Atatürk ve İktisat [1 ed.]

Table of contents :
a - 0009
Untitled.FR12 - 0001_1L
Untitled.FR12 - 0001_2R
Untitled.FR12 - 0002_1L
Untitled.FR12 - 0002_2R
Untitled.FR12 - 0003_1L
Untitled.FR12 - 0003_2R
Untitled.FR12 - 0004_1L
Untitled.FR12 - 0004_2R
Untitled.FR12 - 0005_1L
Untitled.FR12 - 0005_2R
Untitled.FR12 - 0006_1L
Untitled.FR12 - 0006_2R
Untitled.FR12 - 0007_1L
Untitled.FR12 - 0007_2R
Untitled.FR12 - 0008_1L
Untitled.FR12 - 0008_2R
Untitled.FR12 - 0009_1L
Untitled.FR12 - 0009_2R
Untitled.FR12 - 0010_1L
Untitled.FR12 - 0010_2R
Untitled.FR12 - 0011_1L
Untitled.FR12 - 0011_2R
Untitled.FR12 - 0012_1L
Untitled.FR12 - 0012_2R
Untitled.FR12 - 0013_1L
Untitled.FR12 - 0013_2R
Untitled.FR12 - 0014_1L
Untitled.FR12 - 0014_2R
Untitled.FR12 - 0015_1L
Untitled.FR12 - 0015_2R
Untitled.FR12 - 0016_1L
Untitled.FR12 - 0016_2R
Untitled.FR12 - 0017_1L
Untitled.FR12 - 0017_2R
Untitled.FR12 - 0018_1L
Untitled.FR12 - 0018_2R
Untitled.FR12 - 0019_1L
Untitled.FR12 - 0019_2R
Untitled.FR12 - 0020_1L
Untitled.FR12 - 0020_2R
Untitled.FR12 - 0021_1L
Untitled.FR12 - 0021_2R
Untitled.FR12 - 0022_1L
Untitled.FR12 - 0022_2R
Untitled.FR12 - 0023_1L
Untitled.FR12 - 0023_2R
Untitled.FR12 - 0024_1L
Untitled.FR12 - 0024_2R
Untitled.FR12 - 0025_1L
Untitled.FR12 - 0025_2R
Untitled.FR12 - 0026_1L
Untitled.FR12 - 0026_2R
Untitled.FR12 - 0027_1L
Untitled.FR12 - 0027_2R
Untitled.FR12 - 0028_1L
Untitled.FR12 - 0028_2R
Untitled.FR12 - 0029_1L
Untitled.FR12 - 0029_2R
Untitled.FR12 - 0030_1L
Untitled.FR12 - 0030_2R
Untitled.FR12 - 0031_1L
Untitled.FR12 - 0031_2R
Untitled.FR12 - 0032_1L
Untitled.FR12 - 0032_2R
Untitled.FR12 - 0033_1L
Untitled.FR12 - 0033_2R
Untitled.FR12 - 0034_1L
Untitled.FR12 - 0034_2R
Untitled.FR12 - 0035_1L
Untitled.FR12 - 0035_2R
Untitled.FR12 - 0036_1L
Untitled.FR12 - 0036_2R
Untitled.FR12 - 0037_1L
Untitled.FR12 - 0037_2R
Untitled.FR12 - 0038_1L
Untitled.FR12 - 0038_2R
Untitled.FR12 - 0039_1L
Untitled.FR12 - 0039_2R
Untitled.FR12 - 0040_1L
Untitled.FR12 - 0040_2R
Untitled.FR12 - 0041_1L
Untitled.FR12 - 0041_2R
Untitled.FR12 - 0042_1L
Untitled.FR12 - 0042_2R
Untitled.FR12 - 0043_1L
Untitled.FR12 - 0043_2R
Untitled.FR12 - 0044_1L
Untitled.FR12 - 0044_2R
Untitled.FR12 - 0045_1L
Untitled.FR12 - 0045_2R
Untitled.FR12 - 0046_1L
Untitled.FR12 - 0046_2R
Untitled.FR12 - 0047_1L
Untitled.FR12 - 0047_2R
Untitled.FR12 - 0048_1L
Untitled.FR12 - 0048_2R
Untitled.FR12 - 0049_1L
Untitled.FR12 - 0049_2R
Untitled.FR12 - 0050_1L
Untitled.FR12 - 0050_2R
Untitled.FR12 - 0051_1L
Untitled.FR12 - 0051_2R
Untitled.FR12 - 0052_1L
Untitled.FR12 - 0052_2R
Untitled.FR12 - 0053_1L
Untitled.FR12 - 0053_2R
Untitled.FR12 - 0054_1L
Untitled.FR12 - 0054_2R
Untitled.FR12 - 0055_1L
Untitled.FR12 - 0055_2R
Untitled.FR12 - 0056_1L
Untitled.FR12 - 0056_2R
Untitled.FR12 - 0057_1L
Untitled.FR12 - 0057_2R
Untitled.FR12 - 0058_1L
Untitled.FR12 - 0058_2R
Untitled.FR12 - 0059_1L
Untitled.FR12 - 0059_2R
Untitled.FR12 - 0060_1L
Untitled.FR12 - 0060_2R
Untitled.FR12 - 0061_1L
Untitled.FR12 - 0061_2R
Untitled.FR12 - 0062_1L
Untitled.FR12 - 0062_2R
Untitled.FR12 - 0063_1L
Untitled.FR12 - 0063_2R
Untitled.FR12 - 0064_1L
Untitled.FR12 - 0064_2R
Untitled.FR12 - 0065_1L
Untitled.FR12 - 0065_2R
Untitled.FR12 - 0066_1L
Untitled.FR12 - 0066_2R
Untitled.FR12 - 0067_1L
Untitled.FR12 - 0067_2R
Untitled.FR12 - 0068_1L
Untitled.FR12 - 0068_2R
Untitled.FR12 - 0069_1L
Untitled.FR12 - 0069_2R
Untitled.FR12 - 0070_1L
Untitled.FR12 - 0070_2R
Untitled.FR12 - 0071_1L
Untitled.FR12 - 0071_2R
Untitled.FR12 - 0072_1L
Untitled.FR12 - 0072_2R
Untitled.FR12 - 0073_1L
Untitled.FR12 - 0073_2R
Untitled.FR12 - 0074_1L
Untitled.FR12 - 0074_2R
Untitled.FR12 - 0075_1L
Untitled.FR12 - 0075_2R
Untitled.FR12 - 0076_1L
Untitled.FR12 - 0076_2R
Untitled.FR12 - 0077_1L
Untitled.FR12 - 0077_2R
Untitled.FR12 - 0078_1L
Untitled.FR12 - 0078_2R
Untitled.FR12 - 0079_1L
Untitled.FR12 - 0079_2R
Untitled.FR12 - 0080_1L
Untitled.FR12 - 0080_2R
Untitled.FR12 - 0081_1L
Untitled.FR12 - 0081_2R
Untitled.FR12 - 0082_1L
Untitled.FR12 - 0082_2R
Untitled.FR12 - 0083_1L
Untitled.FR12 - 0083_2R
Untitled.FR12 - 0084_1L
Untitled.FR12 - 0084_2R
Untitled.FR12 - 0085_1L
Untitled.FR12 - 0085_2R
Untitled.FR12 - 0086_1L
Untitled.FR12 - 0086_2R
Untitled.FR12 - 0087_1L
Untitled.FR12 - 0087_2R
Untitled.FR12 - 0088_1L
Untitled.FR12 - 0088_2R
Untitled.FR12 - 0089_1L
Untitled.FR12 - 0089_2R
Untitled.FR12 - 0090_1L
Untitled.FR12 - 0090_2R
Untitled.FR12 - 0091_1L
Untitled.FR12 - 0091_2R
Untitled.FR12 - 0092_1L
Untitled.FR12 - 0092_2R
Untitled.FR12 - 0093_1L
Untitled.FR12 - 0093_2R
Untitled.FR12 - 0094_1L
Untitled.FR12 - 0094_2R
Untitled.FR12 - 0095_1L
Untitled.FR12 - 0095_2R
Untitled.FR12 - 0096_1L
Untitled.FR12 - 0096_2R
Untitled.FR12 - 0097_1L
Untitled.FR12 - 0097_2R
Untitled.FR12 - 0098_1L
Untitled.FR12 - 0098_2R
Untitled.FR12 - 0099_1L
Untitled.FR12 - 0099_2R
Untitled.FR12 - 0100_1L
Untitled.FR12 - 0100_2R
Untitled.FR12 - 0101_1L
Untitled.FR12 - 0101_2R
Untitled.FR12 - 0102_1L
Untitled.FR12 - 0102_2R
Untitled.FR12 - 0103_1L
Untitled.FR12 - 0103_2R
Untitled.FR12 - 0104_1L
Untitled.FR12 - 0104_2R
Untitled.FR12 - 0105_1L
Untitled.FR12 - 0105_2R
Untitled.FR12 - 0106_1L
Untitled.FR12 - 0106_2R
Untitled.FR12 - 0107_1L
Untitled.FR12 - 0107_2R
Untitled.FR12 - 0108_1L
Untitled.FR12 - 0108_2R
Untitled.FR12 - 0109_1L
Untitled.FR12 - 0109_2R
Untitled.FR12 - 0110_1L
Untitled.FR12 - 0110_2R
Untitled.FR12 - 0111_1L
Untitled.FR12 - 0111_2R
Untitled.FR12 - 0112_1L
Untitled.FR12 - 0112_2R
Untitled.FR12 - 0113_1L
Untitled.FR12 - 0113_2R
Untitled.FR12 - 0114_1L
Untitled.FR12 - 0114_2R
Untitled.FR12 - 0115_1L
Untitled.FR12 - 0115_2R
Untitled.FR12 - 0116_1L
Untitled.FR12 - 0116_2R
Untitled.FR12 - 0117_1L
Untitled.FR12 - 0117_2R
Untitled.FR12 - 0118_1L
Untitled.FR12 - 0118_2R
Untitled.FR12 - 0119_1L
Untitled.FR12 - 0119_2R
Untitled.FR12 - 0120_1L
Untitled.FR12 - 0120_2R
Untitled.FR12 - 0121_1L
Untitled.FR12 - 0121_2R
Untitled.FR12 - 0122_1L
Untitled.FR12 - 0122_2R
Untitled.FR12 - 0123_1L
Untitled.FR12 - 0123_2R
Untitled.FR12 - 0124_1L
Untitled.FR12 - 0124_2R
Untitled.FR12 - 0125_1L
Untitled.FR12 - 0125_2R
Untitled.FR12 - 0126_1L
Untitled.FR12 - 0126_2R
Untitled.FR12 - 0127_1L
Untitled.FR12 - 0127_2R
Untitled.FR12 - 0128_1L
Untitled.FR12 - 0128_2R
Untitled.FR12 - 0129_1L
Untitled.FR12 - 0129_2R
Untitled.FR12 - 0130_1L
Untitled.FR12 - 0130_2R
Untitled.FR12 - 0131_1L
Untitled.FR12 - 0131_2R
Untitled.FR12 - 0132_1L
Untitled.FR12 - 0132_2R
Untitled.FR12 - 0133_1L
Untitled.FR12 - 0133_2R
Untitled.FR12 - 0134_1L
Untitled.FR12 - 0134_2R
Untitled.FR12 - 0135_1L
Untitled.FR12 - 0135_2R
Untitled.FR12 - 0136_1L
Untitled.FR12 - 0136_2R
Untitled.FR12 - 0137_1L
Untitled.FR12 - 0137_2R
Untitled.FR12 - 0138_1L
Untitled.FR12 - 0138_2R
Untitled.FR12 - 0139_1L
Untitled.FR12 - 0139_2R
Untitled.FR12 - 0140_1L
Untitled.FR12 - 0140_2R
Untitled.FR12 - 0141_1L
Untitled.FR12 - 0141_2R
Untitled.FR12 - 0142_1L
Untitled.FR12 - 0142_2R
Untitled.FR12 - 0143_1L
Untitled.FR12 - 0143_2R
Untitled.FR12 - 0144_1L
Untitled.FR12 - 0144_2R
Untitled.FR12 - 0145_1L
Untitled.FR12 - 0145_2R
Untitled.FR12 - 0146_1L
Untitled.FR12 - 0146_2R
Untitled.FR12 - 0147_1L
Untitled.FR12 - 0147_2R
Untitled.FR12 - 0148_1L
Untitled.FR12 - 0148_2R
Untitled.FR12 - 0149_1L
Untitled.FR12 - 0149_2R
Untitled.FR12 - 0150_1L
Untitled.FR12 - 0150_2R
Untitled.FR12 - 0151_1L
Untitled.FR12 - 0151_2R
Untitled.FR12 - 0152_1L
Untitled.FR12 - 0152_2R
Untitled.FR12 - 0153_1L
Untitled.FR12 - 0153_2R
Untitled.FR12 - 0154_1L
Untitled.FR12 - 0154_2R
Untitled.FR12 - 0155_1L
Untitled.FR12 - 0155_2R
Untitled.FR12 - 0156_1L
Untitled.FR12 - 0156_2R
Untitled.FR12 - 0157_1L
Untitled.FR12 - 0157_2R
z

Citation preview

�

(

. "

•:..

....

> özel l i ğ i n i v e i l g i n ç l i ğ i ­ ni taşıyor, denebi l i r. B u ba kımdan, Türkiye'de izlenen s ü ­ reç, tersine bi r gelişme g österm i ş d ü şünce p la n ı nda n uy­ g u l a m a planına geçmiştir. .

İ ktisada verd iğ i önemi v u rg u layan bu i lg i ne tutu m u d ı ş ı nda , Atatü rk' ü n ayn ı d oğru ltuda d i k kat çekici sözleri çok t u r 1 923 y ı l ı n ın 1 7 Ş u bat ı n d a İ zmi r'de topl a n a n İ kti­ sat Kon g resi nde şöyle d iyor: .

'

« Bi r u l usun doğ ruda n doğruya h ayatı ile il­ gi l i ola n , o u l u s un i k t i s a d ıd ı r Ta ri h i n ve deney­ lerin yoğ u n la ştı rd ı ğ ı bu gerçek bizim u l usal ha­ yatım ızda ve u l usal ta ri h i m izde tama men bel i r­ m işti r. Gerçekten T ü rk tarihi incelen i rse yü k­ se liş, çöküş neden leri n i n i ktisat soru n l a rı nd a n başka b i rşey ol mad ığı derha l a n l a ş ı,f ı r. Ta ri h i .

9

m izi dolduran zaferlerin ya hut bozg u nların tü­ mü i ktisat d u rumumuzla bağlantı l ı ve i l işki l i d i r. Yen i Türkiyemizi lôyı k olduğu yü ksek d üzeye u l a şt ı rabi l mek için i ktisad ı mıza b i rinci derece­ de ve en çok önem vermek zoru ndayız. Za ma­ n ı m ız tamamen bir i ktisa t dönem i nden başka b i r­ şey değ i ldir.» Uyga rl ı ğ ı n i ktisattan geçtiğ i n i yine ayn ı konuşmada bel i rtmeye ça l ış ı r: «Ul usumuz bu rada elde etti ğ i m iz büyük zaferlerden daha öneml i b i r görev peşi nded ir. O zaferi n kaza n ı lması , u l usumuzun i ktisat ala­ n ı ndaki başarıla rıyla olana k l ı olacaktır. Hiçbir uyg a r devlet yoktu r ki, ord u ve dona nmasından önce i ktisad ı n ı d üşünmüş olmasın.» Bağ ı msızl ı ğ ı n da temel i nde i ktisat yata r : « M u ha kka k ta m bağ ı msızl ığ ı n ı sağlayabil­ mek içi n yegane h a k i k i kuvvet, en kuvvetl i te­ mel i ktisad iyattı r.» Savaş meydanla rında kazanı l an zaferlerin tek başı­ na btr anl a m ı ve değeri olam ıyacağ ına d i kkati çeker : «Siyasi ve askeri zaferler ne kadar büyük ol u rsa olsu n, i ktisat zaferle riyle taçla nd ı rı la­ maz l a rsa elde ed i 1 l en zaferler sürüp g idemez, az za manda söner. Bu itiba rla en kuvvetl i ve pa rla k zaferi mizin da h i sağ layabHd iği ve daha sağlaya b i leceğ i yararlı verim leri sapta m a k için i ktisat hayatım ız ı n , i ktisat egemenl iğ i m izin sağ­ lanması, pekişti ri lmesi ve genişletilmesi gere­ kir. Düşman lara ka rşı en kuvvetli s i l a h ımız, ik­ tisat hayatı nda ki genişleme, sağla m l ı k ve başa rı olacakt ı r.» 10

Amaçladığı kesin hedefi cok acık bel irtir: «Yeni Türk iye Devleti i ktisadi bir d evlet ola­ ca ktı r.» «Yeni Tü rkiye Devleti , temelleri n i süngüy­ le değ i l , süng ü n ü n dahi dayandığı i ktisatla k u­ racaktır.» « Ekonom i herşey demektir. » « İ ktisat savaş ı deva m ed iyor. Uzun s ü re­ cektir. Fa kat b u nda da mutlaka muzaffer olaca ğ ız.» Atatürk ' ü n i ktisa d ı n önemi konusunda söyled iği b u sözlerde bir nokta n ı n d a h a gözden kaçmaması gere k i r. Bu d üşünceleri n ç oğ u , Atatürk'ün İ zmir İ ktisa t Kongresi n i a c ı ş n utku nda yer a l ı r. İ z m i r İ ktisat Kongres i n i n açı l ış ta­ rihi 17 Şu ba t 1 923'tür. Di k kat ed i l i rse, henüz C u m h u riyet i l ô n edi l memiş, Loza n Antla şması imza lanmamıştı r. Sava ş meydan ı nda kaza n ı la n zaferi n üzeri nden de sadece beş ay geçmiştir. Atatürk'ü n i ktisad i kişi l iğ i n i nereye yerleşti rmel id i r? Düşünd üğü, söyled i ğ i ve çeşitl i a şamalardan geçerek uy­ g u la d ı ğ ı i ktisat pol iti kas ı n ı n doğru ltusu ned i r? Sağa m ı , sola m ı yönel ikti r? Bu n u , ileride ayrıntılarıyla ortaya koy­ m aya ça l ı şacağ ız. A n cak, i ktisad ı n önemi kon u s u nd a k i davra n ı şl a rı ve sözleri , z i h i n lerde uyanan b i r soru n u n ş i m� d iden ceva p l a n ması n ı zoru n l u k ı l maktad ı r. «Ekonomi her­ şey demekti r; herşeyde i ktisat vard ı r» g i b i söz· l erinde, Marksist bir yoru m u n izleri n i görmek m ü m k ü n m üd ü r? Bizzat kend isi n i n ceva b ı , kesi n l i kle «hayır» d ı r. Bu rada , daha çok söz konusu h u sus, bunları n , Atatü rk' ü n cağ ı n geçirmekte old uğu gelişim v e ol u ş u m ları daima gözeten , kişiliğinin temel özeUi kleri nden say ı la n gerçekçi l iğini or11

taya koya n ti p i k davra n ışlar oluşud u r. Kısaca, gerç e kçi­ l iğ i , her a landa old u ğ u g i b i , burada d a ön pla ndad ı r. TARIM - KALKINMA İ LİŞKİLERİ

Azgelişm i ş veya gelişmekte o l a n ü l kelerin temel n i­ t e l i ğ i ta rı msa l o l u şl a rıd ı r. Ta rım kesi m i , u l usal ekonom iye ren g i n i veren ve i k t isadi ka l k ı n ma yol u n da hang i aşa ma­ da old u ğ u n u bel i rten kesimd ir. Tarımsal n itel i k ta şıya n azgel i şmi ş ü l kelerde h a l k ı n , d a h a doğrusu ça l ı şan (a ktif) nüfu s u n büy ü k ç oğ u n l uğ u , ta rım kesi m i nde yer a l ı r. U l u ­ s a l gel i ri n aşağ ı yu karı ya rısı d a , ta rım kes i m i nden sağ­ lan ı r. Ayrıca, kesi m lerde (tarım, sa nayi , serbest) yer a l a n nüfus i l e u l usa l g e l i rden a l ı n a n payla r a rasında büyü k ora nsızl ı k va rd ı r ve bu olg u , azgelişmiş ü l kelerd e görü­ len gel i r paylaşım ındaki ü n l ü eşitsizl i ğ i serg i ler. Osm a n l ı İ m p a ratorl uğ unun y ı k ı l ma s ı ndan son ra ku­ r u l an yeni Tü rkiye de. az gelişmişliğin b u t i p i k nitelikleri­ ne sa h ipti . H a l k ı n % 80'e va ran böl ü m ü , 1 920'1er Türkiye ; sinde ta rım kesi m i nde ça l ı şıyord u . E konomi . hemen he­ men tümüyle ta rıma daya n ıyord u . Ekonom i n i n daya n d ı ğ ı ta rı m , son derece geri id i . İ l­ kel b i r düzeyde b u l u nuyord u . Feri d u n Erg in ' i n deyişiyle « Köylerde elektri k , aka rsu ve ka nal iza syon yo k tu ve uzu n süre olmayaca ktı . Ziraat sa ba n la yap ı l ıyord u . Suni gübre k u l la n ı l m ıyord u . Köylerden çoğ u n a yol yoktu ve izlerden g i­ dip gel i n iyord u . Küçük çiftçi ü rü n ünü pazarlaya m ıyor ve a ra c ı l a rı n söm ü rüsüne uğ ruyord u . Tefeci lerin e l i n e d ü ­ şen köyl üler va rl ı kla r ı n ı z o r k u rtarabil iyorla rd ı . Köy l ü ken ­ di çevresi n e kapa n m ı ştı ve i ktisad i g üven l i ğ i n i ağa hima­ yesinde a rıyord u . Hayqt tarzı zati e konomiydi ve köyl ü ürettiğinin büyü k pay ı n ı kendi tüketiyord u . Topra k l a ge­ çinenlerin çoğ u n l uğ u ilôç ve giysi a l a b i lecek i ktisadi gü­ ce sah i p değil lerd i .» 12

Tarım kesim i n i n verg i yükü de ağırd ı Yen i Devlet'in i l k bütçelerinde, sağ lanan gelirin beşte birinden fazlası caşar»dan gel iyord u . Kötü uygu lama sonucu, Osman l ı i m­ paratorl uğu zama n ında da k u l la n ı lan bu verg i n i n gerçek ora n ı çok yü kselti l m i şti . «Onda bin> demek ola n a şa r, uy­ gulamcı:ıda beş misline varır, yüzde elliye ya klaş ı rd ı . C u m ­ h u riyet'in i k i n c i y ı l ı içinde, Şubat 1 925'te aşar kaldırı l ı r­ ken , yine ta rı m kesimi i ç i n a ğ ı r b i r yük ol u şturan yol ve hayva n vergisini n va rl ı ğ ını u z u n süre 1 950'1ere kad a r ko­ ruduğ u n u görüyoruz. .

Bütün b u n l a ra ek o l a ra k , köyl ü n ü n küçü k görü l mesi. önemsenmemesi, h atta aşağ ı lanmas ı , yaygı n bir davra n ış­ tı. Ta rı m kesi m inin ve ü l ke n üfusu nun büyü k çoğ u n l ugu­ n u o l u şturan ta rı m ola n ında ça l ışan ların az gel işmiş bir ekonomideki önem i n i gören Atatürk, bu tutu m u n u ölün­ ceye dek sürd ü rm üştür: «Türkiye'nin sa h ibi ve efend isi k i md ir? Bu­ nun ceva b ı n ı derhal birl i kte vere l i m : T ü rk iye'nin ası l sah i b i ve efendisi, gerçek ü retic. i ola n köy­ l üd ü r. O halde, herkesten daha çok refa h , mut­ l u l u k ve servete hak kazanan ve lay ı k ola n da köyl ü d ü r . Bu nedenle, Türkiye Büyü k M i l let Mec­ l isi H ü kümeti n i n izleyeceğ i yol , b u teme l a ma ­ c ı n sağla n ması yönünde olma l ı d ı r. Diyeb i l i ri m k i , b u g ü n k ü fel a ket ve sefa letin tek nede n i , bu g e rçeğ i bilmemem izd i r. Gerçek­ ten , yed i yüzyı lda n b u yana d ü nya n ı n çeş itli yerleri ne a kta ra ra k, kanları n ı a kıttı ğ ı m ız; ke­ m i kleri n i değişi k toprakla rda bıra ktığ ı m ız; yed i yüzyılda n beri em e klerin i el leri nden ola ra k boş yere sa rfettiğimiz ve buna karş ı l ı k devam l ı ha 13

karet ederek k ü ç ü k görd ü ğ ü m üz ; fedakôrca ve ka rşı l ı ksız olara k verd i kleri n i , n a n körce ve küs­ ta h b_ i r zorbal ı k la karşı lad ı ğ ı m ız; kend isi n i uşa k d u ru m u n a d ü ş ü rmek i sted i ğ i m iz b u gerçek mal sa h i b i ö n ü nde, bug ün büyü k b i r uta n ç ve say­ g ıy l a , gerçek yeri m izin ne olduğ u n u bilerek , esas d u ruşum uzu a la l ı m . » ( 1 922) Ta rımsa l b i r n itel i k ta ş ıya n az g e l i ş m i ş b i r ekonom i ­ d e ta rı m kesi m i n i n ağ ı rl ı kl ı önem i n i be l i rten Atatürk, özel ­ likle ta rım faa l iyetleri n i küçü mseyen . ta rı mda ça l ı şan la rı hor gören yerleşm i ş ve yayg ı n a n layışa b ü t ü n g ü c üyle ka r­ şı ç ı k m ı şt ı r. Böylece, i l k i n ekonomide tarı m ı ve ta rım ke­ s i m i nde Ç·a l ı şa n l a rı yücelterek b i r görüş değ i şmes i n i ya ­ ratmaya ça l ı ş m ı ş . sonra da b u n u n gerçekleşe b i l mesi i ç i n ya p ı l ması gerekenleri s ı ra l a m ı ştı r : « M i l leti miz ç iftçi d i r. M i l l et i n ç i ftçi l i kteki eme­ ğ i n i , çağdaş i ktisad i ö n l emlerle en y ü ksek d ü ­ zeye ç ı ka rm a l ıyız. Köyl ü n ü n çal ışması son u nda elde edeceğ i emek ka rşı l ı ğ ı n ı . onun kend i ç ı ka ­ rına ol m a k üzere yü kseltmek , ekon o m i pol iti ka­ m ız ı n temel ru h ud u r. Bu nedenle bir yandan ç i ftçi n i n çal ı şması n ı gel i şti recek, daha yara rl ı d u ru ma geti recek bil g iyi vermek, on u n tek n i k a raçları k u l lanması n ı sağ laya ra k ma k i n a n ı n yay­ g ın l a ş m asına ça l ı şırke n ; d iğer yanda n , o n u n emeğ i n i n son uçlarından yü kse k d üzeyde yara r­ l a n ması i ç i n , gere k l i ekonom i k önlemleri n a l ı n­ ması zoru n l ud u r. Şimd iye d e k ya p ı l a n yolsuz­ l u kla r, çağdaş tek n i k a raçları n olmay ı ş ı , pazar­ l a ma şek l i n i n çiftçiden yana b u l u n maması ve h ü k ümeti n çı kard ığ ı yasa la rla ç i ftçiyi koruya­ mam a s ı g ibi enge�leri n tümüyle ortadan ka ld ırıl­ ması zoru n l u l uğu vard ı r.» 14

1 Kasım 1 937'de Türkiye Büyü k M i l let Mec l isi'nde yap­ tığ ı a c ı ş konu şmasında da şöyle d i yor :

« U l usal ekonom i n i n dayanağ ı tanmdad ı r. B u n u n i ç i nd i r k i , ta rımda ka l k ı n ma ya büy ü k önem vermekteyiz. Köylere kada r yayılaca k prog ra m l ı v e p rat i k ça l ı şmalar, bu a maca eriş­ meyi kolaylaştı ra ca ktı r. Fa kat, bu yaşamsal i ş i , yeri nde b i r şek i l d e amacına u l a şt ı ra b H me k i ç i n , i l k önce, sağ l a m a ra şt ı rm a l a ra d a ya l ı b i r ta rım pol i t i kası sapta ­ ma k ve o n u n i ç i n de, her köyl ü n ü n ve bütü n vata nd a ş l a r ı n kolayca kavraya bileceğ i ve seve­ rek uygu laya b i leceğ i b i r ta rım d üzen i k u rm a k gere k i r. » B u pol itikada önem l i yer a la b i lecek önlemleri s ı ra l a r­ k e n , bütün ç i ftç i l eri n k u l l a n d ı kları iş a raçla rı n ı a rttı rm a k ; ül keyi , i k l i m , s u v e top ra k veri m i ba k ı m ı n d a n böl gelere ayırmak; « b u bölgeleri n herbirinde, köylüleri n gözle riyle görebi lecekleri , ça l ı şm a l a rı için örnek tutaca k l a rı veri m l i , m odern , pratik ta r ı m merkezleri» k u rma k; devlet i n yönet­ t i ğ i çiftl i kleri n ve b u n l a rı n içinde yer a l a n türl ü ta rım-en­ d üstri k u ru m l a rıyla yen i k uru laca k ta rım merkezleri n i ge­ niş i şletme k u ru m u b i ç i m i nde bi rleştirmek ya n ı n d a , özel ­ l i kle b i r noktayı v u rg u la r :

« İ l k önce, ü l kede top raksız ç i ftçi b ı ra k ı l m a ­ ma l ı d ı r. Bu n d a n d a h a önemlisi de b i r çi ftçi a i le­ sini geç i n d i re b i len topra ğ ı n , h i çbir neden ve su­ retle, bölü nemez b i r n i tel i k taşı masıd ı r. Büyü k çiftçi ve çiftl i k sa h i pleri n i n işletebi lecekleri top­ ra k g e n i ş l iğ i n i , a razin i n bulunduğu ü l ke bölge­ leri n i n n üfus yoğ u nluğ u ve toprağ ı n veri m dere­ ces i n e göre , s ı n ı rl a m a k gerekir.» 15

8 Kasım 1937 tari h l i btrinci Cel ô l Bayar h ü kümeti n i n progra m ı nda, Atatürk' ü n bu uya rı ve düşünceleri e l e a l ı n ­ m ış v e dört a n a g ru pta toplan m ı ştı r : •

Topra ksız çiftçi b ı rakmama k;

•

i ş a raçla rın ı a rtt ı rmak, iyileşti rmek ve korumak;

•

Ta rı m bölgeleri ne göre özel önlemler a l mak;

•

Çok iyi ve ucuz ü rü n elde etmek.

Türk ekonomisinde büyük ağırlığı o l a n ta rım kes i m i , i, l kel old u ğ u kadar, son derece ada letsiz b i r toprak dağ ı ­ l ı m ı na s a h i pt i 1938 y ı l ında eki lebi l i r a raz i n i n % 14'ü, çift­ çi lerin a n c a k d ö rtte b i ri n i n e l i nd e b u l u nu yord u . 1945'te, y üzde yed i ora n ı nda çiftçi n i n toprağ ı yeteri kada rd ı r. 33.000 büyük top ra k sa h i b i ise eki lebll i r a l a n l a rı n % 35'ine h ü k­ med iyord u . 1 91 3 y ı l ı n ı n Osma n l ı İ m pa ratorl u ğ u nda da ç i ft­ çi lerin % 1 'i, t a r ı m a la n l a rı n ı n % 39'u na sa h i pt i . .

• Ta rı msa l b i r n itel i k taşıyan v e azgel işmiş b i r ekono ­ m iye sa h i p ola n yen i Türk iye Cu m h u riyeti nde, Atatürk' ü n ta rıma b u d en l i ö n e m vermesi v e a ğ ı rl ı ğ ı n ı k oyma s ı nas ı l yoru m l a n a bi l i r? T::ır_ ı msa l n itel iği s ü rekl i koru m a k , a n c a k tarı m kesiminde gel işme n i n sağ l a n m a s ıyla i ktisad i ka l ­ kın mayı gerçekleştirmek, Atatürk ' ü n a ma çlad ı ğ ı yol muy­ du? Yoksa , ü l ke n i n bu durum uyla, k u l l a n a b i leceğ i tek po­ ta nsiyel kayna k ola ra k ta rı m ı gel iştirmek ve böylece ik­ tisadi ka l k ı n maya ilk hareket olana kları n ı sağlama k dü­ şüncesine m i sa hipti? Bu n u n ayrı n t ı l ı ta rtışması n ı , özel­ l i kle son 'da yer a la ca k olan «genel değerlend i rme» de yapmaya ça l ı şacağ ız. Anca k , i l k yoru m u ben i m seme n i n olanak d ı ş ı b ulu nduğun u şimdiden belirtmekte ya ra r va r­ dır.

16

SANAYİ - KALKINMA İLİŞKİLERİ

Atatürk'ün kon u şmalmı ve uygulamadaki davra n ı şları topl u olara k ele a l ı n d ı ğ ı nd a , bu nlarda tarı m kes. i m i ne ver­ diği büyük öneme rağmen, ü l ke kal k ı nmas ı n ı n sanayileş­ meye bağ l ı old uğu d üşünces i n i görmek m ümk ü n d ü r. Sa ­ nayileşmen i n en büyü k u l usal davalardan biri old u ğ u n a d i k kati çekerken , ta rımda k i g e l i şmen i n «ta rı msa l sa nayi» b i ç i m i n e dayanacağ ı n ı d a h a 1 924 y ı l ı nda v u rg u lama gere­ ğ i n i d uyuyord u : « Ü l kemizin zeng i n leşme yol u n u h e rşeyden önce tarı mda ve ta rı m sanayi inde a rıyoru z . » F. Erg i n ' i n be l i rtti ğ i g i b i , özel konuşma l a rı nd a d ev­ let i n sanayi tesisleri k u rmasından , hammaddeni n k a m u i ktisa d i k u ru m l a rı nca işlen mesi nden söz edere k b i r ya n ­ d a n sanayi leşme n i n gerçekleşmesinde izlenece k y o l u be­ l i rt m i ş , d iğer ya ndan d a b u yolda Devlet'i n ö nc ü l ü k et­ mesi gereği n i i leri s ü rm üştü r. Sanayi leşme n i n pla n l ı b i ­ çi mde e l e a l ı n ması için b e ş y ı l l ı k sanayi p l a n l a rı hazı rlon­ mış ve uyg u l a maya kon mu şt u r. Bu p la n l a r ı , i ktisad i k a l ­ k ı n m a ta ri h i nd e azgel işrhi ş ü l keleri n kul l a n d ı k l a rı «Uk plan» olara k n itelemek o l a n a k l ı d ı r ( *) . Pl a n l ı sa nayi leşmen i n gerçekleşmesinde k u l l a n ı la n ara ç i s e k a m u i ktisad i g i ri ­ şim lerid i r. « Devletç i l i k» i l kesi n i n ekonom i k i çeri ğ i n i , pla n ­ l ı sanayi leşme v e ka m u i ktisad i g i ri ş i mleri ol u ştu ru r. Bi ­ raz aşa ğ ı d a , b u kon u l a r ayrı ca açı klanaca ğ ı i ç i n , ş i m d i ­ l i k üzeri nde daha faz la d u rmaya gerek yoktu r. (*) B u planları, cilk plan» olarak nitelemenin, abartılmış veya tarihsel acıdan yanlış olabi leceğ i ileri sürülebilir. Çünkü Sovyetler B i rl i ğ i n ­ deki beş yıllık planların uygulamaya konulması daha ö n ced ir. A n ­ ca k Atatürk Tü rkiyesi'nde uygulanan planlar, azgelişmiş ülkeler içinde «ilk plan» d ı rlar. Sovyetler B i rl iğ i i se planlamaya ko y u l d uğ u yıllarda azgelişmiş bir ekonomi değ i l d i . Bu konunun ayrıntılı tara­ tışml:ısını ikinci bölümde yapacağız.

17

Anca k , Atatü rk' ü n , b i r ü l ke n i n e n k ı sa yoldan ve en i l eri gönence u laşmak i ç i n sa nayi leşme n i n zorunııu old u ­ ğ u n u bel irten sözleri gerçekten i l g i nçti r : «Sanayileşmek, e n b ü y ü k u l usal davala rı­ m ız a rası nda yer a l m a ktad ı r. Ça l ı şması ve ya­ şa mas ı için i ktisad i elema n l a rı ü l kemizde mev­ cut olan büyü k , k ü ç ü k her çeşit sanayi i k u ra ­ c a ğ ı z ve i ş let ec eği z . E n ba şta vata n sa vunmas ı o l m a k üzere, ü rü n leri m iz i değerlend i rmek ve e n k ı s a yolda n , e n i leri v e göne n ç l i Tü rkiye ü l k ü ­ s ü n e u laşa b i l mek i ç i n bu zorunluluktur.» ( 1 937) Bu sözlerde, Atatürk'ün s a n a yi l eş m e y e verdiği önem son derece a ç ı ktı r. Şöyle k i ; •

Sa nayi leşme, herşeyden ö n c e bir zoru n l u l u ktu r.

•

Büyü k , k ü ç ü k her çeşit sa nayie ü l ke n i n ge reksi n ­ mesi v a rd ı r.

•

Bu s a n a y i k u ru l uş l a rı , k u r u l aca k ve i şleti l ecekt i r.

•

Bu k u ru l uşla rın k u l lanaca k l a rı eleman l a r (hammad­ de, işçi , tek n i k eleman vs.) ü l kede b u l u n m a l ıdır.

•

Ve n i hayet sanayileşme en i leri ve gönen ç l i Türkiye­ ye u la ş m a k içi n en kısa yoldur. Vata n savu nması da bu n a bağ l ıd ı r.

ALTVAPI - KALKINMA İ LİŞKİLERİ

İ ktisad i k a l k ı n m a n ı n buna l ı m ve d a rboğazla ra d üşme­ den sağ l ık l ı y ü rü mesi n i sağ layaca k temel koşulların başı n­ da yeterl i ve dengeli bi r a ltya p ı n ı n v a rl ı ğ ı yer a l ı r. Ö zel l i k­ le azgelişmiş veya gelişmekte olan ü l kelerde yetersiz bi r altya pıda n kaynaklanan ve ekonom iyi zora sokan s ı k ı ntıla ­ rı n s ı k s ı k ortaya çı kması bil i nen ve yaygı n b i r olgud u r. 18

Atatürk'ün bu kon udaki a n layışı şa şırtıcıd ı r: « E kon om i n i n gelişmesi nde en başta gerekl i ola n yol la r d em i ryol ları, l i manlar, ka ra ve deniz u laşım a raçla rı , u l usal varl ı ğ ı n maddi ve siyasi kan damarlarıd ı r. Gönene ve güç a raç l a rıd ı r.» ,

Mustafa Aysa n'ın d ed i ğ i gibi, Atatürk, bay ı n d ı rl ık te­ rim i n i bütün altyapıyı kapsayaca k biçi mde k u l l a n ma kta ve ulaşt ı rma a l a n ı n a tam b i r önce l i k tan ı maktad ı r : «Demiryol u ve karayol u gere ks i n mes i , ken­ d isini, ü l ke n i n bütün gereksi n meleri n i n o kadar başı nda d uyurma kta d ı r ki, hiçbir haya l ve va r­ sayım peşi nde a ld a n mada n , ü l ken i n b ü t ü n öz­ kayna kları ve evlatla r ı n ı n gücü i l e i şe d eva m et­ mek kesin olara k gereklidir. Ü l ke çoc u k l a rı n ı n orta k d ü şünces i n i n de böyle olduğ u n u şa h sen ve ya kı nda n öğ ren m i ş b u l u n uyoru m . U l u s u m u ­ zun uygarl ı k yolu nda i lerlemesi içi n , devlet i n bütün i ş böl ü m lerinde a l m ı ş olduğ u m u z madd i , manevi bütün önlem ler a n c a k dem i ryol u v e k a ­ rayol ları çal ı şmaları n ı n veri m l i son uçları i le ger çekleşebi l i r.

­

Uygarl ı ğ ı n b u g ü n kü araçları n ı , hatta bugün­ kü d üşü nce yapı s ı n ı yayabilmek, demiryo l u ol­ maksızın d ü ş ü n ü lemez. Dem i ryol u , gönene ve kal kınma yolud u r. Bütü n i şlerimizin hepsin i n üs­ tünde amacımız; d u raksa masız her türl ü önlem ve tutu m l u l uğ a uya ra k elde ed ilecek son u çla , u laştırmayı g ü çlendirmek olma lıd ır.» (1 924) Bu söz, l er gerek kita b ı nda ya pı l m ış­ tır. Burada ki ta n ı mda « ı l ım l ı devletç i l i k» deyim i k u l la n ı l ­ m ış, daha son ra M i l l i Eğitim Ba ka n l ı ğ ı n ı n 7.9.1931 tari h l i kara rıyla ortaok u l l a r i ç i n ders k itab ı olara k kabul ed i len baskısında « ı l ı m l ı» kel i mesinden vazgeçilerek, «devletçi­ l i k» şöyle açıkla n m ı ştır :

« Bizim izled i ğ i m iz devletç i l i k , bireysel emek ve faa l iyeti esa s tutmakla bera ber, m ü mk ü n ol­ d u ğ u kad a r az zam a n içinde ulusu gönence ve ü l keyi bayı n d ı rlığa erişti rmek için u l usun genel ve yü ksek ç ı ka rları n ı n gerektirdiği işlerde-özel­ l i kle· i ktisad i a l a nd a devleti fii len i,l g i lend i rmek­ t i r.» -

Bu ta n ı mlama C u m h u riyet Ha l k Pc;ırti s i ' n i n 1931 prog ­ ram ı nda aynen yer a l m ış, sadece sonda ki «devleti fiilen i l g i lendi rmektir» dey i m i « i l g i lend irmek önem l i esaslarım ız33

dand ı r» b i ç i m i nde yaz ı l m ı ş ; 1 935 p rog ra m ı n d a ise, devlet­ çi l i g ı n ta n ı m ı şöyle ya pılm ıştı r : « U l usa l ta ri h i m iz i n zoru n ­ l u l u klarına, ü l keyi h ızla kal k ı nd ı rm a k gereks i n mesine ve u l u s u m uzu n yaşa ma koşu lla rı n ı n t op l u msa l ada let ve top­ ı u msu ı g üve n l i k içi nde yükselti l mesi gereğ i ne daya n a n b i r i ktisat ve topl u m i l kesid i r.» • 1 937 y ı l ı nda Anayasa 'ya g i re n devl e tçi l i k i l kesi , hem yen i d üzen i n en etkili a racıd ı r, hem d e yen i d üzen i n k u r u l ­ m a s ı n ı h ızla n d ı raca k bir n itel iğe sa h i ptir.

Devrin Başbaka n ı ismet l n ö n ü şöyle der: « t:fü. , i l�t i rı ttn devletç i l i ğ i , g e l i şmek i ç i n ve yen i d ü ­ zen i k u r m a k i ç i n de veri m l i v e o ı u m ı u , u n Joo! l k l ll a ra.; ıo: n y ı yoruz >> .

Devri n İ ktisat Baka n ı Celô l Baya r şöyl e yaza r :

« Ü l ke n i n sanayileşmes i n i v e u l us u n m u htaç old u ğ u refah ı bazı öze l k u ru l uş l arın daya n d ığ ı sermayeye b ı ra k ­ m a k g e re k i rse, e n a z i k i yüz yıl dah a bekleme devresi ge­ ç i rmek l i ğ i m iz gereki r.» İ l k dönem i n başa rısız l ı ğ ı ve d ü nya b u na l ı m ı n ı n get i r­ d i ğ i e k y ü k l e r ka r şıs ı nda yen i d ö ne m e geçi l m i ş ti r. Ş i m d i , önem l i o l a n u yg u l a ma n ı n n a s ı l yapı lacağ ı d ı r .

34

İKTİSADİ KALKINMADA M Ü DAHALE ALETİ : PLAN VE İKTiSADİ DEVLET TEŞEKKÜLLERİ

Sa nayi leşmes i n i ve i ktisad i ka l k ı n ma s ı n ı hem en et­ k i l i , hem d e en h ız,ı ı bici mde gerçekleşti rebil mek i ç i n « Dev­ letç i l i k» i l kesi n i n ka bul ed i l mesi nden sonra , Dev l et i n biz­ zat g i rişi mci olara k i ktisat ve sanayi a l a n ı na atı l ması ge­ rekiyord u . İ ktisadi Devlet Teşekkül leri yoluyla bir ka m u kes i m i ol uştu rm a k , devletin m üdaha lede b u l u n a b i l mesi i ç i n k u l lanacağ ı e n büyü k aletti . M u stafa Aysa n ' ı n deyi­ şiyle « Devletç i l i k i l kesin i n uygu lama bi ç i m i n i o l u şt u ra n İ k­ tisad i Devlet Teşekkül lerid i r.» Atatü rk'ün s ü rekli ya k ı nda n i lgilendiği ve g üvend i ğ i İ ktisad i Devlet TeşekküMeri , ka l k ı n ma n ı n v e sa nayileşme­ nin öncüsü ve asıl önem l isi itici g ücü ol mak n i tel iğine sa­ hip k ı l ı n m ı ştır. Yatı rım ve fi nansman k u ru l uşları d u ru m u n ­ dad ı r. Ancak kend i leri ne yaşa msal bir önem verilen İ ktisad i Devlet Teşekkülleri n i n nas ı l , nerelerde ve han gi öncel i klere a ğ ı rl ı k verilerek kuru l ması gerekti ğ i n i n bil i n mes i , gelişi­ g üzel veya elyorda mıyla değ i l , bel i rl i b i r d üzen içinde gerçekleştiri l mesi zoru n l u luğu açıktır. Devletin bizzat yü­ rüteceği g ir i şimcil iğ i n i ve bu a lan d aki itici g ü c ü n ü plan ­ sız yürütmesi beklenemezd i . Agô h Oktay G üner i n dediği g i bi « Uygu lana n model n e ol ursa olsun i ktisad i k al kı n maya önem ve a ğ ı rıl ı k veren her ü l kede , k amu teşebbüsO var'

35

l ığ ı n ı ka b u l etti rir. Ka m u teşebbüsü olma ksız ı n pla n lama yoluyla eko n omiye m üda ha le etmek m ü m kü n değ i l d i r.» Devlet yatı rımları n ı n yürütü l mesi pla n l ı olaca ktır. Afeti n a n ' ı n b i rçok defa bel i rtti ğ i g i b i p l a n fikrine de­ ğer vere n Atatürk :

« Ü l kem iz üzerinde istila eme l leri be sleye cek olanları n h e r _türl ü u m utları n ı kıracak bi­ çimd e siyasette , idarede ve i ktisatta güçlü ol ­ m a k gerektir.» ­

g üçsüzl ü ğ ü m ü z ü n n e d e n ler i n i gider­ m e k i ç i n b u ndan böyle h içbir fı rsatı ve va kti kaçı rmayara k ça l ışma k z oru ndayız . ı> d iyerek d i k ka t çekerken , şu uyarıda b u l u n mayı d a ihm a l etmez : «......

«Anca k bu caba, y ı l larla izlen i p bir prog ra­ m a d a ya n m azsa başa rısızl ığa ma h k u md u r.» ( 1 922) Yine 1 922 yı l ı n ı n Mart'ında Büy ü k Meclisi açarken yaptığ ı konuşmada da şöyle söyler :

«Sizlere, ekonom i k a la ndaki faa l iyetleri mi ­ z i n ana çizg i leri i le tesbit etmiş old uğum te­ me i n oktaları n ı , genel olara k açıklamış b u l u ­ nuyorum . Bunda n sonra i ktisat politikam ızda, tesbit etmiş olduğumuz bu temel esaslara uy­ g u n ola ra k hazırlanaca k bir plana göre, Ba ­ ka n l a r Kuru l u muzun uyg ulamaya geçmes i n i bekl iyoruz.» Pla n l ı k a l k ı nma düşüncesine daha i l k yıl larda gerek l i ağı rl ığ ı veren ve plansızlığın başarısız l ı kla son u çla naca ­ ğ ı n ı söyleyen Atatürk, bu görüşünden sonuna ka da r sap ­ ma göstermemiştir : 36

« Bu g i ri şim de başa rı a nca k süre l i b i r plan­ la ve en rasyonel çal ı şmakla mümkün olabi l i r.• ( 1 937) Planlama düşüncesi n i n uygulama alanına geçi şi, beş y ı l l ı k sa nayi planlarıyla sağ l a n m ı ştır. Birinci beş yı l l ı k sa­ nayi planı 9 Ocak 1 934 yıl ı nd a açıklanm ış, tam ola ra k di­ yebileceğ i m iz uyg u lanması ü ç y ı l sürmüştür. Bu nedenle i kinci beş y ı l l ı k sanayi pla n ı n ı n hazırla n ma s ı 1 937 yı lı n­ d ad ı r (*) . Afeti n a n ' ı n ded i ğ i g i bi , «Atatürk ü l ke ka l k ı n ması n ı n pla n l ı ça l ışma i l e başa rı l ı ola ca ğ ı na i n a n m ı ş v e b u n u ken­ d i dönem i nde uyg ulattı rm ı ştır.» Hazı rla nan sa nayi pla n ­ la rıyla ya kından i l g i lend i ğ i , hatta satı r satı r okuy u p d ü ­ ş ü n celeri n i bel i rttiğ i , yayı n l a n a n ta ri h sel b e lgelerd e , a ç ı k­ ça görülmektedr.

{")

Afet i na n

Ay sa n ' a ·ka tı l m a !< gerek i r . Gerçekten, 1 963'te ç ı ka ­ Ka l k ı n m a Pla n ı » T ü rk i ye C u m h u riyeti'nin cüçü n cü ı pl a n ı a d ı n ı a l m a h yd ı . İlk sanayi p l a n lar ı n ı n ta m bir kal­ kınma pla n ı n i tel i O l n l taş ı m a ması doğa ldır. Anca k , gerek fikirler, gerek uyg u l a ma la·r za m a n içinde sü rekl i bir evrimin içinded i rler. rı l a n

ve

M.

« B i ri n c i B e ş Y ı l l ı k

B un u n u n u t u l m a m a s ı gere k i rd i . Ay rıca , Türkiye C u m h u riyet i n i za­ m a n i ç i nde bir bütün •kesi ksiz yapmaktı . Bu,

o l a rak görmen i n

de koşu l u , b u

s ı ra l a mayı

u n u tma kta n d a önem l i d i r.

37

iKTİSADi KALKINMADA VAZGEÇİLMEZ KOŞUL : ENFLASYONSUZ UYGULAMA İ ktisadi gel i şme ve ka lkınmada elde ed i len son uçları ıreel ve ca ri acıdan değerlend i rmek, sa ğ lanan başa­ ı rı n ı n gercek derecesini ortaya koy m a k yönü nden son de­ rece önem l i d i r. Ca ri göstergelere göre, gayrisafi m i l l i hası la, u l usal gel ir v e ada m ba şı u l usa l gel i r ra kamlarında büyük a rtışların gerçekleştirildiği görü lebi l i r. Anca k bu d u ru m u n ya n ı ltıcı olması olasıl ı ğ ı n ı her zam a n d ü şünmek gerekir. Z i ra , gösterge olara k k u l l a n ı l a n ra kamlar ve ora n­ l a rda göze ça rpa n sıçramalı a rtışların kayna ğ ı , gerçek bir a rtışta n cok, enflasyon ola bilir . Yü kselen fiyatlar, ca ri olara k de ğ e rıleri şişi rmiştir. Fiyat yüksel işleri n i n ya rattığ ı bu yanıltıcı etkiyi gid ermek ve gerçek d u rumu saptayabil ­ mek icin reel hesaplamalara başvurma k gerekir. Böylece, enflasyonu n etkisi ayı kla n m ı ş ve a rtışla rı n gerçek boyutu elde ed i l m i ş olu r.

En flasyon u n yıkıntıları, ü l ken i n ya l n ız ekonomisi nde d eğ i l , topl u msal ve siyasal yaşamları nda ve moral de ğ er­ lerinde bütün şiddetiyle görü l ü r. Türkiyenin 50'1i yılları n ikinci ya rısı v e 70'1i yıllardaki d u ru mu , enflasyon yı kın­ tıs ı n ı n en tipik örnekleri ni çarpıcı bicimde oluşturmuştur. Atat ü rk, bir ü l kenin ka rşıla şabileceğ i en büyü k teh­ l i kelerden biri olara k enflasyonu görmüş, yaşa m ı n ı n son u •

38

na kada r bu teh l i ken i n bi l i n c i n i taşımış ve uya rı la rı n ı sü­ rek l i ola ra k yapmı ştır. Enflasyona ka rşı d uya rl ı l ı ğ ı ger­ çekten büyük ve d i kkat çekicid i r. Denebi l i r ki, pa ra bas­ mayı kend ine ya kıştı ra ma m ı ştır. «Emisyon u n bir fi na nsma n a leti gibi k u l l a n ı l ma s ı na izin vermed i , 1 938'e kad a r ya ­ p ı la n yen i emisyon on m i lyon yakın larında ka ldı .» ( F. Erg i n ) Fa kat Atatü rk bütün bunları n üstü nde önem taşı­ yan ve benzer örneğ i n i n hemen hemen bu l u n mad ı ğ ı bir du­ ru mun da ayn ı zamanda sah i bi d i r: Türkiye'nin bağımsızlık sava.şı, enflasyonsuz yürütülmüŞtür. • Ancak, bu önem l i amacın sağ lanması kolay değ i l ­ d i r. İ l k i n , devlet bütçeleri n i n gerek gel i r, gere k g ider tah m i nleri nde gerçekçi ve samimi ol ması, devlet h a rca­ ma larında israfçı davran ışlardan kaçı n ı l ması gerekir.

«Gerçek b i r bütçe yapa ra k vergi lerin d ü ­ zelti l mesi v e h e r türlü boşu na harcamaya dai­ ma ve d i k katle karş ı koyma kara rı ndayız.» ( 1 924) Bütçelerin gerçekçil i ğ i ve dolayısıyla gerçek denkl iğ i , hem ka l kınma ha reketi n i n , hem d e C u m h u riyet' i n savu­ n u l masında gerekl idir : « Ge lecek bütçelerde, gerçek den kliğin el­ de ed i lebi l mesi, geçen yıldanberi izlenmekte olan bu d oğ ru uyg u lama yön ünde yürümekle sağ la na bi l i r. Cumhuriyetin açtığ ı i ma r ve ka l ­ k ı n m a pol itikası ve Cumhuriyet dok u n u lmazl ı ­ ğ ı n ı n savun u l ma s ı için gerekli a raçl a r, gerçek bir bütçe prog ra m ı içinde, u l u sça ve h ü k ümet­ çe, ciddi şekilde tasarruf·larla sağ lan a bi l i r. » (1926) i smet İ nön ü de, ü ç ü n c ü h ü kü meti n i (1927) kurarke n , hükümet progra m ı nda ayn ı görüşten kayna kla n ı r : 39

«Bütçen i n gerçek geli rlere daya n ması i ç i n , ç o k d i kkatl i bir ça lışma yaptı k . B ü y ü k Mec l i s i n gerçek bir bütçe yap ı l m ı ş old u ğ u konusund a kendisi nde g üven d u y u ncaya k ada r, getird i ğ i ­ m i z bütçe üzeri nde d u ra ra k , b i z e ya rd ı mc ı ol­ ması n ı n gerekl i old u ğ u n a i n a n d ı ğ ı m ız ı , özel l i k­ le be l i rtmek gereks i n mesini d u yma ktayız.» ·

Ata t ü rk , bütçe n i n acık vermesi karşı s ı nd a d uya rl ı l ı ­ ğ ı n ı v e kayg ı s ı n ı deva m l ı q i le geti rmekten geri ka l m az : « Bütçen i n d u rum u , ta h m i n lerin bu yı· I ger­ çekleşeb ileceğ i n e kuvvetl i u m u t vermekted i r. Herha lde dengeli bir bütçen i n sağ l a n m a s ı , ge­ lecek yıla d üşen kayg ı l a rı m ızı n , y i n e esası ola ­ ca ktı r » (1 932) .

Den k bütçe, a s l ı nd a , devlet i ç i n b üy ü k g üvenced i r : « Herhalde bütçe n i n den k l iğ i n i korumak ve sağ l a ma k için, yü ksek k u ru l u n uz u n her önlemi a l m a ya özel l i k l e önem vereceğ i n e i n a n ıyoru m . Acı k b i r bütçen i n , sayısız sa k ı n ca l a rı n ı i y i b i ­ l e n Büy ü k M i l let Mecl isi n i n , d e n k bütçe yö­ n ünde kesin ka ro r sa h i b i bu l u n ma s ı , devleti n m a l i ve hatta genel pol iti kası için büyük gü­ venced i r.» (1 933) Bütçe n i n y a l n ı z d e n k ol ması değ i l , aynı za manda ya ­ pısı da önem l id i r. Büyü k böl ü m ü ca ri h a rcam a l a ra g i­ den ve bu yolda deva m l ı artış eğ i l i m i g österen bütçelerin den kl iğ i ü l ke e konom isi için fazla değer taşımaz : ,

« C u mh u riyet bütçeleri n i n bel i rl i hale gelen ve daima ·kuvvetlenmesi gereken b i rleşi k özel­ l i kleri , ya l n ız denk ol uşla rı değ i l , ·a yn ı za man­ da koruyu c u , k u rucu ve veri m l i işlere, her de40

fası nda daha faz·l a pay ayırma kta olmalarıd ı r. » (1 937) Atatürk'ün «denk bütçe, d üzgün ödeme; i şte C u m h u ­ riyet Maliyesi» biçi m i nde köşelenen düşü nces i , C e l ô l Ba ­ ya r' ı n h ü k ü met progra m ı na d a yan s ı r : « Mal iye, bi r ü l kede sağla m bir iş gidişi n i n aya r ö l çe­ ği, g üven l i k sağ l ığ ı n ı n nabzıd ı r. Kişiler a ra s ı nd a k i i l i şki­ ·l erde karş ı l ı k l ı y ü k ü m l ü l ü klerin d üzen l i olara k yeri ne geti­ ril memes i , nas ı l k i u l usal yap ı üzeri nde ra hatsızl ı k yapa rsa , bir devlet mal iyesi n i n sözleri n i yeri ne geti rme konusu n ­ da her h a n g i ölçüdeki d üzensizl iği d e , daha kuvvetl i ola­ ra k bütün ü l ke havasındaki g üven i , k a rarl ı l ı ğ ı ve iş esen­ l i ğ i n i zeh i rler:» Böyle b i r d u r u m u ön leyecek tek yol , sa m i m i ve den k bü tçe pol iti kasıd ı r. Bütün b u ca ba l a r, Osman l ı i m pa rator­ l uğ u ndan m i ras ka lan m a l i itiba rsızlığ ı g idermek yol u nda önem l i etk i ler yaptı . 1 M a rt 1 924 ta ri h i nde y ü rürl üğe g i ren ilk resm i C u m h u riyet bütçesinden 1 938 y ı l ı na kada r gecen 1 5 bütçen i n 1 1 'i den k (gel i r = g ider) , 3'ü bütçe fazlası ver­ mekte, ya l n ı z 1 924 bütçesi 1 1 m i lyon TL. (Bütçe g ider top · l a m ı n ı n % 8'i) tuta rı nda b i r a c ı k o l u şturma ktad ı r. 1 924- 1 934 y ı l la rı i c i n elde ed Hebilen kesin hesap sonuçları da, bu yolda gösteri len özenin başa rısı n ı doğrul a makta d ı r ( M . Aysan) .

Den k bütçe ve emisyon üzeri ndeki d uya rl ı l ı k , u l usal pa ra n ı n i ç değeri n i koru mayı vazgeçil mez koşu l ola ra k gör­ mekten doğmaktad ı r. 1 929 d ü n ya i ktisad i bu nal ı m ı d u ­ ya rl ı l ı ğ ı a rtt ı rm ı ştı r : « i çi nde b u l u nduğumuz yı l , ulusla rı n , ma l i v e i ktisadi a landaki genel buna l ıma karş ı , zor bi r s ınav vermeleri özelliği ile d i kkati çekmek­ tedir. 41

Uluslara rası buna l ı ma ve bu çeti n s ınav­ lara karşı koyan ulusal para n ı n gücünü ve ulusun yüksek varl ı ğ ı n ı n temel i n i korumak baş­ lıca amacımızdır.» ( 1 931 ) Bu a macı sağ1layacak ola n pol itika da n sapma da söz konusu olmayaca ktı r : « Devlet gel iri n i n , o ranlandığı g i b i gerçek­ leştiri leceğ i çok umu l u r. Tü rk pa msı, sağlam değeri n i koruma ktad ır. H ü kümet bu pol iti kaya çok değer vermekted ir: b u ndan böyle de bu politi kadan ayrı l mayaca ktı r.» (1 934) Mali hayatımızı, «Bütün devlet kurul uşları n ı n ca n l ı l ı ğ ı , gürbüzl üğü, işlemesi yön ünden, büyü k bir d i k katle üze­ rinde durul ması gerekli» bir konu ola ra k kabul eden Ata ­ türk, ul usa l para n ı n d ı ş d�ğeri n i n de koru nması i nancın­ dad ı r. Pa ra n ı n i ç ve dış değeri , ka rş ı l ı k l ı o l a ra k b i rbirine bağ l ı d ı r. Dış Tica ret ve Ö demeler dengesinin bel i rleyici etkisi a ç ı ktır : « Dı ş tica rette izled i ğ i m iz a na i l ke, ticareti­ m izdeki dengeni n a ktif n itel iğini koru ma ktır. Cünkü Türkiye ödeme denges i n i n en önem l i te­ mel i n i oluşturur.» ( 1 937) Zira , pa ra n ı n isti krarl ı d u ru m u buna bağ l ı d ı r : «Sami m i bir bütçeye ve gerçek b i r öde­ me dengesine dayana n para m ızın fi i l i istikrar d u ru m u n u kesin şeki1l de koruyacağız.» (1 937) Kend i s i n i n bizzat okuyamad ığı 1 938 yı l ı ndaki Büyü k Mec lisi açış nutkunda, bu konudaki i l kelerin adeta toplu bir özet i n i veri r : 42

« M a l iyem iz, denk bütçe, vergi sistemlerin i yükümlüden hafifletme ve ul usa l pa ra n ı n ma i l keleri n i tam bir bağ l ı l ı k lemekte ve uygulama ktad ı r.»

sağlam ödeme, yana d üzeltme, istikra rı n ı koru­ ve başarıyla iz­

Rahatl ıkla deneb i l i r ki, para, bütçe, ma l iye, tasa rruf ve yatırım pol iti ka ları, enflasyonu ve bunun ü l ke için son derece ol umsuz son uçları n ı önleme amacına yöneliktir. Bu n u n için de bütün k i şise,ı ağırl ı ğ ı n ı her za man koymu ş ve d uyurmuştu r. •

DIŞ BORÇLANMA VE YABANCI SERMAYE

Azge l i şm i ş bir ü l ke n i n iktisad i kal k ı nmasında stra­ tej ik fa ktörleri n başında iç tasa rrufla r ve bunla rı n yatı rıma yöneltilmesi va rd ı r. Yatırımlara g idecek iç tasa rruf ora­ n ı n ı n büyümesi, gel i şme hızı n ı n bel irleyici u nsurla rı nda n b i rid i r. •

Ancak, tasarrufların d üzeyi, u l usa l gel i r d üzeyine bağ­ l ıd ı r. Yü ksek gel irden , yü ksek tasa rruf sağlanması m ü m­ künd ü r. Azgel işm i ş ül kelerde gel i r düzeyi düşük olduğu için, tasa rruf d üzeyi de, d oğal olara k , düşüktü r. Gel i r d üzeyin i n d üş ü k o l mas ı n ı n ana nedeni de, yatı­ rım d üzeyi n i n zayıf o l masıd ı r. Yatı rı m d üzey i n i n d üş ü k l ü ­ ğ ü de tasa rru f yetersizliğ inden kaynaklanır. Di kkat ed i l i rse, azgel işm i ş ü l keler için burada bir « ka ­ pa l ı çember» ol uşma ktad ı r. Tasa rruf yetersizl iği ile baş­ layan d u rum, gelir ve yatı rı m d üşüklüğünden geçerek yine tasa rruf yetersizl iğine bağlanmaktad ı r. 43

Bu nedenle, i ktisadi gel i şme ve ka l k ı n ma hareketinde katla n ı l a n ic tasa rru f ça bala rı n ı n dış tasa rruflarla destek­ lenmesi ve belirli koşuUaır ve ölçüıl er içinde ka bul ed i lmesi mümkünd ü r ve uyg u n d u r. Fa kat, u n utma ma k gere k i r : Bu yolda asıl a ğ ı rl ı k d a i m a i ç ça balarda olacaktır. ,

•

Atatü rk'te temel i l ke, öncel ikle ve ısra rla budur : « M a l i işleri miz kon us u n u açıklamaya baş­ lamadan önce, gecen y ı l ı n bug ü n ü nde, bu kon u üzeri nde söyled i ğ i m sözleri , izn i n izle, aynen te k ra r edeceğ i m Dev,ıet ya p ı s ı n ı ya şatma k i ç i n d ı ş kaynak­ lara ba ş v u rmaksızın ü l ke n i n g el i r ka ynakları n ­ d a n yara rlanma ça rel e r i n i sağlayaca k önlem­ le r i b u l ma k gere k l i ve m ü m kü n d ü r. En çok ta­ sa rruf, u l usal a ma c ı m ız o l ma l ı d ı r. Bu n edenle mal i konuda yolumuz, halkı zara ra sokaca k baskıda n cek in mek,le bera ber, olabildiği kada r d ı ş kayna k l a ra başvurmada n , yeteri kad a r i c gel i r esasına d a ya n maktad ı r .

Geçird i ğ i miz y ı l , u l usal savaşımızın en bü­ yü k olayı yaz ı l mıştır. O büyü k olayı meydana geti ren büyü k Tü rk Ord usunun a yn ı yıl içi nde, bütü n gel i rleri sağ l a n m ı ş old uğu g i b i , Devleti n g e n e l yönetim i i ç i n gereken harca mala r da , d ı şarıdan hiçbir borç pa ra a l ı n ma ksızın yap ı l ­ m ı ştır.» ( 1 923) Anca k , i ktisad i ka l kı n ma hareketi n i başlatmak, yü rüt­ mek ve başarm a k çok büyük g üçlü klerle d ol u d u r. Ger­ çekçi olm a k gere ki r : .

« Geçm i şteki olay,l ar ve d üşmanlarımızın ül­ ke ve u l usumuzu , bütün uygar d ü nya i l e birl i kte i lerleme yol u nda yürümekten a l ı k oymüş ola n 44

zincirler, b u g ü n bizi az zamanda olağan üstü bir ça lışma ya pma k zoru n l u l u ğ u ile ka rşı kar­ şıya b ı rakıyor. Anca k bu zorunluluğ u n yeri ne geti ri l mesi, kaybed i lenleri n sağ lanma s ı , bugün­ kü mali gücümüzün çok üstündedir. Bu nda n dolayı , h ü kümeti m izi n , öteki uygar devletler g i ­ b i dış borç anlaşmaları yapma zorunluluğu vardır.» ( 1 922) Anca k, bu zoru n l u d ı ş borçlan maya g i derke n , bazı amaç ve koşu lları u n utma m a k gerekir : « Şu kad a r k i , d ı şa rdan a1l ı n a n borç para l a r ı ; şimd iye değ i n Babıô l i ' n i n yaptığ ı bicimde, öde­ meye zoru n l u değ i l m i şiz g i b i ; ü retici b i r yatırıma daya n m a ksızı n , boşu boşuna sarf ile tü ketere k , devlet borçları mızı n yükünü arttı raca k ve m a l i bağı msızl ı ğ ı m ızı teh l i ke karşısı nda bıra kaca k b i r uyg u lamaya kesin olara k ka rşıyız. B i z , Ü l kede halkın refah seviyes i n i yü kseıl tecek, bayı n d ı rl ı k ve ü reti mi o rtt ı raca k ve gel i r kayn a k l a rı m ızı gel i ştirmeye ya rarl ı olabi lecek yöndeki dış borç­ lanmadan yanayız . » ( 1 922) Görüld üğü g i bi; 1

2 3

-

-

Halkın yaşa m düzeyi n i yü kseltmesi; Bayı nd ırlığı ve ü reti m i a rtt ı rması ;

Geli r kaynakları n ı n gel işti ri lmesine yararlı ol ­ ması, d ı ş b o rçlanma n ı n temel k u ra l l a rı n ı oluştu rm a l ı d ı r. -

Bu temel kura l lara uyu lmazsa nereye varı l ı r? Geçm iş­ te bun u n cevabı vard ı r :

cBir yanda n icerdeki azı n l ı ğ ı k ışkırtmakta olan yabancı-l or, öte yandan baskı i l e devlet 45

ve u l usa karş ı , yen i ayrıca l ı klar a l ıyorla rd ı . Bu s ü rekl i baskı a ltında, zaten kötü d u ruma düş­ müş ola n a nayurtta, ulus devlete verebilecek pa rayı g ü ç l ü kle sağlayabil iyord u . Fa kat taç sa­ h i p leri , sarayla r ve devlet ada m l a rı n ı n , bu deb­ debeyi s ü rd ü rebi l me k için pa raya gereksi n me­ leri va rd ı . Bu nedenle, b u n u sağ l a ma yol ları­ na sapm ışla rd ı . Bunu sağla ma n ı n yolla rı da, d ı ş ü l kelerden borç pa ra almak üzere ya p ı lo n a n laşma lar ol uyord u . Fakat d ı şa rd a n a l ı naca k borc u n koşu l l a rı­ nı o kad a r fena hazırl ı yorla rd ı ki, baz ı l a rı n ı öde­ mek ola n a k d ı ş ı kal maya ba şlad ı . Ve son u nda bir g ü n devletler, Osma n l ı Dev leti n i n iflôsına ka ra r vererek, dış borçlar (düyu n - u u m u m iye) belôs ı n ı ba ş ı m ıza çöktürd ü l er.» ( 1 923) Bu sözleri n , b i r yaşa n m ı ş gerçeğ i bel i rlemes i n e ka r­ ş ı n , ya n l ı ş yoru m l a n ma ması i ç i n Atatürk sözleri n i şöyle s ü rd ü rü r : « İ ktisadi a,l anda d ü ş ü n ü r ve kon u şu rken, sa n ı l ması n ki ya ba ncı sermayeye ka rşıyız; ha­ y ı r, bizi m ü l kemiz genişti r. Çok emek ve ser­ mayeye gere ksin memiz va r. Yasalarım ıza uy­ m a k koşul uyla , yaba ncı sermayelere gerekli olan g üvenceyi vermeye h e r zam a n hazı rız .. Ya ba ncı sermaye, ça l ışmalarım ıza eklensin ve bizim ile on la r için ya ra rl ı son u ç l a r versi n . Geçmişte, T·a nzimat dönem inden sonra ya­ bancı sermaye, üstün hakları ol a n bir yere sa­ h i pti. Devlet ve h ü kümet, yaba ncı sermaye n i n tanda rmo l ı ğ ı ndan ba şka bir şey yapma m ı ştı r. Her uyg a r ü l ke gibi Tü rk i ye b u n u uyg u n bu46

lamaz. Bu ras ı n ı tutsa kla r ü l kesi yaptı rmayız.» ( 1 923) İ zmir İ ktisat Kong res i n i n a ç ı l ı şı nd a bu sözleri söyleyen Atatürk, Lozan Konfera n sı n ı n o s ı ra l a r kesilmes i n i n a na neden i n i n de ayn ı soru n ve noktada n kayna kland ığ ı n ı hatı rlatıyord u . O rma n l a rda v e maden lerde yaba ncı sermayeyi ka bul etmeyen Atatürk, a ltya p ı yatı rımla rında ve zoru n l u koşu l · l o r a ltında ya ba ncı sermayeden ya ra rlanmak düşü nces i n i ta şımakta d ı r : « Demiryol u , l i ma n l a r ve benzerleri g i b i , çok gereks i n me d uyd u ğ u muz büyü k işletmeleri n , yeniden ya p ı m ve i şleti lmelerindeki pol iti ka m ız yu su l a rı m ı z ı n b u g ü n k ü ve gelecektek i değişim ­ lerine ve bu k.onurla beni msed iği miz u l usal i l ­ kelere uyg u n o l m a k koşu l uyla, t.ı a şv u ra c a k ya ­ ba ncı sermayeleri hoşnutl u kla kabu l etmekti r.» (1 923) Temel k u ra l . kqrş ı l ı k l ı sayg ı ve ya ra rlanmad ı r. Bu­ n u n ta rtışı l ma s ı o la maz Ç ü n k ü , m a l i bağ ı msızl ı k , a n a a m a ç o l a n ta m bağ ımsızlı kla e ş a n la m l ıd ı r; b i rb i rine eşitti r : .

« Bu n u n la beraber, ben ya l n ız b u g ü n için değ i l , öze l l i k l e gelecek yıllarda devleti n , ü l ke­ n i n refa h ı n ı sağ lama acısından ma l i bağ ı msız­ l ığa çok önem verdiğ imden, mal iyemiz konusun­ daki g örüşleri m i özet ola ra k bild i rmek isteri m : Bugünkü u ğ ra ş ı m ızın amacı ta m bağı msız­ l ı kt ı r. Ta m bağ ı msı:zıl ı k ise a nca k, mal i bağ ı m ­ sızl ı k ile gerçekleşebi l i r. Bir devletin mal iyesi bağ ı msızlı ktan yoksun ol unca, o devletin ya ­ şantı s ı n ı sağlaya n bütün böl ümlerinde, bağ ı m ­ sızlı k , felce u ğ ra m ı ş demekti r.» (1 922) 47

Lozan 'da Lord Curzon, Türkiye'nin ergeç d ı şa rıya avuç açacağ ı n ı söylem işti . Atatürk döneminde büyü k zorl u k ­ larla karşılaşJ l d ı ; büyü k özverilere katla n ı l d ı ; fa kat, E rg i n ' i n deyişiyle « m a l i bağ ı msızlığa gölge d üşürü lmed i . » İKTİSADİ KALKINMADA KOLLEKTİF BİLİNÇ : HALKIN KATKISI VE HEYECANI

İ ktisad i ka l k ı n m a n ı n gerçekleşti ril mesi yol u nda g ı rı ­ şilen bütün ça balar, hal k ı n katkısı n ı kazanmad ı kça , h a l k ­ t a heyeca n ya ratmad ı kça , başa r ı l ı v e isten ilen son uçları ve�mez. İ ktisad i g e l i şme ve ka l kınma, herşeyden önce b i r inanç işidir. Ha l k ı n bun u d u yma s ı v e in u n ma s ı gt::ı r eKır. Ha lkın bu i n a n çla dev rnyg 001 kitabı nda bu soru­ nun cevabı n ı a ç ı k ola ra k bul uyoruz : «Özel çı kar. çoğ un l u k l a , genel çı karla çe­ l i ş k i d u ru m u nda b u l u n ur. Bir de, özel çıka rlar son u çta , rekabete da­ ya n ı r. Oysa ya l n ız bununla i ktisad i d üzen ku­ ru lamaz. Bu samda bu l u n a n la r, ken d i leri n i bir serap karşısında a ld atı lmağa bırakanlard ı r. Kişi ler, şirketler, dev�et ö rgütü ne ora n la zayıftırl a r . Serbest reka betin topl u msal sa k ı n ­ ca la rı da va rd ı r; zayıflarla güçlüleri yaırışmoda karşı karşıya bıro1kmok gibi . . . (•) Ve n ihayet, kişi ı · ı Asl ı nda bu rada , serbest rekabet piyasası n ı n çok temel bir eleşti­ risi sa k l ı d ı r. c H a k i m Ekonom i ve Ha·k lm lyeb etkisi dediğimiz yeni i nce leme aracını n doğuş neden i ve hareket noktası budur. İ·k inci bölü mde a y rı n t ı l ı değl nmeae çalışaca!)ız. 54

ler bazı büyü k ortak ç ı karları doyurmoğa ola ­ na k bulamazlar.» Prof. Afetinan , l i bera lizm konusunda çok kesin bir kan ıya sahiptir: «Atatürk, serbest = l i beral rejime taraf­ tar d eğ i ld ir.» •

Sosyalist, daha doğrusu kollektivist midir? (*)

Ü l ke ka lkınması nda tutucu ol maya n , ekonomiyi k.end i olu runa bıra kan l i bera l rej i m i kesin l i kle beni msemeyen Atatürk, yelpazeni n d iğer ucunda mıdır : «Tü rkiye'n in uyg u ladığı devletçi l i k sistemi XIX. yüzyı ldan beri sosya l izm k u ramcıları n ı n i leri s ü rd ü k·leri düşüncelerden a lınarak çevril ­ m i ş bir sistem değ i ld i r. Bu, Türkiye' n i n gerek­ sinmeleri nden d oğ m u ş, Türkiye'ye özg ü b i r sis­ temd i r.» (1 936) Atatürk, özel g i rişimlere yer tan ı maya n , bütü n faa li­ yetleri devletin üstlendi ğ i böyle bir sistem i n karşısı ndad ı r. « Meden i Bi lgi ler» d e de şu a n latım yer a l ı r : « Bizim izlemeyi uyg u n görd ü ğ ü m üz ı l ı ml ı (**) devletç i l ik i l kesi , bütün üretim ve dağ ıtım a raç­ la rı n ı kişi lerden a larak, ul usu büsbütün başka esasla r içinde d üzen lemek a macını güden , özel ve kişisel i ktisad i g irişim ve faa l iyete meydan b ı rakmayan sosyal izm i l kesine daya l ı kollek­ tivizm, kom ü n izm gibi bir sistem d eğ i l d i r.» Düşü nceleri , a ç ı ktı r.

fazla yorum u

gerekti rmeyecek

kadar

( * ) B u kavra m la r ı fa rk l ı kabu l ed iyoruz. İleride, aynı böl ü mde a c ıkla­ ma la'r yapı lacaktı r. (**) Da ha önce değ i n i ldiğ i g i bi, b u r ı l ı m l ı » sözcüğü sonradan ka ldı ­ rı lmı ş . doğrudan dev letçil i k teri m i k u l la n ı l m ı şt ı r. 55

•

Müdahaleci midir?

Devlet m üda ha lesi, i ktisad i kaıl k ı n ma s ı n ı başlatma k ve gerçekleştirmek isteyen az gel işmiş ü l keler için bi r zoru n l u l u ktur. Bu müdahalenin iktisadi yöntemi de dev­ let c i l i ktir.Devletç i l i k : « Kişileri n özel g i rişimleri n i ve faa l iyetleri ni esas t u tmak, fa kat büy ü k bir u l u s u n bütün gereksin melerin i ve bi rçok şeylerin ya p ı l madı­ ğını göz önü nde t u ta ra k, ülke ekonomisini dev­ letin eline almak.» (1936) Ü l ke ekonom i s i n i e l i n e o l a n devletin görevi çok önem l i d i r. Çünkü :

bu a la nd a k i

« U l u sa l serveti n dağ ı l ı m ı n d a d a h a yetkin bir ada let ve emek sa rfedenleri n daha yü ksek gönenc i , u l usal b i rl i ğ i n koru n ma s ı i ç i n koşu l ­ d u r. B u koş u l u d a i ma gözön ü n d e tutma k , u l usal b i rl i ğ i n tems i lcisi o l a n devleti n ö n e m l i gör e vi ­ d i r.» (1 930) Ayrıca , bazı işleri özel g i rişime b ı ra k m a k , çeşitl i sa­ k ı nca l a rı ya n ı nda te kelci bir ortam ya rata bi leceğ i i ç i n de, yeri nde d eğ i l d i r : « Ö rneğ i n , b i r i ş ki büyü k ve d üzen l i bir yön eti m i gerekti ri r ve özel kişi ler e l i nde tekele dön üşmek teh l i kesi n i gösterir ya d a genel bir gereksi n m e d u ru m u ndad ı r, o i şi devlet üzeri ne a l a b i l i r.» ( 1 930) Bu n la r neler o l a bi l i r

:

« Maden leri n , ormanları n , kana l la rı n , dem i r­ yo l la r ı n ı n den iz ulaşı m şi rketleri n i n devlet ta­ rafında n yönetim i ve pa ra i h ra ç eden banka,

56

ların u l usa l laştı rılması; aynı bicimde s u , gaz, elektri k vb. na oit işlerin yerel yönetimler ta ra­ fından yap ı l ması, yu ka rıda açı klad ı ğ ı mız çeşit­ ten işlerd rr.» Bu a n l amda bir Devletç i l i k : «Özel l i kle, topl umsa l , a hlaki ve u l usa ld ı r.» 1 937 yı l ı nda « büyü k, küçü k her çeşit sanayii k u raca­ ğ ız ve işleteceğ iz.» d iyen Atatürk'ün iktisadi kişi l iğ i nde müdaha leci lik, a ğ ı rl ı kl ı öneme sahip bir n itel i ktir. { * ) •

Plancı mıdır?

Atatürk, i ktisad i ka l k ı n ma d a , devletin işe el atma­ s ı n ı zoru n l u görmesi ya n ı nda , b u müdahalenin gelişigü­ zel ya pı l ma ması gerektiğ i kan ısı ndad ı r . Bu ka n ı , T ü rki­ ye'ye, az gelişmiş ü l keler iç i nde ilk defa plan uygu l a­ ya n b i r ü l ke öze l l i ğ i n i kaz a nd ı rm ı ştı r. Devleti n kişi ve top l um refa h ı n ı yü kselte b i l m es i , uyg u l a maya kon u l·a n sa­ nayi pla n l a rı n ı n amacı ve yöntem id i r. Devlet, sanayi leş­ medeki öncü l ü ğ ü n ü a n c a k b u yol l a gösterebi l i r ve ger­ çekleşti reb i l i r. Atatürk'ün « pl a n » fikrine verd iğ i deger, acı k ve tutarl ıd ı r. Ç ü n k ü , bütün çaba l a r «yı l l a rl a izl e n i p b i r p rogra m a d aya n mazsa ba şa rısızl ığa m a h k u md u r.» Ba ­ şa rı , « a ncak s ü rel i b i r p l a n l a ve en rasyonel ça l ı şmakla m ü m k ü n ola b i l i r.» Ra syo n el l i k i l kesi , p l a n l a ma n ı n d oğ u ş v e va rl ı k neden lerinden b i rid i r. •

« Sağ'do» mıdır, «Sol'da mıdır?

Şimd i , bütün bu n itel i kleri n i , ne ol u p ne olmad ı ğ ı n ı , a ç ı klamaya ça l ı ştı ktan son ra , y u ka rıdaki ara boş l ı ğ ı oluş(

*

) Gerek müdahale gerek plan kon u la rı n d a , daha y u ka rda ve i l g i l i yerlerde bel i rtilen görüşleri d e , hatı rlamak gerek i r. Tekra rda n ka­ ç ı n m a k için, b i r daha bel i rtmek gereği duyu l m a m ı ştı r.

57

tura n «sağ'da m ı , sol'da m ı ?» sorusunun cevabı verile­ bi lir. (*) Devrin İ ktisat Ba·kanı Mahmut Esat Bozku rt, bu ko­ nunun bir bakıma toplu özetin i ve yargısını şöyle bel i rtir: ıYen i Türkiye ekonomisi, varolan i ktisat sistem ve siya ­ setlerinin h i çbirinin ayn ı olamaz. Ül kemizin i ktisad i an­ lam ve gereksi nmesine, i ktisat tarih i m izin ruhuna uyg u n başl ı başına· bi r i ktisat siyaseti izlemek zoru n l ud u r. B i z ik­ tisat meslekleri ta rih indeki okullardan h i çbiri n e bağ l ı de­ ğ i l iz. Ne, « bıra k ı n ız g eçsinler-bırakı n ız yapsınlar» oku l u n ­ dan, ne d e sosya l ist, komünist, etatist veya h i ma ye oku lla­ rı ndan değ i l iz Bizi m de, yen i Türkiye'n i n yen i i ktisa d i an lam ı na g öre yen i bir i ktisat oku lumuz va rd ı r. Buna ben , 'Yeni Tü rkiye İ ktisat Okul u' d iyoru m . Yu karıda saydığım oku llardan h içbirine bağl ı olma ma kla bera ber, ü l kemizin gereksinmesine göre bun la rdan ya ra rlan mayı da ihmal etm iyeceğ iz.» (1 923) .

­

U ygulanaca k yen i i ktisad i ka l kı nma mod e l i n i n ana çiz ­ g i leri bel i rmeye başlamıştır. Uç'Iarı temsil eden görüşleri reddetmekle bera ber, onlardan ya rarlanma genel l i kle söz konusuyd u . Toplayı c ı , eklektik bir davra n ı ş biçim i şek i l le­ n iyord u . Atatürk'ün i ktisat baka n ı , İzm i r İ ktisat Kon g re­ sinde ve O'n u n önünde, siyaset d i l iyle, ad ı n ı d a a ç ı k l ıyor­ du: «Yeni Tü rkiye, karma bir iktisat sistemi izlemelidir. Ekonom i k g i rişim kısmen devlet ve k ısmen özel g i rişim ta­ rafında n ele a l ı n ma l ı d ı r. Örneğ i n , büy ü k k red i k u ru l u şları­ n ı , sa nayi g i rişimlerini devlet yönetecekti r. Çünkü, ü l kemi­ zin i ktisadi d u ru m u bun u gerektirmektedi r.» ( * ) Dikkat ed i l i rse, csağ'oı mı - sol'cu m u ?ı değ i l , c sağ'd a mı m ı?ıı dey i m i yeğ tutul makta d ı r. 58

-

so l'da

özel g i r i ş i m i n yerine tamamen devletin geçmesi ve­ ya piyasada n devleti n elini tamamen çekmesi ·ka bu l ed i­ lemez. Ü l ke koşu llarına göre. « ka rma» bir model in geçer­ l i liği söz k on u s udur.

Anca k, böyle bir modelde ka mu ve özel kesimleri birbirinden ayı racak kesin bi r çizgi va r mıd ı r? Aslında işin ta biatı gereği , böyle bir çizg i n i n önceden ve kesin bicim­ de çizi lmesi o l a n ağ ı da yokt u r Her ü l ke, ancak, k en d i n e öz g ü koşu l la rı n ı n bel irleyeceği b i r çizgiye sahip olabi l i r. Pragmati k n itel ikli bu özellik n eden iyle, bu çizg i n i n ü l ke­ l e re göre fa rkl ı olması d oğaldır ve kaçınılmazd ı r. .

Atatürk'ün «mümkü n old u ğ u kadar az z ama n içinde, u l usu refaha ve ü l keyi bayı nd ı rl ığa eriştirmek» a ma c ı n ı esas ola ra k , « u l u s u n genel ve yü ksek ç ı karları n ı n gere k­ tird iğ i işlerde, özell i kle e ko n om i k alanda, devleti fiilen il­ g i l i» k ı l ma n ı n bel i rleyeceğ i ko ş u l la r, bu çizg inin yeri n i or­ taya koyaca ktır. «Hemen hemen hiçbir şey ya p ı lm a m ı ş » böyle bi r ü l ­ ken i n koş u l ları ise, « ka rma» b i r modelde devlet müdaha ­ lesi n i n ağ ı r ba s ma s ı n ı gerekt i rec e ktir .

ö ze l g i ri ş im yadsı n ma m ı ştı r. Zaten özel kesimi h içbir zama n yadsımaması hemen hemen bütü n ta n ım l arda « özel g i ri ş i m esas olmakla beraber .. » görüşünü bel irlemesi Ata­ türk'ün « ka rma>> i ktisat i l kesi n i n doğa l gereği ve son u c u ­ d u r; i ktisad i d üş ü ncesindeki tuta rl ı l ı ğ ı n ı n göstergesid i r.

Bi l i n d i ğ i g i b i , Atatü rk'ün yazd ı kları ve söyled i kleri ya n ı n d a , yazd ı rd ı kları ve söy l ettikle r i de va rd ı r ve önemli­ d i r. •

«Hakimiyeti M i l l iye» gazetesi n i n 6 Ma rt 1 921 tari h l i say ı s ı n da , Hüseyin Rag ıp (Baydu r) imza l ı , «Sağdan sola 1 -» ba ş l ı ğ ı n ı taşıya n bi r başyazı yayın l a n ı r ve üç g ü n •

sürer. Bu yazı l a rda çok ilgine sorula ra ve yoru m l a ra yer veri l mişti r: «Sağ mı, sol m u , nereye gideceğ iz? Herha lde sağ'a değ i l ! » Başyazıya g öre, sağ 'dan sol 'a g örü len genel gel i şme, ya l n ız siyasi değ i l , ayn ı zamanda i ktisad i d i r. Dünya , dev­ letçi l iğe, sosya l izme doğru g i tmekted i r. Bu yöne ayk ı rı gitmek içi n i n sa n ı n çok ol umsuz bir a k l a sa h i p olması ge­ rekir. Yaz ı n ı n a n latı m ı n ı izleyel i m : « Kuşkusuz, d ü nya a k ı m ı sürek l i sağ 'da n sol'a doğ ru g id iyor ve b iz i m de yöneleceğ imiz yön el bet bu olaca ktır. Fa kat biz ya l n ı z b u yönü bel i rlemekle yet i n i rsek eks i k bir ya rg ı verm i ş ol u ru z . Bug ü n sol kes i m b i rkaç a şa madan ol uşm u ştur. On l a rı n da aşırı ları , ı l ı m l ı la rı va r. - Aca ba b i � Bol şev i k s ı n ıfına d a h i l ola b i l i r m iyiz? - Olanağ ı yok !» Gazete, yoru m u n u sürd ü rü r: «Bizim i çi n a ş ı rı ( m ü frit) b i r sosya l izm yönet i m i ne ola­ nak yoktu r. Bu n u nla bera ber, d ü nya sol 'a doğ ru g id iyor, şim diye değ i n yaptı ğ ı m ız gibi b u ndan so n ra da d ü nya gel i şi m i n i n rüzgarla rı n a kap ı m ızı , penceremizi kapayıp . . . . . . bir hayat istemek de ma k u l değ i l d i r. Sosya lizm i n pek çok esasları n ı u l u sa l yönetimi mizi bozmad a n a l ı r uyg u la ya­ b i l i riz. Örneğ i n , ş i rketleri yavaş yava ş u l u sa l laştırırız. Hü­ kümet teke l i n i hal k lehine çoğaltırız ve ayrı n tı l ı a ç ıklama­ sı burada uzun s ü recek daha birçok iyi leştirme (ısl ô hat) yapa b i l i riz. Özel d eyişiyle bir nevi devlet sosyal isti o l u ruz.» ,

Ömer Sa m i Coşa r, « M i l l i Mücadele Bas ı n ı » ad l ı kita­ b ı nda, bu kon uda. şu yoru mu yapar : 60

« Hüseyi n Rag ı p i mzasına ka rşın bu yazıların esin kaynağı n ı n M ustafa Kemal old u ğ u nda n kuşku d uya n pek azdı .» i lginç ve a n ımsatı l maya değer bazı davra n ı şlar da ­ ha vard ı r. Cumhu riyet H a l k Pa rtisinin ka rşısı nda m u hale­ fet pa rtisi k u ra n l a r, Fethi O kya r ve Celal Baya r, pa rtileri­ ni k u rd u kları yı llarda, «yeri n iz nereded ir?» sorusuna he­ men aynı ya n ıtı verm işlerd i r. •

Fethi Okyar, « Pa rti m , Ha l k Pa rtisinin sol yan ı nda, l i ­ bera l v e laik Cu m h u riyetçi b i r pa rti ola rak ça l ı şacaktır. Sol ta rafa yönelişin ölçüsü, h a l k ı n seviye ve eğ i l i m leri yle, kamuoyu n u n karşı layış ve yüksel işi olacaktı r» (*) d erken , Celal Bayar, « H a l k Pa rtisi ' n i n i k i pa rma k sol u nd ayız» ifadesini kullan ıyord u .

Libera l old ukları savını i leri sürmeleri ne ka rş ı n , her iki l ider de sağ'da görün meyi ka b u l etmem i şler, sol'da ol­ d u kları n ı söylemişlerd i r. Her iki l ider, b i l i n d i ğ i g i b i , Ata ­ türk'ü n ya k ı n ı ve başbakan ıdı r. Atatü rk'ün d iğer bir ya k ı n ı ismet İnönü de, i leride «Or­ ta n ı n sol'u» nda oldu ğ u n u i l a n edecekti . Cumh u riyet H a l k Parti s i n i n sözc ü l ü ğ ü n ü yapa n «Va ­ kit» gazetesi n i n başyaza rı Asım Us Demokrat Pa rti k u ru l ­ d u kta n son ra , yazısı n ı n başl ı ğ ı n ı , büyü k ma nşetlerle şöy­ le koya r: « Evet: C . H . P. sol bir partid i r.» Kendisin i n ve başka ları n ı n bütün bu sözlerine ve ilgine davra n ı şlarına baktı ğ ı m ızda , « Devleti n yapı c ı l ı k g ü ­ cüne inan» d iyen Ata türk'ü sağ'da saymaya ola n a k yok(*) Y ı l la r sonra, B ü l e n t Ecevit' i n de , CHP genel başıkanı olarak ayn ı ölçüyü k u l l a n m as ı i l g i ne b i r para lel l i k t i r. ,

61

tur. Sol 'da yer a l m ı ştır. Fa kat. kesinlikle sol'un ucunda değildir. Bu ya rg ı , bi rçolda r ı n ı n yaptığ ı g i b i , ne bir küçüm­ seme, ne de bir y ü c e l t m ed i r. Sadece, Atatürk'ün d ü şü nce ve eylem plan ı ndaki davra n ı ş ı n ı n ortaya konması , kısaca bir olg u n u n bel i rti l mesidir . SiY ASAL İÇE·RİK • Azgel işmiş bir ü l ke n i n g e liş me ve ka l k ı n ması n ı ger­ ç e kl e ş t i rmek i stemesi, kişi ve toplum refa h ı n ı sağ lama hedefi ne yönel i ktir. Anca k, b u önemli ve şaşmaz hedef d oğru ltusunda bütü n ca bala r seferber ed i l i rken , aynı ö­ nemde ağırl ı k taşıya n bir soru n daha va rd ı r. Bu da, siya­ sal rej i m soru n ud u r. Kişiye sayg ıyı amaçlaya n ve kişinin kişiliğ i n i sağ laya n b i r orta m ı n ortaya çıka b i lmesi, s iyasa l rej i m i n niteliğine bağ lıdır. Bi l i nd iği g i b i , ka pa l ı rej i m leri n böyle b i r orta m ı sağ l a m a kaygısı yoktu r. Da h a doğ ru su , bu tür rej i ml er, h ak ve özgü rl üklere daya l ı böyle bi r or­ tam ı n doğmas ı n ı engelleyecek bicimde ısra rl ı bir tutumu n sah ibidi rler. Bu acıdan ba kı l ı rsa , g ü n ü m ü zde k a pa l ı rej i ­ m i , a cı k re j i m i n bir a lternatifi bile saym a k d oğ ru değ i ld ir. Zira, a s l ı nda acı k rej i m i n a lternatifi bile olma ma l ıd ı r.

Atatü rk, d a i ma acık rej i m ded i ğ i m iz demokra siyi ön ­ görmüş, çabaları n ı buna yöneltmiş ve gerçekleşmesi için zaman z·a man g i ri ş i m lerd e bu l u n m uştur . •

İ l k i n , Türkiye n i n dayandığı siyasa l rej i m i bel i rtir : «Bilindiği g i bi , T ü r k iye Cumh u ri yeti , de­ mokrasi temel ine daya l ı bir devletti r.» (1930) Son ra : «Vatandaşın siyasa l özg ü rl ü k ve ç a l ı ş ma sı n ı » « Bütün vata ndaşların ayn ı s i ya sa l h a k l a ra

­

,

sa h i p ol m a ları n ı»

62

sağ lama nı n , devletin vatandaşa karşı, başlıca görevlerin­ den olduğunu a ç ı kılar. Demokrasid e n ayrı l mamayı öğ ütle­ mekten geri kalmaz: «Türkiye Cu m h u riyetin i yöneten leri n , de­ mokrasi esasından ayrılmamakta beraber. dev­ letçilik i lkesine uyg u n y ü rümeleri bug ü n içind e bul u nduğumuz d u ru m lara , koşu l la ra ve zoru n l u­ l uklara uygu n d ü şer.» So ru nları n serbestçe söylenmesi ve ta rtı ş ı l mas ı n ı , C u m h u riyet'i n temellerinden saya r. Serbest Cumh uriyet Pa rtisi'nin k u rucusu ve l ideri Feth i Okya r'a yazd ı ğ ı mek­ tu ptaki görüşleri şöyled ir: •

«Gençliğimden beri , sayı,l ı kişi leri n ve pa r­ ti leri n , ü l ke n i n yara rı n a olan d üşü nceleri n i pa r­ lamento veya u l u s ön ü nde serbestçe söyleye­ bilecekleri , ta rt ışabi lecekleri bir si stem i n ta ­ rafta rıyım . Parlamentoda CHP il kelerine benze­ yen i lkelere ba ğ l ı , u l usun sorunları n ı serbestçe ta rtışabilec ek yen i bir partin i n b u l u n ma s ı n ı Cumh u riyetin temel l eri nden saya rım » .

B i l i nen a ltı i l keyi d e v rim i n ve yen i Türkiye'nin temel i l keleri sayd ığ ı için bu kon uda büyük d uyarl ı l ı k gösterir. Bu nedenle, yukarda ki mektupta d i kkati çeken , yen i par­ tilerin « C H P i lkelerine be nzeyen i lkelere bciğlı» kısıtla­ ması, bu d uyarl ı l ı kta n kayna k lanma ktad ır. Yaşa m ı boyunca, acı k rej i m doğ rultu su nda i l g i n e dav ­ ra n ı şlarda bulunması, d ikkati çekecek ölçüded i r. Örneğ i n , kend isine s ı k s ı k «temelli» Cumhurbaşka n ı o lması öneri ­ leri ya p ı l m ı ş t ı r Bu önerileri da ima reddetm iş, b u n u n « Ulus egemenliğini yerleştirici ve pekiştirici» düşünceye ters d ü ştüğ ü n ü söyle m i şti r .

.

63

Diğer i l g i n e b i r örnek, Almanya ve İ talya 'dan bir i n­ celeme gezisinden dönen CH P genel sekreteri Recep Pe­ ker' i n , o ü l keleri n d u ru mları na özenen düşüncelerle ha­ zı rlad ı ğ ı CHP için yen i bir yönetmel i k tasa rısına ka rşı g ös­ terd i ğ i tepkid i r. Atatürk'ün genel sekreterl i ğ i n i yapmı ş olan Hasa n Rıza Soyak, a n ı kitabı nda b u konuda şöyle yaza r: « Bu ne sakat d üşünced i r, bu nasıl zihniyettir? Gö­ rül üyor ki varmak istediğimiz hedef, hen üz, en ya kı n a r­ kada şla r ta rafından bile, zerre kad a r a n laşı l m ı ş değ i l d i r.» Anti-demokrat istek ve davra n ı şlara s ü re k l i kar­ şı c ı k m ı ş , vata ndaşlar a rası nda ayrı m ol maması gerekti­ ğ in i vurg u la maya ça l ı şmıştı r : •

« Bizim gözü m üzde, ç i ftç i , çob{] n , işci. tüc­ ca r, sa natkô r, doktor kısaca herhangi bir top­ ·l u msa l k u r u mda ça l ı şa n b i r vatandaşın hak, ç ı k a r ve özg ü rl ü ğ ü eşitti r.» ( 1 930) Fa kat, «Ta k ri ri sükun» ka n u n u , k u r u l uşl{] rı nda n kısa bir s ü re son ra kapatılan Tera k kiperver C u m h u riyet ve Serbest Cu m h u riyet Partileri nin d u rumları karşısında nası l b i r ya rg ıya va rı l a b i l i r? «Atatü rk Devrim i Sosyolojisi» kitabı nda Kurt Steinhaus, aynen şöyle der : •

« Bütü n bu olayların nedeni Mustafa Kema l ' i n anti­ demokrati k b i r tutum göstermesine bağlanamaz. Hiçbir zaman

p arlamenter demokrasinin karşısı.n da olmayan Mustafa Kemal daima çok pa·rt ili bir sistem öngörmüş­ tür.»

GÜVENLİK M İ , ÖZGÜRLÜK M Ü?

İ ktisad i ka l k ı nmada amaç, sadece kişi n i n mad d i re­ fah ı m ı d ı r? Kişi n i n kişiliği ne olacaktı r? İ ktisa d i g üven l i k •

64

ve özgürl ü k arası nda kesin bir seçme yapma k , seçmek zorunluluğu va r mıdır?

bir tek i n i

Unutmamak gereki r ki, her şeyden önce ü l ke n i n ba ­ ğ ı msızlı ğ ı n ı kazanması, ona sahip olması temel koşuldu r. Ü l ke, hangi koşullarda bağımsızl ı ğ ı n ı yitirmiştir? örneğ i n : «Osma n l ı Devleti , egemenl iğinden gerçek olara k yoksun bir d u ru ma geti ri l miştir. Bir dev­ let ki, kend i uyruğundaki ha l ka koyd uğu ver­ giyi yabancılara uyg u layamaz; bir devlet ki, ken ­ di gümrük resimleri ve her türl ü vergi işlem­ lerini düzenleme hakkından a l ı konu l u r; bi r dev­ let ki, kend i yasala rına göre yargı hakkı n ı ya­ bancı lara uygulayabilmekten yoksundur; o dev­ lete, bağımsız denemez.» (1 923) i şte bu bakımda n , i ktisad i kal kı nmanın gerçekleşti ri l ­ mesi i stenm e kte, ka l kı n ma n ı n sağ lanması için devletç i l i k uygulamasına yöne l i n mekted i r. Y . N . Rozaliev'i n B. M . Dontsig'ten yaptığ ı a kta rmada d end iğ i g i b i , Türkiye'deki devletç i l i ğ i n ayı rted ici özel l i ğ i ; «ekonom i k (ve siyasal) bağı msızl ığın güçlen mesi ne yönel i k olmasında d ı r.» Fakat, u lusal egemen l i k kaza n ı ldıktan sonra , a rtı k bu­ nun d ı ş ı nda başka bir seçenek yoktu r, olamaz, geriye dö­ nülemez: «Ulus egemenl i ğ i n i a l m ı ştır. Ve isya n ederek a lmıştı r. Al ınmış ola n egemen l i k h içbir sebep ve suretle bı rakı1la maz, geri verilemez, devir ed i le­ mez.» (1921) • Demokrasi n i n yaşaması için; «Bolşevik, ihtilôlci siya­ sal send i ko l i?'.m ve çıka rları n tems i l i naza riyeleri» n i n teh­ l i keli olma s ı neden iyle, bu nazariyeleri ; « ü l ke ve u l usu­ muz için uygun» görmeyen Atatürk için, kişi lerin d üşünce

65

özg ü rl ü ğ ü , her türlü yasa k la m a n ı n üstü nde bi r etki n l iğ e v e üst ü n l üğe sa h i ptir. Düşünce n i n panze h i ri a n cak yine d üşünced i r. Zora dayanan bir yasa k l·a ma n ı n son u ç \/er­ mesi b i r ya na, tersine tepki d oğ u rması bile m ü m k ü nd ü r. Atatürk, 1 92 1 yı l ı nda , Büyü k M i l let Mecl isi n i n g izli otu ru­ munda Sovyet Rusya'dan gelen kom ü n ist d ü ş ü n celerin yasa k l a n ması ve s u ç sayı l ması konusu nda ş u n l a rı söy­ ler : « Bild i ğ i n iz g i bi , d üşünce a k ı m larına karşı d ü ş ü n ceye dayanmayan kuvvetıl e ka rşı l ı k ver­ mek, o akım ı yoketmed ikten başka , kon uştuğu­ muz herhangi bir kişiyle, herhangi b i r i nsa nla kon uşulduğu za man onun herhan g i bir düşün­ cesin i k uvvet zoru i le reddederseniz, o ısrar eder. ısra r etti kçe kendi kend i n i a ldatma kta da­ ha çok i leri gidebi l i r. Bunda n dolay ı , düşünce a k ı m la rı , zor, şiddet ve k uvvetle redded i l emez. Ters i n e g üçlendi ri l m i ş ol u r. Buna karş ı en etki l i ça re , d ü ş ü nce a k ı m ı n a karşı d üşünceyi o l u şt u r­ ma k, d üşünceye d üşünce i l e ka rşı l ı k vermektir. Bundan dolayı , kom ü n izm i n ü l ke için, u l u s u m u z i ç i n , d i n i m i z i ç i n ka b u l ed i lemez old uğ u n u a n ­ latma k , ya n i ka m uoyu n u ayd ı n la tma k e n ya ra rl ı ça re görü l m ü ştür.» ( 1 921 ) Siyasal rej i m i n içeriği nde yer a l a n temel ögelerden b i ri n i n d ü şü n ce özg ü rl üğ ü o l d u ğ u n a kuşku yoktu r. Bu söz­ lerin a n la m ı , kend i d ü şü ncelerine ta m g üven d uyması b i r ya na, Ata t ü r k' ü n temel demokrati k i l ke ola rak d ü şü nce özg ü rl üğ ü n e verd i ğ i önem i n kes i n a ç ı klamasıd ı r. B u rada, Atatü rk' ü n s i yasa l k i şi l iğ i n i n demokra t i k n itel i ğ i ve temel eğ i l i m i acı kça görü lmekted i r. • Kişi lerin i ktisad i g üven l i k ve özg ü rl ü k a ra s ı n d a b i r seçme ya p m a k zoru nda ka l ma la rı , i ç i n d e b u l u n d u kları or66

ta m ve koşuıl l a rdan kayna klan ı r. Amaçlanan madd i gönen­ cin d aha kesti rme ve etkin gerçekleştiril mesinde özg ü r­ l üğ ü n a rka pla na iti l mesi n i n d oğ ru ve isabetli olacağ ı n ı söyleyen lere, h e m d ü şü nce pla n ı nda , h e m de uyg u l a m a p l a n ı nd a cok rastla n ı r. Atatürk döneminde belirli bir fi kir a k ı m ı n ı temsil eden « Ka d ro» derg isi de, bu t ü r d ü şü nceleri n doğ ru ve uyg u n o lacağ ı n ı söyleyen ler a rasında yer a l m ı şt ı . «Tü rkiye Üze­ ri n e Tezler» kita b ı nd a Ya l c ı n Kü ç ü k de, Kad ro derg i s i n i n bu konudaki tutu mu hakkınd a ayn ı ka n ıya sah iptir. Derg i'ye göre, herşeyden önce, «Türk d evri m i n i n de ifade ettiği i ktisad i a n l a m l a rı n en başı nd a , h i ç kuşkusuz, ' u l u saıl sermaye b i ri k i m i ' kayg ı s ı va rd ı r.» Bu n u n için de « b i r ya ndan u l usa l emeğ i , u l usa l bir i ş seferberl iği içi nde h a rekete g e ç i rere k , bugün tü ketim yeteneğ i b i r ba k ı m a fel ce u ğ raya n iç pazarımızın g e l i şme yeteneğ i n i s o n s ı n ı ­ r ı n a kad a r yü kselteceğ iz.» ,

Bu sözlerin a n l a m ı ve yöneltmek isted i kleri yön a ç ı k ­ İ tı r. ktisad i g üven l i k a d ı n ı verd i ğ i m i z i ş , terc i h ed i l me kte, kişi lere özg ü rl ü k d ı şında iş veri l mekle yeti n i l mekted i r. Artık tarih i n ma l ı ola n a i l e ekonom i leri ve ta rı msal feod a l e kono m i ler ya n ı nda g ü n ü m üzün kol l ektivist eko­ n o m i l e ri , tek n i k bir deyişle, a ra l a rı nda ayrı m l a r o l ma k la bera be r, temelde bire r « i htiyaç e konom i si» d i rler ( *} . Böyle o l d u ğ u için de, tam a men şef ve senyör' ü n veya Tepede k i Ada m ' ı n t e k buyruğ u n a bağ l ı d ı r . H a l k , avanta j ları e n y ü k ­ seğe çı ka rma k peşi nde değ i l d i r. B u neden le, herşeyden önce « g üvenl i k i çi n de ya şa ma k ve rizi kola rı aza ltmak» söz konusud u r. Bu kon uyla i lg i l i başka bi r vesi leyle be1 i rttiğ i m iz g i bi , « Ö zg ü rl ü k ve g üvenl i k a ra s ı nda k i sec i m , •

f "') İ kinci bölümde b u konuya değ i n m e k olano ğ ı n ı

tekra r

bulacağ ız.

67

güvenl i k lehine yapı lmıştır. Halkın zihn iyeti i ktisad i g üven ­ sizHk karşısı nda son derece duyarl ı olduğu için özgür ol­ mama önem l i gözü kmemekted ir.» • Oysa , Yen i Türkiye'nin siyasa l rej i m i n i n öngördüğü

ve

ben imsediği temel öze l l i klerden biri , özg ü rl ü kçü olma ktı r. Kişi ve toplu m refahını sağlarken , kişiye kişi l i ğ i n i kazan­ d ı ra n acı k bi r rej i m i ( = demokrasi) d e hedeflem i ş ve bu­ na yönel mişti r. Kısaca, i kti sa di g üven l i k ve özgü r:l ü k a ra ­ sında bir seçme yapmamış, i kisin i d e bi rl i kte a ma çlam ıştır.

68

U LUSAL EKONOMİ DEN U LUSLARARASI EKONOMİYE GEÇİŞ:

BAGIMSIZLIK VE DAYANIŞMA

B i r u l usun bağ ı msızl ı ğ ı na sa h i p ol ması . en d oğal h a kkıd ı r. Bağ ı msızl ık , u l u su n onu rudur. Bütü n çabalar, bağ ımsızl ı ğ ı n elde ed i l mesi ve koru n ma s ı içind i r. Yen i Tü rkiye, b u n edenle sa nayi leşmes i n i ve h ızl ı kal­ k ı n ma s ı n ı gerçekleşti rmek i ç i n d evletç i l i k yol u n u seç m i şti . J . Glasneck'i n deyişiyle «O halde devletçi l i k , geri kal m ı ş bi r ü l ke n i n kend i u l u sa l sa nayi i n i k u rma k için a l ı n a n ve a nti -emperya l ist ögeler taşıya n b i r devlet önlem leri sis­ tem i demekti . Kema l Atatü rk ve Tü rk mi l l iyetçi leri , bu prog ram la ve b u n u n l a sağ la n a n ba şa rılarla, böylesi so­ run l a rl a ancak e l l i nci ve altmışıncı y ı l larda ka rşılaşa n As­ ya ve Afri ka'n ı n bi rçok gene u l usa l devletine çok öncesin­ den örnekl i k ya pm ı ş oluyord u . » Dünya n ı n kaç ı n ı l maz ölçü lerde b u yönde gel i şeceği n i çok önceden g örmesi v e bel i rtmesi gerçekten d i kkati çe­ kicid i r : « Bug ü n , ufukta g ü neşi n g örüyorsam , uza ktan bütün uya n ı şı n ı da öyle görüyorum. g ürl ükleri ne kavuşaca k olan u l u s va rd ı r. On ların yeniden

doğd u ğ u n u nasıl Doğ u u l usla rı n ı n Ba ğ ı msız l ı k v e öz­ daha çok ka rdeş doğuşu, k u şkusuz 69

k i , i lerlemeye ve gönence yönel i k olaca ktı r. Bu u l uslar bütün g ü ç l ü klere, bütün engel le re karş ı n zafer kazanacak la r v e kend i le ri n i bekleyen ba ­ ğ ı msızlığa kavuşaca klard ı r.» ( 1 923) Ayrıca , gelişme ve ka l k ı n ma kon usunda u l u sa l ça ba ­ ların u l uslarn rası çaba larla ta mamlan mas ı ve bi rleşti ri l mes i de zoru n l ud u r : ,

« İ ktisad i ka l kı n m a için her ü l kede harca­ nan çabaların, a k ı l l ı ve iyi d ü ş ü n ül m ü ş u l uslar­ a rası toplu önlemlerle tama m l a n mas ı n ı n zoru n l u old u ğ u nda bütünüyle a n la ş m ı ş d u ru md a yız.» ( 1 933) Anca k , bu daya n ı şma n ı n koşu l l a rı vard ı r : « Bu ala nda u l us lara rası olanakları n her u l u­ sa kend i özel l i k1l erine uyg u n b i r gelişme o la na­ ğ ı verecek biçi md e birleşti ri l mesi gerektiğ i n i ve d ü nya n ı n e konom i k gönenci h ususunda herkes ta rafından genel likle ben i m senecek d ü şü nce­ n i n her ü l kenin kendine özgü koşullar içinde i le rleme ve gönence erişme kon usu ndaki hakkı­ na uyma k olduğ u n u her za m a n söyledi k .» Dü nya n ı n b i r bütün old u ğ u n u ve b i r köşesindeki bir s ı k ı nt ı n ı n her ya n d a n d uyu l ması n ı n d oğ a l bu l u n d u ğ u n u bil ­ mek g e re k i r « Dünya n ı n herha n g i b i r yerinde b i r rahat­ sızl ı k varsa bana ne dememeliyiz. Böy le bir ra hatsız l ı k va rsa tıpkı kendi a ra m ızda ol m u ş gi­ b i onunla ilg ilenmel iyiz. Olay n e kadar uza k ol u rsa ols u n bu esasta n şaşma ma k gere k i r.» (1 937) 70

Bu d üşüncen i n i nsan la.rı , u l u sla rı ve h ü k ü metleri be n ­ c i l l i kten kurtaraca ğ ı n ı bel i rte n Atatü rk'e göre, insa n la rı n m u tl u l u ğ u n u birbi rleriyle ka pışması bozar v e b u n u « İ nsa nları m u t l u kılacağ ı m d iye on ları b i r­ birine boğazlatmak, insa n l ı k d ışı ve son dere­ ce üzüntü veri c i , » ola ra k n i teler. ( 1 931 ) • Çağdaşla şma , uygarl ı ğ ı ben i msemeyi ve uyg a r d ü nya ­ ya katıl mayı zoru n l u k ı lar. Anca k , b u uyga r d ü nya , nası l b i r d ü nyadır?

« Ü l keler çeşitl idir, fa kat uygarl ı k bir'd i r ve bir u l us u n i lerlemesi için bu tek uygarlığa ka ­ tılması gereklid i r. » Osma n l ı İ m pa rator l u ğ u b u hatayı işlemiş v e harita d a n s i l i n m i şti r : «Osman l ı İ mpa ratorluğ unun d üşüşü, kendi­ si n i Avru pa u l usl a rı na bağ laya n bağ l a rı ke s tiği g ü n başla m ıştır. Bu bir hata id i . Bu nu tek ra r­ la mayacağız.» Yen i Tü rkiye' n i n ben i m sed iği ul usa l l ı k i l kesiyle bu Av­ rupa 'ya bağlanma a rasında bir çel işki var m ı d ı r? «Asla . . . Ç ü n k ü çağdaş olan U l usa l l ı k il kesi u l uslara rası yayı l m ı ştı r.» ( 1 930) Ya l n ı z b i r n oktayı h iç b i r za man u n utma ma k gere k i r. İ ktisadi k a l k ı n ma , herşeyden önce ve d a i m a , u l u s u n kend i g ü c ü n e daya n ma l ıd ı r : •

« U l usa l s ı n ı rları m ız i çinde her şeyden önce kendi g ücümüze daya n a ra k va rl ı ğ ı m ızı koruyu p ü l kenin gerçek mutl ul uğuna ve bayındırl ı ğ ı n a ça­ l ışma k ; gelişigüzel a ş ı rı emeller peşinde ulusu oya layıp zarara sok mamak» gere k i r. ( 1 927) 71

Uyga r d ünyada n ne bekliyoruz? « Uyga r d ünyadan , uygarca ve insanca dav­ ran ı ş ve karş ı l ık l ı dostl u k . » U luslarara s ı pla nda kurula n örg ütlerde, u l usların eşit­ l iğini gerçekleştirmek, u l u slar a ra s ı ndaki uyu m ve denge­ nin koşu l u sayı l ma l ıd ı r. Örneğ i n : ( 1 924) « M i l letler Cemiyeti ' n i n , g ü ç l ü ler i ç i n b i r baskı a racı h a l i n e gelmeyerek, u l uslar a rası n ­ d a u y u m v e denge s a ğ laya c a k » b i r kurum ola ra k gelişmesi gerekir. İ lerde değ i n eceğ i m iz g i b i , u l us1 a r a rası nda k i eşit l i k ve denge, d ı ş söm ü rünün a n a nede n i n i ortada n ka ld ı rı r. U l u sla rın bağımsızl ı ğ ı , u l uslçı ra rası d�n ışma , çağd a ş bi r d ü nya n ı n temel n itel i ğ i ve söm ürüsüz b i r uyg a rl ı ğ ı n sim­ gesi ol mal ıd ı r. İNSAN SEVGİSİ • Asl ı nda, bütün ça bo la r insa n i ç i n d i r; i n sana yöne­ l i ktir; dah a refa h l ı b ir i n sa n ve topl u m ya ratma ktı r. i n­ san l a r a rası nda ayrı m yoktu r. Yen i Tü rkiye, eskiden ol­ mayan temel bir görüş değ i ş i k l i ğ i n i n peşi nded i r. ,

«Türkiye'deki değişi k l i k , b i ci mde değ i l , u l u ­ s u m u z u n z i h n iyeti nde görü l mekted i r. Bu döneme kadar bel i rtil meyen i nançlar, gen i ş a n l a m ı i le bel i rmişti r. Emekçi olmaya n l a rı n i n sandan sa­ yıl m a ma s ı . hakkı emeğe dayandırma k temel k u ra l ı d i kkate o,l ı nd ı . » Ç ü n k ü u n utma mak gerekir: « Servet ve onu n doğa l son u-cu ola n gönene. m u tl u l u k ya lnız ve ancak ça l ış ka n l a rı n hakkı­ d ı r.» (1 923) 72

insan cal ışması n ı n ve emeg ı n ı n üstü n l ü ğ ü n ü ka­ bu l eden Atatürk, yal n ız kişisel değ i l , ul usa l acıd a n d a ben ­ c i l o l mamayı öğütler: •

« Elbet kend imiz icin gerekl i şeyleri düşü ­ neceği z ve gereken i ya pacağız. Fakat bundan sonra bütün d ü nya ile i l g i leneceğ iz.» ( 1 937) U n utma m a k gerekir: « Dü nya u l usları n ı n mutıu.l uğuna ça l ı şma k . bi r ba şka yoldan ikendi h uzur ve mutl u l uğ u nu sağ lamaya çal ı şma k demektir.» (1 937) Çünkü : « İ n sa n l ı ğ ı n tüm ü n ü bir vücut ve b i r u lusu bu n u n b i r pa rça s ı sayma k gerekir . Bi r vücu­ d un pa rmağ ı n ı n ucundaki acıdan diğer b ütün org a n l a r etkileni r.» Bu nedenle, u l uslar olana kları n ı sadece kendilerine sa klama ma l ı d ı rlar: « U l usla r i şg a l etti kleri toprağ ı n gercek sah i bi ol ma k l a beraber, insa n l ı ğ ı n temsi·lcileri olara k da o topra kla rda bul u n u rlar. Onlann servet kayna klarından hem kendi leri ya rarla­ n ı rla r ve dolayısıyla bütün insa n l ı ğ ı ya ra rlan ­ dı rmakla yüküml üd ü rler.» ( 1 920) Ç ü n k ü , a s ı l ol an i n sa n l ığ ı n m u t l u l uğudur: « Ul u sla r üzü ntü ve tasa bil memel idi r. Şef­ leri n görevi , yaşa m ı sevine ve istekle karş ı ­ lama k kon usunda ulusla rı na yol g östermekti r.» (1 937) Bu na nasıl u la ş ı labi l i r? 73

« i nsa n l a rı mutl u edecek tek a raç, onları b i rb i rine yaklaştırma k, onlara b i rb i ri n i sevd i r­ mek, karşı l ı k l ı madd i ve manevi gereksinme­ leri n i sağlamaya yarayan h a reket ve enerj id i r. Dünya barışı içinde insa n i ı ğ ı n mutl u l u ğ u , an­ ca k bu yü ksek ü l k ü yol c u la rı n ı n çoğal ması ve ba şa rı l ı olmasıyla sağlanabilecektir.» (1 931 ) i n sa n l ı k , sava şta n uzak d u rma l ı d ı r. Ç ü n k ü :

« U l u s hayatı teh l i ke i l e karşı l a ş ma d ı kça , savaş bir c inayetti r.» (1 923) sa

Anca k , u l u s i ç i n «Sava ş göze a l ı na b i l i r.

zorunlu

ve yaşamsal» ol u r­

Ası l ola n ba rışt1 r ve ba rışın sürek l i l iğ i d i r : « Eğer deva m l ı ba rış isten iyorsa, kitlelerin d u ru m l a rı n ı iyileşt i recek ul uslara rası ön lemler a l ı n ma l ı d ı r. Tüm i n sa n l ığ ı n gönenci , açl ı k ve bask ı n ı n yerine geçmel id i r. Dü nya vata ndaşları . haset, a çg özl ü l ü k ve ki nden u zaklaşaca k şe­ kilde eğiti l m e l id i r.» ( 1 935) ü stel i k , daha i leri g iderek , gelecek k u şa k l a r i ç i n de ça l ışı l ma l ıd ı r: « Haya tta ta m zevk ve m u tl u l u k , a nca k ge­ lecek k u şa k l a rı n on urlu va rl ı ğ ı , mutl u l u ğ u için ç a l ı şm a kta b u l u n a bi l i r.» ( 1 937) Anca k , bütün b u n l a r i ç i n , özlem derecesinde b i r ko­ ş u l u n gerçekleşmes i gerekir : «Yu rtta

barış, dünyada barı ş . »

Gerçekten , S.N. Özerdimı' i n deyişiyle, «Atatü rk dü­ şünüşünde en g üçlü öge i nsa n lı k sevgisidir» demek, a b a rt ı l m ı ş bir ya rg ı değ i ld i r. Rahatlı kla denebi l i r k i , is74

met İ nön ü , « İ nsa n l ı k idea l i n i n aşı k ve seçki n siması» der­ ken, gel işigüzel kon uşmuyord u . Belki de, Atatü rk ü en özl ü bicimde ta n ı m l ıy o rd u . Çünkü Türk devri m i , i n sa n ı temel alan, insa n ı yücelten öze sa h i p b i r devri md i r. '

iKTİSADİ KALKINMA MODELİ

Bu raya kad a rki a ç ı kl a ma l a rla, i ktisad i ka l·k ı n m a mo­ del i n i n temel n itel i k ve özel l i kleri n i ka psayan çerçeve a na çizg i leriyle ortaya c ı km ı ştı r, d iyebi l i riz. Kısa ve top­ l u ola rak, bel i ren bu i l keleri serg i lemek ola n a k l ı d ı r. ,

• Müdahalecidir : Az geli ş miş b i r ül ken i n i ktisadi ka l ­ k ı n ması n ı gerçekleşti rmesi nde, devl et müdahalesi b i r zo­ r u n l u l u ktu r. Anca k , bu m üda h a l e gel işi g üzel yapı l m a m a l ı ­ d ı r. Bu neden le,

Plancıdır : Bütü n cabolar etki n bicimd e koord i ne ed i l m el i , kısıtl ı kayna k l a r savu r g a nl ığa uğra ma m a l ı d ı r. •

• Gerçekçidir : Eldeki ola na k la r daima . g özö n ü nde tutu l m a l ı , ha ya l peş i nde koşu l mama l ı , enflasyon u n kişiyi ve topl u m u ya n ı l ta n ve a l d ata n orta m ı ndan uza k d u ru l ma .. l ı d ı r.

Eklektik (seçmeci) dir : Ka mu ve özel kesim e kon o­ m i k k a l k ı n ma ha reketinde b i r l i kte yer a l malı , k a m u veya öze t kes i m , e k o nom i n i n tü m ü ne e g emen o l ma ma l ı d ı r •

.

• Eşitlikçidir : Kişi ç ı ka rlarının aynı derecede ve ayn ı eşitl i k duyg u la rı i l e sağ l a n ma s ı n a ça l ışı l ma l ı « u l usa l ser­ vetin dağı l ı m ı nd a d a h a mü kem mel b i r ada let ve emek h a r­ caya n l a rı n da ha yü ksek refa h ı » u l usal b i rl iğ i n koru n m a ­ s ı nd a koşul sayı l ma l ı d ı r. ,

Bağımsızlıkçıdır : U l u sa l bağ ı msızl ı k hem a ma ç ola ra k hedef a l ı n ma l ı , h e m d e koru n ma s ı i ç i n u l u s u n bi­ l i nc i d uya rl ı ve uyan ı k tutu l m a l ıd ı r. •

75

Açık rejimcl'dir : Özg ü rl ü kçü ve demokrati k i l kele­ ri n yer a l d ı ğ ı siyasa l i çe ri k , açı k rej i m i n a l ternatifi bile ol­ mayan unsurları sayı l ma l ıd ı r. •

• Hümanisttir : i nsa n sevg isi temel a l ı n ma l ı . i nsanı yüceltmeli ve barışçı olmalıdır. •

lç'te ve dış'ta sömürüye korşıdlr : Ta m b i r a ç ı khk­

la gere k s ı n ı f emperya l izmine, gerek u l u s emperya l izm i ne karşı ç ı k ı l ma l ı , her i ki a landa emeğ i n üstü n l ü ğ ü benim­ senmel i d i r. Bu n u n la beraber; • U:luslarorası işbirliği ve dayanı$madan kesi n l i kle kaçmama l ı , d ünyayı b i r bütü n , çeşitl i organları n o l u şturduğu b i r «vücut» sayma l ıd ı r .

.

.

* **

Bütü n b u özel l i k ve nitelikleriyle ortaya ç ı ka n i ktisadi ka lkınma modeli hakkında daha bazı önem l i sorunların ayd ı n l ığa kavuşma s ı nda kesi n ya ra r vard ı r. Şöyle k i , böy­ le bir model a ca ba ; - Kalıcı mıdır, geçici midir?

- Orta yol mudur? - Di namik mıidi,r?

Ç ağdaş mıdır? Yoksa , bel i rl i b i r dönem i n koşu l larıyla ortaya ç ı k m ı ş , yeterl i l i ğ i n i o koş u l l a rda b u l mu ş ve böylece dönem i n i kapatm ı ş m ı d ı r? Ka l k ı n ma kon usunda i ktisad i sistemlerin g ü n ü m üzde g österd i ğ i gelişim ve eğ i ­ l i mler ka rşısında ne g i b i bi r duruma sah i pt i r? -

­

Bu soru ların ya n ı tı n ı , burada , şimd iden verme ola ­ nağ ı yoktur. Anca k , i ki nci böl ü mde, i ktisadi sistem leri n gelişi m i n i ve bug ü n ulaştı kları a şamayı görd ü kten son ra , gerekli a ç ı k la mayı yapmaya ; model h a k k ı nda topl u bir yoru m ve değerlendi rmeyi ortaya koymağa ça l ı şacağ ı z .

76

2 Uyg u l a m a l a r ve

Arayışl a r G İR İŞ Atatü rk'ün i ktisadi d ü ş üncesine temel ola n u nsurları açı klad ı kta n ve böylece i ktisad i kişiliğ i n i bel irtmeğe ça l ış­ tı ktan son ra , 1 920-1 940 döneminde ya pılan uyg u l a ma ları ve a ray ışla r ı genel çizgileriyle serg i lemek ve Tü rk e kono­ misi n i n bu zaman d i l i m i içinde görünümünü ve gelişi m i n i ortaya ,koymak, ya rarl ı olaca ktı r. Böylece, h e m d üşü nce hem d e eyle m pla n ı ndaki davra n ı şların birli kte ele a l ı nma­ s ı n ı n , bel irli bir bütü n l ü ğ ü n sağlanması yol u nda etk i l i bir katkıda bul unacağı d üş üncesindeyiz. TÜRK EKONOMİSİ

:

1 920

Son yı lları savaşlarla gecen Osma n l ı i mpara torl !..l ğ u , Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra sahneden çekilirken bı­ raktı ğ ı ekonom i k kalıt h iç de i ç a c ıcı değildir. Sanayi ala­ n ı � da pek varl ık gösteremem i ş o lan imparatorl u k , savaş 77

ları n getird i ğ i madd i-ma nevi yü klerle ezi l m iş, ü retici l i k n i ­ tel i ğ i hemen hemen ka l mamış, i l kel d üzeyde b i r ta rı m eko­ nomisine sa h i pti . Yen i Türkiye, bağ ı msızl ı k sava şı n ı da geçird i kten son ra, b u ekonomiyle yola ç ı km a k zoru nday­ d ı . Ka l a n m iras, deyi m yerinde ise, « red d i m i ras» ı gerek­ t i recek d üzeyde id i . • Osma n l ı İ mparatorl u ğ u , yaşa m ı n ı n son unda cağ ı n ı n tekn i k değişmelerine ve sanayi hareketleri n e aya k uyd u ­ ramamış, tam a n l a m ıyla tarımsa l nite l i k l i azgelişmiş b i r ekonom iye sa h i pti. Yen i Türkiye'n i n i m pa rator!l u kta n dev­ ra ldığı bu ekonom i ile i l g i l i istatisti kler cok az old u ğ u g i b i , geçerl i l iğ i de old u kça kuşkuludur. B u n a ka rşı n e l i m izdeki sınırlı bilgi lerle 1 920'1eri n ekono m i k ta blos u n u cizmeğe ça­ l ı şacağız. • 1 91 7 yıl ında Dr. Ruppin adındaki b i r Al m a n i ktisotcı­ nın hazırlad ı ğ ı ra porda n yararl a n a n Vedat Eldem, elli yı l sonra Osma n l ı İ mparatorl u ğ u n u n u l usa l geliri h a k k ı nda hesaplamalara g i rm i ş ve bazı son u ç l a r ç ı ka rm ı şt ı r.

Buna göre, i m pa ratorluğun 1 9 1 4 yı l ı u l usa·! gel iri, ca ri fiyatlarla 22.393.000 k u ruştur. 1 889 - 1 890 yı l ı n ı n u l usa l gel i ri 1 00 ka b u l ed i l i rse, 25 yıl sonra , 1 91 4- 1 9 1 5 yıl ı n d a k i gel işme ora n ı 1 56'ya u laşa b i l m iştir. Çeyre k yüzyı l l ı k b i r dönemde % 56' 1 ı k b i r a rtışı, bu dönemi ka psaya n 25 y ı l a bölerse k , y ı l l ı k a rtış a ncak % 2 olmaktad ı r. Ka rş ı l a ştı rma yapı l ı rsa, aşağı yu karı ayn ı dönem lerd e , A. B . D . % 3,3; Al­ manya % 3,1 ; İ n g i ltere % 2 ,4; Japonya % 4 , 1 a rtı şları n ı gerçek leşt i rm i şlerd i . Sağ l a n a n yı l l ı k % 2 ' 1 i k a rtış gerçekten d ü ş ü ktür. Dö­ n e m i n son yı l ı nda gayrisafi miıl l i hasıladan yatı rı m l a ra giden pay % 6,2 olması neden iyle % 2'1 i k a rtış, a s l ı nd a , doğa l sayı l m a l ıd ı r. Dikkat ed i l mesi gereken b i r öteki n okta da , % 2 ' 1 i k ora n ı n brüt olduğudur. % 1 dolayl a rı n da seyreden 78

n ü fus a rtış h ızı hesaba kat ı l ı rsa , u l usal gel i rdeki net a r­ tışla r yı l l ı k % 1 dolayı nda ka l m ı ş demekti r. 1 9 1 4 yı l ı nda ki­ şi başına 1 072 k u ru ş gelir d ü şerken b u n u n İ stanbul için 2080 k u ru ş ol ması , u l u sa l gel i rde eşitli kten uzak bir pay­ laşı m ı n va rl ı ğ ı n ı g östermekted ir. Tarı m kes i m i n i n u l usal gel i r içindeki payı n ı n yü ksek­ l i ğ i , ü l ke n i n ağırl ı k l ı ta rı msal n itel iğini açıkça ortaya koya­ cakt ı r. 22.393.000 k u ruş ola n 1 9 1 4 yı l ı n ı n u l usa l geliri nde ta rım kes i m i n i n payı 1 3.060 .000 k u r u ştu r. Oran ola ra k % 58'i b u l a n tarı m gel iri, asl ı nda bazı bölgeler hariç ( İ stanbul, Lübnan g i b i ) , bi rçok bölgede % 58 ora n ı n ı da aşmakt a yd ı Ta rı m kes i m inde çal ı şa n n üfu s u n da ü l ke n üfusu n u n % 82' s i n i ol uştu rması, ü l ke ekonom i si n i n tarı msa l n itel i ğ i hak­ kındaki ya rg ıyı ra hatl ı kla doğ ru laya n b i r gösterged i r. Buna daya n a ra k , ta rı m ı n milli gel i rdeki payı n ı n % 75' i n üstünde olmas ı n ı ka b u l etmek gere k i r. •

.

• Çok büyük b i r geci kmeyle sanayi a l a n ı nda ha rekete g eçen Osma n l ı i m pa ratorl u ğ u nda , bu alandaki faa l iyetler, devılet, özel kes i m ve ya ba ncı g i rişimler ta rafından ya pıl­ m ı ştır. 1 91 5 yı l ı nda 22 'si d ev lete a it olan 282 sanayi k u ru ­ l u şu vard ı . 1 8.000 i şç i n i n ça l ı ştırı ld ığı sanayi kes i m i nde a ğ ı rl ı k g ıda ve dokuma sa nayii nded i r. Her iki da l ı n top:am i ç i ndeki payı % 27,7 ; i �i s i n i n bi rden toplamdaki payıı % 55 ,4'tür. 1 91 5 y ı l ı nda g ıda sanayi i top l a m ü ret i m i n % 70,3' ü n ü , dokuma sa nayi i ise % 1 4 , 9' u n u ü retm işlerd i r.

Bu sa nayi tesisleri n i n % 8 1 ' i özel kesime; % 1 0,6'sı a non i m şi rketlere ve % 9,6'sı da devlete a itti r. Anca k , bu k u r u l uşlard a k i sermaye ve emeğ i n sadece % 1 5 i Türkler­ de ol u p , geri ka lan % 85 ya ba n c ı l a rı n ve azın l ı ğ ı n e l i nded i r. '

i mpa ratorl u kta n yen i Tü rkiye 'ye , devlete ait fa b rikala r­ da n anca k dört ta nesi devred i l mişti r. Ayrıca k ü ç ü k , büyük , 79

fakat çoğ u n l u kla pek elverişl i durumda ol maya n özel 'ı n i n uya n ­ mas ı , gel i r a rtış ı n ı n d oğ a l b i r son ucu o l ma ktad ı r . Bu n u n ya n ı nd a yu ka rıda k ısaca bel i rtt i ğ i m iz çeşitl i ya kınlaşma a la n la rı n ı , gel i r a rtı şları n ı n ya ra ttığı orta k bir z i h ni yet orta m ı i l e ta ma m l a m a k m ü mkünd ü r. Rahatl ıkla denebi l i r ki, kültürel ve i ktisad i d üzeyi yükselen bir topl u ­ m u tota l iter b i r rej i m i ç i nd e tutma n ı n v e egemen olma1 75

n ı n zorl uğu a ç ı kt ı r. Bu ba k ı mdan, yaşam düzeyi a rttık­ ça , Sovyet Rusya ' n ı n de s poti k kara kteri nin g itti kçe za­ yıflayacağ ı n ı ve belirtilerin kend ini göstermeye başladı ğ ı n ı i leri s ü renler çoktu r ve bunlar a rasınd a Ma rksist yazarlar da vard ı r. Ü nl ü Sovyet bilg i n i Saha rov' u n deyi­ şiyle, « bütün insa n l ı ğ ı n isted i ğ i tek şey, özg ü rl ü k ve gü­ ven l i ktir.» ­

Yugoslavya ve Cekoslava kya 'da ki çok i l g i n e g e l i şme­ lere y u ka rıda değ ind i k . Sovyet Rusya'da gevşeme ya da öd ün örnekleri olara k a razi m ü l kiyeti m i ra s h a k k ı , a raba ve ev sahibi ol ma olana k ları n ı verm i ştik. Ancak, daha di kkati çekici olara k , Sovyet plancı ları, son y ı l la rd a ba­ zı yen i problemlerle karş ı laşmaktadır. Bu n la rı n başında d a , satı l maya n m a l l a rı n ya rattığ ı «stok soru n u » gelmektedir. ,

·

Bu soru n da , gel i r a rtışla rı n ı n yarattığ ı t i p i k b i r ör­ nekti r. Gel i r d üzey i n i n a rtışıyla doğan seçim i m kô n ı , sa ­ tış yapmama teh l i kesi n i yarattı ğ ı nda n , çok tipi k kapita­ l ist davra n ışlardan sayı.t an « reklôm» atı l ı m l a rı bile ken ­ d i n i göstermeğe başla m ı ştı r. Bundan şu son derece önem­ li sonuç elde ed i l iyor : Belirl i bir kalk ı nma d üzeyi nden son ra , kol lektivist bi r ekonomi bile olsa, «tü ketici hege­ m o nyası » n ı n etki·l erinden kurtul m aya ola n a k yoktu r. Son ola ra k ş i md i l i k düşü nce ola ra k i l e ri sürülen ve çok öne m l i d iğer bir örnek, Rusya 'da send i ka ların faa l iyetlerini g östermeli k ol ma kta n ç ı k a rm a k ve parti kar­ şısında etk i n ve dengel i b i r düzeye yü kseltmek yol u ndaki öneri lerdir.

O halde, gel işmeni n ve ka lkınman ı n verdiği ra hatlık, insanları n davra n ışla rı n ı birbirlerine yak ı n l a ştırdığ ı için, sistemleri, geniş b i r perspektif içinde, sosya l ve enstitüs­ yonel yönden b i rbirine benzetmesi çok· m üm k ü n ve m u h ­ temeldir. Saharov'u n d i l iyle, « Halkın büyük bir çoğ u nlu1 76

ğ u na üstün b i r ya şama d üzen i sağ land ı ğ ı and a , sosya ­ l izm i l e ka pita l izm eşit değerd e g i bi görü nmekted i rler.» Anca k, gere k ka pita l ist, gere k kol lektivist s iste m i n a ş ı rı yandaşları , uyg u la mada ortaya ç ı ka n ya k ı n laşma eğ i l i m i n i kes i n l i kle yad s ı rla r. B u davra n ı ş ı n orma l k a r­ ş ı l a m a k gereki r. Ç ü n k ü , h er i ki sistem , kend i si n i n d ü n ­ yaya egemen olaca ğ ı ; ka rma ekonom i n in geçici old u ğ u iddi·a sını taşır. B i r bak ı ma ya k ı n laşmayı ben i msemek demek, bu iddiadan uza k l a şm a k demektir. Bu d u ru m ­ d a , realitede ortaya ç ı ka n eğ i l i mle.ri n etkisiyle değ i l de, a ş ı rı tarafta rl ı ğ ı n verd i ğ i bağnazl ı kl a soru n a baka n l a rı n oaş kayg ı s ı , kend i sistem leri n i n d ü nya ölçüsünde m ücadele yeteneğ i n i yitireceğ id i r. Böylece s istem bağ nazl ı ğ ı n a sa h i p b u orta k kayg ı i l e ha reket ed e n ka pita l izmin v e kollekti­ vizmi n a şı rı yandaşları , u yg u l a m ada ortaya çıkan bu ya­ k ı n laşma eğ i l i m i n i ben i m s � mek istemezler. B i l i n melid i r ki, objekti f ol m a n ı n en az koşu l l a r ı n d a n b i ri gerçekçi olmaktır. Rea l ited e k i uyg u lamalar ta h l i l ed i ­ l i rse, ayrı sistemler a ltı nda yaşa ma ları na ka rş ı n orta k b i r z i h n iyet orta m ı n ı n ekonom iye h a k i m old uğu görü l mekted i r. Burada en büyük rol ü ise, dah a önce bel i rtti ğ i m iz g i b i , birey davra n ı şları n ı b i rbi rine pa ralel k ı l a n yaşa m d üze­ y i n i n yü ksel mesi oynamaktad ı r . B u g ü n ü n genel eğ i l i m i , u yg u l amada sistem katı l ı ğ ı ndan uzaklaşma yol u nd ad ı r. S i stemleri n gelişimi i ncele n i r ve g ü n ü müzde taşıd ı ğ ı «ek­ lekt i k» n itel i k a n ı msan ırsa b u uza k laşma doğald ı r. Şimd i , bu hatı rlatma ların ya rd ı m ıyla , Cekos l ova kya 'ya yapı l a n i şga l i n rahat b i r a ç ıklaması ya p ı l a bi l i r. Şöyle k i ; Ekonom i k alanda s istem leri n kendi i l keleri nden öd ü n verd i kleri n i veya feda ka rl ı kta bu l u nd u kları n ı , iyi i ş lemeyen veya istenmeyen sonuçlar veren tarafları n ı atmak eğ i l i m i n i n bug ü n ü n sistemler d ü nyas ı nda b i r gerçek olduğ u n u gör1 77

d ü k . Gel i r d üzeyi yü kselmes i n i n doğa l b i r son u c u olara k ortaya çıka n bu d u r u m u n sadece i ktisad i a l a nda kalacağ ı n ı benimsemek, soru n u ku şkusuz eks i k g örmek demei> . Ta n ı n m ı ş Fransız siyase t b i l imcisi M . Duverger i n ded i ğ i g i b i , 1 950 genel seçim i n i yapabi len Tü rk iye d ı ş ı nda bu konuda bOşka b i r örnek gösteri lemez ,

'

,

.

Siyasi rej i m soru n u n u n daha önce Cekosl a v a kya d a kendin i gö s termesi de rastlantı değ ild i r. Gerek gelenekleri g erek kültürü Çekleri n bu gereksi n meyi işgal c i lerden ön­ ce d uyma ları n ın nedeni n i rahatl ı kl a açı klar. Kend i ül ke­ lerinde henüz su yü z üne çı kmayan ve fa k at bel i rti leri gö­ rü len bir a k ı m in Cekoslava kya 'da ortaya ç ı kmasın ı Sov­ yet yöneticileri b üyük bir fırsat olara k s aym ı şla r ve de­ ğerlendi rm işlerd i r. Sov yet yöneticilerin i n , i şg al i n d ü n ya daki prestijleri n i bir a nda sıfıra indireceği ni tahmin ede'

.

­

1 78

meyecek kada r d i k katsiz ya d a i lg isiz old u ğ u n u söyle ­ m e k g ü l ü n çtür. Ancak , işbaşı nd a k i i ktida r eki b i , bu i ş ­ g al l e, Cekoslava kya yı yola geti rmek perdesi altı nda ası l kend i ü l kes i nde ki , henüz dağ ı n ı k bile olsa , bu a k ı m ı s i n ­ d i rme k v e ta mamen dağ ıtma k a m a c ı n ı g ütmüştür. Bili nç­ sizce i ş ga l davra n ı ş ı n ı n kayn ağ ı , i ktida r ekibin i n b u kor­ kusunda sa k l ıd ı r . '

H . E . Sa lisbury'n i n ded i ğ i g i b i , « M oskova böylece ' Cek hasta l ı ğ ı ' n ı n kom ü n ist d ü n yası n ı n üst ya n ın a b u ­ laşmas ı n ı önlemek uğ runa sava ş ı göze a l maya v e s i 1ôha ba şvu rma y a h az ı r o l d uğ u n u ortaya koy m u ştu m . Her zama n söylend iğ i g i b i , b i r gel i şi m i d u rd u rmak v eya ters yönde g el i şti rmek ola na k d ı şıd ı r . Bütün d ü nya bas ı n ı D u bcek'i n üstün yeteneklere sa h i p , olağan üstü bi r l ider ol mad ı ğ ı n ı söylemekted i r. Buna karş ı n Cek u l u s u ­ n u n hemen hemen ta mamı ta rafı ndan t u t u l mu ş destek­ len m i ş ve bu sayede onun N ovot n i yi devi rmesi sağ l a n ­ m ı ştır. Ç ü n k ü Dubcek hal k ı n ı n a rzusu n u temsi l e d e n v e cesa retle savu na n b i r k i ş i ola ra k ortaya c ı k m ı ştı r. .

'

« Bu g ü n , h ü kümet sistem lerine yavaş yava ş yen i b Lr biçim vermen i n ve b u n u i nsa n l ığ ı n h izmetinde k u l la n ma ­ n ı n tek yol u , düşünce özg ü rl ü ğ ü nden başka bi r şey d e ­ ğ i ld i r. Cekoslavaklar bu n u a n l a m ı şl a rd ı r» . H a l b u k i aşırı u oların « her i kisinde h ürriyet kapısı n ı n a nahta rla rı . tek partileri nde ve bu n la rın üst kademelerinded i r. Her i k i sis­ temde de ( faşizm ve komü n izm) k i şi , pa rti mekanizması ­ n ı n ağ ı r ça rkları a l tı na g i rer. H a k l a r ve h ü rriyetle r mer­ kez i n dağıt ı mı na bağ l ı kal ı m . Du bçek, hal k ı na grev hak­ kı , siyasi parti kurma hakkı kısaca acık re j i m vaadetmi ş v e b u n l a rı gerçekleştirme yol u nda a d ı m l a r atmağa ba ş­ ta mı ştı İşga l , s ıçra m a kork u s u nda n ve böylece kendi ü l ­ kelerinde b u a k ı m ı h ızland ı racağı kayg ısından doğ m u ştu r .

.

1 79

Kuvvetlera rası aşırı dengesiz l i k dolayısıyla Çekler bu işg a l e cevap veremem i şlerd i r. Fa kat a s ı l ceva p Mosko­ va'da ç ı kaca ktır. Anca k Sovyet h a l k ı n ı n l i bera l leşme daha doğrus1.:1 demokra tla şma a rzusu, bunu hazmedecek bir lider veya i ktidar ekibi ortaya ç ı k ı ncaya kada r, işgal ce­ v a psı z ka laca ktır. Gel işi m i d u rd u rm a k değ i l , sadece ge­ c i ktirmek söz kon u s u d u r ve b u geci ktirmen i n s ü resi de, bazı bel i rtilere bakara k , f.az.ı a uz u n ol mayaca ktı r. Görd ü k k i , her i k i siste m i n uyg u l a mada u c n okta l a r­ dan hareket ederek ya k ı n l a şması ve b i rbirine benzemesi bir olg ud u r. Anca k , bu eğ i l i m i n sürmesiyle i k i s istem i n ta mamen ayn ı olacağ ı ve i kiz teklerine döneceğ i beklene­ mez . Bütün soru n genel leşen bir eğ i l i m i n sa pta nmasıd ı r. • Polonya 'da ortaya ç ı kan son olaylar ise, kol lektivist dünya n ı r yen i , fa kat son derece i l g i n e gel i şi m i n i ol uştu r­ mu ştu r . Ö zg ü r send i k a ku rma ve g rev h a k k ı n ı n to n ı n masl yol u nda işçi kes i m i nden gelen ka ra rl ı istekler ol u m l u so­ n uca u l a ş m ı ş g i b i görü n me kted i r. B i l i n d i ğ i g i b i , koilektivist sistemde devlet, emekçi n i n devletid i r ve b u ned e n l e işçi hakları n ı koruyaca k send ikalara yer ve gerek yoktu r. D i k ­ k a t ed i l i rse, b u g e l i ş i m i n s istem ya k ı n l a şm a s ı a c ı s ı nda n taşıd ı ğ ı a n l a m ve önem a ç ı kt ı r.

1 80

3

İ ktisat - S iyaset İli ski leri ,,

DEVLET VE İKTİSAT

i ktisatla siyasetin i l i şk i leri, i ktisad i ya şamda devlet. müdaha lesi geni şled i kçe ku şkusuz a rt m ı ştır. Klasi k l i be­ ra l izmde asga riye i nen bu müdahale zama n ı m ızd a , orta­ Jama ola ra k , bu asgari n i n çok ü stünded i r. Hatta devlet i n m üdahalesi n i bütün faaHyet a l a n larına ta m ola ra k yay­ d ı ğ ı rej i mler bile zama n ı m ızda görü l mekted i r. İ ktisat siyaseti i ktisat b i l i m i n i n b i r deva m ı veya b i r uyg u la ma s ı olara k ka bul ed i l i rse ; « devlet müda h a l es i n i n k ı t kayn a k l a r ı n idares i ne yayı ld ığ ı a n d a n itibaren . k u ra m­ c ı l a rı n , soru m l u otoriteleri n d i k kati n i çe kmeleri doğald ı r» . B u , a l ı na n siyasi ka ra r;la rı n sonuçları n ı azam i ye ç ı k a ra ­ ca k k u ra l veya i l kelere uymayı sağ lamak k aygıs ı n ı n do­ ğ u rd u ğ u bir davra n ı ştı r . Diğer bir d eyişle, « i kt i satç ı l a rı n i ktisat pol itikası ka m u otoriteleri n i n faa l i yeti ne daha faz­ la rasyonel l i k sokmayı gözeti r» . Fa kat, b i l i ndiği g ibi , siyasi kişiler kararlarında tek etken olara k kendi i radeleri n i k u l�a nmakta n ve uygula1 81

ma kta n yoksu nd u rlar. Gerek a raçları n seç i m i nde, gere k amaçların sapta n masında çeşitl i yön lerden gelen bas k ı ­ ları n a ltı ndad ı rlar. İ ktisad i hayata devlet m üdaha lesi art­ tı kça siya setle i ktisat daha i ç l i -d ışl ı ol mu ş, b irey gel i rleri g itti kçe siyasi karo rıların adeta fon ksiyonu h a l i ne g i rmiş­ tir. « Cağdaş siyasi hayat, iktisadi hayatla i ç i çed ir. Her iki a lan bir entegrasyon hareketinin kon usud u rla r» . Bu d u ru mda çeşitli yönlerden gelen baskıları n da za man la s iyas i mekan izmaya daha cok yaklaşması ve on u da ha çok sıkıştırması normald i r. « U nutmaya l ı m ki siyasetin içind e ve siyaset yol uyla devletin i ktisad i faa l iyeti bel i rlen i r ve sapta n ı r» . EŞİTSİZLER DÜNYASI İ ktisa d i hayatı n tah l i l leri için bazı basitleşti ri l m i ş va r­ sayı mların gene l l i kle zoru n l u görüldüğü b i l i nme kted i r. Ay­ rıca olayların s ı rf (pu re) i ktisadi yönleri, çoğ u n l u kla, ta h ­ l i leri n ağ ı rl ı k nokta ları o lagelmişti r. İ ktisat d ı ş ı u n surlar ayn ı zamanda tah l i l dışı tutulmuş veya çok küçük ölçüde i ktisatç ı n ı n ta h l i l lerinde yer a l mıştır. Baskı, kud ret ve kuv­ vet g i b i etken ler i ktisat i l mine yabancı ve hatta a n lamsız kabu l ed i l mi şlerd i r. Zira, i ktisad i hayat eşitler a rası ndaki m übadeleleri n geçtiğ i bi r sa h ned i r. Serbest p iyasa n ı n tek h a k i mi fiyat, i ktisad i kaynakların d ağ ı l ı m ı nd a temel rol ü oynar. Genel denge teori leri n i n i ri hatla rla çizd i ğ i tablo, böylece , bir eşitler d ü nyas ıd ı r.

Anca k , ta rafları eşit ola rak ele a la n bu t ü r tah l i l ler reel hayatı gereğ i g i bi yansıtmakta , hiç şüphesiz, yeter­ siz ka l m a ktad ı r. Som u t problemler tamamen ayrı b i r n ite­ l i k taş ı rlar. B i r ekonomi bütü n üyle heterojen ol u p b i r kıs­ mı h ô kim, bir kısmı do mahkum (veya bağım l ı ) d u ru mda­ d ı r. Davra n ı şla rı do , b u na para lel ola ra k , eş kuvvet l i tep1 82

k i ler ya ratmaz . Fark l ı kuvvet d ozla rıyla tepk iler göstere n davra n ı şla rı n tah mlerde gözetilmesi ile h e m i ktisat teori ­ s i n i n prati k hayatı izah ka bil iyeti artaca k , h e m de soru n ­ ların çözümünde daha geçerl i a raçlara sa h i p ola ra k i kt i ­ sat siyaset i n i etk i l i k ı laca ktı r. Teori ve pratik hayat a rasındaki boşl u k ya l n ı z bir u l u ­ s a l ekonom i n i n iç i l işki leri yönünden kend i n i göstermekle kalmaz. U l uslararası mşkilerde de, öze l l ikle zama n ı m ızda , b ütün a ğ ı rl ığ ı i l e ortaya c ı k m ıştır. Amerika Birleş i k Dev­ letleri g ü n ümüzde h ô k i m b i r ekonomi olmu ştur ve büyük b i r olas ı l ı kla bu h ô k i m iyeti uzun b i r süre devam edecekti r. Doğ u b lokunda Sovyetleri n d u ru m u da ayn ı n itel i ğ i taşı­ maktad ır. Her iki blok u n l id e r d evlet l eri olan Ameri ka ve Rusya özel l i kle kend i yörüngelerinde h ô kim ekonomi d u ru ­ mun u tartışmasız kazanma l a rı n ı u l u slara rası i l işkilerde gö­ zetmeleri gereki r . Hôkim ekonomi ve mahkum veya bağ ı m ­ l ı ekonomi tipleri tarafların eşitl i ğ i va rsayım ı n ı d ü nya a ç ı ­ s ı nd a n bozan en bel i rl i örneklerd i r. Perroux'un d ed iğ i g i ­ bi , « d ü nya e konomisinin gelişmesi bugüne kada r eşitsiz­ l i k içi nde ve eşitsiz l i k yol uyla olagelm i ştir» . İ ktisat d ü nyası n ı , b u d u ru md a , sadece eşitler a ra s ı n ­ da değ i l , hôkim v e bağ ı ml ılar a ras ı n d a k i gizl i veya ·a c ı k b i r i l i şkiler bütün ü olara k ele a l m a k zoru n l u l u ğ u n u ka bu l etmem iz gerekmekted ir. Zira , i ktisat i l m i nde bu kon u da görülen genel yetersiz l i k a c ı kça ortadad ı r. Dünya eşitler değrl, belki de daha çok eşitsizler dünyasıdır.

TARAFLARIN EŞİTSİZLİGİ Hôkim İ ktisadi Ünite ve H ak imi yet Etkisi : Bu , i ktisadi sosyal yaşam ı n en öne m l i gerçeğ id i r. F. Perroux, ik­ tisadi hayatta g öze çarpan k u d ret, kuvvet ve bas k ı g i bi

1 83

u n su rl a rı n i ncelen m es i n i teori k b i r kad roya otu rta rak eşit­ sizl iğ i n i ktisadi etkileri n i ve sonuçlarım sistemati k b i r şe­ ki lde ortaya koyma k a macındad ı r. Çeşit l i m i kro ve m a k ro gruplar -aşa ğ ıda g örülecekti r- hôkim b i r i ktisadi ü n ite d u ­ ru m u na sa h i p olab i l i rler v e hôkim iyet etkileri n i i l i şkide b u l u nd u kl a rı ü n itelerde rahat l ı kla meydana g et i rebi l i rler. Hôkim b i r i ktisadi ün ite, d iğer i ktisadi ü n i teler üze­ rinde tek ta ra f l ı ola ra k ve değ işmez n itel iğe sa h i p (dissy­ metrie veya i rrevers i b i l ite) b i r etki yara t ı r. Bu etk i , tama­ men d eğ i ş mez n itel i k l i o ld u ğ u gibi bağ ı m l ı ya n i h ô k i m iyet etkisi a ltında kala n ü n iten i n d u ru m u na göre , k ısmen de­ ğ i şebi l i r ( revers i ble) ola b i l i r. A ün itesi B ü n ites i n i hôki­ m iyet etkisi a l t ı n a a l m ı ştır, d iyel i m . Bu etk i i l k i n , tek ya n l ı veya daha d oğ rusu t e k yön l ü , ya n i A'da n B'ye ola ra k ger­ çekleşecekti r. İ k i n c i s i , A'n ı n ya rattığ ı b u etki B'den aynı ça pta bir tepki i l e karşılaşmaz. B'n i n ka b u l lenmek zoru n­ da ka l d ı ğ ı bu bel i rl i etkiye ka rşı , şüphesiz bi r tep k i s i ola­ caktır. Anca k bu tep k i hiçbir zaman A'n ı n ya ra ttığ ı etki ça pında d eğ i ld i r. B'n i n kend i d u ru m u zaten eş kuvvette bir ceva p vermesi n i yetersiz k ı l a r. Böylece, hô k i m iyet etki s i n i n fark l ı derecede tep k i i l e karşılaşması soru n u n c a n a l ıc ı n oktasıd ı r . Bu fa rk l ı tepkiyi d oğ u ra n u n s u rla r ise, i ktisa d i u n ı ­ ten i n fa rkl ı b i r pazarlık gücü, fa rkl ı b i r büyüklük v e n i ­ hayet i ktisad i haya t ı n a n a kesim leri n i kontrol a l t ı nda tut­ ması n ı sağ l aya n f aa l i y et niteliği o l a ra k karş ı m ıza ç ı k m a k­ tad ı r. ULUSAL EKONOMİDE TARAF LARIN EŞITSİZLİGİ M ikro ve Makro Üniteler : Topl u m hayatı nda i nsan la rı n değ işi k yön lerde (d i ni, meslek i , siyasi. . .) etki leri v e rol leri

1 84

va rd ı r. Ö te ya nd a n , fi ilen veya h u ku ken herha n g i b i r özel g ru ba bağ l ıd ı r. İ ktisadi yönden ise, bireyleri n · çıkarl a rı n a göre g ru plaştıkları görü l me kted i r. Bu gruplaşma b i lerek veya kend i l iğind en (orta k çıkar sonucu) meyda n a geleb i l ir. Anca k , etki n l i k derecesi kuşkusuz bazı koşu lların va rl ığı i l e a rta ca k veya aza,ıacaktır. Böylece, bir u lusu veya u l usal ekonomiyi değ iş i k ç ı ­ ka rl a r ka rşısında « bel irli b i r topra k üstünde yaşıyan b i r­ b i rine zıt b i r i ktisadi g ruplar bütü n ü» d iye ta n ı m la ma k m ü m kü n d ü r. B u d urumda , ha k i m iyet etkisi n i n m i l l i ekono­ m i içi ndeki o l u ş u m u i ncelen mek isten irse devleti n d e son derece ka rmaşık rol ü n ü kes i n l i kle ihmal etmemek ge­ rekir. İ ktisad i hayatta , ta m reka bet mocleUeri n i n a ksine, fir­ m a l a rı n eşitsizl iği genel ve temel bi r kura l ola ra k ka b u l edileb i l i r. Faal iyet ha l indeki fi rmal a r i ç i n «hakim firma ­ l a r» ve « peyk veya bağ ı m l ı fi rm a l a r» d iye b i r ayırım ra­ hatl ı kla ya pıla b i l i r. Bi rçok h ô k i m firma tipleri n i belirtmek m ü m k ü n ve fayd a l ıd ı r: • H ô k i m b i r fi rm a , b i r ma l ı n veya b i r h izmet i n veya b i r m a l ve h izmetler g ru b u n u n piyasas ı n ı kontrol edeb i l i r.

H ô k i m b i r fi rma b i r piyasada ki kontrol ü n ü yürü­ tü rken b i r baş ka piyasaya d a etki yapa b ifü. Bu, s ü re k l i ve ya pısal ola b i l eceğ i g i bi ( i ş· ba n ka l a rı) geçici de olabi l i r. ( P i ­ yasada g e ç i c i t ı ka n mala r son ucu firma hôkim d u ru m a geçmiştir) . •

• H ô k i m fi rma h ü k ü metleri ( i ç ve d ı ş) etkisi altı nda b ı ra ka b il i r.

Fi rma hem ü reti m fa ktörleri piyasa sı n ı , hem mal p i­ yasası n ı kontrol a ltı nda tuta r veya hiç ol mazsa d eğ i şmez ( i rreversi ble) olaca k biçi mde etkilerse, hôkimiyet etkisi 1 85

ta m ve genel bir d u ru mda ortaya ç ı ka r. Ö rneğ i n , ü reti m fa ktörlerine m a rjinal veri m l i l i kleri n i n a l t ı nda b i r ödeme yapa r ve m a l l a rı marj i na l ma l iyetleri n i n üstünde satarsa ve h içbir ikti sadi kuvvet bu davra n ı şa karş ı d i renme gös­ teremezse h ô kimiyet etkisi herhalde tam olarak kend i n i gösterir. Anca k bu çok aşı rı bir hald i r. Genel l i k le h ö k i m i ­ yet etkisi a z veya çok s ı n ı rlanır. • M ikro- ü niteler kadar makro- ü n itelerin de zama n ı ­ mız ekonomi d ü nyası n ı kaplad ı ğ ı bil inen v e gerçek b i r ol­ g ud u r. En tipik iki makro-ün ite örneğ i olara k gösterilen işçi ve i şveren send i ka ları n ı n va rlığı ücret teorisi n i n gele­ neksel genel denge kad rosu içinde ele a l ı n ması n ı n yeter­ sizliğ i n i ve gerçeklerden uza klaşıldığ ı n ı açı kça ortaya ko­ yar. ü cret sorun u n u g ü n ü müzde i nceleyen hemen heme n bütün i ktisatçılar bu duru mu kabu l etm işlerdi r. İ ktisadi gruplar arasındaki i l işkiler, devlet kara rl a rı ve g ru pların kend i etk i n l i kleri n i artt ı ra n özel koşu l l a r ücret hadleri n i n oluşumunda ağ ı rlık rol ü n ü oynarlar. Ortaya ç ıkacak h ô k i ­ m iyet etkisi v e son u oları da çeşitl i yönlerden g e l e n b u unsurlara b ağ l ı ola ra k kuşkusuz değ işecekti r. Ayrıca , g rup tiplerin e ve genel i ktisad i koşu l l a ra göre h a k i m iyet etkisi n i n derecesi ve n itel i ğ i fark l ı l ı k gösterebi l i r. Ö rne­ ğ i n , bir i şçi veya i şveren gru bu herşeyden önce isti hd a m ı gözeti r v e ücretleri i k i nci p l ô n a i te bi l i r veya ta ma me n a ksi b i r davra n ış g österebi l i r. Sü rek l i ve yoğ u n bi r i şsiz­ l i k d e recesi nde işçiler ta m isti hdam ı n peşinde koşa rılar ve ücret had leri i çi n o kada r ısrarl ı değ i l d i rler. Geni şle­ me evresinde de örneğ i n müteşebbi sler, işçi tutmaya ve üc ret had leri n i yü kseltmeye eğ i l i m l i ve a rz u l u ol u rl a r.

Makro - ü n i teleri n i ktisad i strate j i leri böylece çeşitli koşullar ve etkiler altı nda şek i l lenecek ve h ô k i m iyet et­ kisin i n derecesi ve n itel i ğ i kesi n l i kle ortaya çı kaca ktır. 1 86

U LUSLARARASI EKONOM İ DE TARAFLARIN EŞİTSİZLİGİ

U luslararası alanda hôkim ekonom i lerin va rl ı ğ ı b i r gerçektir. Karş ı l ı kıl ı i l işki lerde bütü n ağırl ığ ı i l e kend i n i daima gösteri r. Örneğ i n , hôkim b i r ekonom i n i n u l usa l geli ri nde bir d ü şme, kendisiyle i l i şki l i ü lke ekonom isine çok büyü k ölçüde yan s ı r. Tersi ne bir d u rumda ise, hôkim ekonom i pek etki len mez .

Bu konuda bi rçok örnek verilebi l i r. ö rneğ i n h ô k i m ekonom i , uzun vadel i yatı rı m l a rl a , g ü m rük tarifeleri n i bel i r­ leme yol uyla m ü badele kad rosu n u n saptanmasınd a d a o r­ taya ç ı ka r. Hôki m ekonom i n i n kend i ne uyg u n gelen mü­ badele kad ros u n u n sapta n ma s ı nda « hôki miyet etkisi k u ­ ra ld ı r» . Yine aynı bicimde. h a k i m ekonom i . kend isine ava n ­ ta j l ı gelen piyasaları n k u ru l masın ı kol layara k v e d iğer ekonom ilerde kend isine uyg u n gelen organ izasyon tiple­ ri n i ya rata ra k u l u slara ra s ı iktisad ı n ya pısın ı d eğ i şt i re­ bi l i r. Yukarıdaki örnekler çoğaltı l a b i l ir. Bu n l a r. g loba l m i kta rla r veya gel i rlerdek i ka rşı l ı k l ı esnekliklerle değiş­ mez l i k ( i rreversibil ite) kad rosu içinde i nceler:ıeb i l i r. ö rne­ ğ i n , hôkim ekonom i n i n g l oba l m i kta rlarına bağ.ı msız de­ ğ işmeler d iye ba kmak m ü m k ü nse de, ma h k u m ekonom i ­ l erin g loba l mikta r,ıa rı b u n i te l ikten yoksund u r. Genel b ir kura l olara k , topl uca şöyle söylenebi l i r : Uyuşma l a r ( i n ­ t i ba klar) d a i m a h ô k i m ekonom i lerden mahkum ekonomi­ lere doğ ru olacakt ı r. Aks i yönd e bir uyuşma söz kon u ­ s u değ i ld i r. Ö zel l i kle, g loba l tü ketim v e yatırı m seviyesin­ deki tercihler mahkOm ekonomileri n ayn ı tercihleri n i n de ­ term i na n la rı d u rumundad ı r. F. Perroux'un deyim i ile « bazı m i l letlerin iç i ktisadi siyaset terci hleri dü nya i ktisat si1 87

yaseti n i y ö neti r.» Bu neden le, örneğ i n A.B. D . ' n i n vata n­ daşları için d ı ş ü l kelere ç ı kı şları nda koyacağ ı çok küçü k b i r s ı n ı rlama , bütü n Avrupa tu rizm end üstri si n i o l u msuz yönde ve d erinden etkiler. Ayn ı şekilde, h ô k i m b i r ekonom i n i n ya pt ı ğ ı deva l üas­ yon , bir çok ü l keleri d e aym y ola sürükler. M oneter a l a nda kend i n i gösteren b u d u ru m m a l i a l a nda da ortaya ç ı k a b i l i r. Sermaye i kraz edebi·le n u l us son derece büyü k bir baskı a racı n ı n sa h i bid i r. Bu i krazlar yoluyla özel ta lep yaratabildiği g i bi taleplere isted iğ i yö­ nü de verebi l i r. •

• Hôkim e ko n om iye ya p ı l a n mal ta lebi n isbeten sert olduğu halde, h ô k i m i ktisad ı n ya pt ı ğ ı m a l ta lebi n i s beten esnekti r. Ayrıca , h ô k i m ekonom i n i n a rz ve talebi d ü nya a rz ve ta lebi n i n öneml i b i r böl ü m ü n ü kapsa d ı ğ ı nd a n d ü n ­ y a tica reti n i n bu yo l la ne kada r etk i l eneceğ i a ç ı kt ı r. Bu ­ n a l ı m la rı n çoğ u n u n h ô k i m ekonom i merkezleri nden ç ı k­ t ı ğ ı ve d ü nyaya yayı l d ı ğ ı b i l i nen b i r gerçekt i r.

Moneter ve m a l i a letlerle beraber fiyat (öze l l i kle ka m biyo) ve gel i r ( talep ve a rz değ işmeleri) yol l a rıyla sağ l a n a n ha k i m i yet a raçları i ktisad i n itel i k taşıya n a raç­ lar içi nde ancak i l k elde g öze ça rpa n e n bel irli ola n l a rı ­ d ı r. Bun ların sayı s ı n ı a rttı rma k şüphesiz m ü m k ü n d ü r. Hôkim ekonom i n i n s iyasi k u d reti de b i r h ô k i m iyet a racıd ı r. M a rs h a l l y a rd ı m ı n ı n başlamasıyla A.B. D . ' n i n a rzu­ su üzeri ne Avrupa Ekonom i k i şbirl i ğ i n i ( 0 . E . C . D .) mey­ dana get i ren ül keler siyasi ve askeri antlaşma l a r da ya p­ t ı0l a r. Vard ı m a l a n ü lkelerde Ameri ka n sermayesi ve per­ sonel i hakkında ta n ı na n terc i h l i d u ru m l a r ve tek ya n l ı özel gara nti ler siyasi kudretle açıklanan olayla rd ı r. Doğ u blok u n u n h ô k i m e konom isi Sovyetler i ç i n de benzer dav­ ra n ı şlar çoktur. •

1 88

• H e k i m ekonom i n i n a s keri kudretinden doğ a n baskı a raçl a rı n ı da k u l lan masına s ı k s ı k rastıl an ı r. İ n g i ltere'n i n sömü rg e i m pa ratorl u ğ u n u k u rma s ı ; Sovyetleri n geniş top­ ra k yayı l mala r ı ; Ameri ka'n ı n çok büyük eyle ml i etki a l a n ı bel i rl i örneklerd i r.

TARAFLARIN EŞİTSİZLİGİ VE SONUÇLAR

Gene l l i kle ve top l u ca deneb i l i r ki, hekim bir ekono­ mi kendine i ktis·a di, siyas i , askeri ve sosyal yön lerden uyg u n gelen bir orta m yaratma k yol u n u seçebi l i r. Bu d u ­ ru md a , Jean Wei l ler' i n deyi m i i l e «strüktürler tercihi - pre­ ference de st ru ct u r es » nd e n söz ed ilebi l i r : B u n u b i l i n ç l i olara k m eydana get i rd i ğ i g i bi b i l i n ç d ışı da ortaya ç ı ka r­ tab i l i r. H e k i m iyet etkisinde kol a n e konom i , kend i üreti m ya p ı s ı n ı d eğişti rerek « m a h k u m ekonom i » d u rumundan ç ı k­ m a k isted iğinde, bu «değ i ş i mi n maliyeti» son der.e ce b ü ­ y ü k ol u rsa e s k i h a l i n deva mı n ı u yg u n bu labi l i r. Ö rneğ i n , et kon u s u nda, İ n g i ltere, Arjantin için uzu n bi r süre m onop­ son (tek al ıcı) d u ru mu n d a i d i . Arjantin'in et üzeri nde uz­ m a n l a şması kuşkusuz d iğer sektörlerin za ra rı n a ol muştur. Anca k İ n g i l tere karşısında mahkum d u rumdan ç ı kması Ar­ janti n ' i n yapısal değ işmelere g itmes i , «mal iyeti» n i n yü k ­ sek l i ğ i yüzünden sürek l i geci kmeler g österm işti r. Bu a ra d a , h e k i m u l usa l ekonom i n i n kend i ne uyg u n orta m ya ratması n ı n , he k i m iyet etkisi yarata n d iğer m i k ro ve makro ü n iteler için d e ra h atl ı k la söz kon u s u ola b i ­ leceğ i u n ut u l ma m a l ıd ı r. Hekim iyet etkisi; u l usal e konom i ler a rasınd a meyda­ na geldiği gibi m i kro ve makro ü n itelerin kend i a raların­ da ve h e k i m ü n ite ola ra k devletle i l işkilerinde de ortaya çı ka r. •

1 89

Bu çözü mlemeler son u nd a , b i r u l u s u sadece b i reyler ve mi k ro ü n i teler bütünü b i çi m i nd e görmemek gerekir. Klô­ sik görüşe göre, bi l i ndiği gibi, «Ameri ka » n ı n , « İ n g i ltere» n i n , «Al ma nya» n ı n « a rz ve ta;t epleri» değ i l ya l n ız «Ameri­ ka lı» ların « İ n g i l iz» lerin , «Al mam> ların arz ve talepleri va rd ı r. Bu açıdan h a reket ede r ve b u n u d oğ ru d iye ka b u l ­ len i rse k , bütün h ô k i m u l usal e konom i çözüm lemeleri veya u l usal e konomi,le r a rası ndaki Hişkileri n n itel i k leri özü n ü yi ­ t i recek, bi r ba k ı ma temelsiz kalaca k l a rd ı r. •

,

Hôkim i ktisad i ü n iteleri n . h ô k i m iyet a ra ç l a r ı i ktisad i ­ d i r. Siyasi v e a s ke ri ola b i l i rse d e a m a ç hemen hemen d a i ­ ma i ktisa d id i r. •

M i l l i ekonom i l e r ta rafı ndan ya ra t ı l a n h ô k i miyet etk i ­ s i n i n kend ine özg ü , fa rkl ı özel l i kleri hatı rla n ma l ı d ı r H ô ­ k i m ekonomi kend i n e yeter bir ekonom i olmad ı ğ ı g i b i . kend i s i n i d ı ş tica retten yoksun sayacak b i r ekonomi d e değiıl d i r. D ı ş ticarete ka rşı son derece bağ ı m l ı old uğu ha lde sa h i p old u ğ u strü ktürü i l e hô k i m ekonom i n i te l i k ­ leri n i ra hatl ı kla gösterebi l i r (XIX. yüzy ı l ı n İ ng i l teresi g i bi) . •

.

H ô k i m i ktisad i makro- ü n ite siyasi i ktid a rl a s ürekli ve yoğ u n i l işkiler i ç i nded i r. Siyasi ve i ktisa d i i ktid a rlar ara­ sı nda ki m ücadele bazen «cok sertti r» ; asla «son b u l maz» ve fakat «su altı n d a » daima sürer g ider. •

H ô k i miyet etk i si tamam en yansız bi r tah nl a racıd ı r Doktri nci bi r tutu m l a i l g isi yoktur. •

.

• H ô ki miyeti n d i namizmi ve oynad ığ ı rollerle i l g i l i ola­ mk i ktisat tarih inde örnekler çoktu r. Kapita l izm kon usun ­ d a , Perroux'ya göre, dört motör, bu sistemin « macera l ı » hayatı n ı ka ra kterize eder : •

1 90

Hôkim kişi ler;

•

Ha k i m a i leler;

•

Hakim merkezler;

•

Siyasi ve i ktisad i h a k i m iyetleri n karş ı l ı k l ı s ı k ı bağıl ı l ı kla rı .

Ayn ı biçimde, i ktisad i gel i şme ve ka l k ı n ma yön ü nden de hôkim i ktisad i ü n i ten i n rol ü be l i rti lebi l i r Bu yönden ya ratacağ ı etki i k i çeşit ola b i l i r : .

- İ lerici veya itici etki (effet d 'entrainement) ; - Gerici veya bağ layıcı etki (effet de stoppa ge) . Birinci d u ru mda h ô k i m i ktisad i ü n ite, a l ı ş ı l m ı ş ge­ lenekleri k ı ra r; i ktisad i ve tekn i k b u l u şları yerleşti rmeğe ve yaymağa ça l ışır. .

İ k i n c i d u ru md a . ha k i m ü n ite. bağ ı m l ı veya m a h k u m ü n i teleri n kend i gelişimi i ç i n yararl ı sayd ı ğ ı d u rg u n l u k d u ­ ru mla rı n ı koru maları yol u n d a kuvvet ve kudret i n i k u l l a n ı r. Böylece, bu t ü r etki yüzünden söm ürü ile h ô k i m iyet etk i s i n i ayn ı tas i ç i n e koymamak gere k i r. Araları ndaki fark bel i rg i nd i r . Cünkü, sömü rüde sadece bağ layıcı etki vard ı r.

1.91

4

Azg e l i ş m i ş Ü l ke l e r i n S i ste m Seçi m i KAPİTALİST KALKINMA VE AZGELİŞMİŞ Ü LKELER

Soru na tarihsel acıdan ba ktı ğ ı m ızda, i ktisad i ka l k ı n­ maları n ı kapita l i st veya kol lektivist sistemlerle gerçekleşt i r­ m i ş ü l keleri n varl ığ ı n ı g örü rüz . B i r yanda, ba şta A.B.D . ol­ ma k üzere i leri Batı ü l keleri ve Japonya kapital ist s i stem yol u)lıla kalkı n m ı şlar; öte yand a n ise Sovyet Rusya 60 y ı l i ç i n d e dünya n ı n i k i n c i büyü k sa nayi devleti ol ması n ı kol ­ lektivist sistem i uygu laya ra k sağlam ıştır. Her i k i sistemi n b u ba şa rı l ı örnekleri i leri s ü rü lerek, az gel işmiş ü l keleri n s i stem terc i h leri n i bu i k i s istemden bi ri yön ü nde kes i n ol a ­ ra k ya pma l a rı m ü mkün m üd ü r? Bu soruya ol u ml u ceva p verebil mek i ç i n , herşeyden önce g ü n ü m üz az gelişmiş ü l keleri n i n i ç i nde b u l u n d u kları koşu l l a rla, ka pital ist veya kol lektivist yöntemlerle ka l k ı n ­ maları n ı başarıyla gerçekleşti rm iş ü l kelerin «azgelişm iş» d u ru mda i ken içinde b u l u n d u kları koşu l la rı n ka rşı laşt ı r ı l ­ ması gere k i r. Ayn ı koşu llara sa h i pseler, ayn ı orta m i ç i nde iseler, bir sistemi mutla k ola ra k secmek zoru n l u l uğu ra1 93

hatl ı k1la ortaya ç ı ka r ve böylece sistem seçme soru n u ol­ d u kça kolaylaşır. Anca k, fa rkl ı koşu l l a r ı n va rl ı ğ ı sa pta n ı r­ sa, g ü n ü m üz a z gelişmiş ü l keleri n i n s i stem seçmesi nası l ola b i l i r? İ l ki n , benzer koşulların ol up ol ma d ı ğ ı n ı sapta maya ça­ l ı şa l ı m ve kapitaıl ist sistem i n ka l k ı n mayı sağ l a m a k yol u n ­ d a gösterd iği tarihsel başarısı n ı n g ü n ü m üz koş u l l a rı ka r­ şısındaki yeterl i l i k derecesi n i serg i leyel i m . Gecen yüzy ı l ı n az gelişmiş ü l kelerine başa rıyla uyg u ­ lanan kapita l ist sistemin, za m a n ı m ı z ı n a z g e l i ş m i ş ü l ke­ leri n e uyg u n d üşmemes i n i değ işen ta ri hsel nedenlerde ra ­ hatl ı kl a b u l a b i l i riz. Şöyle ki : Müteşebbis Yönünden : Gel i ş m i ş ül kelerin k a l k ı n m a l a ­

rı nda en büyü k rol ü oynaya.n ya ratı c ı ve m ücadelec i özel teşebbüs tipine bug ü n ü n az gel işm i ş ü l keleri nde rastl a m a k zord u r . Yü kse k ve ça buk kô r geti ren özellikle kolay ka ­ za n ç yol l a rı n ı seçerek vergiden de kaçmayı d üş ü nen kısa görü ş l ü m üteşebbis ti pleri az gel işm i ş e konom i l eri n çok ti­ p i k n i tel i klerinden b i ri d i r. Elde etti kleri kôrlar, veri m l i yatı ­ r ı m l a r yeri ne çoğ u n l u k la gayri me n k u l a l ı m ı na , idd i h a ra a k­ ma kta veya d ı şa r ı ya transfer ed i l me kted i r. Oysa k i Ros­ tow' u n bel i rtti ğ i g i b i , Bi rleşi k Ameri ka ve Batı Avrupa'da sanayi ihtilô l i nden önce, tica ri ka pita l iz m i n gelişmes i n i sağ l ıya n yüzy ı l lar boyu nca m ora l ma n , z i h nen v e te k n i k o l a ­ ra k özel m üteşebbis s ı n ı fı meydana g e l m i şti . Bu g ü n ü n a z gel işm i ş mem leketlerinde benzer d u ru ma ra stl a m a k o l a ­ n a ks ızd ı r. N üfus Yönünden : G ü n ü m üz ü n az g e l i ş m i ş ü l keleri n ü ­

f u s problemi yön ü nden de çok d a h a kriti k d u ru mdad ı rlar. Gelişmiş ekonom i ler, sa nayi leşmeye başla rken old u kça uy­ gun bir n ü fus/kayna kla r ora n ı na sa h i ptir. Yen i t ı bbi bu­ luşlar sayesi nde son y �l ların kuvvetl i n ü fu s a rtış ı bütün ü l 1 94

kelerde görü l mekted i r. Anca k , aza lan öl ü m ora n l a rıyla adeta otonom olara k ortaya ç ı k a n b u olayd a az gel işm i ş ü l keler d ü ş ü k h a y a t standartla r ı n ı bi,l e koruyama mak ve h atta da h a da d ü ştü ğ ü n ü g ö rmek d u ru m u n a g i rm i şlerd i r. Sanayi leşmen i n i l k aşa m a s ı nda doğ u m ora n l a rı n ı n yük­ sek ol m a s ı n a karşı l ı k, ö l ü m o ra n l a rı da yü ksekti . Böylece sağ l a n mı ş doğal bir dengeden ya rmla n a n bug ü n ü n geliş­ miş ekonom i leri n ü fus baskısı n ı çok a z h i sseWler. Ayrıca , nüfus h a reketleri n i n serbest old u ğ u bir dönem­ den ya ra rlanan Avrupa memleketleri , d iğer kıta l a ra yüz m i l ­ yon la rca göçmen gönderm iştir k i , zaman ı m ız ı n az ge­ l i ş m i ş ü l keleri n i n n ü fus fazl a l ı k l a rı i ç i n böyle bir o l a n ak b u g ü n ka l m a mı ştı r. Gelir ve Servet Dağılımı Yönünden : Az g el i ş m i ş ü l ke­ leri n b u yönden de d u ru m la rı gelişmiş ekonom i leri n sana ­ yi leşme safhasındaki d u ru m l a rı nd a n çok fa rkl ıd ı r. B i rçok ül ke sanayi leşme hare keti ne geçmeden önce veya ha­ reketi n başlaması i l e beraber, ta rımsa l reform l a rı n ı ger­ çekleşti rmişlerd i . İ sveç ve A B . O . feod a l izmi h içbi r za m a n görmed i ler. Hatta G . Myrd a l ı n sözleriyle « b u g ü n ü n i leri memleketleri n i n hiçbiri , i ktisad i ka l k ı n m a la rı na başlad ı k­ l a rı za ma n , aşırı sosyal ve i ktisad i eşitsiz l i kleri ve b u g ü n ü n o z gelişmiş ü l keleri ne özg ü s ı n ıfl a r ya pısın ı n son derece sert, don u k ka ra kt(j}ri n i tan ı m a d ı .» Böylece ka l k ı n ma ha­ reketlerine kuwetl i ve ava n ta j l ı b i r ç ı k ışla başlad ı l a r. '

Dış Ticaret Yönünden : Geçen yüzyılda çok ta ra fl ı bir tica ret s istem i n i n va rl ı ğ ı , gel i şme d u ru m u na geçmekte ola n mem leketleri sadece ken d i kaynaklarına bağ l ı ka l m a kta n k u rta rm ı ş, gerek mam O I maddelerine piyasa b u l ma k ve ·g e re k gereksin i m d u yd u ğ u tarımsal ve hammaddeleri it­ hal etmek kolayl ığ ı n ı ve olanakları n ı sağ lam ıştı . Ayrıca , o döne m i n u l uslara rası sermaye piya sası san ayi leşen ü t ­ .kelere daha ·a va n ta j l ı koş u l l a rla öd ü n ç veriyord u . N i h a -

1 95

yet, söm ü rgelerin emek ve doğal kaynaklar yön ü nden sö­ m ürül mesi n i n de sanayi leşme yol u n a g i re n memleketleri n i ktisad i kudretlerin i a rttı rdığını hatı rlamak gereki r . Gün ü ­ m üz az gel işmiş e konomi leri i c i n i s e bu tür ola naklard a n ya rarla n ma k a rt ı k b i r hayaldir. «Zaman» Yönünden : Taşıt ve h a be rleşme a raçla rı ­ n ı n hızla gelişmesi sonucu s o n derece küçülen v e her­ kes i n b i rbirinden ha berdar old uğu bir d ü nyada , a z gel iş­ miş ü l kelerin sabı rları adeta tüken m i ştir. İ leri yaşam d ü ­ zeyleri ile bağıl a ntı kurdu kta n v e kend i d u ru m l a rı n ı n b i l i n ­ cine erd i kten sonra Batı ü l keleri n i n gerçekleştird i k leri uzun süreli, yavaş ve sabırl ı kal k ı n mayı bun la rda n beklemek zord u r. Za ma n yönü nden de cok sı kışık d u ru md a ola n bu­ günün az gelişmiş ü l keleri n i , kal kınmaları için gel işmiş olanlara ora n la , çok daha çetin caba l a r ve feda k a rl ı k l a r beklemekted i r.

Görüldüğü g i bi , Batı ekonomi leri örneğ i nde l i bera l bir k a l k ı n ma model i n i zaman ı m ızın az gel i ş m i ş ü l kelerine uyg u lamak, değ i şen koşu l l a r sonucu ola na ksızd ı r. Ö zel l i kle özel g i rişi m i n i ş levleri n i yeri ne getirmekteki yetersizliği ve yeteneksizl i ğ i karşısı nda devletin her a l a nd a etk i l i rol ü ­ n ü n gen işlemesi i ktisatç ı ların büyü k çoğ u n l u ğ u v e Bir­ leşm iş M i l letler uzman ları ta ra fından kes i n l i kle ka bu l ed i l ­ m i ştir. Prof. Narm a n S . Buch a n a n ' ı n g üzel dey i m iyle « X I X . yüzyı la özg ü olayla r d izisi k u ş kusuz a ynen tekrar ed i l me­ yecektir. Düşü k gel irli bölgelerin sanayi ka l k ı n ması n ı , kôr peşi nde koşa n öze l g irişi m i n çabaları d eğ i l , devlet bel irle­ yecektir.» Gecen y üzyıllarda kamu h izmetleri n i n azl ı ğ ı devlet i n rol ü n ü de sın ırlama ktayd ı . Bug ü n ise, artan k a m u h izmetleri ya n ı nda h ızıl ı bir ka l k ı n ma zoru n l u l u ğ u devleti ön plana geç i rm i ştir. Bu d u rumda, zorun l u olan devlet m üda ­ h a les i n i n gelişig üzel olamıyacağ ı da d oğ a l b i r son uç sa­ y ı lmalıdır. 1 96

KOLLEKTİVİST KALKIN MA VE AZGE LİŞM İŞ ÜLKELER

Kol l ektivist ti p l i ü l kelerde uyg u l a n a n ve tüm ekonomiyi kapsaya n emred i c i n i tel i k l i p l a n l a r ı n az gel işmiş ü l keleri n ka l k ı n m a larına d a h a yatk ı n o l d u ğ u öze l l i kle b aşa r ı l ı Sov­ yet Rusya örneğ i ne d a ya n ı l a ra k ı s ra rl a iıl eri s ü rü l ü r. An ­ c a k , en ba şarı l ı örnek ola ra k gösteri len Sovyet ka l kı n ma ­ s ı n ı n i l k h a reket a şa m a s ı n d a b u g ü n ü n az gel işm iş ekono­ m i leri n i n içi nde b u l u n d u kl a rı orta ma uymad ığı kesi n l i kl e g ö­ r ü l m ekted i r Şöyle k i ; .

İ h t i l a lden ö n c e , Carla r ı n h ü k ü m s ü rd ü ğ ü Rusya , b i r sanayi ka l k ı n ması n ı sa ğ layaca k altyapıyı ( i n fra-structu ­ re) gerçekleştirm i ş o l u p devri n i n e n büyü k devletler i a ra ­ s ı nda sayı l ma ktayd ı . Sovyet kayna kları n ı n verd i kleri b i l ­ g i lere göre , R usy a n ı n 1 91 3 yı l ı nda d ü nyad a k i yeri şöy­ teydi : '

Sanayi kolları

Bütün sanayi ü ret i m i Elektri k enerj isi Köm ü r ü reti m i P etrol ü reti m i Gaz D em i r Ha m dem i r

Dünyada

Avrupada

5 8

4 6

6

5

6

5

5 5

4 4 1 97

Kok Ki myasa l ü ret i m ler Suni gü bre Ma k i n a l a r ima latı Traktörler Kereste i h racatı Çimento Dem i r Konstrü ksiyon Pam u k mensucat Yün mensucat Şeker ü reti m i Hayva n i yağ l a r

4

3

4

3

2 5

1 4

3

2

4

2

4

2

ve ayrıca , sanayi g e l i şmes i n i kolayl a ştıraca k m i kta rda ih­ raç ed i lebi l i r tarım fazlasına sah i pti . Da h a som ut olab i l mek i ç i n , 1 9 1 3 Rusyası i fe c id d i kal­ kınma çaba1l a rı n a teşebbüs y ı l ları olara k ka bu l edebi lece­ ğimiz 1 953 - 1957 a ra s ı nd a k i H i nd ista n ' ı n durum karşı laş­ tı rması ya pıla b i l i r. G lobal

Rusya 191 3 Nüfus ( M i lyon)

1 60

Petrol ( M i lyon Ton) Köm ü r ( M i lyon)

Mi�tar Hindistan 1 953

1957

372,6

392 ,4

36,6

44,2

1913

205 30

Çel i k ( M i lyon)

4 ,0

1 ,53

1 ,74

Çimento ( M i lyon) Yü n l ü ler ( M i lyar Metre) Sanayideki İşçi Say ı s ı (000)

1 ,5

3,84

5, 69

9.4

2,6

4,46

4 ,86

20.4

3,536

1 953

1957

66

9,2 29.2 .

Ki t i Başına Üretim Rusya Hindistan

98

113

4,1

4,4

1 0 ,3

1 4 ,5

12

1 2 ,4

1 ,589

Görü ldüğü g ib i H i nd ista n , öze l l i kle k i ş i başın a ü re­ tim gözeti l i rse Rusya'nın 1 91 3 d üzeyi ne varmış değ i l ,

1 98

-

d i r. H i nd ista n ' ı n 1 957'd e k i top l a m çel i k ü retimi 1 9 1 3 Rus­ yası ' n ı n daha ya rısına bile va rma kta n uza ktır. Bu ko­ ş u l l a r altı nda otoriter tipli bir p l a n l a ma n ı n çok başa rı l ı b i r örneğ i olara k gösteri len Sovyet Rusya ' n ı n d u ru m u n u g ü ­ n ü m üzün az gel i şm i ş ü l keleri ne benzetmek ola na ksızd ı r. « Rusya , rej i m i ne o l u rsa olsu n , herhalde bu yüzy ı l ı n orta ­ larına doğ ru büyü k b i r aske ri ve s ı n a i devlet h a l i n e gele­ cektir» . Bugünün az gel i ş m i ş ü l keleri , çok kuvvetl i bir « Depa rt» la yola ç ı ka n Sovyet Rusya ' n ı n ola n a k l a r ı n d a n ta ­ mamen yoks u nd u r. Bu n u n hatırl a n ması , herhalde bu ko­ n ud a bi rçok tartış m a l a rı d a ha kısa ve d a h a d ü rüst b i r ka ­ l ı ba sokaca ktı r. Bu rada , Türkiye'ni n de d u ru mu n u saptamak, çöz ü m le­ meye k uvvet kaza nd ı racak bi r d iğer a n l a m l ı örnek n i tel iğ i n ­ ded i r. B u a maçla, Tü rkiye'n i n 1 953 y ı l ı n a a it göstergeleri n i bel i rte l i m :

Ç imento ( M i lyon Ton) Çel i k ( M ilyon Ton) Kömür (M ilyon Ton) Petrol ( M i lyon Ton) N üfus ( M ilyon)

Global Miktorlar

Kişi Başına Üretim (Kg.)

0,531

23,6 7,2 1 63

0,1 63

3,6 0,026 22,5

1 ,2

Genel b i r perspektif i ç i nde, gerek kapita l izm gerek kol lektiviz m i n bug ü n ü n a z gel i şm i ş ü l keleri n i n ka l k ı n ma ­ l a rı n ı sağlamak ola n a k l a rı nd a n yoksun old u k, l a rı n ı , değ i ­ şen koşu l l a r son u c u , bel i rtmek gereki r. HANGİ SİSTEMİ SEÇM E Lİ ?

Kapita l i st ve kol lektiv i st s i stem leri n tari h sel acıd a n , i k ­ tisa d i ka l k ı n mayı sağ l a ma k kon us u n d a k i yetersizl i ğ i n i gös 1 99

termeğe ça l ı şt ı k . Özel l i k le soruna ta rihse l yönden ba­ kara k , ka l k ı n ma l a rı n ı ka pita l ist sistemle ya pa n Batı ü l ­ keleri n i n v e kol lektivist sistemle gerçekleşt i ren Sovyet Rusya ' n ı n ta mamen özel koş u l l a ra sah i p bu l u n d u kl a rı n ı v e bu yüzden bug ü n ü n az gel işmiş ü l keleri i ç i n bu yollar­ da n geçmen i n o l a n a ksız olduğ u n u da bel i rtmek i sted i k . Bu d u rumda, g ü n ü m üz ü n geri ka,ı m ı ş ekonom i leri i ktisad i ka l ­ k ı n m a l a rı n ı sağ l a m a k i ç i n h a n g i sistem i seçmek zoru nda­ d ı rlar? Bu sec i m işi i kisi nden b i ri n i n kes i n terc i h i biçi m i n ­ de m i olaca ktır? H e r i k i büyük siste m i n g ü n ü m üzde gös­ terd i kleri eğ i l i mler, öyle san ıyoruz k i , bu soru l a r ı n ceva­ b ı n ı yeteri nce ortaya ç ı k a rtabi l i r. Herşeyden önce b i r kez daha bel i rtmek gere k i r k i , sis­ tem kav ra m ı ta mamen teori kti r ve bu teorik kavra m a uy­ g u l a mada sôf b i r h a lde rastla m a k hemen hemen ola n a k­ sızd ı r. Gerek kapita l ist, gerek kol lektivist s istem idea l b i r işleyişe gerçek ya şamda kavuşma m ı şt ı r. Sa pma l a r her i kisi i ç i n de söz kon u s u d u r. Her si �tem p rati kte teori k i l ke­ lerinden ayrı l d ı ğ ı g i b i , aynı sistem za m a n ve meka n ba k ı ­ m ı ndan fa rk l ı görü n ü şlerle ortaya ç ı k ma ktad ı r. Ö te ya n ­ d a n , h e r i k i siste m i n teme l i nde yata n i l kelerin uyg u la n ış ı d a isteni len v e d ü şünü len son uçları vermem i şti r. Da h a so­ mut a n latı m l a , ka pita l ist siste m i n kô r ve özel ç ı ka r moto­ ru , kol lektivist sistem i n ka m u ya rarı n a daya n a n itici kuv­ veti ü ret i m - t ü keti m denges i n i ideal şem a l a r ı na göre ger­ çekl eşti rmeyi ba şara ma m ı ştı r. İ ktisad i dengeni n sağ l a na­ mama s ı ise zama n ı m ı z ı n i k i büyü k siste m i n i b i rb i ri n e ya k­ l aştı rma kta ve böylece i k i büyü k sistem g itti kçe eklekti k b i r nite l i k kaza n m a ktad ı r. Uyg u lama a l a n ı nda s istem lerin teori k temel lerinden ayrı ldı kl·a rı , a ksaya n yan l a rı n ı ka rşıt sistem i n u n s u rl a rıyla kapattığı sürekl i b i r eğ i l i m d u ru ­ mundad ı r. İ ki s i ste m i n pra ti kte b i rbirine ya klaşması eğ i l i m­ ıleri , hiç ol mazsa h a re ket n okta l a rı ta mamen zıt ola n i kti200

sad i sistemlere i l i ş k i n orta k n oktal a rı n a ra n ması gereksi n ­ mesi n i d uyurmuştur. Denebi l i r k i , i k i büyük s i ste m i n prati k a l a nda göster­ d i k leri bu ya k ı n la şmaya para l el l i k k u ra n teori k ç a l ı ş ma l a r g itti kçe yoğ u n laşma ktad ı r. Ba şka b i r deyişle, sistem bağ­ nazl ı ğ ı hem teori k, hem de özel l i kle pratik a l a nda zayıf­ l a m a k yol u ndad ı r. İ ki siste m i n «en iyi» ya n l a r ı n ı a l m a k , i y i i şlemeyen veya isten meyen son u ç l a r veren yön leri n i a tma k eğ i l i m i b u g ü n ü n s iste m d ü nyasında b i r gerçektir. Anca k bir noktayı ısra rl a bel i rtmek gerekir. İ k i s istem i n birbi rleri ne mes i demek değ i l d i r. Yaşa m çok şeyi b u l u n a n bir d u ru m a sa d a h i , savaş b i l e ecJi.lebi l i r .

benzemesi , birbi rleri n i sev­ d üzeyi yükseldi kçe yitirecek g i ri l d i ğ i i çi n , olasa l ı k l a r aza l ­ B u n l a r ·a yrı soru n l a rd ı r.

İ k i büyü k sistemi n b i rb i r i n e tıpatıp benzemesi , i kiz kardeşler olması d a kuşkusuz beklenemez . Anca k , ka p i ­ ta l i st siste m i n kol lektivist u n s u rları ken d i nde toplad ığ ı , kol­ lektivist sistem i n kapita l ist o ra ç l a ra gereks i n i m d u yd u ğ u a ç ı kt ı r. Yaşam d üzeyi yükselen topl u m l a rda b i rey davra ­ n ı şl a rı b i rbi ri n e benzemekte, ayrı sistemler a ltında yaşa ­ m a l a rı n a karşı n orta k b i r z i h n iyet orta m ı ekonom i ye ege­ men o l m a ktad ır. İ dea l şema l a rı değ iıl , rea l i tedeki u yg u l a ­ ma l a rı ta h l i l edersek, ortaya ç ı ka n para le l davra n ışla rı n « iki sistem arasında temel zıtlığın varlığını şüpheye» b i l e d üş ü rd ü ğ ü d ü ş ü n ü lebi l i r. E konomi n i n d ü nya çapında b i r genel leşmeye doğru g itti ğ i v e a rt ı k her i k i büy ü k siste m i n b u «genelleşen ekonomi» ya p ı s ı i ç i nd e ayn ı kol u n i k i özel h a l i ola ra k i n celen mesi gerektiğ i n i i leri sürmek bazı ları n ­ c a , m ü m kün v e gerçekci b i r iddiad ı r. Bu d u ru mda , M a rk­ sizmi n savaşım yeteneğ i n i yiti receğ inden kayg ı la n a n Mark­ s ist Sovyet i ktisatç ı l a rı n ı n b u eğ i l i m i kesin l i kle reddet­ meleri n i doğal ka rş ı la m a k gere k i r. Ka pita l izmin a ş ı rı ya n . 201

daşları da b u ya k ı n laşma eğ i l i m i n i ayn ı kayg ııl a rl a be n i m ­ semek istemezler. B u davra n ı ş ı da sistem bağnazl ı ğ ına bağla m a k yeri nde b i r ta n ı m l a mad ı r. öte ya nda n , s i stem lerin bera ber yaşama ve birb i rine ya klaşma eğ i l i m leri n i n az gel i ş m iş ü l keler i ç i n son derece ol u m l u b i r ortam ya ratması da ra hatl ı kl a bekleneb i l i r . Böy­ ılece i k i büyü k l ider devletin pol itik ba s k ı l a rı n a u ğ rama­ da n en uyg u n ka l k ı n ma model i n i seçmek ola na k l a r ı kuş­ kusuz a rtaca ktı r. Anca k, ka l k ı nmayı sağ la ma k i ç i n b u mo­ del in eklekti k ya p ı s ı içinde ağ ı rl ı k , az gel işm işl i ğ i n gereğ i ola ra k devlete yüklenecektir. Zira , 1 9' u n c u yüzy ı l a özg ü olaylar d izisi aynen yi nelemeyeceğ ine göre, öze l l i kle i l k evrelerde u l usal ka l k ı nma h a reketi n i « kôr peşinde koşan özel girişimin çabaları değil, devlet belirleyecektir» . Devle­ tin ise kend isine yü klenen bu görevi g ü n ü m üzde gelişi g ü ­ z e l yapamayaca ğ ı , i n s a n hakları n a sayg ı d u ya n demok­ rati k bi r kad ro içinde b i l imsel i ktisat tek n i klerine dayana­ cağı açıkt ı r.

KAMU KESİMİ - ÖZEL KESİM BERABERLİGİ

U l uslararası h ayatta « hakimiyet etkisi» büyük uygu­ lama alanı bulduğu gibi, u lusa l ekonom i ler içindeki kişiler fi rma l·a r, g ruplar ve bölgeler de hakim ü ni teler olara k faa­ l iyette buılun urla r. Bu m ikro ve makro hakim ü nitele ri n d ı ­ şında, devletin varl ı ğ ı n ı ve h a k i m bir ü nite olarak oyna ­ d ı ğ ı kesin rol ü u n utmamak gereki r . Az gelişmiş ü l keleri n i ktisad i ka l k ı n ması nda devletin rol ü ve önderl iğ i a rt ı k ta r­ tışı l madan kabu l ed ilebi len b i r gerçek d u ru mu n a g i rmiş­ tir, deneb i l i r. Karma ,e k o n om i d üzen i nde, kamu sektörü ve özel sektör birlikte yer a l ı rılar . Bunların göreli önemleri kuşkusuz zama nla değ işmekted i r. Ö rneği n , Tü r kiye ' de bir202

çok a landa, başl a n g ı çta sadece ka m u sektörü va rken (teksti l g i bi ) , zama n la özel sektörü n d e b u ralarda serp i l ­ meğe v e gel işmeğe başlad ı ğ ı görü l mekted i r. B u d u ru m , az gel i şm i ş ü l kelerde ka m u sektörün ü n , özel sektörün ye­ tişmesi i ç i n > derken, s ı n ı fl a r a ra ­ s ı nda k i m ü cadeleyi yu m u şatma hedefi sez i lmekted i r. Her­ kes i n , u l usal gel i r artışında n «yetenek, beceri ve ça l ış­ ma d erecesiyle ora ntı l ı» olara k pay a l masıyla ada letl i b i r gel i r paylaşı m ı sağ l a n a b i l i r ve «aynı zamanda» refa­ h ı n ı a rttıra b i l i r. Aksi halde, s ı n ı flar ara s ı nd a k i m ücade­ lede s ü rek l i ola ra k bir s ı n ı fı n lehine sonuçları n ç ı kması s ı n ı fl a r a ras ı i l i şki1leri g id erek gerg i n leşti rmesi ve geri ­ l i m i a rttırması kaç ı n ı lmaz o l u r. Ve za manla yoğ u n laşa­ ra k boz u l a n i l i şk i le r - sın ıflar a rasındaki gerg i n l i k g ideri l ­ mezse - en son unda, b i r s ı n ı fı n mutl a k egemenliğ iyle so­ n u ola n ı r. Bi l i nd i ğ i g i b i , Ma rksizm ' i n temel felsefesi de b u d u r. S ı n ı f m ü cadelesi başka , bir s ı nıfı n m utlak h a k i m iye­ t i n i k u rması başka d ı r. S ı n ı fla r a ra s ı nda güç dengesi sağ ­ laya rak u l usal gel i rden a l ı naca k paylarda eşitl i k eğ i l i m i n i 263

yaratma k . bi r s ı n ıfın mutla k hakimiyeti n i kesin l i kle ön ler. Bu neden le, Atatürk, sınıf gerçeğ i n i ve s ı n ı f m ücadele­ s i n i ka bu l etmemek d eğ i l , bir s ı n ıfı n m utla k h a k i m iyetini • reddetmek d avra n ı şı içinded i r. Bunu da sağ la m a n ı n yol u , b i r s ı n ı fı n üstü n g ü c ü nden ya rarlanara k i mtiyazl ı d u ru­ ma geçmesine ve dolayısıyla d iğerlerin i sömü rmes�ne meydan vermemektir. Böyl ec e. « s ı n ı fsız, i mtiyazsız» der­ ken , sı n ı fsız bir topl u m değ i l , imtiyazla sınıfların yer al­ madığı bir toptum: a maçlanmaktad ı r. Aksi halde, « s ı n ı f­ sız» dedi kten son ra ayrıca « imtiyazsız» demen i n bi r ge­ reğ i ve a n l a m ı ola maz. Çünkü s ı n ı fl a rara s ı denge söz konusudur. Bu rada d i kkat ed i l mesi gereken önem l i b i r öze l l i k d a h a vard ı r. B i r topl u mda , sınıf varlığı i le sınıf sorununun varlığı başka başka şeylerd ir. Sı n ı f soru n u n u n ç ı k m a s ı n ı v e b u n u n gid e re k büyüyen boyutla ra ulaşa ra k b i r tek s ı n ıfın mutla k h a k i miyet i n i önl e m e y e ça l ı şm a k . kes i n l i kle sınıf varl ığ ı n ı reddetmek a n la m ı na gel mez . •

İ ktisat Ba kan ı ola ra k Kongre�ek i kon u şmasında Ma h m u t Esat. a şağıdaki ifadeyi k u l l a n ı r : « Dü n old uğu g i bi bug ü n de bizde i ktisad i a n l amıyla beli rmiş b i r sınıf soru nu yoktur. Bizde, tüccar d a , çiftçi de, sa nayi sah i p leri de, i şçi de, k ı sacası bütün i kti sat etkenleri m iz doğ rudan doğruya yaba n c ı sermaye n i n k u l u ve -kölesid i r. Büt ü n bu i ktisat zümreleri mizi n b i r, l eşmesi . ör­ gütlenmesi gerekir. » s ı n ı f varl ı ğ ı n ı n d ı ş ı nda s ı n ı f soru n u n u n gös­ te rd iği ta rihse l g el işm e l e r konusunda biraz d u rma kta ya­ rar va rd ı r. •

264

Bu rada ,

,

İ k i nci böl ümde a ç ı klamaya ça l ı ştığ ı mız g i b i , i ktisad i sis�emler d inamiktir. Stati k , ye n i koşut lara uyma k es­ n ek l i ğ i nden uzak, d o n m u ş n i tel i k l i olsa l a rd ı , çoktan or­ tad a n ka l ka r, ta ri h i n m a l ı ol u rl a rd ı . Bu yarg ı , her i k i s istem i ç i n d e geçerlid ir.

Yapısa l acıda n , bi r i ktisa d i sistemi n kend i n i ·koru ­ yamaması, yok ol u p göçmesi , a ncak i k i k o şu l u n birlikte ortaya ç ı k masına bağl ıd ı r. •

İ ki unsuru n hiçbir şekilde uzlaşmaz ol ması ;

•

Bu

uzlaşmazl ığ ı n

geç i c i değ i l sürekli ol ması.

i k i d u ru m , bi rl i kte ken d i n i g östermezse , i ktisa d i si stem va rl ığ ı n ı koru m a k olanağ ı n ı bu l ma kta ve yaşa m ı n ı s ü rd ü rmekted i r. Tipik bir örnek o l a ra k , burj uvazi - gelişen sosya l ist h a reketler a rasında ki i l i şk i�er gösterilebi l i r. 1 9. yüzyı l ı n i ki n c i yarıs ı nda n son ra i k i s i n i n b a ğ d a ş ma s ı ke­ si n l i kle s öz kon usu o l ma m ı ş ve bi rbirleriyle çatışması d u ­ ru m u ortaya cı kmıştı r. Ancak , b u çatı şma n ı n süre k l i ola­ ra k h ı zı n ı ve şiddetin i a rtt ı rm a sı d evlet m üdaha·lesiyle ö n ­ len mi ş ve böylece, devlet m üdaha lesi i k i n ci koşu l u n va r­ l ı ğ ı n a engel o l m uştu r (*) . Böylece, çatışman ı n ol u msuz ve gerg i n l i k yaratıcı etk i leri aza l tı l m ı ş, i ktisad i si ste m yaşa­ ma ola nağ ı n ı bu l m u şt u r . Ayrıca , b u rj uvazi n i n daha e sn ek bir ta v ı rla sosya l ta lepleri daha a nlayışl ı karş ı l a ma eğ i ­ l i mi n e g i rmesi , i kisi a rası nda ki çatışma n ı n yoğu n l u ğ u n u azçıltm ı ştır. Bu

Ve n i hayet, «sınıfsız, i mtiyazsız» sözü n ü yüzeysel a n lay ı p , Atatü rk'ün s ı n ı f gerç�ğ i n i g özetmeyerek « s ı n ıf•

(*)

1 870' 1erde sosyal

sosya l

sonuclorı n .

patla m aya

va racak

B ism a rk ' ı n

başlattığı

a ş a m ay a devlet

gelen

ol u m suz

müdaha lesini

ı ce­

ren sosy a l siyaset ön lemleriyle g ideri ldiği ve pat l a ma n ı n ön le nd i ği daha önce a ç ı k l a n m ıştı .

285

sız bi r top l u m » isted i ğ i n i i,l eri sürmek. h i ç beklen meyen b i r son u ç ya rata b i l i r. Dü nyada s ı n ı fsız h i ç b i r top l u m yoktu r. Anca k . kol­ lektivist siste m , teorik plaındo. tek s ı n ı f l ı veya s ı n ı fsız bir topl u m öngörür. Cünkü herkes emekçi d i r. U yg u la mada kend ine özg ü s ı n ı fl a r ç ı ka rtmasına karş ı n ( pl a n c ı l a r. tek­ nokratla r, pa rti üye ve yönetici leri g i bi) . kol lektivist si stem , teori k planda böyle b i r idd ia n ı n sahibid i r. Bu acıdan ba k ı l ı rsa , s ı nıfsız top l u m mode l i n i Atatü rk'e ya kıştı rma k , O ' n u , bizzat kend isinin kes i n l ikle reddettiğ i bir sistemin ya nda ş ı yapm a k demektir. « Sı n ı fsız, i mtiyaz­ s ız» söz ü n ü yoru m luya n la r ı n herha lde, bu son u c u ç ı ka r­ mak istemiyecekleri ve istemed ikleri a ç ı kt ı r.

ACIK REJİM SORUNU

Hekim kişiliği ve topl u m üzerinde s ı n ı rsız sayg ı n l ı k sahibi olma s ı neden iy,l e Atatürk'ün öngördüğü s iyasal re­ j i m kon usu nda bazı k u ş ku l u yoru m l a r yapı l m ı ştı r. Bi r model i , ya l n ız i ktisad i içeri ğ i i,l e değ i l s iyasa l içe­ riği ile birl i kte değerlendi rmek gerekir. i nsan h a k ve öz­ g ü rlüğ ü n ü ta n ı m ıya n , k i şi n in kişiliğini kaybettiren siya sa l içeri k l i b i r model i n g ü n ü m üz d ü nyasında yeri ol ma mal ıd ı r. Acı k rej i m ded i ğ i miz demokrasinin herha n g i b i r a l te rnatifi kabu l ed i lmemel idi r •

.

Atatü rk , a ç ı k rej i m öngörmüş. doğ ru ltusu n u çizmiş­ t i r. Hatı rlanaca ğ ı g i b i devletç i l i k tan ı m ı n ı yapar ken , «de­ mokrasi esasından ayrı lmamakla beraber . » s öz ü n ü ih­ m a l etmez. Demokra s i n i n temelleri Atatü rk ta rafı nda n atı l •

,

.

266

.

m ı ş ve g i derek gel işm işt i r. Tü rkiye'n i n d ünyada i ktisad i gel işme ve kalk ı n ması n ı acı k rej i m l e gerçekleştirmek iste­ yen hemen hemen tek ü l ke ol ma s ı , teme l i n sağ la m l ığ ı n ı n en i l g i n e kan ıtıd ı r (*) . Prof . M . Duverger, Atatürk'ün bu kon udaki kişi l i ğ i ha k k ı nda şu ya rg ıda bu l u n u r: « Evet, otoriterd i r a ma hiçbir zaman faşist veya tota l iter o l m a m ı şt ı r. Tam tersi ne, cok yönl ü b i r demokra s i n i n ol uşmasına col ı şmıştı r.» Mode l i hakkı nda da şöyle der: « 1 945 y ı l ı n d a n beri bu model büy ü k değer kaza n m ı ştı r. ' Kem a l iz m ' yal n ızca Tü rk ta ri h i i ç i n b i r d ö n e m değ i l d i r. Kemalizm, politik b i r sistem olmuştu r. Başkaları nca iyi anlaşı l m a m ış, değer­ lend i ri lmemi ş olan bu sistem ancak kom ü n izm ve batı demokrasisi ölçüsünde güçlü ka rakte r çizg i lerine sah i pti r.» i sm e t İ nön ü , «demokra s i , kolay bir kesti rme değ i l ­ d i r, a m a emin bi r yold u n> der. Tü rkiye Cumhu riyeti , za m a n zaman a ksamala rı n a ka rş ı n , Atatürk'ün «demokrasi esa­ s ı ndan ayrı l m a m a k» uyarı s ı n ı u n utmadan , bu e m i n y o l ­ da yürümes i n i sü rd ü rmekted i r. Dün ya da hemen hemen tek örnek oluşturması, önem ve a n lam ı n ı ra hatl ı kla açık­ l a r. •

(*) Burada, za m a n za m a n o rtay a ç ı ka n askeri m üdahaleler akla ge­

leb i l i r. Askeri m üdahaleler o l m a kta ancok bel i rl i bir s ü re son ra m ut l a ka demokrasiye dön ü l me kted ir. Bu d u r u m dahi, a t ı la n de­ m ok rasi temeli n i n b ü tü n topl u m katları nca ben i msen mes i n i n b i r başka kanıtı ola ra k yoru m l a n a bi l i r. G ü n ü m ü z dü nyas ı n da b u t ü rd e b i r demokrasiye dön ü ş ü n b ir başka örne ğ i yoktur.

267

GERÇEK VE HAYAL

Atatürk'ün en göze çarpa n n iteliklerin i n başında. dav­ ranışları nda gerçekçi ol ması gel i r. Gücünün s ı n ı rı n ı ve ko­ ş u l ların s ı n ı rland ı rmasın ı , d a i ma gerçekçi bicimde değer­ lendirm i ş, d avra n ı şlarına daima gerçekç i l i k hakim olmuş­ tur. Sürpriz'e oyn a maz. Hayal istemez . Devletç i l i k pol itikası n ı . 1 923'te değ i l 1 930'1ard a uy­ g u lamaya koyarken , gerçekçidir. Haya l istemez . •

Bir ü l ke, i ktisad i kal k ı n ma sı nda iç kayna klarına g ü ­ venmel i ve daya n m a l ıd ı r. « U l usal s ı n ı rları m ız içinde her­ şeyden önce kend i g ü cüm üze dayana ra k varl ı ğ ı m ızı ko­ ruyu p ü l ken i n gerçek m utlu l u ğ u na ve bayı n d ı rl ı ğ ı na çal ış­ mak» u lusal bir pol iti ka n ı n gereğidir (*) . Terc i h i n doğrusu bud u r. İ ktisat Ba ka n ı Mahmut Esat d a ayn ı doğ ru ltudad ı r: •

« Ellerin i devaml ı olara k yabancı sermayesi­ ne, kred isine acık bu l u nd u ra n ü l keler, esi rler ü l kesi olma kta n ileri geçemezler.» İzmi r İ ktisat Kong resi nde, yabancı sermayenin sa­ kıncalarını b e l i rtt i kte n , ü l ke ekonomisinde yaptığ ı yı kın­ t ı n ı n geniş v e ayrı ntı l ı b i r tahl i l i n i yaptı ktan sonra, eskiden olduğu g i bi olma ma k koş u l u y l a , yaba n c ı sermayeye «düş­ man» olmad ığ ı n ı söylerken , gerçekçidir. Hayal istemez .

( * ) Y ı l lar

son ra,

H i nd l s ta n ' ı n

ünlü

u l usa l

N E H R U , b u ko n u da : ıŞüpheslz ya.rd ı m is­

l i deri

ilginç ben ze rl i k gösteren şu sözleri söyler

olaca:k, çok da istem iyoruz. Di Oer bi r dey i şle, halkımıza H i ncJlsta n'1 yüksek dü zeye çıka rtacok u nsurun ke n d i s i yerine başkaları old�u kan ı s ı n ı vermek i stem iyoruz. B u n u n kötü

teriz. Fa ka t , tuhaf

bir zihn iyet ve çok fena bi< forma syon yaratacağ ı n ı düşü n ü yoru m . H i n t l i ler, ken d i ü l keleri n i

268

bizzat

kend i leri yapm al ı d ı.rla r.ıı

• « Dünyada mevcut olo n Türkleri bir devlet h a l i nd e b irleştirmek, elde edi l mesi mümkün olmayan bir hedefti r» derken gerçekçidir. Hayal istemez.

Bi r soruya , « Biz hadd i m izi b i l i r kimseleriz. Sonu gel­ mez amaç sahibi değ ili z » şekl i nde cevap verirken: İ ktisat kongresinde « Dı ş siyaset iç örg ü te ve iç s iyasete daya n ­ mak zorundad ı r. Yan i , iç örg ütün ka ldıra mayacağ ı gen i ş­ l i kte olmam a l ıd ı r.» i fadesi n i k u l l a n ı rken , gerçekçidir. Ha­ yal istemez. •

Kurtu l u ş Savaşı n ı b üyü k toprak sah i bi Anadol u eş­ rafı ile ittifa k k u ra ra k başarıya u la ştırı rken ve 1 923'ten son­ ra da bu ittifa k ı s ü rdü rürke n , gerçekçidir. Haya l istemez . •

M iHi leşti rme hareketlerinde de gerçekçi davra n m ı ş tı r . Anca k, b u kon uda çok farkl ı değerlendirmeye daya ­ n a n yoru m la r yap ı l m ı ştı r. B u n la rda n tipi k b i r örnek ver­ meğe ça l ı şa l ı m . •

U LU SALLAŞTIRMA

HAREKETLERİ

BİR MASAL M iDiR?

1 924 yı l ı n ı n Tü rkiye C um h uriyeti'nde, dem i ryol u , ba n ­ kac ı l ı k, tica ret, imalat, madencilik, su , elektrik v e gaz g i b i çeşitl i a la nla rda faa liyette b u l u na n 94 adet ya ba n c ı ser­ mayeli şirket va rd ı . Başta Atatü rk olmak üzere Yen i Tü rkiye'nin yöneti­ c i leri, daha önceleri ayrı ntıl ı biç i mde değind iğ i m iz g i bi , b ü­ tün d oğ u rd u ğ u sakı ncalan n ta m bi l i n c i n 'de olmalarına ka r­ ş ı n , bazı koşu l l a r ve s ı n ı rla maları öngörerek, yabancı ser­ mam ışla rd ı r. Bu d ü şü nce ve tutu mla, bu şi rketlerden 22'si sat ı n a l ı n m ı ş ve u l usal la şt ı nl mı ştır. •

269

Yaba n c ı şi rketlerin u l usa l laştı rı l ma s ı nda izlenen yol , gerçekçi bir ya klaşımla, «öncel i k» i l ke s i n i g özeten yol d u r. Buna daya narak, i,l kirt, öncel i k l i önem taşıyan d e m i ryol u , elektri k , s u , havagazı g i b i ka m u h izmetleri a l a n ında yer a la n ya bancı şi rketler satı n a l ı n m ı ştı r. B u rada , d i kkat ed i­ l i rse, ya ba ncı sermaye n i n tasfiyesi değ i l , kam u hizmetleri a l a n ı n ı n ya ba n c ı sermayeye b ı ra k ı l maması kon usundaki zoru n l u l u k söz kon usud u r. «Türkiye Üzeri n e Tezler» ad l ı kita b ı n ı n 1 4 1 . sayfa ­ sın da Ya lcın Küçü k, a y n e n şu ifadeyi k u l l a n ı r. •

«Ve ya bancı sermaye l i şi rketle ri n tasfiye ed i l d i ğ i masa l ı n ı n söylen d i ğ i 1 930 y ı l la r ı n d a b u n ­ l a rdan a m m e h izmetleri a l a n ı nd a ça l ı şan sade­ ce 22'si ka m u laştı rı l ıyor. Diğerlerine kes i n l i kle d o ku n u l muyor.» Yine ayrıca , ·a y n ı safyad a şöyle der : «As l ı n d a dönem, b u rj uvazi n i n gözl ü k leri ta ­ k ı lmadan i ncelenecek o l u rsa. devletçil i k pol iti­ kasında bile yaba ncı sermayeye karşı e n k ü ç ü k b i r tepk i n i n o l m a d ı ğ ı kolaylı k l a s·a pta nab i l i r. » Herşeyden önce, sadece 2 2 ' s i d ı şı nda d iğerleri ne ke­

s i n l i kle doku n u l m a m a s ı , eldeki s ı n ı rl ı ola na k larla i l g i l id i r. Sın ı rl ı ola n a k l a r d a öncel i k taşıyan a la nl a r i ç i n h a rca n m ı ş­ t ı r. Zaten kend isi d e b u önceliğ i açı kça bel i rt i r (sayfa 1 40) « Bağ ımsızl ı ğ ı n ı e lde eden b i r ü l ke n i n yüzde yüz tekel n itel iğinde c·a l ı şa n b u işletmeleri ka­ mu laştırmas ı ndan daha norma l bir i şl e m ola­ maz.» 270

İ kinci olarak, söz kon usu ola n b i r tasfiye değ i l , önce­ l i k l i öneme sahip bu alandaki ş i rketleri n u l u sa l laştı rı lma­ sındaki zoru n l u l u ktur. • Ancak, bir ü l keye yaba n c ı sermayenin gel mesi , sa­ dece ol u m l u tutu m ve davra n ışlara bağ l ı değ i ld i r. Bu gel i ş i , b üyü k ölçüde, ü l ken i n i ktisad i orta m ı ve koşulları bel i rler.

B u n u n son ucu olara k bel irli ölçüler a ltı nda yaba n c ı sermaye d üşma n l ı ğ ı g ü d ü l memesine ka rşın, Tü rkiye'de, yabancı sermaye tasfiye eğ i l i m i n e fiilen g i rmiş ve Türki­ ye'den ayrı lm ı ştı r. V.N. Roz a l i y ev ' i n deyişiyle « 1 923'te, T ü r­ k iye'de yabancıların yatırım tutarı 1 42 m i lyon sterl i n i ken, 1 933 yılına doğ ru , % 82 ora n ı nda aza la ra k , 26 mi lyona d üş­ m ü ştür. Buna 1 923 y ı l ı nd a k i 63 m i,lyon l i ra l ı k tuta rd a n 1 933 y ı l ı nda 1 8 m i lyon l i ra l ı k tutara i nen ( % 72) Osma n l ı barol a rı d a h i l değ i l d i r.» • Gerçekç i l i k , ola n a k l a rı n b i l i n c i nde ol·a ra k rasyonel h a reket etmekti r. Asl ında, b u rada gerçekç i l i ğ i n tip i k b i r ör­ neğ i karş ı s ı n dayız.

«ZAMANLAMA U STASI»

Atatürk'ün en bel i rg i n n itel i klerinden biri, bel k i 'de b i ­ ri n c i s i gerçekç i l i ğ id i r. Ya l n ız bu gerçekç i l iğ i , sadece be­ l i rl i b i r d u r u m u n olanak,l a rı ve koş u l la rı i ç i n geçerl i değ i l ­ d i r. Za ma n u ns u ru n u da devreye sokma kta . za m a n d i l i m ­ leri n e yayı l a ra k davra n ı ş v e tutu m u n u yön lendi rmekted i r. B u ba k ı md a n , Atatürk ' ü , teme l i nde gerçekçi l i k yata n fa kat kapsam ı daha geniş ola n bir «za m a n lama usta s ı » ola ra k n itelemek, tam a n l a m ıyla yeri ne otu rm u ş b i r sa pta ma sa­ yılabi l i r. Bu konuda , y ı l l a r sonra An ka ra Dtl ve Ta rih - Coğ ra fya Fa kültesinde verd i ğ i konfera nsta i smet İnönü çok net de­ yi şlerle şöyle kon uşur (1 960) : 271

«Atatürk'ün ekonom i k olanda devrim yol u i l e h içbi r zorla mada bu l u n mad ığ ı n ı a c ı kça i l an

etmek isterim . Bu zorla m a yapmamak, rastlantı değ i l , özen i n son u c u d u r. Atatü rk'ün hemen ger­ çekleşti ri lecek i ş lerle, gelişmesi zamana bıra k ı la­ c a k işler a rasınd a uyu m l u bir ayı rma yapabil me­ sinin sonu c ud u r » .

Zamanlama ustası, ga l i ba «ustaların ustası» d1r. UC'LARIN YAKINLIGI

Atatürk, k u ş k u s u z eleştirilebi l i r. Kera met sahibi say­ mak doğr u değ i ld i r. Her büyük adam gibi eleştirilere uğ­ raması doğal ve kaçı n ı lmazd ı r. Özell i k·le, büyü k l ü ğ ü , hô­ kim kişi l i ğ i , cok y ön l ü l üğü ve devrimci n i te l iğ i i le, Atatürk' ün eleştiri lerle ka rşı l aşmaması o la naksı zd ı r. Ancak, bu eleştirilerd e bir nokta d i k kati çekmekted i r. Yoğ u n ve s ü rekl i e leştiriler, genel l i kle yüzeysel ve sa pla n­ tı l ı değerlendi rme sahiplerinden gelmektedi r. Bi l i nd i ğ i gibi, u o'lar, verd ikleri görüntün ü n a ksine, b i r­ çok noktalarda bi rbirlerine şaşıla c a k bicimde ya k ı n d ı rlar. Türkiye'de sağ ve sol u ç'ta yer alanla r, Atatürk konu su n ­ da, bu ya kı n l ığ ı n hatta beraberl iğ i n ge rçekten çok i l g i n e b i r ör n eğ i n i ol u ştu rurlar. Şöyle k i : H e r i k i u c'ta da yer alanlar : •

Anti-Atatürkcü'd ü r;

•

Anti-Batıcı'd ı r;

•

Anti-Demokrat'tı r.

Açı ktı r ki, orta k noktaların çokluğu, orta k davran ışı zoru n l u kılar. Tü rkiye, b u orta k dav ra n ışı n örnekleriyle dol ud u r. 272

SON U Ç : SAGLANAN BAŞARI N I N DERECESİ

İ m pa ratorl u ğ u n son dön e m i ndeki uzun ve yıpratıcı sa ­ vaşlard a n sonra Bağ ı msızl ı k Sava ş ı n ı d a veren ve i n a n ı l ­ m a z g ü ç l ü k lere ka rşı n başa rıya u laşan Yen i Türkiye, ger­ çekten her yönden tü ken m i ş d u ru mdayd ı . Bağ ımsızl ı ğ ı n ı kazanmış v e kaza n d ı ğ ı bağ ı msızlığ ı n ı bütün h ı rsıyla ve kes i n l i kle koruma kararı n ı verm i ş olan Türkiye Cum h u ri ­ yeti, bu s ı n ı rl ı ola n a k l a r v e ortam içinde i ktisad i ka l k ı n ­ mas ı n ı da başlatma k v e başa rma k zoru ndayd ı . Ç ü n k ü , s i ­ yasa l bağ ı msızl ı ğ ı n temel i nd e i ktisadi bağ ımsızl ı ğ ı n yattı­ ğ ı n ı n ta m b i l i nci ndeydi . Yola çıkışın i l k hareket n oktası hatı rla n ı rsa, küçüm­ sen mesi mümkün olma ya n başa rı l a rı n elde ed i,l d i ğ i ra hat­ l ı kla görü l ü r. •

• Ö zel l i kle d evletin bizzat g i rişimci olarak sanayi a l a­ n ı na g i rmesiyle, Türkiye'ni n sa nayi leşmesi i l k h ızı n ı a l a ­ ra k ol u m l u gel işmele r v e sonuçlar sağlanmıştır. İ ktisad i Devlet Teşekkül leri yoluyla uyg u l amaya kon u l a n kamu ik­ tisadi kes i m i n i n yarattı ğ ı sa bit sermaye ol uşu m u büyü k s ıçrama g östermiş, 1 926'da gayrisafi m i l l i hasılaya ola n % 2 ora n ı n ı , 1 939'da % 6'ya ç ı ka rtmıştı r. O luştu rula n sa ­ b i t sermaye, 1 936'da i ma lat sanayi ve madencil i k kes i m 4erinde % 50'ye ulaşmıştı r. Y i ne bu d önemde sanayi yatı­ rı mları, toplam yatı rımların % 30'u d üzeyine cıkm ıştır. Y ı lda orta lama olara k sağlanan % 30' 1 u k ora n . bu kon uda öbür dönemlerde elde ed i len ora n la rda n çok yü ksekt i r.

Glasneck'i n de bel i rttiğ i g i b i , 1 939 y ı l ı nda Türkiye. şeker. çimento, kereste, ka u ç u k ve deri ü rü n leri alanl a rı nd a ta m olara k kend i gereks i n mesi n i karşı·layaca k d u ru ma gelmi şti . Ayrıca, kendi gereksi n mesin i pamuklu kumaşlar­ da % 43, y ü n l ü lerd e % 83, k ô ğ ıt ve m u kavvada % 32 ; k ü •

273

kürtte % 70, cam eşyada % 63 ora n ı nda ka r şıl a m a k d ü ­ zeyine ç ı k m ı ştı. Artı k bo k ı r it h a l etmed i ğ i g i b i , kromda ü retici ve i h racatçı ola ra k d ü nyada i kinci s ı rayı a l m ı ş tı . Bunla rı n s o n u c u , d ı ş tica ret a ç ı ğ ı ka pa n m ı ş , 1 938 yı l ı h a ­ riç, i h racat fazlası doğmuştu . Ta m a n l a m ıyla tarımsal n itel i k l i azgeli ş m i ş bir .ü l ke olan T ü r ki ye , u l usal g e l i rinin dörtte üçüne ya k ın böl ü m ü ­ n ü tarım kesi m i nden sa ğ l ı yord u . Dönem sonu nda ta rı m ke­ siminin payı n ı % 50 ' n i n a ltına düş ü rm ü ş . böylece ta rı m , u l usal gel irin kaynak l and ı ğ ı h emen hemen tek kesi m ol­ ma kta n çıkmıştı. •

Ayrıca , çeşiW d üzen l emelerle veri m l i l i k a rtı şı sağ lan ­ m ı ş, ta rı m ü l kesi ol masına ka rşı n h u bu bat i tha l etmek zo­ runda ka l ı rken h u b u bat i h r:a ç etmeğe başl a m ı ştı . i çi nde u lusal g el i ri n i % 4-6 a rasında a rttı r­ mayı ba şa ra n yen i Türkiye, eski Osma n l ı borçları n ı da ödemek y ü k ü m l ü l ü ğ ü n ü ü stlenmi şti . Tüm Osma n l ı borç­ ları n ın yaklaşı k % 67'sini üzeri ne a l m ış, topla m 86 mi l '{on aıl tın l i ra borç ödemiştir. 1 954 yıl ına kada r a ksatı l madan yapılan ve anca k bu ta rihte biten ödemeleri n i l k ta ksit­ leri 1 929 yı l ı i h rac·a t gel i ri n i n % 1 0'u n u , devlet bütçe­ s i n i n ise % B'in i tutmak ta yd ı . •

Dönem

• 1 924 yı l ı nd a , a n ca k 1 734 km .si devleti n e l i nde olan toplam 4086 km. d e m i ryo l u va rd ı . Dönem son u n a doğ ru , 402 k m . si hariç, h içbi r yabancı dem i ryol u ş i rketi ka lma­ d ığ ı g i bi , 3000 k m . lik yen i d e m i ryolu da döşe n m i ş b u l u n ­ ma ktayd ı . • Devl et müdahalesi n i n en etkin a racı olar·a k i ktisadi devlet te şekk ü l l e ri uygulamaya ko n m u ş ve böylece ü l ­ ken i n sa nayileşme ha reketine i l k h ız verme o l a n a ğ ı doğ ­ m u ştu . Devlet i n bizzat girişimci ola ra k yaptı ğ ı fa a l i yetler bir plana bağ la n mı ş ve yürütü l müştür. Türkiye'de planla -

274

ma d ü şüncesinin i-l k köklerin i olu ştura n planlar ayrıca çok ilginç iki özel l iğe sahiptir. Birinci beş yıl l ı k sanayi pla n ı , azgel işmiş bir ülkenin i ktisadi kalkınması için d ü n ­ yada uygulanan i l k pla n olması yan ı nda yüzdeyüz ora n ı n ­ d a gerçekleştirilen v e za m a n ı ndan önce bitiri len b i r plan ­ d ı r. Ve n i hayet i ktisadi devlet teşekkül leri, Türkiye'de d a ­ h a i leri b i r teknoloj iyi getirmi ş v e uygulamış, b u a landa etk i l i ve s ü rü kleyici olara k öncü l ük rol ü n ü oynam ıştı r. • Türkiye'deki devletç i l i k, g e l işig üzel veya bazı d üşün ­ celerden esinlen m i ş ola ra k ortaya cıkmış değ i ld i r. İ ktisad i ka l k ı n mada «ek·lektik» b i r model i n uyg u l a n ma s ı na yol aça­ cak d ev letç i l ik için H . Laufenburger'in yargısı şöyled i r :

« Devletçi l i k s i ste m i n i n Türkiye'deki uyg ula­ mas ı 1 9 . yüzyı ldanberi sav u n u l a n d ü şü n celer­ den a l ı n m ı ş bir sistem değ i ld i r. Bu sistem Türki­ ye'ni n gereksin melerinden doğ m u ştur ve bizzat Türkiye'ye özg ü bi r sistemdi r.» Prof. M. Duverger, Tü rkiye' deki model i n , az gel i şmi ş ü l kelerin i ktisadi ka lkınmaları n ı gerçek1leşti rmek yolunda k u l l a naca k la rı en geçerli model ola b i l eceğ i n i şöyle beli rti r: «Az gel işm i ş ü lkeleri n Moskova ve Pek i n et­ kisinde kalmamış olanları i ç i n doğ rudan d oğ ru ­ ya ve dolaylı bicimde Kemal ist sistem çok g üç l ü sonuolar uyand ı rm ı ştı r. Kema l izm , Kuzey Ameri ­ ka ve Batı Avrupa rej i mleri nde b u l u nmaya n n i ­ telikleri i l e Marksizmin gerçekten alternatifi d i r. Marksizm uygulanmasına g i rmek istemeyen ü l ­ keler, Ba t ı demokrasisi karşısında sa ptad ı kl a rı yetersizliklere çöz ü m getiren Kemal ist mode l i tercih edebi l i rler.>> 275

İ ktisad i ve s iyasal iceriğ i i l e çağdaş eğ iH m le re u y­ g u n lu k gösteren bi r model karşısı ndayız. Devlet müdahale­ •

sinin ağır bastığı eklektik bir ekonomik yapı ve açık rejim beraberliği, mod el i n i ktisad i ve siyasa l i çeriğ i n i ve kap­

sam ı n ı ol uşturu r. Devlet m üdahales i n i n a ğ ı r basması ise, azgelişmişl i ğ i n zoru n l u bir sonucud u r. Teşhiste ve d oğ rultusunda ya n ı lg ı s ı ol maya n mode l i n , uyg u lamadaki son uçları yeterl i m id i r? Bazı so n u ç l a ra ba­ karak, başa rı derecesi yü ksek kabu l edilebi l i r mi? Uyg u ­ la ma ne kada r başa rı l ıd ı r? Türk iye n i n u la şabi ldiğ i düzeye ve za m a n zaman karşı laştı ğ ı büyü k boyutl u soru n ve darboğazla ra ba kıldı­ ğ ı nda , b i r başarıd a n söz etme n i n çok k imseye zor geld i ğ i açıktır . Tarım ve sanayi a rasında denge n i n kurulamamas-ı ve özellik1le ka m u i ktisad i g i rişimleri n i n b u g ü n k ü a c ı k l ı gö­ rün ü m ü , böyle b i r ya rg ıya varmayı kolaylaştı rma ktad ı r. •

'

Gerçekten , sanayileşmeye i l k hareket h ızı n ı veren ve sonra la rı da çok öneml i katkılarda b u l u na n kam u i ktisad i girişimleri g ü n ü müzde ta n ı n mıyacak d u ru mdad ı r. Sorun ya­ ratan , etkinlikten uzak ça lı şa n , personel deposu haline gelen , yüksek mal iyetl i ü retim yapa n ve son uçta tam a nla ­ m ıyla « pol itize» ola n bu kuru l u şlar, ekonomide denge de ­ ğ i l , dengesiz l i k yaratma eğ i l i m i ne g i rm işlerd i r. Kısaca , bu g örü ntüsüyle kamu i ktisa d i kes i m i n i n eko­ nom iye yük old uğu izleni m i verilmiş, da ha doğrusu bu iz­ �en i m ya rat ı l m ıştır. Yetenek ve beceri eksikliği ya n ı nda , bilerek veya bi lmeyerek cidd iyetten uzak pol iti k köke n l i davra n ı ş ve tutumlar sonuçta. ekonom i n i n d e v boyutl u so­ ru n larından bi ri n i ol uşturm u ştu r. 276

• Devlet i statisti k Enstitüsü ' n ü n deyişiyle, «Ara c ı l a r ı n v e ticareti n palazlanması » na yarayan dev·l etçi l i k pol iti­ kas ı n ı n zamanla yozlaşma s ı , ka m u i ktisa d i g i rişimleri n i bu­ g ü n , yoğ u n eleştirilerin boy hedefi d u ru muna getirmiştir. Asl ında devletin i ktisat politi kası n ı n uyg u l a n masında en etk i l i b i r m üdahale a racı ol ması .gereken bu kuru l u ş l a r, po­ l iti k ç ı ka rl a r doğ rultusu nda yönlend irilmiş ve bug ü n k ü nok­ taya varı l m ı ştır.

Kötü yönet i l m i ş, çok çeşitl i yolsuz,l u k l a r ya pı l m ı ştı r. E rd oğan Sora l , « Ö zel Kesimde Türk M üteşebbisleri>ı ad l ı doçentl i k tezi nde, bunun ça rpıcı b i r örneğ ini ra ka m l a so­ m u tlaştırmaktad ı r. «Gel işmen i n i l g i n ç ya n ı bu dönemde k u ­ ru l a n özel iş letmelerin baş ı n d a k i m ü teşebbisleri n çoğ u n u n , % 74 . 1 9' u n u n , devlet mem u rl a rı oluşudu r.» •

1 960 y ı l ı nd a k i konfera n s ı n d a i smet İ nön ü , Erdoğa n So­ ra 'ı' ı n i l g i n e b i r örnekle som utlaştırd ı ğ ı d u ru m u , kend i n e özg ü d i l iyle a ç ı k ola ra k şöyle ortaya koya r. « E konomi k ta rtışmalard a dev·l etc i l i ğ i n veya özel g i ri ş i m i n zoru n l u olmayan k u l l a n ı şları n a , söz söyleye n i n d oğru ltusuna göre i şa ret etmek de geçerl id i r. Devletçiliğe yasa dışı kişisel çıkar girdiği zaman bu rejim çirkin bir hırsızlık aracı olur. Aynı şekilde, özel girişime yasal olmayan kazanç düşüncesi egemen olabilirse, bu rejimin adı sömürücülüldür, vurgunculuktur.» Gerçeğ i ya ka l a ma k a c ı sı n d a n , şu soru n u n soru l ma ­ sı v e bütün çıplakl ı ğ ı i le cevaplanması gereki r : i ş i n b u aşa maya va rmasınd a , suç ve soru m l u l u k , bizzat bu k u r u ­ l uş l a rd a mı , yoksa bu kuru l u ş l a rı b u bici mde yön lend i ren­ lerde m idir? •

Ya rg ı y ı , i nönü ' n ü n k ı sa fa kat özl ü i fadesine b ı ra ka l ı m 277

« Devlet d e net i m ve yö n eti mi n i , hem geçerl i hem de g e rçek ödev saymalıdır. Baş k a yoru m acık gerçeklerin durumu n u bozmaktan başka b i rş ey değ i ld ir.» 1 Kasım 1 937'deki ko n uşmasında devletç i l i k uygula­ masına ısra rla değ i nen Atatürk, bu kuru l u şların «mali kontrolw> nun d üzeltil mesini isterken, bu g i bi kurumların cbugünkü yöntemleriyle çal ışmolarına ve g e l iş meleri ne ola­ nak» olmad ığı n ı bel irtirken, neden ş ikayetçiyd i , n e demek ist i yord u ? Atatürk' ü n , Erdoğan Sora l ' ı n ra kaml arla somut­ laştırdığı, ismet i nönü'nün , k eskin çizgilerle beli rled i ğ i du­ rum u h ed ef a ld ı ğ ı n ı kabul etm e k , ya n l ı ş bir ya rg ı değ i l d i r. •

,

Sürekl i yan l ı ş tutumlar ve c id d i yetten u za k davra­ n ışlar son u nda, «s o ru m lu » duruma geti rilen bu k u ru l uşla r içi n ne önerilebi l i r? Çözü m ne olabi l i r? •

Çözüm, herhalde, bugünkü durumun bütü n soru m l u­ luğunu bu k u ru l uşlarda görerek, bunlar ı tasfiye etmek ve e lden çıka rmak o l mo m a l ıd ı r Türk ekonomisi n i n gelişme ve ka lkınmasında u n utulmaz katkıları olan , i k t isa t politikası n ı uygulamakta devleti n kul lanabileceğ i en etki l i m üdahale a racı n ite l iğ i n i taşıya n bu kuru l u ş lardan vazgeçmenin a k ı l­ c ı ve gerçekçi b i r tutu m o lma yacağ ı açı ktı r. .

Diş ·a ğrısında, i ş i n kolayı , bazıları n a göre o d i ş i çek ­ mektir. Ancak, baş a ğ rısında ayn ı k olayl ı k d ü ş ü n ülemez!. . ***

Asl ında, ta m a nlamıyla s ı fı rdan i şe başla yan b i r ü l ke­ n i n başarı derecesi n i rakamlarda a ra m a k doğru değ i l d i r. yan l ı ş veya çok d a r acı l ı değer yarg ıları n a götürebil i r. Ye­ tenek, beceri ve cidd iyet eksikliğinin önem l i ölçüde etk i l i olduğ u buna l ı m ve darboğ a z la rda, ayrıca, gelişmekte olan 278

bir ü l keni n gel işme aşa masına geçerken ortaya ç ı ka n ve çıkması kaçın ılmaz olan açmazların da payını u nutmama k gerekir. Toplumlar dinamiktir. Doğ ru ltusu çizilen ve uyg u l a­ maya konulan modelin d i n a m i k n iteliği, Türk toplu mu n u n dinamiğine uyum göstererek, i ktisadi v e siyasa l soru n la ­ rına çözüm bulma k yeteneğ ini gösterecektir. •

Atatü rk'ün beş temel devrimci i l kesi n i koyd u kta n son ­ ra, bun lara «inkı lapçı l ı k» i l kesin i n ayrıca eklenmesi n i n ge­ reksiz olduğunu söyleyen lere verdiği ceva p şaşırtıcıdır : «Topl um d u rmaz. E konom i k soru nlar yal n ı z b u g ü n ü n soru n u değ i ld i r. Bun u n gel işmesi ve zamana göre i lerlemesi gerekir. Biz bugün bu durumdayız, ama bu durumda kalamayız. O n un için her soru nda i n k ı la pçı olacağ ız.» Atatürk, soru n ların nitel i k·l erinin b i l i nc indeyd i. İktisad i gel işme ve ka l kı n m a , yapısal bi r değişmeyi öngörür . Bu değ işmeler içi nde, en önem lisi ve fa kat en zor g erçekleşeni h a l k ı n zihn iyetindeki değ işmed ir. •

Hal k ı n i ktisad i ka lkı nmaya karşı d uyacağı i nanç, i