Antep Harbi'ne Yeniden Bakmak [1 ed.] 9786050845327

Table of contents :
a - 0001
Untitled.FR12 - 0001_1L
Untitled.FR12 - 0001_2R
Untitled.FR12 - 0002_1L
Untitled.FR12 - 0002_2R
Untitled.FR12 - 0003_1L
Untitled.FR12 - 0003_2R
Untitled.FR12 - 0004_1L
Untitled.FR12 - 0004_2R
Untitled.FR12 - 0005_1L
Untitled.FR12 - 0005_2R
Untitled.FR12 - 0006_1L
Untitled.FR12 - 0006_2R
Untitled.FR12 - 0007_1L
Untitled.FR12 - 0007_2R
Untitled.FR12 - 0008_1L
Untitled.FR12 - 0008_2R
Untitled.FR12 - 0009_1L
Untitled.FR12 - 0009_2R
Untitled.FR12 - 0010_1L
Untitled.FR12 - 0010_2R
Untitled.FR12 - 0011_1L
Untitled.FR12 - 0011_2R
Untitled.FR12 - 0012_1L
Untitled.FR12 - 0012_2R
Untitled.FR12 - 0013_1L
Untitled.FR12 - 0013_2R
Untitled.FR12 - 0014_1L
Untitled.FR12 - 0014_2R
Untitled.FR12 - 0015_1L
Untitled.FR12 - 0015_2R
Untitled.FR12 - 0016_1L
Untitled.FR12 - 0016_2R
Untitled.FR12 - 0017_1L
Untitled.FR12 - 0017_2R
Untitled.FR12 - 0018_1L
Untitled.FR12 - 0018_2R
Untitled.FR12 - 0019_1L
Untitled.FR12 - 0019_2R
Untitled.FR12 - 0020_1L
Untitled.FR12 - 0020_2R
Untitled.FR12 - 0021_1L
Untitled.FR12 - 0021_2R
Untitled.FR12 - 0022_1L
Untitled.FR12 - 0022_2R
Untitled.FR12 - 0023_1L
Untitled.FR12 - 0023_2R
Untitled.FR12 - 0024_1L
Untitled.FR12 - 0024_2R
Untitled.FR12 - 0025_1L
Untitled.FR12 - 0025_2R
Untitled.FR12 - 0026_1L
Untitled.FR12 - 0026_2R
Untitled.FR12 - 0027_1L
Untitled.FR12 - 0027_2R
Untitled.FR12 - 0028_1L
Untitled.FR12 - 0028_2R
Untitled.FR12 - 0029_1L
Untitled.FR12 - 0029_2R
Untitled.FR12 - 0030_1L
Untitled.FR12 - 0030_2R
Untitled.FR12 - 0031_1L
Untitled.FR12 - 0031_2R
Untitled.FR12 - 0032_1L
Untitled.FR12 - 0032_2R
Untitled.FR12 - 0033_1L
Untitled.FR12 - 0033_2R
Untitled.FR12 - 0034_1L
Untitled.FR12 - 0034_2R
Untitled.FR12 - 0035_1L
Untitled.FR12 - 0035_2R
Untitled.FR12 - 0036_1L
Untitled.FR12 - 0036_2R
Untitled.FR12 - 0037_1L
Untitled.FR12 - 0037_2R
Untitled.FR12 - 0038_1L
Untitled.FR12 - 0038_2R
Untitled.FR12 - 0039_1L
Untitled.FR12 - 0039_2R
Untitled.FR12 - 0040_1L
Untitled.FR12 - 0040_2R
Untitled.FR12 - 0041_1L
Untitled.FR12 - 0041_2R
Untitled.FR12 - 0042_1L
Untitled.FR12 - 0042_2R
Untitled.FR12 - 0043_1L
Untitled.FR12 - 0043_2R
Untitled.FR12 - 0044_1L
Untitled.FR12 - 0044_2R
Untitled.FR12 - 0045_1L
Untitled.FR12 - 0045_2R
Untitled.FR12 - 0046_1L
Untitled.FR12 - 0046_2R
Untitled.FR12 - 0047_1L
Untitled.FR12 - 0047_2R
Untitled.FR12 - 0048_1L
Untitled.FR12 - 0048_2R
Untitled.FR12 - 0049_1L
Untitled.FR12 - 0049_2R
Untitled.FR12 - 0050_1L
Untitled.FR12 - 0050_2R
Untitled.FR12 - 0051_1L
Untitled.FR12 - 0051_2R
Untitled.FR12 - 0052_1L
Untitled.FR12 - 0052_2R
Untitled.FR12 - 0053_1L
Untitled.FR12 - 0053_2R
Untitled.FR12 - 0054_1L
Untitled.FR12 - 0054_2R
Untitled.FR12 - 0055_1L
Untitled.FR12 - 0055_2R
Untitled.FR12 - 0056_1L
Untitled.FR12 - 0056_2R
Untitled.FR12 - 0057_1L
Untitled.FR12 - 0057_2R
Untitled.FR12 - 0058_1L
Untitled.FR12 - 0058_2R
Untitled.FR12 - 0059_1L
Untitled.FR12 - 0059_2R
Untitled.FR12 - 0060_1L
Untitled.FR12 - 0060_2R
Untitled.FR12 - 0061_1L
Untitled.FR12 - 0061_2R
Untitled.FR12 - 0062_1L
Untitled.FR12 - 0062_2R
Untitled.FR12 - 0063_1L
Untitled.FR12 - 0063_2R
Untitled.FR12 - 0064_1L
Untitled.FR12 - 0064_2R
Untitled.FR12 - 0065_1L
Untitled.FR12 - 0065_2R
Untitled.FR12 - 0066_1L
Untitled.FR12 - 0066_2R
Untitled.FR12 - 0067_1L
Untitled.FR12 - 0067_2R
Untitled.FR12 - 0068_1L
Untitled.FR12 - 0068_2R
Untitled.FR12 - 0069_1L
Untitled.FR12 - 0069_2R
Untitled.FR12 - 0070_1L
Untitled.FR12 - 0070_2R
Untitled.FR12 - 0071_1L
Untitled.FR12 - 0071_2R
Untitled.FR12 - 0072_1L
Untitled.FR12 - 0072_2R
Untitled.FR12 - 0073_1L
Untitled.FR12 - 0073_2R
Untitled.FR12 - 0074_1L
Untitled.FR12 - 0074_2R
Untitled.FR12 - 0075_1L
Untitled.FR12 - 0075_2R
Untitled.FR12 - 0076_1L
Untitled.FR12 - 0076_2R
Untitled.FR12 - 0077_1L
Untitled.FR12 - 0077_2R
Untitled.FR12 - 0078_1L
Untitled.FR12 - 0078_2R
Untitled.FR12 - 0079_1L
Untitled.FR12 - 0079_2R
Untitled.FR12 - 0080_1L
Untitled.FR12 - 0080_2R
Untitled.FR12 - 0081_1L
Untitled.FR12 - 0081_2R
Untitled.FR12 - 0082_1L
Untitled.FR12 - 0082_2R
Untitled.FR12 - 0083_1L
Untitled.FR12 - 0083_2R
Untitled.FR12 - 0084_1L
Untitled.FR12 - 0084_2R
Untitled.FR12 - 0085_1L
Untitled.FR12 - 0085_2R
Untitled.FR12 - 0086_1L
Untitled.FR12 - 0086_2R
Untitled.FR12 - 0087_1L
Untitled.FR12 - 0087_2R
Untitled.FR12 - 0088_1L
Untitled.FR12 - 0088_2R
Untitled.FR12 - 0089_1L
Untitled.FR12 - 0089_2R
Untitled.FR12 - 0090_1L
Untitled.FR12 - 0090_2R
Untitled.FR12 - 0091_1L
Untitled.FR12 - 0091_2R
Untitled.FR12 - 0092_1L
Untitled.FR12 - 0092_2R
Untitled.FR12 - 0093_1L
Untitled.FR12 - 0093_2R
Untitled.FR12 - 0094_1L
Untitled.FR12 - 0094_2R
Untitled.FR12 - 0095_1L
Untitled.FR12 - 0095_2R
Untitled.FR12 - 0096_1L
Untitled.FR12 - 0096_2R
Untitled.FR12 - 0097_1L
Untitled.FR12 - 0097_2R
Untitled.FR12 - 0098_1L
Untitled.FR12 - 0098_2R
Untitled.FR12 - 0099_1L
Untitled.FR12 - 0099_2R
Untitled.FR12 - 0100_1L
Untitled.FR12 - 0100_2R
Untitled.FR12 - 0101_1L
Untitled.FR12 - 0101_2R
Untitled.FR12 - 0102_1L
Untitled.FR12 - 0102_2R
Untitled.FR12 - 0103_1L
Untitled.FR12 - 0103_2R
Untitled.FR12 - 0104_1L
Untitled.FR12 - 0104_2R
Untitled.FR12 - 0105_1L
Untitled.FR12 - 0105_2R
Untitled.FR12 - 0106_1L
Untitled.FR12 - 0106_2R
Untitled.FR12 - 0107_1L
Untitled.FR12 - 0107_2R
Untitled.FR12 - 0108_1L
Untitled.FR12 - 0108_2R
Untitled.FR12 - 0109_1L
Untitled.FR12 - 0109_2R
Untitled.FR12 - 0110_1L
Untitled.FR12 - 0110_2R
Untitled.FR12 - 0111_1L
Untitled.FR12 - 0111_2R
Untitled.FR12 - 0112_1L
Untitled.FR12 - 0112_2R
Untitled.FR12 - 0113_1L
Untitled.FR12 - 0113_2R
Untitled.FR12 - 0114_1L
Untitled.FR12 - 0114_2R
Untitled.FR12 - 0115_1L
Untitled.FR12 - 0115_2R
Untitled.FR12 - 0116_1L
Untitled.FR12 - 0116_2R
Untitled.FR12 - 0117_1L
Untitled.FR12 - 0117_2R
Untitled.FR12 - 0118_1L
Untitled.FR12 - 0118_2R
Untitled.FR12 - 0119_1L
Untitled.FR12 - 0119_2R
Untitled.FR12 - 0120_1L
Untitled.FR12 - 0120_2R
Untitled.FR12 - 0121_1L
Untitled.FR12 - 0121_2R
Untitled.FR12 - 0122_1L
Untitled.FR12 - 0122_2R
Untitled.FR12 - 0123_1L
Untitled.FR12 - 0123_2R
Untitled.FR12 - 0124_1L
Untitled.FR12 - 0124_2R
Untitled.FR12 - 0125_1L
Untitled.FR12 - 0125_2R
Untitled.FR12 - 0126_1L
Untitled.FR12 - 0126_2R
Untitled.FR12 - 0127_1L
Untitled.FR12 - 0127_2R
Untitled.FR12 - 0128_1L
Untitled.FR12 - 0128_2R
Untitled.FR12 - 0129_1L
Untitled.FR12 - 0129_2R
Untitled.FR12 - 0130_1L
Untitled.FR12 - 0130_2R
Untitled.FR12 - 0131_1L
Untitled.FR12 - 0131_2R
Untitled.FR12 - 0132_1L
Untitled.FR12 - 0132_2R
Untitled.FR12 - 0133_1L
Untitled.FR12 - 0133_2R
Untitled.FR12 - 0134_1L
Untitled.FR12 - 0134_2R
Untitled.FR12 - 0135_1L
Untitled.FR12 - 0135_2R
Untitled.FR12 - 0136_1L
Untitled.FR12 - 0136_2R
Untitled.FR12 - 0137_1L
Untitled.FR12 - 0137_2R
Untitled.FR12 - 0138_1L
Untitled.FR12 - 0138_2R
Untitled.FR12 - 0139_1L
Untitled.FR12 - 0139_2R
Untitled.FR12 - 0140_1L
Untitled.FR12 - 0140_2R
Untitled.FR12 - 0141_1L
Untitled.FR12 - 0141_2R
Untitled.FR12 - 0142_1L
Untitled.FR12 - 0142_2R
Untitled.FR12 - 0143_1L
Untitled.FR12 - 0143_2R
Untitled.FR12 - 0144_1L
Untitled.FR12 - 0144_2R
Untitled.FR12 - 0145_1L
Untitled.FR12 - 0145_2R
Untitled.FR12 - 0146_1L
Untitled.FR12 - 0146_2R
Untitled.FR12 - 0147_1L
Untitled.FR12 - 0147_2R
Untitled.FR12 - 0148_1L
Untitled.FR12 - 0148_2R
Untitled.FR12 - 0149_1L
Untitled.FR12 - 0149_2R
Untitled.FR12 - 0150_1L
Untitled.FR12 - 0150_2R
Untitled.FR12 - 0151_1L
Untitled.FR12 - 0151_2R
Untitled.FR12 - 0152_1L
Untitled.FR12 - 0152_2R
Untitled.FR12 - 0153_1L
Untitled.FR12 - 0153_2R
Untitled.FR12 - 0154_1L
Untitled.FR12 - 0154_2R
Untitled.FR12 - 0155_1L
Untitled.FR12 - 0155_2R
Untitled.FR12 - 0156_1L
Untitled.FR12 - 0156_2R
Untitled.FR12 - 0157_1L
Untitled.FR12 - 0157_2R
Untitled.FR12 - 0158_1L
Untitled.FR12 - 0158_2R
Untitled.FR12 - 0159_1L
Untitled.FR12 - 0159_2R
Untitled.FR12 - 0160_1L
Untitled.FR12 - 0160_2R
Untitled.FR12 - 0161_1L
Untitled.FR12 - 0161_2R
Untitled.FR12 - 0162_1L
Untitled.FR12 - 0162_2R
Untitled.FR12 - 0163_1L
Untitled.FR12 - 0163_2R
Untitled.FR12 - 0164_1L
Untitled.FR12 - 0164_2R
Untitled.FR12 - 0165_1L
Untitled.FR12 - 0165_2R
Untitled.FR12 - 0166_1L
Untitled.FR12 - 0166_2R
Untitled.FR12 - 0167_1L
Untitled.FR12 - 0167_2R
Untitled.FR12 - 0168_1L
Untitled.FR12 - 0168_2R
Untitled.FR12 - 0169_1L
Untitled.FR12 - 0169_2R
Untitled.FR12 - 0170_1L
Untitled.FR12 - 0170_2R
Untitled.FR12 - 0171_1L
Untitled.FR12 - 0171_2R
Untitled.FR12 - 0172_1L
Untitled.FR12 - 0172_2R
Untitled.FR12 - 0173_1L
Untitled.FR12 - 0173_2R
Untitled.FR12 - 0174_1L
Untitled.FR12 - 0174_2R
Untitled.FR12 - 0175_1L
Untitled.FR12 - 0175_2R
Untitled.FR12 - 0176_1L
Untitled.FR12 - 0176_2R
Untitled.FR12 - 0177_1L
Untitled.FR12 - 0177_2R
Untitled.FR12 - 0178_1L
Untitled.FR12 - 0178_2R
Untitled.FR12 - 0179_1L
Untitled.FR12 - 0179_2R
Untitled.FR12 - 0180_1L
Untitled.FR12 - 0180_2R
Untitled.FR12 - 0181_1L
Untitled.FR12 - 0181_2R
Untitled.FR12 - 0182_1L
Untitled.FR12 - 0182_2R
Untitled.FR12 - 0183_1L
Untitled.FR12 - 0183_2R
Untitled.FR12 - 0184_1L
Untitled.FR12 - 0184_2R
Untitled.FR12 - 0185_1L
Untitled.FR12 - 0185_2R
Untitled.FR12 - 0186_1L
Untitled.FR12 - 0186_2R
Untitled.FR12 - 0187_1L
Untitled.FR12 - 0187_2R
Untitled.FR12 - 0188_1L
Untitled.FR12 - 0188_2R
Untitled.FR12 - 0189_1L
Untitled.FR12 - 0189_2R
Untitled.FR12 - 0190_1L
z

Citation preview

ANTEP HARBÍ'NE YEN1DEN BAKMAK Hasip Saygth

Tarih

T� YAYINIARJ l 5595 Kitap hgt - Çag� Türkiye Tarihi 1 84 EDITOR

Ômer Karabay1r KAl'AK TASARIMI

Erdi Demir

IÇTASARIM

Nur Kayaalp

Ekim

1. BASKI 2022, lstanbul

ISBN

ISBN: 97�05-08-4632-7

9

l!IJlll!llUIJI 11� YAYINIARI

Cagaloglu, Alcmdar Mahallesi,

5, Fatih/lstanbul (0212) 511 24 24

Alaykõ1kü Caddcsi, No: Tclcfon:

timas.com.tr [email protected]

O O 0 timasyayingrubu Kül tür Bakanhgt Yaymcihk Sertiflka No:

45587

BASKI VE CILT

Metcksan Matbaacihk

Beytepe

Kõyü Yolu:3, 06800 / Ankara Tcl: (0312) 266 41 50 Matbaa Sertiflka No: 46519 Çankaya

YAYIN HA.KLAR1

© Eserin hcr hakkt anl�malt olarak

Tima1 Bastm licarct ve Sanayi Anonim �irkeri'ne aittir. lzinsiz yaymlanamaz. Kaynak gõsterilerek almtt yap1labilir.

.

HASIP SAVGILI

•

VEfllDEfl BAHffiAH

HAStP SAYGILI Hasip Sayg1h, Gaziantep'te dogdu. Kuleli Askerl Lisesi ve Kara Harp Okulundan mezuniyetle 1982 y1lmda orduya subay olarak kat1ld1. 31 yil boyunca Silahh Kuvvetlerde Taktm, Bõlük, Batarya, Tabur Komucanhklanyla, Kosovàda Tugay Komutan Yard1mc1hg1 gõrevlerinde bulundu. Aynca kurmay subay olarak ÇC§itli komutanhklarda karargâh subayhg1 hizmeci gõrdü. Yurc dt§mda Kosova, Bosna, Pakiscan, Azerbaycan gibi ülkelerde Türk Temsil Heyeti B�kanhg1, Kidemli Türk Subayhg1, Askeri At�elik, Askerl Dam§manhk gibi gõrevlerde

5

y1l hizmet etti.

2000 yilmda Pakistan Command StaffCollege'dan mezun oldu, 2012'de Ístanbul Üniversitesinde tarih alanmda doktoras1m tamamlad1. Harp Akademilerinde Harp Tarihi Bõlüm Ba§kanhg1, Sm1f B�hocahg1 ve Stratejik Ar�ttrmalar Enstitüsü Müdürlügü gõrevlerinde bulunan Hasip Sayg1h, Kurmay Albay rütbesiyle 2013 y1lmda emekliye aynld1. Hâlen Prof. Dr. unvamyla FSMVÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Bõlümü B�kanhg1 nõbetini sürdürmektedir. Prof. Dr. Hasip Sayg1h evlidir ve cemiyete katk1 sunduguna inand1g1, kendi yuvalanm kurmu§ Hamm'la ebeveynidir.

üç çocugun Fatma

ÍÇÍNDEKiLER

ÕNSÔZ

...............................................................

.

..................

11

BÍRÍNCÍ BÔLÜM ERMEN1LER, MONDROS VE ÍNGÍLÍZ Í�GALÍ

Antep Harbi'ne dogru Türk-Ermeni ili§kileri . . Antep'te Ermenistan kurma . . Mondros'ta Antep'in i§gali var m1? . . ingilizler Antep topragmda . Ermeniler dõnüyor . . .. . . . . ͧgal kar§ltl Türklere tutuklama . Sivas Kongresi dõnüm noktast . . 1ngiliz-Frans1z i§gal bõlgesi degi§imi . .

... . . . .... . . ........

.......

. . .... .... ..

.

.

.... ......... . .

. . . . . . . . . . ..

.. .... .....

.................................

..... ........ ...

. ... ...... . . . . .

..... .......... .... . .. . ...

........... .........

.

. .. . . . . .

. 19 . 37 . 43 . . . 46 . . . 50 52 59 . . . . . . 62

....... .............. .

.... ........ . . ...... ...........

.... . ..

...

...

..

.... ...... ......

........ .................

.. . .......

. . . ... ...

.

.

ÍK:ÍNCÍ BÔLÜM SAVUNMA ÍÇÍN TE�KíLATLANMA VE FRANSIZ Í�GALt

Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Te§kilat Nizamnamesine Lahika . "Aymtap'ta muazzam bir miting" Aymtap Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti . Kuva-y1 Milliye mecburiyeti . Frans1z i§gali devam ederken . . George Picot Sivas'ta . . . . . . ... .. Fiilen mukavemete dogru Ía§e S1hhiye . . lmalat-1 Harbiye . Frans1z-Íngiliz rekabeti . . . Ístiklal-i Osmani g"i nü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ocak 1 920 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

69 73 . 76 94 1O1 1 13 1 15 1 16 1 18 121 1 23 1 27 1 28

.... ................................... . ...... ..........

...................

..........

................

...................... . ............. . ..

.................................... . . . ......

. . .

.. .

.

. . . . . . .. . . . . .... . . . . .. . .

. .. . . . . .

.

.

... ....

....................................................

......................................................................................

................................. .............................. ...............

................................. .................

.... . ..........

................ ........... ............ . . .

.......... .

$ehit Kamil .. .. . B uyük. Araptar'da Frans1z tecavuzu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Milli mukavemete dü§manhk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . $ahin Bey' in §ehadeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.........................................................................

.

.

1 30 1 33 1 37 1 42

ÜÇÜNCÜ BÔLÜMANTEP HARB1 B�LIYOR

Harp ba§liyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Türk-Arap i§ birligi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Misyonerler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Frans1zlarla ilk mütareke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mustafa Kemal Pa§a Antep cephesini degerlendiriyor . . . . . . . . . . Eylül 1 920'den itibaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ekim-Kas1m 1 920 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ' Manda'mn 'mim'ini kabul etmiyoruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1kizkuyu muharebesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Antep dü§erken huruç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gazi Ay1ntap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Antep niçin dü§tü? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 49 1 63 171 1 74 1 80 1 85 1 89 1 97 202 208 217 219

DÔRDÜNCÜ BÔLÜM 9 �UBAT'TAN 25 ARALIK'A

Antep dü§tükten sonra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nisan 1 92 l 'den itibaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ͧgal biterken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dü§manla i§ birligi ve Antep Ermenilerinin soou . . . . . . . . . . . . . . . . 2 5 Aral1k 1 92 1 Kilis'in magduriyeti ve Ízziye'nin kayb1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Antep tek ba§tna m1? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mara§ltlar ve diger kom§ular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Antep destanmm kahramanlan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Antep savunmasmm can bedeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gaziantep'in Ístiklal Madalyas1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ermeni hafizasmda Antep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Degerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

····································································

227 228 232 24 1 254 258 263 266 273 283 292 295 298

EKLER

Ek- 1 I Antep Savunmasmm B3.§lang1c1 ile tlgili Bir Mitoloji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ek-2 I lngiliz l�gal Güçlerinin Antep Halkma Yay1mlad1g1 8. Mart 1 9 1 9 Tarihli Beyanname . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ek-3 I Aymtap Heyet-i Merkeziye Reisi Ferit Bey'in TBMM Reisligine 1 6 Eylül 1 920 Tarihli Telgrafi . . . . . . . . . . . . Ek-4 I Ankara Anl3_§mas1 Sonras1 Frans1zlann Antep, Kilis ve Çukurova Halkma Yay1mlad1g1 Beyanname . . . . . . . Ek-5 I Antep Íçin Sõylenenler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

306 322 324 327 33 1

KAYNAKÇA . . . . . 339 AL BÜM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 D1ZiN 37 1 ......... ..................

...... .

..... .............. . . . ............

..................................................................................

Antep Harbi'nin Ôzdemir Bey 'in §ahsmda cümle bilinen ve isimsiz kahramanlanyla bu meyanda 18-19Ocak1921 lkizkuyu muharebesináe Frans1z ordusundan kalan patlay1c1lann infilak1 sonucu hayatm1 kaybeden amcam lsmailin aziz ruhlanna . . . Cemiyete faydal1 bir kimse olarak yeti§mem için didinen rah­ metli babam Mehmei in aziz hamasma . . . V e temei insanhk degerlerini kendisinden õgrendigim sevgili anac1g1m ÀJle ve gazi §ehrin §erefli müdafilerine lay1k bir evlat olmasm1 umdugum Gaziantepli torunum Metehan ile çocuklanm Sümeyye Esra ve Ali Ceyhun Bozkaya'ya . .

.

ÕNSÕZ Gaziantep halkmm büyük fedakârhk ve cesarede yürüttügü §ehir savunmas1 hakkmda literatürde birçok yaym bulunmaktadu. Bunlardan roman tarz1 anlatilar bir tarafa buakilma kalanlarm arasmda, i§in bütününün ana dügüm noktalanm aradan yüzyil bir zaman geçmesine ragmen sogukkanhhkla izah edildigi kolayhkla eri§ilebilecek eserler pek fazla degildir. Ancak son çeyrek yüzyilda yay1mlanm1§, rahmedi M. Birol Güngõr ile Prof. Dr. Bilgehan Pa­ muk'un ciddi emek mahsulü monografllerine ͧaret edilmesi gerekir. Dõnemin kahramanlarmm hamalannm da kar§lla§t1rmal1 bir tarzda ele§tirel tahlilinin yapild1g1 bir eser de bildigimiz kadanyla henüz yay1mlanmam1§t1r. Bu durum õzellikle §ehir tarihine ilgi duyan genç ara§ttrmacilan herhangi bir §ahsi anlanda rast geldigi bir iddiay1 tenkit süzgecinden geçirmeden esas alma gibi saghkl1 olmayan bir istikamete yõnlendirmektedir. Bu durum, gerçek bir kahramanhk hikâyesi oldugu §Üphe gõtürmez olan Antep Harbi' nin lay1k oldugu ciddiyede ele almmasm1 ve sosyal hafizada saghk11 bir §ekilde yer almasm1 õnlemektedir. Hamaset dozu bazen gerçeküstü tasavvurlarm üzerine ç1kmak­ tadir. �ehir savunmasmm 1stanbul'dan veya Ankara'dan herhan­ gi bir yard1m ve destek almadan yürütüldügü §eklindeki anlat1 hem§ehrilerimizin gururunu ok§asa da Antep Harbi'nin, dirayedi kurucu liderimiz Mustafa Kemal Atatürk'ün liderliginde ba§anyla yürütülmü§ Milli Mücadele'nin bir parças1 oldugu gerçegini gõz ardi etmektedir. 11

ANTEP HARBl'NE Y E N I D E N BAKMAK

Oysa Antep savunmasmm dõnüm noktalanndan huruç ha­ rekâtmm istikameti ve saatinin dahi Milli Mücadele'yi yürüten karargâhlar tarafindan §ehirdeki mücahidere emredildigi, bugün arttk belgeler üzerinden okunabilmektedir. Oiger taraftan Milli Mücadele dõnemi ile ilgili verilen zayiat rakamlannda §ehrin §ehit ve malul say1s1 hemen hemen yok sa­ y1lmaktadir. Binlerle ifade edilen §ehit say1smm ülkenin dü§man i§galinden kurtanlmas1 için verilen §ehit say1sma dâhil edilmemesi ve bu õnemli konunun pek fazla gündeme gelmemesi de bir b�ka garabettir. Ermenilerin Antep Harbi'ne dair ak1lalmaz iddialarmm yok saydmas1 da §ehir savunmast ile ilgili yaz1lm1§ eserlerin bir diger õnemli bo§lugudur. Íddialan yok saymak yerine bu iddialan ele alarak tartl§mak ve ele§tirmek literatürde bir bo§lugu kapatmak olacaktir. Bir ba§ka konu da §ehir savunmasmm yigidik, kahramanhk ve cesaret ekseninde anlat1lmasmm sosyal tarihle ilgili baz1 yõnlerin­ gõlgede kalmas1 gibi bir sonucu dogurmas1dir. �ehir savunmas1 ile ilgili hemen her õnemli konunun mümkün mertebe dile getirilmesi sadece §ehir tarihine kar§l degil hakikate kar§l da arttk geciktiril­ meden õdenmesi gereken bir borçtur. Bu çerçevede gazi §ehrimizin dü§man i§galinden kurtulu§unun 1 00 . yd dõnümünde, yukar1da bir kismma ͧaret edilen bo§luk­ lan mümkün mertebe giderecek bir Antep Harbi kitab1 yazmaya çall§tlffi. Bu kitap õnemli iddialar1 güvenilir kaynaklara atfen vermeye çah§ml§, hadiseleri sogukkanhhkla herhangi bir zümre, §ah1s ve aileyi yüceltme veya haflfseme gayesi gütmeden izah etmeye çaba gõstermi§tir. Ancak õlmü§lere sayg1 yanmda, y�anm1§ gerçege saygd1 olmaya çaba gõstermi§tir. Eserin dili heyecan ve duygulara dayanan bir tarzda hamaset esash degildir. Fedakârl1k, kahramanhk, yigidik, sadakat ve inan12

ÕNSÕZ

mt§hk gibi degerlerin hakkt asla gõz ardi edilmeden nõtr bir dille teslim edilmeye gayret gõsterilmi§tir. Bu tarzm, Antep Harbi' ne kahramanhk timsali bir mücadele olarak bakmayan kimselerin de ciddiye alacag1 bir kaynak yaz1mma katkt saglayacag1 umulmaktad1r. Eser tabiat1yla sadece akademik çevrelere hitap eden bir dille degil, ortalama bir okuyucuya da hitap eden bir tarzda yaz1lm1§ttr. Günümüz Türkçesine mümkün mertebe bagh kalmmt§ttr. Ancak dõnemin ruhunu yans1tan Antep Harbi, Heyet-i Merkeziye, Etraf-i �ehir Cepheler Kumandanligi, Kuvâ-yi Milliye, çeteler, mücahitler gibi tabirlerin herhangi bir sadele§tirmeye ihtiyaç duyulmadan korun­ mas1 tercih edilmi§tir. Oiger taraftan baz1 ifadelerin hem dõnemin hem günümüzdeki §ekliyle yaz1lmasmm faydasma inamlmt§tlr. Bu çerçevede bazen Aymtap denilirken bazen Antep denilmi§tir. Reis/ ba§kan, müdafaa/savunma, müdafl/savunan, muhasara/ku§atma, kumandan/komutan, zabit/subay, ihtiyat zabiti/ihtiyat subaytl yedek subay, mülaz1m-1 evvel/üstegmen, mülaz1m-1 sani/tegmen, kaymakam/yarbay, miralay/albay da aym kapsamdad1r. Yine almtt yaptlan õzgün metinlerin Türkçesine müdahale edilmeyip, anla­ §tlmas1 güç ifadeler için gerektigi yerlerde aç1klama konulmu§tur. Kitap haz1rlamrken, bilinen Türk kaynaklan kullamhrken ln­ gilizce ve Frans1zcada eri§ilebilen Batth ve Ermeni kaynaklardan istifade edilmi§tir. Antep Harbi hikâye edilirken kaynaklardan aktanlan bilgilerle yetinilmi§, hadise ve §ah1slar ile ilgili yorum ve degerlendirmelerden de kaçm1lmam1§tlf. Bu meyanda Antep savunmasmda adlan bilinen Ali Cenani ve Kthç Ali ile literatürde pek fazia bulunmayan, yogun §ekilde tekrar edilenlerin dt§mda farkl1 degerlendirmeler de dile getirilmi§tir. Kitap, §ehir merkezinin gõsterdigi fedakârl1k ve gayreti asla ha­ flfsemeden §ehir mülhakatmm ve mücavir kom§u §ehirlerin savun­ maya destek ve katk1lanm da vurgulamaya çalt§IDl§tlr. Çünkü Antep savunmas1 dõneminde Ba§bakanhk ve M illt Savunma Bakanhg1 gibi õnemli gõrevler üstlenmi§ Fevzi Çakmak'm ifadesiyle "Aymtap 13

ANTEP HARBl'N E VENIDEN BAKMAK

cephesi Firat garbmdan denize kadar" geni§ bir sahay1 kapsamak­ tadir. Antep'in o dõnem en büyük kazas1 Kilis'in savunmasma ana çizgileriyle temas edilmi§ken ahalisinin büyük fedakârl1gma ragmen kõylerinin çogu kurtar1lamayan lzziye nahiyesinin kahramanlarma birkaç paragrafla deginilmi§tir. Yazarm flkrince Antep savunmas1 zaten hudaymabit denilen türden bugünkü Türkiye topraklannda 1 9 1 8- 1 922 y1llarmda yü­ rütülen Milli Mücadele'den ayn bir harp degildir. Dirayetli kurucu liderimiz Mustafa Kemal Pa§ànm sevk ve idare ettigi Milli Müca­ dele'nin bir parças1dir. Antep Harbi'nin ana mücadele ile baglantl ve münasebetleri belgeler üzerinden gõsterilmeye çal1§ilm1§tlf. Kitapta dõrt bõlüm hâlinde kronolojik-tematik bir sira takip edilmi§tir. Birinci bõlümde, Antep Harbi'nin sebeplerinden birinin havalide Küçük Ermenistan kurma niyet ve çabalar1 oldugundan Antep Ermenileri ve son dõnemlerdeki ekonomik ve kültürel ge­ li§meleri, Mondros Mütarekesi ve 1 9 1 8'in son günlerinde ba§layan Íngiliz ͧgali ele almmi§tu. lkinci bõlümde, Sivas Kongresi ile Antep havalisinde dü§mana kar§l õnce siyasi, diplomatik giri§imlerin haz1rlanmas1, daha sonra peyderpey silahli mukavemetin haz1rlanmas1 çali§malan ile Frans1z i§galinin yaramg1 tepkiler ve §ehirde 1 Nisan 1 920'de ba§layacak sava§a giden süreç konu edinilmi§tir. Üçüncü bõlümde, Antep'te sava§m ba§lad1g1 tarihten §ehrin açlik yüzünden Frans1zlara teslim oldugu 9 �ubat 1 92 1 'e kadarki çetin zamanlardaki kritik hadiseler üzerinde durulmu§tur. Son bõlümde ise §ehrin dü§Ü§ünden 2 5 Aral1k 1 92 1 tarihindeki ͧgalden kurtu­ lu§una kadarki süreç ele almm1§, bõlüm sonunda okuyucuya Antep Harbi ile ilgili bir degerlendirme sunulmu§tur. Kitabm sonuna da baz1 metinler ek olarak ilave edilmi§tir. Bu kitab1 haz1rlarken fotograflar dahil k1ymetli dokümanla­ rmdan faydalanmama izin veren Gaziantep Kent Ar§ivi yanmda, 1 7 y1ld1r her zaman s1cak ilgisini gõrdügüm, 1SAM' m Kütüphane 14

ÕNSÕZ

ve Dokümantasyon Müdürü Mustafa Birol Ülker ve i§lerini güler yüzle verimli §ekilde yerine getiren çalt§kan personeli ile Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi ve Dokümantasyon Merkezinden Süley­ man Gümü§ ve mesai arkada§lanna te§ekkür etmeliyim. Onlarm kaynak temininde destek ve tavsiyeleri olmasayd1 bu çah§manm tekemmülü zor olurdu. Aynca Kahramanmara§'tan, dõnemle ilgili õnemli monografiler kaleme alan ve bunlan zahmet edip §ahs1ma ula§t1ran egitimci Íbrahim Kanad1kmk'a da müte§ekkirim. Cümlesi var olsun. Yine bu eserin konusu ile ilgili §ifahi kaynaklara ula§mam1 sag­ layan havalinin kanaat õnderi 1sa Bozdogan' 1 da burada katklSI için hat1 rlamam gerekir. Kitabm baz1 kroki ve çizelgelerini benim için tanzim eden , Tarih Bõlümünden ara§nrma gõrevlimiz Hüseyin Selçuk'u da iyilikle amyorum. Yine bu kitap tamamland1ktan sonra aynntih okumas1m yaparak §ekil ve formar standartbg1 ile gõzü­ müzden kaçmt§ sakil ifadeleri tashih eden entelektüel okuryazarhk sahibi redaktõr arkada§Jm Ômer Karabayir' a da te§ekkür etmeliyim. Nihayet bu çal1§may1 yay1mlamaya deger bularak gün yüzüne ç1karan T1MA� Yaymlar1 ve õzellikle Yónetim Kurulu Ba§kam Sn. Osman Okçu'ya da §Ükranlar1m1 ifade ederim. Oiger taraftan bu kitab1m1 ve diger çal1§malanm1 huzur içinde haz1rlamam1 saglayan 38 y1llik e§im Fatmàya da bu vesile ile §ah­ s1ma gõsterdigi tahammül ve saglad1g1 müsait çal1§ma ortam1 için minnet duygulanm1 ifade ederim.

Prof. Dr. Hasip Saygd.t 18 Mart 2022

15

BiRiNCi BÕLÜM ERMENiLER, MONDROS VE

iNGiLiZ i$GALi

ANTEP HARBÍ'NE DOGRU TÜRK-ERM ENÍ i Li�KiLERi Antep savunmasm1 ele alirken Ermeni faktõrüne, gereken õnemi vermenin §art oldugunu dü§Ünüyoruz. Antep Harbi'nin hikâye­ sinde Bat1li i§galci devletleri oldugu kadar onlann yerli i§ birlikçisi konumunda olan Ermenileri rali bir aktõr durumunda gõremeyiz. Anlatmm ba§mda Antep'teki Türk-Ermeni ili§kilerinin son dõne­ mine i§aret etmek yerinde olacakm. Bu ili§kilerin nereden nereye geldigini anlamak Antep Harbi' nin dipte yatan sebeplerini dogru te§his etmeyi kolayla§t1racakt1r. 1 9 . yüzy1la kadar hemen bütün Osmanli imparatorluk cografyasmda oldugu gibi Antep'te de Türklerle Ermeniler arasmda egitim, kültür ve ͧ hayatmda bir dengeden bahsetmek mümkün olmaktadir. Bu dengenin Türkler aleyhine bozulmas1 1 9. yüzyilm son çeyreginden 1 920 'li y1llarm ba§larma geli§en dramatik hadiselerin geri plandaki sebepleri olmu§tur. Antep savunmasmm eli kalem tutan kahramanlarmdan Íhtiyat Zabiti Ali Nadi Ünler de Türk-Ermeni ili§kilerine dair baz1 gõzlem, bilgi ve gõrü§lerini a§ag1daki gibi ifade etmektedir. Bu gõrü§lere kaulmayanlar en azmdan Antep Harbi dõneminde Türklerin Er­ meni alg1S1m õgrenmi§ olurlar. Bu dahi meselenin dogruya yakm ele almmasma hizmet edecektir: 19

ANTEP HARBl'N E YENIDEN BAKMAK

Birinci Dünya Sava§mdan evvel Gaziantep 83 bin nü­ fuslu bir §ehirdi. Bu nüfusun yüzde 43'ünü yani yakl;J§ik olarak 35 .000'ini Ermeniler te§kil ediyordu. Sehir halki­ nm çogunlugu ile kõyler halkinm bütünü Türk idi. Say1S1 200'ü geçen kõylerden yalmz Orul kõyünde birkaç bane Ermeni vard1. Gavurkõyü ($imdiki Türkyurdu) denilen küçük kõyün tümü Ermeni idi. Gaziantep Ermenileri bü­ tünü ile Türk harsm1 benimsemi§lerdi. Âdetleri, gõrenekle­ ri, dilleri Türklerin aym idi . 1

1 830'lu y1llarda Aymtap'a d a ugrayan Avusturyal1 seyyah Ma­ dam Helfer de evlerinde misaflr kald1g1 Ermenilerin birçok yõnden Türkler gibi ya§ad1klanm yaz1yor. Madam' a gõre mesela §ehirdeki Ermeni kadmlan sokaga ç1kt1klannda yüzünü peçe ile kapam­ d1. 2 Bu samlarm yazan, l 970'li y1llann ba§mda §ehirde belli bir ya§tn üzerinde kadmlar arasmda çar§af ve peçenin pek de seyrek olmad1gm1 haurlamaktad1r. Bu durumda Ermenilerin dõnemin Türklerinin yaygm ve Cumhuriyet dõneminde de 50 y1l kadar ya§amt§ baz1 gõreneklerini kabul etmekte sakmca gõrmediklerini sõylemek mümkündür. Hepsi Antep §ivesiyle Türkçe konu§urdu. Konu§urken bir Ermeniyi bir Türkten ayirmak mümkün degil gibiydi. An­ cak Türkler "Agam" , Ermeniler "Gülüm" diye hitap ederler idi. Hiçbir Ermeni Ermenice bilmezdi. Kiliselerinde bile ibadetlerini, âyinlerini, vaazlanm Türkçe yaparlard1. Yeni terimler bulacak kadar Türkçeyi benimsemi§lerdi. Ô rne­ gin, Amerikan hastanesindeki Amerikah hem§irelere ln­ gilizce "Miss" sõzü kaq1hg1 olarak " K1z han1m" derlerdi. Amerikan kolejlerinin kurulu§undan, 1876 tarihinden sonrad1r ki koleje devam eden Ermeni gençleri Ermeniceyi õgrenmi§lerdir. Amerikan Koleji, Ermenilere Ermeniceyi õgrettikten ba§ka milliyet duygusunu ve Türk dil§manh1

20

Ünler, Ali Nadi, Túrkün Kurtulu§ SaVll§anda Gaziantep Savunmas1, 1scan­ bul, Karde§ler Macbaas1, 1969, s. 12. Travels of Doctor and Madame Helfer in Syria, Mesopotamia, Burmah and Other Lands, Vol 1, London, Richard Bencley & Son, 1878, s. 147.

E R M E N ILER, M O N D ROS VE I N GILIZ l�GALI

gm1 da �tlarnt§ttr. Kolej idaresinin bu alanda izledigi kõtü yol Antep Ermenilerinin felâketine sebep olmu§, devlete kar§t giri§tikleri ayaklanmalar sonunda Ermeniler Türk topraklarmdan attlmak suretiyle hiyanetlerinin cezasm1 bulmu§lard1r. 3

Ali Nadi Ünler i§ hayat1 ve §ehir ekonomisindeki Ermeni ag1rligm1 da §U §ekilde degerlendirmektedir: Antep Ermenileri, Antebin ve çok geni§ olan hinterlan­ dmm iktisadi egemenligini ellerinde tutuyorlardt. Bütün ticaret ve sanat kollan ellerinde idi. Geçmi§i çok eski devir­ lere dayanan Antep dokumac1hg1 Ermenilere geçmi§ti. Bu sanat kolunun ayak kalfal1gm1 (çõzgücülük), boyac1hgm1, presçiligini (tahan) ve nihayet patronlugunu Ermeniler ya­ ptyordu. Türkler, bu sanat kolunun, yan bellerine kadar çukur içinde mekik atan ve az para kazanan i§çiligini ya­ parlard1. Sabunculugun büyük k1sm1 Ermenilerde idi. Çok geli§IDͧ olan kuyumculuk, baktrc1ltk, kundurac1hk, terzi­ lik, yapt ustal1g1 ve kalfahg1, t� yontuculugu, kiremitçilik, demircilik, b1çakç1hk, çilingirlik, yazmac1hk gibi hemen bütün sanatlar da Ermenilerde idi. Bu sanat kollannda çok ileriydiler. Sanatlanm ktskançhkla korurlar, Türklere õgretmezlerdi. Büyük sanayiden yalmz tabakl1k (debbag) ile ktsmen sabunculuk, küçük sanatlardan marangozluk, sabanc1hk, tenekecilik, saraçhk, kõ§kerlik Türklerde idi. Gaziantep ticareti de Ermenilerin elinde idi. Türkler Erme­ nilerin büyük tüccarlarma komisyonculuk ederlerdi. Tanm ve sanat ürünlerini yurt içine ve yabanc1 ülkelere Ermeni cüccarlar sevkeder, dt§ardan gelen e§Yay1 da Ermeniler ithal ederlerdi. Amerikaya fisttk, Antep eli§leri, üzüm; Mmra deli tütün, Antep sahtiyenleri; Avrupaya cehre (sar1 natürel boya), bagmak ihraç ederlerdi. Dokumalan, sabunu, baktr i§lerini, kuyumculuk mamullerini, üzüm, pekmez ve diger yer ürünlerini yurc içine yükleyen de onlard1. Her biri nefls bir tablo kadar gõz ahc1 olan Antep i§lerinin i§çiligini, gõz nuru dõkerek Türk ktzlan yapar, Ermeniler ise patronlu3

Ünler, Ali Nadi, Gaziantep Savunmas1,

s.

1 2- 1 3. 21

ANTEP HARBl'NE Y E N I D E N BAKMAK

gunu yapar, sat1c1hgm1 yapar, parasm1 kazamrd1. �ehrin en büyük manifatura, tuhafiye magazalan Ermenilerin­ di, doktor, eczac1 ve di§çilerin (bir Türk di§çi vard1) hepsi Ermeniydiler. Ellerinde tuttuklan bütün sanat ve ticarete ilâveten Osmanlt Bankasmdan az faizle çektikleri para ile murabahac1hk yapar, agir faizlerle Türk halkm1 soyarlar­ d1. Bu suretle kõylerin ve §ehrin en kiymetli, ta§mmaz ve ta§Imr mallanm ele geçirmi§lerdi. Ermeni murabahacilara borçlu olm1yan Türk tüccan ve mülk sahibi yok gibiydi .4

Ünler, egitim ve kültür sahasmda iki toplum arasmda makasm aç1lmasm1

§U

�ekilde izah etmektedir:

Çocuklanm Türk okullarma gõndermezler; Ermeni cema­ aunm açt1g1 kendi okullannda õgretim ve egitim yaparlar­ d1. Okul çagmdaki k1z, erkek çocuklanm okutacak ilkokul­ lardan ba§ka bir lise (idadi) ve bir õgretmen okullan vard1. Katolik Fransisken Kilisesindeki Frans1z mektebi ile koleje de yalmz Ermeni çocuklan giderlerdi. Memlekette hâkim unsur olan Türkler fakr-ü zaruret içinde bocalar, emlâk ve arazi sahipleri atadan kalma nazh mülklerini Ermeniler le­ hine ellerinden ç1kanrken Ermeniler, sosyal, kültürel, eko­ nomik alanlarda elde ettikleri üstünlük ile bu yurdun ha­ kiki hâkimi olarak refah ve bolluk içinde ya§arlard1. Daha õnceleri fakirlik ve sefalet içinde õmür süren Ermeniler Tanzimattan, õzellikle Amerikan kolejinin kurulu§undan sonra çok ilerlemi§, bu refah ve bolluga kavu§mU§lard1. O zamanki sosyal ortam da Ermenilerin lehine, Türklerin aleyhine idi. Türkler imparatorlugun çe§itli sm1rlarmda pençele§ir; Yemen'de, Hicaz'da, Dürzi daglarmda, Rume­ li' nde isyanlan basmmak için kanlanm akmr, gençliklerini çürütürken, Ermeniler, diger Müslüman olnuyan unsurlar gibi askerlik yapmazlard1. Bu sayede hem çogalmak bem de memlekete hâkim olmak firsatm1 bulmu§lard1. Türkler ne Frans1z okuluna ne de koleje ragbet ederlerdi. Bunda, taassup ve cehaletin rolü oldugu kadar bu isteksizligi kõ­ rükleyen yabanc1 okullar idarecilerinin din gayretiyle Er4

22

Ünler, Ali Nadi, a.g.e.,

s.

13-14.

E R M E N ILER, M O N D ROS VE ING ILiZ l�GALI

meniler lehine Türkler aleyhine yõnelen tutumlarmm da büyük etkisi vardir.5

Ali Nadi Ünler, kitabmda ticaret, i� hayatt ve egitimde Türk­ lerden çok fazia geli§me kaydeden Ermenilerin tutum ve davra­ m�larmm amk bir arada ya§amay1 çok zorla§ ttrd1gmm õrneklerini vermektedir: Ermeniler 1908 Me§rutiyec inkilâbmdan ve õzellikle Bal­ kan Harbi'nden sonra çok §Imarm1§lar; evvelce õnlerinde boyun kestikleri Türklere âdeta bir has1m durumu alm1§­ lard1. Bilhassa Ermeni gençleri çok §Imankt1. Alleben ve Kavakl1k mesireleri âdeta Ermenilerin tekelinde idi. Er­ meni gençleri buralarda yalmz bulduklan Türkleri kovar, dõver ve hakaret ederlerdi. 6

20. yüzytlda Gaziantep'in yeti§tirdigi kültür insam Mitat Enç'in gõzlemleri de yukanda zikredilen tabloyu tamamlamaktadir: Sava§tan õnce gül gibi geçinip gittigimiz §U adamlarla ara­ m1zda, yortularda boyah yumurta ve çõrekle donanmt§ tepsiler; bayramlarda kurban pay1, sütlü ve zerde ikram­ lamr; kadmlanmlZln çar§af ve giysilerini "ard1güzel" Sira­ no§ diker, erkeklerimizin feslerini topai Ohanes kahplard1. Yanlanna asla Türk ç1rak ahp yeti§tirmeden kazan ve sa­ hanlanmlZI da çekiçleyip üreten, kalaylayanlar da onlard1. Küçük sanatlann bir çogu tekellerindeydi. Hastalann nab­ zm1 say1p, smm1 dinleyen doktorlar; yazd1klar1 reçeteleri hamlayan eczacilar da hep onlarm soyundand1. Gõrkemli misyoner okul ve hastaneleri õncelikle onlara hizmet ver­ mek için yapt!mt§tl. Büyük oglunu Amerikan kolejine gõnderdi diye, konu kom§U, dedemin adm1 "gâvur Maz­ lum" a ç1karmt§tl. Evlerinin dam1, avlusu toprak olan yok­ suluna az rastlan1r; hemen hepsi tabanlan mermer dõ§eli, iki-üç kath konak yavrusu kâgir yap1larda otururlard1. En varhkldarmm tenis kortlu, yüzme havuzlu bag evleri ol­ dugu gibi, üstelik de ne sonu gelmeyen Yemen askerligine 5

Ünler, Ali Nadi, a.g.e., s. 1 4. Ünler, Ali Nadi, a.y. 23

ANTEP HARBl'NE V E N I D E N BAKMAK

gitmi§ler, ne de Kafkas'ta tifüs ve soguktan kmlm1§lard1. Çanakkale cehenneminde canm1 verenler için "Çanakkale içinde vurdular beni. .. Ô lmeden mezara koydular beni. . ." diye yamk, yamk inleyen aileleriyse, hiç olmad1. O hâlde, bütün bu nimetleri tepip, kom§uluk hukukunu hiçe say1p bir yana atarak, Frans1z gâvuru ile birlikte bize kar§t saf tutmalannm nedeni neydi?7

Diger taraftan Mitat Enç, çocuklugunda Müslüman Türk evle­ rinin dini ibare ve lafizlannda "Ermeni kizlann ürünü, kalm atlas üzerine rengârenk ipek, ipliklerle i§lenmi§, 'lnna fetehnâ leke', 'Bis­ millah', 'Tevekkeltü taâlAllah' levhalan" oldugunu hat1rlamaktad1r.8 Bu durumun kanaatimizde tekil õrnekler olmad1g1 Ermenilerle Türkler arasmdaki sosyal dengenin 1 8 50'lerden itibaren Ermeniler lehine egitim, kültür, sanat, ticaret ve i§ hayatmda bozulmasmm bir gõrüntüsü oldugunu dü§ünüyoruz. Yeri gelmi§ken, Antep Harbi'ne dogru i§leyen sürecin perde gerisinde, memleketin çogunlugunu meydana getiren Türkler ve Müslümanlar ile digerlerinin sosyal geli§meleri arasmda kapat1lamayan, günbegün açilan makas oldu­ guna ͧaret edilmelidir. Bahse konu dengesizlik sadece Antep sancagma õzgü degildi. Antep'in kuzey kom§usu Mara§'ta da durum aymyd1. Mesela 1 906 ytlmda §ehirde ilkmektepte okuyan Ermeni õgrenci say1S1 1 740 iken, Türklerde say1 580 idi. 9 Nüfus olarak Türkler çogunluk olmalanna ragmen Ermenilerin õgrenci say1s1 üç kat1yd1. Bu durumda ortalama bir Ermeni ortalama bir Türk'ten, kaba bir hesapla 9 kat daha fazia egitim almaktaydt. Egitim sahasmda benzeri dengesizlik Aymtap için de sõz konusu idi. Sõzünü ettigimiz sosyal geli§menin egitim 7

24

Enç, Mitat, Selàm.ltkSohbetleri, 1sranbul, Ôrüken Ne�riyar, 2007, s. 6 1-62. Enç, Mirar, a.g.e., s. 22. Günay, Nejla, "Mar� Ermenilerinde Egirim-Ôgretim Faaliyederi", C. 3, Ho1gõrü Toplumunda Enneniler, Kayseri, Erciyes Üniversiresi, 2007, s. 394-395.

E R M E NILER, MOND ROS VE IN GILIZ 1$GALÍ

alanmda yans1mas1 buydu. Ticaret, sanat, sermaye sahalarmda da aym dengesizlikler geçerliydi. Antep Harbi dâhil Türk-Ermeni çati§masmm tamammm Erme­ nilerin mal ve servederine el koyma giri§iminden kaynakland1gm1 sõyleyen, literatüre admda "soykmm ekonomisi" ifadesinin de bulundugu kitap da yazml§ olan bir akademisyen de bu dengesizlige ͧaret etmektedir: "Ermeniler Antep nüfusunun orta ve orta üst tabakasm1 te§kil ediyordu. Onlar sanayi üretimi, zirai üretim ve bõlge ticaretinde hâkimdiler." 10 "Ermeniler Antep'te sadece evler degil tarlalar, hanlar, okullar, magazalar ve kiliselere de sahipti ." 1 1 Antep'te ͧ ve ticaret hayatmda Ermenilerin kesin hâkimiyetini net olarak gõsteren, güvenilir kabul edilecek Annuai re Oriental adh, bütün Osmanh cografyasmt kapsayan, nüfus, ekonomi, ticaret ve ͧ hayatmt gõsteren y1lltklara bakmam1z yeterlidir. 1 88 1 y1lmdan itibaren bazen iki bin küsur sayfa gibi geni§ hacimlerde Frans1zca olarak Ístanbul'da yay1mlanan bu koleksiyonda, her §ehirde kim hangi sektõrde ͧ hayatmdaysa isim isim zikredilmi§tir. Bu koleksiyonun 1 89 1 1 2 ve Konstantinopol Ticaret Odast ile buradaki Íngiliz, Avusturya, Frans1z, Ítalyan ve Yunan Ticaret Odalan tarafmdan haz1rlanan 1 9 1 2 1 3 baskismt inceledigimizde, Aym tap sancagmda Ermenilerin ͧ ve ticaret hayatmda azmltk olmalarma ragmen neredeyse tekel kurduklan, Türklerin çemberin dt§ma savruldugu gõrülmektedir. Dünya Sava§1' ndan sadece iki y1l õnce Antep'in ticari ve iktisadi hayatma bakng1m1zda, nüfusun 'º

Kurt, Ümit, lhe Armenians of Aintab - lhe Economics ofGenocide in an Ottoman Province, Cambridge, Massachusetts, London, Harvard Universi­ ty Press, 202 1 , s. 2 1 2. Kurt, Ümit, a.g.e., s. 2 1 6. Annuaire Oriental 1891 du Commerce de l'administration et de la Ma­ gistrature, Constanrinople, Cervati Freres & Cie, 1 89 1 . Annuaire Oriental 1912 Commerce, Industrie, Administration, Magis­ trature de l'Empire Ottoman, Constanrinople, 1 9 1 2. 25

ANTEP HARBl' N E YENIOEN BAKMAK

üçte ikisini te§kil eden Türklerin §ehirde, ;l§agtda sayd1g1m1z i§ sahalannda herhangi bir varhg1 gõrülmemektedir: Düyun-1 Umumiye idareciligi, Tütün rejisi, konsolosluk hizmetleri, sigortac1lik, banker/sarraf i§leri, fisnk ihracatl, balmumu ihracatl, yumurta ihracatl, nakt§ i§leri ihracatl, yün kemer üretimi, kuyumculuk, baktrc1hk, ayakkab1c1hk, pamuk ve ticareti, baktr-pirinççilik, h1rdavatç1lik, yaprak tütüncülügü, ithal tüketim ürünleri bayiligi, sigara kâg1t­ ç1hg1, di§ hekimligi, doktorluk, eczac1hk, terzilik, hal1c1hk, boyac1hk, dokumac1hk, fotografç1hk, içme suyu tedariki, demircilik, dõkümcülük, nalbantl1k, kurutulmu§ meyva ihracat1, diki§ makinas1 i§leri, smai üretim, ince pamuklu kuma§çthk. 14 ..

Diger sahalarda da manzara yukandaki tabloyu tamamlaya­ cak §ekildedir. ͧ hayatmda komisyonculuk yapt1g1 kaydedilen 1 1 isimden sadece ikisi Türk'tür. Yine §ehrin 27 tüccarmdan sadece birisi Türk'tür. Antep'te kaytt dt§t tefecilik i§lerini yürütenlerin de tamamma yakmmm Ermeni vatanda§lanndan oldugunu sõylemek abamh olmayacakttr. B ir de Ermeni ticarethanelerinin birçogu ''Agopyan Biraderler", "Artin ve ogullan" ya da "Agop ve karde§leri" §eklinde aile §Írketi gõrünümü arz ederken Türklerde benzeri bir kurumla§ma emaresi sõz konusu olmamt§ gibidir. 1 9 1 2 itibanyla Antep merkezinde ͧ ve ticaret hayatmda Türk ve Ermenilerin ag1rltg1, a§ag1daki çizelgede gõrüldügü gibidir.

14

26

A.g.e.,

s.

1 38 1-1385.

E R M E N ILER, M O N ORDS VE I N GILIZ 1$GALI

15

Miktar

Türk

Ermeni

Digerleri

Nüfus

74.000

65

32

3

Duyun-1 Umumiye idarecileri

3

Tütün rejisi

2

Ticaret odas1

5

Konsolosluk hizmetlileri

2

10015

Sigortac1lar

5

60

Avukatlar

6

17

Türk hamamcilan

31

100

Banker/Sarraf

12

Bag1rsak ihracatl

3

Nak1§ i§leri ihracatl

7

100

Yün kemer üretimi

5

100

Bak1rc1hk

5

100

Bal mumu ihracatl

3

67

33

Ticari komisyoncular

18

72

17

Ayakkab1c1hk

8

100

Pamuk ticareti

4

100

O/n

O/n

O/n

100 100 40

60

40

83

100 33

11

67

Antep'teki fran konsolosu ve konsoloshanenin ikinci yetkilisi Antepli iki Er­ meni'dir. 27

ANTEP HARBl'NE YENIDEN BAKMAK

Pamuk ipligi ticareti

13

7

62

Deri i§lemesi

6

67

33

Balm-Pirinç

1

1 00

Í thal tüketim ürünleri

3

33

Di§ hekimligi

2

1 00

Íçme suyu

3

1 00

Demirciler

4

1 00

Dõkümcüler

3

1 00

Nalbant

2

1 00

Kurutulmu§ meyve ihracat1

8

37

Hastane idarecileri

2

50

Saatçilik

2

50

50

Zeytinyagc1ltk

6

50

50

Yüncülük

2

50

Kitapç1ltk

3

33

Diki§ makinas1

1

1 00

Smai üretim

14

1 00

Doktorlar

9

89

Tuhaflyecilik

9

55

45

Motorlu degirmen

4

25

50

Í nce pamuklu muslin kuma§çiltk

4

28

31

67

63 50

50 67

1 00

11

25

E R M E N ILER, M O N O ROS VE I N GILIZ 1$GALI

Tüccarlar

27

Yumurta ihracat1

3

90

7

3

67

33

Kuyumculuk

4

1 00

Sigara kâg1tç1hg1

1

1 00

Gaz ticareti

4

Eczacilar

4

1 00

Fotografç1hk

1

1 00

F1suk ihracau

9

78

H1rdavatç1lik

5

1 00

Sabun imalatç1lan

5

Yaprak tütüncülügü

3

67

Terziler

6

1 00

Hal1c1hk

4

1 00

Muhtelif renkler boyaclSI

5

1 00

Çivit boyac1lar

4

1 00

Türk ktrm1z1s1 bovaclSI

5

1 00

Dokumac1lik

32

1 00

25

40

75

22

60 33

Tabloda gõrüldügü gibi 54 i§ sahasmm en õnemlisi saydabilecek 22'sinde Ermeni hâkimiyeti yüzde yüzdür. Türkler sadece hamam i§letmeciliginde rakipsiz gõrülmektedir. Tabii bu tablodan, Ermeni i§letmelerinde ise hiç Türk çal1§m1yordu anlam1 ç1kanlmamas1 29

ANTEP HARBl'NE Y E N I D E N BAKMAK

gerekir. Giri§imci, sermaye sahibi ve para kazanan hemen hemen münhaslfan Ermeni vatanda§lanm1z olmu�tur. Türklerin münhas1ran uzmanhk ve ihtisas gerektirmeyen, kol gücüne dayanan i§lerde Ermenilerin yanmda çah§t1g1 bilinmektedir. Ancak Ermenilerin kendi sanat ve i§lerini Türklere asla õgretmemek için õnleyici ted­ birler ald1klan bilinmektedir. Zaten 1 9 1 5 y1lmda Halep Amerikan Konsolosu, "Memlekette iç ticaretin yüzde doksam Ermenilerin elinde" demektedir. 1 6 Íki toplum arasmdaki ͧ hayatt, ticaret ve egitim sahalarmda dengenin bozulmu§ olmas1 konusunu Mustafa Güzelhan §U §ekilde izah etmektedir: "Ondokuzuncu as1rda Antep bõlgesinde iktisadi alanda hâkimiyet Ermenilerin eline geçmi§ti. Nüfusun çogunlugunu te§kil eden Türklerin çogu iktisadi sahada Ermeni müte§ebbislerin emrine girmi§lerdi." 1 7 Güzelhan'a gõre bunun ba§IICa sebebi Türk­ lerin yogun askerlik mükelleflyetidir: Osmanh devletinin takip ettigi çok yanlt§ siyasetti. De­ vamlt sava§lar için Antep bõlgesi Türk gençleri cepheden cepheye sevk edilmi§tir. Birçok Türk genci on, onbe§ y1lhk en verimli gençlik çaglanm cephelerde, kt§lalarda geçiri­ yorlard1. Ardi arkas1 kesilmeyen sava§larda Antepli Türk gençlerin­ den §ehit dü§enler çok olmu§tu. Bunlardan sakatlananlar veya amk i§e yaramaz derecede ya§lanmt§ olan erkekleri­ mize memleketlerine dõnme izni veriliyordu. Her Türk ailesinde birçok §ehit, yaralt, hasta veya uzun askerlik y1llan sebebiyle ͧe yaram1yan mesleksiz erkekler çogunlugu tC§kil etmiye ba§lamt§tl. Bu durum Türk ailele­ rinin varmt yogunu satmaya sebep oluyordu. l ktisadi çõk­ meyi kültür çõkmesi de takip etmi§ti. 16

30

''Armenia for Armenians", C. 1 1, The New Annenia, (06. 1 9 1 9) , s. 88. Yetkin, Hulusi, Gaziantep SaVllft Hattralarandan Derlemder, Gaziantep, Gaziantep Kültür Dernegi, 1 962, s. 1 05.

E R M E NILER, M O N D ROS VE INGILiz 1$GALI

Ermeni gençler ise askerlikten uzak, çiftçilik, ticaret ve sanayi ile me§gul oluyorlar ve gittikçe zenginle§iyorlard1. Maarif alanmda da Türkleri kat be kat geçmeye ba§lamt§­ lard1. 1 ktisadi ve maarif sahasmda üstünlük, Ermenilerin bir lasmmda bag1ms1z bir Ermenistan kurma flkrini tekrar canland1rm1§t1. Ermeni milliyetçileri, bõlgede iktisadi ve kültürel üstünlüklerini süratle arttrmaya gayret ederlerken, diger yandan da siyasi üstünlüklerini kurmak için Ermeni halla arasmda flkri hazirhga giri§mi§lerdi. 18

Bizim fikrimizce, merhum Güzelhan'm Türklerin i§ hayau ve ticarette geri kalmalannm esas sebebi olarak gõrülen uzun askerlik y1llan süreci izah etmekten uzakttr. Osmanlt'mn õnceki yüzy1llann­ da da askerlik Müslümanlann bir vazifesi olarak gõrülüyordu. Hatta Türklerin i§, ikcisat ve kültür hayatmda, Ay1ntap için konu§ursak Ermeni hem§ehrilerinden geriye dü§melerinin ba§lad1g1 dõnemde daha õnceki uzun yüzy1llarda olmad1g1 kadar devlet, gayrimüslimleri askere almaya çalt§tl ve sm1rl1 say1da da olsa aldt. 1 9 1 2- 1 9 1 3 Balkan Harbi ile 1 9 1 4- 1 9 1 8 Seferberlik y1llarmda daha õnceki uygula­ malarla kar§tla§tmlmayacak derecede, Ermeniler askere almd1lar. Diger taraftan Türklerin askerlik vazifesi hâli vakti yerinde, çifti çubugu saglam olanlar1 flilen pek kapsam1yordu. Kesesi saglam olan, bedel õdeyerek veya yerine bir ba§kasm1 gõndererek bu hizmete yana§mtyordu. M illetin bütün kesimlerinin mü§terek fedakârltg1 ile yürütüldügünü sõyledigimiz, Antep Harbi'nin de bir parças1 oldugu Milli Mücadele'de flkirlerini serbestçe sõyleyebilen me­ buslar Meclis'te "agniya ve e§raf" çocuklarmm askerlik vazifesine yana§mad1klanm dile getiriyordu. 1 9 Yani zengin ve nüfuzlu ailelerin 18 19

Yetkin, Hulusi, a.g.e., s. 105- 1 06. T BMM Reisi Mustafa Kemal P�a'nm Antep cephesindeki geli§meleri de­ gerlendirdigi 2 1 Agustos 1 920 tarihli gizli celsede Kütahya mebusu Rag1b Bey: "Geçenlerde cepheye gidip gelen rüfekanuzdan birisi, cepheleri teÍti§ esnasmda efrat ile temas ettikleri s1rada, agniya ve C§rafm harbe ͧtirak etme­ diklerinden §ikâyer ettiklerinden bahis buyurmu§lard1.": TBMM Gizli Celse Zab1tlar1 Cllt1 , 2. bs, 1sranbul, Türkiye ͧ Bankas1, 1 985, s. 370. 31

ANTEP HARBl'NE YENIDEN BAKMAK

çocuklan dü§manla Ankara õnlerinde bogu§ulan günlerde bile tam olarak seferber edilememi§ti. Bu çerçevede õmürleri askerlik hizmetinde geçen Türklerin büyük çogunlugu zaten iktisadi bir giri§imde bulunacak maddi ve manevi birikimden uzakt1lar. Ermeniler Antep'te aile i§letmeleri kurarken Türklerin bu tarz aile i§letmeleri mevcut degildi. Burada kastetigimiz Türkler de orta ve ortanm üzeri seviyede olanlardir. Diyecegimiz inceledigimiz dõnemde askerlik vazifesi olmasa dahi askerlik yapan kitlelerin egitim, kültür, sanat ve ticarette giri§imde bulunacak potansiyelden uzak oldugudut. Mektep açacak, sanat õgretecek, cemiyetin orta ve uzun vadeli ç1karlanm hedefleyen giri§imleri yapabilecek olan birileri Antep'te de vard1 §Üphesiz. Bu sm1f prensip olarak fiilen askerlik mükellefi de degildiler. Bunlar Ermenilerle Türkler arasmda makas açtlirken süreci durduracak ve yava§latacak te§ebbüslerde bulunmadt!ar. Mecazen sõylersek Tahmis Ka hvesi nde oturmaya devam ettiler. '

Tabii Tahmis Kahvesi müdavimleri cemiyete hayirlan olma­ yan olumsuz kimseler degildi, §Üphesiz. Fakir fukaraya da yard1m ederler, yoksulu da doyururlardt. Ramazan ve bayramlarda çevreye comertliklerini sergilerler, baz1 garibanlann senelik yiyeceklerini de temin ederlerdi. Bütün bu güzel i§leri de gõsteri§ ve õvünme konusu yapmadan, kimsenin gõzüne sokmadan ve ba§ma kakma­ dan, efendilikle yerine getirirlerdi. Bunlan inkâr etmek haks1zltkt1r. Ama sadece bu çe§it hayir hasenat ile hâli vakti yerinde müreffeh zümrenin cemiyetin geri kalanma kar§t sorumluluklanm yerine getirdiklerini iddia edemeyiz. Zaten bunlar takdir edilmesi gereken, erdemli ve vicdanlt dav­ ram§lard1. Ancak günübirlik, çok kisa vadeli, cemiyete kal1c1 bir iz b1rakmayan, suyun üzerine yaz1 yazmak kabilinden §eylerdi. Gayrimüslimler gibi yaygm mekteple§me, ticari ve sosyal sahada kurumsalla§ma Türklerde mevcut degildi. Bu durum, Antep için soylersek Ermeniler lehine makasm açtlmasma firsat verdi. 32

E R M E N ILER, MONDROS VE I N GILIZ l�GALi

Bizim tezimiz, yüzlerce senedir zaten Ermeniler kültür, sanat, ticaret ve i§ hayatmm hâkimi; Türkler ise medeni kabiliyetten yok­ sun, yarattc1hk yetenegi olmayan, askerlik ve kol gücüne dayanan ziraat dt§mda bir varhk gõstermemi§ olan bir millettir, §eklinde degildir. Bõylesi bir iddia Türklere iftirad1r. Ancak 1 9. yüzytlm ikinci yansmdan imparatorlugun sonuna kadar Aymtap'ta Türklerin neredeyse çemberin dt§ma attlmt§ bir manzara gõsterdigini kabul etmemek de bir ba§ka garabettir. 1 764 tarihinde Aymtap'ta mimar, yap1 ve ta§ ustalanndan bah­ seden bir §er'iye sicilinde Türklerin saylSl Ermenilerin be§ katt gibi gõrünmektedir. 20 Ama 1 900'lü yillara gelindiginde amk §ehirde Alaüddevle Camiini yeniden in§a için Müslüman mimar ve yap1 ustas1 bulunamamI§tlf. Cami-i §erifi Mimar Ar menak ile Kirkor Usta in§a etmi§tir. 21 Tam da sõylemek istedigimiz budur. 22 Yakla§tk üç nesil içinde Türkler kendi mabetlerini yapacak mimar ve usta­ lardan yoksun hâle dü§mܧtÜr. Tanzimat'tan õnceki y1llarda Avrupal1 bir gõzlemcinin tespitleri de sosyal dengenin Ermeniler lehine nas1l degi§tigini gõzler õnüne sermektedir. 1 835 ve 1 836 tarihlerine ili§kin, Madam Helfer adli 20

Güzelbey, Cerni! Cahit, Yetkin, Hulusi (ed.) , Gaziantep �r'i Mahkeme Sicillerinden Seçmeler, Miladi 1 729- 1 825, Gaziantep, Gaziantep Kültür Dernegi, 1 970, s. 78-79: tlgili sayfalan dikkatime sunan kadim arkad�1m Yük. Mimar Atilay KIZllkan'a te§ekkür ederim. Çam, Nusret, Türk Kültür Varliklar1 Envanteri Gaziantep 27, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2006, s. 1 89. Diger taraftan yaygm hamaset bir yüzy1l õncesi için dahi sagltk!t bir mu­ hasebeye yan�mamaktadir. Dayanaks1z §ifahi anlat1ya gõre hâlen $ahinbey ilçesi Tepeb�t Mahallesi'nde Kurtulu§ Camisi olarak hizmet gõren kilisenin 1 890'larda in§asm1 Antep halkt, mimarm ancak benzeri bir cami in§as1 §arny­ la kabul etmi§tir. Mimar da Alaüddevle Camisini in§a etmi§tir. Bu rivayetin ash astan yoktur. Ama anlat1, 1 20 y1l sonra bile sagltk!t bir degerlendirme yerine hayali rivayederle, halktn hamiyeti ile Ermeni mimara cami yapt1r­ d1k, demekten tatmin olmaktadir. 1mparatorlugun son dõneminde büyük bir cami yapacak Müslüman mimanm1z niçin yokru, sorusu ile kar§1la§may1 ise keyif kaçmc1 bulmaktad1r. 33

ANTEP HARBl'N E YENIDEN BAKMAK

bu seyyahm gõzlemlerine gõre Antep Ermenilerinin ticaretle zen­ ginlC§melerine ragmen kendilerini güvende hissetmediklerinden fakir gõrünümlü bir hayat1 tercih ettikleri kaydedilmi§tir. 23 Madam Helfer §ehri ziyaret ettigi dõnem için Ermeniler ve Türkler arasmda medeniyet aç1smdan bir farkm olmad1gm1 da not etmi§tir. Ermeni­ lerin, idarecilerine kar§t gizliden tiksinmelerine ragmen gõrünü§te çekingenlik ve eziklikle itaat etmekte olduklan degerlendirmesinde bulunmu§tur. 24 1 870'li y1llann sonlannda Aymtap'1 ziyaret eden Henry C. Barkley'in Ermeniler hakkmdaki dü§ünceleri ilginçtir. Bu gõzlem­ cinin degerlendirmelerinde de Ermenilerin hemen her sahada ba§at olduklarma dair bir not yokcur. Ermeniler hakkmda agtr ele§tiriler mevcuttur. Barkley' e gõre, yeni aç1lm1§, resmi adi Merkezi Türkiye Koleji olan Aymtap Amerikan Kolejindeki Ermeni õgrencileri okumaya hevesli degildiler, az1c1k bir para kazanma firsatl gõrenler egitimi çok genç ya§ta yanda b1raktp gitmekteydiler. Dahas1 kolejin Ermeni õgrencileri kirli yüzleri, uzun ttrnaklan ve ktltk kiyafetleri ile çok sünepeydi. Bu gõrünü§le bunlara bir §ey õgretmenin mümkün olmad1gm1 sõyleyen Barkley, Ermenilerin " kendilerine saygt"y1 ihmal ettikleri sürece hâlen olduklan gibi "zavallt mahluk" olarak kalmaya devam edeceklerini sõylemektedir. 25 Sõylemeye gerek yok, Antep Harbi'ne geldigimizde Ermeniler arttk yabanc1 gõzlemcilerin ifadesiyle ne 1 830'lann "ezik tipleri" ne 1 870'lerin "zavallt mahluklan" dtr. Antep topragmda Ermenistan kurmak için, "dünyada tek bir Türk kalmaymcaya kadar" sava§ma23

24

34

Uyamk, Feyzullah, "Antep'e Yabanc1 Gõzüyle Bakmak: 1 9 . Ytizy1l Seyyahlan­ nm Amep lzlenimleri", "Tarih Yolunda Bir Ô mür'' Prof. Dr. Hale �JVgm' a Armagan, Ankara, Gazi Kirabevi, 2020, s. 1 079. Traveis of Doctor and Madame Helfer in Syria, Mesopotamia, Burmah and Other Lands, Vol 1, s. 1 47. Barkeley, Henry C., A Ride lhrough Asia Minor and Armenia: Giving a Sketch of the Characters, Manners, and Customs of Both the Mussulman and Christian lnhabitants, London, John Murray, 1 89 1 , s: 2 1 7-2 1 8 .

E R M E N ILER, M O N D ROS VE I N GILIZ 1$GALI

ya kararh26 bir topluluktur. Bu degi§imin arkasmda Ermenilerin ticaret, sanat, ͧ hayatt ve egitimde Türklerle mesafeyi neredeyse kapattlmaz gõrünecek kadar açmalar1 yatmaktadu. 27 Antep Harbi'nin derinlerdeki sebebi Türk tarih yaz1mmda pek fazla vurgulanmasa da bizce buradadu. Ôrneklerine i§aret ettigimiz sosyal çeli§ki daha õnceki denge zamanlarmda kaq1hkl1 ho§gõrü ve sayg1 esasma dayalt ortamt yok etmi§tir. Egitim, kültür, i§ hayatm

­

da nüfuslarmm çok üzerinde bir ag1rltga kavu§an Ermeniler amk en yakm hamileri tarafmdan, " bir Türk §ehri" gõrülen Antep'i28 Ermenistan'm bir parças1 hâline getirme hayali kuran hayalperest, zorba macerac1larm etkisi altma girmi§; "Kahrolsun Al-i Osman, Ya§asm Ermenistan" sloganm1 benimser hâle gelmi§lerdi. tleride gõrülecegi gibi güney bõlgesinde i§gal güçleri amk tu­ tunamaz hâle gelince Ermeniler Bat1lt koruyuculanna, bõlgeyi Türklere terk etmemeleri çagnst yapacaklardu. Çünkü Ermenilere gõre Türkler, "yan vah§i ve gõçebe" bir topluluktu. 29 Yukanda izah etmeye çalt§t1g1m1z, Türklerin son 3-4 nesil içinde çok fazia sosyal geli§me kaydetmi§ olmamalan, Ermenilerin ve destekleyicilerinin Türkleri bu derece a§agilay1c1 bir gõzle gõrmelerinin de sebebi olmu§tUr.30 Antep Harbi tarihini okumaya deger bulanlara egitim, 26

28

29

30

Sarafian, Kevork A. , A Briefer History of Aintab, USA, Union of the Arme­ nians of Aimab, 1 957, s. 50. Balkan Harbi'ni konu alan bir makalede bu hususlan ve manevi degerler­ deki sarsmny1 "insan kalitesi" kavram1 çerçevesinde izah etmi�tim: Sayg1h, Hasip, "Balkan Harbi'nde Osmanh Bozgununun Karanhk Yüzü: Dõnemin Tamklarmm Gõzüyle Müslüman Ahalide Ínsan Kalitesi ve Sosyal Çõzülme Problemi", Türkiye Günlügü, No: 1 1 2, 20 1 2, s. 1 36- 1 46. Güllü, Ramazan Erhan, Dag, Murar, Ayntab Amerikan Koleji � Son Bllf­ kanm Hauralart, Ankara, $ehitkamil Belediyesi, 2020, s. 1 1 2- 1 1 3. Uras, Esat, Tarihte Ermeniler � Ermeni Meselesi, 2. bs, 1stanbul, Belge Yaymlan, 1 987, s. 703. Osmanh Ímparatorlugunun harpten maglup ç1kmas1yla Türklerin amk siyasi bir varhk gõstermelerine gerek kalmad1g1, uluslararas1 ortamlarda cumhur­ b�kam, ba§bakan ve di§i§leri bakanlan seviyesinde yetkililerce dile getiril­ mi§ti. $ark meselesinin nihai hedefl olan bu tasanlarm arkasmdaki gerekçe de 35

ANTEP HARBl'NE Y E N I D E N BAKMAK

ticaret, kültür ve i§ hayatmda birkaç nesillik bir geri kalmanm insanhk tarihine kayda deger katkdar yapmt§ Türklerin birilerinin gõzünde "yan vah§i ve gõçebe" olarak gõrülmesinin gerekçesi ya­ p1ld1gma da burada ͧaret etmi§ olal1m. Fikrimizce Türklerle Ermeniler arasmdaki sosyal geli§me ma­ kas1 bu derece aç1lmam1§ olsayd1, diplomatik misyonlarm, yabanc1 emellerin Ermeniler üzerindeki etkileri onlan felakete sürükleyen, ba§tan ç1kanc1 bir zemine oturmazd1. Burada yeri gelmi§ken Osman­ II sisteminin 1 454'ten itibaren gayrimüslimleri millet-i mahkume olarak gõrüp onlara ikinci sm1f insan muamelesi yapugm1 ve bu baki§ aç1smm Osmanh sonrasmda da sürdürüldügü gõrü§ünü ha­ t1rlamalty1z. Ôzellikle Prof. Dr. Baskm Oran tarafmdan akademik ve popüler yazdarda s1k kullamlan argümana gõre, "Miller Sistemi ise Müslümanlan millet-i hâkime, yani hüküm veren millet, gay­ rimüslimleri de millet-i mahkume, yani hakkm da hüküm verilen millet ilan etti. Millet Sistemi günümüzde de oldugu gibi devam" etmektedir.31 Baskm Oran, azmhklar hakkm da haz1rlad1g1 kitap­ lardan birinde de aym gõrÜ§Ü dile getirmektedir.3 2 Bu durumda Osmanh' nm ikinci sm1f gõrdügü ve negatif aynm­ c1hk uygulad1g1 dü§ünülen Ermeni azmhgm 1 9. yüzyildan itibaren Antep sancagmda ve bütün Osmanh ülkesinde ekonomi, ͧ hayau ve kültür üretiminde "millet-i hâkime"yi fersah fersah geride b1rakugmm izah1 imkâns1z hâle gelmektedir. Bu tutars1zhga burada temas edilmesinin de Antep Harbi'nin derinlerde yatan sebepleri ile ilgili tartt§maya katkt saglayacagm1 dü§ünüyoruz. Türklerin medeni bir kabiliyetinin olmad1g1 iddias1yd1. Ermenilerin efendi­ lerine sõylediklerinin benzerleri Paris Bar� Konferansmda da ifade edilmi§ti. Dirayedi Kurucu Lider Musrafa Kemal Atatürk rehberliginde b�anyla yürü­ tülen Milll Mücadele, aym zamanda Türklere yõnelrilen õn yarg1h ithamla­ nn da harp meydanlan ve diplomasiyle reddedilmesiydi. Anrep Harbi de bu geni§ kapsamh mücadelenin bir parças1yd1. "Sür-dü-rü-le-mez!" , 1 + 1 Express , 28.05.20 1 8, (Çevrimiçi) hrrps://birarti­ bir.org/sur-du-ru-le-mez/, 04.08.202 1 . Oran, Baskm, T1irkiye'de Aunhklar: Kavramlar, Teori, Lozan, lç Mevzu­ at, Íçtihat, Uygulama, 6. bs, lsranbul, tleti§im Yaymlan, 2004. 36

E R M E N I L E R , MONO AOS VE I N BILIZ liGALI

ANTEP

. ..., t"'"" , , ..,., !

\ 4.,1- • •- oW'll..._ V

Kroki- 1 Antcp §Chir krokisi. 3:1

ANTEP'TE ERMENiSTAN KURMA 30 Ekim 1 9 1 8 Mondros Mütarekesi ile Osmanh lmparator­ lugunun harpten çekilmesinden hemen sonra Amerikan Ba§kam Wilson' a Ermeniler tarafmdan sunulan bir muhttrada, Ermenilerin mütteflk ordulara Türkiye aleyhine saglad1g1 destek ifade edilmi§­ tir. Bu çerçevede Filistin ve Suriye'de lngiliz Kuvvederi Komutam General Allenby'nin Paris'te Ermeni Milll Delegasyonu Ba§kam Bagos Nubar' a gõnderdigi telgrafta, zaferlerinde Ermeni birlikle­ rinin payma ͧaret edilmi§tir.34 Arnerikan Ba§kant Wilson' a sunulan Ermeni muhttrasmda Er­ menistan'm güney smmnm 1skenderun'un doguya uzanan hattm Kilis güneyinden geçerek Antep'i de kapsamas1 õngõrülmü§tÜr.35 33

34

Ünler, Ali Nadi, Gaziantep Savunmas1, s. "Armenia for Armenians», s. 87. A.g.e., s. 90.

1 44.

37

ANTEP HARBl'NE YENIDEN BAKMAK

Antep Etraf-1 �ehir Cepheler Komutam olarak §ehir savunma­ smda çok õnemli hizmetleri olacak olan Ôzdemir Bey'in ifadesiyle "sinemizde tebaa diye ta§1d1g1m1z Ermeni Ta§naklarmm hudut bilmeyen kanh programlanm tatbik edecekleri günlerin §eâmeti hissedilmeye" ba§lanmI§tl. 36 Diger taraftan 1 9 1 9 Paris Ban§ Konferansmda Ermeni ileri gelenlerinden Bogos Nubar Pa§àya, Kilikyàda bir Ermeni devleti kurulacag1 sõzü verilmi§ti.37 Bilindigi üzere, a§ag1daki haritada gõrüldügü gibi Antep dâhil bõlge, Ermeniler tarafmdan Küçük Ermenistan olarak gõrülüyordu. Günümüzde de Ermeni tarih yaz1mmda Antep Harbi'nin "Er­ menilerin varhk mücadelesi" ya da "Ermenilerin nefsi müdafaa sava§i" olarak gõrülmesi38 §ehri Ermenistan yapma niyetinin kapal1 bir §ekilde ifadesi olarak da yorumlanmaya müsaittir. Ermeniler saf bir §ekilde, Frans1z i§gali biter bitmez bõlgede Küçük Ermenistan'm kurulacag1m dü§Ünmü§lerdi. Bu yüzden Ermeni Patrikhanesi tarafmdan gayriresmi olarak Ermenilerin bõl­ gede Frans1z subaylarmm emri altma girmeleri talimat1 verilmi§ti. 39 Güney bõlgesinde Frans1z i§galiyle beraber "Adana'daki Eme­ nilere ait bina ve kurumlarda, Frans1z Komutanhgmca yasakl1 ol­ masma ragmen Ermeniler, baz1 bõlgelerde kesintisiz bayraklanm asm1§lard1." Ôzellikle Saimbeyli ve Zeytun'da kiliselerde, Frans1z bayrag1 yanmda Ermeni bayrag1 as1li kalm1§t1r.40 36

3• 40

38

Yakar, Halil 1brahirn, Yaprak Pusat, O. Gülsürn, Aymtab Etraf-1 �ehir Cep­ heler Kumandanli� Tahrirat, Telgraf, Telefon, Tamim Defteri: Sessizli­ pn ÇtA11At, 2. bs, $ehitkarnil Belediyesi, Gaziantep Valiligi ti Kültür Müdür­ lügü, 20 1 7, s. 442. Seleharrin Serr, Frans1zlann Ermenileri Yok Etme Plan1: Kilikya, 1 9 1 81922: Hafin Ôlüm Kamp1, lsranbul, Kurn Saati Yaymlan, 2005, s. 404. Baboian, Kevork, lhe Heroic Battle of Aintab, ed. Sarafian, Kevork A. , çev. Kurr, Ürnit, London, Gornidas lnstirute, 20 1 8 , s. XX. Selehattin Sert, FranS1zlar10 Ennenileri Yok Etme Plan1, s. 404-405. Selehattin Sert, a.g.e., s. 403.

E R M E N ILER, MO NDROS VE I N GILIZ 1$GALI

Antep savunmasmda Türk-Ermeni mücadelesinin gerisinde Ermenilerin, §ehri Ermenistan' m bir parças1 olarak gõrmeleri õnem­ li bir faktõrdür. Antep Harbi süresince de yay1mlanan The New

Armenia adh ayhk yaym orgammn hemen her say1smda �ag1daki harita ve nüfus dag1hm1 verilmi§tir.

Harita- 1 Ermenistan haritasi.11

Ermeniler için Ancep, bir Ermeni §ehridir. 1 924 carihli bir yayma gõre de Antep, Küçük Erm en istan' m Ftrat kesiminde bir §ehirdir. 42 Ancak sav� s1rasmda Türk kar§1thg1 ve Ermeni taraftarhg1 ku§kuya yer buakmayacak §ekilde olan Aymtab Amerikan Koleji Müdürü Dr. Merrill ise 1 920'de yay1mlad1g1 anilarmda Antep'in bir Türk §ehri oldugunu itiraf ecmektedir. 4 3

41

43

Benzeri harita için kitabm ba� tarafindak.i sayfa numaras1z kisma bkz: Sarafl­ an, Kevork A., A Brie&r History of Aintab. Macler, Frederic, La Nation Armenienne soo Passe, ses Malheurs, Paris, Librairie, 1 924, s. 17. · Güllü, Ramazan Erhan, Dag, Murar, Ayntab Amerikan Koleji ve Soo Baf­ kanm Hauralar1, s. 1 1 3. 39

ANTEP HARBl'NE YENIDEN BAKMAK

Antep'in Küçük Ermenistan içerisinde bir §ehir olarak gõsteril­ mesi nostaljik romantik bir rüya olarak gõrülmemelidir. Burada bu konuyu tarti§madan, tanmml§ Ermeni as1Ui Amerikah akademis­ yen Hovannisian' m gõrü§ünü aktarmak, problemin anl�1lmasm1 kolayl�ttracakttr. Profesõr Hovannisian' a gõre Sevr'de, Anadolu'da geni§ bir plato Ermenistan' a bah§edilmi§ti. Ancak Türk milliyetçi hareketinin dogu§u ve diger baz1 sebepler Sevr'in õngõrdügü ge­ ni§likte topraklardan Ermenileri yoksun birakmi§tl. Oysa lngiliz Ot§i§leri Bakam Lord Curzon'm õngõrdügü ve Hovannisian' m gerçekle§memesinden hay1fland1g1 Ermenistan §U §ekilde idi: Akdeniz'in Dogusunda Mersin'den ba§lar; Toroslar'1 taki­ ben Sivas'1 dâhil ederek Karadeniz'e uzanmakta ve iki õ­ nemli liman §ehri olan Giresun ile Trabzon'u dâhil etmek­ te; Doguya dogru Erzurum, Bayaz1t, Mu§, Bitlis ve Van'1 ihtiva etmektedir. Güney smmnda da Í skenderiye Kõrfezi güneyinden ba§lay1p Antalya'mn, Antep'in, Diyarbakir ve Siirt'in kuzeyinde " Kürdistan" sm1rlarma uzanmakcad1r. Dogu Anadolu'da kurulmas1 dii§ünülen bu Ermeni devle­ tine Kafkas Ermenistam'mn da dâhil olaçag1 beklenmek­ teydi.44

Buna ragmen Lord Curzon' a·gõre Anadolu'ya neredeyse hâkim geni§ bir cografyada Ermenistan kurulmasmm õnünde büyük bir engel vard1: Bu bõlgenin ba§hca Ermeniler tarafindan iskân edildigini dü§ünmek çok büyük hata olacakm. Kanaatimce hiç biri­ miz bõlgedeki nüfusun oram hakkmda kesin bir rakama sahip degiliz. Fakat benim fikrim , õzellikle sava§ ve katli­ amlar sebebi ile rneydana gelen gõçleri de dikkate ahrsak, bõlgedeki Ermeniler §U anda çok küçük bir azmhkttr. Buna kar§ihk Türkler, Kürtler, Afganhlar ve diger Asya kõkenli insanlar, ezici bir çogunluga sahiptir. 45 44

40

Çaglayan, Kaya Tuncer, "Büyük Oyun (2)", lúrk Ermeni l htilafi, Ankara, TBMM Külrür, Sanar ve Yaym Kurulu, 2007, s. 446. Çaglayan, Kaya Tuncer, a.y.

E R M E N ILER, MONDRDS VE INGILIZ 1$GALi

Bu durumda Milli Mücadele sürerken Ermenilerin efendileri Türkiye'de Büyük Ermenistan hülyasm1 gerçekle§tirme imkânmm bulunmad1gm1 gõrünce, hiç olmazsa " Ermeni yurdu", "Ermeni ocagi" adi altmda, tam bag1ms1z olmasa da õzerk bir Ermeni toprag1 yaratmaya kalknlar. Buna nüfus ve cografl zemin haz1rlamak için de Birinci Dünya Sav�1 masmda tehcir edilen Ermeniler, kendi memleketleri yerine Küçük Ermenistan olarak dü§ünülen Çukurova, Mar� ve Antep havalisine yõnlendirildi: Bu y11larda yakla§tk 1 20.000 Ermeni iskân edilmek üzere Kilikya'ya sevk edilmi§tir. Bunlardan yalmz 70.000'i Ada­ nàya, 1 2.000'i Dõrtyol'a, 8 . 000'i Saimbeyli'ye, geri kalam Osmaniye, Kadirli ve Kozan' a iskân edilmi§tir. Bunlara ilâ­ veten 1stanbul ile Anadolu' nun ba§ka yerlerinden 50.000 Ermeni de Antep, Mar�, Zeytun' a iskân edilmi§ olup bu faaliyetin hedefi Frans12'm devamh himayesi altmda, Kilik­ yàda bir Ermeni devleti te§kil etmekti.46

Milli Mücadele komutanlanndan Ali Fuat Pa§a da hat1ralannda benzeri tehlikeyi haber vermektedir: "Memaliki Osmaniyenin sair yerlerinde mukim Ermeni unsurunun buralara hicretinin teshil ve nüfusunun teksif edilmesi" ve buna kaq1lik bõlgedeki Müslüman halkm iktisadi ve diger baskilarla gõçe zorlanarak dagmlmasi.47 Harp Tarihi belgelerine gore de Küçük Ermenistan olarak dü­ §Ünülen Çukurova ve mücavir alanda Ermeni nüfusu yogunla§t1nlmaktayd1: Adana'da bulunan itilaf devletleri temsilcileri, bu amaçla harp bõlgesi dt§Ina ç1kanlan Ermenileri yapt1klan bir orga­ nizasyonla Adana ve havalisinde yerle§tirmeye ba§lam1§lar46

Shaw, Scanford J., "Ermeni Lejyonu ve Kilikyàdaki Ermeni Toplulugunun Tahriban", Osmanh'nm Soo Dõneminde Ermeniler, Ankara, TBMM Kül­ tür, Sanar ve Yaym Kurulu, 2002, s. 1 73. Cebesoy, Ali Fuat, Milli Mücadele Hauralar1, 1scanbul, Vacan Ne�riyan, 1 953, s. 257. 41

ANTEP HARBl' N E VENIDEN BAKMAK

dir. Ermeniler bu §ekilde hem Adana ve havalisinde çogun­ luk ol�turmak ve hem de buralarda Türklere kar§I silahh mukavemette bulunmak için bõlgeye gelmeye ba§lam1§­ lard1r. Temsilcilerin ortakla§a alman karanna gõre Frans1z hükumeti, Adanàda bulunan Patrik Vekiline yerle§tirmeyle ilgili baz1 emirler vermi§ti. Verilen emre gõre Mara§'tan Si­ vas' a kadar her nerede Ermeni muhacirleri varsa bunlarm ve aynca Tokat, Amasya, Kayseri, Yozgai:, Ankara, Konya, Eregli, Karaman, Afyonkarahisar, Eski§ehir, Í zmir ve çev­ resindeki muhacirlerin Adana'ya gõnderilmesi ve her gün kaç ki§i gõnderilecek ise isimleri ile gõnderildikleri tarihin 1ngiliz Komutanhgma bildirilmesi istenmi§tir.48

Bu çerçevede 1 92 1 y1li Ekim aymda 1ngiliz Ot§i§leri Bakani Lord Curzon müttefiklere Türkiye'de Ermeniler için bir bõlge aynlmas1 hususunda mar edilmesini õneriyordu. Curzon' a gore, Ermenilere verilecek bõlgede Türk ya da yabanct bir vali gürev yapacaktt. Bu ki§i Türk olursa müttefikler arast veya Milletler Cemiyeti ile Tür­ kiye arasmda anla§ma ile tespit edilecekti. Yabanc1 birinin olmast hâlinde ise tercihen Franstz vatanda§t olacak ve Milletler Cemiyeti tarafindan seçilecekti. Ermenilere aynlan vilayet Antep'i ve Mara§'t da kapsayan bütün bir Adana vilayeti ya da sadece Adana ve Mersin'i kapsayacak daha dar bir sahada olabilecektir. 49 Ermeni tarih yaz1m1 Antep Harbi'ni 1srarla Ermeni servet ve varl1gma el koymak isteyen Türklerin ç1kard1gm1 yaztyor. Oysa dõnemin inkâr edilemez olaylanna bakt1g1m1zda bõlgede nüfu­ sun ezici çogunlugunu meydana getiren Anteplilerin ve mücavir 48

42

Sarai, Ahmet Hulki, Türk lstiklal Harbi-IV Güney Cephesi: Íngiliz ve Franswarm Güney-Dogu Anadolu'yu Ífgal Etmeleri, Milli Mücadele Hareketleri, Bu Bõlgede Yapdan Muharebeler ve Revandiz HarekAti, An­ kara, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Ba.§kanhg1, 2009, s. 46. Marashlian, Levon, "lhe Armenian Question from Sevres to Lausanne: Eco­ nomics and Moraliry in Arnerican and British Policies, 1 920- 1 923", Los An­ geles, University of California, Doktora Tezi, 1 992, s. 329-330.

E R M E N ILER, MONOROS VE ING ILIZ 1$GALI

sahadaki kom§ularmm topraklarmm Ermenistan hâline gelmemesi için sava§tiklan gõrülecektir. Antepliler ve Adana, Mara§, Urfa ve Mardin'deki kom§ulan sadece Bat1h i§gal güçlerine kar§l degil, belki ondan daha fazia, Ermenistanla§maya kar§l durmu§ ve ba§anh olmu§lardir.

MONDROS'TA ANTEP'iN i$GALi VAR M I? Filistin'de 1 9 1 8 Eylülünde Y1ldmm Ordular Grubunun ugrad1g1 agir bozgun Osmanh Devleti'nin mütareke talep etmesi sonucunu dogurdu. 30 Ekim 1 9 1 8'de Íngiltere ile imzalanan mütareke õnce­ sinde Osmanh temsilcileri §artlan mümkün oldugunca hafifletmeye çali§tilarsa da ortaya bilinen metin ç1kn. Antep'in Sis,50 Haçin5 1 ve Zeytun'la52 beraber i§gali hükmüne Osmanh temsilcileri §iddetle itiraz edince bu ifadeler metinde yer almad1. 53 Ancak Mütareke' nin 7. maddesine gõre "Müttefikler emniyetlerini tehdit edecek vaziyet zuhurunda herhangi sevkülceyi§ [strateji] noktasm1 i§gal hakkm 1 haiz olacaklar"di.54 Yani müttefikler kendi güvenliklerini tehlike­ ye dü§ürecek geli§meler ortaya ç1kt1gmda ülkenin herhangi bir stratejik noktasm1 i§gal edebileceklerdi. Antep'in de Suriye ile lç Anadolu ve Urfa ile Adana arasmda stratejik ula§tirma yollan ve askeri yakla§ma istikametleri aç1smdan stratejik dügüm noktas1 olarak gõrüldügü bilinmekteydi. Bunun di§mda metinde geçen, Suriye ile ilgili hüküm ag1rd1. 1 6. maddeye gõre Hicaz, Yemen, Asir ve Irak'la beraber Suriye'de bulunan "muhafiz kitaat [birlikleri] en so

53

Kozan. Saimbeyli. Kahramanmar�'m kuzeyinde Süleyman!t. Türkgeldi, Áli, Moudros ve Mudanya Mütarekelerinin Tarihi, Ankara, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, 1 948, s. 73 . Erim, Nihat, Devlederaras1 Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri Cilt 1 (Os­ manh Ímparatorlugu Andlll§malan) , Ankara, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 1 953, s. 520-52 1 . 43

ANTEP HARBl'NE Y E N I D E N BAKMAK

yakm ftilafkumandanma teslim olunacak'' idi.55 Ba§ka bir ifade ile buralarda hiçbir Türk birligi kalmayacak, hepsi dü�man komutan­ hklanna sav:l§ esiri olarak teslim olacaktt. Ancak Suriye için Milli Mücadele komutanlanndan Ali Fuat Cebesoy P:l§a bu maddeye ili�kin "Biz Suriye'deki ordulanmlZl anavatan topraklanna çekmi� ve süngümüzün hakkiyla yeni bir cephe kurmu�tuk. Suriye ile bir alâkamtz kalmamt§ti" diye yazarak bu maddenin ileride Türkiye' nin ba§tnt agntma potansiyeli ta§td1gm1 ima edecektir. 56 Mütareke'nin yürürlüge girdigi 3 1 Ekim 1 9 1 8 itibanyla Aym­ tap' m tamamt ve Kilis merkezi mütareke hattmm berisinde kalmt§tt. Türkler Antep ve Kilis'i zaten cografl aç1dan hiçbir zaman Suriye toprag1 olarak gõrmemi§lerdi. 57 Suriye, Osmanh idari yap1smda hiç de Íngilizlerin anlad1klan gibi gõrülmemektedir.58 Daha sonra aynnt1lanm ifade edecegimiz gibi, Antep i§gal edilince §ehirde 25 Ekim 1 9 1 9'da yap1lan büyük mitingde konu§an Belediye Ba§kam Mehmet Lütfl Bey59 Antep'in Suriye vilayeti ile herhangi bir ilgisinin olmad1gm1 vurgulayarak i§gali sert bir dil ile kmayacaktir.60 Osmanh bakt§ aç1sma gõre Halep dahi Anadolu'nun bir parças1yd1. Suriye vilayeti ile kastedilen �am vilayetiydi.61 Halep ayn bir vilayetti.62 Bu gõrü§ 1 9 . yüzy1lda yabanctlar tarafmdan kabul edilmi§ olmal1 ki Aymtap'ta misyonerler tarafmdan 1 876 y1lmda aç1lan kolejin 5;

56

;s

60

44

Erim, Nihat, a.g.e., s. 522. Cebesoy, Ali Fuat, Milli Mücadele Hat1ralar1, s. 27. Baykara, Tuncer, "Gaziantep Müdafaasmm Tarihi ve Cografl Kõkleri'', t.y. , s. 34. Baykara, Tuncer, Milli Mücâdele (1918-1923) , Kültür ve Turizm Bakanhg1 Yaymlan, 1 98 5 , s. 32, 72. Pamuk, Bilgehan, Antep Savunmasa Kronolojisi 1918-192 1 , Gaziantep, �ehitkamil Belediyesi, 20 1 9, s. 1 7. Çay, Abdulhaluk, "Milli Mücadelede Gaziantep'', �ahinbey Semineri Bildi­ ri Kitaba, Gaziantep, ODTÜ Gaziantep Mühendislik Fakültesi, 1 98 5 , s. 20. Syria and Palestine, London, H . M. Stationery Office, 1 920, s. 1 . Baykara, Tuncer, "Milli Mücadele'de Antep Etrafmdaki Mücadelenin Tarihi Kõkenleri Üzerine", Tarihten Günümüze Ayantab-Gaziantep, Ankara, Ga­ ziantep Büyülqehir Belediyesi Kültür Yaymlan, 20 1 8 , s. 576-577.

E R M E N ILER, MONO ROS VE I N OILIZ 1$GALI

adt "Merkezi Türkiye Koleji" konulmu§tu.63 Sõz konusu devirde Osmanh lmparatorlugu hudutlar1 içindeki Arap bõlgeleri Yemen, Hicaz, Irak, Trablusgarp, Suriye olarak kabul ediliyordu. lngilizlerin bõlge hakkmdaki, yay1mlad1klan mavi kitap ve diger yaym serile­ rinde bu isimlerin yaym ad1 olarak kullamld1g1 bilinmektedir. Bu durumda Antep'in merkezi Türkiye toprag1 olarak gõrülmesi Türk kültür ve nüfusunun güneyde de devam ettiginin kabul edildiginin karinesi olarak gõrülebilir. Ama ͧ kurtlar sofrasmda pay kapma yart§tna gelince i§galci güçler, yukar1da bir ktsmmt aktard1g1m1z gerçeklere sayg1 gõsterme geregi duymad1lar. Antep'in Suriye toprag1 oldugunu ileri sürerek, yapttklarm1 gerekçelendirmeye çalt§ttlar. 1 920 y1lmda Íngiltere'de Üt§i§leri Bakan!tgmca yay1mlanan bir kitapta Suriye'nin kuzey s1nmnm Antep'in kuzeyinden geçtigi ileri sürüldü.64 Frans1zlar daha da ileri giderek sadece Antep'in degil daha kuzeydeki Mara§'tn da Suriye toprag1 oldugunu ifade etmeye ba§ladt!ar.65 Zaten ileride izah edecegimiz gibi Frans1zlarla yap1lan Ankara Anla§mas1'ndan sonra Çukurova, Antep ve Kilis halkma bir beyanname yay1mlayan General Gouraud (Goro) Kilis ve Antep'in tahliyesini Fransa'nm cõmertligi ile izah ederken bõlgenin i§galini Mondros Mütarekesi maddelerine gõre gerekçelendirmi§ti.66 Bütün bu gerekçelerle Mondros Mütarekesi' nden sonra Aymtap dâhil Türkiye'nin güney bõlgesi de mütteftkler tarafmdan i§gal edi­ lecekti. Milli Mücadele'nin dirayetli lideri Mustafa Kemal Pa§a'ya 63

64

66

Ta�km, Faruk, ''Arnerikan Misyoner Okullarmdan 'Merkezi Türkiye Koleji' ( 1 876- 1 924)'', Mersin Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2007. Syria and Palestinc, s. 1 -2 . Redan, Pierre, La Cilicic ct lc Problemc Ottoman, Paris, Imprimerie Gauthier-Villars, 1 92 1 , s. 17 4. "Message du Général Gouraud aux Habitants de la Cilicie, d'Aintab et de Killis", Corrcspondancc d'Oricnt, C. 1 4, No: 275, 1 92 1 , s. 880. General'in mesajmda birçok defa Ekselanslan Mustafa Kemal P�a ifadesi geçmekte; onun dirayetli bir asker oldugu kadar büyük bir devlet adam1 oldugu vurgu­ lanma lüzumu gêirülmü�tü. 45

ANTEP HARBl'NE YENIDEN BAKMAK

gõre de bu durum mütareke hükümlerine aykmdir. 67 Bu i§gallere dair, mütarekede bir madde de yoktur. 68 Daha sonraki bõlümlerde gõrecegimiz gibi Mustafa Kemal Pa§a Sivas Kongresi'nden sonra Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti (ARMHC) Heyet-i Temsiliye Reisi olarak Güney cep­ hesindeki mücadeleyi bu gayrime§ru gõrdügü emrivakiyi kabul etmeme ve ret esas1 üzerine bina edecektir.

iNGiLiZLER ANTEP TOPRAGINDA Mondros Mütarekesi ile õnce lngilizler daha sonra da Frans1zlar bõlgeye girmeye ba§lamt§lard1. lngilizler ilk õnce Antep topragmdan Kilis'i 6 Arahk 1 9 1 S'de i§gal etti. Ancak lngilizlerin elinde bõlgeyi tamamen i§gal etmek için yeterli kuvvet olmad1gmdan "buralara ilkin Arap çapulculanm sürdüler ve 1 0 Aral1k 1 9 1 8 tarihinde de âsi §erife mensup 400 ki§ilik bir Arap müfrezesi Çobanbey, Akça­ koyunlu ve Cerablus'u i§gal etti ."69 F1rat dogusunda daha sonra 1 3 . Kolordu admt alacak olan, Türk birliklerinden bir tabur 26 Aral1k 1 9 1 S'de Cerablus'tan Asi Hüseyin'in çapulculanm püskürttü. Ancak Halep ve Kilis'ten kuvvet sevk eden lngilizler Cerablus'u tekrar ele geçirdiler. 1 Ocak 1 9 1 9 günü de Antep'i i§gal ettiler.70 lngilizler Antep'in ardmdan 22 �ubat 1 9 1 9'da Mara§' 1 ve 24 Mart 1 9 1 9'da Urfày1 i§gal etmi§lerdi. Bu i§galler mütteflkler aras1 payla§tm 67

68 69

70

46

Atatürk, Kemal, Nutuk Cilt I, 10. bs, Ístanbul, Türk Devrim Tarihi Enstitü­ sü, 1 970, s. 1 . Atatürk, Kemal, Nutuk Cilt III Vesikalar, 1 9. bs, Ístanbul, Milli Egitim Bakanhg1 Yaymlan, 200 1 , s. 1 1 80. Biy1khoglu, Tevfik, Türk istiklal Harbi-1 Mondros Mütarekesi ve Tatbi­ kau, 3. bs, Ankara, Genelkurmay Askerl Tarih ve Stratejik Etüt B�kanhg1, 1 999, s. 1 0 5 . Biy1k110glu, Tevfik, a.y.

E R M E N ILER, M D N O ROS VE I N GILIZ l�GALI

anl�malarmdan Sykes-Picot'ya aykmydt. Problem kendi aralarmda daha sonra Suriye ltilafnamesi ile çõzülmeye çal1§tlacakt1. 7 1 Cografl olarak daha güneyde olmas1 sebebiyle Aymtap'm üç kazasmdan en büyügü ve geli§mi§i olan Kilis'in, dõnemi y�ayan bir gõrgü tamgma gõre, 6 Aral1k 1 9 1 8 tarihindeki i§gali §U §ekilde gerçekle§ti: ingiliz askerleri 1 9 1 8 Arahk'mda Kilis'i i§gal etti. ͧgal key­ flyeti de ingilizlere has bir hululü muslihane §eklinde vukua geldi: ilk evvel zahire almak bahanesile gelen birkaç zabit sonradan kaymakamltk makamma müracaat ederek bu kt§ Kilis'te kt§lamalanna müsaade etmelerini istemi§, hükÍlmet de ister istemez buna muvafakat etmi§ idi. Fakat çok geçmeden muhtelif vesilelerle müteferrik surette getirdikleri Hint askerlerile memleketi tamamile i§gal ey­ lediler. ingiliz i§gali bir sene kadar devam etti. Bu müddet zarfinda Kilis hükumetini Babialiye merbut bir Osmanlt idaresi tamd1lar, Fakat birçok meselede hükumete müda­ hale ediyorlard1. Bilhassa ilk õnce Ermenilerin hakl1 hak­ s1z bütün taleplerini yerine getirmeye taraftar gõründüler. Bunlarm emvalini istirdat için komisyonlar te§kil ederek Türkler aleyhinde birçok haks1zhklar yapilmasma alet ol­ dular. Ekserisi H int Müslümanlanndan mürekkep olan ingiliz askerleri Türklerin mal ve canma kar§I bir tecavüzde bulunmad1klari gibi bfr t�ktnltk da yapmadilar. ingilizle­ rin zahirde mülâyim ve fakat hakikatte milletlerin benligini tedricen õldürmek gayesine matuf olan idare tarzma kar§I halk sesini ç1karm1yordu zaten sesini ç1karacak bir kudreti de yoktu.

Resmi Harp Tarihi nqriyatma gõre ise Kilis i§galiyle i§galcinin tipik davrant§I olan Türkleri a§ag1lamas1 ve baski ile kaba muamelesi kendini gõstermeye b�lami§tlf: 71

Yavuz, Bige, KurtulUf SavBf& Dõneminde Türk-Frans1z Íli1kileri1 Fransiz Arfiv Belgeleri Aç1S1ndan, 1919- 1 922, Anima, Türk Tarih Kurumu, 1 994, s. 53. 47

ANTEP HARBl'NE YENIDEN BAKMAK

6 Arahk 1 9 1 8'de bir lngiliz Hint Taburu ile bir lngiliz sü­ vari bõlügü Kilis'i i§gal etmi§tir. Kilis'teki Ermeniler bü­ yük bir sevinç içinde onlan tõrenle kar§1lam1§lardir. Í ngiliz kuvvetlerindeki Hindi Müslüman askerler, aglayan Kilisli Türklerin yamndan geçerken selam vererek üzgün bir hâl­ de agir ag1r ilerliyorlard1. Müslüman l ngiliz askerlerinin bu selam1m i§iten Ermeniler üzüntü içinde idiler. lngilizler Kilis'te askerleri yerle§tirmek üzere õnemli binalar1 ve õzel­ likle lise binasm1 i§gal etmek suretiyle milli egitim i§ine son vermi§lerdir. Telgrafhane i§gal edilerek muhabere kontrol aluna almm1§t1r. Civardaki tepelere de gerekli emniyet müfrezeleri yerle§tiri­ lerek Kilis tamamen Osmanh Devleti ile ili§igi kesilmi§ bir hâle getirilmi§tir. lngilizlerin Kilis' e geli§inde memleketin ileri gelenleri i§gal komutamm ziyarete gitmemi§ ve yalmz kaymakam ile iki memur usulen gitmek zorunda kalm1§­ lard1r. l ngilizler burada da baskiya ba§lam1§lard1r. Nitekim halk tarafindan bildirilen fiyatlann fazlahgm1 bahane ederek rayicin birkaç misli altmda dil§ük degerle ve zorla tahil al­ m1§lard1r. Türk halkimn geli§igüzel ate§ ettiginden §ikâyet ederek silah toplamaya ba§lam1§lard1r. Diger taraftan da Kilis Ermenilerini silahland1rmaktan çekinmemi§lerdir. 72

Harp Tarihi'nin bir diger ne§riyatma gõre de "Halep'te 22 Subat 1 9 1 9'da ç1kanlan karga§alikta, Kilis'teki Türklerin ilgisi oldugu bahane edilerek, aydm ve ileri gelenlerden 16 ki§iyi tutuklayan lngilizler, bõlgedeki bütün yiyecek maddelerine el koyarak halka çok az yiyecek bJraktilar."73 Antep'in bir diger kazas1 Nizip de yine lngilizler tarafmdan 23 Aral1k 1 9 1 B'de i§gal edilmi§tir.74 72

Sarai, Ahmet Hulki, Türk 1stiklal Harbi-IV Güney Cephesi, s. 52-53. Biy1khoglu, Tevfik, T"tirk lstiklal Harbi-1 Mondros Mütarekesi, s. 1 06. Sanhan Zeki, KurtuluJ Sav1111 Günlügü-1 Mondros'tan Erzurum Kong­ resi'ne, Ankara, Ôgretmen Yaymlan, 1 986, s. 79. ,

48

E R M E N ILER, M O N D ROS VE I N GILiZ 1$GALI

Türk Harp Tarihi resmi yaymlarmdan Güney cephesini ele alan bir yayma gõre Antep'in i§gali §U §ekilde olmu§tur: Mondros Ate§kes Anl�mas1'nm imzaland1g1 tarihte Türk kuvvetlerinin elinde kalan Katma Í stasyonu'ndan 80 km içeride bulunan, bõlgenin õnemli bir ticaret ve sanayi mer­ kezi olan Antep 17 Aral1k 1 9 1 8'de75 Í ngilizler tarafmdan i§gal edilmi§tir. Í §gal kuvvetleri 5 'inci l ngiliz Tümeninden 3'üncü Süvari Tugay1, bir istihkâm müfrezesi, bir batarya ve otomobilli agir makineli tüfek birliklerinden ibaretti. lngilizler bu i§­ gali ate§kes anl�masmm 7' nci maddesine dayanarak yap­ nklanm iddia etmi§lerdir. Í §galin diger bir sebebi de sõzde, kt§ mevsiminde süvari hayvanlarmm i�esini saglamakn.76 Gerçekte gerek l ngilizlerin ve gerekse Í tilaf devletlerinin güvenini sarsacak bir durum yoktu. Bu sebeple i§gal ha­ reketleri Anteplileri son derece üzmü§ ve yurtlanm savun­ mak için onlart her türlü çareye ba§vurmaya zorlamt§ttr. 1ngilizler, Antep'te Ermeniler tarafmdan büyük bir sevinç içinde tõrenle ve çiçek buketleriyle kar§tlanmt§lardtr. $e­ hirde bulunan Ermeni azmltg1 �m t�lonltklar yapmaya ve rastlad1klan Türklere hakaret etmeye ba§lamt§lardtr. 77

ͧgali müteakip lngilizler Aymtap'ta resmi haberle§meleri de kontrol aluna alacakm.78

7'

76

77 78

Ancep'in ͧgal tarihinin kaynaklarda farklt tarihlerde gõsterilmesinin sebebi �ehrin i§galinin bir günde tamamlanmay1p ͧÍn tabian geregi peyderpey ya­ p1lmasmdand1r. Mustafa Kemal Pa§a daha 6 Kastm 1 91 8'de lstanbul'a çektigi bir telgrafta lngilizlerin Halep civarmdaki birliklerini beslemek için lskenderun'dan fay­ dalanma gerekçesini samimiyetsiz ve kõtü niyedi bulmu§tU: Atatürk, Mustafa Kemal, Atatürk'ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV (1917-1938), ed. Arsan, Nimet, Ankara, Türk lnialap Tarihi Enstitüsü, 1 964, s. 1 9-20. Sarai, Ahmet Hulki, Türk Ístiklal Harbi-IV Güney Cephesi, s. 54. Bty1kl1oglu, Tevflk, Türk lstlklal Harbi-1 Mondros Mütarekesi, s. 1 37. 49

ANTEP HAABl'NE YENIDEN BAKMAK

ERMENiLER DÕNÜYOR Antep'in 1ngilizler tarafmdan ͧgalinden õnce tehcirle §ehirden gõçürülen Ermeniler Antep' e dõnm�tür. Ermeni taraftan bir yayma gõre bu suada Suriye'de tehcirle gõçürülmü§, açhk smmnda 200 bin civarmda Ermeni bulunmaktayd1. Bunlarm kendi §ehirlerine dõnmeleri sorumlulugu mütteflk komutanlar tarafmdan Frans1z Albay Brémond'a verildi. 1 70 bin Ermeni'nin geriye dõnü§leri sag­ land1. Bu saymm 1 20 bini Kilikya §ehirleri diye zikredilen Mara§, Zeytun, Aymtap ve Haçin'e dõndü.79 Amerikal1 Ermeni akademisyen Hovannisian da 1 920 ba§larmda Adana vilayeti ile Antep ve Mara§ sancaklarma 1 50 bin Ermeni' nin dõndügünü ifade etmektedir.8 0 1ngiliz ar§iv belgelerinde herhangi güvenilir bir karine gõsteril­ meden, §ehirden 25 bin Ermeni'nin gõçürüldügü, bunun da 20 bine yakmmm kmld1g1 ileri sürülm�tür.8 1 Ermeni ve Ermeni yanllSl kaynaklar da benzeri rakamlan vermektedir. Ümit Kurt'un ag1rl1kl1 olarak Ermeni kaynaklarma atfen verdigi rakam; 1 9 1 5 'te Antep'in 80 bin nüfusunun 36 bini Ermeni'dir. 82 Yine aym kaynaga gõre: Tehcir edilen 32.000 Ermeni'den 20.000'inin soykmm uy­ gulamalan sonucu õldürüldügü ve 1 2.000 Ermeni'nin ha­ yatta kald1g1 tahmin edilmektedir. Homs-Hama-�am ham civanndaki yerlere tehcir edilen Ermeniler ihtida etmek 79

"º

50

Kerr, Stanley Elphinstone, The Lions of Marash: Personal Experiences with American Near East Relief, 1 919- 1 922, l . bs, Albany, State Universi­ ty of New York Press, 1 973, s. 36. Hovannisian, Richard G., The Republic of Armenia - From Versailles to London, 1919-1920, C. 2 , Berkeley-Los Angeles-London, University of California Press, 1 982, s. 4 1 6. Yeghiayan, Vartkes, Malta Belgeleri Íngiltere Datitleri Bakanlaga "Türk Sa­ Vllf Suçlulan" Dosyasa, çev. Degirmenciler, Julide, lsranbul, Belge Yaymlan, 2007, s. 295. Kurt, Ümit, "Babayan'm Tamkhg1yla Antep 1 9 1 5-22", Agos, (09.05.202 1 ) , (Çevrimiçi) http://www. agos.com. tr/tr/yazi/ l 9686/babayanin-tanikligiy­ la-antep- 1 9 1 5-22.

E R M E N ILER, M O N D RDS VE I N G ILIZ 1$GALI

suretiyle hayatta kalmay1 ba§arabilmi§lerdir. Mondros Mü­ tarekesi' nin imzalanmasmdan sonraki süreçte, diger yerler­ de oldugu gibi Antep'e de Ermenilerin geri dõnü§leri ba§­ lam1§t1r. Yine Ermenice kaynaklara gõre, Aral1k 1 9 1 8'den 1 9 1 9 senesinin sonuna kadar Antep' e dõnen Ermenilerin say1S1 yakla§ik olarak 1 8 .000'i bulmll§tur. Ba§rahip Nerses Babayan, Antep'e geri dõnen Ermenilerin say1smm 2 1 Ka­ s1m 1 9 1 9 tarihi itibariyle 1 7.000- 1 8. 000 aras1 oldugunu günlügüne not etmi§tir.83

Ermeni yanhs1 bir kaynagm anlattmma gõre, dõnen Ermenilerin geride birakttklan mallarm iadesi en hassas konuydu. Çukurovàda Frans1z Albay Brémond'un tarafs1zca adalet tatbiki baz1 Ermenileri rahats1z etmi§ti. Baz1 Ermeniler, himayesinde olduklan Frans1zlarm Türklere gõre kendilerini kollamas1 gerektigini dü§ünüyorlard1. Ermeni ihtiraslan kaçm1lmaz olarak Türklerinkilerle çatt§acaktt. 84 Ümit Kurt ise Ermeni mallanmn iadesi konusunda lngiliz ve Frans1z politikalarm1 Ermeniler aleyhine dõnek, kalle§, sebats1z anlamma gelebilecek bir s1fatla anmaktadir. Aynca Ermeni evlerine yerle§tirilmi§ olan muhacirlerin de õnemli bir problem oldugunu sõylemektedir. 8 5 Ümit Kurt tabii Antep'te Ermeni evlerine yerle§­ tirilmi§ muhacirlerin Dogu Anadolu'da Rus ordusunun i§ birlikçisi Ermeni komitelerinin elinden camm ve namusunu kurtarmak için yüzlerce senelik topraklanm terk eden magdurlar oldugunu kimseye pek hattrlatmak istememektedir.

1 9 1 8- 1 92 1 aras1 Türk-Ermeni dü§manhgmm bir diger sebe­ bine de Ermeni yan!ISI Kerr vurgu yapmaktad1r. Ona gõre esasen maglup Türk kuvvetleri Pozantt'ya dogru çekilirken pe§lerindeki, Frans1z bayrag1 altmdaki Ermeni lejyonundan ba§kasi degildi. Bu durum Türklerde, Wilson'm Türklerin kendi bag1ms1zhklarma ye§il 83 84 85

Kurt, Ümit, a.g.e., s. XXI-XXI I . Kerr, Stanley Elphinstone, lhe Lions of Marash, s . 36. Kurt, Ümit, 'lhe Armenians of Aintab, s. 2 1 5. 51

ANTEP HARBl'NE VENIDEN BAKMAK

l§lk anlamma gelen beyanatmm 1 2. maddesine ili§kin §Üpheleri yogunla§tmyordu. 86

i$GAL KAR$1TI TÜRKLERE TUTU KLAMA Ermeni yanl1Sl bir kaynaga gõre Antep'in "Müslüman cemaati" geri dõnen Ermenilerin güvenligini tehlikeye dü§Ürecek tek bir hadise olmamasm1 ileri sürerek 1ngiliz i§galini infialle kar§ilam1§ ve i§gali gayrime§ru olarak gõrmܧtü. 8 7 Aym kaynagm Ermeni literatürüne atfen yazd1gma gõre 1 9 1 9 ba§lanndan itibaren Íttihat Terakki'nin Antep §Ubesi õnde gelen §ahsiyetleri i§galciler tarafmdan hedef almmaya ba§lam1§t1.88 Bu §ahsiyeder Antep Ermenilerinin tehcirinden sorumlu tu­ tulmu§lard1. 1ngilizlerin hedef ald1g1, §ehrin lttihatçilan arasmda Ta§çizâde Abdullah, Kethüdazâde Hüseyin Cerni! Bey, Hafiz �ahin Efendi, Kürt Hac1 Osman Aga ile Mamar Agazâde Ali Efendi bulu­ nuyordu. Bu ki§ilerin maksad1 i§gale kar§I bir mukavemet hareketi yaratma ve Müslümanlan mücadeleyi sürdürmeye k1§kirtmakt1. Fakat ba§arih olamadilar. lngilizler duruma el koydu, i§gal güçle­ rinden Müfreze Komutam Binba§l Mills Müslüman halkm elindeki silahlan toplamken diger taraftan tehcirden sorumlu gõrülenleri "adalet" e teslim etmek için i§lemler ba§lad1. lngilizler tarafindan bu ithamlarla tutuklanan Eyüp Sabri Bey'in hamalanna gõre de

1 9 1 9 Ocak ay1 ortalannda tehcirin beyni olarak gõrülenlerden Muhasebeci Besim Bey, Evkaf Memuru Hakki Bey, Tapu Memuru '6

8

7

88

52

Kerr, Stanley Elphinstone, lhe Lions of Marash, s. 36. Kurt, Ümit, "The Curious Case of Ali Cenani Bey: The Story of a Génocid­ aire During and After the 1 9 1 5 Armenian Genocide", Pattems of Prejudice, C. 52, No: l , 20 1 8, s. 66. Zaten Ermeni yanlm bir misyonerin tespiti i�in derinde yatan gerekçesini i�a­ ret etmektedir: "Türk milliyetçi hareketi ruhu, hedefleri ve kadrosuyla lnihat ve Terakki'nin dogrudan mirasç1S1du": Shepard, Lorrin, "Fighting the Turks ar Aintab", C. XIV, Current History: A Monthly Magazine of the New York Times, (07. 1 9 2 1 ) , s. 590.

E R M E N ILER, M O N D ROS VE INGILIZ l�GALÍ

Eyüp Sabri Bey, "Kasap" Íncozâde, Kürt Hac1 Ali Bey ve diger bir k1S1m §ahislar Amerikan Kolejine gõtürüldü ve yarg1lama için 23 Ocak 1 9 1 9'da Halep'e sevk edildiler.89 Eyüp Sabri Bey'in dõnemle ilgili yazd1klan Türk kar§ithgmm derecesini gõstermektedir: Resmi haberle§me üzerinde deh§etli ve §iddetli kontroller uygulamyordu. Müfreze kumandam her gün üç be§ defa hükümete gelerek, memlekete dõnmekte olan Ermenilerin yerle§tirilmesi, iâ§eleri ve rahatlannm saglanmas1 hakkmda âdeta emirler veriyor, güya daireler bu konuda gõrevlerini bilmez ve yapm1yormu§ gibi, hükümet ve dairelere azar­ lama yollu tenkit ve tebligatta bulunuyordu. Zavallt Türk muhacirleri, ki§m o usandmc1 soguklarmda, kollarmdan tutup d1§anya attmyor, bir Ermeninin gõsterdigi evler, ge­ rek kendi mülkü olsun ve gerek ba§kasma ait bulunsun, hemen bo§alttmhyordu. 9º Odammn içinde iki süngülü ve bir de di§mda kapmm õ­ nünde olmak üzere üç asker nõbetçi bulunuyordu, ilk gitti­ gimiz günler ekmek ve sigara hattâ bir bardak su dahi veril­ medigi gibi birbirimizle konll§maya da izin verilmiyordu.91 B izler tarifl mümkün olmayan tecavüz ve hakaretlere mâ­ ruz kald1k. Her gün sabahtan ak§ama kadar ve hattâ ge­ celeri saat sekize kadar, erkek ve kadm binlerce Ermeni, mevkuf bulundugumuz ahmn kar§Ismda seyirci olarak toplamrlar, bize kar§I her türlü galiz kelimeleri baglfarak sõylerler, ta§ atarlar, saniye gõz açmmazlard1. Medeniyet ve R?

90

ͧgal güçlerinin Ermeni rehcirinden suçlu gõrerek güya yargilama için ruruk­ lay1p Halep' e gõnderdigi, orada da herhangi bir yargilama yapmadan 2 Marr 1 920'de M1m'da Seydibe§ir Esir Kampma sürdügü varanseverler arasmda bu­ lunan Anrep Tapu Müdürü Eyüp Sabri Bey'in birinci elden ranik oldugu kin­ dar ve dü§manca muamelenin canh anlanmlan için bkz. [Akgõl] , Eyüp Sabri, Esaret Hittralan: Bir Esirin Hturalan, Gaziantep'te lngiliz Tecavüzünün Bqlangict ve Türk Üserasma Zulüm ve Ífkenceler, çev. Sefercioglu, Nejar, Ísranbul, Tercüman, 1 978, s. 1 3-50. [Akgõl] , Eyüp Sabri, a.g.e., s. 20. [Akgõl] , Eyüp Sabri, a.g.e., s. 38. 53

ANTEP HARBl'N E VENIDEN BAKMAK

insanhk d1§1 olan bu muarnele, o pis ahmla tamarn onsekiz gün arahks1z devam etti. Bir kaç defa, bize tercüman olarak gõnderilen Ermeni Zurnac1yan vas1tas1yla, oradaki l ngiliz polis müfetti§ligine §ikâyet ettik ise de faydas1 gõrülmedi.92

tlk i§gal dõneminde Ermenilerin Íngilizleri mümkün oldugunca kendi ç1karlarma gõre kas1tla yõnlendirdiklerinden bahsedilmek­ tedir: l ngilizler §ehre yerle§ince Ermeniler Türklere iftiralar yap­ m1ya ba§lad1lar. Çar§ida ve pazarda sanlan her e§Yaya sahip ç1k1yorlard1. l ngilizlere §ikâyet edip herkesi hapsettiriyor­ lard1. Fakat i§ uzaymca l ngiliz komutam bu §ikâyetlerden §Üphelendi. Pazardan muhtelif hal1, kilim ve diger e§Ya­ lan sano ahp karargâhlanna gõtürdüler. Bir zaman sonra gizlice pazarda sati§a ç1kardilar. Ermenilerin her biri birer e§Yaya benimdir diyerek sahip ç1k1p l ngiliz karargâhma §i­ kâyette bulundular.93 Hakikat hep anla§tld1. Yalanc1, ifti­ ract Ermeniler tevkif edildi. Bundan sonra §ikâyetler hiç dinlenmedi. Ermenilere l ngilizlerin itimad1 kalmarn1§tl. l ngilizler, Ermenilerin kendilerini bir sava§a sürüklemek istediklerini, Türklerin de sava§t gõze alacaklanm anlam1§­ lard1. 94

Kilis'te de benzeri Türk mallanmn üzerinde Ermenilerin sahiplik iddialan gõrülmü§tÜ. Kilis mücadelesinin kahramanlanndan Hasan Kâmil Demirba§' m hanralarma atfen Kilislilerin Kad1 Camisinin halilanm Tellal Sabri eliyle satl§a ç1kard1klan ve Íngiliz i§gal kuman­ danma da bilgi verdikleri bilinmektedir. Ermeniler beklendigi gibi caminin hal1lanna da bizimdir diye sahip ç1kip Íngiliz makamlanna ba§VUCffiU§Jardl. 95 92

94

54

[Akgõl] , Eyüp Sabri, a.g.e., s. 43. Mara§'ta da benzeri uygulamalar vaki olmu§tur: Dogan, Orhan, "Milli Mü­ cadelede Sebil'ür-Re§âd Dergisi ve E§ref Edib'in 'Mara§ ve Ayntablilarm Kahramanhklar1' lsimli Makalesi", Gaziantep University Joumal of Social Sciences, C. 4, No: 1 0, 20 1 1 , s. 1 449. Yetkin, Hulusi, Gaziantep SaVllfl Hauralarmdan Derlemeler, s. 1 08- 1 09. lnce, Halil lbrahim, Milli Mücadele'de Kilis, Ankara, Atatürk Ara§tirma Merkezi, 20 1 5 , s. 1 4 1 .

E R M E N ILER, M O N O ROS VE IN GILIZ l�GALI

Ermenilerin 1ngilizleri kasith yõnlendirmeleri elbette mümkün­ dür. Ancak hadiselere bir bütün olarak baktld1gmda Íngiliz ͧgal gücünün Türklerin ugrad1g1 magduriyetlerde bulunmad1g1 anlamma gelebilecek bir aktl yürütmenin isabedi olmayacagm1 dü§ünüyoruz. Ermenilerle õnce lngilizler, daha sonra Frans1zlar arasmda maksat birligi oldugunu kabul etmeliyiz. Kanaatimizce lngiliz ve Frans1z­ lar arasmda Ermeni yanda§hg1 ve Türk kaq1thgmda mahiyet farki yoktur, belki derece ve üslup fark1 olabilir. Daha õnce zikrettigimiz, Güney cephesi ile ilgili yaym da in­ gilizlerin Antep'te Türklere kar§I õn yargilarla dolu olarak icraat yapt1klanm aktarmaktadir: 23 Ocak l 9 I 9'da Hükumet Konag1 Í ngilizler tarafmdan ba­ s1lm1§ttr. Memleketin ileri gelenleri ve aydmlan çe§itli baha­ nelerle Halep' e ve oradan da Mmr' a sürülmü§lerdir. Bunlara M1s1r hapishanelerinde çqitli agir i§kenceler yapt!mt§tlr. Bi­ rinci Dünya Sav:l§I masmda Ermeni ayaklanmasmda Erme­ nileri gõç ettirdikleri ileri sürülerek birçok masum ve suçsuz Türk tutuklanm1§ttr. Aynca §ehirde silah toplama hareketine giri§ilmi§tir. Silah vermeyen halk agir para cezasma çarptml­ ffil§tlr. Aksine Ermenilere silah dagmlm1§t1r. 96

Halkm elindeki silahlarm toplanmasma devam edilirken tu­ tuklamalar devam etti, yeni tutuklananlar da Halep' e gõnderildi. Oradan da 2 Mart 1 9 1 9 günü M1S1r' a sürgüne gõnderildiler. 9798 Zaten bu ki§iler "Antep'in dü§man ͧgalinden kurtanlmas1 için halki bilinçlendirmeye çali§an" kimselerdi. Tutuklanma gerekçeleri yukanda Ermeni yanl1S1 yaymlardan da aktard1g1m1z gibi tehcirde gõrev 96

98 99

� makti.99 Zaten ATASE at§ÍV belgelerinde Aymtap Hüku-

Sarai, Ahmet Hulki, Türk Ístiklal Harbi-IV Güney Cephesi, s. 54. Kurt, Ümit, "Karanhk Bir Tarihin Canh Tamg1: Nerses Babayan ve Gün­ lügü", Tarih Vakft Yayinlan, s. xx1v, ( 1 1 .04.202 1 ) Yazar, 1ngilizlerin keyfl olarak tutuklad1g1 Türkleri MISlr'a esir kampma gõnderdiklerini sõylemiyor. Ümit Kurt'un yazd1g1 sunu� yaz1S1: Kurt, Ümit, "Babayan'm Tamkl1g1yla An­ tep 1 9 1 5-22" Pekdogan, Cela!, '1\mep'te Türk-Ermeni 11i�kileri 1 895- 1 922", C. 3, Erme55

ANTEP HARBl'NE YENIDEN BAKMAK

met Konag1 makinal1 tüfeklerle silahlandmlmt§ bir Íngiliz bõlü­ gü tarafindan sanlarak "harp ve Ermeni tehciri hakkmda mevcut evrak ve vesikayla dolu bir çuval"m zorla al1p gõtürüldügü ifade edilmektedir. 100 Ermeni kaynaklan §ehirdeki lngiliz i§gal güçlerinin uygulamalannm takdirle kar§tland1gm1 yazmaktad1rlar: Íngilizlerin kau tutumu Ermenilere güven veriyordu. On­ larm yard1mlanyla Türk evlerindeki çocuklar ve ktzlar geri almd1, yetimler topland1, okullar yeniden aç1ld1 ve Milll Dernek hayat buldu; bu dernegin gelecekte Ermeni toplu­ munun y�ammda çok õnemli etkileri olacakt1. Yaz1k! Yalmz bu dõnem çok uzun sürmedi. �imdiden Kema­ list kt§ktrtma Türkiye'nin her tarafma yayilm1§t1. Yenilmi§ olan Türkler yarah bir yilan gibi kendi yarasmm tedavisini yap1yordu, yeni zehirli hareketler yay1yordu. Ve Antep Türk­ leri de yav� yav� onlardan cesaret almaya b�lamI§tl . 101

Ancak tam bu malarda 1ngiliz i§gal güçleri Türklerin elindeki silahlann toplanmas1 için yogun bir kampanya ba§latacakm. Dõne­ min belgelerine dayanarak yaztlan bir kitapta Íngilizlerin §ehir içinde Türkleri sindirmeye yõnelik gayretleri §U §ekilde õzetlenmektedir: 1 5 Ocak 1 9 1 9 tarihinde bir süvari tugay1 ve beraberinde­ ki kuvvetlerle resml olarak Antep'i i§gal eden Íngilizler ilk olarak Antep'in d1§ dünyayla olan baglant1larm1 kesmeyi amaçlad1lar. Bu amaçla ilk olarak telgrafhaneyi ele geçir­ diler, daha sonra etraftaki tren istasyonlanm kontrol aluna aldilar. Etraftaki Ermeni evleri ile Amerikan Kolejini karar­ gâh hâline çevirdiler. 23 Ocak 1 9 1 9 Per§embe günü Hüku­ met Konag1 silahh Íngiliz askerleri tarafmdan kU§at1ld1.

1 00 101

56

ni Arllftmnalar1 1. Tü.rkiye Kongresi Bildirilcri, Anlcara, ASAM Ermeni Ar�t1rmalar1 Enstitüsü, 2003, s. 1 52. Ôztürk, Ayhan, "Milll Mücadele'de Gaziantep", Tü.rklcr- 15, Ankara, Yeni Türkiye Yaymlar1, 2002, s. 82 1 . Gesar, A, Antcp'in VarolUJ Mücadclcsi, çev. Kurt, Ümit, Uçaner, Murad, Ístanbul, Belge Yaymlan, 20 1 5 , s. 40.

E R M E N ILER, MOND ROS VE INGILIZ 1$GALI

Íngilizler silah!t çati§madan uzak bir siyaset izlemek isti­ yordu. .A§ag1da õrnegini verdigimiz beyanname 8 Mart l 9 l 9'da Antep Íngiliz Askeri Kuvvederi Kumandam V.A.S. Kili tarafindan yay1mland1. Beyannamede; Íngiliz Kuv­ vecleri Kumandam General Allenby'nin Ístanbul'da Türk hükumetine teblig ettigi emirlerin 3. maddesi uyarmca §ehir ahalisinde bulunan bütün silahlarm toplat1lacag1, 8 Mart l 9 1 9'dan ba§lamak üzere §ehirde s1kiyõnetim ilan edilecegi duyuruldu. Aynca her türlü ate§li ve yaralay1c1 silahlann, 9 Mart 1 9 1 9 ak§am 9 'a kadar Belediye Ham, Kalealt1 ve Kürttepe'de bulunan Íngiliz ͧgal Kuvvederi Kumandanhgma teslim edilmesi gerektigi, aksi takdirde her kimin yanmda silah bulunursa derhâl idam edi lecegi ve ailesinden aynca 1 00 alem ceza almacag1 belirtildi. Beyannamenin sonunda ise Íngilizlere itaatsizlik olmad1g1 sürece, kimsenin can ve ma­ lmm tehlike altmda olmad1g1 sõylenerek halk korkutulma­ ya çal1§ild1. 1 º2

�ehir halkm1 sindirmeye ve kip1rdayamaz hâle getirmeye yõnelik lngiliz baskilan ve tehditleri ile dolu, 8 Mart 1 9 1 9 günü yay1mlanan lngiliz i§gal kuvvetleri beyannamesi metni EK-2'dedir (1NG1L1Z t�GAL GÜÇLERlNlN ANTEP HALKINA YAYIMLADI G I 8 MART 1 9 1 9 TAR1HL1 BEYANNAME) . Bu beyannamenin ertesi günü §ehir içinde lngilizler makinal1 tüfekler kurup halki tehdit ederek silahlann teslimini talep ettiler. Toplanan silahlar 1 4 araba ile ta§tnffit§tl. Halkta tek bir merminin kalmamI§ olmas1 muhtemel Ermeni sald1rganltgma kar§I Türkleri korumas1z b1rakm1§tL 1 º 3 Amerikan Koleji Müdürü Mr. Merrill'in Antep'te daha 26.000 silah bulundugunu ve teslim edilen silahlann an­ cak dõrtte biri oldugunu Íngilizlere tekrar haber vermesi 1 02

1 03

Yakar, Halil lbrahim, Yaprak Pusat, Ü. Gülsüm, Antep Savunmast Heyet-i Merkeziye Muhabere Defteri: Savunmanm �ifreleri, Gaziantep, �ehirka­ mil Belediyesi, 20 1 7, s. 3 1 . Ôztürk, Ayhan, "Milli Mücadele'de Gazianrep", s . 82 1 . 57

ANTEP HARBl'NE Y E N I D E N BAKMAK

üzerine Íngilizler 1 5 Mart'ta ikinci bir beyanname yay1m­ lad1lar. �ehrin bütün i§ yerleri kapattmlarak camilerde ibadet hizmetlerinin di§mda bütün toplanttlar yasakland1. 15 gün devam eden yasaklardan sonra 30 Mart'ta yay1m­ lanan üçüncü beyanname ile 3 1 Mart'tan itibaren sokaga ç1kma yasag1 kaldmld1. Nisan aymdan itibaren Antep'teki Íngilizlerin baskJSI yan yanya azald1, dükkânlar tamamen aç1ld1. 104

Bu arada Ermeniler, Íngiliz i§gal dõnemi daha bitmeden Anteplilerin i§gali kabul etmeye niyetli olmad1gm1 gõrmeye ba§lamt§lard1: �imdiden Kemalist kt§kirtma Türkiye'nin her tarafma ya­ y1lm1§t1. Yenilmi§ olan Türkler yaral1 bir yilan gibi kendi yarasmm tedavisini yap1yordu, yeni zehirli hareketler yay1yordu. Ve Antep Türkleri de yava§ yava§ onlardan cesaret almaya ba§lami§tl. 1 0 5

Zaten Ermeni tahriki ile i§galcilerin §ehir halkma yapt1g1 bask.t ve sindirmeler ileride dü§mana kar§t silahl1 mukavemetin zeminini te§kil edecekti. Gesar' m sõyledigi de budur. Frans1z i§gali dõneminde 30 Kas1m 1 9 1 9'da Türk jandarma ve polislerinin Frans1z memurlann emrine verilmesi için mutasamf­ ltga tebligat yaz1lmas1, Türk makamlannca kundakç1ltk suçundan tutuklanan üç Ermeni'nin Frans1zlar tarafindan adliyeye müdahale edilerek teslim almmas1, 29 Aral1k 1 9 1 9 günü Türk askeri fmm­ nm i§gal güçlerince i§gal edilmesi gibi bask.t ve hukuk tammaz giri§imler 1 06 Anteplilerin dü§mana silahla kar§t koyacag1 süreci h1zlanduacakttr.

104 101 1 06

58

Yakar, Halil 1brahim, Yaprak Pusat, Ü. Gülsüm, Antep Savunmas1 Heyet-i Merkezi� Muhabere Defteri, s. 3 1 . Gesar, A, Antep'in VarolUf Mücadelesi, s. 40. Ôztürk, Ayhan, "Milli Mücadele'de Gaziantep", s. 822.

E R M E N ILER, M D N D RDS VE I N GILIZ l�GALI

SiVAS KONGRESi DÕNÜM NOKTASI Antep cephesi ile ilgili merkezi koordinasyon ve destegin ba§­ lang1c1 olarak Sivas Kongresi (4- 1 1 Eylül 1 9 1 9) esas almabilir. Bu dõnemden Gaziantep'in dü§man i§galinden kurtuldugu 25 Aral1k 1 92 1 tarihine kadar iki yd üç ayhk süreyle amk Antep Harbi, Heyet-i Temsiliye ve daha sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi taraf1ndan planlamp sevk ve idare edilir. Tabianyla bütün õnemli kararlar M illi Mücadele'nin dirayetli lideri Mustafa Kemal P�a tarafmdan veya onun bilgisi dâhilinde almir. Antep savunmasmm merkezi planlama ve sevk ve idaresi Sivas Kongresinden itibarendir. Ali Cenani Bey'in Mustafa Kemal Pa­ §àdan Mondros Mütarekesi'nden hemen õnce talimat alarak planla­ ma ve hamhklar yapt1g1 §eklindeki yerle§ik anlatmm dogru olmad1g1 tarafim1zdan EK- 1 (ANTEP SAVUNMASININ BA�LANGICI ÍLE 1LG1L1 B1R M1TOLOJ1) b�hkl1 makalede gõsterilmi§tir. Bu aç1dan Sivas Kongresini Antep savunmas1 için de bir dõnüm noktas1 olarak gõrmek gerekir. Bu kongreye Aymtap'tan kimse katdmamt§ olmasma ragmen tanmmt§ lttihatç1lardan fstanbul'dan Kurmay Albay Kara Vas1f Bey i§gal altmdaki sancag1 temsilen ka­ ulmt§ttr. 1 07 Sivas Kongresi Heyet-i Temsiliye'ye bir çe§it hükumet yetkisi verince güney bõlgesindeki halkm i§galciler ve yerli i§ bir­ likçilerine kar§t ivedilikle baz1 kararlar almm1§ttr. Resmi evraka gõre yay1mlanmt§ bir eserde Sivas'ta Heyet-i Tem­ siliye tarafmdan askeri haz1rhklar dâhil milli te§kilatlanma için ilgili yerlere a§ag1daki talimat verilmi§tir. Bu talimattn yay1mland1g1 tarih zikredilmemi§tir. Hadiselerin akt§tna gõre Sivas Kongresinden hemen sonraki günlerde yay1mland1gm1 kabul etmek gerekir: Milli ordu te§kil edilecektir. Bu te§killer ne kadar gizli ka­ lma o kadar ba§arth olur. Bunu da Íslam cemaati te§killeri 1 07

Ercan, Tevflk, Türk Ístiklâl Harbi-11-2 Bat1 Cephesi, 3. bs, Ankara, Genel­ kurmay Askeri Tarih ve Srratejik Etüt B�kanhg1, 1 999, s. 464. 59

ANTEP HARBl' N E YENIDEN BAKMAK

§eklinde kurmak ve milleti 1 slam mabetleri etrafmda bir­ l�tirerek hukukunun korunmas1 amacma yõnelik olarak dini ve ruhani esaslarla kutsal bir §ekilde vermek çok bü­ yük ba§an saglar. Bu esasa gõre cami veya mescidi olan her kõy ve mahalle, bir piyade takim1 saytlarak bu takimm idaresi mescidin imam ve müezzini veya kõyün hocas1 gibi d.in adamlarma veya bu s1fat1 takinacak olan gõnüllülere teslim edilecektir. SaylSI fazia olacak takimlara komutan tedariki mümkün olmazsa terhis edilmi§ çavu§ ve ba§çavu§lardan faydalan1hr. Her nahiye merkezi bir bõlük ve her kaza merkezi (vilayet ve sancak merkezleri dâhil) bir tabur heyeti te§kil edecektir. Askerlik §ubeleri ba§kanlan tabur ve askerlik §Ubelerindeki subaylar da bõlük komutam olarak atamrlar. Cami ve mescitlere veya buraya yakm gizli yerlere veyahut da kontrol alnnda olmayan askerlik §Ubesi depolarma giz­ lemek üzere kolordular §imdiden silahlarla cephane vesair gereken gereçleri gõndererek haz1rhga ba§lamahd1rlar. Milli ordunun iskeletini takim, bõlük, tabur te§kilan olu§­ curacakt1r. Sonra gene! bir plan geregince bunlann sefer­ berligi kolayd1r. Bu amaçla kolordular, bõlgenin durumu­ nu gõz õnünde tutarak bir yõnetmelik haz1rlamal1dirlar. Gõnüllü müfrezeler saldmya ugrayan kõy ve kasabalan sa­ vunamayacak kadar zay1fsa, heyetin karar ve askerlik §Ube ba§kanlanmn emirleriyle bu kõy ve kasabalardaki milli ordu takimlan gizli bir suretle silah alnna almabilir. Hükumet ve bõlge heyetlerinin ve askeri kurullann milli te§killere üstün derecede yard1mda bulunmas1 ba§an için §artt1r. 1 08

Bu talimat daha sonra aynnttlann t verecegimiz " Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Te§kilat Nizamnamesine Lahika"nm taslak hâli 1 08

60

Sarai, Ahmet Hulki, Türk ÍStiklal Harbi-IV Güney Ccphesi,

s.

77.

E R M E N ILER, M D N D RDS VE I N GILIZ l�GALI

gibidir. lslam dayam§mast ve Müslüman gayretinin bu talimatta dikkate almd1g1 gõze çarpmaktadtr. Sivas Kongresi ile Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemi­ yetinin te§kili ile memleketi i§galden kurtarmaya yõnelik te§kilatlan­ ma ve çalt§ma esaslan tespit edilip kararlar almmaya ba§lanmt§ttr. Antep savunmast ile ilgili, Heyet-i Temsiliye'nin gõrebildigimiz ilk karan yukar1da zikrettigimiz talimatt saymazsak 25 Ekim 1 9 1 9 tarihlidir. Milli te§kilatm mümkün olan süratle yap1lmas1 Aymtap Heyet-i Merkeziyesi'ne bildirilmi§tir. Aynca Heyet-i Temsiliyece her türlü siyasi tedbirin almd1g1 da ifade edilmi§tir. 1 09 Müteveffa akademisyen Stanford J. Shaw tarafmdan Heyet-i Temsiliye' nin daha 1 1 Eylül 1 9 1 9 tarihinde §U kararlan ald1g1 ifade edilmi§tir: Kilikya'daki tüm Türkleri ve onlara destek verenleri Mar� ve Antep'te oturan ve dükkâm olan Hristiyanlara kar§t toptan boykot etmeye çagirdt. ͧgalciler kendilerini ne derece zor­ larsa rorlasm Türkler'in bu bõlgeyi terketmesi de yasakland1. Eger emlâk ve emvali satmak icabederse, Huistiyanlara ve yabanc1lara mülk üzerinde hak iddia edebilmek imkâm tam­ mamak üzere, bunlar ancak õbür Türklere sat1lacakt1. Bütün Türkler'den tüm çabalanm, mal1m mülkünü ulusal amaç­ larm tahakkukuna hasretmesi, millet ugruna çalt§maktan õtürü muhtaç hâle dil§enlere yard1mc1 olmak üzere yard1m evleri açmalan istendi. 1 1 º

Hemen benzeri bir metin resmi bir yaymda da yine aym tarihte yay1mland1g1 bilgisiyle yer almt§tlf. 1 1 1 Bizce 1 1 Eylül 1 9 1 9 g ibi erken bir tarihte bu yõnde bir talimat verildigine ili§kin bir karine mevcut degildir. Yukandaki muhteval1 bir talimatt 20. Kolordu Komutam Ali Fuat Pa§a, aym yt!m Kas1m ay1 sonlannda Sivas'ta 1 09 "º 111

Erkmen, Cuma, "Erzurum'dan Ankara'ya Heyet-i Temsiliye", Kars, Kafkas Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 20 1 9, s. 69. Shaw, Stanford J., "Ermeni Lejyonu ve Kilikya'daki Ermeni Toplulugunun Tahriban", s. 1 72. Sarai, Ahmet Hulki, Tück Ístiklal Harbi-W Güney Cephesi, s . 76. 61

AllTEP HARBl' ll E Y E N I D E N BAKMAK

düzenlenen komutanlar toplanttsmda kendisinin haz1rlad1gm1 ve uygun gõrülerek Heyet-i Temsiliye imzastyla yay1mland1gm1 ifade etmektedir. 1 1 2 Ali Fuat Cebesoy Pa§ànm yazd1klannm hadiselerin geli§me seyrine daha uygun oldugu flkrindeyiz. Bu tedbirler arasmda henüz askeri te§kilatlanma ve haz1rl1klara ili§kin bir husus yoktur. Bunlara da ktsa zamanda aç1kl1k getirile­ cektir. Nitekim Güney cephesinin de te§kilatlanmast için kararlar almmaya ba§lanmt§ttr. Burada Güney cephesi ile ilgili kararlann bõlgenin Frans1zlar taraftndan i§galinin ba§lang1c1 olan Ekim 1 9 1 9 sonlanndan itibaren yogunla§ttgmt ifade etmemiz gerekir. Franstz i§gali ile Heyet-i Temsiliye'nin bõlge ile ilgili kararlar almast ve Aymtap'ta te§kilatlanma çalt§malan hemen hemen e§ zamanlt yürümü§tÜr. Bu nedenle burada Franstz i§gali ve tepkileri üzerinde biraz durma lüzumu hissediyoruz.

iNGi LiZ-FRANSIZ i$GAL BÕLGESi DEGi$iM i R.

MAP Z

J !> '.:> 1

Z O N E

Harita- 2 Türk.iyc topraklannm 1 9 1 5 Sazanof Anla§mas1 ile Rus, Frans1z vc i ngiliz bolgclerinc aynlmas1. 1 1: i 1 12 1 13

62

Cebesoy, Ali Fuat, Milli Mücadcle Hat1ralar1, s. 256-258. Current Historyi A Monthly Magazine of the New York Times, C. XII,

E R M E N ILER, M O N D ROS VE I N GILIZ 1$GALi

Daha Dünya Sava§J sürerken Osmanh topraklanmn müttefikler aras1 payl3_§1m1 da yapdmI§tl. 1 9 1 5 ydmda Rusya Di§i§leri Bakam Sa.zanof'un ad1yla an1lan anl3_§ma ile Anadolu Rusya, Íngiltere ve Fransa arasmda bõlü§ülüyordu: Bu anl3_§ma bir yil sonra lngiliz ve Frans1z üst düzey diplomatlar Sykes ve Picot tarafmdan, adlanyla amlan anl3_§ma ile teyit edilecekti. Sykes-Picot Antla§mas1'na gõre Antep, Mara§, Urfa ve Musul bõlgele­ rinin Frans1zlara verilmesi õngõrülmli§ olmasma ragmen lngilizlerin bu bõlgeleri de i§gal etmelerinin nedeni Musul'u Frans1zlarm elinden kurtarmak ve pazarltk konusu olarak ellerinde bulundurmaktt. Í ngi­ lizler Mar3_§, Antep ve Urfa bõlgelerini Musul'a kaq1hk Frans1zlara koz olarak kullanJrken Frans1zlar da Antep, Mar3_§ ve Urfa bõlgelerine kar§ihk Musul'u Íngilizlere verdiklerini aç1klamaktadJC. 1 14

Harita- 3 Türkiyc'nin 1 9 1 5 Sykes-Picot Anla§mas1 ilc payla�1m1. 1 1 :'

1 14

li$

April-September 1 920, New York, New York Times Company, 1 920, s. 95. Umar, Ômer Osrrian, "Mil!! Mücadele'de Güney Bõlgesinde Frans1zlara Kar­ §1 Türk-Arap l§birligi", Milli Mücadele'de Güney Bõlgesi Sempozyumu 25 - 27 Aralik 2013 / Gaziantep Bildiriler, Ankara, Atarürk Ara§t1rma Merke­ zi, 20 1 5, s. 8 1 9. Anrep her iki payla§1mda da Frans1z bõlgesinde bulunuyordu: Current His­ tory: A Monthly Magazine of the New York Times, C. XII, April-Septem63

ANTEP HARBl'NE YENIDEN BAKMAK

fngiltere ve Fransa arasmda yapilan, 1 5 Eylül 1 9 1 9 tarihinde imzalanan, 1ngiliz-Fransiz Mukavelesi de denilen Suriye 1tilafname­ i 'ne gõre Suriye ve Kilikya'da i§gal kuvvetleri degi§tirilecekti. Bu haber bõlgenin Türk halkmda infial yaratmt§tt. Bu sõzle§meye gõre Maca§, Antep ve Urfa §ehirleri fngilizler tarafindan tahliye edilerek Frans1zlara biraktlacaktt. 1 16 Havalinin Frans1z i§galine geçeceginin

s

inflal yaratmasmm bir sebebi de bõlgede lngiliz i§gal gücünün yogun bir askerl güç te§kil etmemesi 1 1 7 ancak yeni i§gal gücünün daha yogun olacag1 degerlendirmesi olabilir. Heyet-i Temsiliye Ba§kam Muscafa Kemal Pa§a'mn 1 5 Ekim 1 9 1 9 tarihli telgrafina gõre güney bõlgesini Frans1z i§galine b1ra­ kan bu sõzle§me Urfa, Aymcap, Mara§ ve Adana vilayederimizdeki "kahiresini 1slam ve Türk te§kil eden en zengin copraklanmm havza-i zulüm ve itisafma dâhil" edecekti. Dahas1 bu i§gal ile "$arki Anadolu ile Garbi Anadolu'yu yekdigerinden ayuan bu mmttka Frans1z i§gal ve nüfuzuna girecek" idi. 1 1 8 Bu durumda Mustafa Kemal Pa§a, Bursa'da 56. Tümen Komuca­ Bekir Sarni Bey' e, Yunanhlan hmir'den atm diyerek güya Türklere dosduk gõstermi§ olan Frans1zlarla ilgili kanaatini 1 O Kas1m 1 9 1 9

m

günü gõnderdigi telgrafta aç1k olarak ifade etmi§tir: " Ermenileri ba§1m1za musallac eden, §imdi de Urfa, Aymtap, Mara§'t i§gal eden bir devlet bizim dostumuz degildir." 1 1 9 1 16 1 17

1 18 119

64

ber 1 920, s. 96. Hatipoglu, Süleyman, Türk-Frans1z Mücadelesi (Orta Toros Geçitleri, 1915-1921), Ankara, Atatürk Ara§ttrma Merkezi, 200 1 , s. 39. Sivas'tan Mustafa Kemal Pa§a Malatya'da bulunan 1 5. Alay Komutant tlyas Bey'e yazd1g1 1 2 Eylül 1 9 1 9 tarihli telgrafta Güney bõlgesinde bir Íngiliz tümeni bulundugunu iddia edenlerin kõtü niyetli yalancilar oldugunu, bel­ geye dayanan bilgilere gõre hâlen lngilizlerin Aymtap'ta 350, Urfa'da 300 ve Mara§'ta 1 00 neferlik gücü oldugunu bildirmi§tir: Atatürk, Kemal, Nutuk Cilt III Vesikalar, s. 970. Atatürk, Mustafa Kemal, Atatürk'ün Ta.mim, Telgraf ve Beyannameleri IV (1917-1938), s. 1 20. Atatürk'ün Milli Dlf Politikas1 (Milli Mücadele Dõnemine Ait 100 Bel­ ge) 1919-1923, 3. bs, Ankara, Kültür Bakanhg1 Yaymlan, 1 994, s. 1 09- 1 1 0.

E R M E N ILER, MOND ROS VE ING ILIZ 1$GALI

Frans1zlann bõlgeyi teslim aluken ellerinde yeterli askeri gücün olmad1g1 anl3_§1lm1§tl. ͧgalin b3.§lang1cmda Adana'dan Urfa'ya sadece aln Frans1z taburu kullamlm1§t1. Baz1 1ngiliz yetkililer mütteflkleri­ nin sonlarmm parlak olmayacagm1 ifade etmeye b3.§lam1§lard1 bile. 1 2º lngilizler Musul' a kar§thk olarak 1 9 1 9 y1lmm Kas1m ay1 b3.§larmda, i§gal ettikleri bõlgeyi tamamen Frans1zlara buakm1§lard1. 1 21 Bütün bu hesap ve giri§imler yap1hrken Sivas'ta Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal P3.§a 1 927'de verdigi Nutuk'ta elviye-i selase 1 22 diye anacag1 Mara§, Urfa ve Aymtap'taki lngiliz i§gal gücünün Fran­ S1Zlarla degi§tirildiginde bõlgenirt tekrar i§galini õnlemek için õnce siyasi olarak sonra flili giri§imlere b3.§vuruldugunu sõylemektedir. "Mara§, Urfa, Aymtap'ta bidayette lngiliz kttaatl vard1. Bu kttaat1 Frans1z askerleri tebdil etti. Bu m ünasebede tekrar i§gali men'e çah§tik. Vukuundan sonra da evvela siyasi, badehu fiili te§ebbüsata geçtik" diyecektir. 1 23

1 2º 121 1 22

1 2·1

Çelik, Kemal, Milli Mücadele'de Adana ve Havalisi (1918-1922), Anllõll !Jo ...

19 1

Kar-la

20 1

EhM �a Qr...

��

1

ll u

� AbchAl.• 1�

1A is

"41...

-� °"41eft

I

�

_ .._

f nl

w

1l

1 1

""" °'l'

�

9

10

-�

BIMJ1

:bw

_ ...,....

1 )

41 llllltlf.

• A Ui

�-

14

83

AllTEP HARll'NE YENIDEN IAKMAK

Etraf-1 �ehír Cepheler kumandanll�1

V1khr1m T;ibur Ku�ndanht1

lstihkam Biri kleri

,

1. 8610

'

"'

1

1

2. 8õlük

1

1

Cemiyete dâhil silâhh, silâhs1z herkese ''Vatan

te,

Semt Kuvvetlen

ve

Çetele!r -

lO 3 . Bõ

ve

k

1

mille­

malen ve bedcncn icap edcn ve teldif dilcn her türlü

�eti ifa cdecegi"ne dair

yemin ettirilmi§, bütün halk,

vatan ve memleket mefhumunun kuvvetli ve yüksek aki­ delerindc birbirlerine kcnctlenmi§ti. Bu tC§kilât, her tarafta kuvvctli bir vahdct ve tesanüt yaratmi§tl. Heyet-i Merkeziyenin tek gayesi, te§kilàt, esash bir §Ckilde taazzuv edinceye kadar, §Chir içinde huzur ve sükunun ida­ me ve muhafazas1 idi. Buna en güzel deli!, mmtakalara ve semtlere yapug1 vc en küçükten en büyüge kadar okutulan tamimdir: 84

SAVUN M A IÇIN TE$KILATLANMA VE FRANSIZ 1$GALI

Heyet·i Merkeziye, daima memlekette s ükun ve asayi§in muhafazasm1 ve müslümanlar tarafindan anasm saireye hiç bir bahane ve vesile ile tecavüz edilmemesini ister. �u kadar ki müslümanlara anasm mühtelifeden bir ta· addi vaki olursa, Heyet-i Merkeziyece ittihaz edilecek karar hemen mevkii tatbika konulup iktiza eden tebli­ gat dahi dakika kaçudmaks1zm size teblig edilecektir. Binaenaleyh Heyet-i Merkeziyenin ittihaz edecegi karar ve tebligat bilâfinda hareket etmek ayrdikla neticele­ necek bir hâl olup bunda ise teblike muhakkak ve bu tehlike yalmz cthas üzerine tesir yapm1yarak vatan ve memleketi de muhataraya sürükliyecegi tabüdir.39

Diger §ehir tarihçisi Yetkin'e gõre §ehirde savunma hazuhklan §U §ekilde yürümü§tÜr: Antep bõlgesinde mevcut Türk Devlet te§kilat1 bir istilâya kar§l koyacak durumda degildi. Türk ldari te§kilat1 Antep Sancag1 merkezinde oturan bir mutasarnf, kaza memur­ lan, Sancagm asayi§iyle õdevli 400 ki§ilik bir jandarma bõlügünden ibaretti. Osmanh devletinin Antep' e gõnde­ recek bir ordusu da yoktu. Antep Türk halkm1 temsil eden mahalli te§kilatm ba§mda (Cemiyeti lslâmiye) geliyordu. 1 895 tarihinden beri Antep Kültür hayatmda büyük rol oynayan Cemiyet-i lslâmiye silahh bir te§ekkül degildi. Frans1zlann Túrk hâkimiyetine her müdahalesini protesto eden, milll günlerde büyük anma toplant1lan düzenleyen dernek, Türk halkm1 sava§a hamhyan flkri alanda çali§an bir te§ekküldü. �ehirde mevcut 4 tekke te§kilat1 da Ce­ miyeti lslâmiye'nin ortag1 ve yard1mc1S1 durumunda her gõsteriye kat1hyorlard1. Türklerin hazu silahh kuvvetleri ise baz1 kõylerde vard1. A§iret usulünün devam etmesi sebebiy­ le Türk Çete birlikleri bazi kõylerde kendiliginden harekete geçmi§ti. Frans1z nakliye kollanna ilk taarruzlar, kõy çete birlikleri tarafmdan yap1lmaya ba§land1. Bu arada §ehirler­ de de sava§ te§kilat1 sür' ade kurulmaya ba§land1. 40

39

Uzel, Sahir, Gaziantep Savaf1nm Íf Y"üzü, s. 1 2- 1 3. "Gai.ianrep Savunmas1", s. 22. 85

ANTEP HAR Bl'NE YENIDEN BAKMAK

Antep' e daha Frans1z i§gali b�larken, henüz Antep'te Antep savunmasm1 yürütecek te§kiladanma ete kemige bürünmemi§ken Heyet-i Temsiliye tarafindan, bõlgeden sorumlu askeri makamlar ikaz edilmi§tir. 26 Ekim 1 9 1 9 tarihinde de Aymtap ve mücavir bõlgeye yõnelik Frans1z i§galine kar§t Diyarbaku'daki 1 3. Kolordu komutanma emir verilmi§tir. Urfa, Aymtap, Mar�'l Frans1zlara i§gal ettirmemek ve i§gal etseler bile onlan banndumamak için icap eden her türlü tedbire b�vurulacakm. Hükumeti zor durumda buak­ mamak için birlik intikallerinin emrivaki §eklinde yaptlmasma da õzen gõsterilecektir. Bir de bõlgede yagmac1l1k ve gayrimüslimlere saldmlara meydan verilmemesi için kolordu komutanmm dikkati çekilmi§tir.4 1 Can, 1rz ve mal güvenliklerine halel gelmemesi tali­ man verilen gayrimüslimler bõlgede ag1rl1kl1 olarak Ermenilerdir. Heyet-i Temsiliye insani mülahazalann yanmda dt§ kamuoyunda Mi!H Mücadele'ye zarar verecek olumsuz alg1y1 daha b�tan õnle­ meye çali§maktadu. Aym gün yine Heyet-i Temsiliye tarafindan Harbiye Nazm Ce­ rna! Pa§a'ya, Aymtap ve mücavir bõlgelerin mütareke hükümlerine aykm olarak i§gali ile ilgili telgraf çekilmi§tir. Bu telgrafta i§gal ile ilgili haberler ve ç1kan sõylentilerin bõlge halkmda olaganüstü heyecan yaratttg1 "ve bu heyecanm bütün Anadolu'ya sirayet et­ mek üzere bulundugu ve Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin bu gibi ͧgallere kar§1" duyamz kalamayacag1, bõlge halkmm ciddiyede durumu protesto edecegi ve protestoya Frans1zlar tarafmdan ehem­ miyet verilmedigi takdirde "milletin bütün vas1talara ba§vurarak bütün varhg1 ile Frans1z i§gal kuvvetlerine kar§l fiilen müdafaaya kendini yetkili sayacag1", 1stanbul'da hükumetin "milleti itham ve mesuliyet altmda b1rakmamak için icap eden siyasi tedbirlere 41

86

Baykal, Bekir S1tk1, Heyet-i Temsiliye Kararlar1, Ankara, Türk Tarih Kuru­ mu, 1 974, s. 34.

SAVUNMA I Ç I N TE$KILATLANMA VE FRANSIZ 1$GALi

ba§vurmasi" gerektigi ifade edilmi§tir. Bu durum aynca bõlgedeki Heyet-i Merkeziyelere de duyurulmu§tur.42 30 Ekim 1 9 1 9 günü Heyet-i Temsiliye'de Mustafa Kemal Pa­ §àmn Fransànm Çukurovàdaki yetkili makamt olan Albay Bré­ mond'a, Aymtap'm i§gal edilecegi sõylentilerini yalanmasm1 talep eden bir mektup yazmast karan almmt§ttr.43 Heyet-i Temsiliye namma 3 1 Ekim 1 9 1 9 tarihinde de Aymtap Mutasarnfügma me§ru ve mukaddes maksadm elde edilmesi için elde mevcut bütün vas1talardan faydalamlmast ve milli te§kilatm tamamlanmast ile mütareke hükümlerine aykm her çe§it giri§imin yani Franstz i§galinin medeni bir §ekilde ve "suret-i kanuniyede" protesto edilmesi için telgraf çekilmi§tir. 44 Burada dikkat çekici nokta, henüz §ehirdeki te§kilatlanma tamamlanmamt§ken õlçülü hareket etme gereginin dikkate almmt§ olmastdtr. Bir diger husus ise milli hareketin Osmanlt mülki te§kilatt içindeki hemen her makamt mücadelenin maksadma hizmet edecek §ekilde gõrüyor olmas1d1r.45 Diger taraftan yine 3 1 Ekim 1 9 1 9 günü Aymtap ve mücavir bõlgenin ikinci defa Franstzlar tarafmdan i§galinin halkm moralini bozmamast için manevi gücünün takviyesi ile nüfusun bulundugu yeri terk etmemesi de aym gün ilgili makamlara bildirilmi§tir. Henüz 42

Erkmen, Cuma, "Erzurum'dan Ankara'ya Heyet-iTemsiliye", s. 70-7 1 . Baykal, Bekir Sitia, Heyet-i Temsiliye Kararlar1, s . 36-37. Baykal, Bekir S1tki, a.g.e., s. 37. Ba§ka bir ifade ile daha sonralar a§m bir genellemeci baki§ aç1S1yla Milll Mücadele'nin d1§ dü§manla beraber 1stanbul'a kar§I da verildigi iddiasmm tam aksine bir õrnegi gõrmܧ oluyoruz. 1stanbul'da ba§ta Sultan olmak üzere i§�alcilerin her talep ve arzusunu yerine getirmeye çah§an makam sahipleri olmakla beraber Harbiye Nezareti ve Erkân-1 Harbiye-i Umumiye Riyaseti ba§ta olmak üzere ve mülki te§kilat içinde de milll davaya inanm1§ ve kat­ ki saglaml§ kadrolar olmu§tur. Milll hareket daha ba§lang1cmdan itibaren Ancep'te de bu potansiyeli gõz ardi etmemi§tir. Mutasarnfa yukanda bah­ settigimiz bildirim/talimat da bu çerçeve içinde degerlendirilebilir. Antep savunmas1 baglammda benzeri hassasiyet õrnekleri ileride gõrülecegi §ekilde az1msanmayacak say1dad1r. 87

ANTEP HARBl' N E YENIDEN BAKMAK

resmen kuruldugu beyan edilmemi� Aymtap Heyet-i Merkeziyesi'ne de i�gali hiçbir surette kabul etmemeleri tekrar hat1rlattlm1�ttr. 46 Bütün bu protesto ve tepkilere ragmen Antep merkezinde Frans1z i�gal dõneminin b�lamak üzere oldugu resmen bildirilecektir: Antep'teki Frans1z askeri kuvvetleri komutam ve lngiliz askeri kuvvetleri komutam tarafmdan §ehrin Frans1zlara teslim edilmesinden õnce 1 Kas1m 1 9 1 9 tarihinde bir be­ yanname yay1mlanm1§t1r. Bu beyannameye gõre: Paris Ítilaf Meclisinin karanyla Antep §ehrini i§gal eden lngiliz askeri kuvvetlerinin yerine Frans1z askeri kuvvetleri geçecektir. Frans1z askeri kuvvetleri, lngiliz askeri kuvvetleri gibi ltilaf devletlerinin tümünün vekilleri olup yetki ve vazife yõnün­ den l ngiliz askeri kuvvetlerinin Antep'i i§gal ettigi süre zar­ fmdaki yetki ve vazifeleri ile tamam1yla aymdir. Hizmetle­ ri, l ngiliz askeri kuvvetlerinin yapt1g1 gibi inzibat ve asa­ yi§in devamm1 saglamaktan ibaret olacakm. �imdi herkese Müslüman olsun, Hristiyan olsun yahut ba§ka mezheplere tabi olanlardan olsun temin edilir ki Antep, Mara§ ve Kilis havalisinin sükunet ve selameti saglanacakur. Rahat bir §e­ kilde kendi i§lerine devam edebilirler. Ate§kes anla§masmdan da anla§1lacag1 üzere askeri i§gal kuvvetleri semtlerde Osmanli hükumetini icraat mevki­ sinde b1rakacaklard1r. Askeri kuvvetlerinin vazifesi yalmz icraau kontrol etmektir. �imdi intizam ile asayi§ ve ada­ letin baki kalmas1m temin ettigi takdirde bu hükumetin §eklinde degi§iklik yapilamaz. Anla§ma hükümlerine gõre bu talimatlarm esaslan düzenlenmi§ olup Frans1z Askeri l daresinin l ngiliz Askert l daresinin yerine geçmesi nede­ niyle degi§iklige ugrayamaz. Bu iki askeri idare de yetki­ lerini aym sm1ftan alm1§ olmalan sebebiyle bu beyanatm dogrulugundan §Üphe duyanlar yalmz asayi§in dü§mam olanlard1r. 46

88

Erkmen, Cuma, "Erzurum'dan Ankara'ya Heyet-i Temsiliye", s. 75.

SAVU N M A IÇIN TE$KILATLAN MA VE FRANSIZ 1$GALI

Halkm hangi kavim veya mezhebe mensup olursa olsun en ufak bir endi§e verici durum kar§1smda Ítilaf devletleri konferansmda verilecek kararlan sakin bir tarzda takibi bil­ dirilir ve bunu yapmak vazifeleridir.47

5 Kas1rn 1 9 1 9 itibanyla da Antep'te Frans1z i§gal dõnerni resrnen ba§layacakt1r. Bu i§galin aynnttlanm sonraki bõlürnlerde deger­ lendirecegiz. 48 4 Kas1rn 1 9 1 9 günü Heyet-i Ternsiliye Antep ve diger bõl­ gelerin lngilizler tarafmdan tahliye edilip Franstzlarca i§galinin "bilurnurn Müdafaa-i H ukuk Cerniyeti hey'ât-1 rnerkeziye ve idareleriyle Belediye riyasetleri tarafindan ltilaf Devletleri rnü­ rnessilleri ve Avrupa ve Arnerika" karnuoyu nezdinde protesto edilrnesini kararla§t1rd1 . 49•5 0 Heyet-i Ternsiliye askeri ve siyasi õnernli kararlar alirken dip­ lornatik ve dt§ dünya karnuoyunun dikkatini çekerek, daha sonra yaptlacak olan askeri giri§irnler için politik ve psikolojik zernini uygun hâle getirrneyi dü§ünrnܧ olacakttr. Diger taraftan da bõlgede i§gal gücü ile gerekirse bire bir rnücadele etrneye haz1rlad1g1 bõlge­ deki tabant ve ülke karnuoyunu, ͧ gayrinizarni ve konvansiyonel harp safhasma geldiginde diger tedbirlerin her §ekilde uyguland1g1 ancak sonuç almarnad1g1 için kan dõkülrnek zorunda kalmdtgma ikna etrnek dü§Üncesi de hattra gelrni§ olrnaltdtr. Hükurnetin i§galleri diplornatik olarak protesto etrnesi dt§tnda Heyet-i Ternsiliye tarafmdan aynca protesto edilecegi bildirilrni§tir. Bu konuda fstanbul'un gõrܧ aç1sm1 õgrenrnek için Harbiye Ne­ zaretine aym gün telgraf çekilrni§tir.5 1 Bu protestolar çerçevesinde

7 Kastrn 1 9 1 9 günü Antep ve diger §ehirlerin ͧgalinin rnahalll 47

48

Sarai, Ahmet Hulki, Türk Ístiklal Harbi-IV Güney Cephesi, s. 7 1 . Sarai, Ahmet Hulki, a.g.e., s . 72. Baykal, Bekir S1tla, Heyet-i Temsiliye Kararlar1, s . 44. Arfiv Belgelerinde Mustafa Kemal Atatürk, C. 3, s. 1 1 8-1 1 9, Belge: 265. Baykal, Bekir Sttla, Heyet-i Temsiliye Kararlar1, s . 46. 89

ANTEP HAABl'N E YENIDEN BAKMAK

halk ve milli te§kilat tarafmdan protestolara devam edilmesi için mutasarnfltklara bildirim/talimat verilmi§tir. 52 Yine aym tarihte Diyarbalm'daki 1 3. Kolordu Komutant Cevdet Bey ile 5 . Tümen Komutan1 Kenan Bey'e Aymtap ve diger i§gal mmt1kalarmda i§galci Frans1zlara mü§külat ç1kanlmasmda tereddüt edilmemesi talimatt verilmi§tir. 53 Ancak aym haftalarda Antep ve mücavir §ehirlerde sivil giri­ §imler yogunla§ffil§ttr. Te§kiladanma giri§imlerinin henüz ba§la­ d1g1, Belediye Ba§kant Lütfi Bey'in Frans1z i§galini protesto ettigi beyannamesinin yay1mland1g1 27 Ekim 1 9 1 9 tarihinde Aymtap' a, maiyetinde iki ki§iyle bir Frans1z albaymm "idareci" olarak geldigi bildirilmi§tir. 54 Bu durumda Franstzlar i§gale ba§larken §ehirde protestolar ba§laml§ bulunmaktadir.

28 Ekim 1 9 1 9 tarihli lrade-i Milliye gazetesi "Aymtab'm muh­ terem ahalisinin" Ístanbul'daki hükumet nezdinde "hiçbir devletin kuvvetini kabul etmeyecegini" bildirerek Íngiliz i§gal kuvvetlerinin Frans1z kuvvetleriyle degi§tirilmesini telgrafla protesto ettigini haber vermektedir. 55 Aym gazetenin 3 Kas1m 1 9 1 9 günkü say1smda da Mardin aha­ lisinin bu i§gallerle ilgili tepkisi bildirilmi§tir. Habere gõre Mardin sancag1 ahalisi, bu i§galleri durdurmak için kanm 1 dõkmekten çekinmeyecegini Ítilaf Devletleri temsilcilerine ve Sadarete protes­ to olarak bildirmi§tir. 30 Ekim'de Mardin'de yap1lm1§ büyük bir mitingin haberi verilm i§tir. Mitinge 25 bin civarmda heyecanh kitlenin kat1hm1 oldugu haberi verilmi§tir.56 12

54

56

90

Baykal, Bekir S1tkt, a.g.e., s. 48. Baykal, Bekir S1tk1, a.g.e., s. 46. Írade-i Milliye T1pla Basrm ve Yeni Harflerle, 4. bs, Sivas, Sivas Belediyesi, 20 1 4 , s. 97. A.g.e., s. 83. A.g.e., s. 87.

SAVUN M A I Ç I N TE$KILATLAN MA VE FRANSIZ 1$GALI

Bu mitinglerden hemen sonra Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal P�a 6 Kas1m 1 9 1 9 tarihinde Güney cephesinde Frans1z i§galine kar§I mahalll halkm "muazzarn mitinglerle" Osmanlt va­ tanmm bõlünmez bir bütün oldugunu tüm dünyaya ilana ba§la­ d1g1m bildirmi§tir. Bu çerçevede de bilumum Müdafaa-i Hukuk Cemiyederi ile Belediye Ba§kanltklan nm memalik-i Osmaniye'nin parças1 olan toprakl an n Frans1zlar tarafmdan i§galini telgraflarla

Ítilaf Devlederi temsilcileri, Avrupa ve Amerika kamuoyuna bildi­ rerek protesto etmesi ve yap1lan haks1zltgm tashih edilmesini talep etmelerini istemi§tir. 57 Sivas'ta bulunan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti

Heyet-i Temsiliyesi namma Mustafa Kemal, 1 7 Kas1m 1 9 1 9 günü õzellikle di§ kamuoyuna bir "protestoname" yay1mlar: ingilizler tarafmdan mütareke ahkâmma mugayir olarak i§gal edilmi§ken ahiren tahliye olunan Ayntab, Mara§ ve Urfa'y1 bu kere de Frans1zlar i§gal etti. Bundan anla§1ld1gma gõre Düveli Í tilaflye milletimizi vatan1mmn en güzel parçalanndan mahrum b1rakmak hakkm daki mütebaki tasmimat ve tasavvurattan bir türlü sarf 1 nazar edemiyorlar. Sulh konferansmm mukarreratma intizar etmeksizin suret-1 zahirede muvakkat ve ihtiyad bir i§galdir diyerek projelerini tatbik ediyorlar.

Güney ve Bati Anadolu'daki i§galleri �iddetle protesto eden Mus­ tafa Kemal "Me§ru feryad1mmn bütün haks1zliklara nza gõsterme­ yeceklerine emin bulundugumuz Avrupa ve Amerika milletlerince" duyulmasm1 talep eder.58 Milll Mücadele'nin lideri iç kamuoyunu ikna etmenin yanmda, Adantik õtesi dâhil di§ dünyanm da ugran1lan haks1zltklara kar§I dikkatinin çekilmesi lüzumunu gõrmektedir. Mücadelenin askeri ve siyasi gerekleri ile beraber ͧÍn diplomasi hatta kamu diplomasisi tarafi ihmal edilmemektedir. Antep Harbi 57 18

Atatürk, Mustafa Kemal, Atatürk'ün Tamim, Telgrafve Beyannamelcri IV (1917-1938) , s. 1 1 5. l rade-i Milliye T1pla Basim ve Yeni Harflerle, s. 1 03. 91

ANTEP HARBl'N E Y E N I D E N BAKMAK

yürütülürken de ayni çerçevede ͧ sadece sancak merkezinin ya da mülhakatmm mücadelesi olarak gõrülmemi§, mücavir saha ile yar­ d1ml�ma ve koordinasyon her zaman saglanmt§ttr. B�ka bir ifade ile dar bir bakt§ aç1Sl yerine bütün faktõrleri dikkate alan mevcut potansiyelden azami faydalanma çareleri aranmt§ ve bulunmu§ gõrünmektedir. Frans1z belgelerine gõre Anadolu'nun dõrt bir tarafmdan 1s­ tanbul'a ul�an protesto telgraflan Frans1z istihbaranna gõre "Er­ menilerden meydana gelen Frans1z birlikleri Türk kadmlarmm §ereflerine saldmyor, Müslüman nüfusa her çe§it eziyeti yap1yordu" mesajm1 iletiyordu. Frans1z yetkilileri bu iddialan ciddiye alarak Paris' e aktarm1§lard1. 59 Bu taleplerin memleketin hemen her tarafindan yerine getiril­ mesi 1stanbul'daki 1ngiliz Yüksek Komiserini milli hareketin te§kilat kabiliyeti ve nüfuzu hakkmda endi§elendirmi§tir. 1 2 Kas1m 1 9 1 9 tarihinde Ot§i§leri Bakanhgma gõnderdigi raporda b u endi§eler gõrülmektedir: Suriye ve Güneydogu Anadolunun Í ngiliz i§galinden Fran­ s1z i§galine devri hususundaki kararm aç1klanmas1 üzerine burada gõsterilen tepki, Adana bõlgesinin Türkiyenin ta­ bii ve aynlmaz bir parças1 oldugu gerçegini bir kere daha ortaya koymu§tur. Nitekim bu karar üzerine Ístanbul'da­ ki Müttefik Devletlerin Yuksek Komiserlerine memleke­ tin çe§itli yerlerinden gõnderilen telgraflarda Frans1zlann Antep, Urfa ve Mara§I i§galleri protesto edilmi§tir. Gelen telgraflann hemen hemen aym formun tekranndan ibaret bulunu§u milli hareketin te§kilâtlam§tntn yaygm ve sürat­ li oldugunu, mütareke suasmda Türk yõnetiminde kalan topraklann bõlünmesini gerektiren Ban§ Konferans1 kara­ nmn tanmmamas1 fikrinin ne derece yaygm hâle geldigini 59

92

Shaw, Stanford J., "The Armenian Legion and lts Destruction of the Arme­ nian Community in Cilicia", The Annenians in the Late Ottoman Period, Anlcara, TBMM Kültür, Sanat ve Yaym Kurulu, 200 l , s. 1 80- 1 8 1 .

SAVU N MA IÇIN TE$KILATLANMA VE FRANSIZ 1$GALI

ve bu hususta milliyetçi hareketin ne kadar gayretli bulun­ dugunu gõstermesi bakimmdan õnem ta§Imaktadu. 60

Bu rapora ek olarak ülkenin hemen her bõlgesinden 80 kadar §ehir ve kasabadan çekilen telgraflann tarihleriyle listesi konulmu§­ tur. Protesto telgrafi çeken merkezler arasmda Dersim, Çemi§gezek, Resulayn, Nusaybin, Siirt gibi yerler de bulunmaktad1r. Baz1 §ehirler birden fazia protesto telgrafi çekmi§tir. Mesela Mardin'den dõrt, Midyat'tan iki telgraf çekilmi§tir. 6 1 Bu durumda milli hareket, mܧterek dava için milletin tamamm1 ku§atacak bir yetenek sahibi oldugunu daha Antep Harbi'nin ve Milli Mücadele'nin ba§lang1ç safhasmda kamdamt§ gõrünmektedir. Diger taraftan güneyde Íngilizlerin i§gal ettikleri bõlgeleri Fran­ s1zlara devretmeleri Ermeni tarih yaz1mmda Mustafa Kemal'e firsat olarak degerlendirilmi§tir: Íngiliz komutasmdan Frans1z komutasma geçi§, Mustafa Kemal' e i§gale kar§l ülke çapmda bir protesto kampanya­ sm1 koordine etme, õzellikle Frans1z üniformah Ermeni lejyonerlerinin sõzde a§mhklanm kmama ve vatansever mukavemeti te§vik etme firsatl verdi. 62

60

Baytok, Taner, lngiliz Kaynaklarmdan Türk KurtulUf Savll§t. Ankara, B�­ nur Matbaas1, 1 970, s. 25. �im§ir, Bila! N., lngiliz Belgelerinde Atatürk (1919-1938) . C. 1 (Nisan 1 9 1 9-Mart 1 920) , Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1 973, s. LXXVI , 222-224. Hovannisian, Richard G., lhe Republic of Armenia - From London to Sevres February-August 1 920, C. 3, Berkeley-Los Angeles-London, Uni­ versity of California Press, 1 996, s. 37. 93

ANTEP HARBl'NE YENIDEN BAKMAK

KUVA-VI M i LLiVE M ECBURiVETi Birtak1m zaruretlerden kaynaklanan Kuva-y1 Milliye dõnemi bugün birçok kimsenin sand1g1 gibi idealize edilecek mükemmel bir uygulama degildi. Nizami profesyonel ordunun yeterli bulun­ mad1g1 dõnemde bo§luga meydan vermemek üzere zaruretten õtürü ba§vurulan bir uygulamadtr. Bir kaynakta ifade edildigi gibi "i§gal ordularm1 y1pratmaya, faaliyetlerini durdurmaya, i§gal alanlanm geni§letmelerine engel olmaya çalt§ttlar."63 Son zamanlarda yap1lan bir doktora tezinde ifade edildigi gibi, Kuvay1 Milliye kuvvecleri ile düzenli muharebe gereklerini yerine getirmek her zaman zor olmu§tur. Bu kuvvetler ancak muharebelerin õncesinde ve esnasmda baskm, pusu vb. hareketlerle etkili olabilmi§, nizami birlikler için tamamlay1c1 gõrevlerde ba§artlt olmu§lardt.64

Bu tarz birliklerin kullan1lmasmda kanun ve normlarm uygula­ mada bazen õtelenmesinden õtürü keyfi baz1 uygulamalarm devreye girmesi kaçm1lmazdtr. Keyfiliklerin de kamu düzeni içerisinde ho§ gõrülmesi dü§ünülemeyeceginden Milli Mücadele dõneminde resmi nizami hiyerar§i içerisine girmeyi kabul etmeyen Kuva-y1 Milliye unsurlannm 1 920 sonlarmdan itibaren zor kullamlarak ortadan kaldmld1klan bilinmektedir. Antep cephesinde ise bõlgede nizami ordu birliklerinin agirhg1 yeterli olmad1gmdan gayrinizami unsur­ lar sava§ sonuna kadar dagmlmadt. Ama her zaman nizami ordu birliklerinin ve subaylann sevk ve idaresinde hareket etmelerine õzen gõsterilmi§tir. Mustafa Kemal Pa§a, gayrinizami güçler diyebilecegimiz gü­ ney bõlgesindeki "çeteler" için de geçerli olmak üzere hemen her firsatta idareyi ikaz etmi§tir. Daha 3 1 Ekim 1 9 1 9'da Heyet-i Tem•3

64

94

1nce, Halil Íbrahim, Milli Mücadele'de Kilis, s. 27. Ôzaslan, Ali, "Harp Prensipleri l�1gmda Güney Cephesinde Kuvayi Milliye (Gaziantep Ôrnegi)", s. 274.

SAVUN MA IÇIN TE$KILATLANMA VE FRANSIZ 1$GALI

siliye namma Ízmit, Adapazan, Bursa, Konya ve Baltkesir Heyet-i Merkeziyelerine, Kuva-yt Milliye adma bir kmm insanlann §ahsi ç1karlarm1 gerçekle§tirmeye çalt§ttklan duyumu ald1gm1 bildirmi§­ tir. B unlara kar§t, me§ru olmayan ve kanun dt§t yaptlanmalann milli te§kiladanmada yeri bulunmad1gm1 bildirerek bu gibiler için hükumetin kanunu uygulayacagm1 bildirmi§tir.65 Bu õnemli ikaz ve vurgu yap1ld1g1 strada henüz Antep dâhil Güney cephesinde gayrinizami te§kiladanma ortaya çtkmt§ degildir. Bu ikazlann ne kadar yerinde ve õnemli oldugu, iç isyanlar strasmda asilerin Kuva-yt Milliye namma kendilerine kanun dt§t taleplerde bulunuldugu gerekçesinden anla§tlabilir. Antep savun­ masmda konuya ili§kin literatüre yans1yan bir yakmmay1 §ehrin 20. yüzytlda yeti§tirdigi parlak beyinlerden rahmetli Mitat Enç'in

aktard1g1 bazt amlanndan gõrmek mümkündür. Mitat Bey, Antep ku§atmas1 strasmda Heyet-i Merkeziye'nin babas1 ve §ehrin var!tkl1 bilinen kimselerini hem §ehir savunmast hem de Ankara hükumeti­ ne maddi destek için stkt§ttrd1g1, kendilerine õdeyemeyecekleri kadar üst üste "salmalar" yüklendigini ham!tyor. Salmay1 veremeyenlerin Belediye Ham'nda toparlanarak sopa ve dipçiklerle dõvüldüklerinin konu§uldugunu da aktanyor. Yine kendi babasmm Yüzükçü Ham ve Millet Han1'nda eziyet gõrdügünü sõyleyen Mitat Enç, annesinin taktlar1 dâhil her §eylerini verdiklerini ancak talep edilen meblag1 kar§1layamad1klarm1 ileri sürmektedir. Belki daha õnemlisi Heyet-i Merkeziye' nin cebren ald1g1 paralann makbuzsuz almd1gmdan bahisle bu paralann bir ktsmmm as1l maksat dt§tna gittigini ima etmektedir.66 Mitat Enç'in moral degerleri ve dürüstlügü hemen herkes tarafindan kabul edildigine gõre naklettiklerinden, en azm­ dan Antep savunmasmda da o günkü §artlarda kaç1mlmaz olarak baz1 usulsüzlüklerin oldugu ç1karsanabilir. 65 66

Atatürk, Kemal, Nutuk Cilt III Vesikalar, s. 1 1 27. Enç, Mitat, Selâmhk Sohbetleri, s. 68-83. 95

ANTEP HARBl' N E Y E N I D E N BAKMAK

Antep Harbi masmda lera Vekilleri Heyeti Reisi ve Müdafaa-i Milliye Vekili olarak da gõrev yapan Fevzi Çakmak P:l§a Antep'in dü§man eline geçmesinden sonra 14 �ubat 1 92 1 günü TBMM'de, yaptlan ele§tirilere cevap verirken õzellikle Kuva-y1 Milliye' nin po­ tansiyel problem sahalan ile ilgili kayda deger gõrü§ler ifade etmi§tir: Bir gayri muntazam kuvvet çok para ahyor. . . kendisini emrü kumandaya tabi tutmuyor; fllan ediyor. Ve bu vaziyet efrat ve zabitan arasmda, bu gibi gayn tabii ahval §üphesiz idi ki bir itimad1 mütekabii has1l edemiyordu. Bunu has1l etmek için bu gibi gayn tabii hâllerin izalesi laz1m geliyordu. Bu izale edildikten sonra inzibau askeri husule geliyordu. 67 �urasm1 da arzedeyim ki kuvay1 inzibatiye ile kuvay1 gayn muntazama arasmda daima bir ademi emniyet has1l olur. Malumunuz aliniz emrü kumandaya al1§mam1§ olan efrat, ne kadar cesur olursa olsun, istenilen yerde durmamak, lüzumsuz yerde hücuma kalkmakla kendini duçan telefat eder ve yamndaki muntazam kit' a, yanmda bõyle bir gayri muntazam k1t'a gõrürse i§ yaparpaz. Kuvay1 nizamiye ile kuvay1 gayri muntazamanm kan§tmlmas1 taraftan degilim. Kuva-y1 Milliye dü§manla harbi sagir yaparak bunlarm ge­ rilerine giderler ve oralarda icray1 tesir ettirerek dü§manm kuvvetlerini tefrik ederler. K11vay1 muntazamam1zla dli§­ mana harbi muntazam, sahra harbi yaparak topu ile, tü­ fengiyle harp eder, bu suretle dü§mam maglup ederiz. 68

Fevzi Pa§à nm dü§mana kar§l gerilla harbi yaptig1m sõyledigi gayrinizami kuvvederin õnemli baz1 zafiyederi de mevcuttu. Bun­ lann b:t§mda bu kuvvetlerin yeterli askeri egitim ve terbiyeden geçmedikleri için emir komuta hiyerar§isine her zaman uymamalar1 ve bunun yaratt1g1 disiplinsizlikler gelmektedir. 20 Mart 1 920 tarihinde Antep'in güneyinde demir yolu hatt1 üzerinde bulunan Çobanbeyli-Akçakoyunlu bõlgesinde Frans1z kuvvetlerine kar§t yap1lan bir harekâun b:t§anh olamamas1 üzerine Heyet-i Merkezi67

68

96

TBMM GCZ, C. 1, A.g.e., s. 433.

s.

432.

SAVU N M A I Ç I N TE$KILATLAN MA VE FRANSIZ 1$GALI

ye'ye verilen bir raporda çetelerin yaygm flrarlanna ͧaret edilmi§tir. Çete reisleri Halidzade Sadtk Koçak ile Nam Feyzi Ocak imzas1yla haz1rlanan bu raporda flrarlardan §U §ekilde bahsedilmektedir: Dünkü gün Akçakoyun cephesinden flrar eden çeteler �un­ lard1r: Keret, Batal, Küllü, Sinan, Çagdm, Babilge, Kilise­ cik, Kõrkün; �iveydin, Sazgm, Subogaz kariyesi efrad1 olup bunlar biraz da cephanemizi gõtürmü§lerdir. Íbrahim§ehir kariyesi efrad1 7 gün evvel cephanelerini ald1klar1 hâlde daha Te! Halit kariyesinde iken flrar etmi§lerdir. Diger Kersenta§ cephesinden firar edenler: Tilfar tamamen, Orul ekseri kism1, yine cephaneleriyle ve sizce mahlm diger çete rüesas1 dünkü mektubumda isimlerini beyan ettiklerimden ba�ka Maho Pa§a, Cidetli Daymm oglu vesaire maiyetiyle beraber firar etmi§lerdir.

Yaygm flrarlan rapor eden çete reisleri kõylere yetkili ki§ilerin gõnderilerek "flrar edenler hakkm d a §iddet icras1 ve iadelerinin temini ve yine ikinci bir hadisede flrar etmemeleri için tehdidat icrasi" talep etmi§lerdir. 69 Diger taraftan yeterli disiplin ruhundan mahrum olan çetelerin firar dt§tnda bazen gasp ve yaralama gibi mazur gõrülemeyecek flil­ ler i§ledikleri de kay1tlara geçmi§tir. Bu çerçevede Mara§'tan Antep savunmasma destek için gelen baz1 çete mensuplarmm soygunculuk ve halki yaralama gibi uygunsuz davran1§lar1 bilinmektedir. 1 8 Ekim 1 920 tarihli bir belgeye gore: "Hac1babàdaki Mara§ efrad1 gelen giden yolcular1 soymaktadu ve bu gece de yolcular üzerine ettikleri ate§ten birkaç ki§inin mecrllhiyetine sebeb olmU§dur. Bu huslista te§ebbüsât-1 lâz1mede bulununuz. E§yâlarm1 zabt etmektedirler efendim."70 1 92 1 yazmda arttk Suriye içlerinde i§galcilere kar§t çetelerle mücadele verilirken "Baz1 çete reislerinin birtakim zenginlerden Milll Harekâtm sürdürülmesini gerekçe gõstererek, para toplad1klar1 69 70

Ünler, Ali Nadi, Gaziantep Savunmas1, s. 1 80 -1 8 1 . Yakar, Halil lbrahim, Yaprak Pusat, O . Gülsüm, Antep Savunmas1 Heyet-i Merkeziye Muhabere Defteri, s. 3 1 8. 97

ANTEP HARBl'N E VENIDEN BAKMAK

ve soygunculuk yapt1klan anl3_§tlm1{ ve bunlann hareketlerine engel olmak için birtaktm õnlemler almmak zorunda kalmmt§t!.7 1 Antep havalisinde Kuva-y1 Milliye içinde kayda deger hizmetler veren baz1 çete reislerinin kontrol dt§l, askerlik normlarma ve ruhuna uymayan davram§lan kayttlara geçmi§tir. Kilis Yolu Kuva-y1 Milliye Komutam �ahin Bey'in yakm adamlarmdan Hac i Aga [Gavur Hac1] ad1yla tanman ki§inin hikâyesi trajiktir. Hac1 Aga, Antep-Kilis yolu ve Havalisi Kumandanhgma getirilince kendisini mücavir kõylere gõtürüp halka takdim eden ki§idir.72 Dahas1 Haci, �ahin Bey'in aziz na3_§ml al1p kendi kõyüne defneden kimsedir.73 Fakat õnemsiz bir hadiseden kaynaklanan bir anl3_§mazhk üzerine Frans1zlara iltica ederek onlarla beraber Türk kõylerinin yagmalanmasma kat1ld1g1 bilinmektedir. Tek Biy1k, Kara Ôkke§, Kara Yusuf ve Topai Kerim gibi isimler, bazen Kuva-y1 Milliye nüfuzu kullanan çeteler Halep içerisinde ve Halep'le Kilis aras1 kõylerden haraç toplam1§t1. 2. Kolordu'nun adam kaçlfma, kõy soyma gibi flillerin faili olan bu §ahislan ortadan kal­ d1rmak için gõrevlendirme yapt1g1 bilinmektedir. 74 Tabii bu mum §ahislar ba§larmda muvazzaf subaym oldugu müfreze tarafmdan etkisiz hâle getirilmi§ti.75 Bütün bu mum §ah1slar ve müptezel ey­ lemlerinin mahalli halk üzerinde Millkilerin itibanm nasil sarsngm1 tahmin etmek güç degildir. Kthk kiyafet, silah ve donammlan ile Kuva-y1 Milliye unsurlanndan aynlmas1 pek mümkün olmayan, adi e§kiyal1k yapan muz1r §ah1slar dogrudan Milliciligi temsil et­ meseler bile Antep havalisinin ve bütün Türkiye'nin hayat memat 71 72

73 74

98

Güngõr, M. Birol, Antep Harbi, 1scanbul, Eren Yaymc1hk, 2004, s. 354. Gõgü§, M. Oguz, ilk Ínsanlardan Bugüne Çqitli Yõnleriyle Gaziantep, Bilinrniyor, Kendisi, cy, s. 1 O 1 - 1 02. Ünler, Ali Nadi, Gaziantep Savunmas1, s. 32. Be§e, lbrahirn, 11galden Kurtultlfa Kilis Aral1k 1918-192 1 , Ankara, Ba§ak Macbaa, 2009, s. 297. Çolakoglu, $inasi, Kilis Direnif - Kurtuluf ve Sonras1 1 9 1 8- 192 1-1930, Ankara, Feryal Macbaac1hk, 1 99 1 , s. 2 1 0-2 1 3 .

SAVU N MA IÇIN TE$KI LATLAN MA VE FRANSIZ 1$GALI

mücadelesi verdigi günlerde adi e§kiyahk fülleri ile Türk olsun Arap olsun mahalll halk gõzünde Türklerin itibanm sarsmaktayddar. Dahas1 havalide hukuken olmasa bile füli ve moral aç1dan otorite hâline gelen milli te§kilatm etkisiz, aciz bir hâlde oldugu alglSlm güçlendirmekteydi. Bu da õnlenmesi gereken zaflyetti. Yagma, çapul, haraç alma, kõy soyma ve adam kaç1rma gibi, dõnemin §artlanndan faydalanarak ki§isel ç1kar saglama egilimi di§mda bir kis1m çete reislerinde elde edilen baz1 ba§artlara daya­ narak ordunun komuta heyetini saymama, emir dinlememe gibi egitimsizlik ve dar gõrü§lülükten kaynaklanan zaaflann olduguna i§aret edilmesi gerekir. Antep Harbi'ne ihtiyat zabiti olarak kanlan Ali Nadi Ünler'in i§aret ettigi gibi Kuva-y1 Milliye çetelerinin bir kismmm zaten e§k1yal1k gibi kanun dt§l bir geçmi§inin olmast76 da ba§ka bir faktõr olarak gõz õnüne almmal1dir. Aym ki§inin komu­ tan1 olan �ahin Bey'in meziyetlerini siralarken "çetelerin yolculara, kõylülere çatmasma, mallanna dokunmasma, hus1zhk yapmasma katiyen müsaade etmezdi" ifadesi77 konu ettigimiz dõnemde ç1kar elde etmeye dayanan keyfi tutumlann ender olmad1gmm ifadesi olarak okunabilir. Kihç Ali'nin muhtemelen Nisan 1 920'de "Bü­ tün Müslüman karde§lerime" gõnderdigi bir beyannamedeki §U ifadeleri de aym çerçevede anla§1lmahdtr: "Kuva-y1 Milliyemizin en birinci istekleri memleketimize haks1z girip topraklanm1za, namusumuza fenahk yapmay1 istiyen dü§manlan kahretmektir. Yoksa hiçbir kõylüye, hiçbir Müslümana dü§manhk etmek, hiçbir aclama eziyet vermek degildir."78 Birol Güngõr' e gõre Frans1z i§galinin sonu gõzükünce, . . . yõnetim bozuklugu çok daha aç1k bir §eltll almI§tl. Kõy­ leri basmak, halkm mallanm ele geçirmek, zorla vergi tahsil 76 78

Ünler, Ali Nadi, Gaziantep Savunmas1, Ünler, Ali Nadi, a.y. Ünler, Ali Nadi, a.g.e., s. 1 84- 1 85 .

s.

33.

99

ANTEP HARBl' N E YENIDEN BAKMAK

etmek, bu arada ki§isel ç1karlarm1 õn plana alarak, usulsüz i§lemlerde bulunmak yaygmla§mI§tlr. Mutasarnfhgm emrinde çal1§an Jandarma Birliklerinin, kõylerden zorla erzak temin etmek için giderek baski ve usulsüz davrani§lanm artirmalan, di§andaki Kuvay-i Mil­ liye Birlikleri ve çeteler ile Jandarma Birlikleri arasmda ça­ tl§malan da §iddetlendirdi. 79

Bu yazd1klanm1z bazen mücahitler diye de amlan nizami ordu­ nun yetmedigi yerlerde dü§manla sava§an çetelerin toptan olumsuz olarak degerlendirilmesi §eklinde anla§1lmamal1dlf. Sina Ak§in, Çukurova ve Güneydogu'da Kuva-y1 Milliye'nin aslanlar gibi çarp1§­ t1gm1 yazar. 80 Prof. Dr. Ak§in, Kuva-y1 Milliye'nin bõlgede harikalar yaratmasmm bir diger sebebinin de halkm geleneksel degerleriyle bu mücadeleyi õrgütleyen ve sevk ve idare eden subaylann vatan tutkusu oldugu kanaatindedir.81 • 82 Ak§in'in de i§aret ettigi, vatan tutkusu ile kendi §ahsma ç1kar saglama için herhangi bir zorlama 79 80

Güngõr, M. Birol, Antep Harbi, s. 356. �in, bunda Saray'm Milli Mücadele'yi etkisiz ktlmak için diger bõlgelerde tertip ve te�ik ettigi isyanlara ba§vurmam1§ olmasmm rolüne i§aret eder: �in, Sina, Ístanbul Hükfünetleri ve Milli Mücadde Cilt 4 SaVllf vc Etnilc Temizlik Yunnlfattlm11 Sevr Dõnemi, lscanbul, Türkiye ͧ Bankas1 Kültür Yaymlan, 20 1 9, s. 1 83; Muhtemelen bunun da sõz konusu cografya­ da isyan giri§imlerinin Mustafa Kemal Pa§a liderligindeki milli hareketi çok fazia çelmelemeyecegi dü§üncesinden kaynaklanml§ olabilecegi gõrü§ünü be­ lirtir. �in, bir diger gõz ardi edilmemesi gereken ihtimalin de bu bõlgede iç isyanlarm ç1kanlmasmm i§gal gücü Frans1z nüfuzunu peki§tirecegi hesab1yla lngiltere'nin telkiniyle Sultan'm bu yola ba§vurmam1§ olmasmdan kaynak­ lanm1§ olabildigini iddia etmektedir: �in, Sina, Ístanbul Hükfünetleri ve Milli Mücadele Cilt 3 Íç SaVllf ve Sevr'de Õlüm, 4. bs, lstanbul, Türkiye ͧ Bankas1 Kültür Yaymlan, 20 1 0, s. 96. �in, Sina, Sava, ve Etnik Temizlik, s. 1 83. Fikrimizce subaylarla halkm bu iki ayn kompamman §eklindeki degerler fark11la§mas1 abamhd1r. Aradaki fu.rk mahiyet degil derece fu.rktd1r. Subay­ larm egitim, mesleki tecrübe ve d1§ dünya ile daha yogun etkile§imleri yü­ zünden din, hamiyet ve vatanseverlik daha rafine denilmesi gerekir. Ama bu sõylediklerimiz egitimsiz halk kitleleri ile subaylarm Sultan ve saltanata aym prizmadan baknklan anlamma gelmez.

100

SAVUN M A I Ç I N TE$KILATLANMA VE FRANSIZ 1$GALI

yapmadan dini ve milli hamiyetle çalt§an kahramanlar, §ilphesiz minnet ve §Ükranla an1lmaya lay1kttr. Sõylemek istedigimiz, Kuva-y1 Milliye dõneminin zaruri §art­ lanndan õtürü ortaya ç1km1§ olan gayrinizami te§killerin ideal bir forro olarak degil, belli dõnem baz1 sakmcalanyla beraber ͧ gõren bir te§kilatlanma oldugudur.

FRANSIZ i$GALi DEVAM EDERKEN Antep merkezinin, Frans1zlar tarafmdan daha õnce ͧaret etti­ gimiz gibi 5 Kas1m 1 9 1 9 günü tamamlanmasma ragmen Antep'in i§gali, güneydeki toprag1 Kilis'te bir hafta õnce ba§lamt§ttr. Resmi Harp Tarihi yaymlanna gõre Aymtab'm en büyük kazas1 Kilis'in Frans1zlar tarafindan i§gali §U §ekilde degerlendirilmi§tir: 29 Ekim 1 9 1 9 günü Frans1zlar, Ermenilerin de bulundu­ gu bir taburla Kilis'i i§gal etmi§lerdir. Frans1zlann geli§i Ermeniler için daha sevinçli, Türkler için de o oranda ac1 olmu§tur. Frans1zlara güvenen Ermeniler, Türk §eref ve na­ musuna sata§maya, milli ve dini inançlanmlZI lekelemeye ve kadmlarm çar§aflarm1 y1rtmaya, yüzlerini açmak gibi hakaretlere ba§lam1§lard1r. Halk arasmdaki huzursuzlugu, jandarma bõlük komutam ve diger jandarma subaylan yanlanna ald1klan erleriyle durdurmaya ugra§masalard1 Ki­ lis'te bir katliam olacaktt. Frans1zlar da usulen i§gal kuvvet­ lerine kar§t herhangi bir harekete giri§ilmemesi hakkmda tehdit edici bir bildiri yay1mlam1§lardtr.

Aynt yayma gõre Ermenilerin, Frans1zlara her istediklerini ko­ layhkla yapmmalan sonucu "Kilis'te halk arasmda derin bir nefret uyanmt§tlr. Fakat §ehirde Franstz kuvvetlerinin çoklugu dolay1S1yla kar§t koymak için çalt§malar yaptlamiyordu." 83 Aymtap'm güneyinde en geli§mͧ kazas1 Kilis'te Frans1z i§galini dõnemin aydmlarmdan Kadri Bey, mütareke õncesindeki moralsiz83

Sarai, Ahmer Hulki, Türk Ístiklal Harbi-IV Güney Cephesi, s. 65. 101

ANTEP HARBl'NE YENIDEN BAKMAK

lik ve ümitsizlik günlerinden daha beter olarak tarif ediyor. Sebebi de "Frans1zlarm Adana mmtakasmda yapttklan cinayet ve fecaatlerin, Türklere reva gõrülen tüyler ürpertici zulüm ve tecavüzlerin tesiri günü gününe Kilis'e" yans1mas1 demektedir. Kadri Bey'e gõre: Mazlumlarm enini 1znrab1 âdeta kulaklarda ugulduyordu. Kilis Franstz i§galine maruz kaltr ise aynt mezalimin Kilis'te de tatbik edilecegi tabii idi. Bu mülâhazalar her stntf halkt ve bilhassa e§raf ve münevver halk1 çok derin dti§ündürdü. Vaziyet çok ciddi ve tehlikeli idi. Buna kar§t bo§ oturup da bir tedbir dü§ünmemek elini kolunu saikaya sallaya cellâde teslim olmak demekti. Memleketini ve milliyetini dü§Ünen halk tabii bõyle bir zillete tahammül edemezdi. Münevver gençlik derhâl karannt verdi: Franstz i§galine mâni olmak için yap1lacak tedbirleri dü§ünmek üzere bir Cemiyec-i Ís­ lâmiye te§ekkül etti. Her stntf halkm ͧtirakile Canbolat camii avlusunda büyük bir miting akt edildi. ͧgal aleyhin­ de ate§in nutuklarirat olundu. Halkm bu galeyan ve he­ yecanma ragmen Frans1zlar 1 33 5 te§rinisani iptidalarmda ( 1 9 1 9 Kas1m ba§lannda) Kilis' i i§gal eylediler. ͧgali müte­ akip memlekette zulüm ve tedhi§ siyasetini olanca §iddetile tatbike ba§ladtlar. Halktn mal, can ve namusça olan em­ niyetinin bir müeyyidesi kalmam1§ idi. Vatanmt seven bir Türk, Frans1zlann en menfur dü§mant say1ltr, hakkmda en adi vesilelerle hapis ve i§kence tatbik edilirdi..

Kilisli Kadri'nin gõzlemlerine gõre Frans1z subaylarmm mahalli halka kaq1 davram§lan kaba ve tahkir edicidir: B i r gün sarho§ b i r Franstz zabiti çar§t içerisinde keyf için silâh stkarak masum birkaç Türkü yaralar, ba§ka bir gün Frans1z askerleri adam aramak bahanesile evlere saldmr, kadm, çocuk demeyip õnüne kim tesadüf eder ise silâh s1kar, kimini yaralar, kimisini õldürür, yine günün birinde su doldururken kaçmaga te§ebbüs eden bir mevkuf Türk, kur§unla yaraland1ktan sonra ayaklanndan sürüklenmek suretile katledilirdi . Bu gibi hadisatm tekerrürü halkm ga­ dap ve nefretini amrd1kça artmyor idi. 102

SAVUN MA I Ç I N TE$KILATLANMA VE FRANSIZ 1$GALI

Bu durum Kilis'te Türklerin ͧgalciye silahla mukavemet flkrini güçlendirmi§ti: Her Türkün kalbinde elim izler buakan bu hâller günün bicinde kendi hayat ve namusunu müdafaa için yine kendi silahma sanlmak zaruretinde kalacag1m halka eyiden eyiye anlatm1§ idi. Bu mülâhaza ile eli silâh tutanlann hemen hepsi birer silâh tedarik etmi§, silâhlanm1§ bulunuyordu.

Daha ilginci Frans1zlann õzellikle Türk kadmlannm iffetine yõnelik giri§imlerinin Kilis'te de aynen Mara§'ta Sütçü lmam, An­ tep merkezinde �ehit Kâmil hadiselerinde oldugu gibi dü§mana kar§l koyma ve mukavemette bir dõnüm noktas1 olacak tepkileri yaratml§ olmas1du: Nihayet bir gün Senagalli bir Frans1z neferinin çar§t içinde bir Türk kadmma taarruza kiyam etmesi halk1 galeyane ge­ tirdi. Hadiseye ilk tesadüf eden merhum §ehit Sakip Bey84 bu neferin taarruzuna fülen mümanaat etmi§ idi . . . 8 5

Resmi Türk Harp Tarihi yaymlanna gore Antep'in sancak merkezinin i§gali §U §ekilde olmu§tur: �ehre ilk giren Frans1z birlikleri; bir albay komutasmda bir Ermeni taburu, bir Afrika avc1 bõlügü ve bir Frans1z bõlü­ günden ibaretti. Ermeniler, Frans1zlan Íngilizlerden daha büyük bir gõsteri ile kar§1lam1§lardu. Ôzellikle Frans1z bir­ likleri arasmda bir Ermeni taburunun bulunmas1 onlan aynca CO§turmu§tu. Bu olaylar dolay1S1y!a Antep Türkleri çok üzgündüler. Türk topraklannm bir dü§mandan diger bir dü§mana hiç haklan yokken devredilmesi, Türk haysi­ yetine ve gururuna indirilmi§ bir darbe olarak kabul edili­ yordu. 86 84

85 86

Sak1p Bey, lzziye kazasmm Frans1zlara kar�1 verdigi bir muharebeye destek için kanlm1� ve orada �ehit olm�tur: Ôztürk, Mustafa, "lzziye Kazasmm Kurulu�u ve Milli Mücadeledek.i Yeri", Tarih �tumalan Dergisi, C. 24, No: 37, 2005, s. 4 1 -42. Kadri, Kilisli, Kilis Tarihi, lstanbul, Bürhaneddin Matbaas1, 1 932, s. 32-34. Sarai, Ahmet Hulk.i, Türk ÍStiklal Harbi-IV Güney Cephesi, s. 72. 103

ANTEP HAR Bl'NE VENIOEN BAKMAK

Tanmml§ Amerikal1 Ermeni akademisyen Richard Hovannisi­ an da Antep ve mücavir sahada mahalli Ermenilerin Frans1z ͧgal gücünü sevinçle kaq1lad1g1m yazmaktadtr: " Ekim'in son haftas1 boyunca Aymtap ve Mara§'ta binlerce Ermeni kendilerinin de ka­ nhm saglad1g1 Frans1z-Ermeni birliklerini kaqilad1lar." Ancak 4 Ekim l 9 l 9'daki resmi komuta devir teslim tõreninde Hovannisian Kilis, Aymtap ve Mara§'tan Cerablus, Arap Pman, Tel-abad, Suruç ve Urfa'ya kadar geni§ bõlgede sadece bin kadar Frans1z askeri oldugunu iddia etmektedir. 87 Ermenilerin Franstz üniformas1 ile §ehre girmesi büyük bir infial yaratacakur. Ftrat'm dogusundaki 1 3 . Kolordu Komutam Albay Cevdet Bey tarafmdan " Franstz i§gal kuvvetlerindeki askerlerin çogunun Ermeni oldugu ve bunlann bõlgeyi koruma yerine bilakis bõlgeye müdahale için vesile aramaya ba§lad1klan ve olay ç1karmak için tecavüzlerden geri durmadtklan" ilgili makamlara bildirilmi§tir. Durum protesto edilmi§ ve Frans1z birlikleri arasmdan Ermenilerin ç1kanlmas1 talep edilmi§tir. 88 Antep ve çevresini i§gal ederken Franstzlar, Ermenilere kendi üniformasm1 giydirerek Ermeni Lejyonu te§kil etmi§ti . Arnold Toynbee'ye gõre Frans1zlar sorumsuz bir politika takip ederek, ordunun yükünü azaltmak için Kilikya'da kurduklan Dogu Lejyo­ nuna Ermeni gõnüllüleri dâhil ettiler. Hatta onlann çeteler kurup silahlanmalanna izin verdiler. Toynbee sonraki ac1 hadiselerde seyirci kalan Fransa'nm sorum­ lulugunun Ermenilerden daha fazia oldugunu ifade etmi§tir. Ama Birinci Dünya Harbi' nde Türklere kar§t yalan ve çarpttmaya dayal1 sava§ propagandasmt yürüten õnemli ki§ilerden Toynbee, Ermeni'7

88

Hovannisian, Richard G . , lhe Republic of Armenia - From Versailles London, 1919-1920, C. 2, s. 4 1 5. Sarai, Ahmet Hulki, Türk lstiklal Harbi-IV Güney Cephesi, s. 72.

1 04

to

SAVUN M A I Ç I N TE$KILATLAN MA VE FRANSIZ 1$GALI

lerin Türklerden intikam almalanmn anlayt§la kar§ilanacagm1 da yazmaktan kendini alamamt§ gõrünmektedir. 89 Arnold Toynbee'de ͧaret ettigimiz, Ermeni ta§kmltgma sempati ile bakmanm tekil bir õrnek olmad1g1 sõylenebilir. Rusya kendi sorunlanyla bogu§urken konu edindigimiz zaman diliminde Antep Ermenilerinin, Batt'nm sadece askeri ͧgal gücünü degil kamuoyunu da kendi arkalannda hissettiklerini dü§ünebiliriz. Yukanda da ͧaret ettigimiz, Türk Harp Tarihi' nin dõnemle ilgili kaynak eserlerinden birine gore Frans1z ͧgalinin Antep'te ortaya ç1kard1g1 manzara §U §ekildeydi: Frans1zlar Antep'te diger yerlerde oldugu gibi yolsuzluk yapmaya, en küçük bahanelerle Türkleri ezmeye ve Erme­ nileri aç1kça korumaya ba§lam1§lard1r. Daha geldikleri gün Akyol polis karakolu üzerindeki Osmanh sancagm1 indir­ mi§lerdir. Buna engel olmak isteyen ve "ancak kendisi õl­ dürüldükten sonra onun indirilebilecegini" sõyleyen Türk polisi memuriyetten attlmt§ttr. Türk halkmm müracaatt üzerine yersiz hiddet gõsteren Frans1z Komutam bu kez resmi dairelere Osmanh sancag1 çekilmesini yasaklamt§ttr. Sõzde Frans1zlann ba§arts1 demek olan bu olaylar, Ermeni ve Frans1z ta§kmhklarm1 daha çok amrmt§ttr. Sokaklarda kadmlarm zorla yüzleri aç1hyor, çar§aflan y1rt1hyor ve yal­ mz rastlanan Türkler õldürülüyordu. Ermeni mahallelerin­ de dola§tlamaz olmU§tu.90

Bu çerçevede Aymtap'm Frans1zlar tarafindan i§galí Ermenílerde büyük ümitler yaratmt§ttr. Art1k Antep topragmda kurulacag1 dü­ §Ünülen Ermenistan için §ehír Ermenileri aleni toplanttlar yapmaya ba§lamt§lardi.91 Dõnemi ya§ayan §ehir tarihçísi Hulusí Yetkin, 5 Kas1m 1 9 1 9 taríhinde F rans1zlarm Ermeni milisleri ile §ehre giri§ini §ôyle anlatmaktadtr: 89

90

Toynbee, J. Arnold, lhe Westem Question, London, 1 923, s. 3 1 2. Sarai, Ahmer Hulki, Türk Ístiklal Harbi-W Güney Cephesi, s. 72. Yerkin, Hulusi, Gaziantep Savq1 Hauralarmdan Derlemeler, s. 1 1 1 . 105

ANTEP HARBl'NE Y E N I D E N BAKMAK

Frans1z Katolik Kilisesi §imdiki Õgretmen Okulu olan yer­ di. Burada yerli ve yabanc1 Ermeniler yerlere hal1lar; kilim­ ler, ipekli kum�lar serdiler. Franstz alaylarm1 kar§1lad1lar. Onlan çiçek yagmuruna tuttular. Askerlerinin b�larmda boynuz §eklinde kepleri vard1. Ermeniler, Ermeni devleti kurulacagm1 aç1kça sõylüyorlar ve Frans1zlann müzahere­ tini gõrüyorlardt.92 As1rlarca ferah ve §enlik içinde kucag1m1zda besledigimiz Ermeniler, bu i§gali firsat bildiler. �ehir methalinde çiçek buketlerile kar§1lad1klar1 Frans1zlar, lejyonlarmdaki Ermeni gõnüllülerine ve Franstzlann yalmz hisse dayanan kõtü sõ­ mürge idarelerine güvendiler. Türklere kar§t olanca zulmü, hakareti §Cni tecavüzleri, katilleri reva gõrdüler. 9·�

Hulusi Yetkin, Frans1z i§galinin ilerleyen günlerinde Frans1z-Ermeni i§ birliginin somut õrneklerini de aktanr: Frans1zlann Antep bõlgesini i§gal etmeleri üzerine Türk­ leri üzüntüye bogan olaylar arka arkaya cereyan etmeye ba§lad1. Bir kmm Türkler, Ermeniler tarafmdan õldürü­ lüyor veya tecavüze maruz kaltyorlardt. Ermeni samklar yakalanm1yordu. 5 Kastm 1 9 1 9'da Akyol Camii üzerine çekilen Türk Bayrag1 bir Frans1z Subay1 tarafindan indirti­ liyordu. Frans1zlar Türk polislerinin i§lerine kan§tyorlardt.

1 O Kastm 1 9 l 9'da Türk polisleri ile Ermeni askerleri ara­

smda Tiyatro kavgas1 olmu§tu. Frans1zlar gece devriyeleri ç1karmak istiyorlar, Türklerin iç i§lerine kan§1yorlard1. 30

Kas1m l 9 l 9'da Frans1zlar, Türk polis ve jandarmasmm Franstz memurlar emrine verilmesini istiyorlard1. Türkle­

rin mahalli makamlannm protestolan ile Antep Cemiyet-i 1slamiye derneginin düzenledigi protesto mitinglerine kar­ §1 Frans1zlar, mevcut kuvvetlerini takviye etmekle cevap veriyorlardt. 94 92

93

Yetkin, Hulusi, a.g.e., s . 1 1 0- 1 1 1 . Yetkin, Hulusi, a.g.e., s . 1 0 . "Gaziantep Savunmasi", s . 22.

106

SAVU N M A I Ç I N TE$KI LATLANMA VE FRANSIZ 1$GA LI

Erzurum'da yay1mlanan Albayrak gazetesinin 1 6 Kas1m 1 9 1 9 tarihli say1smda da Frans1z ordusundaki Ermeni askerlerin sebep oldugu hadiseler degerlendirilmi§tir: Ald1g1m1z bir mektup ... Frans1z askerlerinden ekseriyet-i mutlakanm Ermenilerden ve bilhassa Adana, Antep, Zey­ tun, Mar�, Urfa ve Anadolu Ermenilerinden ibaret bu­ lundugunu pek vaz1h ve müsbet vesikalarla isbat ve tayin eyliyor. Frans1z üniformasm1 t�1yan bu Ermeniler geldik­ leri günden beri lslamlara, lslam kadmlanna, Devlet-i Os­ maniye'ye as1rlardan beri kendilerinin hayat ve milliyetini muhafaza etmi§ bulunan Osmanh bayragma tasallutlar tecavüzlerden geri durmam!§ bu suretle hakiki galeyanla­ rm husulüne sebeb olmu§lar ve bu hadiselerde Müslüman­ lardan §ehid yaral1 gõrüldügü gibi Ermenilerden de zayiat vuku bulmu§tur.95

Rahmetli Hulusi Yetkin Antep'te Ermenilerin mukaddesata yõnelik saldmlanndan bahsederken " Ermeniler Bahkh kütüpha­ nesinin yerindeki Mescitte okunan ezana aç1ktan aç1ga küfürler savuruyorlar, dinimize, peygamberimize, Allah1m1za agza almm1yacak laflar sõylüyorlardi" demektedir.96 Sutm1 i§galci ecnebi ordusuna dayayan Ermenilerin ta§kin­ l i kla n m Antep Harbi'nde bõlük komutam olarak hizmet eden Lohanizade Mustafa Nureddin de ifade etmektedir: Frans1zlarm i§gali dolay1s1yla yerli Antep Ermenileri de gittikçe §Imanyor, Türklere kar§I ellerinden gelen her kõ­ tülügü yapmaya ugra§1yorlard1. Çünkü Frans1z kuvvetleri arasmda bir çok Ermeni gõnüllüsü vard1. Aslmda bunlar Türklerden intikam almak için, gõnüllü olarak, Adana ve civarm1 i§gal eden Frans1z !ara kat1lm1§lard1. Bir çoklan da Bagdat ve Filistin cephelerinde silahlar1yla beraber dü§man ordusuna kaçan hainlerdendi. Frans1zlarm Antep' e gelme­ sine Ermeniler daha çok memnun oldular. . . .Antep' e gelen 95

96

Albayrak Gazetesi 1919-1921, T1plabastm ve Yeni Türk Alfabesiyle, Er­ zurum, Atatürk Üniversitesi, 2009, s. 1 2 1 . Yetkin, Hulusi, Gaziantep SaVBfl Hauralarmdan Derlemeler, s . 1 1 1 . 107

ANTEP HARBl' N E Y E N I D E N BAKMAK

bir Frans1z kuvvetini gõsteri§li bir §ekilde kar§ilam1§lard1. Çünkü Frans1z kuvvetlerinin dõrtte üçü bu gibi Ermeni kaçaklanndan olU§IDU§tu. Bu Ermeniler Adana'da Türkle­ re kar§I bir çok mezalim ve insanm tüylerini ürpertecek bir çok fecaat yapnktan sonra Antep' e gelmi§lerdi. Bõyle bir firsat bekleyen yerli Ermeniler t�kmliklanm art1rdilar. Kar§il�t1klan Türklere hakaret ederek Allah' a, Peygamber' e küfrettiler. Fakat bu t�kmca hakaretler sab1r ve tahammü­ lü tüketmeye ve gõnüllerdeki nefreti amrmaya ba§lad1.

1 O Kas1m'da bir Türk kadm1 yoluna giderken Ermeni as­ kerleri tarafindan hücuma ugrad1 ve 1rzma geçildi. Buna müdahele eden Türk polisleri tehdit edildi. Ermeni asker­ leri Adanàda yapt1klanm Antep'te de uygulamaya ba§lad1lar. Bõyle rezaletlerin õnünü almak için mutasarnfük kana­ hyla bir protesto daha verildiyse de õncekiler gibi cevaps1z kaldi.97

Ermeni azgmlig1 1 2 Kas1m 1 9 1 9 günü Mutasarnf Sabri Bey ve sancagm ileri gelenlerinin imzas1yla Antep'teki Frans1z l�gal Kuvvetleri nezdinde yukanda bahsedildigi gibi protesto edilmi�tir: Adana ve civan Ermenilerinin meydana getirdigi i§gal kuv­ vetleri geldiklerinin ertesi gününden itibaren Müslümanlar hakkmda büyük bir dü§manlik gõstermekten çekinmedi­ ler. Bunlann yapt1klan i§ler, polis raporlanyla sabit oldugu gibi Frans1z ve Íngiliz Kumandanlan tarafmdan da gõzle gõrülmil§tür. ͧledikleri suçlar a§ag1dad1r: a. Ermeniler sokak ve çar§1lardan geçerken kar§1l�t1klan Müslümanlarm dinine küfretmektedirler. Bu arada kisvesi­ ne hürmet gõsterilmesi gereken bir hoca saldmya ugramI§tlr. b. Uzun hamam1 civarmda toplanan silahli Ermeniler za­ valli Müslüman kadmlarm çar§aflanm smlanndan almaya te§ebbüs etmi§tir. Bunlann imdadma ko§an Hac1 1mam, Sait Efendi, Gaffar Kabuloglu Osman isminde üç Müslü­ man bunlar tarafmdan dipçik ve kur§unla ag1r §ekilde ya97

Mustafa Nurettin, Gaziantep Savunmas1, lsranbul, Kasta§ A.�. Yaymlan, 1 989, s. 25.

108

SAVU N MA IÇIN TE$KI LATLAN MA VE FRANSIZ 1$GALI

ralanmi§lardtr. Aym zamanda medrese üzerine ate§ ederek Zülflkâr Çavu§ oglu Hüseyin'i §ehit ettiler. Müslümanlar1 katledip kadmlarm1 alacaklarm ki§la yolu üzerinde bag1ra bag1ra ilân ettiler.

e.

d. Tarafimzdan verilen güvencenin arkasmdan bir Müslü­ man gõçmen õldürüldü. Büyük bir çogunlugun yamnda azmhkta kald1klarm1 ve kendilerine gereken dersi verebile­ cek bir kuvvet ve kudrette bulundugumuzu bilen bu cana­ varlar, milli ve dini duygulanm1za saldtrarak Müslümanla­ nn õldürülmesine varacak kõtü olaylarm ç1kmasma hizmet ediyorlar. Fakat bunlara ragmen Müslümanlar, sogukkanh­ hg1 koruyarak kar§iltk vermeye tenezzül etmiyorlar. Biz asayi§i tamamen saglamakla beraber adi geçen olaylann galeyan doguracagm1 milli hükümet ve i§gal kuvvetleri ko­ mutanhgma haber verdik. Kumandan verdigi cevapta bir daha bu gibi olaylann tekrar etmiyecegini bildiriyordu. Bõyle sõylenmesine ragmen i§gal kuvvetleri arasmda bulu­ nan Ermeniler yine cinayet i§liyorlar. Bu çe§it olaylar hergün devam edip duruyor. Bundan ba§ka Müslüman halkm namus ve haysiyetinin emniyette olma­ d1g1m dü§ilnmek hakkina sahip oldugumuzu sayg1lanm1z­ la arz ederiz. 98

26 Kas1m 1 9 1 9'da Sivas'ta yap1lan Heyet-i Temsiliye oturu­ munda Aymtap Heyet-i Merkeziyesi'nin Jandarma Komutanmdan §ikâyeti okunur. Oturumu yõneten Mustafa Kemal Pa§a §imdilik Mutasamfi da Jandarma Komutamm da degi§tirmenin mümkün olmad1gm1 bildirecektir. 99 Heyet-i Temsiliye namma Mustafa Kemal, 27 Kas1m 1 9 1 9'da 1 2 . Kolordu Komutam Fahrettin (Altay) Bey'e milli te§kilatlanmada 98

99

Mustafa Nurettin, a.g.e., s. 26-27. 1gdemir, Ulug, Heyet-i Temsiliye Tutanaklan, Anima, Türk Tarih Kurumu, 1 975, s. 1 06- 1 07. 109

ANTEP HARBl'N E Y E N I D E N BAKMAK

gõrülen ihmal ve gev§ekliklerle ilgili icap eden tedbirlerin almmast için bir talimat gõndermi§tir. Bu talimatta te§kilatlanmanm Kolordu Tümen Komutanlan ile Askerlik Daire B�kanlannca kõylerden §ehir merkezlerine kadar bizzat yaptlmast istenilmi§tir. "Ümmet-i Muhammed'in yek-vücud bir hâlde mukadderât-1 varam müdâfaa" ve gereken haztrltgm yap1lmasmm da "hamiyetli kumandan arka­ d�lanmmn" sorumluluguna emanet edildigi ifade edilmi§tir. 1 00 Bu tarz münferit emir ve talimatlarm yanmda Heyet-i Temsiliye tarafindan Mustafa Kemal Pa§a ba§kanhgmda Sivas'ta bazt õnemli kararlar almacakttr. Bu çerçevede Milli Mücadele'nin te§kilatlanma ve haz1rl1klan için 1 6-28 Kas1m 1 9 1 9 tarihlerinde Sivas'ta Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Pa§a ba§kanltgmda, 1 5 . Kolordu Komutam Kaz1m Karabekir Pa§a, 20. Kolordu Komutam Ali Fuat (Cebesoy) P�a, 3. Kolordu Komutam Alb. Selahattin (Kõseoglu) Bey, Rauf (Orbay) Bey, Bekir Sarni (Kunduh) Bey ile Ahmet Rüs­ tem (Alfred Rüstem) Bey gibi seçkin kimselerin kat1ltm1yla bir seri toplantt yap1lmt§ttr. 1 0 1 Bu toplanttlarm 23 Kas1m 1 9 1 9 gün­ kü oturumlarmda, i§gal altmda bulunan "Adana, Mar�, Aymtap mmttkalannda harekâtt milliye için talimatname" haztrlamr. Bu talimatnameye gõre i§gal alunda bulunan bõlgedeki "aktbeti feci gõrünen halktmm" kurtarmak için 20, 1 3, 3 ve 1 2. Kolordularm 1 02 yardtrm ile "milli harekât" ba§layacaktt. Toplanttdaki komutanlann hepsi konunun esas ve ayrmttlar1 üzerinde fikir birligi içindeydi. 1 03 Bu toplant1larm birinde kolordu komutan!art milli te§kilatlanma konusunu aralarmda konu§urken 20. Kolordu Komutam Ali Fuat Pa§a, Milli Mücadele'yi yürütecek te§kilat!anmanm yap1lmas1 ve 1 00 101 1 02

1 03

Arfiv Belgelerinde Mustafa Kemal Atatürk, C. 3, s. 1 28- 1 29, Belge: 269. Ígdemir, Ulug, Heyet-i Temsiliye Tutanaklar1, s . vu, 1x. Bu kolordulardan 20. Kolordu'nun karargâh merkezi Ankara, 1 5 . Kolor­ du'nun Erzurum, 1 3 . Kolordu'nun Diyarbalm ve 1 2. Kolordu'nun Kon­ yàdir. Karabekir, Kaz1m, Ístiklal Harbimiz, 1sranbul, Türkiye Yaymevi, 1 960, s . 388-389.

110

SAVU N M A IÇIN TE$KILATLANMA VE FRANSIZ 1$GA LI

geni§letilmesi konusunu Askerlik Daireleri ve �ubeleriyle gõrli§tü­ günü ifade etmektedir. P3.§a buralardan ald1g1 bilgileri ve Kolordu Ístihbarat �ubesinin raporlarm1 mevki komutanhklanna yazd1gm1, onlann da halki ikna etmek için toplanular ve konferanslar tertip ettikleri bilgisini vermi§tir. Ama te§kiladanma için Askerlik Daireleri ve �ubelerinin çal1§t1gm1 sõyleyen Ali Fuat P3.§a her Mevki Komutam ile mahallin Askerlik Daire (�ube) B3.§kamnm kurulmakta olan milli te§kilatm yani §ubeleri kurulmakta olan Müdafaa-i Hukuk Cemiyederinin dogal azas1 olmasm1 saglad1klanm belirtmektedir. Ona gõre askerlikle ilgili i§lere bu iki subay karar vermekte; diger kita subaylan ve birlikler bu te§kiladanmaya kan§tmlmamaktayd1. Bu iki subay kolordularla irtibat ve ileti§imi de saglamaktayd1. Erzurum'daki 1 5 . Kolordu Komutan1 Kaz1m Karabekir Pa§a ise Askerlik Dairelerinde (�ubelerinde) yeterli kimse olmad1gmdan bu i§leri dogrudan tümenlere verdigini sõylemi§tir. Karargâh1 Sivas'ta bulunan 3 . Kolordu Komutan1 Selahattin Albay ise bu gõrevi As­ kerlik Daireleri (�ubeleri) vas1tas1yla yapnrd1klarm1 ifade etmi§tir. Ona gõre, bu yolla asker mevcudu ve eldeki silah miktan dogru olarak bilinebilecektir. 1 04 Çukurova ve Güneydogu Anadolu'da ͧgal kuvvetlerine kar§t sevk edilecek yeterli nizami ordu birlikleri mevcut degildi. Bu ihtiyac1 kar§ilamak üzere Kuva-yi Milliye'nin bõlgede te§kilatlanmas1 ve sevk ve idaresi için daha Sivas Kongresinden itibaren çe§idi rütbelerde subaylar gõrevlendirilmi§ti. 1 0 5 Bu çerçevede Sivas'taki Komutanlar Toplanusmdan sonra Kayseri'ye 4 Aral1k 1 9 1 9 tarihinde ugramt§ olan 20. Kolordu Komutam Ali Fuat Pa§a (Cebesoy) 1 7. Tümen Komutan1 Yarbay Mümtaz, Askerlik Daire Ba§kam Yarbay Emrul1 04 1 05

1gdemir, Ulug, Heyu-i Temsiliye Tutanaklar1, s. 93. TBMM GCZ, C. 1 , s. 7. TBMM B�kam Mustafa Kemal Pa�a Ankara'da Meclis'in açilmasmdan lusa bir süre sonra l May1s 1 920 tarihindeki gizli orurumunda, bu durumu Sivas'tan büyük vicdanlt vatanseverler bõlgeye gele­ rek, bõlgenin namus, mukaddesat ve varltk mücadelelerine kattlmalan olarak ifade etmi�cir. 111

ANTEP HARBl'NE YENIDEN BAKMAK

lah, Topçu Binba§t Mehmet Kemal ve Kuva-y1 Milliye'de õnemli gõrevler yapacak siviller ile bir toplant1 yapmt§tl. Toplanttda Çu­ kurovàdaki ilk te§kilatlanma, gõrev bõlümü ve almacak tedbirler karara baglandi. 1 06 Mustafa Kemal Pa§a diger taraftan Güney bõlgesinde gayrinizami unsurlann ͧgal gücüne kaq1 harekâtm1 sevk ve idare ile koordine etmek için Çukurova bõlgesine yukanda adi geçen Topçu Binba§t Mehmet Kemal ile Yüzba§I Osman Tufan'1 gõnderirken, Mara§ ve Aymtap'a da Kthç Ali adm1 verdigi Üstegmen Asaf'1 yollayacaktt. Bu üç subayla "ciddi te§kilat ve te§ebbüsata geçtik" diyecektir. 1 07 Kt!tç Ali ileride gõrecegimiz gibi 1 920 Mamnm son günlerinde Antep havalisine geçecektir. Bõlgede henüz düzenli birliklerin agir­ hg1 yokken te§kilatlanma için Mustafa Kemal Pa§à nm gõnderdigi subaylar l 927'de Nutuk'ta ifade edilen üç ki§iden ibaret degildir. Antep güneyinde de Kilis ve Havalisi Kuva-y1 Milliye kumandam olarak Antep Heyet-i Merkeziyesi ile yakm ͧ birligi içinde dõnem boyunca çok õnemli hizmetler yapan Polat Bey [Süvari Yüzba§t Kâmil] çali§ml§ttr. Polat Bey, Kthç Ali ve Yüzba§t Yórük Selim ile Sivas'tan Mara§ havalisine gõnderilen üç muvazzaf subaydan birisidir. Mara§' m 1 2 �ubat 1 920 tarihinde dü§man ͧgalinden kurtulmasmdan sonra Mara§ Mmttka Kumandam Binba§t Ali Bey'in huzurunda Antep-Mara§ yolu üzerinde S akçagõz'de bir toplant1 yap1lm1§tlr. Bu toplant1da "Merhum Hur§it Aga'nm ko­ nagmda yap1lan bir içtimada (toplant1) kur'a çekilerek Ktlmç Ali Bey Antep, Yórük Selim Bey Íslahiye ve ben (Yüzba§I Kâmil) Kilis ve havalisine memur edildik" demektedir. 108 Te§kilatlanma ve diger uzun soluklu mücadele §artlan elveri§li hâle getirilmeye çah§thrken Heyet-i Temsiliye Reisi, diger taraftan 1 06 1 08

112

Cebesoy, Ali Fuat, Milli Mücadele Hattralar1, s. 260-262. Atatürk, Kemal, Nutuk Cilt I, s. 278. Ôzalp, Yalçm, Ermeni lntikam Alay1 Maraf'ta (Vesikalar: 1919- 1 920) , Kahramanmara�, Kahramanmar� Belediyesi, 2005, s. 246.

SAV U N MA IÇIN TE$KILATLAN MA VE FRANSIZ 1$GALI

diplomasi kap1sm1 da aç1k tutmaktayd1. Fransàmn Orta Dogu siyasetinde õnemli roller üstlenmi§ George Picot'yu kabul edecekti.

GEORGE PICOT SiVAS'TA Güney bõlgesinin Frans1zlar tarafmdan Ermeni birlikleri de kullamlarak i§gal edilmesi yogun tepkiler yaratmI§tl. Bu yüzden Fransànm gõrevini General Gouraud'ya devreden Suriye Yük­ sek Komiseri George Picot, aral1k ba§mda Sivas'a gelerek Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Pa§a ile gõrü§tÜ. George Picot 1 9 1 6 y1lmda Fransa ve lngiltere arasmda Türkiye topraklarmm ugursuz payla§1m anla§malannm, f ngiliz mevkida§t Mark Sykes ile mimanyd1. �imdi herhangi bir taahhütte bulunmaks1zm Paris'te yetkili makamlara aktaracagm1 ifade ederek milll hareketin lideri ile gõrü§üyordu. Gõrüntüyü kurtarmak için resml bir s1fat1 olmad1gm1 vurguluyordu. Ancak kurt diplomat Anadolu'daki mücadelenin nereye evrilecegini isabetle tahmin etmi§ti. Bu gõrü§meyi bir Alman diplomar tarihçi §U §ekilde degerlen­ dirmektedir: Frans1z yazar De Gontaut-Biron "M. Kemal ile mesai ar­ kada§larmm Türkiye üzerinde, yalmz Fransa'ya, bir nevi iktisadi mandaterlik tamyacaklanm, buna mukabil de Ki­ likya için geni§ salâhiyetli konsoloslarm kontrolünü kabul eden õzel bir rejimin tatbikini istediklerini" yazmaktad1r. Ne de parlak bir hayal! Bizzat M. Kemal 1 Aral1k'ta Kâ­ z1m Karabekir'e "son derece mahrem tutulmas1 pek mü­ him" tafsilât olarak: " 1 - Kilikya, Urfa, Mara§ ve Aymtap i§galine ve Ermenilerin yapttklan cinayetlere kar§t §iddede protesto edilmesi; 2- Bu haks1z i§gale kar§t bütün kuvay1 maddiye ve maneviye ile mücadelenin ilâm"m bildirdik­ ten sonra Picot'nun buna cevaben "Ermeni kitalannm geri almmasmm emredildigini ve Frans1zlarm Devleti Aliyenin istiklâlini tamd1klanm ve bunun teminini arzu eyledikleri­ ni, Adana'da menafü iktisadiye teminine mukabil Mara§, Aymtap, Urfa havalisi ile beraber Kilikya'nm da Frans1zlar tarafmdan tahliye edilmesinin muhtemel bulundugunu . . . "

113

ANTEP HARBl'NE Y E N I D E N BAKMAK

dermeyan eyledigini, bu tekliften "Frans1zlann Doguda Türkiye lehine hareket için kendilerini menfaatli gõrmekte olduklarma kanaat getirdigini", bilgi edinilmesi maksadiy­ le, bildirmi§ti. Picot 6 Arahk'ta Kayseri'de Ali Fuat Pa§àya "Mõsyõ Briand'm siyaseti . . . Ortadogu'da Türk çogunlugu­ nun bulundugu bir k1tada kuvvedi ve müstakil bir Türk Devletinin teessüs edebilmesidir. Yalmz Kilikyàda ba§lamt§ olan kanh müsademelerin õnüne geçilmesi her iki tarafin menfaati iktizasmdandir" diyordu. Bunu M. Kemal'e de sõylemi§ oldugu §Üphe gõtürmez, fakat M. Kemal "Ben­ den mümkün olm1yacak bir §ey istiyorsunuz! " demi§ti. Bõylece kanh sava§ devam edip gidecekti. . . 1 09

Ermeni bir akademisyen, Picot'nun Mustafa Kemal ile gõ­ rü§mesine baz1 yüksek makamlann iyi gõzle bakmad1klanm ve bu gõril§menin Fransànm Kilikyàdaki itibanm zedeledigini ileri sürmektedir. Hatta bu gõril§meden hemen sonra Türklerin Frans1z birliklerine saldmlarmm ivme kazand1gm1 ileri sürmektedir. 1 1 º Fikrimizce bu tarz bir flkir yürütme pek isabetli gõrünmüyor. Çünkü gõrü§me sonras1 Heyet-i Temsiliye Kuva-y1 Milliye'ye Er­ meni ve Frans1zlar sebebiyet vermedikçe çati§malardan kaçm1lmas1 talimat1 vermi§tir: 8 Arahk l 9 l 9'da Frans1zlar tarafmdan taht-1 ͧgâle alman Adana, Urfa, Aymtap, Mara§ ve havalisinin tamamen tah­ liye olunacagma i'timad-1 kavi hasil oldugundan Ermeni ve Frans1zlar tarafmdan sebebiyet verilmedikçe taraflanndan müsellâh tecavüzâtda bulunulmamas1 Urfa müftüsü vas1ta­ s1 ile e§raf ve mu'teberâna cevaben yaz1ld1 . 1 1 1

1 09

"º

Jaeschke, Gorrhard, KurtulUf Savq1 ile Ílgili Íngiliz Belgeleri, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1 986, s. 2 1 1 . Moumdjian, Garabet K. , "Cilicia Under French Administration: Armenian Aspirations, Turkish Resistance, and French Straragems", Armenian Cilicia, Costa Mesa, California, Mazda Publishers, Inc, 2008 . Baykal, Bekir S1rk1, Heyet-i Temsiliye Kararlan, s. 72.

1 14

SAVU N M A IÇIN TE$KILATLANMA VE FRANSIZ 1$GALI

FiiLEN MUKAVEM ETE DOGRU Te§kilatlanma ve uzun soluklu mücadele program1 haz1rlan1rken, diger tarafcan da Frans1z ͧgali için ba§lang1çta kanun dairesinde ve medenice protestolar yapilmas1m isteyen Heyet-i Temsiliye amk 1 9 1 9 Arahk aymdan itibaren "hükümranhk haklan ve milli istiklâ­ limize Frans1zlarm icra eyledikleri müdahalelere flilen mukavemet etme ve kar§1lik verilmesi gerektigi" talimatm1 Aymtap Heyet-i Merkeziyesi'ne vermi§tir. 1 1 2 Burada ilginç bir aynm dikkat çekicidir. ͧgalciye kaq1 fiilen mukavemet ve kaq1lik verme talimat1 milli hareketin tam kontrolündeki Heyet-i Merkeziye'ye verilirken dip­ lomatik aç1dan yap1lmas1 gerekenler a§ag1da verecegimiz õrnekteki gibi Ístanbul'daki hükumetten talep edilmektedir. Frans1zlar Aymtap'ta polis ve jandarmaya el koymaya ba§laymca 7 Aral1k 1 9 1 9 günü Mustafa Kemal Pa§a dogrudan Harbiye Nazm Cemal Pa§àdan, bu durumun hükumet tarafmdan en §iddetli §ekilde

protesto edilmesini talep etmi§tir. 1 1 3

1 3 Arahk 1 9 1 9 tarihinde General Querette (Keret) Urfa, Mara§ ve Aymtap sancaklannda emir komutay1 devrald1gm1 bir beyanname ile Aymtap'ta halka duyurur. Bu beyannamede, Padi§ah ile muta­ b1k kalarak Frans1z hükumetinin Çukurova ve §ark topraklannda vesayet (manda) rejimini geni§lettigini, "bütün ahâlinin kuvvet ve kudreti galibiyyetle teeyyüd eden Fransa silâhlannm taht-1 himâ­ yesinde bulundugunu, nâmuslu olanlarm Fransa tarafma iltihâk eylemelerini üç sancâk ahalisine" duyurmu§tur. 1 1 4•1 1 5 1 12 1 13 1 14 115

Baykal, Bekir Snkt, a.g.e., s. 69. Baykal, Bekir S1tkt, a.g.e., s. 72. ArfiV Belgelerinde Mustafa Kemal Atatürk, C. 3, s. 247-248, Belge: 3 1 6. Bu kaynakta beyannamenin Frans1zca metni de bulunmaktad1r. Türkçe metinde baz1 ifade farkhhklan mevcuttur. Beyanname tarihi de 1 Aral1k 1 9 1 9 olarak gõrülmektedir: Karadag, Hüsameddin, lstiklal Savqmda Man1f, Mersin, Ata Çelebi Bas1mevi, 1 943, s. 65-66. 115

ANTEP HARBl'NE VENIDEN BAKMAK

Mustafa Kemal Pa§a 9 Ocak 1 920 günü Harbiye Nazm Cemal (Mersinli) Pa§àya bir telgraf gõndererek bu çok agir iddialar hak­ kmda 1stanbul'da hükumetin "§iddet ve azimle" harekete geçme­ sini ve kendilerini de aydmlatmasm1 talep etmi§tir. 1 16 1stanbul'da Fransànm bu a§ag1lay1c1 tavnna kaq1 bir tepki, gõrebildigimiz kadanyla ç1kmam1§ttr. Bu ara bõlgede Frans1z yetkililer mahalli halka kar§l güya iyi niyet gõsterileri yaparken Müslüman ahalinin Frans1zlarm zulüm ve baskdanna maruz kald1g1, 1 4 Ocak 1 920 tarihinde Mustafa Kemal imzas1yla bõlgeden sorumlu Kolordu Komutanhgma bildirilmi§tir: . . . bir hayli zamandan beri 1slâhiye, Aymtab, Mara§, Kilis ve Zeytun taraflannda me'murin-i devletle ahâli-i 1slâmiyyeye ziyâdesiyle zulm yapmaga ba§lamt§ olduklan ve bu miyân­ da birçok Íslâm1 §ehid etdikleri gelen raporlar muhteviy­ yâtmdan malum-1 âlileri olmu§dur.

Aym telgrafta, konu ile ilgili daha õnceden kararla§tmlan plan­ lann süratle uygulanarak "ahâli-i 1slâmiyyenin ümidsiz kalmama­ larma gayret olunmas1m himmet-i vataniyyelerinden" bekleriz,

denilmi§tir. 1 1 7

ÍA$E Heyet-i Merkeziye Antep savunmasm1 planlay1p icra ederken bir nevi küçük õlçekli hükumet gibi hareket etmi§tir. Bu çerçevede baz1 komisyonlar te§kil edilmi§tir. Bunlardan biri de Ía§e Komis­ yonudur. 1 1 8 Ía§e Komisyonu savunmamn düzenli ve organize bir §e­ kilde devam ettirilebilmesi için halktan toplanan paralarla 1 16 118

Arfiv Belgelerinde Mustafa Kemal Atatürk, C. 3, s. 247-248, Belge: 3 1 6. A.g.e., C. 3, s. 29 1 -292 Belge: 328. Halil lbrahim Yakar, Ü. Gülsüm Yaprak Pusat, Antep Savunmas1 1a,e San­ nalma Defteri: Bir �hrin Dayan1fmas1, Gazianrep, �ehirkamil Belediyesi, 20 17, s. 278.

116

SAVUNMA IÇIN TE$KILATLAN MA VE FRANSIZ 1$GALI

erzak alarak depolam1§t1r. Savunmanm seyrine, mevsim §artlarmm durumuna gõre elde bulunan erzak en az taksi­ matla ve belli bir düzen dâhilinde cephe, kurum ve ki§ilere gõnderilmi§tir. 1 19

Sakarya Harbi' nden hemen õnce Agustos 1 92 l 'de Ba§komu­ tanlik kanununun verdigi yetkiyle ç1kar1lan, ikmal maddelerinin savunma için toplanmasm1 õngõren Tekalif-i Milliye emirlerinin uygulamas1 Aymtap'ta Heyet-i Merkeziye eliyle gerçekle§tirilmi§tir. Halkm elinde bulunan erzak, bedeli mukabili saun almarak, uzun sürecegi anla§ilan §ehir sava§I için ambarlara konulmu§tur. 12º Toplanan erzak ve tedarik edilen levaz1m maddeleri ve teçhizat ile "savunmada gõrev yapan askerlerin, Mara§'tan ve Kilis'ten gelen Kuva-y1 Milliye çeteleri ile düzenli ordunun" ihtiyaçlan Ía§e Ko­ misyonu vas1tas1yla Heyet-i Merkeziye tarafmdan kar§1lanm1§t1r. 1 2 1 Ía§e defterlerine gõre 1 6 May1s 1 920'den Ekim 1 920'ye kadar ia§enin düzenli bir §ékilde dagmld1g1 gõrülmektedir. Muhasara uzay1p Antep çepeçevre ku§at1lmaya ba§laymca erzak depolarmdaki ia§eler de azalmaya ba§lad1. Derece derece sivil halk ve efradm ia§e ve kalorisi dü§ürülmü§tÜr. Erzak miktar1 Aral1k 1 920 ve Ocak 1 92 1 tarihlerinde iyice tükenmi§ti. Arnbarlarda neredeyse yiyecek narnma hiçbir §ey kalmam1§t1. Heyet-i Merkeziye yaz1§rnalanndan da an­ la§1ld1g1 üzere halkm açhk feryatlar1, çaresizligi, muhasara­ mn yanhp §ehre erzak ve cephane sokulma çabalan Kas1m, Arahk 1 920 ve Ocak 1 92 1 aylannda had safhadad1r. 1 2 2

�ehrin 2 1 Kas1m 1 920'de ba§layan son ku§atmas1 yüzünden "Arahk 1 920 ile Ocak 1 92 1 'de Heyet-i Merkeziye, askere verilecek erzak kalmad1gmdan, mecburen evlerde bulunan erzaka el koy1 19 1 2º 121

1 22

Halil 1brahim Yakar, Ü. Gülsüm Yaprak Pusat, a.y. Halil 1brahim Yakar, Ü. Gülsüm Yaprak Pusat, a.y. Halil 1brahim Yakar, O. Gülsüm Yaprak Pusat (ed.), Antep Savunmast As­ keri Íqe Defterleri: Açltgm Günlügü, 2. bs, Gaziantep, Gaziantep Valiligi: $ehitkamil Belediyesi, 20 1 7, s. 1 73. Halil 1brahim Yakar, O. Gülsüm Yaprak Pusat, a.y. 117

ANTEP HARBl'NE Y E N I D E N BAKMAK

mu§tu." 123 �ehrin tesliminden õnce arttk kimsede el koyacak erzak da kalmayacakm. Antep'in de ia§esizlik yüzünden teslim oldugu hemen herkesin bildigi bir gerçektir. Antep savunmas1 esnasmda gerek §ehir içi gerekse de §ehir di­ §tnda, yani savunmamn bütün hatlannda, sivil veya asker olarak gõrev yapan her kurum ve ki§iye erzak gõnderilmi§tir. Savunma esnasmda esir alman Frans1z askerleri için de ia§e verilmi§tir. Sava§ ortammda kendi askerine bile ia§e bulmakta zorlanan Heyet-i Merkeziye, say1lan zaman zaman degi§en esirlere de erzak temin etmi§tir. Türk askerine ne kadar ia§e verilmi§se esir askerlere de aym oranda ia§e saglanmt§ttr. Memleketine giden esirlere bile yol hakk1 için ia§e konulmu§tur. 124

Ía§e bahsinde Heyet-i Merkeziye ikmal ve ia§enin rolünü bildigi için bunlarla ilgili kay1dan imrenilecek bir hassasiyetle tutturmu§­ tur, demeliyiz.

SIH H ÍVE Savunma õncesinde Antep'te saghk hizmetleri tamamen Er­ meni ve Amerikal1lann elinde oldugundan doktorlar Ermeni veya Amerikal1yd1. Bundan dolay1 sava§ta yaralananlan tedavi edecek saghk ekibi yoktu. Bu bo§lugu kapatmak için Antep savunmasmda, yaraltlann tedavi edilmesi amac1yla, halkm �th Camisi dedigi �eyh Fethullah Camii ve çevresi, hastane hâline getirilmi§tir. 125 Müda­ faa-i Milliye ve Kuva-y1 Milliye adlan ile de bilinen bu hastane, 1 26 m

1 24

1 25

1 26

Halil 1brahim Yakar, Ü. Gülsüm Yaprak Pusat, Antep Savunmasa la§e Sata­ nalma Defteri, s. 88. Yakar, Halil 1brahim, Yaprak Pusac, O. Gülsüm, Ayantab Etraf-1 �ehir Cep­ hder Kumandanlagi, s. 1 6. Yakar, Halil 1brahim, Yaprak Pusat, O. Gülsüm (ed.), Antep Savunmasa Hastane Defteri: Bir �hrin Feryadi, 2. bs, Gaziamep, Gaziamep Valili­ gi-$ehickamil Belediyesi, 20 1 7, s. 1 34. Pekdogan, Cela!, "Bir $ehrin Filmi (5) [6]", Gaziantep Haber Ajansa Bülte­ ni, (03.20 1 8) .

1 18

SAVUN MA I Ç I N TE$KI LATLAN MA VE FRANSIZ 1$GALi

savunmanm b�lang1c1 olan 1 Nisan 1 920 tarihinde açilm1§ ve 22 Haziran 1 920 tarihinde askeriyeye devredilmi§tir. 127 Hastanenin �1h Camisinde faaliyete geçirilmesinin sebebi, §ehrin dogusunda olmas1 sebebiyle dü§man karargâhmdan uzakta bulunmas1du. 1 28 Hastanenin askeriyeye devredilmesinden sonra Dr. Mecit Barlas ve Dr. lbrahim Sõylemez-yüzb�1 rütbesiyle hastanede gõrev yapmaya devam etmi§lerdir. 129 �eyh Camisi halkevlerindeki yataklar getirilerek kogu§ hâline getirilmi§ti. Caminin bahçesinde bulunan okul ise idare binas1, büro, eczane ve ameliyathane hâline getirilmi§ti. 1 30 Hastahanenin ameliyathanesi için kullamlan tüm mal­ zemeleri de Doktor Mecit Bey'in kendi õzel aletleri idi . Sava§ s1rasmda õnceleri yarah kadm ve erkekler ayn ayn kogu§larda yatmhyordu. Ama sava§m ac1mas1zhg1 yarahlann saymm artmnca aym kogu§lara yatmlmaya ba§land1lar: Çok agu olmayan kadm yarahlar tedavileri yap1hp yakm evlere gõnderiliyordu. Çok agir yarah kadmlar ise hücre­ lerde yatmhyordu. Kadmlar için aynca kadm hastabak1c1 olmad1gmdan hem§irelik gõrevini Askerlikte s1hh1ye olarak çali§ml§ ki§iler yap1yorlard1. 1 3 1 Antep sava§Imn devam1 s1rasmda hastahanenin hâli yü­ rekler ac1s1 idi. Dli§mamn §ehri gece gündüz top ate§ine tutmas1 halkm çoluk çocuk kadm erkek genç ihtiyar maz­ gallarda, yer aln su yollannda veya baz1 evlerin altmda bu­ lunan Roma devri magaralannda veya bedestenlerde y1g1l­ masma ve s1gmmasma neden oluyordu. Burada izdiham ve sefaletten bula§1C1 hastahklar ba§ gõsterdi. Her gün bom1 27 1 28

1 29

1 30 1 31

Yakar, Halil lbrahim, Yaprak Pusat, O. Gülsüm, Aymtab Etraf-1 �hir Cep­ heler Kumandanhga, s. 460. Barlas, Ugurol, "Antep Harbinde Sagltk H izmeti", 1. Türk T1p Tarihi Kong­ resi Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1 992, s. 289. Yakar, Halil lbrahim, Yaprak Pusat, O. G ülsüm, Aymtab Etraf-1 �ebir Cep­ heler Kumandanhga, s. 460. Barlas, Ugurol, "Antep Harbinde Sagltk Hizmeti", s . 289. Barlas, Ugurol, a.g.e., s. 290. 119

ANTEP HARBl' N E V E N I D E N BAKMAK

bard1mandan yaralananlar ve salgm hastal1ktan kmlanlar hastaneye akm ediyordu. 1 32

Doktor Mecit Bey de gõrev yapt1g1 dõnemin sagbk §ardanm amlarmda §U §ekilde anlatmaktadu: Bombard1manda yaralanan bir kafile geliyor, onlar1 tedavi edip yataklara yatmp, istirahata giderken bir kafile daha yaral1 geliyordu. Yaralmm bir lasm1 bombard1mandan ya­ ralanan kadm ve çocuktu; bir lasm1 da cephede yaralanan askerdi. Bu bir fecaatti, yürekler ac1s1yd1. Yarahlan tedavi için vas1ta ve ilaç yoktu. Bin bela ile tentürdiyot tedarik ediyorduk. Gaz bezi yoktu. Oradan buradan, tülbent top­ luyorduk. Pamuk olarak hidrofll pamuk pek azd1. Adi pa­ muklar1 kaynanp, s1lap kullamyorduk. Alet olarak kendi hususi cerrahi aletlerimi kullamyordum. Bu §erait altmda mecruhlan tedavi ediyordum. Asepsi ve antisepsi kaidele­ rini hakkiyle tatbik imkâm yoktu. Noksan vamalarla kran­ yotomi yap1yor ve beyin cerrahlarm1 tedavi ediyordum. Bu hastalann mühim bir lasm1 iyi oluyordu. Cami içinde mektebin bir lasm1 yarah ile dolmu§tu. Bir aral1k yaral1lar buralara da s1gmad1. Abdullah Efendi'nin evini de i§gal ederek mecruh yat1rd1k. Sõylemezzade Dr. lbrahim Bey merhum da benimle birlikte gayretle çal1§1yordu. 1 3 ·1

Sih Camisi Hastanesi harp dõnemi kay1darma gõre haz1rla­ nan bir monograflde zaruret sebebiyle dü§mandan ubbi malzeme talebinde bulunuldugu ortaya konulmu§tur: "Sava§ ortammda hastanede ameliyat yap1lacak malzeme kalmaymca dü§man hasta­ nesinden ilaç ve serum almak zorunda kalmmI§ ama Frans1zlar bu ricaya çok az bir serumla kar§tbk vermi§lerdir." 1 34 Mahrumiyet §artlan altmda faaliyet gõsteren hastaneye Km­ lay bayrag1 çekilmesine ragmen Frans1zlann §ehri bombard1man 1 32 1 33

1 34

Barlas, Ugurol, a.g.e., s. 29 1 . Barlas, Emre, Dr. Mecit Barlas'm Amlar1, lstanbul, Cinius Yaymlan, 20 1 O, s. 38-39. Yakar, Halil lbrahim, Yaprak Pusat, Ü. Gülsüm, Antep Savunmas1 Hastane Defteri, s. 1 3 5 .

120

SAVUN M A I Ç I N TE$KI LATLANMA VE FRANSIZ 1$GALI

ederken bunu dikkate almad1klan bilinmektedir. 1 35 Ugurol Barlas, �ili Camisinde faaliyet gõsteren hastanenin iki poliklinik defteri bulundugunu, bu defterlere gõre toplam 5 .098 hasta ve yaralmm tedavilerinin yapilmaya çal1§ildigm1 yazmaktadir. 1 36 Hastane kay1t defterinde yaralilar hakkmda epey aydmlat1c1 bilgi bulunmaktad1r. Sadece muharip unsurlar degil, kadm ve ço­ cuklar da dü§man bombard1mam ile yaralanml§ ve bazen hayatm1 kaybetmi§tir: "Say1lan 67 olan çocuk yaral1lardan §ehit olanlar da olmu§tur. Sivil yerle§im merkezlerine aulan bombalar sonucu veya Frans1z askerlerinin açug1 ate§le yaralanan veya §ehit olan çocuklann ya§lan 4 ila 1 3 arasmda degi§mektedir." 1 37 Kay1tlar, diger taraftan nüfuslan 800-850 civarmda olan Antep Yahudilerinin i§galci güçle ͧ birligi gibi bir dü§üklüge dü§medik­ lerini, Türklerle beraber hareket ettiklerini gõstermektedir. Hatta Mara§'tan gelen baz1 Yahudilerin Antep savunmasma kanlip, yara­ lamp tedavi olduklan da kayulardan anla§ilmaktad1r. 1 38

Í MALAT-1 HARBÍYE Antep savunmas1 sirasmda Etraf-1 �ehir Cepheler Kumandam Ôzdemir Bey'in talimat1 ile Sabun Han1'nda, 1 2 bõlümden meydana gelen fmalat-1 Harbiye Fabrikas1 faaliyete geçirilmi§tir. Daha õnce Yildmm Taburu'nda 4. Bõlük Komutanhg1 yapml§ olan gayretli ihtiyat zabiti Lohânizâde Mustafa Nurettin de bu fabrikanm mü­ dürlügüne getirilmi§tir: Antep Ímalat-1 Harbiye Fabrikas1'nda gõrev yapan usta­ lann yam ma i§çilerin çogunlugu kadm ve çocuklardan olu§makta idi. Antep Savunmas1'nda milli kuvvetlere çok 1 35 1 36 1 37

1 38

Barlas, Ugurol, "Anrep Harbinde Saghk Hizmeti", s. 292. Barlas, Ugurol, a.g.e., s. 293. Yakar, Halil 1brahim, Yaprak Pusat, Ü. Gülsüm, Antep Savunmas1 Hastane Defteri, s. 1 3 5 . Yakar, Halil fbrahim, Yaprak Pusat, Ü. Gülsüm, a.g.e., s. 1 36. 121

ANTEP HARBl'NE YENIDEN BAKMAK

õnemli katktlarda bulunan lmalat-1 Harbiye Fabrikas1'nda, Ôzdemir Bey'in emriyle, be§ erkek iki kadm õgretmenin gõrev yapacag1, Mekteb-i Sanayi admda bir okul aç1ld1. 139

Antep savunmasmda yetersiz kaynaklarla harp araç ve gereçle­ rinin imali dõnem boyunca lmalat-1. Harbiye Fabrikasmda gerçek­ le§tirilmi§tir. lmalat-1 Harbiye'de adi geçen bir diger õnemli ki§i de Çanakkale'de sahasmda yeti§mi§ Tüfekçi Yusuf'tur. Yetenekli ve yarat1c1 vas1flanyla Tüfekçi Yusuf Usta Antep Harbi boyunca çok õnemli bir bo§lugu doldurmu§tur. Tüfekçi Yusuf hakkmda son dõnemde yay1mlanm1§ ciddi bir monografide, dõnemin yetersiz­ liklerine ragmen ortaya konan gayretler ifade edilmi§tir. lngilizlerin Antep havalisinden aynbrken b1rakug1 9 adet Lewis makinal1 tüfegi Yusuf Usta, Osmanb fi§egi atacak §ekilde tadil et­ meyi ba§aracakm. 1 40 Bu i§lem Antep müdaflleri için makinah tüfek eksikliginin yaratt1g1 zafiyeti kayda deger §ekilde telafl etmi§tir. Ímalat-1 Harbiye dõnem boyunca harbin sürdürülmesi için gere­ ken alet edevat ve cephaneyi k1s1tb imkânlarla sunabilmi§tir. Etraf-1 �ehir Cepheler Kumandam Ôzdemir Bey 1 928 yilmda Gaziantep'te Tekel Müdürü iken subaylara verdigi, Antep savunmasma ili§kin konferansta derme çatma alet edevatla nas1l harp sarf malzemeleri üretildigini de anlatml§tlr: lsimlerini dâima hürmetle yâd ettigim Aymtâb sanatkâr­ lan magaralardaki bir tak1m alet ve edevât-1 mihârikenin aksammdan [ilkel edevatlarla] birçok alet icâd ederek mav­ zer kapsülü, mavzer kur§unu, mavzer barutu, dinamit fltili ve çok mükemmel ve sehli'l-istimâl [kullamlmas1 kolay] el bombas1 ve sàir bir taktm alet-i nâriye ve eslihâ [patlay1c1 1 39

1 40

Polat, Abidin, Gezginci, Ali, "Millt Mücadele Dõneminde Antep'te 1malat-1 Harbiye Fabrikasmm Kurulu§U ve Faaliyetleri", Milli Mücadeledc Ccphc Gcrisi vc Ístiklâl Yolu Gcnçlik Scmpozyumu Bildirilcri, Çankm, Gençlik ve Spor Bakanhg1-Çankm Karatekin Üniversitesi, 2020, s. 3 1 9. Bozkurt, Mehmet Fatih, Tüfelq:i Ywuf Usta-Çanakkalc Ccphcsi vc Ga­ ziantcp Harbi'ndc Ahntcri Dõkmiq Bir Zanaatkar, 1stanbul, Gaziantep Büyük§ehir Belediyesi Ba§kanhg1, 202 1 , s. 1 24- 1 26.

122

SAVU N M A I Ç I N TE$KILATLANMA VE FRANSIZ 1$GALi

maddeler ve silah] tamirhâneleri vücuda getirmi§ bulu­ nuyorlard1 ki yokluk içinde bõyle varhk gõstermek ancak Türk milletinin mezâyâ-y1 cengâveraneliginden [cengaver­ lik meziyetlerinden] beklenebilirdi . Yevmiye [günde] yedi bin ve küsur fl§eng ve yüz elliden fazia bomba imal edili­ yor. Dü§manm patlamaml§ top mermiyle igtinâm edilen cephanesinden azami bir surette istifâde edilerek binlerce Aymtâb yavrusu imalathane ittihâz edilen büyük bir maga­ rada hem tahsil gõrüyorlar ve hem de Ímalât-1 Harbiye'de çal1§tmhyorlard1. ͧte hiç yoktan var edilen bu imalâthâne Aymtab'm doksan bir günlük elim mahsuriyetinde1 4 1 mü­ himmât-1 harbiyece olan ihtiyac1 temin edebilmi§ti. 1 4 2

FRANSIZ-iNGiLiZ REKABETi lki ülke arasmda ç1kar ayn!tgmdan kaynaklanan rekabet Birinci Dünya Sava§t bitiminden sonra da hemen her fmatta kendini gõstermi§tir. Ôzellikle lngiltere, Orta Dogu'da Fransa'nm kendi ç1karlannt gõlgeleyecek giri§imlerini etkisiz hâle getirmeye çalt§ffit§ttr. Tamnmt§ Franstz edibi Piyer Loti 1 920'de yay1mlanan Sevgili

Fransàmizm Sarkta ô lümü adh kitabmda güneyde Fransa ile ln­ giltere rekabetini anlattrken inamlmast zor bir iddiada bulunur. Loti'ye gõre Mara§ ve Aymtap bõlgesinde Kuva-y1 Milliyeci un­ surlar tarafindan imha edilen Frans1z askerleri lngiliz mermileriyle vurulmaktad1r. " Türk ve Kürt keskin ni§anct çeteleri lngilizler tarafindan bize kar§t silahlandmlm1§t1.'' Loti bu iddias1m bahsi geçen bõlgede gõrev yapan, i§gale kattlm1§ Frans1zlardan duydugunu ileri sürmektedir. 143 141

1 42

1 43

Amep'in 8 �ubat 1 92 1 tarihinde dü§mana teslim olmas1yla sonuçlanan, Ka­ s1m 1 920'de b�lam1§ ku§atma. Yakar, Halil fbrahim, Yaprak Pusat, Ü. Gülsüm, Aymtab Etraf-1 �hir Cep­ heler Kumandanltgi, s. 448-450. Loti, Pierre, La Mort de Notre Chere France en Orient, Paris, Calmann-Le­ vy, Editeurs, 1 920, s. 1 06. 1 23

ANTEP HARBl' N E YENIDEN BA KMAK

Piyer Loti 12 Mart 1 920 tarihinde Ístanbul'da bir Frans1z' a yazd1g1 mektupta da aym kapsamda, benzeri iddialanm sürdürmektedir: Kilikya'da on subay ile Frans1z ve Cezayirli 1 44 iki yüz asker Íngiliz mermi ve toplanyla õldürülmü§tÜr. Mara§ ve Aym­ tap'm rahats1zhklarmda Íngiliz entrikasmdan ba§ka bir ge­ rekçe yoktur. Frans1zlara kar§I Türkler tarafmdan kullan1lan piyade tüfekleri, makinal1 tüfekleri ve toplan a§iretlere veren de Íngiliz birlikleridir. 145

Antep savunmasmda "lmalat-1 Harbiye" denilen, harp gereç­ leri ve cephane üreten birimde çalt§an Tüfekçi Yusuf adli ustanm hayatm1 konu alan bir monograflde, Íngilizlerin §ehri terk ederken Türklere btrakt1g1 silahlara ili§kin §U bilgiler verilmektedir: Antep'ten çekilen Íngilizler, "Biz gidiyoruz, bizden sonra Frans1zlar gelecek ve siz onlarla sava§acaksm1z" diyerek Nak§ibendi �eyhi Übeydullah Efendi'nin tekkesine birkaç tane makinah tüfek birakm1§lard1. Bu hareket Íngilizlerin, müttefiklerinin arkasmdan nasil i§ çevirdigini gõstermesi aç1smdan dikkate §ayan õrnek bir durumdur. lngiliz ku­ mandanhg1 §ehri terk etmelerine yakm zamanlannda tu­ tumlanm degi§tirerek Anteplilere daha yakm davranmaya ba§lam1§lard1. Hatta Müslüman Hindi askerler arac1hg1yla gizlice silâh ve cephane dagitmaya te§ebbüs etmi§lerdi. Fa­ kat ahali bunun bir tuzak olabilecegi endi§esiyle lngilizlerle bõyle bir ah§veri§e girmekten uzak durmll§tu. 1 46

Piyer Loti'in bu iddiasm1 Frans1z ar§ÍV kaynaklarmm da dogru­ lad1g1 anla§tlmaktadtr. Gaziantep savunmas1 ile ilgili Frans1z askeri ar§iv kay1tlarm1 gõrme fmatt bulan Prof. Dr. Halil lbrahim Yakar, 1 44

145 1 46

Frans1z i�gal ordusundaki Cezayirli askerler ile Ermeni lejyonerler arasmda problem yaratmak için Türklerin her Íman kulland1klan, dõnemin tamkla­ nndan bir Ermeni'ye atfen ileri sürülm�tür: Pattie, Susan Paul, The Anne­ nian Legionnaires, Sacrifice and Betrayal in World War 1, London-New York, l.B. Tauris, 20 1 8 , s. 1 09- 1 1 0 . Loti, Pierre, La Mort de Notre Chere France e n Orient, s . 1 6 1 . Bozkurt, Mehmet Fatih, Tüfekçi Yusuf Usta-Çanakkale Cephesi ve Gazi­ antep Harbi'nde Ahnteri Dõkmiif Bir Zanaatkar, s. 1 24.

1 24

SAVUNMA IÇIN TE$KILATLAN MA VE FRANSIZ 1$GALÍ

lngilizlerin Fransizlara kaqt kullan1lmak maksadtyla makinalt tüfek türü baz1 silahlar1 geride btrakt1klarm1 ifade etmi§tir. Prof. Yakar bu silahlara, §ehirde lmalat-1 Harbiye atõlyelerinde Tufekçi Yusuf gibi ustalar tarafindan "Osmanlt mermisi" üretildigini de ilave etmi§tir. 147 Piyer Loti daha da ileri giderek, güney bõlgesinde i§gal güçleri arasmda Ermeni lejyon askerlerinin Franstz üniformas1 ile gõrev yapmasmm da Fransa ç1karlarma zarar vermek için lngilizlerin bir komplosu oldugunu üstü kapal1 ifade etmektedir. 14 8 Antep Harbi günlerini hattrlayan Mustafa Güzelhan'm yazd1klarma gõre de lngiliz-Franstz rekabetinin yans1malan §Õyleydi: Íngilizler Antep'te dokuz ay kaldtktan sonra, çekilmeleri icap ettigini ve Adana, Antep, Mar�, Urfa, Mardin bõl­ geleri Frans1z mandasma terkedildigini ilân ettiler. Git­ mezden evvel Türklere, Müslüman Hintliler, çok miktarda silah, askeri cephaneyi gizli gizli brraknlar. Hatta Í ngiliz bõlüklerinin oturduklan §imdiki Tekel binasmm içindeki kuyu içine çok miktarda silah ve cephaneler atmt§lar ve lü­ zumunda kullamrsm1z dediklerini o zaman duymu§tum. Bu silahlar sav�ta çok i§e yaradt. lngilizler ister bilerek veya ister bilmeyerek olsun, Erme­ nilere yüz vermemi§ler, Türklere memleketin gerçek sahibi muamelesi yapmt§lar, geçici olarak Antep'te bulunduklan­ m, yakmda Antebi terk edeceklerini stk s1k sõylemi§lerdi. Bu davrant§lan ate§li milliyetçi Türklerin sabretmelerine sebep olmu§; Antep Sava§mm b�lamast gecikmi§ti. 1 49

Rahmetli Hulusi Yetkin'in derledigi yaymm bir bõlümünden aktard1g1m1z, lngilizlerin Türklere "memleketin gerçek sahibi mu­ amelesi" yapttklar1 kanaatini hemen herkesin bildigi ve eri§ebildigi resmi yaymlarda dogrulamak pek mümkün degildir. Mesela Subat 1 47 1 48 1 49

TÜBA ve FSMVÜ'nün lstanbul'da 7 Haziran 202 1 tarihinde düzenledigi "Milli Mücadeleye Yerel Bak.t�lar Çalt§ta}'l" Loti, Pierre, La Mort de Notre Chere France en Orient, s . 1 04. Yetkin, Hulusi, Gaziantep SaVllfl Hattralanndan Derlemder, s. 1 1 O. 1 25

ANTEP HARBl'NE YENIDEN BAKMAK

1 9 1 9'da Halep'te ç1kan hadiseleri bahane ederek Kilis'te tutuklama ve baskilar yapan Kilis'teki lngiliz ͧgal Komutanhgma durumu §ikâyet eden Kilis Belediye Ba§kâtibi Ahmet Rami Bey' e yaz1h olarak "Türklerin sarho§ gibi" olduklarmdan bahisle idari kabiliyetlerinin bulunmad1g1 ve "i§galin normal" oldugu cevab1 verilmi§tir. 1 50 Do­ layh olarak hakka hukuka aykin i§lemlerine Türklerin müstahak oldugu bildirilmi§tir. ͧgal masmda Türklerin lngilizleri koleraya benzetmeleri ve Ermenilerin Türklere yaptiklan her a§ag1lamaya lngilizlerin gõz yumup te§vik etmeleri 1 5 1 dâhil benzeri yüzlerce referans gõsterilecek õrnek bulmak mümkündür. Bu yüzden lngiliz uygulamalarmm zahiren Frans1zlarmkine gõre daha fark11 oldugu ileri sürülebilir. Ancak bu, Türklere anlayi§la baktiklanndan õtürü degil, i§lerini bazen magdurlanna õzen gõs­ teriyormu§ gibi yapmay1 tercih etmelerinden ve bunu ç1karlarma daha uygun gõrmelerinden kaynaklamyor olmahdir. Gaziantep savunmas1 üzerine doktora yapan bir akademisyenin ifadesiyle, "Bugün Gaziantep denilince akla Frans1z i§gali, Frans1zlara kar§I yap1lan §anh müdafaa gelmektedir, l ngilizlerin yakla§ik on bir aylik ͧgalleri, bask1 ve zulümleri hanrlanmamaktadir. Bu da §Üphesiz '1ngiliz siyaseti'nin eseridir." 1 52 Bu rekabeti Antep Harbi aç1smdan degerlendirecek olursak Mustafa Kemal Pa§a bu iki sõmürgeci gücün ç1kar çeli§kilerinden her firsatta yararlanmt§tir. Íleride gõrecegimiz gibi daha Bati Anadolu'da arkasmda Íngiltere'nin bulundugu Yunan i§gali sürerken Frans1zlara güney bõlgesini bo§alturacak, Gaziantep'i dü§man ͧgalinden bu rekabet sayesinde kurtaracakm. 1 10 111

1 12

Biy1khoglu, Tevfik, Türk Ístiklal Harbi-1 Mondros Mütarekesi, s. 1 06. Gezginci, Ali, �ahin, Ahmet, "Antep Savunmas1'nda Lohânizâde Mustafa Nureddin'in Faaliyetleri ve ' Hubb-i lstiklâlin Âbidesi: Gaziayntâb Müdafaa­ s1' Adh Eseri Üzerine Bir Degerlendirme", Milli Mücadelede Cephe Gerisi ve Ístiklâl Yolu Gençlik Sempozyumu Bildirileri, Çankm, Gençlik ve Spor Bakanhg1-Çankm Karatekin Üniversitesi, 2020, s. 209. Ôztürk, Ayhan, "Milll Mücadele'de Gaziantep", s. 826.

1 26

SAVU N M A I Ç I N TE�KILATLANMA VE FRANSIZ l�GALI

iSTiKLÂL-i OSMANi GÜNÜ �ehir savunmasmda õnemli dõnüm noktalarmdan biri geni§ katthmla, Osmanh Ímparatorlugunun kuruldugu kabul edilen 30 Aral1k 1 9 1 9 günü yap1lan büyük miting ve sonrasmda yap1lan büyük yürüyü§tilr. ͧin ilginç tarafi Ístiklâl-i Osmani günü imparatorlugun son y1llarmda 1 908 Me§rutiyeti' nden sonra ihdas edilmi§ti ve mem­ leketin dü§man çizmesi ile çignendigi zarnana kadar Aymtap'ta bu kadar geni§ katthm ve heyecanla kudanmamt§tl. Devletin istiklâlinin çignendigi bir zarnanda Antep topragmda manda idaresinin kurul­ dugunu sõyleyen Frans1zlara ve yerli ͧ birlikçilerine §ehir halkt bu kudama ile hayir cevab1 vermi§tir. Antepli, kendisine biçilen günahkâr gõmlegini giymeyecegini dostlarma da dü§manlanna da ilan etmi§tir: O günlerde 1stiklâl-i Osmâni Günü, Osmanh Devleti'nin kurulu§ gününü kutlamaktan ziyade devletin ve milletin istiklâlini korumak anlammdayd1. Osmanh Ístiklâlinin y1l dõnümü, Antep'te co§kun bir §ekilde kutland1. 30 Arahk'ta say1h günlerinden birini ya§ayan Antep'te y1l dõnümü kutlamalarm1 Heyet-i Merkeziye, organize etti. Heyet, bu vesilesiyle Frans1zlara ve Ermenilere kar§t gõvde gõsteri­ si yaparak i§gale kar§t mücadele verilecegini ihtar etmeyi kararla§ttrd1. Aral1k aymm güne§li ve 1hk günü Antepliler Belediye õnündeki meydan1 doldurdular. Magazalar ve dükkânlar kapattlarak sancaklarla donat1ld1. Mitinge ka­ ttlan on binleri a§an halk kitlesi, daimi surette bag1ms1z ya§ad1klanm haylard1lar. Belediye binasmda i§gali protesto eden, memleketin kurtulu§U ugruna canlanm seve seve fe­ daya haz1r ve yeminli halkm duygulanm kamçt!ayan ate§li nutuklar sõylendi . Mitingden sonra ise gõsteri yürüyü§Ü yap1ld1. En õnde Kadiri ve Rufai tekkelerinin "Lâilâhe illallah" naralanyla kudüm, tef, haliliye çalgtlar1, havaya topuz attp tutarak yüzlerine saplayanlan, aç1k kannlarma k1hç vuranlan, on binlerce Antepli takip etti. 1çlerinde tü­ feklerini ma§lahlannm aluna gizleyenler de vard1. Belediye õnünden hareket eden kitle, Ínõnü caddesini takip ede­ rek Ba§karakol' a ve oradan Suburcu, Karagõz, Kundura­ c1 pazan ve Arasta yoluyla yeniden belediye õnüne geldi. 127

ANTEP HARBl'NE YENIDEN BAKMAK

Yt.irüyil§ vakar ve sükunet içinde gerçekle§ti. Ermeni ma­ hallesinden ve Frans1zlarm arasmdan geçen Anteplilerin õnüne geçme cesaretini ne Frans1zlar ve ne de Ermeniler gõsterebildiler. 153 ·

Antep Harbi'ni kendileri için varolu§ mücadelesi olarak gõren ve dõnemi ya§ayan bir Ermeni kaynak da bu mitingin Antepliler için bir gõvde gõsterisi oldugunu aktarmaktadir: 30 Ara11k günü büyük ve oldukça kalabalik bir miting düzenlediler, §ehrin etrafindaki bütün caddeleri dola§arak Franstz ordu merkezinin õnüne geldiler. Gõsteride, gõste­ ricilerin saklad1g1 çok say1da silah fark ediliyordu. Zaten silah a11m sattmt devam ediyordu. 1 54

OCAK 1920 1 920 y1lma girildiginde Frans1z i§gali alundaki Antep'te §ehir halk.t i§gali reddediyordu. Antep savunmas1 için Heyet-i Temsiliye tarafindan ba§laulan te§kilatlanma çalt§malar1, 25 Ekim ve 30 Ara­ hk'ta yap1lan mitingler halk.t moral ve motivasyon olarak dü§manla hesapla§maya haz1rlamaktayd1. Bu dõnem boyunca Ermeni §irretligi Antepliler nezdinde dü§mana mukavemetin lüzumuna hemen herkesin inanmasm1 saglayan bir faktõr olmu§tur. Bir Türk Harp Tarihi kaynagma gõre 1 920 ba§larmda Antep, Mara§ ve Urfa havalisinde Franstz i§gal gücü üç tümen çapmda degerlendirilmekteydi. l 55 Ali Fuat Pa§ànm yazd1gma gõre kendisinin haz1rlad1g1 ve He­ yet-i Temsiliye'nin tasvibinden sonra Heyet-i Temsiliye namma Mustafa Kemal ve Garbi Anadolu Umum Kumandam Ali Fuat 1 53

1 54 155

Pamuk, Bilgehan, Bir �ehrin Direnifi: Antep Savunmas1, Cagaloglu, 1s­ tanbul, Anadolu D�ünce Grubu: IQ Kültür Sanat Yaymc1hk, 2009, s. 1 321 33. Gesar, A, Antep'in Varol111 Mücadelesi, s. 42. Ercan, Tevfik, T'úrk lstiklal Harbi-1 Mondros Mütarekesi, s. 35.

1 28

SAVU N M A IÇIN TE$KILATLAN MA VE FRANSIZ 1$GALI

imzas1yla, ilgili birlik ve te§killere yay1mlanan bir genelgede Kilis'te 600, Antep'te 1 .200 ve Mar�'ta 1 .200 kadar Franstz müstemleke ve Ermeni ͧgal gücü bulundugu bildirilmi§ti. Bu genelgede milli kumandanlann mukavemet edemeyecekleri tahmin edilen Frans1z ͧgal güçlerine müsademeden õnce kan dõkülmemesi için �ag1daki notay1 vermesi talimat1 verilmi§tir: Ekseriyeti Turklerle meskun mukaddes vatamm1z1 birer ba­ hane ile parçalamak ve ilhak etmek ve hür olan Türk mille­ tini esir etmekte el'an azmetmi§ bulundugunuzu gõrmekte­ yiz. Amk bu hâle tahammülümüz kalmam1§t1r. Akaidi dini­ ye ve âmali milliyemize merbut olan bizler mahiyeti meçhul olmayan her nevi tecavüzlerinize nihayet vermek için bürün mevcudumuzla azmettik. Kuvvetlerimiz tahmininizden pek fazladir. Beyhude yere sefki dimadan sarfmazar ederek mil­ letlerinizin vuku bulacak hakl1 ithamatmdan kurtulmak için kirk sekiz saate kadar silâh ve cephanelerinizi badettesüm memleketinize avdet ettiginiz takdirde hakkm1zda hürmet­ te kusur edilmeyecegi ve aksi takdirde hakkt me§ruumuzun istihsali maksadiyle hiç bir fedakârhktan çekinmiyecegimizi teblig ve cevab1mza intizar ederiz. 1 56

Henüz nizami ordu te§kilannm ayaga kaldmlamad1g1 bir dõ­ nemde "milli kumandanlar" ifadesiyle gayrinizami müfreze reisle­ rinin yani Kuva-y1 Milliyecilerin kastedildigi gõrülmektedir. Aym genelgede Kolordu Komutanliklarma da Milli Kuvvetler denilen Kuva-y1 Milliye'nin evvelce verilen talimata gõre te§kil ve harekete haz1r bulundurulmas1 emredilmi§tir. 1 57 26 Ocak 1 920 tarihinde Mustafa Kemal Pa§a Kuva-y1 Milliye unsurlannca Frans1zlara kar§I mücadele esaslarma ili§kin bir emir daha yay1mlad1. Bu emirde §U hususlann alt1 çizildi: Frans1zlar aleyhine kiyam harekâtmm §ekli Frans1z kuvvet­ lerinin hepsini ayn ayn ve birdenbire bulunduklan yerde muhasara etmek ve bundan sonra büyücek Kuvayi Milli1 16 1 17

Cebesoy, Ali Fuat, Milli Mücadele Hat1ralar1, s. 289-29 1 . Cebesoy, Ali Fuat, a.g.e., s. 29 1 . 129

ANTEP HARBl' N E Y E N I D E N BAKMAK

ye kitlelerini tedricen muhtelif yerlerde tophyarak ve ufak garnizonlardan ba§liyarak anlan müteakiben esir ve imha eylemektedir. Muhasara tedabiri §Ímendõfer kõprülerini ve tünelleri atmak, yollan otomobil i§lemiyecek hâle ge­ tirmek, her Frans1z kuvvetinin her muvasala yolunu seyyar müfreze ile kesmek, her Frans1z kuvvetini ne kadar az olur­ sa olsun mutlaka bir kuvvetle tutU§turmaktan ibarettir. Bu k1yam §eklinde kat'i olan muvaffakiyetin sim muvasalatm daima munkati' bulmasmdad1r. Cephe te§kili gibi bizim için dü§mandan daha çok fedakârhga ihtiyaç olan ve me­ hâzu-i siyasiyeyi davet edebilen usul-ü muntazamadan da bu suretle mümkün oldugu kadar içtinab edilmi§ olur. 1 5 8

Son cümlede cephe te§kilinin bizim için dü§mandan daha fazia fedakârhk gerektirdigi ve usul-ü muntazama denilen düzenli birlik­ lerle ͧ gõrmenin yaratacag1 siyasi sakmcalardan kaçmma lüzumu dikkat çekicidir. TBMM' nin Ankaràda açilmasmdan üç ay õnceki §ardan yans1tmaktadu.

�EHiT KÂM iL 1 920' nin ilk ay1 içinde halkm harekete geçirilmesi için e n õnemli hadise genç bir delikanhnm, annesinin õrtüsüne el atarak tacize yeltenen Frans1z askerine kar§I koymas1 üzerine §ehit edilmesi ve bunun halkta yaramg1 tepkidir. Bu konuya ili§kin yazilm1§ bir monografide hadisenin olu§ §ekli ve Antep Harbi'ne etkileri §U §ekilde degerlendirilmi§tir: �ehitkâmil hadisesi, Antep savunmasmda bir kiv1lcim vazifesi gõrür. Bu asil belde õzgürce namuslu ya§amak ve namuslu õlmek isteyen kahramanlann diyand1r. �ehitkâ­ mil'in annesine yap1lan taarruz, bütün Anteplilerin hürri­ yetine, namusuna, ba§Õrtüsüne taarruz demektir. 1 58

383 no.lu vesika: Harp Tarihi Vesikalar1 Dcrgisi-15, C. 5. Ankara, E.U. Rs. Harp Tarihi Dairesi, 1 956.

130

SAVUN MA IÇIN TE$KILATLANMA VE FRANSIZ 1$GALI

�ehickâmil'in adi nüfus kay1tlarma yanh§hkla Kemali ola­ rak geçer. Ela gõzlü, bugday benizli olan Kâmil, Arasa'daki bir simitçi firmmda kalfa olarak çalI§ffil§tlr. Olaym vuku buldugu 2 1 Ocak 1 920'de, Kâmil'in üvey an­ nesi Hatice Hamm, Kozluca'da bulunan babas1 Kendirci Mehmet �erif Efendi'nin evine gider. Bu ev aym zaman­ da Kâmil'in õz karde§i Hatice'nin de evidir. Zira Hatice, Mehmet �erif Efendi'nin oglu Hüseyin ile evlidir. Hatice Hamm ikindi üzeri Musullu Sokak'taki evine gic­ mek üzere haz1rlamr. Kâmil de Arasa'da çah§t1g1 simitçi fmmndan ç1karak annesini almak ve kiz karde§ini gõrmek üzere Kozluca'daki eve gider. Hatice Hamm' m babas1 ve karde§i kendirci olduklan için kendi evinde yakmak üzere iki yük kendir çubugu haz1rlamr. Kâmil ve annesi Hatice Hamm evden aynhrlar. Her ikisinin de smmda kendir çu­ buklan vard1r. Hatice Hamm yoruldugu için, Frans1zlarm i§leccigi askeri fmmn 50 mecre berisinde, kendir yükünü sirtmdan indirip duvar dibinde biraz dinlenir. Kozanli iscikametinden fm­ na gelen 3 Frans1z askeri firma girmeyip Hatice Hamm'm üstüne dogru yürürler. Askerler Hatice Hamm'm peçesini açmak isterken, Hatice Han1m mukavemet gõsterir ve ç1g­ hk atar. Bu durumu gõren Kâmil mtmdaki çubuklari ata­ rak yerden birkaç ta§ al1r ve askerlere firlacarak üzerlerine yürür. Frans1z askerleri Kâmil'i süngüleyerek §ehit ederler. Vakit ak§ama yakin oldugu için, �ehitkâmil'in naa§I o gece Musullu Sokak 20 numaradaki tek kad1 evlerinin avlusun­ da kal1r. Cenazesi 22 Ocak 1 920 günü õgle namazm1 mü­ teakip çok muazzam bir merasimle kaldmlir. Antep hal­ kmdan kim varsa; çocuk, ya§h, genç, memur, esnaf herkes cenazeye ͧtirak eder. Daireler, dükkânlar kapamr, ali§veri§ durur. Cenaze tõreni Frans1zlara gõzdag1, ihtar ve protesto mahiyetinde geçer. 1 59 1 '9

Ermeni yanhs1 bir misyoner $ehit Kâmil'in kadedilmesinden sonra Erme­ nilerin protestolar s1rasmda evlerinde kald1klanm ve 23 Ocak 1 920 Cuma günü de çar�1ya ç1kmad1klanm yazmaktadu: Merrill, John E., Pen Pictures 131

ANTEP HARBl'NE YENIDEN BAKMAK

�ehitkâmil'in Türk bayragma sanh tabutu eller üstünde ta­ §marak, õz annesi Münevver'in de yatt1g1 Saçakl1 semtinde­

ki mezarhga defnedilir. Sonradan yol çal1§mas1 dolay1S1y!a kaldmlan bu mezarlarm yeri, §imdiki Aliye-Ômer Battal tlkokulunun bahçe duvan kõ§esine de nk gel mektedir

.

Frans1z Kumandan1 Yarbay Saint-Marie yanmda birkaç su­ bay ve tercümanla birlikte Cemiyet-i 1slamiye'nin toplan­ nlar yapt1g1 Nuri Mehmet Pa§a Camii kar§Ismda bulunan

Nak§ibendi Tekkesine gelerek taziye verir. Gõrü§mede Õk­ ke§ Aga, Mutasamf, Jandarma Kumandam ve baz1 Heyet-i Merkeziye üyeleri bulunur. Frans1z Kumandam Ôkke§ Aga'ya tazminat olarak 200 alem vermek istedigini ifade eder; fakat Ôkke§ Aga bunu kabul etmez ve Frans1z Kumandanma §Õyle der: "Sizler çocugumun kanma girdiniz. Ailemin çar§afma e! attm1z. Hem memleketimizi i§gal ettiniz, hem de cana, namusa dokundunuz. Yüzlerce yildan beri esaret nedir bilmeyen bu asil Türk diyanm her nas1lsa i§gal ettiniz. Ben çocugumun kamm parayla degi§mem. Milletim çocugumun i ntikam m1 alacaktir." 160

Kâmil'in §ehadetinin sebep oldugu kidesel protesto Antep sa­ vunmas1 için halkm harbin zaruret olduguna inanmasm1 h1zland1ran õnemli bir faktõr olmu§tuf. Doktor Mecit Barlas'm ifadesiyle "Halk Frans1zlardan korkmaz oldu. Bu hâl müstevli kuvvete kar§I halki galeyana davet etti ve infial uyandud1." 161 Ôzdemir Bey'e gõre de 1 Nisan 1 920'de ba§layacak sava§ta ilk silah1 Türklerin atmasmm sebebi "namuslu bir Türk kadmmm peçesine uzanan kirli bir dü§­ man eli" idi. 162

1 60

161

1 62

of the Siege of Aintab, ABCFM, 1 920, s. 5 . Yakar, Halil Íbrahim, Antep Direnifinin 11.k Kmlc1m1 �hitkârnil, Gazian­ tep Bü�ehir Belediyesi B�kanhg1, 20 1 8, s. 7-8. Barlas, Emre, Dr. Mecit Barlas'm Andar1, s. 35. Yakat, Halil 1brahim, Yaprak Pusat, Ü. Gülsüm, Aymtab Etraf-1 �hir Cep­ heler Kumandanhgi, s. 442.

132

SAVUNMA IÇIN TE$KILATLANMA VE FRANSIZ !$&ALI

Harp boyunca �ehit Kâmil'in hanras1 bütün §ehrin magdur ve mazlumlugunun sembolü olmU§tur. Günümüze kadar da sayg1 ile y�attlmt§tlr. Büyük �ehrin iki merkez ilçesinden biri, aile namusu için õlümü gõze alan bu kahramanm adm1 t�1maktadtr.

Kroki- 2 Antep

vc

civan krokisi. 163

BÜYÜK ARAPTAR'DA FRANSIZ TECAVÜZÜ Ocak ay1 sonlarmda arnk Frans1zlar Aymtap havalisinde ahalinin malma, canma ve namusuna yõnelik saldmlanm yogunl�nrmaya b�larm�lard1. 1 �ubat 1 920 tarihli ayrmt1h bir Osmanh ar§iv ev­ rakma gõre Antep-Mar� yolu üzerinde Büyük Araptar kõyünde Frans1z birlikleri büyük facialar yaratm1�t1:

1 63

Kroki-4 Ulusoy, Mümtaz, Ístiklàl Harbi'nde 2nci Kolordu (1918 - 1921 ) , Ankara, Genelkurmay Askeri Tarih v e Stratejik Etüt B�kanhg1, 2006. 133

ANTEP HARBl'NE YENIDEN BAKMAK

Aralarmda Ermeniler de olmak üzere,

15Ó ki§ilik bir Fran­

s1z müfrezesi Antep yõresinde Büyük Arabtar Kõyüne gelip evlerin kapdanm wrla kirarak içeri girmi§, kadmlara teca­ vüz eylemi§ ve kõylülerin mallanm yagmalam1§t1r. Müslü­ man kõylüler daglara kaçm1§, ertesi sabah evlerine dõnen kõylülere müfreze makineli tüfeklerle ate§ açmI§tlr. Ma­ ra§'ta müfreze top ate§ine tuttugu için kaçamayarak §ehirde kalm1§ olan insanlan õldürme i§inde Ermeniler Frans1zlara iltihak etmi§tir. Dahas1, Mara§' a yard1ma ko§an bir çok in­ san Frans1zlarm açt1g1 top ve makineli tüfek ate§i ile §ehre girmekten menedilmi§tir. Adanàda ve civar kõylerde hayat Müslümanlar için dayamlmaz hâle gelmi§tir. Bu kõylerden çogu ate§e verilmi§tir. Ermeni kõylüler Müslümanlara sal­ dmm diye silâhlandmlip gõnderilmi§tir. Mara§'ta meyda­ na gelen ve yüreklere deh§et ve korku salan olaylar büyük infial yaratml§ ve bõyle olaylara bir son verilmesi için halk kalabal1k nümayi§ler tertiplemi§tir. 1 64

1 2/ 1 3 Ocak 1 920 günü meydana gelen bu hadisede Frans1z birlikleri ile kõylüler ve çeteler arasmda ç1kan çat1§mada 60 kadar Frans1z askeri õldürülmü§tÜr. Frans1z komutanm talebi üzerine ya­ p1lan tahkikatta hadiseye Frans1zlarm sebep oldugu anla§tlmt§ttr. 165 Bu hadiseden bir hafta kadar sonra 20 Ocak'ta yine Antep-Mara§ yolu üzerinde Karab1y1kl1 kõyü yakmlarmda bir süvari taktm1 ve bir kts1m piyade korumasmda Mara§'a gitmekte olan Frans1z ikmal kolu Molla Karaytlan tarafmdan imha edildi. Bütün arabalar, silah ve erzak ele geçirildi. 1 66 Antep kuzeyindeki Büyük Araptar ve Karab1y1kl1'da Frans1z birliklerine kar§I kazamlan ba§anlar i§gal altmdaki §ehir ahalisinde dü§man1 alt edebiliriz inancm1 da güçlendirmi§ olmaltdir. Bu kap­ samda yukanda bahsettigimiz, �ehit Kâmil'in §ehadetinin yaratt1g1 1 64

1 65 166

Shaw, Stanford J., "Ermení Lejyonu ve Kílíkyàdaki Ermeni Toplulugunun Tahriban", s. 1 59. Ôzrürk, Ayhan, "Milli Mücadele'de Gaziantep", s. 823. Solmaz, Mehmet, Karaytlan, 2. bs, Gazíantep, Gaziantep Kültür Dernegi, 1 964, s. 1 9-23.

134

SAVU N MA I Ç I N TE$KILATLANMA VE FRANSIZ 1$GALI

inflal ortammda Ermeni yanhs1 bir misyonerin yazd1gma gõre 23 Ocak 1 920 Cuma günü "silahh Türk kõylüleri Ermenileri katlet­ mek için Aymtap'ta toplanmt§tt." Ermeniler §ehidin Ilaa§t bir gün õnce defnedilmesine ragmen misyonerin belirttigi korku yüzünden evden ç1kamayacaklardt. 167 30 Ocak 1 920 tarihli Correspondance d'Orient'da yay1mlanan bir habere gõre "milliyetçi çeteler" birçok Frans1z subay1 ve asker­ lerine sald1rd1, Frans1zlan Mara§ ve Antep'i terke zorladt. Takviye alan Frans1zlar "milliyetçilere" saldudt, Türklerin k1§lalarm1 yakt1 ve Mara§'a yürüdüler. Bu ara Antep'in bir kesimi topçu ate§iyle yakildt. 1 68 1 �ubat 1 920 günü bir otomobille Kilis'ten Antep' e gel­ mekte olan Ermeni destekçisi misyoner YMCA169 [Genç Erkeklerin Hristiyan Cemiyeti] sekreterlerinden ikisi "milliyetçiler tarafindan õldürüldü." 1 70 Aym kaynaga gõre zaten bu yoldan geçen bütün Hristiyanlann katli emredilmi§ti. Bir Amerikan dergisine gõre Antep, 1 �ubat 1 920'den itibaren Türk milliyetçileri tarafindan flilen ku§at1lm1§t1. 1 7 1 Zaten Heyet-i Temsiliye tarafmdan 25 Ocak 1 920 günü Aymtap dâhil bütün Güney cephesinden sorumlu birliklere Frans1z i§galine kar§I gerilla harbi ba§latilmas1 için baz1 esaslar bildirilmi§ti. 172 Mara§' m i§gal zincirini parçalamasmdan õnceki gün, 1 1 �ubat 1 920'de Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Pa§a, karargâh1 Sivas'ta bulunan 3. Kolordu Komutanhgma "Antep Kuva-y1 Mil­ llyesini Frans1zlar aleyhine kiyam ettirme" ve 1slahiye'den Mara§' a 1 67 1 68 1 69 1 70

1 71 1 72

Merrill, John E., Pen Pictures of tbe Siege of Aintab, s. 5 . "Les Troupes Françaises aux Prises avec les Nationalistes Turcs", Correspon­ dance d'Orient, C. 1 3 , No: 1 62- 1 63, 1 920, s. 1 62- 1 63. Young Men's Christian Association. Shepard, Lorrin, "Fighting rhe Turks ar Ainrab", C. XIV, Current History: A Monthly Magazine of tbe New York Times, (07. 1 92 1 ) , s. 59 1 . Current History: A Montbly Magazine of tbe New York Times, C. XII, April-September 1 920, s. 257. 383 no.lu vesika: HTVD. 135

ANTEP HARBl'NE VENIDEN BAKMAK

Franstzlann takviye gõndermesine engel olma emri vermi§tir. Aynca 3. Kolordu Halep Kuva-yt Milliyesi'nin lslahiye ve Antep'e dogru harekete ba§lamalarmt da süratle temin edecekti. 1 73 Aym gün Mustafa Kemal Pa§a Katmàdan Aymtab'a gelen 60 arabahk bir dü§man cephane kolunun "Aymtab'a iki saat mesafede Kuva-y1 Milliye tarafmdan" durduruldugunu bildirmi§tir. 1 74 1 5 �ubat 1 920 günkü Albayrak gazetesi de aym haberi a§ag1daki gibi Erzurum'da okuyucularma duyurmu§tur: "Katma'dan Aymtab'a gelen yirmi arabal1k bir dü§man cephane kolu Aymtab'a iki saat mesafede Kuva-yi Milliye tarafmdan tevkif edilmi§tir." 1 75 Bu dõnemle ilgili, lstanbul'daki Amerika Birle§ik Devletleri Yüksek Komiseri Amiral Mark Bristol'un 2 1 �ubat 1 920 tarihli raporu ilgi çekicidir. Buna gõre güneyde vaziyet geçen ytl Yunan­ hlann lzmir'i i§gal etmelerinin yaratt1g1 §artlar gibidir. 1 76 llginç olan husus Amiral'in tespitlerinin Genelkurmay Harp Tarihi belgelerinde de hemen aym §ekilde ifade edilmesidir: Yerli Rumlann Ízmir'e ç1kan Yunan ordusunu sevinç ç1ghklan ile kaq1lay1p onlarm tahribatma kaulmca nasd Bati Anadolu'da ku§aktan kU§aga yan yana ya§affil§ Türk ve Rum kõylülerinin aras1 bozulmu§, birbirlerine ac1ma­ s1z dü§man kesilmi§lerse, Kilikya'daki Ermeni Lejyonunun yapt1g1 tahribat yüzünden Türklerle Ermeniler arasmdaki ili§kiler de Anadolu'nun her yerinde çok gerilmi§tir. Er­ meni Lejyonu yerli Ermenileri, korkmaym i§gal kuvvetleri sizi cezaland1rmaz diyerek, kom§ulanna kar§I silahlanmaya te§vik etmi§tir. 1 77 1 73 1 74

1 75 1 76 1 77

40 1 no.lu vesika: a.y. Atatürk, Mustafa Kemal, Atatürk'ün Tamim, Telgrahe Beyannameleri N (1917-1938), s. 1 9 1 . Albayrak gazetesi, s . 2 1 3. Marashlian, Levon, "lhe Atmenian Question from Sevres to Lausanne: Eco­ nomics and Morality in Atnerican and British Policies, 1 920- 1 923", s. 532. Shaw, Stanford J., "Ermeni Lejyonu ve Kilikya'daki Ermeni Toplulugunun Tahriban", s. 1 7 1 .

136

SAVUN MA I Ç I N TE$KILATLANMA VE FRANSIZ 1$GALI

Yukanda ifade edildigi gibi Frans1zlann Ermenileri silahlan­ dumas1 ve Ermeni birliklerini kullanmas1 mahalli halki isyan et­ tirmi§tir. Frans1zlann kõyleri yakng1, mahalli halki kadettigi ve kadmlara tecavüz ettigi rapor edilmektedir. Türkler de misilleme olarak Ermenileri õldürmektedir. 1 78

M iLLi MUKAVEM ETE DÜ$MANLIK Antep savunmast elbette ana akim olarak Anteplilerin fedakârl1k ve gayrederi üzerinde yürümü§tÜr. Ancak arada dü§man emeline hizmet eden giri§imler de olmu§tur. Bu çerçevede 1 1 Mart 1 920 günü Antep Mutasarnfltg1 õnemli Ermeni ve Türk §ahsiyederin imzasmt ta§iyan bir dilekçeyi Dâhiliye Nezaretine gõndermi§tir. 1 79 Bu dilekçeyi Aymtap Cemiyet-i 1slamiye Reisi [Abdullah] Edib, Müftü Mehmed Arif, Mevlevi $eyhi Mustafa ile Ermenilerden Milletba§I Mari Bedros, muteberan olarak kabul edilen Leonyan Ohannes, Kendirciyan Ohannes, Yeremyan, Erikliyan Oseb ve Leylekyan Kevork imzalam1§t1. Bu dilekçede Osman!t hükumetinin "ezici bir kuvvede burada bulunan ͧgal kuvvederiyle i§birligi yaparak, daglarda ve yollarda türeyen e§kiyanm tepelenerek" a§ayi§i temini talep edilmi§tir. 180 Oi­ lekçede kastedilenin sadece devlet otoritesinin çõkmesi yüzünden ortaya ç1kan adi soyguncu ve e§kiya olmad1g1 aç1kt1r. Daha ziyade dü§man ͧgaline yõnelik te§kiladanma ve haz1rltklanm sürdüren gayrinizarni unsurlarm ortadan kaldmlmas1 niyeti gõrülmektedir. Pekdogan'm yazd1g1 gibi bu dilekçeden k1sa bir süre sonra Franstzlar Kilis' e birlik takviyesi yapmI§ttr. Bu ara Antep Heyet-i Merkeziyesi de Kilis yolu Kuva-y1 Milliye Komutam $ahin Bey'i 1 78

1 79 1 80

Marashlian, Levon, "The Armenian Question from Sevres to Lausanne: Eco­ nomics and Morality in American and British Policies, 1 920- 1 923", s. 532. Pekdogan, Cela!, Gazi'den Gazi'ye Mustafa Kemal ile Muhâberat, Ankara, Sanyild1z Ofset Ltd. �ti., 20 14, s. 1 95- 1 97. Pekdogan, Cela!, a.y. 1 37

ANTEP HARBl'NE YENIDEN BAKMAK

durumdan haberdar etmi§ ve gücünü takviye etmi§tir. Durumu õgrenen Mustafa Kemal P�a 27 Mart 1 920 günü bir telgrafla ilgililere, almacak tedbirlerle beraber ''Aymtap Teali-i lslam Cemi­ yeti'nin Frans1z amaline çalt§ttg1"m da haber vermi§tir. 1 8 1 Frans1zlarla may1s sonlarmda yap1lan 20 günlük ate§kesten sonra agustos ay1 içerisinde Ôzdemir Bey'in §ehir merkezinin sa­ vunmasmdan sorumlu Etraf-1 �ehir Cepheler Kumandanhgma getirilmesinin ardmdan Antep'te kafa kan§ttran konu§malar ve dedikodular su yüzüne ç1kmaya ba§lamt§tl. Sulh ve Selamet adh gizli bir cemiyet õrgütlenmesinden bahsedilmeye b�landt. 1 82 ͧ bununla da kalmam1§; Frans1zlann hücumlan sirasmda ara s1ra telefonlar kesi­ liyor, Merkez Kurulu Üyeleri ile Ôzdemir Bey' e, imzas1z õlüm tehditleri içeren mektuplar geliyordu. Hatta, Merkez Kurulu telefon hatlannm korunmasm1 kadmlara birakm1§ ve her semt o bõlgedeki kadmlar tarafmdan korunmaya b�lanm1§, bu durumun bir noktada õnüne geçilebilmi§ti. Bu gizli cemiyetin üyelerinin kimler olduklan tam olarak bilinemiyor, en azmdan kamt elde edilemiyordu. Bu du­ rum Ôzdemir Bey'de tela§ ve endi§eye yol açmi§tl. Merkez Kurulu [Heyet-i Merkeziye] §Üphelendigi 85 ki§iyi belirlemi§ ve bunlan kentten uzakl�t1rmaya karar vermi§, fakat yeterli delil bulunamad1gmdan, bunun yaratacag1 so­ nuçlan gõz õnüne alarak vazgeçmi§tir. 1 83

Albay Andrea da 1 7 Agustos'ta §ehirde Frans1zlarla ban§ yaptl­ mas1 [Antep'in Frans1zlara teslimi] için [Heyet-i Merkeziye'ye kar§t] bir ayaklanma giri§imi oldugunu, çaq1da beyaz bayrak çekildigini ancak te§kilatm süratle vaziyete hâkim oldugunu yazmaktad1r. 181 1 82

1 83

Pekdogan, Cela!, a.g.e., s. 1 97. Sulh ve Selamet ad11 õrgütlenme Milli Mücadele kar§1tlarmm Ístan­ bul'da ba§lamklan bir giri§imdi. Güngõr, M. Birol, Antep Harbi, s. 2 1 0.

138

SAVUN MA IÇIN TE$KILATLANMA VE FRANSIZ 1$GA LI

"Milliyetçi kar§m" propaganda yapt1klan tahminiyle 30 ki§inin hapsedildigini de sõylüyor. 1 84 Agustos ay1 içindeki muharebeler sirasmda Büyük Kmlhisar kõyü [§imdiki Oguzeli ilçe merkezi] imam ve muhtannm kendileri­ ne gelerek Frans1z ordusuna itaat edeceklerini ve Frans1z mandasm1 kabul ettiklerini de Andrea haber vermektedir. Andreàya gõre imam ve muhtar, halkt yagma ve talan ile gençleri zorla silahaltma alan Millkilere kar§t Frans1zlardan himaye talep etmi§tir. Aynca Tilbe§arl1 Sad1k Efendi'nin sevk ve idaresinde 400 mevcutlu çetenin kõylerinde oldugunu ve nizami kuvvetlerden [2. Kolordu'ya bagh tümenlerden] yanlannda iki top ile 200 ki§ilik bir birligin Hacar'1 [Gürsu] i§gal etmekte oldugunu ihbar etmi§tir. 1 85 Yine Andrea, sonbaharda Tilba§ar civarmdan küçük bir Arap a§iretinin reisinin Türklerin Frans1z kuvvetlerine yapacaklan saldmy1 ihbar ettigini ileri sürüyor. 1 86 Kilis'te ise bir kts1m §ah1s ve ailelerin dogrudan dü§manla ͧ birligini tercih ettikleri bilinmektedir. B unlardan Mesut Remzi adh, okul m üdürü olan bir §ahts " Frans1z istihbarat dairesinde takibi mesalih [i§ takibi] idarehanesi" adi altmda yaz1hane açacak kadar pervas1zhk gõstermi§tir. Polat Bey'in emriyle bu ve benzeri ki§iler tutuklanmi§ttr. 187 Frans1zlarla yapilan geçici mütareke ile Kuva-y1 Milliye'nin gücünü hisseden Kilis'te milll harekete kar§l olan ki§iler havalinin Kuva-y1 Milliye Kumandam Polat Bey ile anla§ma yolu araymca 1 84

1 85 1 86 1 87

Andrea, Colonel, La Vie Militaire au Levant en Colonne Pendant un an Dans le Nord Syrien et en Mesopotamie Mars a 1 920-Mars 1921, Siege d'Aintab, Paris, Charles-Lavauzelle & C., 1 923, s. 1 1 9. Andrea, diger taraf­ ran §ehirdekí memurlarm ve e§rafin halkm Frans1zlara kar§I kín ve dü§man­ hg1m k.i§k1rtt1gm1 ancak nüfuz ve iktidarm girdkçe Kemalisr askeri §eflerin eline geçrigini de beyan ermekredir. Andrea, Colonel, a.g.e., s. 1 20. Andrea, Colonel, a.g.e., s. 1 6 1 . Be§e, lbrahim, Ífgalden Kurtuluta Kilis Araltk 1918-192 1 , s. 280-28 1 . 139

ANTEP HARBl'NE YENIDEN BAKMAK

kendileriyle 1 4 Haziran 1 920 günü bir anla§ma yap1lm1§tl. Bu anla§madaki õnemli maddelerden biri "casusluk õnlenecek" mad­

desidir. 1 88 Bu maddeyi Kuva-y1 Milliye'ye dü§man ki§ilerin "amk dü§mana çah§mayacag1z" beyam olarak anlamak yanh§ olmayacak­ ur.

Tabii bu tarihten õnce Frans1zlara casusluk yapild1gmm ikran

olarak da anlamak gerekir. Üܧman emellerine hizmet edenler sadece §ehirde ya§ayanlar arasmdan ç1kmam1§tir. Frans1zlann resmi yaymlannda havalide ,

bir k1S1m insanlann kendilerine hizmet ettigi ifade edilmektedir. Albay Andrea, 1 923 y1lmda yay1mlanan, yukar1da da zikrettigimiz õnemli eserinde kendilerine çah§an baz1 a§iret mensuplanndan bahsetmektedir. Kitapta i§ birlikçilerinin adi verilmemekte, bu tarz ki§iler "]" harfi ile gõsterilmektedir. 1 8 9 O zamanki Akçakoyunlu-Antep yolu üzerindeki Güneyse kõ­ yünde Arap Buses a§iretine mensup baz1 ailelerin Frans1zlara çal1§t1g1, havalide yakm zamana kadar bilinen bir husustur. Antep Harbi sürerken kõylerinin birçogu bugünkü Türkiye topraklannm d1§m­ da kalm1§ Türkmen Elbeyli a§iretinin nüfuzlu reisi Bilal Bey'in 190 Suriye'nin 1sfahan kõyünde, Frans1zlarla i§ birligi yapt1g1 iddias1yla bir ba§ka Türkmen a§ireti reisi Nuveyran [Oguz] Aga tarafindan katledildigi bilinmektedir. Bilal Bey'in dü§mana çalt§tlgma dair bir karine yoktur. Nuveyran Aga ise Antep güneyinde Ístiklâl Madal­ yas1 ile taltif edilen üç kahramandan birisidir. Bila! Bey ve ailesinin ortadan kaldmlmasmm bir bey ile aga arasmdaki rekabet ve çe­ kememezlikten kaynaklanmt§ olabilecegi de sõylenebilir. Hakikat bõyleyse bizim aç1m1zdan a§iret rakibinin ortadan kaldmlmasmda 1 88 1 89

1 90

lnce, Halil lbrahim, Milli Mücadde'de Kilis, s. 1 08- 1 09. Andrea, Colonel, La Vie Militaire a u Levant en Colonne Pendant un an Dans le Nord Syrien et en Mesopotamie Mars a 1920-Mars 192 1 , Siege d'Aintab. Havalide dügünlerde sõylenen "Bilal Bey türküsü" ad.h içli agma geçen "Bila! Bey'i sorarsan Elbeyli 'nin ulusu/Atm1 çekerdi Halep valisi" ifadeleri, adi geçenin çok nüfuzlu bir �ahsiyet olarak bilindigini gõstermektedir.

140

SAV U N M A I Ç I N TE$KILATLAN M A VE FRANSIZ 1$GALI

dü§manla ͧ birligi tõhmetinin kayda deger bir me§ruiyet gerekçesi saglad1g1 õnemlidir. Bu da Antep savunmasmda dü§mana çalt§manm nas1l bir tepki enerjisi yaratt1gm1 gõsterir. �ifahi bir anlattya gõre Antep güney havalisinde Arap Elün a§Í­ retinden Frans1zlara casusluk yapttgt bilinen Kel Hasan, Kilis-Antep yolu üzerinde Kaz1kl1 kõyünden Kuva-y1 Milliyecilerden Milli adh bir mücahit tarafindan katledilmi§tir. 191 Antep'in hemen güneyindeki Mazmahor [Baglarba§t] kõyün­ den, Frans1zlara casusluk yapttgt için lbo adh birisi ile iki ki§i idam edilmi§tir. Bu idamlann Antep'teki mücadele kar§ttt Sulh ve Selamet sempatizanlarmt bir derece sindirdigi bilinmektedir. 1 92 Bunlarm yanmda devletin bir k1s1m memurlarmm da i§galci dü§man kuvvetleri ile aç1ktan ͧ birligi yapugma ili§kin tespitler de bulunmaktad1r. Kilis ve Havalisi Kuva-y1 Milliye Kumanda01 Polat Bey, Mara§' m 1 2 �ubat 1 920'de kurtanlmasmdan sonra Kilis' e hareket etmezden õnce Aritep-Mara§ yolu üzerinde Hur§it Aga kõyünü [Keferdiz] kuvvetleriyle sard1g101 sõylüyor. Kõyde Frans1z ve Ermeniler ile Osmaniye Jandarma Komuta01 ve Türk jandar­ malanmn bulundugunu sõyleyen Polat Bey, 24 saat süren çatt§ma sonucunda Frans1z-Ermeni müfrezesinin bir k1sm1 ve Osmaniye Jandarma Bõlük Komuta01 yüzba§t ile be§ jandarma neferini esir al1p Mara§'a gõnderdigini ifade etmektedir. 193 Bu durum üst makamlarca verilen baz1 talimatlann yorumlan­ madan tatbik edilmesinin kritik zamanlarda dü§man ͧ birlikçiligi rengini ald1gm1 gõstermektedir. Diger taraftan dü§mana çalt§an, ç1karlan01 ͧgalci ile aym yõnde gõrenlerin mühim bir ktsmmm kendilerini saklamad1klan bilin­ mektedir. Franstzlarla Ankara Anla§mast imzalanmadan õnce ͧ1 91

1 92 1 93

Ay�e Sayg1h ile 2 1 Agustos 202 1 günü yap1lan go�me. Güngi:ir, M. Birol Antep Harbi, s. 2 1 0. Ô zalp, Yalçm, Ermeni lntikam Alayi Marq'ta (Vesikalar: 1919-1920) , 246. ,

s.

141

ANTEP HAR Bl'NE Y E N I D E N BAKMAK

galin sonlanacag1 sõylentileri üzerine "Aymtab ve Kilis'teki Frans1z taraftan" Türklerin de Ermeniler ile beraber, aileleriyle Suriye'ye kaçttklan bilinmektedir. 1 94

$AH i N BEY'iN $EHADETi Adi Antep savunmas1 ile õzde§le§en bir kahraman varsa o da Sahin Bey ad1yla tanman Mehmet Sait'tir. Sahin Bey genç ya§m­ da orduya kanlm1§, imparatorlugun uzak cografyalannda yapt1g1 ba§arth hizmederden õtürü subayhga nasbedilmi§tir. Oirayedi, gayretli ve sorumluluk sahibi bir subay olarak üstegmen rütbesiyle tayin edildigi Askerlik Sube Reisligine gitmek yerine Antep'te Milli Mücadele'ye kat1lm1§t1r. Antep Harbi'ni yürüten Heyet-i Merke­ ziye tarafmdan Antep' e Kilis üzerinden gelen Frans1z intikallerini õnlemek üzere Antep-Kilis Yolu Kumandanhgma tayin edilmi§tir. Kendisine bugün bildigimiz Sahin Bey ismi Antep savunmasmm õnemli ki§ilerinden Zeki Savc1 Bey tarafindan verilmi§tir. 1 95 Kisa zaman içinde etrafma toplad1g1 mücahiderle Frans1z kuvvederine õnemli zayiat verdirmi§ ancak say1ca çok fazia Frans1z kuvvederine kar§l mukavemet ederken Milli Kuvvetlerden yeterli destek alamad1gmdan 26 Mart 1 920 günü Elmal1 Kõprüsü üzerinde §ehit olmu§tur. Sahin Bey'in maiyetinde Antep-Kilis yolu Kuva-y1 Milliye ku­ mandan muavini olarak bulunan lhtiyat Zabiti Ali Nadi Ünler, rahmetliyi a§ag1daki gibi tasvir etmektedir: �ahin Bey, ortaya yakm Iasa boylu, geni§ omuzlu, beyaz benizli, kumral b1y1k11, elâ gõzlü, lark be§ ya§lannda gõ­ rünüyordu. 1 96 Gõzlerinde herkesi kendine çeken, kar§I1 94

1 95

1 96

Belge no: 296 1 Askeri Tarih Belgderi Dergisi-105, C. 47, Ankara, Ge­ nelkurmay Askerl Tarih ve Stratejik Etüt Ba§kanhg1, 1 998, s. 88. Aymtap Mmnka Kumandan Vekili'nin 1 0 Ekim 1 9 2 1 tarihli raporu. Gõgü§, M. Oguz, 1l.k Ínsanlardan Bugüne Çqitli Y'ónleriyle Gaziantep, s. 1 0 1 - 1 02� $ahin Bey'in kendi fotografi maalesef mevcut degildir: "$AH1NBEY'1N FO­ TOGRAFI", Gaziantep Günq Gazetesi, (23.05 .202 1 ) , (Çevrimiçi) https://

142

SAV U N MA I Ç I N TE$KILATLAN MA VE FRANSIZ 1$GALI

smdakine sayg1 ve korku telkin eden bir I§Ik vard1. Geni§ çenesi, kuvvetli bir iradenin belirtisiydi. Arkasmda boz renkte, askerl kuma§tan bir avc1 elbisesi, aym kuma§tan palto, ba§mda siyah bir kalpak, ayaklarmda sar1 getr ve po­ tinler vard1. Kõylülerle onlarm anhyacag1 bir dille, akto bir talâkatle konu§urdu. Konu, i§galin haks1zhklan, yabanc1larm ve Ermenilerin zulüm ve tazyiki, tarih boyunca hür ve efendi ya§iyan soyumuzun fitri kahramanhg1, zulüm ve esarete kar§I direnme lüzumu, milli haysiyet, §eref ve va­ tan müdafaasmm kutsalhg1 idi. Yanmdakiler onu derin bir vecd içinde dinliyor, cazibesine kaptlm1§ gõrünüyorlard1. Hareketleri asilâne ve vekarh idi. 28 Mart tarihine kadar beraber bulundugumuz süre içinde aym asil ve kahraman­ ca tav1rlanm izledim. Aym sade fakat ate§li ve inandmc1 sõzlerini i§ittim. O, bu davram§ ve sõzleriyle yalmz çevre kõyler halkm1 degil 1 0- 1 5 saatlik mesafedeki kõylüleri de etrafma toplamaga ve onlan istekle ate§ hamna sürmege muvaffak olmu§tur. Onu gõrenler ona baglamr, çevresinden aynlmazlardt, ya­ mna giren kõy agalan, a§iret reisleri, çete ba§lan, õnüne diz çõkerek oturur, onu sayg1yla dinlerler ve emirlerini yerine getirmege çah§1rlard1. 1 97

1 97

www. gaziantepgunes.com/ makale/7 1 069 1 3/ ibrahim-alisinanoglu/ sahinbe­ yin-fotografi. Ünler, Ali Nadi, Gaziantep Savunmas1, s. 32-33. 143

ANTEP HAABl' N E YENIDEN BAKMAK

A>ITE P

Kroki- 3 �ahin Bey'in §ehit oldugu Kilis-Antcp yolu muharebelcri . 1 9"

Prof. Dr. Bilgehan Pamuk, �ahin Bey'in §ehadetine giden günlerde hadiselerin geli§mesini §U §ekilde anlatmaktadu: Kilis Yolu'nun kontrol altmda olmas1 ve yard1m ula§tirmak için yap1lan tc§cbbüslcrín ba§ans1zltkla sonuçlanmas1, An­ tep'teki Frans1z garniwnunun durumunu her geçen gün daha da güçle§tirdi. 24 Mart'ta Heyet-í Merkezíye, Kílis Kuvay-1 Millíyesí'nden �ifreli haber ald1. Kílis Kuvay-1 1 98

Kroki-9 Sarai, Ahmet Hulki, Türk ÍStiklal Harbi-IV Güney Cephesi.

144

SAVUN MA I Ç I N TE$KILATLANMA VE FRANSIZ 1$GALI

Milliye Komutam Polat Bey'in mesajma gõre; Katmàdan Kilis' e 6.000 kadar kar1§1k kuvvet geldigi gibi Antep için kuvvetli bir nakliye kolu haz1rlanm1§tl. 25 Mart'ta Albay Andrea, Kilis'ten Antep'e dogru hareket etti. 2 .500 ki§i ve 1 .400 hayvandan ibaret kafilenin hareketi, �ahin Bey' e iletilince karargâhm1 daha gerideki savunma hamna çekti. �ahin Bey, yard1m etmeleri için çevreye haber sald1. Sava§ düzeni içerisinde ilerleyen Frans1z birlikleri, Kilis' e 7-8 kilometre mesafede Anaz kõyünde konaklad1lar ve saldm için ertesi günü beklediler. 26 Mart'ta Frans1z birliklerinin büyük bir lasm1 õncülerin gerisindeydi. Ô ncüler, arazi §artlarma gõre, makineli tü­ feklerin desteginde üçgen §eklinde ilerlediler. Yanc1lar ile artç1lar da benzer düzendeydiler. Bõylelikle her yõnden ge­ lecek tehlikeye kar§I õnlem almdi. Frans1zlar, Kml Burun' a ve yolun dogusunda Kantara kõyüne kadar uzanan tepe­ lerdeki siperlere ve yolun bat1smdaki Acar' a kadar uzanan mevzilere taarruz ettiler. Say1 ve silâh üstünlügüne sahip Frans1z hücumuna kar§I milli kuvvetler kar§1hk verdiler. Be§ saat süren çati§madan sonra Frans1zlann sag kanad1 yo­ lun solundaki siperleri zapt etti. Acar Dag1'ndaki siperleri yogun ate§ alnna alan Frans1zlar, piyadelerini ileri sürünce alc§ama dogru sag kanat da çõzüldü. Bunun üzerine �ahin Bey, çekilmek zorunda kald1. Frans1zlar, Sinnap Kõprüsü civarma yerle§tiler. �ahin Bey, gece baslam yapmak istediy­ se de muvaffak olamad1. Bunun üzerine maiyetiyle Çapah kõyüne gitti. Bõylelikle Kilis-Antep yolunun ilk savunma ham çõzüldü.

�ahin Bey, 27 Mart'ta Kertil tepelerine çekildiyse ve "Antep'ten üç yük cephane ve Topai Mamo ile Akçakoyunlu'dan Tahir Efendi yard1ma geldiler" se de üstün dü�man güçleri kar�1smda peyderpey gerileyerek Elmali ve Bostanc1k smlanndaki mevzilere çekildi. Buras1 üçüncü ve son savunma hatt1yd1. 28 Mart'ta Frans1zlar ileriye dogru yürüyli§e geçtiginde; Türk birlikleri de savunma mevzilerinde yerlerini ald1lar. Yogun topçu ate§i desteginde Frans1zlar, Elmal1'nm kuzey 145

ANTEP HARBl'N E YENIDEN BAKMAK

sirtlarma ve Bostanc1k' m kuzeyindeki kayal1k tepelere ta­ arruz ettiler. Siddetli saldm ka�1smda Karay1lan, Mizmiz Deresi'ne dogru çekildi. Bõylelikle milli kuvvetlerin sag kanad1 çõzüldü. Buna kar§1hk Ulu Mahsere zeytinliklerin­ deki sol kanat dayand1ysa da etkili hücum kar§tsmda o da çõzüldü. Frans1zlar, son olarak Elmal1 Smlarmda konu§la­ nan Sahin Bey'e yüklendiler. Yogun ate§ alnndaki merkez kuvvetleri de çekildi. Bu mada çekilmeyi kabul etmeyen Sahin Bey, Elmal1 kõp­ rüsünde ta§lan siper ederek mücadelesini sürdürdü. Mer­ misi bitince süngüsüyle hücum eden Sahin Bey, Frans1z piyadelerinin süngü darbeleriyle §ehit oldu. Sahin Bey'in õlümü üzerine milli kuvvetler, Antep'in kuzeyine çekildi­ ler. Andrea, üç günlük sava§m neticesinde 28 Mart'ta Kml­ hisar istikametinden Antep'e Wa§tl . Bu mücadelede milis kuvvetlerini en fazia sarsan olay, Sahin Bey'in kayb1yd1. 1 99

Kilis-Antep yolu Kuva-y1 Milliye Kumandam Sahin Bey'in §ehadeti Frans1zlara amk Antep'teki birliklerine ikmal yolunu aç­ ffil§tl. Üܧman ikmal nakliye kolu aym günün ak§am1 §ehre girdi. Frans1z ikmal kolunun Antep' e giri§i Ermeniler tarafmdan sevinç gõsterileriyle kar§1lanm1§tlr. 200 Sahin Bey'in naa§l yakm adamlarmdan Hac i Aga tarafmdan gõtürülerek Kilis'in Mülk kõyüne defnedildi. 201 • 202 1 935 yilmda Çmarlt'daki Sehitler Abidesi'ne, 1 98 1 'de de §ehit dü§tügü yerdeki amt mezanna nakledildi. 203 Hat1ras1 canb olarak §ehirde ya§amaktad1r. Sehrin en büyük ilçesi, adm1 ta§1maktad1r.

1 99 200

201

102

203

Pamuk, Bilgehan, Bir �brin Direnifi, s. 30-3 1 . Ôztürk, Ayhan, Milli Mücadele'de Gaziantep, Kayseri, Geçit Yaymlan, 1 994, s. 89. Çolakoglu, $inasi, Kilis D ireni.f - KurtulU§ ve Sonrasa 1918-1921-1930, s. 1 1 5. $ahin Bey'in ilk defnedildigi kõy, �imdi Kilis ili Polateli ilçesi $ahinbey kõyü­ dür: Be�e, lbrahim, Ífgalden KurtulU§a Kilis Aralak 1 9 1 8-192 1 , s. 1 9 1 . Severoglu, B. Sttki, "$ehit $ahin Bey ve $ehider Abidesi", Arulis, (2020) .

146

ÜÇÜNCÜ BÕLÜM

ANTEP HARBi BA$LIYOR Anadolu'nun ilk merhale-i i�gâline kamyla, malzyla bir sed olan Aymtab

1

...

1

TBMM açtld1ktan sonra Antep Heyet-i Merkeziyesi'nin Mustafa Kemal Pa�a'ya çektigi telgraftan: Yakar, Halil 1brahim, Yaprak Pusat, O. Gülsüm, Antep Savunmas1 Heyet-i Merkeziye Muhabere Defteri, s. 1 00.

HARP BA$LIYOR �ehir içi sava§m ba§lad1g1 1 Nisan 1 920'den õnceki haftalarda, muhtemelen kendi §ehirlerinin i§galcilerden temizlenmesinden sonra Mara§'tan milliyetçi bir heyetin gelerek Anteplileri Franstz ve Ermenilere kar§t sert õ nlemler alm aya iknaya çalt§ttgmdan, Aymtap Amerikan Koleji Müdürü Dr. John Merrill, amlannda bahsetmektedir. 2 Merill, kom§ulanm iknada ba§ans1z olan Mara§­ ltlann Anteplilere bir kadm peçesi ile ayakkab1sm1 "hediye" olarak gõnderdiklerinin sõylendigini ileri sürüyor. 3 Bu §ayianm gerçekligi tart1§1labilir. Ancak Anteplileri "erkek olmamaklà' itham anlamma gelecek bõylesi bir a§agilamanm, ya§ansm ya§anmasm, §ehir halki için harekete geçmek için vaktin geldiginin ma§eri vicdanda ifadesi oldugu kabul edilebilir.4 Mar�hlarm Anteplileri d�mana kaq1 harekete geçmeye te§Vik ettikleri, Amerikal1 misyoner di§mda Mar�h kaynaklar tarafmdan da dile getirilmi§tir. Mara§hlarm "Biz vazifemizi yapnk. Dü§mam buralara kadar sürdük. Bura­ dan õteye siz sürünüz" dedikleri ancak Anteplilerin ise "Biz memleketimizi yakip y1kmak istemeyiz" cevabm1 vererek d�mana kaq1 harekcte geçmedik­ leri ifade edilmi§tir: Alparslan, Ya§ar, Yakar, Serdar, MU8f-Frans1z Harbi Bdgeler-Hattralar, Kahramanmar�, Ôncü Bas1mevi, 20 1 2, s. 1 87- 1 88. Güllü, Ram azan Erhan, Dag, Murar, Ayntab Amerikan Koleji ve Son Bq­ kanm Hattralan, s. 83-8 5. Antep Harbi s1rasmda Kilis'e bagh lzziye nahiyesinin §imdi amk Türkiye hudutlan d1§mda kalm1§ Kürtdag1 kesiminde pusuya dü§ürülen dü§man taburuna mücahitleri hücuma te§vik için Fat-i Rmde'nin [Güzel Fatma] 149

ANTEP HAR Bi'NE VENIDEN BAKMAK

Antep havalisinde harekete geçme vakti konusu gündeme ge­ lirken milli hareketin lideri Mustafa Kemal P�a da hemen hemen ayni haftalarda ''Adana, Aymtap ve havalisini ecnebi ͧgalinden kurtarmak" gayesi güdüldügünü ifade etmektedir.5 Bu ortamda, Antep'te nisan b�mda sav�m b�layacag1 günlerin arefesinde gergin durumu bir gõzlemci §U §ekilde izah etmektedir: �ehrin muhtelif mahallelerinde oturan Ermeniler yava§ yava§ evlerini bo§alt1p Ermenilerin en çok bulundugu ve Frans1zlara yakm semtlere çekilmeye ba§lad1lar. Bal1kl1 veya Bahklagan çar§ISI civarmdaki Kürkçünün evindeki pence­ relere gizlice geceleri hep tenis, bez perdeler çekilmi§ ve çar­ §'Yª bakan kis1mda perdelerin arka taraf1 ta§larla kapat1lm1§ ve mazgal delikleri konulmu§tu. Ben bunlan gõrmܧtÜm. Hatta küçük oldugumdan bilmiyerek Kürkçünün evinde bir sinema kurmu§lar, baz1 Ermeniler bu sinemaya giriyor­ lard1. Ben de girdim ve seyrettim. Benim Türk oldugumu farketmediler. Bu fllmler Türk müslümanlann aleyhine heyecan verici ve Ermeni gençlerinin hissiyanm kabart1c1 fllmlerdi. Gõrdüklerimi Bal1kh semtindeki büyüklerime haber verdim, iki ay içinde durum daha ziyâde gerginle§ti. Türk ve Ermeniler birbirine yan yan bakm1ya ba§lam1§lar­ d1. Ufak bir hadise bardag1 ta§lracak hâle gelmi§ti.6

Antep Harbi'ne ili§kin, 70 yil kadar õnce belgelere dayal1 ciddi bir monografl yazmt§ olan Sahir Uzel de sav�m flilen b�layacag1 1 Nisan 1 920'nin hemen õnceki günlerinde §ehrin durumunu §U §ekilde degerlendirmi§tir: çatt§malarm õn safinda yüksek bir kayaya ç1k.tp "Ey millet! Bugün yigit­ lik günüdür, her kim kaçarsa benim ba§1mdaki dolak [õrtü] ba§ma olsun! Hücum! .. Hücum!.. Din yoluna, 1n yoluna ya gazi ya §ehit ..." diye yigitçe hayk1rmas1 íçin bkz: Ôztürk, Mustafa, "lzziye Kazasmm Kurulu§U ve Milli Mücadeledeki Yerí'', s. 42. Atatürk, Kemal, Nutuk Cilt II, 9. bs, 1stanbul, Türk Devrim Tarihi Enstítü­ sü, 1 969, s. 620. Yetkin, Hulusi, Gaziantep Savq1 Hauralanndan Derlemder, s. 1 20- 1 2 1 . 150

ANTEP HARBI BA$LIVOR

Heyet-i Merkeziye, §ehrin iç ve d1§mdaki te§kilâtm1 ikmal etmi§, bütün kuvvetler her dakika emre ve harekete haz1r bir hâle getirilmi§ti. Filhakika §ehirde bir sükunet vard1. Fakat bu cebrl sükut, her iki taraf için de bir barut t1pas1 üstüne inen çekiç gibi, umuml heyecan ve helecam dõvü­ yor, teessüs eden kuvay1 milliye ruhunu ate§lendirip gergin asab1 gittikçe denkle§tiriyordu.7

Bardag1 t:l§iran son damla Mara§'ta 2 1 Ocak 1 920 günü oldu­ gu gibi 8 Heyet-i Merkeziye'nin inisiyatiflyle gerçekle§ti.9 1 Nisan 1 920 günü Belediye Hanmda bir tutuklunun kaçug1 gerekçesiyle jandarmanm açttg1 ate§ muhasamatm yani çati§malarm ba§lad1gmm i§aret fl§egi oluyordu: Heyeti Merkeziye her türlü hazuligm1 yapm1§, §ehir d1§1 sava§lar devam ediyordu. Mara§, Kilis, Urfa mücahitleriyle i§birligi yap1liyordu. Mara§a geni§ yard1m yapilm1§t1. �ehir içinde halk fikren sava§a haz1r hâle gelmi§ti. Bir mahkumun arkasmdan havaya s1kilan kur§un seslerini i§iten halk, bunu bir sava§ i§areti olarak kabullendi. Beledi­ ye hanmm civannda ve Pazaryerinde bulunan halk aniden kaçi§arak bütün §ehiri birkaç dakika içinde ayaga kald1rd1lar. Her Türk evvelce ald1g1 talimata uygun olarak vazifesi ba§ma ko§tu. í lk silahm patlamas1 ile Heyeti Merkeziye aç1ktan aç1ga idareyi ele ald1. �ehir içinde tek otorite oldu. í lk silahm patlamas1 üzerine halk ta§lad1klan Frans1z askerlerine ve Ermenilere hücum ettiler. Bir k1smm1 da esir ettiler. Hele merhum Bekereci Ahmet Aga o gün birkaç Frans1z askerini 7 8

Uzel, Sahir, Gaziantep SavllflDID lç Yúzü, s. 1 5. Padamaya ham durumda beklemekte olan §ehirde Maca§ Polis Müdürünün tabancas1m ate§lemesi üç hafta içinde çetin badirelerden sonra Frans1z i§gali­ nin nihayedenecegi süreci ba§lam: Hovannisian, Richard G., The Republic of Armenia - From London to Sevres February-August 1 920, C. 3, s. 39. Bu arada Heyet-i Merkeziye'ye yakm ve §ehir içinde sava§a taraftar baz1 C§­ hasm, §ehirde saVa§l kõrüklemek ve bir "olupbitti" yapmak için K1hç Ali Bey'den talimat ald1klan sezilmektedir: Ünler, Ali Nadi, Gaziantep Savun­ masa, s. 47. 151

ANTEP HARBl'NE V E N I D E N IAKMAK

derhâl õldürm�tü. Bu hadise üzerine ko§arak evimize ge­ lirken Nuri Bey'in sokagmdan geçiyordum. Orada kaçi§an Ermenilerin korkularmdan enseleri gidiyordu. Aman, mer­ hamet diye kaç1yorlard1. Bu kaçanlar Ermeni ve Frans1zla­ nn biriktikleri mahallelere s1gm1yorlard1. Esasen §ehir daha õnce kendiliginden iki kisma ayrilmI§tl. Umumiyetle bati kis1m Frans1z ve Ermelilerde, dogu kis1m Türklerde idi.

Diger taraftan harbin ba§lamasma ili§kin bir Ermeni kaynag1 ise 1 Nisan sabah1 saat 07.30'da çar§I ve pazara ç1km1§ Ermeni esnaf ve sanatkârlar ile kadmlar üzerine Türklerin vah§i kaplanlar gibi saldumaya ba§lad1gm1 iddia etmektedir. Türkler §ehirde terõrü ba§latmi§tl. 1 0

Güney cephesinde gõrev yapan Frans1z Albay Brémond ise Antep'te 1 Nisan'da sava§m ba§lamasm1, namlulanm §ehre çevirmi§ topçu bataryasmm Fuat'm dogusuna gõnderilmesi ile izah etmek­ tedir. Brémond, topçu birliginin Antep'ten aynlmasmdan iki saat sonra §ehrin Frans1z ͧgaline kar§l ayaga kalkt1gm1, bir subayla 50

askerin Türkler tarafmdan esir almd1gm1 sõylüyor. 1 1

Kanaatimizce dõrt namlulu bir topçu bataryasm m yaramg1 tehdidin Antep'i kipudatmad1g1 iddias1 pek isabetli degildir. Çünkü hemen herkesin kabul ettigi gibi 1 Nisan'dan itibaren 1 1 ayhk harp boyunca say1ca daha fazia ve etkili Frans1z top namlulan Aymtap üzerine õlüm kusmasma ragmen §ehir halk1 teslime yana§ffiaffi l §tl. Heyet-i Merkeziye 2 Nisan günü §ehirde sava§ için te§kilat­ landmlm1§ 27 semtin reisine " Bahk11, Kozanh, Suburcu, Çmarh cami civarmm fevkalade tahkim edilmesi ve oralarda fazia kuvvetin bulundurulmasi" talimatl vermi§tir. Bu çerçevede de Çmarli Cami­ sinin Tabakhane Mahallesince, Suburcu ile Bal1kl1 Karakollannm 'º

Baboian, Kevork, lhe Heroic Battle ofAintab, s. XX. Brémond, Edouard, "La Cilicie en 1 9 1 9- 1 920'', Revue des Etudes Arme­ niennes, C. 1 , No: 1 -4, 1 920, s. 33 1 .

152

ANTEP HARBI BA$LIVOR

Kürttepe Mahallesince, Kozanh ve solundaki smlarm savunmasmm �ehreküstü Mahallesince üstlenilecegi bildirilmi§tir. 12 �ehir dt§mda da sav�m b�lamas1yla Kuva-y1 Milliye unsurlan Frans1zlarm Kilis-Antep hamm kullanmasma mâni olacak faali­ yetlere ba§lam1§lard1. Bu kapsamda 1 2 Nisan 1 920 tarihli, Erzu­ rum'da yay1mlanan bir gazete "Kilis'ten Aymtab' a giden bir Frans1z müfrezesi Kuvâ-y1 Milliye ile müsademe etmi§ birçok maktul ve mühimmat terk eylemi§tir" haberini vermi§tir. 1 3 Mustafa Kemal Pa§a' nm havalide yetkili temsilcisi gõrüntüsüyle bõlgeye gelmi§ olan Kihç Ali, maiyetiyle beraber 4 Nisan 1 920 günü Antep'e geldi. Kendisine muavin olarak Merkez Komutam Yzb. Kilisli Arslan Bey'i seçti. 6 Nisan'da Frans1zlar Kozanh taraflarma taarruz ederek Kürt mahallesini ele geçirdiler. Ertesi günden aym 1 5 'ine kadar Frans1zlarla bütün cephelerde çat1§malar sürerken Kihç Ali, yard1mc1s1 seçtigi Arslan Bey'i vekil b1rakarak "hariçteki te§kilat1 takviye ve levaz1m-1 harbiye menbalanm tetkik ve halkm, milli kuvvetlerin i�elerini temin etmek" için §ehir di§ma ç1km1§t1r. 1 4 Kihç Ali di§andayken 16 Nisan'da kendi müfrezesi ve §ehirde bulunan Y1ldmm Taburu'nun iki bõlügü ile kõylü ve §ehirli mü­ cahitlerden meydana gelen kuvvetlerle Nizip istikametinden §ehre yakl�makta olan Albay Normand kuvvetlerine kar§I savunma tertibi ald1ysa da b�anh olamad1. 1 5 Kihç Ali'nin emriyle henüz egitime yeni b�lam1§ olan �im§ek Taburu'na da dü§man1 doguda kar§ila­ mak üzere hareket emri verilmi§ti. Ônünde Y1ldmm Taburu'nun oldugunu zanneden �im§ek Taburu, emniyet tedbirleri almadan §ehrin dogusunda, §imdi çimento fabrikasmm bulundugu Gõllüce mevkiinde ilerlerken Frans1zlar tarafindan ag1r zayiata ugrat1ld1. 1 6 12

14

16

Ünler, Ali Nadi, Gaziantep Savunmas1, s. 1 83- 1 84. Albayrak gazetesi, s. 275. Sakioglu, $. Mehmet, Gaziantep'e Ait 60 Ydldc Tarihi Panorama (Antep Harbi'nin Íf Y'lizü) , Gaziamep, Olay Yaymc1hk A. $., 2003, s. 288, 29 1 . Ôztürk, Ayhan, "Milli Mücadele'de Gaziantep", s . 846. Bayaz, Hüseyin, Antep Savunmas1 Günlügü, !stanbul, Engin Matbaas1, 153

ANTEP HARBl'N E YENIDEN BAKMAK

Dü§man Antep'i dogu ve güneyden, Ç1ksorut'tan Kolej' e kadar ku§atmt§ oldu. Daha fenast Ktltç Ali' nin sevk ve idare ettigi birlik­ lerin çogu dagtlmt§, §ehirde sadece 200 mücahit kalmt§tl. 17 $im§ek Taburu'nun dõküntülerinden Antep'e girebilenler, ... yakmlanm yitirenlerin Kthç Ali'yi suçlad1klanm sõyledi­ ler. Onun, arkasmdakilere haber vermeden dü§man kar­ §Ismdan çekildigini; birlikte getirdigi çapulcu davram§h çetelerin bir yana s1v1§t1klanm ve Y1ldmm Taburunun da­

g1lmasma yol açnklanm sõylüyorlardt. 1 8

Arslan Bey bozgunun yaratttg1 bogucu havayi yatt§ttrmaya ça­ balamt§ttr. Diger taraftan vaziyetin iç aç1c1 olmad1g1 günlerin ba§mda ATASE belgelerine gore Kthç Ali, Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Pa§àya "Sinan kõyü §ark strtlannda dü§manla temas ve avn-i Hakla telefat-1 külliye verdirerek §imdilik tevkife muvaffak oldum. Müsa­ deme elan devam etmektedir" diye rapor gõndermektedir. 1 9 Mustafa Kemal Pa§a da dogal olarak Ktl1ç Ali'yi, beyan ettigi ba§ans1 için ertesi gün kutlayacakm. 20 Oysa Ktliç Ali' nin §ehir dogusunda dü§mana büyük zayiat ver­ dirdigine ili§kin raporu dogru degildi. Dõnemi ya§ayan ihtiyat subaylan Lohanizade Mustafa Nurettin ve Ali Nadi Ünler dogudan yakla§an Frans1zlara pek bir §ey yap1lamad1gm1 ve K1liç Ali'nin sevk ve idare ettigi birliklerin dag1ld1gm1 yazm1§lard1r.2 1 Frans1zlann

18

2º

1 994, s. 87. Ôztürk, Ayhan, Milli Mücadelc'de Gaziantcp, s. 96-97. Bayaz, Hüseyin, Antcp Savunmas1 Günlügü, s. 88-89. Belge no: 289 1 Askcri Tarih Bclgelcri Dcrgisi-103, C. 46, Ankara, Genel­ kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt B�kanhg1, 1 997, s. 1 1 4- 1 1 5 . Belge no: 2892 a.g.c., C. 46, s. 1 1 8 . Mustafa Nurettin, Gaziantcp Savunmas1, s . 4 9 ; Ünler, Ali Nadi, Gaziantcp Savunmas1, s. 52.

1 54

ANTEP HARBI BA�LIVOR

Antep Harbi'ne dair yay1mladtl