pa, exilisque V R, ex illis qui /O, etsiilliquePf,silex que W — gratiaeoz.Pf 1$ tenuit] tenuerunt J O (ex illis qui... tenuerunt) putificatione meritum J O tantam sezzel franc. (prim. om.) 18 exigit ozz. J audituris] I 29 zzanus ed., audituri C Pa, audito. n ON LA sacramento toto) 19 sacramento J O 20 corda] nostra

add.

SERMO LIX, 2-5

331

mus oculos, reseremus sensum, animae ianuas patefaciamus totas, ut symbolum, quod est fidei pactum, audire, capere, tenere et in ipso cordis nostri secreto semper seruare possimus. . 9. Credo in deum patrem omnipotentem. Credimus in deum, 25S1 negamus

deos, si renuntiamus

idolis, si diabolum

et eius

angelos abnegamus. A«di, inquit, Israel : dominus deus tuus deus unus est. Et iterum : Non erunt tibi dii alii absque me. Habebit ergo deum uerum, unum deum, qui deum alterum non habebit. 30 4, Credimus in deum, et eundem confitemur patrem, et eum semper habuisse filium nos credamus. Habuisse autem filium non conceptu inchoatum, non separatum partu, non auctum tempore,

non

minoratum

gradu, non

aetatibus inmutatum,

sed intra aeternum genitorem germen permanens in aeternum. 5; Ego, inquit, en patre, et pater in me. Audiuimus patrem, credamus filium uirtute diuina, ordine non humano ; archano dei, non ratione mundana; non lege saeculi, potentia sed

superna. Quod scire licet, discutere non licet ; credere conuenit, non conuenit perscrutare ; nam ob hoc omnipotentem 4o dominum diximus, ut deo impossibile nil putemus. 5. Et in. Christum Iesum, filium eius unicum, dominum nosirum. Ab unctione Christus, Iesus uocatus est a salute; quia

sicut unctio, quae per reges, prophetas et sacerdotes olei currerat in figuram, in hunc regum regem, sacerdotem sacer45 dotum, prophetarum prophetam, tota se plenitudine spiritus

22 fidei pactum] cf. lin. 8. 24/29 cf. sermm. LVII, 5; LX, linn. 34/35 ; 26/2? Deut. 6, 4. 24 Exod. 20, 5. 30/40 cf. serm. LVII, linn. 54/69 et parall. 33 minoratum] cf. serm. LVIII, lin. 48 et parall. 35 Ioh. I4; IO; 38 discutere] cf. serm. LVIII, lin. 31 et parall. 41/80 cf. serm. LVII, linn. 71/81 et patall. Vide sis etiam super hunc locum R. SCHNACKENBURG, apud J. FemxgR. & M. Lónnzn, Mysterium Salutis, YII-1 (ed. hisp. Matriti, 1971) p. 723. «EXT.

22 symbolum] tota praezzit. V (totasimbolum) pactum] tactum 1/7 19 zzanus, 24 credemus R. 18 zzanus possemus V R J 23 nostti oz. J factum R 28 deum vnum zrausb. |W' 32 conceptum incoautum 17 25 renuntiemus O I? manus, conceptum incoatum Pf, conceptum inchoatu /, conceptum non inchoapatnon separatum] nec separatum WW, -tum ex 2 zianu sup. ras. V7 tum O gradum / R 33 minoratum] imminoratum / actum J u£ saepe tum R 36 filium] in praeit. W 35 in me] est aZ. O inmitatum ]/ 19 zzanus uirtute, diuino ordine Pf [| ^ 3*9 mundana] diuina uirtute /ramsp. O (1 zanus) R. W, quotquot Pf, oz. 39 ob hoc] C Pa ed., quod hoc V humana W/ 40 utdeo]nonsicutdeo W/ ^ nilimpossibile 7razsp. Pf —— nil putemus] UR

aliquid imputemus W/ — 41 Iesum Chtistum /ransp. Pf (sup. ras. 19 manus) O

a salute] a (W 1o J 19 zanus) salutem W' J 19 zanus, ad (-d exp. Pf) 42 untione I7 44 43 sicut] conicio, et codd. (om. C Pa) salutem (salute Df) V 1? zzanus R. Pf spiritus] eg., Christum O, sacerdotum sacerdotem /ramsp. W/ ^ 48 totam V7 Christus V/ R Pf J, oz. W C Pa

332

SERMO

LIX, 5-8

diuinitas effudit, ut regnum, sacerdotium, quod per alios praemiserat temporaliter, in auctorem ipsum refunderet et redderet sempiternum. Et Iesus, quod saluator dicitur — Iesus, id est, saluator — recte dicitur salus, qui et dedit rebus

5o esse, et idem pereuntibus dat salutem. 6. Et in Christum.

Iesum,

filium eius unicum,

dominum

nostrum. lpse est unicus filius, qui quod esse aliis per suam gratiam donat, ipse sibi unicam possidet per naturam. Domwm nostrum. Sicut supra diximus, dominus deus deus unus 364. 55 constat in Christo, quia quicquid est et deitate et humanitate, deus unus est. Desiit in Christo substantiarum diuersitas, ubi

caro coepit esse quod spiritus ; quod homo deus, quod nostri corporis deitatis una maiestas. 7. Qus natus est de spiritu sancto et Maria uirgine. Quid terre6o num nascitur, ubi auctore spiritu uirgo uocatur in partu ? Qui non diuinum credat, quando quae peperit nil sensit humanum ? Deum mulier uirgineo portabat in templo ; hinc est quod et adquisiuit honorem matris, et uirginitatis gloriam non amisit. 65. 8. Qui sub Pontio Pilato crucifixus est et sepultus. Nomen persecutoris dicimus, ut passionis tempus, ut rei gestae ueritas sic patescat. Crucifixus est, ut quia per lignum mors uenerat, rediret uita per lignum. Sepultus est, ut officia tota mortis impleret, ut mors morte moreretur, ut semine corporis omnis

7» humanorum corporum satio uitalem surgeret et leuaretur in messem.

52/83 cf. serm. LVII, linn. 80/81 et parall.

54/58 cf. sermm. LX,6; LXI, linn.

58/59. 61/62 cf. sermm. LVII, lin. 89 ; LXII, linn. 124/125. 63 cf. serm. LVIII, lin. 5o. 65/71 cf. serm. LVII, linn. 98/106 et parall. 67/68 cf. sermm. LX, linn. 101/102 ; LXII bis, lin. 21 ; uide alia loca parall. apud F.J. DórGzn, Beitráge xur Geschichte des Kreuzzeicbens, in. Jabrbucb für Antike und Christentum X. (1967) 19. 69 mors morte moreretur] cf. serm. LVII, lin 104 et parall. 46 diuinitas] eZ., diuinitatis cogZ. effudit] efundit V, effunderit J 7? zzanus, effundetet J 25, infudit Pf 7o regnum] regem V 1? zzanus quod] quos Pf, quae J pet alios] aliis O 47 promiserat J O Pa auctote I^ refundetet] alios promiserat rep. hic Pf J 44/48 refunderetur et redderetur O 48 et lesus quod] in iesum qui O, et iesus quidem C Pa ez. 49 Iesus id est (idest Pf J) oz. W salus] eZ., solus codd. 50 det J7 51 Christo V/ 1? zanus lesum Christum Zransp. O C Pa 51/52 dominum nostrum ozz. codd. praeterquam V. R. 52 esse] W' O, esset V R Pf, est J, oz. C Pa D4supradiximus W/ ^ deus sezzel franc. 56/38 desiit 4sque maiestas ozz. C Pa 58 corpotis] et adZ. J deitas Pf . 59etMatia] ex matia franc. quid] qui R 60 uocatur] uocitatur J O 61 qui] quis O, quid P£— quandoque R. 63 quod et] et oz. O adquisiuit] adquisibit V7, accersiuit franc. 65 poncio I7 W a/ique pylato R Pa 66 res W. 19 manus [ gestae] et / (res et ueritas) 69 morte] mortem R ut] ex illius «ZZ. C Pa ed. explicando 70 satio] sacio R. W' J, socia C, sotia Pa uitalem] uita C Pa (socia uita) surget l/ R, resurgeret C Pa

SERMO

LIX, 9-14

993

9. Tertia die surrexit. Vt tribus in diebus trinitatis beneficium panderetur ; ut per triduanum tempus humana trium temporum generatio saluaretur, id est, ante legem, in lege, in 75 gratia.

;

10. Ascend?t ?n caelos, non petens, sed reppetens caelos. Nemo ascendit in caelos, inquit, nisi qui de caelo descendit. . 11. Sedet ad dexteram. patris. Sed patrem non habet ad sinistram : diuinitatis consessus recipit nil sinistrum. Sedet ad 8o dexteram, ne sit minor gradu, posterior ordine ; sed patri deitate una, aequa potestate conregnet. Ego, inquit, e£ pater unum sumus. 12. Inde ueniturus iudicare uiuos et moríuos. Si credimus uenturum iudicem, innocentes iudici nos paremus. Iudicem 8; negat esse, aduenire non credit, iudicandum se satis iste difhidit, qui male

uiuit.

ludicat

uiuos, iudicat

et mortuos,

quos utique iudicaturos exsuscitat. 13. Credo in sanctum spiritum. Nunc usque dominicae natiuitatis, passionis, resurrectionis, ascensionis, aduentus myste9o rium confitentes, ad confessionem sancti spiritus iam uenimus,

ut sicut in patrem et filium, in sanctum spiritum sic credatur, ut unam

in trinitate

mus. 14. Et sanctam 9; Christi

receptam,

deitatem, uirtutem,

ecclesiam.

Credimus

confirmatam

gloriam

praedice-

et ecclesiam,

credimus

quam 365

et confitemur

in

gloriam.

82/55 cf. serm. LVII, linn. 111 et parall. 76/17 cf. serm. LVII, parall. *5 Ioh. 3, 13. *8/19 cf. serm. LVII, linn. 118/120 consessus] cf. serm. XIX, lin. 36 et parall. 81/82 Ioh. 1o, serm. LVII, linn. 122/127 et parall. 88/93 cf. serm. LVII, patall. 94/96 cf. serm. LVII, linn. 133/135 et parall.

linn. 113/114 et parall. 30. 83/87 linn. 128/132

et 79 cf. et

74 generatio saluaretur] -o sa- ex eed. $2 resurrexit tertia die Zransp. C Pa 74/45 in gratia] et praeit. franc. (196 zanus 2) V. 76 in caelos] V R C Pa, tepetens in caelum W' Pf J O (qui caelum numero quoque singulari in seq. babent) $4 in caelos] in caelum W Pf J O codd. praeter V ——— caelos 29] caelum W franc. *9 diuinitatis] 48/49 ad sinistram] a sinistra franc. (uz supra), in caelo C Pa

pos sinistrum add. codd. praeter C Pa : sedet ad consessum Pf enim adZ. O $0 dexdexteram, ut (ut] in W, oz. O) patris (ait add. O) deitate una (ef. /in. 81) minotem Pf ^ gtane sit] nescit l/ 19 zzanus R. Pf J teram] pattis agg. O 81 patris V/ 1? zzanus R. Pf J ordinem / dum Pf (minorem gradum) / 84 paremus] praepatemus cortegnet] V, contegnet f/erique codd., conregnat O diffidet... uiuet V/ R. J 1 85 iste] esse I J O Pa, tepatemus Pf, nos add. O 91 in patrem et filium] V C Paz, 90 spiritum sanctum Zransp. Pf J O ZIanus in patrem et in filium Pf O, in patre et in (in sup. Jin. add.) filium szc J, in patre et in sanctum spiritum] in spiritum sanctum /ransp. W O C Pa, et spirifilio V R

92 ut] eZ., et O, om. ceferi (credatur. Vnam 7/a interpungit J) tum sanctum C 94 et sanctam] in sanctam Pf O C Pa, oz. W trinitatem 17 19 zanus Pf quam] quia et ecclesiam] in ecclesiam frane., ozz. W' sancta aecclesia J

Oo

93 receptam confirmatam] muzzquid inter ponenda est coniunctio copulatiua et ?

334

SERMO LIX, 15-19

15. In remissionem peccatorum. In nouo homine nasciturus, antiqui reatus, peccati ueteris quid habebit ? Qui praeterita sibi remissa non credit, dubitat percipere se futura. 16. In vesurrectionem mortuorum. Crede, homo, in morte resurgere te posse, qui antequam uiueres nil fuisti. Aut quare dubitas quod resurgas, cum tibi totum quod in rebus est cottidie sic resurgat ? Sol occidit et resurgit ; dies sepelitur et redit ;

IOO

menses, anni, tempora, fructus, semina, cum transeunt, ipsa 105

moriuntur; cum redeunt, sua ipsa morte uiuescunt. Et ut resurrecturum te iugi et uernaculo instruaris exemplo, quotiens dormis et uigilas, totiens moreris et resurgis. 17. Vitam aeternam. Necesse est, ut qui resurgit, uiuat in aeternum, quia nisi in aeternum uiueret, non uitae resurgeret,

IIO

sed morti. 18. Signate uos ! Hoc spei pactum, hoc salutis placitum, hoc uitae symbolum, hanc fidei cautionem, mens teneat, conseruet

memoria,

ne diuinitatis pretiosum munus

uilis, ne mysterium II

A

lucis

atrum

tenebret

depretiet charta atramentum,

ne

secretum dei habeat indignus et profanus auditor. 19. Si mihi silentium semper uestra caritas sic praeberet, ad omnes tractatus mei sermonis perueniret auditus. Sed deus noster et mihi fiduciam dicendi, et uobis audiendi desiderium

donare dignetur.

98/99 cf. serm. LX, 15. 100/101 ps.-Max. (440 A). Alia parall. uide apud J.P. CunisTOPHER, .$. /Aurelii "Augustini Hipponensis episcopi De catechizandis rudibus liber unus (N'ashington 1926) p. 295. 100/107 cf. serm. LVII, 15. Vide Senec. Epist. 36, 10 et 11 ; Tertull. /4pologezicum, XLVIII, 7-9 (ed. DEkxzns, CC I, p. 167) ; Tertull. Deresurrect. mort., XIL (ed. BonLErrs, CC II, p. 9545.) ; Minuc. Fel., Oc/az., 34, 11 (ed. BEAUJEU, p. 59 s. ; uide p. 152 s. : alia parall.). 108/110 cf. serm.

LVIII, linn. 87/88 et parall. 111 signate uos] cf. serm. LVI, lin. 61 et parall. 111/112 cf. serm. LVII, lin. 149 et parall. 111/115 cf. serm. LVII, linn. 145/152 et parall.

9? in novum hominem eZ. conzra codd. nus ?

98 quid]qui l/ R

habebis V/ 19 zza-

99 remissa] re- ex corr. 23* zzanus (amissa 19 zzauus ?) W'

remissa sibi ?ransb. J — dubitat] dubita V/, debita R. 1? zzanus, dubitauit W/ —— se futura] C Pa ed., defutura V, de futura R Pf, futura J O, de futuro W. 100 in resurrectionem W O C Pa, in resurrectione V ceterique ; codd. aliqui interpunctione in tesuztectione ab antecedentibus zuinime sebarant 101 te resurgere Zransp.Df ^ fuisti] fu- 2 29 zzagu add. V^ 103 sepellitur T7 reddit V 19;zamus —104 semina ozz. W/ 105 cum redeunt] J O eZ., et C Pa, tunc reliqui ipsasua/ransp. R W' —— uiuiscunt 7 R, reuiuiscunt [/ 29 anus 106 instruatis Ds Dabe? Pf — 10? dormis et uigilas] dormiens uigilas (euigilas J 2? z;a7us) J O, et uigilas ozz. W' 108/109 incternum W O(J) 109 inaeternum nisi Zrazsp. J tesurgeret] surgeret I7 110 morte I — 109/110 sed morti resurgeret /ramsp. Df ^ 11i pactum] factum W7 placidum W' (ef. supra lin. 8 et serm. L.X, lin. 22) 113 depraetiet] deperdet W/ catta W' Pf J O Pa 114 misterium I, ministerium Pf J O atrum] aratrum .R 115 prophanus Pf Pa 116 sic oz. W/ 117 sermones O 19, non add. W, uester add. C Pa ed.

SERMO LX DE SYMBOLO

PL

QVINTVS

1. Si Cananitis mulier clamore subito, repentina fide, uiante

Christo, et quod petebat accepit, et quod negabatur extorsit ; ; si Aethiops spado archanum uitalis lauacri praeteriens inuenit, in uia rapuit, tulit in transitu ; si Cornelius centurio, antequam intraret baptisma, peruenit ad spiritum ; si latro in ipso momento mortis paradisum peruadit et uitam : uobis in articulo temporis quod quaeritis quis negabit ? Ex fide ergo I o accipite fidem et, ut fidei mysterium scire possitis, accessu temporis laborate. Moyses, laturus legem, caelum uocat et terram ; sacerdos quid uocabit gratiam largiturus ? Ille dixit : Adtende,

caelum,

et loquar, et audiat terra uerba ex ore meo.

Ego dico : Adtende, deus, ut loquar, et audiat homo uerba ex I ore meo. Ille dixit : Expectetur sicut pluuia eloquawm mewm, et descendant sicui ros uerba mea. Ego dicam : Veniat sicut ros spiritus tuus, et inundet sicut flumen gratia tua, fiatque nunc caelestis uerbi unda saliens in uitam aeternam. Ille dixit : Qua nomen domini inuocabo, date magnaficentiam. deo mostro. Ego 20 dico : Quia fidem inuocaui, date credulitatem deo uestro. VA

6 rapuil. V und R haben rapit. Die Variante capit in W' und Pf spricht für rapi! des Prototypus. Aber dieses Praesens passt nicht zu dem Perfekt /4/// des folgenden Kontextes ; deshalb habe ich rapzi£ geschrieben. Jedoch finden wir wieder Z. 8 ein neues Praesens : peruadit, das abet vorn Archetypus der Hss. C und Pa in peruasi? verwandelt wurde. 3 cf. Matth. 15, 22-28. B cf. Act. 8, linn. 8/10. 6/« cf. Act. 10, 44-47. 9 in articulo temporis] linn. 10/12. 15/16 Deut. 32, 2. 13 Deut. 32, 1. iDeutsua2 5.

26-38 ; uide sermm. LVI, lin. 24 et LXI, v/8 cf. Luc. 25, 40-45 ; uide serm. LXI, cf. sermm. LVI, lian. 32/33 et LXI, r. 18/19 18 ... aeternam] cf. Ioh. 4, 14.

Codd. : V R W, Pf J O(C Pa) 3 chade symbolo] scripsi ego, de eodem codd. Titulus : sermo ozz. W Pf O 4 negebatur W' 19, negatur ]J uiante] iuuante V J] C Pa nanitis I. Pf atchano V/ 19, atch a W' & aethiops] V/, ethyops /, ethiops cod. communiter 6 rapuit] J O C Pa, rapit V/ R, capit W Pf (cf. Comment.) lauachti R. J O Pa 8 peruasit C Pa (cf. comment. ad ante quam J, antequa Df iia si] so V. lin.6 :rapuit) ^ 40 utet/ramsp.Pf ^— mysterium] V/(-um sup. ras. ex 2* manu V) possetis / 19 manis J, misterium WW O, mysterio R, misterio Df, mysteria Ga 12 quid] qui / O 10/11 accessu temporis laborateoz. W' ^ laborante V R 14 adtende deus] adtendetis V/ 79 — utloquar]etloquar Df ] O uocauit O 16 ros 29] C Pa V 22 15 meo] tuo R O, tuo add. sup. Jin. W et oz. C Pa 19 inuocabo] inuocaui 18 salientis / 17 gtatie tue I zuanus, os ceteri 20 quia fidem] 19/20 ego dicam quia usque deo uestro om. V R. ROPAJO

attende deus quia ad fidem W' ^ inuocaui] uocaui W/ J O Pa J:O:Ci Pa

uestto] nostro

336

SERMO LX, 2-4

2. Et quia nauigia corporum Quadragesimae sunt iam recurata ieiunio, necesse est ut placitum fidei, symbolum caelestis commercii iam discamus, quatenus sub certa spe per tota mundi aequora, per infidos saeculi fluctus, lucra mansura

25 saeculis conquiramus. Accipite ergo fidem, expectate rem, quia cui fides non praecedit in semine, res ei non sequitur in fructu. Signate uos ! Sermo creat auditum, auditus parturit fidem, credulitatem parturit fides, confessionem credulitas nutrit, confessio perpetuam dat salutem. Hinc est quod meo 3o uestroque ore sic occurrit sibi fides, credulitas sic amplectitur se, salus se confessionis osculo sic salutat : 9. Cvedo in dewm patrem omnipotentem. Haec uox totum trinitatis fatetur et aperit sacramentum. Deum dicit, non deos,

quia unum

in trinitate

credit deum.

Christiana

fides scit

35 patrem, scit filium, scit spiritum sanctum, deos nescit. Diuini-

tas personis trina est, sed una

est in trinitate diuinitas.

Personis trinitas distincta est, non est diuisa substantiis. Deus unus est, sed unitate deus ; solus est, sed non solitarius. Diuinitas nec trinitate diuiditur, nec confunditur unitate. 4o Haec sentit fides, cum dicit : Credo 2n deum.

4. Mox addidit : Patrem. (Qui credit patrem, esse filium confitetur. Qui credit patrem et filium, aetates non sentiat, gradus non cogitet, non tempora suspicetur, non conceptum quaerat,

38 unilate. Ich bin Hs. V' gefolgt, wàhrend andere Kodizes nach uui/afe einen neuen Satz beginnen : Dens solus esz, sed non solitarius. Solch eine Interpunktion ist annehmbar, móglicherweise ist sie auch die echte. Die Lesart djzinizate (sed diuinitate deus solus esf) befriedigt nicht. Die Variante /rimi/zfe in Pf ist schon eine Interpretation des undeutlichen Satzes, sie ist aber bemerkenswert. Dezs solus esz, sed in ?rinilate ist eine Hypothese, die man in Betracht ziehen kann. 22 cf. serm. LVII, lin. 149 et parall. 21 signate uos] cf. serm. LVI, lin. 61 parall. 2$ auditus] cf. Rom. 1o, 17. 34 cf. serm. LXII bis, linn. 4/5. 35 deos nescit] cf. sermm. LXI, linn. 39/40 et LVII, 3. 35/39 cf. sermm. LXXXIII (PL 52,

435 A); LXXXVIII (449 BC). 38 non solitarius] cf. serm. LVII, lin. 53. 41/64 cf. serm. LVII, linn. 54/69 et parall. 21 sunt iam (O znzerpungit inter sunt e/ iam)] sententiam I/ R 22 ieiunium Pf 19, ieiunij 20 platitum V 1* zzanus, placidum W (vf. appar. serm. LIX, linn. 8 e? 111) 23 qua tenus IZ, quatinus franc. 24 totam V/ R aequote V/ 19 saeculi om. W 25 accipe O 7o 26 praecedit] -d- ex emend. J ei] eum / O C Pa sequetur O 31 salus] vlnis W' confessionis se /razsp. W' —— sic] se W/ 19 zianus 33 trinitatem T7 34/45 credit deum fides chtistiana, scit patrem W^ 35/36 l7 aliique non interpungunt post nescit (deos nescit diuinitas) 36 persone T7 ( 2) ex emend. 29 zanus R. 29 manus diuinitas] diuina add. franc. post punctum (in trinitate diuinitas. Diuina personis trinitas) 38 unitate] diuinitate IW, trinitate Pf ed., non praemit. ] O C Pa (ef. comment.) 40 haec] hoc O 41 O ed. znterjungunt post esse 42 aetate l/ (W^) — non etate zransp. W, qui seqq. om. usque 43 cogitet] sentiat sup. ras. 2? zzanus V. nesciat //n. 44

nesciat partum. Qui deum credit, diuina confessus est, non 4; humana. Sed dicit haereticus : quomodo pater, si non praecedit ? Quomodo filius, si non sequitur ? Quomodo non dat initium, qui generat ? Quomodo qui generatur principium a generante non sumit ? Hoc ratio docet, hoc natura probat. Erras, haeretice ! Hoc habet humana ratio, ratio non habet

;o hoc diuina ; hoc accipit natura mundi, deitatis non recipit hoc natura. Fragilitas humana concipitur et concipit, parturitur et parturit, generatur et generat, accipit initium et dat mortem, suscipit et refundit, et reseruat in subule quicquid suae conditionis est et naturae. Deus uero pater non genuit in 55 tempore, quia tempus ignorat ; non dedit initium, qui initium nescit ; non transfudit finem, qui non habet finem ; sed sic

genuit ex se filium, ut totum quod in se erat, esset et maneret in filio. Honor geniti generantis honor est; perfectio geniti generantis forma est ; minoratio geniti reuolat ad generantis 6o iniuriam. Sed haec audiens, haeretice, ne dicas : quomodo ista

sunt ? Dixisti deum, credidisti patrem, omnipotentem con- 367 fessus es. Si dubitas, mentitus es. Credo si dicis, quomodo non credis, sed discutis ? Si putas inpossibile, omnipotentiam, quam confessus es, substulisti. Sed nos, qui patrem et filium 6s et spiritum sanctum unius maiestatis et gloriae confitemur, fidem dominici corporis iam loquamur. 5. Et in Iesum Christum filium eius unicum, dominum mno-

strum. Postea quam dei filius sicut pluuia in uellus toto diuinitatis unguento nostram se fudit in carnem, ab unguento 7o nuncupatus est Christus ; et huius nominis extitit solus auctor,

qui sic deo superfusus est et infusus, ut homo deusque esset unus deus. Hoc ergo unguento nomen effudit in nos, qui a Christo dicimur christiani ; et impletum est illud quod canta-

68/48 cf. serm. LVII, linn. 71/8r 59 minotatio] cf. serm. LVIII, lin. 48 et patall. 68 Ps. 71, 6 ; cf. serm. CXLIII (PL 52, 585 CD). et patall.

qui] quia V/ 12 zzanus W,, credit Pf 44 partum] sed partu IW (non etate, sed partu) 49 ratio bis Pf J O Pa, semel ceteri 48 ratio] creatio O 45 pt(a)ecedet W^ 1o 51 concipit et concipitur /ransp. Pf ^ 51/82 parturitur usque genetatuf] et parit et subule] 53 reseruat in subule] seruat insolubile R pattutit et generatur I 55 qui initium] quia iniquidquid J/ V, sobole reliqui (praeter R, cf. supra) 5 filio] W J 0, 56 qui non] quia non O tium Pf O, qua initium W' 1? zenus 58 V R interpungunt post geniti (maneret in filium honor geniti) filium cezerz — 60/61 quomodo 89/60 generantis ad iniuriam /ransp. R, V rep. ad pos? generantis 64 subtulisti ^ 1o Pa, sus62 si dicis] sic dicis J ista sunt ne dicas /ransp. Df 6? in 65 magestatis 1^ qui] sup. Jin. 29 manus V, quia W7 tulisti W' Pf J O toto] W Posteaquam 68 W' Zransp. Iesum Christum V. oz. in Iesum] nostra V/R. 69 unguento 79] ungento J, vngento IV, illapsu C Pa totius / O 71 super fusus O unguento 29] vngento W/ —— *0 et huius] ut huius V R 72 vngento I, unguentum / O, unguenti C Pa deusque] deus quae R

338

SERMO

tur in Canticis Canticorum

LX, 5-8

: Vnguentum effusum est nomen

zs tuum. Ei in Christum Iesum fitum eius. Illud sacramenti nomen est, hoc triumphi ; nam sicut deo unctus nomen sorti-

tur ex unguine, ita cum salutem mundo perditam reddidit, a saluando nomen saluatoris adsumit. Saepe iam diximus, quod Iesus Hebraica lingua dicitur, saluator dicitur hoc 8o Latina. 6. Et in Christum Iesum filium eius. Cuius ? Vtique dei patris. Cum dicis ergo : in Iesum filium eius, confiteris Iesum, qui natus est de Maria, dei esse filium. Caue ergo ne amplius sentias in Christo quod homo fuit, sed semper quod deus est 85 confitere, apostolo sic dicente : E£ s? nouimus Christum secundum carnem,

nostrum.

sed dam nunc

Hoc conuenit

non nouimus.

ad utrumque,

Vnaicum

dominum

quia et unicus patris

est, et unicus est dominus noster. Alii filii, alii domini esse per

gratiam perceperunt ; solus Christus esse filius, esse dominus 9o habet et possidet per naturam. ?. Qui natus est de spiritu sancto e Maria uirgine. Si, iuxta euangelistam, quod natum est de spiritu spiritus est, quia deus spiritus est, haereticus iam deum natum uirginea confiteatur ex carne, neque amplius caeleste mysterium, uirginitatis par9; tum,

trahat

ad conceptum

mundi,

ad terrenae

fragilitatis

iniuriam. 8. Qui sub Pontio Pilato crucifixus est et sepultus. Nomen iudicis audis, ut tempus passionis agnoscas. Audi crucifixum, ut ex mortis magnitudine magnitudinem sentias caritatis; 100 mortemque, quae per lignum uenit, mortificatam scias esse per lignum ; et credas maiora tibi esse reddita per crucis arborem, quam perdidisse te per paradisi arborem suspirabas. Sepultum

74/45 Cant. 1, 2. 76 triumphi] cf. serm. LVII, lin. 72. 85/8* 2 Cot. 5, 16. 81/90 cf. serm. LVII, linn. 80/81 et parall. 92 Ioh. 5, 6. 92/93 2 Cor. 5, 17. 97/104 cf. serm. LVII, linn. 98/106 ct parall. 100/101 cf. serm. LIX, linn. 65/71 et loca ibi cit. *4 unguento R, vngentum I 95 et] -t add. sup. Jin. 29 manus et om. in J Iesum Chtistum Zransp. franc. $6 deo] a praezit. O C Pa ** ex] ab C Pa unguine] ungine (?) Pf, sanguine J 1^ zzanus, unguento J 29 zanus sup. lin. O, unguendo C, ungendo C 29 z;anus Pa cum salute R. mundi Pf J O «8 saluatotis] saluato R, saluatutis J I? zzanus assumit I/ O, assumpsit Pf C Pa «9 ebraica J O Pa dicitur hoc ozz. W/ hoc oz. J O 81 in oz. J lesum Christum ?ransp. W franc. 86 nunc ozz. J 87 ad utrimque O, ad oz. W P£ J O 88 alii domini esse per] demonissemperP/ ^ 88/89 perceperunt per gra(c)iam Zransp. W S9flius] dei praemiz. W — 91estom.Pf ^ et Matia] ex Maria Pf J C Pa 92 quod natum] quod natus Pf, qui natus J O de spiritu] sancto agg. O 93 spiritus est et] W' C Pa, ozz. ceteri deo J/ O confitetur l7 1? zzanus R. W. J 18 2H4RUs 98 conceptum] contemptum W' 1? z;anus 97 pylato R. Pa 99 mottuis l7, mottes J 1? zanus magnitudinis I7 19, magnitudine 29, magnitudinem

3o

100 mortemque quae] mortem que Pf

— esse oz. C J Pa

SERMO LX, 8-13 105

339

dicis, ut ueram carnem Christi mortemque non perfunctoriam probet confessio sepulturae. 9. Mortem suscepisse et uicisse, intrasse inferos et redisse, uenisse in iura tartari et tartari iura soluisse, non est fragilitas, sed potestas. Confiteris die tertia surrexisse ; die tertia : ut

intelhigas in resurrectione uictoriam. IIO

Christi

totius

trinitatis

10. Dicis ascendisse caelos, ut caeli dominum

fuisse

credas ; ut

unde uenerat, redisse fatearis ; quia superato diabolo, calcata morte, liberato mundo, super caelos triumphat Christus, qui IIS

uictus putabatur in terris. 11. Clamas : Sedet ad dexteram patris. Vt quia patris et filii una est deitas, par potestas, in caelesti consessu nulla sit sinistrae sessionis iniuria. 12. Inde est uenturus vudicare wiwos et mortuos. Quia ueniente Christo resurgent mortui, sistentur uiui, ut pariter causas reddant de suorum ratione factorum. Et quia dominici corpo-

120

ris iam

125

spiritus peruenimus. 13. Credimus 2n» spiritum sanctum, quem deum nobis inclamat uox diuina, cum dicit : Quia deus spiritus est. Credimus in spiritum sanctum, quem propheta cooperatorem patris et filii sic decantat : Verbo domin? caeli firmati sunt et spiritu oris

diximus

sacramentum,

ad

confitendum

deitatem

eius, omnis wirlus eorum. 'Totus deus, totaque dei uirtus est,

qui creator caelestium probatur esse uirtutum. 107 confiteris die ferta resurrexisse ; die Tertia : ut intelligas usw. Das etste die Zertia ist von allen Handschriften ausser I/ und R ausgelassen wotden. Das zweite Mal wiederholen die eria als Anastrophe die Hss. J und O (die zerzia. Die tertia, ut intelligas...). Det Atchetypus der Hss. J und O ist also ein Zeuge, dass der Ausdruck zweimal im Prototypus stand. Das etste die /erZia wurde von diesem Artchetypus umgestellt. 105/107 cf. serm. XXXVII, linn. 51/52. 107/109 cf. serm. LVII, lin. x11 et patall. 114/116 cf. serm. LVII, linn. 118/120 et parall. 115 consessu] cf. serm. XIX, lin. 36 et parall. 117/121 cf. serm. LVII, linn. 122/127 et parall. 123 Ioh. 3, 6. Cf. supra lin. 92 ; Aug. setm. 215, 8 (VERBRAKEN, p. 24, lin. 149). 125/126 Ps. 32, 6. 103 mortemque] que a7. O non] nunc Pf, de. Jf 106 in iura] iniutia V/ WC I? manus Pa 19 matus et iuta tartati Zransp. O 107 die tertia 70] V7 R., ozz. ceteri surrexisse] / R, resurtexisse requi die tercia bs J O (cf. comment.) 108 111 superatus diabolus V/ 1? zzatesutfectione] Pf C Pa, tesustectionem re//qui 113 uinctus Pf diabulo /, dyabolo Pf ^ 112 super] supra frame. nus con115 deitas] diuinitas P/ sedit I 114 clamans V (in terris clamans) 118 resurgunt / R. 116 est ozz. franc. sinistris Pf J, a sinistris O cessu O 120 confitendum] V/ R, confitendam sistentur] suscitentur V/ IP 123 quia] inclamat] clamat W^ 122 sanctum spititum /ransp. R. J C ceteri sup.lin.add.W' — spititusestdeuszransp. W! — 124sanctum spiritum 7rapsp. RW 126 123 domini] ozz. V R, dei add. 29 zzanus V. sup. lin. co opetatorem J. totaque] tota quae V, tota P£ — 12? probatus R

368

340

SERMO LX, r4-18

14. Credimus sanctam ecclesiam, quam sic in se suscepit Christus, ut eam diuinitatis suae faceret esse consortem. 130

15. Credimus remissionem peccatorum. Quia per Christum et ecclesiam in nouum hominem natus ueteris nil habebit. 16. Credimus carnis resurrectionem, ut credamus passionis, mortis, resurrectionis Christi hanc fuisse causam, ut nos resur-

geremus ex mortuis. Resurget caro ; resurget, ut ipsi simus, ut 155 agnitio maneat personarum, ut et martyr de persecutoris poena laetitiam sumat, et persecutor sumat de martyris honore supplicium. 17. Aeternam credimus uitam, quia post resurrectionem nec bonorum finis est nec malorum. 140 18. Signate uos! Fidem, quam credimus et docemur, non atramento, sed spiritui committamus ; pectori, non chartae demus ; memoriae, non libro ; ne diuinum munus uiolent res

humanae ; ne caeleste secretum arbiter profanus adsumat ; ne quod est credentibus ad uitam, existat perfidis ad ruinam. Sol 14 lippientibus oculis non lucem tribuit, sed tenebras; uinum uires febrientium non reparat, sed eneruat. Sine medico uitae poculum fit letale : sic perfidis perpernitiosum est sine fide fidei sacramentum. Sicut dicit apostolus, capiatur fides ex auditu, auditus autem capiatur ex uerbo. Et uitae placitum, A

150 pactum

fidei, lex salutis, non

haereat

morituris,

sed uiuis

sensibus adfigatur.

147 perpernitiosum. Das Wott wàáre vezdáchtig, wenn Chrysologus sich nicht als ein grosser Liebhaber von mit dem Práfix 5er- zusammengestellten Ausdrücken erwiesen hàátte (vgl. BaxrER, S. 257£.). In dieser Hinsicht bildet er Neologismen, die bei anderen Schriftstellern nicht bezeugt sind. Perpernitiosum stützt sich auf 7 und R. 128/129 cf. serm. LVII, linn. 153/135. 130/131 cf. serm. LIX, r5. 135 martyr] cf. Nic. 12 (873 A). 140 signate uos] cf. supra ad lin. 27. 140/151 cf. serm. LVI, linn. 61/66 et parall. 143 arbiter] cf. serm. LVIII, lin. 31 et parall. 148/149 Rom. 1o, 17. 149/150 cf. supra ad lin. 22. 128 sanctam] in praezziz. P£ J O süscipit O, suscipit J 19 anus 128/151 credimus sanctam ecclesiam e7 re//qua sergzonis desunt in W/ 130 remissionem] in praemit. Pf Pa 130/131 et ecclesiam] et ozz. V R 131 ueteris] ueterem Pf, de

uetere J O, delicti a4Z. C Pa 133 resurgemus / 1? zzanus 134 resurget 19] resutgit l7 19 anus tesutget 29] resurgit V/ R simus] scimus 17 135 et] e V/ 1? zanus poenam l/ 19 zzanus 140 docemus J O C Pz 141 spiritui] seripsi cum correctore codicis V, spiritu codd. e£ ed. (spititu, committamus pectori, non chartae, demus memoriae efr. ed.) cattae franc. 141/142 carte, demus memorie znmerpungit O (ut ed.) 143 celestia secreta Pf ^ prophanus O Pa 144 ad ruinam] in ruinam / sollipientibus V, sollippientibus R lipientibus P£ J 146sine] sicut praeziz. O 147 perpernitiosum] V/ R, perniciosum ceZeri (ef. comment.) 148 fidei add. 2* zanus sup. lin. R. 149 150 morituto J/ O autem ozz. R. Pf J O Pa

SERMO

DE SYMBOLO

LXT

PL

SEXTVS

1. Nisi me solaretur beati Pauli subita et inopinata conuer- 369 sio, uix crederem tam facile uos de terrena labe in caelestem

5 posse gloriam commutari. Illum namque de persecutore mox apostolum praestitit repentina confessio, et ecclesiae dedit insignem magistrum, quem furentem christiani nominis inuenerat uastatorem. Nec minus animat me illius spadonis exemplum, quem fides ante rapuit ad gratiam, quam currus 10 ad Indiam dominamque reuocaret. Accedit illud etiam latronis mirabile documentum, qui tunc diripuit paradisum, quando latrocinii sui poenas est adpensus ut solueret. Vnde nos, filioli, quia sic tempus uestrae regenerationis aptastis, ut neque nos possimus dicere quod necesse est, neque uos possitis quod 15 oportet audire, fidem fidei committentes

tradimus

breuiter,

quod latius commendare non possumus. Nam quemadmodum exponentibus nobis potestis cognoscere symboli sacramentum, qui ipsum symbolum memoria capere uix ualetis ? 2. Hoc monemus solum, ne quis committat litteris, quod est 20 cordi mandaturus ut credat, apostolo sic monente : Corde creditur ad iustitiam, ore confessio fit ad salutem. Audituri formam fidei, credulitatis normam, confessionis ordinem, parate

simul corporis et cordis auditum. Sicut fons ore angusto manans magnis fluuiorum laticibus ampliatur, sic fides sym25 boli breuiata sermone credulitatis latissimus dat meatus.

Et

sicut radix alte fixa in excelsum germen se protendit, fides sic 3/18 cf. serm. LVI, linn. 32/33 atque exordia sermonum LVIII et LX. 3/8 cf. sermm. LVI, linn. 15/24; LVIII, linn. ro/11. 8/10 cf. sermm. LVI, lin. 24; LX, lin. 5. 10/12 cf. serm. LX, linn. 7/8. 19/21 cf. serm. LVI, linn. 61/66 et parall. 20/21 et 32 Rom. 10, 10; cf. serm. LVI, 4.

Codd. : V R W, PfJ O(C Pa) 4 credere R desymbolo] scripsi, de eodem coz. Titulus : setmo om. O W.— 10 Indiam] indicam W/ ^ dominam9 ad gratiam] per gratiam Df, gratia J O que] J O C Pa 2 manus, dominicam quae V, dominicamque R W, domini namque 11 documentum] sacramenPa 1? manus, dominam suam que Pf, domumque eZ. qui] -i sup. ras. 2 Jitt. V (quod 1e manus ?), tum IW. 19 (cf. serz. IXIIL, Iin. 186) 17 nobis ex12 penam O, penis Pf, paenis J — est om. R quod R VW C Pa 20 corde V 19 manus Pf ponentibus /ransp. Pf ^ potestis] uos praezit. W PfO monenti C Pa (ut sic] si V/ 1? zzanus apostolum sic monentem Pf J O 24 23 fons oz. W' 21 ore] autem add. V' Pa credat apostolo sic monenti) 25 breuiato V/ 29 zzanus ]J C Pa ed., breuitatis WW — meamagni l/ 19 zzanus R. 26 sicut] -cut (C) sup. ras. ex 2^ manus tus] -u- sup. ras. ex 29 zanu V (meatos 19 ?) excelsum germen] V. 29 zzanus ed., excelso germine V/ 7e alta V. V,sic R manus RW Pf( fortasse iure, uide tamen in excelsum casu accus. in seq.),excelso germinat protetendit R J O, excelsa germina C Pa, et a4d. O

342

SERMO

LXI, 2-4

radicata pectoris in profundo in excelsum credulitatis cacumina tollit Ergo de cordibus uestris expurgate perfidiae coenum, ut pura per uos fidei fluenta percurrant ; incredulita3o tis frutecta in uobis radicitus amputate, ut excrescant ad alta credulitatis uestrae robusta plantaria. Et quia auctore apostolo corde creditur ad iustitiam, ove confessio fit ad salutem, 1n confessionis uocem modo date quod iam corde creditis. 3. Credo in deum patrem omnipotentem. Qui credit in deum, 35 deum

discutere non praesumat.

Deus

quia sit sufficit scire;

qui requirit unde sit, quantum sit deus, deus qui sit hic nescit. Sol inportunum tenebrat aspectum ; ad deum inconcessus caecatur accessus. Deum qui uult uidere, uisionis eius discat tenere mensuram ; deum suum qui uult scire, nesciat gentium 40 deos. Qui deos dicit, contradicit deo. Seruire uni libertas est, 57o captiuitas multis. Quem deum confessus es, crede patrem, ut credens patrem esse filium discas. Discens filium, genitum cognoscis esse de patre, cognoscis de patre genitum ; quomodo sit genitus non requiras, quia dixisti : Credo 1n deum patrem 4; omnipotentem. Omnipotens potest omnia, et si omnia potest, quod ex se et in se et semper secum habet filium quis negabit ? Generatio dei initium non habet, nescit finem, non admittit

excessum, quando in genitore genitus permanet, et in genito gignens permanere persistit, dicente ipso domino : Ego Zn so patre, et pater qn me. Ego et pater unum sumus. Confessus es patrem, confessus es filium, confessus es diuinitatis arcanum : confitere incarnationis dominicae sacramentum : 4. Et in Christum Iesum filium eius. Christus a superno uocatur unguento : est enim tota plenitudine diuinitatis infu-

34/50 cf. serm. LVII, linn. 54/69 et parall. 39/40 cf. sermm. LX, lin. 35 ; LVII, a 49/50 Ioh. 14, 10; cf. serm. LIX, lin. 55. 50 Ioh. ro, 30; cf. Aug. Ssetm. 212, I (1058). 53/59 cf. serm. LVII, linn. 71/81 et parall. 27/28 cacumen attollit V/ 29 z;anus C Pa 29 incredulitatis] infidelitatis O 30 fluctecta O Pa 19 radicatus V/ 1? zzamus, radicata Pf J O 383 uoce W Pf 35 sit] scit Df, ozz. V R Scite] deus aZ. ez del. W. 36 unde sit] sit sup. ras. ex 29 manu V quantus JW qui] 7 R, quid cezerz qui sit] qui scit R 99 tenebrat aspectum] tenebratas pactum ]/ inconcessus] concessus W/ 40 contta dicit / 42 filium esse /ransp. Pf ^ discas] dicas Pf 1o discens] J Januel, dicens reliqui fortasse recte 43 esse cognoscis /razsb. Pf ^— cognoscis de patte ozz. W' ob bomoeot. genitum I7 44 dixistis l/ 1? zzanus R. 45 potest omnia Zramsp. O (contra suum archetypum, quia post potest legitur adhuc litt. q sezzierasa, uerbi nezmpe quod) 46 semper secum] pet se J 48 quando] Quoniam Pf genitore genitus] TZ 2? zzanus R. C Pa, genitore genus V' 1? zzanus J, genito gignens I, genito genitor Pf O 49 persistat V/ — dicente] apostolo add. e exp. W 50in me]est add. V 29 manus sup. lin. R, Et itetüm C Da 51 atchanum codd. praeterquam V^ 53 Christum Iesum filium] W/ C Pa (Iesum Christum transp. C Pa), Christo Iesu filio cezeri (ef. Jin. 57) 54 vngento W/ ^ diuinitatis plenitudine /rassp. Pf ^ plenitudine] eius add. W/

SERMO LXI, 4-11

343

'55 sus. lesus nomen est a salute, quod nomen omne quod in caelo,

quod in terra, quod in inferno est tremens genufixum submisso uertice

confitetur.

Ef in Christum

lesum

filium eius

wnicum dominum nostrum : ut patris et filii sicut est nobis una deitas, ita dominatio

una sit nobis.

60

B. Qui natus est de spiritu sancto ei Maria uirgine. Spiritus et uirgo copula terrena non est : est caeleste secretum. Hinc quod nascitur est diuinum. Ergo quod natus est confitendum est ; quomodo natus est, tacendum. Quia quod secretum est sciri non potest, quod clausum est nescit aperiri, quod singu6;lare est non refertur exemplo. 6. Qui sub Pontio Pilato crucifixus est et sepultus. ludicis nomen audis, ne tempus ignores; crucifixum audis, ut tibi mortis qualitas innotescat, et intellegas quid inpenderit tibi, qui propter te poenam tantae mortis excepit. Audi sepultum,

7o ut scias mortem non fuisse perfunctoriam, sed ueracem. Mori nolle est timoris humani ; diuinae uirtutis est surrexisse de

morte. Hic ergo non offendat mortis auditus, ubi resurrectionis gloria abscondit mortis iniuriam. *. Tertia die vesurrexit : quia hominis est quod moritur, 75 trinitatis est quod resurgit. 8. Ascendit in caelos : hominem ferens illo ubi semper ipse permansit. 9. Sedet ad dexteram patris. Ad dexteram sedet, quia habet deitas nil sinistrum. 80 11. Inde wenturus est vudicave wwvuos et mortuos. ludicabit uiuos et mortuos, quia resurgunt ad iudicium qui non putantur esse post mortem, quos gentilitas aestimat perisse cum saeculo. D5/5* cf. Philipp. 2, 10 (cf. Ruf. 12 [149]). 60/65 cf. sermm. LVII, linn. 88/97 ; TEDXS Sr SODSXo er SSDOSEIT, 85 XT bis; 4: 66/73 cf. serm. LVII, linn. 98/106 et patall. 20/22 mori nolle z:qze de moste] item iisdem ferme uerbis serm. extrauag. XII (Los serzzones, p. 482, lin. 71 s. ; cf. p. 481, linn. 10/16). v4/45 cf.serm. LVII, lin. 111 et patall. $6 cf. serm. LVII, linn. 115/114 et patall. 98/49 cf. serm. LVII, linn. 118/120 et parall. 80/83 cf. serm. LVII, linn. 122/127 et parall.

56 genufixum] V R, genu fixo R 29 zzanus, genu et al. Jin. fixo W, genu flexo Pf O0, 60 et 5? lesum Christum /ragsp. O Pf J C genuflexo J C Pa, et add. C Pa 61 terrena copula Zrausp. Matia] et sup. ras. ex 29(?) manu V, ex Matia J O C Pa est caeleste] sed praemit. V. 29 manus, est om. V' 1? zanus et add. 2^ post W Pf 61 hinc] est 61/62 hinc zsque diuinum ozz. C caeleste sup. Jin., est ozz. etiam 62/63 confitendum est quomodo natus oz. W' add. V. R, hinc et coni. Bulbart 62 confitendus Pf J ^ natus est] est rep. sup. Jin. pos? natus jropter bosoeot. 63 tacendum] est praezit. Pf J C Pa (quomodo natus est, est 22 manus V. 68 ignotescat Df 66 pylato R. Pz 65 reffertur l7, fertur tacendum) 170 uetacem] -cem szp. audis Pf J O C, an merito ? 69 mortis tantae Zransp. W'

lin. V. 19 manus

— VA resurrexit] surrexit W, a mortuis add. O —— 15 resurgit] re-

48 dextetam 29] 91 ipse permansit] mansit l7 76 caelum J suttexit O 81 resut80 est ozz. Pf C Pa 49 nil] quicquam J^ rep. Pf, qui om. sedet

gent I/ 2o

82 post mortem] portem I7 1? zzanus

83 saeculo] -o sump. ras. V^

2E

344

SERMO LXI, 12-15

12. Credo in spiritum sanctum : ut in patre et filio et spiritu 8s sancto unam

credas et intellegas esse deitatem.

13. Credo im sanctam ecclesiam : ut confitearis ecclesiam Christi sponsam in perpetua Christi societate mansuram. 14. Credo in remissionem beccatorum, carnis resurrectionem. Qui remissionem peccatorum, qui carnis resurrectionem non 9o credit, aufert ueniam sibi, ipse sibi subtrahit uitam. 15. Quod audistis et credidistis, quod confessi estis, cor habeat, memoria

teneat, charta nesciat, scriptor ignoret, ne

sacramentum fidei diuulgetur in publicum, ne ad infidelem fidei deliberetur arcanum. Deus qui uobis sacramentum fidei 9 I» et audire dedit et credere, ipse uos aeternam peruenire faciat ad salutem. 84/85 cf. serm. LVII, linn. 128/132 et patall. 86/8? cf. serm. LVII, linn. 133/135 et patall. 88/90 cf. serm. LVII, linn. 157/138. 91/94 cf. serm. LVI, linn. 61/ 66 et parall. 84 sanctum spiritum Zragsp. W' J 84/85 in patrem et filium et spiritum sanctum V 19 anus R. Pf J O 85 unam] adZ. in zarg. 19 zzanus O 86 in sanctam] in ozm.W Sin perpetuam (V/ 1? zzanus) Chtisti societatem R. 88 in remissionem] in ozz. J O 89 qui remissionem peccatorum ozz. W 91 et credidistis] quod credidistis W' franc. fortasse recte 92 carta W' Pf O Pa 93 deuulgetut / I? zanus inpublicum I7 R. J, impublicum Pa (nescio utrum baec iunctura bic seruanda sit aut non) infidelem] Pf O Pa, fidelem re//qui 94 deliberetur] deriuetur

V 29 manus W',dilabatur

Pf

C Pa ^ atchanum codd.

95 peruenire eternam Zransp.

SERMO LXII

PL

DE SYMBOLO SEPTIMVS 1. Nutritor pius, nisi totus fuerit redactus in paruulum, numquam paruulum perfectum perducit in uirum. Denique 5 tunc uocem tenuat, uerba prodit, agit nutibus, sensus seponit, infirmat uiscera, uires abicit, membra dissoluit, gressum tardat, gestit non ambulare, sed repere ; ridere simulat, timere

fingit, flere mentitur, quia est in illo mendacium pietas, desipuisse prudentia est, infirmitas uirtus. Hoc reor beatum 10 Paulum fecisse cum dicit : Factus swm aruulus in medio uestri, tamquam si nutrix foueat filios suos. Sed forte aliquis stupeat, cum uideat nutriculum ista facientem : non inridet,

Si est parens ; si pater est, non miratur ; hoc stultitiam dicere non potest, qui sciat amare. Vnde uos iam patres, iam fortes, 15iam prudentes, deprecor, ut patiamini paruulis domini mei dependere debitae nutritionis obsequia, et blandimentis hodie magis congrua quam peritiae uerba depromere ; non quadrare, sed liquare sermones, et eos adhuc teneris faucibus in modum lactis effundere, docente apostolo: Lac wobis potum. dedi, non 20 esca? : mutare uoces, amare uarios affectus, et quid plura ? — mente, corde, corpore inbecilis paruulorum mentibus occupari. 2. Sed iam uos, ecclesiae pia germina, prophetico sermone compello : Venite, filii, audite me ; Àmmo audite per me et per 2; meam uocem iussa ueri genitoris audite, quia uos meo ore deus

uocat. Venite, filii. Quo uenite ? Ad quid ? Témorem domini, inquit, docebo wos. Et quis ueniat ad timorem ? Ille que wult 10/11 1 Thess. 2, 7. 19/20 1 Cot. 5, 2. JoPX S3. 24/28 Ps. 33, 15.

24 et 26/2? Ps. 55, 12. Cf. serm.

Codd. : V R VW, Pf J O(C Pa) Inscripiio : setmo ozz. W Pf O de symbolo] ex zze, de eodem cod4. 38 teperducet Df J O, ducit R dactus fuerit /ransp. Pf O C — 4 perfectum bis V. R seponit] seponi sensu O 5 nutibus] notibus R, uocibus V/ 2 zzanus ex emend. ridere] W C Pa, sedere V J, ? repete] tepetere 17 V 19 manus, ponit W quia] quod fingit] fugit V/ I8 zzanus similat Pf tesedere R, residete Df O 11 uesest rep. W Pf O fortasse recte $Smendacio Pf C, mendatio Pz W sipater]sioz. W/ ^ 15 patiamini] patiar in trum J/ — 13 parens est /ransp. J 18 sed 16 debitae] de- sup. ras. ex 29 zzanu V. — 1? peritiae] praeterire V/— R teneres / —— 19 docente] sermonem Pf ^ ad huc O liquate oz. V R mentibus] motibus W^ dicente W/ — 21 imbecillibus Pf C Paz, imbecillium O 25 deus] 23 profectico V/ J — 24 audite oz. Pf Pf O C Pa, uolo ad. O Quo ?Venite. Ad quid ? i/a inerpung. W Pf J 26£li V 19 zanus dominus W 26/21 inquit domini quo uenite] uenite oz. C Pa, et add. 2* sanus V Oo zransp. R. C Pa

346

SERMO LXII, 2-3

uitam ; ile qui cuit widere dies bonos ; ille qui uult bonum facere, fugere malum; ile qui post carnis et spiritus con;o flictum quietem diuinae pacis desiderat obtinere. Vemite, fila, audite me : timorem domini, inquit, docebo uos. Quis est homo,

qui uult uitam, et cupit widere dies bonos ? Prolube linguam iuam a malo, et labia tua ne loquantur dolum. Sicut carnem uitiat criminosa conscientia, sic dolus labia polluit, linguam 5; maledicta contaminant ; ac sic deo confiteri non potest labiis

dilatatus et lingua. Et quia corde creditur ad vustitiam, ore confessio

fit ad salutem,

sanctificate

corda,

mundate

labia,

iustificate linguam, ut uox fidei baiula de puro pectore toto sanctitatis procedat exemplo. 45 8.Signate uos ! Placitum uel pactum, quod lucri spes uenientis continet uel futuri, symbolum nuncupari contractu etiam docemur humano ; quod tamen symbolum inter duos firmat semper geminata conscriptio, et in stipulationis cautum reddit humana cautela, ne cui subrepat, ne quem decipiat perfidia 45 contractibus

semper

inimica.

Sed

hoc inter homines,

inter

quos fraus aut a quo facta est, aut cui facta est, laedit. Inter

deum uero et homines symbolum fidei sola fide firmatur ; non litterae,

sed spiritui creditur;

creditur

et mandatur

cordi,

non chartae, quia diuinum creditum humana non indiget ;o cautione. Deus facere fraudem nescit, pati non potest, quia non excluditur tempore, non aetate uincitur, occultatione non fallitur, uidet abscondita, furata tenet, negata possidet. Deo

salua est ratio sua semper, quia ille quod crediderit, ubi pereat non est. Ac sic homini, non deo; neganti perit, non perit 55 feneranti. Sed dicis : qui falli non potest, quid est quod exigit

33/34 Scu? carnem uitiat crimünosa conscientia. Die Stelle ist zweifelhaft. Criminosa conscientia kann eine Korrektur des Schteibers des Archetypus der frànkischen Texttradition sein ; sie kann aber den ursprünglichen Text wiedergeben ; denn das Adjektiv crizznosus witd von Petrus auch Sermo I, Z. 95 gebraucht.

30/33 Ps. 55, 12-14. 36/3* Rom. 1o, 1o. Cf. sermm. LVI, 4; LXI, 2. 40 signate uos] cf. serm. LVI, lin. 61 et parall. 40/64. cf. serm. LVII, lin. 149 et patall. 46/50 cf. serm. LVI, lin. 61/66 et parall.

31 inquit domini zrausp. W' Pa C —— docebo uos inquit /rausp. O 1? — 32 uidere] lingwam W constanter 33/34 carnem uitiat] autem (sup. ras.

uide V. 1? ganus

ex 29 gans) uitiant 7, carnem uitia O, catnis vicia I7

34 criminosa conscientia]

Pf J C Pa, ctiminantur conscientiam W (cf. cozzment.) 985 contaminat l/ Ie manus — 96 dilatatus] pollutus W, inquinatus C Pa ed. 37 sanctificata corda mundata labia R 41 noncupari Df ^ contractum l7 19 zanus 42 quod] Df O ed., quid cezerz 43 germinata ]/ 19 z;zanus 44 ne cui] necui O sub répat J ne quem] neque Pf J O, neue C Pa 48 littera l/ 1? zzapus R. cteditur sezze/ W Pf O C Pa 49 cattae W Pf J O Pa 50 fraudem facere Zransp. W? 52 tenet] et adZ. R 53 sua om. J BB est oz. Pf

SERMO LXII, 3-4

347

placitum ? Quid symbolum quaerit ? Quaerit ille propter te, non propter se; non quia ille dubitat, sed ut tu credas. Quaerit symbolum, quia qui ad tuam mortem uenit, ad tuum non dedignatur uenire contractum. Quaerit symbolum, quia 6o qui cum totum semper ipse commodet, uult debere. Quaerit symbolum, quia te modo non ad rem conuocat, sed ad fidem ; et per placitum praesens futurum pertrahit et inuitat ad lucrum. Hoc apostolus commonet cum dicit : Ex fide in fidem. Et alibi : Justus ex fide wiwit.

65;

4, Nemo ergo inmemor symboli, nemo initi cum deo placiti sic oblitus, cum fidem modo susceperit, rem requirat ; cum ad Spem uenerit, quare non mox sperata percipiat conqueratur. Audi apostolum dicentem : Se salu? estis ; spes quae wadetur, non est spes ; quod. enim wide quis, quid. sperat ? Quod autem 3o non widemus speramus, ber patientiam. expectamus. Spes ad futura tendit, fides ad promissa transmittit : cum res uenerint, aduenerint et promissa, spes desinit, fides cessat. Dulcis

est epistula, sed usque dum ueniat ipse qui misit. Necessarium chyrographum, sed usque ad debiti redhibitionem. Grati ]7;flores, sed usque dum ueniatur ad poma. Sed praesentia epistulam delet, rumpit solutio cautionem, flores consumun-

tur a pomis ; et ideo te superni patris filium, haeredem dei, cohaeredem Christi, participem regni caelestis, confessorem diuini iudicis, caeli incolam, paradisi possessorem, modo 8o designatum te fide noueris ; modo spe, non re, noueris te pro-

motum. Et ideo suscipite fidem, tenete spem, discite symbolum, ut ad rem

et ad illa ualeatis bona, quae praediximus,

64 Hebr. 63 Rom. r1, 17. 5? dubitat] cf. infra lin. 100 ; serm. LXII bis, lin. 5. 74 chyrographum] cf. Col. 2, 14 (cf. Ruf. 13) 68/70 Rom. 8, 24-25. IO, 38. 77/18 haeredem... Christi] cf. Rom. 8, 17. [156, lin. 15]). 56 placitum ? Quid symbolum] symbolum, quid placitum 7ransp. Pf . quaetit] hi 56/97 te non ptopter oz. J O fortasse ex bomoeot. franc, quaeret V. RW. 89 didignatur 58 ad mortem uenit tuam /ransp. Pf. non ptopter se ozz. C Pa 61 conuocat] debetet V. 19 zzanus, deberi J O 60 commouet Pf 1o R inita... 65 symbolum J O 63 in fide R 62 petplacitum W^ uocat f 67 sperata] sperat (-t sup. 66 sic] V/19 zanus R. W, sit cezeri cum ed. placita J 68 salui] facti a47. conqueratur] conquititur Pf, non queratur J fas. 2) ac R. 69 quid oz. V, uidet add. e? del. J — quod autem] spes] autem ad. Pa Oo 71 si (J pos? 1 litt. erasam) autem quod (quod babet ] in marg. ex 29 manu) O J 72 91/72 uenetit aduenient Pf J C Pa tes] tex V/ 1? zzanus trans mittit J $4 citografum WW, cyrogta3 epistola codd., sed cf. lin. 76 desinit] cessat J/ usque ozz. W gratis V/ 1? zanus redibitionem W' Pf J O Pa phum re/iqui $6 epistolam V' 29 anus R. sed praesentia] sic presentia W^ dum ozz. O 99 iudicij WW ^ paradysi Pf Pa, paradi V 28 cohaetedem] autem aZ. O o discite] J C Pa Bulhart, $81 spem] fidem J O Pa 80 te] te W' 19 19 manus «dicite re/iqui

348

SERMO LXII, 4-7

peruenire. Signate uos! Hodie, homo, repraesentata est deo anima tua. 8;

5. Credo in deum. Quae diu ante dicebat deum, sed nescie-

bat ; uocabat deum, sed ignorabat — ignorabat utique quem taliter per lapides et ligna requirebat —, dicat ergo modo, dicat : Credo in deum patrem omnipotentem. Quae diu cum uideret lapides, cui crederet non uidebat. Et est uere deus, go qui te uidere praestitit non uidendo, quem uidendo dii gentium fecerant non uidere. Audi dicentem dominum : Z7» £udicium ueni in hunc mundum, ut qui non uident uideant, et uidentes caeci fiant.

6. Credo in deum patrem. Inest deo pietas, est in deo semper 95 affectio, paternitas permanet apud illum. Semper ergo filium fuisse crede, ne patrem semper non fuisse blasphemes. Sed dicis : Si genuit, quomodo semper habuit ? Si semper habuit, quomodo genuit ? Qui sic interrogas, fidem tu denegas, quam fateris. Credo, dixisti : si credis, unde uenit quomodo ? Quo100 modo sermo dubitantis est, non credentis. Credo, dixisti, /«

deum patrem omnipotentem. Si est quod non potest, omnipotens non est. Sed tu illum genuisse ex aliquo filium putas, quem totum fecisse confiteris ex nihilo; ex aliquo utique, si ex tempore. Quod si pater tempus non capit, filius initium nescit. 10; Sed quam

miserum,

ut tu illum facias temporalem,

qui te

praestitit sempiternum. Non ergo conceptione temporum, non passione uiscerum, sed pater filium nobis generat dum reuelat. *?. Et in. Christum Iesum filium eius, unicum dominum

no-

11o Siu. Adtende qua reuerentia tibi fides insinuatur et traditur : audis patrem, ut sentias, intellegas, credas, non discutias filium ; et quia est confitearis, non unde et quando et quomodo

sit temerarius perscrutator inquiras. Hinc est quod tibi caele-

83 signate uos] cf. lin. 40 supta. 91/93 Ioh. 9, 39. 94/108 cf. sermm. LVII, 455 VIIT 55 1X4 5 5X 55 TEXT, 37 100 dubitantis] cf. lin. 57.

83 Signate uos hodie zzzerpung. J O homo reptraesentata] honore praesentata J deo ozz. Pf J O 88 credo] credendo WW, qui punctum praecedens om. (xepraesentata est deo anima tua credendo in deum) quae] quem Pf J C, quam O (sf. lin. 88) antedicebat C 88 quae] quem Pf C Pa, quia J (cf. Jin. 85, e£ nota lapides Zn seqq. fezainini generis esse) S9 uidereoz. V/ ^ 90 uidendo quem uidendo] videntem quem videntem W/ dii] uidere praezziz. 29 zzanus V 91 domino R Pf 92 uidentes] qui uident Pf O 94 est ozz. W . .95 illum] eum O 95/96 fuisse filium 7ransp. Pf — 96 credes usque non fuisse oz. V (add. manus 29 in marg.) propter bomoeot. blasphemas V 1? zzanus 9* si sempet habuit ozz. V ob bomoeot. 98sicoz. V denegas] negas Df O C Pa 99 quomodo ?] ozz. W/ 103 confiteris fecisse /ransp. W' — 106 praestitit] fecit J O 107 generat ozz. V J 109 Iesum Christum Zrazsp. O C Pa 110 adtende] homo adZ. W franc. fortasse recte traditur] creditur V7 111 audi V R non] Ne J, qui bic nouam periodum inchoat 112 quia est] est oz. J, ut C Pa (qui iterum ut add. ante unde in seq.)

SERMO LXII, 7-8

349

stis sermo ut adnuntiat patrem, mox te ad Christum, ad Iesum, 115 ad fiium, ad unicum dominum nostrum, rata mente transmittit, ut cum uideris eius quae sunt humana, te nec adsequi

posse, nec aestimare, nec capere non audeas eius quae sunt diuina contingere. 8. Credo in deum batrem omnipotentem. Et in Christum Iesum 120 filiwm, eius unicum, dominum nostrum, qui natus est de spiritu

sancto et Maria uirgine. Age, homo, si tamen homo ; progredere corde tuo, consurge mente tua, dilatare sensibus tuis, arripe ingenii tui campos, excita scientiae tuae uires, quicquid est in te rationis

exsuscita,

examina,

discute, inscrutare,

et tunc

12; stupenti mundo solus aperi quid est quomodo spiritus generat, uirgo concipit, parit, permanet uirgo post partum ; quemadmodum

fit uerbum

caro,

deus

homo,

homo

transfertur

in

deum ; quemadmodum cunabula capiunt quem non capit caelum ; quemadmodum portatur umeris orbem qui sustinet 13o totum ; quare ipse qui fecit omnia, instituit uniuersa, cuncta moderatur, et de te nasci, a te regi uoluit, instituit nutriri, ut

te parente uiueret, cuius ante dispexerat seruitutem. Et si hoc potueris de reposito diuinitatis adtingere et proferre deitatis archano,

tunc

interius

accede,

ascende

altius, licentius in-

15; tuere; et tunc patris tempora, initia filii explorator nouus, singularis inuentor, proditor diuinitatis expone ; esto maior Esaia, qui dixit : Sicut owis ad occisionem ductus est, el sicut

agnus coram tondenie se sine uoce sic non aperuit os suum in

129 portatur umeris. Die Variante poriaturum eris in V R làsst sich erkláren, wenn in der Vorlage der Hs. I/ ueris (ohne 5) stand, was sehr moglich ist.

124 cf. serm. LVIII, lin. 31 et parall. 125/126 cf. serm. extrauag. III (Los ser20H65, p. 454, lin. 39 s.) ; Aug. De symb. ad cat. 6 (p. 189, lin. 145 s.). 137/140 Is. 53, 7-8. C£. Aug. serm. 215, 5 (VERBRAKEN, p. 19) ;Aug. De symb. ad cat. 8 (p. 191, lin. 198).

115 rata] V/(2 in tota emendatum, ut uidetur) O te oz. franc. 114 adnuntiet / 116 nec adsequi] R. /, nec ad se qui I/, nec ed., pura R, rabia W, sana Pf J C Pa 121 et Martia] 117 non] nec Pf C Pa, ne J assequi cezeri (-ec as- sup. ras. V^) 123 est oz. V RJ fortasse iure, 22 122 arrige coni. Lat. ex Matia J O C Pa inscrutare]scrutare I — 12óstui24exanima | zeanus V. ponit post tationis mundo] máüd e£ paruwm spat. uac. Pf —— 126 parit] pendi Pf, stupenda C Paz 19 fit ozz. Pf. parturit Pf, uirgo praezit. W Pf J O, uitgo permanet /ransp. CPa 129 portatur umetis] portaturum eris I/ R, portatur humetis ce£eri (cf. comment.) de te] 29 manus E. 131 moderatur] odolatur V ( ?) 1? zanus R, modulatur Df 19 J institui / ^ 132 parente uiueret] parentem inueniret praemit. sup. lin. ipse(?) depexetat Pf 1o, despexerat V 29 zanus W Pf, patentem haberet / O, et add. R 133 proferre] de add. 2» menus V —— 134 archanum franc. Pf 2e J O.C Pa 13? esaiae V/ 1 zzanus ( ?), ysaia R. W O Pa, om. Pf 135 initia] -a ex ezzend. R. 138 WW Pf J O interpungunt post os suum (In humilitate iudicium eius ablatum est)

374

350

SERMO LXII, 8-10

humilitate. Iudicium. eius ablatum. est ; generationem eius quis 4o enarrabit ? Cuius ? Huius generationem, qui sicut ouis ad occisionem ductus est. Si Christi humana generatio extitit, si diuina, et sicut generatur narrari non potest, quae te, homo, unda, qui te fluctus ad istud naufragium pertulerunt ? Qui te spiritus per aera uolitare inpulit ad ruinam ? Pater, filius et 145 Spiritus sanctus

maiestas

una.

una

deitas, una

Quicquid

autem

uirtus, una

filius

nescit, mei est corporis, non substantiae

sempiternitas,

minoratur,

accipit,

suae. Aut miraris,

homo, quia patrem uocat in caelo, qui matrem dignatur habere in terra ? 10. 9, Qui sub Pontio Pilato crucifixus est et sepultus. Quare, homo, qui in se aequalis est patri, hoc solum quod in te minor esse uoluit accusas ? Quem audis sedente Pontio Pilato adstare, cognoscente Pilato iudicari, quare hoc solum accipis addici accusantibus criminosis, reo pronuntiante damnari? 155; Sed ille de carne tua nasci uoluit, tuis uoluit uberibus occupari,

lacere in tuo pectore, tuis uoluit umeris baiulari, qui semper a te amari uoluit, non timeri. Require quid in lege mandauit primum, et quid in gratiam quaesierit tunc uidebis. Interrogatus dominus, sicut euangelista dixit, quod esset manda16o tum in lege primum, ait : Diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo, ei ex toa anima tua, ei ex tota mente tua. Hinc est

quod ad cor tuum uenit, ad mentem tuam uenit, suscepit animam tuam, quia animo, corde, corpore a te ab initio diligi perquisiuit. Qui sub Pontio Pilato crucifixus est et sepultus. 165 10. Huc usque Iudaeus sequitur, haereticus expectat : ad priora illorum nullus accedat, quia Christi pascuntur et sagi-

146 minoratur] cf. serm. LVIII, lin. 48 et parall. 157 amati... timeti] cf. serm. II, linn. 81/82 et patall. 160/161 Marc. 12, 30 ; Matth. 22, 57.

139 ablatum] sublatum /ranc. 141 Christus R 141/142 si diuina] sic diuina W O C Pa 142 sicut] si ut I7 29 zzanus ed. generatur] V/, narratur ceZerz, pet ysaiam add. W' —— 143 qui 19] quae ( 2?) V. 18 zzanus 144 inpulit] expulit Pf 7o pater] et agg. O 145 unasempiternitas] una ozz. JO — 146 filius]filio Df, in filio O minoratur] minor a me I7 147 nescit] in se prae. W, crescit ed. (cf. famen Mattb. 24, 36 ; Marc. 13, 32) aut] haut J 14$ qui] quia / 149 habere] habet 7 R. J, adorat add. V R W Pf J, ad horam agg. O 150 pylato R. Pa (R non constanter) ioite]se/ R 132 sedenti O 154 addici] ac dicis 7,

discutis ut cum C Pa Accusantibus Pf bic nouam periodum incibit ^ 155 uberibus] uetibus V/ 1? z;anus R, uisceribus R. 2? zzanus, manibus W^ 156 iacere] iaceret ] 1? zanus, tacere R. umeris L/ 1? zanus (cf. ad lin. 129), humeris cezeri 15? amatiate/ransp. Df 188 gratia O quaesieris ^ — 159 dicit P£ — 160 in lege] add. 2* manus in marg. W, inlegem V^ ait] respondit JW 162 ad men-

tem uenit ozz. W' propter bomoeot. 162/163 uenit suscepit animam tuam ozz. l/ob bozoeot. 163 diligit R 164 perquisiuit] uoluit Pf 165 hucusque O Pf Pa hericus V7 1? z;zanus 166 priora] probra coz. Mantelli accedit W^ quia] qui coni. Lar.

375

SERMO LXII, ro-17 nantur

iniuriis.

Sed

uos,

filioli, audite,

351 ut post passionis,

mortis, sepulturae merorem, resurrectionis gaudiis effulgeatis. T'ertio die resurrexit : ut esset nostri corporis resurrectio uirtus, 17o gratia, beneficium trinitatis.

11. Ascendit in caelos : per me, qui per se numquam defuit caelo. 12. Sedet ad dexteram patris : diuinae uirtutis ordine, non honoris humani. Diximus : sic filius a dextris sedet, ut pater 17; numquam

sedeat a sinistris.

13. Iudicare wiuos et mortuos. Et quid debet iudici mors ? Hinc est quod resurgit, ut debeat. 14. Credo in sanctum spiritum. Hic in quem credidit negat, qui sanctum spiritum negat. 180 15. Iw sanctam ecclesiam : quia ecclesia in Christo, et in ecclesia Christus est. Qui ergo in ecclesiam fatetur, in ecclesiam se confessus est credidisse. 16. In remissionem peccatorum. Da. tibi, homo, ueniam tu credendo, qui ad omnia peccata dilapsus es disperando. /7« 185 remissionem beccatorum,

17. cavnis resurrectionem. Hoc est totum fidei documentum, Si carnem, quae corrupta est, quae putrefacta est, quae perit,

per deum resurgere, repaginari, redire posse credas, quem posse omnia, quando omnipotentem confessus es, tunc iurasti.

170 cf. serm. LVII, lin. 111 et parall. 171/172 cf. serm. LVII, linn. 113/114 et parall. numquam defuit caelo] non defuit caelo : serm. extrauag. XII (LLos sermones, p. 482, lin. 69). 173/175 cf. serm. LVII, linn. 118/120 et parall.

176/177 cf. serm. LVII, linn. 122/127 et parall. 180/182 cf. serm. LVII, linn. 133/135 et parall. 183/1885 cf. serm. LVII, linn. 137/158 et parall. 167 passionis] serpsi ex coniectura, passionem codd.

168 merorem (sez maerorem)] memorem l/ 1?;zamus,merote Pf ^ effulgeatis] J Pf, effulgetis R O, effugetis I/ C Pa (quod rectum esse posset, sc]. sepulturae maerorem resurrectionis gaudiis effugetis) 169 tercio Pf, tercia W/ J O i7inumquam]üquam Df ^ 193sedit ] ordinem O 174 diximus] dextimus 7/a W, qui punctum praeced. om. et ante sic in seq. ponit, quo W, cum O, nouam periodum inchoat addexttis ( ?) J 175 asinistris J 176 mors] Debet utique, quia passionis tempore crudelitate (tota 277. Pa) in ipsum uitae grassabatur auctorem add. C Pa 177 debeat] deleat W ; Hoc est, ut amplius non sit, et impleatur illud quod de ea in Apocalypsi scriptum est : Et mors, inquit, non erit ultra (LApoc. 21, 4) add. C Pa 178 spiritum sanctum Zransp. Pf O C Pa 179 spiritum sanctum 7ransp. O 180 quia] que I7 181 in ecclesiam 19] in ex R. W, add. sup. lin. (19 ut uidetur manus) V', add. et exp. O, om. ceteri, ecclesia W se] sic I, ozz. Pf O C Pa 182/183 credidisse. In] credit / (confessus est credit remissionem) 184 qui] R. ] V 29 zanus ed., quia reliqui ^ disperando] V' R, desperando cezeri 186 documentum] sacramentum VW 19 (cf. serzz. LXI, Jin. 11) 188 repaginari] propaginati J O, propaginare Pf ^ redire] resurgere W' 19 zzanus

352 190

SERMO LXII, 18

18. Vitam aeternam. Bene addidit uitam aeternam, ut resurrecturum se crederet. 191 In den Handschriften hat die Predigt einen doxologischen Schluss, det als angehàángt (also unecht) betrachtet werden muss (vgl. Los serzzones, S. 255). Et ist wie ein Kolophon zut Serie LVI-LXII der Symbolerklàrungen. Es ist moglich, dass der Verfasser dieser Schlussdoxologie, um sie dem Sermo anzufügen, den 'Text det Predigt etwas geándert hat. In der Tat ist der Text von w/ resurrecturum ab, so wie ihn die Handschtiften bringen, wenig befriedigend. Es ist auch móglich, dass Sermo LXII ursprünglich einen Epilog oder eine Perotatio im Stile anderer Symbolerklàrungen des Petrus hatte. Dieset Epilog fehlt ebenfalls in den Sermones LVIII und LXII Zi; ; es ist aber nicht ausgeschlossen, dass diese Predigten

auch solch eine Peroratio gehabt haben. Sermo LXII ist eine ausnahmsweis sehr lange Rede, so dass man meinen kónnte, dass der Redner, weil et schon zu lange die Zuhóter aufgehalten hatte, auf eine Peroratio diesmal verzichtet hátte, zumal et schon in dieser Predigt mit einer zu ausführlichen Einführung angefangen hatte. 191 se] I, oz. relig ctedetet] qui tesurgit (resurget C Pa) per ipsum, qui cum deo patre et spiritu sancto uiuit et regnat nunc et sempet et (et ozz. Pf O) pet inmortalia (in mortalia /) saecula saeculorum. Amen (amen ozz. R. Pf Pa) add. codd. (cf. coment. et ea quae ad calcem apparatus critici sermonis LV ILI notaui)

LXII bis MONITVM Haec de symbolo fidei nouissima explanatio extra Collectionem Felicianam uagans ad nos petuenit ; non ideo de eius genuinitate dubitare licet : ita enim arcte cum aliis praecedentibus tractatibus de professione fidei consonat, ut auctort, Petrus uidelicet Chrysologus, statim agnoscatut (cf. Los serzones, pp. 369-3 84). Ex uno codice LX XVII Musaei Archeologici Ciuitatis Austriae seu "Foriiulii, foll. 26v-28, saeculi XIV, qui transcriptio est ordinis baptismatis ecclesiae Aquileiensis saeculi saltem. IX, de quo supra in monitu ad sermonem LIX, hunc extrauagantem LF.B.M. px RvsEts, Dissertationes duae (Venetiis, 1754), 228-246, edidit. Post eum autem egomet sermonem edidi, apud Los serzzemes, pp. 494-495 (serm. extrauag. XV). Expositionibus Petri de symbolo inter se comparatis non iniuria exoritur suspicio de amissione exotdii atque conclusionis praesentis tractatus (uide quae ad calcem sermonum LVIII ac LXII notaui ; cf. etiam appatatum sermonis LVII ad linean 45). Fortasse hodietna forma sermonis nostri LXII bis compendium est longioris explanationis deperditae. ed. de Rubeis

SERMO LXII bis (extrauagans XV)

DE SYMBOLO OCTAVVS 1. Credo in deum patrem omnipotentem. Si credidisti, dubitare noli; noli facere de credulitate perfidiam ; noli uitium

; sociare uirtuti. Dixisti : Credo n deum patrem. In unum deum totam confessus es trinitatem. 2. Et in Iesum

Christum.

lesus saluator,

Christus unctus

mystice nuncupatur. Saluator dicitur, quia ipse suae saluator factus est creaturae. Sicut enim reges oleo, ita plenitudine est 1o diuinitatis infusus. 9. Filium eius unicum dominum nostrum. Quia esse filii, esse domini, acceperunt alii per ipsius gratiam ; ipse autem quia est filius, quod est dominus, suam possidet per naturam. 4. Qui natus est de spiritu sancto ei Maria uirgine. Virgo et 15 Spiritus sanctus commercium uirtutis est, caeleste consortium, maiestatis insigne. Quod ergo generat uirgo, diuinum est, non humanum. Mundus non capit, ratio non habet, sapit fides, non

sapit saeculi inquisitor. 9. Dicitur : Qui sub Pontio Pilato crucifixus est et sepultus. 20 Audisti nomen iudicis, ne tempus persecutionis ignores. Audisti crucifixum, ut scias uitam redisse per lignum. Audisti sepultum, ne mortem perfunctoriam suspiceris. Mortem fugisse timoris est, uicisse uirtutis.

8 dubitare noli] cf. sermm. LXII, linn. 57 et 100; CXLV (PL 52, 591 B); Aug. serm. 215, 6 (VERBRAKEN, 25, lin. 128). 4 de credulitate perfidiam] cf. sermm. LXI, linn. 28/51 ; LVI, linn. 64/65 (de uocabulo credulitas, saepe a Petro usurpato, egi in Los serzones, p. 377). Cf. Nic. 2 (867 A). 5/6 cf. sermm. LX, hnn; 32/335 LVTL O45 EV EH 3. 7/10 cf. serm. LVII, linn. 71/81 et parall. 11/13 cf. serm. LVII, linn. 80/81 et parall. 14/15 cf. sermm. LXI, linn. 60/61 ; CXLVI (PL 52, 592 B). 15 commercium] cf. serm. CXLVII (PL 52, 594 A); Aug. serm. 213, 3 (1061). 16 maiestatis insigne] deitatis insigne : serm. L, linn. 75/16 ; serm. extrauag. XII (Los serzones, p. 482, lin. 72). 16/1? diuinum est, non humanum] item serm. CXLVIII (PL 52, 596 B) ; cf. sermm. LVII, linn. 89/90 ; LIX, linn. 61/62 ; LXI, linn. 61/62. 17 ratio non habet] cf. serm. LX, lin. 49 et CXLVIII (PL 52, 596 B). 20/23 cf. serm. LVII, linn. 98/106 et parall. 21 cf. serm. LIX, linn. 67/68 et parall. 21/22 cf. parall. ad linn. 98/106 sermonis LVIII. 22/23 cf. sermm. LX, 9 ; LXI, 6. Codd. : Cividale, Mus. Archeol.,

LX XVII.

Inscriptio : Expositio symboli cod. (uide supra notata in generali monitu ad sermones

LVI-LXXII bis) $/4 dubitare noli 7ransp. ed. 9 enim] etiam eg. 12 ipsius 07. ed. 13 quia] quod e. 14 et] ex eZ. 15/16 commercium asque insigne] aliter ed. textum dispungit : commercium uirtutis est caeleste, consortium maiestatis insigne ; uide lamen serzz. CXLI : deus et integritas (sc/. uirgo) est caeleste consot-

tium (PL 52, 592 B)

SERMO LXII bis, 6-14

355

6. Ter&ta die resurrexit uiwus a mortuis. Quia quod passus 25 est, solius est carnis ; quod resurrexit, totius gloria trinitatis. *. Ascendit in caelum : nos ferens, non se referens, qui non

deerat caelo. 8. Sedet ad. dexteram patris : totum tenendo quod paternae potestatis est et honoris. so. 9.Inde uenturus est vudicare wiuos et mortuos, quos aut mittat ad gloriam, aut damnet ad poenam. 10. Credo in sanctum spiritum. Spiritus sanctus quomodo putabitur minor esse diuinitate ? Patrem et filium et spiritum sanctum manifestatos uocabulis, non diuisos substantia sentia-

3; mus ; et perfectos personis, non minoratos ordine fateamur. 11. Sanctam ecclestam. Qua ipsa est corpus Christi, et ipsius caput est Christus. Christum ergo in sancta ecclesia confitemur. 12. R emisstionem beccatorum. Qui sibi credit dari regnum, quomodo sibi dimitti peccata non credat ? Caelum innocentes 4o recipit, non nocentes. Credimus enim nobis omnia remittenda

esse peccata, quia nisi sancti sancta non possumus possidere. 13. Carmis vesurrecionem. Resurget ergo caro nostra, ut quae fuit particeps aut uirtutis aut criminis, uel praemii particeps esse possit uel poenae. 4; 14. Credimus e£ «tam aeternam. Quia homo tunc uiuere incipit, quando se nesciat mori. 24/25 cf. serm. LVII, lin 111 et parall. 26/2? cf. serm. LVII, linn. 113/114 et parall. 2? deerat caelo] defuit caelo : setm. extrauag. XII (ILos sermones, p. 482, lin. 69) ; serm. LXII, linn. 171/172. 28/29 cf. serm. LVII, linn. 118/120 et parall. 80/31 cf. Nic. 6 (870 A). 34 non diuisos substantia] trinitas... non est diuisa substantiis : serm. LX, lin. 57. 86/37 cf. serm. LVII, linn. 133/135 et parall. 38/41 cf. serm. LVII, linn. 137/138 et parall. ; caelestis regio, cum sit latissima, non capit peccatorem : serm. LX XXIII (PL 52, 455 B). 42/44. Ctedat et catnis resurrectionem, ut sit homo ipse qui resurgit, ut accipiat ipse qui peccat poenam, ipse praemium qui laborat : serm. LX XXIII (PL 52, 455 B).

24 uiuus] uiuens eZ.

28 paternae oz. ed.

36 ecclesiam] catholicam a4. codd.

ed. ; deleui, quia deest in omnibus aliis tractatibus Petri de symbolo

SP 273 rd

|

tdi

;

^

Z2

BIOS

éi ^

"lioe

"dp n diae T j E! naa

j 7

1

"e

yes

Wh AEN

P

32

124.

ra

[

d ^r VN

AY

attufa

UT

|

rtis emnt

Y

$

d

E

4

Á 15r)

: i

:

"nid

iq ,

»

I

*

m

"

nost

JY,

4

uq

veserus

]

n

agNETUT.

! L

Ü .

a.

2 D TEX mes, QUMAMUES d. tos ATV.L

to V

PTT apa. PIRE "dm obofi Pu

yw rice E:

Burr t9 dod

i

am

i

AR

horn

siete

"t$on

*

Aes n

b prricttir 3g sceokfun [ Jiu agip

: J

L

2E

"--

1

à:

:

P MAYERRS

CYBTII

e

otf QUOI.

DU» ^i» TUET-

s

09h : emnt

PW

1

dor!téó0na

n E

ii

"

i ,z eq 75 ttt nil XIV.I ausa d oulaan tigfoh Loíses qeyssh tr E "

E m Te IL insi dEy 2er domMMES e S 90 eL 3 D NNL iesM

*&hs Meca

M

1

Bw

-

My

"

b

I "rc

y;

a

k^.

Ai

I

Ln

—Jh

pSesU



e

Ir.

Lu

3

e

Ton

"s 12.

MP

«d

t

E E

» *

IS E n

D

d -

a 3

La

«. as d

"£5.

"my UN n.

uu

CX

sati, DE. E. v i

c- dede X À

rp f

vH

;

?

Mr.fef. 3

ak

Latinus «i vol Mi m s DO :el, motos Lv l jets M ]

*e Dd tealv1 ef.sergn,]

benst X1, Mo. M

nans

ace 1|redeo

a REM

1 Miis

— 3a

a5 :

e ,

$

La.

ro

"4

,

pte

V 10h vale LLV HLITM

«m

4x9. 1

1

,

IM: às

AVIA

bo s |

"

ovt

*4

na ast;

? Be

as ael L u»:J

B9;d

B

ibus

c

[

29

26ó2*Y9-

2

KxaieariaAE

t UN]"mes

CONSU E

4$

UT

"mw" tá

o

ouf ed

al ^06 «tdui

| ni. SE Rr P ta

INHALTSVERZEICHNIS

I. Di&

TEXTÜBERLIEFERUNG

DER

SERMONES

..

IX

A. DIE VORFELIZIANISCHE TEXTTRADITION ..... I. Die Handschrift von Mailand, Ambrosiana,

IX

GM Sub: endo otT Jua: onauasotcem vis 2. Die andere Zeugnisse der severianischen Tésdiionor ben T -abtetialemds93 sstsdeuie i. 3. Textgeschichtliches Gesamturteil über die severianische Uberlieferung ........... 4. Andere Zeugen vorfelizianischer nicht seveTitipischeseDradition 12 e siet Jo vae CodgmyabticT 30,3956, Me 1C euot Cod Vaticuba30 5759 esa n! f eoe E

. DIE FELIZIANISCHE TEXTTRADITION ........ I. Die ursprüngliche felizianische Tradition .. CodnVatiosdstou952:e T'ooe eV sue. Codex Romanus Vallicellianus B. 20 — R. Die germanische Untergruppe der reinsten felizianischen Überlieferung 4e Musics Der Prolog des Felix in seiner ursprüngHelen" EASSUBe, suce eme Ell eti ere 2. Die fránkische Handschriftengruppe ...... Die Hss. Cambridge, Trinity College, B. 3. 32 — ^, und Dublin, Trinity College, B. 2a eet ID SD MMEo rer UE tiles ide n S Die Handschriftengruppe Paris, B. N., lat. 2145— Pf; Namur, Bibliotheque de la Ville, 60 — N ; Paris, B. N., lat. 2146 und 2ZATX Vesp und Do Paris B. N., lat. 2319 muPdciPars; iB: N., lat.-2320- Perund Bologna, Collegio di Spagna, I3 6. Die Hss. Cambrai, Bibliothéque de la Ville, 543— C und Paris, B. N., lat. 16867— Pa Hs. Tours, Bibliotheque dela Ville;3080 D

IX

XI XIII XIII XIV XVII XVIII XVIII XX XXI XXII XXII

XXIV

XXIV XXVII XXIX

Die Hss. Durham, Cathedral, A. III. zx —

D.undiParis; BAuN.j dat 15622 Pha i es Die Hss. Oxford, Balliol College, 223 — O65

XXXI

und Brüssel, Kónigliche Bibliothek, 168-94

sU PONTO SEIUINDUS Sarseqade etfonid nd. vs Zwei Schwesterhandschriften eines anderen Archetypus der fránkischen Überlieferung:

XXXI

INHALTSVERZEICHNIS

358

Todi, Biblioteca Comunale, 107 — / und Oxford, Balliol College, 163. — O ..... 7. Die

Hs.

Baltimore,

Walters

Art

XXXIV

Gallery,

W. 19 5 295.9 20:2 00 Foo DE TENE Die Hs. Valencia, Universitát, 1759 — K Die Hs. Brügge, Stadtbibliothek, 271 — B

XXXVI XXXVI XXXVII

Die Hs. Brüssel, Kónigliche Bibliothek, 683

med Die Hs.

.pi.l5c0824 09 1201 S REDPPED Turin,

Biblioteca

Nazionale,

IIE f uny ur. ERU SAO JIDPOARDIER ; Zusammenfassung und Datierung der fránkidschen Eraditon^D, oSSITRESS; HOD, ; . Die fránkische abgeleitete Texttradition .. Die Handschriften der r. franca-deriuataUntergruppe 2050519012940. 202818908 Die Hs: Páris; B: N:; 13113576 e PI v9 Die Hs. London, British Museum, Royal Ms..D.-8 XXL -—L^2 060€ 353. 2083 Die Hss. Vatic. Urbinas Lat. 95 — U ; Cesena, Biblioteca Malatesta, D. XII.

XXXVIII

K?XXXIX XXXIX XL

XLI XLI XLI

2— Q

und Paris, Bibliothéque Mazarine, 997 — Pe 52029911 qQTXIGRUOUIST, S0OR TO QUET 7 Die Hss. der 2. franca deriuata-Untergruppe Die Hss. Paris, B. N., lat. 2148 — Pg und

XLII XLII

Florenz, Biblioteca Medicea Laurenziana,

S.- Crucis. plut. XXXIV] sini s'e93posruj9 Die Hs. Oxford, Bodleian Library, 1412 : Laud. mise: 6449 AX oo; HEUS qmod Die Hs. Mailand, Biblioteca Ambrosiana, I. róo SupcE WD YA02,. mRDONIMT MT

Der Chni'2962T 84€] 520068. bis oe Die Hs. Utrecht, Universitát, 203 — Ut. Der Ursprung der /fvanca deriuata-Überlieferung ect | 12] | 5 2? À]1À52À2027o5eceevc:t2002»5^^«*€ C. ZUSAMMENFASSUNG

€ € 9

9 c 9

9

v

9

s

c c o. c

c

»

s t? i» | 1$ 1

II. ZuR DARBIETUNG DES NEUEN TEXTES e Die3Mortitae L 18.06 2L. cba an ees £ . Die Titel . Die Orthographie . Die Interpunktion $9 9 9 9 9 9 0 c? c» * ? » * 9 » e$ 9 e . Die Paragrapheneinteilung . Der Apparat der'Quelleiun5 4. beubui . Der kritische Apparat $9 9 o9 9 c 9 * * 5 v9 * * * 9 O0 € . Der philologische Kommentar $9 9 c c ? c» 5. c . Das Stemma e**99292092929206092-92929292929299292929299 Wo oU-4UC co

XLII XLIII

XLIII XLIV XLIV XLV XLVI

INHALTSVERZEICHNIS

359

KONKORDANZTABELLE DER REIHENFOLGEN DER SERMONES NACH DEN VERSCHIEDENEN HANDSCHRIFTEN .. VERZEICHNIS DER SIGELN UND ANDERER ABKÜRZUNGEN .......eleeeen eee 8 * 9 9 c? c» * à» s» o o» 0 0 9 o » e

9 9

9 9

9 c? o

0

9

9 9 5» » *

*

SANCTI PETRI RAVENNATIS COLLECTIO: SERMONVM A FELICE EPISCOPO PARATA SERMONIBVS EXTRAVAGANTIBVS ADIECTIS ..... PROLOGVS NOVITER INSERTVS CAPITVLA SERMONVM 0 9 * o» 9 9 SERMONES I-LXII Bis

e



9

9

e

*

e e? *

*

» 9$ o C Ó

e 0$ e» 9 9 o

e 0

? e

6 €

» e» »

O o

9 0

» e

9

9 0

L ií Il. ps 3s vi. vit. VII

Dejpatre:et duobus filiis; 52e jtd» Seb De eedem secundus cius our vod bee sci Deieodemitertius Lis ots Eae dibusvid. Deeodem quatius 2I. Anaossieascixtet ERES Deeodem.quintus, :««.» xd Puedesv De eodem et de psalmo xcvm ..... T De quinquagesima ...... faris toque Padi bis (extrauagans 1). De ieiunio quinquageSinigelin i ids espe auciitusss aus chrabe ét vit. De eodem secundus «oi leget ibo EE IX. De eodem tertius (et de euangelio : Adten2s Xi.

pk XML XIV. Nx. XVI. wi xvHr. xix. xx. xxl.

xxii xxl.

xxIV.

dite ne tustitiam uestram faciatis coram hoMEIADNSO C cce UPSRNSNSNES VA AS" DABISORE De psalmo uicesinjo octauo. . .. «uistueste est De quadragesima «et de euangelio : Ductus est Iesus 4n deserium» ......... Vies iege eel

LVI LXI LXIV

1-355

I-4

5-I2 15-20

21-25 26-30 51:35 36-42 43-47

48-54 55:57

58-63 64-67 68-71 72-75

76-81 De.eodem.secundus ,«.. ooskxg oundees acl. 82-87 De.eodem,.teritds .......05 ie niis. s 4$ 88-92 De psalmo quadragesimo ........ 23- stl. De.cenfurione .ienasus jeu ksspar. o6 93-97 98-IOI Vbi uenit Iesus in regione Gerasenorum ... I02-IO5 Deeodem. secundus. . esbess 62 «ü6d SA De socru Symonis Petri ...... Lern ?l. I06-IIO De eodem secundus (seu) de eo qui promisit se sequi Christum quocumque iret ..... III-IIA4 De eodem tertius (seu» de eo quod Christus dormiebat in nau. .essileiee 99495 S sut. II5-I20 Vbi Christus dormiebat innaui .......... I21-I27 De tricesima (et de eo quod dicit : Nolite timere, pusillus grex» «... eee dcclise 128-133 De eodem secundus ......... seva Siete ds I34-135 De eodem tertius (seu de eo quod scriptum est : Sint lumbi uestri praecincity ..... s. 139-143

INHALTSVERZEICHNIS

360 XXV.

XXVI.

XXVII. XXVIII. XXIX. XXX. XXXI.

XXXII. XXXIII. XXXIV. XXXV. XXXVI. XXXVII. XXXVIII.

XXXIX.

XL. XLI. XLII. XLIII. XLIV. XLV. XLVI. XLVII. XLVIII. XLIX. L. LI. LII. LIII LIV. LV.

LVI. LVII. LVIII.

De eodem quartus (seu de uerbis : Nolite timere, pusillus grex» «Lecce eee De eodem quintus (seu de eo quod sequitur : Et interrogawit Petrus : Domine, ad nos dicis. hanc darabolam.? |... audeo ee tene. De eodem sextus (seu) de eo quod dicit : Impossibile est ut non ueniant scandala .... De Matheo sedente in telonio ........... De Matheo secundus (seu) de auaritia ... D& eodenistertius-.. o4. eo. IRIUNLETES De eodem quartus (seu) de eo quod discipuli Iohannis dixerunt Iesu : Qware mos ie)unamaus, discipuli autem. tui nom ietuguam Jod «olsttees ute ce deas o E Desqnanuadda,... 0 xu QUAE ERE De archisynagogo cuius filia infirmabatur . De muliere a profluuio sanguinis curata ... De eodem secundus ubi obmutuit beatissimus Petrus episcopus Rauennas ......... De.eodemi;tertiusSdolaas

aUMCURUOS IaSOOE 90.

De euangelio ubi ait : Generatio mala et adultera signum quaerit ...... cc ceeeee. De euangelio ubi ait : S? quis te percusserit in dextram maxillam, praebe ill? et alteram . Sermo de euangelio ubi ait : Qwes uestrum habens amicum. et ibit ad. illum media nocte . De euangelio ubi dicit : Ego swm. pastor DOR. eni esl mte Ioaete cun ORNA

144-147 148-153 154-159 160-165 166-172 173-177

178-181 182-185 186-190 I91-199 200-204 205-210 211-215

216-219 220-225

226-227

De deiunioi «244 29 9 00 e mM tonlenn vt. 228-235 De eodemisecundus- 19; 520ipag eat etl 236-240 De'eodenterciug 4»; M TR AC SEO, VAR. 241-245

De psalmo primo.

x. A092. peo. SU. 246-250

]2e -psalrao sexto«- «scm a 193 De psalmo nonagesimo quarto

ae eal. .........

De margarita et euangelio ............. Vbi uenit Iesus in patriam suam ....... De-eodem-secundüs .., $0Dmonos ben «XT De.paralitico. .. ..3151 algoon e antops 9E Deispuiritu eurdoet auto ui eoe ebos.SU. De.eodemiseomndugp 4ugJe cua wow die. Spusus. De paco £090 20017903 102509. 54. De-Zacheo.puplicano. . 151.04 d0dotmuob. De euangelio, in symbulo, ubi dicit : Quis patrem petit banem, numquid lapidem dabit UP. vena asa d dui iau i ARRA cS, De-symbolo. (52 eUbiomass 6. ambos: ad. De symbolo: secundusse 309502 amaba. oL De:symbolo:tertius iv dem e. iden.

251-254 255-259

260-263 264-268 269-273

274-282 283-287 288-291 292-296 297-306 07-311 AREATÉ 317-324 325-328

INHALTSVERZEICHNIS LIX. LX. LXI. LXII. LXII

De.sumbolo quartus: S eococceev erre De symbolo quintus «ue oceeees-ccccss Desvabolo Sextus. eee cuer eve corts De symbolo septimus 1...eceseeecess e bis (extrauagans xv). De symbolo octauus

Imprimé pat les Usines Brepols S.A. — Tutnhout (Belgique) Printed in Belgium D/1975/0095/4

THEOLOGY LIBRARY CLAREMONT, CALIF. Bo VALID EUER

MA

361 329-334 335-340 341-344 345-352 353-355

nage

eer

[ wd

prx

VISXRUEAH 1

"E

5 cha -

yu

"

has

' "2

*1

-

d [5s »

reir

Bar

í

E r

TS

,

r

LIv(

| ——

X.

dh

»1

»

t

ican. LIN

e:

"T 2

d—

Lisdeigs nati:

UU uva.

, D

ete id tapidém

PEdal^Xb

Á n

ibis, mbi didty xi nut

eye De " b De $3

3

n:

EU Dno Mu: sloqnift e»oisL

st«598

ai bsi:

' dones UAM

* M",

22 D

x E^ go m" 4 2MEN 1 yt

!

NN

Ü

"|

T*«

L1

-

PEE

n

ue dz

*

tal

DAL

Li.

i

2 2

Gen

Manera

s "

e Mie

- Api

oe

bap

]

Obi cjnio rite"

Collectio

sermonum.

BR

Petrus

60 C9 v.2h

Collectio sermonum. Turnholti, Brepols, 19'5v. 26cm. (Corpus Christianorum. Series

i

Latina,

Chrysologus,

P /8^4l 6 Saint,

Bp.

of Ravenna.

2l

Editor: Alexandre Olivar. Introduction in German.

Includes I.

bibliographies.

Olivar,

Alexandre,

4/)

ed.

II.

Series.

CCSC/mmb

rue e

NeSER "E

2n