Anonymi contra Iudaeos

Im Jahre 1975 ist als Band 58 A des Corpus Christianorum, Series Latina, die Streitschrift Anonymi Contra Philosophos er

169 68 5MB

Latin Pages [361] Year 2009

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Anonymi contra Iudaeos

Citation preview

S~~,

llfli

.

|M$$

BREPOLS

CORPVS CHRISTIANORVM

Series Latina LVIII B

CORPVS CHRISTIANORVM

Series Latina LVIII B

ANONYMI

CONTRA

IVDAEOS

TURNHOUT BREPOLS & PUBLISHERS 2009

ANONYMI CONTRA IVDAEOS

EDIDIT Diethard Aschoff

TURNHOUT BR.EPOLS ffi PUBLISHER.S 2009

CORPVS CHRISTIANORVM

Series Latina

in Abbatia Sancti Petri Steenbrvgensi a reuerendissimo Domino Eligio Dekkers fundata nunc sub auspiciis Vniuersitatum Universiteit Antwerpen Vrije Universiteit Brussel Universiteit Gent Katholieke Universiteit Leuven Universite Catholique de Louvain edita

editionibus curandis praesunt Rita Beyers Georges Declercq Jeroen Deploige Paul-Augustin Deproost Albert Derolez Willy Evenepoel Jean Goossens Guy Guldentops Mathijs Lamberigts Gert Partoens Paul Tombeur Marc Van Uytfanghe Wim Verbaal uoluminibus parandis operam dant Luc Jocque Bart Janssens Paolo Sartori Christine Vande Veire

© 2009 BREPOLS 9) PUBLISHEKS (Turnhout - Belgium) All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the publisher.

EINLEITUNG Im Jahre 19SZ ist als Band 58 A des Corpus Christianorum, Series Latina, die Streitschrift Anonymi contra Philosophos (CPL 360) erschienen., Grundlage dieser Edition waren zwei Handschriften. Die eine, der Codex Valentinianus, im folgenden V, wird in der Kathedralbibliothek in Valencia, Spanien, als Codex Sz3 (früher 178) aufbewahrt; die andere, der Codex Oxoniensis, im folgenden 0, als Codex Rawlinson A 368 in der Bodleian Library in Oxford. O enthält noch eine zweite Streitschrift mit dem Titel: „Excerpta ex libris beati Augustini infidelitati Iudaeorum obuiantia". Sie richtet sich gegen Juden, in Parallele zu CP abgekürzt Contra Judaeos, im folgenden CJ. Von dieser Schrift und CP1 hatte N. R. Ker schon 1969 eine zweite Handschrift beschrieben.> Sie wird im Bri tish Museum London, Lincoln,s Inn, Hale SZ, verwahrt. Im folgen den wird sie wie Kund O nach dem jeweiligen Aufbewahrungsort benannt. Diese Handschrift wird daher als Codex Londiniensis be zeichnet, kurz L. Als mir L im Jahre 1997 bekannt wurde, lag die Edition von CJ bereits in einem Korrekturausdruck vor. Da ich mich nach Ab schluß der Edition schon anderen unaufschiebbaren Aufgaben zugewandt hatte, kam ich erst nach langer Verzögerung dazu, die neue Handschrift einzuarbeiten. So wird die Edition von CJ erst über drei Jahrzehnte nach CP vorgelegt. Der Codex Londiniensis (Z) Bei L handelt es sich wie bei O um eine Handschrift des 15. Jahr hunderts. Sie ist ähnlich wie der parallele Oxfordtext im Gegen satz zu dem einspaltigen V in zwei Spalten auf der Vorder- und Rückseite der einzelnen Blätter zu 190 zu zi5 mm4 geschrieben

1 Anonymi contra Philosophos ed. D. Aschoff, Corpus Christianorum, Se ries Latina 58 A, Turnhout, 1975, im folgenden abgekürzt CP. , Für die in Anm. 1 genannte Edition ist der Londoner Codex, da mir damals noch nicht bekannt, nicht herangezogen worden. ' N. R. Ker, Medieval Manuscripts in British Libraries, I : London, Oxford 1969, S. iz8. 4 Ebenda.

VI

EINLEITUNG

und nimmt in dem Manuskript British Museum Hale SZ die Blätter 1 bis 186 ein. Da jedes Blatt vier Spalten enthält, das letzte Blatt jedoch nur drei Spalten, umfaßt das ganze Manuskript 743 Spalten zu je 36, gelegentlich auch 35 Zeilen. Die vier Spalten jedes Blattes werden im folgenden mit (1) - (4) gekennzeichnet. 5 L enthält wie 0 zwei Texte: 1. L 1 (1) - 1zi (4) den „Liber altercationum christianae philosophiae contra erroneas et seductiles paganorum philosophorum uersutias", also CP; 2. L 1zi (4) - 186 (3) die „Excerpta ex libris beati Augustini infidelitati Iudaeorum obuiantia", also CJ. In der Oxforder und in der Londoner Handschrift stehen die bei den Streitschriften in gleicher Reihenfolge unmittelbar hinterein ander: 1. L 1 (1) - 1zi (4) entspricht O 1 (1) - m (4) und Vi - zi8: CP; 1. L 1zi (4) - 186 (3) entspricht O in (4) - 193 (1) ohne Parallele in V: CJ. O UND L O und L sind eng miteinander verwandt. Beide stammen aus dem 15. Jahrhundert. Sie haben nicht nur eine Reihe inhaltlich un sinniger Lesarten gemeinsam, wie der Apparat der Edition zur Ge nüge ausweist, sondern vor allem die gleichen Marginalien, die auf angezogene Augustinwerke hinweisen.6 So findet sich z. B. CJ 1, 215 in beiden Handschriften der richtige Hinweis auf die nicht allzu bekannte, heute Quoduultdeus zugeschriebene Schrift „Aduersus quinque haereses": „Augustini contra quinque haereses primo capitulo ... incipiente: Debitor sum, fratres, fateor", dazu noch mit den gleichen Abkürzungen. Trotzdem haben die Kopisten von O und L nicht voneinander abgeschrieben. Dafür finden sich zu viele Abweichungen vonein ander, die jeweils unabhängig voneinander mit den zur Vorlage dienenden Augustintexten übereinstimmen. L und O müssen des-

5 Vorderseite linke Spalte (1), Vorderseite rechte Spalte (2), Rückseite linke Spalte (3), Rückseite rechte Spalte (4). 6 Vgl. CP, S. XIX-XX; vgl. unten, Index V: Marginalia mediaeualia.

EINLEITUNG

VII

halb eine gemeinsame Vorlage haben, die die Marginalhinweise auf die Vorlagen schon aufwies. Daß sowohl O wie auch L im südenglischen Raum aufbewahrt und wohl im 15. Jahrhundert dort auch letztmals abgeschrieben wurden, dürfte dafür sprechen, daß auch die Vorlage dort entstand. In dem Londoner Manuskript findet sich der nicht ganz ein wandfrei lesbare Vermerk „Liber Willelmi Cosyn decani ex dono magistri Thome Cornish [diese vier Wörter stehen auf einer Rasur] ex capitulo (?) [diese beiden Wörter sind gestrichen und durch ,cantoris, (?) ersetzt] ecclesie sancti Andree Wellen".7 Von den bei den genannten Männern ist bekannt, daß Thomas Cornish, „precenter of Wells Cathedral", 1513 starb8, William Cosyn 15Sz. 9 So scheint Thomas Cornish Anfang des 16. Jahrhunderts dem Dekan Cosyn die Handschrift geschenkt zu haben. Über Matthew (?) Hale (t 1676)10 gelangte L schließlich an das British Museum. Verfasserschaft von CP und CJ Wesentliche inhaltlich neue Erkenntnisse über den Forschungs stand von 1983/84 hinaus können hier nicht vorgelegt werden. CP und CJ sind, wie in meiner Dissertation" näher beschrieben, zwei ohne Verfassernamen überlieferte Kompilationen aus augustinischen und pseudaugustinischen Schriften sowie anderen Vorla gen. Trotz einiger bemerkenswerter Unterschiede,1 stammen sie jedoch unzweifelhaft von ein und demselben Verfasser.1' Den Schleier der Anonymität zu lüften, ist bisher nicht gelungen.

7 8 » 1500,

Vgl. Ker, wie Anm. 3, S. 128. Ebenda. A. B. Emden, A Biographical Register of the University of Cambridge to Cambridge 1963, S. 162. Ker, wie Anm. 3, S. 125. " D. Aschoff, Studien zu zwei anonymen Kompilationen der Spätantike. Anonymi contra Philosophos et Contra Iudaeos, SE, 27 (1983), S. 37-91 ; 28 (1984), S. 35-154. " CP umfaßt fünf Disputationen, CJ nur zwei, die dafür doppelt so lang sind. Augustin diskutiert in CP mit 15 Gegnern, in CJ nur mit einem einzigen, dem Judaeus". Der Kompilator benützt in CP nur 9 verschiedene Vorlagen, darunter zu 90% De ciuitate Dei (AU ci), in CJ dagegen 40. darunter fast zur Hälfte Werke, die nicht von dem Kirchenvater stammen: vgl. unten, Index auctorum. Contra Faustum (AU Fau) nimmt in Cf mit rund einem Drittel des Textes den größten Raum ein. " SE, 27 (1983), S. 40.

VIII

EINLEITUNG Entstehungszeit

Meine Dissertation nennt eine Reihe sowohl inhaltlicher als auch formaler Kriterien für die Abfassungszeit. 14 Trotzdem konn ten keine völlig eindeutigen Beweise für die von A. E. Anspach und in meiner Dissertation vertretene These erbracht werden, CP und CJ seien im 6. Jahrhundert in Italien entstanden.,5 Die Schwierigkeiten, CP und CJ zeitlich näher zu bestimmen, sind neben ihrer Anonymität sowie ihres Exzerpt- bzw. Kompi lationscharakters auch deswegen so groß, weil die beiden Texte zum Teil auf offenbar verlorene Texte zurückgehen, von denen auch andere erhaltene Texte abhängen. ,s Desgleichen müssen Isidors Quaestiones in Leuiticum (IS Lv) und CJ auf eine gemeinsame Vorlage, die verloren ist, zurück gehen.17 Hier schreibt Isidor Augustins Contra Faustum (AU Fau) mit denselben Auslassungen und in der gleichen charakteristi schen Weise aus wie der Kompilator. Die Benützung solcher nicht bekannter Vorlagen sowie nicht oder nur schlecht datierbarer äl terer Sammlungen,8, möglicherweise auch einer größeren Samm lung christologisch-mariologischer Texte19, erschwert die zeitli che Einordnung der beiden Kompilationen zusätzlich. Hinzu tritt das Problem nicht identifizierbarer Texte in CJ. Sie spielen in CP keine Rolle, machen aber in CJ etwa ein Zehntel der Streitschrift aus. Sie nehmen im Lauf der beiden Disputationen erheblich zu. Kommen sie in der 1. Disputation nur gelegentlich vor, wie die Übersicht in Index III ausweist, nehmen sie in der 2. Disputation der Streitschrift besonders zwischen II, 2364 und II, 3661 einen erheblichen Raum ein. Da sich ganz am Ende von CJ vor allem zwischen II, 3561 und 3661, Zitate aus dem Hebräerbrief im Nichtidentifizierten häufen, scheint es nicht ausgeschlossen, daß der Kompilator selbst CJ mit Zitaten unmittelbar aus dem " SE, 28 (1984), S. 65-89. " CP, S. VI; vgl. SE, 28 (1984), S. 107-136. 16 So gehen etwa der pseudaugustinische Sermon Caillau (PS-AU s Cai) I, 10, der pseudaugustinische Sermon 121 (PS-AU s 121), i; 3-4 und CJ je unab hängig voneinander auf eine gemeinsame Vorlage zurück: vgl. SE 28 (1984), S. 41-47; desgleichen der pseudildefonsische Sermon (PS-ILD s) 13, der pseud augustinische Sermon Mai (PS-AU s Mai) 76 und CJ: vgl. SE, 28 (1984), S. 49-52; sowie der pseudaugustinische Sermon (PS-AU s) 245, der pseudildefonsische Sermon (PS-ILD s) 13 und CJ: vgl. SE, 28 (1984), S. 53-55. 17 SE, 28 (1984), S. 61-65; vgl. IS Lv 17, 2-10 (PL, 83, col. 336, 10 - 338, 30) und CJ I, 1365-1446. 18 SE, 28 (1984), S. 40-41. ,» SE, 28 (1984), S. 55-56.

EINLEITUNG

IX

Neuen Testament ergänzt hat. Eine Analyse der im Nichtidentifizierten verwendeten Lesarten in der Vetus-Latina-Ausgabe des Hebräerbriefes Hermann Josef Fredes10 zeigt, daß hier eine Ver sion zugrundelag, die dem Vulgatatext nahe stand, aber zum Teil auch markante Abweichungen ausweist.1, Daß es so schwierig, vielleicht unmöglich ist, Ort, Zeit und Ver fasserschaft der beiden Kompilationen aufzuhellen, liegt vor al lem daran, daß sie nicht nur anonym überliefert sind, sondern auch fast ausschließlich aus Texten der Vorlagen bestehen und nur sehr geringe Anteile von Verfassereigenem enthalten. Er schwerend kommt hinzu, daß sich beide Streitschriften ganz über wiegend mit überzeitlichen philosophischen und theologischen Fragen beschäftigen, von denen sich nur geringe und nicht ein deutige Bezüge zu Ort, Zeit und Verfasserschaft herstellen lassen. Zudem besteht das Verfassereigene fast ausschließlich aus stereo typen Wendungen. Vielleicht gelingt es der Forschung, über den nunmehr vollständig zugänglichen Text von CJ wenigstens die Datierungsfrage zu klären. Ein Ansatz dazu könnte darin liegen, die Lücken in der Iden tifikation der Vorlagen vor allem am Ende von CJ zu füllen. Ob wohl das bisher Unidentifizierbare häufig Bibelstellen enthält, konnte es trotz intensiver Bemühungen im Vetus-Latina-Institut in Beuron nicht erschlossen werden, in dem alle bekannten Bibel zitate und ihr Kontext bis ins 8. Jahrhundert hinein verfügbar sind. Bei dem nicht Identifizierbaren kann es sich also nur um noch nicht bekannte, verlorene oder spätere Vorlagentexte handeln. Bei der Bestimmung der Abfassungszeit müßte geklärt werden, warum sich der Kompilator in CP sehr breit mit altgläubig-heid10 H. J. Frede (Hrsg.), Epistulae ad Tbessalonicenses, Timotheum, Titum, Philemonem, Hebraeos, in: Vetus Latina. Die Reste der altlateinischen Bibel, Band 25, Pars 2, Freiburg 1983-1991, S. 997-1662. " Vgl. etwa Hebr 1, 5 bei CJ l, 562; Hebr 5, 8-1o bei Cy II, 3640/3644; Hebr 7, 18-19 bei CJ II, 3568/3570 ; Hebr 7, 20-21 bei CJ II, 3657/3661 : Hebr 8, 1-2 bei CJ II, 3651/3653 (identisch mit der VulgataVersion); Hebr. 8, 11-13 bei CJ II, 3561/ 3566; Hebr 9, 28 bei CJ II, 3655/3657 (identisch mit der Vulgataversion); Hebr 10, 10 bei CJ II, 3618/3619. Markante Abweichungen von der Vulgata finden sich etwa für Hebr 4,14 in CJ II, 3638 : »spei nostrae" findet sich nur in einigen Hand schriften, vgl. Frede, wie Anm. 20, S. 1213, oder für Hebr 10, 6, wo CJU, 3615/ 3616 singulär „et sacrificia" hat, vgl. Frede, S. 1445. CJ II, 3624 läßt bei Hebr 10, 14 nach „consummauit" das sonst allgemein in der Überlieferung stehende „in sempiternum (aeternum, perpetuum)" aus, vgl. Frede, S. 1458. Die Hebräer briefversionen im Nichtidentifizierten von CJ weisen große Nähe zum Texttyp J auf, der nach Frede, wie Anm. 20, S. i034f um die Mitte des 4. Jahrhunderts entstanden ist, Lesarten in der Vulgataüberlieferung bringt und in Schriften des 4.-6. Jahrhunderts zitiert wird, vgl. Frede, S. 1048.

X

EINLEITUNG

nisch-römischen Vorwürfen gegen das Christentum auseinander setzt. Die Kompilationen müssen deshalb einen „Sitz im Leben" haben, in dem sowohl das Judentum als auch römisch-heidnische Werte und die neuplatonische Philosophie als Gefahr für das Christentum empfunden wurden. Darüber hinaus ist es notwen dig, die beiden Kompilationen in den literarischen und theolo gisch-geistesgeschichtlichen Kontext ihrer Zeit einzuordnen, wel cher Epoche auch immer. Der Datierungsansatz von CP und CJ in der Kritik In zwei kurzen Besprechungen meiner Dissertation äußert J.-P. Bouhot Zweifel an der Datierung von CP und CJ in das 6. /7. Jahr hundert. Unter Hinweis auf den Datierungsansatz von Bernhard Blumenkranz, der die Kompilationen in das zi. Jahrhundert verlegt11, schließt Bouhot seine erste Besprechung, es würde ihn nicht überraschen, wenn die Kompilationen kaum älter wären als die Manuskripte, die sie uns bekannt machen.1' In seiner zweiten Besprechung hält Bouhot eine der Quellen von CJ für das „Homeliaire de Saint-Pierre du Vatican" um 650. Die Kompilationen datiert er entsprechend auf die Zeit danach.14 Das genannte Homiliar ist in den Vorlagen der Kompilationen jedoch nicht nachzuweisen. Heinz Schreckenberg geht in seinem monumentalen Werk der Adversus-Judaeos-Literatur auch auf CJ ein. In der Datierung ist er unsicher. Das Werk sei „entweder im zi. Jahrhundert oder viel leicht schon im 6. /7. Jahrhundert" entstanden.15 „Stilübungen"? Daß es sich bei CP und CJ um „Stilübungen" handelt, ver bietet sich m. E. angesichts des ungeheueren formalen Auf" B. Blumenkranz. Une survie medievale de la polemique antijuive de Saint Augustin. Revue du moyen ägelatin, 5 (1949), S. 193-196; ders., La survie medie vale de Saint Augustin ä travers ses apocryphes, Augustinus Magister. Congres international augustinien, Studes Augustiniennes (1954), Communications, S. 1005; ders., Vie et survie de la polemique antijuive, Texte und Untersuchun gen 63 (1957). S. 461, Anm. 1 und S. 462; deRS., Les auteurs chretiens latins du moyen äge sur lesjuifs et le Judaisme, EmdesJuices, 4 (1963), Nr. 3ibis, S. 52. 1> REA, 31 (1985), S. 382-383. !4 REA. 34, 1 (1988), S. 407. " H. Schreckenberg. Die christlichen Adversus-Judaeos-Texte (11. -13. Jahr hundert), 2. veränderte Auflage. Frankfurt, 1991, S. 158-159.

EINLEITUNG

XI

wands16, der eine wohl jahrelange Arbeit an den beiden Kompi lationen voraussetzt. Allein in CJ lassen sich 160 Dialoggänge zwi schen den beiden Gegnern „Augustinus" und Judaeus" zählen. Hinzu kommen am Ende jeder Disputation zwei „Schlußworte" des Kirchenvaters CJ I, 2821-2857 und II, 3587-3695. Die Mühe, die Vorlagentexte zu dialogisieren, ist aber nur gering gegenüber dem Aufwand einzuschätzen, den die Auswertung von 40 und viel leicht mehr Schriften in einem höchst diffizilen Verfahren bedeu ten mußte. Dieses Verfahren tritt uns im Fontesapparat sowohl von CP als auch von CJ auf fast jeder Seite entgegen. Dieser Leis tung dürfte sich nur ein Kompilator unterzogen haben, der damit einen Beitrag zum Kampf gegen bestehende Gegner und zur Un terrichtung religiös gefährdeter Christen leisten zu müssen glaubte. Trotzdem stellen die beiden Streitschriften keine echten Dialoge gleichberechtigter Partner dar. Dies geht schon daraus hervor, daß Augustin in CJ ähnlich wie in CP mehr als dreiein halbmal so viel Argumentationsraum beanspruchen durfte wie sein jüdischer Gegner. Letztlich handelt es sich bei den beiden als Streitschriften stilisierten Kompilationen um für den Gebrauch or thodoxer Christen aufbereitetes Argumentationsmaterial gegen die genannten tatsächlichen oder vermeintlichen Gegner.17 Zusammenfassung Die Anonymität der beiden Streitschriften sowie ihr Exzerptund Kompilationscharakter, weiter der bisher nicht klärbare Zu sammenhang von CJ mit pseudaugustinischen und nichtaugustinischen Sermones und ihre gemeinsame Abhängigkeit von ver lorenen Sammlungen und Einzelschriften lassen bisher eine allseits befriedigende Datierung von CP und CJ nicht zu. Trotz geäußerter Zweifel18, die Entstehungszeit der beiden Kompilationen in der zweiten Hälfte des 6. Jahrhunderts anzu nehmen, vielleicht auch in der Zeit Isidors von Sevilla19, scheint mir dieser Datierungsansatz immer noch am begründetsten zu sein'0. Damals erreichte die Kompilationsliteratur ihren Höhepunkt." Die Exzerptensammlungen aus Augustin entstam-

16 17 1* " 10 "

Vgl. CP, S. 373-389 und CJ auf fast jeder Textseite unter Fontes. Vgl. CJ I, 292-293; 874-875; 992-993; II, 2806-2807. Siehe oben, Bouhot. SE, 28 (1984), S. 102-106. Ebenda S. 87-89. Ebenda S. 67-68.

XII

EINLEITUNG

men überwiegend ebenso dieser Zeit'1 wie auch die nächsten for malen und stilistischen Verwandten von CP und CJ. Dazu wie derholt sich die in ihnen verwendete Arbeitsweise fast bis zur Identität bei Isidor und seinen Schülern.>> Als mitentscheidend für die Frühdatierung dürfte der unüber sehbar starke Bezug auf die altrömische, philosophisch über formte Religion und der Kampf gegen ihre Götterwelt in der ers ten Hälfte von CP zu bewerten sein. Wie Augustin hatte der Kompilator ein offenbares Interesse daran, die Nichtigkeit altgläu biger Vorwürfe gegen das Christentum sowie die Unhaltbarkeit der theologia fabulosa et civilis in ihren größten Vertretern dar zutun. Wie das bevorzugte Auftreten des Romanus unter den Geg nern Augustins deutlich macht>4, lebt der ganze erste Teil von CP aus einem gegenüber Augustins De ciuitate Dei unverminderten direkten Rombezug. So bleibt es letztlich unerfindlich, warum der Kompilator, wenn er wirklich im Mittelalter lebte, diesen unmittelbaren Bezug auf das antike Rom beibehielt und den direkten Angriff auf die Geg ner seiner Zeit ganz unterließ. Ein indirekter Kampf ist nicht be weisbar und kaum wahrscheinlich. Im Mittelalter hätte CP keinen rechten Sitz im Leben. Als Entstehungraum scheint sich mir wie schon in meiner Dis sertation immer noch am meisten Italien in der zweiten Hälfte des 6. Jahrhunderts anzubieten>5, am ehesten noch im geistigen Um kreis Cassiodors, dem im weiteren Sinn auch Eugippius und Di onysius Exiguus zuzurechnen sind. Der Verfasser von CP und CJ mochte sich gegen die damals zum letzten Mal in der römischen Antike vorgetragenen neuplatonischen und stoischen Gedanken auf dem Hintergrund der Verbundenheit mit dem Schicksal der am Ende des ostgotischen-byzantinischen Krieges zutiefst getrof fenen Stadt Rom und angesichts des damals starken italischen Judentums zu einer umfassenden Verteidigung und Erklärung christlichen Denkens aufgerufen fühlen, gespeist aus den fast un erschöpflichen Stoffmengen des Corpus Augustinianum. Ist dies richtig, gehören die beiden Kompilationen in die wei tere Umwelt der großen Zeitenwende des 6. Jahrhunderts, mar kiert durch die gleichzeitige Schließung der neuplatonischen Phi losophenschule in Athen 529 und die Gründung Monte Cassinos

>1 " ,4 "

Ebenda S. 73-74. Ebenda S. 57-65. SE, 27 (1983), S. 64. SE, 28 (1984), S. 94-123, insbesondere S. 107-123.

EINLEITUNG

XIII

durch den heiligen Benedikt auf einer von ihm zerstörten altheid nischen Kultstätte. Zur Edition Die Unterschiede zwischen CP und CJ wirken sich zum Teil auf Text und Apparat der kritischen Edition aus. Wesentlich war, daß für CP schon eine ältere, wenn auch unzureichende Edition in der Ausgabe von August Eduard Anspach vorlag.>* CJ dagegen wird hier zum ersten Mal ediert. Für den Apparatus criticus spielt eine Rolle, daß die Mehrzahl der Vorlagentexte in vorbildlichen Textausgaben des großen Kir chenvaters mit einem umfangreichen Variantenapparat vorliegt. Zwei Schriften Augustins, vier seiner Sermones, fünf der pseudaugustinischen Sermones und Vigilius Thapsensis: Contra Felicianum Arianum,? geben über die alten Migneausgaben der Patrologia Latina in der Regel nur den einfachen Text wieder. Hier läßt sich die Nähe der einzelnen Handschriften zum Text nicht bestimmen. Ein besonderes Problem stellt die Trennung des Eigengestalte ten des Kompilators und des nicht Identifizierten dar, im Apparat der Edition als „proprium" und als „fons non repertus siue amissus" gekennzeichnet. Beides spielt, wie erwähnt, in CJ eine er heblich größere Rolle als in CP. Die Merkmale des Eigengestalteten sowie der Sprache und des Stils des Kompilators wurden in der Dissertation bestimmt und untersucht.'8 Trotzdem war es oft schwierig und in manchen Fäl len unmöglich, das vom Kompilator Herrührende von den nicht identifizierten oder verlorenen Vorlagen zu unterscheiden, da der Verfasser von CP und CJ in verbreiteten Stiltraditionen stand. Nur wenn der schon in CP beobachtbare, oft stereotype Wortschatz, die typischen Anredeformen und Stileigentümlichkeiten wie mit bestimmten Verben kombinierte Ablativi absoluti und die häufig

* Anonymi altercationes Cbristianae philosophiae contra erroneas et seductiles paganorum philosophorum uersutias excerptas ex S. Augustini libris aliquot, primum edidit recensuitque A. E. Anspach, Madrid, 1942; vgl. dazu D. Aschoff, Kritische Bemerkungen zu einer wenig beachteteten Edition eines Augustinkompilators der Spätantike, Scriptorium, 28 (1974), S. 301-308. ,7 Vgl. unten, Index auctorum: AU 1 Io, AU Max co; AU s 117; 192; 277; 384; PS-AU s 121 ; 140; 236; 245; 246; PS-VIG Fe1. >8 SE, 27 (1983), S. 73-127.

XIV

EINLEITUNG

nachgestellten Präsenspartizipien zusammen auftreten, läßt sich das Eigengestaltete hinreichend deutlich machen. Umgekehrt läßt sich dort, wo inhaltliche Argumentation in ei nem von den sonstigen Ausführungen nicht unterscheidbaren Stil vorliegt, annehmen, daß hier Vorlagen zugrunde liegen, die nicht identifiziert werden konnten oder nicht erhalten sind. Abgesehen von Gelenkstellen, die er selbst gestaltet, versuchte der Kompilator offenbar alles aus Augustin oder dem, was er für augustinisch hielt, zu belegen. Daß er mit eigenen Worten argu mentiert hat, kann für CP, dessen Vorlagen nahezu vollständig identifiziert werden konnten, ausgeschlossen werden und ist auch für CJ unwahrscheinlich. Eine Ausnahme bildet, wie erwähnt, möglicherweise der Schluß von CJ. Hier zitiert der Kompilator von CJ II, 3614 an im Nichtidentifizierten massiv aus dem Hebräerbrief nach anderen Textty pen als die, die er verwendet, wenn er aus Augustinus zitiert. " Da sich bei den vielen Hebräerbriefzitaten trotz nachhaltigen mehr fachen Bemühens im Vetus-Latina-Institut in Beuron keine Vor lagen finden ließen, scheint es nicht ausgeschlossen, daß der Kompilator hier seinen Text mit Zitaten aus dem Hebräerbrief er gänzt hat. Möglicherweise hielt er am Ende seiner Ausführungen mit seinen jüdischen Gesprächspartner die auf Juden („Hebräer") scheinbar besonders abgestimmte Argumentation dieses Briefes für schlagend. Dann hätte der Kompilator statt des Kirchenvaters am Ende den neutestamentlichen Text unmittelbar zitiert. Der Titel von CJ Der sowohl in L wie auch in O überlieferte Titel von CJ „Excerpta ex libris beati Augustini infidelitati Iudaeorum obuiantia" ist kaum ursprünglich. Wie in CP erörtert40, hatte der Kompilator für seine Streitschrift gegen die Juden wohl den Titel „Altercationes contra Iudaeos" oder noch wahrscheinlicher „Liber altercationum contra Iudaeos" vorgesehen. Diese Überschrift ist in CJ II, 1 noch wörtlich erhalten.

" Daß CJ I, 139-141 stark von der VulgataVersion Hebr 13. 16 „beneficentiae autem et communionis nolite obliuisci talibus enim hostiis promeretur Deus" abweicht, hängt damit zusammen, daß der Kompilator das Zitat unmittelbar aus AU ci 10,5 I 409, 23-26 übernimmt. Hier folgt CJ weitgehend dem Texttyp A, vgl. Frede, wie Anm. 20, S. 1644^ mit der Überlieferung: „bene autem facere et communicatores esse nolite obliuisci talibus enim sacrificiis placetur deo". 40 CP, S. XXV-XXVII.

EINLEITUNG

XV

Stemma Die Edition von CJ folgt den bei der Herausgabe von CP ent wickelten und verwirklichten Grundsätzen.4, Das in CP41 entwickelte Stemma der beiden Handschriften stellt sich auf der Grundlage auch der Londoner Handschrift wie folgt dar, wobei das Erhaltene in Kursivschrift wiedergegeben ist: 4./6. Jh

Vorlagen:

550/600

Corpus Augustinianum (A) einschließlich pseudaugustinischer und anderer Schriften, verlorener und nicht identifizierbarer Werke Kompilator von CP und CJ (mit Helfern?) Redaktor (verantwortlich für die Bucheinteilung von CP und Cß)

nach 1150

Vorfahr von V (CP)

1400/1450

Valentianus (V) (nur CP)

1450/1500

1942 1975 2009

Vorfahr von O und L (schon in England?) (verantwortlich für die Randbemerkungen?) (CP und Cß

Oxoniensis (O)

\ \ Londiniensis (L)

Edition von CP durch A. E. Anspach (auf der Grundlage von V) Edition von CP in CCSeries Latina 58 A (auf der Grundlage von V, O) Edition von CJ (hier vorliegend) (auf der Grundlage von O, Z)

*> CP, S. XXXI. 41 CP, S. XXIV.

ABKURZUNGSVERZEICHNIS CC (SL) = Corpus Christianorum, Series Latina. CJ = Contra Judaeos: Text der vorliegenden Edition. CP = Contra Philosophos: Paralleledition, erschienen als Band 58 A im Corpus Christianorum, Series Latina. CPL = Clauis Patrum Latinorum. CSEL = Corpus Scriptorum ecclesiasticorum Latinorum. GCS = Die griechischen Christlichen Schriftsteller der ersten (drei) Jahrhunderte. JThS = The Journal of Theological Studies. OCT = Oxford Classical Texts. PL = Patrologia Latina. PLS = Patrologiae Cursus Completus, Series Latina. Supplementum, accurauit A. Haman, 1-5, Paris, 1958-1974. RB = Revue benedictine. REA = Revue des Etudes augustiniennes. SE = Sacris Erudiri. QUELLEN (Cfr R. Gryson, Repertoire general des auteurs ecclesiastiques latins de l,Antiquite et du Haut Moyen Age. f edition du Verzeichnis der Kirchenschriftsteller, Freiburg, 2007, Tomes 1 et 2). AMst q = Ambrosiaster, Quaestiones Veteris et Noui Testamenti - ed. A. Souter (CSEL, 50), Wien - Leipzig, 1980, p. 417-480. AU ci = Avgvstinvs Hipponensis, De ciuitate Dei, libri I-XIII / XIV-XXii edd. B. Dombart, A. Kalb, vol. 1-2, Stuttgart - Leipzig, 1993. AU ench = Avgvstinvs Hipponensis, Opera. Enchiridion ad Laurentium de fideetspeet caritate- ed. E. Evans (CCSL, 46), Turnhout, 1969, p. 21-114. AU ep = Avgvstinvs Hipponensis, Epistulae- ed. A. Goldbacher (CSEL, 34, 44, 57, 58), Prag - Wien - Leipzig, 1895-1923. AU Eu = Avgvstinvs Hipponensis, De consensu euangelistarum libri IVed. F. Weihrich (C7S££, 43), Wien, 1904. AU Fau = Avgvstinvs Hipponensis, Contra Faustum Manichaeum - ed. J. Zycha (CSEL, 25, 1), Wien, 1891, p. 251-797. AU Gn li = Avgvstinvs Hipponensis, De Genesi ad litteram libri XII- ed. J. Zycha (CSEL, 28, 1), Prag - Wien - Leipzig, 1894, p. 3-435. AU 1 Io = Avgvstinvs Hipponensis, In epistulam Ioannis ad Parthos tractatus X (PL, 35), col. 1977-2062. AU Io = Avgvstinvs Hipponensis, In Iohannis euangelium tractatus CXXIV- ed. R. Willems (CC SL, 36), Turnhout, 1954.

XVIII

ABKURZUNGSVERZEICHNIS

AU Iud = Avgvstinvs Hipponknsis, Sermo aduersus Iudaeos- ed. J. L. Bazant-Hegemark, Wien, 1969 (Diss. phil. masch.), p. 24-65. AU Max co = Avc. vstinvs Hipponensis, Collatio cum Maximino Arianorum episcopo (PL, 42), col. 709-742. AU Ps = Avgvstinvs Hipponensis, Enarrationes in Psalmos- edd. E. Dekkers, J. Fraipont (CC SL, 39-40), Turnhout, 1956. AU q = Avgvstinvs Hipponensis, De diuersis quaestionibus LXXXIII- ed. A. Mutzenbecher (CC SL, 44 A), Turnhout, 1975, p. n-249. AU s = Avgvstinvs Hipponensis, Sermones s 52 = Sermo 52 - ed. P. Verbraken (RB, 74 [1964]), p. 15-35. s 117 = Sermo 117 (PL, 38), col. 661-671. s 192 = Sermo 192 (PL, 38), col. 1011-1013. s 229 I = Sermo 229 I - ed. G. Morin (PLS, 2), col. 475-478; cfr PS-AU s Mai 86. s 235 = Sermo 235 - ed. C. Lambot (RB, 67 [1957]), p. 137-140. s 384 = Sermo 384 (PL, 39), col. 1689-1690. AU spe = Avgvstinvs Hipponensis, Liber qui appellatur Speculum - ed. F. Weihrich (CSEL, 12), Wien, 1887, p. 3-285. AU tri = Avgvstinvs Hipponensis, De Trinitate libri XV - edd. W. J. Mountain, Fr. Glorie (CC SL, 50-50A), Turnhout, 1968. PS-AU s = Ps-Avgvstinvs Hipponensis, Sermones s 121 = Sermo 121 (PL, 39), col. 1987-1989. s 128 = Sermo 128 - ed. R. Etaix (REA, 26 [1980]), p. 82-87. s 140 = Sermo 140 (PL, 38), col. 773-775. s 236 = Sermo 236 (PL, 38), col. 2181-2183. s 245 = Sermo 245 (PL, 39), col. 2196-2198. s 246 = Sermo 246 (PL, 39), col. 2198-2200. PS-AU s Cai I, 10 = Ps-Avgvstinvs Hipponensis, Sermo Caillau I, 1 - ed. A. B. Caillau (PLS, i), col. 900-1029. PS-AU s Gue 9 = Ps-Avgvstinvs Hipponensis, Sermonum Guelferbytanorum appendix, 9 - ed. G. Morin (PLS, 2), col. 558-562. PS-AU s Mai = Ps-Avgvstinvs Hipponensis, Sermones ab A. Mai anno 1852 primum editae s Mai 76 = Sermo Mai 76 - ed. A. Mai (PLS, 2), col. 1186-1188. s Mai 86 = Sermo Mai 86 - ed. G. Morin (PLS, 2), col. 475-478; cfr AU s 229 I. s Mai 166 = Sermo Mai 166 - ed. H. Chadwick (JThS, 11 [1960]), p. 77-80. Biblia sacra iuxta uulgatam uersionem - ed. R. Weber, Stuttgart, 2007'. CP = Anonymvs, Contra Philosophos - ed. D. Aschoff (CC SL, 58 A), Turnhout, 1975. Credo Nicaenum = ps-Grfgorivs Iliberritanvs, Fides Romanorum - ed. V. Bulhart (CC SL, 69), Turnhout, 1967, p. 267-268; cfr CC SL, 9, p. 129-131. PS-DAM fi H = ps-Gregorivs Ii.iberritanvs, Fides Sancti Hieronymi - ed. V. Bulhart (CC SL, 69), Turnhout, 1967, p. 275; cfr PLS I, col. 515-516. EUS-G h I = Evsebivs Gallicanvs, Collectio homiliarum 76 Homilia 1: De natale Domini - ed. Fr. Glorie (CC SL, 101), Turnhout, 1970, p. 15-20.

ABKURZUNGSVERZEICHNIS

XIX

H. J. Frede = H. J. Frede (Hrsg.), Epistulae ad Thessalonicenses, Timotheum, Titum, Philemonem, Hebraeos, Vêtus Latina 25/1, Freiburg, 1975-1982; 25/2, Freiburg 1983-1991. PS-ILD s 13 = PS-lLdefoNSVS, Sermo in diem S Mariae - ed. J. F. Rivera (Revista espanola de teologia, 6 [1946]), p. 573-588. IS Lv » Isidorvs, Quaestiones in Vêtus Testamentum : In Leuiticum (PL, 83), col. 321-340. PS-IS Iud = Ps-Isidorvs, Liber de uariis quaestionibus aduersus Iudaeos seu ceteros infideles uel plerosque haereticos iudaizantes ex utroque testamento collectus - edd. A. C. Vega, A. E. Anspach, Escorial, 1940. LAC in = Lactantivs, Diuinarum institutionum libri VII - ed. S. Brand (CSEL, 19), Prag - Wien - Leipzig, 1890. Or. Sybil. = Die Oracula Sybillina - ed. J . Geffcken (GCS, 8), Leipzig, 1902. PEL Rm = Pelagivs, ExpositionesXIIIepistularum S Pauli: Prologus epistu lae ad Romanos - ed. A. Souter (PIS, 1), col. 1112-1113. QU hae = Qvodwltdevs, Aduersus quinque haereses - ed. R. Braun (CC SL, 66), Turnhout, 1976, p. 261-301. QU Iud = Qvodwltdevs, Contra Iudaeos, Paganos et Arrianos - ed. R. Braun (CC SL, 60), Turnhout, 1976, p. 227-258. QU sy = Qvodwltdevs, De symbolo sermones - ed. R. Braun (CC SL, 60), Turnhout, 1976, p. 305-363. Vergilivs = P. Vergilii Maronis opera - rec. F. A. Hirtzel (OCT), Oxford, 1957PS-VIG Fel = Ps-Vigilivs Thapsensis, Contra Felicianum Arianum de unitate Trinitatis (PL, 42), col. 1157-1172. PS-VIG tri 10-12 = Ps-Vigilius thapsensis, Pseudoathanasii de trinitate libri X-XII - rec. M. Simonetti, Bologna, 1956. Sekundàrl1teratur D. Aschoff, Kritische Bemerkungen zu einer wenig beachteteten Edition eines Augustinkompilators der Spâtantike, Scriptorium, 28 (1974), S. 301380. —, Studien zu zwei anonymen Kompilationen der Spâtantike. Anonymi contra Philosophos et Contra ludaeos, Sacris Erudiri, 27 (1983), S. 37-91 ; 28 (1984), S. 35-154. B. Blumenkranz, Une survie médiévale de la polémique antijuive de Saint Augustin, Revue du moyen âge latin, 5 (1949), S. 193-196. —, La survie médiévale de Saint Augustin à travers ses apocryphes, Augustinus Magister. Congrès international augustinien, Études Augustiniennes (1954), Communications, S. 1003-1018. —, Vie et survie de la polémique antijuive, Texte und Untersuchungen 63 (1957), S. 460-476. —, Les auteurs chrétiens latins du moyen âge sur les Juifs et le Judaisme, Études Juives, 4 (1963). J.-P. Bouhot, in Bulletin augustinien pour 1984, Nr. 316, Revue des Études augustiniennes, 31 (1985), S. 382-383.

XX

ABKÜRZUNGSVERZEICHNIS

—, in Bulletin augustinien pour 1987/88, Nr. 433, Revue des ßtudes augustiniennes, 34 (1988), S. 407. A.B. Emden, A Biographical Register ofthe University ofCambridge to 1Soo, Cambridge, 1963. N. R. Ker, Medieval Manuscripts in British Libraries, I : London, Oxford, 1969. H. Schreckenberg, Die christlichen Adversus-Judaeos-Texte (11. -1). Jahr hundert), 2. veränderte Auflage, Frankfurt, 1991.

LIBER ALTERCATIONVM CONTRA IVDAEOS

CONSPECTVS SIGLORVM Codices L O

Codex Londiniensis, British Museum, Lincoln,s Inn, Hale 75, 1 (1) 186 (3), zitiert nach Blättern, Spalten und Zeilen Codex Oxoniensis, Bodleian Library, Codex Rawlinson A 368, 1 (1) 193, (1), zitiert nach Blättern, Spalten und Zeilen

Editiones A O1)

Text der Editionen des Corpus Augustinianum, der pseudaugustinischen Vorlagen und der nicht von Augustin stammenden Werke Lesarten des Apparates der Editionen der Vorlagen. Sie werden nicht aufgeführt, wenn L, O und A übereinstimmen

Abbreuiationes cfr corr. eras. in marg. infra om. proprium sup. lin. supra ,, , () []

confer corrigit, corrigunt erasum in margine bei Sprecherwechsel Vorwegnahme des unmittelbar Folgenden omittit. omittunt „Eigenes"": vom Kompilator selbst stammende Wendungen und Abschnitte supra lineam bei Sprecherwechsel Rückbezug auf das unmittelbar Vorange hende erstes, zweites von zwei identischen Wörtern in einer Textzeile nicht aus L, O oder A belegbare Konjektur im AC: Sigel der Handschriften der benützten Editionen Bei den nur mit Initialen angegebenen Einzelworten von BibelZitate bei L und O wurde im Text auf Klammern verzichtet. Die Folge der Initialen findet sich dann im AC

Wie CP hat der Apparat von CJ drei voneinander abgegrenzte „Stockwerke" : Loci angezogene Bibel- und Autorenzitate Fontes Vorlagen, die der Kompilator auswertete Apparatus criticus von den CP, S. XXXVI-XXXIX verzeichneten Ausnahmen abgesehen, sind sie vollständig bei Abweichungen vom Text für A, L und O aufgeführt, für (A) dann, wenn sie mit L und O übereinstimmen

(Incipit liber altercationum contra Iudaeos) (DISPVTATIO PRIMA)

5

10

15

20

Augustinus. Doctor gentium in fide et ueritate Paulus exhortans nos, ut in eadem fide, cuius idoneus magister effectus est, stabiles firmique maneamus, praecepto admonet, terret exemplo. Vide, inquit, bonitatem et seueritatem Dei, in eos quidem, qui ceciderunt, seueritatem, in te autem bonitatem Dei, si permanseris in bonitate. Hoc dixit utique de uobis Iudaeis, qui ex illa olea, quae in sanctis patriarchis est tamquam in radice fructifera, propter incredulitatem fracti estis, ut gentium propter fidem insereretur oleaster et particeps fieret oliuae ramis naturalibus amputatis. Vos ergo, qui permanetis in infidelitate, ad illam sententiam Domini pertinetis, ubi ait: Filii autem regni huius ibunt in tenebras exteriores; ibi erit fletus et stridor dentium, gentes autem permanentes in bonitate ad illud, quod superius ait: Multi ab oriente et occidente uenient et recumbent cum Abraham, Isaac et Iacob in regno caelorum. Itaque illis patriarchis in radice uiuentibus et infidelis superbia naturalium ramorum iusta Dei seueritate confringitur.

I, 4 I Tim. 2, 7 II 4/6 cfr Col. 1, 23 II 6/9 Rom. 11, 22 II 9/12 cfr Rom. 11, 17 II 12 cfr Rom. 11, 20 II 14/15 Matth. 8, 12 II 16/18 Matth. 8, u 1/2 proprium (Incipit - PRIMA) II 4/12 AU Iud I, 1 (Bazant-Hegemark, p. 24, 3 - 25, 2) II 13/20 ibid. I, 1 (p. 25, 11 - 26, 2) 1 Incipit - Iudaeos] Excerpta ex libris beati Augustini infidelitati (infidelitateO)IudaeorumobuiantiaZ0(c/rCf,.p. XXV-XXVII) II 4 Doctor-Paulus] Beatus apostolus Paulus in fide et ueritate A, cfr PS-AIJ s Cai 2,38, PLS II, p. 1118, 1-2 II 5 magister] L O (A) [P, Pf], minister A II 6 Vide] uides A II 8 inte]uiteZ II Dei] L O (A) [P, P, P, P6], om. A II 9 uobis] om. A II qui] L O (A) [P, P, Pt P6], qui tamquam rami A II olea] oliva L II 10 est tamquam] L O (A) [P, P6], om. A II 11 incredulitatem] L O (A) [P, P6], infidelitatem A II estis] sunt A II 12 particeps fieret] L O (A) [P, P6], fieret particeps A II oliuae] L O (A) [P, P, P6], pinguedinis oleae A II 13 uos - permanetis] illi ergo. qui permanent A II 15 dentium] den. O II 17/18 occidente - Iacob] o. u. et r. c. a. y. et ia L, oc. u. et r. cum a. i. et Iacob O II 17 Isaac] Z [i.l, O [i.]

4

CONTRA IVDAEOS

Sed iam tu, Iudaee, contra quem huius disputationis certamen sumimus, quae in animo concepisti, in medium proferre ne moreris ! Iudaeus. Quia mihi copia obiciendi quae uelim a te tribuitur, quae me mouent, remota omni contentione coram pandere non cunctabor. Sed quia non decet, ut in superuacuis uel non necessariis tempus insumamus, scire debes inprimis me nequaquam uestrorum euangeliorum commenta recipere et eorum, quos apostolos uo30 catis, penitus scripta respuere. Verum, quia illius, quam nos profitemur et tenemus, legis diuinae libros et prophetarum uolumina indubitata ueritas et summa commendat auctoritas, aequum est, ut inde totius nostrae disputationis ratio procedat. Inde sumatur quidquid obicitur, inde probetur quidquid asseritur. 25

35 Augustinus. Assentio. Iudaeus. Primo igitur ille uester error redarguendus est, quo putatis ad uos pertinere instrumenti ueteris libros, quia iam non uetera sa40 cramenta, sed nescio quae noua seruatis. Quid ergo apud uos faciat lectio legis et prophetarum, cuius praecepta seruare non uultis? Carnem praeputii non circumciditis masculinum et uescimini carnibus, quas lex dicit immundas. Sabbata et neomenias et dies festos nostros non obseruatis nec uictimis pecorum sacri-

21/36 Sed iam - Assentio] proprium II 38/52 AU Iud II, 3 (BazantHegemark, p. 27, 1-11) 21 huius] in marg. L II 22 sumimus] O, ininipnus (incipimus?) L II in,] om. L II 25/26 me mouent] O, mouent me L II 28 insumamus] O, insinuamus L II 38 Primo - quo] L O, Sed primo eorum ille redarguendus est error, quo A II 38/39 putatis - pertinere] L O, putant ad nos ideo non pertinere A II 39 uos] nos L O, sed cfr uos 40 et 48 II 40 nescio - seruatis] L O, nova sacramenta servamus A II 40/41 Quid - faciat] L O, dicunt enim nobis: quid apud uos facit A II 41 faciat] L O 04) [P, P, P, Pf], facit A II 42 Carnem] carne L O, eo quod carnem A II circumciditis] circumcidimus A II masculinum] L O 04) [TP, P, P, P4 VJ, masculini A II 42/ 43 uescimini] uescimur A II 43 Sabbata] Nec sabbata A II 44 nostros] uestros L, nostros O, eorum A II non obseruatis] L O, carnaliter obseruamus A

DISPVTATIO I

5

45 ficatis Deo, pascha in oue et azymis multaque alia legis nostrae sacramenta, quae enumerare nimis longum est, similiter non celebramus. Qua ergo fronte diuinam legem nobis a Deo traditam ad uos pertinere asserere audebitis, cuius praecepta obseruare neglegitis? 50 Augustinus. Vetera sacramenta, quae generali uocabulo umbras futurorum appellat apostolus, quia ea significabant suo tempore reuelanda, quae nos reuelata suscepimus, ut remota umbra Iudaeorum luce fruamur, de quibus singillatim nimis longum est disputare, quem55 admodum exuendo ueterem hominem circumcidimur in expoliatione corporis carnis et quos cibos uitatis in pecoribus, uitamus in moribus et exhibemus corpora nostra hostiam uiuam sanctam Deo placentem. Cui et animas nostras in desideriis sanctis pro sanguine intelligentes effundimus et Christi uelut agni immacu60 lati sanguine ab omni iniquitate mundamur. Qui propter similitudinem carnis peccati etiam caprino pecore in ueteribus sacrificiis figuratus est. Nec eum negat in crucis cornibus taurum, qui in illo agnoscit maximam uictoriam. In illo requiem cum inuenimus, uere sabbatizamus, et lunae nouae obseruatio uitae nouae 65 est sanctificatio, et pascha nostrum immolatus est Christus, et azymum nostrum est sinceritas ueritatis, fermentum non habe-

51 cfr Col. 2, 17 II 55 cfr Col. 3, 9 II 55/56 cfr Col. 2, 11 II 59/60 cfr IPetr. 1, 19 II 60 cfrlloh. 1,7 II 60/61 cfr Rom. 8, 3 II 63/64 cfrMatth. 11, 29 II 65 cfr I Cor. 5, 7 II 66 cfr I Cor. 5, 8 47/49 Qua - negligitis] proprium II 48/49 supra 39-40 II 51/74 AU Iud II, 3 - III, 4 (Bazant-Hegemark, p. 27, 11 - 29, 2) 45 pascha] L O, nec pascha A II 45/47 azymis ... celebramus] A, azimas ... celebratis L O II 47 nobis] O, uobis L II 51 Vetera - generali] et si qua alia uetera sacramenta generali A II quae generali] L O (A) [P, P, P, P6 V,], generali A II 53 quae] L, qua (?) O II suscepimus] L, sucipimus O (A) [P, P, Pfi suspicimus P,], percepimus A [percipimus P, P, PJ II umbra Iudaeorum] L O, umbra nuda eorum A, nuda umbra Iudaeorum (A) [P, P P6] II 54 fruamur] L 0(A) [P, P,P,Pf V,], frueremur/1 [perfrueremur />, />f V,] II 55 in] L O (A) [W T, P, P, P4 V,], non in A II 55/56 expoliatione] expositione O II 56 uitatis] uitant A II 57 moribus] mioribus L II 59 intelligentes] L O (A) [P, P, P, P6], intelligenter A II 61 in] om. L II 63 in] om. L II uictoriam] Z O (A) [P, P, P6 V,], uictimam A II 64 sabbatizamus] sabatizamusX II 66 azymum] azimum L II fermentum] et fermentum L II 66/67 habemus] L O 04) [Pj, habens A

6

CONTRA IVDAEOS

mus uetustatis. Et si qua alia sunt, in quibus nunc immorari non opus est, quae illis ueteribus adumbrata sunt signis, in isto habent finem, cuius regni non erit finis. In illo quippe omnia 70 oportebat impleri, qui uenit legem et prophetas non soluere, sed adimplere. Proinde illa uetera signa rerum non euacuauit arguendo, sed implendo mutauit, ut alia essent, quae nunciarent uenisse iam Christum, quam fuerant illa, quae praenuntiabant esse uenturum. 75 Iudaeus. Certe ipso Deo iubente ab antiquo nostro Hebraeorum populo alia sacrificia facta sunt uictumis pecorum, quae nunc uos Christiani legitis, non tamen facitis. Unde unum de multis tibi proferam testimonium, cui contraire non audeas. In Leuitico ita scrip80 tum est loquente Domino ad Moysem: Anima, inquit, quae per ignorantiam fecerit quippiam ex his, quae Domini lege prohibentur, et postea intellexerit reatum suum, offerat pro peccato suo uitulum aut arietem et dimittetur ei. Si ergo talia sacrificia Deus sibi offerri noluisset, numquam certe de eis offerendis in 85 lege nostra tam diligenter praecepisset. Sed quia ipse dicit: homo, qui hoc aut illud peccatum fecerit, offerat uitulum et cetera huiusmodi, profecto sibi animalia in sacrificiis offerri uelle aperte demonstrat. Certe ut cernis, allegoriae non superest locus. Ergo si peccatis tuis Deum fore propitium desideras, superstitiosa Na90 zarenorum secta penitus derelicta, hostias offer pacificas in odorem suauissimum Domino! Augustinus. Num ergo talibus sacrificiis Deum delectari uel potius indigere credis? Non ita, Iudaee, desipias, ut existimes aliquibus usibus

69 cfr Luc. 1, 33 II 70/71 Matth. 5, 17 II 80/83 Leu. 5, 17-18 II 82/ 83 cfr Leu. 16, 3; 4, 3; 5, 10. 16; 6, 6; 9, 8 II 90/91 cfr Num. 15, 24 II 90/ 91 cfr Leu. 17, 5 76/94 Certe - credis] Fons non repertus siue amissus II 88/91 Certe Domino] proprium II 94/103 AU ci 10, 5 (Dombart-Kalb I, p. 407, 31 408, 9) 67 qua]quaeO II 68 isto]Z 0(A)[WTP,P,P,PJ, U]oA II 69 finem] om. LO II 71 adimplere] L O 04) [P, P^ V], implere A II 93 delectari] dilectari L II 94 Non ... desipias] Quis autem ita desipiat A II existimes] existimet A

DISPVTATIO I

7

95 Dei esse necessaria, quae in sacrificiis offeruntur. Quod cum multis locis diuina scriptura testetur, ne longum faciamus, breue illud de psalmo commemorare suffecerit: Dixi Domino: "Deus meus es tu, quoniam bonorum meorum non eges". Non solum igitur pecore uel qualibet alia re corruptibili siue terrena sed ne ioo ipsa quidem iustitia hominis Deus, egere credendus est totumque, quod recte colitur Deus homini prodesse non Deo. Neque enim fonti se quisquam dixerit consuluisse, si biberit, aut luci, si uiderit. Ergo non aliud intelligendum est nisi rebus illis eas res fuisse significatas, quae aguntur in nobis, ad hoc tantum, ut in105 haereamus Deo et ad eundem finem proximo consulamus. Sacrificium ergo uisibile inuisibilis sacrificii sacramentum, id est sacrum signum est. Unde ille paenitens propheta quaerens Deum peccatis suis habere propitium: Si uoluisses, inquit, sacrificium dedissem utique, holocaustis non delectaberis. Sacrificium 110 Deo spiritus contritus. Cor contritum et humiliatum Deus non spernet. Intueamur quemadmodum ubi Deum dixit nolle sacrificium, ibi Deum ostendit uelle sacrificium. Non uult ergo sacrificium trucidati pecoris et uult sacrificium contriti cordis. Illo igitur, quod eum nolle dixit, hoc significatur, quod eum uelle 115 subiecit. Sic itaque illa Deum nolle dixit, quomodo ab stultis ea uelle creditur, uelut suae gratia uoluptatis. Nam si ea sacrificia, quae uult, quorum hoc unum est: cor contritum et humiliatum dolore paenitentis, nollet eis sacrificiis significari, quae uelut sibi delectabilia desiderare putatus est: non utique de his offerendis 120 in lege uetere praecepisset. Et ideo mutanda erant opportuno certoque iam tempore nec ipsi Deo desiderabilia uel certe in nobis acceptabilia ac non potius quae his significata sunt, crede-

97/98 Ps. 15, 2 II 104/105 cfr Ps. 72, 28 II 108/111 Ps. 50, 18-19 103/123 ibid. 10. 5 (p. 408, 11 - 409, 3) 96/97 illud] id L II 98 meus - nonl m. e. t. q. b. m. n. L II bonorum meorum] bo. m. O II 99 siue] L O. atque/1 II 102 consuluisse] consultus se L, consultus es O II 103 Ergo non aliud] Nec ... non facit. aliud A II 104 tantum] om. A II 104/105 inhaereamus] inhabeamus L. in habebamus O II 107 propheta] apud prophetam uel ipse propheta A II 108/110 sacrificium - Deus] sac. D. utique holo. non de. Sacrificium Deo s. con. C. con. et h. d. L, sac. De. utique holo. non de. Sacrificium Deo s. con. et hu. Deus O II iii ubi] om. L O II 114 hoc] haec O II 117 cor] om. L O II 118 paenitentis] L O (A) [B a), penitenti A [paenitenti 0] II 121 nec] ne A

8

125

130

135

140

145

CONTRA IVDAEOS

rentur. Nunc et psalmista: Si esuriero, inquit, non dicam tibi: meus est enim orbis terrae et plenitudo eius. Numquid manducabo carnes taurorum aut sanguinem hircorum potabo? Tamquam diceret: "Utique si mihi essent necessaria, non a te peterem, quae habeo in potestate." Deinde subiungens, quid illa significent: Immola, inquit, Deo sacrificium laudis et redde Altissimo uota tua et inuoca me in die tribulationis et eximam te et glorificabis me. Item apud alium prophetam: Annuntiabo tibi, homo, bonum et quid Deus exquirat a te: utique facere iudicium et diligere misericordiam etparatum esse ire cum domino Deo tuo. In his uerbis satis declaratum est illa sacrificia per se ipsa non requirere Deum, quibus significantur haec sacrificia, quae requirit Deus. Ac per hoc, ubi scriptum est: Misericordiam uolo quam sacrificium, nihil aliud quam sacrificium sacrificio praelatum oportet intellegi, quoniam illud, quod ab hominibus appellatur sacrificium, signum est ueri sacrificii. Porro autem misericordia uerum sacrificium est. Vnde apostolus: Bene facere, inquit, et communicatores esse nolite obliuisci! Talibus enim sacrificiis placatur Deus. Quaecumque igitur in ministerio tabernaculi siue templi multis modis de sacrificiis leguntur diuinitus esse praecepta, ad dilectionem Dei et proximi significando referuntur. In his enim duobus praeceptis, ut scriptum est, tota lex pendet et prophetae. Proinde uerum sacrificium est omne

123/125 Ps. 49,12-13 II 128/130 Ps. 49, 14-15 II 130/133 Mich. 6, 8 II 135/136 Os. 6, 6 II 139/141 Hebr. 13, 16 II 144/145 Matth. 22, 40 123 Nunc et psalmista] proprium II 123/130 AU ci 10, 5 (Dombart-Kalb I, p. 409, 4-1O II 130/135 ibid. 10, 5 (p. 409, 17-23) II 135/139 ibid. 10, 5 (p. 409, 26-31) II 139/141 ibid. 10, 5 (p. 409, 23-26) II 141/182 ibid. io, 5-6 (p. 410, 1 - 411, 22) 123 Nunc et psalmista] Hinc et alio loco psalmi alterius A II 123/125 tibi - hircorum] tibi m. est e. orbis terrarum et ple. eius. Numquid m. c. t. a. s. hir. L, tibi m. est enim orb. ter. et ple. eius. Numquid m. c. t. aut s. hirc. O II 128/ 130 Deo - glorificabis] deo s. l. et r. a. u. t. et inuoca m. in die t. et e. te et g. L, deo s. I. et r. a. u. t. et inuoca m. in die tribu. et e. te et g. O II 130/ 131 Annuntiabo tibi] Si adnuntiatum est tibi A II 131 homo] ho. L II et quid Deus] aut quid Dominus A II utique] nisi A II 133 In his uerbis satis] Et in huius propheta uerbis utrumque distinctum est satisque A II 135 hoc] haec O II 136 uolo] uolo magis L II 137/138 hominibus] L O (A) [B a b /3], omnibus A II 139 Vnde apostolus] Vnde dictum est A (cfr 409, 31), In epistula, quae inscribiturad Hebraeos: Bene ... (cfrjo9, 23-24) II 141 placatur Deus] placetur Deo A

DISPVTATIO I

150

155

160

165

170

175

9

opus, quod agitur, ut sancta societate inhaereamus Deo, relatum scilicet ad illum finem boni, quo ueraciter beati esse possimus. Vnde et ipsa misericordia, qua homini subuenitur, si non propter Deum fit, non est sacrificium. Etsi enim ab homine fit uel offertur, tamen sacrificium res diuina est, ita ut hoc quoque uocabulo id Latini ueteres appellauerint. Vnde ipse homo Dei nomine consecratus et Deo notus, in quantum mundo moritur, ut Deo uiuat, sacrificium est. Nam et hoc ad misericordiam pertinet, quam quisque in se ipsum facit. Propterea scriptum est: Miserere animae tuae placens Deol Corpus etiam nostrum cum temperantia castigamus, si hoc, quemadmodum debemus, propter Deum faciamus, ut non exhibeamus membra nostra arma iniquitatis peccato, sed arma iustitiae Deo, sacrificium est. Ad quod exhortans apostolus ait: Obsecro itaque uos, fratres, per miserationem Dei, ut exhibeatis corpora uestra hostiam uiuam, sanctam, Deo placentem, rationabile obsequium uestrum. Si ergo corpus, quo inferiore tamquam famulo uel tamquam instrumento utitur anima, cum eius bonus et rectus usus ad Deum refertur, sacrificium est: quanto magis anima ipsa cum se refert ad Deum, ut igne amoris eius accensa formam concupiscentiae saecularis amittat eique tamquam incommutabili formae subdita reformetur, hinc ei placens, quod ex eius pulchritudine acceperit, fit sacrificium ! Quod idem apostolus consequenter adiungens: Et nolite, inquit, conformari huic saeculo, sed reformamini in nouitate mentis uestrae ad probandum uos, quae sit uoluntas Dei, quod bonum et beneplacitum et perfectum. Cum igitur uera sacrificia opera sint misericordiae siue in nos ipsos siue in proximos, quae referuntur ad Deum, opera uero misericordiae non ob aliud fiant nisi ut a miseria liberemur ac per hoc ut beati simus, quod non fit nisi bono illo, de quo scriptum est: Mihi autem adhaerere Deo bonum est, profecto efficitur, ut tota ipsa redempta ciuitas, hoc est congregatio societasque sanctorum, universale sacrificium offeratur Deo per sacerdotem magnum, qui

154/155 Eccli. 30, 24 II 157/158 cfr Rom. 6, 13 II 159/161 Rom. 12, 1 II 165/166 cfr I Ioh. 2, 16 II 168/171 Rom. 12, 2 II 175/176 Ps. 72, 28 146 quod] LO(A)[k B B, e Ip a v Hoffm.],quo A[C A B, a b, queF] II inhaereamus] inhabeamus L, inhabebamus O. c/r 104-105 II 151 id Latini ueteres] id est latriam L II 167 acceperit] acceperat O II 169 inquit, conformari] reformari, inquit L II 174 ob]adZ II hoc]haecZ II 175 bono] a bono L O II 176 Deo bonum] d. b. O II 178 qui] qui etiam A

10

CONTRA IVDAEOS

se ipsum obtulit in passione pro nobis, ut tanti capitis corpus 180 essemus secundum formam serui. Hanc enim obtulit, in hac oblatus est, quia secundum hanc mediator est, in hac sacerdos, in hac sacrificium est. Item beatus apostolus: Sicut in uno corpore multa membra habemus, omnia autem membra non eosdem actus habent, ita multi unum corpus sumus in Christo, singuli au185 tem alter alterius membra. Hoc est sacrificium Christianorum: multi unum corpus in Christo. Quod etiam sacramento altaris fidelibus noto frequentat ecclesia, ubi ei demonstratur, quod in ea oblatione, quam offert, ipse offeratur. Obiectioni tuae, Iudaee, me satisfecisse puto. Vnde si qua sunt 190 alia, quae obicias, absque ulla formidine in medium citius proferantur. Iudaeus. Nos certe non cuiusquam formidamus personam, non terrore temporis ab huius altercationis certamen reuocamur. Plures enim 195 nobiscum quam uobiscum sunt. Nobiscum sunt sancti patriarchae et prophetae, uiri misericordiae inuenientes gratiam in oculis omnis carnis. Et ut de ceteris taceam, nobiscum est dilectus Deo et hominibus Dauid sanctus, qui bene nouerat non solum parcere subiectis et debellare superbos, uerum etiam uirtutem osten200 dere et custodire. Ipse cum inimicos suos persequeretur, non per-

180 cfr Phil. 2, 7 II 182/185 i*. 4-5 II Rom- I2, 5 II 196 cfr Eccli. 44, 10 II 196/197 Eccli. 44, 27 II 198/199 parcere - superbos] Verg. Aen. 6, 853 182 Item beatus apostolus] proprium II 182/185 AU ci 10,6 (DombartKalb I, p. 411, 32-35) II 185/188 ibid. 10, 6 (p. 412, 2-5) II 189/191 Obiectioni - proferantur] proprium II 193/194 QU hae II (3), 9-10 (CC 60, p. 263) II 194 /195 ibid. II (4), 12-13 (P- 263) II 195/197 sunt sancti - taceam] proprium II 197/198 QU hae II (6), 23-24 (CC 60, p. 264) II 198/ 202 ibid. II (6), 25-29 (p. 264) 182 Item beatus apostolus] proprium sed cfr 411,22-23 : cum itaque nos hortatusessetapostolus II 188 oblatione]Z O(A) [Baeed.Arg.], 1eA II ipse] ipsa A II 193 Nos cene] om. A II formidamus] formidauit A II 194 ab huius-reuocamur] a certamine reuocabitur/1 II 194/195 Plures-sunt] Plures sunt nobiscum quam eum illis A II 197 omnis] O, universae L (omnis Eccli. 44, 27) II 197/198 nobiscum - sanctus] Nobiscum est et David manu fortis/1 II 198 qui bene nouerat] Nouerat et bene nouerat/1 II 200 custodire] patientiam custodire A II Ipse - suos] L O (A) [A B CX a g], Ipse inimicos suos cum A

DISPVTATIO I

ii

niciosus et cum uinceret, non exstitit impius. Nobiscum sunt alii atque alii sancti uiri, quorum memoria in benedictione est et gloria eorum non derelinquitur. Ergo non est, quod nos terreas. Tantum patienter expecta, diligenter asculta et eorum, quae dicuntur, 205 curam habeto magna cum diligentia! Non ergo diutius immoremur! Dudum animo concepta iam in medium proferamus! Quid est ergo, quod uos Christiani nos Iudaeos unum Deum colentes exhorretis atque abicitis? Ecce uos Christiani Deum, quem praedicamus colendum, filium dicitis habere eumque sine ali210 cuius commixtione sexus natum confingitis. Deus certe si delectatus est filio, indiguit coniugio. Si horruit coniugium, solus est sine filio. Quid enim poterat inueniri simile Deo, quod coniugetur Deo et pareret filium Deo?

215

Augustinus. Non nos, Iudaee, perterreas! Goliam magnum, robustum, armis terribilibus ingentique forma munitum Dauid puer solus atque inermis uno lapidis ictu prostrauit totaque Allophilorum castra turbauit atque fugauit. Quid autem aliud petra manu Dauid contra Goliam missa nisi Christum contra diabolum ex

202 cfr Eccli. 45, 1 II 202/203 cfir Eccli. 44, 13 II 216/217 cfr I Reg- I7, 49 II 219/220 cfr Rom. 1, 3; II Tim. 2, 8 202/203 quorum - derelinquitur] proprium II 203 QU hae II (7), 30-31 (CC 60, p. 264) II 203/205 Tantum - diligentia] proprium II 205/206 QU hae II (7), 32 (CC 60, p. 264) II 206 Dudum - proferamus] proprium II 207 QUhae K7), 22-23 (CC 60, p. 262) II 208 ibid. I (8), 26 (p. 262) II 208/ 210 ibid. I (7), 23-25 (p. 262) II 210/213 ibid. III (t), 1-4 (p. 264) II 215/ 220 ibid. I (6), 15-20 (p. 261) II 215 ibid. II (7), 30-31 (p. 264) 201 non exstitit impius] impius non exstitit Z II 202 alii] dii L O II 203 Ergo non est] Non est ergo A II nos] L O 04) [A] II terreas] L O, uos terreat 04) [W o L N c Y], terreat uos A II Tantum] Tamen O II 204 patienter - asculta] exspectate, audite A II 205 ergo] om. A II 207/ 209 Quid -sine] Quid est, quos nos exhorretis atque abicitis tamquam multos colentes deos? Ecce uos deum quem colitis, deum quem praedicatis colendum, filius habere dicitis, et sine A II 209/210 alicuius] L O 04) [L, N, Pef], alterius A II 210 confingitis] confringitis L O II certe] inquis A II 210/ 211 delectatus] dilectatus L O II 212 simile] similior L II coniugetur] coniungentur L O II 215 Non - perterreas] Non est ergo, quod terreas uos A, nos 04) [A], uos ... terreat 04) [ W O L N c Y] II 216 forma] L O (A) [1 X], turba A II Dauid puer solus] L O (A) h N e fg], David solus, puer paruus A II 218/219 petra - Goliam] petra contra Goliam manu Dauid A

zi

CONTRA IVDAEOS

220 semine Dauid uenturum significat? In cuius nomine confisi contra ausus tuos temerarios assumimus arma Dei, ut possimus resistere uersutiis tuis et in omnibus perfecti stare. Est nobis lorica iustitiae, est scutum fidei, in quo sagittae malignorum ignitae excipiantur et exstinguantur. Est galea salutis, est gladius spiri225 tus, quod est uerbum Dei. Quisquis fidelium Christi militum his fuerit armis munitus, non aduersariorum iacula pertimescet. Sed quid agimus? A Iudaeo missum excepimus. Quid remittimus? Quodlibet miserimus telum, licet ad te perueniat, nihil prodest, quia durus es, quantum durus est lapis. Quaeramus ergo lapi230 dem, quo lapide percutiaris. Mercurius scripsit librum, qui Logostileos appellatur, id est uerbum perfectum. Magnum nomen libri huius, quia magnus est, de quo liber scriptus est. Quid enim perfectius Verbo, qui solus est inter mortuos liber? Audiamus, quid loquatur Mercurius de uerbo perfecto. "Dominus", inquit, 235 "et omnium factor deorum secundum fecit dominum." Quoniam

221 cfr Eph. 6, 13 II 222/223 cfr Eph. 6, 14; 16; Is. 59, 17; I Thess. 5, 8 II 230/231 Mercurius - perfectum] LAC in IV, 6, 4 (CSEL 19, p. 286287) II 233 cfr Ps. 87, 6 II 234/235 cfr LAC in IV, 6, 4 (CSEL 19, p. 287-288) 220/221 In cuius - temerarios] proprium II 221/222 QU hae II (1), 3-4 (CC 60, p. 262) II 222 uersutiis tuis] proprium II 222/226 QU hae II (2), 5 - (3). 9 (CC 60, p. 262-263) II 226 non - pertimescet] Fons non repertus siue amissus II 227/230 QU hae III (2), 5 - (3), 11 (CC 60, p. 264-265) II 230/235 ibid. III (4), 15 - (5), 21 (p. 265) II 235/239 ibid. III (5), 22 - (6), 26 (p. 265) 220 significat] L O (A) [EFM G N P, efs; significabat S L P, c], significauit A II 220/222 In cuius - stare] Contra istas acies pestiferas, sanctissimi fratres. adsumite omnes arma Dei, ut possitis resistere in die [in die om. (A) [b]] mala et in omnibus perfecti stare A II 222 nobis] om. A II 223 ignitae] L O (A) [cett.], ignitae et A II 225 fidelium] L O (A) [C y 8 A v b; de fidelibus M], fidelis A II 226 armis munitus] L O (A) [U X d), munitus armis A II 227 agimus] agamus L II A Iudaeo] Ab Allophylo A II missum] L O (A) [cett.], telum missum A [Q H v] II remittimus] L O (A) [W 1 U Yefg], remittemus A II 228 ad te perueniatl perueniet ad illum A II 229 quia lapis] Quare? Quia durus est. Quantum durus est? Lapideus est A II es] O, est L II 230 percutiaris] percutiatur A II Mercurius] Hermes qui Latine Mercurius dicitur A II 230/231 Logostileos] logostileos L O (A) [Z], koyos TcAeios A [A Ba E F L b s; tellios K; thelios WM 1; thileos C; tyleos Udaef; tylios c] II 232 liber - estl iste scriptus est liber A [iste 1 L N P S; omm. cett.] II 233 inter mortuos] L O (A) [cett.], in mortuis A h L N P] II 235 secundum fecit dominum] secundum fecit Dominum Z O (A) [cett.], secundum (a) se fecit Deum A [1 e]

DISPVTATIO I

13

hunc ergo fecit primum et solum, et uerum, bonus autem uisus est ei et plenissimus omnium bonorum. Quantum plenissimus Iohannes euangelista dicat: De plenitudine eius omnes accepimus gratiam pro gratia. Et sequitur: "Laetatus est." Cui uel cum 240 quo laetatus est? Dicat ipsa sapientia Dei, filius Dei: -Ego eram, cui gaudebat." Ergo laetatus est et ualde dilexit tamquam unigenitum suum. Quem primo factum dixit, postea unigenitum appellauit. Item sic dicit: Filius benedicti Dei atque bonae uoluntatis, cuius nomen non potest aliquo ore enarrari humano. 245 Quaerebas, Iudaee, coniugem Dei. Audi Mercurium, para frontem et excipe lapis lapidem! Ictus lapidis non cutem diuidat frontis, non uenam rumpat sanguinis, non aperiat foueam uulneris, sed signum faciat crucis. Coniugem Dei quaeris? Abiciatur ex corde tuo, rogo, impura prauitas! Coniunx Dei est bona uolun250 tas. Item alio loco scribit Mercurius: "Loquitur", inquit, "Deus ad filium suum dicens: ,Est, inquit, inenarrabilis sermo sapientiae sanctus sanctis,." Nonne hoc est: In principio erat Verbum? Dic, Mercuri, dic! Sermo iste sapientiae habet matrem? Respondet: "De solo", inquit, "Deo Deus est omnium dominante Deo

238/239 Ioh. 1,16 II 239 cfr LAC in IV, 6, 4(p. 288) II 240/241 cfrProu. 8, 30 II 241/242 Ergo - suum] LAC in IV, 6, 4 (CSEL 19, p. 288) II 243/ 244 Filius - humano] LAC in IV, 7, 3 (p. 292-293) II 250/252 Loquitur- sanctis] LAC in IV, 7, 3 (p. 293) II 252 loh. 1, 1 239/245 ibid. III (6), 27 - (8), 34 (p. 265-266) II 246/250 ibid. III (8), 3S (9). 39 (P- *66) II 250 Item - Mercurius] proprium II 250/256 QU hae III (17). 73 - (19), 79 (CC 60, p. 267-268) 236 hunc ergo] ergo hunc A II uerum] L O (A) [C S Tcfg v b], unum A [bonum c] II 236/237 uisus est ei] ei uisus est A II 238 euangelista dicat] L (dicit), O(A) [cett.], dicat euangelista A [A B Ca KL d) II omnes] L O (A) [EF W], nos omnes A II 239 gratiam pro gratia] g. oro g. L O II 241 gaudebat] (A) [E F G], adgaudebat A, gaudebam L O II 241/242 unigenitum] L O (A) [cett.], genitum A [1 L,] II 242 primo] L O (A) [cett.], primum A [8 g] II unigenitum] L O (A) [cett. ], genitum A [8 L,] II 243 Item - dicit] Item alio loco sic dixit A II dicit] L O (A) [/d; ait g], dixit A II 244 aliquo - humano] humano ore narrari/1 II 245 Iudaee] pagane /1 II Mercurium] L O (A) [cett.], Mercurium tuum A [I K] II 249 Coniunxl coniux A II 250 Loquitur] L O (A) [e *], eloquitur A [B; et loquitur ACiLNcefgUYZ d b] II inquit] om. A II Deus] om. A II 251/252 inquit - sanctus sanctis] L O(A) [NSefg V V YZ], Est autem quis, fili, inenarrabilis sanctus sanctus 04) [L P], sanctus sanctae^4 [Corp. Hermeticum IVfrag. 12 a] II 253 Mercuri] Hermes A II 253/254 Respondet] L, respondit O, Sequitur A II 254 inquit] om. A II Deo Deus] L O, Deo dominus (A) [cett.], domino A [1 L P]

14

CONTRA IVDAEOS

255 mortalibus et qui ab hominibus indagari non potest, quia super homines est." Non ergo ibi quisquam humanum suspicetur aut fingat fuisse coniugium. Quid Sibylla de filio Dei dixerit, aduerte! "Alium", inquit, "Deum dedit Deus hominibus fidelibus colendum." Quantum apparet in his sententiis Mercurii et Sibyllae, 260 Sabellianus etiam iudicatur. Mercurius et patrem Deum dicit et filium; Sibylla dicit Deum alium; Sabellianus dicit non alium quia eundem patrem dixit esse quam filium. Optimum ualde est si non modo unum tantum, sed etiam ad quantoscumque missus lapis peruenire poterit aduersarios, uno ictu percutiamus. Item 265 alio loco Sibylla Iudaeum propter incredulitatem increpans inter cetera dixit: "Ipsum tuum cognosce dominum Dei filium esse." Quem etiam Dei symbolum, id est idem consilium siue consiliarium recte appellauit. Hoc certe prophetae concordat dicenti: Vocabitur nomen eius admirabilis, consiliarius, Deus fortis, et 270 cetera. Hic Arrianus arguitur, qui cum dicat minorem Deo Dei filium, dicit aliquando Deum non habuisse filium. Et si Deus fuit sine filio, fuit sine consilio. Sed quoniam Deus numquam sine

258/259 Alium -colendum] Or. Sybil. III, 775 (Geffcken, p. 87) II 266 Ipsum - esse] Or. Sybil. VIII, 329 (p. 163) II 269 Is. 9, 6 256/257 ibid. III (20), 82-84 (P- 268) II 257/272 ibid. III (10), 43 - (14), 58 (p. 266-267) II 265/266 inter cetera dixit] proprium II 272/274 QU hae III (14) 59-61 (CC 60, p. 267) 255 mortalibus] L O (A) [cett.], mortalium A [A B D X a Q R] II qui] CM [cett.], quae L, quia A [quod Q R, quid A B D c] II 255/256 potest - est] potest, addit et dicit: Super homines est A II 256/257 Non - fingat] Non ergo ibi, pagane, humanum suspicaris aut fingas A II 257 Quid - aduerte] Audiamus quid etiam uates eorum Sibylla de eodem dicat A II Quid] Quod L II 258 Deum] om .A II hominibus fidelibus] L O (A) (o L N S TP c g], fidelibus hominibus A II 260 Sabellianus] L O (A) [K L c g, Sabellinus N,], Sabellius A II iudicatur] A, indicatur L O (A) [C e f[ II 261 Sybilla] et Sibylla A II Sabellianus] L O (A) [K L c g; Sabellinus N,], Sabellius A II 262 dixit] asseriM [disserit efg] II 263 non modo] L 0(A) [K], modo non/1 II 264 lapis] L O(A) [N, cl, om. A II poterit] L O(A) [efg], potuerit A [potuit e] II 264/266 Item - Dei ] Item Sibylla dicit : Ipsum tuum cognosce deum dei filium esse. Versus iste et paganum increpat et Iudaeum. Alio loco filium Dei A II 267 symbolum] L O (A) [T; simbolum F1; sembolon A; simbolon Q E y; simbolon BC DSLPSg; symbolon RXCaWUVYZc efs; symbulo M; simbulon N; sinbolon Q E y; sembolon A; simbolum F,; symbolum 71, ovf4Bov\ovA II idem ] om. L II 267/268 siue - appellauit] appellat, id est consilium uel consiliarium A II 268 Hoc - dicenti] Et propheta dicit A II 269/270 et cetera] et potens A II 270 Deo] om. A II 272 quoniam] L O (A) [1 L N c g Y Z d], quia A

DISPVTATIO I

15

consilio, etiam contradicentibus Iudaeo et Arriano numquam pater potuit esse sine filio. 275 Iudaeus. Quantum ex uerbis tuis intelligi datur, duos introducere Deos conaris, unum, quem patrem nominatis, et alterum, quem ex eodem genitum esse dicitis illius diuinae immemores sententiae, qua dicitur: Audi, Israel! Dominus Deus tuus Deus unus est. 280 Si ergo unus est, solus est. Si solus est, non habet aliquem in deitate consortem. Cum ergo unus ac solus sit Deus et praeter illum alius non sit, quae uos insani capitis amentia duos cogit deos asserere? Rogo te, aduerte, quae dicuntur! Aperi aures, noli esse sicut aspis surda, quae obturat aurem, ne audiat uocem in285 cantantis. Certe non tibi nescio quos magos, Mercurium uidelicet et Sibyllam, sed ipsum Deum testem profero. Ipsum audi, ipse te conuincat, ipse te expugnet, ut cum uictus fueris, illi cedas et mihi credas!

290

Augustinus. Quomodo pater sit Deus et filius Deus nec tamen duo dei, sed unus Deus, tecum disputare non debeo, quia, nisi credideris, intellegere nullatenus poteris. Et tamen propter eos, quorum fides instrui desiderat, quid super hac re sentiendum firmiterque tenendum sit, breuiter exponam. Pater et filius unus Deus est se-

279 Deut. 6, 4 II 281/282 cfr Marc. 12, 32 II 283/285 cfr Ps. 57, 5-6 II 291/292 cfr Is. 7, 9 276/283 Quantum - dicuntur] proprium aut fons non repertus siue amissus II 283/285 QU hae III (15) 62-63 (CC 60. p. 267) II 285/286 Certe profero] proprium II 285/286 cfr QU hae III (15) 63-64 (CC 60, p. 267) II 286/288 QU hae III (16) 66-67 (p. 267) II 290/292 ibid. III (9) 39-42 (p. 266) II 292/294 propter - exponam] proprium II 294/295 AUep 238, 11 (CSEL 57, p. 541, 1-3) 273 contradicentibus - Arriano] Arrio O, contradicente Arriano A II 282 amentia] averitia O II 283 aduerte] auerte L O II 284 aurem] ZO(/D [cett.], aurem suam A [F 1 s] II audiat uocem] L O (A) [cett. ], uocem audiat A[ABClLS] II 285/286 non tibi - profero] non tibi meos auctores profero; tuus est Mercurius A II 287 uictus] uictis O II uictus fueris] te uicerit A II 290 Quomodo] Quomodo autem et A II 291 unus] unus sit A II 293/294 firmiterque tenendum] in marg. L II 294 Pater] Pater enim A II filius] filius et spiritus sanctus A II est] est et solus uerus deus et solus immortalis A

i6

CONTRA IVDAEOS

295 cundum incommutabilem omnino substantiam. Si enim de spiritu hominis, qui non est, quod Deus, consequenter scriptum est: Qui autem adhaeret domino, unus spiritus est, quanto magis Deus pater in filio et Deus filius in patre et spiritus sanctus patris et filii unus Deus est, ubi nulla est diuersa natura, cum ex diuer300 sis quodam modo sibi cohaerentibus dicatur: uel unus spiritus uel corpus unum. Qui cum ex anima et corpore sibi cohaerentibus dicatur unus homo, cur non maxime patre et filio sibi cohaerentibus dicatur unus Deus? Et cum sibimet inseparabiliter cohaereant corpus et anima, et cum corpus et anima unus sit 305 homo, quamuis corpus et anima non sint unum, cur non multo magis sit pater et filius unus Deus, cum pater et filius unum sint secundum illam ueritatis uocem: Ego et pater unum sumus? Item cum homo interior et homo exterior non sint unum - neque enim eiusdem naturae est exterior, cuius et interior, quia exterior 310 cum corpore nuncupato dicitur homo, interior autem in sola anima rationali intellegitur - utrumque tamen simul non homines duo, sed unus dicitur, quanto magis pater et filius unus Deus est, cum pater et filius unum sint, quia eiusdem naturae uel substantiae sunt uel si quo alio uocabulo congruentius dicitur id, 315 quod Deus est, unde dictum est: Ego et pater unum sumus. Itaque unus spiritus domini et unus spiritus hominis et non sunt unum et tamen, ille cum cohaeret domino, non sunt duo, sed unus spiritus. Et unus homo interior, quia unus homo exterior et non sunt unum et tamen propter connexionem uinculi natu320 ralis simul utrumque non duo, sed unus homo. Multo magis, cum filius Dei dicat: Ego et pater unum sumus, unus est Deus pater et unus Deus filius et tamen simul utrumque non duo dei, sed unus Deus. Quod in multis fecit sanctis in adoptionem filiorum

297 I Cor. 6, 17 II 307 Ioh. 10, 30 II 315 Ioh. 10, 30 II 317/318 cfr I Cor. 6, 17 II 321 Ioh. 10, 30 II 323 in adoptionem filiorum] cfr Eph. 1. 5 295/336 ibid. 238, 11-13 (p. 541, 5 - 543, 4) 296 Deus] L O 04) [R], dominus A II 298 sanctus] L O 04) [R; et deus spiritus P edd.[, om. A II 300 quodam modo] modo quodam A II unus spiritus] spiritus unus A II 301 Qui] Et A II 302 non maxime] multo maxime A II 303 Et] om. A II 304 corpus et anima] quomodo non corpus et anima? A II unus sit] L O 04) [R], sit unus A II 309 et] L O (A) [R], om. A II 310 corpore nuncupato] L O (/1) [R], nuncupato corpore A II 311 anima rationali] L O (/1) [R], rationali anima A II 318 quia] et A II 323 in multis fecit] L O 04) [R], fecit in multis A

DISPVTATIO I

17

uocatis coheredibus Christi una fides, una spes, una caritas, ut 325 esset eis anima una et cor unum in Deum, hoc praecipue cogit intellegi una eademque patris et filii natura, si ita dicendum est, deitatis, ut pater et filius, qui unum sunt et inseparabiliter sunt unum et sempiterne unum sunt, non sint duo dei, sed unus Deus. Illi enim homines per consortium et communionem unius eius330 dem naturae, qua omnes homines erant, unum erant, etsi aliquando secundum diuersitates uoluntatum et sententiarum et opinionum morumque dissimilitudines non erant unum. Erunt autem plene perfecteque unum, cum peruentum fuerit ad eum finem, ut sit Deus omnia in omnibus. Deus autem pater et filius 335 eius, uerbum eius, Deus apud Deum, semper atque ineffabiliter unum sunt, unde magis non duo dii, sed unus Deus. Iudaeus. Optaueram te pristini erroris tui consilium deponere, sed, ut uideo, facilius possunt quaeque dura et aspera molliri quam te 340 a superstitione uana, qua constringeris et in praeceps traheris, posse discedere. Nam certe ita est dignatio tua, quod pace tua dixerim, sicut arbor curua et nodosa, quae nihil in se rectum habet et aciem peruertit oculorum.

345

Augustinus. Verba tua nec ad reddenda conuicia me prouocare nec a reddenda ratione reuocare potuerunt. Ea quippe, quae dixisti, mouerent me, si a ueritate Dei, non ab homine falsiloquoque dicerentur. Sed oro te, abstineamus nos conuiciis, ne tempora inaniter

324 cfr Rom. 8, 17; I Cor. 13, 13 II 325 cfr Act. 4, 32 II 334 cfr I Cor. 15, 28 II 335 cfr Ioh. 1, 1 338/341 sed - discedere] proprium II 341 AU ep 240, 3 (CSEL 57, p. 559, 12-13) II 342/343 ibid., 240. 3 (p. 559, 16 - 560, 2) II 345/348 ibid., 241, 1 (p. 560, u-14) II 348 Sed oro te] proprium II 348/349 AU ep 241, 2 (CSEL 57, p. 562, 16-18) 324 una - caritas] L O (A) [R], et una spes et una caritas A [et post spes om. R] II 325 unum]unum sunt/1 II 332 morumque] et morum l II 338 te] te, frater dilectissime A II 341 certe] om A II 342 dixerim, sicut] dicam, ita est consilium praestantiae tuae sicut A II 345 Verba tua] Litterae tuae A II 345/346 reddenda ratione] reddendis litteris A II 346 dixisti] scripsisti/1 II 347 ab homine falsiloquoque] a potestate hominis/1 II 348 tempora] tempus A

i8

CONTRA IVDAEOS

impendamus, et ad id, quod agitur inter nos, potius aduertamus! 350 Ergo quantum possumus, colloquamur sine contentione pacati, non inani ac puerili animositate studentes alterutrum uincere, ut ueritas potius uincat in cordibus nostris. Non enim bonum hominis est hominem uincere, sed bonum est homini, ut eum ueritas uincat uolentem, quia malum est homini, ut eum ueritas uincat 355 inuitum. Nam ipsa uincat necesse est siue negantem siue confitentem. Iudaeus. Fateor: libenter iustam ac rationabilem amplector prosecutionem. Cessent ergo uerba contumeliosa unius ac ueri Dei causa 360 inter nos sine ira disceptatione agatur! Ergo quid dicam, tua diligenter aduertat eruditio! Unus est nobis Deus, praeter illum alium non nouimus. Illum uero, quem dicitis Christum Iesum, patres nostri non Deum, sed hominem crucifixerunt. Quomodo ergo unum colitis Deum, quem et hominem, quem patres nostri 365 crucifixerunt, Deum dicentes hominibus extorquetis, ut illum tamquam Deum uobiscum uenerentur et colant? Augustinus. In euangelio transeunte domino dicunt daemones: "Nouimus quis sis, filius Dei. Venisti ante tempus perdere nos." Vtinam 370 quomodo daemones iudicem, sic uos, Iudaei, agnosceretis saluatorem! Ecce daemones uiderunt et tremuerunt: Iudaei uiderunt et occiderunt. Daemones confessi sunt, Iudaei persecuti sunt.

352 cfrCol. 3, 15 II 361/362 cfr Deut. 4, 35; Marc. 12, 32 II 369 Matth. 8, 29 II 371 cfr Iac. 2, 19 350/352 AU ep 238, 16 (p. 545, 14-16) II 6-10) II 358/361 Fateor- eruditio] proprium (CC 60, p. 268) II 363/366 ibid. I (8), 26-28 (21). 89-92 (p. 268) II 369/374 ibid. IV (2/3),

352/356 ibid. 238, 29 (p. 556, II 361/363 QU hae IV (1), 1-3 (p. 262) II 368/371 ibid. III 4-8 (p. 268)

350 ergo] om. A II 353 ueritas] pax A, sed cfr $54 II 361 aduertat] auertat L O II illum] L O (A) [Y], ipsum A II 362 Iesum] om. A II 363 crucifixerunt] occiderunt A, sed cfr 365 II 364 ergo ] om. A II quem] quando A [quomodo M] II 365 Deum] deum L O 04) [Q C E, N O PS T Y b c efg s], dominum^4 II 365/366 illum tamquam Deum] tamquam filium dei A II 368 In]Nempein/1 II daemones] L O(A) [db], om. A II 369 quis] L O (A) [M Y; quia C g], qui A II 370 uos, Iudaei, agnosceretis] homines agnoscerent A II 371 Iudaei] homines A II 372 Iudaei] homines A

DISPVTATIO I

19

Quae infelicitas est et quanta miseria, imparem etiam daemonibus inueniri. Contra te uero, Iudaee, non illaboro: pugnent 375 contra te codices tui, pugnet lex, pugnent prophetae, et aut uictus et humiliatus saluaberis aut superbus et pertinax punieris. Dixit Dominus ad Moysem: Ecce mitto angelum meum, qui praecedat te et custodiat in uia tua et introducat in locum, quem paraui. Obserua eum et audi uocem eius nec contemnendum putes, quia 380 non remittet, cum peccaueris, et est nomen meum in illo. Iudaeus. Quis iste est tam magnus, cui Deus et potestatem dedit et nomen ? Augustinus. 385 Certe ipse est, de quo uester propheta cecinit dicens: Dominus uirtutum, ipse est rex gloriae. Iudaeus. Et unde probas quod, cum dicitur angelus, debeat alicubi intellegi Deus? 390 Augustinus. Habes in libro, qui uocatur Genesis: Venerunt duo, inquit, angeli Sodomam uespere, sedente Loth in foribus ciuitatis. Quos cum uidisset, surrexit et iuit obuiam eis. Quid plura? Suscepit,

377/380 Ex. 23, 20-21 II 385/386 Ps. 23, 10 II 391/393 Gen. 19, 1 374/379 ibid. IV (4/5), "-17 (P- 269) II 379/383 ibid. IV (6), 20-22 (p. 269) II 385 Certe -dicens] proprium II 385/398 QU hae IV (6-9), 22-32 (CC 60, p. 269) 374 te uero, Iudaee] istum Iudaeum A II te]illum/1 II uero] L O (A) [K L N c e f U y Z d b], uero om. A II illaboro] O, ui laboro L. laboro A II pugnent] pungent O II 375 tui] sui A II pugnet] punget O II pugnent] pungent O II pugnet lex, pugnent prophetae] pugnent lex et prophetae/1 [pugnet CILPc] II 376 saluaberis] saluabitur/1 II punieris] punietur A II 377 Ecce ] Ecce ego A II 378 tua] om. A II 380 remittet] L O (A) [G e f; remittit N], dimittet A [dimittit B y] II 382 iste est] est iste A II potestatem] L O (A) [A b aJ), potestatem suam A II 388 probas]probamus A II alicubi] om. A II 391 uocatur] appellatur A [dicitur b] II duo, inquit] inquit, duo A II 392 in] pro A [prae C FI K L U Y Z g]

zo

CONTRA IVDAEOS

obsecutus est eis tamquam peregrinis consuetudine hospitalitatis. 395 Liberatus a periculo ciuitatis et temporale euasit incendium et aeternum consecutus est praemium. Discant Christiani, discant sine discretione exhibere hospitalitatem, ne forte cum domum clauserint, cui humanitatem denegauerint, ille sit Christus. Vide et aduerte, quae sequuntur! Venerunt, inquit, angeli ad Loth 400 et dixerunt ei: "Salua animam tuam ! Noli respicere post tergum, quia nemo ponens manum in aratrum et post tergum respiciens aptus est regno Dei. Nec stes in omni circa regione, - terrenis non inhaereas uoluptatibus, - sed in monte saluum te fac, spes tua sit Deus, ne et tu simul pereas cum Sodomis". 405 Iudaeus. Videris longius a proposita quaestione euagari et alia pro aliis asserere ac nescio quibus superfluis occupari. Quapropter sepositis huiusmodi nugis, ut ad obiectam tibi quaestionem festinato redeas, cupio. 410 Augustinus. Iudaico animo ageris. Cum ego enim interrogationi tuae satisfacere cupiens respondere coepissem, tu animo procaci et ingrato eandem responsionem meam interrumpere nisus dixisti me

394/395 cfr Hebr. 13, 2 II 397 cfr Hebr. 13, 2 II 399 Gen. 19, 1 II 400 Gen. 19, 17 II 401/402 quia - Dei] Luc. 9, 62 II 402/403 Nec - fac] Gen. 19, 17 II 404 cfr Gen. 19, 17 398/399 ibid. IV (10), 33-34 (p. 270) II 399 quae sequuntur] proprium II 399/400 QU hae IV (10), 33 (CC 60, p. 270) II 400/404 ibid. IV (10), 35-39 (p. 270) II 406/416 Videris-Moyses] proprium II 406 cfrQU hae IV(9), 32-33 (CC 60, p. 269-270) 394 obsecutus] O(A) \cett.], obsecutusque L, obsecundatus A [A B DXa V YZ; obsecutus uel obsecundatus s] II 396 Discant - discant] Discite, Christiani A II 397 cum] cui A [uel cui L c] II 398 clauserint] clauseritis A II denegauerint] denegaueritis /1 II ille sit Christus] ipse sit deus A II Christus] ZOM) [cett.], deusA [A CDXaQR Wic; deus christus VG; Christianus O] II 398/400 Vide - Salua] Angeli uenerunt ad Loth et dixerunt. Videte et aduertite. quia angeli loqui dicunter. Quid dixerunt angeli? Salua A II 399 quae] qui O II 400 ei] om. A II 401 in] L O(A) [NefgZdb], super A[ada[ II post tergum] L O (A) [Ts. ad tergum M, tergo Q R EF Wy NS e f g; terga 1 o L; et terga P], et retro A II 404 sit Deus] deus sit A II Sodomis] L O (A) [E y A praeter L,; om. M 8], Sodomitis A II 406 Videris euagari] cfrlV(9) 32/33, p. 269/270 (Non amplius euagemur a proposita actione)

DISPVTATIO I

21

nugis et superfluis occupari. Sed ne te diutius, Iudaee, protraham 415 ad ea, quae praesenti sufficere uidentur quaestioni, ueniam. Ait ergo diuinae interpres historiae Moyses: Venerunt, inquit, duo angeli ad Loth et dixit ad eos: "Domine mi, quia seruus tuus inuenit gratiam coram te et magnificasti tuam misericordiam, quamfecisti mecum, utsaluares animam meam". Vide hominem 420 uidentem, non caecum sicut Iudaeum et Sabellianum neque lippientem sicut Arrianum, sed oculos sanos habentem sicut catholicum Christianum. Angelos uidit, Deum intellexit. Magna res ! Cum uolo Iudaeum ferire, eodem ictu sternitur Sabellianus, confunditur Arrianus. Sic Moyses fortissimus uir, hastam uerbi sui uibrauit 425 et misit, ut per Iudaeum Sabellianumque transiret Arrianumque percuteret. Quid agis, Loth sancte? Angelos uides, non unum, sed duos. Domine mi, dicis. Nonne metuis ne alteri iniuriam facere uidearis? Absit! Recedite, Iudaei, recedite, Sabelliani, quia non uidetis. Recedite, Arriani, quia parum uidetis! Ego uideo, et 430 quod uideo, non contemno nec erro. Duos uideo, aequales uideo. Unum rogo, nulli iniuriam facio, quia patrem et filium non diuido.

416/417 Venerunt - eos] Gen. 19, 1 II 417/419 Domine - meam] Gen. 19, 18-19 II 427 Gen. 19, 18 414 cfr supra 406 II 416/417 cfr supra 399-400; cfr QU hae IV (7), 24-25 (CC 60, p. 269); cfr QU hae IV (10), 33 (p. 270) II 417/419 QU hae IV (13), 43-45 (p. 270) II 419/422 ibid. IV (12), 40-42 (p. 270) II 422/ 423 ibid. IV (13), 45-46 (p. 270) II 423/424 eodem - Arrianus] Fons non repertus siue amissus II 424/432 QU hae IV (13-15), 46-55 (CC 60, p. 270) 415 sufficere uidentur] uidentur sufficere L II 416/417 Venerunt - Loth] cfrlV(z) 24/25, p. 269 (Venerunt, inquit, duo angeli Sodomam); cfr IV (10) 33, p. 270 (Angeli uenerunt ad Loth) II 417 et dixit] dixitque Loth A II 417/ 418 quia - inuenit] si inuenit seruus tuus A II 418 coram] L O (A) [cett.], ante A [E F M y] II tuam misericordiam] misericordiam tuam A II 419 Vide] uide L O (A) [A Ba FM WJ; uidi £], uidete /1 II 420 Iudaeum et Sabellianum] L O 04) [C e y A praeter V s], Iudaei et Sabelliani A II 421 Arrianum] L O (A) [C E F y A (praeter L,) s], Arriani A II 421/422 catholicum Christianum] L O (A) [C A (praeter L,)], catholici Christiani A II 422 Deum] deum L O (A) [1 c], dominum A II 424 Sic] L O04) [Q a c O L N PScg], sicutA II Moyses] L O(A) [cett.], Finees /1 [y V V Y Z] II 425 Sabellianumque] ad Sabellianum A II 427 Domine mi, dicis] et dicis: Domine meA II Nonne] Ad unum uerba facis, unum precaris, et non/1 II 428 Absit] L O (A) [cett.], Absit, inquit A [1] II 429/430 et quod - nec] L O 04) [R A B C G N S Tef], quod uideo et, quia uideo, nec contemno, nec A [quia uideo om.ABC DaQRe] II et quod uideo] L O (A) [RA B C G NS TEF], quod uideo A [quod non uideo V Y]

CONTRA IVDAEOS

22 Iudaeus. Videtur autem 435 deprecatur.

Loth

falli,

cum

unum

tamquam

duos

Augustinus. Nequaquam. Nam utrum duo an unus respondeat illi, attende! Petit, ut in proxima ciuitate et modica refugium haberet et uiueret, et quid respondetur ei? Vide, quot sunt, qui ei respondeant! 440 Ecce iam, inquit, in hoc suscepi preces tuas, ut non subuertam urbem, pro qua locutus es. Festina et saluare ibi: quia non potero facere quidquam, donec ingrediaris illuc. Vides, Iudaee, dici angelum et esse Deum. Audis, Arriane, duos patrem et filium dicentem: nec tamen eundem patrem, quem filium propter Sabellia445 nos, sed patrem et filium. Audis: Suscepi preces tuas, audis: Non subuertam urbem, audis: Non potero facere quidquam. Iudaeus angelos legat, Deum intelligat; Sabellianus legat duos uenisse ; Arrianus legat unum respondisse : et non contemnant, sed errorem fugiant, ne ad ignem aeternum perueniant. 450 Iudaeus. Volo, ut plenius ostendas dictum angelum deberi intellegi Deum.

440/442 Gen. 19, 21-22 II 445/446 Gen. 19, 21-22 434/437 Videtur - illi] proprium II 434/439 QU hae IV (16), 55-59 (p. 270271) II 440/457 ibid. IV (17-21), 61-77 (p. 271) II 451/454 Volo - attende] proprium 434/437 Videtur- illi] Nam ut intelligatis nec non falli, cum duos tamquam deos deprecor, uidete utrum duo an unus meis respondeat precibus A II 438 Petit] petiit/1 II proxima ciuitate et modica] L O(A) modica ciuitate et proxima A II 439 et quid] L O 04) [1 N c efg; et KL d], om. A II Vide] uideamus/1 II quotl A, quod L O 04) [A B a I W] II ei] Z O CA) [G N c e f I; eis J], ei om. A II repondeant] L 0(A)[C L, efg; responderent K; responderunt L, N c], respondent A II 440 iam, inquit] etiam A (etiam om. c.] II 445 Audis,U O 04) [i/rl. audis, quod\quid A B C a F M W Y b], dictum est A II audis1] L O 04) [i/r], audis, quod [quid A B a F, M W Y b], dicit A II 447 angelos legat] legat angelos A II Deum intelligat] L O (A) [K], intelligat deum [dominum FG] A II 451 deberi] debere/1 II 451/454 Volo - attende] Sed ut plenius ostendamus dictum angelum debere intellegi deum, lectionis huius sequentia recitemus A

DISPVTATIO I

455

460

465

470

z3

Augustinus. Lectionis ergo huius sequentia diligentius attende! Igitur Dominus pluit super Sodomam et Gomorram sulphur et ignem a Domino de caelo. Quid est: Dominus a Domino, nisi filius a patre? Vnde psalmista: Dixit Dominus Domino meo, - id est pater filio -: "Sede ad dexteram meam", et cetera. Item in Exodo: Apparuit, inquit, Moysi angelus Domini in flamma ignis de rubo et uidit, quoniam rubus ardebat igni et non cremabatur. Et dixit Moyses: "Transiens uidebo grandem uisum, cur non crematur rubus. " Cum uidisset autem Dominus, quod accederit uidere, uocauit eum Dominus de rubo. Ecce ipse angelus, ipse Dominus, et sequitur, dicens: Moyses, Moyses. Et ipse dixit: "Quis es, Domine?" Et ipse dixit ad illum: Ne accesseris huc, nisi solueris calceamentum de pedibus tuis. Locus enim, in quo stas, terra sancta est. Adhuc audi! Dixit illi: Ego sum Deus patrum tuorum, Deus Abraham, Isaac et Iacob. - et ideo Iudaeus sic audiat angelum, ut intelligat Deum; Sabellianus sic confiteatur patrem, ut non neget filium; Arrianus sic confitea-

454/456 Gen. 19, 24 II 457/458 Ps. 109, 1 II 459/463 Ex. 3, 2-4 II 464/467 Moyses, - est] Ex. 3, 4-5 II 467/468 Ego - Iacobl Ex. 3, 6 458/477 QU hae IV (22-26), 78-100 (CC 60. p. 271-273) II 458 et cetera] proprium O (om. L), cfr QU hae IV (21), 77-78 (CC 60, p. 271) 454/455 Dominus] dominus. inquit A II 455 pluit] plicit O II 457 Unde psalmista] Sicut et alio loco A II Domino meo] d. m. L O II 458 ad dexteram meam] a dexteris meis L II et cetera] O, om. L. donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum A II 460 et1] L O (A) [/3 Q], rubus autem A [et rubus autem Y] II 461 uidebo] uidebo hoc A [hunc C,] II grandem uisum] L O (A) [C c], grande uisum A Itam grande O L P] II 462 cur]curutique/1litaque£f WyONSgUVYZb, itaLPcTefg) II crematur] L O (A) [E F M y K L P C T efg Z; cremabatur QOWUb; cremabitur d; comburitur A B X a; comburatur C D V Y], cremetur A [R i] II quod] quoniam A Iquia e G] II 463 accederit] accedit A [accessit g) II 464 et sequitur] et s. O, sequiturque L II 465 ipse,] ille /1 II Quis es] L O (A) [C 1 c efg Z b], quid est A II Et - illum] Ait illi dominus A [ait illi (ei U Yd); et dixit ad eum Nc efg; dixit ad eum iL] II 466 solueris] soluas L II calceamentumU O(A) [cett.], calceamenta/1 [F M WGef] II 467 stas] L 0(A) [cett.], tu stas [BaUYdb] II Dixit illi] L O(A) [L Ncg; et dixit illi i; dixitque illi K ef], quid dixerit ei A [ei om. U b] II 468 patrum tuorum] A, p. t. O, pater tuus L II Isaac et Iacob] et [om. C W U Yd efg], deus Isaac et [om. C WUYdef] deus Iacob/1 II 469 Deum] L O(A) [i], deum et timeat dominum A[F WG a; deum cett.] II 470 neget] negat L

CONTRA IVDAEOS

2-4

tur patrem et filium, ut non minuat filium. Iesus etiam dux noster contra hostes dimicaret. In ipso constitutus belli procinctu uidit uirum stantem contra se euaginatum tenentem gladium; perrexit ad eum et ait: "Noster es, an aduersariorum?" Qui respondit: 475 "Nequaquam. Sed sum princeps exercitus Domini, et nunc ueni. " Cecidit Iesus pronus in terram et adorauit. Sequere, Iudaee, ducem tuum! Videt, interrogat, adorat. Visio communionem habet, interrogatio ignorationem, adoratio fidem.

480

Iudaeus. Quem uidit? Augustinus. Hominem. Iudaeus. Quis est iste homo ?

485 Augustinus. Ipse est, cuius contra inimicas gentes praenuntiabatur, desiderabatur, exspectabatur aduentus. Iudaeus. Quis est iste princeps exercitus Domini?

472/476 Ios. 5, 13-15 477/487 QU hae IV (26), 101-104 (p. 273) II 489/492 ibid. IV (26), 105-107 (P- 273) 471/472 Iesus - hostes] Hiesus etiam Naue, sicut liber dicit, qui eius conscriptus est nomine, dum cum hostibus A [dum QRMOLNPCS; omm. cett.] II 472 contra hostes] L O (A) [y T e f g v b], cum hostibus A [adversus hostibus/1 B; adversus hostes CDXa] II belli]om./1 II 473 se] se et A II perrexit] perrexitque A II 475 exercitus] exercitibus O II ueni] L O (A) [A, venio 1], adueni A II 476 Cecidit] cecidit autem A II sequere] L O 04) [CJ K L N e fg], Et nunc sequere A II 477 adorat] L O 04) [C a 1 K N v], et adorat A [adoratque A B] II 480 uidit] L O 04) [M Gg], uidet A

DISPVTATIO I

25

490 Augustinus. Ipse est, qui in euangelio interrogatus quis esset, respondit: Principium, qui et loquor uobis. Principium in se manet et innouat omnia. Principium, cui dictum est: Tu autem idem ipse es, et anni tui non deficient. Et alibi: Apud quem non est trans495 mutatio nec uicissitudinis obumbratio. Principium ergo mutari non potest. Ad Moysem etiam ipse Dominus loquitur dicens: Ego sum, qui sum. Et: Dices filiis Israel: "Qui est, misit me ad uos". Ecce quod est esse: uere esse est enim semper eodem modo esse. Res quaelibet prorsus qualicumque excellentia, si mu500 tabilis est, non uere est. Non enim est ibi uerum esse, ubi est et non esse. Quidquid enim mutari potest, mutatum non est quod erat. Si non est quod erat, mors quaedam ibi facta est. Peremptum est aliquid ibi quod erat, et non est. Quidquid mutatur et est, quod non erat, uideo ibi quandam uitam in eo, quod est, et 505 mortem in eo, quod fuit. In omnibus actionibus et motibus nostris et in omni prorsus agitatione creaturae duo tempora inuenio, praeteritum et futurum. Quaero praesens: nihil stat. Quod dixi, iam non est; quod dicturus sum, nondum est. Quod feci, iam non est; quod facturus sum, nondum est. Quod uixi, iam non est; 510 quod uicturus sum, nondum est. Praeteritum et futurum inuenio in omni motu rerum. In diuinitate, in ueritate, quae manet, praeteritum et futurum non inuenio, sed solum praesens, et hoc incorruptibiliter, quod in creatura non est. Discute rerum mutationes, inuenies, fuit et erit. Cogita Deum, inuenies: est ubi fuit

492 Principium, - uobis] Ioh. 8. 25 II 492/493 Principium, - omnia] Sap. 7. 27 II 493/494 Tu - deficient] Ps. 101, 28 II 494/49; Apud - obumbratio] Iac. 1, 17 II 497/498 Ex. 3, 14 492/494 AU Io 38, 11, 6-8 (CC 36, p. 344) II 494/495 Et alibi-obumbratio] Fons non repertus siue amissus II 495/496 AU Io 38. 11, 5-6 (CC 36, p. 344) II 496/498 ibid. 38, 8. 21-22 (p. 342) II 498 ibid. 38, 11, 5 (p. 344) II 498/ 499 ibid. 38, 10, 16-17 (p. 343) II 499/503 ibid. 38, 10, 19-24 (p. 343) II 503/ 505 ibid. 38, 10, 30-31 (p. 343) II 505/515 ibid. 38, 10, 33-45 (p. 343-344) 491 Ipse] Nonne ipse A II respondit] L O (A) [cett.], respondet et dixit A [ABCayUVYZb] II 493 Principium] principium est A II 494/495 anni - obumbratio] a. t. n. d. et alibi : apud quem non est tran. nec ui. ob. L, a. t. n. d. et alibi: apud quem non est t. nec u. o. O II 495 ergo] om. A II 496 Ad Moysem -dicens] Et Dominus ad eum/1 II ipse Dominus] Dominus ipse L II 497 Et] Et repetiuit A II 499 Res] res enim A II 507 Quaero praesens] Praesens quaero A II 508/509 Quod feci - nondum est] in marg. L II 509 iam] om. L O II 511 In diuinitate] om. A

CONTRA IVDAEOS 515 et erit esse non possit. Vt ergo et tu sis, perge eum duce tuo Iesu et uide uisionem hanc magnam! Vide uirum armatum, intellige principium, adora Deum! Noli metuere iratum, non uenit contra te uel pro te, quia ut ipse quodam in loco ait: Missus sum ad oues, quae perierant domus Israel 520 Iudaeus. Dic, oro te, quid est, quod Iesus uidet, interrogat, adorat? Augustinus. Audi: hominem uidet; interrogat, quem uidet; audit, quod non uidet; adorat, non quod uidet, sed quod credit, quia fides ex 525 auditu, auditus autem per uerbum Christi. Hominem uidet, sed prae filiis hominum est, quod intelligit. Iudaeus. Nescio quid mihi coruscat et tamquam de latebris fulgidum aliquid splendet. 530 Augustinus. Aduerte ergo, Iudaee, et sequere uerum Iesum, uade ad eum, quia uenit ad te, perscrutare, quaere, et uidebis hoc tamquam 515/516 cfr Ios. 5, 13-15 II 518/519 Matth. 5, 24 II 524/525 Rom. 5, 17 II 526 cfr Ps. 44, 3 (LXX) 515/516 Vt - magnam] proprium aut fons non repertus siue amissus II 516 vide uirum armatum] QU hae IV (28), 110 (CC 60, p. 273) II 516/517 intellige - Deum] proprium aut fons non repertus siue amissus II 517/518 QU hae IV (28), iioI-ii (CC 60, p. 273) II 518 ut - ait] proprium II 518/519 QU hae IV (28). 111-112 (CC 60, p. 273) II 521 Dic, oro te] proprium II 521/ 525 QU hae IV (29), 112-115 (CC 60, p. 273) II 525/529 ibid. IV (30), 116-118 (p. 273) II 531/535 ibid. IV (30/31), 118-122 (p. 273-274) II 531 ibid. IV (30). 116 (p. 273) 515 esse ] in marg. O II 516/518 Vide - te1] Vide armatum, noli metuere: non contra te uenio, sed pro te, quia non sum missus A II 521 Dic-adorat] Quid est, Hiesu, quod uides, interrogas et adoras?^4 II interrogat] interrogati L O II 523/524 uidet, - credit] uideo; interrogo, quem uideo; audio, quem non uideo; adoro, non quod uideo, sed quod credo A II 525/526 Hominem - intellegit] Hominem uideo, sed speciosus forma prae filiis hominum est, quem intelligo A [M; speciosus forma omm. cett., sedcfrLXX] II 531 ergo, Iudaee] om. A II uerum Iesum] om. A II uade] uado A II 532 te] me^4 II 532/533 perscrutare - Deus est] Perscrutabor quem uideo. Hoc tam grande uisum quod uideo, et homo est, et non homo A II 532 uidebis] L O (A) [videbo 8 n PS Tc efg], uideo /1 II tamquam] L O (A) [A" S Tc efg], tam A II uidebis] L O (A) [uidebo c], uideo A

DISPVTATIO I

27

grandem uisum. Videbis, quia et homo est et Deus est. Et homo est propter Manichaeum et plus quam homo est propter Iu535 daeum. Perge ergo, quaere diligenter uerum ducem ac saluatorem Iesum, qui si illum exuto uetere homine cum actibus suis quaesieris, inuenies. Omni enim fideliter petenti dabitur et perseueranter pulsanti aperietur. Veni, ascende ad montem Domini et ad domum Dei Iacob, quia de Sion exibit lex et uerbum Dei 540 de Ierusalem. Iudaeus. Ecce uenio, hominem inuenio: intus nescio quod intelligo. Obscurum est, nondum uideo. Augustinus. Prorsus ita esse confirmo. Tecta est facies Moysi, uelamen impedit aciem, latet ueritas, non cognoscit, quod uerum est. Opus est interrogatio. Dic ergo, dic: Noster es, an aduersariorum? Si aduersariorum, et homo est et inimicus est. Si noster est, et homo est et saluator est. Post me uenit, sed prior me factus est. 550 Si saluator est, et Iesus est. Interrogat Iesus Iesum, prior posteriorem, minor maiorem, deficiens crescentem. Figura ueritatem 545

536/537 cfr Col. 3, 9 II 537/538 cfr Matth. 7, 7 II 538/540 Is. 2, 3 II 545/546 Ex. 34, 33 II 547 Ios. 5, 13 II 549 Ioh. 1, 30 II 551 cfr Ioh. 3, 30 535/540 Perge - lerusalem] proprium, fons non repertus siue amissus II 537 cfr QU hae IV (31), 123 II 541/542 QU hae IV (32), 123-125 (CC 60, p. 274) II 545 Prorsus - confirmo] proprium II 545/552 QU hae IV (32/ 34), 125-134 (CC 60, p. 274) 533 est. Et homo] est. Immo et homo A II 535/537 Perge - inuenies] Perge, perge, Hiesus meus, dum meus, perge! Quare, nisi quia cum tu me inquiris, me acquiris?/1 II 535 ergo]om./1 II quaere] L O(A) [K L], quare A II 536 uetere] uetero L II 539/540 domum - Ierusalem] d. d. ia. q. d. s. e. s. et u. d. ie. L O II 542 quod]quid/1 II 546 cognoscit ] L O (A ) [F N e fg Y], agnosco A II quod uerum est] quid sit A II 547 Dic ergo, dic] Dic, tuhomo/1 II 548 est1I L O04) [cett.], esA [Lg) II est>] L O (A) [cett.], es A [L g] II 549 est,] L O (A) [cett.], es A [L g] II est1] L O (A) [cett.], es A [Lg] II prior]! O(a) [1 A], ante /1 II 550 Interrogat] L O(A) [X], interroget A II Iesus] Hiesus A II prior] L O (A) [ifi], interroget prior A II 551 minor] L O (A) [C 1/1], sed tamen minor A II deficiens] L O (A) h/r], interroget deficiens A II Figura ueritatem] L O (A) [1/1], figura interroget ueritatem, immo figura intelligat ueritatem A

28

CONTRA IVDAEOS

lucescat dies et remoueantur umbrae temporales. In eo, quod Iesus uidit nec cognouit, furiosam gentem Iudaeorum significabat, quem si Iudaeus cognouisset, numquam Dominum gloriae 555 crucifixisset. In eo autem, quod audiendo credidit et adorauit, significabat populum, de quo scriptum est: Populus, quem non cognoui, seruiuit mihi. In auditu auris obaudiuit mihi. Audi adhuc, Iudaee, qui negas Deum genuisse filium! Audi, quid per Isaiam prophetam pater dicat: Numquid ego, qui alios parere 560 facio, ipse non pariamP dicit Dominus. Si ego, qui generationem ceteris tribuo, ipse sterilis ero. Dictum est ex persona patris ad filium: Filius meus es tu, et hodie genui te. Quid me stimulas, Iudaee? Irrides, cum audis: "Hodie"? Apud Dominum numquam crastinus, numquam hesternus est dies, sed semper hodie. 565 Non mensium circulus soluitur annus, non succedentibus ac decedentibus transigitur mensis diebus, non horae mutantur, non momenta uariantur uel tempora, ubi dies nec termino concluditur nec initio inchoatur. Audiat Iudaeus, quid per prophetam

552 cfr II Petr. I, 19; Cant. 2, 17; 4, 6 II 554/555 I Cor. 2, 8 II 556/557 Ps. '7, 45 II 559/560 Is. 66, 9 II 562 Ps. 2, 7; Act. 13, 33; Hebr. 1, 5; 5, 5 552/569 ibid. IV (36/39), 137-155 (p. 274-275) 552 lucescat] L O 04) [o A], ut lucescat A [et lucescat Q M] II umbrae] L O (A) [o Al, tenebrae A II 553 Iesus] Hiesus A II 553/554 significabatl istum significabat A II 554 quem] quae A [qui A B] II Iudaeus] L O 04) [A b], uidens/1 II cognouisset] agnouisset L II 557 seruiuit - mihi1] ser. m. i. a. a. o. mihi L, s. mihi i. a. a. o. mihi O II auditu] oboeditu A II 558 Iudaee] om. A II 558/559 per Isaiam prophetam pater dicat] dicat pater per Esaiam prophetam A II 560/562 Si ego - Filius] Ergo ego, qui generationes ceteris tribui, numquid sterilis remanebo? Dicit dominus deus tuus [deus tuus omm. K Y], cui dictus est: Ex utero ante luciferum genui te; et: Filius A II 560 generationem] L O(A) [C yv b ), parua A II nescio quo] secundum diuinitatem A II locutus es] locuti sumus A II resistenti] resistentibus A II 580 potuisti] potuimus adversariis A II pepercisti] pepercimus A II Nunc] Nunc ergo A II 580/581 non est] L in marg. II 581/582 Nos - Deus] Manichaei dicunt phantasiam esse, quod dicitur dominum lesum Christum/1 II 581 dicimus] L O (A) [s; dicunt 1], dicitur A II 582 Deus] L O, deum (A) [d], dominum A II nasceretur] potuisse nasci A [posse e 7 o Q A b; om. il II 583 est] est, inquiunt A II femineum uterum] sordes et squalores feminae A

30

CONTRA IVDAEOS

585 Augustinus. Et ubi est, quaeso, quod scriptum est: Ecce, inquit propheta, paruulus natus est nobis, filius datus est nobis: et factus est principatus super humerum eius, et uocabitur nomen eius: admirabilis, consiliarius, Deus fortis, paterfuturi saeculi, princeps 590 pacis. Et idem: Rorate, caeli, desuper et nubes pluant iustum; ueniat angelus et praedicet uerbum. Aperiatur terra, audiat Maria et germinet saluatorem, id est pariat Iesum. Et beatus apostolus in epistula sua: Paulus, inquit, seruus Iesu Christi uocatus apostolus, segregatus in euangelium Dei, quod ante pro595 miserat perprophetam suum in scripturis sanctis defilio suo, qui factus est ei ex semine Dauid secundum carnem. Audis, quia euangelium per apostolos non exhiberetur, nisi per prophetas ante promitteretur? Audis, quia filius Dei secundum diuinitatem factus est filius hominis ex semine Dauid secundum carnem? 600 Quid est enim, in quo prophetae contrarii sunt euangelio? Frustra ergo, Iudaee, conaris aduersari fidei Christianae. Quod prophetae praeuiderunt et praedixerunt, hoc apostoli uiderunt et praedicauerunt: Qui erat, factus est.

605

Iudaeus. Quid erat, quid factus est?

586/590 Ecce - pacis] Is. 9, 6 II 590 Rorate - iustum] Is. 45, 8 II 591/ 592 Is. 45, 8 II 593/596 Rom. 1, 1-3 II 599 cfr Rom. 1, 3 586 ibid. V (2), 5-6 (p. 276) II 586 quaeso - propheta] proprium II 586/590 QU hae V (2), 8-11 (CC 60, p. 276) II 590/592 ibid. V (7), 31-33 (p. 277) II 592/600 ibid. V (5/6), 22-31 (p. 277) II 600/601 ibid. V (8), 36-37 (p. 277-278) II 601/610 ibid. V (9/10), 38-44 (p. 278) 585 Augustinus] Aug[ustin]us O in marg. II 586 quaeso] om. A II inquit propheta] om. A II 587 filius] et filius A II 587/589 filius - princeps] f. d. e. n. et factus est p. s. hu. e. a. c. deus f. s. p. L, f d. est no. et factus est p. s. h. eius a. c. deus f. p. f. s. princeps O II 588 et uocabitur nomen eius] om.LO II 590 Et idem] Dixit propheta A II nubes pluant iustum] nu. p. i. L, n. p. iustum O II 591 audiat] et audiat L II 592 id est] i. L O, om. A II 592/593 Et1 - Paulus] Et quid agis de Paulo apostolo, qui in exordio epistulae suae ad Romanos scripsit: Paulus/1 II 594 uocatus - euangelium] u. a. s. in s. L O II 594/595 promiserat] promiseras O II 595 prophetam suum] prophetas suos A II scripturis - suo] s. s. d. f. s. L O II 596 secundum carnem] s. car. L O II 601 ergo, Iudaee] Manichaee A II fidei Christianae] prophetis A

DISPVTATIO I

610

615

620

625

630

3i

Augustinus. Verbum erat, caro factus est. Filius Dei erat, filius hominis factus est. Deus erat, homo factus est. Suscepit humanitatem, non amisit diuinitatem. Factus est humilis, mansit sublimis. Natus est homo, non desinit esse Deus. Ex patre ante saecula generatur sine matre, in fine saeculorum absque patre de sola nascitur matre. Non habet in deitate matrem, qui in carne non habet patrem, ut compleatur in eo illud apostolicum: Sine matre, sine patre. Sine matre in Deo, sine patre in homine, quia nec illic mater necessaria, ubi indiuisibilis ostenditur unitas potestatis nec hic pater opus est, ubi per spiritum sanctum monstratur inuisibilis operatio potestatis. O uirginitas, quantum sublimitatis adhuc in fragilitate humana posita meruisti! Tui enim honoris est, quod Deus in carne suscepit, quod in deitate non habuit, ut qui sine matre ex Deo fuerat natus, ex matre uirgine sine patre secundum hominem nasceretur. O uere beata et inuiolata uirginitas, quae, quia incorrupta mansisti, immortalitatis nobis fructum tua fecunditate procreasti, ut uirgo uirginem, incorrupta immortalem, immaculata sanctum et Deum in homine integra generaret. Talem decebat inuiolatae fetum et incorruptae partum et uirginis filium, qui matrem fetaret concipientem nec tamen corrumperet parientem. O radix incorrupta uirginis nostrae, de qua radice processit immortale uirgultum, de quo per prophetam dictum est: Exiet uirga de radice Isae. Radix enim beata Maria, uirga uero et flos Christus ostendit, qui non agricolantis artificio insertus est, sed ineffabili operatione spiritus processit ex uirgine. Iudaeus. At certe mihi numquam uirginis partum et nouum ipsum nascendi modum persuadere poteris. Numquam credam, quod in

607 cfr Ioh. 1, 14 II 613/614 cfr Hebr. 7, 3 II 629 Is. 11, 1 610/631 Ex patre - virgine] Fons non repertus siue amissus II 633/ 638 AU s 192, 1 (PL 38, col. 1012, 10-16) 609 diuinitatem] L O (A) [cett.], deitatem A [E f G s. dignitatem X] II 610 desinit] L in marg., O, desist L, destitit A II 623 uirgo uirginem] uirginem uirgo L II 624/625 generaret] generare L II 626 qui matrem] matrem quod L [quod eras], O II 629 de radice Isae] d. r. i. L, de ra. i. O II 633/634 At certe -credam] Miramur uirginis partum et nouum ipsum nascendi modum incredulis persuadere conamur A

CONTRA IVDAEOS 635 utero non seminatum germen prolis exortum sit et a complexu carnis uiscera immunia filium hominem protulerint, cuius patrem hominem non tulerunt, quod uirginitatis integritas et in conceptu clausa et in partu incorrupta permanserit. Haec enim contra totius mundi rationem legemque naturae esse probantur, ut et in 640 uirginitate fecunditas et in fecunditate sit uirginitas. Haec namque sibi inuicem sunt contraria in tantum, ut quodlibet horum asserueris, alterum necessario diffitearis, quia simul ambo de uno eodemque nequiunt praedicari subiecto. Augustinus. Audi, Iudaee, testimonium, cui contramutire non audeas! Sanctus Ezechiel sancto sibi reuelante spiritu filium Dei Deum quandoque nasciturum ex uirgine certissime praenoscens inter ceteras uisiones sibi caelitus ostensas quandam portam ad orientem se uidisse testatur: Et dixit, inquit, Dominus ad me: 650 "Porta haec, quam uides, clausa erit et non aperietur. Vir non transibit per eam, quoniam Dominus Deus Israel ingressus est per eam et semper erit clausa ". Ecce tibi euidenter ostenditur nolenti, quia sancta Maria semper uirgo fuerit, uirgo permanserit, uirgo ante partum, uirgo in partu, uirgo post partum. Prae655 clara igitur uirginitas et gloriosa fecunditas! Virtus mundi nascitur, et nullus parturienti est gemitus; uacuatur uterus, infans excipitur, nec tamen uiolatur uirginitas. Fons enim erat gratiae, ut Domino ex uirgine secundum carnem nascentem meritum cresceret castitatis nec per eius aduentum uiolaretur integra, qui 645

649/652 Ez. 44, 2 638/643 Haec - subiecto] Fons non repertus siue amissus II 645/ 649 Aucli - testatur] proprium II 648/649 quandam - testatur] cfr infra 650 II 649/654 PS-AUs Mai 76,4 (PLS 2, col.1186. 13-21) II 654/660 PS-AU s 121, 4 (PL 39, col. 1988, 57-64) 635 seminatum] seminato A II sit] est A II 636 hominem] hominis A II protulerint] protulerunt A II 637 hominem] ho. L, ho. in marg. O II 638 permanserit] permanisit A II 646/652 cfr Aschoff, Studien zu zwei anonymen Kompilationen der Spdtantike, in: Sacris Erudiri 28, 1984. p. 51-52, adnot. 302 et 303 II 651 Dominus - ingressus] d. d. i. in L O II eam] eum L O II 652 tibi] ubi A II ostenditur] ostendit A II 653 nolenti] et nobis L, nobis O II 655 igitur] ergo A II 656 parturienti] parientis A II 657 Fons - gratiae] Fas enim est A II 658 nascentem] nascente A II 659 nec] ne A II uiolaretur] uiolarentur A

DISPVTATIO I

33

660 ueniebat sanare corrupta. Nascitur ergo puer ex uirgine, quem regem gentium propheta testatur. Probat ergo uirtutem Domini ordo nascendi. Concepit uirgo uirilis ignara consortii, impletur uterus nullo humano pollutus amplexu, stat uirgo et matrem se laetam miratur et de spiritu sancto protulisse gaudet filium. Nec 665 quia peperit innupta, terretur, sed quia genuerit, cum exsultatione miratur. Nam cum saeculo debitus saluatoris properaret aduentus, ad Mariam virginem uenit spiritus sanctus, ut fuerat ab angelo ante praedictum dicente: Spiritus sanctus superueniet in te et uirtus altissimi obumbrabit tibi, et quod nasceretur ex te, 670 sanctus uocabitur, filius Dei. O magnum meritum, magnum donum, magna gratia: ancilla peperit Dominum, creatura peperit creatorem, filia peperit patrem. Filia est diuinitatis, mater humanitatis, quia uerbum caro factum est et habitauit in nobis. Iudaeus. Ista tam absurda tamquam omni humanae rationi contraria esse probantur, ut etiam cuiuis puero ridenda ac penitus contemnenda iustissime iudicentur. Virginem enim uirilis ignaram consortii non solum hominem, uerum etiam Deum concepisse, peperisse ac post partum illibatam permansisse nescio qua sto680 liditate seductus fateri non erubescis. Hoc certe omnino esse impossibile nullus, qui sanum sapit, dubitare permittitur, quod ex canonicis scripturis probari perfacile potest. Audi ergo testimonium, quo omnes peruersorum dogmatum inuentores ac defen675

660 sanare corrupta] cfr Luc. 4, 18 (sanare contrita) II 668/670 Luc. 1, 35 II 673 Ioh. 1, 14 660/661 ibid. 121, 1 (col. 1987, 48-50) II 661/663 ibid. 121, 4 (col. 1988, 5355) II 663/670 ibid. 121, 4 (col. 1988, 67-75) II 670/673 PS-AU s Mai 76, 4 (PLS 2. col. 1186. 26-30) II 675/682 Ista-potest]proprium II 677/678 Virginem - consortii] cfr supra 662 II 682/691 Audi - potuit] Fons non repertus siue amissus 660/661 Nascitur - testatur] nascitur ergo puer A : nascitur ero, quem regem gentium alius propheta testatur. et nascitur ex uirgine A II 661 ergo] om. A II 662 Concepit] concipit A II 663 uirgo] Maria A II 664 laetam] laeta A II gaudet] se gaudet A II filium] om. A II 665 terretur] teruitur O II quia1] quid L O II 668/670 sanctus - Dei] s. s. i. t. et u. a. o. tibi i. q. n. e. t. s. u. f. dei L, s. s. in t. et u. a. o. tibi e. q. n. e. t. s. n. f. dei O II 668/669 superueniet in te] ueniet super te A II 669 tibi] tibi, ideoque A II 670 sanctus] sanctum A II O] om. A

34

CONTRA IVDAEOS

sores conuincantur. Est scriptum in libro Sapientiae loquente 685 uiro egregio ac sapientissimo: Decem, inquit, mensium tempore coagulatus sum in sanguine ex semine hominis et delectamento somni conueniente. Nemo enim ex regibus aliud habuit natiuitatis initium. Vnus ergo introitus est omnibus ad uitam et similiter exitus. Si ergo unus est introitus omnibus, nullus ab 690 ipso humani generis exordio nisi per complexum maris et feminae in hanc uitam intrare potuit. Quid ad haec dices? Ubi sunt argumentationes tortuosissimae, quibus miserrimis et uanis hominibus illudere consuesti? Nempe ut fila aranearum rupta sunt ac destructa. 695 Augustinus. Fides nostra hoc praedicat, quod Christus sit natus ex uirgine. Haec mira est et ineffabilis; mira, quia naturae iura mutantur in homine. "Quomodo?", inquis. Audi! Deus nascitur, uirgo sine uiro grauidatur. Nascitur sine peccato, quem sine uirili complexu 700 non concupiscentia carnis, sed oboedientia genuit mentis. Virgo ergo concepit, sola nostro uulneri medicinam parere potuit, quem pro peccati uulnere germen piae prolis emisit. O noua et inaudita commixtio! O mira et exquisita compago! Deus, qui est et qui erat, fit de creatore creatura; qui immensus est, capitur; diuites

685/687 Decem - conueniente] Sap. 7, 2 II 687/689 Nemo-exitus] Sap. 7. 5-6 691/694 Quid - destructa] proprium II 695 QU sy 4, 1-2 (CC 60, p. 354) II 696/698 PS-AU s 128, 1, 17 (REA 26, p. 82) II 696 QU sy 4, 7 (CC 60, p. 354); 4, 12-13 (P- 354) II 698/699 PS-AU s 128, 1, 17-18 (p. 82) II 698 Quomodo, inquis? Audi!] proprium II 698/699 PS-AU s 128, 1, 17-18 (REA 26, p. 82) II 699/705 ibid. 128, 1, 21 - 2, 4 (REA 26, p. 82) 693 rupta] ruptae L O II 694 destructa] destructae L O II 696 Fides hoc] Fides autem et ueritas hoc A II 697 Haec - mira,, quia] mira tamen haec natiuitas A; de hac tamen secunda mira et ineffabili dicamus aliquid A II 697/698 naturae - Deus] Naturae iura mutantur in homine: Deus A II 698 uirgo] L O 04) [M A], uirgo mater A II 699 Nascitur - quem] Solus enim sine peccato natus est, quem A II 700/701 oboedientia - concepit] obeoedientia mentis uirgo concepit A II 701 ergo]om./1 II nostro uulneri] L O, Vulneri nostro 04) [A], nostro uulnere A II 701/702 quem uulnere] quae non ex peccati uulneri A II 702/703 O noua - compago] O mira et exquisita compago! O noua et inaudita commixtio A II 703 exquisita] A, inexquisita L O 04) [A] II 704 fit de creatore creatura] fit creator creatura (/1) [M A], fit; creator creatur A

DISPVTATIO I

35

705 constituens pauper efficitur; incorporeus carne uestitur. De hac mira natiuitate et diuinitate Domini saluatoris sub profunda mysteriorum obscuritate propheta uerba proferens et nouum caelestis solis iubar uelut de sub nube demonstrans dicit: Paruulus natus est nobis, filius datus est nobis. Et factus est principatus 710 super humerum eius. Hoc loco propheticus sermo Dei et hominis inuenitur expressisse personam. Utrum enim fides Christiana et credit et praedicat? Nam si tantum hominem dixerimus Christum, negamus potentiam, qua creati sumus. Si Deum tantum dixerimus Christum, negamus misericordiam, qua sanati su715 mus. Quid ergo est paruulus natus est nobis, filius datus est nobis? Natus est nobis, qui sibi erat: datus ergo ex diuinitate, natus ex uirgine. Quod uero audiuimus paruulus natus est nobis, paruulus dicitur, qui exinaniuit semetipsum etformam serui non deposita sed abscondita maiestate suscepit. Vide, quomodo 720 illum paruulum describat apostolus: Humiliauit, inquit, semetipsum factus oboediens usque ad mortem. Vide quam magnum sublimemque commemoret: Propter quod, inquit, exaltauit illum Deus et dedit illi nomen, quod est super omne nomen. Quod autem dicit propheta: Et factus est principatus 725 super humerum eius, manifestum hominem demonstrat hume-

708/710 Is. 9, 6 II 715/716 Is. 9, 6 II 717/718 paruulus - nobis] Is. 9, 6 II 718/719 exinaniuit - suscepit] Phil. 2, 7 II 720/721 Phil. 2, 8 II 722/724 Propter - nomen] Phil. 2. 9 II 724/725 Et - eius] Is. 9. 6 705/717 EUS-G h 1, 1-2 (CC 101, p. 15, 1-13) II 705/708 proprium (uide AC) II 717/719 EUS G h 1, 2-3 (CC 101, p. 15-16, 18-20) II 719/724 ibid. 3 (p. 16, 40-44) II 724/726 ibid. 4 (p. 17, 53-55) 705/708 De hac - dicit] Audiuimus prophetam de natiuitate et diuinitate domini saluatoris sub profunda mysteriorum obscuritate proferentem et nouum caelestis solis iubar uelut de sub nube monstrantem A II 709 est,] estestO II 710 Vtrum] utrumque A II 711/712 Christiana] catholica^4 II 712 tantum hominem] hominum tantum A II dixerimus] dixeris A II 713 negamus] negas A II creati sumus] creatus es A II 714 dixerimus] dixeris A II negamus ] negas A II 714/715 sanati sumus] sanatus es A II 716 datus] datus est A II 718 qui]quia/1 II 719 maiestate] maiestati O II Vide] Videamus A II quomodo] L O 04) [P, P7; quam V], quando A II 720 Humiliauit] humiliamini L II 720/721 semetipsum - mortem] s. f. o. u. di.m.LO II 721 Vide] uideamus A II 723/724 nomen - nomen] n. q. e. s. o. n. L, nomen, q. est s. o. n. O II 724 dicit propheta] propheta commemorat A

3*

CONTRA IVDAEOS

rus, latentem Deum loquitur principatus. Recte ergo in eius aduentu caelestia ueneramur, quem de caelo uenisse manifestum esse cognoscimus, quem natum pro nostra salute Dei patris et spiritus sancti uirtute comperimus. Multis enim ante nuntiabatur 730 indiciis noua e caelo uentura progenies. Vide ergo saluatoris ortum Dei esse uirtutem, cum de eo tui, immo nostri, prophetae non taceant et spiritus sanctus fateatur! Quid praeclara stella! Quid magorum manifesta confessio! Quid prophetarum tam similis et tam continuata sententia! Vbique notus est Dominus; 735 ubique natus esse concordi uirgine nuntiatur. Vide, quae sit illa uirgo tam sancta, ad quam spiritus sanctus uenire dignatus est, quae tam speciosa, quam Deus elegit sponsam, quae tam copiosa, cuius generationem cunctus orbis excipiat, quae tam casta, ut uirgo possit esse post partum. Ad hanc certe sanctus descendit 740 spiritus, huic uirtus obumbrauit altissimi, hinc potens uirtute Christus egreditur. Haec igitur sponsa Christi est et gentium mater, quae se plenam miratur et fetam laetatur. Iudaeus. Satis in superiori disputatione me ad credendam Christi uestri 745 natiuitatem ex matre salua uirginitate persuadere conatus es, sed quia contra rationem orationis tuae extorta, non in nobis possunt esse continua, idcirco cum ad propositionem meam sollicita intentione respicio, necdum mihi uideo in his, quae a te dicta sunt, satisfactum; nam, ut uerum fatear, nullo modo contra na-

730 cfr Verg. Ecl. 4, 7 II 739/740 cfr Luc. 1, 35 726/735 PS-AU s 121, 4 (PL 39, col. 1988, 76 - 1989, 5) II 735/739 ibid. 121, 5 (col. 1989, 13-15) II 739/741 ibid. 121, 5 (col. 1989, 19-22) II 741/742 ibid. III, 5 (col. 1989, 25-27) II 744/749 Satis - fatear] proprium II 749/ 751 PS-AU s 245, 3 (PL 39, col. 2197, 16-17) 726 latentem] laetentem L O II 728 esse cognoscimus] cognoscimus esse L II 729 sancti] s. O II 730 e] om. A II Vide] uides A II ergo] ergo, carissime A II tui, immo nostri] om. A II 732 sanctus] s. O II praeclara stella] praeclarius stellae nuntio A II 733 confessio] confessione A II 733/734 similis] simili A II 735 esse concordi uirgine] O, e. concredi uirgini L, ex uirgine A II Vide] uideamus ergo A II sit] est A II 739 uirgo possit] possit uirgo A II certe] utique A II 741 Haec igitur sponsa Christi est et] Haec est igitur sponsa Christi et A II 744 uestri] nostri O II 745 natiuitatem ex matre] ex matre natiuitatem O II 746 orationis tuae] in orationis tuae L O II 749/750 nullo modo - potuit] non potuit A

DISPVTATIO I

37

750 turam parere uirgo potuit. Nam si caro erat, uirgo esse non potuit. Si uirgo peperit, fuit phantasma.

755

760

765

770

775

780

Augustinus. Sicut catholica mater credit ecclesia: unicus filius Dei patris omnipotentis natus est de spiritu sancto et uirgine Maria ueram carnem ex uirginis corpore trahens. Neque in phantasia id est absque carne neque putatiue imaginatum, ut argumentaris, sed corpus uerum non tantum caro ex carne, sed uerus Deus ex diuinitate et uerus homo ex carne, unus Dei filius ex diuinitate, uerbum patris et Deus, in homine anima fuit et caro, anima non absque sensu et ratione neque caro absque anima, sed anima cum ratione sua et caro cum sensibus suis, per quos sensus ueros in passione et ante passionem carnis suae dolores sustinuit. Neque sic natus est ex uirgine, ut deitatis initium nascendo homo acciperet quasi antequam ex uirgine nasceretur, Deus non fuerit, sed aeternus Deus homo ex uirgine natus est. Sicut enim sine exemplo mater genuit auctorem suum, sic ineffabiliter pater genuisse credendus est coaeternum. De matre natus est, qui ante iam fuit, de patre, qui aliquando non defuit. Haec fides credat, intelligentia non requirat, ne aut non inuentum putet incredibile aut repertum non credat singulare. Ecce enim de matre natus est Christus nec ideo per contactum uiri matris pudor est imminutus. Virgo peperit, quia uirgo concepit et, non seruato rerum ordine, ex integro matris corpore integrum corpus Christus assumpsit. Ingressus est ergo uirginis uterum Dei filius, ut iterum nasceretur ante iam genitus. Suscepit plenissimum hominem, qui iam habebat a patre plenissimam deitatem, non dissimilis genitori, cum nasceretur ex aeternitate perpetuus; non dissimilis homini, cum ex matre nasceretur moriturus; idem tamen aeternus in suo, et moriturus in nostro; dum utrumque continet ex se ipso, et neutrum perdit ex altero. Sicque ex Deo et homine non imperfectus,

753/765 Sicut - natus est] Fons non repertus siue amissus II 765/773 PSVIG Fel 8 (PL 42, col. 1163, 10-20) II 774/783 ibid. 10 (col. 1166, 7-19) 750 Nam] et detestandus Manichaeus A II 751 fuit phantasma] phantasma fuit A II 761 caro] in marg. O II 762 carnis suae] suae carnis l II 768 Haec] hoc A II 769 putet] putat L O II 771 ideo ... est imminutus] ideo est ... imminutus A II 774 ergo ] om. A II 775 plenissimum] totum A II 777 ex aeternitate] ex aeterno A II 778 nasceretur] nascitur A II tamenl tamen et A

38

785

790

795

800

805

CONTRA IVDAEOS

sed in diuersa proprietate plenissimus natus est Christus, sicut ex anima et corpore unusquisque hominum docetur esse perfectus. Incomprehensibiliter ergo atque sublimiter natus est Deus, eo pacto quo cum corpore nasci docetur et animus: non quia utriusque est una substantia, sed quia ex utroque fit una persona: non alius homo corpus et alius animus, sed unus homo corpus et animus, sic post partum uirginis non alius Dei et alius hominis filius, sed idem Christus Dei et hominis filius. Et sicut in homine uno aliud corpus et aliud animus, sic in uno mediatore aliud Dei et aliud hominis filius, idem tamen et non alius Dei quam hominis filius, quamuis propter aliud Dei, et propter aliud hominis filius. Aliud, inquam, pro discretione substantiae, non aliud pro unitate personae. Quem credimus conceptum de spiritu sancto et natum de uirgine Maria. Verbum carnem factum, non demutatum, sed Deum permanentem, hominem natum non putatiue, sed uere, non aerium, sed corporeum, non phantasticum, sed carneum, ossa, sanguinem, sensum et animam habentem, hoc est perfectum hominem, uerum hominem, et uerum Deum intellegimus, ut uerum Deum, uerum hominem fuisse nullo modo ambigamus. Non enim amisit, quod erat, sed coepit esse, quod non erat, ut perfectus sit in suis, et uerus sit in nostris. Nam qui Deus erat, homo factus est. Et qui homo natus est, operatur ut Deus, et qui operatur ut Deus, ut homo moritur, et qui ut homo moritur, ut Deus surgit. Qui deuicto mortis imperio cum ea carne, qua natus et passus et mortuus fuerat, resurrexit, ascendit ad patrem sedetque ad dexteram eius in gloria, quam semper habuit

789/790 cfr I Tim. 2, 5 II 794 cfr Ioh. 1, 14 783 ibid. 12 (col. 1167, 24-25) II 784/792 ibid. 12 (col. 1167, 28-39) II 792/793 ibid. 11 (col. 1166, 38-40) II 793/807 PS-AU s 235, 2 (PL 39, col. 2180, 46 - 2181, 9) 783 Incomprehensibiliter - natus] incomprehensibilibus atque sublimius natus A II 78; utroque] uiroque L II 787 uirginis] in marg. L II 787/ 788 alius Dei et alius hominis] Dei filius et alius hominis A II 788/789 in homine uno] in uno homine A II 789 etl om. A II 790 et,] om. A II idem] sed idem A II Dei quam] quam Dei L II 792 aliud1] alius1 L O II 796 aerium] aereum A II 797 et animam] in marg. L II 804 ut Deus surgit] surgit ut Deus A II 805/807 ascendit - gloria ... Inde - mortuos] ascendit ad caelos, sedet ad dexteram Dei Patris, inde uenturus iudicare uiuos et mortuos A

DISPVTATIO I

39

habetque. Inde uenturus iudicare uiuos et mortuos ac redditurus unicuique prout gessit in corpore siue bonum siue malum. Iudaeus. Certum est et diuina nos monet scriptura, quod ex multiloquio non effugies peccatum. Parcens autem labiis sapiens eris. Quamuis etiam etsi per totam diem de diuinis scripturis proferas testimonia, non in uerbositate tibi imputabitur res uera. Quod si litteraria arte usus aut expressione spiritus tui contines uerba, 815 quae non continent sanctae scripturae, et otiosa sunt et superflua. Quoniam aut me uerbis, ut mea fert opinio, inopinata subtilitate certantibus non mediocriter defatigas, idcirco uolo, ut, si fieri potest, exemplo cuiuslibet rei possibile id esse, quod docere conaris, ostendas. Neque enim aliter credere possum uirginem uiro 820 incognitam filium procreasse, licet me et ad huiusmodi confessionem compellas, licet intelligentiam meam noua rerum subtilitate perstringas. 810

Augustinus. In rebus quidem incomprehensibilibus exempla non suppetunt 825 disputandi, tamen necessitate, in quantum fieri potest, etiam in hac parte non deero. Ecce igitur proferam de historia ueteris testamenti necessarium exemplum contra te, Iudaee. Dominus

807 Credo Nicaenum II 807/808 cfr II Cor. 5, 10 II 811 cfr Prou. 10, 19 II 827/832 cfr Num. 17, 6-8 807 cfr PS-Dam fi H (PLS 1, col. 516, 3-4) II 808 unicuique - malum] Fons non repertus siue amissus II 810/815 AU Max co 13 (PL 42, col. 717, 57-718, 6) II 816/819 PS-VIG Fel s (PL 42, col. 1160, 58-62) II 819/820 uirginem procreasse] Fons non repertus siue amissus II 820 licet] cfr infra 821 II 820/821 PS-VIG Fel 7 (PL 42, col. 1162, 20-21) II 821/822 ibid. 8 (PL 42, col. 1162, 68-69) II 824/826 ibid. 3 (col. 1159, 20-23) II 826/827 PS-AU s 245, 3 (PL 39, col. 2197, 19-21) II 827/845 ibid. 245, 3 (col. 2197, 22-44) 810 est] est enim A II et] om. O II monet] mouet L O II 812 totam] totum A II diem] diem quisque A II proferas] proferat A II 813 tibi] illi A II res uera] L O (A) [nonnulli codd.], re uera A II si] si aut A II 814 litteraria] litterali L, litteralia O II tui continens] sui quisque concinnent A II 816 aut] om. A II inopinata] inopima O II 817 uolo] quaero A II 820/821 licet - compellas] Quoniam me ad eiusmodi confessionem necessitate compelli A II 824 exempla] exemplo L O II 825 disputandi] disputanti A II necessitate] om. A II 826 Ecce igitur] om. A II proferam] profero A II 827 te, Iudaee] Iudaeum A

4o

CONTRA IVDAEOS

Moysi sancto praecepit de singulis tribubus uirgas afferre. Allatae sunt XII uirgae. Inter quas etiam una erat, quae Aaron 830 fuerat sacerdotis. Positae sunt autem a sancto Moyse in tabernaculo testimonii. Virga autem Aaron post alterum diem inuenitur produxisse flores et frondes et peperisse nuces. Delectat hoc mysterio contra uestram uti perfidiam, ubi maxima cura interuenit sacramenti. Virga enim protulit, quod ante non habuit, non 835 radicata plantatione, non defossa sarculo, non animata succo, non fecundata seminario. Et tamen cum illi deessent uniuersa iura naturae, protulit uirga, quae nec semine suggeri potuit nec radice. Virga ergo potuit contra naturam nuces producere, uirgo non potuit contra iura naturae Dei filium generare? Dicat igitur 840 mihi Iudaeus incredulus, quemadmodum arida uirga floruit, fronduit et nuces protulit, et ego dicam illi, quemadmodum uirgo concepit et peperit. Iudaeus. Ego certe nec partum uirginis neque conceptum explicare pos845 sum, et ideo recte facies, si ea, quae a te obscurius dicta sunt, apertius explices. Augustinus. Si ergo, ut asseris, diuinum uirginis partum intellegere non potes, ueni ad ecclesiam, exponatur tibi, ut cognoscas uerum or850 dinem officii naturalis. Virgo habuit tempora pariendi, uirga autem non habuit tempora germinandi. Illa enim decursis nouem mensibus peperit, uirga autem alio die, quod natura non habuit,

840/841 cfr Num. 17, 8 845/849 et ideo - potes] proprium II 849/850 PS-AU s 245, 3 (PL 39, col. 2197, 42-45) II 850/851 ibid. 245, 3 (col. 2197, 45-46) II 851/853 ibid. 245, 3 (col. 2197, 47-49) 828 tribubus] tribus A II afferre] L, auferre O, afferri A II 830 sunt] sup. lin. L II autem] om. A II 833/834 mysterio - interuenit] mysterium cum caritate uestra contra perfidiam Iudaicam permiscere, ubi maxime figura interuenit A II 836 illi] illic A II 837 quae] quod A II 838 producere] educere A II 841 fronduit et] et fronduit A II 842 concepit et peperit] conceperit et pepererit A II 844/845 Ego - possum] Sed profecto Iudaeus nec conceptum poterit uirgae explicare, nec uirginis partum A II 849 ueni] ueniat A II tibi] illi A II cognoscas] agnoscat A

DISPVTATIO I

41

germinauit. Contra naturam, inquis, uirgo parere non potuit: Deus, qui innumeris uirtutibus mirabile contra naturam signum 855 ostendit, ut asina loqueretur, ipse mirabilius facere uoluit, ut Christus de uirgine nasceretur. Audi, Iudaee, adhuc et aliud sacramentum. Solis radius specular penetrat et soliditatem eius insensibili subtilitate pertransit et talis uidetur intrinsecus, qualis extrinsecus nec cum ingreditur, uiolat nec cum egreditur, dissi860 pat, quia ad ingressum eius specular integrum perseuerat. Specular ergo non rumpit radius solis: integritatem uirginis ingressus aut egressus numquid potuit uitiare deitatis ? Iudaeus. In eo loco, ubi de uirga hac agit sermo propheticus, satis elu865 cet, qua de causa Deus idem fieri miraculum uoluerit. Quapropter ualde temerarium est, ita diuinam scripturam ridicula interpretatione ad uestras inflectere uanitates, ut uirgam, quae ad insinuandum sancti uiri meritum nutu fronduit diuino floresque produxit, dicatis nescio quam significare uirgunculam, quam 870 etiam concepisse ac peperisse absque sui pudoris dispendio somniastis. Augustinus. Sentio iam callum tui pectoris tanta obstinatione induratum, ut nullo ualeat emolliri remedio. Audiat igitur Christianus, quod 875 non uult audire Iudaeus, ut ille proficiat in fide redemptus et tu deficias induratus! Virga illa, unde aiebamus Aaron, uirgo Maria fuit, quae nobis Christum, uerum sacerdotem, concepit et peperit,

855 cfr Num. 22, 28 II 868/869 cfr Num. 17, 8 853 ibid. 245, 3 (col. 2197, 49-50) II 854/862 ibid. 245, 3-4 (PL 39, col. 2197. 49-63) II 864/874 In eo - remedio] proprium II 874/894 PS-AU s 245, 5 (PL 39, col. 2197, 65 - 2198, 14) 853/855 Contra - ostendit] Virginem, dicit Iudaeus, parere natura non patitur. Deus enim, qui in Numeris mirabile signum ostendit contra naturam A II 854 uirtutibus] in marg. O II 856 Audi - aliud] Audiat et uersutus ille Manichaeus aliud A II 858 pertransit] L. pertransicit O, pertraicit A II qualis] qualis exstat A II 859 extrinsecus] extrinsecus. Itaque, fratres, nec A II 860 ingressum] ingressum et egressum A II 862 potuit] potuisti O II 865 idem] illud L II 874 igitur] om. A II 875 Iudaeus] Iudaeus aut Manichaeus A II ille]hic/1 II 875/876 et tu deficias] ille aut ille deficiat A II 876 aiebamus] agebamus A

42

880

885

890

895

CONTRA IVDAEOS

de quo Dauid cecinit dicens: Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedec. Superiore namque uersu iam dixerat: Virgam uirtutis tuae emittet Dominus ex Syon. Et Isaias propheta apertius Mariam sanctam designat dicens: Exiet uirga de radice Isai et flos de radice eius ascendet et requiescet super eum spiritus Domini, spiritus sapientiae et intellectus. Quod ergo haec uirga nuces produxit, imago dominici corporis fuit. Nux enim tertiam habet in suo corpore substantiae unionem: corium, testam et nucleum. In corio caro, in testa ossa, in nucleo interior anima comparatur. Corium nucis carnem significat saluatoris, quae habuit in se asperitatem uel amaritudinem passionis. Nucleus interiorem declarat dulcedinem deitatis, quae tribuit pastum et luminis subministrat officium. Testa lignum inserens crucis, quae non discreuit id, quod foris et intus fuit, sed quae terrena et caelestia fuerant mediatoris ligni interpositione signauit, docente apostolo: Quoniam ipse per sanguinem crucis suae pacificauit omnia, quae in caelis sunt et quae in terris. Ecce ego ostendi Christum Deum, uirginis filium, ex uestra prophetia. Et ne Iudaei, patres tui, hoc solum putarent esse Christum, quod propter nos factus est homo ex semine Dauid, admonet eos ipse Dominus ex prophetia eiusdem Dauid quaerens ab eis, quid eis uideretur de Christo, cuius eum esse dicerent filium. Cum eum

878/879 Ps. 109, 4 II 880 Ps. 109, 2 II 881/883 Is. 11, 1-2 II 884 cfr Num. 17, 8 II 893/894 Col. 1, 20 II 897 cfr Rom. 1, 3 II 898/899 cfr Matth. 22, 42 894/904 AU Fau 13, 3 (CSEL 25,1, p. 380, 15-26) 878 de quo] quod modo A II dicens] om. A II 878/879 sacerdos Melchisedec] sa. i. s. o. m. L, sacerdos in aeternum secundum ordi. m. O II 879 Superiore] superiori A II 880 tuae - Syonl t. e. d. e. s. L O II 881 designat] assignat L II 882/883 de radice - intellectus] d. e. i. et f. e. a. et r. s. d. s. s. et int. L, de radice i. et f. d. r. e. a. et r. s. e. s. d. s. s. et int. O II 885 tertiam] trinam A II substantiae unionem] unionem substantiae L II 887 Corium] in corio A II 889 Nucleus] in nucleo A II 890 officium] et officium O II Testa] in testa A II 890/891 inserens] interserens A II 891 quae] quod A II 892 fuerant] fuerunt A II 893 signauit] sociauit A II docente] dicente A II apostolo] beato apostolo A II Quoniam] quia A II 894 quae,] quae et L II 894/895 Ecce ego ostendi Christum Deum] Esse nos ostendimus deum Christum A II 895 uestra] Hebraea A II 896 Et ne - hoc] nam utique et Iudaei carnales ne hoc/1 II putarent] putauerunt L O II 899 esse dicerent] dicerent esse L II Cum eum] qui cum A

DISPVTATIO I

43

900 respondissent : Dauid, ne hoc solum putaretur, ut dixi, et non respicerent ad Emmanuel, quod est interpretatum: Nobiscum DeusP Et: quomodo, inquit, ipse Dauid in spiritu dicit eum dominum dicens: Dixit Dominus domino meo: "Sede ad dexteram meam, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum"? 905 Quae igitur ratio est, quod adhuc Christo contradicitis? Fama praeclarissima aures et mentes et linguas omnium gentium tenet, quae ex Christo ex semine Dauid secundum scripturas Hebraeas disseminato implet, quod ibi scriptum est promissum Abrahae et Isaac et Iacob: In semine tuo benedicentur omnes 910 gentes. Quid respondebitis, cuinam de Christo credideritis, quibus testes proprii non placeant? Si Moysen, inquit, et prophetas non audiunt, ne si quis ex mortuis resurrexerit, credent ei. Et ipse Dominus ad patres tuos: Si crederetis Moysi, crederetis et mihi. Et: Scrutamini scripturas, in quibus putatis uos uitam 915 aeternam habere. Ipsae testimonium perhibent de me. Et: Ego sum, qui testimonium perhibeo de me, et testimonium perhibet de me, qui misit me, pater. Si ergo scripturis uestris tanta auctoritate firmatis non creditis, cui, obsecro, credetis ? Miracula non facitis. Quae si faceretis, etiam ipsa in uobis caueremus prae-

901/902 Emmanuel - Deus] Matth. 1, 23; cfr Is. 7, 14 II 902/904 Et - tuorum] Matth. 22, 43-44 II 907 cfr Rom. 1. 3 II 909/910 Gen. 22, 18; 26, 4; 28, 14 II 911/912 Luc. 16, 31 II 913/914 Si - mihi] Ioh. 5, 46 II 914/ 915 Scrutamini - de me] Ioh. 5. 39 II 915/917 Ego - pater] Ioh. 8, 18 905 ibid. 13, 5 (p. 382, 10) II 905/911 ibid. 13, 5 (p. 382, 11-18) II 911/ 912 ibid. 13, 5 (p. 383, 10-12) II 913 Et ipse - tuos] proprium II 913/914 AU Fau 13, 5 (CSEL 25, 1, p. 383, 8-9) II 914/915 ibid. 13, 5 (p. 383, 6-8) II 915/ 917 ibid. 13, 5 (p. 383, 3-5) II 917/918 Si ergo - credetis] proprium II 917/ 922 AU Fau 13, 5 (CSEL 25. I, p. 383, 12-17) 900 putaretur, ut dixi] ut dixi, putaretur A II 901 Emmanuel] Emanuel L II 903 dicens] L O (A) [in marg. sec. manu: Z], om. A II 903/904 Dominus - tuorum] dominus d. m. s. a. d. m. d. p. i. t. s. p. t. L, d. d. m. s. a. d. m. d. p. i. t. s. p. t. O II 905 adhuc Christo] etiam famae Christi A II 905/ 906 Fama praeclarissima] ea quippe clarior, ea praepollentior/1 II 907 exl om. A II 910 Quid] quid ergo A II respondebitis] respondetis A II 911 proprii] alienigenae A II placeantl placent A II inquitl om. A II 912 ne] nec A II exI a A II 913 crederetis1] c. O II 914 Et] om. A, sed cfr AU Fau i3, 5, p. 38j, 10 II 916 perhibeo] perhibent A II 916/917 testimonium - pater] t. p. d. m. qui m. p. L, t. p. d. m. q. m. m. pater O II 917/ 918 scripturis - creditis] scrtpturas tanta auctoritate firmatas ... respuitis A II 919 etiam ipsa] ipsa etiam L II 919/920 praestruente] L O (A) (C], instruente A [perinstruente V; per instruentem P G S b]

44

CONTRA IVDAEOS

920 struente nos Domino et dicente: Exurgent multi pseudochristi et pseudopropbetae et facient signa et prodigia multa, utfallant, si fieri potest, etiam electos. Iudaeus. Inter multa, quae me in uestris disputationibus frequenter of925 fenderint, nihil insipientius puto quam quod super praecepta fidei uestrae rudibus traditis ut non intelligendarum rerum ratione, sed potius de quadam testimoniorum ostentatione colloquentibus praescribebatis. Quod quam rusticum sit, nullus ignorat. Et ideo melius ratione quis quam testimoniis docetur. 930 Restat ergo, ut rationem exhibeatis tam certam et inuictam, ut per se ipsam declarata ueritate nullam testis auctoritatem, nullam miraculi uirtutem requirat. Augustinus. Si ergo nec scripturarum auctoritas nec miraculorum potestas 935 nec morum sanitas nec rationis ueritas uos asserit, abite confusi et redite confessi ipsum esse Christum omnium in se credentium saluatorem; cuius nomen et cuius ecclesiam ita exhibent praesentia tempora, sicut praeterita nuntiauerunt. Vnde Dauid ex persona patris loquentis ad filium: Dominus dixit ad me: "Filius 940 meus es, ego hodie genui te; postula a me et dabo tibi gentes hereditatem tuam et possessionem tuam terminos terrae". Quod genti Iudaeorum, in qua regnauit Dauid, non esse concessum, Christi autem nomine omnes gentes longe lateque occupante nemo dubitat esse completum. Haec et alia multa ex prophetis,

920/922 Matth. 8, 24 II 939/940 Ps. 2, 7-8 924/929 Inter - docetur] proprium II 930/932 AU Fau 13,6 (CSEL 25, 1, p. 383, 22-24) II 934/938 ibid. 13,6 (p. 384, 14-19) II 938/939 Vnde-filium] proprium II 939/947 AU Fau 13, 7 (CSEL 25, 1, p. 385, 15-23) 921 facient] faciant O II 921/922 si - electos] etiam, si fieri potest, electos L II 925 super] sic L O II 928 praesciebatis] praescribebatis L II 930 ergo] om. A II rationem] rationem uos A II exhibeatis] exhibere dicatis/l II tam]tamenO II 932 uirtutem] ueritatem/1 II 934 auctoritas] auctoritatis antiquitas A II 938 nuntiaueruntl nuntiarunt A II 939/ 941 dixit - terminos] d. a. m. f. g. h. t. est po. t. Z, d. a. m. f. m. e. t. e. h. g. te. p. a. m. et d. tibi g. h. t. et pot. t. O II 943 omnes gentes longe lateque] longe lateque omnes gentes A II 944 Haec et] credo, moueretur, cum hinc et A

DISPVTATIO I

45

945 quae nunc persequi longum est, si fideliter audires, intellegeres ipsos reges terrae Christi imperio iam salubriter subiugatos omnesque gentes eidem seruientes. Quis tam demens est, ut haec non uideat? Quis tam impudens, ut se uidere dissimulet? Codices, in quibus haec scripta sunt, apud uos retinetis et tamen 950 adhuc increduli et caeci permanetis. Quod bene de uobis praeuidens Isaias ait: Agnouit, inquit, bos possessorem suum et asinus praesepe domini sui. Israel autem me non cognouit et populus me non intellexit. Et: Tota die expandi manus meas ad populum non credentem, sed contradicentem mihi. Et: Dedit 955 illis spiritum compunctionis, oculos ut non uideant, et aures ut non audiant et non intelligant et multa huiusmodi. Cum ergo his atque huiusmodi aliis testimoniis prophetarum de fide regum et populorum, de caecitate Iudaeorum, de excellentia sanctae ecclesiae uerorum et germanorum Christianorum ante praedicta et 960 nunc impleta conspicias, quid dignius quam Christo eiusque prophetis de humanitate ac diuinitate eius testantibus credere? Iudaeus. At nos certe nec Christo uestro credere nec saltem ei aures accommodandas esse dicimus. "Quare?", inquis. Vis scire? Audi!

95^/953 Agnouit - intellexit] Is. 1, 3 II 953/954 Tota - mihi] Rora. 10, 21; cfr Is. 65, 2 II 954/957 Dedit - intelligant] Rom. 11, 8; cfr Is. 6, 10 947/948 ibid. 13, 11 (p. 390, 12-14) II 948/95' Codices - ait] Fons non repertus siue amissus II 951/956 AU Fau 13, 11 (CSEL 25, 1, p. 390, 14-22) II 956/958 ibid. 13, 14 (p. 393, 21-24) II 958/961 ibid. 13, 14 (p. 393, 25 - 394, 3) II 960/961 Christo - testantibus] proprium II 963 supra 960-961 II 963/964 AU Fau 16, 6 (CSEL 25, 1, p. 444, 21-22) II 964 Quare? - Audi!] Fons non repertus siue amissus II 964/965 Audi - noster] proprium 945 nunc] non O II audires] audiret A II 945/946 intellegeres ipsos] uideret etiam ipsos A II 947 haec ] om. A II 951 Isaias] Esaias dicat A II inquit] om. A II 951/953 asinus - me] a. p. d. s. i. a. m. non c. et p. m. L, a. p. d. sui i. a. m. non c. et p. m. O II 953 Et] om. A, sed cfrAU Fau ij, 11, p. )9o, 18 (aut illud, quod apostolus commemorat) II 954 sed]et/1 II mihi] om. A II Et] Et maxime illud/1 II 955 illisspiritum] illisdeus/1 II 956 ergo] ergo iste gentilis A II 957/958 prophetarum de fide regum et populorum] p. de persecutione regum et prophetarum A II 958 populorum] populorum, de abolitione idolorum A II 959 et1] om. A II 960/961 conspicias - credere?] conspiceret quid inueniret fide dignius quam illos prophetas, quibus de diuinitate Christi eligeret credere? A II 963/964 nec - accomodandas] credebant ... Christo ne aures quidem adcommodandas A

46

CONTRA IVDAEOS

965 Sanctus Moyses, legislator noster, interficiendum esse prophetam siue principem populi censuit, qui filios Israel a Deo suo uellet auertere aliquidue infringere mandatorum. Quod quidem Christum uestrum fecisse plane negare non potes, siquidem dissimilis admodum est traditio et longe altera sancti Moysis et Christi 970 uestri. Nam Moyses ab omni opere abstinendum docet in sabbato, Christus uero uester numquam debere cessare ab opere nec sabbatis quidem. Item Moyses iubet circumcidi omne masculinum, asserens, quod, si uirorum quisquis circumcisus non fuerit, exterminabitur de tribu sua et hereditatis, quae Abrahae repro975 missa sit ac semini eius, non ueniet in consortium. Christus uero uester affirmat, quod dupliciter gehennae filius fieret, qui esset circumcisus. Item Moyses carnalium ciborum sollicitam facit discretionem iubetque alia pro mundis haberi, alia uero pro immundis ne contingi quidem. Christus uero uester indifferentiam 980 docet ciborum conceditque omnia, quae possent edi dicens, quod nihil in os intrans pollueret. Haec atque alia uero multa Moysi

965/966 cfr Deut. 13, 5; 18, 20 II 967 infringere mandatorum] cfr I Mach. t, 66 II 970/971 cfr Ex. 20, 10 II 971/972 cfr Matth. 12, 1-8 II 972/ 974 cfr Gen. 17, 14 II 973 cfr Gen. 17, 10 II 975/977 cfr Matth. 23, 1-5 II 977/979 cfr Leu. 11, 2-30; Deut. 14, 3-20 II 980/981 cfr Matth. 15, 11 965/968 AU Fau 16, 5 (CSEL 25, 1, p. 443, 22-24) II 968/970 ibid. 16, 6 (p. 444, 11-12) II 970/971 ibid. 16, 6 (p. 444, 14-15) II 971/972 ibid. 16, 6 (p. 444, 24-25) II 972 ibid. 16, 6 (p. 444, 26) II 972/973 ibid. 16, 6 (p. 445, 1-2) II 973/975 ibid. 16, 6 (p. 445, 4-7) II 975/976 Christus - affirmat] proprium II 976/978 AU Fau 16, 6 (CESL 25, 1, p. 445, 9-11) II 978/ 979 ibid. 16, 6 (p. 445, 13-14) II 979/980 ibid. 16, 6 (p. 445, 18-19) II 98°/ 981 ibid. 16, 6 (p. 445, 20-21) II 981/984 ibid. 16, 6-7 (p. 445, 23 - 446, 2) 966 censuit] om. A II filios Israel] eos A II 967 aliquidue] aliquid A, aliquodne L O, sed cfr infra 995 II Quod] quod ego A II 968 uestrum] om. A II potes] possum A II siquidem] quia A II 969 est traditio] traditio est A II sancti] om. A II Moysis] Moysi L O, Moyseos A [Moses S G] II 970 Moyses] Moyses quidem prae ceteris A II opere] tempore L II omni opere] O 04) [b], opere omni A II 971 Christus - numquam] seque adeo idcirco numquam A II 972 iubetl iubetque A II 972/ 973 omne masculinum] masculinum omne A II 973 asserens] adfirmatque A II quod] L O 04) [C], quod utrorum A [M] II si] om. L O II circumcisus non fueritl non hoc gustauerit A II 974 de] ille de A II 975 nonl non non O II 976 affirmat, quod] L O, infirmanti ... asseveranti, quod A II 978 pro mundis haberi] quidem abligurriri pro mundis A II 979/ 980 Christus - docetl Christo iam credere non poterant indifferentiam docenti A II 980 conceditque] concedenti A II dicens] atque asseveranti A II quod] quod eos A II 981 alia uero] O

DISPVTATIO I

47

contraria Iesum uestrum dogmatizare nemo qui nesciat. Quae quia singula percurrere longum est, unum pro multis ostendam uidelicet quia nihil eorum seruare curauit, quae Moyses scribit 985 idcircoque nec creditum Christo uestro a reuerendis patribus meis, quia fidem uellent exhibere Moysi. Necesse est ergo fatearis contraria docuisse atque egisse sibi inuicem Iesum atque Moysen. Augustinus. Quod Christum Moysi contraria docuisse dixisti, pro certo re 990 falsum locutum esse noueris. Non enim, ut ipse ait, uenit soluere legem, sed adimplere. Quomodo autem eam impleuerit, etsi non propter te, cui letali sopitus es somno, saltem propter eos, qui hereditatem capiunt salutis, exponam suo loco. Nunc autem ad haec, quae obiecisti! Interficiendum esse prophetam siue princi995 pem populi, qui filios Israel a Deo suo uellet auertere aliquidue infringere mandatorum, non aduersus Christum praecepisse Moysen, satis clarum est et magis magisque clarebit, quia nec a Deo suo uoluit quemquam Iudaeorum Christus auertere. Deus quippe, quem illis Moyses diligendum colendumque praeceperat, 1000 ipse est certe Deus Abraham, Isaac et Iacob, quem Dominus Iesus Christus eadem commendatione commemorat eiusque auctoritate Sadducaeorum refellit errorem resurrectionem negantium, ubi ait: De resurrectione autem mortuorum non legistis, quid Deus locutus sit de rubo ad Moysen : "Et sum Deus Abra-

990/991 Matth. 5. 17 II 992/993 Hebr. 1, 14 II 994/995 cfr Deut. 13, 5 II 1003/1005 De resurrectione - uiuorum] Matth. 22, 31-32 984 ibid. 16, 7 (p. 446, 3-4) II 985/986 ibid 16, 7 (p. 446. 7-9) II 986/ 994 Necesse - obiecisti] proprium II 987 contraria docuisse] infra 989 II 994/997 AU Fau 16, 24 (CSEL 25, 1, p. 467, 21-24) II 997/1006 ibid. 16, 24 (p. 467 , 25 - 468, 7) 982 uestrum] om. A II 984 uidelicet] id est A II 985 Christo uestro] Christum/1 II 985/986 a reuerendis patribus meis] Iudaeis/1 II 987 Moysen] Moysi L O II 989 docuisse] docuisti O II 990 uenit] ueni L O II 992 es] os O II 993 ad] om.LO II 995 aliquidue] O, aliquidne L. aliquid A II 997 Moysen] Moyses L O II magisque] magisque consideranti dicta et facta domini lesu Christi A II 998 Deo suo] suo deo A II Iudaeorum] eorum A II 999 quem illis Moyses] ille quem Moyses L II 1000 Deus Iacob] Abraham et deus Isaac et deus Iacob A II 1002 Sadducaeorum] Saducaeorum L O II 1004 Ego] Et O II 1004/1005 Abraham - Iacob] Abraham et deus Isaac et deus Iacob A

48

CONTRA IVDAEOS

1005 ham, Isaac et Iacob"? Non est Deus mortuorum, sed uiuorum. Omnes enim illi uiuunt. Item cum fidem centurionis laudans diceret: Amen, dico uobis, non inueni tantam fidem in Israel, adiecit et ait: Dico autem, quoniam multi ab oriente et occidente uenient et recumbent cum Abraham, Isaac et lacob in regno cae1010 lorum; filii autem regni ibunt in tenebras exteriores. Si ergo, quod negare non potes, non commendauit Moyses populo Israel Deum, nisi Deum Abraham, Isaac et Iacob eumque ipsum Christus ex his et aliis testimoniis sine dubitatione commendat, non est conatus illum populum auertere a Deo suo, sed ideo minatus 1015 est eos ituros in tenebras exteriores, quod auersos uideret a Deo suo, in cuius regno gentes uocatas de toto orbe terrarum recubituras dicit cum Abraham et Isaac et Iacob, non ob aliud quam quod fidem tenuissent Dei Abraham et Isaac et Iacob. Vnde et apostolus dicit: Prouidens autem scriptura, quia exfide iustificat 1020 gentes Deus, praenuntiauit Abrahae dicens: "In semine tuo benedicentur omnes gentes", ut illi scilicet in semine Abrahae benedicerentur, qui Abrahae fidem imitarentur. Non igitur Christus Israelitas a Deo suo uolebat auertere, sed eos potius, qui ab illo auerterentur, arguebat. Mandatorum autem aliquid eorum, 1025 quae per Moysen data sunt, infregisse Dominum, qui arbitratur, nimium errat, quia, si aliquid illorum mandatorum Dominus infregisset, non ebam de hoc ipso Iudaeos arguisset. Quibus calumniantibus, quod illotis manibus manducaret et ob hoc excederet non mandatum Dei, sed traditiones seniorum, ait illis : Vtquid

1005/1006 Non est - uiuunt] Luc. 20, 38 II 1007 Matth. 8. 10 II 1008/ 1010 Matth. 8, 11-12. II 1015 cfr Matth. 8, 12 II 1016/1017 cfr Matth. 8, 11 II 1019/1021 Gal. 3, 8 II io22 cfr Rom. 4, 12 II 1027/1029 cfr Matth. 15, 2 II 1029/1031 Matth. 15, 3 1006/1025 ibid. 16, 24 (p. 468, 10 - 469, 5) II 1026/1040 ibid. 16, 24 (p. 469, 9-25) 1008/1010 Dico - tenebras] di. autem q. m. a. o. et o. v. et r. c. a. r. (sic) et i. in r. c. f. autem (r] i. in t. L, Di. autem q. m. a. o. et o. u. et r. c. a. i. et i. in i. (sic) r. c. f. autem (r] i. in. t. O II 1011 negare - potes] negare Faustus non potest A II 1012 Isaac etl et Isaac A II 1016 gentes uocatas] gentis gentis uocatis O II de] ex A II 1018 Isaac et Iacob] y. et ia. O II 1023 qui] quod A II 1026 nimium errat] non mirum, si hoc putat: quod Iudaei; sed ideo errat A II 1028 Quod] quod L O (A) [L C S M b], quod discipuli eius A II manducaret] manducarent A II ob hoc excederet] L O (A) [L C], excederent A

DISPVTATIO I

49

1030 et uos transgredimini mandatum Dei, ut traditiones uestras statuatis? Ipsumque Dei mandatum commemorat, quod per Moysen mandatum esse nouimus. Secutus quippe ait: Deus enim dixit: "Honora patrem et matrem ", et: "Qui maledixerit patri uel matri, morte moriatur". Vos autem dicitis : "Quicumque dixerit 1035 patri uel matri: Munus, quod est ex me, tibi prosit et non honorificauerit patrem suum"; et irritum fecistis uerbum Dei propter uestram traditionem. Qua in re uide, quam multa nos doceant et Iudaeos a Deo suo se non auertere et eius mandata non tantum se non infringere, uerum etiam illos, a quibus infringe1040 rentur, arguere et non nisi Deum per Moysen ista mandasse. Quomodo autem in ecclesia Christi salubriter obseruetur illud Moysis praecipientis, ut propheta interficiatur, qui filios Israel a Deo suo auertere praesumpserit, breuiter explicabo. Videbat Moyses spiritu prophetico et Deo sibi loquente multos exsurrec1045 turos haereticos diuersorum errorum magistros aduersum doctrinam Christi, qui non eum Christum praedicarent, qui uerus est Christus. Ille enim uerus est, qui per prophetias, per eundem Moysen ceterosque sanctos praenuntiatus est. Quisquis itaque aliud docere uellet, ipsum interficiendum Moyses praecipiebat. 1050 Quid autem nunc aliud agit lingua catholica nisi ut spirituali gladio utriusque testamenti acie bis acuto interficiantur omnes, qui nos a Deo nostro uolunt auertere aliquidue infringere mandatorum? Inter quos praecipue cadunt haeretici et pseudoiudaei,

1032/1037 Matth. 15, 4-6 II 1042/1043 cfr Deut. 15, 5 II 1051 cfr Hebr. 4, 12 II 1051/1053 cfr Deut. 13. 5 1041/1042 ibid. 16, 25 (p. 470, 3-6) II 1041/1043 Quomodo - explicabo] proprium II 1043/1058 AU Fau 16, 25 (CSEL 25,1, p. 470, 6-21) 1030 transgredimini] L O (A) [£>], egredimini A II 1033 uel] L O (A) [S