Annaei Senecae opera quae supersunt. Volumen III

Citation preview

L. A N N A E I

SENECAE

OPERA QUAE SUPERSTOT. RECOGNOVIT

ET RE RUM INDICEM

LOCUPLETISSIMUM

ADIECIT

FRIDERICUS HAASE PBOP. VRATI8LAV.

VOL. III.

LIPSIAE IN A E D I B U S

B. G. T E Ü B N E E I .

MDCCCLXXXVI.

L1PSIAE.·

T Y P I 3 Β . O. T E U B N E R I .

FRID. IIAASII PRAEFATIO.

Quod plerumque accidere videmus in antiquis litteris, ut quae cniusque libri fata fuerint, ex emendatione demum intelligatur, ipsa vero emendatio rarsus alias certiores leges non liabeat nisi quae fatie cuiusque libri continentur, id in Senecae quoque epistulis accidit, de quarum historia quae ego aut certa aut probabilia cognovi, liaec iunt. Ac primum quidem scriptas esse epistulas eo consilio, ut in publicum ederentur, certissimum est cum ex toto earum argumento et artificio, tum ex locis plurimis, qui ad alios praeter Lucilium lectores spectant, quorum locorum nullus insignior est illo, qui legitur ep. 21, 3 — 6. ubi haud falsus vates et epistulis suis Seneca et beneflcio-epistularum Lucilio aeternam gloriam promittit; accedit quod temporum illorum atrocitas, quibus scriptae sunt epistulae, nulla proditur aperta flagitiorum narratione, nulla liberiore querela, qualis in sinu unius amici tuto effundi poterat; nulla est Neronis, nulla publicarum rerum mentio; nec magis ex iis, quae silentio tegit Seneca, quam ex iis quae dicit, satis apparet summa eum cautione vitavisse offensionum pericula; erant enim tempore ea, quibus homines peius quam ferae tlmerentur; vid. ep. 103. nec profecto sine causa n i h i l a e q u e p r o d e s s e ait ep. 105, β. q u a m q u i e s c e r e e t m i n i m u m c u m a l i i s l o q u i , p l u r i m u m s e c u m ; et tarnen eum quoque, qui in philosophiam secessit, non tutum sed tutiorem fore dicit; vid. ep. 103, 4. 105, 1. 14, 15. nam ipsi etiam philosophi tamquam c o n t u m a c e s accusabantur a c r e f r a c t a r i i , c o n t e m p t o res m a g i s t r a t u u m ac r e g u m e o r u m v e , p e r q u o s p u b l i c a a d m i n i s t r a n t u r ; nec puto adeo imperitus rerum hominumque fuit Seneca, ut impotentis dominationis ministros iis magnopere moveri crederet, quae ad defendeudos philosophos scripsit ep. 73 et tamen scribi ea non potuerunt nisi eo consilio, ut publice, et maxime a Nerone ipso legerentur. Quare quamquam dubium non est, quia Seneca ipse epistulas imperante adhuc Nerone publicare voluerit, probabile tamen mihi yidetur non ab ipso esse editas neque etiam plane paratas ad editionem relictas, sed editas ab alio idque ante Neronis mortem. cuius rei duo repperisse mihi videor argumenta; nam primum ei quis consideret, qui ex amicis Senecae ipsis nominibus appellena*

IT

PRAEFATIO.

tur, reperiet non fere alios esse nisi aut mortuos aut certe non cives Romanos; reliqui, si a Lucilio et Maximo discesseris, non nominatim appellantur a m i c i ep. 3, 1. 11, 1. 25, 1. 36, 1. 58,8. 64, 1. 77, 6. 112, 1. quorum locorum nonnulli tales sunt, ut vix dubites, quin ibi olim amieorum nomina scripta fuerint; unus locus ep. 77, 6. Schweighaeuserum offendit adeo, ut A t t a 1 urn scribi pro a m i c o voluerit mortui hominis nomen ponens, ubi de vivo agitur, idque contra omnium librorum fidem; nec probabilius est, quod Fickertus statuit, amicum quendam Senecae et Lucilii intelligi, quem illi Stoici nomine appellare soliti sint; fieri praeterea potest, ut ubi i l i u m dicit ep. 93, 3. et m a g n u m i l i u m et c o m p l u r e s i u v e n e s ep. 115, 2. nomina posita fuerint; illud vero nemo credet, ep. 42, 1. nudum pronomeu i s t e sic a Seneca scriptum esse; atque manifeetius etiam est in eadem epistula § 4. scribi non potuisse: m e r a i n i s t i , c u m quendam a d f i r m a r e s e s s e in t u a p o t e s t a t e ; quo loco cum optimus cod. p. habeat non q u e n d a m , sed q u a n d o , satis apparet eum, qui nomina detraxit, oblitum esse lacunam communi aliqua appellatione tegere et id postea demum a noviciis librariis non nimis apte factum esse. Taceo de amplioribus lacunis, quales sunt post ep. 98, 14. et post ep. 101. et in fine ep. 118. quae utrum librorum vitio an primi editoris consilio ortae sint, nemo facile dixerit; sed nomina hominum possit aliquis ab ipso Seneca detracta putare eadem cura, qua Othonem scribit Tacitus hist. Π, 48. amieorum libellos epistulasque delevisse; neque defuisse talis providentiae causas cum per se perspicuum est, tum doeuit rei eventus; non enira Gallionem solum fratrem Senecae pericnlo non caruisse, sed etiam Noyium Priscum nullam aliam ob causam quam ob Senecae amicitiam in exilium actum esse idem testatur Tacitus Ann. XV, c. 73 et 71. sed ne sic statuam, movet me illud maxime, quod nomine suo appellatus est Maximus Ep. 87, 2. amicus Senecae coniunctissimus, qui profecto idem est atque Caesonius ille Maximus, ad quem multae Senecae epistulae exstabant, vid. fragm. 109. et quem Tacitus tradit Ann. XV, 71. Italia prohibitum esse et reum fuisse se tantum poena expertum; cui quidem et ipsi noeuisse Senecae amicitiam credibile est. Quare Seneca ipse si amieorum nomina delevisset, Maximi nomen relinquere non potuit, alius vero potuit, qui post magnam illam cladem eorum, qui Pisonianae coniurationis occasione afflicti sunt, vivo adhuc Nerone aliis Senecae amicis eandem saevitiam timergt, in exule vero cura ilia inutilis erat. Superest unus Lucilius, cujus cur tuto nomen poni potuerit, dubia coniectura est; de coniuratione certe suspectus esse non potuit, qui Roma per longum tempus abfuisset; deposita autem procuratione Siciliae haud improbabile est, siquidem nihil tristius ei accidit, tali eum otio tutum fuisse, quale Seneca ei euasit ep. 68. Accedo ad alteram argumentum, quo item confirmari videtur nec edidisse Senecam ipsum epistulas nec plane paratas ad editionem reliquisse; reperiuntur enim sententiae aliquot,

PRAEFATIO.

ν

quae miriflce rerum, inter quas positae sunt, ordinem turbant nec tamen quicquam in iis est, cur non a Seneca ipso scriptae credantur ueque etiam invenitur locus aptior·, unde possint errore aliquo traiectae yideri; quare nihil probabilius est quam secundis curis ab ipso Seneca illas sententias adiectas esse, non ut iisdem verbis orationi interponerentur, sed ut se ipsum paucis commonefaceret, quid eo loco vel addendum vel corrigendum esset antequam totus liber in manus hominum perveniret; qui autem deinde mortuo Seneca epistulas edidit, is neque ita mutare potuit orationem, ut Seneca id faciendum esse sibi notaverat, neque abiecit admonitiones illas, quippe quae additamentorum speciem haberent. Ego vero eiusmodi locos nec delevi nec quo soleo modo spurios indicavi, sed tamen uncis inclusos a reliqua oratione separavi; quos si quis a Seneca putabit primo statim consilio et uno tenore cum reliquis coniunctog scribi potuisse, non invideo iudicio; commodiorem vel emendaudi vel explicandi rationem si quis reperiet, quam quae a me proposita est, facile accipiam; vereor autem, ne plures etiam loci eiusdem sortis sint, quam quos ego nunc notavi, cum progrediente demum opere suspicio et oriretur et firmaretur neque vacaret iterum iterumque locos priores omnes exigere ad regulas postea repertas; interim hos pono: ep. 13, 4. Illud tibipraecipio — venerint. ep. IS, 14. Deinde — gaudere. ep. 88, 3. Ad geometriam — vetet capere, ep. 9 5 , 37. unde ista — fertilia ? ep. 104, 27. fortitudinis ac patientiae Socratis descriptio additis postea verbis pluribus videtur dilatata esse. Longum est locos hos singulatim pertractare neo necessarium; si quis enim non ebrii hominis sermonem in Seneca ferendum putet vel ordine perversum vel argumento sibi repugnantem, facile reperiet, quae cuiusque loci ratio ac difflcultas sit et quam causam habuerit Seneca, cur mutandum aliquid censeret, quod ilium non tam mutasse jam sed mutandum indicasse apparet. Sunt tamen alii loci quidam, qui possunt item secundis curis adiecti videri sed ii statim ita verbis concepti, ut sine ulla mutatione reliquae orationi inseri potuerint; qui si apto loco interpositi sunt, haud facile agnoscantur; quamobrem cum unum eorum indicium sit, si alieno loco illati sunt, oritur difficilis quaestio, sintne a Seneca ipso in margine additi et deinde male inserti, an postea demum librariorum errore sede sua deiecti. Ex hoc genere est sententia ilia ep. 81, 28. nihil earius aestimamus — cum accepimus. quae potuit Senecae in iterata demum lectione adiicienda videri; eadem vero potuit etiam a librariis trensponi, cum a Seneca paulo post posita esset ante vocem cogitamus, nisi quis forte dicere mavult, voces illas: quaeris — accipiendorum a librario aliquo ante illas omissas et deinde loco non apto ab alio insertas esse. Eadem dubitatio est ep. 7 8 , 11. totum enim locum ilium: Sed moleslum est — quod cupere desieris. nemo dubitabit quin Seneca aut scripserit aut scribi certe voluerit post §21. ante verba ilia: Praeterea duo sunt genera voluptatum; ac fortasse huo

ΤΙ

PRAEFATIO.

alii etiam loci quidam referendi sunt, quos ego transpositione sanasse mihi videor, in quibus quae vitii causa sit, incertum est, ipsa autem emendatio non minus necessaria erit sive ex primi editoris sive e librarii alicuius exemplo error propagatus est. De ipsarum vero epistularum ordine non est cur dubitetur; ego certe neque ubi de tempore epistularum sciri aliquid potest, ordinem repugnare animadverti, neque in codd. mss. turbati ordinis ulla certa indicia inveni, nisi quod dubia mihi videtur sedes epistulae 75. quae in uno cod. Ottoboniano omissa est, in cod. Coloniensi vero male posita post ep. 58. ne quis vero nimis facile librorum illorum auctoritatem spernat, sciendum est videri ipsum quodammodo Senecam testari nullam aliam intercessisse epistuiam inter epp. 74 et 7 6 , quippe qui ep. 76, 7. 26. earn, quae est 74, appellet p r i o r e m ; ita enim proximam dicere videtur. cf. ep. 10, 1. contra q u a n d a m epistuiam dicit in ipsa hac ep. 75, 9. ubi intelligit ep. 7 1 , 4. quare ut manifestum est falsum es3e locum, quo ep. 75 est in cod. Col. posita, ita qui verior sit, difficile dictu est, praesertim cum desit in hac parte cod. optimus p. Sed ab uno hoc et dubio exemplo si discesseris, videntur mihi eodem ordine epistulae nunc quoque legi, quo olim a Seneca scriptae sunt. Post Neronis autem mortem quae earum fata fuerint, paucis absolvere licet. Illud satis constat, cum sui seculi auribus acceptissimus fuisset Seneca, proximo seculo baud paucis eum sordere coepisse, sive illi Ciceronianum eloquentiae genus praeferebant, ut Quintilianus, sive etiam cum vetustioribus loqui malebant, ut Gellius; ac fortasse pauciores etiam ex eius libris servati essent, nisi Christianorum maxime studiis factum esset, ut diligenter legeretur; atque epistulae quidem ut praecipuo in honore essent, effecit homo insipidus, qui finxit Senecae ad Paulum apostolum Paulique ad Senecam epistulas ineptissimas, quas ego ab hac editione abesse nolui, quia iis potissimum debetur, quod ipsius quoque Senecae epistulae maiore cura custoditae sunt, quippe quibus illae adiungi solerent. Neque tamen studiis illis effectum est, ut omnes Senecae ad Lucilium epistulae servarentur; cum enim iam olim in tria volumina divisae essent, accidit ut tertium ex his periret, cuius quod equidem sciam, nullum est post Gellium vestigium; vid. fragm. 110—115. reliqua duo separatem fortunam habuerunt, neque enim in unum conjuncta sunt nisi in codicibus recentioribus. Ac prius quidem, quo continentur epp. 1—88, sive libri epistularum XIII, pluribus exemplis vulgatum erat et quae feruntur de paupertate excerpta et epistulae Senecae abbreviatae, ultra ep. 88. non pertinent; summa autem in hac parte est auctoritas, ut ego quidem arbitror, codicis Parisini p. (8540), qui si a manifestis imprudentis librarii liallucinationibus, quae plurimae sunt, paueisque glossematis discedas, cum reliquos omnes integritate Ionge superat, tum ipsum etiam alterum Parisinum P. (8658. Α.), quippe qui derivatus demum sit ex codice illi simili

PR A.EFATIO. vitiis nonnumquam infeiiciter correctis; neque in reliqua librorum multitudine ullus est, qui fontem diversum ac puriorem habeat, plurimi latius serpente vel depravatione vel arbitraria emendatione magis etiam corrupt! sunt; nec tamen si p. codicem omnium principem dioimus, ideo reliquos negiigendos putamus, qui cum fontem quamvis similem, non tamen eundem habeant, scripturam aliquotiens veriorem servaverunt; accedit quod truncatus est codex p. cui ob folia diversis locis amissa desunt ep. 6, 1 — 8 , 8. item ep. 51, 4—53, 4. denique ultimae primi voluminis epistulae omnes inde ab ep. 71, 7. Sed haec omnia quoniam non licet universam emendationem meam rationibus suis explicare, exemplis certe aliquot gravioribus glosseliatum et lacunarum illustrabo. Insigne est ac manifestum glossema ep. 4 2 , 4. ubi post eadem velle additam vocem subaudis ex ρ et Ρ et Septem aliis codd. Fickertus notavit; in uno Guelferbytano w sec. XV. est st subaudis; scilicet grammaticus aliquis scripserat subaudi si, ut sequentem imperativum da positum indicaret pro si dabis. item vetus glossema commune habent ρ et Ρ cum aliis ep, 6 9 , 5. vocem tempus ad explicandam vocem intervallum adiectam, sicuti ep. 70, 1 in quinque libris est: Post longum tempus pro eo quod est in reliquis: Post longum intervallum·, sed adiecta illo loco vox cum ferri nullo modo posset, Iibrarii variis emendationibus usi sunt, e quibus una, temporis, per editiones propagata est, glossema esse nemo vidit; nee aliter res habet paulo post § 6. cum enim ad vocem medi tare adscriptum esset exerce, quod unum est in cod. p., in reliquis mutato rursus glossemate, ut facilius ferri posset, scriptum est exerce te. Contra ep. 21, 4. in ρ est vel megistratus vel magistratus, aon megistanas, itemque in aliis sex libris recentioribus; rectius vero in Ρ megisthanas; item ep. 5, 9. unus ρ habet: nos et futuro torguemur et praeterito, quod nollem a me reeeptum; verius enim videtur quod est in reliquis libris venture pro futuro, quod pariter e glossa ortum pro illo habent recentiores libri ep. 98, β. 124, 17. Frequentiores loci sunt, in quibus vel solus liber ρ vel cum paucis aliis servavit scripturam integratn, cum in plerisque sit glossema; itaque ep. 15, 1. scripsi valere autem pro enim. et ep. 17, 9, (7) exiet pro exibit, de quo loco dixi vol. II. praef. p. VI. exemplis autem eius formae ibi e Seneca collectis nunc unum addo ep. 113, 20 (16). ubi item exiet e coniectura reposui propterea quod id poscere videbatur librorum fluetuatio, in quibus est exegit, exiget, exhibet, exibit; similis varietas est ep. 9 5 , 3 9 , ut ibi quoque exient scribendum videatur, nisi in codice optimo esset exibunt. Item te pronomen a glossatore additum delevi ep. 23, 6 (5) ante praestare felicem et ep. 3 1 , 10 (8) post parem autem, quod utroque loco etiam Fickerto suspectum fuit. Ep. 65, 14 recte habet p : n o s d e c a u s a g e n e r a l i q u a e r i m u s , quod cum in Ρ duabus voeibus male in unam conflatis sie scriptum esset: n o s d e c a u s a g e n e r a l i s s i m u s , ortae sunt variae in libris mss. emendationes, nec recte ex iis edd. habent

VIII

PRAEFATIO.

aut g e n e r a l i l o o u t i s u m u s aut g e n e r a l i s s i m a q u a e r i m u s . Ep, 67, 1. frigidae verae ex ρ edidi, quod esse yerissimum et verba sequentia decent et locus similis ep. 8 3 , 5. Ep. 68, 11. postquam innotuit ex p. vera scriptura c u i in t u r b a — g r a t i a e , neo probabit quisquam quod antea legebatur: cuius turbae, neque rursus ponet verba haec de Pinciani conieotura ante ilia: est ianli. Quanto autem Ρ codex a ρ integritate superetur cum aliis exemplis intelligitur, tum duobus his: ep. 66, 2. in p. scriptum est vitiose consecra· liter certe, quod ego lenissima et certa, ut opinor, einendatione sic correxi: consecrat: aliter certe. sed in Ρ cod. cum et illam scripturam ante oculos haberet librarius et novam eamque infeliciter excogitatam inferre vellet consecratum, utraque per imprudentiam coniuncta tertiam prodidit corruptissimam: consecralitum, e qua deineeps alii oblitterata plane voce aliter, invenerunt earn, quae est in editionibus: consecramt. certe. Non magis dubium esse potest, quin in eadem ep. § 41 (38) infelicissime inventum sit quod habet Ρ et deinde recentiores libri: h o c c o n t i n g e r e o m n i b u s p a r e s t ; nam neque contingere recte dicitur de r e , in quam casus nullus dominatur, neque par esse dici potest quod est necessitas et notionis recte definitae condicio; quare cum in cod. p. sit: hoc contire omnibus par est, sine dubitatione scribendum est: hoc consentire, quo oritur et sententia et structure longe diversa sed aptissima. Sed nolo plura de hoc genere cumulare; gravius est quod eodem auctore cod. p. licuit locos plures in integrum restituere, qui frequentissimo vitio truncati erant ob repetitas voces vel easdem vel similes omissis vocibus mediis; addidi igitur haec: ep. 9 , 4. vel oculos. ep. 16, 3. nemo intrepide potest vivere, nemo secure, quo loco cum ob repetitum nemo priora praetermissa essent, ut plena oratio esset, correctum deinde est: nemo securus est. ep. '23, 6. vel ex alio. ep. 31, 3. ulla. 66, 15. par sit. in utraque enim quod fit, aeque recte fit, aeque prudenter, aeque honeste: ergo. ib. § 49. haec maiora dixissem. ep. 69, 6. nemo moritur nisi sua morte. Ubi autem codice p. deficimur, in eius locum succedunt recentiores, qui etiam alibi cum illo consentiunt; quare ex his non dubitavi ilia restituere ep. 5 2 , 12. quemad· modum laudetur. ep. 74, 8. in hanc partem, modo. ep. 79, 8 (7). non potest vinci. ep. 81, 21 (20). sibi gratus est, qui alteri non fuit. hoc me putas dicere: qui ingratus. ep. 82, 11 (10). ille Rutilius, qui — misisset. denique uno loco corruptissimo ep. 9 , 12 ( 1 0 ) , ubi et ρ et Ρ vitiosi sunt, secutus Nicotianum librum addidi ilia: propter se ipsam appetenda sit." Immo vero nihil magis probandum est. nam si. Sunt autem omnia ilia adeo ad orationem perficiendam aut plane necessaria aut certe apta et Seneca digna, ut summa iniuria adhuc spreta sint, praesertim cum manifestum sit, quae fuerit librariis errandi occasio; omitto alios locos aut a Fickerto iam suppletos aut in quibus non idem ille error versatus est, cuius quo plura exempla sunt, eo facilius ex meis coniecturis eae aut pro-

PR AEFATIO.

IX

babuntur aut e x c u s a b u n t u r , quae ad supplenda aliquot verba pertinent. Multa poteram praeterea de codicum mss. rationibus exponere, quae hie locus non capit; apparet vero, non posse universam primae partis epi3tularum emendationem duobus illis vetustis libris ρ et Ρ ita contineri, ut reliquos negligere lioeat; sunt enim inter Parisinos et Romanos, quorum accurata collatio non e x s t a t , aliqui integriores, qui nonnumquam vel ad ρ eodicis praestantiam prope accedere vid e a n t u r ; sed de his omnibus quamquam ambiguum iudicium est, ma. xime tamen optandum v i d e t u r , ut nisi alii praestantiores alicubi e m e r g a n t , Parisinus b. (8539) et U r b i n o - R o m a n u s ν ( 2 1 9 ) diligent i a excutiantur; ego novi auxilii nihil habui nisi quod Fickerti beneficio scripturae diserepantias, quas ille ex optimis codd. ρ et Ρ partim ipse enotaverat partim enotandas sibi curaverat, iterum examinare lieuit; neque ea opera inutilis f a i t ; fieri enim non potuit, quin in tanta apparatus critici farragine nonnulla Fickerti diligentiam f u g e r e n t ; alia vel ipsius aliquo vel operarum errore non recte relata s u n t ; alia etiam consulto s p r e t a , quae ego spernenda non iudieavi; itaque gavisus sum messe facta spicilegium relictum e s s e ; non autem opus esse existimavi ea omnia, quae ego ex libris illis nova adseivi, e n u m e r a r e ; quotiens enim a Fickerli editione discessi, facile diligentior quivis r e p e r i e t , quid illud s i t , quod quoque loco non potuerim e materia ab illo proposita r e p e t e r e ; nam ubi non codicum fide sed coniectura nititur scriptura m e a , inclinatis litteris usus sum. Accedo iam ad alteram epistularum volumen, cuius simplicior ratio e s t ; nam si excipias folia duo e vetusto libro decerpta, quae medio codici ρ casu aliquo post ep. 4 7 , 8 interposita s u n t , continentia ilia partem ep. 121 inde a § 11. et totam ep. 1 2 2 , duos habemus codices reliquis omnibus longe praestantiores Bambergensem et Argentoratensem, qui et eiusdem seculi sunt IX vel X. et fortasse eadem manu s c r i p t i ; sed de Argentoratensi incerta res est, quippe cuius scripturam Schweighaeuser non diligenter notaverit; neque ego olim cum militarium scriptorum cura occupatus in Fickerti usum eundem librum inspicerem, plures quam quos ille iusserat locos att i g i ; quod quamquam doleo n u n c , non tamen credo multa e s s e , quae post collatum Bambex'gensem librum ex Argentoratensi peti potuerint; itaque res eo r e d i t , ut ad unum ilium emendatio dirigenda sit; neque enim inter reliquos libros recentiores ullus e s t , qui propria aliqua virtute insignis s i t ; fons autem omnium communis fuit codex aliquis, qui sub finem maxime vel culpa librarii festinantis vel etiam madore aliove incommodo scripturam haberet admodum depravatam aut lectu difficilem. quare exigua spes est fore ut aliquando graviora v i t i a , quae iam seculo IX. insederant, librorum ope tolli possint; sed quae sunt reliqua emendandi auxilia, nondum e a , qua par est, diligentia adhibita s u n t ; atque ego q u i d e m , etsi breviore tempore quam cupiebam absolvenda fuit haec editio, tamen cum has mihi leges scripserim, quas in superioribus quoque libris emendandi? se-

χ

PR AEFATIO.

cutus sum, ut vetustissimam cuiusque loci ecripturam indagarem et ab hac emeadationem proficisci vellem, ac praeterea propriam Senecae dicendi consuetudinem itemque eius consilium et ordinem diligenter considerarem, effecisse mihi yideor, ut iam multo propius ad veram Senecae scripturam accesseriinus. Itaqne baud raro quae in vetustissimis libris sunt, quaeque magnam partem Fickerti opera cognovimus, primus restitui, cum adhuc iniuria neglecta essent; inter quae eminet praeclarum illud p h i l o s o p h i a e sive n i v e ep. 4 8 , 10 ( 5 ) , a iurisprudentia translatum, cuius exceptiones eadem formula appellaverat Cie. pro A. Caecina c. 23. sed ut insigni exemplo intelligatur, quam turpiter saepe adulterata fuerit Senecae oratio , appono scripluram illius loci vulgatam: Hac ad summum bonum ilur? Per istud philosophiae sunt nigrae et turpes infamesque etiam ad album sedentibus exceptiones. Quid enim etc. quod qui excogitavit, is credo etiam ingeniosus sibi visus est, quod a l b u m et n i g r a s s e n t e n t i a s coniunxit acumine scilicet puerili et absurde. Alia exempla restitutae veteris scripturae supra iam commemoravi; sed frequentius in corruptis locis id quod verum est, reperiri et lenissima mutatione restitui potuit considerala diligenter vetustissima vitii forma, veluti ep. 59, 14 (12) repositis vocibus id est, quat sunt in plurimis et optimis libris, unum leve supererat vitium, quod codicis p. ope inventum est; in quo cum non qui legatur post erras, sed via, facile fuit corrigere via; cf. Dial. VII, 1, 1. Virg. Aen. II, 739. itaque interpunctione etiam recte mutata loco pessime luxato suä restituta est integritas et concinnitas. Ep. 61, 1. multo facilius erat pro volui reponere nolui, quam vel nolo pro velle scribere vel addere non aut etiam ne videar. Ep. 66, 18 quod est in optimis libris dulce esse terroris, ego cum Fickerto defendere non suscipiam: con iectura autem nulla lenior et aptior videtur quam torreri. Ep. 67, 6 ( 7 ) e corrupta voce neme, quae est in ρ Ρ , ego una addita littera feci nempe; nam quod alii invenerunt numne, id et discedit longius et ab usu Senecae alienum est, nec credi debebat, quia antecedit interrogo verbum, ideo interrogativam aliquam vocem requiri; nimirum quae philosophis est interrogatio, non est grammaticis; vid. ep. 48, 5. 10. 82,9. 10. bis. 19. 23. 83, 9 . 1 1 . 85, 1. 24. 8 7 , 1 1 . 35. bis. 38. 41. 102, 4. Deinde ep. 69, 1 sine suspicione legebatur: Mutare te loca et in alium de alio transsilire nolo; sed cum in de praepositione haererem, succurrit ρ codicis scriptura a F. non notata: et alium de alium, omissa in praepositione, quod non spernendum visum est quamquam multos eius libri in vocibus et in scribendis errores observavi; alium pro alio scriptum item vitio in illo cod. haud infrequenti; quare facile credas scripsisse Senecam e t a l i u n d e a l i o ; ita enim solet; vid. ep. 64, 2. 88, 34. 123, 8. Dial. X, 16, 4. XII, 6, 7. 8. Nat. Quaestt. I l l , 11, 1. Similiter correxi locum ep. 22, 15 (12). ubi in edd. erat: ilia de nobis conqueri debet, sed cum in eodd. plurimis et optimis de praepositio non reperta sit, con autem et

PRAEFATIO.

χι

cum saepissime permutentur, manifestum est scribi debere: ilia nobiscum queri debet, q u e r i c u m a l i q u o dixit Seneca Dial. V , 23, 7. IX, 11, 2. Beneff. Ill, 11, 1. V, 21, 1. encliticus vero usus c u m praepositionis quamquam apud Senecam in pronomine relativo nullus est, in personalibus pronominibus est creberrimus. Sed difficilior res est, ubi post voeem corruptam accedentibus librariorum novis emendationibus vitiosa scriptura a vera longius discessit; cuius rei cum plurima et varia documenta sint, ego unum genus exemplis illustrabo. Ep. 5 0 , 4 nefaria paene audacia in edd. scriptum est: quando tot morbos tantasve aegritudines discutiemus ? in libris mss. legitur tantasve res disc., quod sane ferri non potuit; aegritudines autem quo iure invectae sint, haud facile dicas; nimirum cum scriptum esset, ut arbitror, una syllaba omissa et deinde te supra lineam vei in margiue addita t ä v e r e s , alien ο loco syllaba illata est, ut fieret tanteveres; denique ut constructio sibi constaret, Actum est illud, quod libri habent; mihi nihil manifestius quam scribendum esse syllaba ilia in suum locum restituta: tarn veteres. Pari errore ep. 76, 6 ( 4 ) cum per incuriam offertur scriptum esset pro ojferetur, e littera apposita et deinde male illata ortum videtur efferlur in codd. Ρ et r. Ep. 78, 8. cum in cod. P. sit et nervorumque internet seit, satis apparet non que, sed et retinendum fuisse; illud enim ortum ex qu vel qui, quod additum erat ad emendandum verbum sequens, ut esset interquiescit. Ep. 86, 8 ( 7 ) obruerat in cod. Ρ pari modo ortum suspiceris, quod librarius pro obrueret scribendum esse ohruat notaverat, quod fortasse praeferre debui. Ep. 1 0 9 , 1 6 (14) in Bambergensi codice male legitur amori subexcaecat·, scilicet cum aliquis adscripta i littera vocem sub recte in sui corrigi voluisset, alius earn litteram male voci antecedenti adiunxit. Eadem errandi occasio effecit nonnumquam, ut totae voces alieno loco ponerentur; veluli in Ρ codice ep. 87, 11 (9) vox materia post voces in ista omissa et deinde inepte addita est post voces ad ista. et ep. 92, 29 (27) pessimum additamentum illud abest de bono quod et sententia supervacuum nec satis la'tinum est — praestabat certe cum Erasmo et Mureto scribere abest a bono — errorum quadam successione paulatim ortum arbitror; cum enim quae paulo post sequitur vox abest, corrupta esset in auest, id quod nunc quoque legitur in cod. Bamb., adscripsit aliquis abest, quod ab alio deinde post vocem agitata adiectum est, auest vero relictum; itaque una hac emendatione cum male usus esset librarius, duae deinde necessariae f u e r u n t ; nam et prius illud abest ut intelligi posset, adiectae sunt voces de bono, quas habet cod. Bamb. in margine, et alterum auest item alia manu in eodem codice correctum est in autem deest. In tanta autem vitiorum multitudine et varietate, quibus etiam vetustissimi codd. mss. referti sunt, quanti momenti sit diligenter observare, quibus errorum generibu3 maxime obnoxius fuerit librarius i s , cui debemus vetustissi-

XII

PR AEFATIO.

mam libri cuiusque formam, documento sunt exempla plurima, quorum rursus uuum genus ponam. Notus est librariorum error, quod voces traiectis litteris vel syllabis deformant; sed eius erroris in ρ codice pauca exempla sunt, ut ep. 66, 52 (48) amarita pro armata, in Bambergens! vero multo plura; in hoc enim legitur ep. 95, 28. moventium pro vomentium. ep. 101, 14. acceptoris pro ac pectoris, ep. 103, 4. nisu pro sinu. ep. 1 0 8 , 18. adducat pro adducla. ib. § 19. hostis paretur pro hospitaretur. ep. 1 2 0 , 17. turpe pro putre. ep. 123, 9 (8). parva pro prava. in aliis libris ep. 110, 10 est bonis pro nobis, atque haec omnia dudum correcta sunt, item illud, quod habet cod. Bamb. ep. 123, 2 colorum pro locorum; ad hanc normam correxi locum vexatissimum ep. 122, 8. cui nuper longa disputatione parum profuit Naudet, sur les serres chaudes chez les Romains. Re* vue archeol. 1851. p. 219 sqq. ego sic scripsi: hieme concupiscunl rosam fomentoque aquarum calentium locorumque apta mutatione brumalium florem vernum exprimunt, nec puto quisquam iam ad pristina commenta redibit, ut calorum et imitalione et bruma lilium scribatur, quae omnia sunt contra optimorum codd. fldem; ceterum eodem modo iam olim intellectum erat in Nat. Quaestt. I , 3, 9 (10) locorum scribendum esse pro colorum, quod ego, quia verissimum est, secutus sum. Ep. 89, 21 (20). in cod. Bamb. est: arme agetis introrsus, unde natum, quod in plerisque est arma vel arina, neque cum aliis pro hoc corrigendum maria, sed unice verum est mare. Ep. 108, 21 dubitandum non putavi, quin pro crudelitatis nomine ponerem creduliiatis, quae voces alibi saepe confusae sunt, ut ep. 1 5 , 9 ( 6 ) . Denique ep. 86, 18 (17). quam intolerabilis sit seiitentia ilia: parum autem arboris, antequam obruat, radix, neminem puto fugit; nam si vel maxime credas, quod credi non potest, hominem latinum his verbis potuisse id significare velle, quod Fickertus statuit, quis tam ineptum Senecam existimabit, ut dicat: arboris depositae radicem n o n d u m t e r r a o b r u t a m parum valere ad arborem sustentandam et a ventis defendendam? quis talia monere operae pretium ducat, vel si imperitus imperitos doceat? Seneca autem et rerum rusticarum peritiss'imus fuit et quae de radice terra obruenda acceperat praecepta, ea antecedentibus verbis recte et perspicue exposuit; nunc novum praeceptum de eadem re addit. Quid multa? scripsit rapum pro parum et id quod iam Pincianus vidit, radit pro radix, radere autem idem est, quod deinde nudare dixit, ut appareat iam, cur per enim particulam oratio continuata sit; de rapo vid. § 17. ad commendandam hanc coniecturam verbum non amplius addam. Rerum autem nexus et ordo ut facilius perspiciatur, pariter atque in superioribus voluminibus efficere studui; vid. vol. I. praef. p. IV. sed ab hac cura saepe etiam emendatio proflcisci debuit; veluti ep. 113, 15 (12) manifestum est, argumentum quod est a parte et toto petitum, terminari verbis litis ι iusiitia autem pars est animi, non est ergo animal; quod sequitur a paritate ductum argumentum

PRAEFATIO.

XIII

fieri non potest quin incipiat a verbis his: nullum animal alteri par est; non enim possunt ea ob interposita verba referri ad. argumentum superius; quare male scribitur: alterius pars est; accedit quod alteri pars est habet cod. Bamb. levi vitio eorruptus; pars enim et par etiam alibi haud raro permutantur, ut in ρ cod. ep. 6 6 , 15. Item ep. 90, 4 rectissime in cod. Bamb. legi: eundem habebant, non eandem, nemo negabit, quem non fugit, hoc agere Senecam, ut aureo seculo regnum penes sapientcs fuisse auctore Posidonio demonstret. Ordo autem rerum ubi perturbatus est, necesse est aut Senecae negligentiam accusemus aut, id quod ego saepius feci, transpositione utamur; neque hoc tarnen aliter mihi licere arbitratus sum quam si praeter rerum ordinem etiam in ipsis verbis aliquod indicium traie ctarum sententiarum esset; sed totum hoc genus malo nunc silentio transmittere, quia longum est explicare causas, quibus quoque loco ad transponendum adductus sum. Postremo earum emendationum exempla quaedam proferam, quae factae sunt ob proprium Senecae dicendi usum, in quo genere fateor non earn mihi, quam quis forsitan desideret audaciam fuisse, ut ea omnia delerem, quae a Seneca usurpata non crederem; malui enim cautior esse quam imprudentior, cum praesertim in festinato hoc labore non liceret ob singulas voces universes Senecae libros relegere; recte tarnen fecisse mihi videor, quod h a u d particula iam nusquam apud Senecam legitur, nisi in versibus; vid. ad Dialogor. libros V. adnott. crit. in ind. scholar. Vratisl. aest. 1852. pag. 18. Item h i c c e pronomen delevi, quod duobus locis de coniectura scripserat Fickertus, ep. 22, 13 (10) pro ecce, in quo nulla est offensio, et Dial. IX, 9, 6. pro hoc te, quod habent optimi libri loco sane corrupto, cui ego praesentem medicinam non repperi. — Perfecti temporis formam i n c e p i t apud optimos scriptores rarissimam uno loco intactam reliqui de Beneff. I , 15, 3 ( 1 ) , ubi nulla est in libris mss. discrepantia; praestabat tamen vel coepil scribere vel incipit; contra ep. 114, 9. ipsa sententiarum coniunctio satis declarat incipit recte a me repositum esse, atque id iam in cod. Bamb. secunda manus addiderat, nam quod prima manus incepit scripserat, factum est ob frequentissimam in illo libro i et e litterarum confusionem recteque etiam ep. 122, 1. idem illud incepit repudiatum est quamvis probetur trium librorum praestantissimorum consensu, Bamb., Argent., Paris, p. — Duplicatam pronominis formam s e s e pariter semel intactam reliqui ep. 120, 11 ( 1 2 ) . neque ideo tamen ep. 1 1 0 , 8. cum recentioribus libris scribendum putavi ad s e s e p e r t u l e r i t , quamvis id commendari videatur falsa editionum scriptura, quam etiam in cod. Bamb. esse e Fiekesti silentio colligas: ad se saepe retulerit; nimirum potuit etiam e vera scriptura, ad se pertulerit, falsa ilia facile nasci, si quis non intelligebat saepe vocem esse ab hoc loco alienam neque animadverterat p e r f e r r e ad se apud Senecam recte dici; vid. ep. 9 2 , 1. cf. ep. 9 5 , 45. — Utrum m e h e r c u l e s an m e h e r c u l e

XIV

PR AEFATIO.

Seneca scribere solitus sit, in medio nunc relinquam; illud vero affirmare ausim non scripsisse eum aut h e r c u l e s , aut h e r c u l e aut h e r c l e ; nihil enim tribuo uni loco Nat. Quaestt. I , 1 6 , 4 , ubi legitur at hercule, ao paene poenitet, quod non e libris duobus scrips!: a t m e h e r c u l e s , quod est apud Senecam frequentissimum; vid. Dial. V, 28 , 6. X , 5, 3. 20, 5. de Clem. I, 5, 1. de Beneff. VII, 10, 2. 15, 2. Nat. Quaestt, VII, 1, 6. 32, 4. Ep. 4 4 , 2. 50, 5. 53, 11. 56, 3. 99, 3. 110, 7. 13. 15. 117, 31. 122, 3. ad quam normam corrigi etiam debuit locus ille de Beneff. IV, 1 1 , 6 , quo una legitur a e m e h e r c u l e . contra ep. 9 5 , 60 restitui, quod ante Schweigh. et F. yulgabatur t a m m e h e r c u l e s q u a m — ; nam in Bamb. et Argent, codd., quos illi secuti sunt, aut potius in eo libro, qui duorum illorum communis fons f u i t , facile potuit me syllaba ob antecedentem m litteram excidere; ceterum haec quoque formula frequentissima est; vid. ep. 6 6 , 10. 8 7 , 17. 90 , 24. 102, 19. 114, 14. 117, 8. Dial. I. 3, 2. VII, 15, 6. X , 16, 3. Nat. Quaestt. II, c 8. de Clem. I I , 6 , 4. — Etsi haud scio an recte observaverim nusquam apud Senecam legi; certe ep. 38, 2, ubi id olim legebatur, a Fickerto recte deletum est in Iltis t et angusta sunt; male id est pro si in cod. p . ep. 5 9 , 16. et e glossemate in libris recentioribus pro ut ep. 8 3 , 8 (7). nec recte idem invexit Muretus ep. 9 2 , 16 (15) et ep. 104, 3. quare poenitet, quod ego id posui codicum quorundum auctoritate permotus Nat. Quaestt. VII, 2 0 , 1. — U s q u e particula saepissime legitur coniuncta aut cum eo adverbio aut cum ad et in praepositionibus et accusativo casu; semel sine praepositione cum urbis nomine ep. 53, 1. usque Puteolos; semel item cum in praepositione et ablativo casu Nat. Quaestt. V, 15, 3. pecuniam in allissimis usque latebris sequi, ubi suspiceris scriptum esse a Seneca in altissimas usque latebras; sed illud apud Senecam quidem sine exemplo est, quod ego, quia melius nihil succurrebat, dubitans et invitus posui Dial. VI, 18, 2. aequaliier usque, quod quamvis apud alios nullam offensionem h a b e a t , apud Senecam vereor ne falsum sit; nam Nat. Quaestt. II, 59, 6 dubium mihi non est, quin recte restituerim quod anteFickertum scribi solebat usquam in illis: totum hunc quem vides populum, totum quem usquam cogitas esse, cito natura — condet; et habent ibi usquam codd. Bamb. Britann. Guelferbyt. similiterque dixit Seneca ep. 9 3 , 9. omnia quae usquam erant. denique ep. 9 2 , 10. de coniectura scriptum erat: intemperans usque et indigesla; in optimo autem cod. Bamb. cum sit usque et ingesta, in recentioribus libris usque ad ingesta, verum vidisse arbitror Gruterum, qui usque ad incesta scribi voluit, nisi quod ego propter creberrimam et plane mirabilem vocum et et in in Senecae epp. confusionem probabilius existimavi scribere usque in incesta. — De correlativis quoque particulis c u m t u m vehementer dubito; nimirum cum obsolevisset Studium illud, quod Ciceronis aetate viguerat, vinciendi orationem amplioresque sententiarum ambitus collocatione, numero, particulis concinne et ar.

PRAEFATIO.

xv

tiflciose componendi, instrumenta quoque eius artis cum arte ipsa abiecta s u n t ; itaque illarum quoque particularum quae sola in promptu habeo e x e m p l a , Nat. Quaestt. V I , 22, 1. (21, 3). Ep. 66, 6 . incerta s u n t ; meis enim nituntur coniecturis, quas nunc quamvis ad sententiam a p t a s , tamen damnandas credo; quod autem unum certum est E p . 8 4 , 1 , id ipso genere aliquantum differt; non minus negaverim t u m - t u m particulas a Senecae consuetudine alienas esse. Sed haeo h a c t e n u s ; satis enim demonstrasse mihi videor non nimis levem hanc et perfunctoriam curam f u i s s e , quam in Senecae Iibris recensendis p o s u i , nec tamen si locos haud paucos recte mihi emendasse vid e o r , plures superesse n e g o , qui adhuc critico auxilio egeant. In orthographia nonnulla novavi, quae mihi cum discrepantiam e libris ρ et Ρ notatam ipse totam inspexissem, probabilia viderent u r , universam vero Fickerti rationem, quam iu superioribus voluminibus secutus e s s e m , in epistulis deserere non p l a c u i t ; illud tamen poenitet, quod cum totam hanc curam abiecissem, nonnulla etiam intacta reliqui, quae falsa esse non ignorabam; inter quae maxime mihi succenseo, quod in Nat. Quaestt. C a e c i n n a m toler a v i , qui est C a e c i n a . Accedo iam ad e a , quae praeter epistulas Senecae huic volumini adieci. Ac primum quidem f r a g m e n t a , quantum brevi tempore fier' p o t u i t , sedulo collegi, ordinavi, emendavi; quae postquam primum collecta s u n t , neglecta iacuerant, et tanta fuit recentiorum editorum desidia, ut cum paratas ad ea locupletanda copias haberent a Io. Alb. Fabricio in bibl. lat. propositas, ne manum quidem porrigere voluerint. Non tamen dubito quin longiore studio plura fragmenta indagari possint, quae me adhuc f u g e r u n t ; unum vero, quod exstare sciebam, quamquam et ego summa opera quaesivi et ab aliis sciscitatus s u m , tamen indagare non potui; memoria enim teneo ante viginti fere annos in Diurnis vel scholasticis, quae tum vocabantur, vel aliis prolatum esse locum q u e n d a m , qui inscriberetur in recentiore quidem codice ms. d e m i a , i. e. d e m i s e r i c o r d i a quique Senecae esse diceretur; quod quid rei sit, dicere nunc non possum ac fortasse operae pretium non est multum q u a e r e r e ; mentionem tamen eius inventi praetermittere nolui. Qui unus nuper de Senecae f r a g mentis quaerere coepit Osannus tribus editis Iibellis academicis meam quidem operam non admodum adiuvit nisi in libro de remediis fort u i t o r u m ; sed in co ipso ut diligentiam ac doctrinam more suo insignem p r o d i d i t , ita iudicium de eo, quod Seneca dignum sit, adeo incertum et inconstans deprehendi, ut quamvis res a Seneca memoratas probe teneat, ingenii tamen eius f o r m a m ac dicendi consuetudinem parum perspexisse videatur; quare miratus non s u m , quod cum fragmenta libri de matrimonio conquireret, praeter e a , quae adhuc ferebantur, unum tantum apud Hieronymum invenit, quippe in quo Varii Gemini mentio in oculos incurrebat; ego vero multo plura

XVI

PRAEFATIO.

ab Hieronymo petivi, qui quamquam rerum ordinem pro suis rationibus immutavit, multa in brevius contraxit, multa abrupte posuit et ornamenta Senecae eonsueta plerumque detraxit, tamen in iis, quae ego nunc primus addidi, tot supersunt ae tam manifesta indicia, quae Senecam auctorem prodant, ut magis verear, ne iusto pauciora quam ne iusto plura adsciverim; repudiavi enim e a , quae quamvis argumento a Seneca non abhorrerent, in forma tamen orationis nihil haberent, quod de Seneca cogitare cogeret; de ordine vero horum fragmentorum potest varia sententia esse; ego eum elegi, quem non dixerim unice verum esse sed tamen talem, qualis esse potuerit. Quod praeterea adiungitur ex schedis Sadoleti fragmentum 88, postquam doctissimos jurisconsultos et nuper Osannum exercuit, id ego ita genuinum esse nego, si parentes sint pro cognatis dicti; quod ne flat, vocem octo aut delendam dixerim aut paulo post ponendam, ut cum vicinis coniungätur. Ceterum locus hie, siquidem Senecae est, sitne ex libro de matrimonio petitus, cuius notitia uni Hieronymo debetur, incerta coniectura est; sunt praeterea etiam alia fragmenta, quae unde petita sint, non proditum est; in quibus omnibus collocandis secutus sum vel argitmenti similitudinem vel alia si qua erant indicia, neque hoc mihi sumo, ut in omnibus verum me et locum et ordinem invenisse existimem. Sequitur deinceps liber d e r e m e d i i s f o r t u i t o r u m , quem ego, si quem alium, genuinum Senecae esse arbitror; excipio praefationem ineptam illam ac barbaram, scriptam eo tempore, quo poetarum nomine comprehendebantur ii omnes, qui gentilium litteris studerent, praepositamque ab aliquo, qui et ipse se inter poetas numeraret et descripto hoc Senecae libro regi alicui vel prodesse vel placere vellet; excipio deinde a d d i t i o n e s , quas oblivione sepultas ego rursus in lucem proferendas duxi; excipio etiam, ut par est, locos librariorum vitiis depravatos, qui quidem non plures sunt in hoc libro quam in aliis, quorum non exstant codd. mss. aetate et integritate insignes; denique fateor etiam, detractam esse Senecae ipsius aut praefationem, si qua fuit, aut certe initium, et verisimile est in reliquis quoque libri partibus abiecta esse nonnulla, quae praefationis scriptori minus placuissent; argumento est ipsa libri brevitas, quae in Seneca nimia videtur, et rursus capitis ultimi longitudo, in quo parum credibile est ipsum Senecam diligentiorem fuisse quam in reliqua libri materia; accedit etiam, quod uno certe exemplo, de quo infra dicam, satis comprobari videtur pleniorem librum tum fuisse, cum sententiae ex eo aliquot in librum de moribus translatae sunt. Verum tamen liaec si exceperis recte contendere mihi videor, nihil reperiri in hoc libro, quod falsarius aliquis sua sponte adiecisse videri possit, contra omnia adeo ipsum Senecae ingenium referre, ut de imitatore eius vel vaferrimo cogitare non liceat. atque ii quidem, qui Senecam probe norunt, non dubito quin mihi adsensuri sint; confido tamen etiam aliis satisfied posse, s;

PRAEFATIO.

xvn

quando aut mihi aut alii vacabit iusto commentario singula verba singulasque sententias ad eorum librorum normam e x i g e r e , de quor u m origine nou dubitatur; neque etiam quod quasi in dialogi formam totus liber compositus est·, a Seneca alienum videri debet; eodem enim artificio etiam in reliquis libris creber est, nec mirum quod aliquando totum aliquem librum una hac forma composuit. Sed qui medio quod dicitur aevo hunc librum tractarunt, cum artem illam minus nossent quam vulgaria illo tempore carmina de conflictu animae et corporis, Theoduli eclogam et alia id genus m u l t a , ipsos dialogos cum suis collocutoribus restituendos rati r a r i a colloquentium nomina finxerunt; fuit, qui Senecam et Neronem tamquam magistrum et discipulum colloquentes induceret; Hildebertus vero in capite de fortitudine illorum loco Timorem et Securitatem ac deinde Hominem et Securitatem posuit; plerique haud inficete locis fortasse qnibusdam Senecae u s i , u t ep. 6 6 , 32. 35. Sensum et Rationem colloqui vol u e r u n t ; sed nomina haec in codd. mss. sine ullo totius libri detrimento adiecta et plerumque singulis litteris significata s u n t , deinde autem rursus omissa in vetustis iam editionibus sive bonorum codicum auctoritate sive etiam recto iudicio; recentia enim esse arguit ipsa nominum illorum varietas, adeo ut etiam praefationis auctorem vetustiorem esse suspicer. Accessit denique alia quaedam interpolat i o , quae tarnen et ipsa genuine Senecae libro non noceret; n a m ut sunt varia hominum iudicia, cum praefationis auctor nimis prolixum librum Senecae putasset et breviorem fecisset, fuit rursus qui brevem factum vellet longiorem fieri; itaque adiecit quas ipse vocat a d d i t i o n e s , quas ego in uno cod. ms. repperi itemque in una editione rarissima impressa Lipsiae per Arnoldum de Colonia, anno, ut videtur, 1495. siquidem verisimile est librum de remediis fortuitorum et „ T u l i u m de s e n e c t u t e " eodem anno editum esse cum Senecae epistolis abbreviatis et Senecae libro de Providentia; utrique autem horum librorum per eundem Arnoldum de Colonia impresso annus ille subscriptus e s t , omnes autem pari specie in unum volumen eonjunctos repperi. Ceterum qui a d d i t i o n e s scripsit, ipso hoc nomine praeposito satis cavit, ne quid supposuisse Senecae videretur; secutus autem Senecae, ut p u t a b a t , exemplum colloquentes inter se fecit Sensum et R a t i o n e m ; adeo autem non infeliciter vel imitaius eum est vel aemulatus, ut mihi videatur Petrarcha aliquis vel unus ex iis esse, qui seculo XIV aut ineunte XV. f u e r u n t eruditissimi; certe nemo credet eundem esse, qui praefationem scripsit. Plura de huius libri fatis fortasse tum cognoscentur, cum vetustioribus codicibiis mss. uti licuerit; nunc enim de nullo mihi constat nisi qui sit seculi XIV aut XV. sed cum habeamus testimonia de eo Tertulliani et Hildeberti et Vincentii Bellovacensis, et taciturn illud, de quo infra dicam, libri de moribus, probabile est olim codices haud paucos extitisse atque etiam t a l e s , in quibus nondum assuta esset praefatio subditicia, de quibus ego spem deponendam non existimo propterea quod SENECA PHIL. III. b

XVIIL

PRAEFATIO

nemo adhnc ad emendandum librum contemptum et pro spurio habitum auxilia diligentius conquisivit. quid quod fertur in Uffenbachiano quodam codice distinctus fuisse in libros duos? quod si verum est, erediderim codicem ilium ab lis, quos nunc cognitos h a b e m u s , valde diversum fuisse. Sed video iam mihi in certamen descendendum esse cum Osanno viro doctissimo, qui primus nuper Gissae a. 1847. dedita opera collate codice Dresdensi, qui est ex recentioribus, ad eius fldem totum libellum edidit et de auetore quaesivit; is igitur contraria duo ponit de hoc opere iudicia; ait enim p a g . 16. s i c : ,,ηοη solum id laborat hie illic barbarae latinitatis usu, sed tarn incomposiia et elumbis est elocutionis ratio, ut a Seneca vel ab alic quopiam vetere scriptore prorsus abhorreat: denique tota composilic argumenti, quod per colloquium Sensus cum Ralione pertractatur, tu» ipsa huius dialogi ratio tarn ieiitna et saepe paene absurda est, ut nihil ex litteris Romanorum antiquis relictum norimus, quod vel tantil lum ad genus inficetum, quo libellus isle conscriptus est, accedal.1' Deinde vero pag. 17. dicit: ,,accuratius inquirentem — non potest latere, in eo ipso quaedam inesse, quae cum Senecae ingenio conveniant. — sententiae morales — prorsus ex mente Senecae dictae —. Neque prorsus absunt ab his sententiis ea ingenii lumina et acumina, ni malis aculei, quibus Seneca orationem suam distinguere, exornare, et in prolixa eiusdem argumenti tractatione variare solet. Iam quum et summa placilorum cum Senecae pliilosophia admodum conspiret, neque stilo eius fractum illud sententiis minutis genus dicendi \haud~\ indignum videatur, lis, quae de auctore libelli traduntur, non omnem fidem derogabimus." Denique haec quo id uno modo fieri potest, inter se conciliat s i c : ,, Novitiae quidem fabricae libellus sine dubio est, sed cuius fundus sit antiquus, et quidem ex Senecae illo de remediis fortuitorum opere sumptus: quo quicumque libelli auctor fuit, ita usus est, ut sententias maximam partem transsumptas in iustum ordinem componeret et in formam dialogi de more saeculi, quo is scriptus fuit, cogeret." Quid a u t e m , si iam ipse Seneca iustum ordinem instiluit? u u d e enim constat, id eum non fecisse? item formam dialogi si credere non licet ab ipso Seneca originem h a b e r e , quid faciemus locis simillimis, quales sunt ep. 2 4 , 17. 4 2 , 9 . 47, 1. de beneff. II, 10, 2. 3. et alii multi? nam ipsos quidem interlocutoree Sensum et R a tionem aliosve quos supra d i x i , non puto tanta superstitione esse Osannum ut non credat adiungi potuisse libro vel integerrimo; quomodo autem eiusdem l i b r i , qui ab initio ad finem aequabili dicendi genere conscriptus e s t , modo incompositam et elumbem elocutionis rationem r e p r e h e n d e r e , modo ingenii lumina et aculeos laudare et genus dicendi Senecae stilo haud indignum praedicare p o t u e r i t , ego me intelligere non posse fateor. Barbaram denique latinitatem esse incredibile dictu est, quomodo Osannus comprobaverit; profert pag. 6. voces barbaras d u a s , inhumationem et invasuram. quae voces si certa fide in ipso libro scriptae essent, victas manus d a r e m : quis autem

P R A E F A T I 0.

XIX

unquam audivit de latinitate libri alicuius iudicium fieri ex argumenti summariis, quae librarii barbari saepe singulis capitibus appingere solent? petivil autem voces illas ex capitum inscriptionibus, quae sunt in Dresdensi eodice; in meis non sunt, quia non omnibus librariis idem Studium fuit. Concede Osanno, ut etiam in praefatione, quamquam de ea tacet, barbaram latinitatem inveniat, neque tarnen ita de libro ipso quicquam probaverit, qui ab ilia mirum quantum distat. Quamobrem totam illam Osanni sententiam de libri origine inanem existimo neque ullo argumento munitam, nisi quis forte putabit nihil r e f e r r e , utrum de auctore libri an de Dresdensis codicis scriba agatur. Sed nondum dimitto Osannum; quaesivit enim deinceps, quis ille fuerit, qui Senecae librum in hanc formam, quam habemus, redegerit, ac iam visus sibi est hominem manibus tenere et partem eius aliquam in lucem protraxisse, Sed in hac re ei ut Neroni olim cum divitias in Libya quaereret, mirifice fortuna illusit; nimirum ut Taciti de Nerone verbis u t a r , dum non auctoris, non ipsius negotii fidem satis spectat, pari eventu carbones pro thesauro invenit. Auctore rursus usus est Dresdensis codicis scriba, qui ut fu : t profecto homo diligens, non solum suam cuique capiti addidit inscription e m , sed etiam, id quod multi librarii fecerunt, toti libro praefixit capitum omnium indicem cum hac inscriptione: Incipiunt libri de remediis fortuitorum. In loco illo vacuo nemo suspicabitur aliud quid latere nisi vocem capita vel similem, neque enim quod sequitur libri vocabulum poterit nominativus casus pluralis numeri esse sed est genetivus singularis, quia in Dresdendi cod. ut in reliquis quos novimus, unus est liber de remediis fortuitorum, non plures. Sed in loco illo vacuo Dresd. codex habet non vocem aliquam perspicue scriptam, sed signum quoddam, quod intuens Osannus cum obstinate animo auctoris nomen quaereret „ seeunda, inquit, fortuna accidit, ut id perscriptum in cod. Dresdensi habeamus, sed, quod magnopere dolendum, per compendium, cuius elementa inlegra mihi quidem non contigit extricare." Seeunda vero fortuna ilia vehementer Osannum exercuit; cum enim antea in signo illo Petrarchae nomen latere suspicatus esset, deinde et tempora obstare intellexit et primam litteram nominis invenit non Ρ sed R esse; rursus deinde relapsus ad Petrarcham inspectis libris eius de remediis utriusque fortunae iterum eum deseruit; denique desperata sua fortuna coactus est auctoris nomen aliis quaerendum relinquere. Ceterum signi eius imaginem exprimi iussit pag. 18. quam ut vidi, satis mirari non potui, quod vir doctissimus, qui plurimos Iibros mss. versavit, non statim quid id rei esset intellexit; nimirum scripsit librarius: „Incipiunt rubricae libri de remediis fortuitorum;" nihil aliud enim est illud compendium quam RH?, quibus litteris rubricae nomen seribi solet. Itaque ego librum de rem. fort, exceptis iis, quae medio aevo ei adhaeserunt, Senecae vindicandum ratus feci quod potui, ut quae b*

XX

PRAEFATIO.

depravata e r a n t , eorrigerem, quam ad rem praeter Dresdensis libri scripturam ab Osanno editam adhibui tres codd. Vratislavienses e bibl. academioa, quorum u n u s est membran. scriptus a. 1375. signatus IV. fol. 39. eius folia duo, 77 et 7 8 , amissa s u n t , quibus continebatur finis libri de moribus et initium libri de rem. f o r t . ; est autem is i p s e , quo Fickertus in aliis Senecae libris u s u s est. Alter codex est chartac. sec. XV. signatus IV. Q. 66. in quo additiones leguntur. Tertius est item chartac. sec. XV. signatus I. Q. 412. in quo colloquentes sunt Seneca et Nero. Habui praeterea edd. veteres Tarvisinam, Venetam a. 1492. Lipsiensem i l l a m , de qua supra dixi, Erasmi primam, alias, quae deinceps secutae sunt; quibus copiis perfect, ut aliquanto iam emendatior hie liber p r o d e a t , quamquam non potui omnes quas diuturno situ contraxit maculas e l u e r e ; neque enim tales fuerunt codices m e i , quorum nullus integritate excellit. De A d d i t i o n i b u s vero non admodum laboravi, quarum qui mihi soli fontes erant unus codex ms. et ed. L i p s . , plerumque inter se consentiunt: illud tamen non parvi ad totam rem momenti est, quod versus ille: coelo tegitur, qui non habet urnam, qui vulgo ipsis Sene cae verbis interpositus c. 5 , 2 ante voces quid interest legebatur, loco illo deiectus et in Additiones translatus est; non habent eum neque codd. mss. neque edd. veteres quas d i x i ; scilicet a Seneca ipso vix credas eum poni potuisse, cum sit Lucani P h a r s . Vit, 819. itaque verisimile est ex Additione eum arreptum esse, quamquam potuit librario alicui etiam ultro succurrere vel ex ipsius Lucani lectione vel ex aliis, qui eo usi s u n t , velut ex Bartholomaeo Anglico de proprietatibus rerum lib. XIX, c. 129. Adieci deinde E x c e r p t a d e p a u p e r t a t e ex superioribus edd. expressa; neque enim eorum ullum cod. ms. h a b u i ; addidi in margine numeros epistularum, unde petita s u n t , ut commodius possit scripturae discrepantia reperiri, quam Fickertus raro notavit. Sequitur d e M o r i b u s l i b e r , Excerptis illis, ut v i d e t u r , h a u d paulo vetus-tior; citatur enim Senecae nomine ex eo sententia 35. iam anno 567. in Concil. Turon. II. can. 14. in ed. Labbei vol. V, p a g . 856. vel in ed. Mansi vol. IX, p a g . 795. eundem librum novit Vincentius Bellovacensis et alii; ac vellem ad eum emendandum plura auxilia praesto f u i s s e n t ; nunc nihil habui nisi edd. vett. et quem dixi supra codicem Vratisl. qui deficit in sententia 49. voce incipiat; nec profuit ei libro I o . C o n r . O r e l l i u s , qui edidit eum inter Opuscula Graecorum vett. sententiosa et moralia torn. I. pag. 269 sqq. Verum est, quod in cod. Vratisl. adscripsit manus recentior: Non est hie dicendus liber: recollectae enim sunt quaedam ab aliquo excerptae ex libris Senecae, nisi quod non ex solis Senecae libris collectae sententiae s u n t ; atque ex iis q u i d e m , qui supersunt, etsi similia proferri multa possunt, ipsis tamen verbis quae accurate conveniant, non admodum multa esse c r e d o ; veluti d u b i t e s , sitnft sent. 48 petita ex ep. 3, 2. item ad sent. 65. cf. ep. 97, 13. 105, 8.

PR A E F A T I O . ad sent. 73. cf. ep. 114, 1. contra manifestum est sententias 3 9 — 4 3 translatas esse ex libro de rem. fort. 2, 3. 7, 1—3. 8 , 2. nam sententia 42. quoque et eo loco posita est et earn formam habet, ut dubium non sit quin eundem atque reliquae fontem habeat; quamobrem earn restitui libro de rem. fort. c. 7 , 3. quamvis ibi neque in codd. mss. neque in edd. legatur, ac videtur mihi hie locus argumento esse librum de rem. fort, fuisse illo tempore aliquanto ampliorem, cum liber de moribus collectus est. Praeterea ex amissis Seneeae libris petitam esse sententiarum partem, satis credibile est, neque id tamen certo testimonio conflrmare nunc possum; nam verba ilia apud Lactantium III, 15, 14: atqui nihil interest — animus non videtur, quae leguntur item in sent. 3. 4. non dubito quin recte Buenemannus Lactantii esse censuerit, non Seneeae , cuius locus antecedit; vid. fragm. 20. quare Christianum hominem quarti quintive seculi, qui Lactantio uteretur, minim non est sent. 55 eleemosynae mentionem fecisse, quamquam facile fieri potuit, ut esset nihilominus haec quoque sententia Seneeae, qui in ea non eleemosynam sed beneficium dixisset; diaboli appellationi, quae deinde sequitur sent. 143. non multum tribuo, quia verisimile est sententiam illam cum sequentibus aliena manu esse in fine adiectas. Sed de fontibus huius libri non est hie dicendi locus; est enim difficilis quaestio ac digna, quae separatim et accurate instituatur. Quae vero in quibusdam edd. vett. neque raro in codd. mss. feruntur S e n e e a e p r o v e r b i a ad litterarum ordinem composite, ea ego recipienda non iudicavi propterea quod longe plurima sunt versibus scripta et e Publilio maxime collecta; quae autem in litterae cuiusque fine ex Seneeae libris adiunctae reperiuntur sententiae, eae nec multae sunt nec ignotos forr tea habere videntur. Satius visum est M a r t i n i D u m i e n s i s librum adiicere, qui d e q u i t t u o r v i r t u t i b u s c a r d i n a l i b u s aut d e f o r m u l a h o n e s t a e v i t a e inscribi solet, medio ille aevo Seneeae nomine notissimus; tieo credo ullum genuinum Seneeae librum adeo frequenter lectum et descriptum ac citatum esse; item editiones eius vetustae exstant haud paucae; quare nolui ab iis, qui medii aevi litteras curant, desiderari librum totiens memoratum, praesertim cum suo quoque pretio non indignus sit, qui in manus hominum redeat. Praefationem ad Mironem regem scriptam, quae a vulgaribus codd. mss. editionibusque abest, descripsi ex d'Acherii Spicilegio torn. III. (Paris. 1723.) pag. 312. prolatam a Io. Mabillonio e codice S. Remigii Remensis; eandem cum toto Martini libro editam esse cura Eliae Vineti Pictavis a. 1544. testatus est ib. Baluzius. Ad librum ipsum emendandum multum mihi profuit cod. Vratisl. membranaceus, quem supra dixi. Quod posui inscriptionem libri d e v e r b o r u m c o p i a , feci testimonio Eberti, qui in catalogo codd. mss. Guelferbyt. Nr. 794. sic inscriptum codicem memorat; sed ea reg cum mira mihi accideret maxime propter locum in ep. IX Seneeae ad Paulum, quia epistu-

XXII

PRAEFATIO.

lae illae quippe Hieronymo cognitae ante Martini Dumiensis aetatem scriptae sint neeesse est, volui meis oculis credere et impetravi facile, ut mihi mitteretur codex Bambergensis Μ. IV, 4, membran. sec. XIV, quo etiam Fickertus in Senecae epistulis usus est; in eo igitur pag. 53 post „ Extractionea de libro Macrobii in expositione sompnii Scipionis" legitur Martini liber cum hac inscriptione: „ Incipit liber Lucii Senece de verborum Copia." Ipse deinde liber omissa etiam ultima ilia praefationis parte, quae alibi deesse non solet (jQuatuor virtutum — virum efficiunt.~) sic incipit: Quisquis prudentiam sequi desideras — . reliqua postquam inspexi, non admodum poenitet, quod nunc demum codex in manus meas pervenit; video enim vix ad ullam rem eum profuturum fuisse, si tempore venisset; nam neque scripturae bonitate meum cod. Vratisl. superat et tot locos omittit, ut non tam librum ipsum hunc esse dicas sed ex eo excerpta, qualia in eodem codice plura sunt. Desinit autem c. 7, 2. in verba ilia: sordidus aut obscurus existas, et sequuntur deinceps ex Senecae epistulis excerpta, quae nulla inscriptione insignita, nullo intervallo separata incipiunt pag. 55 extr. a verbis: Primum argumentum composite mentis existimo — et finiuntur pag. 62. supr. verbis his: Bum differtur vita transcurrit. Turpissima iactura est que per negligenciam fit. — Explicit de verborum copia. Incipiunt proverbia Senece per ordinem alplxabeti. Qua re apparet non recte me Martini libro inscriptionem illam de verborum copia praefixisse, quippe qua non tam liber ille per se solus significetur sed excerptorum quoddam genus ex illo et ex epistulis conflatum; nec aliud inesse suspicor codici Guelferbytano 794. eadem vero excerpta num is quoque intellexerit, qui in ep. Senecae ad Paulum Iibri de verborum copia mentionem facit, quaerant alii. E p i s t u l a e S e n e c a e ad P a u l u m et P a u l i ad S e n e c a m corruptissimae circumferuntur, nusquam tamen, ut ego existimo, corruptiores quam apud Io. Alb. Fabricium in God. apocrypho; itaque ego quod erat adiumentorum, diligenter adhibui; Fickertus utendam mihi concessit scripturae discrepantiam, quam e cod. Amploniauo excerpsit; ego ipse contuli codices duos Rehdigeranos; de tribus his codicibus dixit Fickertus in praef. ad Senecae epp. pag. X X et XXI. Sed diligentiae eius exiguus fructus fuit; nam etsi non difficile fuit, quae Fabricius corruperat aut iniuria omiserat restituere, tamen tot supersunt loci dubii et depravati, ut verisimile mihi sit ineptam falsarii orationem iam a veteribus librariis magis etiam vitiatam esse; sed tamen quoniam codices vetustissimi, Argentoratensis, quo epistulae Senecae, et Mediolanensis, quo dialogi continentur, ad emendandas subditicias has epistulas nondum adhibiti sunt, sperare de iis optima quaeque licet. Ultimo loco posui e p i t a p h i u m S e n e c a e , quod plurimis Senecae codicibus mss. adiectum est. Indicem denique rerum memorabilium summa diligentia con-

P E A E F ΑΤΙΟ.

XXIII

feci copiosissimum et quoad eius fieri potuit numeris verbisque probe emendatum; qui enim adhuc erat plenissimus a Schweighaeusero confectus, usui mihi esse non potuit nisi forte ut nonnulla quae me fugerant, supplerem; erant enim in eo non librorum eapitumque sed paginarum numeris loci indicati ac praeterea errores et multi et graves admixti; ordo quoque rerum sub eadem voce comprehensarum magis casu constitutus quam consilio; ceterum non propria solum nomina hominum locorumque in indice ponenda putavi sed verba omnia, quae pertinerent ad antiquitates vel publicas vel privates vel ad litterarum historiam variamque in omni genere doctrinam et maxime ad philosophiam; ubi autem fieri potuit, elegi Iocos eos, qui haberent formam arte et acumine insignem eoque effeci ut floridissimae Senecae sententiae in hoc indice collectae sint. Indicabo hoc loco errores t y p o g r a p h i e s , quos in tribus huius editionis voluminibus animadverli, nec multos illos nec admodum graves; addam praeterea quasdam emendationes sero natas et coniecturas reiculas de multis paucas, quas quamquam sprevi ipse, non tarnen adeo inanes esse puto, ut non possint aliquam ad tollendas offensiones utilitatem habere. V O L . I · Ad pag. 1 —139 cf. Adnotationes criticas, quas edidi in indd. lectionum in univ. litt. Yratislav. per aest, a. 1852. et a. 1853. habendarum. Dial. I , 4 , 3. fort, scrib. in q u a u n i v e r s a m v i m . Dial. II, 7 , 2. delenda vox [non 1 . — c. 10, 4. scribe q u a e n o n s e n t i a t s e p e r p e t i . — c. 11, 3. fort, scrib. c o n t e m p t i s s i m u s e t a d l u d i b r i u m e s t . — c. 13, 2. scribe: v a l e n t e s c o l o r a t o s [ m a l e s a n o s ] e s s e . — c. 16, 3. scribe c o n s i p i e n t e pro c o n s p i c i e n t e . — c. 18, 1. fort, scrib. c o n t u m e l i o s u s m i r a libidine ferebatur. Dial. III, c. 8, 4. post v. a d v o c a b a t i s ponenda videntur lacunae signa. — ib. §. 7. scribe: „ q u i d e r g o ? n o n — a b s t i n e n t ? " [ f a c i u n t . ] Q u a n d o ? — c. 12, 1. scribe: „ Q u i d e r g o ? i n q u i t , v i r b. — ib. §. 3. ante voces c u m h o c d i c i s ponenda lacunae signa. Dial. IV, c. 28, 1. fortasse delenda vox t e m p o r e . Dial. V, c. 9, 3. Dele [ac]. — c. 13, 4. scribe: d u m c o n s i p i m u s . — c. 19, 1. pro a l i c u i fort, scrib. a l i q u o . — c. 3 5 , 5. scr. o c c u r r e n t i u m . et antea fort, scrib. q u i non m e n s a m . — c. 39, 4. repone c u i pro c u r . — c. 40 extr. scribe: u b i C a e s a r e s t ? — c. 41, 1. totus qui post Iacunam sequitur locus usque ad finem libri nunc mihi videtur uno duobusve foliis traiectis hue translatus esse a fine libri I. Dial. VI, c. 3, 3. scribe i p s a q u e . Deinde fort, scrib. in v i t a pro i n v i s a . — ib. §. 4. scribe [ac m i t i u s ] . — c. 8, 2. reducendum videtur n u n c t e i p s a c u s t o d i s . vid. ep. 63, 3. — c.

XXIV

PRAEFATIO.

10, 4. fort, scrib. in f u g a . — c. 11, 3. scribe o p n s e s t . — ib. § 4. scribe a u d i t « « ex i n p r o v . — c. 12, 1. fort, scrib. m o y i t — ib. § 4. dele comma post e l e c t a m et scribe c i r c u i c e . — c. 15, 1. scribi poterat ,, d i s g e n i t i d e o s q u e g e n i t u r i " , ut significaretur haec esse exVirg. IX, 642. — c. 13, 6. scr. N u m q u a m . — ib. § 8. malim e x p l e e t u n u m . et deinde s a e v i r e t . — c. 1 7 , 1. scr. g e n i t u s es. — ib. §. 7. fort. scr. in i g n e m p o s i t u r a , — c. 18, 1. scribe H a n c i m . a g e d u m a d t o t i u s . — ib. § 2. a e q u a l i [ i e r ] u s q u e , vid. supra pag. XIV. — ib. § 4. fort, scrib. a l i a f o r m a r e r u m aliter a l i t e r q u e . — ib. § 7. fort, scrib. t e r r e n a vel t e r r e s t r i a pro t e r r e n t i a . — c. 19, 1. fort, scrib. i l l o r u m c u m c o n s p e c t u . — c. 20, 2. dele comma post h a e c u b i ; item c. 23, 4. post q u a e et pone ante q u a e . — c. 24, 4. fort, scr. a v o c e t u r vel e v o c e t u r . — c. 25, 1. coniicio verba sic transponenda: i n t e r f e l i c e s c u r r i t a n i m a s i n t e r q u e c o n t e m p t o r e s v i t a e et m. b. l i b e r o s . e x c e p i t i l i u m c o e t u s s a c e r , S c i p i o u e s C a t o n e s q u e . P a r e n s t u u s —, — ib. § 2 . desunt signa, quibus significetur verba i u v a t e n i m e x a l t o r e l i c t a r e s p i c e r e a me transposita esse cum antea legerentur post a c i e m . — c. 26, 5. scribe [ s e r i e m , ] . Dial. VII, 15, 6. dele [ac] post a e q u e . — c. 17, 3. dele comma ante c o n v i c i a . — c. 18 extr. scribe: v i d e s e n i m : n o u —. — c. 20, 2. [ t e m p t a r e ] videtur glossema. Paulo ante Michaelis scribendum coniecits s e d t u v i r o s s u s p i c e ; mihi magis placet: s e d si v i s v e r u m , cf. Dial. VI, 1, 5. de beneff. V, 1, 2. M. Seneca controv. 11. pag. 163 inf. ed. Bipont. — i b . § 3. nunc scribendum videtur a l i u b i , non a l i e u b i . — c. 23, 5. praestat: e x p a n d i t i s s i n u m . cf. ep. 7 4 , 6. — c. 2 5 , 7. fort, scrib. i n c i t a m u s q u e a c e r r i m e : e r g o p a u p e r t a t i a d h i b e b im u s il l a s . Dial. IX, c. 1 , 10. Haud scio an versus s i t : p r o m p t u s c o m p o s i t u s q u e s e q u o r Z e n o n a , C l e a n t h e n . — ib. § 1 6 . scribe q u a e d a m . — c. 5, 5. fort. del. in ante p e r i c u l o s a . — c. 8, 3. scribe ut r i s q u e e n i m . Dial. X, 3, 2. fort, scrib. a d i c e et q u o d s i n e u s u . — c. 4, 5. scribe D a n u v i u m . — c. 5 , 3 . fort, scrib. p r o c i d e t . — c. 10, 3. probo nunc s u b r e p e b a n t pro s u b r i p i e b a n t u r . — c. 19, 2. fort, scrib. d u m c a l e t s a n g u i s , v i g e t a n i m u s , a d m. Dial. XI, 1. pag. 218, lin. ult. in marg. pone 4 pro 3. — c. 8 , 2. fort, scrib. e x i e t o m n e t e m p u s . vid. vol. II. praef. p. VI. — c. 9, 5. scribe: e o s d e n i q u e i p s o s . — c. 11, 1. videtur s e delendum ante e x i r e . — ib. § 2. 3. ad verba ilia: „ E g o c u m g e n u i , tum m o r i t u r u m s c i v i e t h u i c r e i sustuli.'1 adde signa, quibus indicetur versum hunc esse nescio cuius poetae tragici.

PRAEFATIO.

ΪΧΤ

Dial. XII, 17, 2. Voces p a t r i m o n i i a d m i n i s t r a t io n e fort, tarnquam glossema secludendae sunt, estque una haec coniectura probabilis inter eas, quas proposuit Michaelis in Philologo a. 1852. p. 214 sqq. Epigr. IV, 9. dele comma post s a c r a . — VIII, 5. dele comma post Marcus. Lud, c. 7, 1. v. 3. scribe H a e c pro H a c c . — c. 9, 3. magis nunc placet sic scribere: i a m f a n a m i m u m f e c i s t i s . De clem. I, 8, 1. fort, scrib. q u i d , t u n o n e x p e r i r i s [imperium] i s t u d e s s e n o b i s —. — ib. § 4. fort, scrib. m u l t a circa t e l u x e s t . cf. Dial. V I , 2, 5. ubi in eadem re dixit f o r t u n a m c i r c u m l u c e n t e m . — ib. § 5. scribendum videtur e cod. Naz. t r e m a n t , q u i a n e m i n e m a d f l i g e s aut a d f l i g e r e , n i s i —. — c. 19, 9. scribe: f a c i a n t , i n t u e a m u r — c o l e n t e s q u e . Q u i d . — c. 23, 2. scribe: p a r r i c i d a e c u m l e g e . — i b . c. 25, 2. scribe: d e l e c t a t u r . — Lib. II, 1 , 1. Non opus est s e d addere, si n e c deleas, aut quod facillimum, scribe sic: n o n c o m p o s i t a n e c a l i e n i s a u r i b u s d a t a sub i t o c r e p u i t vel e r u p i t . — c. 3 , 1. fort, scrib. A t n e forte. V O L . I I . Praef. pag. IV, lin. 14. scribe: l i b r i II e t V p r a e f a t i o n e s a m i s s a s . — pag. V. lin. 16. scribe: lib. VI, c. 3 2 , 6 . — pag. VI. lin. 3. scribe: VII, c. 25, 2. De beneff. I, c. 6 , 3. fort, scrib. s e d in p i a . — c. 15, 2. scribe benignitatis. II. c. 6, 1. scribe e x c u s s a l a c e r t o . cf. ep. 108, 10. — ib. § 2. pone comma ante c u i , et dele post c u m . — c. 10, 2. vid. Madvig. ad Cie. de fin. II, 3. p. 153. — c. 18, 3. Praestat n a m scribere pro N u m , ut non sit interrogatio. IV, c. 11, 6. scribe: A t m e h e r c u l e . vid. supra pag. XIII.— c. 18, 3. fort, scrib. i n m a r i a . V, c. 12, 6. scribe q u o s — c u m q u e . — c. 2 0 , 6. scribo: Dicet aliquis. VI, c. 34, 3. scribe: c u i u s d i s p o n i t u r . VII, c. 10, 2. fort, scrib. e r r o r e m a n i m o r u m o c u l u s . — c. 17, 2. dele comma ante e s t et pone post e s t . Nat. Quaestt. I, c. 8, 7. malim o c c u r r e r e pro o c c u r r i . — c. 16, 4. scribo: At m e h e r c u l e s . vid. supra pag. XIII. Π, c. 20, 2. extr. fort, scrib. d u m s e r a p i t i n f r a , i n c e n d e t . cf. ep. 40, 7. — c. 21, 3. fort, scrib. r e m i g n e a m e s s e . — c. 32, 8. fort, scrib. a l t i u s a r s s p i r e t d i s t r . r. o. t r a c t a n s . cf. ep. 95, 10. — c. 39, 1. 49, 1. scribe C a e c i n a et c. 56, 1. C a e c i n a m . — c. 49, 3 malo m a g n o c o n s u l t a n t i u m p e r i c u l o . — c. 53, 2. fort, scrib. q u a n o n i c t a . — c. 59, 11. probo nunc d e i e c t i o n e . cf. ep. 120, 16. III, c. 1 5 , 8 . fort, e x e u n t a m n e s . — c. 16,2. praestare vide

xxvi

PRAEFATIO. t u r : s i n i h i l o b s t i t i t . :— ib. § 3. fort, scrib. v e r i s q u e q u a n d o s o l e t . — c. 1 8 , 3. s c r i b e : p a l p i t a n t e m q u e . — ib. § 4. fort, scrib. s a x a t i l e , ut sit v e r s u s , qui potest Ennii esse. — c. 20, 4 . fort, scrib. e v e n i t : s i v i r g a m . — capp. 22 et 23. fortasse ponenda ante c. 20. — c. 2 4 , 1. fort, scrib. s u n t e i s o l o . — ib. § 3. fort, scrib. l o c o a e s t u a r i i . V, c. 4 , 1. fort, scrib. e x h u m i d o pro e x i m o . — c. 10. extr. scribe: d e f e n d i t . " — c. 1 8 , 6. fort, scrib. t e s t i u r a oco l a u d a n d u s est. VI, c. 2, Versus fortasse talis f u i t : s i v e c a d e n d u m | e s t m i h i , d e c o e l o m e c e c i d i s s e v e l i m . — c. 2 9 , 2. fort, scrib. c o n s i p e r e pro n o n d e s i p e r e . VII, c. 20, 1. scribe e t i a m s i pro e t s i . vid. supra p . X I V . — c. 27, 4. scribe v i d e s e n i m : pro quid e n i m ? — c. 3 0 , 1. scribendum videtur v o l t u m d e m i t t i m u s .

VOL« III· Ep. 5 , 7. fort, scrib.: D i c e s : „ e r g o i s t a t a m d i v . — Ep. 9 , 17. voces illae et a d p e t i t i o s o c i e t a t i s sive genuinae sunt sive spuriae cum ante vocem q u o m o do legerentur, collocandae visae sunt post voces n a t u r a l i s i n r i t a t i o quod nunc nescio quo errore aliter factum. — Ep. 1 3 , 13. fort, scrib. d a m u s n o s t i m o r i f e r e n d o s . cf. Dial. V I , 2 , 2. — E p . 15, 8. fort, scrib. l e n i u s pro l e n t i u s . et deinde: m o d e r a t o r i s u i (vel s u o ) p a r e a t n e c . — Ep, 17, 5. fortasse praestat sic interpungere: p a r a η d u m e s t . q u o d t u d i f f e r s et p o s t c e t e r a p a r a s , ab h o c i u c i p i e n d u m est. — Ep. 27, 4 . fort, scrib. c e s s a t u r , s e d a d h u c f e s t i n e t u r . — Ep. 30, 3. fort, scrib. f i n e m s u u m e a : s p e c t a t . — Ep. 36, 11. fort, scrib. h i e m s c e s s i t , s e d r e f e r e n t . — E p . 37, 4. fort, scrib. s u b i c e r e , o m n e m s u b i c e t e r a t i o n i . — Ep. 40, 9. fort, scrib. m i r e r i s pro v i d e r i s . — E p . 4 5 , 8. fort, scrib. u t n e s c i a t , c u m i l l i s u b t . c o l l . p e r s u a s e r i s . in ρ enim s i deest, in Ρ supra scriptum est. — Ep. 53, 9. fort, scrib. a d e s s e i u b e t . — ib. § 1 1 . fort. scr. T o t u m h u e c o n v e r t e [te] m e n t e . — Ep. 59, 5. fort, scrib. d e c o r e a v o c e n t u r . — E p . 63, 8. fort, scrib. p l u s n o b i s t e m p o r i s i n v i v i s p e r i l s s e . — E p . 67, 12. fort, scrib. Q u i d ? t u pro I t a t u . — ib. § 16. in cod. ρ e s t : q n i d n i h o c o p t a b i l e a u t e m n o n q u o d , sed h o c est s u p r a scriptum, quod si genuinum non sit, coniicias: Q u i d n i ? o p t a b i l e a u t e m n o n q u o d . — E p . 74, 10. fort, scrib. q u i c q u i d b o n i d e d i t . — ib. § 1 1 . fort, scrib. e x h a c d e p l o r a t i o n e n o s t r i n a s c i t u r . — ib. § 27. scribendum videtur: i n e a n d e m u t e r q u e f o r m a m f u i t . — Ep. 76, 30 extr. praefero e t e l i d u n t . — ib. § 31. fort, scrib. m e t i r i s . m a n e t p u m i l i o , l i c e t . — Ep. 7 7 , 17. fort, scrib. t a n t i e n i m i l i a p u t a s . — E p . 78, § 11 vid. supra pag. V.

PRAEFATIO.

XXV I I

— ib. § 19. fort, scrib. u r e r e t pro u r g e r e t . — Ep. 85, 33. v i d e b i s vox, quam addidi e codd. quibusdam, noil vera mihi videtur; malim o p ρ r i m e s , vel o b r u e s , ut versus sit. — Ep. 89, 4. fort, scrib. i t a q u e , s i v i d e t u r t i b i , d i e a m . — E p . 90, 45. 92, 20. 28. ter addidi in praepositionem, quae dubito an abesse potuerit. — Ep. 9 9 , 2. scribe: e s s e , „ S o l a t i a . — E p . 1 0 3 , 5. fort, locus sie restituendus : a m b u l a n t e s . Q u i e t e m e t i p s a m p h i l o s o p h i a m vel: Q u i e t e m a u t e m e t i p s . p h . — Ep. 107, 3. fort, scrib. u b i t o n a t , f u l m i n a t — E p . 108 , 28. fort, scrib. a d u l e s c e n t i a m a g i t a n t i b u s — Ep. 109, 10. fort, scrib. q u i v i r t u t e s a l i e u i u s ut p a r t e s s u i a m a t . — E p . 1 1 3 , 23. fort, scrib. a n i m a pro eo quod in libris est ä m b u l a t i o . — ib. § 30. fortasse verum quod est in libris p r o m i l i t e , non p e r m i l i t e s . — E p . 114, 5. fort, scrib. t e s t u m t e n u i s v e . — E p . 1 2 4 , 23. h a u d male ecribas: d u m a l i e n a i n t n e r i s . In numeris märgini appositis haec sunt corrigenda: vol. I, pag. 107. Dial. V, c. 37. numerum 4 pone duabus lineis a n t e , ubi verba s u n t : P r a e s u m e a n i m o . — ib. p. 178. Dial. IX, c. 4. numerum 3 pone ad lineam s e q u e n t e m ; item numerum 4. ib. p. 212. Dial. X , c. 14. — ib. p. 188. numerum 7 pone ad lineam ante· cedeatem. — V o l . II. p. 64. de beneff. IV, c. 8. numerum 2, et p . 168. numerum 13 pone ad lineam sequentem; p . 205. Nat. Quaestt. II, c. 49. numerum 2, p . 249. numerum 1, p . 315. Nat. Quaestt. V I I , c. 28. numerum 3 pone ad lineam anteced e n t e m ; p. 158 dele numerum 9 , et p . 159 pro numeris 10. 11. 12. 13 pone 9. 10. 11. 1 2 , et ad lin. 10 ab inf. pone numerum 13. Finita demum et typis iam excusa praefatione succurrit non negligenda fuisse quae scripsit Ludovicus J a n u s in novis annal. philol. et p a e d a g . vol. X X X V I I . p a g . 3—-30. ubi de multis epistularum Senecae locis prudenter et docte disputavit; ac maxime quidem doleo, quod non prius cognovi, quae de cod. Bamb. denuo collato r e f e r t ; apparet enim ep. 107, 11 versum quartum sic scribendum esse: malusque patiar, facere quod licuil bono; item ep. 1 1 3 , 26 (21) minus recte scribi v e n i r e quam pervenire. et ep. 112, 4 (3) quod ego e coniectura edidi vitia sua, codd. Bamb. et Erl. confirmari. Praeterea etiam in aliis quibusdam rebus Jani sententiam si cognitam habuissem, secuturus f u i ; nam et ep. 94, 47 recte defendere videtur quod est in optimis libris ablegant pro adligant, et ep. 103, 2 p r a e stabat fortasse p e r n i c i o s u s scribere quam p e r n i c i o s i o r ; de reliquis locis aut dubito aut dissentio praeter e o s , de quibus mihi communes cum illo coniecturae s u n t , quas non tarn doleo mihi esse praereptas quam gaudeo consensu confirmatas; sunt autem inter eas aliquot satis memorabiles; ac ne quis quas

XXVIII

PR AEFATIO.

ego mihi nunc primus proferre visus eram, nesciat iam ante decern annos propositas esse a Jano, indicem earum hie subiieio: ep. 3 4 , 1. s u p e r i e c e r i s . ep. 5 0 , 4. t a r n v e t e r e s . ep. 58, 26 (23). n o t i o n e . ep. 66, 18. t o r r e r i , ep. 85 extr. p a t i e u b i g u n t . ep. 86, 1 8 ( 1 7 ) . r a p u m — r a d i t . ep. 96, 3 (2). v e n e r u n t . Scribebam Vratislaviae mense Novembri a. MDCCCI.II.

L. ANNAEI SE1VECAE AD

LUCILIUM

EPISTULARUM LIBRI XX.

SENECA PHIL.

III.

MORALIUM

L. AMAEI SENECAE AD

L U C

I L I U M

EPISTULARUM

MORALIUM

L I B E R I.

E P I S T U L A I. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM.

1. Ita fac, mi Luciii, vindica te tibi, e t t e m p u s , q u o d ] adhue aut auferebatur, a u t s u b r i p i e b a t u r , aut e x c i d e b a t , c o l l i g e e t s e r v a . Persuade tibi hoc sic esse, ut scribo: quaedam tempora eripiunlur nobis, quaedam subducuntur, quaedam effluunt. turpissima tamen est iactura, quae per neglegentiam fit. et si volueris adtendere, maxima pars vitae elabitur male agentibus, magna nihil agentibus, tota vita aliud agentibus. Quem mihi 2 dabis, qui aliquod pretium lempori ponat, qui diem aestimet, qui intellegat se cotidie mori? in hoc enim fallimur, quod mortem prospicimus: magna pars eius iam praeteriit. quicquid aetatis retro est, mors tenet. Fac ergo, mi Lucili, quod facere lescribis, omnes horas complectere: sic flet, ut minus ex crastino pendeas, si hodierno manum inieceris. Dum differtur vita, transcurrit. Omnia, 3 Lucili, aliena sunt, tempus tantum nostrum est. in huius rei unius fugacis ac lubricae possessionem natura nos misit, ex qua expellit quicumque vult. et tanta stultitia mortalium est, ut quae minima et vilissima sunt, certe reparabilia, inputari sibi, cum inpetravere, patiantur, nemo se iudicet quicquam debere, qui tempus accepit, cum interim hoc unum est, quod ns gratus quidem potest reddere. lnterrogabis fortasse, quid ego faciam, qui tibi 4 ista praecipio. fatebor ingenue: quod apud luxuriosum sed diligentem evenit, ratio mihi constat inpensae. non possum dicere nihil perdere, sed quid perdam et quare l*

4

L. ANNAEI SENECAE

et quemadmoduni, dicam. causas paupertatis meae reddam. Sed evenit mihi, quod plerisque non suo vitio ad 5 inopiam redactis: omnes ignoscunt, nemo succurrit. Quid ergo est? non puto pauperem, cui quantulumcumque superest, sat est: tu tarnen malo serves t u a , et bono tempore incipies. nam ut visum est maioribus nostris, sera parsimonia in fundo est. non enim tantum minimum in imo, sed pessimum remanet. Vale. E P I S T U L A II. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM.

1

Ex his quae mihi scribis, et ex his quae audio, bonam spem de te concipio. Non discurris nec locorum mutationibus inquietaris. aegri animi ista iactatio est. primum argumentum conpositae mentis existimo, posse 2 consistere et secum morari. Iilud autem v i d e , n e i s t a l e c t i o a u c t o r u m m u l t o r u m et o m n i s g e n e r i s v o l u m i n u m h a b e a t a l i q u i d v a g u m et i n s t a b i l e : certis ingeniis inmorari et innutriri oportet, si velis aliquid trahere, quod in animo fideliter sedeat. Nusquam est qui ubique est. Vitam in peregrinatione exigentibus hoc evenit, ut multa hospitia habeant, nullas amicitias. idem accidat necesse est h i s , qui nullius se ingenio familiariter adplicant, sed omnia cursim et properantes 3 transmittunt. Non prodest cibus nec corpori accedit, qui statim sumptus emittitur. nihil aeque sanitatem inpedit quam remediorum crebra mutatio. non venit volnus ad cicatricem, in quo medicamenta temptantur. non convalescit planta, quae saepe t r a n s f e r o r , nihil tam utile est, ut in transitu prosit: distringit librorum multiludo. itaque cum legere non possis, quantum habueris, satis est i h a b e r e , quantum legas. „ Sed modo, inquis, hunc librum evolvere volo, modo ilium." Fastidientis stomachi est multa degustare, quae ubi varia sunt et diversa, inquinant, non alunt. Probatos itaque semper lege, et si quando ad alios diverti Iibuerit, ad priores redi: aliquid cotidie adversus paupertatem, aliquid adversus mortem auxilii conpara, nec minus adversus ceteras pestes. et

EPISTUL. MOR. LIB. I. EP. 1—3.

5

cum mulla percurreris, unum excerpe, quod illo die concoquas. Hoc ipse quoque facio: ex pluribus, quae legi, 5 aliquid adprehendo. Hodiernum hoc est, quod apud Epicurum nanctus sum: — soleo enim et in aliena castra transire, non tamquam transfuga, sed tamquam explorator — „ H o n e s t a , inquit, r e s e s t l a e t a p a u p e r t a s . " Ilia vero non est paupertas, si laeta est: cui cum pauper- 6 täte bene convenit, dives est. non qui parum habet, sed qui plus cupit, pauper est. quid enim refert, quantum i l l i i n a r c a , quantum in horreis iaceat, quantum pascat, quantum feneret, si alieno inminet, si non adquisita, sed adquirenda conputat? Quis sit divitiarum modus, quaeris: primus, habere quod necesse est, proximus, quod sat est. Yale. E P I S T U L A III. SENECA LUCILIO SUO SALUTEM.

Epistulas ad me perferendas tradidisti, ut scribis. ι amico tuo. deinde admones me, ne omnia cum eo ad te pertinentia communicem, quia non soleas ne ipse quidem id facere: ita eadem epistula ilium et dixisti amicum et negasti. Itaque sic priore illo verbo quasi publico usus es et sic ilium a m i c u m vocasti, quomodo omnes candidatos b o n o s v i r o s dicimus, quomodo obvios, si n o men non succurrit, d o m i n o s salutamus. Hac abierit! Sed s i a l i q u e m a m i c u m e x i s t i m a s , c u i n o n t a n - 2 tumdem credis quantum tibi, vehementer err a s e t n o n s a t i s n o s t i v i m v e r a e a m i c i t i a e : tu vero omnia cum amico delibera, sed de ipso prius. post amicitiam credendum est, ante amicitiam iudicandum. Istivero praeposlero officia permiscent, qui contra praecepta Theophrasti, cum amaverunt, iudicant, et non amant, cum iudicaverunt. Diu cogita, an tibi in amicitiam aliquis recipiendus sit. cum placuerit fieri, toto ilium pectore admitte: tam audaciter cum illo loquere quam tecum. Tu quidem ita vive, ut nihil tibi committas, 3 nisi quod commitlere etiam inimico tuo possis. sed quia interveniunt quaedam, quae consuetudo facit arcana, cum

6

L. ANNAE1 SENECAE

amico omnes c u r a s , omnes cogitationes tuas misce. Fidelem si p u t a v e r i s , facies. nam quidam fallere docuerunt, dum timent falli, et illi ius p e c c a n d i suspicando fecerunt. Quid e s t , quare ego ulla v e r b a coram amico m e o r e t r a h a m ? quid e s t , quare me coram illo non putem so4 l u m ? Quidam quae tantum amicis committenda s u n t , obviis narrant et in quaslibet a u r e s , quicquid illos urit, exonerant. quidam rursus etiam carissimorum conscientiam reformidant, et si p o s s e n t , ne sibi quidem credituri interius premunt omne s e c r e t u m : neutrum faciendum est. utrumque enim Vitium est et omnibus credere et nulli. 5 s e d alteram honestius dixerim v i t i u m , alteram tutius. Sic utrosque r e p r e h e n d a s , et e o s qui semper inquieti sunt, et e o s qui semper quiescunt. nam ilia tumullu g a u d e n s non est industria, sed exagitatae mentis concursatio. et haec non est q u i e s , quae motum omnem molestiam iudi6 c a t , sed dissolutio et languor. Itaque h o c , q u o d apud Pomponium l e g i , animo mandabitur:

Quidam adeo in latebras refugere, ut putent in iurbido esse ,· quicquid est in luce. Inter se ista miscenda s u n t : et quiescenti agendum et agenti quiescendum est. Cum rerum natura d e l i b e r a : ilia dicet tibi se et diem f e c i s s e et noctem. V a l e . E P I S T U L A SENECA

1

LUCILIO

SUO

IV. SALUTEM.

P e r s e v e r a ut coepisli et quantum potes p r o p e r a , quo diutius frui emendato animo et conposito possis. Frueris quidem etiam dum e m e n d a s , etiam dum conponis. alia tamen ilia voluptas e s t , quae percipitur e x contem9. platione mentis ab omni labe purae et splendidae. T e n e s utique m e m o r i a , quantum senseris g a u d i u m , cum prae texta posita sumpsisti virilem togam et in forum deductus e s : maius e x s p e c t a , cum puerilem animum d e p o s u e r i s , et te in viros philosophia transscripserit. adhuc enim non 'pueritia, sed quod est g r a v i u s , puerilitas remanel. et hoc quidem peior e s t , q u o d auctoritatem hab e m u s s e n u m , vitia p u e r o r u m , nee p u e r o r u m tantum sed

EPISTUL. MOR. LIB. I. EP. 3.4.

7

infantum: illi levia, hi falsa formidant, nos utraque. Profice modo: intelleges q u a e d a m ideo minus 3 t i m e n d a , q u i a m u l t u m m e t u s a d f e r u n t . Nullum magnum,-quod extremuni est. Mors ad te venit; timenda erat, si tecum esse posset, necesse est aut ne perveniat aut transeat. „Difficile est, inquis, animum perducere ad 4 contemplionem animae." Non vides, quam ex frivolis causis contemnatur? alius ante amicae fores laqueo pependit, alius se praecipitavit e tecto, ne dominum stomachantem diutius audiret, alius ne reduceretur e fuga, ferrum adegit in viscera: non putas virtutem hoc effecturam, quod efficil nimia formido ? Nulli potest secura vita contingere, qui de producenda nimis cogitat, qui inter magna bona multos consules numerat. H o c c o t i d i e 5 meditare, ut ρ ossis a e q u o animo v i t a m r e l i n q u e r e , quam multi sic conplectuntur et tenent, quomodo qui aqua torrente rapiuntur, spinas et aspera. Plerique inter mortis metum et vitae tormenta miseri fluctuant : et vivere nolunt et mori nesciunt. Fac itaque tibi 6 iucundam vitam, omnem pro ilia sollicitudinem deponendo. nullum bonum adiuvat habentem, nisi ad cuius amissionem praeparatus est animus, nullius autem rei facilior amissio est, quam quae desiderari amissa non potest, ergo ad versus haec, quae incidere possuntetiam potentissimis, adhortare te et indura. De Pompeii capite 7 pupillus et spado tulere sententiam, de Crasso crudelis et insolens Parthus. Caius Caesar iussit Lepidum Dextro tribuno praebere cervicem, ipse Chaereae praestitit: neminem eo fortuna provexit, ut non tantum illi minaretur, quantum permiseral. Noli huic tranquillitati confidere: momento mare evertitur. eodem die [ubi] luserunt navigia, sorbentur. Cogita posse et latronem et hostem ad- 8 movere iugulo tuo gladium. ut potestas maior absit, nemo non servus habet in te vitae necisque arbitrium. IIa dico: quisquis vitam suam contempsit, tuae dominus est. Recognosce exemplum eorum, qui domesticis insidiis perierunt, aut aperta vi aut dolo, et intelleges non pauciores servorum ira cecidisse quam reguni. quid ad te itaque,

8

L. ANN ΑΕΙ SENECAE.

quam potens sit quem times, cum id, propter quod ti9 mes, nemo non possit? At si forte in manus hostium incideris, victor te duci iubebit: eo nempe, quo duceris. quid te ipse decipis et hoc nunc primum, quod olim patiebaris, intellegis? Itadico: ex quo natus es, duceris. Haec et eiusmodi versanda in animo sunt, si volumus ultimam illam horam placidi exspectare, cuius metus omnes alias inquietas facit. 10 Sed ut flnem epistulae inponam, accipe, quod hodierno die mihi placuit. et hoc quoque ex alienis hortulis sumptum est: „ m a g n a e d i v i t i a e s u n t l e g e n a t u r a e c o n p o s i t a p a u p e r t a s . " Lex autem ilia naturae scis quos nobis terminos statuat? non esurire, non sitire, non algere. Ut famem sitimque depellas, non est necesse superbis adsidere liminibus nec supercilium grave et contumeliosam etiam humanitatem perpeti, non est necesse maria temptare nec sequi castra: parabile l i e s t , quod natura desiderat, et adpositum. Ad supervacua sudatur. ilia sunt, quae togam conterunt, quae nos senescere sub tentorio cogunt, quae in aliena litora inpingunt: ad manum est, quod sat est. Vale. E P I S T U L A V. Seheca Lucilio suo SALUT em. 1 Quod pertinaciter studes et omnibus omissis hoc unum agis, ut te meliorem cotidie facias, et probo et gaudeo, nec tan tum hortor, ut perseveres, sed etiam rogo. i l l u d autem t e a d m o n e o , n e e o r u m m o r e , q u i n o n p r o f i c e r e sed conspici cupiunt, facias aliqua, q u a e in h a b i t u t u o a u l g e n e r e v i t a e n o t a b i l i a 2 s i n t . Asperum cultum et intonsum caput et neglegentiorem barbam et indictum argento odium et cubile humi positum, et quicquid aliud ambitiofnem] perversa via sequitur, evita. satis ipsum nomen philosophiae, eliamsi modeste tractetur, invidiosum est: quid si nos hominum consuetudini coeperimus excerpere? Intus omnia dissi3 milia sint, frons populo [nostra] conveniat. Non splendeat toga, ne sordeat quidem. non habeamus argentum,

EPISTUL. MOR. LIB. 1. EP. 4. 5.

9

in quod solidi auri caelatura descenderit, sed non putemus frugalitatis indicium auro argentoque caruisse: id agamus, ut meliorem vitam sequamur quam volgus, non ut contrariam: alioquin quos emendari volumus, fugamus a nobis et avertimus. illud quoque efficimus, ut nihil imitari velinl nostri, dum timent, ne imitanda sint omnia. Hoc primum philosophia promittit, sensum com- 4 munem, humanitatem et congregationem. a qua professione dissimilitudo nos separabit. Yideamus, ne ista, per quae admirationem parare volumus, ridicula et odiosa sint. nenipe propositum nostrum est secundum naturam vivere: hoc contra naturam est, torquere corpus suum et faciles odisse munditias et squalorem adpetere et cibis non tantum vilibus uti, sed tetris et horridis. Quemad-5 •yiodum desiderare delicatas res luxuriae est, ita usitatas et non magno parabiles fugere dementiae. Frugalitatem exigit philosophia, non poenam: potest autem esse non incompta frugalitas. hie mihi modus placet: temperetur vita inter bonos mores et publicos: suspiciant omnes vitam nostram, sed agnoscant. „Quid ergo? eadem facie- 6 mus, quae ceteri? nihil inter nos et illos intererit?" plurimum. dissimiles esse nos volgo sciat, qui inspexerit propius. Qui domum intraverit, nos potius miretur quam supellectilem nostram. magnus ille est, qui fictilibus sic utitur, quemadmodum argento. nec ille minor est, qui sic argento utitur, quemadmodum fictilibus. Infirmi animi est pati non posse divitias. Sed ut huius quoque diei lucellum tecum communi- 7 cem, apud Hecatonem nostrum inveni cupiditatium finem etiam ad timoris remedia proficere. „ D e s i n e s , inquit, t i m e r e , s i s p e r a r e d e s i e r i s . " Dices: „quomodo ista tam diversa pariter sunt?" Ita e s t , mi Lucili: cum videantur dissidere, coniuncta sunt, quemadmodum eadem catena et custodiam et militem copulat, sic ista, quae tam dissimilia sunt, pariter incedunt: spem metus sequitur. Nec miror ista sic ire: utrumque pendentis animi8 est, utrumque futuri exspectatione sollicitum. maxima autem utriusque causa est, quod non ad praesentia apta-

10

L. ANNAEI SENECAE

inur, sed cogitationes in longinqua praemittimus. itaque Providentia, maximum bonum condicionis humanae, in 9 malum versa est. Ferae pericula, quae vident, fugiunt. cum effugere, securae sunt: nos et futuro torquemur et praeterito. Multa bona nostra nobis nocent: timoris enim tormentum memoria reducit, Providentia anticipat. Nemo tantum praesentibus miser est. Vale. EPISTULA SENECA

LUCILIO

SUO

VI. SALUTEM.

1

Intellego, Lucili, non emendari me tantum, sedtransfigurari. nec hoc promitto iam aut spero, nihil in me superesse, quod mutandum sit. quidni multa habeam, quae debeant corrigi, quae extenuari, quae altolli? et hoc ipsum argumentum est in melius translati animi, quod vitia sua, quae adhuc ignorabat, videt. Quibusdam aegris 2gratulatio fit, cum ipsi aegros se esse senserunt. C u p e r e m itaque t e c u m c o m m u n i c a r e t a m s u b i t a m m u t a t i o n e m m e i : tunc amicitiae nostrae certiorem fiduciam habere coepissem, illius verae, quam non spes, non timor, non utilitatis suae cura divellit, illius, cum qua ä homines moriuntur, pro qua moriuntur. Multos tibi dabo, qui non amico, sed amicitia caruerunl. hoc non potest accidere, cum animos in societatem honesta cupiendi par voluntas trahit. quidni non possit? sciunt enim ipsos omnia habere communia, et quidem magis adversa. Concipere animo non potes, quantum momenti adferre mihi 4 singulos dies videam. „Mitte, inquis, et nobis ista, quae tam efficacia expertus e s . " Ego vero omnia [ista] in te cupio transfundere, et in hoc aliquid gaudeo discere, ut doceam. nec me ulla res delectabit, licet sit eximia et salutaris, quam mihi uni sciturus sum. si cum hac exceptione detur sapientia, ut illam inclusam teneam nec enuntiem, reiciam. Nullius boni sine socio iucunda pos5 sessio est. Mittam itaque ipsos tibi libros: et ne multum operae inpendas, dum passim profutura sectaris, inponam notas, ut ad ipsa protinus, quae probo el miror, accedas. Plus tarnen tibi et viva vox et convictus quam

EPISTUL. MOR. LIB. I. EP. 5 — 7-

11

oratio proderit. in rem praesentem venias oportet, primum, quia homines amplius oculis quam auribus credunt. deinde, quia longum iter est per praecepta, breve et efflcax per exempla. Zenonem Cleanthes non expres- 6 sisset, si tantummodo audissel: vitae eius interfuit, secreta perspexit, observavit ilium, an ex formula sua viveret. Piaton et Aristoteles et omnis in diversum itura sapientium turba plus ex moribus quam ex verbis Socratis traxit. Metrodorum et Hermarchum et Polyaenum magnos viros non schola Epicuri, sed contubernium fecit. Nec in hoc te accerso tantum, ut proficias, sed ut prosis: plurimum enim alter alteri conferemus. Interim quoniam diurnam tibi mercedulam debeo, 7 quid me hodie apud Hecatonem delectaverit dicam. „ Q u a e r i s , inquit, q u i d p r o f e c e r i m ? amicus e s s e m i h i . " Multum profecit: numquam erit solus, scito hunc amicum omnibus esse. Vale. E P I S T U L A SENECA

LUCILIO

SUO

VII. SALUTEM.

„Quid tibi vitandum praecipue existimem," quaeris: ι turbam: nondum ίHi tuto committeris. Ego certe confltebor inbecillitatem m e a m : numquam mores, quos extuli, refero. aliquid ex eo, quod conposui, turbatur. aliquid ex his, quae fugavi, redit. Quod aegxis evenit, quos longa inbecillitas usque eo adfecit, u t n u s q u a m sine offensa proferantur, hoc accidit nobis, quorum animi ex longo morbo reflciuntur. Inimica est multorum conver- 2 satio: nemo non aliquod nobis vitium aut commendat aut inprimit aut nescientibus adlinit. utique quo maior est populus, cui miscemur, hoc periculi plus est. N i h i l vero t a m d a m n o s u m b o n i s m o r i b u s q u a m in a l i q u o s p e c t a c u l o d e s i d e r e : tunc enim per voluptatem facilius vitia subrepunt. Quid m e existimas di- 3 cere? avarior r e d e o , ambitiosior, luxuriosior, immo vero crudelior et inhumanior, quia inter homines fui. Casu in meridianum spectaculum incidi lusus exspectans et sales et aliquid laxamenti, quo hominum oculi ab hutnano cruo-

12

L. ANNAEI SENECAE

re adcfuiescant: contra est. quicquid ante pugnatum est, misericordia fuit. nunc omissis nugis mera homicidia sunt, nihil habent quo tegantur. ad ictum totis corpori4 bus expositi numquam frustra manum mittunt. Hoc plerique ordinariis paribus et postulaticiis praeferunt. quidni praeferant? non galea, non scuto repellitur ferrum. quo munimenta? quo artes? omnia ista mortis morae sunt. Mane leonibus et ursis homines, meridie spectatoribus suis obiciuntur. interfectores interfecturis iubent obici et victorem in aliam detinent c a e d e m : exitus pugnantium mors est. ferro et igne res geritur. Haec fiunt, dum va5 cat arena. Sed latrocinium fecit aliquis ·. quid ergo meruit, ut suspendatur? „Occidit hominem." Quia occidi.1 ille, meruit ut hoc pateretur: tu quid meruisti miser, ut hoc spectes? „occide, verbera, ure! quare tam timide incurrit in ferrum? quare parum audacter occidit? quare parum libenter moritur?" Plagis agitur in volnera: ,,mutuos ictus nudis et obviis pectoribus excipiant." Intermissum est spectaculum: „interim iugulentur homines, ne nihil agatur." A g e , ne hoc quidem intellegitis, mala exempla in eos r e d u n d a r e , qui faciunt? Agite disinmortalibus gratias, quod eum docetis esse crudelem, qui non 6 potest discere. Subducendus populo est tener animus et parum tenax recti: facile transitur ad plures. Socrati et Catoni et Laelio excutere morem suum dissimilis multitudo potuisset: adeo nemo nostrum, qui cum maxime concinnamus ingenium, ferre inpetum vitiorum tam magno 7 comitatu venientium potest. Unum exemplum luxuriae aut avaritiae multum mali facit: con victor delicatus paulatim enervat et emollit. vicinus dives cupiditatem inritat. malignus comes quamvis candido et simplici rubiginem suam adfricuit: quid tu accidere his moribus credis, in 8 quos publice factus est inpetus? Necesse est aut imiteris, aut oderis. utrumque autem devitandum est: nevesimilis malis fias, quia multi sunt, neve inimicus multis, quia dissimiles sunt. Recede in te ipsum, quantum potes. cum his v e r s a r e , qui te meliorem facturi sunt, illos admitte, quos tu potes facere meliores. mutuo ista fiunt, et

EPISTUL. MOR. LIB. I. EP. 7- 8.

13

homines, dum docent, discunt. Non est quod te gloria 9 publicandi ingenii producat in medium, ut recitare istis velis aut disputare, quod facere te vellem, si haberes isti populo idoneam mercem: nemo e s t , qui intellegere te possit. aliquis fortasse, unus aut alter incidet, et hie ipse formandus tibi erit instituendusque ad intellectum tui. „Cui ergo ista didici?" non est quod timeas, ne operam perdideris, si tibi didicisti. Sed ne soli mihi hodie didicerim, communicabo te-10 cum, quae occurrerunt mihi egregie dicta circa eumdem fere sensum tria: ex quibus unum haec epistula in debitum sol vet, duo in antecessum accipe. Democritus ait: „Unus mihi p r o p o p u l o e s t , et p o p u l u s pro u n o . " Bene et ille, quisquis fuit, ambigitur enim d e J l auctore, cum quaereretur ab illo, quo tanta diligentia artis spectaret ad paucissimos perventurae: „ S a t i s s u n t , inquit, m i h i p a u c i , s a t i s e s t u n u s , s a t i s e s t n u l l u s . " Egregie hoc terlium Epicurus, cum uni ex consortibus studiorum suorum scriberet: „ H a e c , inquit, e g o n o n m u l t i s , s e d t i b i : s a t i s e n i m m a g n u m a l t e r a l t e r i t h e a t r u m s u m u s . " Ista, m i i a Lucili, condenda in animum sunt, ut contemnas voluptatem ex plurium adsensione venientem. Multi te laudant. et quid habes, cur placeas tibi, si is e s , quem intellegant multi? introrsus bona lua spectent. Vale. EPISTULA SENECA

LUCILIO

SUO

VIII. SALUTEM.

„Tu m e , inquis, vitare turbani iubes, secedere, et 1 conscientia esse contentum? ubi ilia praecepta vestra, quae imperant in actu mori?" Quod ego tibi videor interim suadere, i n h o c m e r e c o n d i d i e t f o r e s c l u s i , ut p r o d e s s e p l u r i b u s p o s s e m . Nullus mihi per otium dies exit, partem noctium studiis vindico. non vaco somno, sed succumbo et oculos vigilia fatigatos cadentesque in opere detineo. Secessi non tantum ab2 hominibus, sed a rebus, et inprimis a rebus meis: posterorum negotium ago. illisaliqua, quae possint prodesse

14

L. ANNAEI SENECAE

conscribo. salutares admonitiones, velut medicamentorum Milium conpositiones, Uteris m a n d o , esse illas efficaces in nieis ulceribus e x p e r t u s , q u a e , eliamsi per3 sanala non sunt, serpere desierunt. Rectum iter, quod sero cognovi e t l a s s u s errando, aliis monstro. clamo: ,,vitate, quaecumque volgo placent, quae casus adtribuit. ad omne fortuitum bonum suspiciosi pavidique subsistite: et fera et piscis spe aliqua obtectante decipitur. munera ista fortunae putatis? insidiae sunt, quisquis nostrum tutam agere vitam volet, quantum plurimum potest, ista viscata beneflcia devitet, in quibus hoc quoque miserrimi falli4 m u r : habere nos p u t a m u s , haeremus. In praecipitia cursus iste deducit. huius eminentis vitae exitus cadere est. deinde ne resistere quidem licet, cum coepit transversos agere felicitas aut saltern rectis , aut seniel m e r e : 5 non vertit fortuna, sed cernulat et adlidit. Hanc ergo sanam ac salubrem formam vitae tenete, ut corpori tantum indulgeatis, quantum bonae valitudini satis est. durius tractandum e s t , ne animo male pareat: cibus famem sedet, potio sitim exstinguat, vestis arceat frigus, domus munimentum sit adversus infesta corporis, hanc utrum caespes erexerit, an varius lapis gentis alienae, nihil interest: scilote tam bene hominem culmo quam auro tegi. Contemnite omnia, quae supervacuus labor velut ornamentum ac decus ponit. cogitate nihil praeter animum 6 esse mirabile, cui magno nihil magnum est." Si haec mecum, si haec cum posteris loquor, non videor tibi plus p r o d e s s e , quam cum ad vadimonium advocatus descend e r e m , aut tabulis testamenti anulum inprimerem, aut in senatu candidato vocem et manum commodarem? Mihi crede, qui nihil agere videntur, maiora agunt: humana divinaque simul tractant. 7 Sed iam finis faciendus est et aliquid, ut institui, pro hac epistula dependendum. id non de meo fiet: adhuc Epicurum conplicamus, cuius hanc vocem hodierno die legi: „ P h i l o s o p h i a e s e r v i a s o p o r t e t , u t t i b i c o n t i n g a t v e r a l i b e r t a s . " Non differtur in diem, qui se illi subiecit et tradidit: statim circumagitur. hoc

EPISTUL. MOR. L I B . I. EP. 8. 9.

15

enim ipsum philosophiae servire libertas est. Potest fieri, 8 ut me interroges, quare ab Epicuro tam multa bene dicta referam potius quam nostrorum: quid est tarnen, quare tu istas Epicuri voces putes esse, non publicas? Quam multi poetae dicunt, quae philosophis aut dicta sunt aut dicenda! non adtingam tragicos nec togatas nostras. habent enim hae quoque aliquid severitatis et sunt inter comoedias ac tragoedias mediae, quantum disertissimorum versuum inter mimos iacet! quam multa Publilii non excalceatis, sed cothurnatis dicenda sunt! Unum versum eius, 9 qui ad philosophiam periinet et ad hanc partem, quae modo fuit in manibus, referam, quo negat forluita in nostro habenda:

alienum est omne, quicquid optando evenit.

Hunc versum a te dici non paulo melius, sed adstrictiusio memini ·.

Non est tuurn, fortuna quod fecit tuum.

Illud etiamnunc melius dictum a te non praeteribo;

dari bonum quod potuit, auferri potest.

Hoc non inputo in solutum de tuo tibi. EPISTULA

Vale.

IX.

SENECA LUCIIIO SUO SALUTEM.

An m e r i t o r e p r e h e n d a t in quadamepistula E p i - 1 curus eos, qui dicunt s a p i e n t e m se ipso e s s e c o n t e n t u m et p r o p t e r h o c a m i c o non i n d i g e r e , desideras scire. Hoc obicitur Stilboni ab Epicuro et iis, quibus summum bonum visum est a n i m u s i n p a t i e n s . In ambiguitatem incidendum est, si exprimere a p a t h i a n 2 uno verbo cito voluerimus et i n p a t i e n t i a m dicere. poterit enim contrarium ei, quod significare volumus, intellegi: nos eum volumus dicere, qui respuat omnis mali sensum. accipietur is, qui nullum ferre possit malum. vide ergo, num satius sit aut i n v o l n e r a b i l e m a n i m u m dicere, aut a n i m u m e x t r a o m n e m p a t i e n t i a m p o s i t u m . Hoc inter nos et illos interest:3 noster sapiens vincit quidem incommodum omne, sed sentit, illorum ne sentit quidem. Illud nobis et illis com-

16

L. ANNAEI SENECAE

mune est: sapientem se ipso esse contentum. sed tamen et amicum habere vult et vicinum et contubernalem, 4 quamvis sibi ipse sufficiat. Vide quam sit se contentus: aiiquando sui parte contentus est. si illi manum aut morbus aut hostis exciderit, si quis oculum vel oculos casus excusserit, reliquiae illi suae satisfacient, et erit inminuto corpore et amputato tarn laetus, quam integro fuit. sed quae sibi desunt, non desiderat [deesse]: non deesse 5 mavult. Ita sapiens se contentus est, non ut velit esse sine amico, sed ut possit. et hoc, quod dico ρ o s s i t , tale est: amissum aequo animo fert. Sine amico quidem numquam erit. in sua potestate habet, quam cito reparel. quomodo si perdiderit Phidias statuam, protinus alteram faciei: sic hie faciendarum amicitiarum artifex substituet 6 alium in locum amissi. Quaeris, quomodo amicum cito facturus sit: dicam, si illud mihi tecum convenerit, ut statim tibi solvam, quod debeo, et quantum ad hanc epistulam, paria faciamus. Heeaton ait: „ego tibi monstrabo amaiorium sine medicamento, sineherba, sine ul lius veneficae carmine: sivisamari, ama." habes autem non tantum usu amicitiae veteris et certae magnam voluptatem, sed etiam inter initium et conparationem no7 vae. Quod interest inter metentem agricolam et serentem, hoc inter eum, qui amicum paravit et qui parat. AttaluS philosophus dicere solebat: „iucundius esse amicum facere quam habere, quomodo artifici iucundius pingere est quam pinxisse." Ilia in opere suo occupata sollicitudo ingens oblectamentum habet in ipsa occupatione. non aeque delectatur, qui ab opere perfecto removit manum. iam fructu artis suae fruitur: ipsa fruebatur arte, cum pingeret. Fructuosior est adulescenlia liberorum, sed 8 infantia dulcior. Nunc ad propositum revertamur. Sapiens etiamsi contentus est se, tamen habere amicum vult, si nihil aliud, ut exerceat amicitiam, ne tam magna virtus iaceat, non ad hoc, quod dicebat Epicurus in hac ipsa epistula, „ut habeat, qui sibi aegro adsideat, succurral in vincula coniecto vel inopi," sed ut habeat aliquem, cui ipse aegro adsideat, quem ipse circumventum

17

EPISTUL. MOR. LIB. I. EP. 9.

hostill custodia liberel. Qui se spectat et propter hoc ad amicitiam venit, male cogitat. quetnadmodum coepit, sic desinet: paravit ami cum adversum vincla laturum opems cum primum crepuerit catena, discedet. Hae sunt ami- 9 citiae, quas t e m p o r a r i a s populus adpellat: qui utilitatis causa adsumptus est, tamdiu placebit, quamdiu utilis fuerit. Hac re florentes amicorum turba circumsedet: circa eversos ingens solitudo est, et inde amici fugiunt, ubi probantur. hac re isla tot nefaria exempla sunt aliorum metu relinquentium, aliorum metu prodentium. necesse est initia inter se et exitus congruant: qui amicus esse coepit, [quia expedit, ei desinet] quia expedit: placebit ei aliquod pretium contra amicitiam, si ullum in ilia placet praeter ipsam. In quid amicum paro? ut habeam, io pro quo mori possim, ut habeam, quem in exilium sequar, cuius me morti [et] obponam et inpendam: ista, quam tu describis, negotiatio est, non amicilia, quae ad commodum accedit, quae quid consecutura sit spectat. Non dubie habet aliquid simile amicit.iae adfectus aman-17 lium. possis dicere illam esse insanam amicitiam: numquid ergo [quisquam] amat lucri causa? numquid ambitionis aut gloriae? ipse per se amor omnium aliarum rerum neglegens animos in cupidilatem formae non sine spe mutuae caritatis accendit. Quid ergo? ex honestiore causa coit turpis adfectus? „Non agitur, inquis, nunc d e l 2 hoc, an amicitia propter se ipsam appetenda sit." Immo vero nihil magis probandum est. nam si propter se ipsam expetenda est, potest ad illam accedere, qui se ipso contentus est. „Quomodo ergo ad illam accedit?" quomodo ad rem pulcherrimam, non lucro' captus nec varietate fortunae perterritus: detrahit amicitiae maieslatem suam, qui illam parat ad bonos casus. S e c o n t e n t u s l 3 e s t s a p i e n s , hoc, mi Lucili, plerique perperam interpretantur: sapientem undique submovent et intra cutem 6uam cogunt. distinguendum autem est, quid et quatenus vox ista promittat; se contentus est sapiens ad beate vivendum, non ad vivendum. ad hoc enim mullis illi rebus opus est, ad illud tantuin animo sano et ereclo et SENECA PHIL. I I I .

1

18

L. ANNAEI SENECAE

14 despiciente fortunam. Volo tibi Chrysippi quoque distinctionem indicare. ait sapientem nulla re egere, et tarnen multis Uli rebus opus esse, contra stulto nulla re opus est, nulla enirn re Uli seit, sed omnibus eget. Sapienti et manibus et oculis et multis ad cotidianum usum necessariis opus est, eget nulla re. e g e r e enim necessitatis est, ni15hil necesse sapienti est. Ergo quamvis se ipso contentus sit, amicis illi opus est. hos cupit habere quam plurimos, non ut beate vivat. vivet enim etiam sine amicis beate. summatn bonum extrinsecus instrumenta non quaerit. domi colitur, ex se totum est. incipit fortunae esse sublöiectum, si quam partem sui foris quaerit. „Qualis tamen futura est vita sapientis, si sine amicis relinquatur in custodiam coniectus, vel in aliqua genie aliena destitutus, vel in navigatione longa retentus, aut in desertum litus eiectus?" qualis et Iovis, cum resoluto mundo et dis in unum confusis paulisper cessante natura adquiescit sibi cogitationibus suis traditus. tale quiddam sapiens facit: 17 in se reconditur, secum est. Quamdiu quidem illi licet suo arbitrio res suas ordinäre, se contentus est. et ducit uxorem se contentus, et liberos tollit se contentus. et tarnen non viveret, si foret sine homine victurus. Ad amicitiam fert ilium nulla utilitas sua, sed naturalis inritatio. nam ut aliarum nobis rerum innata dulcedo est, sic amicitiae [ f et adpetitio societatis -f·]. quomodo solitudo in odium est, f f quomodo hominem homini natura conciliat, sic inest huic quoque rei stimulus, qui nos 18amicitiarum adpetentes faciat. Nihilominus cum sit amicorum amantissimus, cum illos sibi conparet, saepe praeferat: omne intra se bonum terminabit et dicet, quod Stilbon ille dixit, Stilbon, quem Epicuri epistula insequitur: hie enim capta patria, amissis liberis, amissa uxore cum ex incendio publico solus et tamen beatus exiret, interroganti Demetrio, cui cognomen ab exitio urbium Poliorcetes fuit, numquid perdidisset, omnia, inquit, bona mea mecum sunt. Ecce vir fortis ac strenuus! ipsam hostis sui victoriam vicit. Nihil, inquit, perdidi: dubitare ilium coegit, an vicisset. Omnia mea mecum sunt: [id est

EPISTUL. MOR. LIB. I. EP. 9. 10.

19

iustitia,] virtus, [temperantia,] prudentia, hoc ipsum nihil bonum putare, quod eripi possit. Miramur animalia quaedam, quae per medios ignes sine noxa corporum transeunt: quanto hie mirabilior vir, qui per ferrum et ruinas etignes illaesus et indemnis evasit! vides, quanta facilius sit totam gentem quam unum virum vincere ? Haec vox ill! communis est cum Stoico. aeque et hie intacta bona per concrematas urbes fert. se enim ipso contentus est. hoc feiicitatem suam fine designat. Ne existimes nos20 solos generosa verba iactare ·. et ipse Stilbonis obiurgator Epicurus similem illί vocem emisit, quam [tu] boni consule, etiamsi hunc diem iam expunxi. „Si cui, inquit, sua non videntur amplissima, licet totius mundi dominus sit, tamen miser est." vel si hoc modo tibi melius enuntiare videatur — id enim agendum, ut non verbis serviamus, sed sensibus — : „Miser est, qui se non beatissimum iudicat, licet imperet mundo." Ut scias autem hos sen-21 sus communes esse, natura scilicet dictante, apud poetam comicum invenies: Non est beatus, esse se qui non putat. quid enim refert, qualis status tuus sit, si tibi videtur malus? „Quid ergo? inquis, si beaturn se dixerit ille22 turpiter dives et ille multorum dominus sed plurium servus, beatus sua sententia fiet?" Non quid dicat, sed quid sentiat, refert. nec quid uno die sentiat, sed quid adsidue. non est autem, quod verearis, ne ad indignum res tanla perveniat: nisi sapienti sua non placent. omnis stultitia laborat fastidio sui. Vale. E P I S T U L A X. S E N E C A LUCILIO

SUO

SALUTEM.

Sic est. non muto sententiam: f u g e m u l t i t u d i n e m , 1 f u g e p a u c i t a t e m , f u g e e t i a m u n u m . non habeo, eum quo te communicatum velim. Et vide, quod judicium meum habeas: a u d e o t e t i b i c r e d e r e . Crates, ut aiunt, huius ipsius Stilbonis auditor, cuius mentionem priori epistula feci, cum vidisset adulescentulum secreto ambulantem, interrogavit, quid illic solus faceret? Me~ 2*

20

L. ANNAE1 SENECAE

cum, inquit, loquor. cui Crates: cave, inquit, rogo, et dill2 genter adtende, ne cum honiine malo loquaris. Lugentem

limentemque custodire solenius, ne solitudine male utatur. nemo est ex inprudentibus, quirelinqui sibi debeat: tunc mala consilia agitant. tunc aut aliis aut ipsis fulura pericula struunt. tunc cupiditates inprobas ordinant. tunc quicquid aut metu aut pudore celabat, animus exponit. tunc audaciam acuit, libidinem inritat, iracundiam instigat. denique quod unum solitudo habet commodum, nihil ulli commiltere, non timere indicem, perit stulto. ipse se prod it: vide itaque, quid de te sperem, immo quid spondeam mihi: spes enim incerti boni nomen est: non 3 invenio, cum quo te malim esse quam tecum. Repeto memoria, quam magno animo quaedam verba proieceris, quanti roboris plena, gratulatus sum protinus mihi et dixi: „non a summis labris isla venerunt, habent hae voces fundamentum. iste homo non est unus e populo, 4 ad salutem spectat." Sic loquere, sic vive: vide ne te ulla res deprimat. Votorum tuorum velerum licet deis gratiam facias, alia de inlegro suscipe: roga bonam mentem, bonam valitudinem animi, deinde tunc corporis, quidni tu ista vota saepe facias? audacter deum r o g a : nihil ilium de alieno rogaturus es. 5 Sed ut more meo cum aliquo munusculo epistulam mittam, verum est, quod apud Athenodorum inveni:

„ Tunc scilo esse te omnibus cupiditalibus solutum, cum eo perveneris, ut nihil deum roges, nisi quod rogare possis

palam." nunc enim quanta dementia est hominum! turpissima vota dis insusurrant: si quis admoverit aurem, conticescent. et quod scire hominem nolunt, deo narrant. Vide ergo, ne hoc praecipi salubriter possit: „ S i c vive cum hominibus, tamquam deus videat: sic loquere cum deo, tamquam homines audiant." Yale. E P I S T U L A XI.

PüNECA LUCILIO SUO SALUTEM. 1

Locutus est mecum amicus tuus bonae indolis, in quo quantum esset animi, quantum ingenii, quantum iam

EPISTUL. MOR. LIB. I. EP. 1 0 . 1 1 .

21

etiam profectus, sermo primus ostendit. dedit nobis gustum, ad quem respondebit. non enim ex praeparato locutus est, sed subito deprehensus. ubi se colligebat, verecundiam, bonum in adulescente signum, vix potuit excutere: adeo illi ex alto subfusus est rubor, hie ilium, quantum suspicor, etiam cum se eonfirmaverit et omnibus vitiis exuerit, sapientem quoque sequelur. n u l l a enim s a p i e n t i a n a t u r a l i a c o r p o r i s a u t a n i m i v i t i a p o n u n t u r : quicquid infixum et ingenitum est, lenitur arte, non vincitur. Quibusdam etiam constantissi- 2 mis in conspectu populi sudor erumpit, non aliter quam /atigalis et aestuantibus solet. quibusdam tremunt genua dicturis. quorumdam dentes conliduntur, lingua titubat, iabra concurrunt: haec nec disciplina nec usus umquam excutit, sed natura vim suam exercet et illo vitio sui etiam robustissimos admonet. I n t e r h a e c e s s e e t r u - 3 b o r e m s c i o , qui gravissimis quoque viris subitus adfunditur. magis quidem in iuvenibus adparet, quibus et plus caloris est et tenera frons. nihilominus et veteranos et senes tangit. Quidam numquam magis, quam cum erubuerint, timendi sunt, quasi omnem verecundiam effuderint. Sulla tunc erat violentissimus, cum faciem eius 4 sanguis invaserat. nihil erat mollius ore Pompeii, numquam non coram pluribus rubuit, utique in concionibus. Fabianum, cum in senatum testis esset inductus, erubuisse memini, et hie ilium mire pudor decuit. Non acci- 5 dit hoc ab infirmitate mentis, sed a novitate rei, quae inexercitatos, etiamsi non concutit, movet naturali in hoc facilitate corporis pronos. nam ut quidam * boni sanguinis sunt, ita quidam incitati et mobilis et cito in os prodeuntis. Haec, ut dixi, nulla sapientia abigit: alioquin 6 haberet rerum naturam sub imperio, si omnia eraderet vitia. Quaecumque adtribuit conditio nascendi et corporis temperatura, cum multum se diuque animus composuerit, haerebunt. Nihil horum vetari potest, non magis quam accersi. Artifices scenici, qui imitantur adfectus, 7 qui metum et trepidationem exprimunt, qui tristitiam repraesentant, hoc indicio imitantur verecundiam: deiciunt

22

L. ANNAEt SENECAE

[enim] voltum, verba submittunt, figunt in terrram oculos et deprimunt. ruborem sibi exprimere non possunt: nec prohibetur hie nec adducitur. Nihil adversus haec sapientia promittit, nihil proficit: sui iuris sunt, iniussa veniunt, iniussa discedunt. 8 lam clausulam epistula poscit. accipe, et quidem utilem ac salutarem, quam te adfigere animo volo: ,,AIiquis vir b o n u s nobis e l i g e n d u s est, ac s e m p e r a n t e o c u l o s h a b e n d u s , u t s i c tarn q u a m i l l ο s pect a n t e v i v a m u s , et o m n i a t am q u a m i l l o v i d e n t e 9 f a c i a m u s . " Hoc, miLucili, Epicurus praecepit. custo dem nobis et paedagogum dedit, nec inmerito: magna pars peccatorum tollitur, si peccaturis testis adsistit. Aliquem habeat animus, quem vereatur, cuius auctoritate etiam secretum suum sanctius faciat. Ο felicem ilium, qui non praesens tantum, sed etiam cogitatus emendat'. Ο felicem, qui sic aliquem vereri potest, ut ad memonam quoque eius se conponat atque ordinet! qui sic 10 aliquem vereri potest, cito erit verendus. El ige itaque Catonem: si hie tibi videtur nimis rigidus, elige remission s animi virum Laelium. elige eum, cuius tibi placuit et vita et oratio et ipse animum ante [se] ferens voltus: ilium tibi semper ostende vel custodem vel exemplum. Opus est, inquam, aliquo, ad quem mores nostri se ipsi exigant: nisi ad regulam prava non corriges. Vale. E P I S T U L A XII. SENECA LUCHIO

1

SUO

SALUTEM.

Quocumque me verti, argumenta senectutis meae video. Veneram in suburbanum meum et querebar de inpensis aedificii dilabentis. ait vilicus mihi: non esse neglegentiae suae vitium. omnia se facere, sed villam veterem esse. Haec villa inter man us meas crevit: quid mihi fu2 turum est, si i'am putria sunt aetalis meae saxa? Iratus illi proximam stomachandi occasionem adripio. „adparet, inquam, has platanos neglegi: nullas habent frondes. quam nodosi sunt et retorridi rami, quam tristes et squalidi trunci! hoc non accideret, si quis has circumfoderet,

EPISTUL. MOR. LIB. I. EP. 11. 12.

23

si inrigaret." Iurat per genium meum se omnia facere, in nulla re cessare curam suam, sed illas vetulas esse. Quod intra nos sit, ego illas posueram, ego illarum primum videram folium. Conversus ad ianuam: „quis est, 3 inquam, iste decrepitus et merilo ad ostium admotus? foras enim spectat. unde istunc nanctus es? quid te de lectavit alienum mortuum tollere?" At ille: ,,,ηοη cognoscis me? inquit: ego sum Felicio, cui solebas sigillaria adferre. ego sum Philositi vilici Alius, deliciolum tuum.'" „Perfecte, inquam, iste delirat. pupulus etiam delicium meum factus est? prorsus potest fieri: dentes illi cum maxime cadunt." Debeohocsuburbanomeo,quodmihisene-4 ctus mea, quocumque adverteram, adparuit: c o n p l e c t a m u r i l l a m e t amemus: plena est vol u p t a t i s , si i l i a s c i a s uti. Gratissimasunt poma,cum fugiunt. pueritiae maximus in exitu decor est. deditos Vino potio extrema delectat, ilia, quae mergit, quae ebrietati summam manum inponit. Quod in s e iucundissimum 5 omnis voluptas habet, in finem sui differt. iucundissima est aetas devexa iam, non tarnen praeceps. et illam quoque in extrema regula stantem iudico habere suas voluptates. aut hoc ipsum succedit in locum voluptatium, nullis egere. quam dulce est cupiditates fatigasse ac reliquisse! „Molestum est, inquis, mortem ante oculos 6 habere." Primum ista tam seni ante oculos debet esse quam iuveni. non enim citamur ex censu. Deinde nemo lam senex est, ut inprobe unum diem speret. unus autem dies gradus vitae est. lota aetas partibus constat et orbes habet circumductos maiores minoribus: est aliquis, qui omnis conplectatur et cingat. hie pertinet a natali ad diem extremum. est alter, qui annos adulescentiae excludit. est qui totam pueritiam ambitu suo adstringit. est deinde per se annus in se omnia continens lempora, quorum multiplicatione vita conponitur. mensis artiore praecingitur circulo. angustissimum habet dies gyrum, sed et hie ab initio ad exitum venit, ab ortu ad occasum. Ideo 7 Heraclitus, cui cognomen fecit orationis obscuritas, „unus

24

L. ANNAEI SENECAE EPIST. MOR. LIB. I. EP. 12.

dies, inquit, par omni est." Hoc alius aliler excepit: dixit enim parem esse horis, nec mentitur. nam si dies est tempus viginti et quatuor horarum, necesse est omnes inter se dies pares esse, quia nox habet, quod dies perdidit. Alius ait parem esse unum diem omnibus similitudine: nihil enim habet longissimi temporis spatium, quod non et in uno die invenias, lucem et noctem et [in] allernas mundi vices: plura facit isla, non alia, alias contra8 ctior, alias production Itaque sic ordinandus est dies omnis, tamquam cogat agmen et consummet atque expleat vitam. Pacuvius, qui Syriam usu suam fecit, cum vino et illis funebribus epulis sibi parentaverot, sic in eubiculum ferebatur a coena, ut inter plausus exoleto· rum hoc ad symphoniam caneretur: βεβίωται \ βεβίωται\ 9 nullo non se die extulit. Hoc, quod ille ex mala conscientia faciebat, nos ex bona faciamus et in somnum ituri laeti hilaresque dicamus: vixi et, quem dederat cursurn fortuna, peregi. craslinum si adiecerit deus, laeti recipiamus. Tile beatissimus est el securus sui possessor, qui crastinuni sine sollicitudine exspectat. Quisquis dixit: v i x i , colidie ad lucrum surgit. 10 Sed iam debeo epistulam includere. „Sic, inquis, sine ullo ad me peculio veniet?" Noli timere: aliquid secum fert. quare aliquid dixi? mullum. quid enim hac voce praeclarius, quam illi trado ad te perferendam? „ M a l u m e s t in n e c e s s i t a t e v i v e r e : s e d in n e c e s s i t a t e v i v e r e n e c e s s i t a s n u l l a e s t . " Quidni nulla sit? patent undique ad libertatem viae multae breves, faciles. agamus deo gratias, quod nemo in vita tell neri potest: calcare ipsas necessitates licet. „Epicurus, inquis, dixit, quid tibi cum alieno?" Quod verum est, meum est. perseverabo Epicurum tibi ingerere, ut isti, qui in verba iurant, nec quid dicatur aeslimant, sed a quo, sciant, quae optima sunt, esse com inunia. Va'e.

L. ANMEI SENECAE AD

LUCILIÜM

EPISTÜLARÜM

MORALIUM

L I B E R II.

E P I S T U L A I. (13.) SENECA

LUCILIO

SUO

SALUTEM.

Mullum tibi e s s e animi scio. nam etiam antequam in- ; strueres te praeceptis salutavibus et dura vincentibus, satis adversus fortunam placebas tibi, et multo magis, postquam cum illa manum conseruisti viresque expertus e s t u a s , quae numquam certam dare fiduciam sui possunt, nisi cum multae difficultates hinc et ilJinc adparuerunt, aliquando vero et propius a c c e s s e r u n t : sie verus ille animus et in alienum non venturus arbitrium probatur. haec eius obrussa est. Non potest alhleta magnos 2 spiritus ad certamen adferre, qui numquam suggillatus e s t : i l l e , qui sanguinem suum vidit, cuius denies crepuere sub pugno, ille, qui supplantatus adversarium toto tulit corpore nec proiecit animum proiectus, qui quotiens ceeidit, contumacior r e s u r r e x i t , cum magna spe descendit ad pugnam. E r g o , ut similitudinem istam prose- 3 q u a r , s a e p e iam fortuna supra te fuit, n e c tarnen tradidisti t e , sed subsiluisti et acrior constitisti. multum enim adicit sibi virtus lacessita: tarnen si tibi videtur, a e e i p e a m e a u x i l i a , q u i b u s m u n i r e t e p o s s i s . Plura 4 sunt, Luciii, quae nos terrent, quam quae premunt, et saepius opinione quam re laboramus. Non loquor tecum Sloica lingua, sed hac submissiore. nos enim dieimus omnia i s t a , quae gemitus mugitusque exprimunt, levia esse et contemnenda: omittamus haec magna verba, sed, di boni, vera. ( I l l u d tibi praecipio, ne sis miser ante t e m p u s , cum ilia, quae velut inminentia expavisti, for-

26

L. ANNΑΕΙ SENECAE

5 t a s s e n u m q u a m Ventura sint, certe non venerint.) Q u a e d a m ergo n o s m a g i s t o r q u e n t q u a m d e b e n t . quaedam ante torquent quam debent. quaed a m t o r q u e n t , c u m o m n i n o n o n d e b e a n t . aut augemus dolorem aut fingimus aut praecipimus. P r i m u m i l l u d , quia r e s in controversia est et litem contestatam h a b e m u s , in p r a e s e n t i a d i f f e r a t u r . Quod ego leve d i x e r o , tu gravissimum e s s e c o n t e n d e s : scio alios inter flagella r i d e r e , alios gemere s u b colapho. P o s t e a videbimus, utrum ista suis viribus valeant an inbecillitate nostra. 6

Illud p r a e s t a mihi, ut, quotiens circumsteterint, qui tibi te miserum e s s e p e r s u a d e a n t , non quid a u d i a s , sed quid sentias, cogites et cum patientia tua deliberes ac te ipse interroges, qui tua optime n o s t i : quid est, q u a r e isti me conplorent? quid est, q u o d trepident, quod contagium q u o q u e mei timeant, quasi transsilire calamitas possit? est aliquid istic mali, an r e s ista magis infamis est quam m a l a ? I p s e te i n t e r r o g a : numquid sine causa crucior et moereo e\ 7 quod non est m a l u m , facio? „ Q u o m o d o , i n q u i s , intelleg a m , v a n a sint an v e r a , quibus a n g o r ? " Accipe huius rei r e g u l a m : aut p r a e s e n t i b u s t o r q u e m u r aut futuris aut utrisque. de praesentibus facile judicium est: si c o r p u s tuum liberum e s t , sanum e s t , nec ullus ex iniuria dolor e s t : videbimus quid f u t u r u m sit. hodie nihil negotii habet. 8 „ A t enim f u t u r u m est." P r i m u m dispice, an certa argumenta sint venturi mali. p l e r u m q u e enim suspicionibus l a b o r a m u s , et inludit nobis ilia, q u a e conficere bellum solet, f a m a , multo autem magis singulos conficit. Ita e s t , mi Luciii: cito accedimus opinioni. non coarguimus ilia, q u a e n o s in metum a d d u c u n t , nec e x c u t i m u s , sed t r e p i d a m u s et sic vertimus t e r g a , q u e m a d m o d u m illi, quos pulvis m o t u s fuga pecorum exuit c a s t r i s , aut quos 9 aliqua fabula sine auctore s p a r s a conterruit. Nescio quem o d o magis v a n a perturbant. vera enim m o d u m suum h a b e n t . quicquid ex incerto venit, cöniecturae et paventis animi licentiae traditur. nulli itaque tam perniciosi, tarn inrevocabiles quam lymphatici m e t u s sunt, ceteri

EPISTÜL. MOR. LIB. II. EP. l. (13.)

27

enim sine ratione, hi sine mente sunt. Inquiramus itaqueio in rem diligenter. verisimile est aliquid futurum mali: non statim verum est. quam multa non exspectata venerum! quam multa exspectala numquam conparuerunt! Etiaqisi futurum est, quid iuvat dolori suo occurrere? satis cito dolebis, cum venerit: interim tibi meliora promitte. Quid facies lucri? tempus: multa intervenier, u quibus vicinum [periculum] et prope admotum aut subsistat aut desinat aut in alienum caput transeat: incendium ad fugam patuit. quosdam molliter ruina deposuit. aliquando gladius ab ipsa cervice revocatus est. aliquis carnifici suo superstes fuit. Habet etiam mala fortuna levitatem. fortasse erit, fortasse non erit: interim non est. meliora propone. Nonnumquam nullis adparentibus J2 signis, quae mali aliquid pronuntient, animus sibi falsas imagines fingit: aut verbum aliquod dubiae significatio nis detorquet in peius aut maiorem sibi offensam proponit alicuius quam est, et cogitat non quam iratus ille sit, sed quantum liceat irato. nulla autem causa vitae est, nullus miseriarum modus, si timeatur quantum potest: hie prudentia prosit, hic robore animi evidentem quoque metum respue: si minus, vitio vitium repelle ·. spe me· tum tempera, nihil tarn certum est ex his, quae timen tur, ut non certius sit et formidata subsidere et sperata deeipere. Ergo spem ac metum examina, et quotiens in-13 certa erunt omnia, tibi fave: crede quod mavis, si plures habes sententias metus, nihilominus in hanc partem polius inclina et perturbare te desine, ac subinde hoc in Jinimo volve, maiorem partem mortalium, cum ULI nec sit quiequam mali nec pro certo futurum sit, aestuare ac discurrere. nemo enim resistit sibi, cum coepit inpelli, nec timorem suum redigit ad verum, nemo dicit: „vanus auetor est. haec aut finxit aut credidit." damus nos ret ferendos. expaveseimus dubia pro certis. non servamus modum rerum. statim in timorem venit scrupulus. Pudetl4 me ibi sic tecum Ioqui et tarn lenibus te remediis focillare. alius dicat: fortasse non veniet. tu die: quid porro, si veniet? videbimus uter vincat. fortasse pro me venit.

28

L. ANNAEI

SENECAE

et mors ipsa vitam honestabit: cicuta magnum Socratem [con]fecit. Catoni gladium adsertorem libertatis extorque 15magnam partem detraxeris gloriae. Nimium diu te cohortor, cum tibi admonitione magis quam exhortatione opus sit. non in diversum te a natura lua d u c i m u s : natus es ad i s t a , quae dicimus. eo magis bonum tuum auge et exorna. 16 S e d iam iinem epistulae faciam, si i 1 Li signum suum i n p r e s s e r o , id est aliquam magnificam vocem perferendam ad te mandavero. „ I n t e r c e t e r a m a l a h o c q u o que habet stu 1 titia: semper incipit vivere." Considera quid vox ista significet, Lucili virorum optime, et intelleges, quam foeda sit hominum levitas cotidie nova vitae fundamenta ponentium, novas s p e s etiam in 17exitu inchoantium. Circumspice tecum singulos: occurrent tibi s e n e s , qui se cum maxime ad ambitionem, ad p e r e g r i n a t i o n e s , ad negotiandum parent, quid est turpius quam s e n e x vivere incipiens? Non adicerem auctorem [huic] v o c i , nisi esset secrelior nec inter volgata Epicuri d i c t a , quae mihi et laudare et adoptare permisi. Vale. EPISTULA

II.

(14.)

SENECA LUCILIO SUO SAIUTEM.

1

F a t e o r insilam e s s e nobis corporis noslri carUalem. fateor nos huius g e r e r e tutelam. non nego indulgendum illi: serviendum nego. mullis enim serviet, qui corpori servit, qui pro illo nimium timet, qui ad illud omnia re2 fert. S i c g e r e r e nos d e b e m u s , non tamquam propter corpus vivere d e b e a m u s , sed tamquam non possimus sine corpore, huius nos nimius amor limoribus inquietat, sollicitudinibus onerat, contumeliis obicit. honestum ei vile e s t , cui corpus nimis carum est. agatur eius diligentissime c u r a , ita tamen, ut cum exiget r a t i o , cum dignitas, 3 cum fides, mittendum in ignes sit. Nihilominus, quantum p o s s u m u s , evilemus incommoda q u o q u e , non tantum pericula, et i n t u t u m n o s r e d u c a m u s e x c o g i t a n t e s s u b i n d e , quibus p o s s i n t timenda de-

EPISTUL. MOR. LIB. II. EP. 2. (14.)

29

pelli. q u o r u m t r i a , ni f a l l o r , g e n e r a sunt: timetur inopia, timentur morbi, timentur quae p e r v i m p o t e n t i o r i s e v e n i u n t . E x his omnibus4 nihil m a g i s nos concutit, quam q u o d ex aliena p o t e n t i a i n p e n d e t . magno enim strepitu et tumultu venit. naturalia mala quae reluli, inopia atque morbus, silentio subeunt nec oculis nec auribus quicquam terroris inc.utiunt: ingens alterius mali pompa est. ferrum circa se et ignes habet et catenas et turbam ferarum, quam in viscera inmiltat humana. Cogita hoc loco carcerem et δ cruces et eculeos et uncum et adactum per medium ho minem, qui per os emergeret, stipitem et dislracta in diversum actis curribus membra, illam tunicam alimentiis ignium et inlitam et textam, [et] quicquid aliud praeter haec commenta saevitia est. Non est itaque mirum, si 6 maximus huius rei timor est, cuius et varietas magna et adparatus terribilis est. nam quemadmodum plus agit tortor, quo plura instrumenta doloris exposuit, specie enim vincuntur qui patientia restitissent: ita ex his, quae animos nostros subigunt et domant, plus proficiunt, quae habent quod ostendant. lllae pestes non minus graves s u n t , famem dico et praecordiorum suppurationes el febrem viscera ipsa torrentem. sed latent, nihil habent quod intentent, quod praeferant: haec ut magna bella adspectu paratuque vicerunt. Demus itaque operam, abs- 7 tineamus offensis. Interdum populus est, quem timere debeamus. interdum si ea civitatis disciplina e s t , ut plurima per senatum transigantur, gratiosi in eo viri. inlerdum singuli, quibus potestas populi et in populum dala est. hos omnes amicos habere operosum est: satis est inimicos non habere. Itaque sapiens numquam potentium iras provocabit. immo declinabit, non aliter quam in navigando procellam. Cum peteres Siciliam, traie- 8 cisti frelum. temerarius gubernator contempsit auslri minas (ille est enim, qui Siculum pelagus exasperet et in vertices cogat). non sinistrum petit litus, sed id, quo propior Charybdis maria convolvit. at ille cautior peritos locorum rogat, quis aestus sit, quae signa dent nubes.

30

L. ANNAEI SENECAE

longe ab ilia regio ne verticibus infami cursum tenet. Idem facit sapiens: nocituram potentiam vitat, hoc primum c a v e n s , ne vitare videatur. pars enim securitatis et in hoc est non ex professo earn [non] petere, quia, quae 9 quis fugit, damnat. Circumspiciendum ergo nobis est, quomodo a volgo tuti esse possimus. Primum nihil idem concupiscamus: rixa est inter conpetitores. Deinde nihil habeamus, quod cum magno emolumento insidiantis eripi possit. quam minimum sit in corpore tuo spoliorum. Nemo ad humanum sanguinem propter ipsum venit, aut admodum pauci. plures conputant quam oderunt. nudum latro transmittit. eliam in obsessa via pauperi pax est. lOTria deinde ex praecepto veteri praestanda sunt ut vitentur: odium, invidia, contemptus. Quomodo hoc fiat, sapientia sola monstrabit. difficile enim temperamentum est, verendumque, ne in contemptum nos invidiae timor transferat, ne dum calcare nolumus, videamur posse calcari. multis timendi adtulit causas timeri posse. Undique nos llreducamus·. non minus contemni quam suspici nocet. A d philosophiam ergo confugiendum est: hae literae, non dico apud bonos, sed apud mediocriter malos infularum loco sunt, nam forensis eloquenlia et quaecumque alia populum mo vet, adversarios habet: haec quieta et sui negotii contemni non potest, cui ab omnibus artibus etiam apud pessimos honor est. Numquam in tantum convalescet nequitia, numquam sic contra virtutes coniurabitur, ut non philosophiae nomen venerabile et sacrum maneat. Ceterum philosophia ipsa tranquille modesteque 12tractanda est. „Quid ergo? inquis, videlur tibi Marcus Cato modeste philosophari, qui bellum civile sententia reprimit? qui furentium principum armis medius intervene? qui aliis Pompeium offendentibus aliis Caesarem 13simul lacessit d u o s ? " Potest aliquis disputare an illo tempore capessenda fuerit sapienti respublica. Quid tibi vis Marce Cato? iam non agitur de libertate: olim pessumdata est. quaeritur, utrum Caesar an Pompeius possideat rempublicam : quid tibi cum ista contentione? uullae partes tuae sunt, dominus eligitur: quid tua, uter

EPISTUL. MOR. LIB. II. EP. 2. (14.)

31

vincat? potest melior vincere, non potest non peior esse, qui vicerit. Ultimas partes adtigi Catonis. sed nec priores anni fuerunt, qui sapientem in illam rapinam reipublicae admitterent: quid aliud quam vociferatus est Cato et misit inritas voces, cum modo per popuii levatus manus et obrutus sputis [et portandus] extra forum traheretur, modo e senatu in carcerem duceretur ? Sed 14 90stea videbimus, an sapienti opera perdenda sit: interim ad hos te [Stoicos] voco, qui a republica exclusi secesserunt ad colendam vitam et humano generi iura condenda sine ulla potentioris offensa. Non conturbabit sapiens publicos mores nec populum in se vitae novitate convertet. „Quid ergo? utique erit tutus, qui hoc propo-15 situm sequetur?" Promittere tibi hoc non magis possum quam in homine temperanti bonam valitudinem: et tamen facit temperantia bonam valitudinem. Perit aliqua navis in porlu: sed quid tu accidere in medio mari credis? quanto huic periculum paratius foret multa agenti molientique, cui ne olium quidem tutum est? Pereunt aliquando innocentes: quis negat? nocentes tamen saepius. Ars ei constat, qui per ornamenta percussus est. Deniquelö consilium rerum omnium sapiens, non exitum spectat. Initia in potestate nostra sunt: de eventu fortuna iudicat, cui de me sententiam non do. „At aliquid vexationis adfert, aliquid adversi." *** Non damnatur latro, cum occidit? *** Nunc ad cotidianam stipem manum porrigis. Aurea 17 te stipe inplebo, et quia facta est auri mentio, accipe quemadmodum usus fructusque eius tibi esse gratior possit. „ I s m a x i m e d i v i t i i s f r u i t u r , q u i m i n i m e d i v i t i i s i n d i g e t . " ,„Ede, inquis, auctorem."' Ut scias quam benigni simus, propositum est aliena laudare: Epicuri est aut Metrodori aut alicuius ex ilia officina. et quid interest quis dixerit? omnibus dixit. Qui 18 eget divitiis, timet pro illis. nemo autem sollicito bono fruitur: adicere illis aliquid studet. dum de incremento cogitat, oblitus est usus, rationes accipit, forum content, kalendarium versat, fit ex domino procurator. Vale.

32

L. ΑΝΝΛΕΙ SENECAE E P I S T U L A III. (.15.) S E N E C A LUCILIO SUO

1

SALUTEM.

Mos antiquis fuil usque ad meam servatus aetalem, primis epislulae verbis adicere: „Si vales bene est, ego valeo··" reetenos dicimus: „Si p h i l o s o p h a r i s , b e n e e s t . " valere autem hoc demum est. sine hoc aeger [est] animus, corpus quoque, eliamsi magnas habet vires, non 2 aliler quam furiosi aut phrenetici validum est. Ergo hanc praecipue valiludinem cura: deinde el illam secundum, quae non magno tibi conslabit, si volueris bene valere. S t u l l a e s t enim, mi Luciii, et minime conveniens literato viro o c c u p a t i o e x e r c e n d i l a c e r t o s e t d i l a t a n d i c e r v i c e m a c I a t e r a f i r m a n d i : cum tibi feliciter sagina cesserit et tori creverint, nec vires uraquam opimi bovis nec pondus aequabis. adice nunc, quod maiore corporis sarcina animus eliditur et minus agilis est. itaque quantum poles, circumscribe corpus luum et äanimo locum laxa. Multa sequunlur incommoda liuic dedilos curae: primum exercitationes, quarum labor spiritum exhaurit et inhabilem intentioni ac sludiis acrioribus reddit. deinde copia ciborum subtilitas inpeditur accedunt pessimae nolae mancipia in magislerium recepla, homines inter oleum et vinum occupati, quibus ad votum dies est actus, si bene desudaverunt, si in locum eius, quod effluxit, multum potionis altius ieiuno iturae regesserunt. Bibere et sudare vita cardiaci est. 4 S u n t e x e r c i t a t i o n e s e t f a c i l e s et b r e v e s , q u a e c o r p u s e t s i n e m o r a l a s s e η t et t e m p o r i ρ a r c a n t , cuius praecipua ratio habenda est: cursus et cum aliquo pondere manus motae et saltus vel ille, qui corpus in allum levat, vel ille, qui in longum mitlil, vel ille, ut ita dicam, saliaris aut, ut contumeliosius dicam, ful5 lonius: quod übet ex his elige. usu redde facile. Quicquid facies, cito redi a corpore ad animum: ilium noctibus ac diebus exerce. labore rnodico alitur ille. hanc exercitationem non frigus, non aeslus inpediet, ne senectus quidem. Id bonum cura, quod vetustate fit melius

EPISTUL. MOR. L I B . II. EP. 3. ( 1 5 j

33

Neque ego te iubeo eemper inminere libro aut pugillari- 6 bus ·. dandum et aliquod intervallum animo, ita tamen ut non resolvatur, sed remittatur. Gestatio et corpus concutit, et Btudio non obficit: possis legere, possis dictare, possis loqui, possis audire, quorum nihil ne ambulatio quidem vetat fieri. Nec tu intentionem vocis contempse- 7 r i s , quam veto te per gradus et certos modos extollere, deinde deprimere, quid ergo? a clamore protinus et a summa contentione vox tua incipiet? usque eo naturale est paulatim incitari, ut litigantes quoque a sermone incipiant, ad vociferationem transeant: nemo statim Quiritiuin fidem inplorat. Ergo utcumque inpetus tibi animi 8 suaserit, modo vehementius fac vicinis convicium, modo lentius, prout v o x quoque te hortabitur et latus, modesta, cum recipies illam revocarisque, descendat, non decidat. moderatoris sui temperamentum habeat nec indocto et rustico more desaeviat. non enim id agimus, ut exerceatur v o x , sed ut exerceat. f Q u i d si velis deinde 9 quemadmodum ambules discere ? admille istos, quos nova artificia docuit fames: erit qui gradus tuos temperet et buccas edentis observet et in tantum procedat, in quantum audaciam eius palientia ei credulitate produxeris. f Detraxi tibi non pusillum negotii: una mercedula et 10 munus graecum ad haec beneficia accedet. ecce insigne praeceptum: „ S t u l t a v i t a i n g r a t a e s t e t t r e p i d a . t o t a in f u t u r u m f e r t u r . ,„Quis, inquis, dicit?'" idem qui supra. Quam tu nunc vitam did existimas stultani? Babae et Isionis? non ita est: nostra dicitur, quos caeca cupiditas in nocitura, certe numquam satiatura praecipitat, quibus si quid satis esse posset, fuissel, qui non cogitamus, quam iucundum sit nihil poscere, quam magnificum sit plenum esse nec ex fortuna pendere. Subinde itaque, Luciii, quam multa sis conseeutus r e - Π cordare. cum adspexeris, quot te antecedant, cogita, quot sequantur. si vis gratus esse adversus deos et ad versus vitam tuam, cogita, quam multos antecesseris. quid tibi cum ceteris? te ipse antecessisti. Finem con-12 SENECA PHIL·. I I I .

3

34

L. ANNAEI SENECAE

stitue, quem transire ne possis quidem, si velis: discedant aliquando ista insidiosa bona et sperantibus meliora quam adsecutis. si quid in illis esset solidi, aliquando et inplerent: nunc haurientium sitim concitant. mutantur speciosi adparatus. et quid futuri temporis incerta sors volvit? quare potius a fortuna inpelrem, ut det, quam a me, ne petam ? quare autem petam? oblitus fragilitatis humanae congeram? in quid laborem? ecce hie dies ultimus est. ut non sit: prope ab ultimo est. Vale. E P I S T U L A IV. (16.) SENECA LUCILIO SUO SALUTEM.

1

Liquere hoe tibi, Luciii, scio, n e m i n e m p o s s e b e a t e v i v e r e , ne t o l e r a b i l i t e r q u i d e m , sine s a p i e n t i a e s t u d i o et beatam vitam perfecta sapientia effici, ceterum tolerabilem etiam inehoata. sed hoc, quod liquet, firmandum el altius cotidiana meditatione Agendum est: plus operis est in eo, ut proposita custodias quam ut honesta proponas. perseverandum est et adsiduo studio robur addendum, donee bona mens sit, quod 2 bona voluntas est. Itaque [non opus est] tibi apud me pluribus verbis ut adfirmantis nec tam longis; intellego te multum profecisse. quae scribis, unde veniant, scio: non sunt Acta nec colorata. dicam tamen sententiam: [quod] iam de te spem habeo, nondum fiduciam. tu quoque idem facias volo: non est, quod tibi cito et facile credas. excute te et varie scrutare et observa: i l l u d a n t e o m n i a v i d e , u t r u m in p h i l o s o p h i a a n in 3 i p s a v i t a p r o f e c e r i s . Non est philosophia populäre artificium nec ostentationi paratum. non in verbis, sed in rebus est. nee in hoc adhibetur, ut [cum] aliqua oblectatione consumatur dies, ut dematur otio nausia: animum format et fabricat, vitam disponit, actiones regit, agenda et omittenda demonstrat, sedet ad gubernaculum et per ancipitia fluctuantium dirigit cursum. sine hac nemo intrepide potest vivere, nemo secure: innumerabilia accidunt singulis horis, quae consilium exigant, quod

EPISTUL. MOR. LIB. II. EP. 4. (16.)

35

ab hac petenduni est. Dicet aliquis: „Quid mihi prodest 4 philosophia, si fatum est? quid prodest, si deus rector est? quid prodest, si casus imperat? nam etmutari certa non possunt et nihil praeparari potest adversus incerta, sed aut consilium meum oecupavit deus decrevitque quid iacerem, aut consilio meo nil fortuna permittitfur]." Quic- 5 quid est ex his, Lucili, vel si omnia haec sunt, philosophandum est: sive nos inexorabili lege fata constringunt, sive arbiter deus universi cuncta disponit, sive casus res humanas sine ordine inpellit et iactat, philosophia nos tueri debet, haec adhortabitur, ut deo libenter pareamus, fortunae contumaciter. haec docebit, ut deum sequaris, feras casum. Sed non est nunc in hanc disputa 6 tionem transeundum, quid sit iuris nostri, si Providentia in imperio est, aut si fatorum series inligatos trahit, aut si repentina ac subita dominantur: illo nunc revertor, ut te moneam et exhorter, ne patiaris inpetum animi tui delabi et refrigescere. contine ilium et constitue, ut habitus animi flat, quod est inpelus. lam ab initio, si te bene novi, circumspicies, quid 7 haec epistula munusculi adtulerit: ex cute illam et invenies. Non est, quod mireris animum meum: adhuc de alieno liberalis sum. quare autem alienum dixi? quicquid bene dictum est ab ullo, meum est. sicut quoi? abEpicuro dictum est; „ S i ad n a t u r a m v i v e s , n u m q u a m e r i s p a u p e r : si ad o p i n i o n e s , n u m q u a m e r i s d i v e s . " Exiguum natura desiderat, opinio inmensum. congeratur 8 in te quicquid multi locupletes possederant ; ultra privatum pecuniae modum fortuna te provehat, auro tegat, purpura vestiat, eo deliciarum opumque perducat, ut terram marmoribus abscondasj non tan turn habere tibi liceat, sed calcare divitias, accedant statuae et picturae et quicquid ars ulla luxuriae elaboravit: maiora cupere ab his disces. Naturalia desideria finita sunt: ex falsa9 opinione nascentiaubi desinant, non habent. nullus enim terminus falso est. viam eunti aliquid extremum est: error inmensus est. Retrahe [ergo] te a vanis, et cum voles scire, quod petes, utrum naturalem liabeat an caecam 3*

36

L. ANNAEI SENECAE

cupiditatem, considera, num possit alicubi consislere: si longe progresso semper aliquid longius restat, scito id naturale non esse. Vale. EPISTULA V. (17.)

Seneca Luciuo suo salutem. 1

2

3

4

5

Proice omnia ista, si sapis, immo ut sapias, et ad bonani m e n t e m magno cursu ac totis v i r i b u s t e n d e . si q u i d e s t , q u o t e n e r i s , a u t e x p e d i aut i n c i d e . „Moratur, inquis, me res familiaris: sic illam disponere volo, ut sufficere nihil agenti possit, ne aut pauperlas mihi oneri sit aut ego alieui." Cum hoc dicis, non videris vim ac potentiam eius, de quo cogitas, boni nosse. et summam quidem rei pervides, quantum philosophia prosit, partes autem nondum satis subtiliter dispicis, nec dum scis, quantum ubique nos adiuvet, quernadmodum et in maximis, ut Ciceronis utar verbo, o p i t u l e t u r , et in minima descendat. Mihi crede, advoca illam in consilium: suadebittibi, ne ad calculos sedeas. Nempe hoc quaeris et hoc ista dilatione vis consequi, ne tibi paupertas timenda sit: quid si adpetenda est? M u l tis ad p h i l o s o p h a n d u m o b s t i t e r e d i v i t i a e : p a u p e r t a s e x p e d i t a e s t , s e c u r a e s t . Cum classicum cecinit, seit non se peti. cum aliqua conclamatio est, quomodo exeat, non quid efferat, quaerit. aut si navigandum est, non strepunt portus nec unius comitatu inquieta sunt litora. non circumstat illam turba servorum, ad quos pascendos transmarinarum regionum est optanda fertilitas. facile est pascere paucos ventres et bene institutos et nihil aliud desiderantes quam inpleri. parvo fames constat, magno fastidium. paupertas contenta est desideriis instantibus satisfacere. quid est ergo, quare hanc recuses contubernalem, cuius mores sanus dives imitatur? Si vis vacareanimo, aut pauper sis oportet aut pauperi similis. non potest Studium salutare fieri sine frugalitatis cura: frugalitas autem paupertas voluntaria est. tolle itaque istas excusationes: „ nondum habeo, quantum sat est. si ad illam summam pervenero.

EPISTUL. MOR. LIB. II. EP. 4. 5. (16.17.)

37

lunc me totum philosophiae dabo." atqui nihil prius quam hoc parandum est, quod tu differs et post cetera paras: ab hoc incipiendum est. „Parare, inquis, unde vivam volo." Simul et te parare disce: si quid te vetat bene vivere, bene mori η on vetat. Non est, quod paupertas nos a 6 philosophia revocet, ne egestas quidem. toleranda est enim ad hoc properantibus vel fames, quam toleravere quidam in obsidionibus. et quod aliud erat iiiius patientiae praemium quam in arbitrium non cadere victoris? quanto hoc maius est, quo promittitur perpetua libertas, nullius nec hominis nec dei timor: et quidem vel esurienti ad ista veniendum est. Perpessi sunt exercitus 7 inopiam omnium rerum, vixerunt herbarum radicibus et dictu foedius tulerunt famem. haec omnia passi sunt pro regno, quoque magis mireris, alieno: dubitabit aliquis 'erre paupertatem, ut animum furoribus liberet? Non est ergo prius adquirendum: licet ad philosophiam etiam sine viatico pervenire. Ita est? cum omnia habueris, 8 tunc habere et sapientiam voles ? haec erit ultimum vitae instrumentum et, ut ita dicam, additamentum ? Tu vero sive aliquid habes: iam philosophare. unde enim scis, an iam nimis habeas? sive nihil: hoc prius quaere quam quicquam. „At necessaria deerunt." Primum deesse 9 non poterunt, quia natura minimum petit, naturae autem se sapiens adcommodat. Sed si necessitates ultimae inciderunt, iamdudum exiet e vita et molestus sibi esse desinet. Si vero exiguum erit et angustum, quo possit vita produci, id boni consulet nec ultra necessaria sollicitus aut anxius ventri et scapulis suum reddet et occupationes divitum concursationesque ad divitias euntium securus laetusque ridebit ac dicet: „quid in longum ipse telO differs? exspectabisne fenoris quaestum aut ex merce conpendium aut tabulas beati senis, cum fieri possis statim dives? repraesentat opes sapientia, quas cuicumque fecit supervacuas, dedit." Haec ad alios pertinent: tu locupletibus propior es. seculum muta, nimis habes. idem autem omni seculo, quod sat est. Poteram hoc loco epistulam claudere, nisi te male in-11

38

L. ΑΝΝΛΕ1 SENECAE

stituissem. reges Parthos non potest quisquam salutare sine munere: tibi valedicere non Jieet gratis. Quid istic? ab Epicuro mutuum sumam: „ M u l t i s p a r a s s e d i v i t i a s non f i n i s m i s e r i a r u m fuit, s e d m u t a t i o . " 12 Non hoc miror. non est enim in rebus vitium, sed in ipso animo. illud, quod paupertatem nobis gravem fecerat, et divitias graves fecit. Quemadmodum nihil differt, utrum aegrum in ligneo lecto an in aureo conloces: quocumque : ilium transtuleris, morbum secum suum transferet: sic i nihil refert, utrum aeger animus in divitiis an in paupertate ponatur. malum suum ilium sequitur. Vale. E P I S T O L A VI. (18.) SENECA LUCILIO SUO SALUTEM.

1

December est mensis: cum maxime civitas sudat. ius luxuriae publicae datum est. ingenti adparatu sonant omnia, tamquam quicquam inter Saturnalia intersit et dies rerum agendarum: adeo nihil interest, ut non videatur mihi errasse, qui dixit: olim mensem Decembrem 2fuisse, nunc annum. Si te hie haberem, libenter tecum conferrem, quid existimares esse faciendum: utrum nihil ex cotidiana consuetudine movendum, an, ne dissidere videremur cum publicis moribus, et hilarius coenandum et exuendam togam. nam quod fieri nisi in tumultu ettristi tempore civitatis non solebat, voluptatis causa ac festo3 rum dierum vestem mutavimus. Si te bene novi, arbitri partibus functus nec per omnia nos similes esse pileatat turbae voluisses nec per omnia dissimiles: nisi forte his maxime diebus animo imperandum est, ut tunc voluptatibus solus abstineat, cum in illas omnis turba procubuit: certissimum [enim] argumentum firmitatis suae capit, si ad blanda et in luxuriam trahentia nec it nec abducitur. 4 Hoc multo fortius est, ebrio ac vomitante populo siccum ac sobrium esse, illud temperatius, non excerpere se nec insigniri nec misceri omnibus et eadem, sed non eodem modo facere: licet enim sine luxuria agere festum diem. 5 Ceterum adeo mihi placet temptare animi tui firmitatem, ut ex praecepto magnorum virorum tibi quoque praeci-

EPISTUL. MOR. L I B . II. EP. 5. 6. (17.18.)

39

piam: i n t e r p o n a s a l i q u o t d i e s , q u i b u s c o n t e n t u s m i n i m o a c v i l i s s i m o c i b o , dura a t q u e horrida veste dicas tibi: „hoc est quod timebat u r ? " In ipsa securitate animus ad difficilia se praeparet 6 et contra iniurias fortunae inter beneficia firmetur. Miles in media pace decurrit sine ullo hoste, vallum iacit el supervacuo labore lassatur, ut sufflcere necessario possit. quem in ipsa re trepidare nolueris, ante rem exerce. Hoc secuti sunt, qui omnibus mensibus paupertatem imitati prope ad inopiam accesserunt, ne umquam expavescerent, quod saepe didicissent. Non est nunc quod existi- 7 mes me dicere TYmoneas coenas et pauperum cellas, et quicquid aliud est, per quod luxuria divitiarum taedio ludit: grabatus ille verus sit et sagum et panis durus ac sordidus. hoc triduo et quatriduo fer, interdum pluribus diebus, ut non lusus sit, sed experimentum: tunc, mihi crede, Luciii, exsultabis dipondio satur et intelleges ad securitatem non opus esse fortuna: hoc enim, quod necessitati sat est, d«t et irata. N o n e s t t a m e n , quare tu g multum tibi facere videaris. facies enim, quod multa milia servorum, multa milia pauperum faciunt: illo nomine ve suspice, quod facies non coactus, quod tam facile erit tibi illud pati semper quam aliquando experiri. Exerceamur ad palum. et ne inparatos fortuna deprehendat, fiat nobis paupertas familiaris. Securius divites erimus, si scierimus, quam non sit grave pauperes esse. Certos ha- 9 oebat dies ille magister voluptatis Epicurus, quibus maligne famem exstingueret, visurus, an aliquid deesset ex plena et consummata voluptate, vel quantum deesset, et an dignum, quod quis magno labore pensaret. hoc certe in his epistulis ait, quas scripsit Charino magislratu ad Polyaenum: et quidem gloriatur non toto asse pasci: Metrodorum, qui nondum tantum profecerit, toto V / In hoc tuio victu saturitatem putas esse? et voluptas est. voluptas autem non ilia levis et fugax et subinde reficienda, sed stabilis et certa. non enim iucunda res est aqua et polenta aut frustum hordeacei panis, sed summa voluptas est posse capere etiam ex his voluptatem et ad id se de-

40

L. ANNAEI SENECAE

l l d u x i s s e , quod eripere nulla fortunae iniquitas possit. Li· ber[«/]iora alimenta sunt carceris ι sepositos ad capitale supplicium non lam anguste, qui occisurus est, pascit: quanta est animi magnitude» ad id sua sponte descendere, quod ne ad extrema quidem decretis timendum sitl hoc 12est praeoccupare tela fortunae. Incipe e r g o , mi Lucili, sequi horum consuetudinem el aliquos dies destina, quibus secedas a tuis rebus minimoque te facias familiarem: incipe cum paupertate habere commercium: Aude, hospes, coniemnere opes et te quoque dignum finge deo. 13Nemo alius est deo dignus quam qui opes contempsit. quarum possessionem tibi non interdico, sed efficere volo, ut illas intrepide p o s s i d e a s : quod uno consequeris m o d o , si te etiam sine illis beate victurum persuaseris tibi, si illas tamquam exituras semper adspexeris. 14

Sed iam incipiamus epistulam conplicare. „Prius, inquis, redde quod debes." Delegabo te adEpicurum. ab illo flet numeratio: „ I n m o d i c a i r a g i g n i t i n s a n i a m . " Hoc quam verum sit, necesse est scias, cum habueris et 15servum et inimicum. In omnes personas hie exardescit adfectus. tarn ex amore nascitur quam ex odio, non minus inter seria quam inter lusus et iocos. nec interest, ex quam magna causa n a s c a t u r , sed in qualem perveniat animum. Sic ignis non refert quam m a g n u s , sed quo incidat. nam etiam maximum solida non receperunt. rursus arida et corripi facilia scintillam quoque fovent usque in incendium. Ita est, mi Lucili, ingentis irae exitus furor est, et ideo ira vitanda est non moderationis causa, sed sanitatis. Vale. Ε Ρ I S TULA VII. (19.)

Seneca Lucilio suo salutem. 1

Exsulto, quotiens epistulas tuas accipio. inplent enim me bona spe et iam non promittunt de te, sed spondent. Ita fac, oro atque obsecro. (quid enim habeo melius, quod amicum r o g e m , quam quod pro ipso rogaturus

EPISTUL. MOR. LIB. II. EP. 7. (19.)

41

sum?) s i p o t e s , s u b d u e t e i s t i s o c c u p a t i o n i b u s . s i m i n u s , e r i p e . satis multum temporis sparsimuss incipiamus vasa in senectute colligere. Numquid invidio- 2 sum est? in freto viximus, moriamur in portu. neque ego suaserim tibi nomen ex otio petere, quod nec iactaro debes nec abscondere. numquam enim usque eo te abigam generis humani furore damnato, ut latebram tibi aliquam parari oblivione velim: id age, ut otium tuum non emineat, s e d a d p a r e a t . Deinde v i d e b u n t d e i s t o , q u i - 3 bus integra sunt et prima consilia, an velint vitam per obscurum transmittere: tibi liberum non e s t : in medium te protulit ingenii vigor, scriptorum elegantia, clarae et nobiles amicitiae. iam notitia te invasit. ut in extrema mergaris ac penitus recondaris, tarnen priora monstrabunt. Tenebras habere non potes. sequetur, quocumque 4 fugeris, multum pristinae Iucis: quietem potes vindicare sine desiderio aut morsu animi tui. Quid enim relinques, quod invitus relictum a te possis cogitare? clientes? quorum nemo te ipsum sequitur, sed aliquid ex te. [amic o s ? ] amicitia olim pelebatur, nunc p r a e d a : mutabunt testamenta destituti senes. migrabit ad aliud limen salutator. Non potest parvo res magna eonstare: aestima, utrum te relinquere an aliquid ex tuis malis. Utinam qui- 5 dem tibi senescere contigisset intra natalium tuorum mod u m , nec te in aitum fortuna misisset: tulit te longe a conspectu vitae salubris rapida felicitas, provincia et procuratio, et quicquid ab istis promittituri maiora deinde officia te excipient et ex aliis alia. Quis exitus erit? quid 6 [ex]spectas, donee desinas? habere, quod cupias, numquam erit tempus. Qualem dicimus Seriem esse causarum, ex quibus nectitur fatum, talem esse cupiditatum: altera ex fine alterius nascitur: in earn demissus es vitam, quae numquam tibi terminum miseriarum ac servitutis ipsa factura sit. Subdue cervicem iugo tritam: semel illatn incidi quam semper premi satius est. Si te ad privata 7 retuleris, minora erunt omnia, sed affatim inplebunt: at nunc plurima et undique ingesta non satiant. utrum autem mavis ex inopia saturitatem an in copia famem? et

42

L. ANNAEI SENECAE

avida felicitas est et alienae aviditati exposita. quamdiu 8 tibi satis nihil fuerit, ipse aliis non eris. „Quomodo, inquis, exibo?" Utcumque. cogita, quam multa temere pro pecunia, quam multa laboriose pro honore temptaveris: aliquid et pro otio audendum est, aut in ista sollicitudine procurationum et deinde urbanorum officiorum senescendum in tumultu ac semper novis fluctibus, quos effugere nulla modestia, nulla vitae quiete contigit. quid enim ad rem pertinet, an tu quiescere velis? fortuna tua non vult. quid si ίIii etiamnunc permiseris crescere? quantum ad successus accesserit, accedet ad metus. 9Volo tibi hoc loco referre dictum Maecenatis: vera in ipso eculeo docuit: „ipsa enim allitudo ationat summa." si quaeris, in quo libro dixerit: in eo, qui P r o m e t h e u s inscribitur. hoc voluit dicere, attonita habet summa. Est ergo tanti ulla potentia, ut sit tibi tam ebrius sermo? lngeniosus vir ille fuit, magnum exemplum Romanae eloquentiae daturus, nisi ilium enervasset felicitas, immo castrasset: hie te exitus manet, nisi iam contrahas vela, nisi, quod ille sero voluit, terram leges. 10 Poteram tecum hac Maecenatis sententia parent facere rationem. sed movebis mihi controversiam, si novi te, nec voles quod debeo, in aspero et inprobo accipere. ut se res habet, ab Epicuro versura facienda est. „ A n t e , inquit, c i r c u m s p i e i e n d u m e s t , c u m q u i b u s e d a s e t b i b a s , q u a m q u i d e d a s et b i b a s . n a m s i n e l l a m i c o v i s c e r a t i o l e o n i s a c l u p i v i t a e s t . " Hoc non continget tibi, nisi secesseris·· alioquin habebis convivas, quos ex turba salutantium nomenclator digesserit. errat autem, quiamicum in atrio quaerit, in convivio probat. Nullum habet maius malum occupatus homo et bonis suis obsessus, quam quod amicos sibi putat, quibus ipse non est, quod beneficia sua efficacia iudicat ad conciliandos amicos, cum quidam, quo plus debent, magis oderint: 12leve aes alienum debitorem facit, grave inimicum. „Quid ergo? beneficia non parant amicitias?" parant, si accepturos licuit eligere, si conlocata, non sparsa sunt. Itaque dum incipis esse mentis tuae, interim hoc consilio

EPISTUL. MOR. LIB. II. EP. 8. (20.)

43

sapientum utere, ut magis ad rem existimes pertinere, quis, quam quid acceperit. Vale. E P I S T U L A VIII. (20.) SENECA

LUCILIO

SUO

SALUTEM.

Si vales et te dignum putas, qui aiiquando fias tuus, 1 gaudeo. mea enim gloria erit, si le istinc, ubi sine spe exeundi fluctuaris, extraxero. i l l u d a u t e m t e , mi L u c i l i , r o g o a t q u e h o r t o r , ut p h i l o s o p h i a m in p r a e c o r d i a ima d e m i t t a s et e x p e r i m e n t u m p r o f e c t u s tui c a p i a s non o r a t i o n e n e e s c r i p t o , s e d a n i m i f i r m i t a t e , [el] c u p i d i t a t u m dim i n u t i o n e : v e r b a r e b u s p r o b a . Aliud propositum2 est declamantibus et adsensionem coronae captantibus, aliud his, qui iuvenum et otiosorum aures disputatione varia aut volubili detinent: facere docet philosophia, non dicere, et hoc exigit, ut ad legem suam quisque vivat, non orationi vita dissentiat, ut ipsa inter se vita [concinai, non varii et alius, quam quem ilia] iussit, omnium actionum dissensione coloris sit. maximum hoc est et officium sapientiae et indicium, ut verbis opera concordent, ut ipse ubique par sibi idemque sit. „Quis hoc praeslabit?" Pauci, aliqui tamen. est enim difficile [hoc]: nec hoc dico, sapientem uno semper iturum gradu, sed una via. Observa itaque, numquid vestis tua domusque 3 dissentiant, numquid in te liberalis sis, in tuos sordidus, numquid coenes frugaliter, aedifices luxuriöse. Unam semel ad quam vivas regulam prende et ad hanc omnem vitam tuam exaequa. Quidam se domi contrahunt, dilalant foris et extendunt: vitium est haec diversitas et signum vacillantis animi ac nondum habentis tenorem suum. Etiamnunc dicam, unde sit ista inconstantia etdissimi-4 litudo rerum consiliorumque: nemo proponit sibi, quid velit, nec, si proposuit, perseverat in eo, sed transsiiit. nec tantum mutat, sed redit et in ea, quae deseruit ac damnavit, revolvitur. Itaque ut relinquam definitio- 5 nes sapientiae veteres et totum conplectar humanae vitae fflodum, hoc possum contentus esse: q u i d e s t s a -

44

L. ANNAEI SENECAE

p i e n t i a ? semper idem velle atque i d e m n o l l e . licet illam exceptiunculam non adicias, ut rectum sit, quod velis: non polest enim cuiquam idem semper pla6 cere nisi rectum. Nesciunt ergO homines, quid velint, nisi illo momento, quo volunt: in totum nulli velle Art nolle decretum est. variatur cotidie iudicium et in contrarium verlitur ac plerisque agitur vita per lusum. Preme ergo quod coepisti: et fortasse perduceris aut ad summum aut e o , quod summum nondum esse solus intelle· 7 gas. „Quid fiet, inquis, huic turbae familiari?" Turba ista cum a te pasci desierit, ipsa se pascet, aut quod tu beneflcio tuo non potes scire, paupertatis scies: ilia veros certosque amicos retinebit: discedet quisquis non le, sed aliud sequebatur. non est autem vel ob hoc unum amanda paupertas, quod, a quibus ameris, ostendet? Ο quando ille veniet dies, quo nemo in honorem tuum 8 mentiatur! Hue ergo cogitationes tuae tendant, hoc cura, hoc opta, omnia alia vota deo remissurus, ut contentus sis temet ipso et ex te nascentibus bonis, quae potest esse felicitas propior? Redige te ad parva, ex quibus cadere non possis, idque ut libentius facias, ad hoc pertinebit tributum huius epistulae, quod statim conferam. 9 Invideas licet: etiamnunc libenter pro me dependet Epicurus. „ M a g n i f i c e n t i o r , m i h i c r e d e , s e r m o t u u s in g r a b a t o v i d e b i t u r e t in p a n n o . n o n enim dicentur tantum ilia, sed probabuntur." Ego certe aliter audio, quae dicit Demetrius noster, cum ilium vidi nudum, quanto minus quam in stramentis, inlocubantem: non praeceptor veri, sed testis est. „Quid ergo? non licet divitias in sinu positas contemnere?" quidni liceat? et ille ingentis animi est, qui illas circumfusas sibi, multum diuque miratus, quod ad se venerint, ridet suasque audit magis esse quam sentit. Multum est non corrumpi divitiarum contubernio. magnus ille, qui H i n divitiis pauper est. „Nescio, inquis, quomodo paupertatem iste laturus sit, si in illam incident." nec ego, Epicuri an « m u l u s iste pauper contenipturus sit divitias, si in illas incident: itaque in utroque mens aeslimanda

EPISTUL. MOR. LIB. II. EP. 8.9. (20.21.)

45

est inspiciendumque, an ille paupertati indulgeat, an hie divitiis non indulgeat: alioquin leve argumentum est bonae voluntatis grabatus aut pannus, nisi adparuit aliquem ilia non necessitate pati, sed malle. Ceterum magnael2 indolis est ad ista non properare tamquam meliora, sed praeparari tamquam ad facilia. et sunt, Lucili, facilia: cum vero multo ante meditatus accesseris, iucunda quoque. inest enim illis, sine qua nihil est iucundum, securitas. Necessarium ergo iudico, id quod tibi scripsil3 magnos viros saepe fecisse, aliquos dies interponere, quibus nos imaginaria paupertate exerceamus ad veram. quod eo magis faciendum est, quod deliciis permaduimus et omnia dura ac difficilia iudicamus: potius excitandus e somno et vellicandus est animus admonendusque naturam nobis minimum constituisse. Nemo nascitur dives, quisquis exit in lucem, iussus est lacte et panno esse contentus: ab his initiis nos regna non capiunt. Yale. E P I S T U L A IX. (21.) S E N E C A LUCILIO SUO SALUTEM.

Cum istis tibi esse negotium iudicas, de quibus scrip- ι s i ras V maximum negotium tecum habes. tu tibi molestus e s : quid velis nescis. melius probas honesta quam sequeris. vides, ubi sit posita felicitas, sed ad illam pervenire non audes. quid sit autem, quod te inpediat, quia parum ipse dispicis, dicam: magna esse haec existimas, quae relicturus es, et c u m p r o p o s u i s l i t i b i i l l a m s e c u r i t a t e m , ad quam t r a n s i t u r u s es, r e t i n e t te h u i u s vitae, a qua r e c e s s u r u s es, f u l g o r t a m q u a m in s o r d i d a e t o b s c u r a c a s u r u m . E r - 2 r a s , L u c i l i : ex hac vita ad illam adscenditur. quod interest inter splendorem et lucem, cum haec certain originem habeat ac suam, ille niteat alieno, hoc inter hanc vitam et illam: haec fulgore extrinsecus veniente percussa est, crassam illi statim umbram faciet, quisquis obstiterit: ilia suo lumine inlustris est. s t u d i a t e t u a d a r u m e t n o b i l e m e f f i c i e n t . Exemplum Epicuri3

46

L. ANNAEI SENECAE

r e f e r a m : cum Idomeneo scriberet et ilium a vita speciosa ad fldelem stabilemque gloriam revocaret rigidae tunc potentiae ministrum et magna tractantem: „Si gloria, inquit, tangeris, notiorem epistulae meae te facient quam 4 omnia ista, quae colis et propter quae coleris." Numquid ergo mentitus est? quis Idomenea nosset, nisi Epicurus ilium suis literis incidisset? omnes illos megistanas et satrapas et regem ipsum, ex quo Idomenei titulus petebatur, oblivio alta subpressit. Nomen Altici perire Ciceronis epistulae non sinunt: nihil illi profuisset gei.er Agrippa et Tiberius progener et Drusus Caesar p r o n e p o s : inter tam magna nomina taceretur, nisi Cicero ilium ad5 plicuisset. P r o f u n d a s u p r a nos altitudo temporis veniet, pauca ingenia caput exserent et in idem quandoque silentium abitura oblivioni resistent ac se diu vindicabunt. Quod Epicurus amico suo potuit promittere, hoc tibi promitto, Lucili. habebo apud posteros gratiam, possum mecum duratura nomina educere. Vergilius nosier duobus memoriam aeternam promisit et praestat:

Forlunali artibo: si quid mea carmina possunt, nulla dies umquam memori vos eximet aevo, dum domus Aeneae Capitoli inmobile saxum adcolet imperiumque pater Romanus habebit. 6 Quoscumque in medium fortuna protulit, quicumque membra ac paries alienae potentiae fueranl, horum gratia viguit, domus frequentata est, dum ipsi sleterunt. post ipsos cito memoria defecit: ingeniorum crescit dignatio nec ipsis tantum honor habetur, sed quicquid illorum memoriae adhaesit, excipitur. 7 Ne gratis Idomeneus in epistulam meam venerit, ipse earn de suo redimet. ad hunc Epicurus illam nobilem sententiam scripsit, qua horlatur, ut Pythoclea locupletem non publica nec ancipiti via faciat. „ S i v i s , inquit, P y t h o c l e a divitem facere, non pecuniae adic i e n d u m , s e d c u p i d i t a t i d e t r a h e n d u m est." 8 Et apertior ista sententia est quam ut interpretanda sit, et disertior quam ut adiuvanda: hoc unum te admoneo, ne istud tanlum existimes de divitiis dictum, quocumque

EP1STUL. MOR. LIB. II. EP. 9. (21.)

47

transtuleris, idem poterit: si.vis Pythoclea honestum facere, non honoribus adiciendum est, sed cupiditatibus detrahendum. si vis Pythoclea esse in perpetua voluptate, non voluptatibus adiciendum est, sed cupiditatibus detrahendum. si vis Pythoclea senem facere et inplere vitam, non annis adiciendum est, sed cupiditatibus detraAendum. Has voces non est quod Epicuri esse iudices: 9 publicae sunt. Quod fieri in senatu solet, faciendum ego in phirosophia quoque exislimo: cum censuit aliquis, quod ex parte mihi placeat, iubeo ilium dividere sen(entiam et sequor. Pro[inde] eo libentius Epicuri egregia dicta commemoro, ut isti, qui ad ilia confugiunt spe mala inducti, qui velamentum ipsos vitiorum suorum habituros existimant, probent, quocumque ierint, lioneste esse vivendum. Cum adiens hortulos et inscriptum hortulis:10

Hospes, hic bene manebis, hic summum bonum

v o l u p t a s e s t : paratus erit istius domicilii custos, hospitalis, humanus, et te polenta excipiet et aquam quoque large ministrabit et dicet: „ecquid beneacceptus es? non inritant, inquit, hi hortuli famem, sed exstinguunt. nec maiorem ipsis potionibus sitim faciunt, sed naturali et gratuito remedio sedant. in hac voluptate consenui." De his tecum desideriis loquor, quae consolationem non 11 recipiunt, quibus dandum est aliquid, ut desinant: nam de illis extraordinariis, quae licet differre, licet castigare et obprimere, hoc unum commonefaciam: ista voluptas naturalis est, necessaria. huic nihil debes: si quid inpendis, voluntarium est. venter praecepta non audit, poscit, adpellat. non est tamen molestus creditor: parvo dimittitur, si modo das illi, quod debes, non quod potes. Vale.

L. AMAEI SENECAE AD LUCILIUM

E P I S T U L A R U M M O R A L I UM L I B E R III.

EPISTULA

I.

(220

Semeca Lucilio suo salutem. i

Iam i n t e l l e g i s e d u c e n d u m e s s e te ex istis o c c u p a t i o n i b u s s ( p e c i o s i s et m a l i s . sed q u o m o d o i d c o n s e q u i p o s s i s q u a e r i s . Quaedam non nisi [praesenti a] praesente monstrantur. non potest medicus per epislulam cibi aut balnei tempus eligere: vena tangenda est. vetus proverbium est gl a d i at ο r e m i n a r e n a c a p e r e c o n s i l i u m : aliquid adversarii voltus, aliquid manus mota, aliquid ipsa inclinatio corporis Sintuentem monet. Quid fieri soleat, quid oporteat, in universum et mandari potest et scribi: tale consilium non tantuni absentibus, sed etiam posteris datur. [at] illud alteram, quando fieri debeat aut quemadmodum, ex longinquo nemo suadebit: cum rebus ipsis deliberandum 3 est. Non lantum praesentis, sed vigilanlis est occasionem observare properanlem. itaque hanc circumspice, hanc si videris, prende et toto inpetu, totis viribus id age, ut te istis officiis exuas. et quidem quam sententiam feram, adtende: censeo aut ex ista vita tibi aut e vita exeundum. sed illud idem existimo, leni eundum via, ut, quod male inplicuisti, solvas polius quam abrumpas, dummodo, si alia solvendi ratio non erit, vel abrumpas. Nemo tam timidus est, ut malit semper pendere quam 4semel cadere. Interim, quod primum est, inpedire te noli, contenlus esto negotiis, in quae descendisti, vel quod videri mavis, incidisti. non est, quod ad ulleriora nitaris: aut perdes excusationem et adparebit te non

EP1STUL. MOR. LIB. III. EP. 1. (22.)

49

incidisse. i s t a e n i m , quae dici solent, falsa sunt: „non potui aliter." quid, si nollem? „necesse eral." nulli necesse est felicilatem cursu sequi: est aliquid, etiamsi non r e p u g n a r e , subsistere nec instare fortunae ferenti. Num- 5 quid offenderis, si in consilium non venio tantum, sed advoco, et quidem prudentiores quam ipse s u m , ad quos soleo deferre, si quid delibero? Epicuri epistulam ad hanc rem pertinentem legi, Idomeneo quae [mjscribitur, quem r o g a t , ut quantum potest, fugiat et properet, antequam aliqua vis maior interveniat et auferat libertatem recedendi. Idem tamen subicit: nihil esse temptandum, 6 nisi cum apte poterit tempestiveque temptari. sed cum illud tempus captatuni diu venerit, exsiliendum ait. Dormitare de fuga cogitantem vetat et sperat salutarem etiam ex difflcillimis exitum, si nec properemus ante tempus nec cessemus in tempore. Puto nunc et Sloicam senten- 7 tiam quaeris. non est, quod quisqaum temeritatis illos apud te infamel: cautiores quam fortiores sunt, exspectas forsitan, ut tibi haec dicant: „turpe est cedere oneri. luctare cum officio, quod semel recepisti. non est vir fortis ac strenuus qui laborem fugit, nisi crescit illi animus ipsa rerum difficultate." Dicentur tibi ista, si o p e - 8 rae pretium habebit perseverantia, si nihil indignum bono viro faciendum patiendumve erit: alioquin sordido se et contumelioso labore non conteret nec in negotiis negotii causa erit. Ne illud quidem, quod existimas facturum e u m , faciet, ut ambitiosis rebus inplicitus semper aestus earum ferat. sed cum viderit gravia, in quibus volutabatur, incerta, ancipitia, referet pedem, non vertet terga, sed sensim recedet in tutum. Facile est autem, mi Lucili, 9 occupationes evadere, si occupationum pretia contempseris. ilia sunt, quae nos morantur et detinent: „quid e r g o ? tarn magnas spes relinquam? ab ipsa messe disced a m ? nudum erit latus? incomitata lectica? atrium vacuum?" Ab his ergo inviti homines recedunt et mercedem miseriarum amant, ipsas exsecranlur. Sic de am-10 bitione quomodo de amica queruntur: id est, si verum adfectum eorum inspicias, non oderunt, sed litigant. SENECA PHIL. I I I .

4

50

L. ANNΑΕΙ SENECAE

excute istos, qui, quae cupiere, deplorant et de earum rerum loquuntur fuga, quibus carere non possunt: videbis voluntariam esse iilis in eo moram, quod aegre 1 1 ferre ipsos et misere loquuntur. Ita est, Lucili: paucos servitus, plures servitutem tenent. Sed si deponere illam in animo est et libertas bona fide placuit, in hoc autem unum advocationem petis, ut sine perpetua sollicitudine id tibi facere contingat: quidni tota te cohors Stoicorura probatura sit? omnes Zenones et Chrysippi moderata, 12honesta, tua suadebunt. Sed si propter hoc tergiversaris, ut circumspicias, quantum feras tecum et quam magna pecunia instruas otium: numquam exitum invenies. nemo cum sarcinis enatat. emerge ad meliorem vitam propitiis dis, sed non sic, quomodo istis propitii sunt, quibus bono ac benigno voltu mala magnifica tribuerunt, ad hoc unum excusati, quod ista, quae urunt, quae excruciant, optantibus data sunt. 13 lam inprimebam epistulae signum: resolvenda est, ut cum solenni ad te munusculo veniat et aliquam magnificam vocem ferat secum: et occurrit mihi ecce nescio utrufti verior an eloquentior. „cuius ?" inquis: Epicuri. 14adhuc enim alienas sarcinas adfero: „ N e m o n o n i t a e x i t e v i t a , t a m q u a m m o d o i n t r a v e r i t . " Quemcumque vis occupa, adulescentem, senem, medium: invenies aeque timidum mortis, aeque inscium vitae. nemo quicquam habet facti: in futurum enim nostra distulimus. Nihil me magis in ista voce delectat, quam quod 15 exprobratur senibus infantia. „Nemo, inquit, aliter quam quomodo natus est, exit e vita." Falsum est: peiores morimur quam nascimur. nostrum istud, non naturae vitium est. ilia η obis cum queri debet et dicere: „quid hoc est? sine cupiditatibus vos genui, sine timoribus, sine superstitione, sine perfidia ceterisque pestibus: quales 16 intrastis exite." Percepit sapientiam, si quis tam securus morietur quam nascitur: nunc vero trepidamus, cum periculum accessit. non animus nobis, non color constat, lacrimae nihil profuturae cadunt. quid est turpius quam 17 in ipso limine securitatis esse sollicitum ? Causa autem

EPISTUL. MOR. L I B . III. EP. 1.2. (22.23.)

51

haec est: quod inanes omnium bonorum sumus, vitae laboramus. non enim apud nos pars eius ulla subsedit: transmissa est et effluxit. Nemo quam bene vivat, sed quam diu curat, cum omnibus possit contingere, u t b e n e vivant, ut diu, nulli. Vale. EPISTULA

II. (23.)

SENECA L U C I I I O s u o

SALUTEM.

Putas nie tibi scripturum, quam humane n o b i s c u m l hiems egerit, quae et remissa fuit e t b r e v i s , quam raalignum ver sit, quam praeposterum frigus, et alias ineptias verba quaerentium? ego vero aliquid, quod et mihi et tibi prodesse possit, scribam. Quid autem id erit, nisi ut te e x h o r t e r a d b o n a m m e n t e m ? H u i u s f u n damentum quod sit q u a e r i s ? ne g a u d e a s van i s . Fundamentum hoc esse dixi: culmen est. ad summa 2 pervenit, qui seit, quo gaudeat, qui felicitatem suam in aliena potestate non posuit: sollicitus est et incertus sui, quem spes aliqua proritat, licet ad manum sit, licet non ex difficili petatur, licet numquam illum sperata deeeperint. Hoc «nte omnia fac, mi Luciii: disce gaudere.3 Existim'as nunc me detrahere tibi multas voluptates, qui fortuita submoveo, qui s p e s , dulcissima oblectamenta devitanda existimo? immo contra nolo tibi umquam deesse laetitiam. volo illam tibi domi nasci: nascitur, si domus intra te ipsum sit. Ceterae hilaritates non inplent pectus, frontem remittunt, leves sunt, nisi forte tu iudicas eum gaudere, qui ridet: animus esse debet alacer et Adens et super omnia erectus. Mihi crede, verum 4 gaudium res severa est: an tu existimas quemquam soluto voltu et, ut isti delicati loquuntur, hilariculo mortem contemnere? paupertati domum aperire? voluptates tenere sub freno? meditari dolorum palientiam? haec qui apud se versat, in magno gaudio est, sed parum blando. in huius gaudii possessione esse te volo: numquam defleiet, cum semel unde petatur inveneris. Levium metal- ο lorum fruetus in summo est: ilia opulentissima sunt, quorum in alto latet vena adsidue plenius responsura fodienti. 4*

52

L. ANNAE1 SENECAE

Haec, quibus delectatur volgus, tenuem habent ac perfusoriam voluptatem, el quodcumque invecticium gaudium est, fundamenlo caret: hoc, de quo loquor, ad quod te conor perducere, solidum est, [et] quod plus 6paleat introrsus. Fac,. oro te, Lucili carissime, quod unum potest [te] praestare felicem: disice et conculca ista, quae extrinsecus splendent, quae tibi promittuntur ab alio vel ex alio: ad verum bonum specta et de tuo gaude. quid est autem hoc de t u o ? te ipso et tui optima parte. Corpusculum quoque, etiamsi nihil fieri sine illo potest, magis necessariam rem crede quam magnam: vanas subgerit voluptates, brevi poenitendas, ac nisi magna moderatione temperentur, in contrarium abituras. Ita dico·· in praecipiti voluptas: ad dolorem vergit, nisi modum teneat. modum autem tenere in eo difficile est, quod bonum esse credideris. veri boni aviditas tuta est. 7 Quid sit istud, interrogas, aut unde subeat? dicanv. ex bona conscientia, ex honestis consiliis, ex rectis actionibus, ex contemptu fortuitorum, ex placido vitae et continuo tenore unam prementis viam: namilli, qui ex iliis propositis in alia transsiliunt aut ne transsiliunt quidem, sed casu quodam transmitluntur, quomodo habere quicquam certum mansurumve possunt suspensi et vagi? 8Pauci sunt, qui consilio se suaque disponant: ceteri eorum more, quae fluminibus innatant, non eunt, sed feruntur. ex quibus alia lenior unda detinuit ac mollius vexit, alia vehementior rapuit, alia proxima ripae cursu languescente deposuit, alia torrens inpetus in mare eiecit. Ideo constituendum est, quid velimus, et in eo perseverandum. 9 Hie est locus solvendi aeris alieni. possum enin) vocem tibi Epicuri tui reddere et hanc epislulam liberare: M o l e s t u m e s t s e m p e r v i t a m i n c h o a r e . aut si hoc modo magis sensus potest exprimi: M a l e v i v u n t , lOqui s e m p e r v i v e r e i n c i p i u n t . „Quare?" inquis. (desiderat enim explanationem ista vox} quia semper illis inperfecta vita est. non potest autem stare paratus ad mortem, qui modo incipit vivere. id agendum est, ut

EPISTUL. MOR. LIB. III. EP. 2.3. (23.24.)

53

satis vixerimus; nemo hoc putat, qui orditur cum maxime vitam. Non est quod existimes paucos esse hos: 11 propemodum omnes sunt, quidam vero tunc incipiunt, cum desinendum est. si hoc iudicas mirum, adiciam quod magis admireris: quidam ante vivere desierunt quam inciperent. Vale. E P I S T U L A III. (24.) S E N E C A LUCILIO SUO SALUTEM.

Sollicitum te esse scribis de iudicii eventu, quod tibi 1 furor inimici denuntiat, et existimas me suasurum, ut meliora tibi ipse proponas et adquiescas spei blandae. quid enim necesse est mala accersere et satis cito patienda cum venerint, praesumere ac praesens tempus futuri metu perdere? est sine dubio stultum, et quia quandoque sis futurus miser, esse iam miserum. sed ego alia te ad securitatem via ducam. Si v i s o m n e m s o l l i c i t u - 2 dinem e x u e r e , q u i c q u i d v e r e r i s ne e v e n i a t , e v e n t u r u m u t i q u e p r o p o n e et q u o d c u m q u e est illud m a l u m , t e c u m i p s e m e t i r e ac timor e m ftium t a x a et intelleges profecto aut non magnum aut non longum esse, quod metuis. Nec diu exempla, 3 quibus confirmeris, colligenda sunt: omnis ilia aetas tulit. in quamcumque partem rerum vel civilium vel externarum memoriam miseris, occurrent tibi ingenia aut profectus aut inpetus magni. Numquid accidere tibi, si danmeris, potest durius quam ut mittaris in exilium? ut ducaris in carcerem? numquid ultra quicquam ulli timendum est quam ut uratur? quam u t p e r e a t ? singula ista constitue et contemptores eorum cita, qui non quaerendi, sed eligendi sunt. Damnationem suam Rutilius sic tulit, 4 tamquam nihil illi molestum aliud esset quam quod male iudicaretur. exilium Metellus fortiter tulit, Rutilius eliam libenter: alter, ut rediret, reipublicae praestitit, alter redilum suum Sullae negavit, cui nihil tunc negabatur. In carcere Socrates disputavit et exire, cum essent, qui promitterent fugam, noluit remansitque, ut duarum rerum gravissimarum hominibus metum demeret, mortis et

54

L. ANNAEI SENECAE

5 carceris. Mucius ignibus manum inposuit. acerbum est uri: quanto aeerbius, si id te faciente patiaris! Vides liominem non eruditum nec ullis praeceptis contra mortem aut dolorem subornatum, militari tantum robore instructum, poenas a se inriti conatus exigentem: spectator distillantis in hostili foculo dexterae stetit nec ante removit nudis ossibus fluentem manum, quam ignis illi ab hoste subductus est. facere aliquid in illis castris felicius potuit, nihil fortius. Vide quanto acrior sit ad occupanda pericula virtus quam crudelitas ad inroganda: facilius Porsenna Mucio ignovit, quod voluerat occidere, quam 6 sibi Mucius, quod non occiderat. „Decantatae, inquis, in omnibus scholis fabulae istae sunt: iam mihi, cum ad contemnendam mortem ventum fuerit, Catonem narrabis." Quidni ego narrem ultima ilia n o d e Platonis librum legentem posito ad caput gladio ? duo haec in rebus ex tremis instrumenta prospexerat, alterum ut vellet mori, alterum ut posset, conpositis ergo rebus, utcumque conponi fractae atque ultimae poterant, id agendum existimavit, ne cui Catonem aut occidere liceret aut servare 7 contingeret. et stricto gladio, quem usque in ilium diem ab omni caede purum servaverat: „nihil, inquit, egisti, fortuna, omnibus conatibus meis obstando. non pro mea adhuc, sed pro patriae libertate pugnavi, nec agebam tanta pertinacia, ut liber, sed ut inter liberos viverem: nunc quoniam deploratae sunt res humani generis, Cato 8 deducatur in tutum." Inpressit deinde mortiferum corpori volnus. quo obligato a medicis cum minus sanguinis haberet, minus virium, animi idem, iam non tantum Caesari, sed sibi iratus nudas in volnus manus egit et generosum ilium contemptoremque omnis potentiae spiritum 9 non emisit, sed eiecit. Non in hoc exempla nunc congero, ut ingenium exerceam, sed ut te adversus id, quod maxime terribile videtur, exhorter. facilius autem exhortabor, si ostendero non fortes tantum viros hoc momentum efflandae animae contempsisse, sed quosdam ad alia ignavos in hac re aequasse animum forlissimorum, sicul ilium Cn. Pompeii socerum Scipionem, qui contrario in

EPISTUL. MOR. LIB. III. EP. 3. (24.)

55

Africam vento relatus cum teneri navem suam vidisset ab hostibüs, ferro se transverberavit et quaerentibus, ubi imperator esset: „imperator, inquit, se bene habet." Vox haee ilium parem maioribus fecit et fatalem Scipio-10 nibu£ in Africa gloriam non est interrumpi passa. multum fuit Carthaginem vincere, sed amplius mortem. „Imperator, inquit, se bene habet." an aliter debebat imperator, et quidem Catonis, mori? Non revoco te ad hi-11 storias nec ex omnibus seculis contemptores mortis, qui sunt plurimi, colligo: respice ad haec nostra tempora, de quorum languore ac deliciis querimur: omnis ordinis homines suggerent, omnis fortunae, omnis aetatis, qui mala sua morte praeciderunt. Mihi crede, Lucili, adeo mors timenda non est, ul beneficio eius nihil timendum sit. Securus itaque inimici minas audi, et quamvis con-12 scientia tibi tua fiduciam faciat, tamen quia multa extra causam valent, et quod aequissimum est, spera et ad id te, quod est iniquissimum, conpara. illud autem ante omnia memento, demere rebus tumultum ac videre, quid in quaque re sit: scies nihil esse in istis terribile nisi ipsum timorem. Quod vides accidere pueris, hoc nobis 13 quoque jjiaiusculis pueris evenit: ilii quos amant, quibus adsueverunt, cum quibus ludunt, si personatos vident, expavescunt: non hominibus tantum, sed rebus persona demenda est et reddenda facies sua. Quid mihi gladiosi4 et ignes oslendis et turbam carnificum circa te frementem? tolle istam pompam, sub qua lates et stultos territas: mors est, quam nuper servus meus, quam ancilla contempsit. Quid tu rursus mihi flagella et eculeos magno adparatu explicas? quid singulis articulis singula machinamenta, quibus extorqueantur, aptata et mille alia instrumenta excarniflcandi particulatim hominis? poneista, quae nos obstupefaciunt. iube conticescere gemitus et exclamationes et vocum inter lacerationem elisarum acerbitatem: nempe dolor est, quem podagricus ille contemnit, quem stomachicus ille in ipsis deliciis perfert, quem in puerperio puella perpetitur. levis est, si ferre possum, brevis est, si ferre non possum. Haec in animo 15

56

L . ANNAEI S E N E C A E

voluta, quae saepe audisti, saepe dixisti. sed an vere audieris, an vere dixeris, effectu proba. hoc enim turpissimum est, quod nobis obici solet, verba nos philosophiae, non opera tractare. quid, tu nunc primum tibi mortem inminere scisti, nunc exilium, nunc dolorem? in haec natus es. quicquid fieri potest, quasi futurum löcogitemus. Quod facere te moneo, scio certe f e c i s s e : nunc admoneo, ut animum tuum non mergas in istam sollicitudinem. hebetabitur enim et minus habebit vigoris, cum exsurgendum erit. abduc ilium a privata causa ad publicam. die mortale tibi et fragile corpusculum esse, cui non ex iniuria tantum aul ex potentioris viribus denuntiabitur dolor: ipsae voluptates in tormenta vertuntur: epulae cruditatem adferunt, ebrietates nervorum torporem tremoremque, libidines pedum, manuum, articu17 lorum omnium depravationes. Pauper fiain: inter plures ero. exul flam: ibi me natum putabo, quo mittar. adligab o r : quid enim? nunc solutus sum? ad hoc me natura grave corporis mei pondus adstrinxit. moriar: hoc dicis, desinam aegrotare p o s s e , desinam adligari p o s s e , desi1 8 n a m niori posse. Non sum tam ineptus, ut Epicuream cantilenam hoc loco persequar et dicam vanos esse infeforum metus, nec Ixionem rota volvi nec saxum humeris Sisyphi trudi in adversum nec ullius viscera et renasci posse cotidie et carpi, nemo tam puer est, ut Cerberum timeat et tenebras et larvalem habitum nudis ossibus cohaerentium: mors nos aut consumit aut exuil. emissis meliora restant onere detracto, consumplis nihil restat: 19 bona pariter malaque submota sunt. Permitte mihi hoc loco referre versum tuum, si prius admonuero, ut te iudices non aliis scripsisse ista, sed etiam tibi, lurpe est aliud loqui, aliud sentire: quanto turpius aliud scribere, aliud sentire. memini te ilium locum aliquando tractasse, non repente nos in mortem incidere, sed minutatim pro2 0 c e d e r e : cotidie morimur, cotidie enim demitur aliqua pars vitae et tunc quoque, cum crescimus, vita decrescit. infantiam amisimus, deinde pueritiam, deinde adulescentiam. usque ad hesternum, quicquid transiit tern-

EP1STUL. MOR. LIB. III. EP. 3. (24 )

57

p o r i s , periit: hunc i p s u m , quem agimus, diem cum morte dividimus. quemadmodum clepsydram non extremum stillicidium exhaurit, sed quicquid ante defluxit, sic ultima h o r a , qua esse desinimus, non sola mortem facit, sed sola consummat: tunc ad illam pervenimus, sed diu venimus. Haec cum descripsisses quo soles ore, 21 semper quidem m a g n u s , numquam tarnen acrior quam ubi veritati commodas verba, dixisti: Mors non una venit, sed quae rapit, ultima mors est. Malo te leg-as quam epistulam meam. adparebit enim tibi hanc, quam timemus, mortem extremam esse, non solam. Video quo spectes: quaeris, quid huic epistulae in-22 fulserim, quod dictum alicuius animosum, quod praeceptum utile: ex hac ipsa materia, quae in manibus fuit, mittetur aliquid: obiurgat Epicurus non minus e o s , qui mortem concupiscunt, quam e o s , qui timent, et ait: „ R i d i c u l u m est c u r r e r e ad m o r t e m t a e d i o vitae, cum g e n e r e v i t a e , ut c u r r e n d u m ad mort e m e s s e t , e f f e c e r i s . " Item alio loco dicit: , , Q u i d 2 3 tam r i d i c u l u m quam a d p e t e r e m o r t e m , cum vitam inquietam tibi feceris metu mortis? His adicias et illud eiusdem notae licet: „ T a n t a m h o minüm inprudentiam esse, immo dementiam, ut q u i d a m t i m o r e m o r t i s c o g a n t u r ad mortem." Quicquid horum tractaveris, confirmabis animum vel ad 24 mortis vel ad vitae polienliam. al in utrumque monendi ac firmandi s u m u s , et ne nirnis amemus vitam et ne nimis oderimus, etiam cum ratio suadet finire: sed non temere nec cum procursu capiendus est inpetus. Vir fortis25 ac sapiens non fugere debet e vita, sed exire, et ante omnia ille quoque vitetur adfectus, qui multos occupavit, libido moriendi. est enim, mi Lucili, ut ad alia, sic etiam ad moriendum inconsulta animi inclinatio, quae saepe generosos atque acerrimae indolis viros conripit, saepe ignavos iacentesque: illi contemnunt vitam, hi gravantur. Quosdam subit eadem faciendi videndique satietas26 et vitae non odium, sed fastidium, in quod prolabimur ipsa inpellente philosophia, d u m d i c i m u s ; „ q u o u s q u e

58

L. ANNAEI SENECAE

e a d e m ? nempe expergiscar, dormiam, esuriam, \satia~ bor], algebo, aestuabo. nullius rei finis est, sed in orbem nexa sunt omnia: fugiunt ac sequuntur. diem nox premit, dies noctem, aeslas in autumnum desinit, autumno hiems instat, quae vere conpescitur: omnia [sic] transeunt ut revertantur. nihil novi facio, nihil novi video: fit aliquando et huius rei nausia." Multi sunt, qui non acerbum iudicent vivere, sed supervacuum. · Vale. E P I S T U L A IV. (25.) SENECA

1

LUCILIO

SUO S A L U T E M .

Q u o d a d d u o s a m i c o s n o s t r o s p e r t i n e t , div e r s a via eundum est: a l l e r i u s enim vitia e m e n d a n d a , a l t e r i u s f r a n g - e n d a s u n t . utar libertale tota. non amo ilium, nisi offendo. „Quid ergo? inquis, quadragenarium pupillum cogitas sub tutela tua contin ere? respice aetatem eius iam duram et intractabilem. 2 non potest reformari: tenera finguntur." An profecturus sim nescio. malo successum mihi quam fidem deesse. nec desperaveris etiam diutinos aegros posse sanari, si conJra intemperantiam steteris, si multa invitos et facere coegeris et pati. ne de altero quidem satis fiduciae habeo, excepto e o , quod adhuc peccare erubescit. nutriendus est hie pudor, qui quamdiu in animo eius duraverit, aliquis erit bonae spei locus·, cum hoc veterano parcius 3 agendum puto, ne in desperationem sui veniat. nec utlum tempus adgrediendi fuit melius quam h o c , dum interquiescit, dum emendato similis est. aliis haec intermissio eius inposuit: mihi verba non dat. exspecto cum magno fenore vitia reditura, quae nunc scio cessare, non deesse. Inpendam huic rei dies et ulrum possit aliquid 4 a g i an non possit, experiar. T u n o b i s t e , u t f a c i s , f o r t e m p r a e s t a e t s a r c i n a s c o n t r a h e . Nihil ex his, quae habemus, necessarium est. ad legem naturae i revertamur: divitiae paratae sunt, aut gratuitum est, quo ; egemus, aut vile: panem et aquam natura desiderat. nemo ad haec pauper est, intra quae quisquis desiderium

EPISTUL. MOR. LIB. III. Ep. 4. 5. (25. 26.)

59

suum clusit, cum ipso love de felicitate contendal, ut ait Epicurus, cuius aliquam vocem huic epistulae involvam. „ S i c f a c , inquit, o m n i a , tarn q u a m s p e c t e t E p i - 5 c u r u s . " Prodest sine dubio custodem sibi inposuisse et habere, quem respicias, quem interesse cogitationibus tuis iudices. hoc quidem longe magnificentius est, sic vivere tamquam sub alicuius boni viri ac semper praesentis oculis: sed ego etiam hoc contentus sum, ut sic facias, quaecumque facies, tamquam spectet aliquis: omnia nobis mala solitudo persuadet. Cum iam profeceris 6 tantum, ut sit tibi etiam tui reverentia, licebit dimittas paedagogum: interim aliquorum te auctoritale custodi. aut Cato ille sit aut Scipio aut Laelius aut cuius interventu perditi quoque homines vitia subprimerent, dum te efficis eum, cum quo peccare non audeas: cum hoc effeceris, et aliqua coeperit apud te tui esse dignatio, incipiam tibi permittere, quod idem suadet Epicurus: „ t u n c p r a e c i p u e in t e i p s e s e c e d e , cum e s s e c o g e r i s i n l u r b a . " Dissimilem te fieri multis oportet. 7 dum tutum tibi non est ad te recedere, circumspice singulos: nemo est, cui non satius sit cum quolibet esse quam^secum. „Tunc praecipue in te ipse secede, cum esse cogeris in t u r b a " : si bonus vir, si quietus, si temperans: alioquin in turbam tibi a te recedendum est: istic malo viro propius es. Vale. E P I S T U L A V. (26.) S E N E C A LUCILIO SUO SAIAITEM.

Modo dicebam tibi, in conspectu esse me senectutis: 1 iam vereor, ne senectutem post me reliquerim. aliud iam his annis, certe huic corpori, vocabulum convenit, quoniam quidem senectus Iassae aetatis, non fractae, nomen est: inter decrepitos me numera et extrema tangentes. Gratias tarnen mihi apud te ago: non sentio in animo ae- 2 tatis iniuriam, cum sentiam in corpore, tantum vitia et vitiorum ministeria senuerunt: v i g e t a n i m u s c t g a u d e t n o n m u l t u m s i b i e s s e c u m c o r p o r e , magnam partem oneris sui posuit. exsultat et mihi facit contro-

60

L. ANNAEI SENECAE

versiamde s e n e c t u l e . hune a i t e s s e f l o r e m s u u m . 3 credamus illi: bono suo utatur. Ire in cogitationem iubet et dispicere, quid ex hac tranquillitate ac modestia morum sapientiae debeam, quid aetati, et diligenler excutere, quae non possim facere, quae nolim: [quidni fatear multum mihi senectutem eo, quod non possum facere, quae nolim,] prodesse, habiturus aeque, si nolim quicquam non posse me gaudere? quae enim querela est, quod 4 incommodum, si quicquid debeat desinere, defecit? ,,Ιηcommodum summum est, inquis, minui, [et] deperire, et ut proprie dicam, liquescere. non enim subito inpulsi ac prostrati sumus: carpimur. singuli dies aliquid subtrahunt viribus." Et quis exitus est melior quam in finem suum natura solvente dilabi? non quia aliquid mali [srt] ictus et e vita repentinus excessus, sed quia lenis haec est via, subduci. Ego certe, velut adpropinquet experimentum et ille laturus sententiam de omnibus annis meis 5 dies venerit, ita me observo et adloquor: „Nihil est, inquam, adhuc, quod aut rebus aut verbis exhibuimus. Ievia sunt ista et fallacia pignora animi multisque involuta lenociniis: q u o d p r o f e c e r i m , m o r t e c r e d i t u r^is s u m . Non timide itaque conponar ad ilium diem, quo remotis strophis ac fucis de me iudicaturus sum, utrum loquar fortia an sentiam, numquid simulatio fuerit et mimus, quicquid contra forlunam iactavi verborum 6 contumacium. Remove existimationem hominum: dubia semper est et in partem utramque dividitur. remove studia tota vita tractata: mors de te pronuntiatura est. Ita dico: disputationes et literata conloquia et ex praeceptis sapientium verba collecta et eruditus sermo non ostendunt verum robur animi. est enim oratio etiam timidissimis audax: quid egeris, tunc adparebit, cum animam ages. Accipio conditionem, non reformido iudicium." 7 Haec mecum loquor, sed tecum quoque me locutum puta. Iuveniores: quid refert? non dinumerantur anni. incertum est, quo loco te mors exspectet: itaque tu illam omni loco exspecta. 8 Desinere iam volebam et manus spectabat ad clausu-

EPISTÜL. MOR. Ü B . III. EP. 5. 6. (26. 27.)

61

lam: sed conflcienda sunt sacra et huic epistulae viaticum dandum est. puta me non dicere: „unde sunipturas sum mutuum?" scis cuius area utar. exspecta me pusillum, et de domo fiet numeratio: interim commodabit Epicurus, qui ait: „ M e d i t a r e m o r t e m , v e l , s i c o m m o d i u s s i t , t r a n s i r e a d t f & o s . " Hic patet s e n s u s : 9 egregia res est mortem condiscere. Supervacuum forsitan putas id discere, quo semel utendum est: hoc est ipsum, quare meditari debeamus: semper discendum est, quod an sciamus, experiri non possumus. „Meditare 10 mortem." qui hoc dicit, meditari libertatem iubet. qui mori didicit, servire dedidicit. supra omnem potentiam est, certe extra omnem. quid ad illum carcer et custodia et claustra? liberum ostium habet. Una est catena, quae nos adligatos tenet, amor vitae, qui ut non est abiciendus, ita minuendus est, ut, si quando res exiget, nihil nos detineat nec inpediat, quo minus parati simus, quod quandoque faciendum e s t , statim facere. Vale. E P I S T U L A VI. (27.) S E N E C A L U C I L I O SUO

SALUTEM.

„Thuine, inquis, mones? iam enim te ipse monuisti, ι iam correxisti? ideo aliorum emendationi v a c a s ? " Non sum tarn inprobus, ut curationes aeger obeam, sed tamquam in eodem valitudinario iaceam, de communi tecum malo conloquor, [et] remedia communico. sic itaque me audi, tamquam mecum loquar. in secretum te meum admitto et te adhibito mecum exigo. Clamo mihi ipse: 2 „ N u m e r a a n n o s t u o s , et p u d e b i t e a d e m velle, q u a e v o l u e r a s p u e r , e a d e m p a r a r e . hoc denique tibi circa mortis diem praesta: morianlur ante te vitia. dimitte istas voluptates turbidas, magno luendas: non venturae tantum, sed praeteritae nocent. quemadmodum scelera etiamsi non sint deprehensa cum fierent, sollicitudo non cum ipsis abiit: ita inprobarum voluptatum etiam post ipsas poenitentia est. non suntsolidae, non s u n t f i d e l e s : etiamsi non nocent, fugiunt. A l i q u o d p o - 3 tius bonum mansurum circumspice. nullum autem est,

62

L. ANNAEI SENECAE

nisi quod animus ex se sibi invenit. s o l a v i r t u s p r a e s t a t g a u d i u m p e r p e t u u m , securum: etiam si quid obstat, nubium modo intervenit, quae infra ferunturnec 4umquam diem vincunt." Quando ad hoc gaudium pervenire continget? non quidem cessatur adhuc, sed festinetur. m u l t u m r e s t a t o p e r i s , in q u o d i p s e n e cesse est vigiliam, ipse laborem tuum inpend a s , si efflci cupis. delegationem res ista non recipit. 5 Aliud literarum genus adiutorium admittit: Calvisius Sabinus memoria nostra fuit dives, et Patrimonium habebat libertini et ingenium: numquam vidi hominem beatum indecentius. Huic memoria tarn mala erat, ut illi modo nomen Ulixis excideret, modo Achillis, modo Priami, quos tam bene noverat quam paedagogos nostros novimus. nemo vetulus nomenclator, qui nomina non reddit, sed inponit, tam perperam tribus quam ille Troianos et Achivos persalutabat. nihilo minus eruditus volebat vi6 deri. hanc itaque conpendiariam excogitavit: magna summa emit servos, unum, qui Homerum teneret, alteram , qui Hesiodum. novem praeterea lyricis singulos adsignavit. magno emisse ilium non est quod mireris: non invenerat, faciendos locavit. Postquam haec familia illi conparata est, coepit convivas suos inquietare. habebat ad pedes hos, a quibus subinde cum peteret versus, 7 quos referret, saepe in medio verbo excidebat. Suasit illi Satellius Quadratus, stultorum divitum adrosor, et quod sequitur, adrisor, et quod duobus his adiunctum est, derisor, ut grammaticos haberet analectas. cum dixisset Sabinus centenis millibus sibi constare singulos servos: „minoris, inquit, totidem scrinia emisses." Ille tarnen in ea opinione erat, ut putaret se scire, quod quis8 quam in domo sua sciret. Idem Satellius ilium hortari coepit, ut luctaretur, hominem aegrum, pallidum, gracilem. cum Sabinus respondisset: „et quomodo possum?· vix vivo." „Noli, obsecro te, inquit, istuc dicere: non vides, quam multos servos valentissimos habeas?" Bona mens nec commodatur nec emitur. et puto, si venalis esset, non haberet emptorem. at mala cotidie emitur.

EPISTCJL. MOR. LIB. III. EP. 6. 7. (27. 28.)

63

Sed accipe iam quod debeo et vale: „Divttiae sunt ad 9 legem naturae conpositapaupertas." Hoc saepe dicit Epicurus aliter atque aliter: sed numquam nimis dicitur, quod numquam satis discitur. quibusdam remedia monstranda, quibusdam inculcanda sunt. Vale. E P I S T U L A VII. (28.) SEHBCA LUCILIO SÜO SA1UTEM.

Hoc tibi soli putas accidisse et admiraris quasi rem l novam, quod peregrinatione tam longa et tot locorum varietatibus non discussisti tristitiam gravitatemque mentis ? a n i m u m d e b e s m u t a r e , n o n c o e l u m . licet vastum traieceris mare, licet, ut ait Vergilius noster, terraeque urbesque recedant: sequentur te, quocumque perveneris, vitia. Hoc idem 2 querenti cuidam Socrates ait: „quid miraris nihil tibi peregrinationes prodesse, cum te circumferas? premit te eadem causa, quae expulit." Quid terrarum iuvare novitas potest? quid cognitio urbium aut locorum? in inritum cedit ista iactatio. Quaeris quare te fuga ista non adiuvet? tecum fugis. onus animi deponendum est: non ante tibi ullus placebit locus. Talem nunc esse habitum 3 tuum cogita, qualem Vergilius noster vatis inducit iam concitatae et instigatae multumque habentis in se spiritus non sui: bacchatur vates, magnum si peciore possit excussisse deum. Vadis hue illuc, ut excutias insidens pondus, quod ipsa iactatione incommodius fit, sicut in navi onera inmota minus urgent, inaequaliter convoluta citius earn partem, in quam ineubuere, demergunt. Quicquid facis, contra te facis et motu ipso noces tibi: aegrum enim concutis. At 4 cum istud exemeris malum, omnis mutatio loci iueunda fiet: in ultimas expellaris terras licebit, in quolibet barbariae angulo conloceris, hospitalis tibi ilia qualiscumque sedes erit. magis quis veneris quam quo, interest, et ideo nulli loco addicere debemus animum. cum hac persuasione vivendum est: „non sum uni angulo natus, patria

64

L. ANNAEI SENECAE

5 mea totus hie mundus est." Quod si liqueret tibi, non admirareris nil adiuvari te regionum varietatibus, in quas subinde prioruni taedio niigras. prima enim quaeque placuisset, si omnem tuam crederes. Non peregrinaris, sed erras et ageris ac locum ex loco mutas, cum illud, quod 6 quaeris, bene vivere, omni loco positum sit. Num quid lam turbidurn fieri potest quam forum? ibi quoque licet quiete vivere, si necesse sit. sed si liceat disponere se, conspectum quoque et viciniam fori procul fugiam. nan ut loca gravia etiam firmissimam valitudinem temptant, ita bonae quoque menli necdum adhuc perfectae et con7 valescenti sunt aliqua parum salubria. Dissentio ab his, qui in fluctus medios eunt et tumultuosani probantes vitam cotidie cum difficultatibus rerum magno animo conluctantur. sapiens feret ista, non eliget, et malet in pace esse quam in pugna. non multum prodest vitia sua proie8 c i s s e , si cum alienis rixandum est. „Triginta, inquit, ty ranni Socratem circumsteterunt nec potuerunt animuni eius infringere." Quid interest, quot domini sint? servitus u n a est. hanc qui contempsit, in quantalibet turba dominantium liber est. 9 Tempus est desinere, sed si prius portorium solvero. „ I n i t i u m e s t s a l u l i s n o t i t i a p e c c a t i . " Egregie mihi hoc dixisse videtur Epicurus, nam qui peccare se nescit, corrigi non vult: deprehendas te oportet, anteΙΟ quam emendes. Quidam vitiis gloriantur. tu existimas aliquid de remedio cogitare, qui mala sua virtutum loco numerant? Ideo quantum p o t e s , te ipse [co]argue, inquire in t e : accusatoris primum partibus fungere, deinde iudicis, novissime deprecatoris. aliquando te ofTende. Vale. E P I S T U L A VIII. (29.) Seneca Lucilio suo

1

salutem.

D e M a r c e l l i n o n o s t r o q u a e r i s et vis scire, quid agat. Raro ad nos venit, nulla alia ex causa quam quod audire v e r u m timet, a quo periculo iam abest. n u l l i enim n i s i a u d i t u ^ o d i c e n d u m e s t . ideo de Diogene

EP1STUL. MOR. LIB. III. EP. 7.8. (28.29.)

65

nec minus de aliis Cynicis, qui libertale promiscua usi sunt et obvios monuerunt, dubitari solet, an hoc facere debuerint. quid enim, si quis surdos obiurget aut natura morbove mutos? „Quare, inquis, verbis parcam? gra 2 tuita sunt, non possum scire, an ei profuturus sim, quem admoneo: illud scio, alicui me profuturum, si multos admonuero. spargenda manus est. non potest fieri, ut non aliquando succedat multa temptanti." Hoc, mi Lucili, 3 non existimo magno viro faciendum .· diluitur eius auctoritas nec habet apud eos satis ponderis, quos posset minus obsolefacta corrigere: sagiltarius non aliquando ferire debet, sed aliquando deerrare. Non est ars, si quae ad effectum casu veniunt. sapientia ars est: cerium petat, eligat profecturos, ab his, quos desperavit, recedat, non tarnen cito relinquat et in ipsa desperalione extrema remedia temptet. M a r c e l l i n u m n o s t r u m e g o n o n - 4 d u m d e s p e r o . etiamnunc servari potest, sed si cito illi manus porrigitur. est quidem periculum, ne porrigentem trahat: magna in illo ingenii vis est, sed iam tendentis in pravum. nihilominus adibo hoc periculum et audebo illi mala sua ostendere. Faciet quod solet: advo- 5 cabit illas facetias, quae risum evocare lugentibus possunt, et in se primum, deinde in nos iocabitur. omnia, quae dicturus sum, occupabit. scrutabitur scholas nostras et obiciet philosophis congiaria, arnicas, gulam. oslendet mihi alium in adulterio, alium in popina, alium in aula, ostendet mihi lepiduni philosophum Aristonem, qui in 6 gestatione disserebat. hoc enim ad edendas operas tempus [acjceperat. de cuius secta cum quaereretur, Scaurus ait: „utique Peripateticus non est." de eodem cum. consuleretur Iulius Graecinus, vir egregius, quid sentiret: „non possum, inquit, tibi dicere. nescio enim, quid de gradu faciat," tamquam de essedario interrogaretur. Hos mihi circulatores, qui philosophiam honestius ne-7 glexissent quam vendunt, in faciem ingeret. constitui tarnen contumelias perpeti: moveat ille mihi risum, ego fortasse illi lacrimas movebo, aut si ridere perseverabit, gaudebo tamquam in malis, quod illi genus insaniae hiSENECA PHIL. I I I .

5

66

L. ANNΑΕΙ SENECAE

lare continent. S e d non est ista hilaritas longa, observa : videbis eosdem intra exiguum tempus acerrime ridere 8 et acerrime rabere. Propositum est adgredi ilium et ostendere, quanto pluris fuerit, cum multis minoris videretur. vitia eius etiamsi non excidero, inhibebo. non desinent, si intermittent, fortasse autem et desinent, si intermittendi consuetudinem fecerint. non est hoc ipsum fastidiendum, quoniam quidem graviter adfectis sanitatis 9 loco est bona remissio. Dum me illi paro, tu interim, qui potes, qui intellegis, unde quo evaseris et ex eo suspicaris, quousque sis evasurus, conpone mores tuos, adtolle animum, adversus formidata consiste. numerare eos noli, qui tibi metum faciunt: nonne videatur stultus, si quis multitudinem eo loco timeat, per quem transitus singulis est? aeque ad tuam mortem multis aditus non est, licet illam multi minentur. sic istuc natura disposuit: spiritum tibi tarn unus eripiet quam unus dedit. 10 Si pudorem haberes, ultimam mihi pensionem remisisses. sed ne ego quidem me sordide geram in finem aeris alieni et tibi, quod debeo, inpingam. „ N u m q u a m v o l u i p o p u l o p l a c e r e . nam quae ego s c i o , non p r o b a t p o p u l u s , q u a e p r o b a t populus, ego l l n e s c i o . " ,„Quis h o c ? ' " inquis, tamquam nescias, cui imperem: Epicurus. Sed idem hoc omnes tibi ex omni domo conclamabunt, Peripatetici, Academici, Stoici, Cynici. quis enim placere potest populo, cui placet virtus? malis artibus popularis favor quaeritur. similem te illis facias oportet, non probabunt, nisi agnoverint. multo autem ad rem magis pertinet, qualis tibi videaris quam qualis aliis. conciliari nisi turpi ratione 12amor turpium non potest. Quid ergo ilia laudata et omnibus praeferenda artibus rebusque philosophia praeslabit? scilicet ut malis tibi placere quam populo, ut aestimes iudicia, non numeres, ut sine metu deorum hominumque vivas, ut aut vincas mala aut flnias: ceterum, si te videro celebrem secundis vocibus volgi, si intrante te clamor et plausus et pantomimica ornamenta obstrepuerint, si tota civitate te feminae puerique lauda-

E P I S T U L . M O R . L I B . I I I . 8 . ( 2 9 . ) — L I B . I V . E P . 1.(30.) 6 7 verint, quidni ego tui m i s e r e a r , cum s c i a m , quae via ad istum favorem ferat? V a l e .

L ANNAEI SEN Ε CAE AD LUCILIUM

EPISTULARUM MORALIUM LIBER

IV.

E P I S T U L A I. (30.) SENECA LUCILIO SUO

SALUTEM.

B a s s u m A u f i d i u m , v i r u m o p t i m u m , vidi q u a s s u m , a e t a t i o b l u c t a n t e m . s e d i a m plus ilium degravat quam quod possit adtolli: magno senectus et universo pondere incubuit. S c i s ilium semper infirmi corporis et exsucti fuisse. diu illud continuit e t , ut verius dicam, concinnavit: subito defecit. Quemadmodum in n a v e , quae sentinam trahit, uni rimae aut alteri obsistit u r , ubi plurimis locis laxari coepit e t c e d e r e , succurri non potest navigio dehiscenti: ita in senili corpore aliquatenus inbecillitas sustineri et fulciri potest, ubi tamquam in putri aedificio omnis iunctura diducitur, et dum alia excipitur, alia discinditur, circumspiciendum est, quomodo exeas. B a s s u s tamen noster alacer animo est. hoc p h i l o s o p h i a p r a e s t a t , in c o n s p e c t u m o r t i s h i l a r e m et in q u o c u m q u e c o r p o r i s h a b i t u f o r t e m l a e t u m q u e n e c d e f i c i e n t e m , q u a m v i s def i c i a t u r . Magnus gubernator et scisso navigat v e l o , et si exarmavit, tamen reliquias navigii aptat ad cursum. hoc facit B a s s u s noster et eo animo voltuque finem suum spectat, quo alienum spectare nimis securi putares. Magna r e s est, Luciii, haec et diu discenda, cum adventat hora ilia inevitabilis, aequo animo abire. alia genera 5*

ι

2

3

4

68

L. ANNAEI SENECAE

mortis spei mixta sunt: desinit morbus, incendium exstinguitur. ruina quos videbatur obpressura, deposuit. mare quos hauserat, vi eadem, qua sorbebat, eiecit incolumes. gladium miles ab ipsa perituri cervice revocavit: nil habet quod speret, quem senectus ducit ad mortem, huic [uni] intercedi non potest. Nullo genere homines 6 mollius moriuntur, sed nec diutius. Bassus noster videbatur mihi prosequi se et conponere et vivere tamquam superstes sibi et sapienter ferre desiderium sui. nam de mortemulta loquitur et id agit sedulo, ut nobis persuadeat, si quid incommodi aut metus in hoc negotio est, morientis vitium e s s e , non mortis, non magis in ipsa 6 quicquam esse molestiae quam post ipsam. Tam demens autem est, qui timet, quod non est passurus, quam qui timet, quod non est sensurus. An quisquam hoc futurum credit, ut per quam nihil sentiatfur], ea sentiatur? Ergo, inquit, mors adeo extra omne malum est, ut sit extr\ 7 omnem malorum metum. Haec ego scio et saepe dicta et saepe dicenda: sed neque cum legerem, aeque mihi profuerunt, neque cum audirem his dicentibus, qui negabant timenda, a quorum metu aberant: hie vero plurimum apud me auctoritatis habuit, cum loqueretur de morte 8 vicina. Dicam etiam quid sentiam: puto fortiorem eum esse, qui in ipsa morte est quam qui circa mortem, mors enim admota etiam inperitis animum dedit non vitandi inevitabilia: sic gladiator tota pugna timidissimus iugulum adversario praestat et errantem gladium sibi adtemperat. at ilia, quae in propinquo est utique Ventura, desiderat lentam animi firmitatem, quae est rarior nec pot9 est nisi a sapienLe praestari. Libentissime itaque ilium audiebam quasi ferentem de morte sententiam et qualis esset eius natura velut propius inspectae indicantem. Plus, u t p u t o , fidei haberet apud te, plus ponderis, si quis revixisset et in morle nihil mali esse narraret expertus: accessus mortis quam perturbationem adferat, optime tibi hi dicent, qui secundum illam stelerunt, qui lOvenientem et viderunt et receperunt. Inter hos Bassum licet numeres, qui nos decipi noluit. is ait tam stultum

EPISTUL. MOR. LIB. IV. EP. l. (30.)

69

esse qui mortem timeat quam qui seneclutem. nam quemadmodum senectus adulescentiam sequitur, ita mors senectutem. vivere noluit qui mori non vult. vita enim cum exceptione mortis data est: ad hanc itur. quam ideo timere dementis est, quia certa exspectantur, dubia metuuntur. Mors necessitatem habet aequam et invictam:ll. quis queri potest in ea condicione se esse, in qua nemo non est? prima autem pars est aequitatis aequalitas. Sed nunc supervacuum est naturae causam agere, quae non aliam voluit legem nostram esse quam suam: quicquid ionposuit, resolvit, quicquid resolvit, conponit iterum. 12 lam vero si cui contigit, ut ilium senectus leviter emitteret non repente avulsum vitae, sed minutatim subductum: ο nae ilium agere gratias dis omnibus decet, quod satiatus ad requiem homini necessariam, lasso gratam, perductus est. Vides quosdam optantes mortem, et quidem magis quam rogari solet vita, nescio utros existimem maiorem nobis animum dare, qui deposcunt mortem an qui hilares earn quietique opperiantur, quoniam illud ex rabie interdum ac repentina indignatione fit, haec ex iudicio certo tranquillitas est. venit aliquis ad mortem iratus: mortem venientem nemo hilaris excipit, nisi qui se ad illam diu conposuerunt. Fateor ergo ad hominem mihi carum ex 15 pluribus me causis frequentius venisse, ut scirem, an ilium totiens eumdem invenirem, numquid cum corporis viribus minueretur animi vigor, qui sic crescebat illi, quomodo manifestior notari solet agitatorum laetitia, cum septimo spalio palmae adpropinquant. Dicebat quidem ille 14 Epicuri praeceptis obsequens: „primum sperare se nullum dolorem esse in illo extremoanhelitu·. si tarnen esset, habere aliquantum in ipsa brevitate solatii. nullum enim dolorem longum esse, qui magnus est. Ceterum succursurum sibi etiam in ipsa distractione animae corporisque, si cum cruciatu id fieret, post ilium dolorem se dolere non posse, non dubitare autem se, quin senilis anima in primis labris esset nec magna vi distraheretur a corpore. Ignis, qui valentem materiam occupavit, aqua et inlerdum ruina exstinguendus est: ille, qui alimentis

70

L. ANNAEI SENECAE

15deficitur, sua sponle subsidit." Libenter haec, mi Lucili, audio non tamquam nova, sed tamquam in rem praesentem perductus. Quid ergo? non multos spectavi abrumpentes vitam? ego vero vidi, sed plus momenti apud me habenl, qui ad mortem veniunt sine odio vi16tae et admittunt illam, non adtrahunt. „Iilud quidem aiebat tormentum nostra nos sentire opera, quod tunc trepidamus, cum prope a nobis esse credimus mortem, a quo enim non prope est parata omnibus locis omnibusquemomentis? Sed consideremus, inquit, tunc, cum aliqua causa moriendi videtur accedere, quanto aliae propiores sint, quae non timentur: hostis alicui mortem mi17 nabatur: hanc cruditas occupavit." Si distinguere voluerimus causas metus nostri, inveniemus alias esse, alias videri. non mortem timemus, sed cogitationem mortis, ab ipsa enim semper tantumdem absumus. Ita si timenda mors est, semper timenda est, quod enim tempus morti 18exemptum est? Sed vereri debeo, ne tarn longas epistulas peius quam mortem oderis. itaque flnem faciam: tu tarnen mortem ut numquam timeas, semper cogita. Vale. E P I S T U L A

II.

(31.)

SENECA LUCILIO SUO SALU-TEM.

1

Agnosco Lucilium meum: incipit quem promiserat, exhibere. s e q u e r e i l i u m i n p e t u m a n i m i , q u o ad optima quaeque calcatis popularibus bonis i b a s : non desidero maiorem melioremque te fieri quam moliebaris. Fundamente tua multum loci occupaverunt: tantum effice, quantum conatus es et ilia, quae tecum in 2 animo tulisli, tracta. Ad summam sapiens eris, si cluseris aures, quibus ceram parum est obdere: firmiore spissamento opus est quam in sociis usum Ulixem ferunt. ilia vox, quae timebatur, erat blanda, non tarnen publica: at h a e c , quae timenda est, non ex uno scopulo, sed ex omni terrarum parte circumsonat. Praetervehere itaque non unum locum insidiosa voluptate suspectum, sed omnes urbes. surdum te amantissimis tuis praesta: bono animo mala precantur. et si esse vis felix, deos ora, ne

EPISTUL. MOR. LIB. IV. EP. 1. 2. (30.31.)

71

quid tibi ex his, quae optantur, eveniat. Non sunt ista 3 bona, quae in te isti volunt congeri: unum bonum est, quod beatae vitae causa et firmamenlum est, sibi fldere. hoc autem contingere non potest, nisi contemptus est labor et in eorum numero habitus, quae neque bona sunt neque mala, fieri enim non potest, ut una ulla res modo mala sit, modo bona, modo levis et perferenda, modo expavescenda. Labor bonum non est: quid erg-ο est bo- 4 num? laboris contemptio. itaque in vanum operosos culpaverim. rursus ad honesta nitentes, quanto magis incubuerint minusque sibi vinci ac strigare permiserint, adprobabo et clamabo: „tanto melior surge et inspira et clivum istum uno, s i p o t e s , spiritu exsupera." Generosos animos labor nutrit. Non est ergo, quod ex illo ve- 5 tere [voto] parentum tuorum eligas, quid contingere tibi velis, quid optes: et in totum iam per maxima acto viro turpe est etiamnunc deos fatigare. Quid votis opus est? fac te ipse felicem. facies autem, si intellexeris bona esse, quibus admixta est virtus, turpia, quibus malitia coniuncta est. Quemadmodum sine mixtura lucis nihil splendidum est, nihil atrum, nisi quod tenebras habet aut aliquid in se traxit obscuri, quemadmodum sine adiutorio ignis nihil calidum est, nihil sine aere frigidum: ita honesta et turpia virtutis ac malitiae societas efficit. Quid β ergo est bonum? rerum scientia. quid malum est? reruni inperitia. Ille prudens atque artifex pro tempore quaeque repellet aut eliget. sed nec quae repellit timet, nec miratur quae elegit, si modo magnus illi et invictus animus est. Submitti te ac deprimi veto, laborem si non recuses, parum est: posce. „Quis ergo, inquis, labor7 frivolus et supervacuus est?" quem humiles causae evocaverunt. non est malus, non magis quam ille, qui pulchris rebus inpenditur, quoniam animi est ipsa tolerantia, quae se ad dura et aspera hortatur ac dicit·· „quid cessas? non est viri timere sudorem." Hue et illud a c - 8 cedat, ut perfecta virtus sit, aequalitas ac tenor vitae per omnia consonans sibi, quod non potest esse, nisi rerum scientia contingit et ars, per quam humana ac di-

72

L. ANNAEI SENECAE

vina noscantur. Hoc est summum bonum. quod si oc 9 c u p a s , incipis deorum socius esse, non supplex. „Quomodo, inquis, isto pervenitur?" non per Peninum Graiumve montem nec per deserta Candaviae, nec Syrtes tibi nec Scylla aut Charybdis adeundae sunt, quae tamen omnia transisti procuratiunculae pretio: tutum iter est, iucundum est, a imaginibus. nemo in nostram gloriam vixit nec quod ante nos fuit, nostrum est: animus facit nobilem, cui ex qua6 cumque condicione supra fortunam licet surgere. Puta itaque te non esse equilem Romanum, sed libertinum: potes hoc consequi, ut solus sis liber inter ingenuos. „Quomodo?" inquis. Si mala bonaque non populo auctore distinxeris. Intuendum est non unde veniant, sed quo eant. Si quid est, quod vi lam beatam potest facere, id bonum est suo iure, depravari enim in malum non pot7 est. Quid est ergo, in quo erratur, cum omnes beatam vitam optent? quod instrumenta eius pro ipsa habent et illam, dum petunt, fugiunt. nam cum summa vitae beatae sit solida securitas et eius inconcussa fiducia, sollicitudinis colligunt causas et per insidiosum iter vitae non tantum ferunt sarcinas, sed trahunl: ita longius ab effectu eius, quod petunt, semper abscedunt et quo plus operae inpenderunt, hoc se magis inpediunt et feruntur retro, quod evenit in labyrintho properantibus: ipsa illos velocitas inplicat. Vale.

EPISTUL. MOR. LIB. V. EP. 3. 4. (44. 45.) E P I S T U L A

IV.

S E N E C A LUCILIO SUO

91

(45.) SALUTEM.

Librorum istic inopiam esse quereris. Non refert, ι quam multos, sed quam bonos habeas: lectio certa prodest, varia delectat. qui, quo· destinavit, per venire vult, unam sequatur viam, non per multas vagetur: non ire istuc, sed errare est. „Vellern, inquis, magis libros 2 mihi quam consilium dares." Ego vero quoscumque habeo, mittere paratus sum et totum horreum excutere. me quoque isto, si possem, transferrem, et nisi mature te finem officii sperarem inpetraturum, banc senilem expeditionem indixissem mihi nec me Charybdis et Scylla et fabulosum istud fretum deterrere potuissent. tranassem ista, non solum traiecissem, dummodo te conplecti possem et praesens aestimare, quantum animo crevisses. Ceterum q u o d l i b r o s m e o s t i b i m i t t i d e s i d e r a s , 3 non magis ideo me disertum puto quam formosum putarem, si imaginem meam peteres. i n d u l g e n t i a e s c i o i s t u d e s s e , n o n i u d i c i i . et si modo iudicii est, indulgentia tibi.inposuit. Sed qualescumque sunt, t u i l l o s 4 sic lege, tamquam verum quaeram adhuc, non sciam, et contumaciter quaeram. non enim me cuiquam emancipavi, nullius nomen fero. m u l t u m m a g n o r u m v i r o r u m i u d i c i o c r e d o , a l i q u i d et m e o v i n d i c o . n a m i 11 i quoque non inventa, s e d q u a e r e n d a n o b i s r e l i q u e r u n t , et i n v e n i s s e n t f o r s i t a n n e c e s s a r i a , nisi et s u p e r v a c u a q u a e s i s s e n t . Multum illis5 t e m p o r i s v e r b o r u m c a v i l l a t i o e r i p u i t et captiosae disputationes, quae acumen inritum e x e r c e n t . Nectimus nodos et ambiguam significationem verbis inligamus ac deinde dissolvimus: tantum nobis vacat? iam vivere, iam mori scimus ? Tota illo mente pergendum est, ubi provideri debet, ne res nos, non verba, decipiant. Quid mihi vocum similitudines distin- 6 guis, quibus nemo umquam nisi dum disputat, captus est? resfallunt: illas discerne. Pro bonis mala amplectimur: optamus contra id, quod optavimus. pugnant

92

L. ANNAEI SENECAE

7 vota nostra cum votis, eonsilia cum consiliis. Adulatio quam similis est amicitiae! non imitatur tantum illam, sed vincit et praeterit. apertis ac propitiis auribus recipitur et in praecordia ima descendit, eo ipso gratiosa, quo laedit: doce quemadmodum hanc similitudinem possim dinoscere. Yenit ad me pro amico blandus inimicus. vitia nobis sub virtutum nomine obrepunt. temeritas sub titulo fortitudinis latet. moderatio vocatur ignavia. pro cauto timidus accipitur: in his magno periculo erramus. 8 his certas notas inprime. Ceterum qui interrogator, an cornua habeat, non est tam slultus, ut frontem suam temptet, nec rursus tam ineptus aut hebes, ut nesciat, si tu illi subtilissima collectione persuaseris. Sic ista sine noxa decipiunt, quomodo praestigiatorum acetabula et calculi, in quibus me fallacia ipsa delectat. effice, ut, quomodo flat, intellegam: perdidi usum. idem de istis captionibus dico: quo enim nomine potius s o p h i s m a t a 9 adpellem? nec ignoranti nocent nec scientem iuvant. Si utique vis verborum ambiguitates diducere, hoc nos doce, beatum non eum esse, quem volgus adpellat, ad quem pecunia magna confluxit, sed ilium, cui bonum omne in animo est, erectum et excelsum et mirabilia calcantem, qui neminem videt, cum quo se conmutalum velit, qui hominem ea sola parte aestimat, qua homo est, qui natura magistra utitur, ad illius leges conponitur, sic vivit, quomodo ilia praescripsit, cui bona sua nulla vis excutit, qui mala in bonum vertit, certus iudicii, inconcussus, intrepidus, quem aliqua vis movet, nulla perturbat, quem fortuna, cum, quod habuit telum nocentissimum, vi maxima intorsit, pungit, nonvolnerat, e t h o c r a r o ; nam cetera eius tela, quibus genus humanum debellatur, grandinis more dissultant, quae incussa tectis sine ullo habilOtatoris incommodo crepitat ac solvitur. Quid me detines in eo, quem tu ipse ψενδόμενον adpellas, de quo tantum librorum conpositum est? ecce tota mihi vita mentitur: hanccoargue, hanc ad verum, si acutus es, redige. Necessaria iudicat, quorum magna pars supervacua est. etiam quae non est supervacua, nihil in se mo-

EPISTUL. MOR. LIB. V. EP. 4. 5. (45. 46.)

93

menti habet in hoc, ut possit fortunatutn beatumque praestare. non enim statim bonum est, si quid necessarium est: aut proicimus bonum, si hoc nomen pani et polentae damus et ceteris, sine quibus vita non ducitur. Quod 11 bonum est, utique necessarium est. quod necessarium est, non utique bonum est, quoniam quidem necessaria sunt quaedam, eadem vilissima. nemo usque eo dignitatalem boni ignorat, ut illud ad haec in diem utilia demittat. Quid ergo? non eo potius curam transferee, ut osten-12 das omnibus magno temporis inpendio quaeri supervacua et multos transisse vitain, dum vitae instrumenta conquirunt? recognosce singulos, considera universos: nullius non vita spectat in crastinum. Quid in hoc sit malii3 quaeris? infinitum: non enim vivunt, sed victuri sunt, omnia differunt. Etiamsi adtenderemus, tamen nos vita praecurreret: nunc vero cunctantes quasi aliena transcurrit et ultimo die finitur, omni perit. Sed ne epistulae modum excedam, quae non debet sinistram manum legen tis inplere, in alium diem hanc litem cum dialecticis differam, nimium subtilibus et hoc solum curantibus, non et hoc. Vale. E P I S T U L A

V.

SENECA LUCILIO SUO

(46.) SALUTEM.

Librum tuum, quem mihi p r o m i s e r a s , a c - i c e p i et tamquam lecturus ex commodo adaperui ac tantum degustare volui. deinde blanditus est ipse, ut procederem longius. qui quam disertus fuerit, ex hoc intellegas licet: levis mihi visus est, cum esset nec mei nec tui corporis, sed qui primo adspectu aut T. Livii aut Epicuri posset videri. tanta autem dulcedine me tenuit et traxit, ut ilium sine ulla dilatione perlegerim. sol me invitabat, fames admonebat, nubes minabantur: tamen exhausi totum. N o n t a n t u m d e l e c t a t u s , s e d g a v i s u s s u m . 2 quid ingenii iste habuit, quidanimi! dicerem, quid inpetus, si interquievisset, si intervallo surrexisset: nunc non fuit inpetus, sed tenor, conpositio virilis et sancta. nihilominus interveniebat dulce illud et loco lene. Gran-

94

L. ANNAE1 SENECAE

dis, erectus es: hoc te volo tenere, sic ire. fecit aliquid et materia: ideo eligenda est fertilis, quae capiat inge3 nium, quae incitet. De libro plura scribam cum ilium retractavero: nunc parum mihi sedet iudicium, tamquam audierim ilia, non legerim. sine me et inquirere. non est quod verearis: verum audies. Ο te hominem felicem, quod nihil habes, propter quod quisquam tibi tam longe mentiatur! nisi quod iam etiam ubi causa sublata est, mentimur consuetudinis causa. Vale. EPISTULA

VI.

(47.)

SEHECA LUCILIO SUO SALUTEM.

1

L i b e n t e r e x h i s , q u i a te v e n i u n t , c o g n o v i f a m i l i a r i t e r te cum s e r v i s t u i s v i v e r e . h o c prudentiam tuam, hoc eruditionem decet. „Servi sunt." immo homines, „servi sunt." immo contubernales. „servi sunt." immo humiles amici. „servi sunt." immo conservi: si cogitaveris tantumdem in utros2 que licere fortunae. Itaque rideo istos, qui turpe existimant cum servo suo coenare: quare? nisi quia superbissima consuetudo coenanti domino stantium servorum turbam circumdedit. est ille plus quam capit, et ingenti aviditate onerat distentum ventrem ac desuetum iam ventris officio, ut maiore opera omnia egerat quam ingessit: 3 at infelicibus servis movere labra ne in hoc quidem, ut loquantur, licet, virga murmur omne conpescitur, et ne fortuita quidem verberibus excepta sunt, tussis, sternumenta, singultus, magno malo ulla voce interpellalum 4 silentium luitur. nocte tota ieiuni mutique perstant. Sic fit, ut isti de domino loquantur, quibus coram domino loqui non licet: at illi, quibus non tan tum coram dominis, sed cum ipsis erat sermo, quorum os non consuebatur, parati erant pro domino porrigere cervicem, periculum inminens in caput suum avertere: in conviviis Ιοί quebantur, sed in tormentis tacebant. Deinde eiusdem a r r o g a n t i a e p r o v e r b i u m i a c t a t u r : totidem Jiosles esse quot

servos. Non habemus illos hostes, sed facimus. Alia interim crudelia, inhumana praetereo, quod ne tamquam

E P I S T U L . MOR. L I B . V . E P . 5 . 6 . (46.47.)

95

hominibus quidem, sed tamquam iumentis abutimur, quod cum ad coenandum d i s c u b u i m u s , alius sputa deterget, alius reliquias temulentorum subditus colligit. A l i u s pre- 6 tiosas a v e s scindit: per pectus et clunes certis duclibus circumferens eruditam manum frusta excutit. i n f e l i x , qui Äuic uni rei v i v i t , ut altilia decenter s e c e t : nisi quod miserior e s t , qui h o c voluptatis causa docet quam qui necessitatis discit. A l i u s vini minister in muliebrem modum 7 ornatus cum aetate Iuctatur: non potest e f f u g e r e pueritiam: retrahitur, iamque militari habitu glaber retritis pilis aut penitus evulsis. tota nocte p e r v i g i l a t , quam inter ebrietatem domini ac libidinem dividit et in cubiculo vir, in c o n v i v i o p u e r est. A l i u s , cui c o n v i v a r u m censura per- 8 missa e s t , perstat infelix et e x s p e c t a t , quos adulatio et intemperantia aut g u l a e aut linguae r e v o c e t in crastinum. A d i c e o b s o n a t o r e s , quibus dominici palati notitia subtilis e s t , qui s c i u n t , cuius ilium rei sapor excitet, cuius delectet a d s p e c t u s , cuius novitate nausiabundus erigi poss i t , quid iam ipsa satietate fastidiat, quid illo die esuriat. Cum his coenare non sustinet et maiestatis suae diminutionem putat ad eamdem mensam cum s e r v o suo accedere. di m e l i u s ! quot e x istis dominos h a b e t ! Stare ante 9 limen Callisti dominum suum vidi et e u m , qui illi inpegerat titulum, qui inter ridicula mancipia p r o d u x e r a t , aliis intrantibus e x c l u d i : retulit illi gratiam s e r v u s ille in primam decuriam c o n i e c t u s , in qua v o c e m praeco experitur: et ipse ilium invicem a p o l o g a v i t , et ipse non iudicavit d o m o sua dignum. Dominus C a l l i s t u m v e n d i d i t : sed domino quam multa Callistus! V i s tu cogitare istum, 10 quem s e r v u m tuum v o c a s , e x iisdem seminibus ortum, e o d e m frui c o e l o , a e q u e s p i r a r e , a e q u e v i v e r e , aeque m o r i ? tarn tu ilium videre ingenuum p o l e s quam ille te s e r v u m . V a r i a n a clade multos splendidissime natos, senatorium per militiam auspicantes g r a d u m , fortuna dep r e s s i t : alium e x illis p a s t o r e m , alium custodem c a s a e f e c i t : contemne nunc eius fortunae h o m i n e m , in quam t r a n s i r e , dum contemnis, potes- Nolo in ingentem me 11 locum inmittere et d e u s u servorum d i s p u t a r e , in q u o s

96

L. ANNΑΕΙ SENECAE

superbissimi, crudelissimi, contumeliosissimi sumus. haee tarnen praecepti mei summa est: sic cum inferiore vivas, quemadmodum tecum superiorem velis vivere. quotiens in rnentem venerit, quantum tibi in servum liceat, veniat in mentem tantumdem in te domino tuo licere. „At 12ego, inquis, nullum habeo dominum." Bona aetas est: forsitan habebis. nescis, qua aetateHecuba servire coeperit, qua Croesus, quaDareimater, quaPlaton, quaDio13genes? Vive cum servo dementer, comiter quoque, el in sermonem ilium admitte et in consilium et in convictum. Hoc loco adclamabit mihi tota manus delicatorum: „Nihil hac re humilius, nihil turpius." Hos ego eosdem de14 prehendam alienorum servorum osculantes manum. Ne illud quidem videtis, quam omnem invidiam maiores nostri dominis, omnem contumeliam servis detraxerint? Dominum p a t r e m f a m i l i a e adpellaverunt, servos, quod etiam in mimis adhac durat, f a m i l i a r es. Instituerunt diem festum, non quo solo cum servis domini vescerentur, sed quo utique honores illis in domo gerere, ius dicere permiserunt et domum pusillam rempublicam 15esse iudicaverunt. Quid ergo? omnes servos admovebo mensae meae? Non magis quam omnes liberos. Erras, si existimas me quosdam quasi sordidioris operae reiectu rum, ut puta ilium mulionem et ilium bubulcum: non ministeriis illos aeslimabo, sedmoribus. sibi quisque dat mores: ministeria casus adsignat. Quidam coenent tecum, quia digni sunt, quidam, ut sint. si quid enim in illis ex sordida conversatione servile est, honestiorum 16convictus excutiet. Non est, mi Lucili, quod amicum tantum in foro et in curia quaeras: si diligenter adtenderis, et domi invenies. saepe bona materia cessat sine artifice: tempta et experire. Quemadmodum stultus est, qui equum empturus non ipsum inspicit, sed stratum eius ac frenos: sic stultissimus est, qui hominem autexveste aut ex condicione, quae vestis modo nobis circumdata 17est, aestimat. „Servus est." sed fortasse liber animo. „servus est." hoc illi nocebit? ostende, quis non sit: alius libidini servit, alius avaritiae, alius ambitioni, omnes

EPISTUL. MOR. LIB. V. EP. 6. 7. (47. 48.)

97

timori. dabo consularem aniculae servientem, dabo ancillulae divitem, ostendam nobilissimos iuvenes mancipia pantomimorum: nulla servitus turpior est quam voluntaria. Quare non est, quod fastidiosi isri le deterreant, quo minus servis tuis hilarem te praestes et non superbe superiorem: colant potius te quam timeant. Dicet aliquis 18 nunc me vocare ad pileum servos et dominos de fastigio suo deicere, quod dixi: colant potius dominum quam timeant: „ita, inquit, prorsus, colant tamquam clientes, tamquam salutatores?" Hoc qui dixerit, obliviscetur id dominis parum non esse, quod deo sat est. qui colitur et amatur: non potest amor cum timore misceri. Rectis-19 sime ergo facere te iudico, quod timeri a servis tuis non vis, quod verborum castigatione uteris: verberibus muta admonentur. Non quicquid nos offendit, et laedit. sed ad rabiem nos cogunt pervenire deliciae, ut quicquid non ex voluntate respondet, iram evocet. Regum nobis in-20 duimus animos. nam illi quoque obliti et suarum virium et inbecillitatis alienae sic excandescunt, sic saeviunt, quasi iniuriam acceperint. a cuius rei periculo illos fortunae suae magnitudo tutissimos praestat. Nec hoc ignorant, sed occasionem nocendi captant: quaerendo acceperunt iniuriam ut facerent. Diutius te morari nolo, non21 est enim tibi exhortatione opus. Hoc habent inter cetera boni mores, piacent sibi, permanent: levis est malitia, saepe mutatur, non in melius, sed in aliud. Vale. EPISTULA S E N E C A LDCILIO

VII. (48.) SUO

SALUTEM.

Ad epistulam, quam mihi ex itinere misisti, tam Ion-1 gam quam ipsum iter fuit, postea rescribam. seducere me debeo et quid suadeam circumspicere. nam tu quoque, q u i c o n s u l i s , diu an consuleres, cogitasti: quanto magis hoc mihi faciendum est, cum longiore mora opus sit, ut solvas quaestionem quam ut proponas? utique cum aliud tibi expediat, aliud mihi. Iterum ego tam- 2 quam Epicureus loquor? mihi vero idem expedit, quod tibi: aut non sum amicus, nisi, quicquid agitur ad te SENECA PHIL. I I I .

7

98

L. ANNAEI SENECAE

pertinens, meum est. consortium rerum omnium inter nos facit amicitia. nec secundi quicquam singulis est nec adversi: in commune vivitur. nec potest quisquam beate degere, qui se tantum intuetur, qui omnia ad utilitates suas convertit: alteri vivas oportet, si vis tibi vivere. 3 Haec societas diligenter et sancle observata, quae nos Λοmi'nes hominibus miscet et iudicat aliquod esse commune ius generis humani, plurimum ad illam quoque, de qua loquebar, interiorem societatem amicitiae colendam proflcit. omnia enim communia cum amico habebit, qui multa 4 cum homine. Hoc, Luciii virorum optime, mihi ab istis subtilibus praecipi malo, quid amico praestare debeam, quid homini, quam quot modis a m i c u s dicatur, et h o mo quam multa significet. In diversum ecce sapientia et stultitia discedunt: cui accedo? in utram ire partem iubes? illi homo pro amico est, huic amicus non est pro homine. ille amicum sibi parat, hie se amico: tu mihi 5 verba distorques et syllabas digeris. S c i l i c e t n i s i i n t e r r o g a t i o n e s v a f e r r i m a s s t r u x e r o et c o n c l u sione falsa a vero nascens mendacium adstrinxero, non potero a fugiendis petenda s e c e r n e r e . P u d e t m e : in r e t a m s e r i a s e n e s l u d im u s . [Vale.] [ E P I S T U L A VIII. (48.) S e n e c a Lucilio suo s a l u t e m . ]

6

„Mus syllaba est. mus autem caseum rodit: syllaba ergo caseum rodit." Puta nunc me istuc non posse solvere. quod mihi ex ista sententia periculum inminet? quod incommodum? sine dubio verendum est, ne quando in muscipula syllabas capiam aut ne quando, si neglegenlior fuero, caseum liber comedat. nisi forte ilia acutior est colleclio: „mus syllaba est. syllaba autem ca,7seum non rodit: mus ergo caseum non rodit." Ο pueriles ineptias! in hoc supercilia subduximus? in hoc barbam demisimus? hoc est quod tristes docemus et pallidi? Vis scire, quid philosophia promittat generi humano? consilium: alium mors vocat. alium paupertas urit. alium

EPISTUL. MOR. LIB. V. EP. 7- 8. (47.48.)

99

divitiae vel alienae torquent vel suae, ille malam fortunani horret. hie se felicitati suae subducere cupit. hunc homines male habent, ilium di. Quid mihi lusoria ista con- 8 ponis? non est iocandi locus: ad miseros advocatus e s : opem laturum te naufragis, captis, aegris, egentibus, intentae securi subiectum praestantibus caput pollicilus es: quo diverteris? quid agis? Hie, cum quo ludis, timet. Succurre, quicquid l a q u e * * * ti respondentium poenis·. omnes undique ad te manus tendunt, perditae vitae periluraeque auxilium aliquod inplorant. in te spes opesque sunt, rogant, ut ex tanta illos volutatione extrahas, ut disiectis et errantibus clarum veritatis lumen ostendas. Die, quid natura necessarium fecerit, quid supervacuum, 9 quam faciles leges posuerit, quam iucunda sit vita, quam expedita illam sequentibus, quam acerba et inplicila eorum, qui opinioni plus quam naturae crediderunt. Si prius docueris * quae partem eorum levatura sint* *quid istorum cupiditates demit? quid temperat? utinam tantum non prodessent! nocent. hoc tibi, cum voles, manifestissimum faciam, et comminui et debilitari generosam indolem in istas argutias coniectam. Pudet dicere, con-10 tra fortunam militaturis quae porrigant tela, quemadmodum illos subornent. hac ad summum bonum itur? per istud philosophiae si ve n i v e et turpes infamesque etiam ad album sedentibus exceptiones? quid enim aliud agitis, cum eum, quem interrogatis, scientes in fraudem inducitis, quam ut formula cecidisse videatur? sed quemadmodum illos praetor, sic hos philosophia in integrum restituit. Quid disceditis ab ingentibus promissis et gran-11 dia locuti efFecturos vos, ut non magis auri fulgor quam gladii perstringat oculos meos, ut ingenti constantia et quod omnes optant et quod omnes timent, calcem, ad grammaticorum elementa descenditis? quid dicitis?

sic itur ad astra? hoc enim est, quod philosophia mihi promittit, ut parem deo faeiat. ad hoc invitatus sum, ad hoc veni: fidem praesta. Quantum potes ergo, mi Luciii, reduc te ab IS istis exceptionibus et praescriptionibus philosophorum. 7*

100

L. ANNΑΕΙ SENECAE

aperta decent et simplicia bonitatem. etiamsi multum superesset aetatis, parce dispensandum erat, ut sufficeret necessariis: nunc quae dementia est supervacua discere in tanta temporis egestate? Vale. E P I S T U L A IX. (49.)

Seneca Lucilio suo salutem. 1

Est quidem, mi Lucili, supinus et neglegens, qui in amici memoriani ab aliqua regione admonitas reducitur: tamen reposilum in animo nostro desiderium loca interdum familiaria evocant nec exstinclam memoriam reddunt, sed quiescentem inritant, sicut dolorem lugentiura, etiamsi mitigatus est tempore, aut servuli familiaris admissio aut vestis aul domus renovat: ecce Campania et maxime Neapolis ad Pompeiorum tuorum conspectum in credibile est quam recens desiderium tui feeerint: totus mihi in oculis es. cum maxime a te discedo. video Jacrimas conbibentem et adfectibus tuis inter ipsam coercitio2 nem exeuntibus non satis resistentem. Modo amisisse te videor. quid enim non m o d o est, si recorderis? modo apud Sotionem philosophum puer sedi. modo causas agere coepi. modo desii velle agere. modo desii posse. Infinita est velocitas temporis, quae magis a d p a r e t r e s p i c i e n t i b u s . nam ad praesentia inten3 tos fallit: adeo praecipitis fugae transilus lenis est. Causam huius rei quaeris? quicquid temporis transiit, eodem loco est: pariter adspicitur, una iacet. omnia [inde] in profundum cadunt. et alioquin non possunt longa intervalla esse in ea r e , quae tota brevis est. Punctum est quod vivimus et adhuc puncto minus, sed hoc minimum specie quadam longioris spatii natura derisit: aliud ex hoc infantiam fecit, aliud pueriliam, aliud adulescentiam, aliud inclinationem quamdam ab adulescentia ad senectutem, aliud ipsam senectutem. in quam angu4 s t o quot gradus posuit! Modo te prosecutus sum: et tamen hoc m o d o aetatis nostrae bona portio est, cuius brevitatem aliquando futuram cogitemus. Non solebat mihi tam velox tempus videri: nunc incredibilis cursus

EPISTUL. MOR. LIB. V. EP. 9. (49.)

101

adparet, sive quia admoveri lineas sentio, sive quia adtendere coepi et conputare damnum meum. Eo magis 5 itaque i n d i g n o r a l i q u o s e x h o e t e m p o r e , quod sufficere ne ad necessaria quidem potest, etiamsi custoditum diligentissime fuerit, in s u p e r v a c u a m a i o r e m p a r t e m e r o g a r e . Negat Cicero, si duplicetur sibi aetas, habiturum se tempus, quo legat Iyricos: eodem loco [pone] d i a l e c t i c o s : tristius inepti sunt, illi ex professo lasciviunt, hi agere ipsos aliquid existimant. Nec6 ego nego prospicienda ista, sed prospicienda tantum et a limine salutanda in hoc unum, ne verba nobis dentur et aliquid in illis esse magni ac secreti boni iudicemus. Quid te torques et maceras in ea quaeslione, quam subtilius est contempsisse quam solvere? securi est et ex commodo migrantis minuta conquirere: cum hostis instat a tergo et movere se iussus est miles, necessitas excutit, quicquid pax otiosa collegerat. Non vacat mihi verba du- 7 bie cadeniia consectari et vafritiam in illis meam experiri. Adspice qui cöeant populi, quae moenia clusis Ferrum acuant portis. Magno mihi animo strepitus iste belli circumsonantis exaudiendus est. demens omnibus merito viderer, si cum 8 saxa in munimentum niurorum senes feminaeque congererent, cum iuventus intra portas armata signum eruptionis exspectaret aut posceret, cum hostilia in portis tela vibrarent et ipsum solum subfossionibus et cuniculis tre meret, sederem otiosus et eiusmodi quaestiunculas ponens: „quod non perdidisti, habes. cornua autem non perdidisti: cornua ergo habes." aliaque ad exemplum huius acutae delirationis concinnata. Atqui aeque licet 9 demens tibi videar, si istis inpendero operam: et nunc obsideor. tunc tarnen periculum mihi obsesso externum inmineret, murus me ab hoste secerneret: nunc mortifera mecum sunt. Non vaco ad istas ineptias: ingens negotium in manibus est. quid agam? mors mesequitur, fugit vita: adversus haec me doce aliquid. effice, ut ego 10 mortem non fugiam, vita me non effugiat. exhortare adversus difficilia, [de aequanimitate] adversus inevitabilia.

102

L. ANNAEI SENECAE

angustias lemporis mei laxa. doce non esse positum bonum vitae in spatio eius, sed in usu, posse fieri, immo saepissime fieri, ut qui diu vixit, parum vixerit. die mihi dormituro: „potes non expergisci." die experrecto; ,,ροtes non dormire amplius." die exeunti: „potes non re l l v e r t i . " die redeunli: „potes non exire." Erras, si in navigatione lanlum existimas minimum esse, quo [a] morte vita deducitur: in omni loco aeque tenue intervallum est. non ubique se mors tam prope ostendit: ubiquetam prope est. Has tenebras discute: et facilius ea trades, ad quae praeparalus sum. dociles natura nos edidit et rationem 12dedit inperfectam, sed quae perfici posset. De iustitia mihi, de pietate disputa, de frugalitate, de pudicitia utraque, et ilia, cui alieni corporis abstinentia est, et hac, cui sui cura. Si me nolueris per deviaducere, facilius ad id, quo tendo, perveniam. nam, ut ait ille tragicus., veritatis simplex oratio est. ideoque illam inplicare non oportet: nec enim quicquam minus convenit quam subdola ista calliditas animis magna conantibus. Vale. E P I S T U L A X. (50.) SENECA LUCILIO SUO

1

SALUTEM.

Epistulam tuam accepi post multos menses quam miseras. supervaeuum itaque putavi ab eo, qui adferebat, quid ageres quaerere. valde enim bonae memoriae est, si meminit: et tamen spero sic te iam vivere, ut ubicumque eris, sciam quid agas. quid enim aliud agas quam ut meliorem te ipse cotidie facias, ut aliquid ex erroribus ponas, ut i n t e l l e g a s t u a v i t i a e s s e , q u a e p u t a s r e r u m ? quaedam enim locis et temporibus adscribimus. 2 at ilia, quocumque transierimus, seculura sunt. Harpasten, uxoris meae fatuam, scis hereditarium onus in domo mea remansisse. ipse enim avarissimus ab istis prodigiis sum: si quando fatuo delectari volo, non est mihi longe quaerendus: me rideo. Haec fatua subito desiit videre. incredibilem rem tibi narro, sed veram* nescit esse se caecam. subinde paedagogum suum rogat ut 3 migret. ait domum tenebricosam esse. Hoc quod in ilia

EPISTUL. MOR. LIB. V. EP. 9.10. (49. 50.)

103

ridemus, omnibus nobis accidere liqueat tibi: nemo se avarum esse intellect, nemo cupidum. caeci tamen ducem quaerunt, nos sine duce erramus et dicimus: non ego ambiliosus sum, sed nemo aliter Romae potest vivere. non ego sumptuosus sum, sed urbs ipsa magnas inpensas exigit. non est meum vitium, quod iracundus sum, quod nondum constitui certum genus vitae: adulescentia haec facit. Quid nos decipimus? non est extrinsecus ma- 4 lum nostrum: intra nos est, in visceribus ipsis sedet, et ideo d i f f i c u l t e r ad s a n i t a t e m p e r v e n i m u s , q u i a n o s a e g r o t a r e n e s c i m u s . Si curari coeperimus, quando tot morbos ta/n veferes discutiemus? nunc vero ne quaerimus quidem medicum, qui minus negotii haberet, si adhiberetur ad recens vilium. sequerentur teneri et rudes animi recta monstrantem. Nemo difficulter ad 5 naturam reducilur, nisi qui ab ilia defecit: erubescimus discere bonam menlem. at mehercules, si lurpe est magistrum huius rei quaerere, illud desperandum est, posse nobis casu tantum bonum influere : l a b o r a n d u m e s t e t , ut verum dicam, ne l a b o r q u i d e m m a g n u s e s t , sUmodo, ut dixi, ante animum nostrum formare incipimus et recorrigere, quam indurescat pravitas eius. Sed 6 nec indurata despero. nihil est, quod non expugnet pertinax opera et intenta ac diligens cura: robora in rectum quamvis flexa revocabis. curvatas trabes calor explicat et aliter natae in id flnguntur, quod usus noster exigit: quanto facilius animus accipit formam, flexibilis et omni humore obsequentior? quid enim est aliud animus quam quodam modo se habens spiritus? vides autem tanto spiritum esse faciliorem omni alia materia, quanto tenuior est. Illud, mi Lucili, non est quod te inpediat, quo mi-7 nus de nobis bene speres, quod malitia nos iam tenet, quod diu in possessione nostri est: ad neminem ante bona mens venit quam mala, omnes praeoccupati sumus. virtutes discere est vitia dediscere. Sed eo maiore animo 8 ad emendationem nostri debemus accedere, quod semel traditi nobis boni perpetua possessio est: non dediscitur virtus, contraria enim mala in alieno haerent. ideo de-

104

L. ANNAEI SENECAE

pelli et exlurbari p o s s u n t : fideliter sedent, quae in locum suum veniunt. virtus secundum naturam e s t : vitia inimica 9 et infesta sunt. Sed quemadmodum virtutes receptae exire non possunt facilisque earum tutela est, ita initium ad illas eundi a r d u u m , quia hoc primum inbecillae mentis atque aegrae est, formidare inexperta. itaque cogenda est [mens],' ut incipial: deinde non est acerba medicina. protinus enim delectat, dum sanat. Aliorum remediorum post sanitatem voluptas e s t : philosophia pariter et salutaris et dulcis est. Vale. E P 1 S T U L A SENECA

1

LUCILIO

XI. SUO

(51.) SALUTEM.

Quomodo quisque potest, mi Luciii: tu islic habes Aetnam [ilium nobilissimum Siciliae montem] ( q u e m q u a r e dixerit Messalla u n i c u m , sive Valgius, apud utrumque enim legi, non reperio, cum plurima loca evomant ignem, non tantum edita, quod crebrius evenit, videlicet quia ignis in allissimum efTertur, sed etiam iacentia): nos utcumque p o s s u m u s , contenti sumus Baiis, quas postero die quam adtigeram reliqui, locum ob hoc devitandum, cum habeat quasdam naturales dotes, quia ilium sibi ce2lebrandum luxuria desumpsit. „Quid ergo? ulli loco indicendum est odium?" minime: sed quemadmodum aliqua veslis sapienti ac probo viro magis convenit quam I aliqua, nec ullum colorem ille odit, sed aliquem parum I putat aptum esse frugalitatem professo: sic r e g i o q u o ; que est, q u a m s a p i e n s vir aut ad s a p i e n t i a m t e n d e n s d e c l i n e t t a m q u a m a l i e n a m b o n i s mo3 r i b u s . Itaque de secessu cogitans numquam Canopum eliget, quamvis neminem Canopus esse frugi vetet, ne Baias quidem: diversorium viliorum esse coeperunt. illic sibi plurimum luxuria permittit, illic, tamquam aliqua 4 licentia debeatur loco, magis solvitur. Non tantum corpori, sed etiam moribus salubrem locum eligere debemus. quemadmodum inter tortores habitare nolim, sic ne inter popinas quidem. videre ebrios per litora errantes et comessationes navigantium et symphoniarum can-

EPISTUL. MOR. LIB. V. EP. 11. (51.)

105

tibus strepentes lacus et alia, quae velut soluta legibus luxuria non tantum peccat, sed publicat, quid necesse est? Id agere debemus, ut inritamenta vitiorum quamS longissime profugiamus. indurandus est animus et a blandimentis voluptatum procul abstrahendus. Una Hannibalem hiberna solverunt et indomitum ilium nivibus atque Alpibus virum eriervaverunt fomenta Campaniae. armis vicit, vitiis victus est. Nobis quoque militandum est, et 6 quidem genere mililiae, quo numquam quies, numquam otium datur: debellandae sunt in primis voluptates, quae, ut vides, saeva quoque ad se ingenia rapuerunt. si quis sibi proposuerit, quantum operis adgressus sit, seiet nihil delicate, nihil molliter esse faciendum. Quid mihi cum istis calentibus stagnis? quid cum sudatoriis, in quae siccus vapor corpora exhausurus includitur? omnis sudor per laborem exeat. Si faceremus, quod fecit Hannibal, 7 ut interrupto cursu rerum omissoque bello fovendis corporibus operam daremus: nemo non intempestivam desidiam victori quoque, nedum vincenti, periculosam merito reprehenderet: minus nobis quam illis Punica signa sequentibus licet, plus periculi restat cedentibus, plus operis etiam perseverantibus. Fortuna mecum bellum 8 gerit: non sum imperata facturus, iugum non recipio, immo, quod maiore virtute faciendum est, excutio. Non est emoiws sui iuris animus: si voluptati cessero, cedendum est dolori, cedendum est labori, cedendum est paupertati. idem sibi in me iuris esse volet et ambitio et ira: inter tot adfectus distrahar, immo discerpar. Libertas9 proposita est. ad hoc praemium laboratur: quae sit Iibertas quaeris? nuHi rei servire, nulli necessitati, nullis casibus, fortunam in aequum deducere. quo die ilia \me\ intellexero plus posse, nil poterit. ego illam feram, cum in manu mors sit? His cogitationibus intentum loca serialC sanctaque eligere oportet, effeminat animos amoenitas nimia nec dubie aliquid ad corrumpendum vigorem potest regio. Quamlibet viam iumenta patiuntur, quorum duratain aspero ungula est: in molli palustrique pascuo saginata cito subteruntur. et fortior miles ex confragoso

106

L. ANN ΑΕΙ SENECAE

venit: segnis est urbanus et verna. nullum laborem recusant manus, quae ad arma ab aratro transferuntur: in l l p r i m o deficit pulvere ille unctus et nitidus. Severior loci disciplina firmat ingenium aptumque magnis conatibus reddit. Literni honestius Scipio quam Baiis exulabat: ruina eius non est tarn molliter conlocanda. illi quoque, ad quos primos fortuna populi Romani publicas opes transtulit, C. Marius et Cn. Pompeius et Caesar exstruxerunt quidem villas in regione Baiana, sed illas inposuerunt summis iugis montium. videbatur hoc mag-is militare, ex edito speculari late longeque subiecta. adspice, quam positionem elegerint, quibus aedificia excitaverint locis 12et qualia: scies non villas esse, sed castra. Habitaturum tu putas umquam fuisse in mica Catonem, ut praenavigantes adulteras dinumeraret et tot genera cymbarum variis coloribus picta et fluitantem toto lacu rosam, ut audiret canentium nocturna convicia? nonne manere ille intra vallum maluisset, quod in unam noctem manu sua ipse duxisset? quidni mallet, quisquis vir est, somnum I3suum classico quam symphonia rumpi? Sed satis diu cum Baiis litigavimus, numquam satis cum vitiis, quae, oro t e , Lucili, persequere sine modo, sine fine, nam illis quoque nec finis est nec modus. Proice quaecumque cor tuum laniant, quae si aliter extrahi nequirent, cor ipsum cum illis revellendum erat, voluptates praecipue exturba et invisissimas habe: latronum more, quos φιίήτας Aegyptii vocant, in hoc nos amplectuntur, ut strangulent. Yale. Ε Ρ IS T U L A XII. (52.) S E N E C A LUCILIO SUO

1

SALUTEM.

Quid h o c , Lucili, quod nos alio tendentes alio trahit et eo, unde recedere cupimus, inpellit? quid conluclatur cum animo nostro nec permitlit nobis quicquam semel velle? fluctuamus inter varia consilia. ni2 hil libere volumus, nihil absolute, nihil semper. „ S t u l t i t i a , inquis, e s t , c u i n i h i l c o n s t a t , n i h i l d i u p l a c e t . " Sed quomodo nos aut quando ab ilia revelest

EPISTUL. MOR. LIB. V. EP. 11.12. (51.52.)

107

lemus? n e m o p e r s e s a t i s v a l e t u t e m e r g a t : o p o r t e t manum aliquis porrigat, aliquis educat. Quosdam ait Epicurus ad veritatem sine ullius 3 adiutorio exisse, fecisse sibi ipsos viam. hos maxime laudat, quibus ex se inpelus fuit, qui se ipsi protulerunt. quosdam indigere ope aliena, non ituros, si nemo praecesserit, sed bene secuturos. ex his Metrodorum ait esse: egregium hoc quoque, sed secundae sortis ingenium. Nos ex ilia prima nota non sumus: bene nobiscum agitur, si in secundam recipimur. ne hunc quidem contempseris hominem, qui alieno beneficio esse salvus potest: et hoc multum est, velle servari. Praeter haec ad- 4 hue invenies genus aliud liominum ne ipsum quidem fastidiendum eorum, qui cogi ad rectum conpellique possunt, quibus non duce tantum opus sit, sed adiutore et, ut ita dicam, coactore. hie tertius color est. si quaeris huius exemplar, Hermarchum ait Epicurus taLem fuisse. itaque alteri magis gratulatur, alterum magis suspicit. quamvis enim ad eumdem ünem uterque pervenerit, tarnen maior est laus idem effecisse in difficiliore materia. Puta enim duo aedificia excitata esse, ambo paria, aeque 5 excelsa, aeque magnifica. alterum puram aream accepit: illic protinus opus crevit. alterum fundamenta laxabunt in mollem et fluidam humum missa multumque laboris exhaustum est, dum pervenitur ad solidum: invent quicquid fecit alterius [ o p i f e x : allerius] magna pars et diffieilior latet. Quaedam ingenia facilia et expedita, quaedam 6 manu, quod aiunt, facienda sunt et in fundamentis suis occupata. itaque ego ilium feliciorem dixerim, qui nihil negotii secum liabuit. hunc quidem melius de se meruisse, qui malignitatem naturae suae vicit et ad sapientiam se non perduxit, sed extraxit. Hoc durum et labo- 7 riosum ingenium nobis datum scias licet, imus per obstantia. itaque pugnemus, aliquorum invocemus auxilium. „Quem, inquis, invocabo?" Hunc aut ilium, tu vero eliam ad priores revertere, qui vacant: a d i u v a r e n o s p o s s u n t non t a n t u m qui s u n t , sed qui f u e r u n t . Ex his a u t e m , qui sunt, e l i g a m u s non eos, qui 8

108

L. ANNAEI SENECAE

v e r b a m a g n a c e l e r i t a t e p r a e c i p i t a n t et communes locos volvunt et in privato circulantur, s e d e o s , q u i v i t a [ m ] d o c e n t , qui cum dixerunt, quid faciendum sit, probant faciendo, qui docent, quid vitandum sit, nec umquam in eo, quod fugiendum dixerunt, deprehenduntur. Eum elige adiutorem, quem magis admi9 reris, cumvideris quam cum audieris. Nec ideo te prohibuerim hos quoque audire, quibus admittere populum ac disserere consuetudo est, si modo hoc proposito in turbam prodeunt, ut meliores flant faciantque meliores, si non ambitionis hoc causa exercent. q u i d en im t u r p i u s p h i l o s o p h i a c a p t a n t e c l a m o r e s ? numquid }0aeger laudat medicum secantem ? Tacete, favete et praebete vos curationi. etiamsi exclamaveritis, non aliter audiam, quam si ad tactum vitiorum vestrorum ingemiscatis. testari vultis adtendere vos moverique magnitudine rerum? sane liceat: ut quidem iudicetis et feratis de meliore suffragium, quidni non permittam? apud Pythagoram discipulis quinque annis tacendum erat: numquid ergo existimas statim illis et loqui et laudare licuisse? 1 1 Quanta autem dementia eius est, quem clamores inperitorum hilarem ex auditorio dimittunl? Quid laetaris, quod ab hominibus his laudatus es, quos non potes ipse laudare? Disserebat populo Fabianus, sed audiebatur modeste. erumpebat interdum magnus clamor laudantium, sed quem rerum magnitudo evocaverat, non sonus in12offensae ac molliter orationis elapsae. Intersit aliquid inter clamorem theatri et scholae: est aliqua et laudandi iicentia. Omnia rerum omnium, si observentur, indicia sunt et argumentum morum ex minimis quoque licet capere: inpudicum et incessus ostendit et manus mota et unum interdum responsum et relatus ad caput digitus et flexus oculorum. inprobum risus, insanum voltus habitusque demonstrat. ilia enim in apertum per notas exeunt: qualis quisque sit, scies, si quemadmodum laudet, 13 quemadmodum laudetur, adspexeris. Hinc atque illinc philosopho manus auditor intentat et super ipsum caput mirantium turba consistit: non laudatur ille nunc, si in-

EPISTUL. MOR. LIB. V . E P . 12. (52.) -

VI. EP. 1. (53.) 1 0 9

tellegis, sed conclamalur. relinquantur istae voces illis artibus, quae propositum habent populo placere: philosophia adoretur. Permittendum erit aliquando iuvenibus 14 sequi inpetum animi, tunc autem, cum hoc ex inpetu facient, cum silentium sibi imperare non poterunt. talis laudatio aliquid exhortationis adfert ipsis audientibus et animos adulescentium exstimulat. ad rem conmoveantur, non ad verba conposita: alioquin nocet illis eloquentia, si non rerum cupiditatem facit, sed sui. Differam hoc in 15 praesentia. desiderat enim propriam et Iongam exsecutionem, quemadmodum populo disserendum, quid sibi apud populum permittendum sit, quid populo apud se. Damnum quidem fecisse philosophiam non erit dubium, postquam prostituta est. sed potest in penetralibus suis ostendi, si modo non institorem, sed antistitem nancta est. Vale.

L AMAEI SENEGA! AD

L U C I L I U M

EPISTULARUM

MORALIUM

L I B E R VI. E P I S T U L A I. (53.) S E N E C A LUCILIO SUO

SALUTEM.

Quid non potest mihi persuaderi, cui persuasum est 1 ut navigarem? Solvi mari Ianguido. erat sine dubio coelum grave sordidis nubibus, quae fere aut in aquam aut in ventum resolvuntur. sed putavi tam pauca milia a Parthenope tua usque Puteolos subripi posse, quamvis dubio et inpendente coelo. itaque quo celerius evader e m , protinus per altum ad Nesida direxi praecisurus omnes sinus. Cum iam eo processissem, ut [mea] nihil 2

110

L. ANN ΑΕΙ SENECAE

interesset, utrum irem an redirem, primum aequalitas ilia, quae me corruperat, periit. nondum erat tempestas, sed iam inclinalio maris ac subinde crebrior fluctus. coepi gubernatorem rogare, ut me in aliquo litore exponeret. aiebat ill'e aspera esse et inportuosa nec quicquam 3 se aeque in tempestate timere quam terram. Peius autem vexabar, quam ut mihi periculum succurreret. nausia enim me segnis haec et sine exitu torquebat, quae bilem movet nec effundit. institi ilaque gubernatori et ilium, vellet nollet, coegi, peteret litus. cuius ut viciniam adtigimus, non exspecto, ut quicquam ex praeceptis Vergilii flat, obvertuni pelago proras aut ancora de prora iacilur: memor artificii mei vetus frigidae cultor mitto me in mare, 4 quomodo psychrolutam decet, gausapatus. Quae putas me passum, dum per aspera erepo, dum viam quaero/ dum facio Ji^intellexi non inmerito nautis terram timeri. incredibilia sunt, quae tulerim, cum me ferre non possem: illud scito, Ulixem non fuisse tam irato mari natum, ut ubique naufragia faceret: nausiator erat, et ego quocumque navigare debuero, vicesimo anno perveniam. 5 Ut primum stomachum, quem scis [non] cum mari nausiam effugere, collegi, ut corpus unctione recreavi, h o c coepi rnecum c o g i t a r e , q u a n t a nos v i t i o r u m n o s t r o r u m s e q u e r e t u r o b l i v i o , etiam corporalium, quae subinde admonent sui, nedum illorum, quae 6 eo magis latent, quo maiora sunt. Levis aliquem motiuncula decipit: sed cum crevit et vera febris exarsit, etiam duro et perpessicio confessionem excwrit. Pedes dolent, articuli punctiunculas sentiunt: adhuc dissimulamus et aut talum extorsisse dicimus nos aut in exercitatione aliqua laborasse. dubio et incipiente morbo quaeritur nomen , qui ubi talaria coepit intendere et utrosque dextros 7 pedes fecit, necesse est podagram fateri. Contra evenit in his morbis, quibus adficiuntur animi: quo quis peius [se] habet, minus sentit. Non est quod mireris, Lucili caris-

EPISTUL. MOR. LIB. VI. EP. 1. (53.)

Ill

sime. nam qui leviter dormil, et species secundum quietem capit et aliquando dormire se dormiens cogitat: gravis sopor etiam somnia exstinguit animumque altius mergit, xxüque nullo intellectu sui est. Quare vitia sua nemo 8 confitetur? quia etiamnunc in illis est: somnium narrare vigilantis est et vitia sua confiteri sanitatis indicium est. E x p e r g i s c a m u r e r g o , ut e r r o r e s n o s t r o s coarguere possimus. s o l a a u t e m n o s p h i l o s o p h i a e x c i t a b i t , sola somnum excutiet gravem: illi te totum dedica. dignus ilia es, ilia digna te est: ite in conplexum alter alterius. omnibus aliis rebus te nega, fortiter, aperte. non est quod precario philosopheris. Si 9 aeger esses, curam intermisisses rei familiaris et forensia tibi negotia excidissent nec quemquam tanti putares, cui advocatus in reinissione descenderes. toto animo id ageres, ut quam primum morbo liberarens: quid ergo? non et nunc idem facias? Omnia inpedimenta dimitte et vaca bonae menti: nemo ad illam pervenit occupatus. Exercet philosophia regnum suum: dat tempus, non accipit. non est res subsiciva: ordinaria est, domina est, adest et iubet. Alexander cuidam civitati partem agro-10 rum et dimidium rerum omnium promittenti; , , e o , inquit, proposito in Asiam veni, ut non id acciperem, quod dedissetis, sed ut id haberetis, quod reliquissem." Idem philosophia [rebus] omnibus: „non sum hoc tempus acceptura, quod vobis superfuerit, sed id vos habebitis, quod ipsa erogaro." Tolam hue converte mentem, 11 huic adside, banc cole: ingens intervallum inter te et ceteros fiet. omnes mortales vita antecedes, non multo te di antecedent. Quaeris, quid inter te et illos interfuturum sit? diutius erunt: at mehercules magni artiflcis est clusisse totum in exiguo. tantum sapienti sua, quantum deo omnis aetas patet. Est aliquid, quo sapiens antecedat deum: ille beneficio naturae non timet, suo sapiens. Ecce res magna, habere inbecillitatem hominis, securita-12 tem dei. incredibilis vis philosophiae est ad omnem fortuitam vim retundendam. nullum telum in corpore eius sedet. munita est, solidafque]: quaedam defatigat et ve-

112

L. ANNΑΕΙ SENECAE

Iut levia tela laxo sinu eludit, quaedam discutit et in eum usque, qui miserat, respuit. Vale. E P I S T U L A

II.

(54.)

Seneca Lucilio suo salutem. 1 Longum mihi commeatum dederat m a l a v a l i t u d o : r e p e n t e nie i n v a s i t . „quo genere?" inquis. prorsus merito interrogas: adeo nullum mihi ignotum est. uni tarnen morbo quasi adsignatus sum, quem quare Graece nomine adpellem nescio. satis enim apte dici s u s p i r i u m potest, brevis autem valde et procellae similis est inpetus: intra horam fere desinit. quis enim diu exspirat? 2 Omnia corporis aut incommoda aut pericula per me transierunt: nullum mihi videlur molestius. quidni? aliud enim quicquid est, aegrotare est, hoc animam agere. itaque medici hanc „ m e d i t a t i o n e m m o r t i s " vocant. facit enim aliquando spiritus ille, quod saepe conatus est. 3 Hilarem me putas haec tibi scribere, quia effugi ? tam ridicule facio, si hoc fine quasi bona valitudine delector, quam ille, quisquis vicisse [se] putat, cum vadimonium distulit: ego vero et in i p s a s u f f o c a t i o n e non desii c o g i t a t i o n i b u s l a e t i s ac f o r t i b u s a d q u i e 4 sc ere. Quid hoc est? inquam. tam saepe mors experitur me? faciat. at ego illam diu expertus sum. „quando?" inquis. antequam nascerer. Mors est non esse, id quale sit, iam scio. hoc erit post me, quod ante me fuit. si quid in hac re tormenti est, necesse est et fuisse, antequam prodiremus in lucem: atqui nullam sensimus tunc vexa5 tionem. Rogo, non stultissimum dicas, si quis existimet lucernae peius esse, cum exstincta est, quam antequam accenditur? nos quoque et exstinguimur et accendimur: medio illo tempore aliquid patimur. utrimque vero alta securitas est. In hoc enim, mi Lucili, nisi fallor, e r r a m u s , q u o d m o r t e m i u d i c a m u s s e q u i , cum ilia et p r a e c e s s e r i t et s e c u t u r a s i t : quicquid ante nos fuit, mors est. quid enim refert, non incipias an de6 sinas, cum utriusque rei hie sit efTectus, non esse? His et eiusmodi exhortationibus, lacitis scilicet, nam verbis

EPISTÜL. MOR. L I B . VI. EP. 2 . 3 . (54. 55.)

113

locus non erat, adloqui me non desii: deinde paulatim suspirium illud, quod esse iam anhelilus coeperat, intervalla maiora fecit et retardatum est ac remansit. nec adhuc, quamvis desierit, ex natura fluit spiritus: sentio haesitationem quamdam eius et moram. quomodo volet, dunimodo non ex animo suspirem. Hoc tibi de me recipe: 7 non t r e p i d ä b o ad e x t r e m a , iam p r a e p a r a t u s s u m , nihil cogito de die toto: illum [tu] lauda et imitare, quem non piget mori, cum iuvet vivere. quae est enim virtus, cum eiciaris, exire? Tarnen est et hie virtus: eicior quidem, sed tamquam exeam. et ideo numquam eicitur sapiens, quia eici est inde expelli, unde invitus recedas: nihil invitus facit sapiens, necessitatem effugil, quia vult quod coactura est. Vale. E P I S T U L A III. (55.) S E N E C A LUCILIO

SUO

SAIUTEM.

A g e s t a t i o n e c u m m a x i m e v e n i o : non minusi fatigatus sum, quam si tantum ambulassem, quantum sedi. labor est enim et diu ferri, ac nescio an eo maior, quia contra naturam e s t , quae pedes dedit, ut per nos ambularemus, oculos, u t p e r nos videremus. debilitatem nobis indixere deliciae, et quod diu noluimus, posse desiimus. mihi tarnen n e c e s s a r i u m e r a t c o n c u t e r e c o r p u s , 2 ut, sive bilis insederat faucibus, discuteretur, sive ipse ex aliqua causa spiritus densior erat, extenuaret illum iactatio, quam profuisse mihi sensi. ideo diutius vehi perseveravi invitante ipso litore, quod inter Cumas et Servilii Vatiae villam curvatur et hinc mari, illinc lacu velut angustum iter cluditur. erat enim a recenti tempestale spissum. fluctus enim illud, ut scis, frequens et concitatus exaequat, longior tranquillitas solvit, cum arenis, quae hum ore adligantur, succus abscessit. E x c o n - 3 suetudine tarnen mea circumspicere coepi, an aliquid illic invenirem, quod mihi posset bono e s s e , et d i r e x i o c u l o s i n v i l l a m , q u a e a l i q u a n d o V a t i a e f u i t . in hac ille praetorius dives, nulla alia re quam otio notus, consenuit et ob hoc unum felix habebatur. nam quotiens SENECA PHIL. I I I .

8

114

L. ANNAEI SENECAE

aliquos amiciliae Asinii Galli, quotiens Seiani odium, deinde amor merserat, aeque enim oflendisse ilium quam amasse periculosum fuit, exclamabant homines: „ 0 Vatia, 4 solus scis v i v e r e . " at ille latere sciebat, non vivere. multum autem interest, utrum vita tua otiosa sit an ignava. numquam aliter hanc villain Vatia vivo praeteribam, quam ut dicerem: „ V a l i a hie situs est." sed adeo, mi Lucili, philosophia sacrum quiddam est et venerabile, ut etiam, si quid illi simile est, mendacio placeat. otiosum enim hominem seductum existimat volgus et securum et sa contentum, sibi viventem, quorum nihil ulli contingere nisi sapienti potest, ille quidem nulla re sollicitus seit 5 sibi vivere. ille enim, quod est primum, seit vivere. Nam qui res et homines fugit, quem eupiditatum suarum infelicitas relegavit, qui alios feliciores videre non potuit, qui velut timidum atque iners animal metu oblituit, ille sibi non vivit, s e d , quod est turpissimum, ventri, somno, libidini: n o n c o n t i n u o s i b i v i v i t , q u i n e m i n i . adeo tamen magna res est constantia et in proposito suo perseverantia, ut häbeat auctoritatem inertia quoque per6 tinax. De ipsa villa nihil tibi possum certi scribere. frontein enim eius tantum novi et exposita, quae ostendit etiam transeuntibus. Speluncae sunt duae magni operis, cuiws laxo atrio p a r e s , manu factae, quarum altera solem non recipit, altera usque in occidentem tenet, platanona medius rivus et a mari et ab Aeherusio laeu receptus euripi modo dividit, alendis piscibus, etiamsi adsidue exhauriatur, sufficiens. sed illi, cum mare patet, parcitur: cum tempestas piscatoribus d e d i t f e r i a s , manus ad 7 parata porrigitur. Hoc tamen est commodissimum in villa, quod B'aias trans parietem habet: incommodis illarum caret, voluptatibus fruilur. Has laudes eius ipse novi: esse illam totius anni credo, occurrit enim Favonio et ilium adeo excipit, ut Baiis neget. Non stulte videtur elegisse hunc locum V a t i a , in quem otium suum pigrum iam 8 e t senile conferret. S e d n o n m u l t u m a d t r a n q u i l l i t a t e m l o c u s c o n f e r t : animus est, qui sibi commendet omnia: vidi ego in villa hilari et amoena moestos,

EP1STUL. MOR. L I B . VI. E P . 3 . 4 . (55.56.)

115

vidi in media solitudine occupatis similes, quare non est quod existimes ideo parum bene conpositum esse te, quod in Campania non es. quare autem non e s ? hue usque cogitationes tuas mitte. C o n v e r s a r i c u m a m i c i s 9 a b s e n t i b u s l i c e t , et quidem quotiens velis, quamdiu velis. magis hac voluptate, quae maxima est, fruimur, dum absumus. praesentia enim nos delicatos facit, et quia aliquando una loquimur, ambulamus, consedimus, cum diducti sumus, nihil de iis, quos modo vidimus, cogitamus. et ideo aequo animo ferre debemus absentiam, 10 quia nemo non multum etiam praesentibus abest: pone hie primum noctes separatas, deinde occupaliones utrique diversas, deinde studia secreta, suburbanas profectiones: videbis non multum e s s e , quod nobis peregrinatio eripiat. Amicus animo possidendus est: hie autem Π numquam abest. quemcumque vult, cotidie videt. Itaque mecum stude, mecum coena, mecum ambula: in angusto vivebamus, si quicquam esset cogitationibus clusum. Video te, mi Lucili. cum maxime audio, adeo tecum sum, ut dubitem, an incipiam non epistulas, sed codicillos tibi scribere. Vale. E P I S T U L A IV. (56.) SENECA LUCILIO SUO SALUTEM.

Peream, si est tam necessarium quam videtur s i l e n - 1 tium in studia seposito! ecce u n d i q u e m e v a r i u s clamor circumsonat. supra ipsum balneum h a b i t o . propone nunc tibi omnia genera vocum, quae in odium possunt aures adducere: cum fortiores exercentur et manus plumbo graves iactant, cum aut laborant aut laborantem imitantur, gemitus audio, quotiens retentum spiritum remiserunt, sibilos et acerbissimas respirationes: cum in aliquem inertem et hac plebeia unctione contentum incidi, audio crepitum inlisae manus humeris, quae prout plana pervenit aut concava, ita sonum mutat. si vero pilicrepus supervenit et numerare coepit pilas, actum est. Adice nunc scordalum et furem deprehensum 2 et ilium, cui vox sua in balneo placet, adice nunc eos, 8*

116

L. ANNAE1 SENECAE

qui in piscinam cum ingenti inpulsae aquae sono saliunt. praeter istos, quorum, si nihil aliud, rectae voces sunt, alipilum cogita tenuem et stridulam vocem, quo sit notabilior, subinde exprimentem nec umquam tacentem, nisi dum vellit alas et alium pro se clamare cogit. iam libarii varias exclamationes et botularium et crustularium et omnes popinarum institores mercem sua quadam et in3 signita modulatione vendentes. „ 0 te, inquis, ferreum aut surdum, cui mens inter tot clamores tam varios, tan? dissonos, constat, cum Chrysippum nostrum adsidua sa lutatio perducat ad mortem." At mehercules ego istum fremitum non magis euro quam fluctum aut deiectum aquae, quam vis audiam cuidam genti hanc unam fuisse causam urbem suam transferendi, quod fragorem Nili ca4 dentis ferre non potuit. Magis mihi vox avocare videtur quam crepitus, ilia enim animum adducit, hie tantum aures inplet ac verberat. In his, quae me sine avocatione circumstrepunt, essedas transcurrentes pono et fabrum in quilinum et ferrarium vicinum, aut hunc, qui ad Metam Sudantem twbulas experitur et tibias, nec cantat, sed exclamat. etiamnunc molestior est mihi sonus, qui inter5 mittitur subinde quam qui continuatur. Sed iam me sic ad omnia ista duravi, ut audire vel pausarium possim voce acerbissima remigibus modos dantem. a n i m u m enim c o g o s i b i i n t e n t u m e s s e n e c a v o c a r i a d e x t e r n a : omnia licet foris resonent, dum intus nihil tumultus sit, dum inter se non rixentur cupiditas et timor, dum avaritia luxuriaque non dissideant nec altera alteram vexet. nam q u i d p r o d e s t t o t i u s r e g i o n i s s i l e n t i u m , si a d f e c t u s f r e m u n t ? 6 Omnia noctis erant placida conposta quiete. Falsum est: nulla placida est quies, nisi quam ratio conposuit: nox exhibet molestiam, non tollit, et sollicitudines mutat. nam dormientium quoque insomnia tam turbulenta sunt quam dies, ilia tranquillitas vera est, in quam bona 1 mens explicatur. Adspice ilium, cui somnus laxae domus silentio quaeritur, cuius aures ne quis agitet sonus, omnis servorum turba conticuit et suspensum accedentium pro-

EP1STUL. MOR. LIB. VI. EP. 4. (56.)

117

pius vestigium ponitur: hue nempe versatur atque illuc, somnum inter aegritudines levem captans. quae non audit, audisse se queritur. Quid in causa putas esse? ani-8 mus illi obstrepit. hie placandus est, huius conpescenda seditio est, quem non est quod existimes placidum, si iaeet corpus, interdum quies inquieta est. et ideo ad relum actus excitandi ac tractatione bonarum artium occupandi sumus, quotiens nos male habet inertia sui inpatiens. Magni imperatores, cum male parere militem vident, 9 aliquo labore conpescunt et expeditionibus detinent: numquam vacat lascivire districtis nihilque tam certum est quam otii vitia negotio discuti. Saepe videmur taedio rerum civilium et infelicis atque ingratae stationis poenitentia secessisse: tamen in ilia latebra, in quam nos timor ac lassitudo coniecit, interdum recrudescit ambitio. non enim excisa desiit, sed fatigata aut etiam obirata rebus parum sibi cedentibus. Idem de luxuria dico, quae vide-10 tur aliquando cessisse, deinde frugalitatem professos sollicitat atque in media parsimonia voluptates non damnatas, sed relictas petit, et quidem eo vehementius, quo occultius. omnia enim vitia in aperto leviora sunt: morbi quoque tunc ad sanitatem inclinant, cum ex abdito erumpunt ac vim suam proferunt. Et avaritiam itaque et ambitionem et cetera mala mentis humanae tunc perniciosissima scias esse, cum simulata sanitate subsidunt. Otiosill videmur et non sumus. nam si bona fide sumus, si receptui cecinimus, si speciosa contemnimus, ut paulo ante dicebam, nulla res nos avocabit, nullus hominum aviumque concentus interrumpet cogitationes bonas solidasque iam et certas. Leve illud ingenium est nec se adhuc re-12 duxit introrsus, quod ad vocem et accidentia erigitur. Habet intus aliquid sollicitudinis et habet aliquid concepti pavoris, quod illum curiosum facit, ut aitVergilius noster: et me, quem dudum non ulla iniecia movebant tela neque adverso glomerati ex agmine Graii, nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis suspensum et pariter comitique onerique timentem. Prior ille sapiens est, quem non tela vibranlia, non arie-13

118

L. ANNAEI SENECAE

tata inter se arma agminis densi, non urbis inpulsae fragor territat: hie alter inperitus est, rebus suis timet ad omnem crepitum expavescens, quem unaquaelibet vox pro fremitu accepta deiecit, quem motus levissimi exani14mant: timidum ilium sarcinae faciunt. Quemcumque ex istis felicibus elegeris, multa trahentibus, multa portantibus, videbis ilium comitique onerique timentem. Tunc ergo te scito esse conpositum, cum ad te nullus clamor pertinebit, cum te nulla vox tibi excutiet, non si blandietur, non si minabitur, non si inani sono vana cir15 cumstrepet. Quid ergo ? non aliquando commodius est et carere convicio? fateor. itaque ego ex hoc loco migrabo. experiri et exercere me volui. Quid necesse est diutius torqueri, cum tam facile remedium Ulixes sociis etiam adversus Sirenas invenerit? Vale. E P I S T U L A SENECA

1

V.

L U C I L I O SXIO

(57.) SALUTEM.

Cum a Baiis deberem Neapolim repetere, facile credidi tempestatem esse, ne iteruni navem experirer: et tantum luti tota via fuit, ut possim videri nihilominus navigasse. totum athletarum fatum mihi illo die perpetiendum fuit: a ceromate nos haphe excepit iη c r y p t a 2 N e a p o l i t a n a . Nihil illo carcere longius, nihil illis facibus obscurius, quae nobis praestant non ut per tenebras videamus, sed ut ipsas. ceterum etiamsi locus haberet lucem, pulvis auferret, in aperto quoque res gravis et molesta: quid illic, ubi in se volutatur et, cum sine ullo spiramento sit inclusus, in ipsos, a quibus excitatus est, recidit? Duo incommoda inter se contraria simul pertulimus: eadem via, eodem die et luto et pulvere la3boravimus. A l i q u i d tarnen m i h i i l i a o b s c u r i t a s , q u o d c o g i t a r e m , d e d i t : sensi quemdam ictum animi et sine metu mutationem, quam insolitae rei novitas simul ac foeditas fecerat. Non de me nunc tecum loquor, qui multum ab homine tolerabili, nedum a perfecto absum,

EPISTUL. MOR. LIB. VI. EP. 4.5. (56.57.)

119

sed de illo, in quem fortuna ius perdidil: huius quoque ferietur animus, mutabitur color. Q u a e d a m [enim], mi 4 Lucili, n u l l a e f f u g e r e v i r t u s p o t e s t : a d m o n e t i l l a m n a t u r a m o r t a l i t a t i s suae·, itaque et voltum adducet ad tristo et inhorrescet ad subita et caligabit, si vastam altitudinem in crepidine eius constitutus despexerit: non est hoc timor, sed naturalis adfeclio inexpugnabilis rationi. Itaque fortes quidam et paralissimi fundere 5 suum sanguinem alienum videre non possunt. quidam ad volneris no vi, quidam ad veteris et purulenti tractalionem inspectionemque succidunt ac linquuntur animo. alii gladium facilius recipiunt quam vident. Sensi ergo, ut di- 6 oebam, quamdam non quidem perturbationem, sed rautationem. rursus ad primum conspectum redditae lucis alacritas rediit incogitata et iniussa: i l l u d deinde m e cum loqui c o e p i , quam i n e p t e quaedam magis aut minus t i m e r e m u s , cum omnium idem f i n i s e s s e t , quid enim interest, utrum supra aliquem vigiliarium ruat an mons? nihil invenies. erunttamen, qui hanc ruinam magis timeant, quamvis utraque mortifera aeque sit: adeo non effectus, sed efficientia timor spectat. Nunc me putas de Stoicis dicere, q u i e x i s t i m a n t 7 animam hominis magno pondere extriti perm a n e r e n o n p o s s e et s t a t i m s p a r g i , quia non fuerit illi exitus liber? ego vero non facio: qui hoc dicunt, v i d e n t u r m i h i e r r a r e . Quemadmodum flamma 8 non potest opprimi, nam circa id effugit, quo urgetur: quemadmodum aer verbere atque ictu non laeditur, ne scinditur quidem, sed circa id, cui cessit, refunditur: sic animus, qui ex tenuissimo constat, deprehendi non potest nec intra corpus adfligi, sed beneflcio subtilitatis suae per ipsa, quibus premitur, erumpit. Quomodo fulmini, etiam cum latissime percussit ac fulsit, per exiguum foramen est reditus: sic animo, qui adhuc tenuior est igne, per omne corpus fuga est. Itaque [de illo] quaeren- 9 dum est, an possit immortalis esse. Hoc quidem certum habe: si superstes est corpori, * praeter illud ilium nullo genere perire posse, propter quod non perit*, quoniam

120

L. ANNAEI SENECAE

nulla inmortalitas cum exceptione est nec qiiicquam noxium aeterno est. Vale. E P I S T U L A VI. (58.) Seneca Lxicilio suo salutem. 1 Q u a n t a v e r b o r u m n o b i s p a u p e r t a s , immo e g e s t a s sit, numquam magis quam hodierno die intellexi: m i l l e r e s i n c i d e r u n t , cum forte de Platone loqueremur, q u a e n o m i n a d e s i d e r a r e n t n e c h a b e r e n t , quaedam vero, cum h a b u i s s e n t , fas t i d i o n o s t r o p e r d i d i s s e n t . quis autem ferat in 2 egestate fastidium? Hunc quem Graeci οΐβτρον vocant pecora peragentem et totis saltibus dissipantem, a s i l u m nostri vocabant. hoc Vergilio licet credas: Est lucum Silari iuxta ilicibusque virentem plurimus Alburnum volitans, cui nomen asilo Romanum est, oestrum, Grait veriere vocantes, asper, acerba sonans, quo tota exterrita silvis diffugiunt armenia. 3 puto intellegi istud verbum interisse. Ne te longe differam, quaedam simplicia in usu erant, sicut c e r n e r e f e r r o i n t e r s e dicebantfur]. idem Vergilius hoc probabit tibi: ingentis genitos diversis partibus orbis inter se coiisse viros et cernere ferro. quod nunc d e c e r n e r e dicimus. simplicis illius verbi 4usus amissus est. Dicebant antiqui si i u s s o , id est si i u s s e r o . hoc nolo mihi credas, sed eidem Vergilio: Cetera, qua iusso, mecurn manus infer at arma. 5 Non id ago nunc hac diligentia, ut ostendam, quantum tempus apud grammaticum perdiderim, sed ut [ex] hoc intellegas, quantum apud Ennium et Accium verborum situs occupaverit, cum apud hunc quoque, qui cotidie 6 excutitur, aliqua nobis subducta sint. „Quid sibi, inquis, ista praeparatio vult? quo spectat?" Non celabo te: c u pio, si fieri p o t e s t , p r o p i t i i s a u r i b u s tuis ,,ess e n t i a m " d i c e r e . si minus, dicam et iratis. Ciceronem auctorem huius verbi habeo, puto locupletem. si recentiorem quaeris, Fabianum, disertum et elegantem,

EPISTUL. MOR. L I B . VI. E P . 6. (58.)

121

orationis etiam ad nostrum fastidium nitidae. quid enim fiet, mi Lucili? quomodo dicetur ονβίκ, res necessar i a , natura continens fundamentum omnium? Rogo itaque permillas mihi hoc verbo uti. nihilominus dabo oper a m , ut ius a te datum parcissime e x e r c e a m : fortasse contentus ero mihi licere. Quid proderit facilitas tua, cum 7 ecce id nullo modo Latine exprimere possim, propter quod linguae nostrae convicium feci? magis damnabis angustias Romanas, si scieris unam syllabam esse, quam mutare non possum, quae sit haec quaeris? τ ό Duri tibi videor ingenii: in medio posttwm, posse sic transfer«, ut dicam q u o d e s t . sed multum interesse video: cogor verbum pro vocabulo ponere. sed ita necesse est ponam q u o d e s t . S e x modis hoc a Platone8 dici amicus noster, homo eruditissimus, hodierno die dicebat. omnes tibi exponam, si ante indicavero e s s e a l i q u i d g e n u s , e s s e e t s p e c i e m . nuncautem gen u s illud p r i m u m quaerimus, ex quo ceterae species suspensae sunt, a quo nascitur omnis divisio, quo universa conprehensa sunt, invenietur autem, si coeperimus singula retro legere: sic enim perducemur ad primum. H o m o species e s t , ut Aristoteles ait. e q u u s 9 species est. c a n is species est. ergo commune aliquod quaerendum est his omnibus vinculum, quod ilia conplectatur et sub se habeat. hoc quid est? a n i m a l , ergo genus esse coepit horum omnium, quae modo retuli, hominis, equi, canis, animal. Sed sunt quaedam, quae io animam habent nec sunt animalia. placet enim satis et arbustis animam inesse. itaque et vivere ilia et mori dicimus. ergo a n i m a n t i a superiorem tenebunt locum, quia et animalia in hac forma sunt et sata. Sed quaedam anima carent, ut saxa. itaque erit aliquid animantibus antiquius, c o r p u s scilicet, hoc sic dividam, ut dicam corpora omnia aut animata esse aut inanima. Etiamnunc 11 est aliquid superius quam corpus, dicimus enim quaedam c o r p o r a l i a e s s e , quaedam i n c o r p o r a l i a . quid ergo erit, ex quo haec deducantur? illud, cui nomen modo parum proprium inposuimus, q u o d e s t . sic enim

122

L. ANNAEI SENECAE

in species secabitur, ut dicamus: q u o d e s t aut corpo12porale est aut incorporale. Hoc ergo est genus primum et antiquissimum et, ut ita dicam, generale, cetera genera quidem sunt, sed specialia: lamquam h o m o genus est. habet enim in se nationum species: Graecos, Romanos, Parthos. colorum: albos, nigros, flavos. habet singulos: Catonem, Ciceronem, Lucretium. ita[que] qua multa continet, in genus cadit. qua sub alio est, in apeciem: illud genus q u o d e s t generale, supra se nihil 13habet, initium rerum est. omnia sub illo sunt. Stoici volunt superponere huic etiamnunc aliud genus magis principale: de quo statim dicam, si prius illud genus, de quo locutus sum, merito primum poni docuero, cum 14sit rerum omnium capax. Q u o d e s t in has species divido, ut sint corporalia aut incorporalia. nihil tertium est. c o r p u s quomodo divido? ut dicam: aut animantia sunt aut inanima. rursus a n i m a n t i a quemadmodum divido? ut dicam: quaedam animum habent, quaedam tantum animam. aut sic: quaedam inpetum habent, incedunt, transeunt, quaedam solo adflxa radicibus aluntur [et crescunt]. rursus a η i m a 1 i a in quas species seco ? aut 15 mortalia sunt aut inmortalia. Primum genus Stoicis quibusdam videtur q u i d : quare videatur, subiciam: „in rerum, inquiunt, natura quaedam sunt, quaedam non sunt, e t h a e c autem, quae non sunt, rerum natura conplectitur, quae anitno succurrunt, tamquam Centauri, Gigantes et quicquid aliud falsa cogitatione formatum habere aliquam imaginem coepit, quamvis non habeat 16substantiam." Nunc ad id, quod tibi promisi, revertor, q u o m o d o q u a e c u m q u e s u n t , i n s e x m o d o s P l a t o p a r t i a t u r . P r i m u m illud q u o d e s t nec visu nec tactu nec ullo sensu conprenditur: cogitabile est. quod generaliter est, tamquam homo generalis, sub oculos non venit. sed specialis venit, ut Cicero et Cato. animal non videtur: cogitatur. videtur autem species 1 7 e i u s , equus et canis. Secundum ex his, quae sunt, ponit Plato q u o d e m i n e t e t e x s u p e r a t o m n i a , h o c ait p e r e x c e l l e n t i a m e s s e , ut p o e t a commu-

EPISTUL. MOR. L I B . VI. EP. 6. (58.)

123

niter dicitur. omnibus enim versus facientibus hoc nomen est, sed iam apud Graecos in unius nolam cessit: Homerum inteliegas, cum audieris poetam. quid ergo hoc est? d e u s scilicet, maior ac potentior cunctis. T e r t i u m g e n u s est eorum, q u a e p r o p r i e s u n t : 1 8 innumerabilia liaec sunt, sed extra nostrum posita conspectum. „quae sunt?" interrogas. propria PJatonis supellex est: i d e a s vocat, ex quibus omnia, quaecumque videmus, fiunt et ad quas cuncta formantur. hae inmortales, inmutabiles, inviolabiles sunt. Quid sit idea, 19 id e s t , quid Piatoni esse videatur, audi: „ i d e a e s t eorum, quae natura fiunt, exemplar aetern u m . " Adiciam definitioni interpretationem, quo tibi res apertior fiat: volo imaginem tuam facere. exemplar picturae te habeo, ex quo capit aliquem habitum mens nostra, quem operi suo inponat: ita ilia, quae me docet et instruit facies, a qua petitur imitatio, idea est. Talia ergo exemplaria infinita habet rerum natura, hominum, piscium, arborum, ad quae quodcumque fieri ab ilia deb e t , exprimilur. Q u a r t u m l o c u m h a b e b i t « E i o g . 2 0 quid sit hoc είδος, adtendas oportet et Plaloni inputes, non mihi, hancrerum difficultatem. nulla est autem sine difficultate subtilitas: paulo ante pictoris imagine utebar. ille cum reddere Vergilium coloribus vellet, ipsum intuebatur. idea erat Vergilii facies, futuri operis exem plar. ex hac quod artifex trahit et operi suo inposuit, είδος est. Quid intersit, quaeris? alterum exemplar21 est, alterum forma ab exemplari sumpta et operi inposita. alteram artifex imitatur, alteram facit. Habet aliquam faciem statua. haec est eldog ·• habet aliquam faciem exemplar ipsum, quod intuens opifex statuam figuravit. haec idea est. Etiamnunc, si aliam desideras distinctionem, είδος in opere est, idea extra opus, nec tantum extra opus est, sed ante opus. Qu in t u m g e - 2 2 η u s est eorum, q u a e c o m m u n i t e r s u n t , haec incipiunt ad nos pertinere. hie sunt omnia, homines, pecora, res. S e x t u m g e n u s eorum q u a e q u a s i sunt·, lamquam inane, tamquam tempus. Quaecumque videmus

124

L. ANNAEI SENECAE

aut tangimus, Plato in illis non numeral, quae e s s e p r o p r i e putat. fluunt enim, [et] in adsidua diminutione atque adiectione sunt, nemo nostrum idem est in senectute, qui fuit iuvenis. nemo nostrum est idem mane, qui fuit pridie. corpora nostra rapiuntur fluminum more, quicquid vides, currit cum tempore, nihil ex iis, quae videmus, manet. et ego ipse, dum loquor mutari ista, 23mutatus sum. Hoc est, quod ait Heraclitus: „in idem flumen bis descendimus et non descendimus." manet enim idem fluminis nomen, aqua transmissa est. hoc in amne manifestius est quam in homine. sed nos quoque non minus velox cursus praetervehit, et ideo admiror dementiam nostram, quod tantopere amamus rem fuga· cissimam, corpus, timemusque, ne quando nioriamur, cum omne momentum mors prioris habitus sit: vis tu 24nontimere, ne semel fiat, quod cotidie fit? De homine dixi, fluvida materia et caduca et omnibus obnoxia causis: mundus quoque, aeterna res etinvicta, mutatur nec idem manet. Quamvis enim omnia in se habeat, quae 25habuit, aliter habet quam habuit: ordinem mutat. „Quid ista, inquis, mihi subtilitas proderit?" Si me interrogas, nihil, sed quemadmodum ille caeialor oculos intentos diu ac fatigatos remittit atque avocat et, ut dici solet, pascit: sic nos animum aliquando debemus relaxare et quibusdam oblectamentis reficere. sed ipsa oblectamenta opera sint: ex his quoque, si observaveris, 26 sumes, quod possit fieri salutare. Hoc ego, Lucili, facere soleo: ex omni notione, etiamsi a philosophia longissime aversa est, eruere aliquid Conor et utile efficere: quid de istis, quae modo tractavimus, remotis a reformatione morum? quomodo meliorem me facere ideae Platonicae possunt? quid ex istis traham, quod cupiditales meas conprimat? vel hoc ipsum, quod omnia ista, quae sensibus serviunt, quae nos accendunt et in27ritant, negat Plato ex his esse, quae vere sint. Ergo ista imaginaria sunt et ad tempus aliquam faciem ferunt, nihil horum stabile nec solidum est: et nos tamen cupimus, tamquam aut semper futura aut semper habituri.

EPISTUL. MOR. LIB. VI. EP. 6. (58.)

125

inbecilli fluvidique intervalla constituimus: ad ilia mittamus animum, quae aeterna sunt, miremur in sublimi volitantes rerum omnium formas deumque inter ilia versantem et hoc providentem, quemadmodum quae inmortalia facere non potuit, quia materia prohibebat, defendat a morte ac ratione vitium corporis vincat. Manent28 enim cuncta, non quia aeterna sunt, sed quia defenduntur cura regentis: inmortalia tutore non egerent. haec conservat artifex fragilitatem materiae vi sua vincens. Contemnamus omnia,'quae adeo pretiosa non sunt, ut an sint omnino, dubium sit. Illud simul cogitemus, si 29 mundum ipsum, non minus mortalem quam nos sumus, Providentia periculis eximit, posse aliquatenus nostra quoque Providentia Iongiorem prorogari huic corpusculo moram, si voluptates, quibus pars maipr perit, potuerimus regere et coercere. Plato ipse ad senectutem se30 diligentia protulit. erat quidem corpus validum ac forte sortitus et illi nomen latitudo pectoris fecerat, sed navigationes ac pericula multum detraxerant viribus: parsimonia tarnen et eorum, quae aviditatem evocant, modus et diligens sui tutela perduxit ilium ad senectutem multis prohibentibus causis. Nam hoc scis, puto, Platoni dili-31 gentiae suae beneficio contigisse, quod natali suo decessit et annum unum atque octogesimum inplevit sine ulla deductione. ideo magi, qui forte Athenis erant, inmoJaverunt defuncto, amplioris fuisse sortis quam humanae rati, quia consummasset perfectissimum numerum, quem novem novies multiplicata conponunt: non dubito, quin paratws esset paucos dies ex ista summa et sacriflcium remittere. Potest frugalitas producere s e n e c t u t e m , 3 2 quam ut n o n p u t o c o n c u p i s c e n d a m , i t a n e r e c u s a n d a m q u i d e m . Iucundum est esse secum quam diutissime, cum quis se dignum, quo frueretur, effecit. itaque de i s t o f e r e m u s s e n t e n t i a m , an o p o r l e a t f a s t i d i r e s e n e c t u t i s e x t r e m a et finem non o p p e r i r i , s e d m a n u f a c e r e . Prope est a timente, qui fatum segnis exspectat, sicut ille ultra modum deditus vino est, qui amphoram exsiccat et faecem quoque

126

L. ANNAEI SENECAE

33exsorbet. De hoc tarnen quaeremus, pars summa vitae ulrum [ea] /aeo; sit an liquidissimum ac purissimum quiddam, si modo mens sine iniuria est et integri sensus animum iuvant nec defectum el praemortuum corpus est. plurimum enim refert, vitam aliquis extendat an mor34tem: at si inutile ministeriis corpus est, quidni oporteat educere animum laborantem? et fortasse paulo ante quam debet, faciendum est, ne, cum fieri debebit, facere non possis: et cum maius periculum sit male vivendi quam cito moriendi, stultus est, qui non exigua temporis mercede magnae rei aleam redimit. Paucos longissima senectus ad mortem sine iniuria pertulit, multis iners vita sine usu sui iacuit: quanto deinde crudelius 35iudicas aliquid ex vita perdidisse quam vis finienda? Noli me invitus audice, tamquam ad te iam pertineat ista sententia, et quid dicam aestima: non relinquam senectutem, si me totum mihi reservabit, totum autem ab ilia parte meliore: at si coeperit concutere mentem, si partes eius convellere, si mihi non vitam reliquerit, sed ani3 6 m a m , prosiliam ex aedificio putri ac ruenti. Morbum morte non fugiam, dumtaxat sanabilem nec officientem animo. non adferam mihi manus propter dolorem: sic mori vinci est. hunc tamen si sciero perpetuo mihi esse patiendum, exibo, non propter ipsum, sed quia inpedimento mihi futurus est ad omne, propter quod vivitur. Inbecillus est et ignavus, qui propter dolorem moritur, 37stultus, qui doloris causa vivit. Sed in longum exeo. est praeterea materia, quae ducere diem possit. et quomodo finem inponere vitae poterit, qui epistulae non potest? Vale ergo, quod libentius quam mortis moras lecturus es. Vale. E P I S T U L A VII. (59.) S E N E C A LUCILIO SUO SALUTEM.

1

Magnam ex epistula tua p e r c e p i voluptat e m : permitte enim mihi uti verbis publicis nec ilia ad significationem Stoicam revoca. vitium esse voluptatem credimus. sit sane: ponere tamen illam solemus ad de-

EPISTUL. MOR. LIB. VI. EP. 6. 7. (58. 59.)

127

monstrandam animi hilarem adfectionem. Scio, in quam, 2 et v o l u p t a t e m , si ad nostrum alJum verba dirigimus, rem infamem esse et g a u d i u m nisi sapienti non contingere. est enim animi elatio suis bonis verisque Mentis, volgo tamen sic loquimur, ut dicamus magnum gaudium AOs ex illius consulatu aut [ex] nuptiis aut ex partu uxoris percepisse, quae adeo non sunt gaudia, ut saepe initia futurae tristitiae sint: gaudio autem iunctum est non desinere nee in contrarium verti. Itaque cum dicit 3 Vergilius noster et mala mentis gaudia, diserte quidem dicit, sed parum proprie. nullum enim malum gaudium est: voluptatibus hoc nomen inposuit et quod voluit expre'ssit. significavit enim homines malo suo laetos. Tamen ego non inmerito dixeram cepisse me 4 magnam ex epistula tua voluptatem: quamvis enim ex honesta causa inperitus homo gaudeat, tamen adfectum eius inpotentem et in diversum statim inclinaturum voluptatem voco, opinione falsi boni motam, inmoderatam et inmodicam. sed, ut ad propositum revertar, a u d i , q u i d me in e p i s t u l a t u a d e l e c t a v e r i t : h a b e s v e r b a in p o t e s t a t e . non effert te oratio nec longius quam destinasti trahit. Multi sunt, qui ad id, quod non 5 proposuerant scribere, alicuius verbi placentis decore vocentur, quod tibi non evenit: pressa sunt omnia et rei aptata. Ioqueris quantum vis et plus signiticas quam loqueris. Hoc maioris rei indicium est: adparet animum quoque nihil habere supervacui, nihil tumidi. Invenio 6 tamen t r a n s l a t i o n e s v e r b o r u m ut non temerarias, ita quae periculum sui fecerint. invenio i m a g i n e s , quibus si quis nos uti vetat et poetis illas solis iudicat esse concessas, neminem mihi videtur ex antiquis legisse, apud quos nondum captabatur plausibilis oratio; illi, qui simpliciter et demonstrandae rei causa eloquebantur, parabolis referti sunt, quas e x i s t i m o n e c e s s a r i a s , non ex eadem causa qua poetis, sed ut inbecillitatis nostrae adminicula sint et ut discentem et au-

128

L. ANNAEI SENECAE

7 dientem in rem praesentem adducant. Sextiuni ecce cum maxime lego, virum acrem, Graecis verbis, Romanis moribus philosophantem. movit me imago ab illo posita: ire quadraio agmine exercilum, tibi hoslis ab omni parte suspectus est, pugnae paratum: idem, inquit, sapiens facere debet: omnes virtutes suas undique expanded, ut ubicumque infesti aliquid orietur, illic parata praesidia sint el ad nulum regenlis sine tumultu respondeant. Quod in exercitibus Us, quos imperatores magni ordinant, fieri videmus, ut Imperium ducts simul omnes copiae sentiant sic dispositae, ut signum ab uno datum peditem simul equitemque percurrat: hoc aliquanto magis necessarium esse 8 nobis ait: iili enim saepe hostem timueEe sine causa tutissimumque illis iter quod suspectissimum iuit: nihil stultitia pacatum habet, tam superne illi metus est quam infra, utrumque trepidat latus, sequuntur pericula et occurrunt. ad omnia pavet, inparata est et ipsis terretur auxiliis: sapiens autem ad omnem incursum munitus, intentus, non si paupertas, non si luclus, non si ignominia, non si dolor inpetum faciat, pedem referet. inter9 ritus et contra ilia ibit et inter ilia. Nos multa adligant, multa debilitant. diu in istis vitiis iacuimus, elui difficile est. non enim inquinati sumus, sed infecti. Ne ab alia imagine ad aliam transeamus, h o c q u a e r a m , quod saepe mecum dispicio, q u i d i t a n o s s t u l t i t i a t a m p e r t i n a c i t e r t e n e a t ? Primo quia non fortiter illam repellimus nec toto ad salutem inpetu nitimur, deinde quia ilia, quae a sapientibus viris reperta sunt, non satis credimus nec apertis pecloribus haurimus leviter10 que lam magnae rei insistimus. Quemadmodum a u t e m potest aliquis, quantum satis sit, ad versus vitia discere, qui quantum a vitiis vacat, discit? nemo nostrum in altum descendit. summa tantum decerpsimus et exiguum temporis inpendisse philosophiae satis abundeque occu11 patis fuit. Illud praecipue inpedit, quod cito nobis placemus: si invenimus, qui nos bonos viros dicat, qui prudentes, qui sanctos, agnoscimus. non sumus modica Iaudatione content!: quicquid in nos adulatio sine pudore

EPISTUL. MOR. LIB. VI. EP. 7. (59·)

129

congessit, tamquam debitum prendimus. optimos nos esse, sapientissimos adfirmantibus adsentimur, cum sciamus illos saepe multa mentiri. adeoque indulgemus nobis, ut laudari velimus in id, cui contraria cum maxime facimus. Mitissimum ille se in ipsis suppJiciis audit, in rapinis liberalissimum et in ebrietatibus ac libidinibus temperantissimum. sequitur itaque, ut ideo mutari nolimus, quia nos optimos esse credimus. Alexander cum 12 iam in India vagaretur et gentes ne finitimis quidem satis notas bello vaslaret, in obsidione cuiusdam urbis, dum circumit muros et inbecillissima moenium quaerit, sagitta ictus diu persedere et incepta agere perseveravit. deinde cum represso sanguine sicci volneris dolor cresceret et crus suspensum equo paulatim obtorpuisset, coactus absistere: „omnes, inquit, iurantesse me Jovis fllium, sed volnus hoc hominem esse me clamat." Idem nos facia-13 mus. pro sua quemque portione adulatio infatuat. dicamus: vos quidem dicitis me prudentem esse, ego autem video, quam multa inutilia concupiscam, nocitura optem. ne hoc quidem intellego, quod animalibus satietas monstrat, quis cibo debeat esse, quis polioni modus, quantum capiam, adhuc nescio. I a m d o c e b o , q u e n i a d - 1 4 modum i n t e l l e g a s te non e s s e s a p i e n t e m : s a piens ille plenus est gaudio, hilaris et Plac i d u s , i n c o n c i i s s u s . cum dis ex pari vivit: nunc ipse te consule: s i n u m q u a m m o e s t u s e s , n u l l a s p e s a n i m u m tuum f u t u r i e x s p e c t a t i o n e s o l l i c i t a t , s i p e r d i e s n o c t e s q u e p a r et a e q u a l i s a n i m i t e n o r e r e c t i et p l a c e n t i s s i b i e s t , p e r v e n i s t i ad h u m a n i b o n i s u m m a m . sed si adpetis voluptates et undique et omnes, scito tantum tibi ex sapientia, quantum ex gaudio deesse. ad hoc cupis pervenire, sed erras via. inter divitias illuc venturum esse te speras, inter honores? id est, gaudium inter sollicitudines quaeris. isla, quae sic petis tamquam datura laetitiam ac voluptatem, causae dolorum sunt. Omnes, in-15 quam, illi tendunt ad gaudium, sed unde stabile magnumque consequantur, ignorant: ille ex conviviis et SENECA t > m i . I I I .

9

130

L. ANNAEI SENECAE

luxuria, ille ex ambitione et eircumfusa cJientium turba, ille ex arnica, alius ex studiorum liberalium vana ostentatione et nihil sanantibus Uteris: omnes istos otolectamenta fallacia et brevia decipiunt, sicut ebrietas, quae unius horae hilarem insaniam longi temporis taedio pensat, sicut plausus et adclamationis seeundae favor, qui 16 magna sollicitudine et partus est et expiandus. Hoc ergo cogita, hunc esse sapientiae effectum, gaudii aequalitatem. talis est sapientis animus, qualis mundus super lunam: semper illic serenum est. Habes ergo et quare velis sapiens e s s e , si numquam sine gaudio est. gaudium hoc non nascitur nisi ex virtutum conscientia. non potest 1 7 g a u d e r e , nisi fortis, n i s i i u s t u s , nisi teniperans. „Quid ergo? inquis, stulti ac mali non gaudent?" non magis quam praedam na«cti leones: cum fatigaverunt se vino ac libidinibus, cum illos nox inter vitiadefecit, c u m v o luptates angusto corpori ultra quam capiebat ingestae suppurare coeperunt: tunc exclamant miseri Vergilianum ilium versum: namque ut supremam falsa inter gaudia noctem egerimus, nosti. IgOmnem luxuriosi noctem inter falsa gaudia et quidem tamquam supremam agunt: illud gaudium, quod deos deorumque aemulos sequitur, non interrumpitur, non desinit: desineret, si sumptum esset aliunde, quia non est alieni muneris, ne arbitrii quidem alieni est. Quod non dedit fortuna, non eripit. Vale. EPISTULA

VIII. (60.)

S E N E C A LUCILIO SUO

]

SALUTEM.

Queror, litigo, irascor. etiamnunc optas, quod tibi optavit nutrix tua aut paedagogus aut mater? nondum intellegis, quantum mali optaverint? ο quam inimica nobis sunt vota nostrorum! eo quidem inimiciora quo cessere felicius. iam non admiror, si omnia n o s a prima pueritia mala sequuntur: inter exsecrationes parentum crevimus. Exaudiant di quoque nostram pro nobis vo2 cem gratuitam. Q u o u s q n e p o s c e m u s a l i q u i d d e o s

EPISTUL. MOR-. LIB. VI. EP. 7—9. (59—61.) 131 ita quasi n o n d u t n i p s i a l e r e n o s p o s s i m u s ? quamdiu sationibus inplebimus magnarum urbium campos? quamdiu nobis populus metet? quamdiu unius meneac [m]strumentum multa navigia et quidem non ex uno mari subvehentf taurus paucissimorum iugerum pascuo inpletur. una silva elephantis pluribus suffieit: homo et terra et mari pascitur. Quid ergo? tam insatia- 3 bilem nobis natura alvum dedit, cum tam modica corpora dedisset, ut vastissimorum edacissimorumque animalium aviditatem vinceremus? minime. quantulum est enim, quod naturae datur? parvo ilia dimittilur. non fames nobis ventris nostri magno constat, sed ambitio. Hos ita- 4 que, ut ait Salustius, venlri oibedientes animaliutn loco numeremus, non hominum: quosdam vero ne animalium quidem, sed mortuorum. V i v i t i s , q u i m u l t i s u s u i e s t , v i v i t i s , qui se u t i t u r : qui vero latitant et torpent, sic in domo sunt, quomodo in conditivo. horum licet in limine ipso nomen marmori inscribas: mortem suam antecesserunt. Vale. EPISTULA IX. (61.) S E N E C A LUCILIO SUO

SALUTEM.

Desinamus, quod voluimus, velle. ego certe id ago 1 senex: eadem j/elle, quae puer wolui. in hoc unum eunt dies, in hoc noctes, hoc opus meum est, haec cogitatio: inponere veteribus malis flnem. id ago, ut mihi instar totius vitae dies sit. nec mehercules tamquam ultimum rapio, sed sic ilium adspicio, tamquam esse vel ultimus possit. H o c a n i m o t i b i h a n c e p i s t u - 2 lam s c r i b o , t a m q u a m me cum m a x i m e s c r i b e n t e m m o r s e v o c a t u r a sit. paratus exire sum et ideo fruar vita, quia quam diu futurum hoc sit, non nimis pendeo. ante senectutem curavi, ut bene viverem, in senectute, ut bene moriar: bene autem mori est libenter mori. Da operam, ne quid umquam invitus facias. 3 quicquid necesse futurum est repugnanti, id volenti necessitas non est. Ita dico: qui imperia libens excipit, partem acerbissimam servitutis effugit, facere quod 9*

132 L. ANNΑΕΙ SENECAE EP. MOR. L. VI. EP. 10. (62.) nolit. non qui iussus aliquid facit, miser est, sed qui invitus facit. itaque sic animuin conponamus, ut quicquid res exiget, id velimus: et in primis finem nostri sine i tristitia cogitemus. Ante ad mortem quam ad vitam praeparandi sumus. satis instructa vita est, sed nos in instrumenta eius avidi sumus: deesse aliquid nobis videtur et semper videbitur. ut satis vixerimus, nec anni nec dies faciunt, sed animus. Vixi, Lucili carissime, quantum satis erat: mortem plenus exspecto. Vale. E P I S T U L A X. (62.) S E N E C A L U C I I I O SUO SALUTEM.

1

M e n t i u n t u r , q u i s i b i o b s t a r e a d s t u d i a liberalia turbam negotiorum videri volunt: simulant occupationes et augent et ipsi se occupant. Vaco, Lucili, vaco et ubicumque sum, ibi meus sum. rebus enim me non trado, sed commodo, nec consector perdendi temporis causas. et quocutnque constiti loco, ibi cogitationes meas tracto et aliquid in animo salutare 2 converso. Cum me amicis dedi, non tarnen mihi abduco nec cum illis moror, quibus me tempus aliquod congregavit aut causa ex officio nata civis, sed cum optimo q u o q u e s u m : ad illos, in quocumque loco, in quocum3 que seculo fuerunt, animum meum mitto. Demetrium, virorum optimum, mecum circumfero et relictis conchyliatis cum illo seminudo loquor, ilium admiror. quidni admirer? vidi nihil ei deesse. Contemnere aliquis omnia potest, omnia habere nemo potest, brevissima ad divitias per contemptum divitiarum via est. Demetrius autem noster sic vivit, non tamquam contempserit omnia, sed tamquam aliis habenda permiserit. Vale.

L. AMAEI SENECAE AD

LUCILIUM

EPISTULARUM

MORALfUM

L I B E R VII.

E P I S T U L A I. (63.) SENECA LUCILIO SUO SALUTEM.

Moleste fero d e c e s s i s s e Flaccum amicum l t u u m , p l u s t a m e n a e q u o d o l e r e t e n o l o , illud, ut non doleas, vix audebo exigere: et esse melius scio. sed cui ista firmitas animi continget nisi iani multum supra fortunam elato? ilium quoque ista res vellicabit, sed tantum vellicabit. nobis autem ignosci potest prolapsis ad lacrimas, si non nimiae decurrerunt, si ipsi illas repressimus. Nec sicci sint oculi amisso amico nec fluänt. lacrimandum est, non plorandum. Duram tibi le- 2 gem videor ponere, cum poetarum Graecorum maximus ius flendi dederit in unum dumtaxat diem, cum dixerit etiam Niobam de cibo cogitasse? Quaeris, unde sint lamentationes, unde inmodici fletus? per lacrimas argumenta desiderii quaerimus et dolorem non sequimur, sed ostendimus. nemo tristis sibi est: ο infelicem sibi stultiliam! est aliqua et doloris ambitio. „Quid ergo ? inquis, 3 obliviscar amici?" Brevem illi apud te memoriam promittis, si cum dolore mansura est: iam istam frontem ad risum quaelibet fortuita res transferet. non differo in longius tempus, quo desiderium omne mulcetur, quo ctiam acerrimi luctus residunt. cum primum te observare desieris, imago ista tristitiae discedet: nunc ipse custodis dolorem tuum. sed custodienti quoque elabitur eoque citius, quo est acrior, desinit. Id agamus, ut iucunda 4 nobis amissorum fiat recordatio: nemo libenter ad id redit, quod non sine tormento cogitaturus est: sic illud

134

L. ANNAEI SENECAE

fieri necesse est, ut cum aliquo nobis morsu amissorum, quos amavimus, nomen occurrat: sed hie quoque mor6 sus habet suam voluptatem. nam, ut dicere solebat Attalus noster, „sie amicorum defunctorum memoria iucunda est, quomodo poma quaedam sunt suaviter aspera, quomodo in vino nimis veleri ipsa nos amaritudo delectat: cum vero intervenil spatium, omne, quod angebat, exstinguitur et pura ad nos voluptas venit." 6 Si illi credimus, „amicos incolumes cogitare melle au placenta frui est: eorum, qui fuerunt, retractatio non sine acerbitate quadam iuvat. quis autem negaverit haec acria quoque et habenlia austeritatis aliquid stomachum 7 excitare?" Ego non idem sentio: mihi amicorum defunetorum cogitatio dulcis ac blanda est. habui enim illos tamquam amissurus, amisi tamquam habeam. Fac ergo, mi Lucili, quod aequitatem tuam deeet, desine beneficium fortunae male interpretari: abstulit, sed dedit. 8 Ideo amicis avide fruamur, quia, quamdiu contingere hoc possit, incertum est. cogitemus, quam saepe illos reliquerimus in aliquam peregrinationem longinquam exi turi, quam saepe eodem morantes loco non viderimus: inteilegemus plus nos temporis in vivis perdidisse. 9 Feras autem hos, qui neglegentissime amicos habent, miserrime lugent, nec amant quemquam, nisi cum perdiderint? ideoque tunc effusius moerent, quia verentur, ne dubium sit, an amaverint: sera indicia adfectus sui loquaerunt. Si habemus alios amicos, male de his et meremur et existimamus, qui parum valent in unius elati solatium: si non habemus, maiorem iniuriam ipsi nobis fecimus quam a fortuna aceepimus: ilia unum abstulit, U nos, quemcumque non fecimus. Deinde ne unum quidem nimis amavit, qui plus quam unum amare non potuit. Si quis despoliatus amissa unica tunica conplorare se malit quam circumspicere, quomodo frigus effugiat et aliquid inveniat, quo tegat scapulas, nonne tibi videatur stultissimus? Quem amabas extulisti; quaere, quem 12 ames. satius est amicum reparare quam flere. Scio pertritum iam hoc esse, auod adiecturus sum, non ideo

EPISTUL. MOR. LIB. VII. Ep. 1. 2. (63. 64.)

135

tamen praetermittam, quia ab omnibus dictum est: finem dolendi etlam qui consilio non fecerat, tempore invenit. turpissknum autem est in bomine prudenti remedium moeroris lassitudo moerendi. malo relinquas dolorem quam ab illo relinquaris, et quam primum id facere desiste, quod, etiamsi voles, diu facere aon poteris. Annum feminis ad lugendum eonstituere majores, non 13 ut tam diu lugerent, sed ne diutius·· viris nullum legitimum tempus est, quia nullum bones tum. quam tarnen mihi ex illis muliercuMs dabis vix retractis a rogo, vix a cadavere revulsis, cui lacrimae in totum mensem duraverint? nulla res citius venit in odium quam dolor, qui recens consolatorem invenit et aliquos ad se adducit, inveteratus vero deridetur, nec inmerito. aut enim simulatus aut stultus est. Haec tibi scribo is, qui Annaeumi4 Serenum, carissimum mihi, tam inmodice flevi, ut, quod minime velim, inter exempla sim eorum, quos dolor vicit. hodie autem factum meum damno et intellego maximam mihi causam sic lugendi fuisse, quod numquam cogitaveram mori eum ante me posse, hoc unum mihi oecurrebat, minorem esse et multo minorem, tamquam ordinem fata servarent. Itaque adsidue cogitemus 15 tam de nostra quam omnium, quos diligimus, mortalilate. Tunc ego dicere debui: „minor est Serenus meus: quid ad rem pertinetT post me mori debet, sed ante me potest." quia non feci, inparatum subito fortuna percussit. Nune cogito omnia et mortalia esse et incerta lege mortalia. hodie fieri potest, quicquid umquam potest. Cogitemus ergo, Luciii carissime, cito nos eo perven-16 luros, quo ilium pervenisse moeremus. et fortasse, si modo vera sapientium fama est recipitque nos locus aliquis, quem putamus perisse, praemissus est. Vale. E P I S T U L A II. (64.) SENECA LUCIIIO s u o

SAIUTEM.

Fuisti here nobiscum. Potes queri, si here tantum. l [ideo] adieci n o b i s c u m . mecum enim semper es: intervenerant quidam amici, propter quos maior fumus fie-

136

L. ANNAEI SENECAE

ret, non hie, qui erumpere ex lautorum culinis et terrere vigiles solet, sed hie modicus, qui hospites venisse 2 significet. Varius nobis fuit sermo, ut in convivio, nullam rem usque ad exilum adducens, sed aliunde alio transsiliens. l e c t u s e s t deinde l i b e r Q u i n t ! S e x t i i p a t r i s , m a g n i , si quid mihi credis, v i r i , e t , l i c e t 3 n e g e t , S t o i c i . Quantus in illo, di boni, vigor est, quantum animi! hoc non in omnibus philosophis invenies: quorundam scripta darum habent tantum nomen, cetera exsanguia sunt. instituunt, disputant, ca villantur, non faciunt animum, quia non habent: cum legeris Sextium, dices: „vivit, viget, liber est, supra 4 hominem est, dimittit me plenum ingentis fiduciae." In qua positione mentis sim, cum hunc lego, fatebortibi: libet omnes casus provocare, übet exclamare: „quid cessas, fortuna? congredere; paratum vides." Illius animum induo, qui quaerit, ubi se experiatur, ubi virtutem suam ostendat, spumantemque dari pecora inter inertia volis optat aprum aut fulvum descendere monte leonem. 5 Libet aliquid habere quod vincam, cuius patientia exercear. nam hoc quoque egregium Sextius habet, quod et ostendet tibi beatae vitae magnitudinem et desperationem eius non faciet: scies esse illam in excelso, sed volenti 6 penetrabilem. Hoc idem virtus tibi ipsa praestabit, ut illam admireris et tarnen speres. mihi certe multum auferre temporis solet contemplatio ipsa sapientiae: non aliter illam intueor obstupefactus quam ipsum interim mundum, quem saepe tamquam spectator novus video. 7 V e n e r o r itaque i n v e n t a s a p i e n t i a e i n v e n t o r e s q u e : adire tamquam multorum hereditatem iuvat. mihi ista adquisita, mihi laborata sunt, sed agamus bonum patremfamiliae: faciamus ampliora, quae accepimus. maior ista hereditas a me ad posteros transeat. Multum adhuc restat operis multumque restabit, nec ulli nato post mille secula praecludetur occasio aliquid adhuc adi8 ciendi. Sed etiamsi omnia a veteribus inventa sunt, hoc semper novum erit, usus et inventorum ab aliis scientia

EPJSTUL. MOR. LIB. VII. EP. 2. 3. (64. 65.)

137

ac dispositio. Puta relicta nobis medicamenta, quibus sanarentur oculi: non opus est mihi alia quaerere, sed haec tarnen morbis et temporibus aptanda sunt: hoc asperitas oculorum conlevatur. hoc palpebrarum crassitude tenuatur. hoc vis subita et humor avertitur. hoc acuetur visus. teras isla oportet et eligas tempus, adhibeas singulis modum: animi remedia inventa sunt ab antiquis. quo modo autem admoveantur aut quando, nostri operis est quaerere. Multum egerunt, qui ante 9 nos fuerunt, sed non peregerunt. suspiciendi tamen sunt et ritu deorum colendi. quidni ego magnorum virorum et imagines habeam incitamenta animi et natales celebrem? quidni ego illos honoris causa semper adpellem? quam venerationem praeceptoribus meis debeo, eamdem illis praeceptoribus generis humani, a quibus tanti boni initia fluxerunt. Si consulem videro aut praetorem, 1C omnia, quibus honor haberi honori solet, faciam: equo desiliam, caput adaperiam, semita cedam: quid ergo? Marcum Catonem utrumque et Laelium Sapientem et Socratem cum Piatone et Zenonem Cleanthemque in animum meum sine dignatione summa recipiam? ego vero illos veneror et tantis nominibus semper adsurgo. Vale. E P I S T U L A III. (65.) S E N E C A LUCILIO SUO S A L U T E M .

Hesternum diem divisi cum mala valitudine: anteme- · ridianum ilia sibi vindicavit, postmeridiano mihi cessit. itaque leetione primum temptavi animum. deinde cum hanc recepisset, plus illi imperare ausus sum, immo permittere: aliquid scripsi et quidem intentius quam s o l e o , dum cum materia difflcili contendo et vinci nolo, donee intervenerunt amici, qui mihi vim adferrent et tamquam aegrum intemperantem coercerent. In locum 2 stili sermo successit, ex quo earn partem ad te perfer a m , quae in lite est. te arbitrum addiximus. plus negotii habes quam existimas: t r i p l e x c a u s a e s t : d i c u n t , ut s c i s , S t o i c i n o s t r i : d u o e s s e i n r e r u m

138

L. ANNAEI SENECAE

n a t u r a , e x q u i b u s o m n i a f i a n t , c a u s a m et m a t e r i a m. m a t e r i a iacet iners, res ad omnia parata, cessatura, si nemo moveat. c a u s a autem, id est ratio, materiam format et quoeumque vult ν er sat, ex ilia varia opera producit. Esse ergo debet, u n d e fiat aliquid, deinde a q u o fiat, hoc c a u s a est, illud m a t e r i a . 3 Omnis ars naturae imilatio est. itaque quod de universo dicebam, ad haec transfer, quae ab homine facienda sunt; statua et materiam habuit, quae pateretur artificem, et artificem, qui materiae daret faciem. ergo in statua materia aes fuit, causa opifex. Eadem condicio rerum omnium est: ex eo constant, quod fit, et ex eo, quod 4 facit. Stoicis placet unam causam esse, id, quod facit. A r i s t o t e l e s putat causam tribus modis dici: „ p r i m a , inquit, causa est ipsa materia, sine qua nihil potest effici. secunda opifex. tertia est forma, quae unicuique operi inponitur tamquam s t a t u a e n a m hanc Aristoteles είδος vocat. „Quarta quoque, inquit, his ac5 cedit, propositum totius operis." Quid sit hoc aperiam. Aes prima statuae causa est. numquam enim facta esset, nisi fuisset id, ex quo funderetur ducereturve. Secunda causa artifex est. non potuisset enim aes illud in habitum statuae figurari, nisi accessissent peritae manus. Tertia causa est forma, neque enim statua ista doryphoros aut diadumenos vocaretur, nisi haec illi esset inpressa facies. Quarta causa est faciendi propositum. 6 nam nisi hoc fuisset, facta non esset. Quid est p r o p o s i t u m ? quod invitavit artificem, quod ille secutus fecit: vel pecunia est hoc, si venditurus fabricavit, vel gloria, si laboravit in nomen, vel religio, si donum templo paravit. ergo et haec causa est, propter quam fit: an non putas inter causas facti operis esse numeran7 dum, quo remoto factum non esset? H i s q u i n t a m P l a t o a d i c i t e x e m p l a r , quam ipse iSiav vocat: hoc est enim, ad quod respiciens artifex id, quod destinabat, effecit. nihil autem ad rem pertinet, utrum foris habeat exemplar, ad quod referat oculos, an intus, quod ibi ipse concepit et posuit. haec exemplaria rerum

EPISTUL. MOfl. LIB. VII. EP. 3. (65.)

139

omnium dens intra se habet numerosque universorum, quae agenda sunt, et modos mente conplexus est: plenus his figurisest, quas Plato Ιδέας adpellat, inmortales, inmutabiles, infatigabiles. itaque homines quidem percunt, ipsa autem humanitas, ad quam homo effingitur, pcrmanet et hominibus laborantibus, intereantibus ilia nihil patitur. Quinque ergo causae sunt, ut Plato dicit: 8 id e x q u o , id a q u o , id in q u o , id a d q u o d , id p r o p t e r q u o d , novissime id q u o d e x h i s e s t . tamquam in statna, quia de hac loqui coepimus, id e x q u o aes est, id a q u o artifex est, id in q u o forma est, quae aptaturilli, id ad q u o d exemplar est, quod imitaturis, qui facit, id p r o p t e r q u o d facientis propositum est, id q u o d e x i s t i s e s t ipsa statua est. Haee omnia mundus quoque, ut ait Plato, habet: fa- 9 cientem: hie deus est. ex quo fit: haec materia est. formam: haec est habitus et ordo mundi, quem videmus. exemplar, scilicet ad quod deus hane magnitudinerm opens pulcherrimi fecit, propositum, propter quod fecit. Quaeris, quod sit propositum deo? bonitaslO est. ita certe Plato ait: „Quae deo faciendi mundum fuit causa? bonus est: bono nulla cuiusquam boni invidia est. fecit itaque quam optimum potuit." Fer ergo iudex sententiam et pronunlia, quis tibi videatur verisimillimum dicere, non quis verissimum ditat. id enim tam supra nos est quam ipsa Veritas. H a e c , q u a e a b A r i s t o t e l e et P l a t o n e p o n i - l l tur, turba c a u s a r u m aut nimium multa aut n i m i u m p a u c a c o n p r e h e n d i t . nam si, quocumque remoto quid effici non potest, id causam iudicant esse faciendi, pauca dixerunt: ponant inter causas tempus: nihil sine tempore potest fieri, ponant locum: si non fuerit, ubi fiat aliquid, ne fiet quidem. ponant motum: nil sine hoc nec fit nee peril, nulla sine motu ars, nulla mutatio est. Sed nos nunc primam et generalem 12 quaerimus causam, haec simplex esse debet nam et materia simplex est. quaerimus, quae sit causa, ratio scilicet faciens, id est deus. ista enim, quaecumque

140

L. ANNAE1 SENECAE

retulistis, non sunt mullae et singulae causae, sed ex 13una pendent, ex ea, quae faciet. Formam dicis causam esse? hanc inponit artifex operi: pars causae est, non causa, exemplar quoque non est causa, sed instrumentum causae necessarium. sic necessarium est exemplar artiflci, quomodo scalprum, quomodo Jima: sine his procedere ars non potest, non tarnen hae partes artis 14aut causae sunt. „Propositum, inquit, artificis, propter quod ad faciendum aliquid accedit, causa est." Ut sit causa, non est efficiens causa, sed superveniens. hae autem innumerabiles sunt: nos de causa generali quaerimus. Illud vero non pro solita ipsis subtilitate dixerunt, totum mundum et consummatum opus causam esse, multum enim interest inter opus et causam operis. 15 Aut fer sententiam aut, quod facilius in eiusmodi rebus est, nega tibi liquere et nos reverti iube. „Quid te, inquis, delectat tempus inter ista conterere, quae tibi nullum adfectum eripiunt, nullam cupiditatem abigunt?" Ego quidem priora ilia ago ac tracto, quibus pacatur ani16mus, et me prius scrutor, deinde hunc mundum. ne nunc quidem tempus, ut existimas, perdo. i s t a enim o m n i a , si n o n c o n c i d a n t u r n e c in h a n c s u b t i l i t a l e m i n u t i l e m d i s t r a h a n t u r , a d t o l l u n t et l e v a n t a n i m u m , qui gravi sarcina pressus explicari cupit et reverti ad ilia, quorum fuit. nam corpus hoe animi pondus ac poena est: premente illo urgetur, in vinculis est, nisi accessit philosophia et ilium respirare rerum naturae iussit spectaculo et a terrenis ad divina dimisit. haec libertas eius est, haec evagatio: subducit interim se custodiae, in qua tenetur et coelo reficitur. 1ί Quemadmodum artifices [ex] alicuius rei subtilioris [inspectione], quae intenlione oculos defatigat, si malignum habent et precarium lumen, in publicum prodeunt et in aliqua regione ad populi otium dedicata oculos libera luce delectant: sic animus in hoc tristi et obscuro domicilio clusus, quotiens potest, apertum petit et in rerum natu18rae contemplatione requiescit. Sapiens adsectatorque sapientiae adhaeret quidem in corpore suo, sed optima

EPISTUL. MOR. LIB. VII. EP. 3. (65.)

141

sui parte abest et eogitationes suas ad sublimia intendit. velut sacramento rogatus h o c , quod vivit, Stipendium putat. et ita formatus e s t , ut illi nec amor vitae nec odium sit, patiturque mortalia, quamvis sciat ampliora superesse. Interdicis mihi inspectione rerum naturae, a 19 toto abductum redigis in partem? ego non quaeram, quae sint initia universorum? quis rerum formator? quis omnia in uno mersa et materia inerti convoluta discreverit? non quaeram, quis sit istius artifex mundi? qua ratione tanta magnitude in legem et ordinem venerit? quis sparsa collegerit, confusa distinxerit, in una deformitate latentibus faciem diviserit? unde lux tanta fundatur? ignis sit, an aliquid igne lucidius? Ego ista non quaeram?20 ego nesciam, unde descenderim? semel haec mihi videnda sint, an saepe nascendum? quo hinc iturus sim? quae sedes exspectet animam solutam legibus servitutis humanae? vetas me coelo interesse, id est iubes me vivere capite demisso ? Maior sum et ad maiora genitus, 21 quam ut mancipium sim corporis mei, quod equidem non aliter adspicio quam vinclum aliquod libertati meae circumdatum: hoc itaque obpono fortunae, in quo resistat, nec per illud ad me ullum transire volnus sino. Quicquid in me potest iniuriam pati, hoc est. in hoc obnoxio domicilio animus liber habitat. Nuniquam me caro ista 22 conpellet ad metum, numquam ad indignam bono simulationem. numquam in honorem huius corpusculi mentiar. cum visum erit, distraham cum illo societatem: et nunc tarnen, dum haeremus, non erimus aequis partibus socii: animus ad se omne ius ducet. contemptus corporis sui certa libertas est. Ut ad propositum revertar, 23 huic libertati multum conferet et ilia, de qua modo loquebamur, inspectio: nempe universa ex materia et ex deo constant, deus ista temperat, quae circumfusa rectorem sequuntur et ducein. potentius autem est ac pretiosius, quod facit, quod est deus, quam materia patiens dei. Quem in hoc mundo locum deus obtinet, hunc in homine24 animus, quod est illic materia, id in nobis corpus est: servient ergo deleriora melioribus. fortes simus adver-

142

L. ANNAEI SENECAE

sus fertuita. non contremescamus iniurias, non volnera, non vincula, non egestatem. Mors quid est? aut finis aut transitus: nec desinere timeo. idem est enim, quod non coepisse: nee transire, quia nusquam tam anguste ero. Vale. E P I S T U L A IV. (66.) SENECA

χ

LUCILIO

SUO

SALUTEM.

Claranum, condiscipulum meum, vidi post multos annos; non, pulo, exspectas, ut adiciam senem, sed mehercules viridem animo ac vigentem et cum corpusculo suo conluctantem. inique enim se natura gessit et talem animum male conlocavit: aut fortasse voluit hoc ipsum nobis ostendere, posse ingenium fortissimum ac beatissimum sub qualibet cute latere, vincit tamen omnia inpedimenta et ad cetera contemnenda a contemptu sui 2 venit. Errare mihi visus est, qui dixit gratior et pulchro veniens e corpore virtus. non enim ullo honestamento eget. ipsa magnum sui decus est et corpus suum consecrai: aliter certe Claranum nostrum coepi intueri: formosus mihi videtur et tam re3 ctus corpore quam est animo. Potest ex casa vir magnus exire: potest et ex deformi humilique corpusculo formosus animus ac magnus. quosdam itaque mihi videtur in hoc tales natura generare, ut adprobet virtutem omni loeo nasci. si posset per se nudos edere animos, fecisset: nunc, quod amplius est, facit: quosdam enim edit corporibus inpeditos, sed nihilo minus perrumpen4 pentes obstantia. Claranus mihi videtur [in] exemplar editos, ut scire possemus non deformitate corporis foedari animum, sed pulchritudine animi corpus ornari. Quamvis autem paucissimos una fecerimus dies, tamen multi nobis sermones fuerunt, quos subinde egeram et 5 ad te permittam. Hoc primo die quaesitum est: q u o m o d o p o s s i n t p a r i a b o n a e s s e , si t r i p l e x e o r u m c o n d i c i o est:quaedam,utnostris videtur, p r i m a b o n a sunt, tamquam gaudium, pax, salus patriae, quaedam s e c u η d a , in materia infelici expressa, tamquam

EPISTUL. MOR. LIB. VII. EP. 3. 4. (65. 66.)

143

tormentorum patienlia et in morbo gravi temperanlia: ilia bona directo optabimus nobis, haec, si necesse erit. sunt adhuc t e r t i a , tamquam modestus incessus et conpositus ac probus voltus et conveniens prudenti viro gestus. Quomodo ista inter se paria esse possunt, cum 6 alia optanda sint, alia aversanda? Si volumus ista distinguere, ad primum bonum revertamur et eonsideremus id quale sit·, animus intuens vera, peritus fugiendorum ac petendorum, non ex opinione, sed ex natura pretia rebus inponens, toti se inserens mundo et in omnes eius actus contemplationem suam mittens, cogitationibus actionibusque intentus, ex aequo magnus ae vehemens, asperis blandisque pariter invictus, neutri se fortunae submittens, supra omnia quae contingunt acciduntque eminens, pulcherrimus, ordinatissimus cum decore ium viribus, sanus ac sincmis, inperturbatus, intrepidus, quem nulla vis frangat, quem nec adtollant fortuita nec deprimant: talis animus virtus est. haec eius 7 est facies, si sub unum veniat adspectuni et semel tota se ostendat: ceterum multae eius species sunt, quae pro vitae varietate et pro actionibus explicantur: nec minor fit aut major ipsa, decrescere enim summum bonum non potest nec virtuti ire retro licet: sed in alias atque alias qualitatee eonvertitur ad rerum, quas actura est, habitum figurata. Quicquid adtigit, im similitudinem sui ad- 8 ducit et tingit: actiones, amicitias, interdum domos totas, quas intravit disposuitque, condecorat. quicquid tractavit, id amabile, conspicuum, mirabile facit. itaque vis eius et magnitude ultra non potest surgere, quando incrementummaximo non est: nihil invenies rectius recto, non magis quam verius vero, quam temperato teniperatius. Omnis in modo est virtus, modus certa mensura 9 est: constantia non habet, quo procedat, non magis quam fiducia aut Veritas aut fides. Quid accedere perfecto potest? nihil, aut perfectum non erat, cui accessit: ergo ne virtuti quidem, cui si quid adici potest, defuit. Honestum quoque nullam accessionem recipit. honestum est enim propter ista, quae retuli. quid porro? decorum

144

L. ANNAEI s e n e c a e

et iustum et legitimum non eiusdem esse formae putas, certis terminis conprensum? crescere posse inperfectae lOrei signum est. Bonum omne in easdem cadit leges: iuncta est privata et publica utilitas, tarn mehercules quam inseparabile est laudandum petendumque. ergo virtutes inter se pares sunt et opera virtutis et omnes homines, 11 quibus illae contigere. Satorum vero animaliumque virtutes cum mortales sint, fragiles quoque caducaeque sunt et incertae. exsiliunt residuntque et ideo non eodem pretio aestimantur: una inducitur humanis virtutibus regula. una enim est ratio recta simplexque. nihil est di12 vino divinius, coelesti coelestius. Mortalia minuuntur, cadunt, deteruntur, crescunt, exhauriuntur, inplentur. itaque illis in tarn incerta sorte inaequalitas e s t : divinorum una natura est. ratio autem nihil aliud est quam in corpus humanuni pars divini spiritus mersa. Si ratio divina est, nullum autem bonum sine r a t i o n e e s t : bonum omne divinum est. nullum porro inter divina discrimen est: ergo nec inter bona, paria itaque sunt et gaudium et [fortis atque] obstinata tormentorum perpessio. in utroque enim eadem est animi magnitudo, in altero re13missa et laeta, in altero pugnax et intenta. Quid? tu non putas parem esse virtutem eius, qui fortiter hostium moenia expugnat, et eius, qui obsidionem patientissime sustinet? [et] magnus Scipio, qui Numantiam cludit et conprimit cogitque invictas manus in exitium ipsas suum verti: [et] magnus ille obsessorum animus, qui seit non esse clusum, cui mors aperta est, et in conplexu libertatis exspirat. Aeque reliqua quoque inter se paria sunt, tranquillitas, simplicitas, liberalitas, constantia, aequanimitas, tolerantia. omnibus enim istis una virtus subest, 14 quae animum rectum et indeclinabilem praestat. „Quid ergo? nihil interest inter gaudium et dolorum inflexibibilem patientiam?" nihil, quantum ad ipsas virtutes: plurimum inter ilia, in quibus virtus utraque ostenditur. in altero enim naturalis est animi remissio ac Iaxitas, in altero contra naturam dolor, itaque media sunt haec, quae Dlurimum intervalli recipiunt: virlus in utroque par est.

EPISTUL. MOR. LIB. VII. EP. 4. (66.)

145

Virtutem materia non mutat: nec peiorem facit dura a c i 5 difflcilis, nec meliorem hilaris et laeta: necesse est ergo par sit. in utraque enim quod fit, aeque recte fit, aeque prudenter, aeque honeste: ergo aequalia sunt bona, ultra. quae nec hie potest se melius in hoc gaudio gerere nec ille melius in illis cruciatibus: duo autem, quibus nihil fieri melius potest, paria sunt. Nam si, quae extra vir-16 tutem posita sunt, aut minuere illam aut augere possunt, desinit unum bonum esse, quod honestum. si hoc concesseris, omne honestum periit. quare? dicam: quia nihil honestum est, quod ab invito, quod coactum fit. Omne honestum voluntarium est: admisce illi pigritiam, querelam, tergiversationem, metum: quod habet in se optimum, perdidit, sibi placere. Non potest honestum esse, quod non est liberum, nam quod timet, servit. Honestum omne securum est: tranquillum est: si recusatl7 aliquid, siconplorat, si malum iudicat, perturbationem recepit et in magna discordia volutatur. hinc enim species recti vocat, illinc suspicio mali retrahit. itaque qui honeste aliquid facturus est, quicquid obponitur, id, etiamsi incommodum putat, malum non putet, velit, libens faciat. omne honestum iniussum incoaclumque est, sincerum et nulli malo mixtum. Scio, quid mihi respon-18 deri hoc loco possit: „hoc nobis persuadere conaris, nihil interesse, utrum aliquis in gaudio sit an in eculeo iaceat ac tortorem suum lasset." Poteram respondere: Epicurus quoque ait sapientem, si in Phalaridis tauro peruratur, exciamaturum: „dulce est et ad nie nil pertinet:" quid miraris, si ego paria bona dico unius in convivio iacentis, alterius inter tormenta fortissime stantis? cum quod incredibilius est, dicat Epicurus, dulce esse torreri. Et hoc respondeo, plurimum interesse inter gau-19 dium et dolorem, si quaeratur electio: alteram pelam, alteram vitabo. illud secundum naturam est, hoc contra. Quamdiu sic aeslimantur, magno inter se dissident spatio: cum ad virtutem ventum est, utraque par est et quae per laeta procedit et quae per tristia. Nullum habet mo· 20 mentum vexatio et dolor et quicquid aliud incommodi SENECA PHIL. I I I .

10

146

L. ANNAEI

SENECAE

est. virtute enim obruitur. Q u e m a d m o d u m minuta lumina claritas solis o b s c u r a t , sic d o l o r e s , molestias, iniur i a s v i r l u s m a g n i t u d i n e s u a elidit a t q u e o b p r i m i t et q u o c u m q u e a d f u l s i t , ibi q u i c q u i d s i n e ilia a d p a r e t , e x s t i n guitur: n e c magis ullam portionem habent incommoda, 21 c u m in v i r t u t e m i n c i d e r u n t , q u a m in m a r i n i m b u s . H o c ut s c i a s ita e s s e , a d o m n e p u l c h r u m v i r b o n u s s i n e ulla c u n c t a l i o n e p r o c u r r e t : stet illic l i c e t c a r n i f e x , stet t o r t o r atque ignis, perseverabit nec quid p a s s u r u s , sed quid f a c t u r u s s i t , a d s p i c i e t e t s e h o n e s t a e rei t a m q u a m b o n o v i r o c r e d e t : utilem illam sibi i u d i c a b i t , t u t a m , p r o s p e r a m . E u m d e m l o c u m h a b e b i t a p u d ilium h o n e s t a r e s , s e d tristis a t q u e a s p e r a , q u e m v i r b o n u s p a u p e r a u t e x u l a c 22 p a l l i d u s . A g e d u m p o n e e x a l i a p a r t e v i r u m b o n u m div i t i i s a b u n d a n t e m , e x a l t e r a nihil h a b e n t e m , s e d in s e o m n i a : u t e r q u e a e q u e v i r b o n u s e r i t , e l i a m s i fortuna d i s p a r i utetur. i d e m , ut d i x i , in r e b u s i u d i c i u m e s t , q u o d in h o m i n i b u s : a e q u e l a u d a b i l i s v i r t u s e s t in c o r p o r e v a 23 lido a c l i b e r o p o s i t a q u a m in m o r b i d o a c v i n c t o . Ergo t u a m q u o q u e v i r t u t e m non m a g i s l a u d a b i s , si c o r p u s illib a l u m [ i n t e g r u m ] f o r t u n a praestiterit q u a m si e x a l i q u a p a r t e m u l c a t u m : a l i o q u i n h o c erit e x s e r v o r u m h a b i t u d o m i n u m a e s l i m a r e . o m n i a e n i m ista, in q u a e d o m i n i u m c a s u s e x e r c e l , s e r v a s u n t , p e c u n i a et c o r p u s et h o n o r e s , i n b e c i l l a , fluida, m o r t a l i a , p o s s e s s i o n i s i n c e r t a e : ilia r u r s u s l i b e r a et i n v i c t a o p e r a v i r t u l i s , q u a e n o n i d e o m a g i s a d p e t e n d a s u n t , si b e n i g n i u s a f o r t u n a tractantur, 2 4 n e c m i n u s , si a l i q u a i n i q u i t a t e r e r u m p r e m u n t u r . Q u o d a m i c i t i a in h o m i n i b u s e s t , h o c in r e b u s a d p e t i t i o . non, puto, magis amares virum bonum iocupletem quam paup e r e m , n e c r o b u s l u m et l a c e r t o s u m q u a m g r a c i l e m et languidi corporis: ergo ne rem quidem magis adpetes a u t a m a b i s h i l a r e m a c p a c a t a m q u a m d i s t r a c t a m et o p e 25rosam. a u l si h o c e s t , m a g i s d i l i g e s e x d u o b u s a e q u e b o n i s v i r i s n i t i d u m et u n c l u m q u a m p u l v e r u l e n l u m et h o r r e n t e m . d e i n d e h u e u s q u e p e r v e n i e s , ut m a g i s dilig a s i n t e g r u m o m n i b u s m e m b r i s et i n l a e s u m q u a m d e b i l e m a u t l u s c u m . p a u l a t i m f a s t i d i u m tuum illo u s q u e p r o -

EPISTUL. MOR. LIB. VII. EP. 4. (66.)

147

eedet, ut ex duobus aeque iustis ac prudentibus covnatum et crispulum malis [quam recalvastrumj. Ubi par in utroque virtus est, non conparet aliarum rerum inaequalitas. omnia enim alia non partes, sed accessiones sunt. Num quis tam iniquam censuram inter suos agit, ut sa-26 num filium quam aegrum magis diligat? procerumve et excelsum quam brevem aut modicum? fetus suos non distinguunt ferae et se in aiimentum parit^r omnium sternunt. aves ex aequo partiuntur cibos. Ulixes ad Ithacae suae saxa sic properat, quemadmodum Agamemnon ad Mycenarum nobiles muros. nemo enim patriam quia magna est amat, sed quia sua. Quorsus haec pertinent? 27 ut scias virtutem omnia opera velut fetus suos iisdem oculis intueri, aeque indulgere omnibus et quidem inpensius laborantibus, quoniam quidem etiam parentum amor magis in ea, quorum miseretur, inclinat. Virtus quoque opera sua, quae videt adfici et premi, non magis amat, sed parentum bonorum more magis conpleclitur ac fovet. Quare non est ullum bonum altero maius?28 quia non est quicquam apto aptius, quia piano nihil est planius. non potes dicere hoc magis par esse alicui quam illud: ergo nec honesto honestius quicquam est. ß u o d si p a r o m n i u m v i r t u t u m n a t u r a e s t , t r i a 2 9 g e n e r a b o n o r u m in a e q u o s u n t . Ita dico: in aequo est moderate gaudere et moderate dolere. laetitia ilia non vincit hanc animi firmitatem sub tortore gemitus devorantem: ilia bona optabilia, haec mirabilia sunt, utraque nihilominus paria, quia quicquid incommodi est, vi tanto maioris boni tegitur. Quis-30 quis haec inparia iudicat, ab ipsis virtutibus avertit oculos et exteriora circumspicit: bona vera idem pendent, idem patent, ilia falsa multum habent vani. ita que speciosa et magna contra visentibus, cum ad pondus revocata sunt, fallunt. Ita est, mi Luciii, quicquidäi vera ratio commendat, solidum et aeternum est, firmat animum adtollitque semper futurum in excelso: ilia quae temere laudantur et volgi sententia bona sunt, infiant inanibus Iaetos: rursus ea, quae timentur tamquam mala, 10*

148

L. ANNAEI SENECAE

iniciunt formidinem mentibus et illas non aliter quam 32animalia species periculi agitant. Utraque res ergo sine causa animum et diffundit et mordet, nec ilia gaudio nec haec metu digna est: sola ratio inmutabilis et iudicii tenax est. non enim servit, sed imperat sensibus. Ratio rationi par est, sicut rectum recto: ergo et virtus [virtuti. virtus] non aliud quam recta ratio est. omnes virtutes rationes sunt: rationes suntreclae: si rectae sunt, et 33pares sunt. Qualis ratio est, tales et actiones sunt: ergo omnes pares sunt: nam cum similes rationi sint, similes et inter se sunt, pares autem actiones inter se esse dico, quia honestae rectae sunt: ceterum magna habebunt discrimina Variante materia, quae modo latior est, modo angusta, modo inlustris, modo ignobilis, modo ad multos pertinens, modo ad paucos. in omnibus tamen istis 34id, quod optimum est, par est; honestae sunt, tamquam viri boni omnes pares sunt, qua boni sunt, sed habent differentiae aetatis: alius senior est, alius iuvenior. habent corporis: alius formosus, alius deformis est. habent fortunae: ille dives, hie pauper est, ille gratiosus, potens, urbibus notus et populis, ignotus hie plerisque et obscurus. sed per illud, quo boni sunt, pares sunt. 35 De bonis ac malis sensus non iudicat: quid utile sit, quid inutile, ignorat. non potest ferre sententiam, nisi in rem praesentem perductus est. nec fiituri providus est nee praeteriti memor: quid sit consequens, nescil. ex hoc autem rerum ordo seriesque contexitur et unitas vitae per rectum itura: ratio ergo arbitra est bonorum ac malorum: aliena et externa pro vilibus habet et ea, quae neque bona sunt neque mala, accessiones minimas ac levissimas iudicat. onine enim illi bonum in animo 36est: ceterum bona quaedam prima existimat, ad quae ex proposito venit, tamquam victoriam, bonos liberos, salutem patriae, quaedam secunda, quae non adparent nisi in rebus adversis, tamquam aequo animo pati morbum magnum, exilium. quaedam media, quae nihilo magis secundum naturam sunt quam contra naturam, tamquam prudenter ambulare, conposite sedere. non

EP1STUL. MOR. LIB. VII. EP. 4. (66.)

149

enim minus secundum naturam est sedere quam aut stare aut ambulare. Duo ilia bona superiora sunt diversa.37 prima enim secundum naturam s u n t : gaudere liberorum pietate, patriae incolumitate. secunda contra naturam s u n t : fortiter obslare tormentis et sitim perpeti morbo urente praecordia. „Quid ergo? aliquid contra naturam38 bonum est?" minime: sed id aliquando contra naturam est, in quo bonum illud existit. volnerari enim et subiecto igne tabescere et adversa valitudine adfligi contra naturam est: sed inter isla servare animum infatigabilem secundum naturam est. et u t , quod volo, exprimam39 Jbreviter, materia boni aliquando contra naluram est, [et] bonum n u m q u a m , quoniam bonum sine ratione nullum e s t : sequitur autem ratio naturam. „quid est ergo ratio?" «aturae imitatio. „quod est summum hominis bonum?" ex naturae voluntate se gerere. „Non est, inquit, dubium, 40 quin felicior pax sit numquam lacessita quam multo reparata sanguine, non est dubium, inquit, quin felicior r e s sit inconcussa valitudo quam ex gravibus morbis et exlrema minitantibus in tulum vi quadam et patientia educta. eodem modo non erit dubium, quin maius bonum sit gaudium quam obnixus animus ad perpetiendos cruciatus volnerum aut ignium." Minime. ilia enim, quae41 fortuita sunt, plurimum discriminis recipiunt. aestimantur enim utilitate sumentium: bonorum unum propositum est consentire naturae, hoc consewtire omnibus par est. Cum alicuius in senatu sententiam sequimur, non potest dici: ille magis adsentitur quam ille: ab omnibus in eamdem sententiam ilur. Idem de virtutibus dico: omnes naturae adsentiantur. idem de bonis dico: omnia naturae adsentiuntur. Alter adulescens decessit, alter se-42 n e x , aliquis praeter hos infans, cui nihil amplius contigit quam prospicere vitam: omnes hi aeque fuere mortales, etiamsi mors aliorum longius vitam passa est procedere, aliorum in medio flore praecidit, aliorum interrupit ipsa principia. Alius inter coenandum solutus est. 43 alterius continuata mors somno est. aliquem concubitus exslinxit. his obpone ferro transfossos aut exanimatos

150

L . ANN Α Ε Ι

SENECAE

serpentium morsu aut fractos ruina aut per longam nervorum contractionem exlortos minutatim: aliquorum melior dici, aliquorum peior polest exitus: mors quidem omnium par est. per quae venit, diversa sunt: [id] in quod desinunt, unum est. Mors nulla maior aut minor e s t : habet enim eumdem in omnibus modum, flnisse 44vitam. Idem tibi de bonis dico: hoc bonum inter meras voluptates, hoc est inter tristia et acerba. iliud fortunae indulgentiani rexit, hoc violentiam domuit: utrumque aeque bonum est, quamvis illud plana emolliverit, hoc aspera. Idem finis omnium est: bona sunt,laudanda sunt, virlutem rationemque comitantur: virtus aequat inter se, quicquid 45agnoscit. Nec est, quare hoc inter nostra placita mirer i s : apud Epicurum duo bona sunt, ex quibus sunnnum illud beatumque conponitur, ,,ut corpus sine dolore sit, animus sine perturbatione." haec bona non crescunt, si plena sunt: quo enim crescet, quod plenum est? dolore corpus caret: quid ad hanc accedere indolentiam potest? animus constat sibi et placidus est: quid acce46dere ad hanc tranquillitatem potest? Quemadmodum serenitas coeli non recipit maiorem adhuc claritatem in sincerissimum nitorem repurgata: sic hominis corpus animumque curantis et bonum suum ex utroque nectentis perfectus est status et summam voti sui invenit, si nee aestus animo est nec dolor corpori. si qua extra blandimenta conlingunt, non augent summum bonum, sed, ut ita dicam, condiunt et oblectant. absolutum enim illud humanae naturae bonum corporis et animi pace 17contentum est. Dabo apud Epicurum tibi etiamnunc simillimam huic nostrae divisionem bonorum: alia enim sunt apud ilium, quae malit contingere sibi, ut corporis quietem ab omni incommodo liberam et animi remissionem bonorum suorum contemplatione gaudentis: alia sunt, quae quamvis nolit accidere, nihilominus laudat et conprobat, tamquam illam, quam paulo ante dicebam, malae valitudinis et dolorum gravissimorum perpession e m , in qua Epicurus fuit illo summo ac fortunatissimo die suo. ait enim ,,se vesicae et exulcerati ventris tor-

EPISTUL·. MOR. LIB. VII. EP.4. (66.)

151

menta tolerare ulteriorem doloris aecessionem non recipientia: esse nihilominus sibi ilium beatum diem." beatum autem agere, nisi qui est in summo bono, non potest. Ergo et apud Epicurum sunt haec bona, quae mal- 48 les non experiri, sed quia ita res tulit, et amplexanda et laudanda et exaequanda summis sunt. Non potest dici, hoc non esse par maximis bonum, quod beatae vitae clausulam inposuit, cui Epicurus extrenia voce gratias egit. Permitte mihi, Luciii virorum optime, aliquid au-49 dacius dicere: si ulla bona maiora esse aliis possent, haec ego, quae trislia videntur, mollibus illis et delieatis praetulissem. haec maiora dixissem. maius est enim difficilia perfringere quam laeta moderari. Eadem ra-50 tione lit, scio, ut aliquis felicitatem bene et ut calamitatem fortiter ferat. aeque esse fortis potest, qui pro vallo securus excubuit nullis hostibus castra temptantibus et qui succisis poplitibus in genua se excepit nec arma dimisit: m a c t e v i r t u t e e s t o sanguinolentis [et] ex acie redeuntibus dicitur. itaque haec magis laudaverim bona exercita et fortia et cum fortuna rixata. Ego dubitem,51 quin magis laudem truncam illam et retorridam manum Mucii quam cuiuslibet fortissimi salvam? Stetit hoslium flammarumque contemptor et manum suarn in hostili foculo distillantem perspectavit, donee Porsenna, cuius poenae favebat, gloriae invidit et ignem invito eripi iussit. Hoc bonum quidni inter prima numerem tantoque52 ipaius putem quam ilia secura et intemptata fortunae, quanto rarius est hostem amissa manu vicisse quam armata? „Quid ergo? inquis, hoc bonum tibi optabis?" quidni? hoc enim nisi qui potest et optare, non potest facere: an potius optem, ut maiaxandos arliculos exo-53 letis meis porrigam? ut muliercula aut aliquis in mulierculam ex viro versus digitulos meos ducat? quidni ego feliciorem putem Mucium, quod sic tractavit ignem, quasi illam manum tractatori praestitisset? in integrum restituit quicquid erraverat: confecit bellum inermis ac mancus et ilia manu trunca reges duos vicit. Vale.

152

L. ANNAEI SENEGAE E P I S T U L A V. (67.) SENECA LUCILIO SDO SALUTEM.

1

Ut a communibus initium faciam, ver aperire se coepit, sed iam inclinatum in.aestatem, quo tempore calere debebat, intepuit nec adhuc illi fides est. saepe enim in hiemem revolvitur: vis scire, quam dubium adhuc sit? nondum me committo frigidae verae: adhuc rigorem eius infringo. „Hoc est, inquis, nec calidum nec frigidum pati." Ita est, mi Lucili: iam aetas mea contenta est suo frig-ore. vix media regelatur aestate. itaque maior pars 2 in vestimentis degitur. Ago gratias senectuti, quod me lectulo adfixit. quidni gratias illi hoc nomine agam? quicquid debebam nolle, non possum: cum libellis mihi plurimus sermo est. si quando intervenerunt epistulae tuae, tecum esse mihi videor et sic adficior animo, tamquam tibi non rescribam, sed respondeam. itaque et de hoc, quod quaeris, quasi conloquar tecum, quale sit, 3 u n a scrutabimur. Q u a e r i s , an o m n e b o n u m o p t a b i l e s i t : „si bonum est, inquis, fortiter torqueri et magno animo uri et patienter aegrotare, seq.uitur, ut ista optabilia sint. nihil autem video ex istis voto dignura. neminem certe adhuc scio eo nomine votum solvisse, quod flagellis caesus esset aut podagra distortus aut 4 eculeo longior factus." Distingue, mi Lucili, ista, et intelleges esse in iis aliquid optandum. tormenta abesse a me velim: sed si sustinenda fuerint, ut me in illis fortir t e r , honeste, animose geram, optabo. quidni ego malim non incidere bellum? sed si incident, ut volnera, ut famem et omnia, quae bellorum necessitas adfert, generose feram, optabo. non sum tam detnens, ut aegrotare cupiam: sed si aegrotandum fuerit, ut nihil intemperanter, nihil effeminate fiat optabo. Ita non incommoda optabilia sunt, sed virtus, qua perferuntur incommoda. 5 Quidam ex nostris existimant omnium istorum fortem tolerantiam non esse optabilem, sed ne abominandam quidem, quia voto purum bonum peti debet et tranquillum et extra molestiam positurn: ego dissentio. quare? pri-

EPISTÜL. MOR. LIB. VII. EP. 5. (67.)

153

mum quia fieri non potest, ut aliqua res bona quidem sit, sed optabilis non sit. Deinde si virtus optabilis est, nullum autem sine virtutebonum est, omnebonum optabile. Deinde etiamsi *** tormentorum fortis patientia optabilis est. Etiamnunc interrogO: nem^e fortitudo optabilis est: 6 atqui pericula contemnit et provocat. pulcherrima pars eius maximeque mirabilis ilia e s t , non cedere igrnbus, obviam ire volneribus, interdum tela ne vitare quidem, sed pectore excipere: si fortitudo optabilis est, et tormenta patienter ferre optabile est. hoc enim fortitudinis pars est. Sed separa ista, ut dixi: nihil erit quod tibi faciat errorem. non enim pati tormenta optabile est, sed pati fortiter. illud opto f o r t i t e r , quod est virtus. ,,Quis7 tamen umquam hoc sibi optat?" Quaedam vota aperta et professa sunt, cum particulatim fiunt: quaedam latent, cum uno voto multa conprensa sunt, tamquam opto mihi vitam honestam. vita autem honesta actionibus variis constat: in hac est Reguli area, Catonis scissum manu sua volnus, Rutilii exilium, calix venenatws, qui Socratem transtulit e carcere in coelum. Ita, cum optavi mihi vitam honestam, et haec optavi, sine quibus interdum honesta non potest esse. 8 Ο terque quaterqve bead, quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis ceniigil oppetere! Quid interest, optes hoc alicui an optabile fuisse fatearis? Decius se pro republica devovit: [et] in medios 9 hostes concitato equo mortem petens inruit. Alter post hune, paternae virtutis aemulus, conceptis sollemnibus ac iam familiaribus verbis in aciem confertissimam incucurrit, de hoc sollicitus tantum, ut litaret, optabilem rem putans bonam mortem. Dubitas ergo, an optimum sit memorabilem mori et in aliquo opere virtutis ? Cum io aliquis tormenta fortiter patitur, omnibus virtutibus utitur fortasse: una in promptu sit et maxime adpareat patientia. ceterum illic est fortitudo, cuius patientia et perpessio et tolerantia rami sunt, illic est prudentia, sine qua nullum initur consilium, quae suadet, quod

154

L. ANNAEI SENECAE

effugere non possis, quam fortissime ferre. illic est constantia, quae deici loco non potest et propositura nulla vi extorquente dimiltit. illic est individuus ille comitatus virtutum: quicquid honeste fit, una virtus facit, sed ex consilii sententia. quod autem ab omnibus virtutibus conprobatur, etiamsi ab una fieri videtur, optabile est. 11 Quid? tu existimas ea tantum optabilia e s s e , quae per voluptatem et otium veniunt? quae excipiuntur foribus ornatis? sunt quaedam tristis voltus bona, sunt quaedam vota, quae non gratulantium coetu, sed adorantium 12 veneranliumque celebrantur. IIa tu non putas Regulum optasse, ut ad Poenos perveniret? Indue magni viri animum et ab opinionibus volgi secede paulisper. cape, quantam debes, virtutis pulcherrimae ac magnificentissimae speciem, quae nobis non thure nec serlis, sed su13dore et sanguine colenda est. Adspice M. Catonem sacro illi pectori purissimas manus admoventem et volnera, parum autem demissa laxantem. utrum tandem illi dicturus es: „ v e i l e m q u a e ν e l l e s . " et „ m o l e s t e 1 4 f e r o . " a n : „ f e l i c i t e r q u o d a g i s ? " Hoc loco mihi Demetrius noster occurrit, qui vitam securam et sine ullis fortunae occursionibus „mare mortuum" vocat. Nihil habere, ad quod exciteris, ad quod te concites, cuius denuntiatione et incursu firmitatem animi tui temptes, sed in otio inconcusso iacere non est tranquillitas: ma· lölacia est. Attalus Stoicus dicere solebat: „malo me fortuna in castris suis quam in deliciis habeat. torqueor, sed fortiter: bene est. occidor, sedfortiter: bene est." audiEpicurum,dicet: „ e t d u l c e e s t . " ego tam honestae 16rei ac severae numquam molle nomen inponam. Uror, sed invictus. quidni [hoc] optabile sit? [optabile] autem non quod urit me ignis, sed quod non vincit. nihil fest] virtute praestantius, nihil pulchrius. et bonurn est et optabile, quicquid ex huius geritur imperio. Vale. E P I S T U L A

VI.

(68.)

SENECA LUCILIO SUO SALUTEM.

1

Consilio tuo accedo: a b s c o n d e t e i n o t i o .

sed

EPISTUL. MOR. LIB. VII. EP. 5. 6. (67. 68.)

155

et i p s u m o t i u m a b s c o n d e . hoc te facturum Stoicorum etiamsi non praecepto, at exemplo licet scias: sed ex praecepto quoque facias: et tibi*et cum voles, adprobabis. Nec ad omnem rempublicam mittimus nec semper 2 nec sine ullo fine: praeterea, cum sapienti rempublicam ipso dignam dedimus, id est mundum, non est extra rempublicam, etiamsi recesserit: immo fortasse relicto uno angulo in maiora atque ampliora transit et coelo inpositus intellegit, cum sellam aut tribunal adscenderet, quam humili loco sederit. Depone hoc apud te, numquam plus ftgere sapientem, quam cum in conspectum eius divina atque humana venerunt. Nunc ad illud revertor, quod 3 suadere tibi coeperam,ut o t i u m t u u m i g n o t u m s i t . Non est, quod inscribas tibi philosophiam. atque etiam aliud proposito tuo nomen inpone: valitudinem et inbecillitatem [s« vis] voca et desidiam. gloriari otio iners ambitio est. Animalia quaedam ne inveniri possint, ve- 4 stigia sua circa ipsum cubile confundunt: idem tibi faciendum est: alioquin non deerunt, qui semper sequantur. niulti aperta transeunt, condita et abstrusa rimantur; furem signata sollicitant. vile videtur, quicquid patet: aperta effractarius praeterit. hos mores habet populus, hos inperitissimus quisque: in secreta inrumpere cupit. Optimum itaque est non iactare otium suum: ia- 5 ctandi autem genus est nimis latere et a conspectu hominum secedere: ille Tarentum se abdidit. ille Neapoli inclusus est. ille multis annis non transiit domus suae limen. convocat turbam, quisquis otio suo aliquam fabulam inposuit. Cum s e c e s s e r i s , n o n e s t h o c 6 a g e n d u m , ut d e t e h o m i n e s l o q u a n t u r , s e d ut i p s e l o q u a r i s t e c u m , quid autem [tecum] loquaris? quod homines de aliis libentissime faciunt: de te apud te male exislima: adsuesces et dicere verum et audire. i d a u t e m m a x i m e t r a c t a , q u o d in te e s s e i n f i r m i s s i m u m s e n t i e s . Nota habet quisque [sui] corpo-7 ris vitia. itaque alius vomitu levat stomachum, alius [a]frequenti cibo fulcit, alius interposito ieiunio corpus exhaurit et purgat. ii, quorum pedes dolor repetit, aut

156

L. ANN ΑΕΙ SENECAE

vino aut balneo abstinent, in cetera neglegentes huic, a quo saepe infestantur, occurrunt: sic in animo nostro sunt quaedam quasi causariae partes, quibus adhibenda 8 curatio est. Quid in olio faeio ? ulcus meum euro. Si ostenderem tibi pedem turgidum, lividam manum aut contracti cruris aridos nervös, permitteres mihi uno loco iacere et fovere morbum meum: maius malum est hoc, quod non possum tibi ostendere: in pectore ipso collectio et vomica est. Nolo laudes, nolo dicas: „0 magnum virum! contempsit omnia el damnatis humanae vitae fu9 roribus fugit." nihil damnavi nisi me. Non est, quod proflciendi causa venire ad me velis. erras, qui hinc aliquid auxilii speras: non medicus, sed aeger hie habitat. malo [ilia], cum discesseris, dicas: „ego islum beatum hominem putabam et eruditum. erexeram aures: destitutus sum. nihil vidi, nihil audi vi, quod concupiscerem, ad quod reverterer." Si hoc sentis, si hoc loqueris, aliquid profectum est. Malo ignoscas otio meo 10quam invideas. „Otium, inquis, Seneca, commendas mihi? ad Epicureas voces delaberis." Otium tibi commendo, in quo maiora agas et pulchriora quam quae reliquisti: pulsare superbas potentiorum fores, digerere in literam senes orbos, plurimum in foro posse invidiosa polentia ac brevis est, et, si verum aestimes, sordida. llille me gratia forensi longe antecedet, ille stipendiis militaribus et quaesita per hoc dignitate: ille clientum turba: est tanti ab omnibus vinci, dum a me fortuna vincatur, cui in turba par esse non possum! plus habet 12gratiae. Utinam quidem hoc propositum sequi olim fuisset animus tibi! utinam de vita beata non in conspectu mortis ageremus! sed nunc quoque non moremur. multa enim, quae supervacua esse et inimica credituri fuimus 13rationi, nunc experientiae credimus. Quod facere solent, qui serius exierunt et volunt tempus celeritate reparare, calcar addamus! haec aetas optime facit ad haec studia: iam despumavit. iam vitia primo fervore adulescentiae indomita lassavit: non multum superest ut ex14stinguat. „ E t q u a n d o , inquis, tibi proderit istud, quod

EPISTUL. MOR. LIB. VII. EP. 6. 7. (68.69.)

157

In «xitoL discis, aut in quam rem?" in hanc, ut exeam melior. Non est tamen, quod existimes ullam aetatem aptiorem esse ad bonam mentem quam quae se multis experimentis, longa ac frequenti rerum poenitentia edomuit, quae ad salutaria mitigatis adfectibus venit. hoc est huius boni tempus: quisquis senex ad sapientiam pervenit, annis pervenit. Vale. E P I S T U L A VII. (69.) SENECA LUCILIO SUO SALUTEM.

Mulare te loca et aliuwtfe alio transsilire nolo: p r i - 1 mum, quia tam frequens migratio instabilis animi est. coalescere otio non potest, nisi desiit circumspicere et errare, ut animum possis continere, primum corporis tui fugam siste. Deinde plurimum reniedia continuata pro- 2 ficiunt. interrumpenda non est quies et vitae prioris oblivio. sine dediscere oculos tuos. sine aures adsuescere sanioribus verbis, quotiens processeris, in ipso transitu aliqua, quae renovent cupiditates tuas, tibi occurrent. Quemadmodum ei, qui amorem exuere conatur, evitanda3 est omnis admonitio dilecti corporis, nihil enim facilius quam amor recrudescit: ita qui deponere vult desideria rerum omnium, quarum cupiditate flagravit, et oculos et aures ab iis, quae reliquit, avertat. Cito rebellat adfectus. 4 quocumque se verterit, prelium aliquod praesens occupations suae adspiciet. nullum sine aucloramento malum «et: avaritia pecuniam promittit, luxuria multas ac varias voluptates, ambitio purpuram et plausum et ex hoc potentiam et quicquid potentia potest. Mercede te 5 vitia sollicitant: hie tibi gratis vivendum est. vix eflici tote seculo potest, ut vitia tam longa licentia tumida subigantur et iugum accipiant, nedum, si tam breve [tempus] intervallum discidimus. Unamquamlibet rem vix ad perfectum perducit adsidua vigilia et intentio. Si me qui- 6 dem velis audire, hoc meditare, [exerce te], ut mortem et excipias et, si ita res suadebit, accersas. interest nihil, ilia ad nos veniat an ad illam nos. Iliad inperitissimi cuiusque verbum falsum esse tibi ipse persuade: „bella

158

L. ANNAEI SENECAE

res est mori sua morte": nemo moritur nisi sua morte. Illud praeterea tecum licet cogites: nemo nisi suo die moritur. nihil perdis ex tuo tempore, nam quod relinquis, alienum est. Vale.

L. AMAEI SENECAE AD LUCILIUM

EPISTULARUM LIBER

MORALIUM VIII.

E P I S T U L A I. (70.) S E N E C A LUCILIO SUO SALTJTEM.

1

Post longum intervallum Pompeios tuos vidi, in conspectum adulescentiae meae reductus sum. quicquid illie iuvenis feceram, videbar mihi facere adhuc posse et 2 paulo ante fecisse. Praenavigavimus, Luciii, vitam et quemadmodum in mari, ut ait Vergilius noster, terraeque urbesque recedunl, sic in hoc cursu rapidissimi temporis primum pueritiam abscondimus, deinde adulescentiam, deinde quicquid est illud inier iuvenem et senem medium, in utriusque confinio positum, deinde ipsius senectutis optimos annos. novissime incipit ostendi publicus finis generis humani. 3 Scopulum esse ilium putamus dementissimi .· portus est, aliquando petendus, numquam recusandus, in quem si quis intra primos annos delatus est, non mag-is queri debet quam qui cito navigavit. alium enim, ut scis, venti segnes Iudunt ac detinent et tranquillitatis lentissimae taedio lassant, alium pertinax flatus celerrime per4fert. Idem evenire nobis puta·. alios vita velocissime adduxit, quo veniendum erat etiam cunctantibus, alios

EP1STUL. MOR. LIB.VII. EP.7. (69.)LIB.VIII. EP. 1.(70.) 159 maceravit et coxit. quae, u t s c i s , non semperrelinenda est. n o n enim v i v e r e b o n u m e s t , s e d b e n e v i vere. itaque s a p i e n s vivit, quantum debet, n o n q u a n t u m p o t e s t . Videbit ubi victurus sit, cum 5 quibus, quomodo, quid acturus. cogitat semper, qualis vila, non quanta sit. sed simul atque occurrunt molesta et tranquillitatem turbantia, emittit se. nec hoc tan tum in necessitate ultima facit, sed cum primum illi coepit suspecta esse fortuna, diligenter circumspicit, numquid illo die desinendum sit. Nihil existimat sua referre, faciat finem an accipiat, tardius flat an citius. non tamquam de magno detrimento timet: nemo multum ex stillicidio potest perdere. C i t i u s m o r i a u t t a r d i u s 6 ad r e m n o n p e r t i n e t : b e n e m o r i aut m a l e ad r e m p e r t i n e t . bene autem mori est effugere male vivendi periculum. itaque effeminatissimam vocem illius Rhodii existimo, qui cumin caveam coniectus esset a j tyranno et tamquam ferum aliquod animal aleretur, sua- \ denti cuidam, ut abstineret cibo: omnia, inquit, homini, dum vivit, speranda sunt. Ut sit hoc verum, non omni7 pretio vita emenda est. quaedam licet magna, licet certa sint, tarnen ad ilia turpi inflrmitatis confessione non veniam: ego cogitem in eo, qui vivit, omnia posse fortunam, potius quam cogitem in eo, qui seit mori. nihil posse fortunam? A l i q u a n d o t a m e n , e t i a m s i c e r t a e m o r s i n s t a b i t et destinatum sibi supplicium seiet, non c o m m o d a b i t p o e n a e s u a e m a n u m : sibi commodaret. stultitia est timore mortis mori. venit qui occidat. exspecta. quid occupas? quare suscipis alienae crudelitatis procurationem? utrum invides carnifici tuo an parcis? Socrates potuit abstinentia finire vitam et 9 inedia potius quam veneno mori. triginta tamen dies in carcere et in exspectatione mortis exegit, non hoc animo tamquam omnia fieri possent, tamquam multas spes tam longum tempus reciperet, sed ut praeberet se legibus, ut fruendum amicis extremum Socratem daret. quid erat stullius quam mortem contemnere, venenum timere? Scribonia, gravis femina, amita Drusi Libonis fuit, adu-10

160

L. ANNAEI SENECAE

lescentis tarn stolidi quam nobilis, maiora sperantis quam illo seculo quisquam sperare poterat aut ipse ullo. cum aeger a senatu in lectica relatus esset non sane frequentibus exsequiis, omnes enim necessarii deseruerant inpie iam non reum, sed funus: habere coepit consilium, utrum conscisceret mortem an exspectaret. cui Scribonia: „quid te, inquit, delectat alienum negotium agere?" non persuasit illi: manus sibi adtulit nec sine causa, nam post diem tertium aut quartum inimici moriturus llarbitrio si vivit, alienum negotium agit. Non p o s s i s itaque de re in U n i v e r s u m p r o n u n t i a r e , cum mortem vis e x t e r n a denuntiat, o c c u p a n d a s i t an e x s p e c t a n d a . multa enim sunt, quae in utramque partem trahere possunt. Si altera mors cum tormento, altera simplex et facilis est, quidni huic inicienda sit manus? quemadmodum navem eligam navigaturus et domum ha12 bitaturus, sic mortem exiturus e vita. Praeterea quemadmodum non utique melior est longior vita, sic peior est utique mors longior. In nulla re magis quam in morte morem animo gerere debemus. exeat, qua inpetum cepit: sive ferrum adpetit sive laqueum sive aliquam potionem venas occupantem, pergat et vincula servitude abrumpat. Vitam etaliisadprobarequisquedebet, mortem sibi: opti13 ma, quae placet. Stulte haec cogitantur: aliquis dicet me parum fortiter fecisse, aliquis nimis temere, aliquis fuisse aliquod genus mortis animosius:" vis tu cogitare id in manibus esse consilium, ad quod fama non pertinet? hoc unum intuere, ut te fortunae quam celerrime eripias: alioquin aderunt, qui de facto tuo male existiment. 14Invenies etiam professos sapientiam, qui vim adferendam vitae suae negent et nefas iudicent ipsum interemptorem sui fieri: exspectandum esse exitum, quem natura decrevit. hoc qui dicit, non videt se libertatis viam cludere. nil melius aeterna lex fecit, quam quod unum läintroitum nobis ad vitam dedit, exitus multos. Ego exspectem vel morbi crudelitalem vel hominis, cum possim per media exire tormenta et adversa discutere? H o c e s t u n u m , c u r d e v i t a non p o s s i m u s q u e r i :

EPISTUL. MOR. LIB. VIII. EP. 1. (70.)

161

n e m i n e m t e n e t . Bono loco res humanae sunt, quod nemo nisi vitio suo miser est. Placet: vive. non placet: licet eo reverti, unde venisti. Ut dolorem capitis leva-16 r e s , sanguinem saepe misisti. ad extenuandum corpus vena percutitur. non opus est vasto volnere dividere praecordia: scalpello aperitur ad illam magnam libertatem via et puncto securitas constat. Quid ergo est, quod nos facit pigros inertesque? nemo nostrum cogitatquandoque sibi ex hoc domicilio exeundum: sic veteres inquilinos indulgentia loci et consuetudo etiam inter iniurias detinet. Vis adversus hoc corpus liber esse? tam-17 quam migraturus habita. propone tibi quandoque hoc contubernio carendum: fortior eris ad necessitalem exeundi. sed quemadmodum suus finis veniet in menlem omnia sine fine concupiscentibus? N u l l i u s r e i m e d i - 1 8 t a t i o t a m n e c e s s a r i a e s t . alia enim forlasse exercentur in supervacuum. adversus paupertatem praeparatus est animus: permansere divitiae. ad contemptum nos doloris armavimus: numquam a nobis exegit huius virtutis experimentum integri ac sani felicitas corporis, ut fortiter amissorum pateremur desideria praecepimus nobis: omnes, quos amaloamus, superstites fortuna servavit: huius unius rei usum qui exigat dies veniet. No η 19 est quod e x i s t i m e s magnis tantum viris hoc r o b u r f u i s s e , quo s e r v i t u t i s h u m a n a e claus t r a p e r r u m p e r e n t . non est quod iudices hoc fieri nisi a Catone non posse, qui quam ferro non emiserat animam manu extraxit: [cum] v i l i s s i m a e s o r t i s h o m i n e s i n g e n t i i n p e t u in t u t u m e v a s e r w n t , c u m q u e c o m m o d o m o r i n o n l i c u i s s e t nec ad arbitrium suum instrumenta mortis eligere, o b vi a q u a e q u e r a p u e r u n t e t q u a e natura non erantnoxia, v i s u a t e l a f e c e r u n t . Nuper in ludo bestiariorum20 unus e Germanis, cum ad matutina spectacula pararetur, secessit ad exonerandum corpus: nullum aliud illi dabatur sine custode secretum: ibi lignum id, quod ad emundanda obscoena adhaerente spongia positum est, totum in gulam farsit et [vi] praeclusis faucibus spiritum SENECA PHIL. I I I .

11

162

L . ANN Α Ε Ι S E N E C A E

elisit. Hoc fuit morli contumeliam facere. ita prorsus: parum munde et parum decenter: quid est stultius quam 21 fastidiose mori? Ο virum fortem! [o] dignum, cui fati daretur electio! quam fortiter ille gladio usus esset! quam animose in profundam se altitudinem maris aut abs c i s a e r u p i s inmisisset! undique destitutus invenit, quemadmodum et mortem sibi deberet et telum: ut scias ad moriendum nihil aliud in mora esse quam velle. Existimetur de facto hominis acerrimi, ut cuique visum erit, dum hoc constet, praeferendam esse spurcissimam mor22 tern servituti mundissimae. Quoniam coepi sordidis uti e x e m p l i s , perseverabo. plus enim a se quisque exiget, si viderit hanc rem etiam a contemptissimis posse contemni. Catones Scipionesque et alios, quos audire cum admiratione consuevimus, supra imitationem positos putam u s : iam ego istam virtutem habere tam multa exempla in ludo bestiario quam in ducibus belli civilis ostendam. 23 Cum adveheretur nuper inter custodias quidam ad matutinum spectaculum missus, tamquam somno premente nutaret, caput usque eo demisit, donee radiis insereret, et tamdiu se in sedili suo tenuit, donee cervicem circumactu rotae frangeret: eodem vehiculo, quo ad poenam fere24batur, effugit. Nihil obstat erumpere et exire cupienti. in aperto nos natura custodit: cui permittit necessitas s u a , circumspiciat exitum mollem. cui ad manum plura sunt, per quae sese adserat, is delectum agat et qua potissimum liberetur, consideret. cui difflcilis occasio est, is proximam quamque pro optima adripiat, sit licet inaudita, sit nova: non deerit ad mortem ingenium, cui non 25 defuerit animus. V i d e s , quemadmodum extrema quoque mancipia, ubi illis stimulos adegit dolor, excilentur et intentissimas custodias fallant? Ille vir magnus est, qui mortem sibi non tantum imperavit, sed invenit. E x eo26 dem tibi munere plura exempla promisi. Secundo naumachiae spectaculo unus e barbaris lanceam, quam in adversarios acceperat, totam iugulo suo mersit. „Quare, inquit, non omne tormentum, omne ludibrium iamdudum effugio? quare ego mortem armatus e x s p e c t o ? " Tanto

EPISTJJL. MOR. LIB. VIII. EP. l . 2. (70. 71.)

163

hoc speciosius spectaculum fuit, quanto honestius mori discunt homines quam occidere. Quid ergo? quodanimi27 perditi quoque [noxiosi] habent, non habebunt illi, quos adversus hos casus instruxit longa meditatio et magistra rerum omnium ratio? Ilia nos docet fati varios esse aecessus, finem eumdem: nihil autem interesse, unde incipiat quod venit. Eadem ilia ratio monet, ut, si licet, 28 «noriaris [sine dolore: si autem, non poles, moriaris] quemadmodum potes et quicquid obvenerit, ad vim adferendam tibi invadas. Iniuriosum est rapto vivere: at contra pulcherrimum mori rapto. Yale. E P I S T U L A II. (71.) Seheca Lucilio suo salutem.

Subinde me de rebus singulis consulis oblitus vasto χ nos mari dividi. cum magna pars consilii sit in tempore, necesse est evenire, ut de quibusdam rebus tunc ad te perferatur sententia mea, cum iam contraria potior est. consilia enim rebus aptantur. res nostrae feruntur, immo volvuntur: ergo c o n s i l i u m n a s c i s u b d i e m d e b e t : [et] hoc quoque nimis tardum est: s u b m a n u , quod aiunt, nascalur. Q u e m a d m o d u m a u t e m i n v e n i a t u r , o s t e n d a m . Quotiens, quid fugiendum s i t a u t q u i d 2 petendum, voles scire, ad summum bonum, [et] propositum totius vilae tuae, respice. illi enim consentire debet, quicquid agimus: n o n d i s p o n e t s i n g u l a , n i s i c u i i a m v i t a e s u a e s u m m a p r o p o s i t a e s t . nemo, quamvis paratos habeat colores, similitudinem reddet, nisi iam constat, quid velit pingere. ideo peccamus, quia de partibus vitae omnes deliberamus, de tota nemo deliberat. Scire debet, quid petat ille, qui sagittam vult 3 mittere, et tunc dirigere ac moderari manu telum. errant consilia nostra, quia non habent, quo dirigantur. Ignoranti, quem portum petat, nullus suus ventus est. necesse est multum in vita nostra casus possit, quia vivimus casu. Quibusdam autem evenit, ut quaedam scire 4 se nesciant. quemadmodum quaerimus saepe eos, cum quibus stamus, ita plerumque finem summi boni igno11*

164

L . ANN Α Ε Ι S E N E C A E

ramus adpositum. nec multis verbis nec circuitu longo, quod sit summum bonum, collides: digito, ut ita dicam, demonstrandum est nec in multa spargendum. quid enim ad rem pertinet in particulas illud diducere? cum possis dicere: s u m m u m b o n u m e s t , q u o d h o n e s t u m e s t . et quod magis admireris: u n u m b o n u m e s t , q u o d h o n e s t u m e s t : cetera falsa et adulterina bona sunt. 5 Hoc si persuaseris tibi et virtutem adamaveris: amare enim parum est: quicquid ilia contigerit, id tibi, qualecumque aliis videbitur, faustum felixque erit: ettorqueri, si modo iacueris ipso torquente securior, et aegrotare, si non maledixeris fortunae, si non cesseris morbo, omnia denique, quae ceteris videntur mala, etmansuescent et in bonum abibunt, si super ilia eminueris. Hoc liqueat, nihil esse bonum nisi honestum: et omnia incommoda suo iure bona vocabuntur, quae modo virtus 6 honestaverit. Multis videmur maiora promittere quam recipit humana condicio: non inmerito. ad corpus enim respiciunt: revertantur ad animum: iam hominem deo metientur. Erige t e , Luciii virorum optime, et relinque istum ludum literarium philosophorum, qui rem magniflcentissimam ad syllabas vocant, qui animum minula docendo demittunt et conterunt; fies similis illis, qui invenerunt ista, non qui docent et id agunt, ut philoso7 phia potius difficilis quam magna videatur. Socrates [qui] totam philosophiam revocavit ad mores et hanc summam dixit esse sapientiam, bona malaque distinguere: ,,sequere, inquit, illos, si quid apud te habeo auctoritatis, ut sis beatus, el te alicui stultum videri sine, quisquis volet, tibi conlumeliam faciat et iniuriam: tu tarnen nihil patieris, si modo tecum erit virtus, si v i s , inquit, beatus e s s e , si fide bona vir bonus, sine contemnat te aliquis." Hoc nemo praestabit, nisi qui omnia bona exaequaverit, quia n e c b o n u m s i n e h o n e s t o e s t e t h o 8 n e s t u m i n o m n i b u s p a r e s t . Quid ergo? nihil interest inter praeturam Catonis et repulsam? nihil interest, utrum Pharsalica acie Cato vincatur an vincat? hoc eius bonum, quo victis partibus non potest vinci, par

EPISTUL. MOR. LIB. VIII. EP. 2. (71.)

165

erat illi bono, quo victor rediret in patriam et conponeret pacem? Quidni par sit? eadem enim virtute et mala fortuna vincitur et ordinatur bona, virtus autem non potest maior aut minor fieri: unius staturae est. Sed Cn. 9 Pompeius amittet exercitum, sed illud pulcherrimum reipublicae praetextum, optimates, et prima acies Pompeianarum partium, senatus ferens a r m a , uno proelio profligabuntur et tam magni ruina imperii in totum dissiliet orbem: aliqua pars eius in Aegypto, aliqua in Africa, aliqua in Hispania cadet, ne hoc quidem miserae -eipublicae continget, semel ruere. Omnia licet fiant:lo lubam in regno suo non locorum notitia adiuvet, non popularium pro rege suo virtus obstinatissima, Uticensium quoque fides malis fracta deficiat et Scipionem in Africa nominis sui fortuna destituat: olim provisum est, ne quid Cato detrimenti caperet. „Victus est t a m e n . " U Et hoc numera inter repulsas Catonis: tam magno animo feret aliquid sibi ad victoriam quam ad praeturam obstitisse. Quo die repulsus est, lusit. qua nocte perituturus fuit, legit: eodem loco habuit praetura et vita excidere: omnia, quae acciderent, ferenda esse persua- ( serat sibi. Quidni ille mutationem reipublicae forli et 12; aequo pateretur animo? quid enim mutationis periculo exceptum? non terra, non coelum, non totus hie rerum omnium contextus. quamvis deo agente ducatur. non semper tenebit hunc ordinem, sed ilium ex hoc cursu aliquis dies deiciet. Certis eunt cuncta temporibus: n a s c i l 3 debent, crescere, exstingui. quaecumque supra nos vides currere, et h a e c , quibus inmixti atque inpositi sumus veluti solidissimis, carpentur ac desinent. nulli non senectus sua est: inaequalibus ista spatiis eodem natura dimittit. quicquid est, non erit: nec peribit, sed resolvetur. Nobis solvi perire est. proxima enim i n t u e m u r : i 4 ad ulteriora non prospicit mens hebes et quae se corpori addixit; alioquin fortius finem sui suorumque pateretur, si speraret, [ut\ omnia ilia, sic vitam mortemque per vices ire et conposita dissolvi, dissoluta conponi, in hoc opere aeternam artem cuncta temperantis

166

L. ANNAEI SENECAE

15 dei verti. Itaque ut Cato, cum aevum animo percurrerit, dicet: „omne humanum genus, quodque est quodqueerit, morte damnatum est: omnes, quae usquam rerum po· tiuntur urbes quaeque alienorum imperiorum magna sunt decora, ubi fuerint, aliquando quaeretur et vario exitii genere tollentur: alias destruent bella, alias desidia paxque ad inertiam versa consumet et magnis opibus exit i o s a r e s , luxus. omnes hos fertiles campos repentina maris inundatio abscondet aut in subitam cavernam considentis soli lapsus abducet. Quid est ergo, quare indigner autdoleam, si exiguo momento publica fata prae1 6 c e d o ? " Magnus animus deo pareat et quicquid lex universi iubet, sine cunctatione patiatur: aut in meliorem emittitur vitam lucidius tranquilliusque inter divina mansurus aut certe sine ullo futurus incommodo suae naturae remiscebitur et revertetur in totum. Non est ergo M. Catonis maius bonum honesta vita quam mors honesta, quoniam non intenditur virtus. Idem esse dicebat Socrates veritatem et virtutem. quomodo ilia non crescit, sic ne virtus quidem: habet nunieros suos, plena 17est. Non est itaque quod mireris paria esse bona, et quae ex proposito sumenda sunt et quae subita res tulit. nam si hanc inaequalitatem receperis, ut fortiter torqueri in minoribus bonis numeres, numerabis etiam in malis et infelicem Socratem dices in carcere, infelicem Catonem volnera sua animosius quam fecerat, retractantem, calamitosissimum omnium Regulum fidei poenas etiam hostibus servatae pendentem: atqui nemo hoc dicere, ne ex mollissimisquidem, ausus est. negant enim 18 ilium esse beatum, sed tamen negant miserum. Academici veteres beatum quidem esse etiam inter hos cruciatus fatentur, sed non ad perfectum nec ad plenum, quod nullo modo potest recipi: nisi beatus est, in summo bono non est, quod summum bonum est, supra se gradum non habet, si modo ill! virtus inest, si illam adversa non minuunt, si manet etiam comminuto corpore incolumis: manet auleni. virtutem enim intellego animosam 19et excelsam, quam incitat, quicquid infestat. Hunc ani

EP1STUL. MOR. LIB. VIII. EP. 2. (7l.j

167

mum, quem saepe induunt generosae indolis iuvenes, quos alicuius honestae rei pulchritudo percussit, ut omnia fortuita contemnant, profecto sapientia infundet et tradet: persuadebit unum bonum esse, quod honestum: hoc nec remitti nec intendi posse, non magis quam reguIam, qua rectum probari soJet, flectes. quicquid ex ilia mutaveris, iniuria est recti. Idem ergo de virtule dice-20 mus: et haec recta est. flexuram non recipit. rigidari quidem, amplius intendi non potest, haec de omnibus rebus iudicat, de hac nulla, si rectior ipsa non potest fieri, ne quae ab ilia quidem Sunt, alia aliis rectiora sunt, huic enirn necesse est respondeant: ita paria sunt. „Quid ergo? inquis: iacere in convivio et torqueri paria 21 sunt?" Hoc mirum videtur tibi? illud licet magis admireris: iacere in convivio malum est, torqueri in eculeo bonum est, si illud turpiter, hoc honeste fit. bona ista aut mala non efficit materia, sed virtus, haec ubicumque adparuit, omnia eiusdem mensurae ac pretii sunt. In 22 oculos nunc mihi manus intentat ille, qui omnium animum aestimat ex suo, quod dicam paria bona esse adversa fortiter portantis et prospera honeste iudicantis, quod dicam paria bona esse eius, qui triumphat et eius, qui ante currum vehitur invictus animo. non putant enim fieri, quicquid facere non possunt: ex infirmitate sua de virtute ferunt sententiam. Quid miraris, si uri, volnerari, 23 occidi, adligari iuvat, aliquando etiam übet? Luxurioso frugalitas poena est. pigro supplicii loco labor est. deficatis miseria est industria. desidioso studere torqueri est: eodem modo haec, ad quae omnes inbecilli sumus, dura atque intoleranda credimus, obliti, quam multis tormentum sit vino carere aut prima luce excitari. non ista difficilia sunt natura, sed nos fluidi et enerves. Magno animo de rebus magnis iudicandum est: alioquin24 videbitur illarum vitium esse, quod nostrum est. Sic quaedam rectissima, cum in aquam demissa sunt, speciem curvi praefractique visentibus reddunt. non tantum quid videas, sed quemadmodum, refert: animus noster ad vera perspicienda caligat. Da mihi adulescentem in-25

168

L. ANNAEI SENECAE

corruptum et ingenio vegetum: dicet fortunatiorem sibi videri, qui omnia rerum adversarum onera rigida cervice sustollat, qui supra fortunam exsistat. Non mirum est in tranquillitate non concuti: illud mirare, ibi extolli aliquem, ubi omnes deprimuntur, ibi stare, ubi omnes 26iacent. Quid est in tormentis, quid est in aliis, quae adversa adpellamus, mali? [hoc,] ut opinor, succidere mentem et incurvari et succumbere, quorum nihil sapienti viro poterit evenire: stat rectus sub quolibet pondere. nulla ilium res minorem facit. nihil illi eorum, quae ferenda sunt, displicet. nam quicquid cadere in hominem potest, in se cecidissc non queritur. vires suas 27 novit, seit se esse oneri ferendo. Non educo sapientem ex hominum numero nec dolores ab illo sicut ab aliqua rupe nullum sensum admittente submoveo. memini ex duabus ilium partibus esse conpositum: altera est inrationalis. haec mordetur, uritur, dolet: altera rationalis. haec inconcussas opiniones habet, intrepida est et indomita. in hac positum est summum illud hominis bonum: antequam inpleatur, incerta mentis volutatio est: cum 28 vero perfectum est, inmota ilia stabilitas est. Itäque inehoatus et ad summa procedens cultorque virtutis, etiamsi adpropinquat perfecto bono, sed ei nondum summam manual inposuit, ibi interim cessabit «t remittet aliquid ex intentione mentis, nondum enim incerta transgressus est. etianinunc versatur in lubrico : beatus vero et virtutis exactae tunc se naaxime amat, cum fortissime expertus est, et metuenda ceteris, si alicuius honesti officii pretia sunt, non tantum fert, sed amplexatur multoque audire 29mavult: t a n t o m e l i o r quam [tantoJ f e l i c i o r . Venio nunc illo, quo me vocat exspectatio tua. Ne extra rerum naturam vagari virtus nostra videatur, et tremet sapiens et dolebit et expallescet. hi enim omnes corporis sensus sunt, ubi origo calamitatis? ubi illud malum verum est? illic scilicet, si isla animum detrahunt, si ad confessionem 30servitutis adducunt, si illi poenitentiam sui faciunt. Sapiens quidem vincit virtute fortunam, at multi professi sapientiam levissimis nonnumquam minis exterriti sunt.

EPISTUL. MOR. LIB. VIII. E P . 2 . (71.J

169

Hoc loco v i t i ü m n o s t r u m e s t , q u i i d e m a s a p i e n t e e x i g i m u s e t a p r o f i c i e n t e . Suadeo adhuc mihi ista, q u a e l a u d o , nondum persuadeo. etiamsi persuasissem, nondum tarn parata haberem aut tam exercitata, ut ad omnes casus procurrerent. Quemadmodum lana quos-3I dam colores semel ducit, quosdam nisi saepius macerata et recocta non perbibit, sic alias disciplinas ingenia, cum accepere, protinus praestant: haec, nisi alte descendit et diu sedit et animum non coloravit, sed infecit, nihil ex his, quae promiserat, praestat. Cito hoc potest tradi et32 paucissimis verbis: unum bonum esse virtutem, nullum certe sine virtute, et ipsam virtutem in parte nostri me /iore, id est rationali, positam. Quid erit haec virtus? judicium verum et inmotum. ab hoc enim inpetus venient mentis, ab hoc omnis species, quae inpetum mo vet, redigetur ad liquidum. Huic iudicio consentaneum eril33 omnia, quae virtute contacta sunt, et bona iudicare et inter se paria. corporum autem bona corporibus quidem bona sunt, sed in totum non sunt bona, his pretium quidem erit aliquod, ceterum dignitas non erit: magnis inter se intervallis distabunt: alia minora, alia maiora erunt. Et in i p s i s s a p i e n t i a m s e c t a n t i b u s m a g n a d i s - 3 4 c r i m i n a e s s e f a t e a m u r n e c e s s e e s t : alius iam in tantum pro fecit, ut contra fortunam audeat adtollere oculos, sed non pertinaciter: cadunt enim nimio splendore praestricti. alius in tantum, ut possit cum ilia conferre voltum, si iam perv^jiit ad summum et fiduciae plenus est. Inperfecta necesse est labent et modo prodeant, 35 modo sublabantur aut succidant. sublabentur autem, nisi ire et niti perseveraverint·. s i q u i c q u a m e x s t u dio et f i d e l i i n t e n t i o n e l a x a v e r i n t , r e t r o e u n dumest. nemo p r o f e c t u m i b i i n v e n i t , u b i r e l i q u e r a t . I n s t e m u s i t a q u e e t p e r s e v e r e m u s . plus,36 quam profligavimus, restat: sed magna pars est profectus velle proficere. huius rei conscius mihi sum: volo et mente tota volo. te quoque instinctum esse et magno ad pulcherrima properare inpelu video: properemus: ita demum vita beneficium erit: alioquin mora est, et

170

L. ANN ΑΕΙ SENECAE

quidem turpis, inter foeda versantibus. id agamus, ut nostrum omne tempus sit. non eril autem, nisi prius nos 37nostri esse coeperimus. Quando continget contemnere utramque fortunam? quando continget omnibus obpressis adfectibus el sub arbitrium suum adductis hanc vocem emittere: v i c i ? Quern vicerim quaeris? non Persas nec extrema Medorum nec si quid ultra Dahas bellicosum iacet, sed avariliam, sed ambitionem, sed metum mortis, qui victores gentium vicit. Vale.

L. AMAEI SENECAE AD LUCILIUM

EPISTULARUM

M0RALIÜM

L I B E R IX.

E P I S T U L A I. (72.)

Seneca Lucilio suo saiutem. l. Quod quaeris a me, liquebat mihi, si rem edicerem per se. sed diu non retemptavi memoriam meam, itaque non facile me sequitur. quod evenit libris situ cohaerentibus, hoc evenisse mihi sentio: explicandus est animus et quaecumque apud ilium deposita sunt, subinde excuti debent, ut parata sint, quotiens usus exegerit. ergo hoc in praesentia differamus. multum enim operae, multum diligentiae poscit. cum primum longiorem eodem loco 2speravero moram, tunc istud in manus sumam. Quaedam enim sunt, quae possis et in cisio scribere. quaedam lectum et otium et secretum desiderant. nihiiominus his quoque occupatis diebus agatur aliquid et quidem totis. numquam enim non succedent occupationes novae: serimus illas, itaque ex una exeunt plures. deinde ipsi nobis dilalionem damus: „cum hoc peregero, toto animo

EPISTUL. MOR. LIB. IX. EP. l. (72.)

171

incumbam." et „si hanc rem molestam conposuero, studio me dabo." N o n cum v a c a v e r i s , p h i l o s o p h a n - 3 dum est: omnia alia n e g l e g e n d a s u n t , ut huic a d s i d e a m u s , cui nullum t e m p u s s a t i s m a g n u m e s t , etiamsi a pueritia usque ad longissimos humani aevi terminos vita producitur. non multum refert, utrum omittas philosophiam an intermittas. non enim ubi interrupta est, manet, sed eorum more, quae intenta dissiliunt, usque ad initia sua recurrit, quod a continuatione discessit. Resistendum est occupationibus nec explicandae, sed submovendae sunt, tempus quidem nullum parum est idoneum studio salutari: atqui multi infer ilia non student, propter quae studendum est. „Incidet aliquid, 4 quod inpediat." non quidem eum, cuius animus in omni negotio laetus atque alacer est: inperfectis adliuc interscinditur laetitia, sapientis vero contexitur gaudium, nulla causa rumpitur, nulla fortuna, semper et ubique tranquillus est. non enim ex alieno pendet nec favorem fortunae aut hominis exspectat. domestica illi felicitas est. exiret ex animo, si intraret: ibi nascitur. Aliquando 5 extrinsecus, quo admoneatur mortalitatis, intervenit, sed id leve et quod summam cutem stringat. aliquo, inquam, incommodo adflatur maximus is: illud bonum est fixum. ita dico, extrinsecus aliqua sunt incommoda, velut in corpore interdum robusto solidoque eruptiones quaedam pustularum et ulcuscula, nullum in alto malum est. Hoc, 6 inquam, interest inter consummatae sapientiae virum et alium procedentis, quod inter sanum et ex morbo gravi ac diutino emergentem, cui sanitatis loco est levior accessio; hie nisi adtendit, subinde gravatur et in eadem revolvitur: sapiens recidere non potest, ne incidere quidem amplius. corpori enim ad tempus bona valitudo est, quam medicus, etiamsi reddidit, non praestal. saepe ad eumdem, qui advocaverat, excitatur: [animus] semel in totum sanatur. Dicam, quomodo intellegas sanum: si se7 ipso contentus est, si confidit sibi, si seit omnia vota mortalium, omnia beneficia, quae dantur petunturque, nullum in beata vita habere momentum, nam cui aliquid

172

L . ANN Α Ε Ι

SENECAE

accedere potest, id inperfectum est. cui aliquid absce· dere potest, id inperpetuum est: cuius perpetua futura laetitia est, is suo gaudeat. omnia autem, quibus volgus inhiat, ultro citroque fluunt. nihil dat fortuna mancipio. sed haec quoque fortuita tunc delectant, cum ilia ratio temperavitac miscuit: haec est, quae etiam externa com8 m e n d e t , quorum avidis usus ingratus est. Solebat Attalus hac imagine uti: „ v i d i s t i aliquando caneni missa a domino frusta panis aut carnis aperto ore captantem? quicquid excepit, protinus integrum devorat et semper ad spem venturi hiat: idem evenit nobis: quicquid exspectantibus fortuna proiecit, id sine ulla voluptate demittimus statim, ad rapinam alterius erecti el adtoniti." Hoc sapienti non evenit: plenus est. etiam si quid obvenit, secure excipit ac reponit. laetitia fruitur maxima, 9continua, sua. Habet aliquis bonam voluntatem, habet profectum, sed cui mullum desit a summo: hie deprimitur alternis et extollitur ac modo in coelum adlevatur, modo defertur ad terrain. Inperitis ac rudibus nullus praecipitationis finis est: in Epicureum illud chaos decidunt 1 0 i n a n e , sine termino. [Est] adhuc genus tertium eorum, qui sapientiae adludunt, quam non quidem contigerunt, in conspectu tarnen et, ut ita dicam, sub ictu habent: hi non concutiuntur, ne defluunt quidem. nondum in sicco, l l i a m in portu sunt. E r g o cum tam magna sint inter summos imosque discrimina, cum medios quoque sequatur ingens periculum ad deteriora redeundi: non debemus occupationibus indulgere. excludendae sunt: si semelintraverint, in locum suum alias substituent: principiis iliarum obstemus. melius non incipient, quam desinent. V a l e . E P I S T U L A S E N E C A LUCILIO

II. SUO

(73.) SALUTEM.

1. E r r a r e m i h i v i d e n t u r , q u i e x i s t i m a n t p h i losophiae fideliter deditos contumaces esse a c r e f r a c t a r i o s , [et] c o n t e m p t o r e s m a g i s t r a t u u m a c r e g u m e o r u m v e , per q u o s p u b l i c a a d m i n i s t r a n t u r . e contrario enim nulli adversus illos

EPISTUL. MOR. LIB. IX. EP. l. 2. (72. 73.)

173

gratiores s u n t : nec inmerito. nullis enim plus praestant quam quibus frui tranquillo otio licet. Itaque ii, quibus 2 »mltum ad propositum bene vivendi confert securitas publica, necesse est auctorem huius boni ut parentem colant, multo quidemmagis quamilli inquieti et in medio positi, qui multa principibus debent, sed multa et inputant, quibus numquam tam plene occurrere ulla liberalitas potest, ut cupiditates illorum, quae crescunt, dum inplentur, exsatiet. quisquis autem de accipiendo cogitat, oblitus accepti est. nec ullum habet malum cupiditas maius, quam quod ingrata est. Adice nunc, q u o d 3 nemo eorum, qui in republica versantur, quot vincat, sed a quibus vincatur, adspicit. et illis non tam iucundum est multos post se videre quam grave, aliquem ante se. habet hoc vilium omnis ambitio: non respicit. nec ambitio tantum instabilis est, verum cupiditas omnis, quia incipit semper a fine. At ille vir sincerus ac purus, 4 qui reliquit et curiam et forum et omnem administrationem reipublicae, ut ad ampliora secederet, diligit eos, per quos hoc ei facere tuto licet solusque illis gratuilum testimonium reddit et magnam rem nescientibus debet, quemadmodum praeceptores suos veneratur ac suspicit, quorum beneficio illis inviis exiit, sic e t h o s , sub quorum tutela positus exercet artes bonas. „Verum alios 5 quoque rex viribus suis protegit." Quis negat? sed quemadmodum Neptuno plus debere se iudicat ex his, qui eadem tranquillitate usi sunt, qui plura et pretiosiora illo m a r i v e x i t , animosius a mercatore quam a vectore solvitur votum, et ex ipsis mercatoribus effusius gratus est, qui odores ac purpuras et auro pensanda portabat quam qui vilissima quaeque et saburrae loco futura congesserat: sic huius pacis beneficium ad omnes pertinentis allius ad eos pervenit, qui ilia bene utuntur. multi 6 enim sunt ex his togatis, quibus pax operosior bello est: an idem öxistimas pro pace debere eos, qui illam ebrietati aut libidini inpendunt aut aliis vitiis, quae vel bello rumpenda sunt? nisi forte tam iniquum putas esse sa pientem, ut nihil viritim se debere pro communibus bo-

174

L. ANNAEI SENECAE

nis iudicet. soli lunaeque plurimum debeo, et non uni mihi oriuntur. anno temperantique annum deo privatim obligatus sum, quamvis nihil in meum honorem descripta 7 sint. [et] stulta avaritia mortalium possessionem proprietatemque discernit nec quicquam suum credit esse, quod publicum est: at ille sapiens nihil iudicat suum magis quam cuius illi cum humano genere consortium est. nec enim essent ita communia, nisi pars illorum pertineret ad singulos: socium efflcit etiam quod ex minima por8 tione commune est. Adice nunc, quod magna et vera bona non sic dividuntur, ul exiguum in singulos cadat: ad unumquemque tota perveniunt. E x congiario tanlum ferunt homines, quantum in capita promissum est. epulum et visceratio et quicquid aliud manu capitur, discedit in partes: at haec individua bona, pax et libertas, tam 9 omnium tota quam singulorum sunt. Cogital itaque [sapiens] , per quem sibi horum usus fructusque contingat, per quem non ad arma ilium nec ad servandas vigilias nec ad tuenda moenia et multiplex belli tributum publica necessitas vocet, agitque gubernatori suo gratias. Hoc docet philosophia praecipue, bene debere beneficia, bene 10 solvere: interdum autem solutio est ipsa confessio. C ο η fitebitur ergo multum s e d e b e r e e i , cuius administratione ac Providentia contingit illi p i n g u e otium et a r b i t r i u m sui t e m p o r i s e t i n p e r t u r b a t a p u b l i c i s occupationibus quies.

0 Meliboee, deus nobis haec otia fecit: namque erit ille mihi semper deus.

11 Si ilia quoque otia multum auctori suo debent, quorum munus hoc maximum est:

ille meas err are boves, ut cernis, et ipsum ludere, quae vellem, calamo permisit agresti:

quanti aestimamus hoc otium, quod inter deos 1 2 a g i t u r , q u o d d e o s f a c i t ? I t a d i c o , Luciii, et te in coelum conpendiario voco. Solebat Sextius dicere, Iovem plus non posse quam bonum virum: pluralupiter habet, quae praestet hominibus, sed inter duos bonos non est melior, qui locupletior, non magis quam inter duos, qui-

EPISTUL. MOR. LIB. IX. EP. 2. 3. (73. 74.)

175

bus par seientia regendi gubernaculum est, meliorem dixeris, cui maius speciosiusque navigium est. Iupiteri3 quo antecedit virum bonum? diutius bonus est: sapiens nihilo seminoris aestimat, quod virtutes eius spatio breviore cluduntur. Quemadmodum ex duobus sapientibus qui senior decessit, non estbeatior eo, cuius intra pauciores annos terminata virtus est: sic deus non vincit sapientem felicitate, etiamsi vincit aetate. Non est virtus maior, quae longior. Iupiter omnia habet, sed nempel4 aliis tradidit habenda: ad ipsum hie unus usus pertinet, quodutendi omnibus causa est: sapiens tam aequo animo omnia apud alios videt contemnitque quam Iupiter et hoc se magis suspicit, quod Iupiter uti illis non potest, sapiens non vult. Credamus itaque Sextio monstrantil5 pulcherrimum iter et clamanti: „hac itur ad astra: hac secundum frugalitatem, hac secundum temperantiam, hac secundum fortitudinem." Non sunt di fastidiosi, non invidi: admittunt et adscendentibus manum porrigunt. Miraris hominem ad deos ire? deus ad ho-16 mines venit, immo, quod est propius, in homines venit: n u l l a s i n e d e o m e n s b o n a e s t . semina in corporibus humanis divina dispersa sunt, quae si bonus cultor excipit, similia origini prodeunt et paria his, ex quibus orta sunt, surgunt: si malus, non aliter quam humus sterilis ac palustris necat ac deinde creat purgamenta pro frugibus. Yale. E P I S T T J L A III. (74.) SENECA

LUCILIO

SUO

SALUTEM.

Epistula tua delectavit me et marcentem excitavit, 1 memoriam quoque meam, quae iam mihi segnis ac lenta est, evocavit. Quidni tu, mi Lucili, m a x i m u m p u t e s i n strumentum beatae vitaehanc persuasionem, u n u m b o n u m e s s e , q u o d h o n e s t u m e s t ? nam qui alia bona iudicat, in forlunae venit potestatem, alieni arbitriifit: qui omne bonum honesto circumscripsit, intra se felix est. Hie amissis liberis moestus, hie solli- 2

176

L. ANN ΑΕΙ SENECAE

citus aegris, hie turpibus et aliquatn passis infamiam tristis. ilium videbis alienae uxoris amore cruciari, ilium suae, non deerit, quern repulsa distorqueat. erunt, 3 quos ipse honor vexet. ilia vero maxima e x omni mortalium populo turba miserorum, quam exspectatio mortis exagitat undique inpendens. nihil enim est, unde non subeat. itaque, ut in hostili regione versantibus, hue et illuc circumspiciendum est et ad omnem strepitum circumagenda cervix: nisi hie timor e pectore eiectus est. 4 palpitantibus praecordiis vivitur. Occurrent acti in exilium et evoluti bonis, occurrent, quod genus egestatis gravissimum est, in divitiis inopes. occurrent naufragi similiave naufragis passi, quos aut popularis ira aut invidia, perniciosum optimis telum, inopinantes securosque disiecit procellae more, quae in ipsasereni fiduciasolet emergere, aut fulminis subiti, ad cuius ictumetiamvicinatremuerunt. nam ut illic qui^juis ab igne propior stetit, percusso similis obstupuit, sic in his per aliquam vim accidentibus unum calamitas obprimit, ceteros metus, paremque pas5 sis tristitiam facit pati posse. Omnium animos mala aliena ac repentina sollicitant. quemadmodum aves etiam inanis fundae sonus territat, ila nos non ad ictum tantum exagitamur, sed ad crepitum. Non potest ergo quisquam beatus e s s e , qui huic se opinioni credidit. non enim beatum e s t , nisi quod intrepidum: inter suspecta male 6 vivitur. Quisquis se multum fortuitis dedit, ingentem sibi materiam perturbationis et inexplicabilem fecit: una haec via est ad tuta vadenti, externa despicere et honeslo contentum esse, nam qui aliquid virtute melius putat aut ullum praeter illam bonum, ad haec, quae a fortuna sparguntur, sinum expandit et sollicitus missilia eius 7 [exjspectat. Hanc enim imaginem animo tuo propone, ludos facere fortunam et in hunc mortalium coetum honores, divitias, gratiam excutere, quorum alia inter diripientium manus scissa sunt, alia infida societate divisa, alia magno detrimento eorum, in quos devenerant, prensa. ex quibus quaedam aliud agentibus inciderunt, quaedam, quia nimis captabantur, amissa et, dum avide

EPISTUL. MOR. LIB. IX. EP. 3. (74.)

177

rapiuntur, expulsa sunt, nulli vero, etiam cui rapina feliciter cessit, gaudiuin rapti duravit in posterum. itaque prudentissimus quisque cum primum induci videt munuscula, a thealro fugit et seit magno parva constare: nemo manum consent cum recedente, nemo exeuntem ferit: circa praemium rixa est. Idem in his evenit, q u a e s fortuna desuper iactat: aestuamus miseri, distringimur, multas habere cupimus manus, modo in hanc partem, modo in illam respieimus: nimis tarde nobis mitti videnlur, quae cupiditates nostras inritant ad paueos perventura, exspectata omnibus, ire obviam cadentibus cupi- 9 mus. gaudemus, si quid invasimus, invadendique aliquos spes vana delusit: vilem praedam magno aliquo incommodo luimus aut de[cipimur] aut fallimur. secedamus itaque ab istis ludis et demus raptoribus locum: illi spectent bona ista pendentia et ipsi magis pendeant. Qui-10 cumque beatus esse constituet, unum esse bonum pulet, quod honestum est. nam si ullum aliud esse existimat, primum male de Providentia iudicat, quia multa incom moda iustis viris accidunt et quia, quiequid nobis dedit, breve est et exiguum, si conparas mundi totius aevo. E x i l hac deploratione nascitur, ut ingrati divinorum interpretes simus: querimur, quod non semper, quod et pauca nobis et incerta et abitura contingant. inde est, quod nec vivere nec mori volumus: vitae nos odium tenet, timor mortis, natat omne consilium nec inplere nos ulla felicitas potest, causa autem est, quod non pervenimus ad illud bonum inmensum et insuperabile, ubi necesse est resistat voluntas nostra, quia ultra summum non est locus. Quaeris, quare virtus nullo egeat? praesentibus 12 gaudet, non concupiscit absentia, nihil non illi magnum est, quod satis. Ab hoc discede iudicio: non pietas constabit, non fides, multa utramque praestare cupienti patienda sunt ex his, quae mala vocantur. multa inpendenda ex his, quibus indulgemus tamquam bonis. perit,13 fortitudo, quae periculum facere debet sui. perit magnanimitas, quae non potest eminere, nisi omnia velul minuta contempsit, quae pro maximis volgus optat. perit SENECA PHIL. I I I .

12

178

L. ANNAEI SENECAE

gratia et relatio gratiae, si timemus laborem, si quicquam preliosius fide novimus, si non optima spectamus. 14Sed ut ilia praeteream, aut isla bona non sunt, quae νό cantur, aut homo felicior deo est, quoniam quidem quae parata nobis sunt, non habet in usu deus. nec enim libido ad ilium nec epularum lautiliae nec opes nec quicquam ex his hominem inescantibus et vili voluptate ducentibus pertinel. ergo aut credibile est bona deo deesse aut hoc ipsum argumentum est bona non e s s e , quae deo 15desunt. Adice, quod multa, quae bona videri volunt, animalibus quam homini pleniora contingunt: ilia cibo avidius utuntur. venere non aeque fatigantur. virium illis maior est et aequabilior firmitas: sequitur, ut multo feliciora sint homine. nam sine nequitia, sine fraudibus degunt. fruuntur voluptatibus, quas et magis capiunt et 16 ex facili sine ullo pudoris aut poenitentiae metu. Considera tu itaque, an id bonum vocandum sit, quo deus ab homine vincitur. Summum bonum in animo contineamus: obsolescit, si ab optima nostri parte ad pessimam transit et transfertur ad sensus, qui agiliores sunt animalibns mutis. Non est summa felicitalis nostrae in carne ponenda: bona ilia sunt vera, quae ratio dat, solida ac sempiterna, quae cadere non possunt, ne decre17scere quidem aut minui: cetera opinione bona sunt'et nomen quidem habent commune cum vcris, proprietas in illis boni non est. itaque commoda vocentur et, ut nostra lingua loquar, p r o d u c t a , ceterum sciamus mancipia nostra esse, non partes: et sint apud nos, sed ita, ut meminerimus extra nos esse, etiamsi apud nos sint, inter subiecta numerentur et humilia, propter quae nemo se adtollere debeat. quid enim stultius quam aliquem eo 18sibi placere, quod ipse non fecit? Omnia ista nobis accedant, non haereant, ut, si abducantur, sine ulla nostri laceratione discedant. utamur illis, non gloriemur, et utamur parce tamquam depositis apud nos et abituris. quisquis ilia sine ratione possedit, non diu tenuit. ipsa enim se felicitas, nisi temperatur, premit. si fugacissimis bonis credidit, cito deseritur et, ut non deseratur,

EPISTUL. MOR. LIB. IX. EP. 3. (74.)

179

adfligitur. paucis deponere felicitatem molliter licuit. ceteri cum iis, inter quae eminuere, labuntur et illos degravant i p s a , quae extulerant. Ideo adhibebitur pru-19 dentia, quae modum illis aut parsimoniam inponat, quoniam quidem licentia opes suas praecipitat atque urget. nec umquam inmodica durarunt, nisi ilia moderatrix ratio conpescuit. hoc multarum tibi urbium ostendet eventus, quarum in ipso flore luxuriosa imperia ceciderunt et quicquid virtute partum erat, intemperantia conruit. Adversus hos casus muniendi sumus. nullus autem contra fortunam inexpugnabilis murus est: inlus instruamur. si ilia pars tuta e s t , pulsari homo potest, capi non pot est. Quod sit hoc instrumentum, scire desideras? Nihil 20 indignetur sibi accidere sciatque ilia ipsa, quibus laedi videtur, ad conservationem universi pertinere et ex iis e s s e , quae cursum mundi officiumque consummant. Placeat homini, quicquid deo placuit: ob hoc ipsum se suaque miretur, quod non potest vinci, quod mala ipsa sub se tenet, quod ratione, qua valentius nihil est, casum doloremque et iniuriam subigit. A m a r a t i o n e m ! huitxste21 amor contra durissima armabit. catulorum amor in venabula inpingit feras et inconsultus inpetus praestat indomitas. iuvenilia nonnumquam ingenia cupido gloriae in contemptum tarn ferri quam ignium misit. species quosdam atque umbra virtutis in mortem voluntariam trudit: q u a n t o h i s omnibus fortior ratio e s t , quanto constantior, tanto vehementius per metus ipsos et pericula exibit. „ N i h i l a g i t i s , i n q u i t , q u o d n e g a t i s u l - 2 2 lum e s s e aliud h o n e s t o b o n u m : n o n f a c i e t v o s h a e c m u n i t i o t u t o s a f o r t u n a e t i n m u n e s . dicitis enim inter bona esse Iiberos pios et bene moratam patriam et parentes b o n o s : horum pericula non potestis spectare securi. perturbabit vos obsidio patriae, liberorum m o r s , parentum servilus." Q u i d a d v e r s u s h o s 2 3 pro nobis responderi soleat, ponam: deinde tunc adiciam, quid praeterea respondendum p u t e m . Alia condicio est in iis, quae ablata in locum suum aliquid incommodi substituunt: tamquam bona va12*

180

L. ANNAEI SENECAE

litudo vitiata in malam transfertur. acies oculorum exstincta caecitate nos adft'cit. non tantum velocitas perit poplilibus incisis, sed debilitas pro ilia subit. hoc non est periculum in iis, quae paulo anle retulimus. quare? si amicum bonum amisi, non est mihi pro illo perfidia patienda, nec si bonos liberos extuli, in illorum locum in24 pietas succedit. Deinde non amicorum ille aut liberorum interitus, sed corporum est. bonum autem uno modo perit, si in malum transit: quod natura non patitur, quia omnis virtus et opus omne virtutis inconruptum manet. Deinde etiamsi amici perierunt, etiamsi probati respondentesque voto patris liberi, est quod illorum expleat Ιοcum. quid sit quaeris? quod illos [quoque] bonos fecerat, 25 virtus, haec nihil vacare patitur loci, totum animum tenet, desiderium omnium tollit, sola satis e s t : omnium enim bonorum vis et origo in ipsa est. quid refert, an aqua decurrens intercipiatur atque abeat, si fons, ex quo fluxerat, salvus est? Non dices vitam iustiorem salvis liberis quam amissis nec ordinatiorem nec prudentiorem nec honestiorem: ergo ne meliorem quidem. non facit adlectio amici sapientiorem, non facit stukiorem detractio, ergo nec beatiorem aut miseriorem. quamdiu virtus salva 26fuerit, non senties, quid abscesserit. „Quid ergo? non est beatior amicorum et liberorum turba s u b c i n c t u s ? " Quidni non sit? summum enim bonum nec infringitur n e a a u g e t u r : in suo modo permanet, utcumque se fortuna gessit. sive illi senectus longa contigit sive citra senectutem finilus est, eadem mensura summi boni est, quamvis 27aetatis diversa sit. Utrum maiorem an minorem circulum scribas, ad spatium eius pertinet, non ad formam: licet alter diu manseril, alteram statim obduxeris et in eum, in quo scriptus e s t , pulverem solveris, in eadem uterque forma fuit. quod rectum est, nec magnitudine aestimatur nec numero nec tempore: non magis produci quam contrahi potest, honestam vitam ex centum annorum numero in quantum voles corripe et in unum diem coge: aeque 28honesta est. Modo latius virtus funditur, regna, urbe», provincias temperat, fert leges, colit amicitias, inter pro-

EP1STUL. MOR. LIB. IX. EP. 3. (74.)

181

pinquos liberosque dispensat officia. modo arto.fine con- ; cluditur paupertatis, exilii, orbitatis: non tarnen minor i est, si ex altiore fastigio in privatum, ex regio in humile subducitur, ex publico et spatioso iure in angustias domus ι vel anguli coit. aeque magna est, etiainsi in se recessit29 undique exclusa. nihiloininus enim magni spiritus est et erecti, exactae prudentiae, indeclinabilis iustitiae. ergo aeque beata est. beatum enim illud in uno loco positum est, in ipsa mente, grande, stabile, tranquillum, quod sine scientia divinorum humanorumque non potest effici. Se- 30 quitur illud, quod me responsurum esse dicebam. Non adfligitur sapiens liberoruni amissione, non amicorum. eodem enim animo fert illorum mortem, quo suam exspectat. non magis hanc timet quam illam dolet. virtus enim convenientia constat: omnia opera eius cum ipsa concordant et congruunt. haec concordia perit, si animus, quem excelsum esse oportet, luctu aut desiderio submittitur. Inhonesta est omnis trepidatio et sollicitudo et in ullo actu pigritia. honestum enim securum et expeditum est, interritum est, in procinctu stat. Quid ergo? non31 aliquid perturbationi simile patietur? non et color eius mutabitur et voltus agitabitur et artus refrigescent? et quicquid aliud non ex imperio animi, sed inconsulto quodam naturae inpetu geritur. fateor. sed manebit illi persuasio eadem, nihil illorum malum esse nec dignum, ad quod mens sana deflciat. omnia, quae facienda erunt, audacter facit et prompte, hoc enim stullitiae proprium 32 quis dixerit, ignave et contumaciter facere, quae faciat, et alio corpus inpellere, alio animum distrahique inter diversissimos motus. nam propter ilia ipsa, quibus extollit se miraturque, contempta est et ne ilia quidem, quibus gloriatur, libenter facit. si vero aliquod timetur malum, eo perinde, dum exspectat, quasi venisset, urgetur et quicquid ne patiatur timet, iam metu patitur. Quemad- 33 modum in corporibus languoris signa praecurrunt. quaedam enim segnitia enervis est et sine labore ullo lassitudo et oscitatio et horror membra percurrens: sic infirmus animus multo ante quam obprimatur malis quatitur. prae-

182

L. ANN ΑΕΙ SENECAE

sumit ilia et ante tempus cadit. quid autem dementius quam angi futuris nec se tormento reservare, sed accersere sibi miserias et admovere? quas differre optimum 84est, si discutere non possis. Vis scire futuro neminem debere lorqueri? quicumque audierit post quinquagesimum annum sibi patienda supplicia, non perturbatur, nisi si medium spatium transsiluerit et se in illam seculo post futuram sollicitudinem inmiserit: eodem modo fit. ut aminos iibenter aegros et captantes causas doloris vetera atque obliterata contristent. Et quae praeterierunt et quae futura sunt, absunt. neutra sentimus. non est autem nisi ex eo, quod sentias, dolor. Vale. EPISTULA SEHECA

1

LÜCILIO

IV. (75.) SUO

SALÜTEM.

Minus tibi accuratas a me epistulas mitti quereris. quis enim accurate loquitur, nisi qui vult putide loqui? qualis sermo meus esset, si una sederemus aut ambularemus, inlaboratus et facilis, t a l e s e s s e e p i s t u l a s m e a s v o l o , quae n i h i l h a b e a n t a c c e r s i t u m n e c 2 f i c t u m . Si fieri posset, quid sentiam, ostendere quam loqui mallem, etiamsi disputarem, nec subploderem pe· dem nec manum iactarem nec adtollerem vocem, sed ista oratoribus reliquissem, contentus sensus meos ad te per3 tulisse, quos nec exornassem nec abiecissem. hoc unum plane tibi adprobare vellem, omnia me ilia sentire, quae dicerem nec tantum sentire, sed amare. Aliter homines amicam, aliter liberos osculanlur: tamen in hoc quoque amplexu tarn sancto et moderato satis adparet adfectus. Non mehercules ieiuna esse et arida volo, quae de rebus tam magnis dicentur. neque enim philosophia ingenio renuntiat. multum tamen operae inpendi verbis non opor4tet. h a e c s i t p r o p o s i t i n o s t r i s u m m a : q u o d s e n timus loquamur, quod loquimur sentiamus: c o n c o r d e t s e r m o c u m v i t a , ille promissum suum inplevit, qui, et cum videas ilium et cum audias, idem 5 est. videbimus, qualis sit, quantus sit, unde sit. Non delectent verba nostra, sed prosint. si tamen contingere

EPISTUL. MOR. L I B . IX. EP. 3 . 4 . (74.75.)

183

sloquentia non sollicito potest, si aut parata est aut parvo constat, adsit et res pulcherrimas prosequatur. sit talis, ut res potius quam se ostendat: aliae artes ad ingenium totae pertinent, hie animi negotium agitur. Non quaerit 6 aeger medicum eloquentem, sed, si ita conpetit, ut idem ille, qui sanare potest, compte de iis, quae facienda sunt, disserat, boni consulet. non tamen erit, quare gratuletur sibi, quod incident in medicum etiam disertum. hoc enim tale est, quale si peritus gubernator etiam formosus est. Quid aures meas scabis? quid oblectas? aliud agitur: 7 urendus, secandus, abstinendus sum. ad haec adhibitus es. curare debes morbum veterem, gravem, publicum, tantum negotii habes, quantum in pestilentia medicus. Circa verba occupatus e s ? iamdudum gaude, si sufficis rebus: quando, quae multa [discere debes,} disces? quando, quae didiceris, adflges tibi ita, ut excidere non possint? quando ilia experieris? non enim, ut cetera, memoriae tradidisse satis est: in opere temptanda sunt, non est beatus, qui seit ilia, sed qui facit. „Quid e r g o ? 8 infra ilium nulli gradus sunt? statim a sapientia praeceps e s t ? " Non, ut existimo. nam qui proficit, in numero quidem stultorum e s t , magno tamen intervallo ab illis diducitur. I n t e r ipsos quoque p r o f i c i e n t e s s u n t m a g n a d i s c r i m i n a : in t r e s c l a s s e s , ut quibusdam placet, d i v i d u n t u r : p r i m i s u n t , qui sapientiam non- 9 dum habent, sed iam in vicinia eius constiterunt. tamen etiam quod prope e s t , exfra est. Qui sint hi quaeris? qui omnes iam adfectus ac vitia posuerunt, quae erant conplectenda, didicerunt, sed illis adhuc inexperta fiducia est. bonum suum nondum in usu habent, iam tamen in ilia, quae fugerunt, decidere non possunt. iam ibi sunt, unde non est retro lapsus, sed hoc illis de se'nondum liquet: quod in quadam epistula scripsisse me memini, „scire se nesciunt." iam contigit illis bono suo frui, non dum confidere. Quidam hoc proficientium genus, de 10 quo locutus sum, ita conplectuntur, ut illos dicant iam efTugisse morbos animi, adfectus nondum, et adhuc in lubrico stare, quia nemo sit extra periculum malitiae, nisi

184

L. ANN ΑΕΙ SENECAE

qui totam earn excussit: nemo autem illam .excussit, nisi 11 qui pro ilia sapientiam adsumpsit. Quid inter morbos animi inlersit et adfeetus, saepe iam dixi. nunc quoque te admonebo: morbi sunt inveterata vitia et dura, ut avaritia, ut ambitio nimia. a K u s haec animum inplicuerunt et perpetua eius mala esse coeperunt. Ut breviter flniam, morbus est iudicium in pravo pertinax, lamquam valde expetenda sint, quae leviter expetenda sunt, vel, si mavis, ita finiamus: nimis inminere leviter petendis vel ex toto non petendis aut in magno pretio habere in aliquo 12habenda vel in nullo. Adfeetus sunt motus animi inprobabiles, subiti et concitati, qui frequentes neglectique fe cere morbum, sicut distillatio una nec adhuc in morem adducta tussim facil, adsidua et vetus phthisin. itaque qui plurimum profecere, extra morbos sunt: adfeetus ad13huc sentiunt perfecto proximi. S e c u n d u m g e n u s e s t eorum, qui et maxima animi mala et adfeetus deposuerunt, sed ita, ut non sit illis securitatis suae certa possessio. 14possunt enim in eadem relabi. T e r t i u m i l l u d g e n u s extra ma la multa et magna est, sed non extra omnia: effugit avaritiam, sed iram adhuc sentit, iam non sollicitatur libidine, etiamnunc ambitione. iam non concupiscit, sed adhuc timet, et in ipso metu ad quaedam satis firmus est, quibusdam cedit, mortem contemnit, dolorem refor15 midat. De hoc loco aliquid cogitemus: bene nobiscum agetur, si in hunc admitlimur numerum. Magna felicitate naturae magnaque et adsidua intentione studii secundus occupatur g r a d u s : sed ne hie quidem contemnendus est color tertius. Cogita, quantum circa le videas malorum, adspice, quam nullum sit nefas sine exemplo, quantum cotidie nequitia proficiat, quantum publice privatimque peccetur: intelleges satis nos consequi, si inter pessimos 16 non sumus. „Ego v e r o , inquis, spero me posse et amplioris ordinis fieri." Optaverim hoc nobis magis quam promiserim: praeoccupati sumus. ad virtutem conlendimus inter vitia districti. pudet dicere, honesta colimus, quantum vacat: at quam grande praemium exspectat, si occupationes nostras et mala tenacissima abrumpimus!

EPISTUL. MOR. LIB. IX. EP. 4. 5. (75. 76.)

185

non cupiditas, non timor nos pellet, inagitati terroribus, 17 incorrupti voluptatibus nec mortem horrebimus nec deos: sciemus mortem malum non esse, deos malos non esse: tam inbecillum [est], quod nocet quam cui nocelur: optima vi noxia carent. Exspectant nos, si ex hac ali-18 quando faece in illud evadimus sublime et excelsum, (ranquillitas animi et expulsis erroribus absoluta überlas. Quaeris quae sit ista? non homines timere, non deos. nec turpia velle nec nimia. in se ipsum habere maximam potestatem: inaestimabile bonum est suum fieri. Vale. EPISTULA V. (76.) SENECA LUCILIO SUO SALUTEM.

Inimicitias mihi denuntias, si quicquam ex iis, q u a e i cotidie facio, ignoraveris: vide, quam simpliciter tecum vivam: hoc quoque tibi committam. Philosophum audio et quidem quintum iam diem habeo, ex quo in scholam eo et ab octava disputantem audio, „bona, inquis, aetate." quidni bona? quid autem slultius est quam, quia diu non didiceris, non discere? Quid ergo? idem faciam, quod 2 trossuli et iuvenes? bene mecum agitur, si hoc unum senectutem meani tundam formam deo deaerunt Stoici. E p . 113, 22. Lud. 8 , 1. deus universi rector et arbiter. E p . 16, 5. Dial. VII, 8 , 4. F r . 26. ipse se facit ante omnia. F r . 15. deus ille maximus potentissimusque ipse vehit omnia. E p . 3 1 , 10. deo nihil clusum est. E p . 8 3 , 1. deo patemus. F r . 24. eius divinitati omne praesens est. NQ. I I , c. 36. nota diis est operis sui series. Β . IV, 32, 1 deus Ipse omnium conditor et rectot scripsit quidem f a t a , scd sequi lor, semper paret, semel iussit. Dial. I, 5, 8. exemplaria rerum omnium (ideas)

INDEX RERUM MEMORABILIUM. deus intra se habet numerosque universornm, quae agenda sunt, et modos mente complexus est. E p . 6 5 , 7. in exteriora quidem t e n d i t , sed tarnen in totum undique in se redit. Dial. VII, 8 , 4 . di immortales nullam didicere virtu t em cum omni editi. E p . 95, 36. F r . 122. quomodo sint colendi. E p . 95,47— 50. eovum honor qua in re sit. Β. I, 6, 3. Fr. 123. cleos nemo sanus timet. Β. IV, 19, 1. di nec volunt nocere nec possunt. Dial. IV, 27, 1. VI, 12, 4. B. VII, 1, 7. 31, 4. E p . 95, 49. eorum effusa benig-nilas. Β. I , I, 9. NQ. V, 18, 6. 13—15. carissimos nos habueiunt habentque. Β. I I , 29, 6. IV, 5, 1. hominibus beneticia plurima tribuunt non utilitatis suae causa. Β. IV, 3, 2—9,1. adversus deos sola voluntate grali esse possumus. Β II, 30, 2. VII, 15, 4. munera et deos vineunt. NQ. IV, 7, 1. deos vota non exorant sed admonent. Β. V, 25, 4. omnia deorum sunt, totus mundus deorum immorlalium templum est, solum quidem amplitudine illoruni dignum. Β. V I I , 4 , 6. 7 , 3. divitias non habent. Dial. IX, 8 , 5 . E p . 31, 10. r e g n u m inermes regunl. Β. V I I , 3, 2. non e x l e m a cogunt d e o s , sed sua illis in ledern aeleina voluntas est. B. VI, 23, I. di iniuriam non aeeipiunt. Dial. VII, 26, 5. Β. V I I , 7 , 3 . dis ipsis manus intentantur. CI. I , 25, 5. nemo usque ad deos manus porrigit. Β. V, .14, 2. quaedain crimina non puniuntur sed ad iudices deos mitlunlur. B. III, 6, 2. di debilores delegantur. Β IV, I I , 3. deus non omnia homini facit. NQ. V I I , 30, 3. non est pusillae rei minister. NQ. I I , 3 2 , 3. 4. deos falig-are lurpe est. E p . 3 1 , 5 . sapiens deo· rum socius, non supplex. ib. 8. deus in corpore humano hospilans. ib. §. 11. intra nos est sacer s p i r i t u s , deus. E p . 4 1 , 1 — 5. deum sequere vetus pra«ceptum, Stoicis probatum. Dial. VII, 15, 5. Β. IV, 25, 1. 2. VII, 31, 2. E p . 16, 5. hie est mag-nus a n i m u s , qui se deo tradidit. E p . 107, 12. deo libenter a r e n d u m , fortunae contuniaciter. E p .

511

v i d e n t e m , quemadmodum quae immortalia facere non potuit, defendat a morte. E p . 58, 27. hoc est quo deum antecedalis: ille extra patientiam ma· lorum est, vos supra patientiam. Dial. I , 6 , 6. sapientem di non multo ante·' cedunt. E p . 53, 11. 12. 73, 12. 13. dis ipsis de felicitate controversial» e g e r e potest is, qui animam in expedito habet. NQ. VI, 32, 5. cf. E p . 25, 4. non deorum ira aut coelum concutitur aut terra, sed suas ista causas habent. NQ. V I , 3 , 1. di melius. Ep. 47, 8. 98, 5. Rein. 2 , 4. deos habet placatos et fav e n t e s , quisquie sibi se propiliavit. E p . 110, 1. sic vive cum hominibus tamquam deus videat: sic loquere cum deo tamquam homines audiant. E p . 10, 5. Β. I I , 1, 4. si vis gxalus esse a d · versus deos et adversus vitam tuam, cogüta, quam multos anlecesseris. E p . 15, 11. quid aliud est vilia nostra in· cendere quam auclores illis inscribere deos et dare morbo exemplo divinilatis excusatam licentiam? Dial.X, 16,5. V I I , 2 6 , 6. prlncipes deorum animuni sibi adserere debent. CI. I, 5, 7. 7, 1. 19, 9. Caesares dis g-eniti deosque g-e nituri dicuntur. Dial. VI, 15, 1. (Vire·. Aen. I X , 642.) di duodecim. NQ. II, 41.1. di superiores et involuti. NQ. II, 41.2. in f e n oris notae. Ep. 110, 1. ig-nobilis deorum turba. Fr. 39. Epicureus deus. Lud. 8, 1. Β. IV, c. 19. VII, 31, 3. NQ. I , prol. 14. 15. c. 1, 4. Numquam veiecundiores esse debemus quam cum de dis agitur. NQ. VII, 30, 1. Dexter tribunus. E p . 4, 7. diadumenos, stalua. E p . 65, 5.

διαλεκτική.

Ep. 89, 17.

dialectica lex. E p . 82, 19. dialectic! re prehenduntur. Ep. 45,5—13. 48,4—12. 49, 5 - 1 2 . 71, 6. S2. 8 sqq. 19. 83, 8 sqq. 85. 87, 11 sqq. 102, 5. 20. disputationes islae (dialeclicae) nihil aliud sunt quam inter se perile captantium lusus. Ep. 102,20. sopnisma per omnes dialecticorum scholas iactalum. Ep. 87, 38. dialectic! veteres. E p . 117, 12. dialectica animalia. Ep. 121, 10. 6,5. optimum est, deum, quo auclore dialogorum altercatio. Β. V, 19, 8. cuncta proYcniunt, sine murmuratione dicendi g-enus imitatur publicos mores. E p . 114,2. dicturis quibusdam tremunt comitan. E p . 107, 9. di cur eliain inralis mulla tribuant. Β. IV, 28, 1. genua, quorundam aentes conliduntur, ling-ua titubat, labra concurrunt. E p . eorum Providentia in provehendis ho« minibus malis defendilur. Β. IV, c. 31. I I , 2. utrum illud dicas an de illo, 32. deus quos probat, quos amat, inplurimum interest. E p . 117, 13. durat, exercet. Dial. I , 4 , 7. a bonis viris mala omnia removit. ib. 6 , 1 . deo- dictator. Dial. XII, 10, 8. apud antiquos magister populi vocatus. Ep. 108, 31. rum oper* celebrare potius est quam Philippi aut Alexandri latrocinia. NQ. diclatura. Dial. X, 17, 6. CI. I , 12, 2. III, praef. 5. miremur deum hoc pro·

i

f

512

INDEX RERUM MEM0RABIL1UM.

Didymus grammaticus scripsit quatuor milia librorum. E p . 88, 37. dies funebris. Dial. V I , 4 , 1. ater. VII, 25, 3. f e s t u s , quo honores permissi eervis. E p . 47,14. dies rerum agenda* r u m . E p . 18, 1. ad votum actus. E p . 15, 3. inter stratum lecüonemque divisus. E p . 83, 3. dies medius, inclinatus. NQ. IV, 2, 18. medio die quidam interiunxerunt. Dial. I X , 17, 7. cum die surgere. E p . 122, 1. dies guando quibusdam Iongus videatur. Dial. X, 16, 3. 4. nil agenti dies longus est. E p . 122, 3. longa dies consumit dolorem. Dial. V I , 8 , 1. dies et nox aeris infimi vices sunt. E p . 102, 28. multa p e r noctem habita terrori dies vertit ad risum. E p . 104, 24. quomodo haec animo pravitas fiat aversandi diem et totam vilam in noctem transferendi. E p . 122, 5. unus dies par omni est, Heracliti dictum. E p . 12, 7. dies omnis sie o r d i n a n d u s , tamquam consummet vilam. ib. §. 8. sing-ulos dies singulas vitas pula. E p . 101, 10. utile est aliquot dies interponere, quibus nos imaginaria paupeitale exerceamus ad veram. E p . 18, 5. 20, 13. dies decern medii inter iudicium et supplicium. Dial. IX, 14, 6. intra triginta dies excedere. Lud. 9 , 4. diem ducero. E p . 80, 3. 93, 26. 58, 37. Dial. I X , 3, 1. dies detrimentum iam sensit. E p . 122,1. Diespiter. Lud. 9, 4. differre beneficium est timide negare. B.

Diogenes cynicus. Dial. I X , 8 , 4. 5. 7. Β. V, 4, 3. 6, 1. E p . 29, I . 47, 12. 90, 14. Fr. 23. — Stoicus. Dial.V, 38, 1. Diomedes. Dial. XII, 7, 6. Dionysius maior. CI. I, 12, 1. — tyrannus. Dial. VI, 17, 5. diploma. CI. I, 10, 3. Β. VII, 10, 3. dipondio satur. Ep. 18, 7. dirae. NQ. V, 18, 10. Dis. Dilis ianua. Lud. 13, 3. discendi cupiditas quemadmodum digerenda sit, ne ipsa se impediat. Ep. 108 quousque disces? iam et praecipe. Ep 33, 9. tamdiu discendum est, quamdiu vivis. Ep. 76, 3. idem et docenti et discenti debet esse propositum: uiille prodesse velit, hic proricere. Ep. 108, 3. non discere debemus isla (liberalia sludia), sed didicisse. Ep. 88, 2. discessio. Dial. VII, 2, 1. NQ. VI, 16, I discinctus. E p . 114, 4. 6. diseiplina militandi. Dial. XI, 15, 5. caslrensis. XII, 12, 2. civitatis. E p . 114, 2. curiae. Lud. 9 , 1. diseiplinarum omnium iacta sunt fundamenta. Dial. XII, 17, 4. discursare. Dial. X, 14, 3. discursalio per urbem officiosa. Dial. X, 3, 2. discus ex loco superiore in piscinam misr sus resilit. NQ. 11, 9, 3. discutere furorem. Ep. 94, 17. mala in· veterata. E p . 95 , 34. morbos veteres. Ep. 50, 4. fulmen quod disculit. NQ. 11, 40, 1. 2. dispensatio domus. Fr. 54. displicentia sui. Dial. IX, 2, 10. disputare. E p . 7 5 , 2 . 76,1. 2 0 , 2 . 108/23. disputatio pugnacior vitanda. Dial. V, 8, 8. 36, 4. disputationes praeparalae et effusae audiente populo plus habent strepitus, minus familiaritatis quam sermo. E p . 38, 1. 20, 2. disputaliuneulae inanes. Ep. 117, 25. distillare. E p . 78, 1. disüllans dextera Mucii. E p . 24, 5. 66, 51. distillatio. E p . 75, 12. 78, 1. 19. distans. corpora continua, composita, ex distantibus. E p . 102, 6. nullum bonum cx distantibus. E p . 102, 3. 7 sqq. diversorium. Β. VI, 15, 7. luxuriae. Ep.

digitulos ducere. E p . 66, 53. digitus. NQ. I , 16, 2. digitum p u n g e r e graphio et hoc sanguine litare. NQ. IV, 6, 3. digitus ad caput relatus ostendit impudicum. E p . 52, 12. digiti carmen metientes. Dial. X , 12, 4. digiti puerorum aliena manu per litterarum simulacra ducuniur. E p . 94, 51. dignilas. B. I I I , 12, 2. facilius crescit quam ineipit. Ej>. 101,1. dignitati perditae nemo parcit. CI. I, 22,1. confraosa in fastigium die-nitaüs via est. p. 84, 13. dilatio est maxima vitae iactura. Dial. X, 9,1. diligentia quorundam supervacua, qui litlerarum inutilium studiis detinenlur. 89, 21. otii. Ep. 108, 6. Dial. X, c. 13. cf. E p . 88. 108, 24 sqq. diluvii descriptio. NQ. I I I , c. 2 7 — 3 0 . dives quomodo celerrime fieri possis. Ep. 119, I. 17, 10. pauperes nihilo tristioeius t e m p u s . ib. c. 29, 1. ies sunt divitibus. Dial. XII, II, 1. Ep. diminutio imperii. Β. VII, 6, 3. maieela· 80,6. non ferunt animosius detriment* tis. NQ. I, prol. 3. divites. Dial. IX, 8 , 2 . non sunt felices Oiodorus, Epicureus philosophus. Dial. sed mendicis miseriores. Dial. II, 13,3. VII, 19, 1. E p . 76,31. 17, 12. 115,17. nemo nasciDiogenes Apolloniates. NO. II, 2 0 , 1 . 1 V , tor dives. Ep. 20, 12. animus est, qui 2, 2 8 - 3 6 .

f

INDEX RERUM MEMORABILIUM. divites facil. Dial. X I I , 11, 5. divites fugitivi in mimo. E p . 114, 6. divinatio. NQ. II, 32, 4. divinus spiritus. Dial. XII, 8, 3. divinorum muneium iniqui aestimalores. B. I I , 29, 1. divina omnia ab humanis omnibus distant paribus intervallis. Dial. XII, 8, 5. divisio nimia idem habet v i t i i , quod nulla. E p . 89, 3. divitiae non sunt bonum. Dial. I , 5 , 2. V I I , 24, 5. E p . 87, 15 sqq. pusillae sunt. E p . 110, 15. multis graves sunt. Dial. X , 2 , 4. divitias parasse multis non finis miseriarum s e a mutatio f u i t . E p . 17, I I . eas cur non respuat sapiens. Dial. VII, c. 21—26, 4. divitiarum modus. Ep. 2 , 6. Dial. X I I , 10, 11. is maxime aivitiis fruitur, qui minime divitiis indiget. E p . 14, 17. 62, 3. sapiens divitiarum naturalium est quaesitor acerrimus, E p . 119, 5. divitiae quae sint mag-nae. Ep. 4,10. quae certae. Β. VI, 3, 1. verae. Ep.110, 18. poetis divitiae velut unicum vilae decus laudantur. E p . 115, 12 — 15. dicendum e s t : divitiae ilium tenent. E p . 119, 12. divortium. B. Ill, 16, 2. anile. Rem. 16, 5. diurnum accipcre. E p . 80, 8. docere vita. E p . 52, 8. in hoc aliquid g-audeo discere, ut doceam. E p . 6 , 4. idem et docenti et discenti deoet esse propositum. E p . 108, 3. eruditum do· cere. E p . 94, 11. docli postquam prodierunt, boni desunt. E p . 95, 13. cf. NQ. IV, 13, 1. VI, 32, 1. E p . 106, I I . mag-is indoctos quam doctos eadem orbitas volnerat. Dial. VI, 7, 3. dogmata, decrcta, scila, placita. Ep. 95,

10. 60.

dolabra. NQ. Ill, 17, I . dolendi est quaedam modestia. Dial. VI, 3, 4. disciplina. X I , 15, 5. decor. E p . 99, 21. dolium. NQ. VI, 19, 2. E p . 36, 3. 90,14. 118,14. dolio fracto vi fulminis vinum stat r i g i d u m non ultra triduum. NQ. II, 31, 1. dolor omnia cog-it. E p i g r . IV, I . inveteratus aut simulatus est aut slultus. E p . 63, 13. nihil prodest neque mortuo quem desideramns, neque nobis, Dial. X I , 2, 1. E p . 99, 6. nulli minus gratus quam ei, cui praeelari videtur. XI, 5 , 1. minuendus est exempli el famae causa. X I , 5 , 4 — 6 , 5. item officii et muneris causa. XI, c. 7. dolori lantum des, quantum poscit, non quantum con· sueludo. I X , 5, 6. E p . 99, 16. 17. est aliqua et doloris ambitio. Ep. 63, 2. SENECA PHIL. I I I .

513

dolor cessatsine spectatore. E p . 99,16. dolorem melius est vincere quam fallere. Dial. X I I , 17, 2. malo relinquas dolorem quam ab iflo relinquaris. E p . 63,12. custodienli quoque elabitur dolor tempore. E p . 63, 3. Dial. VI, c. 8. mitig-atur studiis. Dial. XI, c. 8. 18,1. XII, 17, 3—5. in dolore interrog-andum, utrum nostro nomine doleamus an eius qui decessit. XI, c. 9. cog-ilandum grato animo quid habueris, non quid amiseris. XI, c. 10. E p . 63, 7. 99, 4. respi ciendum quid boni supersit. XI, 12,1. X I I , 18, 1. contumelia nostrorum est, si salvi parum valent in unius elaVi solatium. Ep. 63, 10. Dial. V I , 2 , 5. XI, 12,1. intuenda sunt exempla. Dial. XI, 14, 2 - 1 7 , 6. VI, 2, 2. E p . 78, 18. 99,6. memoria mortui frequentanda, ut iucunda nobis sit. Dial. V I , 3 , 2. XI, 18, 7. E p . 63, 4. 99, 23. quos amisim u s , consecuturi praemisimus. Dial. V I , 19, 1. E p . 99, 6. 7. a dolore discedendum et ad alias cog-itationes animus avertendus. Ep. 78, 18. temperamentum doloris probabile. Dial. VI, 7, 1. XI, 18, 5 . 6 . 17, 2. XII, 16, 1. Ep. 99, 15 — 21. levis est dolor, si nihil illi opinio adiecerit. Dial. VI, 7, 1. E p . 78, 13. nullus dolor long>us, qui magnus est. E p . 30, 14. 78, 7 - 1 0 . 94, 7. dolor levis est, si ferrc possum, brevis est, si ferre non possum. E p . 2 4 , 14. 78, 17. ig-navus est, qui propter dolorem moritur, stultus, qui doloris causa vivit. E p . 5 8 , 36. dolor vim suam perdit in eo, qui ultra sensum mali miser est. NQ. Ill, 27, 12. delrahendae sunt praeteritorum dolorum conquestiones. E p . 78, 14. quid iuvat futuro dolori occurrere? satis cilo dolebis cum venerit. E p . 1 3 , 8 sqq. maximi dolores in m a · cerrimis consistunt corporis partibus. E p . 78, 8. domina a servis servata. B. 111,23,2—4. uxor vocanda est domina. F r . 51. dominium. Β. VII, 5, 1. dominus olim pater familiae appellabatur. E p . 47, 14. servus cum peoulio domini est, dat tamen domino suo munus. B. V I I , 4 , 4. domino servus beneficium dare potest. B. Ill, c. 18—28. cocnanti domino consuetudo superbissima cir · cumdedit stantium servorum turbam. E p . 47, 2. corpora servorum obnoxia sunt et adscripta dominis, mens quidem sui iuris. B.III, c.20. est aliquid, quod dominus praestare servo debeat. Β. Ill, 21, 2. de iniuriis dominorum in servos positus est iudex, ib. 22, 3. domini crudeles tola civitate common· strantur. CI. I , 18, 3. cf. servus. —

33

514

INDEX RERUM MEMORABILIUM.

Quicquid est cui dominus inscriberis, apud te est, tuum non est. E p . 98, 10. okvios, si nomen non succurrit, d o m i n o s salutamus. Ep. 3 , 1. dominus meus Gallio. E p . 104, 1. Domitius. B. III, c. 24. Domitii. CI. I, 10, 1. doinitores ferarum. E p . 85, 41. domus. E p . 5, 6 . 8 , 5 . formosa. Dial. VII, 26, 2. E p . 87, 6. preliosa. Dial. I X , 1, 8. nleheia, reg-ia. Rem. 13, 2. principalis. Dial. ΧΓ, 2 , 4. domus privalae, publicae. NQ. III» praef. 9. domus recta est, quod dici solet. Ep. 100, 6. domus in laxitatem ruris excurrunt. Ep. 114, 9. domi nata laelilia. Ep. 23, 3. domo sua inlerdicere. Dial. V, 23, 5. 8. domus est pusilla respublica. E p . 47,14 # donare res difficilis. Dial. V I I , 2 3 , 5 — 24, 3. donari aliquid sapienti polest, quamquam sapientis omnia sunt. Β. VII, c. 2, 5—11, 2. item amico, quamquam amicorum omnia communia sunt, ib. c. 12. donatio inconsulta turpissimum g-enus damni est. Β. IV, 10, 3. aliud est rau· nus, aliud ipsa donatio. Β. VI, 2, 1. donum dis ponere. Β. V I I , 4 , 6. dona militaria. B. III, 32, 4. Dorica l i n g u a . E p . 77, 14. Doris. NQ. III, 26, 6. (ex Virg·.) Dorus libraiius. Β. VII, 6, I . doryphoros, statua. E p . 65, 5. dos publice data. Dial. X U , 12, 6. NQ. 1, 17, 8. 9. dotes propriae. Ep. 79, 9. Dossenni monumento inscriplus titulus. E p . 89, 7. dracones mansueti. Dial. IV, 31, 6. dracones, aquae vasa. NQ. 111,24,2. draco in Chimaera. E p . 113, 9. (Druidae. L u d . I I , 3.) Drusilla, Caligulae soror. Dial. X I , 17, 4. Lud. 1, 2. 3. Drusus. vid. Livius. Drusus, Liviae filius, juvenis obiit. Dial, V I , 2, 3. eius laudes, l'unus. ib. 3, 1. 2. 5, 1. 2. 4. Germanicus. Dial. XI, 15, 5. NQ. I» 1, 3. Drusus Caesar, Attiei pronepos. Ep. 2 1 , 4 . Drusus Libo, adulescens lain slolidus quam nobilis. E p . 70, 10. dubilare est Carneadis. Dial. X , 14, 2. proximus est a n e g a n t e , qui dubitavil (in dando beneficio). Β. II, I, 2. dubitatione venientium, quorsus evadant, nihil est miserius. E p . 101, 8. beneficium dandum sine ulla dubitatione. B. II, 1, 1. Duellius (Duillius). Dial. X , 13, 3. F r . 70. durus capitur. Ep. 112, I ,

E . E a r i n u s , puer amabilis, Senecae pro· g-ymnasles. E p . 83, 4. ebrietas. Β. I , 10, 2. NQ. III, 20, 5. 21, 1. IV, 13, 5. ilia delectat, quae in va· cuum venit. E p . 122, 6. damnatur. Ep. 83, 18—27. est voluntaria insania. Ep. 83, 18. faeit protervos et audaces. Dial. I I I , 13, 3. omne Vitium et incendit et d e t e g i t . verecundiam removet. Ep. 83, 19. 20. unius horae hilarem insaniam long-i temporis taedio pensat. E p . 59, 15. 8 3 , 18. nonnumquam admittenda. Dial. I X , 1 7 , 8 — 1 1 . sapiens etiamsi quando hortata est hilaritas aliena causa producta lonffius, tarnen citra ebrietatem resistit. Ep. 83, 17. ebrietas publica magnas clades edidit. ib. §. 22. 23. oratio Maecenatis est ebrietas. £p, 114, 22. ebriosus. Dial. III, 4, 1. Β. I, 11, 6. Ep 83, 10. 11. ebrius. Dial. V I I , 12, 3. Β. I l l , 26, 1. 2 7 , 1. duobus modis dicilur, altero, cum quis vino gravis e s t , altero cum solet ebrius fieri. E p . 83, 10. differt ab ebrioso. Dial. III, 4, 1. E p . 83, 10.11. v i i u m bonum non f u t u r u m ebrium pro· balione falsa colligit Zeno. E p . 83, 8— 17. ebrii hominis eloquentia. E p . 114,4. ebullive animam. Lud. 4, 2. ebur. Dial. III, 2 1 , 1. IX, 9, 6. Ep. 83,. 40. 87, 21. mollilur. Ep. Ö(J, 33. echini. Ep. 95, 26. 28. ecnephiae venli. NQ. V, c. 12. eclypa imagO Caesaris in anulo. B. III,

26, 1.

eculeus. Dial. V, 3, 16. 19, 1. CI. I, 13, 2. Β. IV, 21, 6. E p . 14, 5. 24, 14. G6, 18. 67, 3. 7L 21. 78, 19. edaces. E p . 108, 15. edendi et bibendi finis. Dial. VII, 20, 5. ediclum, effatum, enuncialum. Ep. 117, 13. edictum el ludorum ordo ib. §. 30· edilio publicat ingreniorum monumenta. Β. IV, 28, 4. educalio. Dial. I, 1 , 5 . 6. 2, 5. 4. II. IV, 18, 2. 1 9 - 2 1 . VI, 12, 2. effalum, alii enuncialum, alii ediclum vocant, E p . 117, 13. effeminati. Β. VII, 25, I . efficiens causa. Ep. 87, 31. 33. 34. effractarius aperla praeteril. E p . 68, 4. effundere orationem el f a n d e r e . Ep. 100,2. egere necessitatis e s t , non autem opus e s s e . E p . 9, 14. eg-estas et pauperlas. E p . 17, 6. 58, 1. sy*V%XlOl artes, pueriles. Ep. 88, 23. Eg'nalius. Dial. X, 4, 5. CI. I, 9, 6. είδος. E p . 58, 20. 21. 65, 4.

INDEX RERUM MEMORABILIUM. eiurare patrem. B. Vf, 4, 2. eiuratio. Dial. VII, 26, 5. Eleates. vid. Zenon. [18, 7. eleclio peiit v i maiore et metu. ß . II, elegantia morum. Dial. VI, 8, 3. slementa quatuor. Dial. IV, 19,1. 2. VIII, 5, 6. E p . 117, 23. de iis Aegyptiorum sentenüa. NQ. III, 12, 2. de iis locus in philosophia. Ep. 89,16. omnium elementorum in alternum iecursus sunt. NQ. III, 10, 1—5. elementa ad id, quod d e b e l u r , pensa sunt. NQ. III, 29, 5. elemenla et membra differunt ut d e · crela et praecepla philosophiae. E p . 95, 12. elementa prima (litterarum). D . I I I , c. 34. Ep. 88, 20. elementarius senex. E p . 36, 4. elephanti transeunt quae impulerunt. Cl. 1, 5, 5. elephantcs lerret vox porcina. Dial. IV, 11, 5. elephanlorum g r e g e m excelsissimus ducit. Ep. 90,4. etephan lis pluribus una silva sufficit. Ep, 60, 2. elephantem minimus Aethiops iubet subsidere in genua et ambulare per f u n e m . Ep. 85, 41. eorum ferilatem usque in servile officium deraerclur cibus. Β. I , 2, 5. elephantorum pueris pariler ac feminis persultantibus terga impune calcala. Dial. IV, 31, 6. primus Curius Dentatus in triumpho duxit elephantos. Dial. X, 13, 3. Pompeius p r i · mus in circo elephanlorum cum noxiis hominibus pugnam edidit. ib. §. 6. Metellus triumpnans ante currum CXX captivos elephantos duxit. ib. §. 8. Eleusin. NQ. VII, 30, 6. Elis. NQ. VI, 25, 2. Elius (?) leno dives. Dial. I, 5, 2. elleborus. Β. II, 35, 2. E p . 83, 27. eloquentia. Dial. IX, 1, 3. 6, 3. X, 2, 4. Β. VII, 14, 3. E p . 75, 5. venalis. Dial. X I I , 6, 2. Demetrii. Β. V I I , 8 , 2. Fabiani Papirii. Ep. 100. forensis adversarios h a c e t . E p . 14, 11. eius prelium augetur litium numero. Β. V I , 38, 3. eam vitiavitpopularis adsensio. E p . 102, 16. eloquentia nocet, si non rerum cu· piditatem facit sed sui. Ep. 52, 14. emere parvo magna. Β. VI, 15, 3—16, 1. Empedocles. NQ. III, 24, I. 3. encolpias venlus. NQ. V, c. 8. 9. Enniani versus. E p . 108, 33. Enniana apud Ciceronem. Fr. 112. Ennianus poputus. F r . 113. Ennius aliquid Homero subripuit, Ennio Virgilius. E p . 108, 34. multa apud En nium et Accium verba situs occupavit. E p . 58,5. Ennio non dclectatur Seneca. Dial. V, 37, 5. Fr. 110—114. Ennius citatur (ex Cie. de Rep.) E p , 108, 33. 34. Fr. 110. citatur non nominatim. Lud. 8, 3. Β. IV, 27, 2.

515

enormes versus. Fr. 113. Ένοΰίχ&ων Neptunus. NQ. VI, 23, 4. enunciativus. E p . 117, 13. enunciatum. Ep. 117, 13. ephemeridem pati i adprobare. E p . 123, 10. Ephesus. E p . 102, 21. Ephorus ab Isocrate iniecta manu foro subduetus ut ulilior componcndis monumentis historiarum. Dial. I X , 6 , 2. non est religiosissimae fidei. NQ· VII, 16, 1. 2. Epicurea cantilena. Ep. 24, 18. Epicureae philosophiae descriptio. E p . 90, 35. Epicurcum chaos. Ep. 72, 9. 'EftlKOVς ε ί ο ς & ε ό ς . Lud. 8 , 1 . Epicureus Homerus quibusdam videtur. Ep. 88, 5. tamquam Epicureus loquor. Ep. 48, 2, 68, 10. Epicureus. vid. Diodorus. duae maxime dissident sectae Epicureorum et Stoicorum. Dial. V I I I , 3, 2. Epicureorum delicata et umbralica turba in convivio suo philosophantium, apud quos virtus voluptalum ministra est. Β. IV, 2, 1. 13, 1. Epicurei duas partes philosophiae putaveiun 1 esse. E p . Epicurus ignotus Athenis f u i t , circa quas deliluerat. Ep. 7i), 15. 16. eius contubernium. Ep. 6, 6. 33, 4. obiectum ei, quod aliter locutus sit, aliter vixerit. Dial. V I I , 18, 1. quod pecuniam consumpserit. Dial. VII, 27, 5. cf. E p . 20, 11. certis diebus famem maligne exstin^-uebat et gloriatur non toto asse pasci. Ep. 18, 9. fortis e s t , licet manuleatus sit. E p . 33, 2. eius summus ac fortunalissimus dies inter summa morbi tormenla. E p . 66, 47 sq. 92, 25. iudicat, cum virtutem h a b e a t , beatum esse, sed ipsam virtutem non satis es· se ad beat am vitam. E p . 8 5 , 18. eius voluptas sobria ac sicca. Dial. VII, 12, 4. 13, 1. 2. VIII, 7, 3. eius secta male audit immerito. Dial. VII, 13, 2. ei nihil agere maxima felicitas videtur. B. IV, 4, 1. Dial. X, 14,2. eius duo bona. Ep. 66, 45. 47. eius senientia de diis et mundo. Β. IV, 19, 1 - 4 . VII, 31, 3. NQ. I, prol. 14. 15. c. 1, 4. de morte. Ep. 30, 14. de morte voluntaria. Dial. VII, 19, 1. de iniuriis. Dial. II, 16, 1. aliquando se recessurum dicit a voluptate, dolorem etiam adpetiturum. Dial. VIII, 7 , 3. dulce esse torreri. E p . 66, 18. 67, 15. adsidue queritur, quod a d · versus praelerita simus ingrati. B. III, 4 , 1. eius dicta de forluna. Dial. II. 15, 4. de olio. Dial. V I I I , 1 , 4. 3, 2. de gratia referenda. E p . 81,11. de servis. Ep. 107, 1. de matrimonio. Fr. 45. de terrae motu. NQ. V I , 20, 5. eius

33 *

516

INDEX RERUM MEMORABILIUM.

voces multae sunt publicae habendae. E p . 8 , 8. 12, I I . 14, 17. 16, 7. 21, 9. 33, 2. die la non vulg-ata. E p . 13, 17. ampli libri. E p . 4 6 , 1. epistulac citantur. E p . 9, 1. 8. 18. 79, 15. epistulae ad Polyaenum Charino mag-islratu scriptae. E p . 18, 9. epislulae ad Idoracnea. E p . 21, 3. 4. 5. 7. 22, 5. cilantur ptaeterea de variis rebus eius verba. Dial. 11, 15, 4. E p . 2, 5. 4, 10. 7, 11. 8, 7. 9, 20. I I , 8. 9. 12, 10. 11. 13, 16. 17. 14, 17. 15, 10. 16, 7. 17, 11. 18, 14. 19, 10. 2 0 , 9. 2 2 , 13. 14. 23, 9. 24, 22. 25, 5. (i. 26, 8. 2 7 , 9. 28, 9. 29, 10. I I . 52, 3. 4. 97, 13. 15. Epig-enes. NQ. VII, 4, 1. 6, 1 — I I , I. epigri (?) Β. II, 12, 2. epistula non debet sinistrani manum legentis implere. E p . 45, 13. epislularum utilitas. E p . 38. 40, 1. quaies Seneca suas e])islulas esse velit. E p . 75, 1—4. Bp erat lis se aeternam famani apud posteros adeplurum et sibi el Lucilio. E p . 21, 5. 79, 13—17. cur iis Epicuri voces adscripseril, Stoicorura adscribere nolit. E p . 33. epislulae el codicilli. Ep. *5 exlr. epistulae primis verbis adiecta dx anliquo more ilia: S. V. Β. Ε . E . \ . E p . 15, 1. epitonia arg-entea aquam fundunt, E p . 86, C. epulae. * Dial. I X , 1, 8. immen-sae. XII, 10, 10. funebres. E p . Γ2, 8. in multa fericula discretae. E p . 122, 3. epulum receptura coenatio. E p . 9 0 , 9. epulum el visceralio discedit in partes. E p . 73, 8. epulum dantis nemo convivam se putal, Β. 1, 14, 1. equa. Dial. VI, 7, 2. . eques Romanus. Dial. IV, 33, 3. V, 18, 3. Lud. (11, 3.) 13, 4. 14, 1. Β. VII, 12, 3. E p . 31, 11. 101, 1. equestris hereditas. Β. I l l , 7 , 7. equestria et locus in equestribus. Β. VII, 12, 3. 4. 5. equus. Β. VI, 7, 3. 88, 19. E p . 124, 6. castrensis. Dial. IV, 2 , 6 . tarde consurgens. Dial. IV, 14, 1. equi nobiles. Dial. X, 18, 4. obsequentes. Β. V, 25, 4. Dial. IV, 26, 5. equus frenos sequens. Dial. IV, 16,2. generosi et nobiles equi me lius facili freno reguntur. CI. I, 24, 2. Β. V, 25, 4. equus quomodo emendus. E p . 9 5 , 67. 80, 9. 47, 16. 41, 6. quomodo domandus. CI. I, 16, 4. equi iuba. E p . 124, 22. equo desilire (honoris causa). E p . 64, 10. equo donare. Dial. VI, 16, 2. ecjui albi trahenles currum Persarum regris. Dial. V, 21, 2. Erasinus ΝQ. Ill, 26, 4. Eretrici. E p . 88, 44. erg-astulum. Dial. V, 3, 6. 15, 3. 32, I.

Eriphyla. Fr. 66. [24, 1. erraticae stellae. NQ. V I I , 15, 2, 16, 1. erroiibus non est irascendum, quia inter mortalitalis incommoda est non tanlum necessilas errandi, sed errorum amor. Dial. IV, 10, 1. erudili homines. Dial. V, 4 , 5. erudita g-ens. Dial. VI, 7, 3. eruditum docere. E p . 94, 11. essedae transcurrenlcs. Ep. 56, 4. esseda deaurata. Fr. 48. essedarius. Ep. 29, 6. essentia, eius verbi auclores Cicero et Fabianus. E p . 58, C. esuriens nihil contemni-l. E p . 119, 4. elesiae. NQ. IV, 2, 22. 23. 25. V, c. 10. I I . 18, 2. a nautis appellanlur somni· culosi el delicati. ib. V , 11, 1. ethologia. Ep. 95, 65 sqq. Etrusci. NQ. II, 41, 1. 45, 3. 50, 1. elymoloe-ia, causarum inquisitio. Ep. 95 05Γ Euan der. Dial. XII, 7, 6. evaporalio terrae. NQ. 1, 1, 7. V, 4 , 1. 5, 1. 12, 1. V I , 13, 1. VII, 4, 3. 6, 1. 7 , 2. 8 , 1. aquarutn. NQ. V, 5 , 1. 8, I . 9, 1. VII, 4, 3. Eudoxus. NQ. VII, 3, 2. evisceralus. Rem. 5, 3. evoluli bonis. E p . 74, 4. Euphrates. Dial. X , 4 , 5. B. I l l , 29, 4 , . NQ. 1, prol. 8. V, 18, 10. Euphrosyne. Β. I, 3, 6. 9. svQyjnccpsv, ΰνγχαίρωμεν, acclama· tio solemnis. Lud. 13, 4. Euripides citalur. NQ. IV, 2,17. Ep. 115, 14. 15. non nominatim. Lud. 4 , 2. CI. II, 2, 2. E p . 49, 12. euronolus. NQ. V, 16, 6. Europa. NQ. VI, 7, 1. Fr. 67. eurus ventus. NQ. V, 16, 4. Eurynome, Graliarum ex Jove mater, ct cur sic dicla sit. Β. I, 3, 9. Euthymenes Massiliensis. NQ. IV, 2, 22. e v d v p f a . Dial. IX, 2, 3. exactio. Β. IV, 39, 2. exactor. Β, I, 2, 3. VII, 23, 3. 24, 2. NQ. I, 16, 7. Rem. 2, 5. exarmare. E p . 30, 3. 85, 34. exaucloratus. E p . 32, 5. excaleeali. E p . 8, 8. 76, 31. excarnificare nomineni parliculatim. Ep. 24, 11. discipulos. CI. I, 16, 3. per excellentiam esse. Ep. 58, 17. excelsa sunt praerupla. Dial. IX, 10, 5. exceptio. Β. IV, 34, 4. 5. 39, 4. Ep. 48, 10. excoquere purpuram. NQ. I , 3, 12. corpus in sole. Dial. X , 13, 1. luxuria cor ipsum excoquit. NQ. IV, 13, 11. exemplar antiquum. Dial. V I , 1, 1. ad

INDEX REKUM MEMORABILIUM. e x e m p l a r p e n d e r e . E p . 33, 8. e x e m p l a r a e t e r n u m e o r u m , q u a e n a t u r a fiunt, idea P i a t o n i s . E p . 58, 19. 65, 7. 13. e x e m p l u m elig-endum, a d quod v i t a m diriffamus. Dial. VIII, I , 1. e x e m p l a nob i i i a . Dial. IX, 1, 12. r e t e x e r e . E p . 94, 68. j)OSt p r a e c e p t a p.oni solita (in con· solalionibus). Dial. V I , 2, 1. p e r exemila iler b r e v e et efticax, p e r p r a e c e p t a ong-um. E p . 6 , 5 . 8 3 , 1$. 11, 8 — 1 0 . i n t e r causas malorum noslrorum est, quod v i v i m u s ad e x e m p l a . E p . 123, 6 . exerceri. E p . 122, 9. exercitationes corporis quales e l i g e n d a e s i n t . E p . 15, 2 — 9. e x h e r e d a r e . CI. I, 14, 1. e x h o r t a t i o . E p . 95, 65. c x i g e r e secum. E p . r27, 1. exilium. Dial. IV, 14, 4. V, 4 3 , 4. V I I , 2 1 , 1. I X , 9 , 3. 10, 3. 11, 12. 1 6 , 1. X I , 14, 4. E p . 24, 3. 4. 74, 4. 81, 27. 85, 40. est loci commutalio. Dial. XII, 6, 1. ea g r a v i s non est. ib. c. 6, 2—10, 1. n e q u e etiam quae ei a d h a e r e n t inc o m m o d a , p a u p e r t a s , ig-nominia, cont e m p t u s . ib. c. 1 0 — 1 3 . non est istud e x i l m m , cuius n e m i n e m non m a g i s q u a m d a m n a l u m p u d e t . Β. VI, 37, 2. exitus b o n o r u m m a l i . Dial. IX, 16, I . exoleli. Dial. X , 12, 5. E p . 12, 8. 66, 53. 114, 25. e x o l e l o r u m a g m i n a p e r nation e s colore&que descripta. E p . 95, 24. o x o l e t a verba. E p , 114, 10. exonerare corpus. E p . 70, 20. v e n t r e m . E p . 82, 12. e x p e n s a et accepta. Dial. V I I , 2 3 , 5. Β. TV, 32, 4. e x p e n s a f e r r e beneficia. E p . 87, 5. e x p e r i m e n t u m sui capere. Dial. I, 19, 3. E p . 123, 5. R e m . 6, 1. (8, 4.) e x p e l i p r o p t e r se q u i d dicatur. 13. IV, 20, 1. e x p e t e n d u m et e x p e l i b i l e Stoici discernunt v e r b a torquentes. E p . 1 1 7 , 5 . 1 7 . expiationes p r o c u r a t i o n e s q u e sunt a e g r a e m e n t i s solatia. NQ. I I , e. 35. earum causa a g i t u r . i b . c. 37. 38. explicatio inflala, i n f r a c t a . E p . 114, 1. exportatio. Dial. I X , 11, 9. exsaniare c o r p o r a . Dial. X I I , 3 , 1 . E p . 86, 0. exsectus spado. F r . 51. exsequiae. Dial. X I , 17, 4. E p . 70, 1Ό. immaturas exsequias f a x c e r e u s q u e p r a e c e d i t . Dial. I X , 11, 7. X , 2 0 , 5. Ep. 122, 10. exspeclatio s a e p e f a l l i t u r . E p . 13, 8—13. m a x i m u m est v i v e n d i i m p e d i m e n t u m . Dial. X , 9, I . exla. Β . IV, 2 5 , 1. NQ. I I , 3 2 , 3. 34, 1. 2. e x t e r a r e . Dial. X , 13, 6 . e x u l e s . Dial. XI, 13, 4. XII, 7, 7.

f

517

F. f a b a quando m e t a t u r . E p . 86, 16. f a b e l l a . NQ. I, 16, 1. E p . 77, 10. f a b e r . Β. V I , 15, 8. NQ. VI, 30, 4. E p . 56, 4. 78, 20. 90, 15. 19. 95, 56. F r . 120. F a b i a n u s P a p i r i u s , ex v e r i s et a n l i q u i s p h i l o s o p h i s . Dial. X , 10, 1. eius r u b o r . E p . 11, 4. egre^-ius et vita et scientia et e i o q u e n l i a . E p . 4 0 , 12. disertus et e l e g a n s , orationis etiam ad n o s t r u m fastidium nitidae. E p . 58, 6. eius l i b r i (artium) civilium exspectationi Lucilii non r e s p o n d e n t ob compositionem. Seneca F a b i a n i eloquentiam describit et d e f e n d i t . E p . 100. disserebat p o p u l o , sed a u d i e b a t u r m o d e s t e . E p . o 2 , 11 libri eius ad p h i l o s o p h i a m p e r t i n e n t e s p a u l o p l u r e s quam Ciccronis. E p . 100, 9. p r a e t e r Ciceronem, A s i n i u m P o l l i o n e m , T . L i v i u m n e m o ei p r a e f c r c n d u s . i b . citalur Dial. V I , 2 3 , 5. X , 10, 1 13, 9. NQ. III, 27, 3. F a b i a n u s arcus. Dial. II, 1, 3. F a b i u s A l l o b r o g i c u s . Β. IV, 30, 2. F a b i u s Maxinius (Cunctator). Dial. III, 11, 5. IV, 31, 4. Β . IV, 27, 2. E p . 86, 10. F a b i u s Maximus Aug'usti aequalis n o b i · lis. CI. I, 9, 10. F a b i u s Persicus. Β. II, 21, 5. 6. IV, 30, 2. F a b i u s Verrucosus. Β. II, 7, I . IV, 30, 2 . F a b i u s , eques Romanus, sub Claudio occisus. L u d . 13, 4. F a b i i trecenli. Β. IV, 30, 2. V , 3, 2. E p . 82, 20. f a b r i c a . E p . 90, 7. 95, 56. F a b i i c i u s . Dial. I , 3 , 4. 6. E p . 9 8 , 13. 120, 6. 19. fabrilis opera. Β. V I , 3 8 , 3. f e r r a m e n l a f a b r i l i a non a s a p i e n t i b u s i n v e n t a . E p . 90, 11. f a b u l a c in scena. E p . 7 6 , 31. de diis. Dial. V I , 12, 4. de i n f e i i s . Dial. VI, 19, 4. E p . 8 2 , 16. 2 4 , 18. f a b u l i s orb e m i m p l e r e . NQ. V I , 2 5 , 3. f a h u l a e in omnibus scholis d e c a n t a l a e . E p . 24, 6. locus f a b u l a m poscit. Β. VII, 20, 5. NQ. V, 15, h in tarn occupata c i v i l a l e fabulas volgaris nequilia n o n i n v o n i t . E p . 122, 14. fabulator eleganlissimus. E p . 122, 15. f a c e r e . quod f a c i t , corpus est. E n , 106, 4. 117, 2. ratio f a c i e n s , deus. E p . 65, 12. quid faciendum s i t , a f a c i e n t e discendum est. E p . 98, 17. recte f a c t o r u m v e r u s f r u c t u s est fecisse. CI. I , 1 , 1. facere corpusculum. Β. IV, 13, 1. cons u e t u d i n e m . E p . 104, 10. faccre dies u n a paucissimos. E p . 66, 4. m u l l i s intellectum sui. E p . 120, 13. exilum. E p . 115, 15. v i a m . NQ. III, 1 1 , 2 . V I , 9, 1. E p . 5 2 , 3. 53, 4. facere exercitum a r -

518 ,

I N D E X RERUM MEMORABILIUM.

ζ β η Ι ο , Salluslii locutio, quam Arruntius imitatur. E p . 114, 17. facetiae. E p . 29, 5. F r . 53. f a c i e s oblita. E p . 123, 7. f a c i e m diffund e r e . E p . 106, 5. v c r i l a t i s u n a facies est. E p . 102, 13. faciles nos facere d e b e m u s , n e n i m i s des l i n a t i s r e b u s i n d u l g e a m u s . Dial. I X , 14, 1. facili m a n u . E p . 121, 5. Β. I, 7, 2. f a c t i o . Β . IV, 12, 2 . facliosi. Dial. VIII, 3 . 1. f a e x . Dial. V I , 23, 1. Β . VII, 9, 1. NQ. IV, 2, 9. c. 10. E p . 58, 32. 33. 75, 18. 90, 45. 108, 26. fallacia f u l m i n a . NQ. II, 49, 1. f a l s i s n u n q u a m constantia e s t : v a r i a n t u r et d i s s i d e n t . E p . 102, 13. 120, 19. f a m a a clarilate differl. E p . 102, 12. 13. 17. incertissimum r e e i m e n . E p . 95, 58. p r e l i u m v i r l u t i s e x f a m a . E p . 79, 17. nil in f a m a m l a b o r e m u s . Dial. V , 41, 2 . E p . 3 1 , 10. m u l t o s f a m a non exce«it sed eruit. E p . 79, 14. conficere b e i · um solet, m u l t o autem mag-is s i n ^ u l o s conficit. E p . 13, 8. u b e r r i m a p r i n c i p u m i u d e x . Dial. V I , 4 , 4. v i x vivis p r i n cipibus. s e r v i t . 01. I, 10, 2. f a m a s dixil S a l l u s t i u s et eius imitator A r r u n t i u s . E p . 114, 19. F a m a . L u d . 9, 3. f a m e s p a r v o constat. E p . 1 7 , 4. 4 , 10. 60, 3. 119, 14. Dial. X I I , 10, 5. p a n e m m a l u m tibi t e n e r u m et s i l i g i n e u m fam e s r e d d e t . E p . 123, 2. f a m e s exercilus Persici. Dial. V, 2 0 , 2. 3. ab obscssis f o r t i l e r t o l e r a t a . E p . 17, (5. 7. E p i c u r u s certis d i e b u s f a m e m m a l i g n e e x s t i n g u e b a t . E,·. 1 8 , 9 . f a m e m ( p u b l i · cam) s e q u i t u r r e r u m omnium r u i n a . Dial. X , 18, 5. f a m e s facit iracundos. Dial. I V , 19, 5. V, 9 , 4. 5. in f a m e m a n u s ad a n t i q u a a l i m e n t a (glandes) p o r r i g i l u r . NQ. I l l , 2 7 , 5. f a m e m f a m e s unit. E p . 110, 19. f&miliae suae n o m i n a long·ο o r d i n e in a t r i o collocant. Β. I l l , 2 8 , 2. f a m i l i a p e r i c u l u m a d i t , cum m c e r t u m e s t , an domini mors v o l u n l a r i a f u e r i t . E p . 77, 7. f a m i l i a f o r m o s a . E p . 41, 7. speciosa. E p . 87, C. bellicosis n a t i o n i b u s maior. Β. VII, 10, 5. aut corporibus electa aut speclabilis cultu. E p . 119, 11. f a m i l i a r e s olim dicti s e r v i , quod etiam in m i m i s a d h u c d u r a t . E p . 47, 14. f a n u m . Β. VII, 7, 3. f a r . Β. I, 6, 3. f a r c i r e sc. E p . 108, 15. v e n t r e m . E p . 119, 14. t h e a t r u m f a r t u m . E p . 76, 4 . f a r i n a . E p . 90, 23. f a s . Β . VII, 20, 1. f a s c i a m s o l v e : m u l l u m mali sub ilia lalet. E p . 8 0 , 10. fascia uxoris m a r i t u s

Ϊ

qui dam pectus colligabat exiturus in p u b l i c u m . F r . 83. f a s c e s . Dial. I X , 1, 10. X , 7, 8. Β. IV. 31, 5. V , 15, 4. E p . 94, 60. duodecim. Dial. V , 3 1 , 2 . f a s c e s lictori auferre. Dial. I l l , 19, 3. fasces p u e r o r u m lud e n t i u m . Dial. II, 12, 2. f a s t i . B p . 104, 9. f a s t u s . Dial. I l l , 21, 3. XI, 14, 2. f a s t i d i u m vitae communis. E p . 122, 18. f a s t i g i u m . Dial. IX, 10, 6. X, 4, 1. mag n a f a s t i g i a . Β. VI, 30, 3. f a s t u s v e n t r i s delicatorum. NQ.I11,18, 3. f a t u a . E p . 50, 2. F r . 50. f a t u a r i . L u d . 7, 1. f a t u m q u i d sit. Β. IV, 7 , 2. 8 , 3. NQ. I I , c. 36. E p . 19, 6. f a t u m , Provident i a , f o r t u n a , deus idem s u n t . NQ. II, c. 45. I , p r o l . 13. Β. IV, 8 , 3. Dial. XII, 8, 3. E p . 16, 4. 5. f a t a deus scri. p s i t s e d s e q u i t u r . Dial. 1, 5, 8. falum commune. X I , I, 3. 4. 11, 3. 4. E p . 91, 7. 12. f a t a nos ducunt. Dial. I , 5 , 7. i n e x o r a b i l i a . Dial. XI, 4, 1. NQ. II, 34, 4. 3 5 , 2. f a t o r u m continuus ordo. Ep. 88, 15. non tollit p h i l o s o p h i a e Studium. E p . 16, 5. n e q u e expiationes» NQ. II, c. 37. 38. f a l u m o m n e ad eund e m t e r m i n u m v e n i t . NQ. VI, 1, 8. obiurgfamus cotidie f a t u m . E p . 93, 1. viri b o n i est p r a c b e r e se f a t o . D i a l . I, 5,8. f a v e r e et p l a u d e r e . NQ. I , c. 8 . favele U n g u i s . Dial. VII, 26, 7. f a v o n i u s . NQ. I, 2, 5. V, 16, 5. E p . 55, 7. f a v o r p o p u l i . Dial. X , 8, 5. f a v o r officii iudicio. Dial. IX, 1, 15. f a u c e s concisac. Dial. II, 17, 3. faucibus p r a e c l u s i s spiritum elidere. E p . 70, 20. f a v u s . E p . 121, 23. f a x c e r e u s q u e praecedit immaturas exse· quias. Dial. I X , 11, 7. X , 2 0 , 5. Ep. 122, 10. f a c i b u s equi excitantur. Dial. I V , 14, 1. i g r c u m f a c e s . Dial. VI, 18, 6. NQ. 1, 1 , 5. VII, 4, 3 — 5, 2. 6, 1. 20, 1. 21, 1. 23, 2. 3. diurnae. NQ. I, 1, 11. 12. actae in t r a n s v e r s u m . ib. VI, 3 3. febricilare. Dial. II, 13, 1. Β. IV, 39, 3. f e b r i c u l a e long-as distillationee sequuntur. E p . 78, 1. f e b r i s . Dial. IV, 1 1 , 2. NQ. V I , 14, % E p . 53, 6. Reiii. 6, 2. viscera ipsa torr e n s . E p . 14, 6. praecordia ipsa torrens. E p . 78, 19. d e p r e h e n d i t u r tactu venar u m et in cutem effuso calore. NQ. IV, 13, 11. f e b r e s q u a e d a m g e n e r a valiludinis l e v a n t . Dial. I l l , 12, 6. febrium i n n u m e r a b i l i a g e n e r a . E p . 9 5 , 17. hab e r e f e b r e m dicimur, cum ilia nos ha· b e a t . E p . 119, 12. F e b r i s . L u d . 6, I . 2.

INDEX RERUM MEMORABILIUM. Februarius mensis. E p . 86, 20. nonis F e bruariis. NQ. V I , 1, 2. fecunda negotia. Dial. I X , 6, 5. mala conlinua et iecunda. Dial. IV, 10, 8. casus fecundi (?) Dial. I X , 10, 6. fecundi latis mulieres quasdam pudct, quasi aelalem exprobret. Dial. X I I , 16, 3. F e l i c i o , filius vilici Senecae. E p . 1 2 , 3. felicilas et avida est et alienae avidiiaii exposita. E p . 19, 7. nimia avidos facit. CI. I , 1, 7. non est avida sed pusilla. E p . 1 1 8 , 6 . immoderata animos rumpit. E p . 39, 4. felicilalis magnae tutela sol· licita est. Dial. X I , 9 , 5. X , 7, 6. 17, 1—4. E p . 115, 16. felicilas est res inquieta. E p . 36, 2 . leve vanumque. E p . 121, 4 . divitum personala felicilas. E p . 80, 8. bracleala. E p . 115, 9. in virtute osita est vera felicilas. Dial. V I I , 16, . feliciiatis suae nemo obliviscitur. Lud. 5,- 1. confessio tardissima. CI. I, 1, 8. paucis deponere felicilalem molliier licuil. E p . 74, 18. felis. E p . 121, 19. f e l i x nemo fit aliena infelicitate. E p . 94, 67. quem felicem volgus appellat, voluplalum servus est. Dial. V I I , 14, 2 . qnos pro felicibus adspicitis, miseri s u n t , ad simililudinem parietum suorum exlrinsecus culli. Dial. I , 6 , 4. R e m . 10, 3. tunc felicem esse te iudica, cum poleris vivere in publico. E p . 4 3 , 3. numquam credideris felicem quemquam e x felicitate suspensum. E p . 98, 1. omnia eliam felicibus dubia sunt. E p . 101, 5. tunc perfectus eris, cum inlelliges infelicissimos esse felicem. E p . 124 exlr. F e l i x , cog-aomen honori datum. CI. I, 14, 2. ( F e l i x , Claudii libertus. Lud. 13, 6.) l e m i n a sexu excusata. Dial. V , 2 4 , 3. X I I , 16, 1. 5. feminarum est flere et linqui animo. Dial. Iii, 12, 1. feminarum irae. Dial. I V , 19, 4. luclus. Dial. VI, 7, 3. decern mensium, anni spatio terminatus. Dial. X I I , 1 6 , I . E p . 63, 13. exempla feminarum, quae fortiter suos desideraverunt. Dial. VI, 16, 3. 4. X I I , 16, 5 — 7. nihil tarn mobile quam feminarum voluntas, nihil tarn vagum. R e m . 1 6 , 4. earum luxuria et libido. NQ. I, 17, 8 - 1 0 . V I I , 32, 3. Dial. II, 14, 1. V I , 24, 3. X I I , 16, 3. 4. E p . 90, 20. 9 5 , 20. 21. impudicitia et adulleria. Β . I , 9, 3. 4. I I I , 16, 2 - 4 . inluslres quaedam ac nobiles feminae non consulum numero sed maritorum annos suos compulant. ib. § . 2. ambitiosae per liberos. Dial. X I I , 14, 2. equo donatae. Dial. V I , 16, 2. aquae fecundio-

F

519

res feminas facientes. NQ. III, 2, 2. 25, 11. feminae multae vitiis suis faclac podagricae et calvae fecerunl ut maximus medicorum in mendacio prendatur E p . 95, 20. 21. fenerare. E p . 2, 6. 41, 7. 76, 15. 94, 14. beneficia. Β . I, 1, 9. 2, 3. II, 10, 2. fenerator. Dial. II, 6, 7. V , 33, 3. Β . II, 2 1 , 2. I I I , J5, 4. V , 21, 3. V I , 40, 2. E p . 81, 2. Rem. 3, 2. male audire sol e l , si acerbe e x i g i t , aeque, si in ie· cipiendo tardus ac difficilis moras quaerit. Β . II, 17, 7. Fenestella citatur. E p . 108, 31. fenestra. Dial. VI, 22, 6. E p . 86, 8. fenus. Dial. I X , 8 , 5. Β . IV, 3, 3. V I I , 10, 3. E p . 17, 9. ferae p e n c u l a , quae v i d e n t , fugiunl. cum effugere, secuiae sunt: nos et fuluro torquemur et praeterilo. E p . 5, 9. ferarum mos occidere, quem non oderis. HQ. V , 18, 9. E p . 103, 2. meliores quo iratiores. Dial. I V , 16, 2. iram non habenl. Dial. I l l , 3 , 3 — 8 . inter se placidae, mansuescunt alenlibus. Dial. IV, 8, 3. 31, 6. V, 8, 3. CI. I, 26, 4. Β . I, 2, 5. E p . 95, 31. inter nos educalae re tinent mansuetudinis aliquid in silvis. Β . VII, 19, 6. timidae. Dial. I V , 11, 4. 5. CI. I, 12, 5. ad vana consternantur Dial. V , 30, I . earum rabies brevis ob amissos calulos. Dial. V I , 7, 2. E p . 99 24. catulorum amor in venabula impin· git feras. E p . 74, 21. ferae non distin· guunt fetus suos. E p . 66, 26. non ge· nerosae praemordent el urgent proiectos. CI. I , 5 , 5. aut fame aut timore cogunlur ad pugnam. E p . 103, 2. plus quam exigit f a m e s , mordenl. E p . 94, 62. fera magna despiciens lalratum ca num. Dial. IV, 32, 3. V , 25, 3. ferarum venatio". Dial. V I I , 14, 2. 3. CI. I, 16, : 5. domitores. E p . 85, 41. ferae laqueis captae. Dial. V , 16, 1. V I I , 14, 3. ferculum. NQ. I l l , 1 8 , 2. E p . 9 5 , 27. multos morbos multa fercula fecerunl. E p . 9 5 , 18. NQ. IV, 13, 6. toliens tecta, quotiens fericula mulantur. E p . 90, 15. epulae in mulla fericula discrelae. E p . 122, 3. fericula ρ ro c o n g i a m s numerant. Dial. I X , 7, 2. fericulum triumphantis. Dial. VII, 25, 4. feriae. Dial. X , 6, 1. 2. E p . 55, 6. m a ? n i viri quidam sibi menstruas certis diebus ferias dabant. Dial. I X , 17, 7. ferina rabies. CI. I, 24, 3. feritas a crudelitate differl. CI. I I , 4, 2 . item ab ira, a cuius frequenli exercitatione oritur. Dial. I V , 5, 2. 3. fermentum. E p . 84, 4. ferramenta ad mortem parata. CI. 1, 13,

520

INDEX RERUM MEMORABILIUM.

2. medieorum. Ep. 95, 18. fabrilia. E p . 90, 11. feriarius vicinus. E p . 56, 4 . ferratae aquae. NQ. III, 2, 1. ferrum. Dial. V I , 7, 4. Β . V , 5, 1. V I I , 1 0 , 2. NQ. I , 17, 6. I I , c. 15. c. 17. 5 2 , 1. ferrum stringere sinu occultatum. ß . I I I , 37, 4. adigete in viscera. E p . 4, 4. recipere. Dial. I X , 11, 5. ferulis vapulare. Lud. 9, 3. 15, 2. festum diem licet sine luxuria agere. E p . 1 8 , 4 . fesli dies sapienter inslituti. Dial. I X , 1 7 , 7 . dies festus, quo honores permissi servis. E p . 47, 14. fetus porlenlosi exting-uunlur. Dial. III, 15, 3. librae. Β . II, 29, 1. fibulam imponere. F r . 119. fictiles olim dii, per quos religiose iurabalur. Dial. X I I , 10, 7. cum propitii essent. E p . 31 extr. fictilia. Dial. X I I , 12, 3. E p . 5, 6 . 95, 72. 73. 98, 13. fictilis urceolus. F r . 50. fides rara. Dial. I X , 15, 1. Β . V I I , 26, 5. sanctissimum humani pectoris bonum. E p . 8 8 , 29. fides utique praestanda. B . V I I , 1 6 , 3. fides languida nulrienda est. Β . V I I , 2 9 , 2. cf. B. I I I , c. 15. fidei commissa. Dial. I X , 11, 2. historic! cum unam aliquam rem spondere nolunt, adiciunt: ,,penes auctores fides §vit." NQ. I V , 3, 1. Lud. 5, 1. fidiculae. Dial. V , 3, 6. 19, 1. 20, 3. Fidus Annaeus. NQ. I V , praef. 8. Fidus Cornelius, Ovidii gener. Dial. II, 17, 1. figuli rota. E p . 90, 31. figurae in sermone. Β . V , 6, 6. E p . 108, 35. ideae Piatonis. E p , 65, 7. filia familiae. Dial. X I I , 14, 3. filiae suae male consulit, qui illam contumelioso et saepe repudiato conlocavit. Β . I V , 27, 5. lilius familiae. Β . I I , 2 1 , 4. mulli filii maiores potentioresque et meliores exsliterunt quam parentes sui. B . III, 29, 2. 32, 2 - 3 3 , 3. c. 37. finicns, horizon. NQ. V , 17, 3. 4. fiairc. E p . 75, 11. 89, 5. Cl. II, 4, 3. finita fulmina. NQ. 11, c. 47. 48, 1. finitio. Dial. I I I , 3 , 3. E p . 118, 12. 121, 10. 11. Cl. I I , 4, 2. fimlio una ne parum rem comprehendat, plures ponere tutius est. Cl. II, 3, 1. iinitor, horizon. NQ. V, 17, 3. fiscus. Dial. V , 3 3 , 2. 3. Β . V I I , 6 , 3. E p . 7 6 , 13. 8 7 , 18. 119, 5. fisco obligare. Β . I V , 39, 3. fistula. NQ. I, 3, 2. 5, 6. III, 24, 2. E p . 86, 7. 90, 15. 43. fitilla. Β . I, 6, 3. Flaccue, Lucilii amicus, decessit. E p . 6 3 , 1 .

Flaccus. vid. Horatius. flag-ella. E p . 24, 14. 67, 3. 82, 7. 122, 15. flagellis caedere. Dial. V , 18, 3. 19, 1. 24, 2. 35, 2. occidere. Cl. I, 15, 1. in. ter flagella ridere. E p . 13, 5. flagris vapulare. Lud. 15, 2. Flaminius circus. Β . V , 16, 5. flamma non potest opprimi. E p . 57, 8. flamma ingentis pilae specie. NQ. I, 1, 3. flammei aliquid in arcu. NQ. I, 3, 4. flatus igneus. Dial. IV, 35, 5. flavi iracundissimi, Dial. I V , 19, 5. flectere interius. Dial. I X , 9, 3. flere nascfinlis est. E p . 102, 26. Dial. X I , 4 , 3. feminarum est. Dial. I I I , 12, 1. flendi larga ubique et adsidua materia est. Dial. X I , 4, 2. Homerus ius flendi dedit in unum dumtaxat diem. E p . ff3, 2. flexurae stcmmalum. B . III, 28, 2. flexu· ram virtus non recipit. E p . 71, 20. flexus oculorum ostenait impudicum. Ep. 52, 12. Florales ioci nudandarum meretricum. Ep. 97, 8. floridae sententiae. E p . 114, 16. fiosculi. E p . 33, 1. 7. fluctualio maximum indicium malae mentis. E p . 120, 20. fluctus maris quid sit. NQ. V , 1, 3. flumina solidum aurum vehentia. Β . IV, 6 , 1. fluminum utililas et varietas. B. I V , 5 , 3. V I , 7 , 3. eorum origo. NQ. III, c. 4—10. 12. cur aliquando siccenlur et rursus exeant. NQ. III, c. 11. 16. cf. aqua, fluminum capita veneramur. E p . 41, 3. inlustrium fluminum per privatum decursus est. E p . 89, 20. focale. NQ. I V , 13, 10. focillare lenibus remediis. E p . 13, 14. foculus. E p . 24, 5. focus. Dial. X I I , 10, 8. focos cum obsoniis transfeire. E p . 78, 23. folliculi. NQ. V , 18, 3. E p . 124, 11. fomenta. Dial. V , 10, 3. V I I , I I , 4. pedum. Dial. I , 4 , 9. corporum. Ep. 90, 18. fomenlo aquarum calentium nieme flarem vernum exprimerc. E p . 122, 8. fontes senis horis pleni senisque sicci. NQ. I I I , 16, 1. cerlo tempore purgamenta eicctanles. ib. c. 2 6 , 5 — 8. cf. aqua, beneficium estarentibus sili monslrare fonlem. B . III, 8, 3. foiensis gralia. E p . 6 8 , 11. forensia ncgotia. E p . 53, 9. fores ornaiae. E p . 67, 11. laureatae. Dial. X I , 16, 5. forfices an malleus prius in usu esse coepcrint. E p . 90, 13. forma, Arisloleli terlia causa, ζϊδΟξ. E p . 65, 4. pars causae est, non causa.

INDEX RERUM MEMORABILIUM. Ib. § · 13. feminae quibus omnis c o m · mendatio e x forma p e t i t a r . Dial, X I I , 16, 3. quidam venalem formam atlulerunt. ib. c. 6 , 2 . forma publica. Β . V , 14, 4 . 20, 2 . omnia una forma percussa. E p . 34, 4. formam suam imprimere. E p . 84, 8. formicae. Dial. I V , 34, 1. I X , 12, 3. ΝQ. I, prol. 9. Rom. 10, 4 . formido, linea p i n n i s distincta. Dial. I V , I I , 5 . 6. Cl. 1 , 1 2 , 5. humanae vitae f o r m i d i n e s . E p . 85, 2 6 . formidines v a nae humanarum menlium. E p . 7 6 , 3 3 . nusquam plura e x e m p l a vaticinantium, quam ubi formido mentes relig-ione m i x t a percussit. NQ. V I , 29, 3 . formosa quae sit. E p . 33, 5 . formula. Β . I I I , 21, 2 . V , 15, 2 . E p 95, 5 1 . 1 1 7 , 6 . iudicem includit formula. Β . I I I , 7, 5 . sub formula iudicare. Cl. I I , 7 , 3. non confunditur formula. Β . V I , 5 , 5. formula cadere. E p . 4 8 , 10. e x c i d e r e . Cl. I I , 3 , I . v i v e r e ad form u l a m , e x formula. Dial. I X , 1 1 , 6 . E p . 6, 6 . f o r n a x . E p . 82, 14. fornicatio lapidum. E p . 05, 53. fornix. Dial. V I I , 7 , 3. fornicem invenisse dicitur Democrilus. E p . 9 0 , 32. unus lapis facit. E p . 118, l o . fors f o r l u n a . Dial, λ , 7, 9. forlitudo. Β . I I , 34, 3 . E p . 67, 6 . 74, 13. 8 8 , 2 9 . 106, 7 . quid s i t . E p . 113, 27. 85, 2 8 . eius rami sunt p a l i e n t i a e t perpessio et tolerantia. E p . 67, 10. fortuila. E p . 23, 3. 7 . 6 5 , 2 4 . 71, 19. 72, 7. 7 4 , 6. 8 7 , 12. 35. 9 2 , 5 . 19. 9 8 , 8. 14. 113, 2 7 . 117, 19. V i d . l i b . de rem. fort. fortuna. Dial. I I , 8 , 3. 15, 4. 5 . V I , 9, 3 . 15, 1. X I , 10, 2 . 4 - 6 . Cl. II, I, 1. NQ. I I I , p r a e f . 11 — 1 3 . forlunae r e g n u m . Dial. V I , 10, 6 . I X , 10, 3. forluna ins i a b i l i s est. Dial. X , 17, 4 . X I , 9 , 4. NQ. I I I , p r a e f . 7 — 9 . E p . 72, 7. ludos facit. Dial. X I , 1 5 , 2 . E p . 74, 7. fortunam sibi spondere imprudenlium fiducia est. Β . I V , 34, 5. Dial. I X , 13, 2. h a b e t etiam mala forluna levitatem. E p . 13, I I . mag-nae forlunae superbia. Β . I I , 13, I . mag-na forluna est mag-na servilus. Dial. X I , 6, 5 . Cl. I, 8 , 1 - 5 . mag-nam fortunam mag-nus animus de« c e k Cl. I, 5, 5. magnificum est non e x f o r l u n a pendere. E p . 1 5 , 10. natura, f a l u m , forluna, omnia eiusdem dei nomina sunt. Β . I V , 8 , 3. fortunae nihil arduum. E p . 9 1 , 4 . homines potentes sunt forlunae manus. Dial. I I , 8 , 3. fortuna non h a b e t long'as manus. E p . 8 2 , 5 . in praelerilum tempus ius perdidil. Dial. X , 10, 2 . in mores ius non

521

h a b e t . E p . 36, 6. interim pro culpa est, Cl. I, 2 , 1 . multos liberat poena, metu neminem. E p . 97, 16. quod non dedit, non eripit. E p . 5 9 , 18. ig-navissimum quemque refug-it, fortissimos s i b i pa res quaerit. Dial. I, 3, 3. 4 . p o t e s t fortunam cavere qui potest f e r r e . E p . 98, 7. quare polius a fortuna impelrem ut det, quam a me, ne p e l a m ? E p . 15, 1 2 . e r r a n t , qui aut boni aliquid nobis aut mali iudicant tribuere fortunam: materiam dat bonorum ac malorum. E p . 9 8 , 2 . a u x i ü a adversus malam fortunam. E p . 13, 4 — 1 5 . praebendi fortunae s u m u s , ut contra ipsam ab ips.7 duremur. Dial. I, 4 , 12. queri cum fortuna. Dial. I X , 11, 2. X I , 2 , 2 — 3 , 5 . perfectug v i r numquam forlunae maled i x i t . E p . 120, 12. Fortuna. Cl. I, 1, 2. forum. Dial. I I , 1, 3. 6, 7 . 12, 2. 15, I . I V , 7, 3 . 9 , 4 . V , 2 , 1. 9 , 3. 33, 1. V I , 11, 2 . 2 6 , 4 . V I I , 7, 3. I X , 1, 12. 3, 2 . 4 , 3. 6, 2 . 8, 5. 1 J , 7. 1 2 , 2. X , 6, 1. 2 . 7, 8 . 20, I . Lud. 1 , 3. 9 , 2. 12, 3 , v . 5 . Cl. I , 15, I . B . I I I , 7, 4. V I , 5, 4. 32, 1. V I I , 20, 5 . NQ. I I , 49, 2. I I I , praef. 17. V , c. 2 . E p . 2 8 , 6. 47, 16. 68, 10. 73, 4 . 77, 17. 90, 6 . F r . 4 9 . in forum deduci die quo tog"a virilis sumitur. E p . 4 , 2. forum conterere. E p . 1 4 , 18. foro cedere. Β . I V , 3 9 , 2 . in bello forlis, in foro timidus. E p . 120, 9. fori, ludus. Dial. X I , 17, 4 . f r a g i l i l a l i s oblitos omnis dies admonet. E p . 101, 1. f r a ^ o r quid proprie sil. NQ. I I , 2 7 , 3. fragOres aquarum. Dial. I , 3 , 11. frag-or urbis. Dial. I X , 2 , 13. frater s u m , sed a l l e i i u s . nemo est enim suus frater. Β . V. 10, 2. fratrum morle separatorum exempla. Dial. X I , 14, 4 — 16, 3. f r c n i . E p . 47, 16. aurei. 41, 6. c f . equus, f r i ^ i d a . E p . 5 3 , 3. frig:ida ver-a (cuius rig-or non infringitur). E p . 67, 1. n i h i l sine aere frig-idum. E p . 31, 5 . f r i e u s praeposterum. E p . 23, 1, s e n e c l u tts. 67, 1. facit timidos. Dial. I V , 19, 2. sterile est. NQ. I I , 10, 4 . in p o e l a . E p . 122, 11. friiillus. Lud. 12, 3, v . 6 1 . 14, 4 . 15, 1. fritinnire. E p i g r . V I I , 5 . frivola. Dial. I X , 1, 9. Β . I I , 21, 4 . irons recta. Dial. V I I , 4 , 1. attraction Β . I V , 31, 4. rug:osa. E p . 113, 26. durissima. Β . I V , 3 8 , 2. f r o n t i s infirniitas. Β . I I , 1, 2. frontem fingiere. Dial. I X , 15, 5. NQ. I, prol. 6 . adducere. Β I , 1 , 5 . adstring-ere. E p . 106, 5. perfricare. NQ. I V , p r a e f . 9. E p . 4 0 , 13. alicuius indurare. Β . V I I , 28, 3. f r o a

522

INDEX RERUM MEMORABILIUM.

tem ante omnia desideranl res civiles. Dial. I X , 6,3. fronles voluminum. Dial. I X , 9, C. frug'alitas. Dial. I X , 1, 9. 9, 1. 2. X , 18, 4. Ep. 5, 5. 87, 5. 101, 3. non polest Studium salutare fieri sine frug-alitatis cura: frugalilas aulem paupertas voluntaria est. Ep. 17, 5. luxurioso frug'alitas poena est. Ep. 71, 23. frumentum. Β. VI, 14, 3. frumenti publici cura. Dial. X , 18, 3—6. 19, 1. frumentum publicum tarn fur quam periurus et adulter accipiunt, quisquis incisus est. ß. I V , 28, 2. fucata officia. Fr. 97. Fucinus lacus. NQ. III, c. 3. fuci. Ep. 26, 5. fug-il verbo utitur Verg-ilius quoliens de celeritate temporum dicit. Ep. 108, 24. 25. quod f u f f i t , occupandum est. ib. §. 27. fulffere media correpta dicebant antiqui. N Q . II, 50, 2 . fuleetra. N O . I I , 5 0 , I . ful|ores. N Q . 1 , 1 5 , 1 — 3 . E D . 9 4 , 6 0 . omnes paulatim discutiunlur. NQ· 1,6,3. Fulg-ora, dea vidua. Fr. 39. fulg-ur. NQ. I I , 57, 3. f u t u r u m g-enera. NQ. II, c. 39. fulg-ura pnvala, publica, ib. c. 48, 1. fiilgnratio. NQ. I, 1, 6. II, c. 12. 16. 21. 55, 4. 56, 1. 57, 1. V I I , 4, 3. fulguratio, fulg-ur et fulmen differunt. NQ. II, c. 57. fulg-uratis omnibus odor eulphuris inest. NQ. II, 21, 2. fulig-o. NQ. II, 21, 2. Ep. 94, 58. 95, 47. fullo. NQ. I, 3, 2. fullonius salius. Ep. 15, 4. fulmen. CI. I, 7, 2. 8, 5. tonal. E D . 107, 3. fulminum orig-o et natura. NQ. 1,1, 6. 14, 4. 5. I I , c. 12 — 26. c. 54 — 58. eorum mira opera, ib. II, c. 31. 52. 53. futura portendunl. c. 32—51. fulminum divisiones. c. 39. 40. 41. 47. 48, 2. 49. 50. ''ulminalio. NQ. II, 12, 1. .nluira. Β. V I , 15, 7. NQ. III, 27, 6. ftiivus color in arcu. NQ. I, c. 10. fumus incendium praenuncial. Ep. 103, 2. maior, non qui erumpeve ex lautorum culinis et terrere viriles solet, sed hie modicus, qui hospites venisse sig-nificet. Ep. 64, I . funda. NQ. II, 57, 2. Ep. 74, 5. /undamenta in mollem et fluidam humum missa. Ep. 52, 5. fundere et efFundere oralionem.Ep. 100,2. Kundus est quod aliquando Imperium vocabatur. Ep. 89, 20. funebris laudatio, non laus dicitur. Ep. 102. 15.

funesta domus. Dial. VII, c. 28. funibus lenuissimis et adversis cunere. Dial. I V , 12, 4. 5. per funem ambu· lare. Ep. 85, 41. funus g:em-inum. Dial. VI, 14, 2. taciturn. Dial. I X , 1, 13. domesticum. NQ. III, 18, 6. triumpho siniillimum. Dial. VI, 3, 1. funus publicum locare. Dial. IX, 11, 10. funus locatur. Ep. 99, 22. funus ig-noti hominis prosequi. Dial. IX, 12, 4. funera acerba. Dial. V I , 9, 2. immatura. Rem. 13, 2. funeribus necessaria venditans. Β. VI, 38, 1. a fanere arccntur pontificis oculi. Dial. VI, 15, 3. fur deprehensus in balnco. Ep. 56, 2. furem sig-nata sollicitant. En. 68, 4. furcae casam fuleientes. Ep. 00, 10. furere per risum. Dial. VII, 12, 1. furere in ira muliebre est. CI. I, 5, 5. füren· tium indicia. Dial. Ill, 1, 3. Epiffr. V, 5. (Furiae) teterrimae inferum. Dial. IV, 35,5. Furnius. Β. II, 25, 1. fumus. Ep. 90, 23. furor. Dial. I V , 36, 5. Ep. 94, 17. furtum quomodo sapienti fieri possil. B. V I I , 7, 4. fuscare. fulmen quod fuscat, aut decolo· rat aut colorat. NQ. II, 40, 3. 6. fusus. Lud. 3, 3. futuro nemo torqueri debet. Ep. 74, 33.* 34. calamilosus est animus futuri an· xius. Ep. 98, 6. nihil sibi quisquam de fuluro debet promittere. Ep. 101, 5. pro fuluro habendum quiequid fieri potest. Dial. I X , 11, 12. spe futuri su mus ingrali adversus pereepta, quasi non quod futurum est, cito in praeterilum transituruni sil. Ep. 99, 5. futuri consilium ex praelerito venii. Ep. 83, 2. bonum non est quod futurum est. Ep. 117, 26 — 29. quid homines futuri avidos facial. Ep. 32, 4. e . Galatia. NQ. III, 25, 4 galea. Dial. V, 11, 2. Β. V , 24, 2. ad aleam Iransitur a persona. NQ. VII, 2 3. Gallia. Dial. X I I , 7, 2. 8. C I . I, 9, 2. Β. V , 16, 5. NQ. I I I , 6, 2. V, 17, 5. Ep. 91, 2. Galliae. NQ. I, prol. 8. (Gallica gens perfida. Lud. 11, 13.) Gallica busla. Β. V, 16, 1. auxilia. Ep, 95, 70. Galli. Dial. Ill, 11, 4. X I I , 7, 2. Lud. 3, 3. 6, 1. Β. VI, 19, 2. 4. Gallorum gens a Cassandro obsessa in Haemum se con tulit. NQ. Ill, 11, 3. gallina. Ep. 121 19.

f

INDEX RERUM MEMORABILIUM. Gallio S e n e c a e f r a l e r , ad q u e m scriptus Dial. VII. v i d . ib. c. I , 1. e t l i b e r d e r e m e d i i s f o r t a i l o r u m . ad e u n d e m a n t e a d o p l i o n e m , ut v i d e t u r , scripli libri III de i r a , in q u i b u s uno n o m i n e Nov a t u s a p p e l l a t o r , Dial. III, 1, 1. I V , 1, I . V , 1 , 1. 3 9 , 1. eius filia N o v a l i l l a . u x o r m o r t u a ante Senecae exilium. Dial. X I I , 18, 7. h o n o r e s industria conseculus est. l a u d a t u r ob piclulem in m a l r e m i b . § . 2 . 3. ob amorem in f r a t r e s . E p i g r . V I I I . adulationem o d i t , f r u s t r a a L u cilio v e r b i s b l a n d i s l e m p t a l u s , q u i b u s ille sine mendacio l a u d a v e r a l eius i n · g e n i u m , f r u g a l i t a t e m , comilalem et incompositam s u a v i t a t e m . NQ. I V , p r a e f . 1 0 — 1 2 , d o m i n u s m e u s Gallio f e b r e m in Acliaia f u g i e n s . E p . 104, 1. Citatur. N Q . V, 11, 1. g a l l u s in suo sterquilinio p l u r i m u m p o tesl. L u d . 7, 3. Gamelius J u p i t e r . F r . 46. g a n e o n e s . E p . 95, 41. G a n g e s . F r . 11. G a r g o n i u s a p u d H o r a l i u m . E p . 86, 13. g a r r u l i t a s p u e r i amabilis. Dial. XII, 18, 5. g a r u m . NQ. I I I , 17, 2. 3. sociorum g a · r u m . E p . 95, 25. g a u d e r e a i s c e n d u m . E p . 2 3 , 1 — 8 . gaud e r e in sinu. E p . 105, 3. tanli est nih i l diu g-audere, ne q u i d diu limeas. E p . 110, 4 . g a u d i u m v e r u m res s e v e r a est. E p . 23, 4. q u i d sit. E p . 5 9 , 2. non conting-it n i s i s a p i c n t i . ib. §. 2. 1 4 — 1 8 . g a u diurn s a p i e n l i s non i n l e r s c i n d i l u r . E p . 72, 4. q u o d c u n q u e inveclicium g a u d i u m e s t , f u n d a m e n l o caret. E p . 2 3 , 5. occupalorum gaudia quoque trepida sunt. Dial. X , 17, 3. sola virtus praestat g-audium p e r p e t u u m , s e c u r u m . E p . 27, 3. g a u s a p a l u s . Dial. V I I , 2 5 , 2, E p . 53, 3. azae M a c e d o n u m . Β. V, 4, 3. e m i n u s V a r i u s . E p . 40, 9. Fi·. 60. geminorum conceplus separatus, partus iunclus. Β. VII, 1, 5. g-emma. Dial. X I I , 16, 3. Β. I I I , 2 6 , 1. NQ. I, 17, 8. V I I , 31, 2. F r . 52. e e m mis t e m p l a nitentia. Dial. X I I , 10, 7. g-emmas calcare. E p . 8 6 , 7. g-emmae cajpaccs. Β . V I I , 9 , 3. q u i b u s g e m m i m i n i s t r a l u r . Dial. I, 3, 13. g e m m e a s u p p o l l e x . E p . 110, 12. e-enerosus quis sit. E p . 44, 5. G e n e l h l i u s J u p i t e r . F r . 46. g e n i t a l i a e x c i a e r e . NQ, VIT, 31, 3. Genitrix V e n u s . NQ. VII, 17, 2 . g e n i i . E p . 9 0 , 28. sibi et g c n i o aliquid p r a e s t a r e . E p . 95, 41. p e r g e n i u m a l l · cuius iurare. E p . 12, 2. g e n i u s s i n g u Iis datus. E p . 110, 1. g-enius festo v i x suo t e s t i s . E n . 1 1 4 , 5 . (ex Maecenate.)

&

523

g e n t i u m m i g r a l i o n e s . Dial. X I I , c. 7. g e n t i u m ius est, quae e m e r i s v e n d e r e . Β. I , 9, 4. r e d d e , q u o d d e b e s . B. HI, 14, 3. Rem. 2, 1. g e n u a t r e m u n t dicturis. E p . I I , 2. fortissimo militi s i g n o pug-nae dato. Dial. I V , 3, 3. de g e n u p u g n a r e . Dial. I, 2, 6. §-enua complectu Dial. IV, 3 3 , 5. e e n i b u s p e r v i a m r e p e r c . Dial. VII, 26, δ. g-enu posito supplicare. F r . 120. g e n u s et species. E p . 5 8 , 8. g c n u s p r i m u m vel g e n e r a l e . ib. §. 8. 12. h u m a no g e n e i i u n d i q u c convicium fit. B . V , 15, 2 . p u d e t me g-eneris h u m a n i . E p . 76, 4. ο t u r p e m humano g-eneri f r a u d i s ac n e q u i t i a e confessionem. B. I I I , 15, 3. h u m a n i g-eneris concordia, u n i t a s . B. IV, 18, 1. 4. g e o m e t r e s . NQ. I , 4 , 1. 5 , 13. E p . 88, 10. 26. 27. 42. g e o m e t r i a . B . I I I , 5 , 1. E p . 9 1 , 17. 95, 10. eius testimonio Statur in naturalib u s q u a e s t i o n i b u s . E p . 88, 24. ei f a b e r necessarius. ib. §. 25. Germania. Dial. V I , 3, 1. XI, 13, 2. 15, 5. Β. V , 16, 5. NQ. I , prol. 8. I I I , 6, 2. I V , 1, 2. in Germania protinus p u e r t e n e r u m hastile vibrat. E p . 36, 7. Germani. Dial. X I I , 7, 2. avida g-ens b e l l i . NQ. VI, 7, 1. a n i m o s i , i n d u r a t i . Dial. I I I , 11, 3. 4. iracundi. Dial. IV, 15, 1. nudi et i n o p e s . Dial. I , 4 , 14. 15. bestiarii. E p . 70 , 20. e o r u m r u f u s crinis et coactus in n o d u m . Dial. V, 26, 3. E p . 124, 23. Germanicus. vid. J)rusus. Claudii f r a t e r . Dial. XI, 15, 5. Calig-ulae p a t e r . Β. IV, 31, 2. g-erula uxoris. F r . 51 g-eruli. B. III, 28, 5. NQ. III, 18, 2. (Geryon), l e r g e m i n u s rex. L u d . 7 , 2 , v. 6. e-eslare verba. E p . 123, 8. gestatio. B. I I I , 16, 3. E p . 15, 6. 29, 6 . 55, 1. 2. 104, 18. 122, 9. 15. gestation u m h o r a e . Dial. X , 12, 6 . g e s t u s conveniens p r u d e n t i v i r o . E p . 66. 5. adsequitur v e r b o r u m v e l o c i t a t e m . E p . 121, 6. Getulicus, Lucilii amicus. NQ. I V , p r a e f . 15. e-ig-antes. E p . 58, 15. gl aber. Dial. X , 12, 5. E p . 47, 7. glacies. NQ. III, 25, 12. IV, 3, 6. g l a c i e durata s l a g n a . Dial. I , 4 , 14. r i g o r e m poiionis r e n o v a r e f r a c t a i n s u p e r g l a c i e . E p . 78, 23. NQ. I V , 13, 8. gladiator. Dial. II, 16, 2. IX, 11, 4. XII, 17, 1. Β. I, 12, 3. II, 34, 3. E p . 30, 8 . i g n o m i n i a m iudical cum i n f e r i o r e comp o n i . Dial. I , 3 , 4. v e t u s p r o v e r b i u m e s t , g l a d i a l o r e m in a r e n a c a p e r e consilium. E p , 2 2 , 1. g l a d i a t o r c s ars lue-

524

INDEX KERUM MEMORABILIUM.

tur, ira denudat. Dial. III, 11, 1. gladiatoribus populus irascitur, quod non libenler p e r e u n t . Dial. I I I , 2 , 5. sine galea et sculo in arena depugnant. E p . 7, 3. 4. gladialorius ludus. Dial. IV, 8 , 2. g l a · dialorium munus. Dial. X, 16, 3. gladius. Dial. IV, 35, 1. Β. II, 6, 1. militaris. Dial. V I , 2 0 , 2. bonus qualis sit. E p . 76, 14. ad gladium se locaie. E p . 87, 9. glans excussa f u n d a liquescil. NQ. II, 57, 2. globum iffnis Aristoteles capram vocavit. NQ. I, 1, 2. gloria vanum et volubile quiddam est auraque mobilius. E p . 123, IC. dWTert a claritate. E p . 102,12. 17. gloria fideIis stabilisque. E p . 21, 3. gloria umbi*a virtutis est. E p . 79, 13. fugientes magis sequitur. J3. V, 1 , 4. gloria perversissima infelicissimum videri. Dial. VI, 5, 5. grab at us. E p . 18, 7. 20, 9. 11. Gracchana mala. Dial. X, 6, 1. vesligia. Dial. VI, 16, 4. Gracchus, Tiberius. Dial. VI, 16, 3. — , Caius. Dial. V I , 16, 3. Fr. 79. primus inslituit segregare amicorum turbam. Β. VI, 34, 2. muliis ni.mis cultus et recens est. E p . 114, 13. Gracchi. Dial. VI, 16, 3. XII, 16, G. gradarius. E p . 40, 11. gradus stabilis. Dial. V I , 5 , 6. gradus temporäre. Ep. 15, 9. in gradu stare. Dial. I , 16, 2. de gradu. E p . 29, 6. gradus concilalur, si animus acer est et ferox. E p . 114, 3. quod tu summum p u l a s , gradus est. E p . 118, 6. gradus eloquentiae. Fr. 61. graece loqui. NQ. V, 15, 5. Graecia. Dial. VI, 13, 1. XII, 7, 2. Β. VI, 31, 1. 2. 8. 11. NQ. V, 18, 10. VII, 3, 2. 25, 3. E p . 8 8 , 40. 9 4 , 62. nobilis. E p . 79, 15. maior. Dial. XII, 7, 2. per Italiam Graecia. E p . 90, 6. Graecinus. vid. Julius. Graecus tubicen. E p . 76, 4. poeta citalur. Dial. IX, 17, 10. Graeci. Dial. I I I , 4 , 2. V, 22, 4. I X , 2, 3. X , 13, 2. X I I , 7 , 2. 9. Lud. 3 , 3. 5, 2. Β. I , 3 , 6. 4, 1. V, 6, 1. NQ. I, 2, 1. 3. 10. 15, 1. 3. II, 7, 2. V, 12, 1. 16, 4. VI, 13, 1. VII, 11, 2. E p . 58, 12. 17. 95, 1. 104, 21. Graecis magis convenit orationis cursus numquam intermittens ~ moria immortalis est. Dial. X I , 1 8 , 2. E p . 2 1 , 6. i n g e n i i publicandi gloria n o n e s t q u o d te i n m e d i u m p r o a u c a t . E p . 7, 9 . i n g e n i o r u m m o n u m e n t a e t i a m indignis publicnvit editio. Β. IV, 28, 4. p n i l o s o p h i a non renunciat ingenio. E p . 75, 3. i n g e n i a m a x i m o r u m v i r o r u m s u m m a t i m d e g u s t a r i n o n p o s s u n t : tota inspicienda sunt. Ep. 33, 5. i n g e n i u m f o r t i s s i m u m ac b e a l i s s i m u m s u b q u a · ü b e t cute l a t e r e p o t e s t . EJJ. 66, 1. n u l l u m mag^num ing-enium s i n e m i x l u r a d e m e n t i a e f u i t . D i a l . I X , 17, 10. n u l lum sine v e n i a placuit. E p . 114, 12. i n g e n i a coacla male respondent. Dial. I X , 6, 2. quo inluslriora, breviora sunt. D i a l . V I , 23, 3. t e n e r a f a c i l l i m e c o n c i l i a n t u r a d h o n e s t i a m o r e m . E p . 108, 12. ing-enium e x e r c e r e i n t e r irrita. E p . 1 1 3 , 1 . ingrali crimen m a x i m u m , sine quo v i x u l l u m m a g n u m f a c i n u s a d c r e v i t . Β . I, 10, 4 . i n g r a l i a n i m i v i t i u m f r e q u e n t i s s i m u m quas h a b e a t c a u s a s . Β . I , 1, 2 . E p . 8 1 , 28. 29. ingratorum turba non debet lardiores facere ad b e n e m e r e n d u m . Β . I , 1 , 9 . 10, 5 . I V , 2 6 , 3. E p . 8 1 , 1. 2 . i n g r a t i f a l l u n l u r . E p . 8 1 , 1 8 . qui i n g r a t u s e s t , s t a t i m m i s e r e s t . ' i t a que ingrati esse vilemus non aliena causa s e d nostra. E p . 8 1 , 21 s q . i n g r a torum duo g e n e r a . Β. I V , 2 6 , 2 . v i d . bcneficium. i n g u e n . Dial. X , 6, 2 . N Q . I, 16, 4 . i n h o r r e s c e r e a d s u b i t a . E p . 57, 4 . i n i m i c i t i a s d e n u n c i a r e . E p . 76, I . iniqua quae h o m i n e s iudicare so leant. D i a l . I V , 31, 1. i n i t i a m e n t a . E p . 90, 2 8 . i n i t i a l i . E p . 9o, 6 4 . initium nulli non vitio verecundum est e t e x o v a b i l e . s e d ab h o c l a t i u s f u n d i t u r . E p . 1 1 6 , 2 . q u a e d a m i n i t i u m ab a l i i s trahunt et tarnen i n i l i i s s u i s m a i o r a sunt. B . I I I , 2 9 , 3 . i n i t i a in p o t e s t a t e nostra sunt, de e v e n l u fortuna uidicat. Ep. 14,16. facilius est initia adfecluuai

34

530

INDEX KERUM MEMORABILIUM.

rohibere quam imp et am r e g e r e . E p . inscriptio frontium. Dial. V, 3, 6 5, 9. 12. 13. insecabile. E p . 118, 17. iniuria non cadit in sapientem. Dial. II. inseptio (?). NQ. I, 7, 3. quomodo diflferat a coiitumelia. ib. c. 5, insepultus. R e m . c. 5. mors insepulta. 1. potest facta esse et non aeeepta. c. 7, Dial. I X , 14, 3. 3 — 6 . dissimulanda polius quam ulci- insidiae domesticae. E p . 4, 8. scenda. Dial. I V , c. 33. vid. ira. iniu- insitionem non quaelibel vitis palitur. riam facere p e r se fugfienda res est. E p . 112, 2. Β . I V , 15, 1. miuriae altius descendunt insolentia hominum ex forluna pendenquam meriia. Β . I , 1 , 8. in comparatium. B . III, 29, I . quid sit. E p . 87, 32. tione iniuriae et beneficii vir bonus insomnia. E p . 56, 6. beneficio favebit. E p . 8 1 , 4. 16. iniu- inspectores. ß . I, 9, 3. rias suas et alienas quomodo vindicate inspuere. Dial. V , 38, 1. 2. debeat prineeps. CI. I , c. 20 — 26. in- institores aquae. NQ. I V , 13, 8 . alicuius iuriae aominorum in servos. Β . III, 22, meveis. E p . 4 2 , 7 . delicalaium mercium. 3. l e x in vindicandis iniuriis tria seΒ . V I , 38, 3. gemmarum scricarumque cuta est. CI. I, 22, 1. vestium. F r . 52. popinaium. E p . 56, inlitteratus. Β . V , 13, 3. 2. philosophiae. E p . 52, 15. innocens nemo. Dial. I V , c. 28. innocen- institula liberalia. ß . III, 34, 1. tem quisque se dicit respiciens testem, institutoies sordidorum artificiorum. C. non conscientiam. Dial. I I I , 14, 3. priVI, 17, 1. mi homines ig-noranlia rerum innocen- instrumenta crudelitatis. E p . 78, 18. mortes erant. E p . 90, 46. tis. E p . 70, 19. doloris. E p . 14, 6. exinnocentia angusta est ad legem bonum carnificandi hominis. E p . 24, 14. vitae, esse. Dial. I V , 28, 2. 3. ipsa innocenE p . 17, 8. 45, 12. 61, 4. 88, 20. 95, 8. tia saepe maculanda indignisque ru- insulae novae in mari exsilienles. Dial. nioribus obicienda, si quis referre vult 1 , 1 , 3. NQ. I I , 2 6 , 4 - 6 . spirilus vi gratiam. E p . 8 1 , 27. innocentiac connatae. NQ. VI, 21, 1. nalantes. NQ. III, sensus. CI. I , 2 3 , 2. innocentia raris25, 7 — 1 0 . insulae (urbis). NQ. II, 14, sima laus et nulli adhuc prineipum 2 . V I , 32, 5. insularum parieles exesi,· concessa praeter Neronem. CI. I, 1, 5. rimosi, inaequales. Dial. V, 3 5 , 5. inproximum ab innocentia est timide se sula ex imo rimas ag-ens. Β . VI, 15,-7. gerere in scelere. CI. I, 15, 7. i n s a l a e , dueum doinicilia magnorum, inopia unum est e tribus g-eneribus in* inter vilissima rerum numerantur. Ep commodorum, quae timentur. E p . 14, 87, 20. 3. eius reinedium. E p . 110, 19. insusurrare. Dial. X , 14, 4. inopinata, π α ρ ά δ ο ξ α . E p . 8 1 , I I . id intelligibile an sensibile bonum sit. Ep. agendum e s t , ne quid nobis inopina124. tum sit. E p . 107, 4. intentio aeris et spiritus. NQ. II, 6, 2 — inquilinus faber. E p . 5 6 , 4. veleres in11, 2. f quilinos indulgenlia loci et consuetudo intercalanlur ludi. NQ. V I I , 32, 1. etiam inier iniurias retinet. E p . 70, 16. intercessor. E p . 119, 1. quosdam ego non diseipulos philosoinleriungere. Dial. I X , 17, 7. E p . 83, 6. phorum sed inquilinos voco E p . 108, 5. i n t e r p o l a t o r . E p . 80, 2 . inquisitio publicorum secretorumque teinterpretes, non auetores. E p . 33, 8. interpretari peiora. Dial. I v , 2 2 , 4. in· tevpretando benigne levat sapiens quicterrimum vitium. Dial. I X , 12, 7. quid accidit. E p . 81, 25. inquisitor. Β . V , 25, 2. inrationalis pars animi. E p . 92, 8. inra- intei'pungere consueverunt Romani non solum in dicendo sed etiam in scritionale. E p . 124, 9. inrationalis est in« bendo. E p . 40, 11. fans. E p . 118, 14. insania hilaris. Dial. V I I , 12, 1. E p . 29, interquiescere. E p . 25, 3. 46, 2. 7. 5 9 , 15. insaniae varia sunt g-enera. inlerrogare. E p . 67, 6. 87, 35. Cl. I I , 4 , 2. nascilur ex ira. Dial. I V , interrogatio. E p . 82, 9. 10. 19. 83, 9. II. 36, 5. E p . 18, 14. inter insaniam publi85, I . 24. 87, 11. 35. 38. 41. can^ et nanc, quae medicis traditur, ni- interrogaliuneulae. E p . 82, 23. hil i n t e r e s t , nisi quod haec morbo la- intervellere barbam. E p . 114, 21. b o r a t , illa opinionibus falsis. E n . 94, introrsus bona tua spectent. E p . 7, 12. 17. 36. verum gaudium plus introrsus patet insaniunt omnes. ß . I I , 3 5 , 2. V , 17, 3. E p . 23, 5. introrsum bealus. E p . 119,11. insanientium turba patroeimum sanita- invecticium gaudium. E p . 23, 5. tts est. F r . 34. invenla sapientiae inventoresque veneror.

INDEX RERUM MEMORABILIUM. E p . 64, 7. inventa multa cur o b l i t e w a tur. NQ. V I I , 32, 4. inventis non de« bemus content! esse. E p . 33, 10. 64, 7. inventa inventuris non obstant. E p . 79, 6. semper novum eril invenlorum ab aliis scicntia ac dispositio. E p . 64, 8. investigator. Β. III, 26, 2. invidere. B. III, 3, 3. Ep. 84, I I . invidia. Dial. V, 5, 5. X, 15, 4. X I , 9, 4. B.II, c . 2 8 . 2 9 . quomodo effug-ienda sit. E p . 105,3. o r i t u r e x infelici inertia. Dial. I X , 2 , 10. perniciosum optimis telum. E p . 74, 4. invitare et accersere Jovem. NQ. I I , 49, 3. (luo sunt g-enera r e r u m , quae nos aut invitent aut fug-ent. E p . 123, 13. invilus ne quid unquam facias, operam da. E p . 61, 3. involuti di. NQ. I I , 4 1 , 2. involula eloqueniia. E p . 114, 4. involnerabile est non quod f e r i t u r , sed quod non laeditur. Dial. I I , 3 , 3. involnerabilis animus, apathia. E p . 9, 2. ioci subinde admittendi. Dial. IX, 17, 4. Ionium (mare). E p . 89, 20. ira, de qua ag'itur dialog-is III, IV, V . affectus deterrimus et perniciosissimus. III, 1, 1 - 2 , 3 . IV, 35, 3. V, c. 1 - 4 . 41, 4. quid sit. I , 2 , 4 — 3 , 8. differt ab iracundia. c. 4, 1. eius species, c. 4, 2. 3. non secundum naturam est. c. 5. 6. non adsumenda tamquam aliquando utilis. c. 7 —21. V, 4 1 , 2 — 4 . itaque ex toto removenda. ib. Incipit iudicio, non impetu. IV, c. 1—4. transit in crudelilatem. c. 5. non admillenda propter scelera et errores. c. 6—10. non ulilis quia contemptum cffug'iat et malos ter· reat. c. 11. nec inevilabilis. c. 12—14. nec g-enerosa. c. 15—17. Irae remedia: educatio. c. 18—21. non facile credendum opinioni iniuriae, suspicionibus, criminationibus. c. 22—24. contemnendae res miniinae et sordidae. c. 25. cog"itandum culpam nullam esse in rebus, animalibus, dis. c. 26. 27. in aliena culpa iuvat respectus nostrac. c. 28. mora et iudicium. c. 29. 30. ig'norantiam aut insolentiam nostram intellig-ere, c. 31. mag-no animo iniurias despicere. c. 32. nostri commodi cog-itatio. c. 33 — 36. Ira compcscilur airae eius naturae cositatione. V, c. 1—5. animus tranquillus servandus vitando neg-otia nimis multa et mag-na. c. 6. 7. iniurias et disputationes pugnaciores. c. 8. studia graviora, lassituainem, famem, silim. c. 9. intelligendo, quid in te imbecillum sit. c. 10. subtrahenda omni modo irae materia aut dilatio dan da. c. 11. 12. eius sig-na premenda et in contrarium fleclenda, obiurg-atio

531

patlenda. c. 13. intuenda exempla irae impotentis et irae compressae. c. 13— 23. iniuriae aliorum excusandae aut despiciendae. c, 24. 25. nec poena expetenda praeter earn, quae sua sponte sequitur male facta, c. 26, 1. 2. con· dicio rerum humanarum ea e s t , ut invicem placidiores esse debeamus. c. 26, 3 — 2 7 , 3. iram dig-nius est a te quam a se vinci. c. 27, 4. 5. facit ira, ut aliis bona officia non praeslemus, nobis paremus pericula , id quod fit iniusto saepe aut iniquo de aliorum culpa iu· dicio. c. 28. 29. vana suspicione, inv i d i a , improbis desideriis, rerum aut hoininum falsa aestimatione. c. 30—32. pecuniae aut aliarum rerum mag*no animo conlemnen darum studio, c. 33. 34. delicati nimis sumus. c. 35. nec ex cutimus quotidie vitam nostram et ea, quae nos ofFendunt. c. 36 — 38. Remedia adversus alienam iram. c. 39. 40 41, 1. ad iram ex toto removendanj proderit morlalitalis cogitalio. c.42. 43. Ision (?) fatuus. E p . 15, 10. Isis. Fr. 12. Isocrates. Dial. IX, 6, 2. Ist er. NQ. I, prol. 8. III, c. 22. IV, 2, 20. circa eum vag^ae g-enles. Dial. I, 4, 14. Italia. Dial. V I , 3, I . 2. 17, 2. Χ, 6, 1. X I , 17, 5. X I I , 7 , 2. 7. 8. NQ. III, praef. 6. c. 6 , 2. 20, 4. V, 18, 2. VI, 28, 1. 30, 3. E p . 88, 7. 90, 6. Italicus ag'er. Dial. X , 3, 8. iter ang-ustum rixas concitat. Dial. V, 34, 3. iter et mutala regio aliqu.ando vig^orem dabunt. Dial. IX, 17, 8. cf. pe· regrinatio. iter facientes sermo aut lectio aut aliqua intentior cogitalio deeipit. Dial. X, 9, 5. Ithaca. Ep. 66, 26. ν iuba equi. Ep. 124, 22. leonis aurata. E p . 41, 6. hominis. Dial. X , 12, 3. NQ. I , 17, 7. Juba rex. Ep. 71, 10. et Petreius mutua caede interemti. Dial. I, 2, 10. iueunda ea demum tibi sint, quae h o n e sta. E p . 123, 12 sq. Judaei. F r . 41. sceleratissima g-ens per omnes terras reeepta. F r . 42. iudex quo differat ab arbitro. B. I I I , 7, 5. Fr. 90. eius officia. Dial. I I I , 14, 2. 16, 7. 19, 2. IV, 29, 3. X, 17, 5. Lud. 10, 4. 12, 3, v. 40—42. 14, 2. 3. iudex nemo satis i d o n e u s , ubi i d , de quo sola sapientia decernit, in controversiam incidit. B. III, 7, 7. 8, 1. iudices evocati ex longinquis reg^ionibus. Dial. V, 33, 2. iudex ex lurba selcctorum, quem census in album et equestris h e redilas misit. B. III, 7, 7. iudicium. Dial. IX, 12, 4. X , 6, 1. 20, 2.

34*

532

INDEX RERUM MEMORABILIUM.

exactum. Ep. 98, 3. alienum. Cl. II, 7, Ep. 12, 11. Rem. 2, 2. per genium ali1. iudicium inter aliena liberius est. cuius. Ep. J2, 2. ii, per quos iuramus Ep. 98» 4. semper iudicio favor officii. (Caesares). Dial. X I , 17, 1. iurandum Dial. IX, 1, 12. iudicium sustinere. Ep. per salutem uxoris. Fr. 51, 108, 21. iuratores. Lud. 1, 2. i u j p r i pedes subliliter collig-cre. Ep. 88, iurgium familiare. Fr. 90. iuridica vid. Β. II, 23, 2. III, 6, 1. 7, 1. 5. IV, 39, 4. V, 8, 4. 24, 1. 3. V I , 4, iug-u'lum. Dial. V, 15, 4. I X , 11, 5. Ep. 4. 5. 7. 5 , 2 — 5. 6, 1. 8 , 2 — 4. 9 , 2. 4, 8. 70, 26. 109, 18. 19, 5. 27, 6. 28, 2. 38, 3. VII, 4 , 2. iug-o pari egregium opus ducere. Ep. 109, c. 5. c. 6. 12, 3 - 6 . 16, 3. NQ. II, 1, 16. iugo submillere. Dial. IV, 31, 6. 2. 5. Dial. -IV, 29, 3. VI, 10, 3. Ep. Jugurtha. Dial. IX, 11, 12. En. 94, 66. 48, 10. 65, 2. 15. 73, 7. 81, 26. 91, 16. Julia Caesaris filia. Dial. VI, *14, 3 108, 31. Julia Augusta, vid. Livia, Julia, Augusti filia. Dial. X, 4, 6. Cl. I, iurisconsulti. Lud. 12, 2. NQ. 11, 1, 2. negant quiequam publicum usucapi. 10, 3. Β. VI, 32, i . Ep. 79, 6. 88, 12. eorum responsa. Ep. Juliae d u a e , proneptes Augusti, occisae 94, 27. ineptiae acutae. ß . VI, 5, 3. a Claudio. Lud. 10, 4. iurisdictio. Β. II, 35, 2. Julius, vid. Caesar. Julius Graecinus. Β. II, 21, 5. 6. Ep. 29, 6. ius naturae. NQ. H I , praef. 16. iura na« turae. ib. c. 16, 4. ius humanum. B. Julius Montanus, tolerabilis poela et amiI I I , 18, 2. VII, 19, 9. ius gentium. citia Tiberii nolus et frigore. orlus et Dial. V, 2, 5. Β. 1, 9, 4. III, 14, 3. cioccasus libentissime inserebal. eius alivile. Β. II, 2 0 , 2 . VII, 4, 2. Quirilium. quot versus. Ep. 122, 11—13. cf. Lud. NQ. III, praef. 16. trium liberorum. c. 2. Fr. 119. ius est commune bonum et Julius Kanus. Dial. IX, 14, 4 — 10. malorum et bonorum. Β. IV, 28, 5. Julius mensis. Lud. 7, 4. NQ. V, 11, 2. aequum ius. Dial. V I , 20, 2. X I , 14, Ep. 86, 16. in kal. Julias designatus 4. Ep. 86, 2. 90, 6. 107, 6. 123, 16. consul. Lud. 9, 2. ius deterius. Dial. VII, 15, 5. ius exiumenta. Dial. X I I , 11, 3. Cl. I , 16, 5. tra ordinem dicere. Ep. 106, 2. Ep. 51, 10.76, 8. conlumacia. Dial. V, iure uno perfusa. Ep. 95, 28. 34, 1. tarda. X, 18, 4. \uneturae navis aquam excludentes. Ep. iusiurandum adaeii. Ep. 95, 35. 76, 13. iuneturam (orationis) quidain i u s s o dicebant antiqui, i d e s t i u s s e r o . nolunt sine salebra esse. Ep. 114, 15. Ep. 58, 14. Juncus praetorius. Lud. ib, 4. iustitia. Cl. I , 20, 2. Ep. 81, 19. earn Junior, vid. Lueilius. animal esse contra ßtoicos Seneca neJunius mensis. Ep. 86, 16. gat Ep. 113, 7—15. sacra res est. ib. Juno. Lud. 8 , 2. iracundissima. Fr. 37. § 31. ' singulis data. Ep. 110, I. speculum te- Justus Catonius praefectus. Lud. 13, 5. nere Junoni. Ep. 95, 47. capillos dis- iusla praestare. Dial. X I , 17, 4. facere ponere. Fr. 36. sibi. Ep. 122, 3. Jupiter. Dial. I , 2 , 8. III, 20, 8. 9. VI, iuvenes g-enerosae indolis. Ep. 71, 19. 13, 1. VII, 26, 6. X, 16, 5. 17, 6. Lud. idonei agitandis per studia Jngeniis, 5, 2. 3. 8, 2. 9, 1. 10, 4. 11, 1. Β. I, et exercendis per opera corporibus. Ep. 3, 9. 4, 4. ΝQ. II, 41, 1 - c . 46. Ep. 9, 108, 27. 16. 107, 10. 119, 7. Capitolinus. Dial. iuvenlus ingrata est. Β. V, 17, 4. utile X I I , 10, 8. oplimus maximus, tonans, est iuventuti regi. B. III, 11, 2. Stator. Β. IV, 7, 1. Fr. 46. Liberator. Ixion. Lud. 14, 3. Ep. 24, 18. Fr. 127. Pluvius. N Q . I V , 2, 2 (ex Tibullo). Gamelius, Genclhlius, apud LaΗ tinos nullus Nuptialis. Fr. 46. lmtea et strigiles ferre Jovi. Ep. 95, 47. Jovi kalendae, kalcndarium vid. cal. horas nunciare. Fr. 36. quaedain se a Kanus, vid. Julius. Jove amari putant. Fr. 37. Jovis cella. 6T£Q7]GCV per detraetionem, vel E p . 95, 72. Jupiter cum sapiente com- natu ul antiqui dixerunt, per orbationem. paratus. Ep. 73, 12 — 14. 9 , 16. cum Ep. 87, 39. ipso Jove ae felicitate contendere. Ep. 2 5 , 4 . 110, 18. 20. Jupiter salacissimus. Ii. Fr. 119. Jupiter, Stella. NQ. VII, 12, 3. 25, 5. eius l u x j j u r a . ib. IV, 2, 2. Laberianus versus. Dial. IV, 11, 3. iurare religiose. Dial. Χ, 12, 7. in verba. labor bonum non est sed laboris con·

INDEX RERUM MEM0RAB1LIUM. temptio. Ep. 31, 4 . 6 . 7 . labor optimos citat. Dial. I , 5, 4. quod labor contraxil Ä quies tollit. E p . 123, 4. labra concurruni quibusdam dicturis. E p . 11, 2. voees a summis labris venientes. E p . 10, 3. senilis anima in primis labris. E p . 30,14. in primis labris aniniam habere efficit liberum. NQ. III, raef. 16. labra pressius tondere. E p . 14, 21. polio labris allerius tacta. F r . 83. labyrinthus. E p . 44, 7. in lacte apparet pabuli sapor. NQ. III, 21, 2. lacte infuso infantium fletum compeseimus. E p . 99, 27. Lacedaemon. E p . 94, 62. Lacedaemonius. vid. Demaratus. Lacedaemonii liberorum suovum indolem experiuntur publice verberibus admotis. Dial. I, 4, 11. vetant suos pancratio aul ceslu decernere. Β. V , 3 , I. unguentarios u i b e expulerunt. NQ. IV, 13, 9. corium forma publica percussum numeratae pecuniae usum iis praeslat. B. V, 14, 4. Iaceralio. E p . 108, 18. proiecli cadaveris foeda visuris. Ep. 9 2 , 35. lacernae coloris improbi. E p . 114, 21. lacerlam quaerit ciconia in prato. Ep. 108, 29. lacertosus. Ep. 66, 24. lacertos exercere. Dial. VI, 11, 3. IX, 3, I. E p . 15, 2. secare. Dial. VII, 26, 8. Fr. 34. lacerto excussa. E p . 108, 10. Β. II, 6, 1. Lachesis. Lud. 4 , 1, v. 3. 4, 2. Lacon puer. E p . 7 7 , 14. Lacones i n T h e r mop-|larum angustiis. Ep. 82, 20. B.

i

lacrimae non voluntariae. Dial. IV, 3, 2. E p . 49, 1. nihil proficientes. Dial. XI, 4, 1—3. reprimendae. E p . 63, 1. aliae ermissae sapienti v i r o , aliae vi sua atae. E p . 99, 18. sunt quaedam etiam lacrimarum ineptiae. E p . 99, 2. lacrimae genus humoris. NQ. III, 15, 2. E p . 99, 18. lactea p l a g a coeli. NQ. VII, 15, 2. lacunaria. NQ. V I I , 14, 1. E p . 114, 9. 115, 9. ebore fulgentia. NQ. I. prol. 7. auro gravia. E p . 90, 9. lacus. E p . 36, 2. Ladas, cursor. E p . 85, 4. Ladon flumen. NQ. VI, 25, 2. Laelius sapiens. NQ. VI, 32, 11. Ep. 7, 6. I I , 10. 25 , 6. 6 4 , 10. 95 , 72. 104 , 21. Rem. 7 , 1 . iaevilas capitis. Dial. II, 16, 4. l a g e n a , lagona. E p . 114, 5. 118, 15. lamellae argenti. Dial. VIT, 21, 3. aeruginosae Corinthiorum. Dial. X , 12, 2. lamentalio aliena a eapiente. Cl. 11,6,4.

f

533

lamina. Β. I V , 6 , 2. V I I , 10, 1. E p . 78, 19. lampades. NQ. I , 15, 4. lana. Ep. 71, 31. lancea. Epigr. V, 12. IX-, 12. Β. V I , 7, 4. NQ. Vi, 32, 2. E p . 70, 26. laneinare. NQ. I, 16, 3. E p . 32, 2. Dial. I I I , 2, 2. V, 19, 5. 40, 4. X, 13, 6. languere. Fr. 55. 56. languor. E p . 74, 33. Fr. 54. lanista. Β. VI, 12, 2. Ep. 87, 15. lanugo. Ep. 95, 24. lanx inanis. E p . 119, 5. lapis. NQ. II, 52, 1. Thasius. Ep. 86, 6. varius gentis alienae. Ep. 8. 5. omniurn nationum lapides. Dial. XII, 11, 3. la· pides in quibusdam stagnis non p e s · sum eunt. NQ. III, 25, 7. lapis ex liquore. NQ. III, 15, 3. quadratus. Ep 8 6 , 4 . lapides coctiles. E p . 9 0 , 3 3 . perlucidi. 90, 45. acl lapides et arma d i s · currunt. Dial. X , 3, 2. laquearia coenationum versatilia. Ep. 90, 15. caelata. 90, 42. laqueus Dial. V , 16, 1. I X , 10, 1. Β. V I I , 4 , 1. E n . 70, 12. laqueo pendere ante amicae lores. Ep. 4, 4. lares. E p . 90, 28. largitio nullius rei honesta est. Β. I , 2, 1. populus larg-itione nocitura plenus. E p . l l 4 , 24. L a n u s lacus. Β. IV, 5, 3. (ex Virg.) larvae. Lud. 9, 3. larval is habitus nudis ossibus cohaerenÜum. E p . 24, 18. lascivia puerilis. Dial. XII, 18,5. oratio. nis. E p . 114, 2. lassiludo corporis cavenda iracundis. Dial. V, 9, 3. a lasso rixam quaeri vetus dictum est. Dial. V, 9 , 5. lateres in quodam Syriae stag-no natant. NQ. III, 25, 5. latifundia. E p . 88, 9. 89, 20. latinae linguae potentia, graecae gratia. Dial. X I , 2 , 6. illius eg-estas. Ep« 58, 1—7. latina via. Ep. 77, 18. latro. Dial. III, 16, 1. V, 43, 3. IX, 8 , 4 . Cl. II, 1, 2. Β. I, 10, 5. II, 18, 6. IV, 12, 2. V, 9, 2. 14, 2. VI, 15, E p . 4, 8. 14, 9. Rem. 14, 2. latrocinium qui f e c i t , suspenditur. E p . 7, 5. latrocinia Β. IV, 17, 4. 35, 2. V n , 15, 1. 16, 3. locata publice. Dial. VI, 20, 5. latruncularia tabula. ED. 117, 30. latrunculis ludere. Dial. I X , 14, 7. X , 13, 1. E p . 106, 11. latus nudum. E p . 22, 9. latus dare. NQ. VII, 32, 3. latera firmare. E p . 15, 2. lavari. Dial. X , 12, 6. lavandi mos quaIis olim fuerit. E p . 86, 4—13.

534

INDEX HERUM MEMORABILIUM.

l a u d a t i o f u n e b r i s . Dial. V I , 15, 3. E p . Lenn-tium, Metrodori u x o r . F r . 45. 102, 15. aliud est laus, aliud l a u d a t i o , L e p i d u s , t r i u m v i r . CI. I , 10, I . NQ. IV, laus alit artes, l a u d a t i o c o r r u m p i t . E p . p r a e f . 21. 22. 102, 15. 16. est a l i q u a et l a u d a n d i Ii· L e p i d u s coniuravit in A u g u s t u m . Dial. c e n t i a . E p . 5 2 , 12. l a u d a t i o n e inodica X , 4, 5. Cl. 1, 9 , 6. c o n t e n t ! non s u m u s et l a u d a r i v o l u m u s L e p i d u s m o r l e affectus a Caligula. E p . in i d , cui contraria c u m m a x i m e facim u s . E p . 59, 11. l e p u s c u l u s . E p . 124, 22. l a u r e a . Dial. XII, 10, 8. l e t a l i s aqua. NQ. III, 21, 1. l a u r e a t a e f o r e s . Dial. X I , 16, 5. leueonolus. NQ. V , 16, 6 . l a u i u s eliciendis i g n i b u s i d o n e a . NQ. II, levitas. Dial. X , 2, 2 . Β . VII, 26, 4. ini22, 1. micissimum q u i e t i v i t i u m . Dial. IX, 14, 1. laulitia ad coenas t r a n s l a t a . E p . 114, 9. l a x a m e n t u m . E p . 7 , 3. l e x est iusti i n i u s t i q u e r e g u l a . Β . IV, 12, l e b e s . F r . 50. 1. l e g u m o r i g o . E p . 9 0 , 6. quomodo lectica. Dial. I X , 12, 4. X , 12, 6. E p . differant a p r a e c e p t i s . E p . 9 4 , 37. lex 3 1 , 10. 7 0 , 10. 8 0 , 8. F r . 48. inconncum p r o l o g o i m p r o b a t u r a Posidonio. t a t a . E p . 2 2 , 9. f o r m o s i s i m p o s i t a ca94, 38.^ l e x n a t u r a e . E d . 4 , 10. 2 5 , 4. l o n i b u s . E p . 110, 17. l e g u m ' p r a e s e s . Dial. ΠΙ, 6, 3. l e x legi lecticarii. Dial. II, 14, 1. n o n miscelur. Β. VI, 6, 1. l e x a q u i n · lectio. Dial. I X , 1, 12. Χ , 9, 5. E p . 83. q u a g e s i m o anno m i l i t e m non l e g i t , a 3· auetorum m u l t o r u m v i l u p e r a t u r . E p . s e x a g e s i m o senatorem non citat. Dial. 2 , 2 — 4 . 4 5 , 1 . 2 . stilo t e m p e r a n d a . E p . X , 20, 4. l e x Cornelia de sicariis. Dial. 84, 1. 2. eius u s u s . 84, 5. I, 3 , 8. L u d . 14, 1. A u g u s t i de adull e c t u l o d e v o l v i . E p . 9 9 , 16. in lectulo teriis. Β. V I , 3 2 , ] . l e g e s contra cael a s s i t u d i n e m p o n e r e . E p . 123, 1. a lelibes latae e l u d u n t u r . F r . 87. l e x Pa· ctulo lang-uenlis n u m g u a m r e c e d e r e . p i a . F r . 119. F r . 5(5. v i r t u t i etiam in lectulo locus l i b a m e n t a . E p . 84, 5. est. E p . 78, 21. R e m . 6, 1. l i b a r i i v a r i a e e x c l a m a t i o n e s . E p . 56, 2. l e c t u s . Dial. X , 20, 3. E n . 72, 2. m e d i u s , l i b e l l i a Caesare a l i q u i d p e t e n t i u m . Dial. i m u s . Dial. II, 10, 2. V, 37, 4. pretioXI, 6, 5. l i b e l l u m amici bonis deicere. s u s . E p . 76, 15. H g n e u s , aureus. E p . Β . IV, 12, 3. libellos offerre dis et il· 1 7 , 12. 110, 12. l e c l u s l i g n e i . E p . 95, los causam docere. F r . 36. 72. lecti S o t e r i c h i . F r . 114 sq. L i b e r . Dial. V I I , 25, 4. Β. I, 13, 2. IV, l e g a t i o n e s v i o l a l a e . Dial. V, 2 , 5. 18, 1. V I I , 3 , 1. E p . 9 4 , 63. non ob l e g a t u m . Β. IV, 2 0 , 3. licentiam l i n g u a e dictus est s e d quia l e g e r e clarius. E p . 7 8 , 5. nec scribere l i b e r a t servilio curarum a n i m u m . Dial. t a n t u m , nec t a n l u m l e g e r e d e b e m u s . I X , 17, 8. E p . 84, 2 . l i b e r m i n u l i o r i b u s litteris scriptus, men· leg-io. Dial. V , 2, 4. 3 3 , 1. V I , 2 0 , 4 . d o s u s . Dial. I V , 26, 2. p a u e o r u m ver· X I , 16, 2. C l . l , 4, 1. Β. VI, 32, 3. E p . s u u m . E p . 93, I I . libri a S e n e c a missi 104, 30. 9 5 , 70. l e g i o n u m a l u m n u s . Lucilio, q u i b u s notas i m p o s u i t . E p . 6, Dial. II, 18, 4. 5. situ conaerentes. E p . 7 2 , 1. amico· »eno. Dial. I , 5, 2. Β . I , I I , 3. V , 7, 4. r u m . Β . VI, 33, 4. p a t r i m o n i i . Β. VII, 10, 5. librorum m u l t i t u d o o n e r a t , non VII, 4, 7. E p . 87, 15. 97, 6. i n s t r u i l . Dial. IX, 9, 4. cf. E p . 2 , 2 - 4 . l e n o c i n a r i . Β . VII, 1, 2. 4 5 , 1. 2. \ e n o c i n i u m . Dial. X , 10, 3. X I I , 16, 4. E p . 26, 5. 8 0 , 9. F r . 86. l i b e r i debiles, m o n s t r o s i i n e r g u n t u r . Dial. L e n t u l u s , f a c l i o s u s et i m p o t e n s . Dial. V, I I I , 1 5 , 2. p o s s u n t aliquando maiora 38, 2. beneficia d a r e p a r e n t i b u s quam acceL e n t u l u s , Cn., a u g u r . Β. II, 27, I. 2 . p e r u n t . B. I I I , c. 29—38. non adfltei· l e o . D i a l . I , 2 , 8. I I I , 1, 6. I V , I I , 4. t u r s a p i e n s l i b e r o r u m amissione. Ep. 5. 15, 4. 16, 1. V , 17, 2. 23, 1. 30, 1. 74, 30. de ea solatia v i d . Dial. V. Ep. I X , 3, 2 . CI. I, 5, 5. 26, 3. Β. I, 2, 5. 99. R e m . c. 13. II, 19, 1. E p . 124, 22. b r a c l e a t u s , au- l i b e r a l i s de alieno non est m a g n i animi. r a t a iuba. E p . 4 1 , 6. leones f e r i t a t e m Cl. I, 20, 3. m u l l o s l i b e r a l e s Fecit fron n u m q u a m e x u u n t . E p . 8 5 , 8. l e o n i b u s tis infirmitas. Β. I I , 1 , 2. liberalem m a g i s t e r m a n u m i n s e i t a t . E p . 8 5 , 41. n o n voco p e c u n i a e suae iratum. Ep. l e o n e s in circo soluti, a n t e S u l l a m ad120, 8. l i b e r a l e s artes. E p . 8 8 , 2 3 . vid. l i g a t i . Dial. X , 13, 6. E p . 7, 4. leo fin studia. s i g n i f e r o ) . NQ. VII, 27, 3. L i b e r a l i s Aebutius, ad quem scripti libri L e o n i d a s . E p . 8 2 , 21. de benefieiis, v i r optimus. Β. I , 1, 1*

INDEX RERUM MEMORARILIUM. H, 1, 1. 6, ]. 30, I. III, I, I. 5, I. IV, I, 1. 3, 1. 31, I. VI, I, 1. 6, 1. 41, 1. VII, 1, 1. laudalur V, 1, 3 - 2 , I. VI, 42, 1. forlasse idem Liberalis est ille Lugdunensis, tristis ob exuslam incendio Lugdunensem coloniam. Ep. 91, 1. 3. 13. liberal itas unde dicta. Dial. VII, 24, 3. non debet ncpotari. Β. I , 15, 3. eius maleriam invenit animus etiam inter angustias. Β. I, 9, 1. Liberator, Jupiter. Fr. 127. überlas quid sit. Dial. II, 19, 2. NQ. Ill, praef. 16. 17. Ep. 51, 9. 75, 18. 80, 4 — 6. domi et in republica. Dial. V, 35, 1. male dispensala. Β. I , 10, 2. eius interitus. Β. II, 20, 2. Ep. 14,13. necessaria est. B. 1, 11, 4. I I , 35, 3. non potest gratis constare. Ep. 104, 34 pro ea omnia patienda. Ep. 8a, 28. ubique palel. Dial. I, 6, 9. V, 15, 4. Ep. 12, 10. 77, 15. magna pars libertatis est bene moralus venter. Ep. 123, 3. libertas iusta aul inter amicos data. Dial. VII, 24, 3. libertinus homo. CI. I, 9, 10. Ep. 27, 5. 31, 11. 44, 6. lihertini. B. 11, 27, 1. Ill, 28, 3. NQ. IV, praef. 7. eorum virgunculae. NQ. I, 17, 9. balnea. Ep. 86, 7. jiberti Claudii. Lud. 6, 2. 13, 5. Jibido. Dial. III, 1, 7. 21, 3. IX, 9, 2. 15, 1. X, 7, 1. XII, 13, 3. Β. VII, 16, 3. 26, 4. Ep. 24, 16. 95, 21. 99, 13. 124,3. NQ. I, 16, 1. libitinarii. Β. VI, 38, 4. Libo vid. Drusus. libra, sidus. NQ. VII, 27, 3. libramentum. Β. V, 6, 4. VI, c. 22. NQ. I, 12, 1. 111,29,5. licentia. Ep. 114, 7. urbium aliquando disciplina meluque, numquam sponte considet. Ep. 97, 8. Licinius. Lud. 6, 1. Licinus. Ep. 119, 9. 120, 19. licilalio. Β. I, 9, 14. lictor. Dial. Ill, 19, 3. NQ. IV, praef. 13. Ep. 94 , 60. Fr. 36. 124. lignum. NQ. II, 26, 2. 3. lignorum adtritu ignis invenilur. ib. II, 22, 1. virentium crepans flamma. II, 12, 5. infelix lignum. Ep. 101, 14. id, quod ad emundanda obscoena adhaerenle spongia posilum est. Ep. 70 , 20. lignum aestimatum senatorio censu. Β. VII, 9 , 2. Ligures. Dial. XII, 7, 9. lima. Ep. 65, 13. limina superba. Ep. 4, 10. 84, 12. Β. VI, t 34, 1. a limine salulare. Ep. 49, 6. limes. Dial. VII, 1, 2. ümilem rectum sequi. Ep. 123, 12. limus. NQ. Ill, 20, 3. 4.

535

linea recta. NQ. VII, 12, 3. Ep. 8S. 13. pinnis distincta. Dial. IV, 11, 5. CI. I, 12, 5. lineae admoventur. Ep. 49, 4. lineamenta. Ep. 33, 5. 95, 72. lingua animalium. Dial. Ill, 3, 7. lalina, graeca. Dial. XI, 2, 6. Ep. 40, II. vid. latina. graeca. Iinguarium dare. Β. IV, 36, 1. linqui animo. Dial. Ill, 12, I. Ep. 57, 5. linteatus senex. Dial. VII, 26, 8. linteum velus. Dial. VII, 25,2. linlea ferre Jovi. Ep. 95, 47. lippire. Ep. 117, 8. lippitudo. CI. II, 6, 4. Ep. 117, 8. lips ventus. NQ. V, 16, 5. liquescere. Ep. 26, 4. lis uxoria. Dial. X , 3, 2. litem taxare. CI. II, 7, 3. litium materia. Β. Ill, 14, 2. litis ordlnator. Ep. 109,14. cloquenliae pretium exceplat litium numerus. Β. VI, 38, 3. litare. NQ. IV, 6, 3. Ep. 67, 9. litigare. Ep. 22, 10. litigantes a sermone incipiunt, ad vociferalionem transeunt. Ep. 15, 7. liligare de verbis. Ep. 87, 40. cum viliis. Ep. 51, 13. cum forluna. CI. II, 1, I. cf. Dial. XI, 2, 2. Ep. 123, 5. litigatores. Dial. X , 20, 2. Β. V, 17, 4. obsident limen causidici. Dial. V, 37, 3. Iilterae. Β. VI, 6, 3. minuliores. Dial. IV, 26, 2. NQ. I, 6, 5. Ep. 95, 2. inscriptae oculis. Β. IV, 37, 4. 38, 2. litterae serviles. Dial. IX, 9, 5. alliores. Β. V, 13, 3. litterarum imililium sludia. Dial. X, 13, 1 - 9 . NQ. IV, 13, 1. Ep. 88, 4—8. litterarum inlemperantia laooramus, Ep. 106, 2. litteralura prima, ut anliqui vocabant. Ep. 88, 20. lilteratus homo. Ep. 88 , 38. litteratior. NQ. IV, 13, 1. litterata colloquia. Ep. 26, 6.

litura. Dial. VII, 8, 3. lituus. Dial. V, 9, 2. Livia, Augusti uxor. Dial. VI, 2, 3. 6. de Drusi filii morte dolorem vicil. ib. c. 3, 1. 2. 4, 1 — 6. eius filius et nepotes. ib. c. 5, 6. diva Augusta. Lud. 9, 5. clementiam suadel Auguslo. CI. 1, 9, 5. femina opinionis suae custos diligentissima. Dial. VI, 4, 3. Livius Drusus. Dial. VI, 16, 4. X, 6, 1. 2. Β. VI, 34, 2. Livius, Τ. Β. VII, 6, 1. Ep. 46, 1. eius libri ad philosophiam perlinentes. Ep. 100, 9. cilalur. Dial. ΙΠ, 20, 6. IX. 9, 5. NQ. V, 16, 4. 18, 4. lividae aquae. NQ. Ill, 2, 2. livida mains. Ep. 68, 8. locare funus. Dial. I X , I I , 10. Ep. 99, 2'2. locare se ad gladium aut (ultrum-

536

INDEX RERUM MEMORABILIUM.

E p . 87, 9. locatus ad m o r t e m i n f a m e m . NQ. VII, 31, 3. l o c u l a m e n t a l i b r o r u m teclo t e n u s exslructa. Dial. I X , 9, 7. loculi. NQ.· I I , 31, 1. 52, 1. R e m . 10, 3. locus an i n i e r causas p o n i possit. E p . 6 5 , 11. locum n u l l u m odit s a p i e n s , s e d a l i u m alii p r a e f e r t . E p . 51, 2 s q q . locus n o n m u l t u m c o n f e r t ad t r a n q u i l l i t a t e m . E p . 55, 8. 104, 7. non locorum vitio l a b o r a m u s s e d nostro. Dial. I X , 2 , 14. E p . 2 8 , 1 s q q . 6 9 , 1. 104, 8. locorum m u t a t i o n c s s u n t a e ^ r i a n i m i i a c l a t i o . E p . 2 , 1. loca a e d i l e m m e · t u e n l i a . Dial. V l l , 7 , 3. locus apricus in b r u m a . Dial. V I I , 2 2 , 3. loci b r u m a l e s . E p . 122, 8. log-i A e s o p e i . Dial. XI, 8, 3. l o q u i cum aliis m i n i m u m , p l u r i m u m secum p r o d e i i t . E p . 105, β. l o r a patricia. Dial. I X , I I , 9. loricatus. E p . 104, 33. L u c a n i a . Dial. I X , 2, 13. l u c e r n a . Dial. V, 18, 4. VII, 26, 8. NQ. IV, 2, 29. E p . 54, 5. L u c i f e r . L u d . 4, 1, v . 25. l u c i f u g a e . E p . 122, 15. Lucilius, f o r t a s s e c o g n o m i n e J u n i o r . NQ. I V , p r a e f . 9. ad e u m scriplns dialogor u m lib. I. v i d . c. 1, 1. ilein n a t . q u a e s t i o n u m libri. v i d . l i b . 1, p r o l . 1. II, 5 9 , 6. III, p r a e f . 1. V , 18, 16. V I , 1. 1. 3 2 , 1. 9. 12. d e n i q u e E p i s l u l a r u m libri superstates. Is est S e n e c a i u v e · n i o r . E p . 2 6 , 7. N Q . I l t , 1 , 1. Pomeiis o n u n d u s an P a r t h e n o p a . E p . 49, . 53, 1. 70, 1. S e n e c a (Pompciis) disc e d e n t e lacrimas n o n t e n e t . E p . 49, 1. n o n h a b e t n o b i l e s n a t a l e s . E p . 4 4 , 1. 3. 6. nalaliuirv a n g a s t i a s e l u c t a l u s e s t . N Q . IV, p r a e f . 15. E p . 19, 5. e q u e s R o m a n u s l a c t u s sua i n d u s t r i a . E p . 44, 2. 6. eum in m e d i u m p r o l u l i t ing-enii v i g o r , s c r i p l o r u m e l e g a n t i a , clarae et n o n i l e s a m i c i t i a e , adeo ut latere non p o s s e t . E p . 19, 3. 4. in amicitia GetuIici et a l i o r u m i n f e l i c i t e r a m a t o r u m cervicem p r o fide o p p o s u i t , m i n a s Cal i g u l a e , Messalae, Narcissi s p r e v i t . NQ. l v , p r a e f . 1 5 — 1 7 . m u l t a temero pro p e c u n i a , m u l t a Iaboriose pro h o n o r e t e m p t a v i t . E p . 19, 8. transiit P e n i n u m Graiumque montem, deserta Candaviae, S y r l e s , Scyllam et C h a r y b d i n procur a t i u n c u l a e p r e t i o . E p . 3 1 , 9. a n i m u s eius difficultalibus p r o b a t u s . E p . 13, I . 3. t u l i t e u m l o n g e a vita s a l u l a r i Felicitas r a p i d a , p r o v i n c i a et p r o c u r a t i o et q u i e q u i d ab is Iis p r o m i l t i t u r . E p . 19, 5. n o n i n o p s est et p a e n e l o c u p l e s . E p . 17, 10. d e l e c l a t u r Siciliae procur a t i o n e otiosa. NQ. IV, p r a e f . 1. E p .

r

43, 3. ambitioni alienus, f a m i l i a r i s otio et litteris. NQ. IV, p r a e f . 1. adhorlal u r e u m S e n e c a , u t in p r i v a t a m vitam s e r e f e r a t : alioquin esse in sollicitudine p r o c u r a t i o n u m et d e i n d e u r b a n o r u m officiorum s e n e s c e n d u m . E p . 19, 8. cf. 20, 1. 6 - 8 . 21, 1—6. 22, 1 - 1 2 . sollicitus est de e v e n l u iudieii, quod ei f u r o r inimici d e n u n c i a b a t . E p . 24, 1. 12. 2 9 , 9. in otium recedit. E p . 68, 1. 82, 1—4. f r e q u e n t e r m i g i a t . E p . 69, 1. 104, 7—20. Siciliam circumiit. E p . 79, 1. l i b r o r u m inopiam in Sicilia esse q u e r i t u r . E p . 4 5 , I . dislillationibus crebris ac febriculis v e x a t u m Seneca consolatur et firmal. E p . 78. cum servis suis familiariter v i v i t , laudatus eo n o m i n e a Seneca. E p . 47. a n g i t u r , quod s e r v i eum f u g e r u n t . E p . 107, 1. S e n e · cae p e r l o n g u m t e m p u s amicus. E p . 4 9 , 1 s q q . S e n e c a e f r a l r e m Gallionem f r u s t r a b l a n d i t i i s t e m p t a t . NQ. IV, p r a e f . 1 0 — 1 2 . a Seneca e s t ad p h i l o s o p h i a m Stoicam f o r m a t u s . E p . 34. n i h i l v u l t i g n o r a r e cx i i s , q u a e Seneca quotidie a g i t . E p . 7 6 , 1. 8 3 , 1. eius in philo· s o p h i a p r o f e c t u s . E p . 4 , 1. 5 , J. 10, 1—3. 16, 2. 6. 19, 1. 31, 1. 32, 1. 34. 35. 8 2 , 1. a d S e n e c a m e p i s t u l a e f r e q u e n t e s . E p . 33, 1. 34, 1. 38, 1. 39, 1. 40, 1. 41, f . 48, 1. 50, 1. 59, 1. 4. 67, 2 . 74, 1. 75, 1. 76, 1. 7. 79, 1. 106, l . dicendi g e n u s earum l a u d a t S e n e c a . E p . 5 9 , 4. l i b r u m a l i q u e m amplissimum s c r i p s i t , q u e m S e n e c a l a u d a t ob comp o s i t i o n e m , s e d iudicium de r e ip&a a i f f e r t . E p . 46. studiis i n l u s t r i s iam olim. Lucilius, E p . 21, 2 . q u a m q u a m et p a u p e r t a s et i n g e n i u m e u m ad forens e m e l o q u e n l i a m d u c e r e n t , ad g r a t u i t a c a r m i n a et ad salutare Studium philos o p h i a e se contulit. NQ. IV, p r a e f . 14. p o e t a a p p e l l a l u r . ib. c. 2 , 2. tractavit in aliquo p o e m a t e f a b u l a m de Alpheo et A r e t h u s a . NQ. I I I , 2 6 , 6. citat.ur eius v e r s u s h e x a m e t e r item ad Sicil i a m p e r l i n e n s . NQ. III, I , 1. alius de de m o r t e . E p . 2 4 , 19 — 21. duo iambi de f o r t u n a . E p . 8 , 10. cum Siciliam c i r c u m i i s s e t , A e t n a m carmine descrip t u r u s e r a t . E p . 79, 5—7. immortalem ei g l o r i a m S e n e c a promilLit. E p , 21, 5. 79, 13 s q q . L u c r e t i a . Dial. VI, 16, 2. F r . 69. 79. L u c r e t i u s p o c t a . E p . 5 8 , 2. citalur (lib. I I I , 1081.) Dial. I X , 2 , 14. — (lib. I, 314.) NQ. IV, 3, 4. — (lib. I, 5 4 - 5 7 . ) E p . 9 5 , 11. — (lib. I , 304.) E p . 106, 8 . — (lib. II, 55 sq.) E p . 110, 6. L u c r i n a ostrea in i p s a m e n s a aperiuntur. E p . 78, 23. l u c r u m i n f a m e . Dial. Χ , *12, I .

INDEX BERUM MEMORABILIUM. luclari. E p . 27, 8. 109, 2. 117, 20. cum morbo. E p . 78, 21. cum vitiis. CI. I, 17, 2. cum ipso mari. E p . 108, 37. luctatio. E p . 88, 19.. luclator. Β. V, 3, 1. VII, 1, 4. Ep. 88, 18. luctus. Dial. VI, 14, 2. E p . 99, 22. turpo est captare in ipso luctu voluplatem. Ep. 99, 26 sqq. mag-is convenit finem luctus poiius facere quam exspectare. Dial. VI, 8, 3. V, 27, 4. in luctu londere filium moris est. Β. V, 6 , 3. luctibus f r a n g i non est naturale. Dial. VI, 7, 3. luctus spatium finitum mulieribus. Dial. XII, 16, 1. Ep. 63, 13. cf. dolor, etiam acerrimi luctus tempore residunt. E p . 63, 3. Luculli fratres. Dial. XI, 15, 1. lucus sacer. E p . 41, 3. ludere lalrunculis. Dial. X , 13, 1. E p . 106, 11. [NQ. 16, 6. ludibrium. Dial. I I , 11, 3. Β. I , 9 , 3. ludicrae artes. Ep. 88, 22. ludus lillcrarius. Ep. 94, 9. philosophortim. E p . 71, 6. bestiariorum. E p . 70, 20. 22. ludo eximere. Cl. II, 6, 2. ludi pars obscoena. NO· VII, 31, 3. ludos exhibere alicui. Ep. 43, 5. ludos facit fortuna. Dial. X I , 15, 2. E p . 74, 7. ludos sibi facere. E p . 113, 21. ludi. Dial. X I I , 17, 1. Β. VI, 1, 1. Veneris Genetricis. NQ. VII, 17, 2. interealantur. NQ. V I I , 32, 1. ludorum sors. Dial. X , 7 , 8. impensa. Β. I I , 21, 5. ordo. E p . 117, 30. lues. E p . 95, 20. lu^entium scena. E p . 99, 21. immodicc lug-endi quae causa sit. E p . 63, 14. luffubria numquam exuere. Dial. X I I , 16, 2. VI, 2, 5. Lug-udunensis. Lud. 6 , 1. Lugdunensis colonia exusta. E p . 91, 1. 2. Lugfudunum (Lug-dunum). Lud. 6, 1. Ep. 91, 2. 10. 14. lumen omne rotundum est. NQ. I , 2 , 2. 7. non paulatim prorepit. NQ. II, 9, 1. lumen praecludere. VI, 22, 6. gratuitum. E p . 122, 14. luna. Dial. V I , 18, 2. Β. IV, 23, 1. 2. V, 6 , 4. V I , c. 20. 21, 1. 23, 3. NQ. I, 2, 10. 3, 1. II, 11, 2. VI, 3, 3. VII, 1, 2. 12, 4. E p . 93, 9. 94, 56. eias lumen varium. NQ. VII, 27, 1. lunare sidus, ad cuius arbitrium oceanus exundat. Dial. 1, 1, 4. lunaris orbita. NQ. VII, 10, 2. lupanar. NQ. 1, 16, 6. lupus. Dial. IV, 15, 4. V I , 2 2 , 7. lupi cadavera sequunlur. Rem. 10, 4. Lupus, Claudii amicus. Lud. 13, 5. lusciniorum vox. E p . 76, 9. Lusitanus latro (Virialhus). Epigr. IX, 11. lusorium speclaculum. E p . 80, 2. nomen.

537

Β. V, 8, 3. lusoriae (naves). Β. VII, 20, 3. lusoria fulmina. NO. II, 44, 2. arma. E p . 117, 25. lustrare exercitum victima. Dial. V, 16, 4. lulei aliquid in arcu. NQ. I, 3, 4. 12. lulum. NQ. III, 19, 3. 26, 7. E p . 57, 1. 96, 3. 107, 2. l u x , per quam actus vilae disponuntur. Β. IV, 6 , 3. luce prima excitari. E p . 71, 23. 122, 1. ad ventum movendum facit, nec est sine calore. NQ. V, 8, 2. 9 , 3. inter lucem e-t splendorem quid intersit. E p . 2 1 , 2. multa, quorum in tenebris audacia est, luce prohibentur. Fr. 91. lux divina. E p . 102, 28. luxuria. Dial. III, 21, 1. V, 5 , 5. IX, 3, 3. 9, 2. XII, 6, 2. 17, 6. Β. VII, 9, 2. Ep. 56, 10. publica. E p . 114, 2. terrarum marisque vastatrix. Ep, 95, 19. volo luxuriam obiurg'ari. Ep. 100, 10. id üt NQ. III, 17, 1 - 1 8 , 7. IV, c. 13. V I I , c. 31. 3 2 , 3. Ep. 51, 3 - 1 3 . 86, 5 — 13. 87, 1 - 1 1 . 89, 1 9 - 2 3 . 95, 1 3 32. 110, 12 — 20. 114. 119. 122. 123. Dial. XII, 10, 2—12, 7. X, 7, 1. 2. c. 12. Β. 1, 9 , 3 — 1 0 , 4. V I I , c. 9. 10. licet aliquis nimium in hac parte nio iudicel. E p . 121, 4. luxuriae materia contrahenda. Ep. 108, 18. luxuriae propositum g-audere perversis. Ep. 122, 5. luxuriosus, sed dilig-cns. Ep. 1, 4. luxu riosi vitam suam esse in sermonibus volunt. Ep. 122, 14. lychnobius. Ep. 122, 16. Lycia. NQ. III, 25, 11. E p . 79, 3. Lycurg-us. E p . 90, 6. Lycus. NQ. III, 26, 4. Lydia. NQ. III, 25, 7. lymphalici. NQ. V I , 29, 3. metus. E p . 85, 27. sunt perniciosissimi. E p . 1 3 , 9 . Lynceius amnis. NQ. III, 20, 6 (ex OvidioJ. Lynceus. Β. IV, 27, 3. lyra. Dial. V, 9, 2. lyrici novem. E p . 27, 6. 49, 5. Lysias. Fr. 82. Lysimachus. Dial. V, 17, 2. Cl. I, 25, 1. M. Macedo. Dial. V, 17, 1. Β. III, 6, 2. IV, 37, I . V, 4, 3. Macedonia. Dial. Χ, 4, 5. NQ. III, 25, 4. VI, 1, 13. VII, 28, 3. E p . 91. 9. Macedonicus sermo inter Indos Persasque auditur. Dial. XII, 7, I . macellum. Β. VII, 19, 3. E p . 77, 17. 95, 42. 96, 5. Macer. vid. Hcrennius. macerare. Ep. 81, 23. et coquere. E p . 70, 4. 71, 31. macerala p u r p u r a . NQ. L, 3, 12.

538

INDEX RERUM MEMORABILIUM.

machaera Hispana. 6 . V, 24, 3. machinae obsidenlium. Dial. V I I , 26, 3. machinamenla singula singulis membris et articulis apta in tormentis. Dial. VI, 20, 3. E p . 24, 14. machin alio η es teclorum supra lecta surg-enlium. E p . 90, 7. machinalores. E p . 88, 22. macies. E p . 78, 1. 9 5 , 16. pannosa. Cl. II, 6, 3. Macrobiotae Aethiopes. Dial. V, 20, 2. macle virtute eslo, sanguinolentis ex acie redeuntibus dicilur. E p . 66, 50. macula. Dial. IX, 11,9. maculae columnarum. E p . 115, 8. Maeander. E p . 304, 15. Maecenas voluptalibus marcidus. Dial. I, 3 , 10. 11. ing-eniosus v i r , nisi ilium felicilas enervasset. Ep. 19, 9. 92, 35. 114, 4. eius vita. E p . 114, 4. mansuetudinis maxima laus. E p . 114, 7. 6. deliciae. 120, 19. morosae uxoris cotidiana repudia deflei. Dial. I, 3, 10. E p 114, 6. Aug-usti amicus. Β. V I , 32, 2 — 4. eius partibus fung^ens. E p . 114, 6. eius turpissimum volum. E p . 101, 10 sqq. dictum Β. IV, 36, 2. ebrius sermo. E p . 19, 9. 114, 4. oratio aeque solula quam ipse discinctus. 114, 4, eius locus ex libro qui Prometheus inscribitur. E p . 19, 9. 10. eius cilanlur versus. E p . 92, 35. 101, 11. de cullu suo. E p . 114, 5. magisler populi apud anliquos vocatus, qui nunc 'dictator dicilur. ab illo no· minalur maxister equilum. E p . 108, 31. mag-ister puerorum discenlium oratioi e m reddere. Β. V, 25, 6. iracundissimus. E p . 94, 9. obsonii scindendi. Dial. V I I , 17, 2 . arg-utiarum, qui servos instituil. Dial. I I , 1 1 , 3 . leonis. Β. II, 19, I . domandi equos. Cl. I, 16, 4. ad mag-istrum respicere. E p . 33, 8. mag-isterium. E p . 15, 3. 95, 36. mag-istratus. Dial. V, 5, 4. 33, I . VI, 14, I . Β. VI, 13, 3. Ep. 115, 10. adulatio nibus petitur. NQ. IV, praef. 3. 13. utilur veste perversa in supplicio. Dial. I I , 16, 5. puerorum ludentium. Dial. I I , 12, 2. mag-islratu Charino (i. e. archonte). E p . 18, 9. mag-islratuum contemptores. E p . 73, I. maguanimilas. Cl. I , 5 , 3. E p . 74, 13. 115, 3. Dial. II, 11, 1. magnanimos nos natura produxit. E p . 104, 23. Mag-nesia. NQ. III, I I , 3. mag^nitudo habet modum incertum, comparalio illam aut tollit aut deprimit. E p . 43, 2. orationis Dial. XI, I I , 6. mag-nus i l l e , qui in divitiis pauper est. E p . 20, 10. non potest mag-num et bo*

num separari Dial. III, 20, 6. mag-nns quomoao prinuim adparuerit. Ep. 120, 10-14. [14, 2. Mag-nus, cog-nomen honori datum. Cl. I, Mag-nus, Crassus. Lud. I I , 2. Mag-nus. vid. Pompeius. ma^us. E p . 58, 31. Dial. V, 16, 3. maiores suos recensere. B. III, 28, 2. qui egreg-iis maioribus ortus e s t , qualiscunque e s t , sub umbra suorum lateat. Β. IV, 30, 4. maiorum noslrorum memoria. NQ. I I , 2 6 , 4. maiorum insti· tuta. E p . 47, 14. 36, 7. 86, 4. 88, 19. sententiae. Β. I I , 1, 4. NQ. V I , I, I . E p . 1 , 5. laudes. Dial. X I I , 10, 7. Β. I I I , 6 , 2. IV, 30, 4. V I I , 16, 3. vitia. NQ. V, 15, 2. Stoici fuerunt. Ep. 110,1. maiusculi pueri. E p . 24, 13. malacia. Ep. 67, 14. malaxandos articulos exoletis porrig-ere, E p . 66, 53. malig-nilas. Dial. V, 5, 5. Β. VI, 13, 2. malleus an forfices prius in usu esse coeperint. E p . 90, 13. malilia levis e s t , saepe m u l a t u r , non in m e l i u s , sed in aliud. E p . 47, 21. ipsa maximam partem venem sui bibit. Ep. 81 , 22. nemo illam excussit, nisi qui pro ilia sapientiam adsumpsit. Ep. 75,10. malus nemo est animi causa. Β. IV, 17, 3. mali omnes sumus et f u i m u s et futuri sumus. Β. I , 10, 3. V, 17, 3. Dial. V, 26, 4. 27, 3. IV, c. 28. Cl. I, 6, 3. NQ. IV, praef. 19. mali bonos se fing'unt. Β. IV, 17, 2—4. discrimen inier bonos malosque non tollendum d e m e n t i a . Cl. 1, 2, 2. mali quanto plures s i n t , periculosum est ostendere civitati. Cl. I, 23, 2. malus malo nocet. Ep. 109, 4. malis displicere laudari est. Kern. 7, 1. malum virus. NQ. V, 15, 4. Β. I , 13, 3. ulcus. Dial. IV, 11, 2. VI, 1, 8. IX, 2, 12. unum malum est turpiludo. Dial. II, 5, 3. maiorum ultimum est mala sua amare. E p . 39, 6. malum est cedere jis, quae mala vocanlur. Ep. 8 5 , 28. mali praecog'itali mollis ictus venit. Ep. 76, 34. 78, 29. 107, 4. 91, 3. 63, 14. Dial. IX, 11, 6. VI, c. 9. XI, 11, 1 - 3 . mala s u n t , quae videntur. pro ipsis sunt, quibus accidunt, et pro universis sunt, quibus non volentibus accidunt, dig^ni malo sunt. Dial. I , c. 3 sqq. mala vocantur opinione vulg-i. Dial. XII, 5, 6. plura mala conting-unt nobis quam accidunt. E p . 110, 3. inter causas maiorum nostrorum e s t , quod vivimus ad exempla. E p . 123, 6. umbrae maiorum, quibus inffemiscunl homines moris causa. E p . 99, 3. melius in malis sapimus, quasi inter se contraria sint bona for· tuna el mens bona. Ε ρ · 94, 74.

INDEX REKUM MEMORABILIUM. Mamercus. vid. Scaurus. mamma. Dial. V, 39, 4. mancipium. Dial. V, 14, 3. 19, 2. 34, 1. 37, 2. V I , 10, 6. 19, 3. I X , 11, 1. CI. 1, 1, 2. Β. VI, 2, 3. VII, 4, 2. E p . 74, 17. mancipia peculium suum pro capite numerant. E p . 80,4. mancipia pessimae notae in mag-isterium recepta. E p . 15, 3. mancipiorum urban it as in dominos contumeliosa delectat. Dial. II, 11, 3. mancipia ridicula. Ep.47, Π. auro culta. Dial. IX, 1, 8. exircma V, 37, 2. E p . 70, 25. condicionis extremae. Ep.80,4. mancipium ultimum. Dial. X, 13, 7. ad Castorfs nequam mancipia ementes vendentesque. Dial. I I , 13, 4. mancipio dare. Dial. XI, 10, 4. Ep. 72, 7. mancipii mei res est. Β. V, 19, 1. manducata ut ponanlur exspecto. E p . 93, 27. mane proprium ac peculiare. E p . 122, 9. Manes, servus Diog-enis. Dial. IX, 8, 7. manes. E p i g r . IV, 8. mang-o. Β. IV, 13, 3. E p . 80, 9. cf. Dial. II, 13, 4. manipulares. Dial. V, 22, 2. manipulus foeni. Dial. VII, 25, 2. Manlius. Β. Ill, 37, 4. manni obesi. E p . 87, 10. manubiae Jovis ties in fulmine mittcndo. NQ. II, 41, 1. 2. manuleatus. E p . 33, 2. manumittere. B. Ill, 23, 3. 5. 27, 4. manumissio. CI. I, 3, 1. manus certa. Dial. V, 14, 3. E p . 90, 9. facilis. E p . 121, 5. Β. I , 7 , 2. plena. Β. I , 7 , 2. E p . 33, 6. 120, 10. cava. Ep. 90, 14. manus supinae. Β, I , 15, 3. manibus in coelum sublatis vota facere. Β. IV, 4 , 2. E p . 41, 1. manus puias ad coelum extollere. NQ. Ill, praef. 14. manus mota ostendit impudicum. E p . 52, 12. manus plumbo graves iactare. E p . 56, 1. 15, 4. manus iactare in disputando. Ep. 75, 2. m a · aum exercere. Dial. VIII, 6, 3. V, 18, 2. CI. I, 7, 4. NO. VII, 14, 1. intentare. E p . 52, 13. 71, 22. inicere. Dial. IX, 6, 2. 16, 3. NQ. IV, p r a e f . 20. E p . 1, 2. 34. 2. 70, 11. 79, 6. 104, 1. vera bona, i;i quae non est manus iniectio. Dial. I I , 5, 7. manu facere. Dial. IV, 9 , 3. V, 12, ]. VI, 19, 2. X, 3, 2. Β. VI, 41, 1. E p . 4 1 , 3. 5 2 , 6. 55, 6. 58, 32. 89, 21. 91, 11. 115, 2. ad manum. E p . 70, 24. 100, 3. NQ. I , 3 , 9. venire. Dial. IV, 29, 3. sub manu. E p . 71, 1. manum in volnere relinquere. Dial. IV, 35, 1. manus manum lavaf. Lud. 9, 6. manus osculis conterere. Ep. 118, 3. map alia. Lud. 9, 1. Marcella maior. Fr. 76.

535

Marcellinus, Senecae et Lucilii amicus. Ep. 29, 1. 4 — 8 . T u l l i u s , mortem sibi conscivit. E p . 77, 5 — 10. Marcellus, exulans Mytilenis. Dial. XII, 9, 4 - 1 0 , 1. Marcellus, Octaviae filius, iuvenis obiit. eius laudes, spcs, honores. Dial. VI. 2, 3. 5. XI, IS, 3. Marcellus, vid. Asinius. Marcia, Catonis uxor. Fr. 74. Marcia, Catonis filia minor. Fr. 72. 73. Marcia, ad quam scriptus est dialog-or. lib. VI. vid. c. 1, 1. 6, 1. 8, 2. 16, 5. 8. 19, 3. 20, 2. 22, 1. 8. 23, 3. 24, 2. 25, 2. 3. 2 6 * 7 . eius robur animi in morte parentis A. Cremutii Cordi, eius voltus Iristis, luctus de filii m o r t e p o s t tertium annum nondum imminutus. Dial. VI, c. I. 22, 6. eius mores, c. 3, 3. 4. 26, 1. eius avus caesus. c. 26, 4. liberi quatuor. 16, 5. duae filiae el ex iis nepotes. 16, 6. Metilii filii duae filiae. 16, 6. 7. Liviam Aug^usti uxorem familia· riter coluit. c. 4, 1. Marcus, puer blandissimus, Senecae fortasse filius. Dial. XII, 18, 4—6. Epig-r. VIII, 5. 6. mare lenlum. Dial. I , 4, 6. tranquillum. VI, 5, 5. IX, 2, I . spissum. E p . 55, 2. lang-uidum. E p . 53, I. importuosum. Dial. X I I , 7, 8. metuendum etiam firmissimis. ib. c. 19, 5. rubrum. Β. VII, 2, 5. NQ. III, praef. 10. exterum. NQ. IV, 2 , 24. inferum. Dial. X I I , 7 , 2. NQ. IV, 2 , 29. mortuum vocat Demetrius vitam securam et sine nil is fortunae occursionibus. E p . 67, 14. n-are unum est. NQ. I l l , 14, 3. maria non sentiunt fluminum incrementum. Dial. I, 1, 2. maris sapor non mutatur amnibus, imbribus, medicatis fontibus. Dial. 1, 2, 1. NQ. Ill, c. 4. 5. 8. 27, 10. reciprocantur ad arbitrium lunaris sideris. Dial. I, 1, 4. in profundo mari post ventum q^uoque volutatio. Dial. Χ , · 2 , 3. maris mclinatio ac subinde crebrior fluctus. Ep. 53, 2. mare imping-it littoribus omne immundum. NQ. I l l , 26, 7. 8. aequale terris est. ib. c. 2 8 , 5. cf. commercium. marg-arita. Dial. XII, 16, 3. Β. II, 12, 1. Rem. 16, 7. marttus. Dial. V, 33, 1. VI, 12, 3. Marius, C., Dial. IV, 2, 3. X, 17, 6. XII, 7, 8. Β. V, 16, 2. E p . 51, 11. 94, 66. Marius, Μ . , tribunus plebis. Dial. V, 18, 1. Marius Nepos praetorius. Β. II, 7, 2. marmor varium. Dial. V, 35, 5. Β. IV, 6. 2. Ep. 100, 6. marmora. Β. VII, 20. 2. E p . 90, 25. 114, 9. terram marmo ribus abscondere. E p . 16, 8.

540

INDEX RERUM MEMORABIL1UM.

marmorarius. Ep. 88, 18. 90, 15. marmoreae moles. Dial. XI, 18, 2. Maro, investigator. Β. Ill, 26, 2. Mars communis. Dial, III, 12, 5. Marlis Stella. NQ. 1, I , 7. V I I , 4 , 2 . 1 2 , 3.

Ep. 88, 14. Marli Bellona collocalur. Fr. 39. Marsorum praetor. Β. Ill, 23, 5. Marsyas. Β. VI, 32, 1. Marlius lubarum sonus. Dial. IV, 2, 4. campus Martius. Lud. 13, I. mensis. Ε p. 86, 20. Marullo scripta a Seneca epislula et Lucilio missa, quum ille mortem filii parvoli molliter ferre dicerelur. Ep. 99. massa. NQ. II, c. 17. Ep. 82, 14. Massilia. Dial. XII, 7, 8. CI. I, 15, 2. Massiliensis. vid. Euthymenes. matela. B. Ill, 26, 2. malres per filios ambiliosae. Dial. XII, 14, 2. malrum in Iiberos indulg-entia. Dial. I, 2, 5. malribus familiae denunciare. Ep. 97, 5. materia et causa. Ep. 65, 2. materia et ars et quasi pars differunl. NQ. II, 3, —6, 1. saepe bona materia cessat sine artifice. Ep. 47, 16. multum interest, utrum ad consuinptam maleriam an ad subactam accedas. Ep. 79, 6. materiae superadornatae operimentum. NQ. IV,

?

2, 18.

malhematice superficiaria est, in alieno aedificat. Ep. 8S, 28. mathematici. Lud. 3, 2. Ep. 88, 26. 27. matrimonium. Fr. 45 — 88. Ep. 94, 15. matriinonia deorum. Fr. 39. matrona. Dial. V, 18, 4. Β. I , 9, 3. 4. VII, 9, 5. NQ. VII, 31, 2. Fr. 73. 76. matronarum usibus mulla necessaria. Fr. 48. matronalis ordo. Rem. 16, 3. maturitas indicium est imminentis exitii. Dial. VI, 23, 5. matutinum hoe erat Pisoni, usque in horam fere sextain dormiebat. Ep. 83, 14. Maximus. vid. Fabius. Maximus (Caesonius), amicus el comes Senecae in itinere. Ep. 87, 2. medendi in arte videmus humillimis quibusque bona contingere. Ep. 87, 15. m e d i c a . vid. Dial. I, 3, 2. II, 13, 1. Ill, 12, 6. 13, 3. 15, 2. 16, 4. 20, 1. 3. IV, c. 19, 25, 1. 36, 4. V, 3, 4. 9, 2. 4. 10, 3. 39, 2. VI, 1, 8. 11, 3. 4. 22, 3. IX, 2, 1. 11. X , 4, 6. 18, 6. XII, 1, 2. 2, 2. CI. I, 9, 6. 17, 1. 2. II, 6, 4. Β. II, 2, 2. 14, 2. 18, 8. Ill, 9. 2. IV, 28, 4. V, 12, 6. 20, 2. 24, 3. VI, 8, 1. NQ. I, 3, 7. III, 1, 3. 15, I. 2. 4. 5. 16, 2. c. 20. 25. 30 , 4. IV, 13, 5 - 1 1 . VI, 2, 3 — 5. 14, 1. 2. 18, 6. 24, 2. 4. 32, 3. Ep. 2, 3. 6, 1. 7, 1. 14, 6. 15, 3. 24,

15. 16. 28, 6. 29, 8. 40, 4. 53, 3. 5. 6. 54, 1. 2. 6. 55, 1. 2. 56, 10. 57, 4. 5. 66 , 37. 43. 47. 68 , 7. 8. 70, 16. 72, 5. 6. 74, 23. 33. 75, 12. 78, 1. 5. 8. 9. 83, 26. 84, 6. 85, 5. 12. 92, 25. 94, 20. 95, 15-18. 101, 3. 11. 104, 1. 108, 15. 16. 18.

medicamenta. Dial. VII, 7, 3. Β. I, 11, 6. Ill, c. 24. VII, 9, 2. NQ. I, 3, 12. Ep. 8, 2. 64, 8. 94, 20. faciei. Ep. 123, 7. medicatae aquae. NQ. Ill, 2, 1. 20, 2. 3. medicali torrentes. Β. IV, 5, 3. fontes. NQ. Ill, 25, 10. medicina. CI. I , 2, 1. Β. IV, 28, 4. Ep. 78, 3. 87, 17. 89, 19. 94, 20. 24. 95, 15 medicus. Dial. II, 13, 1. 2. Ill, 6, 2. 3. 4. 15, 1. IV, 10, 7. V, 39, 4. IX, 1, 2. 2, 1. X, 1, 1. 8, 2. XII, 3, 1. CI. I, 24, 1. Β. II, 18, 8. Ill, 9, 2. c. 24. 35, 4. IV, 13, 3. VI, 15, 1. 2. 16, 1. 2. 4. 5. 17, 2. 36, 2. 38, 3. VII, 14, 3. NQ. II, 3& 4. Ill, 1, 3. Ep. 22, 1. 24, 8. 40, 5. 50, 4. 52, 9. 72, 6. 75, 6. 7. 78, 5. 22. 85, 36. 94, 17. 19. 95, 9. 97, 11. 104, 1. 18. 109, 14. 17. 123, 17. mcdici domestici et familiares. Dial. I, 1, 1. qui non est vir bonus, potest nihilominus medicus esse. Ep. 87, 17. medicus Pyrrhi. Ep. 120, 6. medicorum lituli et pyxides. Fr. 18. meditala ad verum perducenda. Dial. VIII, 6, 3. medilalionem mortis vocanl medici suspirium. Ep. 54, 2. in meditullio posita. Fr. 45. cf. Mart. Dum. de foim. hon. vitae. c. 10. medius (inter adulescenlem el senem). Ep. 22, 14. medium, indiflerens. Ep. 82, 14. 15. 117, 9. media largiri. Ep. 109, 12. media pars. Ep. 94, 8. medulla. Dial. IX, 11, 8. NO. Ill, 15, 2. Ep. 94, 6. 114, 25. Medus. Lud. 12, 3, v. 23. Dial. II, 13, 4. Ep. 71, 37. Medorum lex. Dial. II, 13,3. Meg-alepolis. NQ. VI, 25, 2. μ,εγαληγορία. Lud. 12, 3. Megara. Dial. II, 5, 6. Megarici. Ep. 88, 44. meffistanes. Ep. 21, 4. met. Ep. 118, 14. quomodo fiat. Ep. 84, 4. quibusdam morbi vitio amarum videtur. Ep. 109, 7. melle frui. Ep. 63, 0. mel muscae sequuntur. Rem. 10, 4. Melas amnis in Boeolia ab effcctu nomen habens. NQ. Ill, 25, 3. membrana tenuis dignitatis. Ep. 115, 9. membrum. NQ. I, 16, 2. 7. meminisse aliud est quam scire. Ep.33,8. memoria mala. Ep. 27, 5. nescio an cerlior sit, quae nullum extra se subsidium habet. Ep. 88 , 32. nil perdit, nisi id

INDEX RERUM MEMORABILIUM. quod non saepe respexit. B. I I I , 2, 3. caduca est futuro imminentium. ib. c. 3, 4. memoriae minimum tribuit, quis