Clemens Alexandrinus Band 3 Stromata. Buch VII und VIII. Excerpta ex Theodoto - Eclogae propheticae quis dives salvetur - Fragmente

Table of contents :
Einleitung
A. Stromata VII und VIII; Excerpta ex Theodoto, Eclogae propheticae
B. Quis dives salvetur
C. Fragmente
I. Ύποτυπώσεις
II. Περὶ τοῦ πάσχα
III. Κανὼν ἐϰϰλησιαστιϰὸς ἢ πρὸς τοὺς ἰονδαΐζοντας
IV. Περὶ προνοίας
V. Ό προτρεπτιϰὸς εἰς ὑπομονὴν ἢ πρὸς τοὺς νεωστὶ βεβαπτισμένους
VI. Έπιστολαί
VII. Schriften, von denen keine Fragmente erhalten sind
VIII. Angebliche Sonderschriften
IX. Fragmente ungewisser Herkunft
X. Unechte Fragmente
Verzeichnis der Abkürzungen und Zeichen
Text
Stromata VII. Buch
Stromata VIII. Buch
Excerpta ex Theodoto
Eclogae propheticae
Quis dives salvetur
Fragmente
I. Ύποτυτζώοεις
II. Περὶ τοῦ πάσχα
III. Κανὼν ἐϰϰλησιαστιϰός
IV. Περὶ προνοίας
V. Ό προτρεπτιϰὸς εἰς ὑπομονήν
VI. Ἐπιστολαί
VII. Fragmente ungewisser Herkunft
Ergänzungen zum Testimonienapparat

Citation preview

D E U T S C H E A K A D E M I E D E R W I S S E N S C H A F T E N ZU B E R L I N

DIE

GRIECHISCHEN

CHRISTLICHEN DER ERSTEN

SCHRIFTSTELLER JAHRHUNDERTE

CLEMENS ALEXANDRINUS

DRITTER

BAND

AKADEMIE-VERLAG 1970

·

BERLIN

CLEMENS

ALEXANDRINUS DRITTER BAND

S T R O M A T A B U C H VII U N D

Vili

EXCERPTA EX THEODOTO - ECLOGAE PROPHETICAE y u i s DIVES SALVETUR - FRAGMENTE

HERAUSGEGEBEN VON

OTTO

STÄHLIN

IN Z W E I T E R A U F L A G E N E U

HERAUSGEGEBEN

VON

LUDWIG

FRÜCHTELf

Zum Druck besorgt von URSULA

TREU

AKADEMIE-VERLAG·BERLIN 19 7 0

IN DER REIHENFOLGE DES ERSCHEINENS BAND 17·

R e p r o d u k t i o n e r f o l g t e von a l t e r a

Archivexeraplar

Durch Einfügung notwendiger Textverbeeserungen w u r d e n gewisse U n t e r s c h i e d e i m D r u c k b i l d u n v e r m e i d l i c h E r s c h i e n e n i m A k a d e m i e - V e r l a g G m b H , 108 B e r l i n , L e i p z i g e r S t r a ß e 3 — 4 C o p y r i g h t 1970 b y A k a d e m i e - V e r l a g

GmbH

L i z e n z n u m m e r : 202 • 100/268/70 S a t z : I V / 2 / 1 4 • V E B W e r k d r u c k , 4 4 3 C r a f e n h a i n i c h e n - 2892 O f f s e t d r u c k : V E B D r u c k e r e i „ T h o r a a s M ü n t z e r " , S82 B a d L a n g e n s a l z a B e s t e l l n u m m e r : 2031/3 • E D V 7S1 597 6 . E S 7 M

Vorwort zur zweiten Auflage Im Jahre 1960 erschien der 2. Band der Stählinschen ClemensAusgabe mit den Stromata Buch I—VI in 3. Auflage, neu herausgegeben von Ludwig Früchtel. Friichtel hatte gehofft, den nun vorliegenden 3. Band mit dem Best der Stromata und den kleinen Stücken recht bald folgen lassen zu können. Als der Tod ihm am 17. April 1963 die Feder unerwartet aus der Hand nahm, war das Manuskript im wesentlichen abgeschlossen. Was die Clemens-Ausgabe dem Wirken Früchteis verdankt, kann hier nicht genügend gesagt werden. Statt dessen sei die Würdigung Otto Stählins zitiert, der im Vorwort des 4. Bandes seines einstigen Schülers mit hoher Anerkennung gedenkt, „der sich mit ausgezeichneter Sachkenntnis, unermüdlichem Fleiß und unübertrefflicher Sorgfalt um diesen Registerband verdient gemacht hat." Früchteis Beiträge zur Clemensforschung sind in der Einleitung zu Band II, S. X I und X H I f . genannt. Mit Clemens verband ihn, wenn man so sagen darf, ein mehr als berufliches Interesse. Er schätzte ihn als Autor und als Menschen und bewunderte seine weltofifene Gelehrsamkeit. So war Früchtel auch bestrebt, Clemens einem weiteren Leserkreis zugänglich zu machen. Davon zeugt die deutsche Übersetzung der Stromata (1936), an der er mitwirkte. Aber Früchtel hat sich keineswegs auf Clemens beschränkt. Die „Griechischen christlichen Schriftsteller" verdanSen ihm das Register zu der von E. Klostermann herausgegebenen Matthäus-Erklärung des Orígenes (1955, 2. Aufl. 1968). Über „Das neuentdeckte Streitgespräch des Orígenes init Herakleides und Genossen" hat er 1950 in der Theologischen Literaturzeitung referiert, über die übrigen Origenes-Papyri des Turafundee 1961 in der Festschrift Klostermann (TU 77) unter dem schlichten Titel „Origeniana" gehandelt. Schlichte Sachlichkeit, die sich streng auf das Thema konzentriert und die Floskel meidet, zeichnet auch sonst die gelehrte Arbeit Früchteis aus. Seine Erlanger Dissertation von 1920 galt der Schrift „De gentibus Indiae et Brachmanis" des Palladius. In der Bibliotheca Teubneriana edierte er 1931—1932 mehrere Cicero-Reden, den Hauptteil des 6. Bandes, den die Kritik als „gediegene Leistung" würdigte. Beiträge vornehmlich text- und quellenkritischen Charakters gab er in

VI

Vorwort

zahlreichen Bänden der Philologischen Wochenschrift (1929, 19361939, 1941 f.) und des Gymnasium (1949f., 1952f.)· Ihre Themen reichen von Homerpapyri über Kallimachos und Philon bis Plutarch, Heliodor, Isidor von Pelusium und Palladius, von Plautus bis Persius. Seine Rezensionen, ebenfalls vornehmlich in der Philologischen Wochenschrift, sind von ähnlicher Vielseitigkeit. Im Reallexikon für Antike und Christentum hat er die Stichworte Apollinaris Sidonius, Aristides Rhetor und Attizismus bearbeitet. Doch war Früchtel nicht nur Gelehrter. Seine reiche Erfahrung als Pädagoge schlug sich in mehreren griechischen und lateinischen Unterrichtswerken nieder, und gelegentlich hat er auch deutsche Lyrik ins Griechische übertragen. 1 Über die Grundsätze seiner Neubearbeitung hat sich Früchtel in der Einleitung zum 2. Band, S. XIII—XV, geäußert. Sie haben ihn auch bei dem vorliegenden 3. Band geleitet. In Übereinstimmung mit der allgemein in der neueren Textkritik zu beobachtenden Tendenz ist Früchtel gegenüber Konjekturen vorsichtiger als Stählin. Er kehrt daher, wo es angeht, zur Überlieferung zurück. In der Einleitung hat er sich um Konzentration bemüht, jedoch alles sachlich Wichtige bewahrt. In den Apparaten sind seine Zusätze wiederum mit der Sigle Fr gekennzeichnet. Für die Drucklegung waren redaktionelle Glättungen und Vereinheitlichungen erforderlich. Der Text wurde wie bei Band II anastatisch reproduziert, dabei Änderungen durch Tektur angebracht. Die Apparate wurden neu gesetzt. Durch Straffung der Zitationsweise wurde Raum für die Zusätze Früchteis gewonnen. So konnte der textkritische Apparat vollständig unter den Seiten untergebracht werden. Längere Ergänzungen zum Testimonienapparat sind an den Schluß gestellt worden. 2 Auf sie weist ein Sternchen am Rande hin. Hätte Ludwig Friîchtel die Drucklegung noch erlebt, so hätte er gewiß wie beim 2. Band noch manche Ergänzung nachgetragen. Die Bearbeiterin erinnert sich gern der erfreulichen und förderlichen Zusammenarbeit damals und empfindet den Verlust jetzt um so schmerzlicher. Für die Neubearbeitung des 1. Bandes mit Protrepticus und Paedagogus, mit der sie die Kommission für spätantike Religionsgeschichte in ehrenvoller Weise betraut hat, erbittet sie Vorschläge und Anregungen. 17. April 1968 Ursula Treu ι Herr Dr. Edgar Früchtel, Kulmbach, hat mir durch liebenswürdige Auskünfte, durch Zusammenstellung einer Bibliographie und durch Übersendung von Sonderdrucken aus dem Nachlaß seines Vaters sehr geholfen, wofür ich ihm herzlich danke. 2 Hier wurde auch auf Literatur hingewiesen, die Früchtel nicht mehr benutzen konnte (Sigle Tr).

Inhaltsverzeichnis Einleitung A. Stromata VII und V i l i ; Excerpta ex Theodoto, Eclogae propheticae . B. Quis dives salvetur C. Fragmente I. Ύποτνπώαεις a) Zeugnisse b) Bemerkungen zu den Fragmenten c) Zu Fragment 24 = Adumbrationes in epistulas canónicas . . II. Περί τον πάαχα a) Zeugnisse b) Bemerkungen III. Κανών ίκχληαιαστικός ή πρός τους Ιουδαΐζοντας a) Zeugnisse b) Bemerkung zu Fragment 36 IV. Περί προνοίας a) Zeugnisse b) Bemerkungen zu den Fragmenten V. Ό προτρεπτικός εις ύπομονήν ή πρός τούς νεωστί βεβαπτισμένους . . VI. ΈπιστολαΙ VII. Schriften, von denen keine Fragmente erhalten sind VIII. Angebliche Sonderschriften IX. Fragmente ungewisser Herkunft X. Unechte Fragmente Verzeichnis der Abkürzungen und Zeichen Text Stromata VII. Buch Stromata VIII. Buch

IX X XI XII XII ΧΙΠ XVIII XX XX XXI XXI XXI XXI XXII ΧΧΠ XXII XXIV XXIV XXIV XXV XXVI XXX XXXIX

1 80

Vili

Inhalteverzeiohnia

Excerpta ex Theodoto Eclogae prophet icae Quia dives salvetur Fragmente I. Ύποτνπώσεις II. Περί του πάαχα

103 135 157 193 195 216

III. Κανών έκχλησιαστιχός

218

IV. Περί προνοίας

219

V. Ό προτρεπτικός εις ΰπομονήν VI. Έπιστολαί

221 223

VII. Fragmente ungewisser Herkunft

224

Ergänzungen zum Teetimonienapparat

231

Einleitung 1 A. Stromata VII und V i l i ; Excerpta ex Theodoto, Eclogae propheticae Die direkte und indirekte Überlieferung dieser Stücke ist die gleiche wie für Strom. I—VI. Hier sind noch Spezialauagaben zu verzeichnen : 1. Clement of Alexandria, Miscellanies Book VII. The Greek Text with Introduction, Translation, Notes, Dissertations and Indices. By the late Fen ton John Anthony Hort. . . and Joseph B. Mayor, London 1902. — Als Grundlage dienten Mayor die Bemerkungen, die Hort in seinem Handexemplar des Clemens hinterlassen hatte. Er baute diese zu einem fortlaufenden Kommentar aus, fügte aber dem Band auch den auf neuer Rezension beruhenden griechischen Text mit englischer Übersetzung bei. Auch heute noch ist diese Ausgabe ein unentbehrliches Hilfsmittel für das Clemensstudium. Die englische Übersetzung dieser Ausgabe wurde von H. Chadwick revidiert und neugedruckt in: The Library of Christian Classics, vol. II, Alexandrian Christianity, London 1954, S. 93—165. 2. Die Excerpta ex Theodoto und Eclogae propheticae waren griechisch natürlich in die Ausgaben von Petrus Victorius (Florenz 1550) und Fr. Sylburg (Heidelberg 1592) aufgenommen worden, aber auch die griechisch-lateinischen Ausgaben von Daniel Heinsius (Leiden 1616, Paris 1629, 1641 und 1688) boten nur den griechischen Text. Erst Fr. Combefis gab die Eclogae griechisch und lateinisch heraus in seinem Auctarium patrum novissimum, Paris 1672, I p. 197—210; seine lateinische Übersetzung der Excerpta veröffentlichte zusammen mit dem griechischen Text J. A. Fabricius, Bibliotheca Graeca V p. 134—179 (Hamburg 1712). Die der Potterschen Ausgabe beigegebene Übersetzung beider Stücke stammt von Robert Pearse. Eine Sonderausgabe der Excerpta und Eclogae zusammen mit Strom. VIII besorgte Chr. Bunsen, Analecta Antenicena I, London ι Wie in der Einleitung zu Band II sind auch hier die vichtigsten Angaben aus der Einleitung zu Band I wiederholt. Die Referate Stähline über die Fragmente in der Einleitung der 1. Auflage des Bandes III sind auf das für den Clemensbenutzer notwendige Maß beschränkt worden.

χ

Einleitung

1854, S. 167-302; Bunsen hielt diese Stücke für Teile der Hypotyposen, mit deren Fragmenten er sie vereinigte. Von der angekündigten Ausgabe der Excerpta ex Theodoto, die Paul Ruben herausbringen wollte, ist nur ein knapper Auszug der Einleitung als Bonner Dissertation in die Öffentlichkeit gekommen (Leipzig 1892). Neuerdings erschienen: a) The Excerpta ex Theodoto of Clement of Alexandria, edited with translation, introduction and notes by Robert Pierce Casey (Studies and Documents I), London 1934; b) Clément d'Alexandrie, Extraits de Théodote, Texte grec, introduction, traduction et notes de F. Sagnard, 0 . P. (Sources Chrétiennes 23), Éditions du Cerf, Paris 1948. Der Wert beider Ausgaben liegt in den Kommentaren, die reichlichen religionsgeschichtlichen Stoff enthalten und die Erklärung der gnostischen Termini fördern.

B. Quis dives salvetur Grundlage der Überlieferung ist die Eskorialhandschrift ß-III-19 (= S), die zum erstenmal benützt wurde in der Ausgabe von P. Mordaunt Barnard, Clement of Alexandria, Quis dives salvetur (Texts and Studies V 2), Cambridge 1897. Sie ist eine Pergamenthandschrift des 12. Jh. und auch die Quelle für die Jeremiahomilien des Orígenes. Die Eskorialhandschrift ist die Vorlage des Vaticanus graec. 623 gewesen, aus dem Ghisler i. J. 1623 die editio princeps herstellen ließ, die ihrerseits ohne jede Neuprüfung der Handschrift den Text aller Ausgaben bis Barnard geliefert hat. In der Eskorialhandschrift steht die Schrift auf f. 326 v bis 345 r ; da aber das Blatt 344 bis auf einen schmalen Streifen herausgerissen ist, ist man für das dadurch verlorene Stück des § 42 (Erzählung von dem durch Johannes geretteten Jüngling) auf Eusebios angewiesen, der Hist. Eccl. III 23 den Abschnitt άκουσον μν&ον ov μν&ον bis τρόπαων αναστάσεως βλεπομένης exzerpiert hat, ferner auf einen Auszug (beginnend mit ίνα δε επιΰαρρήσΐ]ς bis βλεπομένης — Exc.), der in zahlreichen Handschriften der Scholien des Maximus Confessor zu Dionysios Areopagites erhalten ist ; dieser Auszug ist mit dem Eusebiostext verwandt, aber unabhängig von ihm. Von den nach der editio princeps des Michael Ghisler (Lugduni 1623) erschienenen Ausgaben ist die von C. Segaar, Clementis Alexandrini liber, Quis dives salutem consequi possit, perpetuo commentario illustrata (Utrecht 1816) wegen des beigefügten und in der Dindorfschen

C. Fragmente

XI

Ausgabe wieder abgedruckten Kommentars bedeutungsvoll ; erst Barnard lieferte wie gesagt die erste kritische Ausgabe; Stählin hat für seine Ausgabe eine Photographie der Eskorialhandschrift benützt, die auch ich nachgeprüft habe. Die Schrift wurde auch griechisch und englisch in der Loeb Classical Library von G. W. Butterworth herausgegeben, Clement of Alexandria, London-New York 1919, S. 265-367.

C. Fragmente J. Potter war der erste Clemensherausgeber, der sich auch um Fragmente kümmerte; seine Sammlung (S. 1006—1025) bietet: 1. Bruchstücke, die J. Fell im Anhang seiner Ausgabe von Quis dives salvetur (Oxford 1683) S. 144 ff. abgedruckt hatte, 2. Bruchstücke, die Th. Ittig, Operum Clementis Alexandrini supplementum (Leipzig 1700) Praef. a 8 ff. und S. 150 ff. zusammengestellt hatte, 3. Bruchstücke, die Joh. Ernst Grabe für sein unvollendetes Spicilegium SS. Patrum ut et Haereticorum (Oxford 1698. 1700) bereitgestellt, aber noch nicht veröffentlicht hatte, 4. ein Stück aus der Pentateuchcatene des Fr. Zephyrus (nomen illud mysticum etc., in Wirklichkeit Strom. V 34), auf das J. A. Fabricius, Bibl. Graeca V p. 111 hingewiesen hatte. Diese Pottersche Sammlung wurde von J. A . Fabricius in seiner Ausgabe des Hippolyt I I (Hamburg 1718) p. 66—74 sowohl durch eine lateinische Übersetzung der bei Potter nur griechisch zu findenden Stücke als auch durch ein paar neue Fragmente ergänzt ; diese Supplemente wurden in den Anhang des Venediger Nachdrucks der Potterschen Ausgabe von 1757 übernommen und finden sich auch bei A. Gallandi, Bibl. vet. patr., Venet, 1766, 2. Aufl. 1788 I I S. 153-159. Eine größere Erweiterung der Fragmentensammlung brachte die Ausgabe in Mignes Patrologia Graeca I X durch Benützung der Catenenfunde von J. A. Cramer; W. Dindorf begnügte sich mit dem aus Migne übernommenen Material. Die genannten Sammlungen waren eine unkritische Aneinanderreihung von Texten, bei denen man nicht einmal untersuchte, ob sie wirklich neu waren. Die kritische Arbeit an ihnen begann erst Th. Zahn, Supplementum Clementinum, Forschungen zur Geschichte des neutestamentlichen Kanons und der altkirchlichen Literatur, 3. Teil, Erlangen 1884. Zahn säuberte das bisherige Gestrüpp durch Ausschei-

χπ

Einleitung

dung von Sätzen, die gar keine Fragmente waren, weil sie entweder in den erhaltenen Schriften des Clemens selbst wörtlich standen oder nur Paraphrasen von solchen Textstellen waren oder sich bei anderen "Autoren nachweisen ließen. Viele Beiträge für die Fragmentforschung lieferte auch K. Holl in seiner Ausgabe der „Fragmente vornicänischer Kirchenväter aus den Sacra Parallela." des Johannes Damascenus (TU Ν F 5, 2, 1899, vgl. auch 1, 1,1897). Infolge dieser Vorarbeiten und auf Grund eigener Forschung konnte 0 . Stählin 1909 eine stark bereinigte Sammlung von Clemensfragmenten vorlegen.

I.

Ύποτνπώσεις

a) Z e u g n i s s e 1. E u s e b . H . E . VT 1 3 , 2 : Ίσάρι&μοίτε τούτοις (sc. τοις Στρωματεναιν) είσίν οι έπιγεγραμμένοι Ύποτνπώσεων αντοϋ λόγοι, έν οΐς όνομαστί ως διδασκάλου τον Πανταίνσυ μνημονεύει έκδοχάς τε αντοϋ γραφών και παραδόσεις εκτελείται. 2. E u s e b . Η . E . V 1 1 , 2 : "Ος δη (sc. Κλήμης) και όνομαστί έν αίς σννέταξεν Ύποτυπώσεσιν ως äv διδασκάλου τον Πανταίνσυ μέμνηται. Rufinus: Denique ipse hic Clemens in séptimo Dispositionum libro Pantaeni tamquam magistri et praeceptoris sui mentionem facit

(Preuschen bei Harnack, Gesch. der altchr. Lit. I S. 301, führt die Be-

merkung in séptimo Dispositionum libro auf eine Randnotiz in der

Vorlage des Rufinus zurück).

3. E u s e b . H . E . V I 1 4 , 1 : Έν δε ταϊς 'Υποτυπώσεσι ξυνελόντα είπεϊν πάσης της ένδια&ηκου γραφής έπιτετμημένας πεποίηται διηγησεις, μηδέ τάς άντιλεγομένας παρελΰών, την Ιούδα λέγω και τάς λονπάς καϋολικάς έπιστολάς την τε Βαρναβά και την Πέτρου λεγομένην άποκάλυψιν. Fortsetzung

s. Fragment 22. 4. Cassiodorus Senator, De institutione divinarum litterarum, praef.

(Mynors p. 5, 15—19): Ferunt itaque scripturas divinas veteris novique testamenti ah ipso principio usque ad finem Graeco sermone declarasse dementem Alexandrinum cognomento Stromateum, et Cyrillum eiusdem civitatis episcopum et Ioannem Chrysostomum, Gregorium et Basilium necnon et alios studiosissimos vìros, quos Graeca facundia concélébrât.

St hat kaum recht mit der Bemerkung, Cassiodorus habe Kunde von einem die ganze Bibel umfassenden Kommentar des Clemens gehabt; es hat sich wohl, wie bei den anderen genannten Autoren, nur um Teile der Bibel — in manchen Bibelbüchern nur um ausgewählte Sätze (siehe Zeugnis 6) — gehandelt. Mit Recht aber erklärt es St für

I. Ύποτνπώσεις

XIII

unwahrscheinlich, daß Cassiodorus noch die vollständigen Hypotyposeis besaß, sonst hätte er mehr als nur die Auslegung der katholischen Briefe ins Lateinische übersetzen lassen. Außer der angeführten und der zu Fr. 24 zitierten Stelle erwähnt Cassiodorus den Clemens nur noch einmal, nämlich De art. ac disc, lib. litt. V 2 (Mynors p. 142, 15—20): Clemens vero Alezandrinus presbyter in libro quem contra paganos edidit musicam ex Musis dicit sumpsisse principium; Musasque ipsas qua de causa inventae fuerint, diligerUer exponit ( = Protr. 31). 5. Photios Bibl. cod. 109: Άνεγνώσΰη Κλήμεντος Άλεξανδρέως πρεσβυτέρου τεύχη βιβλίων τρία, ών το μεν έπιγραφήν εϊληχεν Ύποτνπώσεις, το δε Στρωματεΰ ς, το δε Παιδαγωγός, ai μεν ο$ν Ύποτνπώσεις διαλαμβάνονσι περί ρητών τίνων της τε παλαιάς κάί νέας γραφής κτλ. (= Fr. 23). 6. Photios Bibl. cod. 110: Ουδέν δέ δμοιον εχονσι προς τάς Ύποτυπώσεις ούτοι οι λόγοι (Paidagogos und Protreptikos) · των τε γαρ ματαίων και βλάσφημων άπηλλαγμένοι δ οζών κα&εστήκασιν. 7. Photios Bibl. cod. I l l : Αντη δέ ή των Στρωματέων βίβλος ένιαχον ονχ υγιώς διαλαμβάνει, ου μέντοι γε ώσπερ al Ύποτυπώσεις, άλλα και προς πολλά των έχει διαμάχεται. b) B e m e r k u n g e n zu den F r a g m e n t e n Eine Anzahl Fragmente der Hypotyposeis ist erhalten in den unter dem Namen des Oikumenios1 gehenden Kommentaren zur Apostelgeschichte, den paulinischen und katholischen Briefen; für den Abdruck dieser Fragmente ist benützt: 1. die Ausgabe von F. Morellus, 2 Bände, Paris 1630. 1631 ( = M ) ; diese Ausgabe ist ein Abdruck der Editio princeps (Verona 1532, besorgt von einem gewissen Donatus) mit Beifügung der lateinischen Übersetzung des Johannes Hentenius (Antwerpen 1545). Die Ausgabe des Morellus ist übernommen in PG 118—119. 2. die Catene zum 2. Korintherbrief bei J . A. Cramer, Catenae Graecorum patrum in Novum Testamentum, Oxford 1840—1844, vol. V p. 345—444 aus Parisin. Gr. 223 ( = C) ; hierin finden sich zwei von den bei Morellus erhaltenen Fragmenten ( = Fr. 2 und 3). 3. die von Cramer im gleichen Band p. 460—477 veröffentlichte Vergleichung des Oxforder Codex Bodleianus Auct. Τ. I. 7 Mise. gr. 185) mit dem Druck des Morellus ( = B ) . ι Ein echtes Werk des Oikumenios, Bischofs von Trikka in Thessalien (ca. 600), ist nur ein Kommentar zur Apokalypse, s. Bemerkung zu Fr. 59.

XIV

Einleitong Zu F r a g m e n t 1

Die Nachstellung der Worte όντως ό Κλήμης εν τετάρτω Ύποτυπώσεων in Β wird durch die gleiche Stellung in Fragment 2 und 3 bestätigt; ebenso die Leseart τετάρτω: Fragment 1 gibt eine Erklärung zu I Cor, Fragment 2 und 3 zu I I Cor, und die beiden Korintherbriefe werden doch wohl im gleichen Buch behandelt gewesen sein. Die Fortsetzung von Fr. 1 lautet: Ei της τον ανδρός φησιν εξουσίας καταφρονείς, καν τους άγγέλους αίδέσ&ητι, Ινα μή αντοϊς εν ισω φαίνη τη εξνρημένη (I Cor 11,6) και οίον άνταίρουσα κατά της νπό ύεον σοι επιτε&είσης έξουσίας, diese Auslegung stimmt aber nicht zu der in Fragment 1 vorliegenden Deutung des Clemens, sondern ist die des Photios (Cramer V p. 212, 21); übrigens hatte die Worte schon N. le Nourry, Apparatus ad bibl. max. s. patrum I 1330 nicht als dem Clemens gehörig anerkannt. Fragment 1 steht auch bei Theophylaktos von Bulgarien P G 124, 697 C in folgender F o r m : Κλήμης δέ ó Στρωματενς άγγέλους ένόησε περιεργότερον τους της εκκλησίας δικαίους, κατακαλυπτέσΰω γάρ, φησίν, ίνα μή τούτους είς πορνείαν σκανδαλίστ), ohne die obengenannte Fortsetzung (nachgewiesen von F r in ZntW 36, 1937, 86). Zu F r a g m e n t 2 u n d 3 Beide Fragmente bietet Dindorf I I I p. 493f. doppelt, aus Oikumenios und dann nochmals aus Cramer, hier mit vorangestellten Sätzen, die sich auch bei Ps.-Oikumenios finden; aber Fr. 2 und 3 sind bei Ps.Oikumenios durch Wiederholung der Textworte von jenen Stücken getrennt, wodurch erwiesen ist, daß sie einem anderen Ausleger angehören. Zu F r a g m e n t 4 Fragment 4 aus Euseb. Η. Ε . I 12 ist die Quelle für alle vermeintlich neuen Hypotyposenfragmente, die die angebliche Zugehörigkeit von Jüngern zu den sog. Siebzig (Lc 10,1) und zum Apostelkreis behaupten. Solche falsche Fragmente sind: 1. Prophetarum vitae fabulosae ed. Th. Schermann S. 127f. : Έκ των αποστόλων τον σωτήρος των έβδομήκοντα γεγόνασιν, ώς ιστορεί Κλήμης εν πέμπτη των Ύποτυπώσεων, Βαρνάβας, Σωσΰένης, Κηφας ομώνυμος Πέτρω, Ματάίας ό συγκαταρι&μη&είς τοις ενδεκα, Βαρσαβας και Λίνος, ου μέμνηται Παύλος Τιμο&έω γράφων ( I I Tim 4,21), Θαδδαϊος, Κλεόπας και οι συν αντώ.

I. Ύηοτνηώαεις

XV

2. Pseudo-Dorotheos in cod. Ottobonianus 167, f. 147v (Th. Schermami, Propheten- und Apostellegenden, TU 31 S. 295): Ούτοι εκ τών μαϋητών γεγόνασι τον σωτήρος, ώς Ιστορεί Κλημης έν τ·η ε' των ' Υποτυπώσεων, και όσοι έπίσταμαι των αποστόλων Παύλος, Βαρνάβας, Μάρκος, Τίτος, Τιμό&εος, Λουκάς και Σιλονανός. 3. a) Chronicon Paschale p. 213 Β C (I p. 400 ed. Bonn.): α'. Λ/ατϋίας, δν άνέδείξεν ό κύριος, ο και σνγκαταριϋμηΰείς μετά των ια' αποστόλων . . . β' Σωσμένης, ου μέμνηται Πανλ.ος Κοριν&ίοις ετζιστέλλων. γ' Κηφας, όμώννμος Πέτρου, ω και έμαχήσατο Παύλος κατά 'Ιουδαϊσμού, zwar ohne Nennung des Clemens, aber doch wegen der Formulierung Herkunft aus der Eusebiosstelle wahrscheinlich. b) Chronicon Paschale p. 224C (I p. 421 ed. Bonn.): Περί δέ τών προγεγραμμένων ο' μαϋητών τών μετά τους ιβ' τους προτεταγ μένους ιστορεί Κλήμης ό συγγραφεύς έν ττ} πέμπττ] τών Ύποτυπώσεων. 4. Sogar der Eunuch der Kandake (Act 8,27) kam in solche Verzeichnisse : a) Prophetarum vitae fabulosae ed. Th. Schermann S. 213: Eunuchus Candacis reginae, unus ex LXX apostolis, in Arabia, quae feliz dicitur, passus est, ut ait Clemens in quinto libro hypotyposeon, id est informationum. b) Arabischer Katalog der 70 Jünger von Abû-1-Barakât, herausg. von A. Baumstark, Oriens christianus 2, 1902, 341 : Candaces eunuchus, quem Philippus, primus Septem (diaconorum), baptizavit, in Arabia felice dicta et in insvia Τaprobaría (!) praedicavit, quae iuxta mare Erythraeum (sita est), et in numero septuaginta (discipulorum) habitus est suffectus pro eis, qui defecerunt, vi Clemens in quinto (libro) similitudinum (Lesefehler 'Ομοιώσεων]) scribit. 5. Im cod. Vatop. 853 (olim 657), f. 7Γ trägt das ganze Apostelverzeichnis die Überschrift: Διάταξις τών αποστόλων δια Κλήμεντος τοις εύνεσιν άποσταλεϊσα. 6. Acta SS. Juni I I 438 wird vom Mönch Alexander von Cypern im Έγκώμιον εις Βαρνάβαν der Στρωματεύς als Quelle genannt : hiermit ist wohl Strom. I I 116,3 oder Fr. 4 und 13 gemeint. Zu F r a g m e n t 5 Wahrscheinlich aus der Erklärung zu Gal 3,19 geschöpft, da dieser Brief im 5. Buch der Hypotyposeis behandelt war. Zu F r a g m e n t 6 Obwohl die Korintherbriefe im 4. Buch der Hypotyposeis behandelt waren (vgl. Bern, zu Fr. 1), so braucht doch S. 196, 22 πέμπτω nicht

XVI

Einleitung

geändert zu werden, da Clemens I Cor 1,14 auch im 5. Buch gelegentlich zitiert haben kann. Zu F r a g m e n t 7 Zahn und St haben mit Recht das Stück S. 197, 1—8 in das Fragment einbezogen, da S. 197, 9—13 nur als Fortsetzung jenes Stückes einen Sinn bekommt. Zu F r a g m e n t 8 Zum 6. Buch gestellt, da inhaltlich mit dem aus jenem Buch zitierten Fr. 9 verwandt. — Zu S. 197, 21 vgl. Theophylaktos von Bulgarien PG 123, 491 Anm. 37 rò κατά Mäqxov εναγγέλιον . . . συνεγράφη èv 'Ρώμη ώς Ιστορεί Κλήμης ό Στρωματενς (Fr in ZntW 36, 1937, 87). Zu F r a g m e n t 9 Quelle des Clemens für das ganze Stück war der S. 198, 14 genannte Papias. Zu S. 198, 12f. vgl. ein von Soden, Die Sehr, des Neuen Testaments I S. 576 zitiertes Scholion mit dem angeblichen Beginn Κλήμης èv έκτη τών'Υτΐοτυπωσεων παρατίθεται την Ιστορίαν (in Wirklichkeit Schlußsatz des vorangehenden Eusebiostextes und infolgedessen kein neuer Beleg). Der Bericht über Marcus in den Acta SS. Aprilis I I I p. 346 sq. mit der Quellenangabe Clemens 'in sexto disputaiionis libro geht auf die Übersetzung der Eusebiosstelle durch Rufmus zurück. Zu F r a g m e n t 10 Die Belege zu S. 198, 23 über Jakob den Gerechten aus Act machen es wahrscheinlich, daß im sechsten Buch der Hypotyposeis die Apostelgeschichte behandelt war. Zu F r a g m e n t 11 Die Konjektur Grabes δν statt ήν wurde verworfen .von Harnack TU 1, 1,123 und 3,124, gebilligt von Zahn, Suppl. Cl. I I I S. 742 und Zeitschr. f. Kirchengesch. 38, 1920, 151; die von St in den Nachtr. Band IV S. L X X I I I angeführte Vermutung von Pohlenz ' Υποτνπώσεων kann in dieser Form nicht stimmen, meinte er etwa ήν . . . Ύπ. αντόν άφορμήν λαβόντα παρά τοΰ Λουκά άναγράψαιί

I. Ύποτι/πώοεις

χνπ

Zu F r a g m e n t 12 Im Vatic. Gr. 354 (10. Jh.) am Rand von f. 30r als Bemerkimg zur Erzählung von der Heilung des Aussätzigen Mt 8,2 ff. ; Facsimile bei Cavalieri und Lietzmann, Spec. Cod. Vat. Nr. 13 (darnach revidiert). - Vgl. auch Zahn, Neue kirchl. Zeitschrift 16, 1905, 415-419, und Harnack, Sitzungsberichte der Pr. Ak. 1904 S. 901 ff. Zu F r a g m e n t 13 S. 199. 24—26 sind durch die Rückverweisung in Euseb. Η. E. 1123,3 (abgedruckt · S. 199, 30-32) für Clemens gesichert, S. 199, 26-28 nur durch die Gewohnheit des Clemens, eigene Mitteilungen durch ein Schriftwort zu belegen (ζ. B. Fr. 4 und 9), als sein wahrscheinliches Eigentum erklärbar. Hieronymus, De vir. illustr. 2 vermengt die Zitate des Eusebios aus Clemens, Hegesippos und Josephos, die syrische Ubersetzung des Eusebios überträgt das Hegesipposzitat bei Euseb. Η. E. II 23, 4—18 auf Clemens ; nur Eusebios, nicht Clemens selbst ist auch benützt bei Andreas, Erzbischof von Kreta, Leben und Martyrium des Apostels Jakobus, herausg. von Papadopulos-Kerameus, 'Ανάλεκτα Ίεροσολνμιτικης σταχυολογίας I, St. Petersburg 1891, S. 2,6 ff. Ήγήσαιπος δέ y.ai Κλήμης τήσδέ μοι γεγόνασι της Ιστορίας διδάσκαλοι, ών ό μεν èv τω πέμπτω αντον νπομνηματι, ό δέ έν τή £κττ] των λεγομένων Ύποτνπώσεων κατ' επιδρομήν γεγράφασι τά κατά Ίάκωβον, S. 10,9f. δμοια δέ τούτοις (sc. τοις Ήγησίππον) είσί και τα Κλήμεντος. Zu F r a g m e n t 14 DindorfBandlII S. 497,22—27 schloß an dieses Fragment noch Euseb. H. E. II 9,4 an, aber der Anfang des Stückes τψικαντα δέ, ως φησινή ih ία γ$αφή zeigt, dß,ß es sich um eine Paraphrase von Act 12,3f. handelt. Auf die Übersetzung des Rufinus von Euseb. Η. E. I I 9 , 2 f . (I p. 125,14—24 Mommsen) geht zurück: 1. Cod. Trecensis (Troyes) 154 f. 14 v : De hoc Jacobo Clemens Alexcndrinus historiam quandam dignam memoriae refert. Et is, inquit, qui cbtulerat ewn indici ad martyrium, Jacobum scilicet etc. 2. Cod. Tolosanus 479 f. 166: Passio sancii Jacobi apostoli, edita a beato Clemente, Alexandrino episcopo. Zu F r a g m e n t 16 Das Fragment steht auch bei Theophylaktos von Bulgarien PG 125, S2B (Fr in ZntW 36, 1937, 86). \ Ciérnese III

XVIII

Einleitung

Zu F r a g m e n t 21 Vgl. Theophylaktos von Bulgarien PG 125, 101Β (Fr in ZntW 36, 1937, 86). Zu F r a g m e n t 22 Zahn hat dieses Fragment zum fünften Buch gerechnet, weil er annahm, daß dort neben den kleinen Gemeindebriefen für den Hebräerbrief noch Raum war (Suppl. Clem. S. 149). Die Catenenüberlieferung S. 201,26-202,4 stammt aus Eusebios, nicht aus Clemens selbst. Spätere Benützer des Eusebiosberichtes machen Clemens selbst zum Übersetzer des Hebräerbriefes: 1. Stephanos Gobaros bei Photios Bibl. cod. 232 (PG 103, 1104f.): "Οτι 'Ιππόλυτος και Ειρηναίος την πρός 'Εβραίους έπιστολήν Παύλου ουκ εκείνον εϊναί φασι, Κλήμης μέντοι και Ενσέβιος και πολύς άλλος των ΰεοφόρων πατέρων όμιλος ταϊς άλλαις συναριϋμοϋσι ταντην έπιστολαϊς και φασιν αυτήν έκ της Έβραιδος μεταφράσαι τον είρημένον Κλήμέντα. 2. Johannes Damascenus, Zum Hebräerbrief I I p. 258 Lequien (PG 95, 997) : Την προς 'Εβραίους έπιστολήν ιστορεί Κλήμης, ου μέμνηται Παύλος, δς και έπίσκοπος 'Ρωμαίων έγένετο, ώς Παύλου αυτήν Έβραίοις τη Έβραΐδι διαλέκτω συντάξαντος ήρμηνεν&η, ώς τίνες, υπό Λουκά του ευαγγελιστον, ώς δε άλλοι, υπ' αύτοϋ τον Κλήμεντος.

c) Zu F r a g m e n t 24 = A d u m b r a t i o n e s in e p i s t u l a s c a n ó n i c a s a) Zeugnisse 1. Cassiodorus Senator, De institutione divinarum litterarum V I I I (Mynors p. 29, 16—22) : In epistolis autem canonicis Clemens Alexandrinus presbyter, qui et Stromatheus vocatur, id est in epistula sancii Petri prima, sancti Ioannis prima et secunda et Iacobi (Irrtum des Autors statt Iudae) quaedam Attico sermone declaravit; ubi multa quidem subtiliter, sed aliqua incaute locutus est; quae nos ita transferri fecimus in Latinum, vi excluais quibusdam offendiculis purificata doctrina· eius securior potuisset hauriri. 2. Titel im codex Laudunensis (siehe unten Abschn. β i) : Ex opere Clementis Alexandrini cuius titulus est περί ύποτυπώσεων de scriptionïbus adumbratis. 3. Griechisch ist nur ein Satz S. 212, 3 - 7 = Sacra Parallela Nr. 298 Holl erhalten, in drei Handschriften mit dem Lemma Κλήμεντος.

I. Ύποτυπώσεις

XIX

β) Überlieferung 1. Codex Laudunensis (Laon) 96 aus dem 9. Jh. (= L), mit dem Gesamttitel auf f. l r : Haec insunt expositiones in epistolis canonicis apostolorum, id est Clementis episcopi Alexandrini. didymi et sei augustini. et ceteri. caute lege, et intellege quia expulsi sunt de roma; dann folgt die Überschrift der Adumbrationes : Ex opere Clementis Alexandrini, cuius titulus est pery kipothypotyposeon (sie) de scriptionibus adumbratis. Die Handschrift besteht aus 68 Blättern; diese enthalten : f. l r - 3 v die 1. Adumbratio S. 203-205, 25 ( = einschl. infideles)·, dann fehlt ein Blatt ; f. 4τ-9 ν die 2. und 3. Adumbratio S. 206, 25-212, 18 ( = einschl. transierunt dann fehlen vier Blätter; f. 10r—68v Didymus' Kommentar zum Jacobusbrief (mit Verlust von 16 Blättern zwischen fol. 43 und 44). 2. Codex Berolinensis latinus 45 (Phillippicus 1665, Meermannianus 33) aus dem 13. J h . ( = M), bestehend aus 186 Blättern; diese enthalten : f. lr—6"· die Adumbrationes mit der Überschrift: Incipiunt adumbrationes Clementis alexandrini in epistuias canónicas, Unterschrift : Expliciunt adumbrationes Clementis in epistolis canonicis. f. 6—37 Didymus' Kommentar zum Jakobusbrief (wie in L) ; f. 38—73 Explanatio Bedae presbiteri in actus apostolorum ; f. 73—95 Eiusdem retractatio in eosdem ; f. 96—185 Tractatus Bedae presbiteri super epistulas canónicas. 3. Codex Vaticanus Latinus 6154 aus dem 16. Jh. ( = V), eine von verschiedenen Händen geschriebene Miszellanhandschrift ; die Adumbrationes stehen fol. 199—209 mit der Überschrift: Expositiones Clementis episcopi Alexandrini in epistulas canónicas, dazu am Band: et primo Petri apostoli primam ; sie sind von einer nichtitalischen Hand geschrieben, aber von einer italischen Hand durchkorrigiert. 0. Stählin hatte für seine Ausgabe ursprünglich sich für L und M mit den Vergleichungen, die Th. Zahn besaß, zufrieden geben wollen, aber dann doch noch eigene Kollationen gefertigt; die Vergleichung von V erhielt er von G. Mercati, als die Ausgabe schon gedruckt war, aber er konnte sie noch in sein Vorwort S. XLVIII—LH aufnehmen; in der gegenwärtigen Auflage ist auch V in den Apparat eingearbeitet. Beziehungen der Handschriften zueinander: a) M allein bietet schon zwei Textquellen: den Text des ursprünglichen Schreibers ( = M*) und den eines Korrektors (M2). Wo sich in M Korrekturen finden, ist 2·

XX

Einleitung

der ursprüngliche Text fast immer mit dem von L identisch gewesen ; da es aber viele Stellen gibt, wo M von erster Hand das Richtige, L aber eine Verderbnis aufweist, kann M nicht aus L unmittelbar, sondern nur aus einer mit L nahe verwandten Handschrift stammen. M2 hat aus einer eigenen Quelle geschöpft. — b) V stammt weder aus L noch M, das zeigen die Stellen, wo V allein das Echte bietet : S. 205, 5 ; 206, 8.9; 208, 11.27; 209, 14 etc.; mit M ist V näher verwandt als mit L, aber an manchen Stellen stimmen auch LV gegen M überein ; keine Verwandtschaft besteht zwischen V und M2 (Ausnahme S. 205, 25). γ) Ausgaben Die Editio princeps wurde von Margarinus de la Bignè in der ersten Ausgabe seiner Sacra bibliotheca sanctorum patrum (Paris 1575) vol. VI col. 625—34 geliefert; Vorlage war die Handschrift M. Abgedruckt wurde die editio princeps in den späteren Ausgaben der Väterbibliotheken, von Potter bis Dindorf in den Clemensausgaben, von J . Fell im Anhang seiner Ausgabe von Quis div. salvetur, Oxford S. 120—143, von Th. Ittig in seinem Operum Clementis Alexandrini supplementum, Leipzig 1700, S. 130—148 und von Chr. Bunsen in seinen Analecta Antenicena I S. 325—340. Die erste kritische Ausgabe hat Theodor Zahn geliefert, Supplementum Clementinum, Erlangen 1884 ( = Forschungen zur Geschichte des neutestamentlichen Kanons und der altkirchlichen Literatur, I I I . Teil). Π. Περί τον

πάϋχα

a) Z e u g n i s s e 1. Euseb. H. E . V I 13,3: "Εστί δε αντώ (sc. Κλήμεντή . . . το τε περί τον πάσχα σύγγραμμα, darnach Hieron. De vir. ill. 38 De pascha liber unus. 2. Pliotios Bibl. Cod. 111: 'Επαγγέλλεται δε xat άλλα πεποιήσϋαι αντω συγγράμματα ουκ ολίγα, και γε καΐ ύφ' έτερων πεποιηκέναι μεμαρτύρηται, περί τε τον πάσχα κτλ. 3.1. Β. Pitra, Iuris ecclesiastici Graecorum historia et monumenta I (Rom 1864) p. 299 zu Const, apost. V 13 veröffentlichte aus zwei vatikanischen Handschriften ein Stück mit der Überschrift Άπόδειξις Κλήμεντος περί τον πάσχα, inc. Γίνωσκε είναι την αρχήν της μ' από της δευτέρας της τυροαπσ&έσεως εως της παρασκευής των βαίων, expl. ήμεϊς δοξάζοντες και τιμώντες αυτόν δεχόμεΰα μετ' ευχαριστίας το δώρον. Das Stück hat mit der echten Paschaschrift des Clemens nichts zu tun, sondern ist byzantinischen Ursprunges.

III. Κανών έχχλησιαστιχός

XXI

b) B e m e r k u n g e n Zu F r a g m e n t 27 Das Stück ist als Clemensfragment sehr fragwürdig, eher noch als Zeugnis zu verwerten. Zu F r a g m e n t 28 Zuerst von Th. Ittig, Operum Clem. Al. supplementum (Leipzig 1700) Praef. § IV aus D. Petavius, Uranologion (Paris 1630) p. 399 als Clemensfragment veröffentlicht; es steht auch im Nachdruck der Potterschen Ausgabe von 1757 im Anhang. III. Κανών

έκκληαιαοτιχός

f¡ προς

τους

ίονδαΐζοντας

a) Z e u g n i s s e 1. Euseb. Η. E. VI 13,3: Έστι δε αύτω (sc. Κλήμεντι) ... ó έπιγεγραμμένος Κανών εκκλησιαστικός ή προς τους Ιονδαίζοντας, δν Άλεξάνδρω τω δεδηλωμένω επισκοπώ άνατε&εικεν. Γη der aus der syrischen Übersetzung geflossenen armenischen Übersetzung steht statt ή : ' und ist geschrieben' ; Rufmus (II 547, 21 ff. Mommsen) schreibt: ille qui superscribitur Canon ecclesiasticus. item alius de his qui Iudaicum sensum in scripturis sequuntur, quem, ad Alexandrum supra dictum episcopum scribit. 2. Hieronymtis De viris ill. 38 : De canonibus ecclesiasticis et adversum eos qui Iudaeorum sequuntur errorem liber unus, quem proprie Alexandre, Hierosólymorum episcopo, προσεφώνησεν. 3. Photios, Bibl. Cod. I l l : ( Κ α ί γ ε νφ' ετέρων πεποιηκέναι μεμαρτνρηται sc. Κλήμης σύγγραμμα . . .) περί κανόνων εκκλησιαστικών κατά τών άκολου&ονντων τβ τών 'Ιουδαίων πλάνη, δν Άλεξάνδρω 'Ιεροσολύμων επισκοπώ προσενπεϊν (= Ps.-Sophronios, Gr. Übers, von Hieron. De v. ili., TU 14, l b S. 29, 21-24).

b) B e m e r k u n g zu F r a g m e n t 36 1. Überliefert in cod. Paris. Graec. 910 (10. Jh.), 909 (v. J . 1368, Abschr. des vorigen) und Paris. Graec. 911 (10. Jh.); hieraus von N. le Nourry, Apparatus ad bibl. max. s. patrum I 1334 veröffentlicht; aus Nourry von J . A. Fabricius in seine Ausgabe des Hippolytos I I 73

XXII

Einleitung

(Hamburg 1718) übernommen; es steht auch im Nachdruck der Potterschen Ausgabe von 1757 im Anhang. 2. Neuere Behandlung des Stückes von Cl. Mondésert, Recherches de Science Religieuse 36, 1949, 580-584.

IV. Περί προνοίας a) Z e u g n i s s e 1. Die Schrift ist bei Eusebios und Photios im Schriftenverzeichnis des Clemens nicht angeführt. 2. Einführungsworte bei Maximus Confessor und in Florilegienhandschriften εκ τον Περί προνοίας (λόγον) oder εν τω Περί προνοίας λόγω, dagegen bei Anastasios Sinaites P G 89, 741 ( = Fr. 42) εν τω Περί προνοίας καί δικαιοκρισίας iïeov πρώτα» λόγω (unglaubwürdig) ; wegen der späten Bezeugung und des Inhaltes der Fragmente (meist Definitionen) ist die Echtheit der Schrift nicht sicher. b) B e m e r k u n g e n zu den F r a g m e n t e n Zu F r a g m e n t 37 Zuerst von Th. Ittig, Operum Clem. Al. supplementum (Leipzig 1700) Praef. § I V aus Maximus Confessor entnommen, von N. le Nourry, Apparatus ad bibl. max. s. patrum I 1335 mit Codex Regius 2431 (jetzt Paris. Gr. 854) f. 130', von Th. Zahn mit Laur. I X 8 f. 304' und von H. Stein mit Vat. Gr. 504 f. 146v verglichen. Zu F r a g m e n t 38 . Bei Maximus Confessor ohne Angabe der Herkunft; in cod. Paris. 854 f. 130r an Fr. 37 angeschlossen und deshalb von N . le Nourry mit übernommen. Herkunft von Clemens also zweifelhaft. Zu F r a g m e n t 40 S. 220, 15—17 ΰέλησις — κινούμενος abgedruckt ¿ei Fr. Diekamp, Doctrina patrum de incarnatione verbi, Münster 1907, S. 300 Nr. X I I I . Aus Maximus schöpft Johannes Damascenus, De duab. volunt. 28 (PG 95, 161A): ΰέλησις τοίνυν εστί κατά τον μακάριον Κλήμεντα δύναμις τον κυρίως δντος ορεκτική, και πάλιν δρεξίς έστι r f j τον λογικού φύσει κατάλληλος, και πάλιν αύτοκράτορος νοϋ κίνησις αυτεξούσιος.

IV. Περί προνοίας Zu F r a g m e n t

XXIII

41

Th. Zahn, Suppl. Clem. S. 41 hat das Fragment wegen der inhalt-j liehen Ähnlichkeit mit F r . 40 der Schrift Περί προνοίας zugeteilt, obwohl als Quelle εν τω έκτα» των Στρωματέων angegeben ist: das Fragment kann aber ein flüchtiges Exzerpt aus Strom. I V (so) 117, 5 sein. Zu F r a g m e n t

43

Das Fragment entstammt einem Exzerpt mit der Überschrift 'Αναστασίου εκ των προς πενσιν και άπόκρισιν ; ein großenteils identisches Stück (aber das Clemensfragment nicht enthaltend) hatte A. Mai in Scriptorum Veterum Nova Collectio I 1 p. 369 veröffentlicht. Der Autor, Anastasios Sinaites, hat irrtümlich den römischen Clemens hereingebracht; Clemens Al. erwähnt die Brahmanen auch Strom. I 6 8 , 1 ; 7 0 , 1 ; 7 2 , 5 ; I I I 60,2. Die von M. Barnard noch gegebene F o r t setzung et ούν εξ αέρος υγεία και παράτασις γίνεται ζωής, ενδηλον δτι και νόσοι καΐ θάνατοι εκ τώνδε των στοιχείων κατά τινας αντών πλεονασμούς κάί ελαττώσεις ώς ειρηται σνμβαίνουσιν hat G. Mercati, Rivista bibliographica Italiana 3, 1898 S. 345f. auf Grund des Zitates aus PG 89, 744 CD als Worte des Anastasios selbst erwiesen. Anastasios Sinaites scheint der Urheber der falschen Überlieferung zu sein, daß Clemens Al. eine Sammlung theologischer Begriffe verfaßt habe; man liest bei ihm Hodegos I P G 89, 4 9 : Δια τοϋτο και Κλήμης ο πολύς έν σοφία και γνώσει πεποίηκεν Ιδιαζόντως δρονς εκκλησιαστικών δογμάτων (bei I . Α. Cramer, Anecdota Paris. I V S. 153, 33f. aus cod. Paris. 2669 abgedruckt) ; dagegen P G 89, 52 als Überschrift zu K a p . 2 : "Οροι διάφοροι . . . συλλεγέντες από τε Κλήμεντος και όσιων πατέρων. Aus Anastasios schöpft Johannes Bekkos P G 141, 1 7 7 Β : 'Αλλά και Κλήμης ό Στρωματενς έν οίς συνέ&ετο διαφόροις δροις . . . οριζόμενος· τί πνεύμα ; και'· κατά τι πνεύμα ; και όσαχώς λέγεται πνεύμα ; φησί' πνεύμα μέν έστι λεπτή κάί άυλος και ασχημάτιστος έκπορεντική ϋπαρξις (wörtlich Anastasios P G 89, 5 6 Β , vgl. Clemens F r . 39 S. 220, 6f.). Tatsächlich ist eine solche Sammlung von Definitionen in zahlreichen Handschriften überliefert; meist ist jedoch Clemens nur als Quelle bezeichnet, als Verfasser selten, manchmal ist Clemens von R o m als solcher genannt; eine nur teilweise identische Sammlung befindet sich unter den unechten Schriften des Athanasios (PG 28, 5 3 3 - 5 5 4 ) . I n der Sammlung wird Kyrillos, Gregor von Nyssa und Dionysios zitiert, afeo kann Clemens Al. nicht als Verfasser in Betracht kommen.

XXIV

Einleitung

Υ. Ό προτρεπτικός

είς ύπομονήν

fj πρός τους

νεωστί

βεβαπτιαμένους Der genannte Titel steht bei Euseb. Η. Ε. VI 13,3 (fj fehlt in zwei Handschriften und in der armenischen Übersetzung, dagegen Rufinus et alius). M. Barnard hat wahrscheinlich richtig die von ihm gefundenen Κλημεντος παραγγέλματα mit diesem Titel identifiziert. S. 221,31—222,3 klingt an Paedagogus I I 58,3 an, S. 223,14-17 an Strom. VII, 81,4; ferner hat Fr Benützung von S. 222 oben und S. 222, 27 bei Basileios Ep. 2,6 (PG 32, 229 C und 232 C) festgestellt. Das Stück wurde griechisch und englisch herausgegeben von G. W. Butterworth (wie oben S. X I ) , S. 368-377. Zu sonstigen Zuschreibungen vgl. den Nachtrag S. X X X V I I I (Tr) VI.

Έπιοτολαί

Bei drei Zitaten der Sacra Parallela sind Briefe des Clemens als Quelle angegeben, allerdings nicht in allen Handschriften; da das nämliche auch bei Zitaten aus noch vorhandenen Schriften vorkommt, ist dies kein Grund, an der einstigen Existenz einer Briefsammlung des Clemens zu zweifeln. Fragment 47 klingt an Strom. I 47,1 an. Falsch ist die Angabe bei Sachau, Verzeichnis der syr. Handschriften der Kgl. Bibliothek zu Berlin I, 1899, S. 307, der Nestorianer Jesudad (oder Ischodad, 9. Jh.) habe in seinem Kommentar zum Neuen Testament dreimal einen Brief des Clemens gegen die Eheverächter zitiert. Zwei von diesen Stellen, Cod. Sachau 311 f. 75 r und 242 r , betreffen den Clemens Romanus, die dritte Stelle f. 74r—74v ist Zitat aus Strom. I I I 52,4-53,1 und im Apparat Bd. I I S. 220, 14-19 angeführt; wahrscheinlich stammt das Zitat gar nicht aus Clemens selbst, sondern aus Euseb. Η. E. I I I 30. VII. Schriften, von denen keine Fragmente erhalten sind 1. Euseb. Η. E. VI 13,3 : "Εστίν δε αντω (sc. Κλήμεντι).. .xal διαλέξεις Περί νηστείας xal Περί χαταλαλίας. Hieronymus de viris ill. 38 übersetzt De ieiunio disceptatio und De obtrectatione liber unus, schiebt aber zwischen beide Titel die Schrift Quisnam dives Ule sit qui salvetur; Photios Bibl. Cod. I l l hat Περί νηστείας xal Περί χαχολογίας nach der griechischen Übersetzung von Hieron. De virie ill. durch Sophronios, kannte also die Originalschriften nicht mehr.

V I I I . Angebliche Sonderschriften

XXV

Potter p. 1020 und Dindorf I I I 499, 17-35 haben der Schrift Περί κατα7.α?.ιάς einen Satz zugewiesen, der bei Antonius Melissa I I 69 PC 136, 1167 A in dem Kapitel Περί καταλαλούντων και περί ύβρεως steht; der Satz stammt aber aus Johannes Klimax PG 88, 848A. 2. Palladlos, Historia Lausiaca 139 ed. C. Butler (Texts and Studies V I 2) S. 231: (Eine sterbende Asketin) δονσα τη μητρί τη εαυτής σύγγραμμα Κλήμεντος τον Στρωματέως εις τον προφήτην Άμώς εϊπε' >δός αυτό τω επισκοπώ τω εξωρισμένω και είπε αντώ · ενξαι περί έμον · όόενω γάο προς τον κύριόν μον.< Die Bezeugung ist zu schwach, als daß man einen Kommentar des Clemens zum Propheten Amos annehmen dürfte. VIII. Angebliche Sonderschriften In den erhaltenen Schriften des Clemens finden sich Hinweise auf angebliche Sonderschriften, die der Autor beabsichtigt oder schon gefertigt haben soll ; es handelt sich aber in Wirklichkeit nur um Verweisungen auf teils ausgearbeitete Partien der Stromateis, teils auf solche, zu deren Ausarbeitung Clemens nicht mehr gekommen war, als er die Stromateis unvollendet hinterließ. 1. Περί έγκρατείας (Paed. 1194,1) und Λόγος γαμικός (Paed. I I I 41,3) beziehen sich nur auf die entsprechenden Darlegungen in Strom. II—IV. Potter irrte, als er p. 1022 einen in den Sacra Parallela mit dem falschen Lemma εκ τον η' Στρώματος bezeichneten Satz (in dieser Ausgabe Fr. 64) als Fragment des Λόγος γαμικός ansah. 2. Περί άρχων: a) Strom. I I I 13,1 οπόταν τον περί άρχων διαλαμβάνωμεν λόγον, Strom. 11121,2 επειόάν δε περί άρχων διαλαμβάνωμεν, b) Strom. I V 2,1 τα περί άρχων φνσιολογηϋέντα τοις τε "Ελλησι τοϊς τε άλλοις βαρβάροις . . . εξιστορητεον, Strom. V 140,3 όπηνίκα αν τάς περί άρχων δόξας τάς πάρ' "Ελλησι ψερομένας άναλεγώμε§α, Strom. V I 4,2 όπηνίκα αν τά περί άρχων τοις "Ελλησιν είρημένα επιόντες διελεγχομεν; c) Qu. div. salv. 26,8 εν τη περί άρχων και ϋεολογίας εξηγήσει . . . νπάρχεο μα&εϊν; d) Strom. I V 16,3 διαφέρονται γαρ ήμΐν περί τάς άρχάς, Strom. I V 91,1 δταν μεν ονν περί τον ίνα είναι τον ϋεόν διαλαμβάνωμεν, και προς τοϋτο διαλεξόμεύα (αρχικός γαρ ό λόγος) : die erweiterten Formulierungen unter b), ferner die Ausdrücke unter d) zeigen, daß auch die unter a) angeführten Stellen keine Sonderschrift, sondern nur Themen für spätere Abschnitte andeuten wollen ; aber auch die unter c) stehende Stelle aus Qu. div. salv. 26,8 meint keine Spezialschrift. 3. Περί άναστάσεως (Paed. I 47,1 und I I 104,3): Hinweis auf einen nicht ausgearbeiteten Abschnitt der Stromateis ist wahrscheinlicher als Ankündigung einer Sonderschrift.

Einleitung

XXVI

4. Περί προφητείας (Strom. I 158,1; I V 2,2. 9 3 , 1 ; V 8 8 . 4 ) : aus Strom. I V 4,2 ist ersichtlich, daß ein künftiger Abschnitt der Stromateis gemeint ist; Th. Zahn, Suppl. Clem. S. 46 sah darin zu Unrecht einen Hinweis auf die Hypotyposeis, für die ursprünglich jener Titel beabsichtigt gewesen sei. 5. Περί ψυχής (Strom. I I 113,2; 1 1 1 1 3 , 3 ; V 88,4), ebenfalls nur Hinweis auf einen künftigen Abschnitt der Stromateis; die zwei von Potter p. 1020 dieser angeblichen Schrift zugewiesenen Fragmente stammen aus Ps. Clemens Horn. X V I I 1 0 , 3 - 4 ; X I 1,2. 6. Sonstige derartige Hinweise sind: περί άιάρώπον γενέσεως (Strom. I I I 95,2);

περί

γενέσεως

κόσμου

(Strom. V I 168,4);

περί αγγέλων

(Strom. V I 32,4); περί της ευχής (Strom. I V 171,2); εΐ μετεμψνχονται

ψνχή ( S t r o m . I V 8 5 , 3 , vgl. die Hinweise Nr. 4 ) ; περί τον διαβόλου

(Strom. I V 85,3); περί νπσ&ηκών (Paed. 1 1 1 9 7 , 2 ) ; Hinweise ohne bestimmte Themaangabe Strom. V 6 8 , 3 ; V I I 108,1.

7. E u s e b . Η . E . V I 1 3 , 8 : νπισχνεϊται δ' έν αντοΐς (sc. τοις Στρωματενσιν) και είς την Γένεσιν νπομνηματιεϊσϋαι ist Mißverständnis von

Strom. I I I 9 5 , 2 ; I V 3 , 3 ; V I 168,4. Neuere Behandlung dieser Fragen bei J o h . Munck, Untersuchungen über Klemens von Alexandria, Stuttgart 1933, S. 98fif.; zum angeblichen Buch über die Prophetie H. St. J . Thackeray, A Papyrus Scrap of Patristic Writing, Journ. of Theol. Studies 30, 1928/29, 179-190.

I X . Fragmente ungewisser Herkunft Zu F r a g m e n t

48

Da Pantainos nichts Schriftliches hinterlassen hat, hat Th. Zahn, Suppl. Clem. S. 77 mit Recht Clemens selbst als Quelle der Maximusstelle vermutet; auch seine Annahme, das Fragment entstamme den Hypotyposeis, ist erträglicher als der Versuch von Draeseke (ZwTh 47, 1904, 255 ff.), es der an sich schon zweifelhaften Schrift Περί προνοίας aufzubürden. Zu F r a g m e n t

49

Da Anastasios selbst bei I . B . Pitra, Anal. sacr. I I p. 208 ακριβή

και άνόϋεντα και άρχαϊα αντίγραφα . . . Κλήμεντος ατιχϋέντα er-

wähnt, ist das Fragment nur als Lob einer in einer solchen Handschrift vorgefundenen Interpunktion aufzufassen.

IX. Fragmente ungewieeer Herkunft

XXVII

Z u F r a g m e n t 50 Da Clemens Strom. 1 1 1 , 2 bei Aufzählung der Männer ων κατηξιώ&ην έπακονσαι sagt: ό δέ εν Παλαιστίνη 'Εβραίος άνέκαϋεν, mag Berufung auf einen solchen Lehrer ζ. B. in den Hypotyposeis vorgekommen sein, wenn sich auch in den erhaltenen Schriften nichts Derartiges findet. Zu F r a g m e n t 51 St meinte, Kyrillos habe das Sanchuniathonzitat aus Euseb. Praep. Ev. 1 9 , 2 9 ; da nun Eusebios kurz vorher aus Porphyrios mitgeteilt hatte, Philon aus Byblos sei Übersetzer des Sanchuniathon (Praep. Εν. I 9,20), glaubte St, daß Eusebios, wenn ihm aus Clemens Josephos als Übersetzer bekannt gewesen wäre, dies erwähnt hätte, und so Schloß er, daß Kyrillos wenig Glauben verdiene. Aber F r hat in ZntW 36, 1937, 8 8 - 9 0 erwiesen, daß Kyrillos ausführlichere Kenntnis von Clemens hatte, so daß das Fragment nicht so ohne weiteres zu verwerfen ist. Z u F r a g m e n t 52 Umstritten ist, wer mit ó φιλόσοφος Κλημης gemeint sei : a) Maximus Confessor (PG 4, 329) und Pachymeres (PG 3, 848) bezogen die Worte auf Clemens Romanus ; ihnen schlossen sich einige Neuere an. b) Edm. Albertinus, De eucharistiae sacramento, Deventer 1654 p. 266 bezog die Stelle auf Clemens Al., und zwar auf Strom. V I I I 29,1 mit der Leseart πάν αίτιον ώς αίτιον διανοίη. ληπτόν τυγχάνει επί τίνος και πρός τι νοείται und V I I I 29,2 το αίτιον των πρός τι, aber die Stellen decken sich nicht. Es handelt sich demnach um das Fragment einer verlorenen Schrift. H. Stein h a t die Worte auch in Laur. V I I I 8 f. 137 in den Λόγοι αντιρρητικοί παρά Χριστοδονλου μονάχου σνγγραφέντες I I 5 entdeckt, vgl. Α. Μ. Bandini, Cat. Bibl. Laur. I 346. Zu F r a g m e n t 53 Das Fragment erscheint zuerst bei Th. Ittig, Operum Clem. Alex, suppl. (Leipzig 1700) S. 156, dann gleichlautend bei Potter p. 1013 und Dindorf I I I 492, 10—15 in folgender aus der Niketascatene in Mon. Gr. 36 f. 107 v stammender Gestalt: Κλήμεντος. ποιητέον έλεημοσύνας, άλλα μετά κρίσεως και τοις άξίοις, ίνα ενρωμεν άνταπόδομα παρά τον υψίστου, oval δε τοις εχουσι και εν υποκρίσει λαμβάνουσιν ή δυναμένοις

XXVIII

Einleitung

βοη&εΐν έαυτοΐς χαì λαμβάνειν παρ' ετέρων βουλομένοις. ό γάρ ίχων και δι' ύπόκρισιν ή άργίαν λαμβάνων κατακρι&ησεται. Aber die zusätzlichen Worte oval — κατακρι&ήσεται, die das Agraphon 167 (Resch, Agrapha 2 S. 194 ff.) enthalten, stammen aus den Constitutiones apostolica« I V 3. J . Funk, Theol. Quartalschrift 79, 1897, 6 5 3 - 6 5 7 und 87, 1905, 160, dann Kirchengesch. Abhandl. und Unters. I I , Paderborn 1899, S. 124—127 hat das ganze Niketasfragment dem Clemens abgesprochen und als Wiedergabe von Const, apost. angesehen ; mit Recht erhob St den Einwand, daß dort sich für den Satz ποιητέον — παρά τον ύψιστου kein Beleg finde ; aber der Satz kann aus Qu. div. salv. 33,2 zusammengeflickt sein und muß dann deswegen als Fragment ausscheiden. Inhaltlich vgl. Seneca De vit. beata 23,5, Zu F r a g m e n t 54 Das Fragment ist die ohne Lemma bezeichnete Fortsetzung des zu Paed. I 96 gestellten Stückes aus cod. Mon. Gr. 36 f. 258 v Κλήμεντος· ό τής των ουρανών βασιλείας — περιγίνεται und steht inhaltlich doch der Stelle Gregor v. Nyssa Hex. I (PG 44, 64A) recht nahe: ώς και νψηλάς τε και μετεωροπόρους ψνχάς, ας πετεινά τον ονρανον το εναγγέλιον ονομάζει, δύνασ&αι τω μεγέ&ει των τοιούτων κλάδων εννοσσενειν. Vergleichbar ist auch Strom. V 3,1. Zu F r a g m e n t 5 6 Dieses Fragment ist Auszug aus Strom. I V 76,1.2. Zu F r a g m e n t 57 Das Fragment erscheint bei Potter p. 1019 und Dindorf I I I 508, 7—16 mit folgender Fortsetzung aus Makarios Chrysokephalos in Orat. V I I I De baptismo Christi 8 : ό μεν γάρ νόμος βαρύς ήν και μαχαίρα κολάζων, ή δε χάρις Ιλαρά και λόγω ρυθμίζουσα πραότητος. ταντά τοι και ό κύριος προς τονς αποστόλους, είπόντας εν πυρί κολάσαι τους μη δεξαμένονς αυτούς κατά τον Ήλίαν, »ουκ οΐδατε«, φησί, »ποίον πνεύματος έστε« ; (vgl. L c 9 , 5 4 f . ) ; dieser Zusatz wurde schon von Tischendorf in der Octava maior zu Lc 9,55 und von M. Barnard, The Biblical T e x t of Clement of Alexandria p. 42 verworfen, weil er die abendländischen und syrischen Zusätze zu Lc 9,54f. voraussetzt. Zu F r a g m e n t 5 8 Das Fragment zerfällt in zwei Teile :

IX. Fragmente ungewisser Herkunft

XXIX

1. S. 227, 1—7 τάχα δε δια τον Ιώτα και της κεραίας — άρρεπής, dieses Stück ist mit Ausnahme der vom Catenenschreiber aus Mt 5,18 vorgesetzten Worte τάχα διά τον Ιώτα και της κεραίας wörtliches Exzerpt aus Paed. 1-85,2—4 ( = Band I 140, 6 - 1 l) s dort angeführt und hier als Fragment zu streichen. 2. S. 227, 7—12 ου μη οΰν — αποστέλλει stammt aus einer Erläuterung zu Mt 5,18, die in einer unbekannten Schrift des Clemens gegeben war. Zu F r a g m e n t 5 9 Der Kommentar des Oikumenios ist jetzt von H. C. Hoskier herausgegeben (University of Michigan Studies, Humanistic Series vol. X X I I I , 1 9 2 8 , vgl. Phil. Woch. 50, 1930, 7 7 2 - 7 7 7 ) ; in dieser Ausgabe S. 71 steht das Fragment verwirrt, es ist zu lesen: επτά τνγχάνειν τους εν άγγέλοις άρχοντας ό Κλήμης φηοΐν ¿ν Ικτω Στρωματεϊ, ίσως εντενϋεν όδηγη&είς (aus Ape 4,5), und dies iet nur Zitat von Strom. V I 143,1 (P. Heseler in Phil. Woch. 55, 1935, 1191 f.). Zu F r a g m e n t 6 0 Dieses Fragment mag dem verlorenen Anfang der Stromateis angehört haben. Zu F r a g m e n t 6 4 Potter p. 1022 hielt das Stück für ein Fragment des angeblichen λόγος γαμικός-, vgl. oben Abschn. V I I I Nr. 1. Zu F r a g m e n t

66

Zuerst von A. Mai in Leontii et Johannis rerum sacrarum liber (Scriptorum vet. nov. coll. V I I p. 95) aus cod. Vat. Gr. 1553 veröffentlicht, in Nova patr. bibl. I V 1, p. 316 unter die Fragmente von Eusebios 'Εισαγωγή gestellt. Bei Antonius Mel. I I 35 P G 136, 1093 C scheint der Satz unter dem Namen des Basileios zu gehen. Zu F r a g m e n t

70-74

Durch die chronologischen Abschnitte des 1. Buches der Stromatèis ist Clemens in den Ruf gekommen, ein Historiker zu sein, bei Suidas (modern Suda) liest man sogar Κλήμης ιστορικός' εγραψε 'Ρωμαίων βασιλείς και αυτοκράτορας. Ob jedoch die Malalaszitate auf historische Notizen in den verlorenen Schriften des Clemens zurückgeführt werden dürfen, ist zweifelhaft.

Einleitung

XXX

Zu F r a g m e n t 71 Zu diesem Fragment vgl. Johannes Antiochenus 6,15.17 bei Müller, FHG IV p. 544. Zu F r a g m e n t 73 L. Aelius Lamia (Nipperdey-Andresen zu Tac. Ann. IV 13) und M. Servilius Nonianus waren i. J. 3 n. Chr. Konsuln (RE XII, 547, 52) ; Archelaos wurde jedoch 4 v. Chr. Ethnarch. Zu F r a g m e n t 74 Gemeint ist sicher Herodes II Antipas; falsch ist die Angabe, er sei Sohn des Philippos gewesen, dessen Stiefbruder er war, ebenso die Nachricht über seinen Tod; er ist in Lugdunum gestorben, vgl. RE Suppl. II 188. X. Unechte Fragmente 1. Bei Dindorf III S. 490, 4-512, 14 la. S. 490, 4 - 8 Άλλα

τα τον Ίώβ - άειόονς είόώλου = Strom. IV

160, 1. lb. S. 490, 8—491, 29 κατά δε το πρόχείρον — άνάπανσιν schon von Potter p. 1011 Α. 1 verworfen, Herkunft unbekannt. 2. S. 491, 31—33 Non hic hominis — magnitudinem declarare = Fr. 57. 3. S. 491, 35-492,9 Forte autem - iniquitatem = Fr. 58. 4. S. 492, 11—15 Ποιητέον — κατακρι&ησεται siehe Bern, zu Fr. 53. 5a. S. 492, 17—20 Ό της των ουρανών βασιλείας — περιγίνεται = Paed. I 96, 1.2. 5b. S. 492, 21—25 είς τοσαντην δέ αϋξην — μετεώρους ψνχάς = Fr. 54. 6. S. 492, 27-31 "Εστί μαργαρίτης - σώματος = Paed. II 118, 5. 7 a. S. 493, 20—25 και τοσούτον, φησίν — σώμα von St verworfen /siehe Bern, zu Fr. 2); Herkunft unbekannt. 7 b. S. 493, 25-30 ώσπερ ημών — εν δ' Ύποτυπώσεων = Fr. 2 (von Dindorf schon einmal S. 493, 10—14 gedruckt). 8 a. S. 494, 2—6 κβ&άπερ γαρ το ΰερμάν — αύτον την ψυχήν von St verworfen (siehe Bern, zu Fr. 3) : Herkunft unbekannt. 8b. S. 494, 6—9 ή καρδία — εν τετάρτω Ύποτυπώσεων = Fr. 3 (von Dindorf schon einmal S. 493, 16—18 gedruckt). 9. S. 497, 22—27 το τηνικαντα δέ — άφεϊται διακονίαν = Euseb. Η. Ε 119, 4, siehe Bern, zu Fr. 14.

X. Unechte Fragmente

10. 11. 12. 13.

14. 15. 16. 17.

18. 19. 20. 21.

22. 23. 24. 25.

26.

XXXI

S. 499, 5—8 Πάντων άναπνέονσαι — φέρονσαι προς αυτόν = Ps. Clemens Horn. X V I I 10. S. 499, 13—16 Ά&άνατοι πάσαι — ουκ εχονσιν — Ps. Clemens Horn. X I 11. S. 499, 20—23 Μηόέποτε αίδεσ&ης — τον πλησίον ίασάμενος = J o h . Klimax PG 88, 848Α. S. 500, 13—17 Μετάνοια τότε αμαρτήματος — δίκην φντον άρτισνστάτου = Sacra Par. 455 Holl mit dem Lemma τον άγιου Με&οδίου κατά Πορφυρίου, von Ν. Bonwetsch, Mcthodios von Olympos I S. 348, 8—12 als Methodiosfragment gedruckt. S. 500, 18—21 "Ωσπερ οι λεγόμενοι κάρκινοι — δύναται = J o h . Klimax PG 88, 1088 C. S. 500, 22—24 Ό ποτέ μεν πενϋών — προτρέπει = J o h . Klimax P G 88, 804 sq. S. 500, 26—29 Σοφω τ ivi των κολάκων — στοχάζομαι = J o h . Klimax PG 88, 992 C. S. 500, 30 'Επίπλαστος έπαινος άληϋοϋς ατιμότερος ψόγου, im erweiterten Maximus 43 dem Theophylaktos Simokattes zugeschrieben; auch im slav. Maximus 36 S. 287 und in Paris. 1169 f. 172 v mit dem L e m m a Θεοφυλάκτου versehen, noch nicht identifiziert. S. 500, 33 Τοϊ; άτόνοις - ύπέρτονον δοκεϊ = Strom. I I 123, 2. S. 501, 3f. Πιστός εν μάλα — γνώσις των κατεγνωσμένων = Strom. I 19, 3. S. 501, 7f. Τω νψονμένω — ό &εΐος διδάσκει λόγος = Quis (liv. salv. 1,3. S. 501, lOf. Kai λόγος καϋαρύς — άλη&ινός τον ϋεον = Sacra par. 333 Holl Νους ακραιφνής και λόγος κτλ., im cod. Rupefucaldinus mit dem Lemma Κλήμεντος στρώμα τέως εκ τον προτρεπτικού, in den anderen codd. Διδύμου; noch nicht identifiziert. S. 501, 12—19 T f j εαυτόν φωτοειδεί μορφϊ] — μορφψ εκδικε'ι = Ps. Clemens'Horn. X V I I 7. S. 502, 19 Νόσος φιλίας ή κολακεία = Philo, Leg. all. I I I 182 (I 153, 20). S. 502, 20f. 7ας των αρχόντων εύπραγίας — ϋεραπεύειν οι πλείστοι = Philo, Legatio ad Gaium 140 (VI 181, 15). S. 502, 31 f. Όλιγοδείας μεν ερασταί — νόσον εκτρεπόμενοι — Philo Apol. pro l u d . bei Euseb. Praep. Ε ν . V I H 11, 11 (I p. 456,8f. Mras.). S. 502, 33f. Ή των αναγκαίων κτήσις — μέτρον ποσότητα = Strom. VI 99, 6.

XXXII

27. 28. 29. 30. 31.

32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41.

Einleitung

S. 502, 35 Άγα&όν άναγκαΐον ή όλιγοσιτία = Synesios, Ε}). 115 = 709, 46 Hercher. S. 503, 7f. Μνήμη ·&ανάτον έναργι)ς — συνεξεκόπησαν 7ráíh¡ =- Joli. Klimax PG 88, 796AB. S. 503, 13—15 Μάλιστα πάντων Χριστιανοϊς — στέφανοJ υ ί)εύς = Joh. Chrysostoiiios Περί Ιερωσύνης II 3 (PG 48, 634). S. 503, 16—20 Ου δυνατόν — την εκάστου διάΰεσιν = Ps. Clemens Horn. X I 8. S. 503, 22—508, 6 Όπόση χορεία και πανήγυρις — εις τονς αιώνας των αΙώνων. αμήν aus der Lukascatene des Makarios Chrysokephalos in cod. Barocc. 211 am Ende des 11. Buches, mit dem Lemma τιαιδαγ άλεξανδρί(ας), von St verworfen, Herkunft unbekannt. S. 508, 12—16 « ( ) < > [ ] •f· *

Auslassung, läßt aus Hinzufügung, fügt hinzu Umstellung, stellt um Lücke wörtliches Zitat Parenthese, Einschaltung des Autors durch Konjektur gewonnener Zusatz zu beseitigender Einschub nicht sicher zu heilende Textverderbnis (am Rande) = Nachtrag s. unten S. 231 ff.

ΚΛΗΜΕΝΊΌ2 ΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΛΗΘΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΝ ΓΝΩΣΤΙΚΩΝ ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΩΝ ΣΤΡΩΜΑΤΕΙΣ ΕΒΔΟΜΟΣ ΚΑΙ ΟΓΔΟΟΣ

Handschriften der Stromata

L = Laur. V 3 Ath = Cod. Athous (Codez Lawra Β 113)

ΚΛΗΜΕΝΤ02 Σ Τ Ρ 2 Μ Α Τ Ε 2 Ν ΕΒΔΟΜΟΙ ,


- βιοτεον -'τω) εοομένω και δη εξομοιουμενφ ¡¡δη &εώ. Ταύτη aya Γ vgl. Strom. V 85, 2 πέποιϋεν άληΰή είναι την ôtôaaκαλίαν το Γι νίον 16 vgl. Plato Grito 49A 17 vgl. Plato Leg. X 9 0 2 B ; Simplicius Comm. in Epict. p. 102,53 Diibn.; das 10. Buch der Gesetze wird in Strom. V I I auffällig benutzt, vgl. zu 9 , 2 6 ; 10, 1 . 9 - 1 1 ; 1 1 , 2 3 . 2 5 ; 74, 2 9 f (Fr) 23f vgl. Io 4, 34; 6, 3 8 - 4 0 24 vgl. Heraklit fr. 64 Diels« I 165, 1 τα δέ πάντα οίακίζει Κεραυνός 2 5 f vgl. Plato Politic. 2 7 2 E τον παντός ό κυβερνήτης . . . είς τι)ν αύτον περιωπί/ν άπέατη (vgl. Protr. 68, 3 ; Orig. Job.-Komm. X X X I I 28 p. 473, 30 Pr.) 25—S. 6, 1 vgl. Exc. ex Th. 4 26Ï vgl. I Cor 1, 13; Protr. 112,3 2 όπως Hort δτcoi L (τω) St 4 [τε τό πρώτον] Schw 6 j¡ Sy jJ L Di 8 υπαγορεύσει Sacr. Par. MR xai < Sacr. Par. 18 f ώ>· ϋρώπφ — βιάντι (βιονντι Di) Sy; aber vgl. Protr. 7, 4 18 τον (μή) St τε L [τε] Schw 15 τον St τό L 17 ήγεϊσ&αι] vielleicht ήγούμενον Μα 19 6 Ma το L 7

(πρώτον)

20

τελειωτάτη

L

δέ

M a

δή

L

26

αντον

L

6

Clemens.

πάντη di ων πάντοτε xaì μηδαμη πιριεχόμενος. ολ.ος νονς. όλος φως πατρωον, όλος οφ &·αλ.μος, πάντα ορών. χαντα αχονων. ¡ίδώς παντα. δυνάμει τάς δυνάμεις ερευνών. τούτω πάοα υποτέταχται οτραπά (', αγγέλων τε xaì &εών, τφ λογο> τω πατριχφ την αγίαν οίχονομίαν 5 αναδεδεγμενω >διά τον νποτάξαντα*. δι ον xaì παντε. αυτόν οι άνθρωποι, άλλ' οϊ μεν >χατ' έχ ίγνωοιν*, οϊ όε ovó ¿πω. xaì dì μεν me φίλοι, οΐ δε ως οιχέται χιοτοί, oí δε ως απλώς οίχεται. 'θ διδάΰχαλος ούτος ò παιδενων μνοτηρίοις μεν τον γνωητιχόν. ih Toi)tu. και τα φοβερά νπομε'νειν. χρηβι/ιο~ ονν και η άλγηόών ìr> ; νρίϋχεται κατά τε τ ¡¡ν ίατρικην καί παιδεντιχην και κολαοτικήν. κα.ί dia ταύτης ηt)i¡ όιορί) ονντ at ει- còt/ε'λ.ειαν ανθρώπων. ε'ίδη όί 1S. 1 TT¡C άνδρεία. καρτερία, μεγαλοφρουννη. μεγαλ.οψνχία, ε/.ενΟεριότ/μ καί μεγαλοπρέπεια, καί δι ήν αΐτίαν οϋτε μέμψεως οντε κακοδοξίας της ¿κ τών πολλών αντιλαμβάνεται ό γνωστικός, οντε δόξαις οντε κολακείαις 20 νπο·Ιι\ίληται. εν τί τώ νπομε'νειν πόΐ'ονς, διαπραττόμενος άμα τι τών προοηκόντων και ανδρείος v.t ε ράνω πάντων τών περιστατικών γινόμενος. άνηρ τώ οντι εν τοίς άλλοις αναφαίνεται άν&ρο')πο/-' omÇo/r τε αν την φρόνηοιν οωφρονεϊ tv ήονχιοτητι τ »¡ς ψνχης, παραδεκτιχότών εξαγγελλόμενων καλών ως οικείων κατά την άποοτροφήν τών 2ό αίοχρών roc αλλότριων, • γινομενος κοΰμιος και νπερκοομιος. εν χοομορ S Ï0 Ρ καί τάξει πάντα) πράϋΟων και ονδεν ονδαμη πλημμελών, πλοντών μεν ώς οτι μαλιΰτα εν τώ μηδενός επιΐϊνμείν. άτε ολιγοδε/jc ων και εν *

1 vgl. Strom. V 48, 2; Orig. C. Cela. VI 71 p. 141, 8 f Κ φασκάντων (ec. τών Στωικών) ότι ό όεός πνενμά έστι διά πάντων διεληλυ&ός καί πάντ' έν έαντφ περιέχον. Protr. 6β, 3 mit Anm. 11-18 vgl. Plato Rep. I I I 413 Β 16-18 vgl. Androflioue De virt. et vit. ed. Schuchhardt p. 22t 2 8 - S . 14,1 vgl. Andren, a. a. 0 . p. 23 f 1 vielleicht αδ (τά σννέχοντα ) Ma 1 f τινά μέν — τινά δε Ma και τινά μεν {τών δντιον παρέχοντα ηνωμένα, τινά δέ) συνημμένα, τινά Pohlenz (St); zu διεζευγμένα (= διεστώτα) vgl. Sext. Emp. Adv. math. I X 78 (Fr) 8 èv ¿è Reinkens, De fide et γνώσει Clem. diss. Vratiel. 1850 p. 33 εν τε L 61 περί τε . . . τών μέσων (6αα δεϊ ύπολαμβάνειν) δσα τε J Ά2 (St) άπω&εϊσ&αι, {υπέρ δέ του άπω&είσ&αι) καί Pohlenz 9 κατακέχρηται] καταχρηται Hort κτήσιν Sy χτίαιν L 10 κάν Di xaì L 11 (κρατεϊν) Po 12 f άντιτάσσεσάαι Po αντιτάσσεται L 18 κακά Sy καλά L καλά [άλλ'] Schw 18! άλλ' άπωάεΐσύαι J a 1 άλλά τιείάεαϋαι L άλλ' άπο&έσ&αι Ma 14 ούν Hort γοϋν Ma 17 Ανδρείας L* άνδρίαζ L1 18 [καί] Hort 20 άμα τι Arceriue άλματι L 24 (καλών) St 26 άλλοτρίων γενόμενος. Ma 26 (πάντα) Hort

14

Clemens.

περιοιοία παντος αγαίϊοϋ όιά την γνώοιν τάγα&ον. όιχαιοοννι,ς γαρ S αυτοί· πρώτον έργον το μετά των ομοφύλων φιλε'ιν όιάγειν και οννεΐναι τούτοις εν τε γη και ονρανώ. ταύτη και μεταδοτικοί ων 1". uv i¡ κεκτημένος φιλάν&ρωπος τε. μιοοπονηροτατος co ν κατά τ/¡ν 5 τελείαν ¿ιποοτροφην κακονργΐας απάοης. μα'άεϊν άρα όεί πιοτόν ι ¿ναι καΐ εαυτώ και τοις πελας και ταΐς εντολαΐς υπήκοοι·. οντος γαρ εοτιν *ο θεράπων τον &εον* ο εκών ταϊς έντολαΐς νπαγόμενος, ο όε ηόη μη όιά τάς εντο/ά-·. όι' αντί/ν όε την γνώοιν »καϋαρος τη καρόία«, »φίλος* οντος ¡τον ϋεον*. ο ντε γαρ φύοει τήν άρετην 10 γει >νώμεϋ·(ΐ ΐχοντις. or τ ε γενομι'νοις. ώοπερ άλλ.α τινά τών τον νοήματος, μερών, φ χοικώς νοτερον επιγίνεται {επει ονό αν ην '¿il· ΙκούΟίον ονό ε επαινετοί') ordì μην εκ [r/}ç| τών ουμβαντοη' και r/¡j επιγινομέν/μ οννη'άεία-, ον τρόπον η όιαλεκτος. τελιιονται η αρετή ιοχεόον γαρ η κακία τον τον εγγίνιται τον τροπον)' ον μην ονό'ε εκ 4 15 τεχνη~ r/rò.· ητοι τών πορίΰτικών η τών περί το οώμα Οεραπεντικών η γνώθι, περιγίνεται' αλλ ονό' εκ παιδείας τ//ς εγκνκλίον' αγάπη τον γαρ ε i παρα.ϋκι νιιοαι μόνον την ψ νχι) ν και όιακονηοαι όνναιτο. οι νομοί γαρ οί πολιτικοί μοχϋ-ηρά- ίο ο ι ς πράξει.· επιοχειν οίοι τε. «/./.' ονόί αι'τοί ονύε οί λόγοι οι πι ιοτικοϊ επιπόλαιοι ovn .• 20, 2τοϋ λύχνου< της δυνάμεως; όλος (γαρ) άχοή χαί όλος οφ&αλ15 μος, ϊνα τις τούτοις χρήΰηται τοίς ονόμαοιν, ò &εός. Καρόλου τοίνυν ούδεμίαν οωζει ϋ-εοοέβειαν ο ντε έν νμνοις ουτε εν λογοις, άλλ' ούδε έν γραφαϊς ή δόγμαΰιν ή μη πρέπουοα περί του &εον νπόληφις,' άλλ' είς ταπεινός xaì άοχήμονας εχτρεπομένη έννοιας τε χαί ύπονοΐας. ο&εν ή των πολλών ευφημία δυοφημίας ούδεν δια20 φέρει δια την της άλη&είας αγνοιαν. tò ν μεν ούν al ορέξεις ε lai xaì έπιϋνμίαι xaì ολως είπείν al ορμαί, τούτων εΐοί xaì al εύχαί. διοπερ ουδείς έπι&νμεΐ πόματος, άλλα του πιείν το ποτόν, ουδέ μην χληρονομίας, άλλα τοΰ χληρονομήΰαι, ούτωοί δε ούδε γνώϋεώς, άλλα τοϋ γνώναι' οάΐε γαρ πολιτείας ορ&ής, άλλα τοϋ πολιτεύεΰ&αι. τούτων ουν 25 al εύχαί ων xcà αΐτήοεις, xaì τούτων al αΐτήαεις ων xaì έπιϋνμίαι. το δε ενχεα&αι xaì όρέγεο&αι χαταλλήλως γίνεται είς το εχειν τά άγα&ά χαί τα παρακείμενα ωφελήματα τη χτήοει. (άεί) τοίνυν ¿ γνωΰτιχος την ευχήν xaì την αιτηοιν τών όντως άγα&ών των περί ψυχήν ποιείται, xaì #

38,1

2

3

4

I f vgl. Plat. Mor. 688C δ άήρ τρεπύμενος δι eômί&ειαν ένσημαίνεται τοις ûiioις teal JUQiTiοίς ávdgdci τόν τοϋ νοήσαντος Λόγον (fiber die Art, wie Sokratee dee D»imonion vernahm) β vgl. Sir 32 (35), 21 προσευχή ταπεινού νεφέλας διήλάεν l i t vgl. Bom 8,28f; 0,11; Saetí 18f vgl. Prov20,21 (27) 14 vgl. Strom. V I I 6,5 20-27 Chrysipp fr. mor. 17β Arnim 1 f xaì τό εύπαόές τον άίρος] xatà τό εύπ. τ. άέρος ~ nach δψεως Ma Mord τό εύπα&ές τοΰ àiçoç [χαί] ή Pohlenz (St); aber die Überlieferung iat richtig; Z. 3 kann Λύναμις nor auf Gott gehen (vgl. Z. 7), also τον σννειόότος (#εον) (Fr) 2 ày- ' γέλων (πάσας φωτάς duzyyiìXei) Schw' 8 τivi Hort τψ L τφ Barnard 10 συνειδήσεως] vielleicht σνναισ&ήαεως Ma πορό/ίενονται; riva He πορύμενσνταί uva, L πορ&μεύονταί riva; (τίνα) Ma άναμείναι L άναμείναι (&>) Di 11 τφ (re) Wi 14 (γάρ) St 21 διάπερ - 24 nah.τεύεαϋαι ~ nach áyaMv S. 80,8 Ma 28 χαχαλλήλως He κατ' άλλήλους L γίνεται Po γίνεαϋαι L 27 (áel) τοίνυν St τοίνυν ~ nach ó Hort

30

Clemens.

εύχεται ουνεργών αμα xaì αυτός είς εξιν άγα»ότητος ¿λ&είν, ώς μηχέτι εχειν τα αγα&α χα&άπερ μα&ήματά τινα παρακείμενα, είναι δϊ αγα&ον. διό χάί τούτοις μάλιατα προοιμει ενχεοϋ-αι τοις είδόοι τε 39,1 το ΰείον ως χρη xaì την πρόΰφορον άρετην εχονΰιν αντώ, οϊ Ιοαοι 5 τίνα τα όντως άγα&α xaì τίνα αΐτητέον xaì πότε xaì πώς ϊχαΰτα. εϋχάτη δε αμα&ία παρά των μη &εών ώς &εών αΐτεΐΰ&αι η τα μη ουμφέροντα αΐτείο&αι, φανταΰία αγα&ων κακά αΐτονμένονς οφίοιν. ό&εν είχότως ενος οντος τον άγα&ον ΰεον παρ' αύτον μόνον των 8 άγα&ών τα μεν δο&ηναι, τα δε παραμεΐναι ενχόμε&α ημείς τε xaì oí 10 άγγελοι, αλλ' ονχ ομοίως, ον γάρ έοτι τ αυτόν αΐτεϊο&αι π αραμεΐναι 4 την δόοιν η την αρχήν ΰπονδάζειν λαβείν, χαϊ η αποτροπή δε των χαχών είδος ενχης. αλλ' ονχ επί τη των άνϋ-ρώπων βλάβη τη S τοιξιδε ΰνγχρηΰτέον ενχη ποτε, \ πλην εΐ μη την έπιοτροφην της δι- 854 Ρ χαιοΰννης τεχναζόμενος τοίς [d'] >απηλγηχόθιν< ο γνωβτιχος olxovo15 μοίη την αϊτηοιν. εοτιν ονν, ώς ειπείν τολμηρότερον, ομιλία προς ΙχεΙ, ώς αν εν&ένδε ηδη την τελείωοιν άπειληφώς του κατά άγάπψ (ήν)δρωμένου. άλλα και τάς των ωρών δια*

40,1

2

8

4

8 vgl. Mt 19,17 14 vgl. Eph 4, 19 16f vgl. I Regn 1, 13 23 vgl. Plato Phaedr. 246BC 24 vgl. Hebr. 9, 25 24 f vgl. όεσμωτήριον Plato Phaed. 114BC; Cratyl. 400C; Strom. III 12-20 u. die von R. Gottwald, De Gregorio Naz. Platonico, Breslau 1906, S. 34 f gesammelten Stellen

4 πρόσφορον] ορ über d. Z. L2 6 τίνα1 am Rand L1 8 δντος L1 όντως L* 14 [ Sacr. Par. 20 ίτι Sy έπΐ L 221 [διά τήν των πέλας οωτηρίαν] Po 28 ψιλως Fr ψιλής L Potters Streichung im AnschluB an Tengblad S. 19f beseitigt; ψιλως habe ich geschrieben, weil bei Tengblads Änderung ψιλήν die Stellang der Präposition verdächtig ist (Fr) 85 μετέχειν [ούτος]

Schw

ούδαμως (ούδέν) St

40

Clemen?.

αυτός >έγέννηΰεν* tv πίοτει. εις υπόδειγμα τοις διαδέξαο&αι την αχραν οίχονομίαν τον φιλάνθρωπου χαι φιλοϋ-εου παιδευτον δυναμένοις, ε'ις παράοταοιν της άλη&είας των λόγων, είς ένέργειαν της αγάπης της προς τον χύριον. αδούλωτος ούτος εν φόβω, άληθ-ής ft 5 εν jtóym, χαρτεριχος εν πόνω. μηδε εν τω προφοριχω λόγοι ψεύααο&αι &έλων ποτέ χάν τούτω το άναμάρτητον πάντοτε χατορ9·άν, έπει το ψευδός αυτό, ατε μετά τίνος δόλου είρημε'νον, ούχ αργός ίοτι λογος, αλλ' εις xaxlav ένεργεί. πάντοθεν άρα μαρτυρεί τη άλη&εία 54, 1 μονος ó γνοιΰτιχος χαι ϊργφ χα\ λόγω' αεί γαρ χατορ&οΐ è ν πάοι 10 πάντως, χαι εν λόγω χαι εν πράξει χαι i ν αν τη τη έννοια. Αυ τη μεν ούν, ως έν έπιδρομη φάναι, ή τ ου Χριοτιανοΰ &εοθέβεια. 2 ti δη χα&ηχόντως τ σ ί τ α ποιεί χαι χατά λόγον τον ορ&όν, ενΰεβώς ποιεί χαι διχαίως. εΐ δε ταντα ούτως ΐχει, μόνος αν εϊη τω οντι ίυΰεβης τε χαι δίχαιος χαι ϋ-εοΰεβής 6 γνωατιχός. ονχ άρα άθεος ο 3 15 Χριοτιανός (τουτί γαρ ην το προχείμενον έπιδείξαι τοις φιλοοόφοις), ώοτε ουδέν χαχον η αίοχρόν, ο εοτιν αδιχον, χατά μηδένα τρόπον ένεργήοει ποτέ. άχολούθως τοίνυν ούδε άοεβεΐ, άλλ' η μόνος τ φ 4 οντι ΰεοοεβεΐ ¿οίως χαι προαηχόντως, τον όντως οντα &εον πανηγεμόνα χαι (παμ)βαΰιλεα χαι παντοχράτορα χατά την άλη&ή &εοοί20 βειαν όοίως προΟτ ρεπό μένος. Χ. "Εοτιν γάρ, ώς επος είπείν, η γνώΰις τελείωοίς τις άνθρωπου 55,1 ως άνθρωπου, δια της των &είων έπιοτήμης ουμπληρουμένη χατα τε τον τρόπον χαι τον ßlov χαι τον λόγον, Ονμφωνος χαι ομόλογος εαυτή τε χαι τω θείοι λόγω. δια ταύτης γαρ τελειοϋται η πίϋτις, 2 25 ώς τελείου του πιοτού ταύτη μόνως γιγνομένου. πίοτις μεν ονν ένδιάθε τόν τί έΰτιν αγαθόν, χαι άνευ του ζητεί ν τον θεόν ομολογοΰοα είναι τούτον χαι δοξάζουαα ώς όντα. οθεν χρη, άπο ταύτης 3 άναγόμενον της πίΰτεως χαι ανξηθέντα έν αύτη χάριτι του &εοϋ, την περί αντοϋ χομίϋαοθαι ώς olóv τε έΰτιν γνώΰιν. γνώΰιν δε 4 30 οοφίας της χατά διδαΰχαλίαν έγγινομένης διαφέρειν φαμέν. η αεν γάρ τί έΰτι γνώϋίς, ταύτη πάντως xal ϋοφία τυγχάνει, η δε τι ΰοφία. ού πάντως γνωΰις. έν μόνη γαρ τη του προφοριχοΰ λόγον * το της αοφίας όνομα φαντάζεται, πλην άλλα το μη διοτάοαι περί 9-εον, 5 »

1 vgl. I Cor 4,16 Π 20 p. 160,10 Κ. (Fr)

5 zu όργός λόγος vgl. Cie. De fato 28; Orig. C. Cele. 24 vgl. Iao 2,22

7 a&tò L1 αύτό τε L* 19 (παμ)βααιλέα Wi; vgl. S. 12, 20. 20 προστρεπόμενος F. Morellus (Collect.) προτρεπόμενος L 22 άνθρωπου1 Po άν&ρώπφ L s τοϋτο L 80f f¡ μεν — f¡ δέ h 81 ταύτα 7 . dies verteidigt Tengblad S. 51 (St) 82 λόγον (χρήσει) oder (χώρςι) St λόγου (ôtôaxjj) oder (παραδόσει) oder (ένεργείφ) Schw · tilgt Tengblad S. 52, indem er σοφίφ ergänzt, (nicht möglich) ( St)

Stromata V I I . Cap. IX. 53, 6—Cap. X. 57, 1.

41

πιΰτεϋοαι δε ϋ-εμέλιος γνώοεως, αμφω δε 6 Χριΰτός, ο τε ϋ-εμέλιος η τ ε έποιχοδομή, δι ου χαί ή άρχη χαί τα τέλη. χαι τα μεν άχρα β ου διδάοχεται, η τε άρχη χαί το τέλος, πίοτις λέγω χαί η αγάπη, η γνώοις δε εχ παραδόοεως | διαδιδομένη κατά χάριν 9εον τοίς άξιους 865 Ρ 5 οφάς αντονς της διδαΰχαλίας παρεχομένοις οίον παρακαταθήκη 311 S εγχειρίζεται, αφ' ης το της αγάπης αξίωμα εκλάμπει εχ φωτός είς φως. έίρηται γαρ » τ ω εχοντι προΰτε&ήΰεται«, τη μεν πίοτει η γνώ- 7 Οις, τη δε γνώοει η αγάπη, τη αγάπη χνριαχη] έν όγόοάόι, ή χνριαχή άνομάζεται 16 vgl. Strom. I 163, 6 τό έστός xal μόνιμο* τον άεον χαί τά άτρεπτον αύτοΰ φως χαί ασχημάτιστα» 19—24 Ρβ 23,3—6

Μ vgl. Paed. I 67, 2; Strom. V 34,1 Anm.; Exc. 10, 6; 12,1; 23, 6

I I πάσας χα&άραεις — νπερβάσαν Hort 2 ΰπεχβάσαν (oder ύπερ{ανέβασαν) St νπερβάσαν L vielleicht besser ύπεξαναβάσαν, vgl. Bd. II S. 371, 16 (St) 2 f δπου Ιστιν, προσεχώς νποτεταγμένην Hort 4 ή < Cat. 5 βεβαία Ant. Mel. Cat. 7 [χαί] Sy χαταληπτιχάν Po ληπτόν Sacr. Par. 8 ώς προείπον < Sacr. Par. 16 άιόίως Po iôiatç L 17 πολλών (χαρακτήρα τής δόξης τον πατρός* τον νιόν προβεί.τη·. τον την άλήθειαν περί τον ϋ-εον διδάξαντα xi'X χαραχτηρίοαντα ότι »ϋεος χαί πατήρ είς« και μόνος ο παντοκράτωρ, *ον ονδείς tyro? εί /ιη ο νίός. χαί φ εάν ο νιος άποκαλνψ)}«. tv α όί είναι τον &tòv δια του δ 5 "ίητονντων το πρόσωπον τον ϋεοΰ 'Ιακώβ* μεμήννται, ν »μόνον« οντα ϋ-εον πατέρα ίάγαϋον« χαρακτηρίζει ò Οωτηρ ημών και ϋεός. η γενεά δε τών ζητονντων αντον »το γένος« εοτι »το ίχλεκτον*. β το ζητητικον είς γνώοιν. Δια τούτο και ó άπόοτολός φηοιν *ονδεν νμας ώηεληΰω. εάν 59 10 μ>/ νμίν λαληθώ η εν αποκαλύψει η εν | γνώοει η εν προφητεία η εν S6 διδαχή.« καίτοι πράϋοεταί τινα και προς τών μη γνωοτικών ορθώς, 2 αλλ' ον κατά λόγον, οίον επί ανδρείας, ενιοι γαρ εχ φίοεως ϋνμοει- 3 δεις γενόμενοι, είτα άνευ τον λόγου τοντο &ρΐψαντ;ς. à λόγω ς επί τα πολλά όρμώοι χαί όμοια τοις άνδρείοις δρώοιν, ώοτε ενίοτε τα 15 αντα κατορθονν οίον βαοάνονς νπομένειν ενκό?.ως, αλλ' or τ ε από 4 της αυτής αίτιας τώ γνωΟτικώ^ οντε και το αν το προϋεμενοι, ονδ *αν το οώμα απαν επιδιδώΰΐν*' *αγαπην γαρ ουκ ί-'χοναι* κατά τον άπόΰτολον την δια της γνώΰεως γεννωμένην. πäoa ονν η δια τον δ επιατημονος πράξις ενπραγία, ι) δε δια τον άνεπιοτήμονος xaxo20 πραγία, καν εναταοιν ΰφζη. επεί μη ix λογιομον άνδρίζεται μηδέ επί τι χρηΰιμον τών επί αρετή ν xal από αρετής χαταοτρεφόντων την πραξιν χατενϋννει. ¿ δε αυτός λόγος και ¿πι τών άλλων αρετών, β ωΰτε χαί επί ϋεοοεβείας άνά λόγον. ου μόνον τοίννν τοιούτος \ ημίν 312 κατά την οΰιότητα ó γνωΟτικός, άχόλονϋα δε τή εχιοτημονική ϋεο25 οεβεία χαί τα περί την άλλην πολιτείαν Επαγγέλματα, τον βίον γαρ 7 τον γνωΰτιχοϋ διαγράφειν ημΐν πρόκειται τα νυν, ονχι την τών δογμάτων ϋεωρίαν παρατίϋεοϋαι, ην νοτερον κατά τον επιβάλλοντα καιρόν εκϋηοόμεϋα, αωζοντες άμα και την άκολονϋίαν. XI. Περί μεν ονν τών ολων αληθώς και μεγαλοπρεπώς διείληφεν, 60 30 ως αν ϋείαν χωρήοας διδαΰκαλίαν. άρξάμενος γονν εχ τον ϋανμάζεtv την χτίΰϊν, δείγμα τον δνναοϋαι λαβείν την γνώοιν χομίζων 1 Hebr 1 , 3 i l vgl. Eph 4, β 8 f Mt 1 1 , 2 7 5 f Tgl. Mt 1 9 . 1 7 7 Tgl. I Petr 2 , 9 9 - 1 1 I Cor 1 4 , 6 1 1 - 1 7 . 3 0 - 8 2 Chiysipp fr. mor 511 Arnim 1 2 - 1 4 vgl. Arietot. Eth. Nie. I I I 11,1116» 2 3 - 2 6 17 vgl. I Cor 1 3 , 3 18—22 näaa ή - χατευόΰνει Sacr. Par. 269 Holl 18f Tgl. Strom. VI 111, 3 801 vgl. Plato Theaet. 155D; Arietot. Metaph. I 2, 15, 982» 12; Strom. 1 1 4 6 , 4

4 του Hort των L Ιδ βααάνονς Po βαναύσονς L 16 xnt] κατά Pohlenz (St) 17 έπιδίδωαιν L 18 διά < Sacr. Par. 19 επιστή/ιονος] -f και έ/ιττείρου Sacr. Par.1 διά < Sacr. Par. 21 àjià άρετί/ς xat ini àçcrijv ~ St 28 àvâ λόγο» Ma όνάλογον L άνάλογος Heyse β·

44

Clemens.

οϊχο&εν, πρό&νμος μα&ητης τον χνρίον γίνεται, εν&έως όε ¿χονΰας ϋ-εον τε χαι πρόνοιαν έπίοτενοεν ίξ ών èd-ανμαθεν. ίν&ένόε ον ν 2 ορμώμενος εχ παντός τρόπον ουνεργεί προς την μάθηΟιν, πάντ εχείνα ποιών δι ών λαβείν όννήοεται την γνώοιν ών πο&εΐ (πό&ος 5 όε Χα τα προχοπην πίοτεως άμα ζητηοει χρα&εις οννίοταται), το ό' έοτίν άξιον γενέο&αι της τοοαντης χαί τηλιχαντης θεωρίας, όντως 3 γενοεται τον θελήματος τον &εον ο γνωοτιχός' ον γαρ τάς άχοάς, αλλά την ψνχην παρίατηΰι τοίς νπό των λεγομένων δηλονμενοις πράγμαΰιν. ονοίας τοίννν χαι τά πράγματα αντα παραλαβών δια 4 10 των λόγων είχότως \ χαί την ψυχην έπι τα δέοντα άγει, το >μή 80S Ρ μοιχενοης, μη φονενοης* Ιδίως εχλαμβάνων ως εϊρηται τω γνωοτιχω, ονχ ώς παρά τοίς άλλοις νπείληπται. Πρόειοιν ονν Ιγγνμναζόμένος τη έπιοτημονιχη ϋ·εωρία εις το 61,1 έναγωνίοαο&αι τοίς χα&ολιχώτερον χαί μεγαλοπρεπέοτερον είρημένοις. 1δ είδώς εν μάλα οτι »6 διδάοχων ανθ-ρωπον γνώοιν« χατα τον προφητην >χνριός* ίοτιν, δια ϋτόματος άν&ρωπίνον χνριος ένεργών ταύτη χαί οάρχα άνείληφεν. είχότως ονν ουδέποτε το ήδν προ τον 2 ονμφέροντος αίρεϊται, ονδ' αν προχαληται αυτόν χατά τινα περίΰταοιν προχαταληφ&έντα εταιρικός έχβιαζομένη ωραία γννή, έπεί 20 μηδε τον Ίωοηφ παράγειν της ένΰτάοεως ϊοχνοεν ή τον δεοπότον γννή, άπεδναατο όε αν τη προς βίαν χατεχονοη τον χιτώνα, γνμνυς μεν της ¿ααρτίας γενόμενος, το χόΰμιον όε τον ή&ονς περιβαλλόμενος. ει γαρ χαι οι του δεοπότον όφ&αλμοί ονχ Ιώρων, τον ΑΙ- 3 γνπτίον λέγω, τον Ίωοήφ, άλ} ' οΐγε τον παντοχράτορος έπεοχόπονν. 2δ ημείς μεν γαρ της φωνής αχονομεν χαι τα οώματα &έωρονμεν, ο 4 ϋ-εος δε το πράγμα, αφ' ον φέρεται το φωνείν χαι βλέπειν, εξετάζει, άχολον&ως άρα χαν νόοος επίη χαί τι τών περιοτατιχών τω γνω- 5 ϋτιχώ, χαί δη μάλιοτα ό φοβερώτατος θάνατος, άτρεπτος μένει χατα την ψνχήν, πάντα είδώς τα τοιαντα χτίοεως ανάγκην είναι, άλλα χαι 30 όντως δννάμει τον &tov » φάρμακο ν* γίνεο&αι *θωτηρίας*, δια παιδείας τον ς άπηνέΰτερον μεταρρν&μιζομένονς ενεργετονντ α, προς της άγα&ής όντως χατ άξίαν μεριζόμενα προνοίας. Χρώμενος τοίννν τοις χτιϋτοϊς, οπόταν αίρή λόγος, εις οΟον 62.1 αίρει, χατα την ίπί τον χτίοαντα ενγαριατίυν χαι της άπολανοεως 10t Exod 20,13. 15; Mt 5, 27. 21 161 Pe 93, lOf 171 vgl. S. 37,18Í 18—28 vgl. Gen 39, 12; Paed. I I I 68, 3 21-28 vgl. Plato Rep. V 457 A 25 t vgl. I Regn 16, 7; 1er 17, 10 80 vgl. Eurip. Phoen. 893 18 τιρόεισιν Hervet πρόοεισιν L 14 έπαγωνίσαα&αι Hort 16 [κύριος] Schw κυρίως Hort; zu κύριος vgl. Tengblad S. 33 (St) 19 ηεριχαταληφ&έντα Wi 26 πράγμα] vielleicht πνεύμα Ma 33 αίρή Di ερεί L 34 αίρει Lowth ερεί L

Stromata VII. Cap. XI. 60, 2—63, 2.

5

10

15

20

23

45

κύριος χα&ίοταται. ου μνηβιχαχεί ποτε, ου χαλεπαίνει ουδενί, καν 2 μίοονς άξιος τνγχάνη, εφ' οίς διαπράττεται· ϋέβει μεν γαρ τον ποιη- 3 την, άγαπα δε τον κοινωνον τον βίου, οίχτείρων και υπερευχόμει>ος αυτόν δια την άγνοιαν αύτοϋ. και δη xal ονμπάϋχει τω Οωματι τω 4 φύοει πα&ητφ ενδεδεμένος, αλλ' ου πρωτοπαίζει κατά το πά&ος. κατά γοΰν τάς άχονοίονς περιοτάοεις άνάγων εαυτόν από των πόνων 5 επί τα οίχεία ου Ουναποφε'ρεται τοις άλλοτρίοις αυτοϋ, ονμπεριφέρεται δε τοις άναγκαίοις αυτοϋ μόνον εις οΰον άβλαβης τηρείται η Ψνχη. ου γαρ που εν ύποληψει, αλλ' ουδέ έν τω δοκείν πιοτός είναι βού/.εται. γνώοει δε και άλη&εία, ο έΰτιν έργω βεβαίω και λόγω [χαί] ίνεργφ. ουχοΰν ον μυνον επαινεί τα καλά, άλλα και αυτός βιαΖεται < είναι χαλος, εκ του *άγα9·οϋ χαί πιΟτοϋ δούλοι·« μεταβαίνοιν δι αγάπης είς *φίλον« δια \ το τέλεον της εξεως, o εΧ μα&ήοεως της άλη- 8691' 'άονς '¡¿ς αν ούν επ' άκρον γνώοεως ηκειν βιαΖόμενος, τω η ih ι κεκο- 3, 1 ομημένος, τφ Οχήματι κατεοταλμένος, πάντα ¿κείνα εχων όοα πλεονεκτήματα εΰτιν τον κατ' άληθ-ειαν γνωοτικον. είς τάς εικόνα~ αφορών τας καλας, πολλού: μεν τους κατοιρΙΙωχότας προ αυτόν πατριάρχας, πάμπολλους δε προφήτας, άπειρους δ' όοονς ημίν άρι&μώ λογιζόμενος αγγέλους xal τον επί πάοι κνριον τον διδάξαντα χαί παραοτηοαντα δυνατόν είναι τον χορυφαΐον εκείνον κτ?]θαθθ·αι βίον, δια τοΰτο τα πρόχειρα πάντα τοΰ χοομου καλά ουχ αγαπά, ίνα μη καταμείνη χαμαΐ, άλλέι τα ελπιζόμενα, μάλλον όε τα εγνωαμένα ηδη, είς χατάληψιν δε ελπιζόμενα. ταύτη άρα τους πονους και τάς βαοα- νους χαί τάς &λίψεις, ουχ ως παρά τοίς φιλοΰόφοις οι ανδρείοι, ελπίδι του πανοαο&αι μεν τα ενεϋτώτα άλγεινά. αύθις δε των ι)δέων μεταΰχεΐν, υπομένει, άλλ' η γνώοις αυτω πείομα βεβαιότατον ενεγέννηοεν της των μελλόντων [ελπίδων] άπολήψεως. διόπερ ου μόνον των ενταϋϋ-α χολάοεων, άλλα και των ì/δέων «πάντων καταφρονεί. 1—4 ού μνησικαχεί — άγνοιαν αύτοϋ Sacr. Par. 270 Holl; Flor. Mon. f. 97* 5 Tgl. S. 30, 2 4 f Anm. 11—21 ovxovv — βίον Joh. Damaec. Or. I I I de imag. I p. 382 Lequien (PG 94, 1404) mit den Worten τοϋ άρχαιοτάτου Κλήμεντος τιρός 'Αλέξανδρον (lies 7ΐρεσβντέρου Αλεξανδρείας) ix τοϋ έβδόμου βιβλίου των Στρωματέων I 2 f vgl. Mt 25, 2 3 ; Io 15, 15 21 vgl. S. 41, 2 9 f

1 μνησιχαχεί'] μνησιχαχήσει ό γνωστικός Sacr. Par. Flor. Mon. 4 αύτοϋ- < Flor. Mon. 8 αυτό Schw 10 [και] Di 11 μόνος Joh. και < Joh. 12 είναι] τοϋ είναι Joh. 13 της2 < Joh. 15 ηκΐ) Joh. 15 f χαί κεχοαμημένος Joh. 19 παμπόλους L 20 λογιζόμενος Jol\. wie Sy λογιζομένονς L 21 τον χορυφαϊον εκείνον L 1 τον κορυφαίων εκείνων L* των κορυφαίων εκείνων Joh. 27 βεβαιάτερον {ελπίδος) Ma 28 [ελπίδων] Di ελπίδων corr. aus ελπίδος L 1

46

Clemens.

φαοι γοΰν τον μακάρι ο ν Πε'τρον θεαοάμενον την αυτοί· γνναΐκα άγο· 3 μι'νην την επί θάνατον, ηοθ7μ·αι μεν r//_r κλήοεως χάριν και της εις οίκον άνακομιδΐ/ς, επιφωνηΰαι dt εν μά/.α προτρεπτικώς τε και παρακ/.ητικώς. εξ ονόιιατο- προοειπόντα *μεμνηοο. ώ αύτη, τον κνοίου*. ñ τοιοντος 'ην ο των μακαρίων γάμος και η μέχρι των φιλτατών τελεία l>4, 1 διάι'ϊεύΐς. ταύτη και ο άπόατολος \ to γαμώ ν* φηοιν *ώς μη γαμών*. 2 313 S άπροοπαθ/j τον γάμον άξιων είναι και *άπερίΰπαοτον* της προς τον κύριον αγάπη·. ης ϊχεοθαι άποδημούϋη τον βίου προς τον κύριον τη γυναικί ι) τω όντι άνηρ π αρή'νεοεν. à ρ' ου πρόδηλος ην η πίοτις 10 avrai.· τη: μετά θάνατον ελπίδος τοις και εν ανταΐς των κολαοεων ταΐς ακμαίς ευχαριοτοΰοι τω θεώ; βεβαίαν γάρ, οϊμαι, την πίοτιν εκέκτηντο. i¡ κατηκολούθουν πιοται και ai; ενε'ργειαι. εοτιν ούν tv πάοη 4 περιατάοει ερριομενη του γνωοτικοΰ i¡ ψυχή, οίον άθλ.ητοϋ το οώμα εν άκρα ευεξία και ρώμη καθεοτηκνια. ειβουλ.ος μεν γαρ υπάρχει ό 15 περί τα' ανθρώπων, τω δικαίω το πρακτέον γνωματ εύουϋα, τ ας άρχάς θεόθεν άνωθεν * και προς την θείαν έξομοίωοιν πραότητα ηδονών και λνπών οωματικών περιπεποιημενη ' κατεξαί'ίοταται fi ε 870 Ρ των φόβων ενθαροώς και πεποιθ(ότ)ως τω θεώ. άτεχνώς ονν επίγειος « είκών θείας δυνάμεως ?/ γνωοτικ'η ψνχή, τελεία αρετή κεκοομημένη. 20 εκ πάντων άμα τούτων. φύοεως. αοκήοεως, λόγου, ουνηνξημενη. τούτο το κάλλος της Wνχης »νεώς« γίνεται »τον αγίου πνεύματος«, « όταν διάθεοιν ομολογονμένην τώ εύαγγελίφ κατά πάντα κτηοηται τον βίον. ò τοιούτος άρα κατεξανίοταται παντός φόβου, παντός 65, 1 δεινού, ον μόνον 9-ανά του. αλλά και πενίας και νόθου άδοξίας τε καί 2Γ> των όοα τούτοις ουγγενή, αήττητος ήδονϊ} γενομενος και των άλογων επιθυμιών κύριος, εύ γαρ οίδεν τ à ποιητέα και μη, εγνωκώς χατα 2 κράτος τά τε τώ όντι δεινά και τα μή. οθεν επιοτημόνως νφίΰταται 3 « δείν και προοι)κειν αντώ ó λ.όγος υπαγορεύει, διακρίνων επιΰτημόνως τα τω όντι θαρραλία (τουτέοτι τα αγαθά) από των φαινομένων 30 και τ à φοβέρα άπο τών δοκούντων, οίον θανάτου και νόθου χαι πενίας, απερ δόξης μάλλον η αληθείας εχεται. ούτος ò τω οντι 4 1 - β φασί - διά&εσις Euseb. Η. Ε. I I I 30, 2 β I Cor 7, 29 7 1 Cor 7, 36 181 vgl. Hippokr. Aphor. 1, 3 ai έπ' άχρον ενεξίαι (der Athleten) SO vgl. Strom. I 31, 5 u. die dort angeführten Philostellen 21 vgl. I Cor β, 19 22 zu διά&εαις όμολογονμένη vgl. Chryeipp fr. mor. 197 Arnim u. die zu S. 40, 21ff angeführten Stellen (St) 29 vgl. Plato Lach. 198C 1 αντοϋ L εαυτού Eus. 1 f άπαγομένην Eus. 2 άανάτφ Eus. εις oder έπ Eus. HSS 3 τε < Eus. 4 μέμνηαο, ώ αντη (vgl. ζ. Β. Paed. II 31, 3) Eus. μεμνήσΰω αύτη L 5 μέχρι < Eus. 12 (at) Schw, Wi 16 άνωθεν (μαν&άνουσα) Heyse (είληφυϊα) Ma 18 εύάάρσως L πεποιΰ{ότ)ως St πε· ποι&ώς L άτέχνως L 20 σννηνξημένη Ma σννηνξημένου L αυνηνξημένη Lowth 28 δείν L* δεί L 1 δή Sy 29 τα τώ οντι Hey se, Ma τώ δντι τά L

Stromata VU. Cap. XI. 63, 3- -66, 4.

47

άγα&υς avi ¡ρ o εζω τών πα&ών, κατά την '¿ξιν η διά&εαιν της ενάρετου ψυχής νπερβάς όλον τον ΙμπαΟ-η βίον. τούτω *παντα εις εαυτόν άνηρτηται« προς την τον τέλους νποχρινόμενος το όραμα του βίου«, οπερ αν ο ϋ-εος άγωνίοαοΰαι jtaoáoyjj. τά τε πραχτέα τά τε νπομενετέα γνωρίζει. 10 Μη τι οϋν, εί δι' άγνοιαν των δεινών χαι μη δεινών ΰυνίοταται 6β, 1 η δειλία, μόνος 0-αρραλεος ò γνωοτιχός, τά τε οντα άγα&ά χαι τά εοόμενα γνωρίζων, ουνεπιοτάμενος δε τούτοις, ωοπερ εφην, χαι τα μη τω οντι δεινά, επει μόνην χαχίαν εχ&ράν ονΰαν είδώς χαϊ χα&αιρετιχην των επί την γνώοιν προχοπτόντων, τοίς όπλοις του χνρίον If) πεφραγμένος | χαταπολεμεί ταύτης, ού γαρ εί δι' άφροΰύνην τι 871 Ρ 2 αννίοταται χαι διαβόλου ενίργειαν, μάλλον όε ουνέργειαν, του τ' εν&εως διάβολος η άφροούνη (ότι μηδεμία ενεργεία φρονηοις' εξις γαρ ή φρόνηοις, ουδεμία δε ένε'ργεια εξις)' ού τοίννν ονδε η δι' άγνοιαν οννιοταμένη πράξις ηδη άγνοια, άλλα χαχία μεν δι' άγνοιαν, ού μην 2ο άγνοια' ούδε γαρ τκ πά&η, ονδε τά αμαρτήματα χαχίαι, χαίτοι άπο χαχίας φερόμενα, ουδείς ονν άλόγως ανδρείος γνωοτιχός' επει χαι 3 τους παΐδας λεγέτω τις ανδρείους άγνοια τών δεινών νφιοταμε'νονς τα φοβερά (άπτονται γονν ούτοι χαι πνρός), χαι τά β-ηρία τα όμόοε ταΐς λόγχαις πορενόμενα άλόγως οντα άνδρεία ενάρετα λεγόντων. 25 τάχα δ' όντως χαι τους &ανματοποιοί·ς άνδρείονς φήΰονΰιν εις τ ας μαχαίρας χυβιοτώντας εξ εμπειρίας τινός χαχοτεχνοΰντας επί λυπρφ τφ μιο&φ. ο δε τω οντι άνδρείος, προφανή τον χίνδννον δια τον 4 τών πολλών ζηλον εχων, εν&αροώς πάν το προοών άναδέχεται, ταύτη τών άλλων λεγόμενων μαρτύρων χωριζόμενος, >¡ οϊ μεν άφορ•

21 Plato Menez. 247 Ε

β I vgl. Plato Rep. IV 436 Β δήλο* fot ταύτάτ

τάναηία ηοιειν ή ηάσχειν xaxà ταντόν γε χαϊ προς ταύτάν ούκ ¿Φελήσει δμα 8 vgl. Kock CAF III p. 463 Adeep. 245 ι5ποχρινόμενος xò δράμα τον βίου (καλώς). Vgl. Epikt. Ench. 17; Diog. Laert. VII 160; Suet. Oct. 99; Sen. Ep. 77,20; Plato Phileb. 60 Β ; Marc. Aut. XII 36, 3 101 vgl. Plato Protag. 360 C ούχοϋν ή τώτ

δεινών xai μή δεινών άμα&Ια δειλία δν εϊη;

12 ίχρψ vgl. S. 46, 28f

17 f vgl.

Arist. Magn. Mor. I 1197a 13 f ώστε ή φρόνησις ώ> ειη ίξις τις χτλ.; Diog. Laert.

VII 98 οΰτε Ιξις οΰτε διαόέσεις ai éviçrytmi (— Chrysipp fr. mor. 106 Arnim) (Fr)

21—24 vgl. Plato Lach. 197 A

29-S. 48,2 vgl. Strom. IV 17,1; 77.1

4f χαχά, τα δε Sy κατά εΰται υμών το ναι vai και το ον ον.« ο dt αντός λόγος 25 και επί της οωφροούνης. οντε γαρ δια φΟ.οτιμίαν (κα'Ηιπερ οι α&ληταί 6 Οτεφάνων και ευδοξίας χάριν) οντ' αν δια φιλοχρηματίαν (ως τίνες προοποιοννται οωφρονείν, πάθει δεινώ τίι αγαθόν μιταδιώκοντες), ου μην ου(5ε δια ψιλοοωματίαν υγι ίας χάριν, άλλ ονδε δι' άγροικίαν εγκρατής και ¿γενάτος ηδονών ουδείς κιιτ άλήθειαν ϋώφρων (¿μέλει 30 γευϋάμενοι τών ηδονών οί τον εργάτην τρίβοντες βίον αντίκα μάλα καταγνΰουοι το άχαμπες της εγχρατιίας είς τάς ηδονάς). τοιούτοι ' δε και οί νόμφ και φόβφ κωλνόμενοί' καιρόν γαρ λαβόντες παρα41 vgl. II Petr 1, 10 βΐ vgl. Plato Phaed. 68D ονχουν φόβψ μειζάνω* χαχών ύπομένονσιν αυτών οί ανδρείοι τον ΰάνατον, δταν νηομένωαιν 24 lac 6,12; Mt 5,37 29 vgl. Arìstot. Eth. Nie. 112,2, 1104» 24 ó πάσας φεύγων {τάς ήδονάς), ώσπερ oi άγροΐχοι, ávaía&m¿r Ύ"· 1 παρέχουσιν Hort επιρριπτοϋντες Ja 2 ( St)

¿πιροίπτονσιν Lowth έπιρριπτυύντες L εαυτούς Lowth αύτοις L 4 αύτοίς L

τό άνδρεϊον Schw ; τον άνδρα von Tengblad S. 87 als richtig erwiesen ( St)

νοντες (o2 in Ras.) L1

18 αυτήν L

20 vielleicht μελετήσαντι Ma

παρέχονται — Α τύ»· άνδρα L 7 υπομέ-

21 rióni]

häufiger sind Formen wie έπιδεη Strom. VII 81 προσφυή ib. 103 υγιή Strom. V 7

24 ¿παομή Sy έπΐ τό μη L

32 καιρόν Ma καιρού L

Stremata VII. Cap. XI. 67, 1—Cap. XII. 60, 3.

49

κλέπτουΰι τον νόμον, άποδιδράοκοντες τα χαλά. ι) τυχεΙν ω* Ιρά τις< και έκ του προς ανθρώπων φόβου, εΐαί δ' οΐ δια τάς μείζονας ήδονάς άπέχονται των εν τοίς ποοιν ηδέων, ούτως καν | τη πίοτει ή δι' έπαγγελίαν η δια φόβον 874 Ρ θεού εγκρατεΰονταί τίνες, αλλ' ϊοτι μεν θεμέλιος γνώΰεως ή τοι- 70,1 αύτη Εγκράτεια και προοαγωγή τις επί το βέλτιον και επί το τέλειον 20 ορμή- *άρχή γαρ οοφίας ομολογίαν 90, 1 ¿ιαρέλθοι την ST ους ημάς, δισ. τον ψευΰάμενον την ομολογίαν άφεξόμέθα της αληθείας και ημείς; αλλ' ώς άψενδείν χρη τον επιεική και ·2 μηδέν ών νπέοχηται άκνρούν, καν άλλοι τίνες παραβαίνωοι ουνθήκας. δ ούτως και 7]μάς κατά μηδένα τρόπον τον εκκληοιαοτικόν παραβαίνιιν προοήκει κανόνα· και μάλιΰτα την περί των μιγίατων όμολογίαν ημείς μεν φυλαττομεν, οϊ όε παραβαίνοναι. πιοτευτέον ούν τοις βεβαίως έχομένοις της αληθείας, ηδη δε και ώς έν πλάτει χροιμενοις 3 τήδε τ?/ απολ.ογία ενεοτι φαναι προς αντονς, οτι και οί ιατροί 10 εναντίας δόξας κεκτημένοι κατά τ ας οικείας αιρέοεις ίπ* ϊοης ΐργω θεραπευονοιν. μη τι ούν κάμνων τις το οώμα και θερα- 4 πείας δεόμενος ού προοίεται ίατρόν δια τάς εν τη Ιατρική αίρέοεις; ούχ άρα ουδε ο την ψυχην νοοών xal ειδώλων ΐμπλεως, ενεκά γε τού νγιάναι και εις θεόν έπιοτρέψαι, προφαοίααιτο (αν) ποτε τάς 15 αίρέοεις. I ναι μην >δια τους δοκίμους« φηΰίν >αί αιρέσεις*. δοκίμους 6 ητοι τονς εις πίϋτιν άφιχνονμένους λέγει, ¿χλεχτικώτερον προοιόντας τη κυριακη διδαοκαλία, χαθάπερ τονς δοκίμους τραπεζίτας το (ά)χίβδηλον νόμιομα τού κυρίου από τον παραχαράγματος διακρίνοντας, η τονς έν αυτί] τη πίοτει δοκίμους ηδη γενομένους χατά τε τον 20 βίον χατά τε την γνώαιν. Δια δη τούτο άρα πλέονος επιμελείας καΐ προμηθείας δεόμεθα εις την εξέταοιν τού πώς ακριβώς βιωτέον xcà τις ή όντως οϋοα θεοοέβεια. δηλον γαρ οτι δυαχόλου xal δυΟεργού της αληθείας τνγ/ανονΰης δια τούτο γεγόναΰιν al ζητηθείς' αφ ών al φίλαυτοι και 25 φιλόδοξοι άίρέοεις, μη μαθόντων μεν μηδε παρειληφότων αληθώς, οϊηοιν δε γνώοεως είληφότων. δια πλείονος τοίννν φροντίδος ίρεν· νητέον | την τω οντι άλήθειαν, ή μόνη περί τον όντως οντα θεόν καταγίνεται, πόνφ di "έπεται γλυκεΐα ενρεαίς τε χαι μνήμη, επαποδυτέον άρα τω πόνφ της εύρέοεως δια τάς αιρέοεις, αλλ ου τέλεον 30 ¿ποοτατέον. ούδε γαρ όπώρας παρακειμένης, της μεν αληθούς καϊ ώρίμον, της δε έχ χηρού ώς οτι μάλιΰτα Ιμφερούς πεποιημένης, δια την ομοιότητα άμφοίν άφεχτέον, διαχριτέον δε όμοϋ τε χαταληπτικί] θεωρία xcà τω χυριωτάτφ λογιΰμώ το αληθές από τού φαινομένου, χαι ωΟπερ ¿δον μιας μεν της βαοιλιχής τνγχανοΰοης, 35 πολλών δε και άλλων των μεν έπί τινα χρημνόν, τών dè ϊπ\ ποτα*

91,1 2

S 88S Ρ

4

5

1 - 7 vgl. Caepari, Za. f. kirchl. Wie«, u. kirchl. Leben 7, 1886, 352 if; Kattenbneoh, Dae »post. Symbol II S. 118 ff 18 zu είδώλιον ίμπλεως vgl. Plato Phaed. eeC (Mayor) 15 vgl. I Cor 11, 19; Resch, Agrapha^ Nr. 75 S. lOOf; Ropes, Sprüche Jeeu S. 96f 15-18 vgl. Strom. 1 1 7 7 , 2 mit Anm.; Resch S. 117 14 (¿r) Di

18 (ά)χΙβόηλσ>> aus Strom. VI 81, 2 Heyse u. Reach

Stremata ΥΠ. Cap. XV. 90, 1 - 9 2 , 7.

65

μον ροώδη η &άλαΰϋαν άγχιβα&ή φερουοών. ovx αν τις όχνήΰαι δια την διαφωνίαν ¿δενοαι, χρηοαιτο ό' αν τη άχινδννω χαι βααιλιχη xal λεωφορφ, οΰτως αλλ α άλλων περί αλη&είας λεγόντων ουχ αποοτατέον, επιμελέοτερον δε &ηρατε'ον την άκριβεοτάτην περί αν της γνώò οιν' έπει καν τοίς κηπευομενοις λαχάνοις ϋνναναφνονται και πόαι' μη τι ονν άπέχονται οϊ γεωργοί της κηπευτικής επιμελείας; εχοντες ονν πολλας ix φναεως άφορμας προς το εξετάζειν τα λεγόμενα και της αληθείας την άκολου&ίαν έξευρίακειν όφείλομεν. δώ και εΐκότως κρινόμε&α, οίς δέον πεί&εο&αι μη ουγκα τατι&ε'μενοι, μη διαΰτελλοντες 10 το μαχόμενον χαι άπρεπες και παρά φύοιν χαι ψευδός από [ra] τάλη&ονς και του άχολουθ-ον και του πρέποντος και του χατά φύοιν. αϊς άφορμαΐς καταχρηΰτεον είς έπίγνωοιν της όντως ova ης άλη&είας.

15

20

2δ

30

35

0 7 8 321 S

Ματαία τοίννν τοις °Έλληοιν η πρόφααις αύτη' τοίς μεν γαρ 92,1 βουλομένοις εξέαται και το εύρείν την άλή&ειαν, τοίς δε αιτίας άλόγονς χ ροβαλλομενοις άναπολογητος η κρίοις. πότερο ν γαρ ¿ναι- i ροΰοιν η ΰνγχατατί&ενται είναι άπόδειξιν; οΐμαι πάντας αν υμολογήοειν άνευ των τ ας αίο&ήοεις άναιρούντων. αποδείξεως δ' ovo ης 3 ανάγκη ονγκαταβαίνειν είς τάς ζητηθείς χαι δι' αυτών των γραφών έκμανϋ-άνειν αποδεικτικός, οπως μεν άπεαφάληΰαν ai αίρεοεις, οπως rò οωτήριόν« φηΰιν {*ίδών«), εν η οίρα (αν) επιγνώ. μ!/ *επιθτρεφέθ&ω εις τα οπίοω κα&άπερ ή Αώτ γυνή« μηδέ εις τον προτερον βίον τον τοις αιοίίητοίς προοανέχοντα, μηδέ μην εις rò; αιρεοεις π αλ.ινδρομείτω' ερίζονοι γαρ αμή γέ π η. τον οντα μη γινώοχονοαι tì-εον. »0 γαρ φιλών πατέρα η μητέρα νπερ εμέ χρίοεως δεόμενον. είκότως τοίνυν πίοτει | περιλαβόντες άναπόδεικτον β 891 Ρ τ ¡¡ν άρχην, εκ πςριουοίας και τάς αποδείξεις παρ' αυτής της αρχής περί της άρχης λαβόντες, φωνή κυρίου παιδευόμεθα προς την έπίγνωοιν της άλ.ηθείας. ου γαρ απλώς άποφαινομένοις άνθρώποις 7 προσέχοιμεν, οϊς κάί άνταποφαίνεσϋαι ¿π' ίσης Ιξεστιν. εΐ δ' g 30 ουκ άρχίΐ μόνον απλώς είπεΐν το δόξα ν, άλλα πιατώΰαοθαι όεΐ το λεχθέν, ου την ¿ξ ανθρώπων άναμένομεν μαρτυρία ν, άλλα τή τον χνρίον φωνή πιατονμεθα το ζητονμενον, η παθών αποδείξεων ¿χεγ*

8 άληϋεΐας ίραστής = φιλόσοφος vgl. Plato Rep. VI 501D ; vgl. Strom. VIII2,6, Emet S. 9 (Fr) 7 - 9 vgl. Hebr 5,14 11 vgl. χ 233 ff 18 Hebr 1,1 29-81 vgl. Strom. VIII4,1, Emet S. 13 1 αίρούντι Lowth έρονπι L 4 (ra) μέγιστα Caepari, Zeitechr. f. tirchi. Wies. 7, 1886, 357J β xàv Ma xal L 10 άνόρώπου Heyee, Ma àv&çûmajv L 11 (το) St 15 έπιτρέγας Hervet έπιστρέφας L 19 ίτέρου He έτερον L έτέρωψ Heyee 21 αξιόπιστος (μάρτυς) Sohw 21 { (ώς) à» St â» (eir¡) Di 22 ¿νβργουμένη He ένεργουμένη LDi ένεργοΰμενος Ma 26 περιλαβόντες Ma περιβαλόντες L 28 άν&ρώποις] &> Wi 29 προαέχοιμεν (6, 1 άποδειχνΰντες, εκ πίοτεως πει&όμε&α άποδειχτιχώς. χάν τολμηαωαι 2 προφητιχαΐς χρήοαο&αι γραφαΐς xaì οι τάς αίρέοεις μετιόντες, πρώτον μεν ου πάοαις, επειτα ου τελείαις, ούδε ώς το ΰώμα xaì το νφος 10 της προφητείας υπαγορεύει, αλλ' εκλεγόμενοι τ ά άμφιβόλως είρημένα είς τάς Ιδίας μετάγονοι δόξας, ολίγας οποράδην άπαν&ιζόμενοι φωνάς, ου το οημαινόμενον απ' αυτών οχοχονντες, άλλ' αυτή ψιλή άποχρώμενοι τη λέξει, οχεδον γαρ tv πάοιν οίς προοφέρονται ρ>)τοΙς 3 ίϊ'ροίς αν αυτούς ώς τοίς όνόμαϋι μόνοις προΰανε'χουοι, τα οημαινό15 μενα ύπαλλάττοντες, ουθ·' ώς λέγονται γινώοχοντες ου&' ώς εχειν πεφύχαοι χρώμενοι αίς xaì δη κομίζονοιν εκλογαΐς. η άλή&εια δε 4 ουκ εν τω μετατι&έναι τα οημαινόμενα ευρίοχεται (οΰτω μεν γαρ άνατρέψουοι πάΰαν άλη&η διδαΟχαλίαν), αλλ' εν τω διαοχέφαο&αι τί τω χυρίορ χαί τω παντοχράτορι &εφ τελέως οίχείόν τε χαί πρέπον, 20 χάν τω βεβαιούν εχαοτον τών άποδειχνυμένων χατά τάς γραψάς εξ αυτών πάλιν τών ομοίων γραφών, οντ' ουν έπιΟτρέφειν επί την 5 άλή&ειαν ε^έλουοιν, αΐδοΰμενοι χατα&έοΰαι το της φιλαυτίας πλεονέκτημα, οντ' εχουοιν οπως δια&ώνται τάς αυτών δόξας, βιαζόμενοι τάς γραφάς. φ&άοαντες δε εξενεγχείν είς τους ανθρώπους δόγματα 25 ψενδη, οχεδον άπάοαις ταΐς γραφαϊς εναργώς μαχόμενοι xaì αεί νφ' ημών τών άντ ιλεγόντων αυτοϊς Ιλεγχόμενοι, το λοιπόν ε τι xaì νυν νπομένουοι τα μεν μη προΰίεο&αι τών προφητικών, τα δε ημάς αύ'τους ώς άλλης γεγονότος φύοεως μη οίους τε \ είναι ΟυνεΙναι τα 892 Ρ οίχεία έχείνοις διαβάλλουοιν, ίνίοτε όε χαί τα εαυτών διελεγχόμενοι 30 αρνούνται δόγματα, άντιχρυς όμολογείν αΐδοΰμενοι ά χατ Ιδίαν αυχονοι διδάοκοντες [όντωςJ. ουτω γαρ χατά πάοας εοτιν ΙδεΙν τάς 5)7, 1 αιρέόεις, έπιόντας αυτών τάς μοχθηρίας τών δογμάτων, έπειδάν γαρ ανατρέπονται προς ημών δειχνΰντων αντους ΰαφώς Ιναντιουμένους ταΐς γραφαΐς, δυοίν ϋάτερον υπό τών προεϋτώτων του δό3δ γματος εοτι &εάθαθ&αι γινόμενον' η γαρ της άχολοϋ&ίας τών οφετέ- 2 ρων δογμάτων i] της προφητείας αυτής, μάλλον δε της εαυτών 27 t Tgl. z. Β. Strom. I I 1 0 , 2; V 3, 2

28 αύτών L {μή) βιαζόμενοι Ma (unnötig, da βιαζόμενοι wie αΐδούμενοι kausal ist) 26 μαχόμενα Ma 27 προσίεοϋαι He nçofeofai L προσίεσΰαι (φασίν) Heyee

81 [ούτως] Heyee, Ma

84 f δόγματός έστι L

Stremata VII. Cap. XVI. 95, 9—99, 1.

69

èZjt ίδος χαταφρονοΰοιν, αϊροΰνται δε εχάοτοτε το δόξαν αυτοί ς υπάρχει» Ιναργέατερον η το προς του χυρίου δια των προφητών είρημένον χαι υπό τοΰ ευαγγελίου, προοέτι δε χαί των άποβτόλων, βυμμαρτυροΰμενόν τε χαι βεβαιούμενον. όρώντες ουν τον χίνδυνον S 5 αύτοίς ου περί ενός δόγματος, αλλά περί τον τάς αϊρέοεις διατηρείν, ου την αλήθεια ν έξενρίαχειν (τοις μεν γαρ èv μέοω χαί προχείροις έντυχόντες παρ' ήμίν ώς ευτελών χατεφρόνηααν), νπερβηναι de οπουδάϋαντες το χοινόν της πίοτεως, έξέβηοαν την ¿λη&ειαν. μη 4 γαρ μαθόντες τα της γνώοεως της έχχληοιαοτιχής μνοτήρια μηδε 10 χωρηοαντες το μεγαλείον της αληθείας, μέχρι τοϋ βάθους τών πραγμάτων χατελθείν άπορραθνμηοαντες, έξ ίπιπολής άναγνόντες παρεπέμψαντο τάς γραφάς. υπό δοξοΰοφίας τοίννν Επηρμένοι έρί- 9 8 , 1 ζοντες διατελοΰοι, δήλοι γεγονότες ώς τοΰ δοχείν μάλλον ηπερ τοϋ φιλοσοφείν προνοούνται, αύτίχα ούχ άναγχαίας αρχάς πραγμάτων 2 1δ χαταβαλλόμενοι όόζαις τε άνθρωπίναις χεχινημένοι, επειτα άναγχαίως τέλος άχολονθοΰν αύτοίς έχποριζόμενοι, διαπληχτίζονται δια τονς έλεγχους προς τους την αληθή φιλοοοφίαν μεταχειρισμένους, xal πάντα μάλλον ύπομένονΰι χαί πάντα, φαοί, χάλον χινοΰοι, χαν άοεβείν δια το άπιΰτείν ταΐς γραφαΐς μέλλωΰιν, ηπερ μετατίθενται, υπό 20 φιλοτιμίας της αίρέΰεως χαι της πολυθρυλήτου χ ατά τάς έχχληοίας αυτών πρωτοχαθεδρίας, δι' ην χάχείνην την αυμποτιχήν [Λά] της ψευδωνύμου αγάπης πρωτοχλιοίαν άοπάζονται. η παρ' ημίν Λ της 8 αληθείας ίπίγνωοις Ιχ τών ηδη πιοτών τοις ουπω πιοτοίς Ιχχορίζεται την πίΰτιν, ητις ουοία ώς είπείν αποδείξεως χαθίαταται. αλλ', 4 25 ως εοιχεν, πάοα αΐρεοις αρχήν ωτα άχούοντα ούχ εχει \ το ούμφορον, 893 Ρ μόνον δε τ ole προς ηδονην άνεωγότ α, έπει χαν Ιάθη τις αύτών, ει πείθεο&αι τή αλήθεια μόνον ήβουλήθη. τριττη δε θεραπεία οΐήοεως, 5 χαθαπερ χαί παντός πάθους, μάθηοίς τε τοΰ αΙτίου χαί τοΰ πώς αν έξαιρεθείη τοΰτο, χαί τρίτον η άαχηαις \ της ψυχής xal ó έθιαμός 323 S 30 προς (τό) τοις χριθείοιν ορθώς ϊχειν άχολουθείν δύνάοθαι. ώς γαρ 99,1 18 vgl. Zenob. V 62; Apóstol. XIII 88; Arsen. Viol. p. 403f Walz 21 f vgl. Mt 23, β; Me 12,39; Le 20,46 22-24 vgl. Strom. Vili 7, β; Arietot.. Anal, prior. II16, 64«» 32f u. ä. St. 27-80; S. 70,22-28 Chrysipp fr. mor. 490 Arnim 80—8.70,4 ώς - · άποτυφλουμένας Sacr. Par. 275 Holl 80-S. 70, 2 ώς - ôuôeïr Antonias Melissa p. 6 Gesner 80 ( vgl. Mt β, 23 6 τον Heyse, Ma τό L β προχείροις Ma προχείρως L 121 tiglÇoντες L 1 1β άκολονάοϋν Wi άκολον&εϊν L αύταϊς Pohlenz, der Plut. Mor. 1111 C ώ» ai άρχαΐ ούχ άναγχαΐαι, τά τέλη άναγχαϊα vergleicht (St) 18 κάλων Sy 19 μέλλωαιν Di μίλλουοιν L ànò Schw 21 [ώα] Ma άεΐ Schw 22 πρωτοχλιοίαν Sy 7ΐρωτοχλησίαν L 28 ονπω Hervet οντω L 28 τον2 Ma, Arnim το L 80 (το) Wi, Ma ώς ydg] ώατιερ Sacr. Par. Ant.

Clemens.

5

lu

lj

20

25

30

υφ&αλμί>ς τεταραγμΐνος. όντως xaì η > αΎοτνφλοναίΐΊ-ς. κα'ι χα'&άπερ τα πονηρά παιδία ·_> τον παιδαγωγυν άποκ/.tUt. ornooí-mi τσς προγ-ητείας ε'ιργονοιν Iαντων της εκκληοίαζ. νφυρώμι voi όι' ελεγχον καί rov'&toiar. άμίλιι ;ΐ παμπ ολλα ουγκαττνυυοι ΐΓεύϋματα και πλάοματα 'irr. δη tv λόγο), δυςοιοι μι) π()ooíto&ai τάς yQa a > < . . , . ' οτον τυ tvov. όντως τονς αιρετιχονς ,τοι-ςΙ κtvους TOJV του νέον βουλημάτων και των τον Χριοτον παραδόϋεων tirai τι*. tπάν δε παραβή τις τον λ.ογον και δια τούτον 1 τον ihtov, ti μίν όια το ai ff v'tötov προοπιοείν Tira φαντασΐαν ηοΐ):'νηοεν, προχείρους 'τονς\ τας ¡[.ανταοίας τάς λογικάς ποιητέον ti δε τω ïihi | τω προκατίΰχηκοτι ηττί/θε'ις ' γέγονεν (>/ ηηοιν η yo(t'f>j) S'.i4 Ρ *χνδαί oç«, άπο'παυοτεον τυ tilo ς εις το παντιλίς και προς το άντιλ.ι'γειν αν τω τίμ> Φνχην γνμναοτε'ον ti δε και μαχόμινα όογματα j εφε'λ.κεοθαί τινας όοκιΐ, νπεζαιρίτΐον ταύτα και προς τονς »είρηνοποιονςt των \ των] δογμάτων πορεντϊον. οϊ χατίπαδονοι ταΐς fttiaic γραφαϊς τονς il ofpoòttlc των άπειρων, την άλ.ηΰειαν δια της ακολουθίας των διαθηκών oaff ηνίζοντες. αλλ', ως ϊυικεν, ρε'πομε ν επί (> 8 Tgl. Α. Otto, Sprichwörter d. Rom. S. 274; Apostol. 16,7 31 vgl. Arietot. Hiet. an. VIII 2, 592* 6f 20 vgl. zu Protr. 123, 1 21 vgl. Strom. 70,1 mit Anm. 2 1 ! vgl. Plato Leg. I V 7 1 6 A ; Protr. 69, 4; Strom. II 132,2 Wf vgl. Αιτ. Dies. Epict. II 18, 23 ff; III 10, 1 u. ä. St. 2C vgl. Exod 1, 7 28f vgl. Mt 5 , 9 ; Strom. I V 4 0 , 2 8 1 - S . 71, 2 ώς ίοιχεν - σεμνή Sacr. Par. 276 Holl 2 διιδείν] εΐδέναι Sacr. Par. Η Ant. 8 γονν Ma 6 vor έαυτών Rasur von drei Buchst. L ό / ] δή Cobet p. 195, aber vgl. S. 65, 26; 69, 16 f; Protr. 15,3 11 [τοι)ς] Höschel 12 f πιχριζόντων Ma πιχρίζοντας L 13 άμνγδάλην L 14 ενάργειαν Höschel, Hervet ενέργεια» L 17 ην Hervet Sv L (Sv) Hervet 18 λειπτίον Sy ληπτέον L 24 [τοΰς] Hervet 2» [των] Vi (in L beginnt f. 341 τ )

Stremata VII. Cap. XVI. 09, 2—101, 7.

71

τα ένδοξα μάλλον, xâv εναντία τνγχάνη, ηπερ έπί την άλήίϊειαν ('.νΰτηρά γαρ Ιοτι xaì Οεμνή. Και διy τριών ονοών ôiaiïtotcov της tfvyîjc. άγνοιας, οίήοεως, ' ίπιοτήμης, ο'ί μ tv tv T7¡ άγνοια τα tiïvij, oí δί tv τη επιοτήμη ή Ο εκχληοία η αληΰί/ς, οί Öt tv οίηοει oí κατά τα* αίρεαας. ονδεν γονν ΙΟΙ, 1 οαφεοτερον ίδείν Ι'ιίτι τονς ίπιοταμΐνονς περί ών'ίοαοι διαβεβαιονμίνονς η τους οίομίνονς) [και] περί ο)ν οιονται, οοον γε tJtì τω διαβεβαιοϋοΐϊαι άνευ της αποδείξεο)ς. καταφρονονΟι γοΰν αλλήλοιν xaì καταγελώοιν. '2 και Ουμβαίνει τον αυτόν vor ν παρ οίς μεν εντιμοτατον είναι, παρ' 10 οίς δε παρανοίας ηλωκέναι. χαίτοι μεμαΟ-ηχαμεν άλλο μίν τι είναι 3 ηδονήν, ην [εν] τοίς td-vtoiv απονεμητεον, άλλο δέ τι ί'ριν, i/v [tv] ταΐς αίρε'ΰεοι προοχριτέον, άλλο χαρά ν, ην τη εκκληοία προοοικειωτίον, άλλο δε ενφροαύνην, ην τω κατά άλή&ειαν άποδοτίον γνωΟτιχφ. ώς δε εάν πρόοοχι] τις Ιοχομάχφ, γεωργον αυτόν ποιηοει, xaì 4 15 Λόμπι δι ναύχληρον. xaì Χαριδημφ ατρατηγόν, xaì Σίμωνι ιππιχόν, xaì Πίρδιχι χάπηλον, xaì Κρωβύλφ οψοποιόν, xaì '.Ίρχελάω όρχηοτήν, xaì 'Ομηροι ποιητήν. xaì Πύρρωνι ίριΟτιχόν, xaì Δημοοΰενει ρήτορα, xaì Χρυοίππφ διαλεχτιχόν, xaì \4ρΐϋτοτέλει φυΟιχόν, xaì φιλόοοφον Πλάτωνι. όντως ο τω χυρίφ πει&όμενος xaì τη δο^είΰη δι αύτοΰ 2» χαταχολουίϊήοας προφητεία τελί'ως εκτελείται χατ' εικόνα τον διδασκάλου ¿ν οαρχί περιπόλων 0-εος. αποπίπτουϋιν άρα τοΰδε του 5 'ύψους » θεοπνεύΰτους γραφάς«. μυρίων γονν όντων χατ' αριθμόν α πράα- 6 οουαιν άνθρωποι, οχεδον δύο είοίν αρχαί πάΰης αμαρτίας, άγνοια 25 και άο&ενεια (άμφω | δε ίφ' ήμίν, των μήτε ε&ελόντων μαν&άνειν S95 Ρ μήτε αύ της επιθυμίας χρατείν), τούτων δε δι' fjp μίν ού χσλώς ρρίνονϋι, δι ην δε ουκ ίϋγύουοι τοίς υρ&ώς χρίθ-εΐοιν (αχολου&είν)' ο ντε γαρ απατηθείς τις την γνώμη ν δύναιτ' αν εϋ πράττειν, καν 1 8—6 vgl. Plato Rep. V 477 ff 6 - 7 vgl. Arietot. Eth. Nie. VII 5, 1146b 29 hioi γαρ πιστεύουσιν ούόέν ήττον οϊς δοξάζουσιν ή έτεροι οίς έπίστανται 14—19 vgl. Aeli&n Var. hist. IV 16; Xenopb. Oec. VII ff (Iechom.); Plut. Mor. 787 A; 234F (Lamp.): Demosth. III 5; XVIII114. 116 (Charid.); Plin. Nat. hist. 34,76; Xenoph. De re equ. I 1 (Sim.); Aristoph. Av. 1202 mit Schol.; Plut. Prov. Alex. 124 (Perd.); Aelian 1. c. (Krob.); Athen. I p. IOC (Archel.). Vgl. Mayor zu dieser Stelle 21 vgl. Empedokles fr. 112,4 Diele6 1 354, 17f (St) 28 vgl. II Tim 3,16 24! vgl. Strom. II 62; VII 16,2 1 fpteq] ή Sacr. Par. 2 αύστηρά ydg] xâv ούστηρά Sacr. Par. β ¿στι L 7 (η τονς οίομένονς) [xa¿] Wi u. St ή (τούτους) He; vgl. Reinkene p. 329 e 10 xal (μέν)τοι Ma μέν τι Di μέντοι] Ma 11 [A] St, Ma 12 ίρέαεοι L nçoaχριτέον Ma ηροχριτέον'ΐι 14 τιρόααχχι Di πρόσχηι L* πρόισχηι L 2 18 'Αριστοτέλει Sy άριστοτέλη L _ 22 jjâv Sy ¿áv L 24 άγνοια Hervet Λνοια L 27 (áxoλου&ειν) Sy vgl. S. 69, 30 28 δύναιτ' Sy δύνατ' L

72

Clemens.

πάνυ δυνατός ij τα γνωο&έντα ποιεΐν, οντε χαι χρίνειν το δέον Ιοχνων αμεμπτον εαντον παράΰχοιτ' αν έν τοίς ΐργοις Ιξαο&ενών. άχολοΰθ-ως τοίννν όνο τω γίνει χαί παιδείαι παραδίδονται πρόοφοροι ιο·2,1 εχατέρα των αμαρτιών, τη μεν ή γνάοίς τε χαι ή της ίχ των γρα5 φών μαρτυρίας εναργής άποδειξις, τή de ή χατα λόγον άοχηοις ε χ πϊατεώς τε χαι φόβου παιδαγωγουμένη' άμφω δ' είς την τελείαν άγάπην ουναΰξουοιν. τέλος γαρ οΐμαι του γνωατιχον τό γε ένταΰ&α 2 διττόν, εφ' ών μεν ή θεωρία ή έπιοτημονιχή, Ιφ' ών δε ή πράξις. Εϊη μεν ούν χαι τονοδε τους αιρετιχους χαταμα&όντας ix τώνδε 10 των υπομνημάτων οωφρονιο^ήναί τε χαι ίπιοτρέψαι ίπι τον παντοχράτορα &εόν. εί di χα&άπερ »ot χωφοι των οφεων* του χαινώς 3 μεν λεγομένου, αρχαιοτάτου dè »μη επαΐοιεν αΰματος*, παιδευ&είεν γοΰν προς τον &εον. τσς προ της χρίαεως πατρώας νου&εαίας υπομένοντες, εατ' αν χαταιαχυν&έντες μετανοηΰωΰιν, άλλα μη ε/ς την 15 παντελή φέροντες εαυτούς δια της άπηνοϋς άπει&είας έμβάλοιεν χρίοιν. γίνονται γαρ χαι μεριχαί τίνες παιδείαι, ας χολάοεις ονομά- 4 ζουοιν, είς ας ημών οί πολλοί τών έν παραπτώματι γενομένων ίχ του λαοΰ τόΰ χυριαχοΰ χατολιϋ&αίνοντες περιπίπτουοιν. άλλ' ώς 5 προς τοϋ διδαοχάλου η \ του πατρός οί παίδες, οϋτως ημείς προς 324 S 20 της προνοίας χολαζόμε&α. &εος δε ου τιμωρείται (εατι γαρ η τιμωρία χαχου άνταπόδοαις), χολάζει μέντοι προς το χρήοιμον χαι χοινη χαι Ιδία τοίς χολαζομένοις. Ταυτι μέν, άποτρέψαι βουλόμενος της είς τ ας αιρέΰεις εύεμπτω- 6 οίας τους φιλομα&οϋντας, παρε&έμην τους δε της έπιπολαζοΰαης είτε 25 άμαΜας εϊτε άβελτερίας εϊτε χαχεξίας εϊϋ·', οτιδήποτε χρή χαλείν αυτήν. άποπαϋααι γλιχόμενος, μεταπείΰαι δε χαί προΟαγαγεΙν τη άλη&εία τους γε μη παντάπααιν άνιάτους έπιχειρών, τοίΰδε αυνεχρηαάμην τοίς λόγοις. ε lai γαρ οΐ οΰδε άνέχονται την άρχην έπαχοϋααι τών προς την 108,1 άλή&ειαν προτρεπόντων' χαί δη φλυαρεί ν έπιχαρονοι, βλααφήμους 30 της άλη&είας χαταχέοντες λόγους, οφίΰιν αντοΐς τα μέγιοτα τών όντων έγνωχέναι ουγχωροΰντες, ου μα&όντες, or ζητήοαντες, ον πονέοαν τες, ουχ εύρόντες την αχολου&ίαν ους έλεήαειεν αν τις | η 896 Ρ μιοήοειεν της τοιαύτης διαστροφής. εΐ δε τις Ιάοιμος τυγχάνει, φέρειν 2 δυνάμενος, ώς πυρ η οίδηρον, της άλη&είας την παρρηαίαν άποτέ36 μνουΰαν (χαί) χαίουΰαν τ ας ψευδείς δόξας αυτών, ύπεχέτω τα ώτα της ψυχής, ϊαται δε τοντο, èàv μη ρα&υμείν έπειγόμενοι άποδιω- 3 *

6—7 vgl. Strom. II 65,4 11 ί vgl. Pe 57, 5f zu χαινώς — αρχαιοτάτου vgl. Protr. β, 3 18-22 vgl. Plato Protag. 323f 20-22 vgl. Paed. 170,3 (St) 84f zu τέμνε», xaktv vgl. F. G. Welcker, Kl. Sehr. III 209-217 6 έναργτ)ς Sy ίνεργής L οΰν L 19 πρός2 Sy πρό L

9 [τονσόε] St τάσδε Schw 13 γονν Schw, Wi 26 άβελτηρίας L 86 (χαί) Ma

Stromata VII. Cap. XVI. 102, 1 - 1 0 4 , 5.

73

ΰώνται την αλή&ειαν y δόξης οριγνώμενοι καινοτομείν βιάζωνται. ρα&νμονοι μεν γαρ οι παρόν τ ας οίκείας ταΐς &είαις γραφαΐς Ιξ αν- 4 τών των γραφών πορίζεΰΰαι αποδείξεις το παραοτάν και χαΐς ?)δοναΐς αυτών ονναιρόμενον εκλεγόμενοι" δόξης δε έπι&νμονΰιν όοοι δ Γ) τα προΰφνή τοις &εοπνενοτοις λόγοις νπο τών μακαρίων άποοτόλων τε και διδαοκάλων παοαόιδομενα εκοντες είναι οοφίζοϊται δι ετέρων παρεγχειρήαεων, άι·&ρωπείαις διδαΟκαλίαις Ινιοταμενοι &εία παραδοθεί νπερ τον την αϊρεοιν ανοτήοαΰθ-αι. τις γαρ ώς. -αλη&ώς έΡ τηλι- β κοντοις άνδράοιν, χατίι την ίχχληοιαοτικην λέγω γνώοιν, νπελείπετο 10 λογος Μαρκιωνος. φέρε είπείν, η Προδίκον και τών ομοίων την όρ&ήν ον βαδισάντων δόάν; ον γαρ άν {πιερέβαλσν aotpíq χοός Ιμ- 7 προο&εν άνδρας, ώς προοεξενρείν τι τοίς νπ έκείνων αλη&ώς ρη&εΐοιν, αλλ' άγαπητον ην αντοίς, εI τα προπαραδεδομένα μα&είν ήδννήθ-ηααν. 15 *0 γνωοτιχος άρα ημίν μόνος iv αυταΐς καταγηράοας ταΐς γρα- 104,1 φαΐ ς. την άποοτολιχην και εκκληοιαΰτικην Oró ζω ν όρ&οτομίαν των δογμάτων, κατά το εναγγέλιον όρ'&ότατα βιοί, τ ας αποδείξεις ας αν επιζηττ'/αη άνενρίοκειν άναπεμπόμενος νπο τον κνρίον από τε νόμον και προφητών, ό βίος γάρ. οΐμαι, τον γνωατικοΰ ονδεν άλλο Ιβτίν 2 20 // εργα καΐ λόγοι τη τον κνρίον άχόλον&οι παραδοθεί.' 'Αλλ' *ον πάντων η γνώαις*. »ου &έλω γαρ νμάς άγνοείν, ¿δελ- 8 φοί,< φηοιν ό ιιπόοτολος. > ότι πάντες νπο την νεφέλη ν ηααν καί πνενματιχον βροψατός τε και πόματος μετέλαβον*, καταοκενάζων οαφώς μη πάντας τονς άκονοντας τον λόγο ν κεχωρηκέναι το μέγε&ος 25 της γνώαεως 'έργφ τε και λόγω. διό και έπήγαγεν >αλλ' ονκ ίν 4 πααιν αντοίς ηνύόκηοεν.< τις ούτος; ό ειπών »rt με λέγετε *χνριε< και ον ποιείτε το &έλημα τον πατρός μον;< τοντέϋτι την διδαΰχαλίαν τον ϋωτήρος, ητις èΟτι βρώμα ημών πνενματιχον καί πάμα δίψαν ονκ ΙπιΟτάμενον, *νόωρ ζωής« γνωοτικής. val, φαοίν, η γνώοις 5 30 εϊρηται φναιονν. προς ονς φαμεν' τάχα μεν ή δοχονΰα γνώαις φν16t vgl. II Tim 2,15 δρ&οτομονντα τον tóyov της άληΰείας

Ά I Cor 8, 7

21—28 I Cor 10, 1. 3 f 26f I Cor 10, δ 26f vgl. Mt 7,21 ; L c 6, 46 28 vgl. I Cor 10,3 28Î vgl. Io 4 , 1 4 2» Ape 21, 6 ; 22, 17 2 9 t vgl. I Cor 8 , 1 80—S. 74, 3 τάχα — ήπορημένον, S. 74,11—16 afirbea — φρονείτε Cat. zu I Cor 8 , 1 in Vatic. 692 f. 7 V , inc. τάχα μίν, ezpl. μεγαλοφρονεϊτε ή μή

1 όριγνόμενοι L

βιάζονται L

8 παραοτάν Wi παράπαν L ηαραίηαψα

Reinkens p. 330 1 παρα(πίμπον) Saia» Ma 4 ονναιρόμενον Heyse, Hort σνναιρονμενον L (vgl. S. 3 6 , 2 3 ) β ηαραδεδοΡένα Bywater 11 [¿ν] Schw, Wi 17 )λιχίαν γενόμενοα ώς πρεαβντης νεωτέροις αυνεγένετο. | γ υε&' ον 899 Ρ I I vgl. Mt 23, 13; Le 11, 52 8 - β vgl. Mt 1 6 , 1 9 ; Io 10, I f 4 t zum Gegensatz αύλεία — παράόυρος vgl. Plut. Mor. 617 A 1811 hieraufgehen die Angaben bei Malalas X I p. 279, 21-280, 2 ed. Bonn.; Kedrenos I p. 4 3 8 , 1 3 - 1 6 ; 439, l f ed. Bonn, zurück 1 8 - S . 7 6 , 1 vgl. A. Harnack, Zur Quellenkritik der Gesch. d. Gnosticismus, Diss. Leipz. 1873, S. 31 ff; Volkmar, Theol. Jahrb. 14,1855, 271 f ; Lipsius, ZwTh 10, 1867, 78f; Lipsius, Die Quellen d. ältesten Ketzergesch. S. 89 f. 234 ff; Zahn, Ignatius S. 588 ff u. Zs. f. hist. Theol. 45,1875,62 ff; Hilgenfeld, Ketzergesch. 8 . 4 2 ; Harnack, Gesch. d.altchr. Lit. II 1 S . 2 9 9 f ; E. Schwartz, Abh. Gott. N. F. VII 5 S. 21; Nachr. 1908 S. 147; vgl. Harnack, Marcion S. 14 (St) 19 vgl. Demokrit fr. 5 Diele8 II 136, 2 νέος κατά πρεσβύτην Άναξαγόραν (Fr) 4 αύλείαν (vgl. Protr. 1 0 , 2 f ) Ma αύλαίαν L 5 είαιμεν Sy είσειμεν L 10 [χαί Τιβερίου] Montacutius, De orig. eccles. I p. 341 (ebenso Di, Ma) 11 Αύγουστου] τούτου Wi αύτον τούτου Tengblau S. 97 ansprechend (Fr) Τιβερίου Hervet, Montacutius, Di, Ma, Lipsius, Die Quellen der ältesten Ketzergeschichte S. 234 Anm., Hilgenfeld, ZwTh 23, 1880, 284 Αύγουστων Pearson, Vindic. Ignat. 11 7 u. Dodwell, Diss. I in Irenaeum p. 34 μεσούντων των αύγούστω» τους (τάν) χρόνους (χράνον) Hozakowski, De chronogr. Clem. Alex. p. 22 14 γε über d. Ζ. L 1 17 θεοδά διαχηχοέναι Bentley ϋεοδάδι άχηκοέναι L 18 Μαρχίων] Μάρκος Gieseler A . L . Z . 1823 ρ. 826, Dilthey, Prot. Realenc.1 I X S. 37, Hort, Ma (über die Verwechselung von Namen wie Μάρχος, Μαρχιανός, Μαρχίων u. ä. durch Abschreiben vgl. v. Gebhardt, Zeitschr. f. hist. Theol. 45, 1875, 370 ff); aber Μαρκίων ist richtig; vgl. S. 76, 21 19 ώς τιρεαβύταις νεώτερος — με&' ών Is. Voss, Pearsoti, Tillemont μεθ·' Sv · · Schw μόνος οΰν Wi ó μεν οΰν E. A. Lewald, De doctrina gnostica (Heidelberg 1818) S. 15 (vgl. Ilgen, Zs. f. hist. Theol. 11, 1841, 78f) u. Zahn, ebd. 45, 1875, 68 19 f [μεθ·' Sv (ού) - ύπήκουσεν] Hilgenfeld, Harnack 8·

76

Clemens.

Σίμων επ' ολίγον χηρίαοοντος τον Πέτρου νπήχουοεν. ών όντως 2 εχόντων βνμγανες έχ της προγενεοτάτης xal άλη&εατάτης ΙχχΧηοίας μεταγενεοτέρας ταύτας χαί τ ας ετι τ όντων ύποβεβηχνίας τω χρόνω χεχαινοτομηο&αι παραχαραχ&είϋας αιρέοεις. ix των είρημένων 8 "> άρα γανερον οίμαι γεγενηο&αι μίαν είναι την άλη&ή εχχληοίαν την τω οντι άρχαίαν, εις ην οϊ κατ« προ&εοιν όίχαιοι έγχαταλέγονται. ενός γάο οντος τον &εον xa i ενός τον χνρίον, δια τοντο χαι το 4 άχρως τίμιον χατά την μονωοιν επαινείται, μίμημα ον αρχής της μιας. τη γονν τον ενός φνοει ονγχληροΰται εχχληοία η μία, ην ε le lo πολλ.άς χατατέμνειν βιαζονται αίρεοεις. χατα τε ούν νπόαταοιν χατά δ τε έπ ίνοιαν χατά τε άρχην χατά τε εξοχήν μόνην ε hai φαμεν την άοχαάιν χαί χαΰολιχην εχχληοίαν, »εις ενότητα πίοτεως* μιας, της^ χατά τίις οίχείας δια&ήχας. μάλλον δε χατά την δια&ήχην την μίαν όιαφόροις τοις χρόνοις. ίνος τον &εον τω βουληματι δι' ενός τον ]."> χνρίον οννάγονΰαν τους ηδη χατα τεταγμένους' ους προώριαεν ò &εός, 900 Ρ διχαίονς εοομένονς προ χατάβολης χόαμου ίγνωχώς. άλλα χαι η 6 ίΐ.οχί] τϊμ εχχληοίας. χα&άπερ η άρχη της ονοτάόιως, χατά την μονάδα εοτίν, πάντα τ!·, άλλα υπερβάλλονΰα χαι μηδέν εχονοα ομοίου η ϊοον Ιαντη. 2ο Ταντί μεν ούν χαί εις νϋτερον. των tí' αίρέΰεων αϊ μεν άπό 108,1 ονόματος προϋαγορεύονται, ως η άπο Οναλεντίνον χα) Λίαρχίωνος χαι Ιίαοιλείδον. χα ρ την Ματ!)ίου αύχώοι προΰάγεο&αι δόξαν' μία γαρ ή πάντων γέγονε των άποστόλων ώσπερ διδασκαλία, οϋτως όε και ή παράδοσις' αϊ δε άπό τόπον, ώς ol ΠερατιχοΙ, αϊ δέ από êévov*;, 2 '25 ojç η των Φρνγων. άί δε άπό ενεργείας, ως η των 'Εγχρατητων, ai dt άπό δογμάτων ιδιαζόντων, ως η των Αοχητών χαί ι) των Αιματι•τών, ai de απυ νποίϊέϋεων χαί ων τετιμηχαοιν, ως Καϊανίΰταί τε χαί οι Ο (μανοί προοαγορενόμενοι, αϊ δε αφ ων παρανόμως επετηδενοάν τε χαί ετόλμηοαν, ώς των Σιμωνιανών οι 'ΕντνχΙται χαλον30 μενοι. XVIII. 'Οπην ούν τινα ¿λίγην ύποδείξαντες οΐς φιλοθ-εάμοοι 109,1 1 vgl. Act 8 12 vgl. Eph 4,13 genfeld, Nov. Teet. extra can. IV» p. 49 I 93, 3; II 24, 3; V 16, 2)

16! vgl. Eph 1,4f 20-22 vgl. Hil81 f vgl. Plato Rep. V 475E (Strom.

1 inήχουσεν Dodwell (vgl. aber Protr. 99, 4; Strom. 114, 1) 11 τήν Sy rjv L 14 {τήν) διαφόροις Sohw ¿νός1 Sy ίν οίς L 21 »}] vielleicht od Ma 22 ΒασιλεΙδου, {ούδεμία δέ fatò αποστόλου) Pohlenz (St) 28.24 beide ή sind richtig, vgl. Tengblad S. 70 ( St) 2β Δοχητων Po δοχιτων L '27 ύπσ&ίσεων] vielleicht ύποσχάαειον Ma [xal] Ma 29 ¿ντυχιταΐ L ΕύτνχιταΙ Theodoret haer. fab. I 1; V 9 ; vgl. Cotelier, Ecoles, graec. mon. I l l p. 640 sq.; A. Simeon, Ζβ. f. hist. Theol. 11, 1841, 44

Stremata VII. Ca].. XVII. 107, 2-Cap. XVIII. 109, 3.

77

της άλη&είας* εκ τον κατά τας &νοίας νόμου περί τε Ιουδαίων των χυδαίων περί τε των αίρε'Οεων μνοτικώς διακρινομένων: ω: άκα&άρτων, από της [jrtpì χα&αρών xcà άκα&άρτων ζώων] &είας έχχληοίας, χαταπανοωμεν τον λόγον. τα μεν γαρ όιχι/λοϋντα και 5 μηρνχΐΰμον • άνάγοντα τών ιερειών καίσαρα και óexrà τω ίϊιώ παραδίδωΰιν y γραφή, ως αν εις πατέρα και εις ιίυν δια τ/jc πίστεως τών δικαίων την πορείαν | ποιονμένων (αντη γαρ τών όιχηλονντοιν εδραωτί/ς) τών »τà λόγια τον 9-εοϋ« »ννκτωρ xtù μι&' ΐ/μεραν μελετώντων* και αναπεμπαΖομένων εν τω της ψυχής 10 τών μαθημάτων δοχεία), ην * και ΰνναοκηοιν γνωατικήν νπαρχουοαι· χα&αρον ζωον μηρικιΰμόν ο νόμος αλληγορεί, όοα δε μητε Ικατερον S μήτε το ετερον τ όντων εχει, ως ακάθαρτα αφορίζει, αντίκα τà ανάγοντα μηρνχιομσν, μη διχηλουντα δέ, τονς Ιουδαιονς αΐΐ'ίοοιται τους πολλούς, οϊ τα μεν λόγια του &εον àvà οτόμα ί'χονοιν. τ ¡¡ν δε 15 πίοτιν και την βάαιν δι' νιου προς τον πατέρα παραπέμπονοαν ονχ

I'

2 vgl. Exod 1,7 2t Tgl. Strom. I I I 73, 4 (St) 3 vgl. Postgate, Clase. Quart. 8, 1914, 243 (St) 4-S. 78,12 vgl. Irenaeus V 8, 2 Praedixit autem figuraliter omnia haec lex, de animalibus delineans hominem; quaecumque duplicem ungulam habent et ruminant, munda enuntians; quaecumque autem aut utrumque vel alterum Horum non habent, velut immunda segregane. Qui sunt ergo mundi? Qui in patrem et filium per fidem iter firmiter faciunt; haec, est enim firmitas eorum, qui duplicis sunt ungulae: et „eloquia dei meditantur die ac node", uti operibus bonis adomentur; haec est enim ruminantium virtus. Immunda autem, quae ñeque duplicem ungulam habent neque ruminant, hoc est, qui neque in deum fidem habent, neque eloquia eius meditantur; haec autem ethicorum est abominatio. Quae autem ruminant qvidem, non habent autem ungulam duplicem, et ipsa immunda; haec Iudaeorum est imaginait» descriplio; qui quidem eloquia dei »» ore habent, stabilitatem autem radici* suae non infigunt in patre et in filio; propter hoc autem et lubricum est genus ipsorum. Etenim quae sunt unius ungulae animalia facile labuntur; firmiora autem sunt, quae duplicem ungulam habent, succedentibus invicem ungulis fissi» secundum iter et altera ungula subbaiulante (em. Grabe, subbaiulant Mas) aliarti. Immunda autem similiter, quae duplicem quidem ungulam habent, non autem ruminant; haec est autem omnium videlicet haereticorum ostensio et eorum, qui non meditantur eloquia dei neque operibus iustitiae adornantur, quibus et dominus ait: „Quid mihi dicitis ,domine domine', et non facitis, quae dico vobis ?" Qui enim sunt tales, in patrem quidem et filium dicunt se credere, nunquam autem meditantur eloquia dei, quemadmodum oportet, neque iustitiae operibus sunt adornati. Barn. ep. 10, 11 (Strom. V 51, 4; Paed. I I I 76, I i ) ; Philo De agrie. 142ff ( I I p. 123f); Novat. De cib. lud. 3 4-6 vgl. Lev 11, 3ff; Deut 14, β 8 vgl. Born 3, 2; Num 24,16 8f vgl. Ps 1, 2

1 άλη&είας St ίχκληαΐας L 8 [περί χα&αρών xaì άχα&άρτων ζώων] St ~ nach νόμου (1) Lowth 4 χαταπαύσομεν Ma 6 Uçeiwv L* IEQUUV L 1 10 ήν (τροφήν) Ma ήν (μελέτψ) oder [xaì] St ψ μελέτη» [χαί] Tengblad S. 39 (St)

78

Clemens.

ί'χονοιν ε.τερειδοιιένην τ i¡ c). η ih i a. όθεν xaì όλιοϋ ηρίιν τ1> γένιυ 4 τών τοιούτον ί)ρεμμάτ(οι\ ας uv μη οχιδανο.τοδων όντων μηδέ τη διπλοη κίότεως επι ριιδομένων' »οι'ό'ίί»· γι:o«. '( ηοί. »γινώύχει roi' πατέρα εί μη ó ciò.· xaì ω ϊι ν υ νιος άποκαλι' '/'>;.< ΐμπαλΐν τι •> ~t αύ αχαΰαρτα όμοιος χάχείνα. όοα διχηλεΐ μεν. ιιηρνχιομόν rit ovx ανάγει. tc.ï ti γαρ τον. αίριrixovç ενδείχννται ονοματι idi· πατρο- c> xaì vìov έπι^ε^ηχότας. την (it τών λογίων àxQijì} οαφηνειαν λεπτονρ* γεΐν xaì χα.τιιλεαίνιιν ¿¿αοίϊενονντα.. .7ciò- δε xaì τα έργα τ/μ διχαιοοννης ο).οό/ερέχνοη 110 xi·, ois- xaì οι· .ron fr ε íc λίγο) : i ακάθαρτοι cJt πάμπαν οί μη διχηλονντις μηδε ανάγοντεΐ μι,ρνχιομόν. ιμείς δ'. ] τε xaì χιοοω, μηλε'αις • τε ομού xaì έλαίαις xaì ονχαΐς χαταπεφυτενμένω, εξεπίτηδες \ uva- 902 /ιεμιγμένης της φντείας καρποί(.όρων τε ομον xaì αχάρπων δένδρων διί·. τονς ì'((.αιρείό'άαι xaì κλε'πτειν τολμώντας τά (Αρια, ε&ελοΰοης 8! Le 10, 22; Mt 11, 27 10! Le 6, 4β 18-16 vgl. PLG« II p. 234; Phot. Bibl. 618; Zenob. I 48; Arsen. Viol. p. 457 Walz. Veree nicht von Theognie 16 vgl. Callim. Epigr. 25,6 (Fr) 17 Ps 1, 4 18 Is 40, 15 19-28 τούτων ενρεσιν Phot. Bibl. I l l 20-28 vgl. Strom. I 18, 1; VI 2, If 20 νπεσχήμε&α Strom. I 66, 3 28-S. 79, 7 vgl. Strom. VI 2

1 ίχονσιν Sy ίχονσαν L 19 τόπου Hervet τρόπου L τύπου Phot. 191 xeφαλαίοις υπογράφοντος Phot. 20 σποράάην] + τε Phot. 21 τών L* τώι L1 των < Phot. ίγχατασπείραντες St, Ma έγκατασπειράντων L Phot. δογμάτων Ma δόγματα L μα&ήματα Phot. 221 παραδόσεων < Phot. 28 ύπόσχεαιν] vieil. vnô&eatv Ma 24 στοιχώ Sy 28 (Ernst S. 20) 26 vgl. S. 84,2f. 12; 88, 20f 81-38 vgl. S. 69,22-24; 82,12-14 mit Anna. 88-S.84, S vgl. S. 82,14-16 2 περαίνειν Po παραινειν L 4 ονησιν] γένεσιν oder γέννηαιν (vgl. Ζ. 27) St νάησιν Pohlenz bei Emet S. 271 vor rd l ist λα von L 1 getilgt β γινωοχόμενον (ο πάντως εξ εαυτού πιΰτόν òv άναποδείχτως πιοτενετai), ο χρη ποιεΐα&αι της ζητήΰεως αυτών ορμητήριον χαι τών εύρήθ&αι δοχονντων χριτήριον. \ l e t zu άξιώματα — προτάσεις vgl. Galen De plac. Hipp, et Pl. p. 180, β Müller; Orig. Joh.-Komm. II 9 p. 63, 13 Pr. (Fr) 28 zu έπιφορά vgl. ζ. B. Sext. Emp. Pyrrh. Hyp. II 135. 144.170. 229; Adv. math. V i l i 301 ff 29f vgl. S. 81, 22f

10 (el) διά St 22 (τό) Wi

12 δτιερ] τοΰτο St

26 (τό) Bunsen

18ί (τις είς) St

2β αύτό Bunsen αύτώι L

(τόν άποδείκτιχάν ονλλογίζεσόαι· άλλά πάντως) ουδέν (οΐόν τε) •ου L

80 &Τ(] εν Bunsen

81 δ St τό L τό (γαρ) Di

16 [ώς] St

28 · • Schw etwa

29 άγνοουμένης W

Stremata Vili. Cap. III. 7, 8—Cap. IV. 10, 3.

85

IV. Πάαα γαρ ζήτηοις Ix προϋπαρχοΰοης ευρίαχεται γνώβεως' είναι β, 1 919 Ρ δε (δυνατόν) την γνώοιν την προϋπάρξαοαν τον ζητουμένου παντός ποτε μεν της ούαίας ι/πλώς αγνοουμένων [dì] των έργων αυτής, οίον λί&ων. φυτών, ζωων, ων τάς ενεργείαc άγνοοϋμεν, η πα&ών η δννά5 μεων η απλώς είπείν [¿V] τών υπαρχόντων τοίς ούοιν' ενίοτε δε 2 γιγνώοχεο&αι μέν τι τούτων τών δυνάμεων η πα&ών η τινα τούτων, ως της ψυχής τάς επι&υμίας χαι τα πά&η, άγνοιΙΟ&αι δε χαι ζητείöfrai την ονΰίαν εν πολλοίς δέ, της νοήοεως αυτής της ημετέρας 3 υποτι&εμένης εαυτή ταύτα πάντα, την ζήτηοιν είναι, τίνι τών ουοιών 10 αν ούτω μεν νπάρχη' αμφοτέρων γάρ, τής τε οΰαίας της τε ίνερ- 4 γείας, τάς επινοίας εν τή διανοία λαβόντες ούτως επί την ζήτηοιν ερχόμε&α. εοτιν δε ών και τάς ίνεργείας είδότες άμα ταΐς ovoίaie 5 άγνοοϋμεν τα παθήματα. *Εοτιν ουν η μέ&οδος τής εύρέοεως τοιαύτη' άρχτέον γαρ έξ αυ- β 1Γ> του του γνωρίζει ν τα προβλήματα, πολλάκις γοϋν ¿¿απατά το τής 7 λέξεως οχήμα xaì ουγχεί χαι ταράττει την διάνοιαν, ωΰτε μή ραδίως ευρίΰχειν εχ ποίας εΰτί διαφοράς, οίον εΐ \μή] ζώον το χυοΰμενον' έχοντες γαρ xaì Cm ο ν τι νόημα και χυουμένου ζητοϋμεν εί τω χυου- 8 μένω ζφο) είναι υπάρχει, τοϋτο δ' ίΰτίν. εί τή χνουμένη ονοία τό 20 τε χινείο&αι δύναο&αι χαι ετι το αίο&άνεΰ&αι υπάρχει, ώοτε ενερ- 9 γειών Ιατι xaì πα&ών ή ζήτ?]ΰις επί προγινωοχομένης ονοίας. £t'- 10, 1 9-έως ονν τον προβάλλοντα, άντερωτητέον τί ποτε χαλεΐ ζώον μάλιϋτα γαρ τούτο ποιητέον, έπειόάν είς διαφόρους χρήοεις ήγμένον ϊδωμεν τοϋνομα' xaì διερευνητέον είτε αμφισβητούμενο ν εοτι το 25 Οημαινόμενον be τής προοηγορίας εΐ&' όμολογοΰμενον άπαοιν. εί γαρ 2 ζώον εϊποι χαλείν ότιπερ uv ανξάνχι χαι τρέφηται, πάλιν αύ προοανερωτήοομεν εί xaì τα φυτά \ νομίζει ζώα, χάπειτα φίιντος μεν 920 Ρ οΰτως επιδειχνύειν ήδη χρή [rt] το χνονμενον (αυξανόμενόν τ ε χαι τρεφόμενον. Πλάτων γαρ χαι τα φυτά ζώα χαλεΐ »roí τρίτον τής 8 1 vgl. Arietot. Anal. post. 11, 71a If πάσα διδασχαλία xal πάσα μά&ησις διανοητική ht τιροϋπαρχούαης γίνεται γνώσεως 8 zu ούσία — ίργα κτλ. vgl. Strom. V i l i 14, 4 (Fr) 17 vgl. Strom. V 5, 3; Ecl. proph. 50; [Plut.] De plac. Phil. V 15, »07C; [Galen] El ζψον το κατά γαστρός (XIX p. 158f Kühn); [Galen] Προς

Γαϋρον περί τοϋ πως ¿μψνχοϋται τά Ιμβρνα, hrsg. ν. Κ. Kalbfleisch, Abh. Beri. 1895 27—S. 86,16 vgl. [Plut.] De plac. phil. V 26, 910 291 u. S. 86,12f vgl. Plato Tim. 77B; Rep. IV 440E. 441 A; Zeller, Phil. d. Gr. II 1« S. 845. 865 29-S.86, 5 Theodoret Gr. äff. c. V 24 f

2 (δυνατόν) Schw 3 [¿è] Schw 4 φυτών Sy πάντων L 6 \tv] St [&>] τών (¿ν)υπαρχάντων Po ¿πιάυμίας] ένεργείας St 9 τινί L 10 οϋτω μέν νπάρχη] οΰτως ¿ννπάρχη Bunsen vieil, [¿tv] τα νοούμενα υπάρχει St 17 [μή] 8t 2 1 {ζώον ή) μή Schw 26 f 7ΐροσανερωτήσομρν (ο aus ω corr.) L 27 νομίζει Sy νομίζοι L 28 [TÍ] Wi (ο)τι Schw (ανξανόμενόν) (vgl. Ζ. 26 u. S. 86, 7. 9. 11) St

86

Clemens.

ψνχης adore«, τον Ιπιϋ-νμητικον, μόνον μετέχοντα, Αριατοτέλη; χνούμενον< ονόματος εοτι 13, 1 Ζώο ν, αλλ' ςχεϊνο μεν άΰώ ματον τε εοτι και λεκτόν και πράγμα και 022 Ρ 25 νόημα και χαντα μάλλον η Ζφον. α λ λ. η δέ τις'αν ειη του ζφον 2 ((όοις' εν αργώ ς γαρ εδείχνντ ο του πράγματος αυτοί- τον ζητουμένου, λέγω δε του εμβρύου της φύοεως οποία τις εοτιν. 'έτερον υπάρχον πρόβλημα το περί των οημαινομένων εκ του >ζφον< ονόματος, λέγω 3 τοίνυν, εί τοντο λέγεις ζφον το δυνάμενοι' αίο&έο&αι τε xaì κινη30 &T¡vai χαϋ·' όρμήν, ζφόν εοτιν οΰχ άπλώς το κινούμενον χα9·' όρμήν και αίΰ&ανόμενον δύναται γαρ και χοιμάΰΟ-αι ή μη παρόντων των 4 αίοΆητών μη αίο&άνεοϋαι, το δε δίναμε νον ητοι ορμά ν ή xaì αίοίί αϊ, 15 vgl. Diog. Laert. VI 60 28-26 vgl. Sext. Emp. Adv. math. V i l i 12 h άσώματον &oiuq τά σημαινόμενον Ίΐραγμα nal λεκτόν 80t vgl. Strom. II 110, 4; 111, 1; Arnim, SVF II 205 3 κνου\ονμενον L bei Zeilenwechsel 4 εί Bunsen ή L (μή) Bernays [xaì τά ζφα] St [τα δναπεπίααμένα ήδη xaì τά ζφα xal] Pohlenz (St); xal τά ζφα ή xal Buneen S. 170, 21 (Fr) 5 αύτό (τά) Bunsen αδ τό Po 17 πάντων L1 πάντως L* 18 μα&όιν Hervet; vgl. aber S. 86, 10 20 δι» xaì ri] αημαϊνόν τι Fr 24 λεκτόν (vgl. S. 96, 23f u. Ammon. De interpr. 15 v , 15 daa λεκτόν ist μέσον του re νοήματος xal τον πράγματος) St λεχτέο* L 26 (âv) Di 27 τον έμβρύου He τφ έμβρύωι L 29 αίσάεσάαι (aie) L 1 αίσύάνεσϋαι L* 821 δύνααάαι — 7ΐέψνχεν St

88

Clemen·.

vto&ai πεφνχος ζφον γνώριΰμα. τοιούτον γάρ τι οημαίνεται εχ 5 τούτων, πρώτον μέν, εΐ το χνούμενον ηδη αίοθ-άνεο&αι η χαΟ·' ορμην xivtlO&ai δύναται, όπερ χρόχειται ΟχοπεΙο&αι, ετερον δέ, εΐ το χνονμενον αίο&έο&αι ποτε η χινη&ηναι όυνήοεται χα9·' ορμην, xafr' ο 5 οημαινόμενον ονδείς ζητεί έναργες ον. έζήτητο de πότερο ν ζφόν C Ιϋτιν ήδη το ίμβρνον η φντυν ετι, χαπ'ειτα μετελήφ&η τον ζφον τοννομα είς λόγο ν, ϊν' y οαφες. αίο&ήοει δη χαι χινήοει τι] χα&' 7 ορμην ενρόντες αυτό διαφέρον τον μη ζφον, πάλιν τοντο διωριΰάμε&α των παραχειμένων αντώ πραγμάτων ϊτερον μεν είναι φάμε voi 10 το δννάμει τοιούτον, ο μήπω μέν Ιατιν αίο&ανομενόν τε χαι χινονμενον, εΰται δέ ποτε τοιούτον, ϊτερον δε το κατ' έ'νέργειαν νπάρχον ηδη τοιούτον, τούτον δί το μεν ηδη ένεργούν, το δε ενεργείν μεν δννάμει>ον, ήΰνχάζον δε η χοιμωμενον. τοντο δέ έατι το ζητούμενοι·. 8 ον γαρ ix τον τρέφεο^αι το έμβρυον ζφον είναι λεχτέον, ο της ovio οίας ίατίν αποχωρούντων τον ζητονμένον, τοίς δ' άλλως ονμβεβηχόΰιν προΰεχόντων τον νονν. Κοινή δ' èjcì παΰι τοίς ενρίΰχεο&αι λεγομένοις τέταχται η από- 14, 1 δειξις, ήτις ίοτι λόγος Ig ετέρων Ϊτερόν τι πιοτονμενος. Ιξ ών δί 2 χρή πιΰτονο&αι το ζτ/τονμενον, ομολογείο&αί τε χαι γινώοχεο&αι δεΙ 20 τω μαν&άνοντι. άρχή δε τούτων απάντων εΰτι τυ προς αϊοθηοίν 3 τε χαι νόηοιν εναργές, ή μεν ονν πρώτη ¿πόδειξις ix τούτων [ιαπάντων] ούγχειται, η δ ix των ηδη φ&αΰάντων άποδεδείχ&αι δια τήοδε πάλιν ετερόν τι περαίνονοα πιότη μεν ονδεν ήττον εοτι της προτέρας, ον μην χαι πρώτη ονομάζεο&αι δύναται, διότι μηδ' εχ 25 πρώτων περαίνεται προτάοεων. το μεν ονν πρώτον είδος της των 4 ζητονμένων διαφοράς τριών όντων εδείχ&η, λέγω δε [ το (της ούοίας 923 Ρ γινωοχομένης) άγνοείο&αί τι των έργων η πα&ών αν της, δευτέρα δ' ην διαφορά προβλημάτων ίφ' ον τα μεν έργα χαϊ πά&η γινώϋχομεν άπαντες, άγνοονμεν δε την ονϋίαν, οίον εν τίνι τον οώματος μορίφ 30 τ υ ηγεμονιχόν ίοτι της ψνχής. V. η δε αν τη ίπιχείρηοις της άπο- 15, 1 δείζεως χάπι τον τρίτον προβλήματος, φαοιν ονν τίνες μη έγγωρείν πλεΐους άρχάς ενός είναι ζφον. ομογενείς μεν ονν άρχάς ούχ έγχωρεί πλιίονς νπάργειν ενός ζφον, διαφερονοας δε τοίς γένεϋιν ονδεν άτοπον. *

26 έόείχ&η vgl. S. 85, 2 ff. 2 0 f 291 vgl. [Plut.] De plac. phil. I V 5, 899 A ; Strom. E s c . 10 (VII p. 41, 22ff ed. Bernardakis)

2 f/δη St μή L xa&' όρμήν ~ nach ή Po ~ nach χνούμενον L 4 αϊaôeaftal ποτε L χινη&ήναι δυνήσεται St χινηύηοεσϋαι δύναται L 5 ίναργές St έναργώς L β μετελήφ&η L 1 μετειλήφ&η L* 14» άποδιαιρονντων Schw 18 vor ετερόν ist έξ von L 1 getilgt

των] St

2 0 vor το ist τώ von L 1 getilgt

22 [απάν-

23 τήσδε] τώνδε Lowth (aber τήαδε bezieht sich auf ή .. . πρώτη άπό-

δειξις) 28 oí] ών Arnim p. 10 81 τον τρίτον St τούτου τοϋ L (das Folgende ist ein Beispiel für den S. 85, 8—12 beschriebenen Fall)

Stremata Vili. Cap. IV. 13, 5 - C a p . V. 16, 2.

Προς τονς

89

Π.νρρωνείονς.

El φηοιν η εποχή βέβαιον είναι μηδέν, δήλον ότι αφ" i αυτής 2 αρξαμένη πρώτον ακυρωθεί εαντην. η τοίννν δίδωοιν αληθές τι 3 είναι και ον περί πάντων εφεκτέον, η ενίΰταται μηδέν είναι άλη&'ες 5 λέγονοα, και δήλον ότι ονδ' αντη πρότερον άλη&εύοει. ητοι γαρ 4 αυτή άλη&εύει η ονχ άλη&ενει. αλλ' εί μεν άλη&εύει, δίδωοιν αχονοά τι είναι άλη&ές, εί δε μή άλΐ]&εύει, άλη&ή απολείπει όπερ άνελείν εβονλετο. έν ω γαρ ψευδής δείχννται η άναιρονοα εποχή, | εν τούτω δ 330 S τα αναιρούμενα αλ.η&ή δείχνντ ai, toc ο ονειρος ο λέγων ψευδείς είναι 10 πάντας τους όνείρους. εαν της γαρ αναιρετική ούοα των άλλων γίνε· 6 τ αι κυρωτική, και όλως εί εΰτιν άλ.η&ής, αφ' εαν της ποιήοεται την αρχήν, ονκ άλλου τινός ονοα εποχή, ¿λλ' εαυτής πρώτον. "Επειτα εI καταλαμβάνει τις οτι αν&ρωπός εατιν ή ότι επέχει, 7 δήλος έοτι μή επέχων, πώς δ' αν και την αρχήν είς την άμφιΰβή- 8 15 τηαιν αφίκετο περί πάντων iπ έχων; πώς δ αν και απεκρίνετο προς το έρωτη&έν; περί γαρ αυτόν τούτου δήλος έοτιν ουκ επέχων, vai 9 μην και αποφαίνεται ότι επέχει, (δι') ο και εί δει πει&όμενον αντοίς περί πάντων επέχειν, περί αυτής πρότερον τής έποχής ίφέξομεν, εϊτε πειοτέον αντη εϊτε και μή. 20 'Ετι εί τούτο αυτό έοτι το άλη&ες το μή εΐδέναι το άλη&ές, ονδε 16,1 την αρχήν ¿λη&ές τι παρ' έχείνον δίδοται. εί δε και τοντο άμφιοβητήοιμυν έρεί το άγνοείν \ ταληϋ-ές, Ιν αντώ τούτω δίδωοιν είναι το 924 Ρ άλη&ες γνώριμον, έν ω τήν περί αντου έποχήν φαίνεται μή βέβαιων. Α'ίρεοίς εοτι πρόοκλιοις δογμάτων ή, ως τίνες, πρόοχλιοις δό· 2 1—S. 00, β Chryaipp fr. log. 121 Arnim 1—19 vgl. Antiochos v. Askalon bei Cie. Acad. II β, 29; 34,109; Aristokles bei Eos. Praep. Εν. XIV 18, 8f. 21. Interpretation bei Wedel S. 2 24—S. 90, β vgl. die Frage, ob die Skepsis eine αίρεσις genannt werden kann, bei Diog. Laert. Prooem. 20; Sext. Emp. Pyrrh. Hyp. 116; Suda β. ν. αΐρεσις. Znr Definition τοη αίρεαις vgl. außerdem [Galen] Hist. phil. 7; Def. med. 12; zur Def. von όάγμα vgl. Sext. Emp. Pyrrh. Hyp. 113. 1β; Adv. math. VU 151 ; [Galen] Def. med. 13; Diog. Laert. I l l 51 f. Die Def. von αίρεσις behandelt Wedel S. 8 ff, die von δόγμα S. 17 (Fr) 24-S.9Ö.6 αίρεαις — Ιαοσ&ένειαν in wörtl. syrischer Übersetzung unter der Überschrift „Was Häresie ist« in Cod. Mus. Brit. Add. 14533 f. 137», abgedruckt bei Zahn, Forsch. III S. 28; Pitra, Anal. Sacra IV 35 Nr. 1. Einführung: £P0£tt0;£0D ^XJcYoj

1 zur Überschrift vgl. Arnim p. 11 πυρρωνίοος L 2 Εί φηοιν St εΐη φασίν L el, f¡ φησιν Arnim είγε φηαΐν Wedel 4 έφεχτέον Sy άφεκτίο» L β αντη L 10 έαντής Sy αύτον L 11 χνρωτιχή Höschel χνριωτική L 18 καταλαμβάνει τις Arnim καταλαμβάνεται L 14 ίπέχα/ν Arnim έπέχειν L á'] yòg St 15 άποκρίνετο L 17 ( τά τε ομώννμα χειριοτέον χαί τα οννώννμα εύχρινώς ταχτε'ον χατί: τάς ΰημαοίας. έπειτα ζη- 2 τητέον ει των προς 'έτερα θεωρουμένων ε σ τ ί ν το προχείμενον )j χαθ αυτό λαμβάνεται, επί τούτοις, εΐ εοτι, τί Ιοτι. τί αντφ ονμβέβηχεν. η χαί ο ύ τ ω ς , εί ϊΰτι, τί έϋτι, διότι εΰτίν. προς δε την τούτων θεω- 3 15 ρίαν ή τών χαθ' εχαΰτα γνώοις χαί η των χαθόλον συνυποβάλλει χαί τα πρότερα χαί ai επί τάς διαφοράς [at] διαιρέϋεις αυτών, η μεν 4 ούν επαγωγή φέρει το χαθόλον χαί τον αριθμόν, ai δε διαιρέοεις τά είδη χαί το τί ην είναι χαί το άτομον, ή δε θεωρία τον ποΰαχώς την ληψιν του οίχείον, ai δε διαπορήοεις τάς χατ αντάς διαφοράς 20 χαί τάς αποδείξεις χαί άλλως την θεωρίαν οννανξοναι τά τε παρεπόμενα αυτή. εχ πάντων δε έπιΰτήμη τε παρίοταται χαί αλήθειαπάλιν το χεφαλαιωθεν έχ της διαιρέσεως όρος γίνεται' λαμβάνεται 5 γαρ χαί πρότερος της διαιρέοεως χαί νοτερος ó διορισμός' πρότερος μεν όταν ΰνγχωρηθη η προτεθη, νοτερος δε όταν αποδειχθεί. xai β 25 χατά την αϊοθηοιν δε èx τον χαθ' ΐχαοτα χεφαλαιονται το χαθόλον. άρχη γαρ της έπαγωγης ή αίοθηΰις, πέρας δε τ ό χαθόλον. η μίν 7 ούν επαγωγή ον τό τί Ιοτι δείχννοιν, αλλ' οτι tari ν η ονχ lötw, ¡ ή διαίρεΰις όε ο τι έοτι παρίΰτηοιν ο τε όιοριαμίς σμοίωα τη dtat- 92") Ρ 8 •

Ιβΐ vgl. Arietot. Top. 112, 105» 13 έπαγωγη ή από τών χα&' ίκαστον ênl τά καόόλου Ιφοδος 17 Tgl. Arietot. Metaph VII 1, 1042» 18, wo τό χαΰόλου synonym mit όρισμός 18 über τό τI ήν είναι vgl. Zeller, Phil. d. Gr. II 23 S. 207 2 26 vgl. Arietot. Anal. post. 118, 81« 38ff 1 περιέχουσι Po περιέχουσα L 3 διανοίας, (ουκ äv εΐη αΐρεσις ή των ¿φεχτιχώρ· καίτοι) ού μόνον Arnim (aber es scheinen hier unzusammenhängende Excerpta vorzuliegen) 4 ίφεχτιχοί Sy εφεχτoí L 6 Ισοσ&ενίαν L 10 χειριστέον (vgl. ζ. Β. Strom. V 5, 3)] χωριστέον Sy 11 τάς Heyse της L 1δ συνεηιβάλλει Lowth συμβάλλεται St συνυποβάλλει * · Schw 16 al St τά L ¿πi] περί Schw [ai] St; vgl. διαιρέσεις ai xcrrà τάς διαφοράς Aristot. 96 b 25 17 xa\ χα&ίλου L bei Seitenwechsel f. 353Γν 19 τάς κατ' αύτάς] τά κατά τάς Schw xaû' αντάς (sic) L

Stromata VIII. Cap. V. 16, 3—Cap. VI. 19, 2.

5

10

15

20

25

91

ρέοει την ονοίαν και το τι εοτι διδάοκει. ουχί δε το ti εοτιν. η τε αποδειξις τα τρία. το τε εί εοτιν xaì το τι εοτιν και το òùt τι εοτιν. θι:γ ηνίζει. ε lai δε ε νιοι xal της αιτίας εμπεριεχτιχοί όροι. Επά δε επίοταοϋ-αι εοτιν οταν ϊδωμεν την αΐτίαν, αΐτίαι δε 18, 1 τέοοαρες, η νλη. το κινούν, το είδος, το τέλος, τετραχώς εοται ο διοριομος. λ.ηπτέον ονν πρώτον το γένος, εν φ εοτι των επάνω τα ·2 έγγντατα. μετά τοντο την προοεχη διαφοράν. η δε οννέχεια των διαφορών τεμνόμενη και αποδιαιρονμένη το τί ην είναι l·/.πληροί, ουκ ανάγκη δε πάοας λέγειν εκάοτον τά.ς διαφοράς, αλλά τάς εΐόοποι- 3 οίοας. 1¡ γεωμετρική αναλ.ιοις και ονν&εοις τή διαλεκτική διαιρέοει 4 καΐ οριομώ εοικεν. xaì από μεν της διαιρέοεος επί τα απλονοτερα και άργικώτερι: ανατρέχομεν. το γονν γένος τον ζητονμένον πρα- 5 γματος όι αίρουμε ν εις τα ένιπάρχοντα αν τω ε'ιό η. οίον επί τον άνΜρώπον το ζώον γένος ν εις τα εμφαινομενα ε'ΐδη διαιρονμεν. το &νητον xaì αβ-άνατον. καΐ οντωα άε'ι τα οΰν&ετα δοκονντα είναι γένη εις τα απλονοτερα είδη τέμνοντες επί το [μη] ζητονμένον και μηκέτι τομην επιδεχόμενο ν παρ αγινόμεϋ-α. το γαρ ζώο ν εις τυ &νη- 6 τον xal ιίΰάνατον διελόντες, είτα μέντοι το &νητον είς το χεροαιον xal εννδρον. και πάλιν το χεροαιον είς το πτηνό ν xaì πεζό ν. και όντως το προοεχες τω ζητονμένω είδος, υ και περιλαμβάνει το ζητονμενον, διαιρονντες άφιξόμε&α τέμνοντες ίπί το άπλουΟτατον είδος, 'όπερ αλλο μεν ουδέν, μόνον δε το ζητονμένον περιλαμβάνει, πάλιν 7 γαρ το πεζό ν είς λογικον και αλογον διαιρουμε&α. κάπειτα τα προΟεχη των έχ της διαιρέοεως λαμβανομένων ειδών τω άν&ρώπφ εχλεγόμενοι xaì επιουνθ-έι>τες είς 'ένα λόγον τον όρον τον αν&ρώπον αποδίδομεν, ός εοτι ζώον ϋ-νητόν, χεροαιον, πεζόν. λογιχον.

"Ο&εν νλη ς μεν τάζιν επέχει ή διαίρεοις τω όρφ, την απλότητα 1 9 , 1 τον ονόματος ¿vaÇ/jtovOa. τκχνίτου δε xaì δημιουργού ο ορος επιονντι&είς xaì χαταοχενάζων και την γνώοιν του οντος παριοτας. 30 οντ' αυτών των πραγμάτων \ οντε των ιδεών οι όροι, άλλα γαρ ών 2 331 S ίΐραγμάτων [&ν\ Ιχομεν καϋολικάς διανοίας, τούτων των διανοιών τονς έρμηνευτιχούς λόγους (δρονς) elval φαμεν τούτων γαρ των διανοιών 41 zu den vier αΐτίαι vgl. Aristot. Anal. post. II 11, 04 a 21 ; Phys. ause. II 3, 194» 23; Metaphye. I 3, 983» 26 u. Zeller, Phil. d. Gr. I I S. 327 2 71 vgl. Arietot. De anim. membr. 1 3 , 643 b 33 τοϋτο γαρ ή συνέχεια βούλεται των άπό τοϋ γένους κατά τήν δ*αίρεαιν διαφορών ώς êv τι τό παν δν 80f vgl. Zeller a. a. O. S. 210». 212» 4 ϊδωμεν corr. aus εϊδωμεν L 1 1β [μή\ Po 28 vor πεζόν ist πεζ von L 1 geetriohen 80 οϋτ' αυτών (vgl. S. 93, 2) St ού τούτων L ών Wi των L 81 [ών] Wi 82 (όρους) Pohlenz, vgl. S. 92, 29 9·

92

Clemen·.

xaì ai διαιρεθείς γίνονται, των όΐ διαιρέΰεων η μεν | τις είς εϊδη 8 926 Ρ διαιρεί το διαιρούμενον ώς γένος, η δέ τις είς μέρη ως ολον, η δε είς τα ονμβεβηχότα. η μεν ονν τον ολον είς τα μέρη διαίρεοις ώς 4 ¿πί το πλείοτον χ ατά μέγε&ος Επινοείται, η δε είς τα ονμβεβηχότα 5 ουδέποτε όλη δύναται διαληφ&ήναι, εϊ γε xaì ονοίαν Ιχάοτω δεί πάντως των όντων ύπάρχειν. οθ-εν άδόχιμοι άμφω ανται αϊ διαι· 5 ρέβεις, μόνη de εύδοχιμεί η του γένους εΙς εϊδη τομή, νφ' ης χαραχτηρίζεται η τε ταντότης ή κατά γένος η τε ετερότης ή χατά τάς ίδιχάς διαφοράς, το είδος αεί εν τινι μέρει θεωρείται, ου μην ανά- 6 ίο παλιι>, εϊ τι μέρος εοτι τίνος, τούτο xaì είδος γενήοεται. ή γαρ χειρ μέρος μέν έοτι τον άν&ρώπου, είδος δε ούχ εοτιν. χάί το μεν γένος 7 εν τοϊς εϊδεβιν ενυπάρχει, το γαρ ζψον xaì èv τω άν&ρώπω xaì εν τω ßoi, το δε όλον èv τοις μέρεοιν ουκ ίνυπάρχει, ον γαρ ó άνθρωπος εν τοίς ποοιν υπάρχει, διό χυριώτερον το είδος του μέρους. 8 15 xaì οοα τον γένους χατηγορείται, ταύτα πάντα xaì του εϊδονς χατηγορηϋήοεται. 'Άριοτον μεν ονν είς όνο διαιρεΐν εϊδη το γένος, ει δε μή, είς 20.1 τρία. τα τοίνυν εϊδη γενιχώτερον μεν διαιρούμενα χαραχτηρίζετα1 τ m τε ταύτφ xaì ϋ-ατέρω, επειτα δε δια των γενικώς οημαινομένων io διαιρούμενα χαρακτηρίζεται, εκαοτον γαρ των εΙδών ήτοι ούοία εοτιν 2 (ώΰπερ 'όταν λέγωμεν των όντων τα μεν οώματά ¿Οτι. τα δε άΰώματα) η ποοον η ποιον η πρός τι η που η πότε {η κεΐο&αι ή ϊχειν) η ποιείν η πάοχειν. παντός οντινοΰονν επιοτήμων τις εοτι, τούτου 3 xaì τον όρον άποδώοει, ώς ο γε μη δυνάμενος λογω περιλαβείν xaì 25 όρίοαο&αι ότιοϋν, τούτου επιοτήμων ούχ αν ποτε ειη. εχ δε της 4 τον όρον αγνοίας xaì τάς πολλας άμφιοβητήΰεις γίνεΰϋ-αι xaì τάς απατας ονμβαίνει. εί γαρ ο το πράγμα είδώς εχει κατά διάνοιαν την 5 εϊδηοιν αύτον, δύναται δε xaì λόγω οαφηνίοαι ό διανοείται, ή δε της διανοίας ερμηνεία ορος εοτιν, αναγχαΐόν εοτι τον είδότα το πράγμα 3'ι δνναο&αι αυτού xaì τον όρον άποδιδόναι. Προολαμβάνεται δε 'όροις xaì ή διαφορά, ΰημείου τάξ,ιν έπέχουΰα 21,1 τω όρφ. τω γονν τον αν&ρώπον όρφ το γελαοτικόν προοτε&ϊν ποιεί το όλον ζφον λογικόν, &νητόν, χερΰαΐον, πεζόν, γελαοτικόν. «

14 t vgl. Arietot. Top. IV 12, 122b 9 άνάγκη γάρ τους των γενών λάγονς χατηγορεΐ-

αϋαι τοΰ είδους (Fr) 20-28 vgl. Arietot. Categ. 4, l b 25 ff; Zeller, Phil. d. Gr. II 23 S. 258 ff 82f vgl. Aristot. De anim. membr. III 10, 673» 8 μόνον γελάν των

ζφων ¿¡ν&ρωπον

2 vor μέρη ist είδη von L1 getilgt

18 vor ούχ ist ε von L1 getilgt

ρεΐν (vgl. ζ. B. Aristot. 643» 17; 1069a 34) Arcerius Φεωρεϊν L

χαρακτηρίζεται] St τίνος ούν L

17 διαι-

18 [διαιρούμενα

22 (ή χεϊσΰαι ή εχειν) (aus Arist. u. S. 94, 26) St

23 οδ

Stremata VIU. Cap. VI. 19, 3—Cap. VII. 22, 3.

93

ΰημεϊα γάρ εΰτι τα κατά διαφοράν προοαγόμενα τ φ ορω οικείων 2 πραγμάτων, την δε φύοιν αυτών των πραγμάτων ούχ ενδείκνυται, αυτίχα ιδίου απΰδοοίν φαΰιν είναι την διαφοράν. xaì xa&ò των Ά άλλων απάντων διαφέρει το εγον την διαφοράν. η μόνω υπάρχει xaì 5 άντιχατηγορείται τον πράγματος εν τοϊς οροις, ανάγκη το πρώτον γένος ώς άρχηγόν xaì νποΰτατον [dèi] παραλαμβάνειν. εν μεν ονν 4 τοις μαχροτέροις ¡ οροις το πλή&ος τών εΙδών τών εξευριΰχομένων 027 Ρ δια τών δέχα χατ7}γοριών, εν δε τοις ελαχίΰτοις τα προηγούμενα τών προοεχών ειδών ληφ&έντα την ουοίαν xaì φνϋιν διαοημαίνει τον 10 πράγματος, 15 ορος ων της τοϋ πράγματος ουΰίας περιλσβείν μεν άχριβώς την φνΟιν τοϋ πρίιγματος αδυνατεί, δια δε τών χυριωτάτων ειδών την δηλωΟιν της ουοίας ποιείται xaì ΰχεδον kv ποιότητι ο όρος την ούαίαν εχει. VII. Tà ποιητικά της έποχής αίτια δύο εϋτίν τα άνωτάτω, tv '22,1 20 μεν το πολύτροπον xaì άΰτατον της άν&ρωπίνης γνώμης, όπερ γεννητιχον είναι πέφυχεν της διαφωνίας ητοι της αλλήλων προς αλλήλους η της εαυτών προς εαυτούς, δεύτερον δε ή έν τοίς ούΰι διαφωνία, η xaì είχότως εμποιητιχη χα&έατηχε της εποχής, μητε γαρ 2 πάΰαις ταΐς φανταοίαις πιΟτεύειν δυνη&έντες δια την μάχην μητε 25 πάΰαις άπιοτείν δια το xaì την λέγουΰαν πάΰας άπίΰτους ύπάρχειν εξ απαθών ούΰαν ουμπεριγράφεοϋ-αι πάΰαις μητε τιοί μεν πιΰτεύειν, τιΰί de άπιΰτείν δια την Ιΰότητα, χατήχ&ημεν εις έποχήν. τούτων 3 δε αυτών τών ¿ρχικωτάτων της έποχής το μεν ¿βέβαιον τής διανοίας γεννητιχόν έοτι διαφωνίας, ή δε διαφωνία προοεχες αίτιον τής 30 εποχής, ο&εν πλήρης μεν ο βίος δικαΰτηρίων τε xaì βουλευτηρίων xaì Ιχχληΰιών xaì χα&όλου τής περί τα λεγόμενα άγαϋ-à xaì xaxà αίρέΰεως νανς β-14 Chrysipp fr. phys. 344f Arnim 9 vgl. den Gegensatz zwischen δυνάμενα und ένεργοΰντα bei Arietot. Phys. ause. 113, 195 b 4f 11 vgl. Sext. Emp. Pyrrh. Hyp. III 14 oi μέν γάο σώμα, oi ôè άαώματον τό αίτιον εϊναί φαοιν (Ernst S. 34) 11-22 vgl. Sext. Emp.'Adv. math. I X 211 ff 18-21 aristotelisches Beispiel; vgl. Phys. 113, 194·» 23; Metaph. IV 2, 1013 b 6ff 28. S. 97,1t vgl. Sext. Emp. Pyrrh. Hyp. I I I 14 οϊ μέν προσηγοριών αίτιον είναι τό αίτιον φάακοντες οίον της χύσεως, ο! δέ κατηγορημάτων οίον τοϋ χείσ&αι 23t vgl. Zeller, Phil. d. Gr, III 13 S. 8ft1; Kleanthes fr. 7 Pearson, 488 Arnim SVF I p. 109; Archedemos v. Tarsos fr. 8 Arnim I I I p. 262f 28—26 zu λεχτά, κατηγορήματα, αξιώματα vgl. Diog. Laert. VII 63 1 αυτών ποιητικά Arnim (vgl. dagegen Pohlenz, BphW 23, 1903, 969) αύτοϋ ποιητικόν L 9f χεχτημένον τό ένεργηοαι St 18 τινών Wedel τίνων L 19 α. 20 t¿ Bunsen ó L δ Wi 19 (οίον) Mewaldt 20 rjj ϋλη Wi ή νλη L 21 αίτιος {ό άνδριαντοποιός) St αίτιον Schw 22 ον] ών St αίτιον Wedel αίτια L 28 ΕΙς] Kaff Arnim AC St vielleicht εις δν λόγον (παρασημειωτέορ δτι) Fr 24 (αίτια) St 2β τοϋ1 Arnim τύ L τέμνεται Hervet τέμνεσύαι L τον?] τό Lowth

Stremata Vili. Cap. IX. 25, 4—28, 1.

97

γίνεταιο λέγεις, διέρχεται οου δια τοΰ ΰτοματος Π ά τ ι ρ , * φ>¡oi. ^παρατίθεμυί οοι εις χείρας τυ πνεϋμά μου«. ο 1. 1 .προέβαλα, qηοί, οαρχίον τώ Λόγοι η Σοφία, το πνενματιχον οπέρμα. τούτο οτολίϋκμει-ος χατηλ1>εν ο Σωτηρ. ο&εν εν τώ πάθει την 2 Σοφίαν παρατίθεται τώ πατρί, 'ίνα αυτήν απολάβω παρά του πατρός χαί μη χαταύχί'άη ενταύθα νπυ των Οτερίϋχειν δυναμένων ούτως παν 10 πνευματικόν οπέρμα, τους εκλεχτούς, | δια της προειρημένης φωνής 967 Ρ παρατίθεται. Ίο εχλεχτον οπέρμα φαμεν χαί οπινθήρα ζωπυρονμενον νπ^ 8 του Λογού χαί χορην οφθαλμού χαί χοχχον | αινάπεως χαί ζνμην τα 33S S όόξαντα χαταδιαρϊιοθαι γ tv η ίνοποιονοα(ν) tic πίΰτιν. οι δ' από 2 , 1 1". Οναλεντίνου π/.αοθέντος φαοι τον ψν/ικον σώματος τη εκλεκτή ψυχη * 1—S. 138,10 vgl. Ο. Dibelius, Studien zur Gesch. d. Valentinianer, ZntW 9, 1908, 2 3 0 - 2 4 7 ; C.Barth, Die Interpretation des N T in d. Valentinianischen Gnosis, T U 37, 3 (1911) S. 3 2 9 - 3 4 0 ; K. Müller, Beiträge zum Verständnis d. Valentinianischen Gnosis, Gott. Naclir. 1920, S. 179-242 (St) 2 zu Theodotos vgl. Theodoret Haer. fab. I 8 (wohl aus d e m . ) ; Zahn, Forsch. III S. 123ff u. Harnack, Gesch. d. altchr. Lit. I S. 181 21 zu ανατολική διδασκαλία vgl. Hipp. Philos. VI 35, 5 p. 165, 5 W. ; Tert. Adv. Valent. 11 δ Le 23, 40 (eine andere Erklärung derselben Stelle Exc. 62, 3) 51 vgl. Iren. I 7, 2 τό από τήϊ; Άχαμώό σπέρμα πνευματικόν β vgl. Hipp. 1. c. 7, Ζ. 14 πνευματικόν i¡v τό σώμα του σωτήρας H zur Gleichsetzung von Σοφία mit dem πνευματικόν οπέρμα vgl. S. 115, 15f u. Hipp. Philos. VI 34 p. 282, 30 καλείται ή . . . σοφία πνεύμα vgl. Ιο 10, 17 9 κατασχ. vgl. Exc. 22, 7 10 die εκλεκτοί ( = εκκλησία) sind πνευματικόν oder όιαφέρον σπέρμα vgl. S. 115, 15 f u. Iren. I 5, 6 (τό σπέρμα της Σοφίας = έκκλ.ησία) 12 zu έκλεκτόν σπ. vgl. I Petr 2, 9 ( = Is 43, 20) zu σπιν&. ζωπ. vgl. Is 42, 3 18 zu κορ. όφ&. vgl. Deut 32, 10 u. ö. zu κόκκον σι ν. vgl. Mt 13, 31 zu ζνμην vgl. Mt 13, 33 eine andere Ausdeutung der ζύμη s. Iren. I 8, 3 14 vgl. Eph 4, 13 161 vgl. Gen 2, 21 4 χρόνους] L 9 στερίοκειν δυναμένων] αριστερών δυνάμεων Bernays bei Bunsen p. 206 1 αστρικών δυνάμεων Usener bei Ruben 12 ζωπυρονμενον Bernays ζωοποιουμενον L 14 ίνοποωϋσα Bunsen 10 Clemens I I I

106

5

10

15

20

25

*

Clemens.

ovo/] kv vjtvm έντεΰήναι νπο του Λόγου Οπέρμα άρρενιχόν, οπερ Ιοτίν άπ^ροια τον άγγελιχοΰ, ίνα μη νοτέρημα r¡. xaì τοντο έΖν- 2 μωαεν, τα δίίαντα χαταδι^ρηο&αι. ενοποιούν. την ψνχην xaì την σάρκα, â και εν μερισμω νπο της Σοφίας προηνέχΰη ' νπνος δέ ήν 'Αδάμ ή λήϋη της ψυχής, ή συνείχε μη όιαλνϋήναι το σπέρμα το πνευμαrixóv, όπερ kvtih¡xtv τη ψοχη ò Σωιηρ. το οπέρμα {δ'; ¿πόοροια íjv .τον άρρενος xaì άγγελιχοΰ. δια τοντο λέγει 6 Σωτί)ρ· >ΰώζον ου xaì η φνχη οου.ι ελ&ών ονν ο Σωτηρ την ψνχην εξνπνιοεν, εξήψεν 3. 1 δε τον οπιν&ηρα' δνναμις γαρ οι λόγοι τον χνρίον. δια τοντο ε'ίρηχεν *λαμψάτω το φως νμών εμπροϋΰ-εν των αν&ρώπων.« xaì μετά i την ανάοταοιν εμφνοών το πνεύμα τοίς άποοτόλοις τον μεν %ov¡¿, xaftáπερ τέφραν, άπεηνοα xaì ¿χώριζεν, εξήπτε δε τον οπιν^ρα xaì εζωπνρει. Ο χνριος δια πολλην ταπεινοφροουνην ονχ ώς άγγελος ώφϋ-η, 4, 1 αλλ ως άνθρωπος, xaì ore Ιν δόξη ώφθ-7) τοις άποοτολοις èxì του ορονς, ου δι' εαυτόν εποίηοεν δειχνίς εαυτόν, άλλα δια την έχχληοίαν, ι¡τις εοτί »rò γένος το εχλεχτόν«, ϊνα μα&η την προχοπην αυτόν μετά την έχ της οαρχός εξοδον. αυτός γάρ xaì ανω φως ην xaì 2 ¿öri το επιφανεν έν οαρχί xaì το Ινταΰ&α οφ&εν ονχ νοτερον του ανω, ονδε διεχέχοπτο η ανω&εν μετέοτη δενρο, τόπον èx τόπον αμείβον, ώς τον μεν επιλαβείν, τον δε άπολιπέΐν αλλ' ην το πάντη ον xaì παρά τω πατρί χάνταΰ&α" δνναμις γαρ ην τον πατρός, άλλως S τε εχρήν χάχείνον πληρω&ήναι τον λόγον τον Οωτηρος, ον είπεν *είοί τίνες των ώδε εοτηχότων, οι ον μη γενοονται &ανάτον, 'έως αν ΐδωοι τον νίον τον άν&ρώπον εν δόξν < είδον ονν xaì έχοιμή&ηααν ο τε Πέτρος χα\ 'ΐάχωβος xaì 'Ιωάννης. Πώς ονν την μεν όψιν την φωτεινην Ιδόντες ονχ έξεπλαγηοαν, 5, 1 την rff φωνην άχονααντες επεοον έπί γην: οτι ώτα τυγχάνει άπιατόlf zu άρρενιχόν — άγγελιχόν vgl. S. 113,21 7f vgl. Gen 19, 17 (Le 17, 28-33); Hilgenfeld, Nov. Test, extra can. IV'· S. 44. 47; Reech, Agrapha2 Nr. 141 S. 180f; Ropes, Sprüche Jesu S. 122ff 81 vgl. S. 105, 12 9 vgl. Le 4,32 10 Mt 5, 16 101 vgl. Io 20, 22 14t vgl. Mt 17, 1 - 8 ; Mc 9, 2 - 8 ; Lc 9, 28-36 16 I Petr 2, 9 (= Is 43, 20) 18 vgl. I Tim 3, 16 19-21 vgl. S. 5, 25—6, 1 ού γάρ έξίσταταί ποτε της αύτον περιωπής ό υιός τον άευν, ον περίζόμενος, ονχ άποτεμνόμενος, ού μεταβαίνων έχ τόπον εις τόπον, πάνττ] όέ ών πάντοτε xaì μηόαμ f¡ περιεχόμενος 21 vgl. S. 7, 22; 8, 10 28Î vgl. Mt 16, 28; Mc 9, 1 ; Lc 9, 27 26t vgl. Mt 17, 6 (St) 4 [ψ>] Schw 5 ή L ijv Schw ή Bernays ην L ην behält Sagnard S. 563 bei; διαλν&ψαι * * ώσπερ Casey, voa Sagnard mit Recht verworfen (Fr) το οπέρμα Usener ώσπερ L εωσπερ Bernays 6 όπερ] σπέρμα Bernays {δ' ) St 9 γάρ (πυρός) (vgl. 1er 23, 29) Bernays, Ruben 12 έζωπύρει Bernays έζωποίει L 15 etwa {Φάμβος αύτοϊς) έποϊησεν St 17 ix üb. d. Ζ. L 1 18 (χάτω) ίοτι Bernays (δ) ονχ Usener 19 διεχέχοπτο (vgl. ού περιζόμενος S. 5, 26f) j}] διεχχΰπτον [jJ] Bernays vieil, διεχχνπτων — άμείβων Ruben διεχέχοπτο ist richtig, vgl. Marc. Aut. VIII 34 80 το] ταντο Usener

Excerpta ex Theodoto 2, 2—C, 4. τίρα

οφθαλμών

Ιωάννης πνενματι τις

άχονοας

έοτι

5 »μηόενί tìj

0ννη9·ει

καίτοι

(ονόϊν αλλ'

γαρ ονγγενες

ως

οάρχα

η δνναμις εις

τω

απόοχηται

η μεν

κνρίω

ών

Ιπϊ οϊ άπο

Μονογενή είς

κόλπον

τον ¿ν τη άρχη, μηνύει ΰεόν 25 »ζωή

τον εν τω

ήν«, ή σύζυγος·

και

avtàv

τοϋ

πατρός,

Φεω τω

και τήν Νω

δντα.

η φωνη

τον

τόν xaì τή

&&εν εΐκότως

γέγονεν »εγώ

μίν

ώς

>ο μονογερής

εν τω Νω

Ζωήν

διό χαί φησιν δ χνριος'

τω αντοίς

ϋ-εον και &εός β, 1 αρχήν

¿ξηγησατο.*

»δ

έγενετ ο, 6

αγωγή.

λέγων

τον èv τω Μονογενεϊ, τον Λόγον

ήμελή&η

ίχδίχονται.

¿κείνος

και

άνηνντω.

η δε έπι

ϋ-εον προοαγορενεοθ-αι, δηλοί

τον

γε'νηταί

εκλεκτοΐς

ην προς

υντας

δε 4

το

επί

πιοτενομένον,

και ¿ λόγος

είδεν,

αντί}·

πειράζων

3

ενεδννα-

άπόοχωνται

η δη οννιείοιν χάι

φως

χαι .τηόε

ο η ψνρ]

ι) οικονομία

νομοδιδαοχάλων

ϋεον

τούτον

τον Χριστόν, λέγει

ον

φωτι

οιιιπεπλεχ&αι

τον

οωτηρ" το

οωτηρος xui

νοήοαντες.

διό

ΟναλέντΙνον

λέγονοιν,

¿ντιχρυς τον

τοίς

πιοτενειν.

roc

ώς μάτην

άν&ρωπός ο

οφ&αλμοις

τε

και ατελής

φωνη

τ% των

το)

δε

τφ

αν Ιν 968 Ρ

ώς

αντοίς

έχείνω

άλλως

ο χνριος

μαρτνρονμένον

xafrò

οαρχιχοΐς

ó tîè 2

εκπλήοοει.

λέγει

η βονληοις

χνρίον,

¿Qyjñ ην ¿ λόγος

ην ο λόγος* 20 τ ο ί ς ίξης

ορει

χαι

oixtlov

(δια

χείρας

τον

μέλλονοι

προχατεχομένοις Το *έν

τάς

εν τω

έ&ανμαΟαν τοίς

χαι

οαρχί

φωνής•

ονδε

&εάθαθ&αι"

τη

μάλλον

ονχ | εφοβή&η,

διό

χαι

ίνα μη ό ίοτιν

ó θάνατος

τον

το

χοινωνονοη

ίπιβάλλειν

15 ποταμφ

τοιαύτης

ο ε'ίδετε.«

εϊπητε*,

χαι

της

φωνή

άχονοας

εϊπητε

/itrtôœxtv

διό

δόξαν

φωνής χατεπλάγη'

την

10 »μηδενι

της

αχονοας

οαρχί),

καϊ ετι

ή π αρά

μονόν,

ίωράχειοαν μωοεν

και

·ό βαπτιοτής

107

èv αντω«

είμι ή

γαρ

καϊ

έι>

&εος

ò

δέ

λόγον

2

3

Άληϋεΐφ, και τω

αντόν λόγψ

4

ζωή.«

1! vgl. Mt 3, 17; Me 1, 11; Le 3, 22 5.10 Mt 17, 9; Mo 9. 9 ΙΟΙ vgl. Mt 26, 50 12 vgl. π 111 άνηνύστψ ¿ni εργψ (Fr) 14t vgl. zu Z. l f 17f. 21! Io 1, 1 zur gnost. Exegese des Joh.-Ev. vgl. Iren. I 8, 5 20t Io 1,18 21-24 zu den Emanationen vgl. Hipp. Philos. V I 31,'2 p. 158, 24f W. (Χριστός u. Πνεϋμα άγιον aus Νονς u. Άλήάεια) ; Iren. I 2, δ (Χριστός u. Πν. ây. aus Μονογενής) ; III 11, 1 (Λόγος aus Μονογενής, der = Αρχή); II 13, 8 (Λόγος u. Ζωή aus Νονς); ebenso Hipp. VI 29, 7 p. 156, 20 W.; Orig. Joh.-Komm. I I 24. Bei Clem, erscheint alles kombiniert: Χριστός — Λόγος u. Ζωή aus Αρχή = Μονογενής - Νους (u. Άλήάεια). Μονογενής = Νους auch Iren. I 1, 1 ; 2, 1 241 vgl. Io 1, 3f 26 vgl. Orig. Joh.-Komm. II 24 p. 81, 4 Pr. ή κατ' αύτούς σύζυγος τον λόγον ζωή. Iren. I 8, 5 »δ γέγονεν iv αντω«, φησί, »ζωή έστιν«· έν&άδε xal σνζνγίαν ¿μήνυσε 26 Ιο 11,25; 14,6 4 ¿στι, μόνον άκουσας Buben (δν) χατεπλάγη Nock bei Casey (St) χατεπλάγη · * Ruben 5 ϊδετε L 9 σαρχί · * Casey (St) (ôià το) Bunsen (vgl. ζ. Β. Iren. I 4,1) 10 δ(τι) ίστιν Usener rον Sy τοίς L 22 von St 1936 auf Grund von Tengblad S. 42 die Uberlieferung wieder hergestellt 23 μηνΰειν Buben μηνΰει(ν φααί) Casey (St) io·

ios

Clemens.

"Αγνωύτος ονν ό πατήρ ων ή&έληοεν γνωο&ήναι τ of-· αΐώοι, και 7 , 1 δια της ενίϊνμήοεως της εαυτού. ως αν εαυτόν εγνωκώς. πνεύμα γνώοεως ονοης tv γνώοει προέβαλε τον Μονογενή, γέγονεν ονν και ο άπυ γνώοεωζ, τοντέοτι της πατρικής έν&νμήοεως. προελ&ών γνώθι ς. Γ) τοντέοτιν ό νιος. οτι »di' νίού ό πατήρ εγνώο&η*. το όε της άγίιπίις πνεύμα κέχραται τω της γνώοεως, ώς πατήρ νιώ και ίν&νμηοις αλητεία. απ' αληθείας προελ&υν ως από ενθ-υμηοεως ή γνώθι ς. χαι ό 3 μεν μείνας »μονογενής νιος εις τον χολπον τον πατρός« τήν εν&νμηοιν δια τής γνώοεως εξηγείται τοίς αΐώοιν, ώς αν χαι νπο τον 10 κόλπου αυτού προβλη&είς. è όε ενταύ&α οφ&είς ονκε'τι »μονογει·ήςεΙς « επι&νμούοιν άγγελυΐ παραχύψαι*, ò Πέτρος φηοίν" ó δε νιος έτι τούτον χα&αρώτερος. 3 >άπρόοιτον φως« χαι »δύναμις #εοΰ«, χαι χατά τόν άποΰτολον »τίμιοι 1 ITim 6,16; Ιο 1,14; Col 1,15 1 - 8 I Cor 2,9 4 Mt 18,10 41 vgl. Paed. I 57, 2; Strom. V 34, 1; VII 58, 3; Exc. 12, 1 ; 23, 5 8-10 Mt 18,10 III Mt 5, 8 1511 Cor 15, 40 17 zu άστρων vgl. I Cor 15, 41 251 vgl. zu Z. 4f 26 vgl. Philo Quaest. in Gen. I 92 πνενματιχαι των άγγέλων ούσίαι, in Ex. II 13 angelus est... spiritus intellectualis (Fr) 28 f vgl. I Petr 1,12 30 I Tim 0, 16; Rom 1, 16 301 I Petr 1, 18f 1 εϊρητat] εϊληφε Bernays (ôv) ίΐρηται Schw πρωτότοχος πάαης χτίοεως»αοράτου« μεν γαρ *ϋεον εΐχόνα« τον (viòv) λέγει τον λόγον τον εν ταντότητι, >πρωτότοχον δε πάοης χτίοεως«, (οτι) γεννηϋείς άπαϋώς, χτίοτης χαι γενεοιάρχης της 10 όλης έγενετο χτίοεώς τε xal ονοίας. εν αντφ γαρ ο πατήρ τα πάντα εποίηοεν. οϋεν.χαΐ >μορφην δονλον λαβείν« ειρηται, ον μόνον την 5 οάρχα χατά την παρονοίαν, άλλα xal την ονοίαν ix τον νποχειμένον, δούλη ()έ Ή ovaia, OÌC αν παϋητη χαι νποχειμένή TT¡ δραοτηρίφ χαι χνριωτάτη αίτια. 15 Το γαρ *προ εωοφόρον έγέννηοά θε< όντως έξαχονομεν επί τον 20 πρωτοχτίοτον ϋ-εον λόγον xal *πρό ήλίον« xal ϋελήνης χαι προ πάαης χτίοεως »τό ονομά αον«. Τω »κατ' είχόνα ϋ-εον εποίηοεν αντούς, άρβεν xal ϋηλν εποίηοεν 21,1 αντονς« την προβολην την άρίοτην φαοίν ol ΟναλεντινιανοΙ της Σο20 φίας λέγεΰϋαι, άφ' ης τα μεν αρρενιχα ή έχλογή, τα δε ϋηλνχά ή χληοις, χαι τα μεν άρρενιχα άγγελιχα χαλοναι, τα d-ηλνχά