Analiza techniczna dla bystrzaków 9788324650491, 8324650490

Table of contents :
Spis treści
O autorce
Podziękowania od autorki
Wstęp
O książce
Konwencje zastosowane w książce
Czego nie czytać
Naiwne założenia
Jak podzielona jest książka
Część I: Definiowanie analizy technicznej
Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną
Część III: Obserwacja zachowania rynku
Część IV: Odnajdywanie formacji
Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną
Część VI: Dekalogi
Ikony wykorzystane w książce
Co dalej?
Część I. Definiowanie analizy technicznej
Rozdział 1. Otwieramy skrzynkę z narzędziami analizy technicznej
Wprowadzenie do analizy technicznej
Spekulacja czy inwestowanie: różne oblicza analizy technicznej
Ustalenie nowych reguł
Co przemawia za zarządzaniem transakcjami?
Sprawianie, by trend stał się Twoim przyjacielem
Skupianie się na cenach jest słuszne (i godne szacunku)
Wyznaczenie własnej ścieżki na wykresie
Przyglądamy się bliżej wielu obliczom występowania trendów
Ilościowe wyrażenie występowania trendów
Dlaczego analiza techniczna się sprawdza lub się nie (zawsze) sprawdza?
Wygrywanie z rynkiem
W poszukiwaniu porządku
Co obejmuje analiza techniczna?
Sporządzanie i analiza wykresów (charting)
Analiza timingu rynkowego
Podążanie za trendem (znowu to słowo)
Analiza techniczna
Czego potrzebujesz, żeby zacząć?
Rozdział 2. Zapoznajemy się z funkjonowaniem rynku od podszewki
Aukcyjny model podaży i popytu
Instrumenty finansowe to nie skarpetki: efekt popytowy
Docieramy do źródła popytu
Identyfikacja zachowania zbiorowości
Jednostka v. zbiorowość
Robienie graczom giełdowym wody z mózgu
Staramy się odkryć, co jest normalne: przyglądamy się rozkładowi normalnemu
Powracanie do średniej
Gra wykorzystująca powrót do średniej
Identyfikacja skrajnych zachowań zbiorowości i reagowanie na nie
Przebijanie poziomów granicznych: rynek wykupiony i wyprzedany
Zmierzanie w kierunku przeciwnym do tego, który podpowiada instynkt: poziomy zniesienia
Chwytanie spadającego noża: określanie, kiedy i na jakim poziomie korekta się zakończy
Zaawansowane teorie zbiorowości
50-procentowe zniesienie Ganna
Magiczne liczby: „sekret wszechświata”
Kiedy widzimy zbyt wiele zniesień
Rozdział 3. Płyniemy z prądem: nastroje rynkowe
Definiujemy nastroje rynkowe
Dowiadujemy się więcej o wolumenie
Uwaga na szpikulce!
Śledzenie równowagi wolumenu
Ulepszamy wskaźniki wolumenowe
Wychodzimy z analizą poza konkretny wykres
Selekcjonujemy porcje informacji o nastrojach rynkowych
Kręcimy się wokół osi ziemskiej: efekty sezonowe i kalendarzowe
Zaskoczony tłum
Rozważamy historyczne kluczowe dni odwrotu (odwrócenia trendu)
Przetrwanie w świecie przypadkowości
Pamiętanie, jaka była ostatnia cena
Myślenie w kategoriach naukowych
Uwarunkowania i przypadki losowe
Wielkość próby
Część II. Umysłowy podkład pod analizę techniczną
Rozdział 4. Systematyczna gra przy użyciu wskaźników
Wprowadzenie do wskaźników
Klasyfikacja wskaźników
Zrozumienie, co określają wskaźniki
Wybór swego stylu gry
Przyglądamy się działaniu wskaźników
Określanie właściwych interwałów
Zważanie na sygnały generowane przez wskaźniki
Ustalanie historycznych poziomów odniesienia
Selekcja wskaźników
Optymalizacja, czyli poddawanie wskaźników próbie
Opracowywanie optymalizującego testu wstecznego
Dopracowanie testu wstecznego
Naprawiamy wskaźnik
Ponowne zastosowanie wskaźnika
Szacujemy ryzyko optymalizacji
Rozdział 5. Zarządzanie pozycjami
Konstruowanie zasad transakcyjnych
Zarys Twojego planu gry
Powszechne obawy i wątpliwości
Zgarniamy pieniądze ze stołu: wyznaczanie docelowych wielkości zysków
Kontrolowanie strat
Pierwsza linia obrony: zlecenia stop-loss
Wyznaczenie stopów w myślach mija się z celem
Klasyfikacja zleceń stop-loss
Modyfikowanie wielkości pozycji
Zmniejszanie pozycji
Zwiększanie pozycji
Ustalanie stopów dla zmodyfikowanych pozycji
Część III. Obserwacja zachowania rynku
Rozdział 6. Interpretacja podstawowych słupków: jak zachowują się ceny instrumentów finansowych
Konstruowanie podstawowych słupków
Przechodzimy do działania: słupek cenowy w telegraficznym skrócie
Nadawanie tonu notowaniom: cena otwarcia
Podsumowanie nastrojów: cena zamknięcia
Wjeżdżamy na górę: cena maksymalna
Schodzimy na sam dół: cena minimalna
Składamy wszystko w spójną całość: wykorzystujemy słupki cenowe do identyfikacji trendów
Identyfikacja trendu wzrostowego
Identyfikacja trendu spadkowego
Staramy się przebrnąć przez grzęzawisko słupków
Bierzemy pod uwagę serię słupków
Staramy się pojąć względność
Unikamy błędnej interpretacji
Określenie, kiedy analiza wykresu słupkowego zdaje się na nic
Analiza danych przy różnych interwałach czasowych
Analiza danych dziennych
Rozszerzamy interwał
Zawężamy interwał
Rozdział 7. Interpretacja specjalnych kombinacji słupków: małe formacje
Poszukiwanie poszlak naprowadzających na trop nastrojów rynkowych
Położenie ticku i słupka
Rodzaje konfiguracji
Zakres zmian cen
Rozpoznawanie najczęstszych specjalnych konfiguracji słupków
Wysokie zamknięcie
Nie wychodzimy przez kilka dni na zewnątrz
Dzień spędzony na zewnątrz
Zamknięcie w okolicach otwarcia
Rozszyfrowujemy szpikulec cenowy
Poznajemy luki
Identyfikujemy lukę
Wykorzystywanie głównych luk do swoich celów
Wypełniamy lukę
Jak wykorzystać zakres zmienności cen, by skutecznie radzić sobie ze zmianami
Zwracamy uwagę na zmieniający się zakres zmienności
Określenie znaczenia zmiany zakresu zmienności
Przyglądamy się średniemu zakresowi zmienności cen
Rozdział 8. Słupek cenowy inaczej: świece japońskie
Nieocenione zalety świec japońskich
Rozkładamy świece na części pierwsze
Konstrukcja korpusu
Staramy się uchwycić istotę świecy bez korpusu — doji
Chwytamy cień
Mierzymy poziom emocji
Rozpoznawanie specjalnych formacji świecowych związanych ze „skrajnymi emocjami”
Interpretacja formacji świecowych
Ukłon w stronę formacji odwrócenia trendu
Formacje kontynuacji trendu
Łączymy świece z innymi wskaźnikami
Posługiwanie się wyłącznie wykresami świecowymi
Część IV. Odnajdywanie formacji
Rozdział 9. Dostrzeganie formacji liniowych poprzez analizy technicznej
Wprowadzenie do formacji liniowych
Czy masz wyobraźnię?
Nie wykraczaj poza linie konturów przy kolorowaniu
Przymilamy się do formacji kontynuacji trendu
Trójkąty prostokątne zwężające się ku górze i ku dołowi
Podrygi martwego kota
Rozpoznawanie klasycznych formacji odwrócenia trendu
Podwójne dno
Podwójny szczyt
Absolutny potrójny szczyt: formacja głowy z ramionami
Szacujemy wielkość ruchu mierzonego
Podejmujemy decyzje pod dyktando formacji
Wznowienie trendu po korekcie
Mierzenie do powstania luki
Rozdział 10. Wyznaczanie linii trendu
Przyglądamy się bliżej wykresowi cenowemu
Przestrzeganie zasad wyznaczania linii trendu
Reguły wyznaczania linii trendu
Wykorzystywanie linii wsparcia jako sygnału do wejścia, a następnie wycofania się z inwestycji
Druga strona medalu: wykorzystywanie linii oporu do otwierania i zamykania pozycji
Optymalizujemy poziomy oporu i wsparcia
Bawimy się liniami oporu i wsparcia
Wyznaczanie wewnętrznych linii trendu
Zasady wyznaczania linii regresji
Identyfikujemy tendencje, którym podlegają ceny
Jak wybierać linię regresji?
Rozdział 11. Kanały cenowe jako narzędzia prognozy
Poznajemy podstawy wyznaczania kanałów cenowych
Odręczne rysowanie kanałów
Wyznaczanie kanału przy pomocy oprogramowania analitycznego
Rozważamy zalety prostoliniowych kanałów cenowych
Zgłębiamy wady prostoliniowych kanałów cenowych
Wykorzystywanie kanałów do osiągania zysków i ograniczania strat
Jak sobie radzić z wybiciami
Jak odróżnić fałszywe wybicie od prawdziwego?
Umieszczamy wybicia w konkretnym kontekście
Regresji liniowej przedział zmienności okiełznany
Wprowadzamy błąd standardowy
Wyznaczanie kanału regresji liniowej
Potwierdzanie odręcznie wyrysowanych kanałów
Oceniamy specjalne cechy kanałów regresji liniowej
Wady kanałów regresji liniowej
Wsparcie i opór w punktach zwrotnych trendu
Obliczanie pierwszej strefy wsparcia i oporu
Wykorzystywanie wsparcia i oporu punktów zwrotnych
Część V. Ruszamy z analizą dynamiczną
Rozdzał 12. Wykorzystanie linii dynamicznych
Wprowadzamy prostą średnią kroczącą
Poznajemy zasadę przecięcia ceny ze średnią
Posługiwanie się regułą poziomu średniej kroczącej
Jak radzić sobie z ograniczeniami?
Magiczne liczby średnich kroczących
Dostosowywanie średniej kroczącej
Poznajemy różne rodzaje średnich kroczących
Wybieramy rodzaj średniej kroczącej
Wykorzystywanie wielu średnich kroczących naraz
Włączamy do gry dwie średnie kroczące jednocześnie
Aplikujemy trzy średnie kroczące
Zgłębiamy zagadnienie zbieżności i rozbieżności średnich kroczących
Obliczamy zbieżność i rozbieżność
Konstruujemy narzędzie decyzyjne
Interpretacja MACD
Rozdział 13. Mierzymy impet
Nieco matematyki: obliczamy impet
Wykorzystujemy metodę odejmowania
Wykorzystujemy metodę tempa zmian
Dodajemy kontekst: procentowe tempo zmian
Analizujemy bardziej skomplikowane aspekty wskaźnika impetu
Wygładzamy zmiany cen
Filtry momentum
Wykorzystujemy wskaźnik impetu
Odkrywamy rozbieżność
Potwierdzenie wskaźników trendu
Określamy wskaźnik siły względnej (RSI)
Obliczamy RSI
∑
Przedstawiamy RSI na wykresie
Wykorzystujemy pozostałe komponenty słupka cenowego: oscylator stochastyczny
Pierwszy krok: wyliczamy szybki oscylator %K
Drugi krok: udoskonalamy wskaźnik %K za pomocą %D
Bawimy się oscylatorem stochastycznym na wykresie
Rozdział 14. Szacujemy zmienność
Wymykająca się zrozumieniu koncepcja
Jak postrzegać zmienność?
Niska zmienność w czasie trendu
Niska zmienność w okresie niewystępowania trendu
Wysoka zmienność w czasie trendu
Wysoka zmienność w okresie, gdy trend nie występuje
Miary zmienności
Śledzimy ruch maksymalny
Rozważamy odchylenie standardowe
Korzystamy ze wskaźnika średniego rzeczywistego zakresu zmienności — ATR
Miary zmienności w praktyce: wstęgi Bollingera
Zlecenia stop z wykorzystaniem wstęg średniego rzeczywistego zakresu zmienności
Rozdział 15. Ignorujemy czas: wykresy punktowo-symboliczne
Tworzymy wykres punktowo-symboliczny, aby przekonać się, co tak naprawdę ma znaczenie
Każdy ruch przedstawiamy w kolumnie
Wielkość kratki
Sporządzamy wykres dzienny
Formacje na wykresach XO
Wsparcie i opór
Formacje podwójnego i potrójnego szczytu oraz dna
Prognozowanie cen docelowych po wybiciu
Pionowe prognozowanie ceny po wybiciu
Prognoza pozioma
Łączymy metodę punktowo-symboliczną z innymi wskaźnikami
Rozdział 16. Łączymy różne techniki
Proste idee, które przetrwały próbę czasu
Dodajemy nowy wskaźnik: wprowadzamy złożoność
Wybieramy nadrzędną koncepcję gry
Studium przypadku złożoności
Oczekujemy pozytywnych wyników
Techniczne podejście do strategii pozytywnych oczekiwań
Zwiększanie efektywności strategii pozytywnych oczekiwań poprzez stopniowe powiększanie pozycji i jednorazowe jej zamknięcie
Oceniamy efektywne zajmowanie pozycji i bezwzględne realizowanie zysków: setupy
Wczesne zajęcie pozycji
Zamknięcie pozycji w grze opartej na setupach
Konieczność wykonania ciężkiej pracy, kiedy grasz jak zawodowiec
Uwaga na specjalne oferty
Rozdział 17. Rozważania na temat systemów transakcyjnych
Definiujemy system transakcyjny
Ścisłe wymagania, które musi spełniać system
Spróbuj znaleźć swoje miejsce w świecie analizy technicznej
Dlaczego automatyczne systemy zawodzą?
Bawienie się nowymi pomysłami
Testowanie wsteczne do upadłego
Nieznajomość swojego przedziału czasowego
Praktyka autosabotażu
Przestrzeganie zasad obowiązujących w długim okresie
Zamknięcie pozycji a zamknięcie i odwrócenie pozycji
Obracanie większą liczbą instrumentów finansowych
Nie inwestuj zbyt niskiego kapitału
Zakup systemu transakcyjnego
Jak weryfikować wspaniałą historię wyników systemu?
Zaglądamy do wnętrza systemu
Wybieramy narzędzie, a nie instrument finansowy
Część VI. Dekalogi
Rozdział 18. Dziesięć sekretów gry giełdowej najlepszych traderów
Wierz w wykresy
Zaprzyjaźnij się z trendem
Zrozum, że prawdziwe pieniądze zarabiasz dopiero po dokonaniu sprzedaży
Bierz odpowiedzialność za swoje czyny
Unikaj euforii i rozpaczy
Skup się na zarabianiu pieniędzy, a nie na tym, by mieć rację
Nie pozwól, by pozycja zyskująca na wartości przekształciła się w pozycję przynoszącą straty
Unikaj pokusy dopasowywania wskaźników do wykresu
Musisz wiedzieć, kiedy podnosić stawkę, a kiedy spasować
Dywersyfikuj
Rozdział 19. Dziesięć zasad pracy ze wskaźnikami
Wsłuchaj się w rytm słupków cenowych
Zrozum wskaźniki, którymi się posługujesz
Graj na podstawie tego, co widzisz na wykresie
Wykorzystuj poziomy wsparcia i oporu
Podążaj za wybiciem
Obserwuj zbieżność i rozbieżność różnych wskaźników
Należycie testuj swoje wskaźniki
Pogódź się z tym, że Twój wskaźnik czasami będzie zawodził
Pamiętaj, że nie istnieją żadne tajne wskaźniki
Graj tylko z ulubionymi wskaźnikami
Rozdział 20. Dziesięć nowych obliczy rynku finansowego
Analiza techniczna zyskuje coraz większe uznanie na całym świecie
Wzrastająca rola zautomatyzowanych systemów transakcyjnych
Coraz większą popularność zdobywa FOREX
Twarde aktywa ponownie zaczęły cieszyć się dużym zainteresowaniem
Kwitnie gra oparta na zależnościach pomiędzy rynkami
Dźwignia jest niebezpieczna
Coraz większy wpływ globalizacji rynków finansowych
Fundusze hedgingowe i państwowe fundusze majątkowe to nowe grube ryby
Pojawienie się platform transakcyjnych
Znakiem nowych czasów są ETF-y, czyli specjalne fundusze inwestycyjne notowane na giełdach papierów wartościowych
Dodatek. Przydatne źródła i literatura uzupełniająca
Absolutne minimum
Źródła internetowe
Oprogramowanie do analizy wykresów
Literatura uzupełniająca
Skorowidz

Citation preview

®

Tytuł oryginału: Technical Analysis For Dummies Tłumaczenie: Bartosz Oczko ISBN: 978-83-246-5049-1

Original English language edition Copyright © 2011 by Wiley Publishing, Inc., Indianapolis, Indiana. All rights reserved including the right of reproduction in whole or in part any form. This translation published by arrangement with Wiley Publishing, Inc. Oryginalne angielskie wydanie © 2011 by Wiley Publishing, Inc., Indianapolis, Indiana. Wszelkie prawa, włączając prawo do reprodukcji całości lub części w jakiejkolwiek formie, zarezerwowane. Tłumaczenie opublikowane na mocy porozumienia z Wiley Publishing, Inc. Translation copyright © 2012 by Helion S.A. Wiley, the Wiley Publishing Logo, For Dummies, the Dummies Man logo, A Reference for the Rest of Us!, The Dummies Way, Dummies Daily, The Fun and Easy Way, Dummies.com, Making Everything Easier, and related trade dress are trademarks or registered trademarks of John Wiley and Sons, Inc. and/or its affiliates in the United States and/or other countries. Used under License. Wiley, the Wiley Publishing logo, For Dummies, the Dummies Man logo, A Reference for the Rest of Us!, The Dummies Way, Dummies Daily, The Fun and Easy Way, Dummies.com, Making Everything Easier i związana z tym szata graficzna są markami handlowymi John Wiley and Sons, Inc. i/lub firm stowarzyszonych w Stanach Zjednoczonych i/lub innych krajach. Wykorzystywane na podstawie licencji. All rights reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or by any information storage retrieval system, without permission from the Publisher. Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metodą kserograficzną, fotograficzną, a także kopiowanie książki na nośniku filmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji. Wszystkie znaki występujące w tekście są zastrzeżonymi znakami firmowymi bądź towarowymi ich właścicieli. Autor oraz Wydawnictwo HELION dołożyli wszelkich starań, by zawarte w tej książce informacje były kompletne i rzetelne. Nie biorą jednak żadnej odpowiedzialności ani za ich wykorzystanie, ani za związane z tym ewentualne naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autor oraz Wydawnictwo HELION nie ponoszą również żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe z wykorzystania informacji zawartych w książce. Drogi Czytelniku! Jeżeli chcesz ocenić tę książkę, zajrzyj pod adres http://dlabystrzakow.pl/user/opinie/anteby_ebook Możesz tam wpisać swoje uwagi, spostrzeżenia, recenzję. Wydawnictwo HELION ul. Kościuszki 1c, 44-100 GLIWICE tel. 32 231 22 19, 32 230 98 63 e-mail: [email protected] WWW: http://dlabystrzakow.pl (księgarnia internetowa, katalog książek) Printed in Poland. • Poleć książkę na Facebook.com • Kup w wersji papierowej • Oceń książkę

• Księgarnia internetowa • Lubię to! » Nasza społeczność

Książkę dedykuję Robertowi Jamesowi Deadmanowi, założycielowi Technical Systems Analysis Group, który z anielską cierpliwością oswajał mój „humanistyczny umysł” ze „ścisłym sposobem myślenia”. Dedykuję ją również Alfredowi A. „Chipowi” Olbrychtowi, który zmusza mnie do kwestionowania łatwych rozwiązań i patrzenia na wszystko po raz drugi, a nawet po raz trzeci z innej perspektywy.

Spis treści O autorce ......................................................................................................................15 Podziękowania od autorki .............................................................................................17 Wstęp ............................................................................................................................19 O książce .........................................................................................................................................19 Konwencje zastosowane w książce ......................................................................................................20 Czego nie czytać ...............................................................................................................................20 Naiwne założenia ..............................................................................................................................21 Jak podzielona jest książka .................................................................................................................21 Część I: Definiowanie analizy technicznej .......................................................................................21 Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną .......................................................................21 Część III: Obserwacja zachowania rynku ........................................................................................22 Część IV: Odnajdywanie formacji .................................................................................................22 Część V: Na skrzydłach analizy dynamicznej .................................................................................22 Część VI: Dekalogi ......................................................................................................................22 Ikony wykorzystane w książce .............................................................................................................23 Co dalej? ..........................................................................................................................................23

Część I: Definiowanie analizy technicznej ................. 25 Rozdział 1: Otwieramy skrzynkę z narzędziami analizy technicznej ...........................27 Wprowadzenie do analizy technicznej .................................................................................................28 Spekulacja czy inwestowanie: różne oblicza analizy technicznej ........................................................28 Ustalenie nowych reguł .................................................................................................................29 Co przemawia za zarządzaniem transakcjami? ................................................................................29 Sprawianie, by trend stał się Twoim przyjacielem ................................................................................30 Skupianie się na cenach jest słuszne (i godne szacunku) ..................................................................31 Wyznaczenie własnej ścieżki na wykresie ........................................................................................32 Przyglądamy się bliżej wielu obliczom występowania trendów ...............................................................33 Ilościowe wyrażenie występowania trendów .....................................................................................33 Dlaczego analiza techniczna się sprawdza lub się nie (zawsze) sprawdza? .............................................35 Wygrywanie z rynkiem ......................................................................................................................36 W poszukiwaniu porządku .................................................................................................................37 Co obejmuje analiza techniczna? ........................................................................................................38

6

Analiza techniczna dla bystrzaków Sporządzanie i analiza wykresów (charting) ...................................................................................39 Analiza timingu rynkowego ...........................................................................................................39 Podążanie za trendem (znowu to słowo) ........................................................................................39 Analiza techniczna .......................................................................................................................39 Czego potrzebujesz, żeby zacząć? .......................................................................................................41

Rozdział 2: Zapoznajemy się z funkcjonowaniem rynku od podszewki ........................ 43 Aukcyjny model podaży i popytu .......................................................................................................44 Instrumenty finansowe to nie skarpetki: efekt popytowy ....................................................................44 Docieramy do źródła popytu .........................................................................................................45 Identyfikacja zachowania zbiorowości .................................................................................................45 Jednostka v. zbiorowość .................................................................................................................46 Robienie graczom giełdowym wody z mózgu ..................................................................................47 Staramy się odkryć, co jest normalne: przyglądamy się rozkładowi normalnemu .....................................48 Powracanie do średniej .................................................................................................................48 Gra wykorzystująca powrót do średniej ...........................................................................................49 Identyfikacja skrajnych zachowań zbiorowości i reagowanie na nie ........................................................50 Przebijanie poziomów granicznych: rynek wykupiony i wyprzedany ..................................................51 Zmierzanie w kierunku przeciwnym do tego, który podpowiada instynkt: poziomy zniesienia .............52 Chwytanie spadającego noża: określanie, kiedy i na jakim poziomie korekta się zakończy ...................53 Zaawansowane teorie zbiorowości ......................................................................................................54 50-procentowe zniesienie Ganna ...................................................................................................56 Magiczne liczby: „sekret wszechświata” .........................................................................................57 Kiedy widzimy zbyt wiele zniesień .................................................................................................59

Rozdział 3: Płyniemy z prądem: nastroje rynkowe ....................................................... 63 Definiujemy nastroje rynkowe .............................................................................................................64 Dowiadujemy się więcej o wolumenie ..................................................................................................64 Uwaga na szpikulce! .....................................................................................................................65 Śledzenie równowagi wolumenu ....................................................................................................66 Ulepszamy wskaźniki wolumenowe ................................................................................................68 Wychodzimy z analizą poza konkretny wykres .....................................................................................69 Selekcjonujemy porcje informacji o nastrojach rynkowych ................................................................70 Kręcimy się wokół osi ziemskiej: efekty sezonowe i kalendarzowe .....................................................72 Zaskoczony tłum ...............................................................................................................................74 Rozważamy historyczne kluczowe dni odwrotu (odwrócenia trendu) ................................................74 Przetrwanie w świecie przypadkowości ...........................................................................................75 Pamiętanie, jaka była ostatnia cena ................................................................................................76 Myślenie w kategoriach naukowych ....................................................................................................77 Uwarunkowania i przypadki losowe ...............................................................................................77 Wielkość próby .............................................................................................................................78

Spis treści

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną ... 81 Rozdział 4: Systematyczna gra przy użyciu wskaźników ..............................................83 Wprowadzenie do wskaźników ...........................................................................................................83 Klasyfikacja wskaźników ...............................................................................................................84 Zrozumienie, co określają wskaźniki ...............................................................................................84 Wybór swego stylu gry ..................................................................................................................85 Przyglądamy się działaniu wskaźników ...............................................................................................88 Określanie właściwych interwałów .................................................................................................88 Zważanie na sygnały generowane przez wskaźniki ..........................................................................89 Ustalanie historycznych poziomów odniesienia ....................................................................................91 Selekcja wskaźników ..........................................................................................................................92 Optymalizacja, czyli poddawanie wskaźników próbie ...........................................................................93 Opracowywanie optymalizującego testu wstecznego .........................................................................93 Dopracowanie testu wstecznego .....................................................................................................95 Naprawiamy wskaźnik ..................................................................................................................96 Ponowne zastosowanie wskaźnika ..................................................................................................96 Szacujemy ryzyko optymalizacji .....................................................................................................97

Rozdział 5: Zarządzanie pozycjami ................................................................................99 Konstruowanie zasad transakcyjnych ..................................................................................................99 Zarys Twojego planu gry ............................................................................................................100 Powszechne obawy i wątpliwości .................................................................................................101 Zgarniamy pieniądze ze stołu: wyznaczanie docelowych wielkości zysków ...........................................103 Kontrolowanie strat .........................................................................................................................104 Pierwsza linia obrony: zlecenia stop-loss ...........................................................................................105 Wyznaczenie stopów w myślach mija się z celem ...........................................................................105 Klasyfikacja zleceń stop-loss ........................................................................................................106 Modyfikowanie wielkości pozycji ......................................................................................................112 Zmniejszanie pozycji ..................................................................................................................113 Zwiększanie pozycji ....................................................................................................................113 Ustalanie stopów dla zmodyfikowanych pozycji ............................................................................114

Część III: Obserwacja zachowania rynku ................ 115 Rozdział 6: Interpretacja podstawowych słupków: jak zachowują się ceny instrumentów finansowych ................................117 Konstruowanie podstawowych słupków .............................................................................................118 Przechodzimy do działania: słupek cenowy w telegraficznym skrócie ..............................................118 Nadawanie tonu notowaniom: cena otwarcia ................................................................................120 Podsumowanie nastrojów: cena zamknięcia ..................................................................................122 Wjeżdżamy na górę: cena maksymalna .........................................................................................125 Schodzimy na sam dół: cena minimalna .......................................................................................125

7

8

Analiza techniczna dla bystrzaków Składamy wszystko w spójną całość: wykorzystujemy słupki cenowe do identyfikacji trendów ................127 Identyfikacja trendu wzrostowego .................................................................................................127 Identyfikacja trendu spadkowego ..................................................................................................129 Staramy się przebrnąć przez grzęzawisko słupków .............................................................................129 Bierzemy pod uwagę serię słupków ..............................................................................................130 Staramy się pojąć względność ......................................................................................................131 Unikamy błędnej interpretacji ......................................................................................................132 Określenie, kiedy analiza wykresu słupkowego zdaje się na nic .......................................................133 Analiza danych przy różnych interwałach czasowych .........................................................................134 Analiza danych dziennych ...........................................................................................................135 Rozszerzamy interwał .................................................................................................................135 Zawężamy interwał ....................................................................................................................135

Rozdział 7: Interpretacja specjalnych kombinacji słupków: małe formacje ............. 139 Poszukiwanie poszlak naprowadzających na trop nastrojów rynkowych ...............................................140 Położenie ticku i słupka ..............................................................................................................140 Rodzaje konfiguracji ...................................................................................................................141 Zakres zmian cen .......................................................................................................................142 Rozpoznawanie najczęstszych specjalnych konfiguracji słupków ..........................................................142 Wysokie zamknięcie ....................................................................................................................143 Nie wychodzimy przez kilka dni na zewnątrz ................................................................................143 Dzień spędzony na zewnątrz .......................................................................................................144 Zamknięcie w okolicach otwarcia .................................................................................................145 Rozszyfrowujemy szpikulec cenowy ..................................................................................................146 Poznajemy luki ...............................................................................................................................148 Identyfikujemy lukę .....................................................................................................................148 Wykorzystywanie głównych luk do swoich celów ...........................................................................150 Wypełniamy lukę ............................................................................................................................154 Jak wykorzystać zakres zmienności cen, by skutecznie radzić sobie ze zmianami ...................................155 Zwracamy uwagę na zmieniający się zakres zmienności .................................................................155 Określenie znaczenia zmiany zakresu zmienności ..........................................................................156 Przyglądamy się średniemu zakresowi zmienności cen ...................................................................157

Rozdział 8: Słupek cenowy inaczej: świece japońskie .............................................. 163 Nieocenione zalety świec japońskich .................................................................................................163 Rozkładamy świece na części pierwsze ..............................................................................................164 Konstrukcja korpusu ...................................................................................................................164 Staramy się uchwycić istotę świecy bez korpusu — doji .................................................................166 Chwytamy cień ...........................................................................................................................166 Mierzymy poziom emocji .................................................................................................................169 Rozpoznawanie specjalnych formacji świecowych związanych ze „skrajnymi emocjami” .......................171 Interpretacja formacji świecowych ................................................................................................171 Ukłon w stronę formacji odwrócenia trendu ..................................................................................173 Formacje kontynuacji trendu ........................................................................................................173 Łączymy świece z innymi wskaźnikami .............................................................................................175 Posługiwanie się wyłącznie wykresami świecowymi ............................................................................176

Spis treści

Część IV: Odnajdywanie formacji ........................... 179 Rozdział 9: Dostrzeganie formacji liniowych poprzez optykę analizy technicznej ......181 Wprowadzenie do formacji liniowych ................................................................................................181 Czy masz wyobraźnię? ................................................................................................................182 Nie wykraczaj poza linie konturów przy kolorowaniu .....................................................................184 Przymilamy się do formacji kontynuacji trendu ..................................................................................184 Trójkąty prostokątne zwężające się ku górze i ku dołowi ................................................................185 Podrygi martwego kota ...............................................................................................................186 Rozpoznawanie klasycznych formacji odwrócenia trendu ....................................................................187 Podwójne dno ............................................................................................................................187 Podwójny szczyt .........................................................................................................................189 Absolutny potrójny szczyt: formacja głowy z ramionami .................................................................190 Szacujemy wielkość ruchu mierzonego ..............................................................................................191 Podejmujemy decyzje pod dyktando formacji ................................................................................192 Wznowienie trendu po korekcie ...................................................................................................193 Mierzenie do powstania luki ........................................................................................................194

Rozdział 10: Wyznaczanie linii trendu ........................................................................195 Przyglądamy się bliżej wykresowi cenowemu .....................................................................................195 Przestrzeganie zasad wyznaczania linii trendu ...................................................................................196 Reguły wyznaczania linii trendu ..................................................................................................197 Wykorzystywanie linii wsparcia jako sygnału do wejścia, a następnie wycofania się z inwestycji .........197 Druga strona medalu: wykorzystywanie linii oporu do otwierania i zamykania pozycji ......................200 Optymalizujemy poziomy oporu i wsparcia ...................................................................................202 Bawimy się liniami oporu i wsparcia ............................................................................................203 Wyznaczanie wewnętrznych linii trendu ............................................................................................204 Zasady wyznaczania linii regresji .................................................................................................204 Identyfikujemy tendencje, którym podlegają ceny ...........................................................................205 Jak wybierać linię regresji? ...........................................................................................................207

Rozdział 11: Kanały cenowe jako narzędzia prognozy ................................................209 Poznajemy podstawy wyznaczania kanałów cenowych ........................................................................210 Odręczne rysowanie kanałów .......................................................................................................211 Wyznaczanie kanału przy pomocy oprogramowania analitycznego ..................................................213 Rozważamy zalety prostoliniowych kanałów cenowych ..................................................................213 Zgłębiamy wady prostoliniowych kanałów cenowych .....................................................................214 Wykorzystywanie kanałów do osiągania zysków i ograniczania strat ................................................214 Jak sobie radzić z wybiciami .............................................................................................................215 Jak odróżnić fałszywe wybicie od prawdziwego? ............................................................................216 Umieszczamy wybicia w konkretnym kontekście ............................................................................219 Regresji liniowej przedział zmienności okiełznany ..............................................................................222 Wprowadzamy błąd standardowy ................................................................................................222 Wyznaczanie kanału regresji liniowej ............................................................................................223

9

10

Analiza techniczna dla bystrzaków Potwierdzanie odręcznie wyrysowanych kanałów ..........................................................................225 Oceniamy specjalne cechy kanałów regresji liniowej ......................................................................225 Wady kanałów regresji liniowej ....................................................................................................226 Wsparcie i opór w punktach zwrotnych trendu ..................................................................................227 Obliczanie pierwszej strefy wsparcia i oporu .................................................................................227 Wykorzystywanie wsparcia i oporu punktów zwrotnych .................................................................229

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną .................231 Rozdział 12: Wykorzystanie linii dynamicznych ......................................................... 233 Wprowadzamy prostą średnią kroczącą .............................................................................................233 Poznajemy zasadę przecięcia ceny ze średnią ................................................................................234 Posługiwanie się regułą poziomu średniej kroczącej .......................................................................238 Jak radzić sobie z ograniczeniami? ...............................................................................................239 Magiczne liczby średnich kroczących ............................................................................................241 Dostosowywanie średniej kroczącej ...................................................................................................243 Poznajemy różne rodzaje średnich kroczących ...............................................................................243 Wybieramy rodzaj średniej kroczącej ............................................................................................245 Wykorzystywanie wielu średnich kroczących naraz .............................................................................246 Włączamy do gry dwie średnie kroczące jednocześnie ....................................................................246 Aplikujemy trzy średnie kroczące .................................................................................................248 Zgłębiamy zagadnienie zbieżności i rozbieżności średnich kroczących .................................................249 Obliczamy zbieżność i rozbieżność ...............................................................................................250 Konstruujemy narzędzie decyzyjne ...............................................................................................251 Interpretacja MACD ..................................................................................................................252

Rozdział 13: Mierzymy impet ..................................................................................... 255 Nieco matematyki: obliczamy impet ..................................................................................................255 Wykorzystujemy metodę odejmowania .........................................................................................256 Wykorzystujemy metodę tempa zmian ..........................................................................................257 Dodajemy kontekst: procentowe tempo zmian ...............................................................................258 Analizujemy bardziej skomplikowane aspekty wskaźnika impetu .........................................................259 Wygładzamy zmiany cen .............................................................................................................259 Filtry momentum ........................................................................................................................260 Wykorzystujemy wskaźnik impetu .....................................................................................................261 Odkrywamy rozbieżność .............................................................................................................261 Potwierdzenie wskaźników trendu ................................................................................................262 Określamy wskaźnik siły względnej (RSI) ........................................................................................263 Obliczamy RSI ..........................................................................................................................264 Przedstawiamy RSI na wykresie ..................................................................................................265 Wykorzystujemy pozostałe komponenty słupka cenowego: oscylator stochastyczny ................................267 Pierwszy krok: wyliczamy szybki oscylator %K .............................................................................267 Drugi krok: udoskonalamy wskaźnik %K za pomocą %D ..............................................................268 Bawimy się oscylatorem stochastycznym na wykresie .....................................................................269

Spis treści Rozdział 14: Szacujemy zmienność ............................................................................273 Wymykająca się zrozumieniu koncepcja ............................................................................................273 Jak postrzegać zmienność? ...........................................................................................................274 Niska zmienność w czasie trendu .................................................................................................275 Niska zmienność w okresie niewystępowania trendu ......................................................................276 Wysoka zmienność w czasie trendu ..............................................................................................276 Wysoka zmienność w okresie, gdy trend nie występuje ...................................................................277 Miary zmienności ............................................................................................................................277 Śledzimy ruch maksymalny ..........................................................................................................277 Rozważamy odchylenie standardowe ............................................................................................279 Korzystamy ze wskaźnika średniego rzeczywistego zakresu zmienności — ATR .............................280 Miary zmienności w praktyce: wstęgi Bollingera ................................................................................280 Zlecenia stop z wykorzystaniem wstęg średniego rzeczywistego zakresu zmienności ..............................283

Rozdział 15: Ignorujemy czas: wykresy punktowo-symboliczne ................................285 Tworzymy wykres punktowo-symboliczny, aby przekonać się, co tak naprawdę ma znaczenie ...............286 Każdy ruch przedstawiamy w kolumnie ........................................................................................286 Wielkość kratki ...........................................................................................................................288 Sporządzamy wykres dzienny ......................................................................................................290 Formacje na wykresach XO .............................................................................................................291 Wsparcie i opór ..........................................................................................................................291 Formacje podwójnego i potrójnego szczytu oraz dna ......................................................................293 Prognozowanie cen docelowych po wybiciu .......................................................................................293 Pionowe prognozowanie ceny po wybiciu .....................................................................................294 Prognoza pozioma ......................................................................................................................295 Łączymy metodę punktowo-symboliczną z innymi wskaźnikami ..........................................................296

Rozdział 16: Łączymy różne techniki ..........................................................................297 Proste idee, które przetrwały próbę czasu ..........................................................................................297 Dodajemy nowy wskaźnik: wprowadzamy złożoność ..........................................................................299 Wybieramy nadrzędną koncepcję gry ...........................................................................................300 Studium przypadku złożoności ....................................................................................................301 Oczekujemy pozytywnych wyników ..................................................................................................306 Techniczne podejście do strategii pozytywnych oczekiwań .............................................................306 Zwiększanie efektywności strategii pozytywnych oczekiwań poprzez stopniowe powiększanie pozycji i jednorazowe jej zamknięcie .............................................309 Oceniamy efektywne zajmowanie pozycji i bezwzględne realizowanie zysków: setupy ...........................310 Wczesne zajęcie pozycji ..............................................................................................................311 Zamknięcie pozycji w grze opartej na setupach .............................................................................311 Konieczność wykonania ciężkiej pracy, kiedy grasz jak zawodowiec ................................................312 Uwaga na specjalne oferty ...........................................................................................................313

11

12

Analiza techniczna dla bystrzaków Rozdział 17: Rozważania na temat systemów transakcyjnych .................................. 315 Definiujemy system transakcyjny ......................................................................................................318 Ścisłe wymagania, które musi spełniać system ...............................................................................318 Spróbuj znaleźć swoje miejsce w świecie analizy technicznej ...........................................................319 Dlaczego automatyczne systemy zawodzą? ........................................................................................319 Bawienie się nowymi pomysłami ..................................................................................................320 Testowanie wsteczne do upadłego ...............................................................................................320 Nieznajomość swojego przedziału czasowego ................................................................................321 Praktyka autosabotażu ................................................................................................................321 Przestrzeganie zasad obowiązujących w długim okresie ......................................................................322 Zamknięcie pozycji a zamknięcie i odwrócenie pozycji ...................................................................322 Obracanie większą liczbą instrumentów finansowych .....................................................................323 Nie inwestuj zbyt niskiego kapitału ..............................................................................................323 Zakup systemu transakcyjnego .........................................................................................................324 Jak weryfikować wspaniałą historię wyników systemu? ...................................................................324 Zaglądamy do wnętrza systemu ...................................................................................................325 Wybieramy narzędzie, a nie instrument finansowy .............................................................................326

Część VI: Dekalogi ................................................329 Rozdział 18: Dziesięć sekretów gry giełdowej najlepszych traderów ....................... 331 Wierz w wykresy .............................................................................................................................331 Zaprzyjaźnij się z trendem ...............................................................................................................332 Zrozum, że prawdziwe pieniądze zarabiasz dopiero po dokonaniu sprzedaży ......................................332 Bierz odpowiedzialność za swoje czyny .............................................................................................333 Unikaj euforii i rozpaczy ..................................................................................................................333 Skup się na zarabianiu pieniędzy, a nie na tym, by mieć rację .............................................................334 Nie pozwól, by pozycja zyskująca na wartości przekształciła się w pozycję przynoszącą straty ...............334 Unikaj pokusy dopasowywania wskaźników do wykresu .....................................................................335 Musisz wiedzieć, kiedy podnosić stawkę, a kiedy spasować .................................................................335 Dywersyfikuj ...................................................................................................................................336

Rozdział 19: Dziesięć zasad pracy ze wskaźnikami ................................................... 337 Wsłuchaj się w rytm słupków cenowych ............................................................................................337 Zrozum wskaźniki, którymi się posługujesz .......................................................................................338 Graj na podstawie tego, co widzisz na wykresie .................................................................................338 Wykorzystuj poziomy wsparcia i oporu .............................................................................................338 Podążaj za wybiciem .......................................................................................................................339 Obserwuj zbieżność i rozbieżność różnych wskaźników ......................................................................339 Należycie testuj swoje wskaźniki .......................................................................................................339 Pogódź się z tym, że Twój wskaźnik czasami będzie zawodził ............................................................340 Pamiętaj, że nie istnieją żadne tajne wskaźniki ...................................................................................340 Graj tylko z ulubionymi wskaźnikami ................................................................................................341

Spis treści Rozdział 20: Dziesięć nowych obliczy rynku finansowego .........................................343 Analiza techniczna zyskuje coraz większe uznanie na całym świecie ....................................................343 Wzrastająca rola zautomatyzowanych systemów transakcyjnych ..........................................................344 Coraz większą popularność zdobywa FOREX .................................................................................344 Twarde aktywa ponownie zaczęły cieszyć się dużym zainteresowaniem ................................................345 Kwitnie gra oparta na zależnościach pomiędzy rynkami .....................................................................346 Dźwignia jest niebezpieczna .............................................................................................................346 Coraz większy wpływ globalizacji rynków finansowych .......................................................................347 Fundusze hedgingowe i państwowe fundusze majątkowe to nowe grube ryby .......................................347 Pojawienie się platform transakcyjnych .............................................................................................348 Znakiem nowych czasów są ETF-y, czyli specjalne fundusze inwestycyjne notowane na giełdach papierów wartościowych ...........................348

Dodatek: Przydatne źródła i literatura uzupełniająca .................................................351 Absolutne minimum ........................................................................................................................351 Źródła internetowe .....................................................................................................................351 Oprogramowanie do analizy wykresów .........................................................................................352 Literatura uzupełniająca ..................................................................................................................353

Skorowidz ...................................................................................................................355

13

14

Analiza techniczna dla bystrzaków

O autorce B

arbara Rockefeller jest pisarką i publicystką specjalizującą się w dziedzinie międzynarodowych stosunków gospodarczych i finansów, ze szczególnym uwzględnieniem rynku walutowego FOREX. Sama również na tym rynku inwestuje. Jest wydawcą codziennego newslettera poświęconego rynkowi walutowemu pt. „The Strategic Currency Briefing”. Zawiera w nim obserwacje warstwy zarówno fundamentalnej, jak i technicznej. Dodatkowo publikuje niezależne raporty codzienne pt. „Trader’s Advice” przeznaczone dla uczestników rynku walutowego, natychmiastowego (spot) i terminowego (futures). Do prenumeratorów jej newslettera zaliczają się banki centralne, banki inwestycyjne, fundusze hedgingowe, wielonarodowe korporacje, inwestorzy instytucjonalni i indywidualni. Barbara Rockefeller sporządza także wykresy na specjalne zamówienie inwestorów instytucjonalnych i indywidualnych. Zanim Barbara zaczęła swoją karierę publicystki i pisarki, pracowała w departamentach kredytowych, operacji walutowych i zarządzania ryzykiem w wielu bankach amerykańskich, w tym w Citibanku i Brown Brothers Harriman. Podczas pracy w tym drugim banku okazało się, że tradycyjna teoria ekonomii zawiodła przy dokonywaniu prognoz kursów walutowych, dlatego w Citibanku zaczęła wykorzystywać analizę techniczną. Podjęła tę decyzję w 1980 roku, a więc w czasach, gdy analiza techniczna nie była jeszcze popularna, a ludzi, którzy się nią zajmowali, uważano za ekscentryków i dziwaków. Barbara uzyskała licencjat w naukach ekonomicznych w Reed College w Portland, w stanie Oregon, a tytuł magistra stosunków międzynarodowych w Columbia University w Nowym Jorku. Pracując w Citibanku, sporo podróżowała po świecie, szkoląc pracowników i klientów banku w zakresie podstaw rynków walutowych, międzynarodowych stosunków gospodarczych i zarządzania ryzykiem. Ulubiony kraj? Turcja. Najbystrzejsi traderzy? W Hongkongu. Barbara jest autorką wydanej po japońsku książki pt. How to Invest Internationally (Franklin Covey), a także CNBC 24/7 Trading Around the Clock, Around the World, wydanej w 2001 roku przez John Wiley & Sons, oraz The Global Trader, również wydanej przez to samo wydawnictwo w 2001 roku. Jest także felietonistką „Currency Trader Magazine”.

16

Analiza techniczna dla bystrzaków

Wstęp

Podziękowania od autorki D

ziękuję redaktorom serii For Dummies, Mike’owi Bakerowi i Alissie Schwipps, którzy przysporzyli mi wielu cierpień. Byłam przez nich kompletnie wypompowana, ale Ty, drogi czytelniku, masz dzięki temu lepszą książkę. Dziękuję także: Jimowi Sullivanowi, prezesowi Fairfield County Technical Traders’ Club, który udzielił wielu drobnych acz cennych wskazówek na temat tego, jak traderzy patrzą na wskaźniki, jak się nimi naprawdę posługują i jak postrzegają ryzyko; Edowi Dobsonowi, założycielowi Traders Press, oraz Perry’emu Kaufmanowi, autorowi Trading Systems and Methods, którzy jak zwykle szczodrze dzielili się swoją wiedzą; największą szczodrością z wszystkich odznaczał się Desmond MacRae, którego idee i pomysły z przyjemnością i systematycznie podkradam.

17

18

Analiza techniczna dla bystrzaków Podziękowania od wydawcy oryginału Jesteśmy dumni z tej książki. Prosimy o przesyłanie wszelkich uwag za pomocą formularza internetowego serii Dummies, który znajduje się pod adresem http://dummies.custhelp.com. W wydaniu tej książki pomogli nam między innymi: Acquisitions, Editorial, and Media Development

Composition Services

Senior Project Editor: Alissa Schwipps (Previous Edition: Mike Baker) Acquisitions Editor: Michael Lewis Copy Editor: Sarah Westfall Assistant Editor: David Lutton Technical Editor: Charles LeBeau Senior Editorial Manager: Jennifer Ehrlich

Project Coordinator: Sheree Montgomery Layout and Graphics: Vida Noffsinger, Lavonne Roberts Proofreaders: John Greenough, Lindsay Littrell, Bonnie Mikkelson Indexer: Estalita Slivoskey

Editorial Assistants: Rachelle Amick, Jennette ElNaggar Cover Photo: © iStockphoto.com/Nikada Cartoons: Rich Tennant (www.the5thwave.com) Publishing and Editorial for Consumer Dummies Diane Graves Steele, Vice President and Publisher, Consumer Dummies Kristin Ferguson-Wagstaffe, Product Development Director, Consumer Dummies Ensley Eikenburg, Associate Publisher, Travel Kelly Regan, Editorial Director, Travel Publishing for Technology Dummies Andy Cummings, Vice President and Publisher, Dummies Technology/General User Composition Services Debbie Stailey, Director of Composition Services

Wstęp

Wstęp N

ajważniejszy jest timing, czyli wyczucie czasu.

Ma on kluczowe znaczenie w gotowaniu, związkach uczuciowych, muzyce, polityce, rolnictwie i w tysiącach innych dziedzin życia na tej planecie. Inwestowanie pieniędzy na rynkach finansowych niczym się w tym względzie od powyższych nie różni — musisz mieć dobre wyczucie czasu, aby uzyskać rezultaty najlepsze z możliwych.

Spekulanci i inwestorzy techniczni na całym świecie, zarówno amatorzy, jak i zawodowcy, zarabiają, wykorzystując analizę techniczną do odpowiedniej synchronizacji swoich transakcji na wielu różnych rynkach. Co więcej, nie tylko zarabiają, ale też zachowują stabilną pozycję po załamaniu na rynku. W książce tej chcę właśnie wyjaśnić, jak oni to robią, i pokazać Ci, jak Ty możesz to robić.

O książce Świat analizy technicznej przeżywa rozkwit. Wejdź na wyszukiwarkę Google i wpisz hasło analiza techniczna, a otrzymasz ponad dwa miliony wyników, a czterdzieści milionów na stronach anglojęzycznych. Wyrażenie opór i wsparcie zwraca sześćset trzydzieści tysięcy wyników, natomiast na stronach anglojęzycznych ponad dziesięć milionów. Oczywiście, wszyscy wiemy, jakie są ograniczenia wyszukiwarek, ale nawet po wyeliminowaniu błędnych wyników pozostanie nam spora ilość materiału do przestudiowania. Nie dajmy się jednak przytłoczyć. W tej książce zawarłam między innymi opisy podstawowych pojęć i zasad, z których część będziesz mógł zastosować od zaraz, bez potrzeby dalszego ich zgłębiania. Chciałabym, abyś opanował schematy myślenia spekulanta lub inwestora technicznego — abyś myślał niezależnie, brał odpowiedzialność za swoje działania, a co najważniejsze, działał w oparciu o obserwacje, a nie konwencjonalną wiedzę. Porzuć swoje z góry przyjęte poglądy na temat spekulacji i inwestowania. Przykładowo, jedną z fundamentalnych koncepcji w analizie technicznej jest to, że gracz minimalizuje straty na tracących walorach i maksymalizuje zyski na tych, które pozwalają zarabiać. Jednak jest duże prawdopodobieństwo, że uważasz, iż gdy zaczynasz tracić, powiedzmy na akcjach, powinieneś je trzymać, ponieważ Twoja inwestycja bazuje na ich prawdziwej wartości, którą z pewnością wkrótce odzyskają.

19

20

Analiza techniczna dla bystrzaków Podczas lektury powinieneś jednak myśleć jak dziesięciolatek. Na dobrą sprawę, możesz spróbować takiego znaleźć i zadać mu pytanie: „Co warto trzymać: coś, na czym się już zawiodłeś (straty), czy może coś, co przysparza Ci korzyści takich, jakich się dokładnie spodziewałeś (zyski)?”. No właśnie. Analiza techniczna przypomina w tym względzie akcję wywrotową. Pobicie rynku, czyli wyniki lepsze od przeciętnych, to źródło radości i satysfakcji. Rynek Cię nie zna, nie wie, ile masz lat, jakiej jesteś płci czy pochodzenia etnicznego, czy jesteś atrakcyjny, czy masz talent wokalny ani żadnej innej rzeczy z wyjątkiem tego, czy odnosisz sukcesy jako gracz giełdowy. Rynek jest ślepy. Ba, rynku nic nie obchodzi. To jedyne miejsce, do którego możesz trafić i liczyć na to, że będziesz oceniany po Twoich zasługach. Wykorzystaj więc tę książkę, aby odnaleźć swoją drogę. Pocieszające jest to, że treść w książkach z serii Dla bystrzaków jest tak podana, abyś mógł przejść do dowolnego fragmentu i czerpać to, co jest dla Ciebie niezbędne. Nie odczuwaj przymusu czytania każdego rozdziału, czy nawet całego rozdziału. Wykorzystaj spis treści oraz skorowidz, aby odnaleźć interesujący Cię temat lub hasło.

Konwencje zastosowane w książce Aby pomóc Ci w odbiorze treści, zastosowałam następujące konwencje:

9 Kursywą wyróżniam nowe pojęcia i zwroty, które są wyjaśniane w książce, oraz adresy internetowe.

9 Pogrubieniem oznaczam słowa kluczowe w listach wypunktowanych lub działania praktyczne w sekwencji kroków do wykonania.

Czego nie czytać Z założenia lektura tej książki ma być przyjemna i pożyteczna, tak byś mógł szybko odnajdywać i przyswajać interesujące Cię treści. Mimo to czasami nie mogłam się powstrzymać przed pójściem o krok dalej i rozwinięciem treści opierającej się na informacjach podstawowych. Mogą Cię one zainteresować, gdy już do nich dotrzesz, ale zrozumienie ich nie jest obowiązkowe. Kiedy zauważysz szarą ramkę lub tekst, przy którym znajduje się ikona Uwaga techniczna, pamiętaj, że informacje tam zawarte są nieobowiązkowe. Możesz żyć pełnią życia i cieszyć się szczęściem bez zaznajamiania się z nimi (Nie korci Cię jednak, żeby poczytać? Chociaż trochę?).

Wstęp

Naiwne założenia Każdy autor musi poczynić założenia dotyczące kręgu odbiorców, a poniższa lista obrazuje te, które ja poczyniłam:

9 Nigdy nie zainwestowałeś złotówki na giełdzie, ale planujesz to zrobić; a kiedy już to uczynisz, nie zamierzasz jej stracić.

9 Jesteś nieźle zorientowany w grze giełdowej, ale szukasz nowych narzędzi, które mógłbyś wykorzystać, aby stać się lepszym graczem i realizować większe zyski.

9 Masz dosyć strategii „kup i trzymaj”, gdzie Twoje zyski wydają się być

niepowiązane z zakładaną jakością instrumentów finansowych, które nabyłeś.

9 Chcesz dowiedzieć się, jak sprzedawać. Wiesz, jak kupować, ale już sprzedaż w odpowiednim momencie sprawia Ci sporo kłopotów.

9 Doświadczyłeś kilku porażek na rynku i chcesz znaleźć sposób na odzyskanie straconych pieniędzy.

9 Chcesz się dowiedzieć, czy analiza techniczna ma jakikolwiek związek

z rozsądkiem i logiką, czy może wszyscy analitycy techniczni są świrami.

Jeśli którykolwiek z tych opisów pasuje do Ciebie, możesz być pewien, że wybrałeś właściwą książkę do przeczytania.

Jak podzielona jest książka Podzieliłam Analizę techniczną dla bystrzaków na sześć części. Części pierwsza i druga wprowadzą Cię w dziedzinę analizy technicznej, w części trzeciej, czwartej i piątej zapoznasz się z praktycznymi narzędziami analizy technicznej, czyli ze wskaźnikami. Co nam pozostaje? Osławione Dekalogi serii Dla bystrzaków, które znajdują się w części szóstej.

Część I: Definiowanie analizy technicznej Analiza techniczna ma na celu pomóc Ci w obserwacji cen w nowy sposób i w podejmowaniu decyzji transakcyjnych w oparciu o racjonalne oczekiwania co do kierunku, w którym „rynek” popchnie notowania. W tej części nauczysz się patrzeć na ceny instrumentów finansowych jako takie, które wynikają z psychologii tłumu.

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną Zanim zdecydujesz się ponieść ryzyko związane z obracaniem na giełdzie ciężko zarobionych pieniędzy, musisz zdać sobie sprawę z tego, że to nie instrument finansowy jest ważny, tylko transakcja dokonana z jego udziałem. Na każdą transakcję składają się dwa elementy — analiza ceny oraz Ty sam. Narzędzie do analizy cen to

21

22

Analiza techniczna dla bystrzaków wskaźniki, a Ty musisz dobrać je tak, aby odpowiadały Twojemu profilowi ryzyka i preferencjom analitycznym. Jednak większość osób nie zna siebie na tyle, by móc dokonać takiego wyboru, gdy rozpoczynają przygodę z giełdą (a z czasem i tak preferencje te i profil się zmieniają), więc stają przed dylematem kury i jajka. Poprzez studiowanie różnych rodzajów schematów zysków i strat, które reprezentuje każdy ze wskaźników, możesz określić swój profil ryzyka i preferencje.

Część III: Obserwacja zachowania rynku Słupek cenowy i jego lokalizacja na wykresie dostarczają mnóstwa informacji na temat nastrojów na rynku. Nie potrzeba długiej praktyki, aby nauczyć się odczytywać zbiorowe reakcje rynku, przyglądając się słupkom i niewielkim formacjom. Nagrodą w tej grze jest pozbawiona uczuć, żywa gotówka, jednak musisz uzbroić się w cierpliwość, uruchomić wyobraźnię i zdrowy rozsądek.

Część IV: Odnajdywanie formacji Jeśli jedyną rzeczą, jaką z początku jesteś w stanie dostrzec na wykresie notowań danego instrumentu finansowego, są pozbawione sensu esy-floresy, w tej części zapoznasz się z podstawowymi narzędziami, które usprawnią Twoją wizualną interpretację. Przy odrobinie praktyki będziesz mógł niebawem rzucać na prawo i lewo specjalistycznymi terminami typu opór i wsparcie w rozmowie z najlepszymi. A co jeszcze lepsze, w tej części zapoznasz się z koncepcjami, którą są niezbędne z punktu widzenia podejmowania decyzji opartych na informacji.

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną W tej części (głównie) rozprawiamy się ze wskaźnikami skonstruowanymi w oparciu o wzory matematyczne. Spokojnie — to tylko arytmetyka. Wskaźniki matematyczne to konie pociągowe analizy technicznej. Pozwalają stwierdzić, czy kształtowanie się ceny podlega trendowi, jaka jest siła trendu oraz kiedy trend znajduje się w punkcie zwrotnym. Ostrożne i konsekwentne stosowanie tych wskaźników jest kluczem do sukcesu w grze giełdowej. Jeśli jesteś dobry z matematyki, możesz przejść na wyższy poziom i zacząć konstruować swój własny system gry, który w większości przypadków eliminuje konieczność przyjmowania niezbędnej przy grze na giełdzie krytycznej postawy podczas codziennego podejmowania decyzji.

Część VI: Dekalogi Jak wspomniałam wcześniej à propos Części I, najpierw jest okazja do przeprowadzenia transakcji, a później jesteś Ty. Możesz miernie interpretować wskaźniki, a mimo to nadal odnosić wielkie sukcesy jako spekulant czy inwestor. W tej części pokażę Ci, jak to osiągnąć, poprzez przedstawienie dziesięciu zasad, których trzyma się każdy wybitny gracz giełdowy, dziesięciu technik, które możesz wykorzystać w zarabianiu pieniędzy na giełdzie, oraz dziesięciu aspektów, w których zmienił się rynek. Na samym końcu znajdziesz z kolei dziesięć źródeł, z których warto dalej czerpać wiedzę.

Wstęp

Ikony wykorzystane w książce Ikony to niewielkie obrazki na marginesie książki, które mają za zadanie wyodrębnić dany fragment tekstu. Poniższe ikony oznaczają różne rodzaje takich fragmentów, na które warto zwrócić szczególną uwagę: Nie warto zapominać tekstu, któremu towarzyszy ta ikona. Czyż to nie subtelna rada?

Ta ikona występuje zazwyczaj przy tekście, w którym zawarta jest gotowa do zastosowania porada praktyczna pozwalająca zaoszczędzić czas i uniknąć zamieszania. W wielu przypadkach informacje opatrzone tą ikoną umożliwiają bezpośrednie przeprowadzenie transakcji z udziałem danego instrumentu finansowego w oparciu o sygnały generowane przez analizę techniczną. Zazwyczaj są to wskaźniki, których poziom przekracza pewną wartość, przecina określoną wartość innego wskaźnika albo których wykres tworzy pewien schemat. Zignoruj informacje zawarte w takim fragmencie na swoją własną finansową odpowiedzialność. Używam tej ikony w celu udzielenia Ci przestrogi o pomyłkach, fałszywych ruchach lub pułapkach, które mogą pogrążyć nawet Titanica gry giełdowej. Te ikony oznaczają fragmenty, w których zagłębiam się w szczegóły techniczne analizy technicznej. Chociaż to bardzo ciekawe informacje, możesz je pominąć bez szkody dla zrozumienia innych części wywodu.

Co dalej? Jeśli temat analizy technicznej to dla Ciebie nowość, zajrzyj najpierw do części pierwszej i drugiej, aby zapoznać się z podstawami wiedzy z tej dziedziny. Jeśli jesteś już niezły w interpretowaniu wykresów, możesz przeskoczyć od razu do rozdziału 5., gdyż zapewne potrzebne Ci są informacje do lepszego zarządzania transakcjami giełdowymi. Stosowanie wskaźników jest oczywiście lepsze niż decyzje transakcyjne podejmowane od niechcenia, ale żeby zdobyć prawdziwą przewagę w grze giełdowej, musisz wyrobić w sobie dyscyplinę charakteryzującą zwycięzców. A jak stać się zwycięzcą? W taki sam sposób, w jaki zawsze można osiągnąć wyżyny, czyli poprzez praktykę i jeszcze raz praktykę, no i oczywiście przestawanie z innymi zwycięzcami. Poznawanie handlu na giełdzie opartego o analizę techniczną to droga samopoznania, bez względu na to, jak patetycznie może to brzmieć. Na szczęście, nie będziesz osamotniony w swojej wyprawie — będziesz w gronie wielu innych, kroczących tą samą drogą. Mam nadzieję, że wędrówka ta sprawi Ci przyjemność.

23

24

Analiza techniczna dla bystrzaków

Część I

Definiowanie analizy technicznej

26

Część I: Definiowanie analizy technicznej

W tej części…

P

rzygotuj się na odstawienie na bok swojej dotychczasowej wiedzy na temat transakcji giełdowych i inwestowania. W analizie technicznej obserwujesz tylko zmiany cen, a nie czynników fundamentalnych. Nie sugerujesz się też wskazaniami teoretycznymi odnośnie tego, jak „powinny” się kształtować te drugie. W tej części wyjaśnię, jak zachowania tłumu wpływają na kształtowanie się cen instrumentów finansowych, w tym papierów wartościowych. Analiza techniczna kładzie nacisk na określanie kierunków zmian cen i przeszłych prawidłowości w celu ich przewidywania w przyszłości.

Rozdział 1: Otwieramy skrzynkę z narzędziami analizy technicznej

Rozdział 1

Otwieramy skrzynkę z narzędziami analizy technicznej W tym rozdziale: ► Definiujemy analizę techniczną. ► Zapoznajemy się z trendem. ► Formułujemy Twoją własną definicję formowania się trendu. ► Wyjaśniamy różnorodność nazw określających analizę techniczną. ► Wyruszamy w podróż po krainie analizy technicznej.

W

itaj w świecie analizy technicznej, w świecie, w którym być może przyjmiesz całkowicie nową perspektywę patrzenia na akcje i inne papiery wartościowe. Najprościej rzecz ujmując, analiza techniczna jest zbiorem metod prognostycznych, które pomagają w podejmowaniu lepszych giełdowych decyzji transakcyjnych. W tym rozdziale zabieram Cię na wyprawę po kluczowych pojęciach analizy technicznej oraz dokonuję przeglądu argumentów przemawiających za tym, dlaczego analiza techniczna się sprawdza (lub dlaczego czasami się nie sprawdza). Może Ci się wydawać, że analiza techniczna to wyłącznie interpretacja wykresów pełnych rozmaitych esów-floresów i linii, a chociaż w książce tej wyposażam Cię w wiedzę potrzebną do poprawnego odczytywania tych wskaźników, pokazuję także, że analiza techniczna to jeden ze sposobów zarządzania ryzykiem rynkowym. Czyżby to brzmiało górnolotnie? Cóż, budowa domu nie opiera się w głównej mierze na posługiwaniu się młotkiem i gwoździami, chociaż są niezbędne. Podobnie przeróżne proste i krzywe na wykresach stanowią tylko narzędzia. Pomyśl o analizie technicznej jako projekcie usprawnienia swojej praktyki w grze giełdowej. Istotnie, potrzebujesz kolorowych linii i przedziwnych wskaźników, ale Twoim celem jest wykorzystanie ich jako narzędzi do zarabiania pieniędzy.

27

28

Część I: Definiowanie analizy technicznej

Wprowadzenie do analizy technicznej Analiza techniczna jest dziedziną wiedzy badającą ruchy cen instrumentów finansowych i pokazującą, jak wykorzystać zdobyte informacje do osiągania zysków przy jednoczesnym unikaniu strat. Techniczny styl gry na giełdzie to styl oportunistyczny. Twoim najbliższym celem jest przewidywanie cen instrumentu finansowego w danym przedziale czasowym, aby zakupić i sprzedać ten instrument, osiągając przy tym zysk. Analiza techniczna kładzie nacisk na osiągnięcie zysku z transakcji giełdowej, nie wikłając się w rozważania, czy dany instrument finansowy może być nośnikiem naszych przyszłych oszczędności. Tym samym analiza techniczna zakłada bardziej aktywny styl gry giełdowej niż ten, do którego być może jesteś przyzwyczajony.

Spekulacja czy inwestowanie: różne oblicza analizy technicznej Zarówno inwestorzy, jak i spekulanci posługują się analizą techniczną. Jaka jest więc różnica pomiędzy jednymi a drugimi? Dla większości osób spekulant to gracz giełdowy, który trzyma zakupione papiery wartościowe w krótkim okresie, obejmującym przedziały od jednej minuty do góra roku. Inwestor natomiast to ktoś, kto utrzymuje papiery wartościowe dłużej niż rok i może je trzymać nawet w nieskończoność. Wszystko zależy, kogo pytamy o tę różnicę. Okres utrzymywania papierów w portfelu nie jest jednak jedynym czynnikiem, który ją determinuje. Inwestor bowiem liczy także na dodatkowe przepływy pieniężne związane z trzymanymi papierami wartościowymi, na przykład dywidendy z akcji lub płatności kuponowe z obligacji, a czas wypłacania tych dodatkowych pieniędzy też wpływa na decyzje dotyczące okresu utrzymywania papierów wartościowych. Na dobrą sprawę, granica pomiędzy spekulantem a inwestorem nie jest wyraźnie określona (za wyjątkiem celów podatkowych). Bądź ostrożny i nie daj się złapać w semantyczną pułapkę przypisującą słowu „spekulant” znaczenie przebiegłego manipulatora, a słowu „inwestor” etykietkę szanowanego jegomościa w eleganckim garniturze w prążki. W tej książce posługuję się terminem spekulant lub gracz, ale niech Cię to nie zwiedzie. Ludzie, którzy uważają siebie za inwestorów, również wykorzystują analizę techniczną. Możesz wykorzystywać metody analizy technicznej w dowolnym horyzoncie czasowym, włączając w to długi okres. Jeśli jesteś ekspertem w zakresie notowań akcji firmy Totalny Kosmos, to przykładowo możesz dołączyć jej walory do swego portfela, kiedy ich cena jest relatywnie niska, zrealizować częściowo zyski, gdy cena jest relatywnie wysoka, a następnie pozbyć się reszty, gdy notowania gwałtownie się załamały. Analiza techniczna dysponuje narzędziami do zdiagnozowania każdej z tych sytuacji. Możesz także korzystać z tych narzędzi, aby obracać swym kapitałem pośród wielu różnych papierów wartościowych, alokując większe jego porcje w tych, które przynoszą największe zyski. Na drugim końcu transakcyjnego horyzontu czasowego można wykorzystać narzędzia analityczne, które pozwalają dostrzec z dużym prawdopodobieństwem korzystną transakcję i wykonać operacje kupna i sprzedaży w ciągu jednej godziny.

Rozdział 1: Otwieramy skrzynkę z narzędziami analizy technicznej

Ustalenie nowych reguł Możesz co prawda z góry zakładać, że skoro analiza techniczna wiąże się z aktywnym stylem gry giełdowej, to czeka Cię ryzykowna i pełna niebezpieczeństw wyprawa, jak to jest w przypadku chociażby handlu jednogodzinnego. Nic bardziej mylnego. Przeprowadzanie transakcji w jednogodzinnym horyzoncie czasowym jest obarczone mniejszym ryzykiem straty niż zakup i trzymanie papierów wartościowych w nieskończoność bez planu wycofania się z inwestycji. Istnienie planu wycofania się z inwestycji jest tym, co określa i ogranicza ryzyko. Handel jednogodzinny wiąże się z zarządzaniem ryzykiem, podczas gdy trzymanie papieru wartościowego bez ustalonego momentu sprzedaży i bazowanie na jakiejś hipotetycznej koncepcji „wartości” oznacza, że ryzyko wynosi 100%. Ten rzekomo „wartościowy” walor może szybko spaść na łeb na szyję, wkrótce osiągając dno. Przypomnij sobie akcje takich firm, jak Enron, WorldCom, Lehman Brothers czy Bear Stearns — wszystkie one zbankrutowały, co było poprzedzone spadkiem cen akcji do zera. Niektórzy eksperci do ostatniej chwili twierdzili, że to doskonały moment na zakup tych walorów. Dla każdego analityka technicznego, z którym się zetkniesz, zapobieganie stratom i ich kontrolowanie jest ważniejsze niż pogoń za okazjami do zarobku. Podejście stosowane w analizie technicznej cechuje wyraźnie większa awersja do ryzyka, niż ma to miejsce w przypadku inwestowania w oparciu o wartość (ang. value-investing). Ogarnięcie analizy technicznej jest równoznaczne z przyjęciem nowego sposobu myślenia, który zawsze cechuje się dużą wrażliwością na ryzyko. Trading techniczny, czyli handel na giełdzie w oparciu o analizę techniczną, oznacza handlowanie z uwzględnieniem planu, w którym określamy potencjalne zyski i straty z każdej transakcji z wyprzedzeniem. Analityk techniczny ustala zasady postępowania ze zmianami notowań na bieżąco w celu realizowania swojego planu. De facto dobierasz narzędzia analityczne (spośród wielu możliwych), aby konkretnie dopasować swój styl gry do swojej wrażliwości na ryzyko. O tym więcej w rozdziale 4. Kierowanie się ustalonymi zasadami jest kluczem do trwałego sukcesu w grze giełdowej. Każdemu może się poszczęścić — raz. Aby konsekwentnie osiągać zyski, musisz nie tylko zidentyfikować okazję transakcyjną, ale też umieć zarządzać ryzykiem związanym z tą transakcją. Większość „zasad tradingu”, o których mogłeś słyszeć, jak na przykład „tnij straty i pozwól, aby zwycięzcy pozostali w grze”, wyrosła właśnie z doświadczenia graczy technicznych (wrócę do tematu zarządzania swoimi transakcjami w rozdziale 5.).

Co przemawia za zarządzaniem transakcjami? Strategia kupna i trzymania instrumentów finansowych w długim okresie jest dobrze sprawdzoną i potwierdzoną metodą akumulacji kapitału, ale tylko wtedy, gdy miałeś dobry timing, a więc wszedłeś na rynek w najlepszym możliwym momencie. Rozważmy następujące przykłady:

29

30

Część I: Definiowanie analizy technicznej

9 Jeśli kupiłeś akcje amerykańskie na szczycie cenowym przed wielkim kryzysem

w 1929 roku, potrzebowałbyś 20 lat, aby w pełni odzyskać swój kapitał początkowy.

9 Od końca drugiej wojny światowej indeks Dow Jones dwunastokrotnie odnotowywał ponad 20-procentowe spadki (rynek niedźwiedzi — spójrz do ramki w tym rozdziale „Ustawianie byków i niedźwiedzi do pionu: kilka słów o słowach”).

9 Od stycznia 2000 roku do października 2002 roku indeks S&P 500 spadł o 50%.

Jeśli więc miałbyś w swoim portfelu wszystkie akcje wchodzące w skład tego indeksu, to dokładnie tyle byś stracił, a to oznaczałoby, że musiałbyś w dalszej kolejności zarobić 100%, aby odzyskać swój kapitał początkowy (patrz tabela 1.1). Zadaj sobie pytanie, jak często komuś się udaje osiągnąć taki zwrot z inwestycji.

9 Cena ropy naftowej wzrosła z poziomu 18,03 USD za baryłkę w listopadzie 2001 roku do 147,27 USD za baryłkę w lipcu 2008 roku, a więc o 720%. Jeśli jednak kupiłeś ją na szczycie, spodziewając się, że ta żyła złota jest niewyczerpalna, to poniosłeś ogromne straty, gdy cena zanurkowała do poziomu 33,97 USD za baryłkę w grudniu 2008 roku — chyba że się wcześniej wycofałeś.

Tabela 1.1. Odrabianie strat Strata

Zysk potrzebny do odrobienia strat

10%

11,1%

20%

25,0%

30%

42,9%

40%

66,7%

50%

100,0%

60%

150,0%

75%

300,0%

Wejście na rynek i wyjście z niego we właściwym momencie jest najważniejszym czynnikiem osiągania zysków i kontrolowania strat. Najistotniejsze rozdziały w tej książce, od rozdziału 6. do 17. włącznie, zawierają wiedzę o metodach mających na celu usprawnienie Twoich wejść na rynek i wyjść z rynku.

Sprawianie, by trend stał się Twoim przyjacielem Jeśli spojrzysz na wykresy notowań papierów instrumentów finansowych (np. akcji), to zauważysz, że w określonym przedziale czasowym zmiany cen raczej podlegają trendom, a trendy mają właściwość do utrzymywania się w dłuższym okresie. Trend jest wykrywalną ukierunkowaną tendencją w kształtowaniu się ceny — zwyżkową, spadkową lub horyzontalną (boczną). Jeśli nie jesteś w stanie dostrzec trendu, rozszerz przedział czasowy z kilku dni do wielu miesięcy lub zawęź go, zwiększając częstotliwość wyświetlania zmian cen na przykład do częstotliwości jednogodzinnej.

Rozdział 1: Otwieramy skrzynkę z narzędziami analizy technicznej Trend jest przyjacielem. Jeśli dostrzeżesz trend i będziesz grał zgodnie z jego kierunkiem, możesz zarobić o wiele więcej pieniędzy, niż gdybyś handlował instrumentami finansowymi, całkowicie ignorując trendy. Identyfikacja trendu daje Ci przewagę i pomaga w realizowaniu dwóch zadań bliskich Twojemu sercu:

9 Powiększanie kapitału: Wedle głównej zasady, Twoim celem jest kupowanie

instrumentów finansowych w trendzie wzrostowym, czyli gdy ceny rosną. Kupno w czasie trwania trendu wzrostowego zazwyczaj zwiększa prawdopodobieństwo osiągnięcia zysków, pod warunkiem że dobrze wyczujesz moment (przewidzisz cenę), w którym należy sprzedać instrumenty.

9 Ochrona kapitału: Będziesz z czasem popełniał coraz mniej błędów i ochraniał kapitał, unikając kupowania instrumentu finansowego, gdy jego cena spada (trend spadkowy), bez względu na to, jak obiecujące byłyby opinie ekspertów. Co więcej, ochraniasz kapitał, pozbywając się walorów w momencie, gdy ich cena zaczyna spadać, sygnalizując trend spadkowy. Nie wiesz, kiedy i przy jakich cenach trend ten się zakończy.

Skupianie się na cenach jest słuszne (i godne szacunku) Ceny papierów wartościowych i innych instrumentów finansowych są wypadkową wszystkich decyzji podejmowanych przez kupujących i sprzedających. W cenach zawierają się wszystkie dostępne na rynku (istniejące) informacje, włączając w to założenia i domysły, dotyczące danego instrumentu — innymi słowy, ceny dyskontują informacje, a zmieniają się w wyniku pojawiania się coraz to nowych porcji informacji. Na zbiór wszystkich znanych informacji mają wpływ setki czynników, poczynając od precyzyjnych faktów, a skończywszy na poglądach, zgadywaniu i emocjach — oraz na wcześniejszych poziomach cen. Wszystkie informacje tworzą strumienie zasilające obie strony rynku — podaży i popytu na instrument — skutkując ustaleniem się jego ceny. O podaży i popycie będę mówiła w rozdziale 2., a o czynnikach otoczenia wpływających na ceny w rozdziale 3., a także w rozdziale 10. Charles Dow, jeden ze współzałożycieli gazety „The Wall Street Journal”, poczynił mniej więcej w okresie przełomu XIX i XX w. spostrzeżenie, iż bez względu na to, jakie są znane twarde fakty dotyczące papierów wartościowych i opinie ludzi na ich temat, cena przebija się z dużą precyzją przez szum informacyjny i jest jedyną pewną porcją danych, którym możesz zawierzyć. Obecnie uczestnicy rynku finansowego mogą się na nie zdać, muszą je tylko opatrzyć klauzulą „pod warunkiem, że komputery nie popełniły błędów”. Należy jednak odnotować, że ceny na wykresach nie powiedzą Ci nic o wartości fundamentalnej instrumentu finansowego. Właściwy poziom, na którym cena powinna się znajdować, to całkowicie inny temat, tak zwana analiza fundamentalna. Większość analityków technicznych stosuje oba podejścia do analizy, a analiza techniczna nie stanowi antytezy analizy fundamentalnej, jak utrzymują niektórzy krytycy. Podejścia te mogą iść ze sobą w parze. Możesz na przykład kupować tylko akcje najsilniejszych

31

32

Część I: Definiowanie analizy technicznej spółek, które są tego warte z punktu widzenia analizy fundamentalnej, lecz kryteria decyzyjne co do właściwych momentów zakupu i sprzedaży ustalasz wedle reguł analizy technicznej. Analizy techniczna i fundamentalna nie wykluczają się nawzajem. Podstawowe koncepcje analizy technicznej nie stanowią żadnej nowoczesnej rewelacji, osiągnęły już raczej sędziwy wiek ponad 100 lat. Koncepcje te mają swój godny poszanowania rodowód, rodząc się i rozwijając w umysłach bardzo mądrych ludzi sukcesu tworzących amerykańską finansjerę. Przeanalizuj poniższe obserwacje leżące u podstaw analizy technicznej, przypisywane samemu Charlesowi Dowowi:

9 Zmiany ceny papierów wartościowych podlegają okresowym trendom. 9 Trendy można identyfikować, interpretując formacje, których występowanie na wykresach cechuje powtarzalność (o czym mówię w rozdziale 9.), a także wyznaczając linie wsparcia i oporu trendu (patrz rozdział 10.).

9 Trendy główne (długookresowe, trwające miesiącami lub latami) przerywane są

ruchami wtórnymi (trendy krótkookresowe, trwające tygodniami lub miesiącami) mającymi zwrot przeciwny do trendu głównego/podstawowego. Te znoszące trend główny trendy wtórne nazywane są także korektami i stanowią istne wcielenie zła, z którym musi walczyć trader (spójrz do rozdziału 2., aby dowiedzieć się więcej o korektach).

9 Trendy utrzymują się dopóty, dopóki nie dojdzie do żadnego znaczącego wydarzenia, które mogłoby je przerwać i odwrócić.

Te i wiele innych spostrzeżeń, które przypisuje się Dowowi (czasem niesłusznie), określa się mianem Teorii Dowa, chociaż on sam pewnie nigdy ich tak nie określał. Wpisanie zwrotu Dow Theory na anglojęzycznej wyszukiwarce Google zwraca ponad 250 000 wyników1. Kluczowym elementem do zapamiętania z całej historii Charlesa Dowa jest to, że gracze giełdowi wykorzystywali pierwotne koncepcje analizy technicznej na długo zanim wynaleziono komunikację elektroniczną i programy komputerowe — nie można powiedzieć, że analiza techniczna jest ostatnim, bardzo przelotnym krzykiem mody. Przeżyła już 100 lat.

Wyznaczenie własnej ścieżki na wykresie Ceny i trendy dominują, więc powinieneś być w stanie je śledzić i identyfikować. Aby z kolei identyfikować ceny i trendy, musisz je widzieć. Gdy będziesz już biegle czytał wykresy, możesz tak spersonalizować swój panel transakcyjny, by system automatycznie „widział” trendy, lecz na początku drogi musisz się oswoić z wykresem cenowym (rysunek 1.1). Na tym wykresie widzimy klasyczną sytuację, kiedy następuje odwrócenie trendu spadkowego i rozpoczyna się trend wzrostowy.

1

Wpisanie teoria Dowa do polskiego Google’a daje 14 000 wyników — przyp. tłum.

Rozdział 1: Otwieramy skrzynkę z narzędziami analizy technicznej

Rysunek 1.1. Trend spadkowy i wzrostowy

Na całkowicie podstawowym poziomie Twoim celem jako gracza technicznego będzie stronienie do zakupu papieru wartościowego z rysunku 1.1 w okresie trwania trendu spadkowego oraz precyzyjna identyfikacja punktu zwrotnego2 — optymalnego momentu do zakupu (zaznaczonego kółkiem) — tak wcześnie, jak to tylko możliwe. Rysunek 1.1 jest dobrym przykładem tego rodzaju wykresu, nad którym spędza się najwięcej czasu. Wykres jest przestrzenią roboczą analityka technicznego. W nurcie analizy technicznej powstały rozliczne wskaźniki oparte o cenę i wolumen (czyli ilość), wyrażane w postaci danych liczbowych, zestawień tabelarycznych i w innych formatach, lecz jądrem metody pozostaje graficzna prezentacja cen na wykresie.

Przyglądamy się bliżej wielu obliczom występowania trendów Trend oznacza różne rzeczy dla różnych ludzi. Trend jest tak rozległą i elastyczną koncepcją, że dopuszczalna jest spora różnorodność definicji. Na dobrą sprawę pragmatyzm nakazuje stwierdzić, że trendem jest ruch cenowy, który identyfikuje Twój wskaźnik. Innymi słowy, możesz określić trend na podstawie tych mierników i kryteriów technicznych, które odpowiadają Twojej logice i działają na Twoją korzyść. Definicje trendu i zjawisk z nim związanych są rozproszone po całej książce pod rozmaitymi nagłówkami opisującymi narzędzia analizy technicznej, więc możesz przyswoić tę, która najbardziej pasuje do Twojej osobowości i stylu gry.

Ilościowe wyrażenie występowania trendów Stworzenie wykresu podobnego do tego z rysunku 1.1 jest łatwe. Aby zilustrować klasyczny przebieg trendu, mogłam wybrać każdy z tysiąca instrumentów finansowych z mojej bazy danych i znaleźć taki przedział czasowy, aby wykres ceny tego instrumentu 2

Punkt zwrotny jest najczęściej utożsamiany z pojedynczym słupkiem dziennym, dlatego też bywa nazywany kluczowym dniem odwrócenia. Jeśli jednak pojedynczy słupek odzwierciedla zmiany tygodniowe, wówczas trudno mówić o dniu, dlatego przyjęło się określać taką sytuację punktem zwrotnym, punktem zwrotu lub okresem odwrócenia — przyp. tłum.

33

34

Część I: Definiowanie analizy technicznej przypominał ten wykres modelowy. Niemniej jednak mogłabym też znaleźć wiele takich okresów, w których zmiany ceny tego instrumentu nie podlegały żadnym trendom. W rzeczywistości kształtowanie się cen pewnych instrumentów nieustannie podlega trendom, a innych rzadziej lub ich trendy są krótkotrwałe. Aby jeszcze bardziej skomplikować życie, ceny niektórych instrumentów finansowych „zwyczajowo” sygnalizują wyraźny trend, podczas gdy kierunki zmian innych są słabo skoordynowane (te drugie cechuje wysoka zmienność poziomu cen w stosunku do średniej). Charles Dow może i puścił w ruch maszynerię analizy technicznej ponad 100 lat temu, ale w odniesieniu do uniwersalnych praw tego świata nadal jesteśmy w niej pionierami. Wystarczy zapytać grupy graczy technicznych: „Jaki odsetek całkowitego czasu notowań w historii stanowią okresy, kiedy kształtowanie się cen instrumentów finansowych podlegało trendom, a jakie okresy, kiedy im nie podlegało?”, aby przekonać się, że każdy udzieli innej odpowiedzi. Każdy analityk techniczny ma wyrobione inne poglądy na temat tego, ile czasu łącznie ceny danego instrumentu zmieniały się w trendzie, opierając swe spostrzeżenia na innych definicjach kształtowania się trendów oraz różnych przedziałach czasowych.

Wybór definicji Nie ma jednej definicji kształtowania się trendów, która stanowi punkt odniesienia dla pozostałych definicji i z którą wszyscy się zgadzają, więc nie dziwi fakt, że nikt nie może z całkowitą pewnością powiedzieć: „Ceny instrumentów finansowych kształtują się w trendach x procent czasu”. Niemalże każde uogólnienie na temat tego zjawiska może zostać poparte dowodami bądź obalone. Na przykład, ja handluję na parach walutowych i z mojego doświadczenia wiem, że kursy funta, euro i jena japońskiego podlegają trendom przez około 60% czasu w danym okresie. Stwierdzam to, ponieważ przez 60% czasu mogę zidentyfikować wyraźnie ukierunkowane tendencje w kształtowaniu się ceny na podstawie obserwacji poczynionych za pomocą moich narzędzi w ustalonych przeze mnie przedziałach czasu. Ktoś inny może jednak powiedzieć, że zmiany cen kursów walut podlegają trendom tylko w 40% czasu — korzystając z innej, równie wiarygodnej metody statystycznej, z której wynika definicja kształtowania się trendu. Ba, są nawet i tacy analitycy, którzy twierdzą, że kursy walut powracają do poziomu średniego przez 60% czasu (spójrz do rozdziału 2., aby przeczytać o koncepcji powrotu ceny do średniej), lecz ja na to odpowiadam: „I co z tego?”. Zjawisko powrotu do średniej może współwystępować ze zjawiskiem kształtowania się trendów i nie wpływa negatywnie na moją grę giełdową. Jedna rzecz jest pewna: cena żadnego instrumentu finansowego nie podlega trendowi przez cały czas. Nawet ceny najbardziej uległych trendom walorów od czasu do czasu kształtują się w pewnych granicach wyznaczonych poziomymi liniami (nie rosną ani nie spadają w sposób jednoznaczny), co można uznać za trend sam w sobie i co nazywa się trendem bocznym. W częściach od III do V podaję podstawowe definicje kształtowania się trendu. W rozdziale 6. opisuję to zjawisko jako osiąganie przez cenę coraz wyższych szczytów wraz z serią coraz wyżej położonych dołków (dla trendu wzrostowego). W rozdziale 12. jest ono definiowane jako wzrost ceny powyżej poziomu średniej kroczącej lub przecięcie długoterminowej średniej kroczącej przez krótkoterminową średnią kroczącą (również dla trendu wzrostowego). Pozostałe rozdziały zawierają definicje innych pojęć, jak na przykład nachylenia linii regresji.

Rozdział 1: Otwieramy skrzynkę z narzędziami analizy technicznej Wybór przedziału czasowego analizy (horyzontu inwestycyjnego) Jeśli analizujesz 10-letni wykres codziennych notowań papieru wartościowego, możesz poczynić zupełnie odmienne obserwacje odnośnie kształtowania się trendu niż w przypadku analizy danych z okresu 2 lat. Innymi słowy, musisz brać poprawkę na przedział czasowy, w którym analizujesz dane. Wykres ceny danego instrumentu może wskazywać na formowanie się trendu w przedziale jednogodzinnym, czego nie można powiedzieć, jeśli spojrzy się na wykres dzienny. Ceny niektórych instrumentów podlegają trendom w godzinach porannych, a innych po południu. Drugą skrajną sytuacją jest taka, w której nie można zaobserwować wyraźnego trendu, analizując wykres dzienny, ale już na wykresie tygodniowym lub miesięcznym formowanie się trendu jest ewidentne. Nie można powiedzieć nic sensownego o trendach i ich kształtowaniu się bez podania przedziału czasowego, w jakim chcemy je analizować. Co więcej, cena danego instrumentu, która podlega trendowi w jednym okresie, może już mu nie podlegać w innym. Rynki są dynamiczne. Ceny na nich podlegają wahaniom, zmieniając się raz w jedną, raz w drugą stronę. Pogódź się z tym. Poczuj ducha badań empirycznych, stanowiących integralny element analizy technicznej. Kiedy tworzysz wykresy, eksperymentuj z różnymi przedziałami czasowymi.

Dlaczego analiza techniczna się sprawdza lub się nie (zawsze) sprawdza? Analiza techniczna się sprawdza, ponieważ ludzie konsekwentnie przejawiają te same zachowania w podobnych warunkach. Na przykład w rozdziale 10. twierdzę, że linie trendu (wsparcia) i kanału (oporu) stanowią prostą i skuteczną metodę określania granic trendu, a kiedy cena wykracza poza nie, nazywa się to wybiciem3. Wybicie jest potężną koncepcją wykorzystywaną także we wskaźnikach. Dlaczego wybicie przykuwa tak dużą uwagę? Dlatego że przez całe dekady wybicie wielokrotnie stanowiło dla analityków śledzących zmiany cen solidny i pewny sygnał zakończenia wielu trendów. Chociaż koncepcja wybicia jest potężna, nie zawsze się sprawdza. Nieraz znajdziesz się w sytuacjach, w których z wybiciem nie wiąże się zmiana trendu, a cena zmienia się zgodnie z wcześniej obranym kierunkiem. Krótko mówiąc, niektóre wybicia są „fałszywymi” sygnałami — mogą Cię tylko zwieść na manowce. Największym błędem popełnianym przez analityków technicznych jest przypisywanie metodom analitycznym zbyt dużej precyzji i darzenie ich zbyt dużym zaufaniem (w rozdziale 3. znajdziesz więcej informacji na temat ograniczeń metod prognostycznych w analizie technicznej). Doświadczony analityk grający na giełdzie wie, że żadna technika nie sprawdza się w nieskończoność. W istocie wiele technik sprawdza się 3

Jak czytelnik będzie mógł się dalej przekonać, niekiedy wybicie można utożsamiać z przebiciem lub przełamaniem. Zależy to od kontekstu, a mianowicie zazwyczaj mówi się o wybiciu z kanału trendu (wykroczeniu poza określony zakres cenowy), natomiast przebicie lub przełamanie odnosi się do pewnego konkretnego poziomu (linii wsparcia, oporu, średniej kroczącej) — przyp. tłum.

35

36

Część I: Definiowanie analizy technicznej tylko dlatego, że większość graczy wierzy w ich niezawodność, co jest przyczynkiem do samospełniającej się przepowiedni. Jeśli tylko jesteś w stanie określić, na jakiej koncepcji lub narzędziu analizy technicznej skupia się większość rynku w danej chwili, nie będziesz musiał przejmować się naukową zasadnością wybranych teorii. Twoim celem jest zarabianie pieniędzy, a nie pozostawanie naukowym purystą. Zrozumienie tego, że żadna technika nie sprawdza się zawsze i wszędzie, pomoże Ci przezwyciężyć wątpliwości artykułowane przez krytyków, którzy twierdzą, że zajmowanie się analizą techniczną jest stratą czasu, gdyż jej metody nie sprawdzają się w 100% przypadków. To, że dana metoda nie sprawdza się cały czas, nie stanowi właściwego kryterium jej oceny. To, że prognozy pogody są błędne w połowie przypadków, nie znaczy, że masz wsiąść na pokład swojego prywatnego odrzutowca, kiedy meteorolog zapowiada gwałtowne burze w ciągu następnej godziny. Wartość danej metody czy narzędzia na rynkach finansowych wyznaczana jest w oparciu o to, czy pomaga Ci ona w zarabianiu pieniędzy, czy nie. Zwróć uwagę, że w tym stwierdzeniu zawierają się dwie składowe: metoda i Ty. Właśnie czynnik „Ty” sprawia, że dwóch różnych graczy — czy to początkujący, czy weteran giełdy — może posługiwać się tym samym narzędziem i osiągać odmienne rezultaty (omawiam tę zagadkę w rozdziale 17.).

Wygrywanie z rynkiem Każdego dnia setki tysięcy graczy giełdowych na całym świecie wygrywa z rynkiem. Zwrot wygrać z rynkiem oznacza, że udało nam się osiągnąć zwrot z inwestycji większy od poziomu średniego dla danego rynku, czyli przykładowo osiągnąć na akcjach spółki wchodzącej w skład indeksu Dow Industrial Average większy zwrot, niż odnotował cały indeks w tym samym okresie. Wygrywanie z rynkiem można też określać jako osiągnięcie zwrotu większego niż zwrot z inwestycji w bezpieczne instrumenty finansowe (pozbawione ryzyka), za które zazwyczaj uważa się 3-miesięczne amerykańskie bony skarbowe4. Celem analizy technicznej jest przysporzenie graczowi ponadprzeciętnych zysków — czyli pomoc w wygraniu z rynkiem — a jeśli sądzisz, że to niemożliwe, nie zagłębiłeś się dostatecznie w temat. Wiele osób próbuje wygrać z rynkiem i ponosi porażkę. Prawie wszyscy znają historię nieostrożnych spekulantów z lat 90., którym wydawało się, że posiedli wiedzę tajemną, podczas gdy zdarzyło im się grać po prostu w okresie szalejącej hossy. Niewielu tylko przetrwało — byli to ci, którzy dostosowali swoje metody do zmieniających się warunków rynkowych. Sprawna gra giełdowa wymaga praktyki i wiąże się z nauką na błędach, tak jak to zresztą jest w każdej innej dziedzinie. Nie otwierałbyś restauracji, gdybyś nie wiedział, jak się gotuje, a jednak wielu ludziom wydaje się, że mogą grać na giełdzie bez zrozumienia, jak i dlaczego zmieniają się ceny. Bez względu na to, czy chcesz wycofać się z rynku, zanim nastąpi kolejny krach na giełdzie, udoskonalić swoje umiejętności gry giełdowej, czy aspirować do rangi samowystarczalnego gracza, po prostu użyj szarych komórek: działalność ta będzie wymagać włożenia sporego 4

Lub bony czy obligacje emitowane przez skarb państwa innych rozwiniętych krajów o solidnej pozycji finansowej — przyp. tłum.

Rozdział 1: Otwieramy skrzynkę z narzędziami analizy technicznej wysiłku i dokonywania trudnych wyborów. Być może będziesz zawiedziony faktem, że analiza techniczna nie oferuje jednej, spójnej drogi do zdobycia rynkowej mądrości. Mógłbyś pomyśleć, że po 100 latach rozwijania teorii analizy technicznej traderzy powinni dysponować kodeksem postępowania, w którym zawarty jest zestaw kroków i czynności do wykonania. Jednak takowego nie mają. Dlaczego nie? Z tego samego powodu, dla którego możesz znaleźć dziesięć równie dobrych przepisów na przyrządzenie omletu. Każdy kucharz wybiera inną patelnię, inne techniki mieszania, inną ilość soli, inne natężenie ognia itd. Podobnie w grze giełdowej, każdy trader dostrzega inny poziom ryzyka, który wiąże się z analizowanym wykresem, wybiera taki, a nie inny zestaw wskaźników oraz przejawia taką, a nie inną chęć do realizowania określonego poziomu zysków (lub ponoszenia strat) z zainwestowanego kapitału. Tak, jak nikt nie może narzucić jednego właściwego sposobu przyrządzania omletu, tak nikt nie może wskazać najlepszego sposobu gry w danej sytuacji cenowej. Teoretycznie mógłbyś powiedzieć, że najlepszym sposobem jest ten, który przynosi największe zyski, ale stwierdzenie to przestaje być prawdziwe, jeśli uwzględnimy czynnik ludzki — osobowość tradera, jego cele i doświadczenie — oraz to, ile pieniędzy może zaryzykować w grze. Dopasowanie metod analizy technicznej do Twojego osobistego profilu ryzyka nie jest zadaniem do zrobienia w jeden dzień. To długotrwały i żmudny proces, wymagający dokonania introspekcji. Aby nad nim zapanować, ogranicz wyciąganie wniosków do tego, co możesz osobiście zaobserwować i zweryfikować — ogranicz się do podejścia empirycznego. Wystrzegaj się popełnienia błędu uogólnienia, jak w przypadku gdy czytasz o tym, że pewna grupa analityków wierzy w magiczne liczby, a następnie dochodzisz do wniosku, że cała analiza techniczna wiąże się z magicznymi liczbami (nie wiąże się). To zdumiewające, jak wielu skądinąd inteligentnych ludzi skłania się ku takiemu sposobowi myślenia o analizie technicznej, rozpisując się w rozlegle recenzowanych książkach na temat, którego w pełni nie rozumieją. Wielu krytyków bierze pod lupę jedną koncepcję, nie integruje jej ze swoim osobistym profilem ryzyka, a następnie obarcza winą za swe straty analizę techniczną. Kolejnym błędem jest unikanie zaawansowanych naukowo metod. Podobnie jak ekspert, który udowodnił, iż równanie Bernoulliego jest niepoprawne z matematycznego punktu widzenia, i wyciągnął wniosek, że samoloty nie mogą latać, tak eksperci od prawdopodobieństwa twierdzą, że mogą udowodnić przypadkowość cen. Liczby losowe mogą rzeczywiście uwidaczniać pewne schematy, jak mówi twierdzenie, więc analitycy techniczni dają się zwieść przeświadczeniu, że to ewidentne uporządkowanie może być wykorzystywane dla zysku w dowolnie długim okresie. A jednak swoisty porządek jest widoczny i można go wykorzystać, przynajmniej w pewnych okresach, po to, by wygrać z rynkiem. Traderzy czerpią zyski z metod analizy technicznej od ponad stu lat — a nawet dłużej, jeśli uwzględnisz wykres świecowy z XVIII wieku (więcej na ten temat w rozdziale 8.).

W poszukiwaniu porządku Przez większość czasu można zaobserwować porządek w sposobie, w jaki zmieniają się ceny instrumentów finansowych, pomimo że tworzą one nieskończenie wiele konfiguracji, a każdy wykres jest dosłownie jedyny w swoim rodzaju. Analitycy techniczni przypisują to uporządkowanie wahaniom nastrojów panujących na rynku. Ceny tworzą

37

38

Część I: Definiowanie analizy technicznej pewne układy dlatego, że zachowania graczy giełdowych periodycznie się powtarzają. Możesz identyfikować, mierzyć i przewidywać ceny, ponieważ możesz identyfikować, mierzyć i przewidywać zachowania ludzi. Większość osób potrafi to robić, lecz nie czynią tego w sposób doskonały. Jedno jest pewne — zarówno Ty, jak i ja jesteśmy w stanie też to robić. Chyba najbardziej interesującym faktem dotyczącym analizy technicznej jest to, że idee i zasady kształtowania się cen sformułowane przed stoma laty obowiązują do dziś i są równie wartościowe co kiedyś. Analiza techniczna nigdy niczego nie odrzuca — po prostu umożliwia znajdywanie coraz skuteczniejszych sposobów badania zmian cen. Od czasu pojawienia się komputera osobistego analiza techniczna skupiała się bardziej na podejściu matematycznym, ale podstawowe zasady pozostały niezmienne i nadal związane są ze zrozumieniem zachowań ludzi wpływających na ruchy cen. Odnosząc ją do ewolucji całej nauki, analiza techniczna nadal stanowi względnie nową dziedzinę naukową, która cały czas się zmienia. Gracze tacy jak Ty czy ja nadal mają sporo do nauczenia się. Natomiast jest kilka rzeczy, które analitycy techniczni wiedzą na pewno:

9 Żadna metoda nie sprawdza się przez cały czas. 9 Nie ma metody, która sprawdza się w przypadku wszystkich instrumentów finansowych.

9 Pewne procesy nadal pozostają dla graczy tajemnicą i są poza zasięgiem ich zrozumienia. Sławny trader Bernard Baruch powiedział:

Czy widziałeś kiedyś w lesie w bezwietrzny dzień chmarę — wręcz tysiące — malutkich muszek unoszących się w promieniu słońca, które pozornie pozostają w bezruchu? Tak? A czy zaobserwowałeś, jak cała ta chmara — gdzie każdy owad wyraźnie zachowuje taką samą odległość od pozostałych — przesuwa się gwałtownie, powiedzmy, o metr w prawo, a następnie w lewo? Co sprawia, że poruszają się w taki skoordynowany sposób? Powiew wiatru? Nie, zaznaczałem, że chodzi o bezwietrzny dzień. Lecz spróbuj sobie przypomnieć, czy kiedykolwiek widziałeś, żeby owady powracały w poprzednie miejsce w tej samej konfiguracji? Co się do tego przyczynia? Potężne ruchy mas ludzkich są z początku wolniejsze niż w przypadku tych owadów, lecz ich konsekwencje mają o wiele silniejsze oddziaływanie na pozostałe jednostki. To zjawisko masowych zachowań analiza techniczna właśnie stara się wyjaśnić.

Co obejmuje analiza techniczna? Analiza techniczna skupia się na cenach. Analizowanie cen może przyjąć wiele rozmaitych form — od ręcznego wyrysowania linii trendu na wykresie do zautomatyzowanej interpolacji wykresu wzdłuż najbardziej prawdopodobnej trajektorii spośród wszystkich możliwych trajektorii cen przy użyciu specjalistycznego oprogramowania zainstalowanego na superkomputerze. Analiza techniczna bywa też nazywana sporządzaniem i analizą wykresów, analizą timingu rynkowego lub podążaniem za trendem. Zarówno w prasie, jak i w środowiskach analityków określeń tych używa się zamiennie.

Rozdział 1: Otwieramy skrzynkę z narzędziami analizy technicznej Jeśli zetkniesz się z tymi nazwami w innych częściach tej książki lub w ogóle w innych książkach, nie przejmuj się dosłowną interpretacją — ani nie przyjmuj na wiarę lub nie odrzucaj z automatu jakiejś koncepcji analizy technicznej ze względu na jej nazwę. Zamknij dziesięciu analityków technicznych w jednym pomieszczeniu i otrzymasz dziesięć różnych definicji każdego pojęcia. Poniżej znajdują się moje własne interpretacje tych określeń, jak i moje wyjaśnienia występujących między nimi niuansów.

Sporządzanie i analiza wykresów (charting) Charting jest chyba najstarszym i pierwotnym terminem określającym analizę techniczną. Techniki sporządzania i analizy wykresów omawiam w częściach III i IV. Charting zakłada przeniesienie danych o podaży i popycie na słupki i ujawniające się tym samym formacje. Niektórzy praktycy nie zgadzają się na używanie tego określenia, ponieważ przywodzi im na myśl dawne dni, kiedy analitycy posługiwali się linijkami i kredkami. Uważają charting za metodę subiektywną, podczas gdy korzystanie z ugruntowanych w statystyce wskaźników (część V) jest metodą „obiektywną”. Wielu jednak traderów trzyma się zasad chartingu opracowywanych przez dziesięciolecia, które faktycznie się sprawdzają. Myślę, że charting bardziej przybliża Cię do dynamiki podażowo-popytowej (do „umysłu rynkowego”) niż wskaźniki, które wyrażają nastroje rynku w postaci liczbowej na wyższym poziomie abstrakcji.

Analiza timingu rynkowego Timing rynkowy jest kolejnym terminem określającym analizę techniczną. Cała gra giełdowa wykorzystująca narzędzia analizy technicznej opiera się o timing, czyli identyfikację najlepszych momentów do wejścia na rynek i do wycofania się z rynku. Dla mnie jednak określenie to oznacza analizę statystyczną wykraczającą daleko poza pojedynczy wykres. Obejmuje wiele technik, takich jak wskaźniki nastrojów rynku czy efekty kalendarzowe, które według samozwańczych analityków nie stanowią elementów chartingu, a przynajmniej dla niektórych analityków technicznych nie są wcale częścią analizy technicznej. Te i inne narzędzia omawiam w rozdziale 3.

Podążanie za trendem (znowu to słowo) Pierwszą rzeczą, którą chcesz stwierdzić podczas analizy wykresu, jest to, czy cena podlega trendowi. Właśnie dlatego, że tak dużo uwagi przywiązuje się do faktu występowania trendu lub jego braku, analizę techniczną niekiedy nazywa się podążaniem za trendem. W częściach IV i V zawarte są opisy technik z tym właśnie związanych. Niektórym analitykom termin ten się nie podoba, gdyż nie zawsze podążasz za trendem, tylko go przewidujesz, zwłaszcza wtedy, gdy korzystasz ze wskaźników impetu (patrz rozdział 13.).

Analiza techniczna „Analiza techniczna” to termin znaczeniowo najobszerniejszy. Obejmuje zarówno odręczne rysowanie linii na wykresach, jak i wielkie teorie cykli cenowych. Pojęcie to obejmuje swym znaczeniem wszystkie sztuczki i chwyty.

39

40

Część I: Definiowanie analizy technicznej

Ustawianie byków i niedźwiedzi do pionu: kilka słów o słowach Rynek byka, czyli rynek wzrostowy, to rynek, na którym ceny rosną, a rynek niedźwiedzia, czyli rynek spadkowy, to rynek, na którym ceny spadają. Byk to optymista, który uważa, że ceny będą rosły; niedźwiedź to pesymista, który sądzi, że ceny będą spadały. Byk i niedźwiedź to określenia nadmiernie upraszczające rzeczywistość, lecz słowa te często padają w dyskusjach na temat rynków finansowych. Przyswój je. Słowo byk dotyczy zarówno inwestora, który kupuje instrumenty finansowe i trzyma je przez dłuższy okres, jak i mistrza szybkich spekulacji, który pojawia się na rynku i po chwili znika. Sęk w tym, że byki i niedźwiedzie, czy też hossa i bessa, to użyteczne skróty myślowe, które pozwalają w łatwy sposób określić nastroje rynkowe jako pozytywne i optymistyczne (ceny będą rosły) lub negatywne i pesymistyczne (ceny będą spadały). Wiele osób nie lubi tych wyrażeń, uważając je za ordynarne, nieprzyzwoite czy częstokroć niedokładne. Kiedy kupujesz instrument finansowy i trzymasz go w długim okresie, masz dobre przeczucia co do tego instrumentu, ale określanie Cię mianem byka wydaje się nieco zbyt przesadzone i nawiązuje do działań pod wpływem emocji, podczas gdy Ty dokładnie przemyślałeś, który instrument chcesz zakupić. Kiedy natomiast sprzedajesz, niekoniecznie musi podobać Ci się, że ktoś nazywa Cię niedźwiedziem. Twoja decyzja nie była wcale podyktowana uprzedzeniem do posiadanego instrumentu — po prostu chciałeś zrealizować zyski i wykorzystać pieniądze do innych celów.

Niektórzy krytycy narzekają, że w analizie technicznej stosuje się za dużo żargonu, który nie jest zrozumiały w sposób intuicyjny, a czasami jest wręcz niedorzeczny (choć akurat terminy „byk” i „niedźwiedź” nie są ściśle z nią związane). Jedynym sensownym wyjaśnieniem jest to, że każda specjalistyczna dziedzina ma swój specyficzny język, a ja staram się go wprowadzać tak subtelnie, jak to tylko możliwe. Kiedy uczysz się gotować, musisz poznać znaczenie takich słów, jak sauté, blanszowanie czy duszenie. Żargon analizy technicznej jest więc nie mniej wymyślny niż żargon sztuki gotowania. Pojawiają się jednak inne problemy. Nie każdy bowiem zgadza się na użycie pewnych słów w danym kontekście. Rynek, na którym dominują niedźwiedzie, to rynek cen spadających. Jeśli odnotowuje się spadki większe niż 20%, licząc od szczytu w ustalonym okresie, wówczas mamy do czynienia z bessą. Z kolei hossa obejmuje wzrosty w ustalonym okresie równe lub wyższe niż 20%, licząc od dołka w ustalonym okresie. Niektórzy eksperci używają tych określeń na każdy gwałtowniejszy skok lub spadek cen, podczas gdy powinni używać bardziej wyważonych zwrotów, na przykład „tendencje wzrostowe” lub „spadkowe”. Słowem, komentatorzy rynkowi mają skłonność do przesady i niechlujnego posługiwania się językiem. Bądź na to wyczulony. Sprawdź dobrze wszystkie fakty, zanim podejmiesz działania typowe dla byków lub niedźwiedzi.

Analiza techniczna nie ogranicza się wyłącznie do narzędzi matematycznych, jak sądzą niektórzy. Korzystanie z aparatu matematycznego jest wielkim przełomem i klątwą jednocześnie. Matematyka może okazać się solidniejszym narzędziem niż ludzkie oczy i osąd, o czym można się przekonać, biorąc pod lupę na przykład iluzje optyczne, ale nieprawdą jest, że liczby nigdy nie kłamią. W analizie cen liczby kłamią cały czas! Możesz mieć do czynienia z podręcznikowym trendem, który jest potwierdzony dziesięcioma wskaźnikami, a mimo to zderzyć się czołowo z rzeczywistością — gdy trend nagle się odwróci po napływie katastrofalnych informacji, które pogrążają ceny instrumentu finansowego. Matematyka nigdy nie przezwycięży niewygodnego faktu, że najnowsze informacje, których nikt nie może przewidzieć, mogą obalić każdy trend. W swojej osobistej misji do zdefiniowania zjawiska występowania trendów i sformułowania zasad gry giełdowej w celu zmaksymalizowania zysków i ograniczenia ryzyka nie daj się opętać przez ducha krótkowzrocznego maniaka cyferek. Nie zapominaj, że za liczbami kryją się zawsze ludzie, którzy często zachowują się w irracjonalny sposób. Analiza techniczna (jak na razie) pozostaje sztuką, a nie nauką, nawet jeśli wykorzystuje naukowe metody.

Rozdział 1: Otwieramy skrzynkę z narzędziami analizy technicznej

Czego potrzebujesz, żeby zacząć? Jeśli nie poznałeś jeszcze podstaw gry na giełdzie, musisz zaznajomić się z kilkoma pojęciami giełdowymi, abyś mógł w pełni czerpać wiedzę z tej książki. Musisz poznać, czym jest giełda, sesja giełdowa, przebieg i czas trwania sesji giełdowej, czym można handlować po zamknięciu sesji, co robią (a czego nie robią) maklerzy, czym są ceny kupna i ceny sprzedaży, jakie są rodzaje zleceń, jak interpretować rekomendacje maklerów, aha, no i, oczywiście, jakimi instrumentami finansowymi zamierzasz obracać. Gdy zdobędziesz już tę podstawową wiedzę, pozostanie Ci tylko założenie konta maklerskiego, wejście w posiadanie dobrego komputera z dostępem do internetu i zapoznanie się z platformą transakcyjną. Nie żałuj pieniędzy na wyposażenie się w narzędzia analityczne. Subskrybuj odpłatne serwisy informacyjne, kupuj książki, gazety i czasopisma branżowe, a także niezbędne oprogramowanie. Zapisz się na odpłatny kurs inwestowania. Na pewno nie odważyłbyś się przyrządzać cordon bleu na kuchence turystycznej przy użyciu trzech jajek i liścia bazylii, więc nie próbuj zarabiać na giełdzie, używając nieodpowiednich narzędzi. Twoim pierwszym zadaniem będzie wypróbowanie nabytej wiedzy do zarobienia pieniędzy, które zainwestowałeś w swoją przygodę z analizą techniczną.

41

42

Część I: Definiowanie analizy technicznej

Rozdział 2

Zapoznajemy się z funkcjonowaniem rynku od podszewki W tym rozdziale: ► Przyglądamy się nowemu modelowi podaży i popytu. ► Rozgryzamy zachowania tłumu. ► Poznajemy koncepcję powrotu do średniej. ► Radzimy sobie ze skrajnymi reakcjami tłumu. ► Patrzymy na świat analizy technicznej z lotu ptaka.

A

naliza techniczna skupia się raczej na cenie instrumentu finansowego niż na jego wartościach fundamentalnych. Zbiorowe zachowanie kupujących i sprzedających, nazywanych „zbiorowością” lub „rynkiem”, decyduje o cenach. Rynek może zachowywać się racjonalnie lub irracjonalnie, ale rynek ma zawsze rację w tym sensie, że wyznacza cenę instrumentu finansowego. Ty i ja, jako pomniejsi członkowie rynku, nie ustalamy cen, bez względu na to, jak wyśmienita byłaby nasza analiza i jak celne byłyby nasze spostrzeżenia. W tym rozdziale biorę pod rozwagę jeden ze sposobów patrzenia na podażowo-popytową dynamikę zbiorowych zachowań, który jest spójny z analizą techniczną — chodzi o aukcyjny model podaży i popytu. Następnie okazuje się, że wynikiem zbiorowych zachowań jest tendencja cen do skupiania się blisko wartości średniej, nawet jeśli sama ta wartość podlega trendowi. Identyfikacja skupiania się cen wokół średniej jest przydatna w zwracaniu uwagi na te momenty, kiedy pewne ceny odbiegają od pozostałych oscylujących wokół średniej. Spora grupa analityków technicznych uważa także, że zachowania zbiorowe pasują do pewnego szczególnego modelu opartego na ciągu liczb, zwanym ciągiem Fibonacciego. Pod koniec rozdziału odnoszę się do kwestii użyteczności tych zagadnień w świetle analizy technicznej.

44

Część I: Definiowanie analizy technicznej

Aukcyjny model podaży i popytu Instrumenty finansowe nie są standardowymi dobrami, więc zastosowanie klasycznych teorii ekonomicznych do handlu nimi może nas doprowadzić do niemądrych wniosków. W ogromnej makroekonomicznej perspektywie instrumenty finansowe, owszem, podlegają klasycznym prawom podaży i popytu, lecz z punktu widzenia codziennych indywidualnych transakcji giełdowych bardziej praktyczne będzie odniesienie się do aukcyjnego modelu podaży i popytu.

Instrumenty finansowe to nie skarpetki: efekt popytowy Instrumenty finansowe różnią się od samochodów, chleba czy skarpetek. Nie kupuje się tych pierwszych dla samej radości ich posiadania, w celach konsumpcyjnych lub użytkowych. Nie możesz nimi kierować, jeść ich ani nosić na sobie. Akcje lub obligacje na przykład, oprócz zapewnienia posiadaczowi dodatkowego dochodu w postaci dywidendy lub płatności kuponowej, kupuje się po to, by je później odsprzedać, najlepiej z zyskiem. Jeśli nie parasz się zawodowo handlem, rzadko zdarzy Ci się kupić coś specjalnie w celu odsprzedaży po wyższej cenie — za wyjątkiem instrumentów finansowych. Zgodnie z klasyczną teorią ekonomii prawo podaży i popytu głosi, że popyt na dobro zależy od jego ceny, która z kolei jest funkcją jego dostępności (rzadkości występowania). Jeśli dane dobro występuje rzadko, jest ono drogie. Im bardziej zwiększa się cena, tym bardziej spada popyt na dobro. W pewnym momencie wysoka cena motywuje producentów do zwiększenia produkcji danego dobra, przez co jest go więcej i w konsekwencji cena znowu spada. Punktem równowagi nazywamy taką sytuację na rynku, kiedy ilość dobra dostarczana przez producentów i pożądana przez nabywców jest taka sama, co jest równoznaczne z tym, że nabywcy są skłonni zaakceptować cenę, którą oferują producenci. Osiąganie punktu równowagi może być procesem długotrwałym i określane jest mianem dochodzenia do punktu równowagi. Inaczej niż w klasycznym przypadku, w obrocie instrumentami finansowymi proces ustalania cen przypomina bardziej ustalanie ceny na aukcji. Głównie z powodu o wiele szybszego wzrostu cen. Oprócz tego, na aukcji (na przykład na Allegro czy eBayu) popyt na akcję rośnie wraz ze wzrostem ceny. Jeśli kiedykolwiek brałeś udział w aukcji, z pewnością zdarzyło Ci się za coś przepłacić. Ale nie mogłeś pozwolić, żeby wygrała ta druga osoba, prawda? Ilekroć ktoś Cię przelicytowuje, pożądasz danego przedmiotu jeszcze bardziej i za wszelką cenę chcesz wygrać aukcję. Rzeczywista cena przedmiotu przestaje mieć znaczenie. Coś Ci to przypomina? Może nawet masz ze dwie lub trzy rzeczy w piwnicy, z powodu których głupio Ci, że kupiłeś je na aukcji internetowej. Bo ja mam. Tym, co podnosi Ci ciśnienie na aukcji klasycznej lub internetowej, jest fakt, że ktoś też chce kupić przedmiot Twojego pożądania. Coraz bardziej widoczne zainteresowanie licytowanym przedmiotem pociąga za sobą jeszcze większy wzrost popytu. Aukcyjne modele podaży i popytu stoją w opozycji do klasycznej teorii ekonomii — a konkretnie do twierdzenia, że popyt będzie malał wraz ze wzrostem ceny. W przypadku aukcji jest odwrotnie, bowiem popyt rośnie wraz ze wzrostem ceny. Przedmiotu tego wcale nie musi brakować na świecie, ale to nie ma znaczenia.

Rozdział 2: Zapoznajemy się z funkcjonowaniem rynku od podszewki Natychmiastowość reakcji uczestników aukcji jest czynnikiem sprawiającym, że ceny mogą wystrzelić pod niebo, nierzadko osiągając absurdalne poziomy. Później, gdy sprzedający widzą, jak wysokie są ceny, mogą rzeczywiście chcieć zdobyć lub wytworzyć więcej danego dobra, jednak wtedy jest już za późno, ponieważ siły tego popytowego zrywu wyczerpały się.

Docieramy do źródła popytu Jeśli przyjmujesz postawę inwestora, możesz zakupić akcje bądź obligacje głównie w celu otrzymania dywidendy lub odsetek, nadając drugorzędne znaczenie zyskom kapitałowym wynikającym z różnicy pomiędzy ceną zakupu a ceną potencjalnej sprzedaży. Jeśli zaś stajesz się spekulantem, kupujesz papier wartościowy, ponieważ liczysz, że jego cena wzrośnie. Decyzja o jego sprzedaży podyktowana jest albo tym, że osiągnąłeś zakładane zyski, albo tym, że poniosłeś niedopuszczalną stratę. Rzadko zastanawiasz się nad realnym poziomem podaży papieru wartościowego. Chociaż technicznie rzecz biorąc, podaż dowolnego papieru wartościowego jest ograniczona przez liczbę walorów pozostających w obrocie, ze względów praktycznych można przyjąć, że jest ona nieskończona. Jeśli bardzo chcesz nabyć 100 akcji firmy Totalny Kosmos, istnieje taka cena, przy której z pewnością to osiągniesz. Spójrz na to z drugiej strony, a przekonasz się, dlaczego tak jest. Po prostu jest cena, przy której będziesz skłonny sprzedać akcje nabyte wcześniej za 10 zł. Może ona wynosić 20, 200 lub 10 000 zł — ale bądź spokojny, istnieje cena, która popchnie Cię do rozstania się z zakupionymi wcześniej walorami, i to od razu. W grze giełdowej opartej o analizę techniczną musisz myśleć o popycie na instrument jako takim, który się zwiększa, gdy cena rośnie, a nie spada. I odwrotnie, podaż na instrument się wyczerpuje wraz ze wzrostem cen, przynajmniej w krótkim okresie. Może się bowiem zdarzyć, że kiedy inwestor długoterminowy, który długo nie śledził notowań, zobaczy, jak wysoko stoją jego akcje, może wykrzyknąć „jasny gwint!”, a następnie zadzwonić do swojego maklera i zlecić mu sprzedaż papierów, przyczyniając się tym samym do wzrostu podaży.

Identyfikacja zachowania zbiorowości Analiza techniczna jest sztuką identyfikacji (rozpoznawania) zachowań zbiorowości w celu przyłączenia się do niej, aby wykorzystać jej impet (ang. momentum). Zjawisko to określane jest mianem efektu wykorzystania sprzyjającej koniunktury1 (ang. bandwagon effect), którego pochodną jest inwestowanie w oparciu o strategię momentum2 (ang. momentum investing), omawianą przeze mnie w rozdziale 13. Na czym polega efekt bandwagon? Otóż pojawia się porcja nowych informacji. Wielu traderów (lub tylko 1

Czytelnik może też spotkać inne określenia, m.in. „efekt owczego pędu” lub „efekt bandwagon”, lecz wszystkie opisują zjawisko polegające na przejawianiu oportunistycznej postawy w okresie pojawienia się sprzyjającej koniunktury — przyp. tłum.

2

Posługując się wyłącznie polskimi wyrazami, można to nazwać strategią inwestowania w oparciu o tempo (szybkość) zmian cen lub strategią inwestowania z wykorzystaniem impetu. Jest to strategia inwestowania krótkoterminowego — przyp. tłum.

45

46

Część I: Definiowanie analizy technicznej kilku, z dużymi kieszeniami) interpretuje te informacje jako sprzyjające dla instrumentu finansowego, a kupujący przeważają nad sprzedającymi, więc cena rośnie. Zyskujesz na płynięciu z nurtem. Nagle wszyscy zaczynają wyskakiwać z łodzi — Ty też powinieneś wyskoczyć. Traderzy to ludzie, a ludzie często zachowują się w przewidywalny sposób. Kiedy do gry włączają się takie emocje i cechy jak strach i chciwość, współczesnych ludzi nic nie odróżnia od tych, którzy żyli 100, czy nawet 1000 lat temu. Ludzie opętani manią stają się nieostrożni i nieprzewidywalni. Stają się za to przewrażliwieni po tym, jak bańka spekulacyjna pęknie. Mania to zjawisko polegające na tym, że ludzie kupują przedmiot lub instrument finansowy, nie zważając na jego rzeczywistą wartość ani nie martwiąc się tym, czy będą w stanie go później odsprzedać po wyższej cenie. Kierują nimi obawy przed tym, że mogą stracić okazję. Dają się chwilowo przyłapać na bezmyślności. Panika stanowi natomiast coś przeciwnego — ludzie nie są w stanie sprzedać dóbr dostatecznie szybko, więc akceptują coraz niższe ceny tylko po to, by odzyskać choć część zainwestowanych pieniędzy. W historii gospodarczej manie lub paniki zdarzały się zaledwie kilka razy na sto lat. Jednak w kontekście analizy technicznej występują one niemal codziennie, w zminiaturyzowanej formie. Skrajne emocje popychają ceny do skrajnych poziomów w perspektywie godziny, dnia lub tygodnia — minimanie i minipaniki to codzienność. Te określenia nie pochodzą z żargonu analizy technicznej, chociaż wpływ emocji i efekty cenowe są takie same, jak w przypadku potężnych manii i panik (w tym rozdziale, w części zatytułowanej „Identyfikacja skrajnych zachowań zbiorowości i reagowanie na nie”, przeprowadzę Cię przez terminologiczne pole minowe).

Jednostka v. zbiorowość Zachowania ludzkie różnią się w zależności od tego, czy bierzemy pod uwagę postępowanie pojedynczej osoby, czy też rozpatrujemy zachowania zbiorowości. Zbiorowe zachowania możemy zaobserwować w organizacjach studenckich, drużynach sportowych, partiach politycznych, gangach, sektach religijnych, tłumach, grupie ludzi uczestniczących w aukcji — można tak wymieniać i wymieniać. Zbiorowość jest czymś więcej niż prostą sumą wchodzących w jej skład członków. Jednostki, które cechują się w normalnej sytuacji rozwagą, w tłumie mogą zachowywać się całkowicie irracjonalnie. Jednym z najbardziej jaskrawych przykładów tego zjawiska jest tulipomania, która miała miejsce w XVII wieku w Holandii, kiedy to ceny cebulek tulipanów były warte tyle co dzisiejsze 250 000 dolarów. Cała bańka spekulacyjna pękła w ciągu jednego dnia, kiedy ktoś przypadkowo zjadł jedną taką cebulkę, ujawniając tym samym absurdalność poziomu, który osiągnęły ich ceny, oddalając się wielce od rzeczywistej wartości. Dobrze wiesz, że gdy ktoś w teatrze krzyknie „POŻAR!”, ludzie w przerażeniu będą zadeptywać innych, byle tylko dostać się do wyjścia. Na rynkach finansowych ma miejsce dokładnie to samo zjawisko, kiedy fatalne informacje zostają podane do publicznej wiadomości. I odwrotnie, jeśli ktoś krzyknie „LODY ZA DARMO!”, wszyscy zaczną rozpychać się łokciami, byleby tylko znaleźć się jak najbliżej w kolejce do okienka. Analogicznie, gdy cena instrumentu finansowego osiąga nowe szczyty lub gdy ekspert od rynków finansowych zachwala go w mediach jako okazję inwestycyjną, wszyscy się na ten instrument rzucają.

Rozdział 2: Zapoznajemy się z funkcjonowaniem rynku od podszewki Nie zdziw się, gdy stwierdzisz, że na giełdzie pojawiły się plotki tylko po to, by wywołać szarżę byków lub paniczną ucieczkę niedźwiedzi. Jako trader techniczny, masz być wyczulony na zachowania zbiorowości bez ulegania emocjom, które nią samą kierują. Traderzy techniczni usilnie starają się pozostawać głuchymi na rozliczne komentarze na temat instrumentów finansowych, nawet te z ust ekspertów. Nieraz będzie grozić Ci przeładowanie informacjami — nieraz też znajdziesz się w obliczu dezinformacji (celowo nieprawdziwych informacji). Wszystkie informacje, których potrzebujesz, zawierają się w poziomach cen. Cena jest odzwierciedleniem zbiorowej reakcji na informacje, zatem bardziej praktyczne jest obserwowanie samych cen niż próbowanie odgadnięcia, o czym myśli zbiorowość. Jeśli więc już weryfikujesz w mediach przyczynę skoków cen, podchodź do tych informacji ze zdrową dawką sceptycyzmu.

Robienie graczom giełdowym wody z mózgu Rynek myśli wyłącznie o sobie — pilnuje sam siebie. Jedno zachowanie rodzi kolejne w bardzo dynamiczny sposób. Przykładowo, wielu doradców twierdzi, że rozsądnym jest, by pozbywać się walorów, gdy cena z lokalnego szczytu spadnie o x procent. William O’Neil z serwisu „Investor’s Business Daily” rozsławił zasadę 8 procent. Sławny inwestor Gerard Loeb i inni korzystali z zasady 10 procent. Jeszcze inni sugerowali, że należy się kierować zasadą 25%. Jednak z uwagi na to, że zasady te są powszechnie znane, wielu graczy je wykorzystuje, przez co ich zbiorowe zachowanie często wpływa na potwierdzenie słuszności tych reguł. Traderzy wiedzą, że wielu innych się wycofa, gdy cena spadnie do poziomu (powiedzmy) 8–10 procent lub 25 procent w stosunku do szczytu, więc będą oni razem z nimi wyprzedawać posiadane instrumenty finansowe, aby sprowokować całą resztę i później móc odkupić je po znacznie niższych cenach. Takie działania stanowią symulacyjny aspekt tradingu. Takie symulacje mogą przybrać bardzo złożoną formę i obfitować w oszustwa, blefowanie i inne zmyłki. Zwróć uwagę, że wielu wyśmienitych traderów to jednocześnie utalentowani szermierze, szachiści, brydżyści czy pokerzyści. Każdy instrument finansowy cechuje się innym stopniem złożoności zbiorowych reakcji. Zbiorowość graczy handlujących kontraktami futures E-mini opartymi o indeks S&P 500 zachowuje się inaczej niż gracze handlujący kontraktami terminowymi na soję, nie wspominając o tych, którzy grają na parze walutowej CHF/USD lub obracają akcjami spółki IBM. Każdy instrument finansowy ma swoją własną zbiorowość, więc możesz ugrać coś dla siebie, jeśli będziesz w stanie rozpoznać, jakie czynniki wpływają na zbiorowość, która gra na tym samym instrumencie, co Ty. Jedna zbiorowość może na przykład zawsze zwracać uwagę na linię wsparcia, podczas gdy inni cieszą się z niewielkiego przełamania linii wsparcia, gdyż wywołuje to ciąg wyprzedaży, umożliwiając im tym samym zakup po niższych cenach (więcej o liniach wsparcia w rozdziale 10.). Na rynku FOREX (FX) teoria fal Elliotta ma wpływ na wielu graczy. Możesz myśleć, że teoria ta jest niedorzeczna, ale mimo wszystko musisz znać liczbę poszczególnych fal i poziomy zniesienia, aby wiedzieć to, co wie zbiorowość rynku FOREX. Więcej dowiesz się z ramki „Teoria fal Elliotta” w tym rozdziale.

47

48

Część I: Definiowanie analizy technicznej

Staramy się odkryć, co jest normalne: przyglądamy się rozkładowi normalnemu Każda zbiorowość, czy to gang, czy organizacja studencka, ustala kryteria normalnego, standardowego zachowania, jak na przykład noszenie ubioru w określonych barwach albo posługiwanie się żargonem typowym dla danego środowiska. Zbiorowość, która gra na giełdzie danym instrumentem finansowym, doskonale zna normalny dzienny zakres wahań jego ceny, więc może szybko i z łatwością zidentyfikować nietypowe, znaczące ruchy cenowe (o szczytach i dołkach piszę w rozdziale 6., natomiast temat średniego zakresu wahań poruszam w rozdziale 7.). W tej części rozdziału omawiam, jak określić to, co jest „normalne”, oraz przedstawiam w zarysie jedną z technik, której używają niektórzy traderzy. Myślę, że umiejętność określania stanu normalnego w celu zdiagnozowania objawów wykraczających poza normalność jest równie ważna co sama znajomość tych sytuacji ekstremalnych. Będę musiała zarzucić kilkoma pojęciami matematycznymi, lecz nie lękajcie się. Poradzicie sobie z nimi bez problemu.

Powracanie do średniej Termin powrót do średniej odnosi się do statystycznej koncepcji zakładającej, że wysokie i niskie poziomy ceny są tylko stanem przejściowym, cena bowiem w danym okresie będzie dążyła do swojego średniego poziomu. Pierwszym krokiem w tym przypadku jest ustalenie normalnego zakresu wahań ceny, powiedzmy 5 zł na dzień (więcej o zakresie wahań cenowych w rozdziale 7.). Możesz zaobserwować, że każdego dnia cena instrumentu odchyla się o 5 zł od tygodniowego poziomu średniej wynoszącej 20 zł. Jeśli zatem cena bieżąca wynosi 17,50 zł, jest to odchylenie w dół równe połowie normalnego zakresu wahań i tym samym okazja do zakupu. Jeśli zaś cena bieżąca to 22,50 zł, wówczas jest to odchylenie w górę o takiej samej wartości bezwzględnej, a więc okazja do sprzedaży. Jeśli notowania ceny podlegają rozkładowi normalnemu, możesz kupić instrument za 17,50 zł i sprzedać z pięciozłotowym zyskiem za 22,50 zł. Podsumowując, wszelkie odchylenia od średniej powinny z czasem zostać zniwelowane, a cena powinna powrócić do poziomu średniego. Dobra, zaczynamy — pierwszym terminem na tapecie jest odchylenie. Pojęcie odchylenia (i jego krewnego, odchylenia standardowego) nie jest aż tak skomplikowane, jak się wydaje. Omawiając zagadnienie rozkładu normalnego i odchyleń standardowych, w podręcznikach zazwyczaj przywołuje się przykład wzrostu mężczyzn w danej grupie. Powiedzmy, że przeciętny wzrost w tej grupie to 173 cm, kilku najniższych ma ok. 157 cm, a kilku najwyższych 190 cm. Zdecydowana większość osób w tej grupie, ok. 67%, mierzy właśnie ok. 173 cm, natomiast najniżsi i najwyżsi plasują się na obu krańcach tak sklasyfikowanej grupy. Krańce te nazywamy ogonami. A zatem średni wzrost mężczyzny w tej grupie to 173 cm, zaś zakres zmienności wzrostu jest różnicą pomiędzy wartością 190 cm a 157 cm, czyli wynosi 33 cm. W tej grupie natychmiast dostrzegłbyś osobnika mierzącego 100 lub 230 cm.

Rozdział 2: Zapoznajemy się z funkcjonowaniem rynku od podszewki Ceny skupione wokół poziomu średniego to ceny normalne, wyrażające swoiste porozumienie rynku w kwestii przybliżonej ceny równowagi w danym dniu. Ceny leżące nieco dalej od średniej zazwyczaj odchylają się od tego poziomu nie bardziej niż o jedną jednostkę w obie strony: w dół lub w górę. Jednostka ta nazywa się odchyleniem standardowym. Szczerze powiedziawszy, to wszystko, co musisz wiedzieć o odchyleniu standardowym — jest to miara statystyczna opisująca, jak dalece wyższe lub niższe ceny mogą się odchylać od średniej w oparciu o rozkład przeszłych szczytów i dołków wokół przeszłej wartości średniej. Obszar obejmujący jedno odchylenie standardowe w obie strony jest symetryczny. Kiedy posługujesz się koncepcją odchylenia standardowego, zakładasz, że cena będzie notowana na wyższym poziomie tyle samo razy, ile na poziomie niższym w stosunku do średniej. Jednak nie zawsze jest to prawdą. Ceny zmieniają się, ulegając czasami trendom, dlatego bywa, że ich rozkład różni się od normalnego, a krzywa, która go opisuje, ulega lekkiemu zniekształceniu w kierunku wyższych lub niższych cen, w zależności od trendu. W ten sposób jeden ogon się skraca, a drugi wydłuża. Zdarzają się też sesje, kiedy wykres ceny przypomina znak „wyboje na drodze” lub jest płaski jak blat stołu.

Gra wykorzystująca powrót do średniej Trading w oparciu o koncepcję powrotu do średniej po prostu oznacza, że wyliczasz cenę średnią dla danego okresu, określasz zakres wahań cenowych, kupujesz, gdy cena znajdzie się jak najniżej w dolnym przedziale wahań, a następnie sprzedajesz, gdy wzrośnie do poziomu znajdującego się w górnym przedziale wahań. Zbyt piękne, żeby było prawdziwe? Cóż, zgadza się. Trading wykorzystujący powrót do średniej stwarza pozory stosowania podstawowych koncepcji statystycznych w odniesieniu do cen w celu ustalenia zasad gry giełdowej, lecz tak naprawdę ta strategia napotyka wiele trudności, takich jak:

9 Jaki jest optymalny okres przeszłych notowań do wyliczenia średniej? Przykładowo,

akcje firmy Totalny Kosmos S.A. były warte średnio 20 zł w ciągu ostatnich dwóch lat — jednak w tym okresie notowano też wartości skrajne, takie jak 1 zł czy 40 zł. Średnia wartość może więc ukrywać istotne informacje o występujących w badanym okresie wielokrotnych odchyleniach.

9 Czy ceny instrumentów finansowych istotnie podlegają rozkładowi normalnemu?

Wielu statystyków twierdzi, że to tylko pozory, a ceny te wcale nie są rozłożone normalnie. W analizie technicznej Twoim głównym celem jest stwierdzenie, czy cena podlega trendowi. Oprócz tego chcesz dowiedzieć się, jak silny jest trend i czy niebawem się zakończy. Przyjęcie założenia o tym, że rozkład cen będzie normalny, jest równoznaczne z przyznaniem, że wiesz z góry, w którym momencie trend się zakończy — gdy cena znajdzie się w okolicach ceny średniej z uwzględnieniem jednego odchylenia standardowego. Jeśli cena bieżąca przekroczy poziom wyznaczony w ten sposób, czyli średnia plus jedno odchylenie standardowe, zasada wynikająca z powrotu do średniej nakazywałaby Ci sprzedać posiadany instrument. Możesz uważać instrument za „przeceniony” w oparciu o wyliczenia statystyczne. Nie możesz być jednak pewien co do tego, czy inni gracze użyli dokładnie tych samych narzędzi analitycznych co Ty. Nawet jeśli wykorzystali koncepcję

49

50

Część I: Definiowanie analizy technicznej powrotu do średniej, mogli posługiwać się zupełnie innym okresem do wyliczenia średniej. Ponieważ inni traderzy nie uważają instrumentu za przeceniony, mogą kupować i kupować — windując cenę pod sufit, sprawiając, że odchyla się ona od średniej, jak ten gość, który mierzy 230 cm. Rzecz się ma tak samo w drugą stronę. Koncepcja powrotu do średniej nie pozwoliłaby na wykrycie sytuacji, w której cena cały czas spada, aż do zera.

Identyfikacja skrajnych zachowań zbiorowości i reagowanie na nie Nietypowe zachowania zbiorowości wymykają się analizie statystycznej. Jednym ze sposobów na ogarnięcie tych zbiorowych zachowań jest biegłe opanowanie idei i pojęć z nimi związanych. Są to pojęcia odnoszące się do szeroko pojętej dziedziny inwestowania na rynkach finansowych, jak i typowe tylko dla analizy technicznej. Zwróć uwagę, że większość zwrotów tego żargonu opisuje skrajne zachowania zbiorowości. Stanowią one sygnalizację niezbędną do sprawnego manewrowania po wzburzonych wodach analizy technicznej. Gotowy do skoku na głęboką wodę? Oto, co musisz wiedzieć:

9 Akumulacja: kiedy traderzy ulegają pozytywnym emocjom związanym z danym instrumentem, mogą jeszcze bardziej przyczynić się do spotęgowania szarży byków, kupując albo po raz pierwszy, albo powiększając swoje już otwarte pozycje, co nazywa się też akumulacją.

9 Dystrybucja: kiedy gracze wyzbywają się złudzeń co do dalszych wzrostów

ceny danego instrumentu, zaczynają się go stopniowo pozbywać, co nazywa się dystrybucją.

9 Modyfikacja pozycji: jeśli kupujesz 100 akcji danej spółki, to otwierasz (zajmujesz) długą pozycję, a kiedy decydujesz się dokupić kolejnych 100 akcji, tak że w sumie masz 200, to znaczy, że powiększasz otwartą długą pozycję. Jeśli masz 500 akcji i decydujesz się na sprzedaż połowy z nich, to znaczy, że redukujesz swoją pozycję. Sprzedaż wszystkich zakupionych przez Ciebie wcześniej akcji nazywa się zamknięciem długiej pozycji. Wówczas następuje rozliczenie poprzez Twoje biuro maklerskie. Nie zajmujesz żadnej pozycji względem danego instrumentu i masz do dyspozycji swoją gotówkę. Innymi słowy, zajmujesz pozycję neutralną (o modyfikacjach otwartych pozycji będę mówił w rozdziale 5.).

9 Zbytnie odbieganie: po okresie wzrostu ceny unoszonej na falach akumulacji

dokonywanej przez traderów w końcu odbiega ona za bardzo od pewnego poziomu. Zbytnie odbieganie od pewnego poziomu jest określeniem płynnym i względnym, dlatego zjawisko to może być definiowane na szereg różnych i równie prawidłowych sposobów. Przykładowo, w odniesieniu do koncepcji powrotu do średniej zbytnie odbieganie oznaczałoby cenę 32,50 zł w sytuacji, kiedy z rozkładu normalnego górna granica wahań została ustalona na poziomie 22,50 zł.

9

Gdybyś chciał wyrysować linie oporu i wsparcia (więcej o tym w rozdziale 10.), wówczas ceny zbytnio odbiegające przecinałyby te linie, co nazywa się wybiciem. Jeśli masz inklinacje statystyczne, szybko zauważysz, że zbytnie odbieganie dotyczy

Rozdział 2: Zapoznajemy się z funkcjonowaniem rynku od podszewki obszaru leżącego poza przedziałem, którego krańce są wyznaczone przy użyciu wskaźnika ATR, czyli średniego rzeczywistego zakresu zmian (ang. average true range). Przedział zmienności zwany wstęgą Bollingera jest z kolei konstruowany w oparciu o średnią ważoną i wartość dwóch odchyleń standardowych, co sprawia, że jest miernikiem obiektywnym. W rozdziale 14. znajduje się pełniejszy opis tych narzędzi.

Przebijanie poziomów granicznych: rynek wykupiony i wyprzedany Gdy cena osiąga lub przekracza pewien poziom graniczny wyznaczony przez wskaźnik, wówczas jest w obszarze wartości skrajnych. Przy trendzie wzrostowym ci wszyscy, którzy chcieli kupić, już to uczynili. Można powiedzieć zatem, że rynek jest wykupiony. Przy trendzie spadkowym gracze, którzy chcieli sprzedać, również zdążyli to już zrobić, a rynek taki określa się mianem wyprzedanego. Oba terminy są typowe dla inwestycji giełdowych. Traderzy techniczni stosują koncepcje rynku wykupionego i wyprzedanego zarówno do indeksów giełdowych, jak i konkretnych instrumentów finansowych. Stan wykupienia i wyprzedania mierzy się zazwyczaj przy użyciu wskaźników momentum, czyli impetu, o których będzie mowa w rozdziale 13. Zwróć uwagę, że terminy „rynek wykupiony” i „rynek wyprzedany” odnoszą się do ilości środków pieniężnych, którymi w danej chwili dysponują gracze giełdowi. Na tym etapie większość uczestników rynku zajęła już miejsca w wehikule dobrej koniunktury, więc kolejni wsiadający sprawiają, że pojazd ten jest przeładowany i w pewnym momencie przestaje się poruszać. Traderzy są uwięzieni. Cała ich gotówka jest ulokowana w jakichś otwartych pozycjach. Muszą więc je pozamykać, aby odzyskać płynność i móc zainwestować uwolnione środki w nowe instrumenty. Zamykanie pozycji to sprzedaż posiadanych w portfelu instrumentów finansowych, po której następuje rozliczenie. Zazwyczaj dokonuje się tego po znaczącym ruchu cen. Zamknięcie pozycji nie oznacza, że uczestnicy rynku sądzą, iż trend się zakończył. Mogą mieć w planie ponowne otwarcie pozycji z uwzględnieniem dotychczasowego kierunku zmian cen w nieco późniejszym okresie. A oto lista powodów, dla których traderzy mogą podjąć decyzję o zamknięciu pozycji:

9 Uważają, że impet danego ruchu cenowego chwilowo się wyczerpał. 9 Cena osiągnęła poziom gwarantujący realizację planowanych zysków lub alarmujący o dopuszczalnym poziomie strat.

9 Wystąpiło ograniczenie czasowe, na przykład koniec sesji dziennej, koniec tygodnia czy miesiąca albo kończący się okres rozliczenia podatkowego.

9 Gracze chcą odzyskać gotówkę, aby zainwestować w inny instrument lub projekt niezwiązany z inwestycjami na rynku finansowym.

51

52

Część I: Definiowanie analizy technicznej W sytuacji, gdy wielu graczy ponosi duże straty, również dochodzi do zamykania pozycji. Przykładowo, spory ich odsetek wierzy w taki, a nie inny rozwój wypadków na giełdzie, tymczasem rzeczywistość przewiduje inny scenariusz, niezgodny z oczekiwaniami. Kilku pierwszych graczy poddaje się i zamyka pozycje, co skutkuje spadkiem cen i pociąga za sobą dalsze wyprzedaże, gdyż wszyscy pozostali ponoszą coraz większe straty. Seria zleceń stop-loss (zatrzymania straty) niemalże automatycznie ściąga ceny na coraz niższe poziomy, co niekiedy prowadzi do panicznej wyprzedaży. Zlecenie stop-loss to zlecenie, które zostaje zrealizowane automatycznie po osiągnięciu przez cenę ustalonego z góry poziomu, wyznaczającego maksymalne dopuszczalne dla tradera straty (więcej o tego typu zleceniu dowiesz się w rozdziale 5.).

Zmierzanie w kierunku przeciwnym do tego, który podpowiada instynkt: poziomy zniesienia Kiedy cena zbytnio odbiegła od poziomu normalnego, a traderzy sądzą, że rynek jest wykupiony lub wyprzedany, wówczas przestaje ona rosnąć lub spadać. Nie następuje jednak całkowite zatrzymanie i bezruch. Cena zaczyna bowiem oscylować wokół określonego poziomu. Tak jak natura żywi nienawiść do pustki, tak gracze giełdowi nienawidzą nieokreślonych ruchów cenowych. Z początku, po wyczerpaniu potencjału wzrostowego lub spadkowego, cena zmienia się przez jakiś czas w przeciwnym kierunku, gdyż może być tak, że gracze realizują zyski lub tną straty. Jak wspomniałam w rozdziale 1., taki ruch w kierunku przeciwnym do głównego kierunku zmian nazywany jest zniesieniem. Innym powszechnym określeniem jest korekta — pojęcie to w pełni oddaje sytuację, a mianowicie wskazuje na to, że cena osiągnęła pewien poziom skrajny i teraz kurs musi zostać skorygowany, tak jak ma to miejsce w przypadku okrętu, który zbytnio oddalił się od głównego kursu. Zniesienie bywa też niekiedy nazywane nawrotką lub cofnięciem. Zmiany cen bardzo rzadko następują tylko w jednym kierunku. Nawet w silnych trendach występują korekty. Kiedy rynek jest wykupiony i gracze nie mają gotówki, muszą pozamykać pozycje, aby ją odzyskać w celu poczynienia nowych zakupów. Jeśli dotychczas kupowali, muszą sprzedać, a jeśli sprzedawali, muszą skupować (sprzedaż krótka). A więc po osiągnięciu lub przekroczeniu przez cenę skrajnego poziomu normalnego zakresu wahań należy się spodziewać, że nastąpi krótkookresowy zwrot w przeciwną stronę. Czyli w trendzie wzrostowym korekta będzie oznaczała chwilowy spadek ceny, a w trendzie spadkowym korekta wiąże się z tymczasowym wzrostem ceny. Zamykanie pozycji z reguły powoduje, że cena porusza się w kierunku przeciwnym do utrzymującego się trendu. Zniesienia mogą też zapoczątkować odwrócenie trendu. W chwili gdy następuje zniesienie, nie wiesz jeszcze, czy to tylko zwykła korekta, czy nie. Kiedy zmiany cen mają przeciwny zwrot, może to być równie dobrze odwrócenie trendu. Wówczas najlepszym krokiem jest weryfikacja wskaźników fundamentalnych — na przykład bieżących informacji dotyczących kondycji i funkcjonowania spółki. Zwykła korekta wywołana zamykaniem otwartych pozycji może się nagle przerodzić w pełnoprawny trend przeciwny do dotychczasowego, zwłaszcza jeżeli do rynku dojdą najnowsze informacje potwierdzające odwrócenie trendu. Pamiętaj jednak o tym, że duzi gracze czasami starają się zwieść Cię swoją wyjątkową interpretacją napływających informacji tylko po to, by pogłębić korektę i sprawić, żebyś zaczął zachowywać się w sposób korzystny dla nich, działając pod wpływem emocji.

Rozdział 2: Zapoznajemy się z funkcjonowaniem rynku od podszewki Na rysunku 2.1 można zauważyć trend główny i towarzyszące mu korekty oznaczone eliptycznym obramowaniem. W tym przypadku korekty trwały dzień lub dwa, jednak zdarzają się i takie zniesienia, które trwają o wiele dłużej, nawet tygodniami (jeśli patrzymy na wykres zmian dziennych).

Rysunek 2.1. Trend z czterema zniesieniami (korektami)

W mediach często pojawiają się stwierdzenia, że wszystkie zniesienia stanowią odzwierciedlenie realizacji zysków przez graczy. Ta teza nie jest precyzyjna. Gdyby wszyscy gracze realizowali zyski w okresie trwania korekty, wówczas wszyscy byliby bogatymi ludźmi. Pamiętaj, że byli i tacy, którzy kupili instrument na lokalnym szczycie, a jeśli korekta ich zaskoczyła i cena spadła poniżej poziomu, przy którym kupowali, będą zmuszeni zamknąć pozycję ze stratą. To spostrzeżenie powinno dać Ci do myślenia, że trwanie przy swojej pozycji w chwili, gdy następuje korekta, wymaga od Ciebie silnej wiary w swoje przekonania — i zabezpieczenia kapitałowego (o zarządzaniu pieniędzmi w okresach korekty mówię więcej w rozdziale 5.).

Chwytanie spadającego noża: określanie, kiedy i na jakim poziomie korekta się zakończy Próba określenia, kiedy i gdzie zakończy się zniesienie, bywa nazywana „chwytaniem spadającego noża”. Innymi słowy, nie istnieje żadna solidna reguła mówiąca o tym, na jakim poziomie korekta się zakończy ani kiedy zostanie wznowiony dotychczasowy trend. Jednym z głównych zastosowań wskaźników i połączonych wskaźników jest właśnie określenie takiego miejsca i momentu. Więcej o nich w rozdziale 16. Twoja odporność na zniesienia jest kluczowym czynnikiem decydującym o preferowanym przez Ciebie horyzoncie czasowym, w którym chcesz grać. Jeśli cena instrumentu, którym regularnie obracasz na giełdzie, cofa się o 50%, a perspektywa utraty 51% Twojego kapitału sprawia, że stajesz się kłębkiem nerwów, powinieneś ustalić inny horyzont czasowy przy inwestowaniu w ten instrument albo zmienić instrument. Stwierdzenie, że nikt nie jest w stanie przewidzieć korekty, nie powstrzymało analityków technicznych od podejmowania prób ustalenia pewnych reguł prognostycznych.

53

54

Część I: Definiowanie analizy technicznej Poniższe zasady są, ogólnie biorąc, przydatne, ale nie ma nikogo, kto mógłby je poprzeć solidnymi dowodami statystycznymi, więc podejdź do nich ze zdrową dawką sceptycyzmu:

9 Korekta nie przekroczy poziomu poprzedniego znaczącego szczytu lub

dołka. Na rysunku 2.1 widać wyraźnie, że najniższy poziom ceny przy drugiej korekcie znajdował się wyżej od najniższego poziomu w dołku utworzonym przy pierwszej korekcie. Podobnie rzecz ma się z lokalnymi dołkami przy trzeciej i drugiej korekcie. Żadne to jednak pocieszenie, gdyż wiedza o tym, gdzie cena nie będzie zmierzać, nie pozwoli Ci na stwierdzenie, w jakim kierunku będzie podążać.

9 Wypatruj okrągłych liczb. Badania dowodzą, że poziomy oporu i wsparcia

(patrz rozdział 10.) istotnie występują częściej przy poziomach będących okrągłymi liczbami, wykluczając tym samym pewną losowość.

9 Reguła 30 procent. Dokonuj pomiarów zmian względnych (procentowych)

i przyjmij, że większość graczy ustawiła zlecenia stop chroniące ich przed poniesieniem strat większych niż x procent, na przykład 30%. Cały kłopot, wcale niemały, w tej logice jest taki, że mierzysz spadek od lokalnego szczytu, a nie znasz poziomów cen, przy których pozostali gracze otwarli pozycje. Logicznie rzecz biorąc, powinieneś założyć, że chronią 70% swoich zysków kapitałowych liczonych od momentu wejścia na rynek, a nie od osiągnięcia przez cenę wartości szczytowej. Pomiar dokonywany do szczytu byłby jednoznaczny z tym, że traderzy podejmują decyzje w oparciu o utracone możliwości, a nie utracone realnie pieniądze, a choć jest w tym ziarno prawdy, nie jest to solidne założenie określające zachowania zbiorowości (to ziarno prawdy wygląda tak, że ludzie czują się gorzej, kiedy spodziewając się zysku w wysokości 10 zł, zyskali de facto 1 zł, niż w sytuacji, gdy spodziewając się zysku na poziomie 5 zł, zyskali w rzeczywistości 1 zł. Obszerniejsze wyjaśnienie znajduje się w ramce na temat ekonomii behawioralnej zatytułowanej „Empiryści kontra Teoretycy — 1:0”).

Zaawansowane teorie zbiorowości Niektóre istotne idee dotyczące siły zniesień wywodzą się z teorii o cyklicznej naturze zdarzeń (cykliczności procesów historycznych). Jest to samodzielna tematycznie część rozdziału, gdyż idee w niej przedstawiane są wszechobecne i kontrowersyjne zarazem. Kiedy zaczniesz już gromadzić dane i informacje do analizy technicznej, nieuchronnie czeka Cię spotkanie z zaawansowanymi teoriami zbiorowości. Reprezentują one popularną współcześnie szkołę myśli społecznej. Niektórzy zaklinają się na ich oczywistość. Jednak tak jak piękno jest kategorią subiektywną, tak teorie o powtarzającej się historii są niczym innym, jak tylko teoriami. Żadna z tych teorii nie znalazła potwierdzenia w toku badań statystycznych. Z drugiej strony, żadna też nie została zanegowana i odrzucona. Analiza techniczna już jest dostatecznie zatłoczoną dziedziną, oferując oszałamiający wachlarz rozmaitych technik i narzędzi analitycznych. Po co jeszcze bardziej komplikować rzeczy? Jeśli wykorzystasz do podejmowania decyzji obserwacje empiryczne — powiedzmy, proste i przejrzyste techniki, jak na przykład wykreślanie linii oporu i wsparcia — wówczas już możesz czerpać zyski i unikać strat dzięki analizie technicznej. Czy naprawdę musisz jeszcze znać sekrety wszechświata? Moja rada od serca dla początkujących to: „Nie pchajcie się tam”.

Rozdział 2: Zapoznajemy się z funkcjonowaniem rynku od podszewki

Empiryści kontra Teoretycy — 1:0 Teoretycy finansów przyjmują, że cena instrumentu finansowego zależy od prognoz dotyczących przyszłej wartości fundamentalnej leżącej u podstaw wyceny tego instrumentu. W przypadku akcji będą to przyszłe spodziewane zyski firmy. Cena obecna zawiera już w sobie oczekiwania rynkowe co do poziomu tej ceny w przyszłości. Jest to jedna z głównych tez teorii racjonalnych oczekiwań.

i 60. nie było w ogóle głupców. A o jakich zyskach w ogóle mowa? Cóż, zysk ma wiele definicji. Teoretycy finansów traktują manie i paniki, jak gdyby były one niewygodnymi i rzadkimi wyjątkami od reguły racjonalnych oczekiwań. W latach 2000 – 2003 większość analityków technicznych zdołała wycofać się z rynku, zanim na giełdzie pękła internetowa bańka spekulacyjna, ponieważ dla nich manie i paniki stanowią znany i normalny element Teoria ta wydaje się być w porządku do momentu, zachowań rynkowych, aczkolwiek element niezmierw którym zamierzasz samemu rozeznać się w pa- nie istotny. nującej sytuacji. Znajdziesz wówczas o wiele więcej danych o zmianach cen niż informacji na temat W łonie ekonomii behawioralnej zaczynają dopiero przyszłych zysków firm! W latach 90. ceny walo- kiełkować koncepcje starające się dokładnie rów niektórych giełdowych spółek internetowych opisać, jak to się dzieje, że ludzie podejmują irracjobyły na poziomach odpowiadających tysiąckrotnie nalne decyzje. Jedną z przyczyn jest to, że wielu większym zyskom w przyszłości — a były to wów- ludzi ma słabe pojmowanie rachunku prawdopoczas firmy niewykazujące żadnych dochodów. dobieństwa. Najlepiej pokazać to na klasycznym Teoretycy twierdzili, że ludzie wiedzą o tym, że ocze- przykładzie obrazującym błędne rozumowanie hazarkiwania odnośnie przyszłych zysków są absurdalną dzisty. W rzucie monetą, po tym, jak 50 razy z rzędu fikcją, ale nie przejmowali się tym, gdyż oczeki- wypadł orzeł, prawie każdy obstawi reszkę w kowali, że pozbędą się tego ryzykownego obciążenia, lejnym rzucie, zupełnie ignorując fakt, że moneta wpychając akcje jeszcze większym głupcom po nie pamięta wyniku poprzedniego rzutu, a prawwyższej cenie. dopodobieństwo, że w 51. rzucie wypadnie orzeł, nadal wynosi 50%. Co więcej, może się okazać, że I na teorii jeszcze większego głupca teoretycy po- prawdopodobieństwo, że wypadnie orzeł, jest więkprzestali. Jeśli kupisz instrument finansowy po sze niż 50%, bo moneta może być oszukana. cenie dalece odbiegającej od jakiejś wcześniej oszacowanej fundamentalnej „wartości”, to jesteś głup- Sprawa jest jednak dalece bardziej skomplikowana cem. Niestety, teoria zawodzi, ponieważ nie ma niż niezrozumienie zasad prawdopodobieństwa. Przynikogo, kto miałby pewny i sprawdzony sposób na kładowo, ludzie są w stanie poświęcić pewną część oszacowanie fundamentalnej wartości rzeczywistej swoich zysków tylko po to, by pozbawić większych dowolnego instrumentu finansowego. Skąd więc zysków swego przeciwnika. Ludzie unikają, jak momożesz wiedzieć, że jesteś największym głupcem, gą, ponoszenia niewielkiego ryzyka, a z drugiej strony który utknął z instrumentem finansowym zakupionym są w stanie wpaść w hurraoptymistyczny nastrój za w okolicach szczytu cenowego? sprawą jakiejś informacji zasłyszanej od nieznajomego. Większość ludzi dwukrotnie bardziej cierpi z poNawet historyczne porównania są niepewne i na- wodu poniesienia straty, niż cieszy się z powodu zasuwają wątpliwości. Na przykład wykorzystywa- robienia pieniędzy. Ekonomiści behawioralni, wśród nie do analizy okresu ostatnich 50 lat wskaźnika których na chwilę obecną znajduje się już kilku ceny do zysku (C/Z, ang. P/E — price/earnings ratio) noblistów, zaczynają wyjaśniać i ujmować w liczoznacza, że zakładamy, iż inwestorzy znaleźli dobry bach te „irracjonalne zachowania”. W końcu doprosposób na powiązanie ceny i wartości, więc idąc wadzi to do stworzenia spójnej teorii zachowań tym tokiem myślenia, okazuje się, że w latach 50. zbiorowości.

Należy jednak zdawać sobie sprawę, że idee te są rozproszone po całej dziedzinie, a niektórzy mądrzy ludzie, którzy odnieśli sukces na tym polu, wierzą w nie. Ci, którzy nie wierzą, są w większości po prostu zbyt uprzejmi, żeby nie wykpiwać tych teorii.

55

56

Część I: Definiowanie analizy technicznej Natkniesz się także na krytyków błędnie uważających, że wszystkie techniki i narzędzia analizy technicznej są powiązane z zaawansowanymi teoriami zbiorowości. Przygotuj się więc na niezłą jazdę. Niektórzy analitycy podpisują się pod ideą, która głosi, że w sinusoidalnym przebiegu ludzkich spraw mogą dostrzegać i identyfikować cykle, w tym cykle rynkowe. W niektórych z tych idei pobrzmiewa nuta mistycyzmu i niedowiedzione twierdzenia o funkcjonowaniu świata, jak na przykład „handlująca zbiorowość jest tylko instrumentem w rękach sił wyższych”. Ponieważ teorie te nie mogą być poparte dowodami, niektórzy eksperci niesprawiedliwie upiększają całą dziedzinę analizy technicznej, dodając do niej akcenty nadnaturalne i ezoteryczne. Empiryści i sceptycy zachowują wątpliwości w stosunku do tych kontrowersyjnych idei, ponieważ nie są udowodnione i z samej swej natury udowodnione być nie mogą. Ekonomia w szczególności nie zapewnia żadnych teoretycznych podstaw dla cykli o stałym rozmiarze i długości. Owszem, ekonomiści obserwują cykle — wiele ich rodzajów — lecz wszystkie są nieregularne i mają różną częstotliwość oraz amplitudę wahań. Nie da się jednak zaprzeczyć, że zniesienia występują blisko poziomów przewidzianych przez teoretyków cykli rynkowych, takich jak na przykład J.M. Hurst, za którym stoją lata doświadczeń. Co za tym idzie, analitycy techniczni nie są skłonni do tego, by zarzucać teoriom cykli niedorzeczność.

50-procentowe zniesienie Ganna W początkach lat 90. inwestor W.D. Gann zaobserwował, że zniesienia w notowaniach papierów wartościowych, którymi w tym czasie obracał, korygowały zazwyczaj kursy o połowę w stosunku do wzrostu liczonego od poziomu lokalnego dołka do poziomu lokalnego szczytu. Zilustrujmy to na przykładzie. Powiedzmy, że cena akcji wzrosła z 10 zł do poziomu 30 zł, przy którym to poziomie zbiorowość uznała, że rynek jest wykupiony, i zaczęła wyprzedawać nabyte papiery. W rezultacie cena, gdy dochodzi do korekty, spada o 10 zł, gdyż jest to połowa różnicy pomiędzy poziomem 30 zł a pierwotnym poziomem 10 zł, a więc osiąga poziom 20 zł. Spójrz na rysunek 2.2. Przedstawia on przypadek 50-procentowego zniesienia.

Rysunek 2.2. Zasada 50-procentowego zniesienia Ganna

W zasadzie Gann stwierdził, że największe zyski można osiągać, gdy korekta wynosi dokładnie 50%. Strefa wokół tego poziomu to strefa zagrożenia, ponieważ cena może nadal spadać, przekształcając w tym otoczeniu korektę w realny trend spadkowy

Rozdział 2: Zapoznajemy się z funkcjonowaniem rynku od podszewki (wówczas możesz stracić całe swoje zyski). Niemniej jest to najlepsze miejsce do ponownego przyłączenia się do rozpoczętego trendu wzrostowego (przy jednoczesnym określeniu poziomu wyjścia z rynku nieco poniżej ceny zakupu za pomocą zlecenia stop-loss, w razie gdyby odbicie nie nastąpiło). Jeśli jednak trend wzrostowy będzie kontynuowany, według Ganna kurs na pewno przekroczy poziom poprzedniego szczytu, co pozwala na automatyczne ustalenie celu minimalnego zysku. To spostrzeżenie mogło dać początek sformułowaniu: „kupuj w dołkach”. Gann zaobserwował także inne korekty, będące kolejnymi połowami zniesień, czyli korektę 25-procentową (połowa 50%), 12,5-procentową (połowa 25%) i tak dalej. Statystycy nie są w stanie wykazać, że korekty o 12,5 lub 25 czy 50% występowałyby częściej, niż pozwala na to czysta losowość. Nieobecność dowodów statystycznych w dziedzinie zdominowanej przez wyrafinowanych matematyków może się z początku wydawać niezrozumiała. Kiedy jednak zapytasz statystyka o to, dlaczego po prostu nie wklepie danych do komputera i nie przepuści ich przez jakiś algorytm testujący hipotezę, stwierdza on, że matematycznym koszmarem jest definiowanie pierwotnego ruchu od dołka do szczytu, a następnie poziomu końca korekty. Bez względu na to, jakie kryteria zada w celu określenia tych wartości i poziomów w swym programie analitycznym, inny analityk z pewnością chciałby je poprawić i zmodyfikowałby w taki czy inny sposób. Niewykluczone, że zetkniesz się z badaniami, w których próbuje się dowieść, iż poziomy zniesień zawierają się de facto w przedziale od 45 do 55%, nie kończąc się dokładnie na poziomie 50%. Czy powinieneś zatem dopuszczać mniejsze zniesienie o 45%, ale już nie to większe, które precyzyjnie sygnalizuje odbicie na poziomie 44% wyższym od poprzedniego dołka, czyli niedaleko za pięćdziesiątym piątym procentem od poprzedniego szczytu? Istotą zasady 50-procentowego zniesienia jest to, że możesz pomyśleć o wyjściu z rynku, aby chronić zyski, dokładnie w momencie, gdy korekta sięgnie 50%, o których mowa. Jeśli kupiłeś instrument za 10 zł, którego cena później wzrosła do 30 zł, po czym spadła do poziomu 20 zł, jak widać na rysunku 2.2, być może chciałbyś wtedy sprzedać go, aby zrealizować zysk, póki jeszcze możesz. Jeśli jednak reguła tym razem zadziała, będziesz zamykał pozycję w chwili, w której właśnie powinieneś kupować więcej (czyli ją powiększać). A to dlatego, że po wznowieniu trendu wzrostowego przy odbiciu z poziomu 20 zł niemal pewne jest, że dalszy rozwój wypadków doprowadzi do tego, że nowy szczyt będzie znajdował się wyżej niż poprzedni, czyli przebije poziom 30 zł. Warto też wiedzieć, że korekta o 100%, czyli przy ruchu z 10 do 30 zł, a następnie ponownie do 10 zł, będzie nierzadko przyczyniała się do utworzenia formacji zwiastującej hossę, tak zwanego podwójnego dna. Z kolei gdy cena dwa razy osiąga szczyt na tym samym poziomie, może dojść do utworzenia formacji bessy, tak zwanego podwójnego szczytu (więcej na ten temat dowiesz się z rozdziału 9.).

Magiczne liczby: „sekret wszechświata” Inną teorią wyjaśniającą przebieg zniesień jest ciąg Fibonacciego. Teoria ta głosi, że korekta powinna zakończyć się na jednym z kilku określonych poziomów, w przeważającej części przypadków na poziomie 38 lub 62% wielkości ruchu wzrostowego. Skąd się to wzięło?

57

58

Część I: Definiowanie analizy technicznej Trzynastowieczny włoski matematyk Fibonacci odkrył ciąg liczbowy o interesujących właściwościach. Zaczyna się tak: 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144 itd. do nieskończoności. Każdy kolejny wyraz ciągu jest więc sumą dwóch bezpośrednio poprzedzających go wyrazów. Co ważniejsze, stosunek dwóch sąsiadujących wyrazów (poza pierwszymi kilkoma wyrazami) jest zawsze bliski liczbie 1,618 (w przypadku podzielenia wyrazu większego przez mniejszy) lub jej odwrotności, czyli liczbie 0,618 (gdy dzielimy mniejszy wyraz przez większy). W naturze stosunek ten przejawia się w wyglądzie i wymiarach wielu rzeczy: płatków stokrotki, liści paproci, kwiatów słonecznika, muszli morskich, huraganów, wirów wodnych, czy nawet cząstek elementarnych wirujących w akceleratorze. A w wielu dziełach ludzkich rąk, będących przejawami geniuszu, celowo uwzględniano ten charakterystyczny stosunek dwóch wyrazów z ciągu Fibonacciego: w piramidach egipskich, w greckim Partenonie czy też w wymiarach płócien Paula Cézanne’a. Niektórzy jednak matematycy mogliby z tym polemizować. Oczywiście, krytycy tej teorii mogą wykazać istnienie innych zjawisk w naturze, budynków w architekturze czy wielu innych przejawów ludzkiego życia, które cechuje na przykład ciąg liczb parzystych. Liczba 11 może być traktowana jako liczba magiczna, nie wspominając o liczbie π równej 3,14159…, mającej fundamentalne znaczenie w matematyce i służącej m.in. do obliczania obwodu i pola koła. Również liczby pierwsze, czyli liczby, z których każda podzielna jest tylko przez jeden i samą siebie (np. 3, 5, 7, 11, 13 itd.), są równie ważne. Na dobrą sprawę, można wskazać wiele innych samotworzących się ciągów. Słowem, naukowcy twierdzą, że przypisywanie jakiegokolwiek ciągu liczbowego do schematów zachowań ludzkich zbiorowości jest niedorzeczne lub przynajmniej nieprzekonujące. Trader Ralph Nelson Elliott wierzył, że zachowanie człowieka, włączając w to jego własne zachowanie podczas gry na giełdzie, ujawniało podobne cechy, jakie ujawnia ciąg Fibonacciego, dlatego można było go wykorzystać do przewidywania ludzkich działań na wykresie giełdowym. Elliott zauważył, że ruchy cen papierów wartościowych, co dobrze widać na wykresie, przebiegają falowo, stąd też nazwa tej metody prognostycznej — fale Elliotta. Elliott napisał, że ciąg Fibonacciego stanowi matematyczną podstawę teorii fal. Zwolennicy tej teorii wyszli poza zakres pierwotnego zastosowania ciągu Fibonacciego przez Elliotta i często przywiązują wagę do różnych poziomów zniesień, zwłaszcza do 38% i 62% (ale też do 23,6%, 50% i 100% różnicy pomiędzy lokalnym dołkiem a lokalnym szczytem), aby przewidzieć zasięg korekty. Zwróć uwagę, że technicznie rzecz biorąc, poziom 50% nie jest produktem dzielenia wyrazów z ciągu Fibonacciego. Zwyczajowo jednak przyjęło się go używać, zapewne za sprawą wpływu teorii Ganna. Aby skomplikować bardziej zagmatwaną rzeczywistość, należy powiedzieć, że niektórzy traderzy wierni ciągowi Fibonacciego nie są gorącymi zwolennikami teorii fal Elliotta i odwrotnie — wyznawcy teorii fal niekoniecznie muszą wierzyć, że wahania cen będą zawsze wyznaczone przez liczby Fibonacciego. W ramce „Teoria fal Elliotta”, znajdującej się nieco poniżej, jest więcej informacji, które zdecydowanie wykraczają poza tematykę zniesień.

Rozdział 2: Zapoznajemy się z funkcjonowaniem rynku od podszewki

Teoria fal Elliotta Koncepcja fal zyskała na popularności za sprawą jednego z jej prekursorów, Roberta Prechtera. Jego prognoza rozpoczęcia się potężnej hossy w roku 1982 ziściła się. Po zapowiedzeniu przez niego uformowania się globalnego szczytu sprawdziła się kolejna, zgodnie z którą załamanie miało nastąpić niedługo później — był to słynny krach z 1987 roku. To z całą pewnością przykuło uwagę uczestników rynków finansowych. A ruchy cen istotnie wydają się być ruchami falistymi. Podstawowe założenie jest takie, że wszystkie ruchy cen składają się z dwóch segmentów: fali impulsu (ang. impulse wave) i fali korygującej (ang. corrective wave). Fala impulsu odzwierciedla kierunek głównego trendu, za którym chce podążać zbiorowość. Ponieważ właściwe spoglądanie na ruchy cen odbywać się powinno przez pryzmat psychologii zbiorowości, określenie „impuls” świadczy o doskonałym doborze słów. Każda fala impulsu składa się z pięciu części: trzech pomniejszych ruchów zgodnych z kierunkiem trendu oraz dwóch skierowanych przeciwnie. Podczas korekty każda fala korygująca składa się z trzech części: dwóch fal znoszących skierowanych przeciwnie do głównego trendu i jednej fali o zwrocie zgodnym z trendem głównym. Jeśli podczas hossy nowy szczyt zostaje osiągnięty po przejściu pięciu pomniejszych fal, a nie trzech, a następnie obserwujemy falę korygującą złożoną z pięciu pomniejszych fal, a nie trzech, wówczas czeka nas znacząca bessa.

Często będziesz mógł zaobserwować trzy wyraźne fale wzrostowe, chociaż czasami ruch w górę może cechować więcej takich fal, jak pokazuje to rysunek 2.3. Zasada trzech fal jest tylko ujęciem modelowym zachowania rynków, a nie sztywnym, ortodoksyjnym podejściem. Praktycy wykorzystujący teorię fal Elliotta są pierwsi do przyznania, że określanie fali jako korygującej jest zadaniem podchwytliwym i o wiele trudniejszym niż identyfikacja fali wzrostowej. Doświadczeni inwestorzy sugerują, by nie naginać obserwacji korekt tak, by „pasowały” do modelu fal Elliotta. Korekta bowiem często się przedłuża, więc wtedy już nie może być nazywana korektą, ponieważ oznaczała realne odwrócenie dotychczasowego trendu i tym samym zapoczątkowała nowy trend w przeciwnym kierunku. Liczenie fal może być żmudnym i pochłaniającym czas procesem, a w obliczu nieustannie zmieniających się cen o pomyłkę przy tym liczeniu nietrudno, bowiem może to skutkować stratami i koniecznością zaczynania od początku. Jeśli teoria ta do Ciebie przemawia, bądź gotów do poświęcenia sporej ilości czasu analizie. Jeśli nie chcesz liczyć fal, możesz nadal czerpać korzyści z obserwacji tego, że trendy rozpoczynają się falą mocnego impulsu, po którym następuje zwrot w przeciwnym kierunku w postaci częściowego zniesienia, a następnie wznowienie trendu przez kolejną falę impulsu. „Kupuj w dołkach” to wcale nie taka kiepska porada w sytuacji, gdy jesteś pewien, że masz do czynienia z trendem.

Kiedy widzimy zbyt wiele zniesień Zwolennicy ciągu Fibonacciego twierdzą, że zniesienia na poziomach 38 i 62% występują częściej, niż pozwalałby na to czysty przypadek. Ja danych statystycznych, które by to potwierdzały, nigdy nie widziałam (być może powodem jest to, że każde badania statystyczne przekształciłyby się w spór dotyczący ustalenia właściwych kryteriów i parametrów pomiaru).

59

60

Część I: Definiowanie analizy technicznej Niektórzy analitycy skłaniają się tylko ku zniesieniu Ganna, inni tylko ku teorii fal Elliotta, jeszcze inni adaptują tylko ciąg Fibonacciego, a są też i tacy, którzy przyjmują wszystkie te teorie. Gdybyś miał wyrysować na jednym wykresie poziomy zniesień Ganna (12,5%, 25%, 50% i 75%) oraz poziomy zniesień wyznaczone przez ciąg Fibonacciego (czyli 23,6%, 38%, 62%), otrzymałbyś tyle różnych linii, że kolejna korekta na pewno zakończyłaby się na którymś z tych poziomów lub w jego okolicach. Niektórym doradcom i ekspertom na rękę jest pomijać te poziomy zniesień, które nie pasują do bieżącego schematu, więc przedstawiają oni tylko te, które się w danej sytuacji sprawdzają. Innymi słowy, będą mieli oni zawsze rację, bez względu na przebieg zdarzeń i ostateczne zakończenie korekty. Możesz natknąć się na reklamy i nachalne porady przekonujące, że dom maklerski czy zawodowy inwestor dysponuje „obiektywnymi” metodami prognozowania cen instrumentów finansowych, ponieważ opierają się one na „naukowych fundamentach” teorii Ganna czy Fibonacciego. Uważaj! Z definicji każda interpretacja rzeczywistości z wykorzystaniem narzędzi matematycznych ma charakter naukowy. Jeśli już chcesz słuchać rad ekspertów, pokładaj wiarę w tych, którzy mają dobrze udokumentowane osiągnięcia i konsekwentnie odnoszą sukcesy, a nie w tych, którzy twierdzą, że odkryli znany tylko im unikatowy sposób na poznanie tajemnic wszechświata. Jak wszystkie metody techniczne, stosowanie idei Ganna czy teorii fal Elliotta jest sztuką, która wymaga nieustannej weryfikacji rzeczywistości wraz ze zmieniającymi się cenami. Statystycy drwią z magicznych liczb, ale w przypadku każdego instrumentu finansowego, jeśli większość uczestników rynku uwierzy, że korekta zakończy się na poziomie 38, 50 lub 62% za szczytem, mogą sprawić i sprawią, że tak się właśnie stanie. Najbardziej rozsądnym podejściem do teorii zniesień Ganna czy Fibonacciego jest zyskanie świadomości, jak bardzo idee te wpływają na niektórych graczy. Nie musisz wierzyć w cykle, uniwersalną prawdę kryjącą się za liczbami w ciągu Fibonacciego ani w to, że ceny zmieniają się według jakiegoś tajemnego schematu, aby móc wykorzystać wiedzę o tym, co myśli zbiorowość. Rysunek 2.3 pokazuje cztery fale impulsu i trzy fale korygujące (te ostatnie na poziomach 69,2%, 35,7% oraz 78%). Zwróć uwagę, że żadne ze zniesień nie kończy się dokładnie na poziomach typowych dla Ganna czy Fibonacciego, choć możesz naginać swoją interpretację, twierdząc, że poziom 69% nie jest znowu tak daleko od poziomu 62% Fibonacciego, a poziom 78% jest bliski poziomowi 75% Ganna. Większość graczy giełdowych uznaje jednak istnienie falowego ruchu cen, nawet jeśli nie starają się oni liczyć kolejnych fal zgodnie z regułami ustalonymi przez Elliotta.

Rozdział 2: Zapoznajemy się z funkcjonowaniem rynku od podszewki

Rysunek 2.3. Falowy charakter trendu

61

62

Część I: Definiowanie analizy technicznej

Rozdział 3

Płyniemy z prądem: nastroje rynkowe W tym rozdziale: ► Przyglądamy się nastrojom rynkowym. ► Podkręcamy „volume”. ► Dokonujemy przeglądu efektów kalendarzowych.

T

woim celem jako gracza technicznego jest określenie, co robi zbiorowość, i skorzystanie na tym. Musisz uważać jednocześnie, by nie paść ofiarą skrajnych nastrojów rynkowych, które mogą być przyczyną dużych strat, gdy rynek się ocknie i stwierdzi, że zawędrował za daleko. Kiedy prawie każdy gracz już tylko kupuje lub tylko sprzedaje, oznacza to, że powinieneś przestać podążać za tłumem. Analitycy, zdając sobie sprawę z tego, że równowaga pomiędzy podażą a popytem może zostać gwałtownie zachwiana, stworzyli wskaźniki nastrojów rynku i wskaźniki wolumenowe, aby łatwiej identyfikować skrajne nastroje zbiorowości. Wskaźniki nastrojów pozwalają określić skrajne sytuacje, tak abyś mógł unieść się na fali lub uciec przed nią zawczasu. Wskaźniki nastrojów i wolumenowe działają za zasadzie, że „trend jest Twoim przyjacielem do samego końca”, co oznacza, że tłum się myli, gdy cena osiąga wartości skrajne. Niektóre wskaźniki nastrojów dotyczą „rynku” w całości, a inne stworzone są specjalnie z myślą o konkretnych instrumentach finansowych. Wolumen natomiast w sposób bezpośredni przedstawia stopień zaangażowania gracza na rynku i już jest potężnym narzędziem w stanie surowym, zanim jeszcze zostaną skonstruowane na jego bazie jakiekolwiek wskaźniki.

Słowo wskaźnik odnosi się do statystycznej reprezentacji danych dotyczących ceny lub wolumenu danego instrumentu finansowego, które zostały tak przekształcone, aby umożliwić analizę i wyciągnięcie odpowiednich wniosków. Możesz wykorzystać prawie wszystkie rodzaje danych do stworzenia wskaźnika, który będzie odpowiadał Twoim gustom. Jak wspomniałam, niektóre wskaźniki dotyczą całego rynku, jak na przykład wskaźnik dziennych zmian w wielkości obrotu (wolumenie) na Nowojorskiej Giełdzie Papierów Wartościowych (ang. New York Stock Exchange — NYSE), a inne odnoszą się do konkretnego instrumentu, jak na przykład do akcji koncernu IBM. Celem wskaźnika jest to, co sugeruje sama jego nazwa — wskazywanie nadchodzących zmian w poziomie ceny lub wolumenu. Pamiętaj jednak, że wskaźniki tylko wskazują, a nie wyznaczają przebieg wydarzeń.

64

Część I: Definiowanie analizy technicznej W tym rozdziale omawiam kilka z około stu wskaźników nastrojów i wolumenowych, jakie są w powszechnym użyciu. Siłą rzeczy nie jestem w stanie omówić ich wszystkich, a poza tym nowe wskaźniki są konstruowane niemalże codziennie. Pomogę Ci też co nieco z koncepcją rachunku prawdopodobieństwa, który nie jest aż tak straszny, jak się wydaje. Musisz mieć podstawową wiedzę w tym zakresie, aby przyswoić pewne naturalne ograniczenia analizy technicznej, a także by nie dać się nabić w butelkę firmom sprzedającym programy analityczne.

Definiujemy nastroje rynkowe W analizie technicznej nastroje mogą przybrać dwa oblicza — hossy (rynek byka, ceny rosną) lub bessy (rynek niedźwiedzia, ceny spadają). W każdej chwili stado byków może wywindować cenę, a stado niedźwiedzi może sprawić, że będzie spadała. Kiedy następuje zmiana nastrojów, towarzyszy temu pojawienie się charakterystycznego słupka cenowego, o którym mówi się dzień odwrotu (lub punkt zwrotny jeśli słupek obejmuje większy interwał czasowy, na przykład tydzień). Punkt zwrotny (ang. pivot point) jest to sesja (lub seria sesji), podczas której dochodzi do odwrócenia dotychczasowego trendu. W dniu odwrotu rynek sam zaczyna sobie uświadamiać, że sprawy zaszły za daleko, i zaczyna odreagowywać poprzez zainicjowanie ruchu cen w kierunku przeciwnym do dotychczasowego. Już w początkach XX w. gracze giełdowi zorientowali się, że jeśli będą dostatecznie cierpliwi i wyczekają do dnia odwrotu, to będą mogli dokonywać transakcji w momencie odpowiednim z psychologicznego punktu widzenia — czyli wtedy, gdy rynek inicjuje nowy ruch cenowy. Jeśli tłumem kierują skrajne emocje, zazwyczaj myli się on w wycenie, popychając cenę w niewłaściwym kierunku. Następowanie dni odwrotu jest czymś nieuchronnym. Powinieneś więc działać wbrew temu, co robi rynek, lub przynajmniej przygotować się na to.

Dowiadujemy się więcej o wolumenie Masz większą pewność co do tego, że ruch ceny w danym kierunku będzie kontynuowany, jeśli wiesz, że w ten ruch zaangażowanych jest wielu graczy, a nie tylko pojedynczy traderzy. Wolumen oznacza liczbę instrumentów finansowych, którymi obraca się w ustalonym przedziale czasu. Wolumen jest najpotężniejszym wskaźnikiem potwierdzającym ruch cenowy, a potwierdzenie jest kluczowym pojęciem w analizie technicznej (więcej o tym w rozdziale 16.). Gdy obserwujesz zmiany cen na wykresie, możesz wyobrazić sobie kupujących, którzy żądają coraz więcej po coraz wyższych cenach, lub sprzedających, którzy oferują coraz więcej instrumentów na sprzedaż po coraz niższych cenach. O tym możesz przeczytać w rozdziałach 6., 7. i 8. Bywają jednak sytuacje, kiedy pojedyncza, duża transakcja zakupu lub sprzedaży decyduje o znaczącym skoku cenowym. Dzieje się tak w przypadku, gdy w danej chwili na rynku nie ma zbyt wielu uczestników handlujących danym instrumentem — jest to sytuacja zwana brakiem płynności (więcej na ten temat dowiesz się w rozdziale 6.).

Rozdział 3: Płyniemy z prądem: nastroje rynkowe Wolumen w analizie technicznej jest wykorzystywany do określenia stopnia zaangażowania graczy w obrót giełdowy. Jeśli wzrostowi ceny towarzyszy wzrost wolumenu, wówczas jest to potwierdzenie, że za rosnącą ceną stoją zaangażowani w obrót traderzy. Nie wyobrażasz już sobie popytu pchającego ceny w górę, jak to się zazwyczaj czyni w przypadku przeprowadzania analizy wykresu słupkowego (rozdział 6.). To wolumen stanowi jawny i solidny dowód na występujący popyt. Podobnie, jeśli zaobserwujesz duży spadek ceny, któremu jednak nie towarzyszy wzrost wolumenu, możesz wywnioskować, że ten ruch cenowy był chwilowym odchyleniem od normy. Jakiś gracz popełnił po prostu błąd. Wolumen mówi nam tylko o liczbie instrumentów finansowych, którymi obracano, a nie o liczbie graczy, którzy byli w to zaangażowani. Toteż może dochodzić do sytuacji, kiedy wzrost wolumenu jest wywołany zaledwie kilkoma dużymi transakcjami, co może doprowadzić Cię do błędnych wniosków odnośnie rozwoju sytuacji. W tej części rozdziału możesz podkręcić nieco „volume”, aby lepiej usłyszeć przekrzykujących się graczy. Zaprezentuję przed Tobą kilka wskaźników wolumenowych z najwyższej półki, które Ci w tym pomogą i na które możesz liczyć.

Uwaga na szpikulce! Wolumen czasami wyprzedza cenę. Najbardziej oczywista sytuacja ma miejsce wtedy, gdy dochodzi do gwałtownego skoku wolumenu, co na wykresie skutkuje powstaniem bardzo wysokiego słupka, swoistego szpikulca (ang. volume spike)1. Szpikulec wolumenu oznacza, że wolumen jest dwa lub więcej razy większy od wolumenu z poprzednich i następujących dni. Powiedzmy, że wolumen oscylował codziennie na poziomie 100 000 (dzienny obrót danym instrumentem wynosił właśnie tyle) przez kilka tygodni, aż nagle pewnego dnia wystrzelił do poziomu 500 000. Jeśli cena już wcześniej spadała, taki gwałtowny wzrost obrotu oznacza, że rynek się poddaje, a uczestnicy zaczynają się masowo wycofywać. Kiedy już wszyscy wyskoczyli z tonącego okrętu, Ty szykuj się powoli na wskoczenie na jego pokład. Pusty statek nie jest już niczym obciążony i przestaje tonąć, a więc nikt już nie jest w stanie jeszcze bardziej pogrążyć ceny. I odwrotnie, przygotuj się do opuszczenia pokładu, gdy zaobserwujesz skok towarzyszący cenie osiągającej nowe szczyty. Podstawowa zasada jest taka sama — na rynku wyczerpały się środki umożliwiające dalsze zakupy. Pomyśl wówczas o zrealizowaniu zysków, jeśli posiadasz instrument 1

Autorka w tym fragmencie posługuje się metaforą szpica, kolca tudzież szpikulca na określenie pojedynczego słupka wolumenu, który swą wysokością odstaje od reszty słupków w swym otoczeniu. W języku angielskim w kontekście nauk przyrodniczych wyraz spike oznacza także nagły skok pewnej wartości, więc dopuszczalne jest również posługiwanie się tym terminem w odniesieniu do wolumenu obrotów. Z takim też terminem czytelnik może się spotkać w obszarze języka polskiego. Ze względów praktycznych należy też wspomnieć, że niekiedy funkcjonuje termin pik wolumenu na określenie angielskiego volume spike. Pik jako kalka z angielskiego słowa peak może jednak wprowadzać zamieszanie, gdyż jest ono najczęściej wiązane z wykresem cenowym, a nie histogramem wolumenu. Bez względu jednak na to, czy czytelnik będzie używał określenia skok, pik czy szpikulec, będzie to pełnoprawne użycie pod warunkiem, że będzie ono oznaczało właśnie słupek wolumenu nieprzeciętnie wysoki w zestawieniu z otaczającymi słupkami. W książce tej dominuje użycie słowa szpikulec, lecz jest ono wymiennie stosowane z określeniem skok — przyp. tłum.

65

66

Część I: Definiowanie analizy technicznej finansowy. Jeśli rozważasz zajęcie nowej pozycji w instrumencie, którego cena zwyżkuje przy wystąpieniu szpikulca wolumenu, pomyśl raz jeszcze. Przyjrzyj się innym wskaźnikom. Zastanów się, dlaczego tylu ludzi naraz chce wskoczyć na pokład statku. Czy nowe informacje napływające na rynek usprawiedliwiają wzrost popytu, czy to tylko zwierzęce instynkty? Skok wolumenu to jedna z niewielu sytuacji, w których dane fundamentalne stanowią dopełnienie danych technicznych. Wystrzegaj się sytuacji, kiedy nowemu szczytowi cenowemu towarzyszy szpikulec wolumenu, który nie jest poparty istotnymi informacjami mogącymi przyciągnąć tylu kupujących. Są duże szanse na to, że zbliża dzień odwrotu na nowej górce cenowej. Jeśli jednak nowe informacje na temat instrumentu finansowego są istotnie ekscytujące i w związku z tym możesz wywnioskować, że przyciągnęły nowych kupujących, wówczas masz nietechniczny powód do zignorowania normalnej interpretacji szpikulca.

Śledzenie równowagi wolumenu Równowaga wolumenu (ang. On-Balance Volume — OBV) to pojedyncza liczba przedstawiająca skumulowany wolumen. Analityk techniczny Joe Granville skonstruował wskaźnik OBV, aby zobrazować wolumen skorygowany w następujący sposób: obliczając OBV, należy zsumować wolumen z tych dni, w których cena zamknięcia była wyższa od ceny zamknięcia z dnia poprzedniego, a odjąć wolumen z tych dni, w których cena zamknięcia była niższa od tej z dnia poprzedniego. Zakładamy tym samym, że jeśli cena zamknięcia jest wyższa niż dzień wcześniej, wówczas popyt przewyższał podaż przy każdym poziomie ceny. Kupujący musieli oferować coraz wyższe ceny, aby skłonić dotychczasowych posiadaczy instrumentów do sprzedaży. We wskaźniku OBV przypisuje się cały wolumen obrotów w dniu, w którym zamknięcie nastąpiło wyżej niż dzień wcześniej, nadwyżce popytu, a cały wolumen w dniu przy niższym zamknięciu — nadwyżce podaży. Założenie to nie jest realistyczne, ale wytrzymaj z nim jeszcze trochę. Spójrz na rysunek 3.1, który przedstawia notowania akcji IBM. Cena to górna część wykresu, wolumen (w setkach tysięcy akcji) to część środkowa, a wskaźnik OBV to część dolna. OBV nie sprawdza się za każdym razem, ale zmiana wartości wskaźnika często pociąga za sobą zmianę ceny. Możesz przekonać się, jak wskaźnik ten sprawdził się dwukrotnie, analizując wykres 3.1. Postępuj zgodnie z instrukcją:

9 Ruch w dół: w obszarze wykresu zaznaczonym elipsą zwróć uwagę na to, jak

ruchowi spadkowemu ceny towarzyszy nagle duży wzrost wolumenu. Wolumen zaczyna wzrastać dzień przed spadkową luką cenową. Co prawda o lukach będę pisała w rozdziale 7., ale teraz uwierz mi na słowo: Jeśli podczas spadku ceny pojawia się luka cenowa, jest niemal pewne, że cena będzie spadała dalej. Wskaźnik OBV prognozuje nieuchronnie zbliżające się dno, wyprzedzając w prognozie szpikulec wolumenu i lukę cenową. Jeśli posiadasz akcje i widzisz, że wskaźnik OBV zaczyna spadać, a zaraz później pojawia się szpikulec wolumenu (na obszarze zaznaczonym elipsą), powinieneś sprzedawać. Trzymanie akcji po wystąpieniu luki cenowej na spadku jest proszeniem się o duże straty. I rzeczywiście, strata poniesiona, licząc od otwarcia dnia, w którym nastąpiła luka spadkowa, do zamknięcia w dniu, kiedy kurs osiągnął dno,

Rozdział 3: Płyniemy z prądem: nastroje rynkowe

Rysunek 3.1. Równowaga wolumenu, OBV

wynosi 7,22 dolara. Jeśli sprzedałbyś akcje dokładnie w dniu, kiedy nastąpił skok w wolumenie, czyli dzień przed luką cenową, zaoszczędziłbyś dodatkowe 4,75 dolara — w sumie 11 dolarów i 97 centów na akcji. Co prawda na wykresie 3.1 widać, że kurs w końcu odbił się od dna i w ciągu kilku kolejnych miesięcy cena ustaliła nowy szczyt, lecz tego nie możesz przewidzieć zawczasu. Trzymanie akcji do momentu odrobienia strat oznaczałoby dla Ciebie utratę szansy, by zaoszczędzić do 11,97 dolara.

9 Ruch w górę: wskaźnik OBV osiąga minima na około dwa tygodnie przed

pierwszym dniem odwrotu, czemu towarzyszy dno cenowe w serii kolejnych dołków, ale także wyższa cena zamknięcia i wzrostowa luka cenowa dzień później (więcej informacji o częściach składowych słupków cenowych znajdziesz w rozdziale 6.). Zwróć uwagę, że na wykresie wskaźnik OBV zaczyna rosnąć w czasie, gdy cena jeszcze spada. Jest to rozbieżność o kluczowym znaczeniu dla stwierdzenia, że wkrótce nastąpi odwrócenie trendu.

Rozbieżność w kierunkach ruchu wskaźnika i ceny, które normalnie idą ze sobą w parze, stanowi sygnał alarmowy. Zmiana w wolumenie często zwiastuje zmianę w cenie. Wskaźnik pokazuje Ci coś, czego nie zobaczysz gołym okiem — kurs ustalał co prawda nowe minima, ale zamknięcie nie następowało konsekwentnie poniżej poziomu z dnia poprzedniego. Presja ze strony sprzedających i kupujących, czyli podaży i popytu, zaczynała się równoważyć. Twoje oczy mogą dostrzec spadek ceny, ale wskaźnik OBV pokazuje, że sprzedający są wyczerpani (strona podażowa). Termin smart money („sprytni kasiarze”) odnosi się do graczy, którzy są w stanie przewidzieć zakończenie ruchu cenowego przed innymi. Są oni wyczuleni na moment, w którym rynek zdaje sobie sprawę, że cena zawędrowała za daleko — dlatego reaguje gwałtownie, odwracając kierunek dotychczasowych zmian. Na przykład w okolicach dołków cenowych na wykresie 3.1 ktoś musiał kupować więcej, sprawiając, że cena zamykała się na wyższym poziomie niż dzień wcześniej (dlatego też wskaźnik OBV zaczął rosnąć). To byli właśnie ci sprytni kasiarze.

67

68

Część I: Definiowanie analizy technicznej Zauważ, że po pierwszym dniu odwrotu kilkukrotnie dochodziło do powstania wzrostowej luki cenowej. Stanowiło to, oczywiście, sygnał dla rynku, by zacząć intensywnie kupować, a uczyniwszy to, uczestnicy doczekali się wkrótce drugiego dnia odwrotu. Gdybyś nabył akcje IMB na zamknięciu w pierwszym dniu odwrotu, a sprzedał dzień po drugim dniu odwrotu, Twój rachunek zysków i strat wyglądałby następująco: Tabela 3.1 Rachunek zysków i strat Transakcje

Kwota

Kupno

57,58 dol.

Sprzedaż

81,68 dol.

Zysk/Strata

24,10 dol.

Względny zysk nominalny to 42% przy okresie utrzymywania otwartej pozycji nieco większym niż jeden miesiąc. Przeliczając to na zysk w skali roku, to tak, jakbyśmy zarobili 500%. Ten wyidealizowany przykład ilustruje, jak dokładnie powinien działać wskaźnik służący do identyfikacji odpowiedniego momentu do kupna/sprzedaży. Prawdę mówiąc, żaden wskaźnik nigdy nie sprawdza się cały czas i tak też jest w przypadku OBV. Wskaźnik ten nie umożliwił przewidzenia drugiego dnia odwrotu z wykresu 3.1, choć zaczął spadać zaraz po jego ustaleniu. Dlatego też tym razem trzeba przyznać, że wskaźnik OBV nie spełnił swojej roli wyprzedzającej — jego wskazania były raczej przypadkowe. Nawet twórca tego wskaźnika Granville zasłynął z tego, że przegapił hossę zainicjowaną w 1982 roku, a następnie upierał się przez kolejne 14 lat, że jest to fałszywa hossa. Za to użycie OBV pozwalało na przewidzenie z dwumiesięcznym wyprzedzeniem krachu na giełdzie w sierpniu 1987 roku. Jak więc widać, osobista niedola Granville’a wywołana błędami prognostycznymi nie umniejsza skuteczności tego wskaźnika, choć jego stosowanie może czasami sprawiać trudności.

Ulepszamy wskaźniki wolumenowe Jak już wcześniej wspomniałam, wskaźnik OBV przypisuje cały wolumen obrotu w danym dniu stronie popytowej. Nie jest to realistyczne założenie. Więcej sensu ma przyporządkowanie do wzrostu ceny tylko pewnej części wolumenu, a nie całego tego kramu. Analityk techniczny Marc Chaikin wpadł na pomysł, że bardziej reprezentatywna część wolumenu powiązana z kupującymi będzie odpowiadała udziałowi procentowemu notowań przewyższających wartość środkową ceny w danym dniu. Wartość środkową w tym przypadku liczysz jak średnią arytmetyczną najwyższej i najniższej ceny na danej sesji, czyli dodajesz je do siebie i dzielisz przez dwa. Wersja akumulacji i dystrybucji Chaikina jest ulepszona w stosunku do OBV. Jeśli kurs zamknięcia w danym dniu jest wyższy od wartości środkowej, prym wiodły byki. Taka sytuacja oznacza akumulację, a więc byki oferowały coraz wyższe ceny, by skłonić trzymających instrumenty do sprzedaży. Im bliżej poziomu ceny maksymalnej w danym dniu znajduje się cena zamknięcia, tym bardziej bycze nastroje panowały. Jeśli cena zamknięcia jest równa cenie maksymalnej, wówczas możliwe jest stwierdzenie, że 100% wolumenu obrotu można przypisać stronie kupujących.

Rozdział 3: Płyniemy z prądem: nastroje rynkowe Odwrotna sytuacja, czyli dystrybucja, ma miejsce, gdy sprzedający oferują coraz niższe ceny, aby zachęcić stronę popytową do kupowania. Coraz niższe ceny oznaczają nastroje pesymistyczne, a przewagę zdobywają niedźwiedzie. Skalę dystrybucji wylicza się w ten sam sposób co akumulacji. Zamknięcie nieco poniżej wartości środkowej oznacza, że ma miejsce dystrybucja. Im kurs zamknięcia jest bliżej ceny minimalnej w danym dniu, tym większa dystrybucja wystąpiła. Jeśli zamknięcie nastąpiło na poziomie wartości środkowej, wskaźnik pozostał taki sam, jak dzień wcześniej — nie ma powodu do odejmowania wolumenu od wartości skumulowanej lub dodawania go do niej.

Wychodzimy z analizą poza konkretny wykres Możesz mieć porcję pewnych i rzetelnych informacji co do tego, który walor jest najlepszy, lecz jeśli cały rynek niedomaga, wówczas Twoje superakcje też najprawdopodobniej spadną. Podobnie, jeśli na rynku zapanowała euforia, wtedy i kursy najgorszych akcji będą rosły (stąd stare powiedzenie: „przypływ unosi wszystkie łodzie”). Te wznoszące i opadające fale nie są wywołane tylko działalnością indywidualnych inwestorów, ale również oddziałuje na nie napływ na rynek i odpływ z rynku gotówki pochodzącej z funduszy inwestycyjnych i innych instytucjonalnych graczy, jak na przykład towarzystw ubezpieczeniowych lub funduszy emerytalnych. Wszystkie te instytucje mają ograniczenie co do minimalnej ilości gotówki, którą muszą posiadać na rachunkach. W okresach manii giełdowych środki te są w większości inwestowane w różne instrumenty, natomiast gdy rynek ogarnia panika, instytucje wycofują z rynku wszystkie swoje środki pieniężne. Nikt nie ma absolutnej pewności, ale ruch cenowy każdego instrumentu finansowego jest w jakimś stopniu zdeterminowany przez zmiany w otoczeniu rynkowym. Czynniki mające na to wpływ obejmują nie tylko przynależność do danego indeksu giełdowego, ale także wielkość podmiotu (na przykład podmiot o dużej lub małej kapitalizacji) czy przynależność do sektora (biotechnologie, nowoczesne technologie, spółki nietechnologiczne). Zakłada się, że waga wpływu przynależności waloru do danego indeksu (lub innego wskaźnika odniesienia) wynosi ok. 0,25, czyli ruchy cen tego waloru są w 25% uzależnione od tej przynależności. Aby móc kontrolować potencjalne efekty rynkowe mające wpływ na Twój konkretny instrument, będziesz musiał dokonać pomiaru ogólnych nastrojów panujących na rynku. Służy do tego analiza danych rynkowych. Mówiąc precyzyjniej, analiza danych rynkowych nie jest częścią analizy technicznej, która zajmuje się badaniem zmian cen poszczególnych instrumentów. Niemniej jednak mierniki nastrojów rynkowych mogą uzupełniać Twój zestaw narzędzi decyzyjnych. W tej części rozdziału dowiesz się, jak radzić sobie ze wzlotami i upadkami na rynku, zdobywając wiedzę o kolejnych nowych narzędziach, które możesz wrzucić do swojej analitycznej skrzynki narzędziowej.

69

70

Część I: Definiowanie analizy technicznej

Selekcjonujemy porcje informacji o nastrojach rynkowych Większość wskaźników nastrojów rynkowych wykracza poza odzwierciedlanie dynamiki zmian cen konkretnego instrumentu lub indeksu branżowego. Ich rolą jest wygenerowanie informacji o tym, czy zbiorowość swym zachowaniem stara się spełniać oczekiwania w zakresie normalnego poziomu cen, czy też jest gotowa do wejścia na pokład inwestycyjnej łodzi. W analizie technicznej kluczową zasadą jest badanie tego, co ludzie robią (cena i wolumen), a nie co mówią. Możesz robić właśnie to, sugerując się poradami zawartymi niżej.

Obserwujemy inwestorów: wskaźnik Bull/Bear Kluczowe momenty zwrotne (dni odwrotu) następują wtedy, gdy większość analityków, doradców i ekspertów (60% lub więcej) ma nastroje pozytywne lub negatywne. Innymi słowy, jeśli każdy jest w stanie stwierdzić wyraźne umocnienie się trendu i wskoczył na pokład, koniec jest rychły. Firma Investors Intelligence Service, istniejąca od ponad 60 lat, dokonuje pomiaru nastrojów rynkowych, obliczając względny stosunek liczby optymistów do liczby pesymistów (wskaźnik Bull/Bear), i może pochwalić się wspaniałymi dokonaniami w przewidywaniu następowania dni odwrotu. Zwróć uwagę, że równolegle powstawały inne firmy oferujące usługi analityczne i dokonujące pomiaru ogólnych lub branżowych nastrojów rynkowych, a także nastrojów panujących w funduszach inwestycyjnych. Możesz znaleźć wskaźnik Bull/Bear i wiele innych na setkach stron internetowych oraz w prasie branżowej. Aby mieć natychmiastowy dostęp do wskaźników podawanych przez firmy analityczne, musisz uiścić opłatę za tę usługę.

Podążając za pieniędzmi: wskaźniki szerokości rynku Wskaźniki szerokości rynku mierzą stopień zaangażowania traderów na szerszym rynku reprezentowanym przez któryś z indeksów branżowych, jak na przykład Dow, Nasdaq czy S&P 500, a z polskich WIG, WIG20, mWIG albo WIG-BANKI. Możesz śledzić wskaźniki szerokości rynku, aby odczuć nastroje panujące na rynku. Do wskaźników szerokości rynku zaliczają się:

9 Stosunek liczby walorów rosnących do malejących. Wskaźnik ten mierzy

samopoczucie rynku. Na przykład akcje, które dziś osiągają kursy wyższe niż dzień wcześniej, nazywane są walorami rosnącymi. I odwrotnie, jeśli akcje odnotowują spadki w stosunku do dnia poprzedniego, określa się je mianem walorów malejących. Jeśli liczba walorów rosnących przewyższa liczbę tych, które maleją, na rynek napływa kapitał. Byki wygrywają z niedźwiedziami. Nastroje są pozytywne. Kiedy szarża byków zaczyna słabnąć, liczba walorów rosnących ulega skurczeniu na rzecz rosnącej liczby walorów malejących. Jeśli odejmiesz liczbę walorów malejących od liczby rosnących, wyznaczysz linię A/D (ang. Advance/Decline line). Jeśli podzielisz liczbę tych drugich (rosnących) przez liczbę tych pierwszych (malejących), otrzymasz współczynnik A/D (ang. Advance/Decline ratio).

Rozdział 3: Płyniemy z prądem: nastroje rynkowe

9 Różnica pomiędzy walorami osiągającymi nowe maksima (nowe poziomy

najwyższe) a tymi, które osiągają nowe minima (nowe poziomy najniższe). Schemat jest taki sam, jak w przypadku wskaźnika A/D. Jeśli liczba walorów, których ceny zamykają się na poziomach wyższych w stosunku do poziomów z okresu poprzedzającego, jest większa od liczby pozostałych walorów, oznacza to, że przewagę zyskują byki. Jeśli jednak przeważająca liczba walorów odnotowuje nowe minima, to znaczy, że podaż przytłacza popyt, a nastroje są na pewno pesymistyczne.

Podążając za zakładami: opcje The Chicago Board Options Exchange (CBOE — Chicagowska Giełda Opcji) to miejsce obrotu opcjami, dla których instrumentami bazowymi są indeksy takie jak S&P czy NASDAQ. CBOE podaje do publicznej wiadomości współczynniki opcji sprzedaży do opcji kupna. Oto, co musisz wiedzieć o opcjach sprzedaży i kupna, aby móc poprawnie odczytywać nastroje rynkowe:

9 Opcja sprzedaży (Put). Termin ten odnosi się do prawa, jakie zyskuje nabywca

opcji, do sprzedaży instrumentu bazowego w przyszłości po ustalonej z góry cenie. Graczami, którzy nabywają opcje kupna, są pesymiści uważający, że indeks nie wzrośnie powyżej ustalonego poziomu.

9 Opcja kupna (Call). Opcja ta daje prawo do kupna instrumentu bazowego

po ustalonej z góry cenie w przyszłości. Nabywają je optymiści, którzy wierzą w to, że kurs indeksu bazowego przekroczy założony poziom, co zapewni im zysk.

Tym samym współczynnik put/call jest wskaźnikiem określającym, czy nastroje panujące na rynku są pozytywne czy negatywne. Wysoki poziom wskaźnika oznacza, że niedźwiedzie dominują. Zauważ, że taka skrajność emocjonalna oznacza, że rynek się myli, co jest sygnałem odwrócenia trendu. Powinieneś więc przedsięwziąć kroki skierowane w przeciwnym kierunku. To samo dotyczy sytuacji odwrotnej: jeśli wskaźnik put/call jest niski, oznacza to, że na rynku panują nastroje silnie optymistyczne, co zwiastuje zbliżający się dzień odwrotu, na którym możesz skorzystać.

Analizujemy zmienność rynku: wskaźnik VIX Wskaźnik zmienności rynku (ang. volatility index — VIX) jest obecnie jednym z najpopularniejszych wskaźników szerokości rynku. Teoretycznie jesteś w stanie stworzyć taki wskaźnik dla każdego instrumentu, który jest instrumentem bazowym dla opcji, choć to wymaga specjalistycznej wiedzy matematycznej. Jego obliczanie jest zbyt skomplikowanym procesem, żeby się w nie tutaj wikłać, lecz więcej informacji na temat zmienności możesz zdobyć w rozdziale 14. Na razie musisz wiedzieć tyle, że kiedy uczestnicy rynku są wystraszeni i reagują nerwowo, przenoszą te obawy w przyszłość, zakładając, że ceny będą osiągały poziomy dalekie od normalnego. Innymi słowy, tłum uważa, że zmienność będzie wysoka. Kiedy wartość VIX jest wysoka, handlujący opcjami nabywają opcje sprzedaży i zbywają opcje kupna oparte o indeks giełdowy — nastroje mają pesymistyczne i uważają, że rynek będzie zniżkował. Konkretnie rzecz biorąc, sądzą, że ryzyko spadków na rynku jest wysokie, więc zabezpieczają się przed nim, wydając dodatkowe środki. Kiedy VIX jest na niskim poziomie, rynek jest spokojny i pewny siebie — zbyt pewny.

71

72

Część I: Definiowanie analizy technicznej

Kontrarianie i maniakalni fanatycy Kontrarianin to osoba mająca wszelkie podstawy, by przypuszczać, że instrument finansowy jest źle wyceniany. Na rynku akcji mogłoby to się wiązać z poufną informacją na temat tego, że spółka farmaceutyczna nieciesząca się popularnością i mająca słabe notowania odkryła lek na jakąś poważną chorobę. W momencie oficjalnego podania informacji opinii publicznej jej cena wystrzeliłaby w kosmos. Z kolei na rynku takich instrumentów jak obligacje, waluty czy opcje na indeksy giełdowe głównym powodem, by sądzić, że instrument jest niewłaściwie wyceniany, mogłyby być prognozy w zakresie zmiany stóp procentowych przez bank centralny, których nikt inny nie przewidział. Prawdziwy kontrarianin występuje w przyrodzie rzadko, choć niektórzy uważają siebie za takowych, podczas gdy są tylko maniakalnymi fanatykami. Kiedy kontrarianin ma rację, staje się bogaczem i ludzie zaczynają go nazywać ekscentrykiem. Kiedy się myli, pozostaje biedakiem uważanym za świra.

Analiza techniczna jest z kolei naturalnym zaprzeczeniem kontrarianizmu. Chcesz podążać (w większości przypadków) za tłumem, a nie kierować się w przeciwną stronę. Identyfikacja tego, czy tłum się zagalopował, nie jest przejawem kontrarianizmu we właściwym tego słowa znaczeniu. Kiedy tylko się zorientujesz, że dzień odwrotu zbliża się wielkimi krokami, stajesz na czele tłumu. Niejasność związana z używaniem terminu kontrarianin powstaje, ponieważ niektórzy zwolennicy wskaźników nastrojów rynkowych posługują się nim, kiedy mówią o dniach odwrotu prognozowanych na podstawie tych wskaźników osiągających skrajne wartości. Przyznanie, że na szczycie hossy rynek jest wykupiony i nie ma już więcej kupujących, można nazwać logiką kontrarianina. Ale stwierdzenie, że rynek się myli, nie ma z kontrarianizmem nic wspólnego — to po prostu dobre pojmowanie dynamiki tłumów. Prawdziwy kontrarianin ma absolutne podstawy do tego, by sądzić, że rynek jest w błędzie.

Możesz przyjąć, że VIX jest wskaźnikiem przeciwstawnym. Kiedy VIX jest skrajnie wysoki lub skrajnie niski, wiesz, że zbliża się czas na podjęcie działań przeciwnych do panującej na rynku tendencji. Zacznij wypatrywać dni odwrotu na swoim własnym podwórku. Wysoki VIX oznacza coś całkowicie przeciwnego, niż wydaje się oznaczać — rynek nie zbliża się do nowego dna, on już jest na dnie! Kiedy VIX jest na niskim poziomie, zbiorowość na rynku szykuje się do potężnego skoku. Niski VIX oznacza, że traderzy są z siebie zadowoleni. Przewidują, że ceny będą w przyszłości kształtowały się na podobnym poziomie co obecnie, a więc sytuacja jest stabilna i mniej ryzykowna.

Kręcimy się wokół osi ziemskiej: efekty sezonowe i kalendarzowe Nie powinno Cię dziwić, że rosną ceny kontraktów terminowych na olej opałowy, gdy do Chicago zbliża się zima. Ceny artykułów rolnych zmieniają się wraz ze zmieniającymi się porami roku. „Sezonowość” jest terminem określającym naturalny wzrost i spadek cen różnych produktów, które występują w zależności od pory roku. Co dziwne — a nawet bardzo dziwne — ceny akcji i instrumentów pochodnych przejawiają podobne cechy: zmieniają się sezonowo. Zmiany te są na tyle regularne i konsekwentne, że zasługują na Twoją uwagę.

Określamy efekty sezonowe i kalendarzowe Sezonowość była niegdyś terminem odnoszącym się wyłącznie do cen artykułów rolnych, a efekty kalendarzowe dotyczyły przeważnie rynku akcji i innych instrumentów finansowych. Dziś są używane zamiennie. Możesz zaobserwować sezonową zmienność cen akcji

Rozdział 3: Płyniemy z prądem: nastroje rynkowe dowolnej spółki, wykorzystując wskaźniki sezonowości (ang. seasonality trackers) dostępne na rozmaitych stronach w sieci, w tym najpopularniejszy z nich, tzw. wskaźnik sezonowości Thompson Financial. Na stronie internetowej firmy można przeanalizować wykres dowolnego waloru w powiązaniu ze średnim miesięcznym zwrotem, począwszy od 1986 roku. Można także znaleźć tabelę, w której znajdują się dane odnośnie miesięcy, w których ceny spadały lub rosły na przestrzeni lat. Być może spotkałeś się z powiedzeniem „Sprzedaj w maju i wyjazd z kraju” („Sell in May and go away”). Rada ta została sformułowana na podstawie wniosków z badań prowadzonych przez Yale’a i Jeffreya Hirschów nad efektami kalendarzowymi. Testowali oni korelację kształtowania się indeksów w zależności od rozpatrywanych okresów w roku, zamieszczając wyniki badań w swoim roczniku Stock Trader’s Almanac. Zasada sprzedaży w maju odnosi się do zasady sześciu najlepszych miesięcy w roku. Hirschowie odkryli, że niemal wszystkie zyski na walorach spółek z indeksu S&P 500 realizowane są pomiędzy 1 listopada a 30 kwietnia. Hipoteza ta nie jest całkowicie prawdziwa, gdyż istnieją wyjątki, lecz okazywała się taką być w większości lat, począwszy od 1950 roku. Gdy nadchodzi 30 kwietnia, sprzedajesz wszystkie swoje akcje i lokujesz gotówkę w obligacjach skarbowych. Wraz z nadejściem 1 listopada ponownie wkraczasz na rynek. Gdybyś kierował się tą regułą od 1950 roku, modyfikując ją nieznacznie przy użyciu wskaźnika zbieżności/rozbieżności średnich kroczących (ang. Moving Average Convergence/Divergence index — MACD, o którym więcej w rozdziale 12.), kapitał początkowy w wysokości 10 000 dolarów urósłby do kwoty 1 472 790 dolarów w roku 2009. Średnio więc inwestowałbyś tylko przez połowę roku — a pamiętaj, że kiedy nie ma Cię na rynku, nie ponosisz ryzyka rynkowego. Inne efekty kalendarzowe to:

9 Styczniowy barometr: jeśli indeks S&P 500 urósł w styczniu, zakończy rok na

poziomie wyższym od tego, z którego zaczynał. Od 1950 roku reguła ta sprawdzała się w 90% przypadków.

9 Trzeci rok kadencji prezydenta USA: począwszy od 1939 roku, trzeci roki

kadencji prezydenta Stanów Zjednoczonych jest rokiem wzrostów dla indeksu Dow. W zasadzie jedynym rokiem w XX w., który był trzecim rokiem kadencji prezydenta, a w którym rynek spadł, był rok 1931.

9 Cykl kampanii wyborczych w USA: wojny, recesja i bessa są typowe dla

pierwszych dwóch lat sprawowania urzędów przez nową administrację, natomiast okres prosperity i hossa cechuje zazwyczaj dwa ostatnie lata. Począwszy od 1933 roku, dwa ostatnie lata każdej prezydentury przyniosły sumaryczny zwrot w wysokości 718,5%, podczas gdy dwa pierwsze lata to skumulowany wzrost o 262,1%.

Hirschowie i późniejsi analitycy odkryli jeszcze wiele innych efektów kalendarzowych. W wydawanym raz w roku Stock Trader’s Almanac Hirsch publikuje prognozy dla każdego dnia w roku odnośnie prawdopodobieństwa tego, czy główne indeksy (Dow, S&P500 i NASDAQ) będą spadać, czy rosnąć. Szacunki te są oparte o dane historyczne sięgające 1953 roku, czyli prawdopodobieństwo jest wyliczane na podstawie zachowania indeksów w każdym dniu roku we wszystkich poprzednich latach.

73

74

Część I: Definiowanie analizy technicznej Wykorzystywanie sezonowości i efektów kalendarzowych Zwracanie uwagi na efekty kalendarzowe pomoże Ci lepiej wyczuć czas, kiedy wejść na rynek lub go opuścić. Podejmując decyzję o zakupie spekulacyjnym lub inwestycyjnym, możesz uniknąć kosztownych pomyłek dzięki sprawdzeniu jej zasadności z kalendarzem, i to nie tylko w odniesieniu do konkretnego instrumentu, ale także do całego indeksu, w skład którego ten instrument wchodzi. Efekty kalendarzowe stanowią coś więcej niż tylko zbiór kuriozalnych reguł, chociaż jeśli rynek jest na fali wzrostów, wówczas nie zahamuje go nawet to, że nadchodzi 1 maja. Ze względu na fakt, iż wielu analityków i graczy giełdowych zna efekty kalendarzowe, stają się one do pewnego stopnia samospełniającą się przepowiednią. Bądź świadom faktu, że wśród statystyków nie ma zgody co do tego, jak dokładnie mierzyć wpływ i istotność efektów kalendarzowych. Kłócą się oni między sobą o drobnostki i rzeczy mniej błahe. Jeśli masz talent do obliczeń statystycznych i potrafisz wybierać skuteczne techniki spośród wszystkich dostępnych, możesz skorzystać na opieraniu swoich decyzji o badania nad efektami kalendarzowymi lub prowadzić własne badania w tym zakresie.

Zaskoczony tłum Możesz uważać, że dzięki wykorzystaniu narzędzi opisywanych w tej książce możliwe jest znalezienie ładu i związków przyczynowo-skutkowych na wykresach. To bardzo pocieszająca myśl, tak jak i ta, że możesz odgadnąć nastroje rynkowe za pomocą wskaźników opisywanych w tym rozdziale. Nie czuj się jednak zbyt pewnie. Na rynkach finansowych powstaje wielka czarna dziura zaburzająca ład i porządek, kiedy tłumem kierują skrajne emocje wywołujące maniakalne nadmuchiwanie bańki spekulacyjnej lub paniczną wyprzedaż prowadzącą do załamania. Sztuka analizy technicznej polega na określeniu zachowań zbiorowości leżących u podstaw zmian cen. W oczach analityka niemal każdy ruch cenowy może wyglądać na minimanię lub minipanikę, o czym pamiętasz zapewne z rozdziału 2. Kiedy ruch jest niewielki, minimania i minipanika są do przewidzenia i można w tym czasie obracać instrumentami. Czasami jednak na rynku panuje potężna mania, kończąca się przeważnie równie silną paniką, a wtedy takie ruchy cen na rynku są niczym innym jak znakiem czasów. Przypomnij sobie wielką hossę lat 20. XX wieku, zakończoną potężnym krachem w roku 1929, który zapoczątkował wielki kryzys. Odrabianie strat trwało 20 lat. Poniższe informacje mogą stanowić dla Ciebie pewne pocieszenie i pomóc Ci odnaleźć się w sytuacji, gdy zainwestowałeś wszystkie swoje środki w okresie, w którym ludzi ogarnęła panika.

Rozważamy historyczne kluczowe dni odwrotu (odwrócenia trendu) Historię giełdy rynków finansowych spowija od zawsze tajemnica pojawiania się nagle i bez żadnych przesłanek kluczowych dni odwrotu. Rzadko można wskazać konkretne wydarzenie lub porcję informacji, które sprawiłyby, że rynek odbił się

Rozdział 3: Płyniemy z prądem: nastroje rynkowe od dna i rozpoczęła się hossa, lub stałyby za gwałtownym pęknięciem bańki spekulacyjnej. Cofnijmy się w czasie do marca 2000 roku, kiedy to nastąpiło poważne załamanie amerykańskich giełd papierów wartościowych. Co konkretnie było przyczyną załamania? Eksperci są w stanie wskazać kilkanaście różnych powodów, ale żaden nie jest w stanie wskazać jednego, konkretnego czynnika sprawczego. Narzędzia analizy technicznej były bardzo przydatne do tego, by wyjść z rynku zaraz po pęknięciu bańki, ale bądźmy szczerzy — było to raczej podyktowane zasadami zarządzania ryzykiem, których przestrzegają analitycy techniczni, niż możliwościami prognostycznymi tych narzędzi. Wiele osób daje sobie spokój z analizą techniczną na tym właśnie etapie, lecz Ty nie popełniaj tego samego błędu! Możesz do pewnego stopnia mieć zaufanie do dobranych przez siebie wskaźników, ale Twoje przeżycie w giełdowej dżungli zależy głównie do umiejętnego zarządzania ryzykiem, o czym piszę w rozdziale 5., a nie od wskaźników samych w sobie. Zarządzanie ryzykiem jest jedynym sposobem na okiełznanie potężnych losowych efektów rynkowych. Teraz jednak chcę zaprezentować przed Tobą koncepcję losowości w taki sposób, żeby Cię nie przytłoczyła. Zapoznaj się z cennymi wskazówkami zawartymi w części pt. „Przetrwanie w świecie przypadkowości”, która znajduje się nieco dalej w tym rozdziale. Miej świadomość, że zdania są podzielone na temat tego, czy pewne historyczne kluczowe dni odwrotu, albo nawet wszystkie historyczne dni odwrotu, były wynikiem przypadku. Jeden obóz twierdzi, że to najnowsze informacje przyczyniają się do kluczowej zmiany w cenie, a informacji przewidzieć nie można. Pojawianie się informacji cechuje losowość. Dlatego też i ceny muszą podlegać przypadkowi. Drudzy z kolei twierdzą, że gdyby ceny były dziełem przypadku, nie byłbyś w stanie zaobserwować trendów na wykresie — a tak przecież nie jest. Żadna liczba wyrafinowanych teorii nie może się równać z tym, co widzą Twoje oczy. Gdyby ceny zmieniały się w sposób losowy, nie podlegałyby trendom. Bezsprzecznie jednak im podlegają. Cena jednego, konkretnego instrumentu może się cechować przypadkowością, ale na pewno nie wszystkie ceny, gdyż wtedy gracze giełdowi i inwestorzy nie byliby w stanie składać ofert kupna i sprzedaży, doprowadzając do ustalania się kolejnych cen. Rynek załamałby się — nikt by nie zawierał transakcji. Traderzy natomiast pamiętają, jak kształtowała się cena w poprzedzających okresach i odnoszą cenę bieżącą do tych wartości historycznych. Na podstawie cen przeszłych formułujesz oczekiwania w stosunku do cen przyszłych. Oczywiście, będzie i tak, że pewne poziomy cen będą niewytłumaczalne, więc wtedy możesz pełnoprawnie nazwać je przypadkowymi. Jak to więc możliwe, by jedna czy dwie przypadkowe ceny mogły przekształcić się w kluczowy dzień odwrotu, podczas gdy inne ceny, czy to przypadkowe, czy podlegające trendowi, takiego punktu nie wyznaczają? Tego nie wie nikt. Z praktycznego punktu widzenia jednak nie musisz tego wiedzieć, pod warunkiem że przestrzegasz zasad zarządzania ryzykiem.

Przetrwanie w świecie przypadkowości Traderzy techniczni wiedzą, że zdarzenia losowe mogą powodować i powodują okazjonalne silne ruchy cenowe odbiegające od normy, lecz wiedza ta nie zmienia oczekiwań co do tego, że cena będzie jednak zachowywać się normalnie. Czasami będziesz na przykład mógł zaobserwować szpikulec cenowy tak długi, że nie będziesz wiedział, jak go zinterpretować (w rozdziale 7. będzie opisana taka sytuacja). Częstokroć nigdy nie dowiesz się, z czego taki dziwny ruch cen mógł wynikać.

75

76

Część I: Definiowanie analizy technicznej Szpikulec cenowy (ang. price spike)2 można przyrównać do tornada. Meteorolodzy wiedzą, w jakich warunkach powstają tornada — ale nie są w stanie podać prognozy, kiedy to nastąpi. I chociaż nie uświadczysz tornada w styczniu na Alasce, to na rynkach odpowiednik takiego zjawiska może zajść. Nagłe kataklizmy na tym obszarze nie są tak rzadkie, jak mogłoby się wydawać. Kto mógłby przypuszczać, że indeks S&P 500 może spaść w ciągu jednego dnia o 20%? Większość obserwatorów rynkowych była zdania, że jest to niemożliwe. Kiedy właśnie to dokładnie się stało w czarny poniedziałek w 1987 roku. Większość takich rynkowych tornad można przewidzieć zawczasu dzięki technicznym sygnałom ostrzegawczym. Problem w tym, że wiele takich sygnałów analitycy techniczni odbierają, a następnie przekonują się, że kolejny czarny poniedziałek nie nadszedł. To jeden z niedogodnych faktów, z którym musisz się pogodzić i żyć dalej. Szpikulce cenowe stanowią zarówno zagrożenie, jak i szansę. Jeśli wiesz, dlaczego pojawia się szpikulec, ponieważ masz dostęp do sprawdzonych informacji o wydarzeniach na świecie i znasz opinie rynku na ich temat, możesz zaryzykować i wykorzystać tę anomalię. Ale wycofanie się z obawy przed przypadkowością też jest w porządku. A już w ogóle nie ponosisz ryzyka, gdy nie masz zaangażowanych na rynku swoich środków. Nigdzie nie jest napisane, że zawsze musisz zajmować jakąś pozycję.

Pamiętanie, jaka była ostatnia cena Paniki rynkowe i krachy na skalę tych z lat 1929, 1987 czy z roku 2000 są wydarzeniami historycznymi leżącymi poza obrębem normalnego procesu transakcyjnego zbiorowości. Gdy handel przebiega normalnie, możesz zakładać, że prawdopodobieństwo odnotowania mocno chybionych cen jest niskie. Nie można jednak przypisać konkretnej wielkości prawdopodobieństwa do zdarzeń na tak wielką historycznie skalę — częściowo dlatego, że zdarzenia te występują tak rzadko. W meteorologii rzadkie zjawisko pogodowe (na przykład tornado), które występuje dzisiaj, nie zmienia prawdopodobieństwa wystąpienia innych, normalnych zjawisk, które mogą mieć miejsce w kolejnym tygodniu lub miesiącu. W rzeczywistości rynkowej jednak bardzo rzadkie zdarzenia mają wpływ na szanse wystąpienia innych zjawisk, a to dlatego, że analitycy pamiętają. Kiedy przeprowadzasz analizę techniczną instrumentów finansowych w swoim portfelu, liczysz na to, że gracze giełdowi będą pamiętać, jakie były poprzednie poziomy cen, bo na podstawie tych zapamiętanych danych formułują swoje plany gry. Kolejna cena jest normalnie uzależniona od poprzednich poziomów cen, a większość programów analitycznych umożliwia Ci wyrysowanie linii trendu, która pozwala prognozować przyszłe ceny (jak na przykład regresja liniowa). Lecz nawet jedno lub dwa odchylenia od normy w notowaniach mogą czasami wywrócić cały rynek do góry nogami. Chcąc wówczas określić, w którą stronę rynek podąży, mógłbyś równie dobrze rzucić monetą. Ta przypadkowość podnosi kwestię wiarygodności wskaźników, którą poruszam w rozdziale 4. Są to zasadniczo narzędzia prognostyczne, które bazują na analizie przeszłych zachowań w celu przewidywania 2

Konsekwentnie posługiwać się będziemy określeniem szpikulec, gdyż w rozdziale 7. czytelnik będzie mógł się przekonać, że autorka ma na myśli nienaturalnie długie słupki cenowe w porównaniu do słupków otaczających — przyp. tłum.

Rozdział 3: Płyniemy z prądem: nastroje rynkowe wydarzeń przyszłych, a jednak mimo to zdarza się, że zawodzą w okresach, w których pojawia się kluczowy dzień odwrotu i dochodzi do odwrócenia trendu. Analiza techniczna nie jest nauką ścisłą, o czym świadczy jej niezdolność do przewidywania z wyprzedzeniem kluczowych dni odwrotu. Co więcej, posiadanie doskonałych narzędzi prognostycznych, umożliwiających przewidzenie rynkowego tornada, nie uchroni Cię przed jego skutkami.

Myślenie w kategoriach naukowych Nawet najlepsze wskaźniki nie sprawdzają się w 100% przypadków. Tak naprawdę, to niektóre z najlepszych wskaźników cechują się niezawodnością na poziomie 50%, i to wtedy, gdy na rynku panują normalne warunki! Krytycy przywołują te nieprzychylne dane po to, by pokazać, że analiza techniczna to strata czasu. Ta surowa opinia wynika z faktu niedoceniania przez nich korzyści płynących z zarządzania ryzykiem, które są naturalną konsekwencją stosowania analizy technicznej. Możesz pomyśleć, że to już przesada, by omawiać metody naukowe, ale osobiście ręczę za to, że wiedza zawarta poniżej opłaci Ci się w praktyce. A to dlatego, że na pewno natkniesz się na kuszące reklamy oprogramowania analitycznego, w których jako główne zalety produktu wymienia się jego „naukowość” i „obiektywizm”. Cóż, każda dziedzina matematyki jest „naukowa” i „obiektywna”, co nie oznacza, że pomoże Ci to w zarabianiu pieniędzy, a już na pewno nie licz, że korzystanie z tych programów pomoże Ci w odpowiednim momencie wycofać się z rynku i uniknąć tornada.

Uwarunkowania i przypadki losowe Kiedy słyszysz kogoś, kto mówi, że „Totalny Kosmos SA ma 75% szans na wzrost”, możesz przypuszczać, że trzy na cztery prognozy postawione przy użyciu narzędzi analizy technicznej sprawdziły się i cena wzrosła. Założeniem, które się przemilcza, jest to, że warunki się nie zmieniły. Ale rynek to nie laboratorium. Oczywiście, że warunki się zmieniły. Twoja prognoza musi uwzględniać tysiące czynników, które mogą się pojawić i wpłynąć na cenę. Przypadki losowe to zdarzenia, które mogą mieć miejsce, ale których zajścia nikt się nie spodziewa, a jeśli już, to oczekuje się, że nie zajdą jednocześnie w dużej liczbie. Wiesz, o co chodzi. To jak jazda samochodem na dworzec, podczas której trafiasz na czerwoną falę, więc jest ryzyko, że spóźnisz się na poranny pociąg. Jeśli liczba czerwonych świateł, na które trafisz, jest w normie, możesz zdążyć na pociąg. Jeśli zatrzymujesz się na każdym, a dodatkowo zwalniasz ze względu na roboty drogowe, na pewno się spóźnisz. Kiedy usłyszysz jakiegoś speca rynkowego, który twierdzi, że istnieje 75% szans na wzrost ceny, to istnieje też prawdopodobieństwo, że plecie on głupstwa. Mógł przecież nie uwzględnić w prognozie wszystkich stosownych do sytuacji przypadków losowych lub mógł któremuś, albo nawet wszystkim, przypisać zbyt niskie prawdopodobieństwo wystąpienia. Poczytaj historie ze świata finansów, a przekonasz się, że trup ściele się gęsto — są to zwłoki tych graczy, którzy nie uwzględnili w swej analizie wystąpienia przypadków losowych o kluczowym znaczeniu.

77

78

Część I: Definiowanie analizy technicznej Większość analityków technicznych nie znosi przypisywania określonej wartości prawdopodobieństwa do konkretnego wyniku, a więc takich stwierdzeń jak to, że „Totalny Kosmos SA ma 75% szans na wzrost”. Niechęć do posługiwania się terminem prawdopodobieństwo wynika z realistycznego oszacowania przypadków losowych. Jeśli chcesz obliczyć prawdopodobieństwo jednoczesnego zajścia dwóch niezależnych zdarzeń, rachunek prawdopodobieństwa nakazuje pomnożyć poszczególne wartości prawdopodobieństwa tych zdarzeń przez siebie. Jeśli zatem rozpatrujesz dwa niepowiązane ze sobą zdarzenia, a prawdopodobieństwo wystąpienia każdego z nich wynosi 10%, to szansa na to, że wystąpią jednocześnie, równa się 0,1 × 0,1 = 0,01, czyli 1 %. Aby uwzględnić wpływ zdarzenia, którego szansa wystąpienia wynosi 10%, na przyszłe zachowanie ceny Twojego instrumentu finansowego, należy posłużyć się odwrotnością tego prawdopodobieństwa, czyli wartością 90%. To ona będzie modyfikowała prognozy tych 75% szans na wzrost ceny danego waloru. W zapisie matematycznym wygląda to następująco: 75% × 90% = 67,5% Dobry Boże! Wprowadzenie jednej tylko zmiennej w postaci możliwego do wystąpienia przypadku losowego obniżyło prognozę wzrostu z 75 do 67,5%. Dalej jest tylko gorzej. Jeśli bierzesz pod uwagę cztery przypadki losowe, z których każdy może wystąpić z prawdopodobieństwem równym 10%, to postępując według tego algorytmu, przekonasz się, że szanse na wzrost spadły do 49,21%, czyli na dobrą sprawę masz sytuację fifty-fifty. Prawdopodobieństwo iloczynu zdarzeń niezależnych przyprawia o ból głowy, nieprawdaż? Nic dziwnego, że analitycy techniczni wystrzegają się podawania jakichkolwiek prognoz! Im więcej przypadków losowych uwzględnisz, tym mniejsze prawdopodobieństwo realizacji danej prognozy.

Wielkość próby Aby można było wysnuć jakiekolwiek wiarygodne wnioski dotyczące reguły występowania danego zjawiska, według statystyków potrzebne jest przeanalizowanie przynajmniej trzydziestu przypadków tego zjawiska. Naukowcy dużego kalibru, na przykład inżynierowie rakietowi i specjaliści od lotów w kosmos, wymagają analizy przynajmniej 200 przypadków. W przykładzie ze spółką Totalny Kosmos eksperci wyciągnęli wnioski co do przyszłego kształtowania się ceny (że jest 75% szans na jej wzrost) na podstawie trzech spośród czterech dokonanych obserwacji, ponieważ w tych trzech przypadkach właśnie tak się stało (czyli cena wzrosła), a to dlatego, że wszystkie zachodziły w tych samych warunkach. Jednak próbka statystyczna złożona z czterech obserwacji nie jest wystarczająco duża. Liczba przypadków giełdowych, z których czerpiesz dane o cenach, rzadko kiedy sięga trzydziestu, nie mówiąc już o dwustu. Dlaczego miałbyś dopuszczać mniej obserwacji? Odpowiedź brzmi: dlatego, że analiza techniczna umożliwia badanie szerokiej gamy instrumentów finansowych w rozmaitych przedziałach czasu, nawet jeśli nie dysponujesz trzydziestoma przypadkami dotyczącymi jednego, konkretnego instrumentu.

Rozdział 3: Płyniemy z prądem: nastroje rynkowe Rozważmy dla przykładu sytuację, w której wyznaczasz linię wsparcia (więcej o tym w rozdziale 10.), a kurs akcji przebija ją od góry, co oznacza sygnał sprzedaży. W ciągu ostatnich 100 lat analitycy wykorzystywali linie wsparcia i oporu setki tysięcy, a może i miliony razy i metoda ta się sprawdzała. Posługiwanie się nią było słuszne z punktu widzenia decyzji dotyczących przeważającej większości transakcji giełdowych. Mimo to posiłkowanie się liniami wsparcia i oporu do ustalania sygnałów kupna bądź sprzedaży nie przynosi spodziewanych efektów za każdym razem. Przebicie linii wsparcia jest przykładem na prognozę techniczną sprawdzającą się z wysokim prawdopodobieństwem w kontekście wielu innych przypadków losowych i rozmaitych kombinacji warunków. Inne techniki są mniej niezawodne. Mógłbyś pomyśleć, że cudownie by było, gdybyś posiadał listę wszystkich wskaźników z ich współczynnikiem niezawodności, czyli miarą tego, jak często się sprawdzają. Niektórzy indywidualni inwestorzy albo firmy sprzedające oprogramowanie twierdzą, że ich techniki są „w 75% przypadków niezawodne”. Taka zuchwała przechwałka rzadko kiedy okazuje się być zgodna z prawdą. Głównie z jednego powodu — ludzie ci nie uwzględniają w swych algorytmach nowych przypadków losowych i uwarunkowań. Rynki są dynamiczne. Metoda, która sprawdzała się wczoraj w 75% przypadków, jutro może się sprawdzać tylko w 65% albo tylko w kilku procentach, a nawet w ogóle może się nie sprawdzać — dokładnie coś takiego się dzieje podczas manii i panik.

79

80

Część I: Definiowanie analizy technicznej

Część II

Umysłowy podkład pod analizę techniczną

82

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną

W tej części…

N

a grę giełdową składają się dwa elementy: ceny instrumentu finansowego i Ty. Zacznij przyzwyczajać się do myślenia o ryzyku, ponieważ Twój osobisty stosunek do ryzyka, czyli poziom awersji do ryzyka, ma wpływ na to, jak analizujesz ruchy cenowe. W tej części pokażę Ci, że żadna z technik identyfikacji i pomiaru nastrojów rynkowych nie jest w 100% niezawodna. Dlatego też Twój wybór odnośnie wachlarza narzędzi, z których będziesz korzystał, będzie mocno obciążony postrzeganiem ryzyka przez Ciebie. Dwóch analityków może całkowicie się ze sobą zgadzać w zakresie tego, czym jest dany wskaźnik techniczny, a mimo to obaj mogą podejmować różne — i tak samo słuszne — decyzje transakcyjne.

Rozdział 4: Systematyczna gra przy użyciu wskaźników

Rozdział 4

Systematyczna gra przy użyciu wskaźników W tym rozdziale: ► Poznajemy kolejne wskaźniki, tym razem niezwiązane z emocjami tłumu. ► Dokonujemy selekcji wskaźników. ► Optymalizujemy i testujemy wskaźniki.

W

skaźniki są skrótem do identyfikacji i pomiaru nastrojów rynkowych. Stanowią platformę, na której możesz oprzeć swoje decyzje transakcyjne, omijając chciwość, strach i inne emocje towarzyszące grze giełdowej. W rozdziale tym opisuję wykorzystywanie wskaźników do systematycznej gry na giełdzie. Analitycy techniczni wierzą, że systematyczna gra daje spore szanse na osiągnięcie znaczących zysków. Wskaźniki jednak nie zawsze działają, co będę wyjaśniała w tym rozdziale. Aby poradzić sobie z zawodnością wskaźników, konieczne jest opracowanie planu zarządzania pieniędzmi, o którym piszę w rozdziale 5. W wymianie giełdowej chodzi o pieniądze, a pieniądze zawsze wzbudzają silne emocje. Jednak kojarzenie gry na giełdzie tylko z chciwością i strachem, jak czyni większość komentatorów giełdowych, jest zbytnim uproszczeniem z uwagi na wiele innych emocji, jakie mogą towarzyszyć dokonywaniu transakcji. W grze giełdowej chodzi także o osobisty sukces i porażkę. Traderzy odczuwają zarówno wyrzuty sumienia, wstyd, rozpacz, jak i nadzieję, radość i zadowolenie. Analitycy techniczni czynią wielkie starania, aby wyeliminować emocje z procesu decyzyjnego. Najważniejszym narzędziem tłumiącym emocje jest wskaźnik.

Wprowadzenie do wskaźników Wskaźnik jest wynikiem pewnych obliczeń, który przenosisz na wykres w celu identyfikacji charakterystycznych cech przebiegu zmienności cen, głównie po to, by stwierdzić, czy cena podlega trendowi, jak silny jest trend lub czy został osiągnięty punkt zwrotny trendu. Celem posługiwania się wskaźnikami jest więc rozjaśnienie i uwiarygodnienie Twojego postrzegania tego, jak kształtują się ceny.

83

84

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną

Klasyfikacja wskaźników Wskaźniki to nie lody, które mogą mieć tysiące różnych smaków. Możesz w łatwy sposób dokonać klasyfikacji wskaźników, ponieważ dzielą się one na dwie główne grupy:

9 Wskaźniki uznaniowe: do tej grupy zaliczają się metody interpretacji graficznej wykresów, jak na przykład analiza wykresów słupkowych, liniowych, świecowych i analiza formacji cenowych (o tym w rozdziałach od 6. do 10.). Opanowanie i wykorzystywanie tych wskaźników może wymagać poświęcenia sporej ilości czasu. Ciężko je również przełożyć na kod programu analitycznego, który mógłby Ci umożliwić ich testowanie wsteczne, żeby się przekonać o ich wiarygodności w podobnych sytuacjach należących już do historii notowań Twojego instrumentu finansowego.

9 Wskaźniki matematyczne: do tej grupy należą średnie kroczące, regresja

liniowa, wskaźniki impetu i inne rodzaje obliczeń matematycznych (te wskaźniki poznasz w rozdziałach od 11. do 15.). Wyrażenie przebiegu wykresu w kategoriach matematycznych pozwoli Ci na przeprowadzenie testów odnośnie bieżącego zachowania się cen w oparciu o dane historyczne, aby przekonać się, z jakim prawdopodobieństwem powodzenia wskaźniki te przewidywały przyszłe poziomy kursów.

Mogłoby Cię korcić, by przeskoczyć od razu do części opisującej wskaźniki matematyczne, ponieważ są one szybsze, jaśniejsze i „naukowe”. Lecz ich rola nie różni się od roli, jaką pełnią wskaźniki uznaniowe — stanowią one wyrażenie danych cenowych w określonym formacie, aby pomóc Ci w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. To, że ich konstrukcja wspiera się na wzorach matematycznych, nie oznacza, że nie są one subiektywne. Przede wszystkim, to Ty określasz parametry, które są wykorzystywane we wzorze matematycznym (jak na przykład liczba sesji giełdowych branych pod uwagę przy wyliczeniu średniej kroczącej). A zatem wskaźniki matematyczne i wskaźniki opierające się na interpretacji graficznej wykresu są równorzędne i równie użyteczne. Niektórzy traderzy korzystają wyłącznie z tych pierwszych, inni z tych drugich, a pozostali wykorzystują oba zestawy wskaźników. Jeśli matematyka to nie Twoja działka, nie przejmuj się. Matematyka wykorzystywana w analizie technicznej nie jest przeważnie aż tak skomplikowana (może za wyjątkiem matematyki wyższej stosowanej w zaawansowanej analizie technicznej). Możesz stosować te wskaźniki bez konieczności pojmowania kryjących się za nimi wzorów dopóty, dopóki rozumiesz zachowanie rynku, które identyfikuje wskaźnik, i wiesz, jak to wykorzystać w praktyce. Pomyśl o tym w ten sposób: to jak umiejętność prowadzenia samochodu bez wiedzy na temat tego, jak skonstruowany jest silnik.

Zrozumienie, co określają wskaźniki W rozdziałach 1. i 2. zwróciłam uwagę na to, że ceny instrumentów finansowych czasami podlegają trendom — czyli ich ruch jest wyraźnie skierowany w jakąś stronę — oraz na to, że trendy są przerywane korektami, czyli ruchami o niewielkim zakresie w przeciwnym kierunku, po których następuje wznowienie dotychczasowego trendu. Zdarza się też, że ceny kształtują się w stałym przedziale, co określamy mianem trendu bocznego, a jak sama nazwa wskazuje, jest to też traktowane jako trend. Ostatecznie

Rozdział 4: Systematyczna gra przy użyciu wskaźników każdy trend kiedyś się kończy, a gdy pojawiają się wskazujące na to sygnały, może nastąpić odwrócenie trendu w przeciwnym kierunku. Wskaźniki określają więc pięć różnych sytuacji. Zwróć uwagę, że na poniższej liście zawarłam sugestie odnośnie wskaźników mogących się sprawdzić w danej sytuacji, choć kto inny mógłby przypisać inne, równie wiarygodne wskaźniki do danych warunków:

9 Początek trendu (przecięcie się średnich kroczących i formacje wybicia). 9 Trend jest silny lub słaby (nachylenie krzywej regresji liniowej lub średniej kroczącej).

9 Następuje korekta trendu, który zapewne zostanie wznowiony (wskaźnik siły względnej).

9 Trend się kończy i może nastąpić odwrócenie (wskaźniki impetu, przecięcie się średnich lub formacje wybicia).

9 Trend boczny (nachylenie krzywej regresji liniowej lub średniej kroczącej). Każdy wskaźnik jest idealny do jednej sytuacji, a nie sprawdza się zupełnie w innej. Analitycy techniczni spierają się na temat zalet i wad wskaźników w zależności od panujących warunków, a gdybyś miał zapytać dziesięciu różnych analityków o wskazanie optymalnego wskaźnika w danej sytuacji, uzyskałbyś dziesięć całkowicie różnych list tych wskaźników. Dobór wskaźnika zależy w pewnym stopniu od rodzaju instrumentu finansowego, którym obracasz, a także od przedziału czasowego, w którym analizujesz zachowanie się ceny instrumentu.

Wybór swego stylu gry Masz się zawsze skupiać na trendzie, chyba że grasz w oparciu o setupy (ang. setup), o których mówię w rozdziale 16. W idealnym świecie najpierw określasz, czy kurs Twojego instrumentu finansowego podlega trendowi, czy też waha się w trendzie bocznym, a następnie stosujesz właściwy wskaźnik. W rzeczywistości jednak trudno czasami jest stwierdzić, czy cena podlega wyraźnemu trendowi, czy nie podlega mu wcale. Poza tym w każdej chwili można określić normalny zakres wahań cenowych, bez względu na to, czy odbywa się to w trendzie, czy nie. W dodatku korekty zawsze wiążą się z niepewnością — zadajesz sobie pytanie, czy to tylko chwilowa korekta czy odwrócenie trendu. Ogólnie rzecz biorąc, wszystkich traderów cechuje jeden z dwóch poniżej opisanych indywidualnych stylów gry, a styl determinuje okres utrzymywania instrumentów w portfelu:

9 Podążający za trendem (ang. trend-followers). Traderzy, którzy lubią

identyfikować trendy, mogą przeczekać korekty lub okresy trendów bocznych, dopóki trend główny nie zostanie wznowiony. Inni podążający za trendem gracze wykorzystują sygnały generowane przez wskaźniki impetu do modyfikacji zajmowanych pozycji, na przykład aby zrealizować część zysków w momencie, gdy rynek danego instrumentu jest wykupiony lub wyprzedany, nawet jeśli jest to tylko krótka przerwa przed dalszą kontynuacją trendu. Spodziewają się, że nastąpi kontynuacja (spójrz do rozdziału 2., aby przypomnieć sobie definicję rynku wykupionego i wyprzedanego; w rozdziale 13. natomiast możesz zapoznać się

85

86

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną ze wskaźnikami wykupienia lub wyprzedania rynku). Rysunek 4.1 ilustruje trend przerywany niewielkimi korektami oraz sposób, w jaki gracze podążający za trendem podejmują decyzje.

9 Swing traderzy (ang. swing traders). Ci ludzie grają bez względu na to, czy

trend występuje, czy nie. Swing trading to metoda gry polegająca na kupowaniu w lokalnych dołkach i sprzedawaniu na lokalnych szczytach, bazuje więc na samych wahaniach cen, a nie na stałym kierunkowym ruchu cen. Swing trading jest metodą bardziej elastyczną od podążania za trendem, ponieważ możesz zastosować ją w różnych warunkach rynkowych. Wadą takiego stylu gry jest to, że wymaga on bardziej regularnego zajmowania pozycji, a każdorazowy zysk z dokonywanych transakcji jest przeważnie niższy niż w przypadku pojedynczej transakcji przy podążaniu za trendem.

Rysunek 4.1. Podążanie za trendem

Swing trader może wiedzieć, że trend jest spadkowy, a mimo to zdecydować się na zakup, aby zrealizować zysk w krótkim okresie, kiedy dzięki wskaźnikowi impetu otrzymuje sygnał potwierdzający, że rynek jest wyprzedany i nastąpi korekta tego trendu, czyli cena wzrośnie. Rysunek 4.2 przedstawia sytuację, w której swing trader próbuje skorzystać na wahaniach cen, włączając w to okresowe korekty (posługuję się tym samym wykresem co poprzednio).

Rysunek 4.2. Swing trading

Rozdział 4: Systematyczna gra przy użyciu wskaźników

Wygaszanie trendu Ruch cen to dwa kroki naprzód, a następnie krok do tyłu. Czasami możesz dostrzec, że zbliża się przerwa w trendzie wzrostowym, i wiesz, że ci, którzy kupili najwcześniej, teraz będą chcieli zrealizować zyski. Tym samym wywołają efekt domina, objawiający się postępującym spadkiem cen. Doskonale wiesz, że trend jest silny i wyraźny, lecz zamiast przeczekać, decydujesz się na zajęcie krótkiej pozycji i sprzedajesz swoje instrumenty, chcąc skorzystać ten jeden raz na korekcie trendu wzrostowego. Może się wydawać, że sprzedaż w środku trendu wzrostowego jest sprzeczna z intuicją. W praktyce jednak na korektach można polegać. Handel na korekcie jest określany mianem wygaszania trendu, a w ostatnich latach zyskał sporo na popularności, zwłaszcza w przypadku kontraktów terminowych. Wygaszanie trendu sprawdza się najlepiej w sytuacji, gdy gramy przeciwnie do trendu

w bardzo krótkim okresie (liczonym w godzinach lub dniach). Kiedy wygaszasz trend, łamiesz kardynalną regułę analizy technicznej — by grać z trendem — która została ustalona na bazie zasady Dowa, według której jeśli trend wyraźnie się uformował, istnieje duże prawdopodobieństwo, że będzie kontynuowany. Dlatego wygaszanie trendu jest przejawem czystego oportunizmu, który polega na zrozumieniu psychologii tłumu. Ten sposób gry pokazuje również, że ramą odniesienia dla tradingu technicznego nie są wskaźniki fundamentalne powiązane z instrumentem finansowym, ale właśnie zachowanie zbiorowości. Pamiętaj tylko, że gra wbrew trendowi wymaga błyskawicznych działań, całkowitej koncentracji oraz nerwów ze stali.

Jeśli pomieszasz wskaźniki typowe dla podążania za trendem i dla swing tradingu, możesz stracić orientację. Jeden z nich będzie podpowiadał, żeby utrzymać długą pozycję, a inny, by zacząć sprzedawać. Wyobraź sobie na przykład, że podczas trendu spadkowego wskaźnik sygnalizuje wyprzedanie rynku, a następnie dochodzi do odbicia i wzrostu ceny. Odrobina pobożnych życzeń z Twojej strony, a przekonasz sam siebie, że nastąpiło odwrócenie trendu, kupując w momencie, który uważasz za początek nowego trendu wzrostowego. Staraj się nie popełnić tego błędu. Wybierz jeden z dwóch podstawowych stylów — albo podążaj za trendem, albo graj na wahaniach cen (więcej o tym w rozdziale 16.). Jeśli chcesz podążać za trendem, to decydujesz się na przetrzymywanie korekt trendu wzrostowego (spadków cen) lub spadkowego (wzrostów cen). A jeśli prawidłowo go rozpoznałeś, Twoja cierpliwość się opłaca, a trend zostaje wznowiony. Jeśli zechcesz grać na wahaniach, czyli wybierzesz swing trading, potrzebna Ci jest odwaga, gdyż czasami będziesz musiał grać przeciwnie do trendu. Pamiętaj o tym, że wybór wskaźników w zależności od stylu gry decyduje o okresie trzymania przez Ciebie instrumentów w portfelu. Wskaźniki wykorzystywane przy podążaniu za trendem generalnie wydłużają ten okres w porównaniu ze wskaźnikami swing tradingu. Najlepszymi regułami przewodnimi są te, które odnoszą się bezpośrednio do dynamiki podaży i popytu, którą Ty możesz zaobserwować na wykresie. Proste, tradycyjne techniki, takie jak interpretacja wykresów słupkowych oraz analiza formacji cenowych, są potężne w zastosowaniu. Wskaźniki matematyczne również są potężne, lecz jeśli stwierdzisz, że nie jesteś w stanie odczytać poprawnie nastrojów rynkowych, posługując się tymi wskaźnikami, zrezygnuj z nich. Pamiętaj, że korzystanie z jednej reguły wynikającej z używania do gry giełdowej wskaźnika (czy to uznaniowego, czy matematycznego), jak na przykład kupowanie przy przełamaniu linii oporu lub sprzedawanie, gdy cena spadnie poniżej średniej kroczącej, może pomóc Ci w zarobieniu lub zaoszczędzeniu jakiejś niezłej sumki.

87

88

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną

Przyglądamy się działaniu wskaźników Wskaźniki nie są ściśle przypisane do określonych przedziałów czasowych. Nie mają też jednej właściwej interpretacji. Dla przykładu, standardowy wskaźnik impetu, który opisuję w rozdziale 13., obejmuje 12 sesji, a zwykle interpretuje się go tak, że gdy jego wartość jest wyższa od zera, należy kupować, a gdy jest niższa, trzeba sprzedawać. Mógłbyś jednak z powodzeniem zastosować ten wskaźnik dla okresu pięciosesyjnego lub wielu innych i mimo to dokonać sprzedaży, gdy jego wartość zacznie spadać, lecz nadal będzie wyższa od zera. W dalszej kolejności będę opisywała ogólne sposoby działania wskaźników, lecz miej świadomość, że analitycy techniczni są przebiegli i korzystają ze wskaźników na nieskończoną liczbę sposobów.

Określanie właściwych interwałów Za pomocą większości wskaźników mierzy się zmiany cen i wolumenu w odniesieniu do ich uprzednich poziomów w konkretnym interwale czasowym, takim jak na przykład 12 lub 21 dni. Jeśli porównasz raz jeszcze rysunki 4.1 i 4.2, przedstawiające podążanie za trendem i swing trading, z łatwością stwierdzisz, że w pierwszym przypadku bierze się pod uwagę dłuższy interwał niż w przypadku swing tradingu. Badania potwierdzają, że dla większości wskaźników można wskazać interwał, w którym okazują się niezawodne. Dlatego twórcy większości programów analitycznych biorą to pod uwagę i przewidują ustawienia domyślne, na przykład 12 okresów (12 godzin, dni lub tygodni) dla wskaźnika impetu. Ustawienia domyślne to tylko punkt wyjścia, więc jeśli ustawienie 12-okresowe nie sprawdzi się w Twoim przypadku, możesz bez skrępowania podać inną liczbę okresów. Interwał 12 okresów jest ustawieniem domyślnym, ponieważ analitycy uznali, że jest to optymalna liczba dla tego wskaźnika, badając tysiące szeregów czasowych. Przyjęcie ustawienia domyślnego nie oznacza, że musisz dokonywać transakcji na przykład co 12 dni, jeśli posługujesz się wskaźnikiem impetu. Oznacza to tylko tyle, że analiza 12 okresów wstecz, licząc od dzisiaj, zapewni Ci zazwyczaj najbardziej pożyteczne informacje. W rozdziale 13. dowiesz się więcej o tym wskaźniku. Większość wskaźników i formacji funkcjonuje w interwałach od kilku minut do wielu dni, lub nawet miesięcy, z kilkoma wyjątkami. Raczej nie posłużyłbyś się wskaźnikiem impetu, analizując na przykład okres miesięczny, lecz mógłbyś go użyć do analizy dwunastominutowych słupków. Linie wsparcia i oporu można wyrysować na wykresie obejmującym dowolny interwał, a formacje takie jak głowa z ramionami możesz zaobserwować zarówno na wykresie złożonym ze słupków jednogodzinnych, jak i takim, który obejmuje dane roczne. Technologia umożliwia graficzne przedstawienie wskaźnika na wykresie, który tradycyjnie uwzględniał interwał (powiedzmy) 12 dni — lecz dzisiaj może to być 12 okresów o dowolnej długości, na przykład 12 słupków piętnastominutowych (w rozdziale 6. dowiesz się więcej o interwałach śródsesyjnych, czyli w obrębie jednej sesji (ang. intraday)).

Rozdział 4: Systematyczna gra przy użyciu wskaźników Możliwość wykorzystania wskaźnika w dowolnym interwale odzwierciedla fraktalną naturę kształtowania się cen — czyli przedziwny i zachwycający fakt, iż bez opatrywania wykresów oznaczeniami często nie można rozróżnić wykresu jednodniowego składającego się z piętnastominutowych słupków od wykresu miesięcznego złożonego z okresów jednosesyjnych (jednodniowych). Słupki minutowe stanowią mikrokosmos w obrębie słupka jednodniowego, a słupek jednodniowy jest z kolei mikrowymiarem dla słupka tygodniowego lub miesięcznego. Traderzy reagują na zmiany cen w sposób regularny, konsekwentnie i powtarzalnie bez względu na okres analizy. Aby dobrać wskaźniki pasujące do Twojego interwału, musisz porzucić myśl, że już wiesz, jaki ten interwał jest. Możesz uważać się za długoterminowego inwestora, a następnie odkryć prawdziwą więź ze wskaźnikiem, który sprawdza się doskonale przy analizie Twoich instrumentów w interwale 20 dni. Z pewnością nie chciałbyś zignorować wskaźnika, który „przynależy” do danego interwału tylko dlatego, że już przypisałeś się do innego. Wskaźnik może być bardziej elastyczny, niż Ci się na początku wydaje. Możesz korzystać ze wskaźników krótkookresowych do gry w długim okresie i odwrotnie. Tysiące analityków technicznych na całym świecie nieustannie majstrują przy wskaźnikach i modyfikują je.

Zważanie na sygnały generowane przez wskaźniki Wskaźniki skonstruowano po to, by generowały sygnały kupna i sprzedaży, chociaż w wielu przypadkach sygnał bywa raczej ostrzeżeniem i nie jest w niego wbudowana żadna jednoznaczna reguła decyzyjna. Poniżej opiszę trzy sposoby, w jakie wskaźniki mogą generować sygnały. Są to przecięcia, osiąganie pewnego granicznego poziomu oraz zbieżność i rozbieżność.

Przecięcia Termin przecięcie oznacza oczywiście sytuację, w której jedna linia przecina inną linię. Przecięcia w analizie technicznej obejmują następujące przypadki:

9 Cena przecina ustalony historyczny poziom odniesienia (zapoznaj się

z nieco dalszym fragmentem zatytułowanym „Ustalanie historycznych poziomów odniesienia”).

9 Cena przecina wskaźnik lub wskaźnik przecina cenę (więcej o liniach oporu i wsparcia oraz średnich kroczących w rozdziałach 10. i 13.).

9 Jedna linia wskaźnika dwuliniowego przecina drugą (ten przypadek jest opisany w rozdziale 12., gdzie dowiesz się więcej o wskaźniku MACD, czyli zbieżności/rozbieżności średnich kroczących — ang. moving average convergence/divergence).

W większości przypadków — nie we wszystkich — sytuacja, w której cena przekracza dany poziom wskaźnika, nazywana jest wybiciem lub przełamaniem (ang. breakout). Jest to jedna z najważniejszych koncepcji w analizie technicznej. Kiedy na przykład cena rośnie ponad poziom ustalony od dawna przez linię oporu, analitycy techniczni powiedzą, że wybiła się poza obręb dotychczasowego zakresu wahań, co oznacza w tej

89

90

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną sytuacji, że możliwości wzrostu są praktycznie nieograniczone — do momentu, aż nie ustali się kolejny zakres wahań i tym samym linia oporu. Zazwyczaj powinieneś starannie obserwować i dokonywać pomiaru wybicia. Jeśli linia oporu wyznacza poziom 10 zł, a cena osiągnie 12 zł, jest to wybicie. Jeśli w tym samym przypadku cena osiągnie 10,05 zł — to też jest to wybicie. Samo słowo wybicie ma behawioralne konotacje i odnosi się do psychologii tłumu, stojącej za ruchem cenowym. Jeśli następuje wybicie linii oporu, oznacza to, że zatriumfowały byki. Stado wyłamało bramę do zagrody i hasa po pastwisku. Jeśli nastąpiło wybicie linii wsparcia, niedźwiedzie przedostały się do Twojego ogródka, demolując ogrodzenie i wszystkie Twoje róże, hodowane specjalnie na konkurs. Niemniej jednak wybicie niekoniecznie musi oznaczać odwrócenie trendu. Czasami wybicie jest sygnałem potwierdzającym fakt, iż trend nabiera nowego rozmachu lub ustalają się nowe poziomy odniesienia.

Ograniczenia zakresu wahań Oscylatory, o których piszę w rozdziale 13., wskazują, gdzie znajduje się dzisiejszy kurs względem poprzedniego zakresu wahań. Oscylatory zazwyczaj bazują na skali od 0 do 100, od –100 do 100 lub innych wykorzystujących wielokrotność liczby 100. W praktyce jednak analitycy dostrzegli, że wahania cen rzadko wykraczają poza zakres wyznaczony wartościami granicznymi i zazwyczaj mieszczą się w przedziale od 20 do 80% tego standardowego zakresu (lub od 10 do 90% w niektórych przypadkach). Kiedy wskaźnik zbliża się do którejś z tych granic, oznacza to, że cena jest bliska wartości skrajnej poprzednio ustalonego zakresu wahań. Jest to ostrzeżenie przed wykupionym lub wyprzedanym rynkiem i tym samym moment zapoczątkowania korekty lub odwrócenia się trendu. W zależności od tego, czy podążasz za trendem, czy grasz na wahaniach, Twoja decyzja może oznaczać zmianę wielkości swojej pozycji lub zmianę poziomu zlecenia stop (patrz rozdział 5.). Jeśli jesteś swing traderem, możesz wykorzystać realne przecięcie się linii ograniczeń wahań jako sygnał kupna lub sprzedaży.

Zbieżność i rozbieżność Termin zbieżność odnosi się do linii dwóch wskaźników, które zbliżają się do siebie, jak na przykład wtedy, gdy linie oporu i wsparcia zbiegają się, tworząc w ten sposób wierzchołek trójkąta (patrz rozdział 9.), lub wtedy, gdy linie dwóch średnich kroczących są sobie coraz bliższe, co oznacza, że różnica pomiędzy wartościami opisujących je funkcji jest coraz mniejsza. Zbieżność można najczęściej zaobserwować na wykresie cenowym. Oznacza to, że cena zaczyna kształtować się w trendzie bocznym lub zakres jej wahań jest coraz węższy albo jedno i drugie. Ze zbieżnością nie wiąże się konkretna reguła decyzyjna. Jest ona częściej wykorzystywana jako sygnał ostrzegawczy mówiący o tym, że następuje zmiana w kierunku lub sile trendu. Rozbieżność z kolei odnosi się do linii dwóch wskaźników, które oddalają się od siebie, jak na przykład wtedy, gdy zwiększa się odstęp pomiędzy liniami dwóch średnich kroczących. Rozbieżność opisuje też sytuacje, w których cena i wskaźnik podążają w przeciwnych kierunkach, i właśnie to jej zastosowanie jest najpopularniejsze i najbardziej przydatne. W szczególności wskaźniki impetu tak interpretują części składowe słupka cenowego, że zwracają stopę zmian ceny, a nachylenie linii tego wskaźnika stanowi wyrafinowaną miarę siły trendu. Kiedy cena nadal rośnie (osiągając

Rozdział 4: Systematyczna gra przy użyciu wskaźników coraz to nowe szczyty), podczas gdy wskaźnik momentum zaczyna spadać (różnica pomiędzy kolejnymi szczytami zmniejsza się), wtedy następuje rozbieżność ceny i wskaźnika. Rozbieżność jest jednym z niewielu wskaźników wyprzedzających analizy technicznej i czymś, co powinieneś traktować jako ostrzeżenie przed potencjalną zmianą trendu, chociaż z tym wskaźnikiem, jak i ze wskaźnikiem zbieżności, nie wiąże się żadna jednoznaczna reguła decyzyjna.

Ustalanie historycznych poziomów odniesienia Niektóre cechy wykresów cenowych stanowią właściwości typowe tylko dla wykresów, a nie wynikają z interpretacji wskaźników. Każdy szereg cenowy charakteryzuje się maksimum i minimum globalnym, czyli najwyższym szczytem i najniższym dołkiem w historii notowań. Pod względem technicznym dane te nie są wskaźnikami samymi w sobie, lecz mogą być pomocne w określaniu przyszłych zachowań cen. Zapewne słyszałeś sformułowania „poziom najwyższy od 52 tygodni” lub „poziom najniższy od 52 tygodni”, co oznacza, że cena osiągnęła najwyższą lub najniższą wartość od roku. Nowy szczyt lub dołek w ujęciu rocznym nie ma żadnej wartości analitycznej — chyba że jest to jednocześnie najwyższa lub najniższa wartość od początku notowań. Ta historyczna wartość maksymalna lub minimalna jest więc wartością globalną, która zaczyna pełnić rolę nowego poziomu odniesienia. Przykładem historycznego poziomu odniesienia jest najwyższy w historii poziom indeksu S&P 500, który wynosił w marcu 2000 roku 1553,11 punktu i został pobity dopiero w październiku 2007 roku, osiągnąwszy 1565,42 punktu. Innym przykładem może być kurs złota, które poziom historyczny zanotowało w styczniu 1980 roku, kiedy to jego cena wzbiła się do 850 dolarów za uncję i pozostawała historycznym poziomem odniesienia aż do 2008 roku. Jak widać na tych przykładach, jeśli cena odnotuje najwyższy lub najniższy poziom w historii, a następnie trend się odwróci, mogą minąć lata, zanim znów je osiągnie lub pobije. Tymczasem pojawiają się lokalne szczyty i dołki, które same w sobie zaczynają stanowić pewne poziomy odniesienia. W momentach, w których się pojawiają, mogą wydawać się „historyczne”. Po odbiciu ceny od nowo uformowanego dna gracze wahają się, czy przełamać to wsparcie, czy nie. Kiedy jednak to nastąpi, cena pikuje do nowego dołka. To samo dzieje się w przypadku ustalania się nowych szczytów. Realizacja zysków w chwili osiągnięcia przez cenę nowego szczytu powoduje, że kurs spada, a traderzy wahają się przed przełamaniem się na jeszcze wyższy „historyczny” poziom. Historyczne poziomy cen przyciągają jak magnes traderów, którzy chcą je przełamać, ale jednocześnie stanowią swoiste bariery. Przedłużające się wahanie inwestorów, gdy cena zbliża się do „historycznego poziomu”, świadczy o tym, że są oni w pełni świadomi tego faktu. Poziomy historyczne są zarówno przyczyną, jak i skutkiem dziwnego zachowania się wskaźników. Jeśli rosnąca średnia krocząca nagle z niewyjaśnionych powodów ulega coraz większemu spłaszczeniu, zwiększ zakres przedziału czasowego, w jakim badasz

91

92

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną zmienność cen, aby sprawdzić, czy cena aby nie zbliża się do historycznego poziomu odniesienia. Rynek będzie testował ten poziom. Jeśli próba wybicia się nie powiedzie, spodziewaj się korekty lub nawet odwrócenia trendu. Jeśli nastąpi przełamanie, powinieneś oczekiwać, że wzrost kursu przyspieszy (co będzie odzwierciedlał wyższy wskaźnik impetu), a w związku z tym możesz liczyć na lukratywny interes. W rozdziale 13. poznasz więcej szczegółów na temat wskaźnika impetu.

Selekcja wskaźników Dobre wieści są takie, że wszystkie wskaźniki się sprawdzają, przynajmniej od czasu do czasu. Średnie kroczące działają (patrz rozdział 12.). Wybicie z kanału trendu działa (patrz rozdział 11.). Granie w przedziale czasowym od 3 do 5 dni z wykorzystaniem analizy wykresów świecowych sprawdza się (patrz rozdział 8.). Ale wskaźniki tylko wskazują. One nie dyktują przyszłych poziomów cen. Zarówno początkujący, jak i starzy giełdowi wyjadacze zapominają o ograniczeniach związanych ze wskaźnikami. Krążą historie, że analitycy techniczni poszukują Świętego Graala, czyli jednego doskonałego wskaźnika (lub kombinacji kilku), który byłby niezawodny w 100%. Taki wskaźnik nie istnieje. Jednym z powodów, dla których on nie istnieje, jest fakt, że Ty różnisz się od innego gracza. Co równie ważne, i Ty zmieniasz się z czasem. Wskaźnik, którego używałeś 10 lat temu, gdyż zapewniał spore zyski, teraz może wiązać się dla Ciebie ze zbyt dużym ryzykiem. Innymi słowy, wskaźnik jest tylko tym, czym się stanie w Twoich rękach — określa go sposób, w jaki Ty go wykorzystasz. Jest taki stary dowcip, że „jeśli dasz 12 analitykom technicznym jeden wskaźnik, to po roku otrzymasz dwanaście różnych wyników finansowych”. Sposób użycia przez Ciebie wskaźnika nie jest wyznaczony przez sam wskaźnik, ale przez zasady, których przestrzegasz podczas obrotu. Wskaźniki i reguły gry giełdowej łączy taka relacja, jaka łączy jajko i kurę — nie wiadomo, co z czego się wzięło. Cechy wskaźników nie stanowią jedynych kryteriów ich selekcji i użycia. Należy w tym procesie wziąć także pod uwagę zasady, wedle których wskaźnik ten będzie sprawdzał się w Twoim przypadku. Przykładowo, lubisz korzystać z danego wskaźnika, ale wiesz, że generuje zbyt wiele sygnałów do przeprowadzenia transakcji w ustalonym przedziale czasowym, więc nie przeprowadzasz jej za każdym razem. Z kolei inny gracz może zmodyfikować sygnały tego samego wskaźnika poprzez powiązanie go z innym, tak by realizować tylko te transakcje, których timing jest określony przez oba wskaźniki. Trader ten nie lekceważy więc jakichkolwiek sygnałów, nadrabiając to własnym osądem. O posługiwaniu się kilkoma wskaźnikami jednocześnie mówię w rozdziale 16. Modyfikowanie wskaźników poprzez stosowanie się do określonych zasad jest zawsze lepsze niż ignorowanie sygnałów. Jeśli zaczniesz podejmować decyzje na chybił trafił, uwzględniając tylko wybrane wskazania, ściągniesz na siebie niedolę. Pozwalasz, by wkradły się emocje, a co więcej, nie osiągnąwszy spodziewanych zysków, całą winę zrzucisz na wskaźnik. Na szczęście, wskaźniki są dosyć elastyczne. Możesz je dostosować do swojego stylu gry, między innymi do częstotliwości zawierania przez Ciebie transakcji. W posługiwaniu się wskaźnikami chodzi o analizę ruchów cenowych. W posługiwaniu się zasadami chodzi o Ciebie i Twoją odporność na ryzyko. Zasady więc muszą być odpowiednio zaadaptowane do wskaźnika, który wybierzesz. Krótko mówiąc, nie wybieraj

Rozdział 4: Systematyczna gra przy użyciu wskaźników wskaźników, za którymi nie nadążasz, jak na przykład wskaźnika impetu, który generuje ok. 10 sygnałów w miesiącu, podczas gdy Ty nie masz czasu ani ochoty na przeprowadzanie takiej liczby transakcji.

Optymalizacja, czyli poddawanie wskaźników próbie Pierwszym krokiem na drodze do przekonania się, czy wskaźnik będzie odpowiedni dla Ciebie, jest sprawdzenie, jakie generowałby sygnały w sytuacjach giełdowych z przeszłości. Spodziewasz się tego, że formacje cenowe będą się powtarzały, bowiem psychologia tłumu ulega wielkim przemianom. Optymalizacja jest procesem testowania pewnej hipotezy na podstawie danych z przeszłości (analiza danych historycznych, analiza wsteczna) w celu określenia parametru, który najlepiej pasował do danej sytuacji. W praktyce analitycznej terminów optymalizacja i testowanie wsteczne używa się zamiennie. Optymalizacja jest „złem koniecznym”, ponieważ gdy zaczynasz grać na nowym instrumencie finansowym, nie wiesz, z jakich wskaźników w tym przypadku korzystać ani jakie parametry dla nich ustalić. Zgodnie z podejściem empirycznym powinieneś wypróbować wiele wskaźników przy wielu różnych parametrach i przekonać się, która kombinacja przynosi najlepsze rezultaty. Według mnie optymalizacja jest „złem”, ponieważ zdrowy rozsądek podpowiada Ci, że warunki nigdy się nie powtarzają, więc to, co sprawdzało się kiedyś, niekoniecznie musi zadziałać w przyszłości. Testy wsteczne mające na celu znalezienie dobrych wskaźników i ustalenie optymalnych parametrów dają Ci poczucie dokładności i wiarygodności, a to niemal zawsze jest poczucie złudne. Poniżej znajdziesz jeszcze więcej informacji na ten temat.

Opracowywanie optymalizującego testu wstecznego Analiza wsteczna jest cennym ćwiczeniem, które pozwala ocenić potencjał niezawodności danego wskaźnika, kiedy nie masz pewności, czy on w ogóle zadziała. Analiza wsteczna jest po prostu lepsza niż wizualne porównywanie rozmaitych przebiegów wskaźnika na wykresie. Najpopularniejszym sposobem do poddanie próbie wskaźników, którymi się posługujesz przy grze na Twoich instrumentach finansowych, jest proste przecinanie przez cenę linii średniej kroczącej. Celem takiej analizy wstecznej jest znalezienie wartości x, czyli liczby dni dla średniej kroczącej stanowiącej długość okresu, w którym można realizować najwyższe zyski przy wykorzystaniu tej reguły przecinania się (patrz rozdział 12.). Oto jak formalnie wygląda hipoteza: „Jeśli kupisz akcje spółki XYZ za każdym razem, gdy ich cena przekroczy poziom x-sesyjnej średniej kroczącej, a sprzedasz za każdym razem, gdy cena ta spadnie poniżej tego poziomu, to wówczas będziesz posługiwał się spójną i wiarygodną zasadą transakcyjną”.

93

94

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną Prawie każdy komputerowy program analityczny umożliwia testowanie i znalezienie optymalnej średniej kroczącej w kilka minut. W moim przypadku wyglądało to tak, że przeanalizowałam za pomocą aplikacji przebieg średnich kroczących, począwszy od 10-sesyjnej, a skończywszy na 50-sesyjnej, w okresie ostatniego tysiąca sesji, aby przekonać się, która zapewniała osiągnięcie najwyższych zysków przy grze na akcjach XYZ. Brałam także pod uwagę tylko strategie gry długiej, chociaż możesz również testować wyniki wskaźników z uwzględnieniem gry krótkiej (czyli sprzedaży krótkiej, która polega na tym, że sprzedajesz dzisiaj instrumenty, których nie posiadasz, w celu ich późniejszego odkupienia po niższej cenie).1 W tabeli 4.1 zawarte są trzy najlepsze wyniki, jakie otrzymałam. Tabela 4.1. Wyniki z analizy wstecznej przecięcia średniej kroczącej przez cenę akcji spółki XYZ Liczba sesji uwzględnionych w średniej kroczącej

Średni zysk/strata (USD)

Zysk względny

Liczba transakcji

10

1,56

68,60%

178

31

3,02

59,34%

32

35

3,32

61,69%

47

Tabela 4.1 pokazuje, że gdybyś był skłonny do przeprowadzenia 178 kompletnych transakcji w okresie tysiąca sesji, czyli kupowałbyś i sprzedawał średnio co dwa tygodnie, to posługując się 10-sesyjną średnią kroczącą, zarobiłbyś 68,6%. Czy to dobry wynik? Jednym ze sposobów na sprawdzenie tego jest porównanie tej strategii do strategii „kup i trzymaj”, a więc takiej, wedle której kupujesz w pierwszym dniu, a sprzedajesz zaraz po upłynięciu 1000 dni. W tym przypadku program analityczny zwrócił wynik na poziomie 43,4%, a więc za cały ten trud obracania akcjami zyskałeś dodatkowe 25,2 punktu procentowego, a więc zarobiłeś o 58% więcej. Na 10 000 zł zyskałbyś dodatkowo 2520 zł. Ale czy aby na pewno? Nie uwzględniłam w tej kalkulacji kosztów transakcyjnych, czyli prowizji dla maklera, i innych opłat. Zawsze bierz pod uwagę wyniki na danym wskaźniku po potrąceniu kosztów transakcji. Koszty transakcyjne zmniejszają zyski wynikające z dokonania udanej transakcji. Koszty te obejmują opłaty i prowizje, spread kursowy, a także koszty alternatywne, wynikające na przykład z konieczności przeprowadzenia transakcji po cenie otwarcia (ponieważ Twój wskaźnik wygenerował sygnał dopiero na zamknięciu z dnia poprzedniego) lub z tego, że na pulpicie Twojej platformy transakcyjnej wyświetla się nieprawidłowa cena. Wzięcie pod uwagę tych „reduktorów” robi wielką różnicę przy porównywaniu wskaźników, gdyż może się okazać, że reguła rzekomo generująca zyski jest tak naprawdę regułą strat. Po wprowadzeniu do analizy danych z tabeli 4.1 dodatkowego czynnika w postaci kosztów transakcyjnych okazuje się, że optymalnym wskaźnikiem jest 31-sesyjna średnia krocząca.

1

W Polsce, jak i całej UE, sprzedaż krótka podlega wysokim obostrzeniom. Instrumenty finansowe zazwyczaj pożycza się od innego podmiotu, sprzedaje, odkupuje po niższej cenie, a następnie zwraca. Drobni inwestorzy indywidualni nie mają możliwości takiej gry — przyp. tłum.

Rozdział 4: Systematyczna gra przy użyciu wskaźników

Dopracowanie testu wstecznego W testach wstecznych prostego przecięcia ceny i średniej kroczącej, których wyniki zawarłam w tabelach 4.1 i 4.2, wzięłam pod uwagę tylko jedno kryterium doboru wskaźnika — względny, procentowy zysk. Jednak względny zysk nie jest jedynym celem naszej gry. Gdyby tak było, mogłaby się zdarzyć sytuacja, kiedy jesteś skłonny zaakceptować wygraną na dziesięciu transakcjach, tracąc na stu innych. Te dziesięć zwycięskich transakcji można by porównać do dziesięciu idealnych okazji do oddania strzału, by trafić w środek tarczy — to dziesięć strzałów, które rekompensują straty na setce pozostałych, które nie trafiły w ogóle w tarczę. Ty jednak poszukujesz sposobów na systematyczną grę, a nie na złapanie 10 okazji, które mogą się nie powtórzyć w ciągu kolejnego tysiąca sesji. Dlatego też musisz przywiązywać wagę do stosunku liczby udanych transakcji do liczby transakcji, na których poniosłeś straty. Chcesz jak najmniej transakcji, na których tracisz, i jak najwięcej tych, które przynoszą Ci zysk. Jednocześnie musisz pilnować, żeby średni zysk z udanych transakcji był większy od średniej straty z transakcji nieudanych. Tabela 4.2. Wyniki z analizy wstecznej przecięcia średniej kroczącej przez cenę akcji spółki XYZ z uwzględnieniem kosztów transakcyjnych w wysokości 10 USD/transakcję Liczba sesji uwzględnionych Średni zysk/strata (USD) w średniej kroczącej

Zysk względny

Liczba transakcji

10

0,36

28,60%

178

31

2,70

49,34%

32

35

2,10

31,69%

47

Tym razem przeanalizowałam przypadki dokonywania transakcji na podstawie sygnałów generowanych przez dwie przecinające się średnie kroczące. Moim celem było uzyskanie dwóch najlepszych wyników. Sformułowana przeze mnie hipoteza brzmiała: „Jeśli kupię akcje spółki XYZ za każdym razem, gdy krótkoterminowa średnia krocząca przetnie od dołu długoterminową średnią kroczącą, i sprzedam, gdy krótkoterminowa średnia krocząca przetnie od góry długoterminową średnia kroczącą, będzie to spójna i wiarygodna zasada transakcyjna”. Tak jak w przypadku dwóch poprzednich testów (tabele 4.1 i 4.2), nakazałam programowi uwzględnienie tylko gry długiej (kupowanie taniej, sprzedawanie drożej). Okres analizy obejmował 1000 poprzednich sesji, krótkoterminowe średnie kroczące to wszystkie średnie od 1-sesyjnej do 20-sesyjnej, a długoterminowe to wszystkie średnie od 21-sesyjnej do 100-sesyjnej. Założyłam także koszty transakcyjne w wysokości 10 dolarów na transakcję. W tabeli 4.3 zawarłam wyniki analizy. Tabela 4.3. Wyniki z analizy wstecznej przecięcia się dwóch średnich kroczących ceny akcji spółki XYZ Krótkoterminowa średnia krocząca/ Długoterminowa średnia krocząca

Zysk względny

Liczba transakcji

Stosunek liczby udanych transakcji do nieudanych

Stosunek średniego zysku do średniej straty

wersja 1.: 10/73

58,60%

8

6/2

1,75

wersja 2.: 5/10

63,48%

147

47/100

0,56

95

96

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną Kolumna zysku względnego pokazuje, że pierwsza wersja kombinacji dwóch średnich kroczących zwraca mniejsze zyski niż wersja druga, ale za to wymaga przeprowadzenia zaledwie ośmiu transakcji w całym okresie. Wersja pierwsza ma również lepszy stosunek transakcji udanych do nieudanych, a także wyższy stosunek średnich zysków do średnich strat. Większość inwestorów skupi się na lepszym stosunku udanych do nieudanych transakcji, preferując też mniejszą liczbę transakcji i wyższy stosunek średnich zysków do strat na rzecz nieco niższego zysku względnego. Testowanie wsteczne nigdy nie zapewnia jednego superwskaźnika, przy którym nie trzeba myśleć. Nawet jeśli uwzględnisz koszty transakcyjne i nadzwyczajne, to nadal zostaje Ci wzięcie pod uwagę liczby koniecznych do przeprowadzenia transakcji, stosunku transakcji udanych do nieudanych oraz relacji średnich zysków z transakcji do średnich strat z transakcji. Prawie nigdy nie znajdziesz parametrów dla wskaźnika, które spełniałyby te wszystkie kryteria jednocześnie.

Naprawiamy wskaźnik Wyniki uzyskane przy testowaniu wstecznym dwóch przecinających się średnich kroczących zawarte w tabeli 4.3 pokazują, na jakie problemy można się zazwyczaj natknąć przy dokonywaniu takiej optymalizacji. Poniżej szczegółowo omawiam te kwestie.

Zbyt duża liczba transakcji Niektóre parametry wskaźników wymagają tego, byś dokonywał takiej liczby transakcji, na którą akurat nie możesz sobie pozwolić ze względów czasowych. Dlatego też musisz wprowadzić korekty do wskaźnika w ten sposób, by wskazywał mniejszą liczbę transakcji koniecznych do przeprowadzenia, narażając jak najmniej na szwank potencjalne zyski z udanych transakcji. Jedną z nich jest taka modyfikacja sygnałów kupna/sprzedaży, aby program analityczny generował je tylko wtedy, gdy cena osiągnie poziom o x procent wyższy lub niższy od średniej kroczącej lub gdy cena będzie na wyższym lub niższym poziomie od średniej kroczącej przez y jednostek czasu. Większość wskaźników dopuszcza używanie takich filtrów.

Nieudane transakcje Jednym z najlepszych sposobów na ograniczenie liczby nieudanych transakcji jest dołączenie wskaźnika potwierdzającego, na przykład wskaźnika impetu. Z mojego własnego doświadczenia mogę powiedzieć, że rzeczywiście dodanie 12-sesyjnego wskaźnika impetu ogranicza liczbę transakcji o 30 do 50% bez konieczności poświęcania znaczących zysków. Ponadto transakcje odrzucane na podstawie wskaźnika potwierdzającego impet rynkowy są w większości transakcjami nieudanymi, toteż poprawia się stosunek średnich zysków z transakcji do średnich strat.

Ponowne zastosowanie wskaźnika Twoje zadanie nie kończy się na ustaleniu parametrów dla Twoich wskaźników. Testy wsteczne są hipotetyczne. Tak na dobrą sprawę, to nie dokonałeś tych transakcji. Aby nieco bardziej zracjonalizować wyniki optymalizacji wskaźnikowej reguły transakcyjnej, przetestuj najpierw regułę w jednym przedziale czasowym (na przykład 1000 sesji), a następnie zastosuj ją do innego, wcześniejszego okresu (powiedzmy, 500 dni).

Rozdział 4: Systematyczna gra przy użyciu wskaźników Jeśli wyniki z analizy reguły w nowym okresie nie różnią się zbytnio od wyników uzyskanych za pierwszym razem, można uznać, że reguła jest solidna, to znaczy sprawdza się w różnych warunkach.

Szacujemy ryzyko optymalizacji Wadą testowania wstecznego jest to, że parametr idealny dla wskaźnika dotyczył tylko okresu przeszłego. Krytycy twierdzą, że nawet jeśli wskaźnik okazuje się solidny na podstawie dodatkowej analizy 500 sesji poza pierwotnym okresem, to już po połączeniu tych dwóch okresów i przebadaniu wskaźnika w okresie tysiąca pięciuset sesji dostaniemy całkowicie inny wynik. Można zwariować, poddając wskaźniki w kółko testom wstecznym, a i tak nigdy nie znajdzie się parametru, dla którego wskaźnik zwraca podobne wyniki. Niska wiarygodność spada jeszcze bardziej, jeśli nałożysz na wskaźnik filtry. Nazywa się to dopasowywaniem krzywych, czyli manipulacją sprawiającą, że wskaźnik idealnie pasuje do danych historycznych. Prawdopodobieństwo niezawodności tego wskaźnika w przyszłości jest niskie z uwagi na dynamiczny, zmienny charakter rynku. Nie licz na to, że odkryjesz magiczną liczbę pasującą do Twojego wskaźnika. Na dobrą sprawę, możesz posługiwać się ustawieniami domyślnymi dla parametrów podawanymi w książkach lub uwzględnianymi w oprogramowaniu — i to bez szkody dla Twoich wyników finansowych. Oczywiście pod warunkiem, że Twoje wskaźniki są odpowiednie dla instrumentów, którymi obracasz, a zasady, które ustaliłeś, są przez Ciebie konsekwentnie przestrzegane.

97

98

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną

Rozdział 5

Zarządzanie pozycjami W tym rozdziale: ► Opracowujemy reguły gry: pięcioetapowy plan. ► Dowiadujemy się, kiedy zgarniać kasę i brać nogi za pas. ► Uczymy się trzymać straty pod kontrolą. ► Poznajemy sposoby modyfikowania pozycji.

W

analizie technicznej posługujesz się wskaźnikami, aby rozpoznawać zachowanie się ceny — czy podlega trendom, czy osiąga lokalny szczyt lub dołek, czy może waha się w określonym zakresie. Wskaźniki zapewniają Ci pożyteczne informacje o dynamice cen, lecz to Ty musisz obudować je solidnymi regułami. Wskaźniki dotyczą zmian cen. Reguły gry giełdowej dotyczą Ciebie i Twoich pieniędzy. W tym rozdziale omawiam zasady, które współgrają z Twoimi umiejętnościami analitycznymi, poziomem tolerancji ryzyka oraz wybranym przez Ciebie okresem analizy i dokonywania transakcji. Szczególny nacisk kładziemy na reguły związane ze zleceniami stop-loss. Nie możesz się bez nich obejść. Może Ci się wydawać dziwne, że rozdział poświęcony zarządzaniu transakcjami znajduje się przed rozdziałami opisującymi szczegółowo wskaźniki techniczne. Jednak mam ku temu bardzo dobry powód. Być może natknąłeś się już na slogany reklamowe w stylu „ten jeden wskaźnik, dzięki któremu zarobisz 89% w trzy tygodnie” albo „mały niecny sekret, który zagwarantuje Ci 92% w ciągu roku”. Oczywiście, jesteś mądrzejszy od tych naciąganych reklam i nie dajesz się nabić w butelkę (dajesz?). Cóż, w całej tej książce opisuję każdy z tych elementów „wiedzy tajemnej” i wymyślnych wskaźników. Niektóre z nich istotnie sprawdzają się zgodnie z zapewnieniami w reklamach, przynajmniej czasami. Nie przyczynią się jednak do niczego dobrego, jeśli zawczasu nie nastawisz swojego umysłu na przyjęcie nowej odpowiedzialności — odpowiedzialności za planowanie każdej transakcji.

Konstruowanie zasad transakcyjnych Żeby planować swoje transakcje i nimi zarządzać, musisz ustalić swoje zasady transakcyjne. Zasady transakcyjne wyznaczają konkretne czynności, które podejmujesz, kiedy zostaną spełnione określone warunki. W najprostszym ujęciu zasada transakcyjna nakazuje Ci kupno lub sprzedaż w chwili, gdy wskaźnik spełni wcześniej ustalone kryterium (jak na przykład przecięcie się średnich kroczących opisane w rozdziale 4.). Z większością wskaźników zazwyczaj wiąże się już jakaś zasada transakcyjna. O wszystkim dowiesz się w dalszych rozdziałach na temat poszczególnych wskaźników.

100

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną Jednak myślenie w kategoriach gry technicznej wykracza daleko poza same wskaźniki. Zasady transakcyjne wspomagają Twoje decyzje i tym samym wpływają na lepsze wyniki dzięki temu, że oczyszczają z szumów sygnały kupna/sprzedaży generowane przez wskaźniki. Zasady transakcyjne zazwyczaj są bardziej złożone i uwzględniają więcej warunków niż surowe wskaźniki. Mogą to być przykładowo takie reguły, jak „kup po czterdziestu pięciu minutach od chwili zajścia warunków x i y” albo „zredukuj pozycję do połowy, gdy zajdzie z”. Twój ogólny cel powinien zakładać osiągnięcie jak największych zysków przy jak najmniejszym ryzyku. Jak więc to osiągnąć? Zaczynasz od przygotowania planu.

Zarys Twojego planu gry Może Ci się wydawać to tak proste, że wystarczy tylko poprosić eksperta od analizy technicznej o przesłanie newslettera albo hasła do strony internetowej, gdzie będą zawarte informacje o okazyjnej transakcji dnia. Ekspert ten może nawet wyjaśnić Ci na przykładzie działanie danej techniki. Lecz gdy ta zawiedzie — a wszystkie w końcu kiedyś zawodzą — budzisz się z ręką w nocniku. Najprawdopodobniej jesteś też wściekły na oszusta, który sprzedał Ci program analityczny oparty na wskaźniku MACD, oscylatorze stochastycznym albo innym wskaźniku, który mogłeś z powodzeniem zaimplementować samodzielnie bez konieczności uiszczania opłaty abonenckiej. Możesz nawet całkowicie stracić zaufanie do analizy technicznej. Wina nie leży po stronie tego „magicznego” wskaźnika, ale po stronie gracza, a dokładniej braku planu z jego strony. Dobra gra giełdowa nie zależy od instrumentów finansowych, którymi obracasz, ani od wskaźników, którymi się posługujesz. Zależy za to od solidnego planowania z dużym wyprzedzeniem i trzymania się tego planu. Mówiąc wprost, zarządzanie pozycjami nie ogranicza się tylko do gry z wykorzystaniem analizy technicznej, ale wszyscy traderzy techniczni, którzy odnieśli sukces, zarządzają swoimi pozycjami. Na każdym etapie musisz ustalić, którego wskaźnika lub kombinacji wskaźników będziesz przestrzegać wraz z parametrami i kryteriami, które mają one spełniać. Oto funkcje, jakie powinny spełniać wskaźniki i zasady zarządzania pozycjami: 1. Określać bieżący trend. 2. Dawać wytyczne odnośnie otwierania pozycji. 3. Pomagać w zarządzaniu pieniędzmi, którymi ryzykujesz, poprzez skalowanie pozycji, czyli akumulowanie lub redukowanie. 4. Dawać wytyczne odnośnie zamykania pozycji — poprzez ustawianie zleceń stop i celów. 5. Pomagać w ustaleniu momentu ponownego otwarcia pozycji po tym, jak została zamknięta zleceniem stop-loss lub take profit. Trader techniczny planuje transakcję od momentu otwarcia pozycji do jej zamknięcia. Jest to w opozycji do tradycyjnego inwestowania, przy którym wchodzisz na rynek, kupując instrument na nieokreślony z góry okres, po upływie którego zechcesz go sprzedać i wycofać się z rynku. Jeśli jednak chcesz podnieść stawkę lub ochronić swój kapitał, to właśnie moment sprzedaży ma największe znaczenie. Sprzedaż następuje z jednego z trzech powodów — cena osiąga poziom, przy którym realizujesz zyski

Rozdział 5: Zarządzanie pozycjami (take profit), cena osiąga poziom, przy którym nie dopuszczasz ponoszenia dalszych strat (stop-loss), lub zależy Ci na zmniejszeniu lub zwiększeniu ryzyka związanego z otwartą pozycją. Etap 4. jest etapem najważniejszym. Jeśli zaplanujesz pozostałe etapy, lecz zaniedbasz etap czwarty, to jesteś skazany na porażkę w grze giełdowej. Nadrzędną zasadą analizy technicznej jest kontrolowanie strat. Możesz wybrać takie sobie instrumenty finansowe i posługiwać się takimi sobie wskaźnikami, ale przy założeniu systematycznej gry możesz nadal osiągać przyzwoite zyski, pod warunkiem że będziesz kontrolował straty.

Powszechne obawy i wątpliwości Cała dziedzina zarządzania pieniędzmi jest dosyć rozległa, więc nie mogę liczyć na to, że uda mi się tutaj przedstawić coś więcej niż tylko pewne podstawy. Niemniej jednak poniżej znajduje się omówienie najczęściej pojawiających się kwestii odnośnie gry w oparciu o analizę techniczną:

9 Ile powinienem przeznaczyć na grę techniczną? Dziesięć procent mojego

kapitału? A może pięćdziesiąt procent? Nie ma na to pytanie jednej prostej odpowiedzi. O tym musisz zadecydować Ty sam. Możesz zacząć od 10%, a następnie zwiększać ten odsetek wraz z nabywanym doświadczeniem i pewnością siebie. Jedno jest pewne: nigdy nie powinieneś ustawiać zlecenia stop-loss na poziomie, przy którym nie byłbyś w stanie udźwignąć strat. Van Tharp, sławny inwestor i autor książki pt. Definitive Guide to Position Sizing, przedstawia rozsądną metodologię, która w większości przypadków może nas ustrzec przed zmorami zaawansowanej matematyki.

9 Jakie ryzyko powinienem podjąć? Zanim otworzysz pozycję, powinieneś

określić Twoje ryzyko początkowe (ang. initial risk), równoznaczne z kwotą pieniędzy, na stratę której możesz sobie pozwolić, jeśli kurs nie będzie kształtował się po Twojej myśli. Jeśli instrument finansowy kosztuje 8 zł, możesz ustalić swoje ryzyko początkowe na poziomie 2 zł. Tharp oznacza to ryzyko literą R, zwracając uwagę, że jego interpretacja różni się od powszechnie stosowanej definicji ryzyka finansowego, która skupia się na wariancji i wynikającym z niej odchyleniu standardowym (więcej bardziej strawnych informacji na temat odchylenia standardowego znajdziesz w rozdziale 14.). Kwota strat, jaką dopuszczasz przy ustawianiu zlecenia stop-loss, powinna być równa R lub stanowić odsetek R. Odnosząc się do przykładu, oznaczałoby to, że dopuszczałbyś stratę nie większą niż 2 zł, na przykład 1,5 zł. Twój spodziewany zysk powinien być wielokrotnością R, co oznacza, że zaryzykowałbyś 1,5 zł tylko pod warunkiem, że mógłbyś zarobić więcej niż 2 zł. OK, o ile więcej? Powiedzmy, że jesteś gotowy poświęcić 1,5 zł, żeby zarobić przynajmniej 4 zł, czyli dwukrotność R. Przy tym poziomie ryzyka masz pewność, że Twoje zyski będą przewyższały ewentualne straty. Następnie analizujesz swój instrument finansowy pod kątem możliwej rozpiętości wahań, czyli 5,50 zł, w okresie utrzymywania przez Ciebie otwartej pozycji. Jeśli maksymalna rozpiętość wahań dla instrumentu wynosi 3 zł, to nie masz co liczyć na wzrost o 4 zł (chyba że zmienność się zwiększy), ale już na pewno możesz liczyć na spadek o 1,5 zł i realizację zlecenia stop-loss. Musisz więc zmodyfikować swój oczekiwany zysk do kwoty nie większej niż 3 zł.

101

102

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną Wówczas Twój współczynnik zysk/ryzyko wynosi 2:1, co oznacza, że zarabiasz 2 zł na każdej straconej złotówce w ciągu kolejnych transakcji z udziałem tego instrumentu.

9 Iloma instrumentami powinienem obracać? Zasadniczo powinieneś mieć

w portfelu przynajmniej dwa instrumenty, czyli dywersyfikować portfel (czyli nie stawiać wszystkiego na jedną kartę). Liczba ta nie powinna jednak przekraczać dwudziestu (wiąże się to z analizą tylu danych, że nawet analityk na etacie mógłby mieć z tym problem). Od trzech do pięciu instrumentów to liczba odpowiednia, zwłaszcza dla początkujących.

9 Jakie instrumenty wybrać? To pytanie jest nieco bardziej podchwytliwe.

Ponownie, według Tharpa wartości R dla poszczególnych instrumentów można zsumować i uśrednić, co daje w wyniku spodziewany zysk z portfela. Jeśli wielkość oczekiwanego zwrotu nie zadowala Cię, możesz wymieniać instrumenty z portfela na inne, o mniejszym lub większym R, dzięki czemu średni zwrot odpowiednio malałby i wzrastał. Mógłbyś też postanowić o zmianie składu i struktury portfela na podstawie danych w postaci wariancji i odchylenia standardowego, czyli pierwiastka kwadratowego z wariancji — poszukując instrumentów o podobnych lub zdecydowanie różnych zwrotach.

9 Jaki jest procentowy udział Twojego kapitału w poszczególnych

instrumentach? Możesz rozdzielić kapitał po równo między wszystkie instrumenty lub ustalać proporcje w zależności od wysokości zwrotów na poszczególnych instrumentach w ostatnich 30, 60 czy 90 dniach. Również zakres zmienności ceny może stanowić Twoje kryterium alokacyjne (więcej o zmienności w rozdziale 14.). Możesz nawet zastosować zarządzanie wielkością pozycji w oparciu o ustalone ryzyko mierzone odsetkiem całkowitego kapitału. Ta metoda, spopularyzowana przez Ralpha Vince’a, zwana po angielsku fixed fractional position sizing, zakłada alokację uzależnioną od wielkości dopuszczalnej straty ustalonej jako pewna część, czyli frakcja kapitału. Dla przykładu powiedzmy, że dysponujesz kapitałem w wysokości 10 000 zł i chcesz kupić akcje spółki Totalny Kosmos po 40 zł za sztukę. Dopuszczasz stratę na akcji w wysokości 2 zł, a więc ustawiasz zlecenie stop-loss na poziomie 38 zł — gdy cena osiągnie ten poziom, sprzedasz akcje. Jednocześnie zakładasz, że nie chcesz angażować w akcje Totalnego Kosmosu więcej niż 2,5% Twojego całkowitego kapitału, czyli 250 zł. Tym samym limit ilości wyznaczasz na poziomie 6,3 akcji. To oczywiście maksymalna potencjalna strata, jaką mógłbyś ponieść, gdyby cena spadła do zera, a Ty zapomniałbyś ustawić stop-lossa. Jednak kupowanie zaledwie 6 instrumentów finansowych (dziwna liczba, trzeba przyznać, porównując ze standardowymi wielkościami zamówień na przykład na 100 instrumentów) może czasami wiązać się z większymi kosztami transakcyjnymi. Aby nabyć więcej, warto by się więc zastanowić nad wyborem tańszych walorów, podniesieniem poziomu swojego stop-lossa albo po prostu nad zwiększeniem kwoty jako odsetka całego naszego kapitału, którą chcemy przeznaczyć na dany instrument. Nawet jeśli nie masz zamiaru posługiwać się metodą Vince’a, pamiętaj, że oddaje ona ducha zarządzania pozycjami.

Rozdział 5: Zarządzanie pozycjami

Zgarniamy pieniądze ze stołu: wyznaczanie docelowych wielkości zysków Kiedy Twoja pozycja zyskuje na wartości, to jaki zysk jest wystarczający? Skąd wiedzieć, w jakim momencie zrealizować zyski? Niestety, nieliczni tylko inwestycyjni guru mogą przedstawić sposoby konstruowania zasady realizacji zysków. Nigdy na początku trendu nie wiadomo, jak długo on potrwa i jak wysokie poziomy osiągnie cena. Głównym problemem w praktyce zarządzania pozycjami giełdowymi jest to, że masz sporą kontrolę nad swoimi stratami (poprzez zlecenia stop-loss), a niewielką nad poziomem swoich zysków. Możesz kupić akcję dowolnej spółki za 5 zł i mieć pewność, że nie stracisz na tej transakcji więcej niż 2 zł, lecz nie możesz na siłę sprawić, by cena akcji wzrosła do 9 zł. W praktyce poszczególni gracze giełdowi rozwijają z czasem własne techniki obrotu, które stanowią połączenie analizy ryzyka i analizy wskaźnikowej. Taka optymalizacja zasad realizacji zysków giełdowych jest na dobrą sprawę jednym z większych niepoznanych dotąd zbyt dobrze obszarów analizy technicznej. Poniżej znajdują się objaśnienia kilku sposobów doboru docelowej wielkości zysku:

9 Podaj konkretną kwotę pieniężną. Zgodnie z logiką Tharpa zaprezentowaną wcześniej (pod nagłówkiem „Powszechne obawy i wątpliwości”) Twoje wynagrodzenie to kwota będąca wielokrotnością straty, jaką jesteś gotów ponieść, służącej za wyznacznik podejmowanego przez Ciebie ryzyka. Ustalasz więc ryzyko początkowe na poziomie 2 zł, a wielkość strat możliwych do zaakceptowania na poziomie stanowiącym ułamek tej wartości, powiedzmy 1,50 zł. Twój zysk docelowy stanowi dwukrotność ryzyka, czyli w tym przypadku 4 zł. Instrument, w który zainwestowałeś, został nabyty przy kursie 8 zł, a więc interesuje Cię 50-procentowy zysk. Oczekiwany zysk może być realistycznym założeniem bądź nie, wszystko to zależy m.in. od takich czynników, jak okres utrzymywania pozycji czy poziom zmienności cen. Zaraz jednak po tym, gdy cena osiągnie 12 zł, zapewniając Ci oczekiwany zysk, zamykasz pozycję i wychodzisz z rynku. Problem w tym podejściu stanowi to, że cena po zwyżce o 50% może równie dobrze rosnąć dalej, powiedzmy nawet do 20 zł, co wiązałoby się dla Ciebie ze stratą okazji do realizacji zysków.

9 Ustal kwotę w oparciu o rzeczywisty zakres zmian (ang. true range).

Chcesz kupić i trzymać instrument finansowy przez 20 interwałów czasowych. W tym celu analizujesz średni rzeczywisty zakres zmian cen dla tego okresu i okazuje się, że różnica między najniższą a najwyższą ceną wynosi 10 zł. Twój zysk docelowy wynosi 75% rzeczywistego zakresu zmian, czyli 7,50 zł. Posługując się wskaźnikami do wyznaczenia odpowiedniego momentu wejścia na rynek, ufasz, że otworzyłeś pozycję w okolicach dolnej granicy zakresu zmian, więc zysk na założonym poziomie wydaje się realistyczny. Gdy kurs wzrasta o 7,50 zł, zamykasz pozycję i realizujesz zysk. Problem związany z tym podejściem ma dwa oblicza. Po pierwsze, zakres zmian może ulec poszerzeniu lub zwężeniu. Jeśli ulegnie poszerzeniu, wówczas Twój docelowy zysk jest ustalony na zbyt niskim poziomie, a jeśli ulegnie zwężeniu, to zysk docelowy może stać się celem tak ambitnym, że nierealnym. Po drugie,

103

104

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną co jeśli doświadczysz załamania rynku? Być może udało Ci się nawet wejść w odpowiednim momencie na rynek, biorąc pod uwagę konkretny instrument, ale wychodzenie z lokalnego dołka zostało przerwane gwałtownym spadkiem notowań na całej giełdzie. Kurs Twojego instrumentu, zamiast poszybować w górę o 75% wielkości zakresu zmian, załamał się z hukiem, spadając o 30%. To nie wystarczyło, by uruchomić Twój stop-loss, a kurs jest obecnie oddalony od poziomu pierwotnie realizującego owe 75% o 10,50 zł. Zdając sobie sprawę, że średni zakres zmian w ostatnich 20 interwałach wynosi 10 zł, wiesz, że prawdopodobieństwo wspięcia się kursu na poziom gwarantujący Ci pierwotnie oczekiwany zysk w wysokości 7,50 zł spadło niemal do zera.

9 Polegaj na wskaźnikach. Zamiast przestrzegania jakichkolwiek zasad realizacji

zysków większość graczy technicznych polega na wskaźnikach i generowanych przez nie sygnałach zakończenia wyraźnie ukierunkowanego ruchu cenowego — działanie w oparciu o sygnały jest da facto zasadą realizacji zysków samą w sobie. Poleganie wyłącznie na wskaźnikach jest swego rodzaju „improwizacją” czy „zdawaniem się na los” i wymaga w rzeczywistości śledzenia rynku w o wiele większym zakresie, niż to jest konieczne w przypadku dwóch poprzednich zasad, wykorzystujących konkretne kwoty pieniężne jako cele, których realizację możesz po prostu przekazać swojemu maklerowi.

Kontrolowanie strat Skłonność do podejmowania ryzyka czy z drugiej strony awersja do ryzyka i stronienie od niego to sprawa osobista. Nikt więc nie może za Ciebie zaplanować strategii zarządzania ryzykiem. Ty musisz to uczynić. Najprościej zrobisz, jeśli zapytasz sam siebie, czy byłbyś skłonny do działania na podstawie wszystkich sygnałów generowanych przez dany, przyjęty przez Ciebie wskaźnik, wiedząc, że testy wsteczne wykazały, iż przyjęta strategia wiąże się na pewnych etapach ze stratą i skurczeniem się Twojego kapitału nawet o 50%. Nie byłbyś? Zatem jaką część swojego kapitału przeznaczonego na obracanie instrumentami finansowymi jesteś gotów poświęcić i narazić na stratę? Pamiętaj, że zadanie tego pytania to nie jest strata czasu. Udzielenie odpowiedzi na nie jest czynnikiem kluczowym dla powodzenia w grze giełdowej. Jeśli twierdzisz, że nie jesteś w stanie pogodzić się z żadną stratą na giełdzie, to zapomnij o analizie technicznej. A jeśli jesteś takim kozakiem, że bez zawahania możesz poświęcić 50% kapitału, to Yogi Baboo, brawo Jasiu! Ale to chyba trochę za dużo. Trzy lub cztery transakcje z takim zleceniem stop-loss i żegnaj Gienia, świat się zmienia — wkrótce nie miałbyś czym obracać. W kolejnych akapitach oferuję garść informacji na temat ustalenia kwoty strat właściwej dla Ciebie. Doświadczeni traderzy codziennie rano zadają sobie pytanie: „Ile dziś stracę?”. Zawsze spodziewają się jakichś strat. Dla kontrastu warto wspomnieć o początkujących, dla których każda strata jest gorzką pigułką do przełknięcia. Mimo to, jeśli nie kontrolujesz swoich strat, pytanie nie brzmi „czy będziesz spłukany?”, lecz „kiedy to nastąpi?” (te pytania pojawiły się na pierwszej stronie jednej z książek sławnego gracza giełdowego W.D. Ganna). Zamykanie tracącej pozycji jest najtrudniejszą czynnością w całym tradingu technicznym. Przede wszystkim chyba dlatego, że okazuje się, iż Twój wskaźnik zawiódł. Jednak pamiętaj, że wskaźniki cechują niedociągnięcia, które musisz nadrabiać poprzez przestrzeganie zasad zarządzania pozycjami giełdowymi.

Rozdział 5: Zarządzanie pozycjami Większy problem stanowi jednak Twoje okaleczone ego. Sprzedaż, czyli zamknięcie, tracącej długiej pozycji oznacza porażkę, a normalną reakcją na porażkę jest zaprzeczenie. W desperackim tonie z Twoich ust dobywa się: „Odbije się, to się odbije!”. W długim okresie, na pewno. Ale do tego czasu możesz być już spłukany i bez możliwości na skorzystanie z okazji. Zajrzyj do tabeli 1.1 z rozdziału 1. i przypomnij sobie, jaki zysk względny trzeba osiągnąć, aby odzyskać kapitał po poniesieniu relatywnej straty. Tracąc 50% kapitału, musisz zyskać 100%, żeby się odkuć. Każdy wielki gracz giełdowy przyznaje, że ponosił większe straty, niż pierwotnie zakładał. Wielu wypadało z interesu, a następnie powracało zasadniczo z tymi samymi wskaźnikami — zasady gry przy posługiwaniu się nimi były już jednak ulepszone. I rzeczywiście, wielu indywidualnych inwestorów twierdzi, że najlepszym czasem na powierzenie swoich pieniędzy maklerowi jest okres zaraz po poniesieniu przez niego ciężkiej straty. Wówczas, nauczony doświadczeniem, jest on już lepszym traderem. Zauważ, że inwestorzy ci nie przewidują, że makler ten będzie lepiej interpretował wskaźniki, ale że będzie lepszym graczem.

Pierwsza linia obrony: zlecenia stop-loss Zlecenie stop-loss wykorzystujesz jako zabezpieczenie przed zawodnością wskaźników oraz przed swoimi własnymi emocjami związanymi ze świadomością ponoszenia straty. Zleceniem stop-loss (ang. Stop-Loss Order — SLO) nazywa się zlecenie sprzedaży instrumentu, gdy jego cena zmierza w niepożądanym przez Ciebie kierunku i osiąga dany poziom. Dla kupującego zlecenie stop-loss będzie wiązało się ze sprzedażą, a dla sprzedającego z zakupem. Jeśli warunki rynkowe są niestabilne (duża zmienność cenowa), możesz podjąć decyzję o poszerzeniu swego zakresu dopuszczalnych strat, mimo że Twój instrument zachowuje się zgodnie z Twoimi przewidywaniami. W tym akurat przypadku chcesz się ustrzec przed negatywnym wpływem całego rynku na notowania Twojego instrumentu. Możesz zrezygnować z opartego na wartości pieniężnej względnego stop-lossu, na przykład ustalonego 2% poniżej bieżącej ceny, na rzecz zlecenia stop innego rodzaju, powiedzmy opartego na poziomie zmienności cen lub na formacjach cenowych. Aby dowiedzieć się, kiedy należy wcisnąć hamulec, by zatrzymać powiększające się straty przy pomocy zlecenia stop-loss, czytaj dalej. Zrozumienie roli i działania zleceń stop jest absolutnie konieczne do osiągnięcia sukcesu w tradingu.

Wyznaczenie stopów w myślach mija się z celem Powinieneś złożyć zlecenie stop-loss zaraz po tym, jak otwierasz pozycję. Co więcej, musisz znać poziom swoich dopuszczalnych strat, żeby wiedzieć, jak duża w ogóle ma być Twoja pozycja. Dlaczego wielu graczy tego nie robi, nadal pozostaje tajemnicą. Twierdzą, że ustalają poziom stopu w myślach, jednak ta „metoda” to tylko i wyłącznie uleganie złudzeniom. Trader oszukuje sam siebie, przekonując się, że będzie śledził notowania od momentu otwarcia parkietu i że będzie miał na tyle odwagi, aby zamknąć pozycję ze stratą w momencie, gdy kurs osiągnie ustalony mentalnie poziom. Nikt jednak

105

106

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną nie jest w stanie śledzić rynku z minuty na minutę, a w praktyce większość graczy z ustalonymi w myślach poziomami stopów siedzi bezczynnie przed wykresem, obserwując, jak cena zmienia się coraz bardziej na ich niekorzyść. Inni traderzy twierdzą z kolei, że instrument, którym obracają, nie nadaje się do korzystania ze stop-lossów, ponieważ cechuje się zbyt dużą zmiennością. Jeszcze inni to inwestorzy instytucjonalni, których wielkość zajmowanych pozycji może zdradzić rynkowi, na jakich poziomach są ustawione stop-lossy, a jego uczestnicy będą celowo chcieli ten poziom osiągnąć. Inną wymówką jest fakt, że często zdarza się, iż poziom stopu zostanie osiągnięty, po czym za chwilę następuje solidne odbicie i kurs wraca na dawne tory. Nie jest to jednak dobry powód dla takiej wymówki — jest to jedynie powód do tego, by ustalić nowy, lepszy poziom stop-lossu. Udawanie, że ustaliłeś poziom stop-lossu w myślach, albo niechęć do jego ustalania to nic innego, jak przejawy niechęci do akceptacji rzeczywistości gry giełdowej — to jest biznes, a jak w każdym biznesie potknięcia się zdarzają. Pomyśl o zleceniu stop-loss jak o wykupie polisy ubezpieczeniowej, która chroni Twój interes przed zdarzeniami losowymi. Brak wykupu takiego „ubezpieczenia” oznacza, że traktujesz grę jako hobby, a kwotę pieniężną, którą obracasz, jako luźne środki z przeznaczeniem na zabawę giełdową, a nie jako kapitał, który jest narażony na ryzyko.

Klasyfikacja zleceń stop-loss Analitycy techniczni stworzyli wiele reguł odnośnie posługiwania się zleceniami stop-loss. Są to albo stałe zasady o niezmiennych kryteriach, albo takie, których kryteria się zmieniają wraz ze zmieniającymi się warunkami rynkowymi. Poziomy stopów mogą być wyznaczone w oparciu o wskaźniki, kwotę pieniężną lub czas, choć często ceny przy spełnieniu każdego z tych trzech kryteriów różnią się od siebie, co nie ułatwia podjęcia decyzji.

Zasada 2-procentowego stop-lossu Prawdopodobnie najbardziej znaną regułą ustalania poziomu dla zlecenia stop-loss jest zasada stałej względnej wartości 2%, która była wykorzystywana przez grupę inwestorów zwanych Żółwiami (ang. the Turtles). Zasada 2-procentowego stop-lossu głosi, że powinieneś powstrzymać straty, kiedy ich wielkość osiągnie poziom 2% Twojego kapitału początkowego (w pojedynczej transakcji). Dysponując więc kapitałem w wysokości 10 000 zł, możesz sobie pozwolić, każdorazowo otwierając pozycję, na stratę nie większą niż 200 zł, jeśli chcesz utrzymać się na giełdzie w dłuższym okresie. Zasada ta jest oparta o bezwzględną kwotę pieniężną, ponieważ względny poziom strat przekłada się na konkretną kwotę, którą możesz stracić na pojedynczej transakcji. Stop-loss jest więc ustalany na poziomie równym bieżącej cenie pomniejszonej o tę kwotę. Może się wydawać, że dwieście złotych to niewielka kwota, ale w kontekście aktywnej gry giełdowej jest to dosyć duża liczba. Wystarczy, że dokonasz 50 nieudanych transakcji pod rząd, aby pójść z torbami. Z kolei może się wydawać, że 50 transakcji to dużo, ale sam się przekonasz, że wiele wiarygodnych wskaźników nakazuje Ci tak częste zawieranie transakcji, w zależności oczywiście od preferowanego przez Ciebie interwału. Jeśli grasz w interwałach o długości piętnastu lub sześćdziesięciu minut, możesz otwierać i zamykać pozycję nawet do stu razy na miesiąc.

Rozdział 5: Zarządzanie pozycjami Choć Twoje wskaźniki powinny generować lepsze sygnały od tych, które przyczyniłyby się do zawarcia 50 niekorzystnych transakcji, to sytuacja wygląda inaczej dla zdywersyfikowanego portfela. Wówczas 50 transakcji stanowi niewielką liczbę. Powiedzmy, że obracasz pięcioma instrumentami, więc wystarczy, że stracisz dziesięć razy pod rząd na każdym z nich, aby stracić cały kapitał.

Kwotowe stop-lossy w oparciu o współczynnik ryzyko-zysk Współczynnik ryzyko-zysk bezpośrednio uzależnia wielkość oczekiwanego zysku od kwoty dopuszczalnej straty. Jest to technika, którą wykorzystuje przywoływany wcześniej Van Tharp. Im wyższy jest ten stosunek, tym bardziej pożądana przez gracza jest dana transakcja. Dla przykładu weźmy akcje spółki Totalny Kosmos, które obecnie kosztują 5 zł. Wskaźniki analizy technicznej sugerują, że cena może wzrosnąć do poziomu 15 zł, a więc możesz liczyć na zysk w wysokości nawet 10 zł. Swój stop-loss ustalasz na poziomie 2,50 zł, czyli jesteś przygotowany na stratę 50% kapitału za cenę możliwości uzyskania zwrotu na poziomie 200% (10 zł/5 zł × 100%). To daje współczynnik ryzyko-zysk na poziomie 10:2,5 czyli 4:1 (może to budzić zdziwienie, ale we współczynniku, w nazwie którego w pierwszej kolejności występuje słowo „ryzyko”, to zysk jest w liczniku). Zwróć jednak uwagę na założenie odnośnie oczekiwanego zysku w tym przykładzie — Twój kapitał po zamknięciu pozycji na pożądanym poziomie ulega potrojeniu. Hola, hola! Czy 200% to aby nie za dużo jak na pojedynczą transakcję? Cóż, to zależy od Twoich umiejętności. Jeśli cały czas trafnie przewidujesz takie okazje do zarobku i wykorzystujesz je, to tylko pogratulować. Możesz więc dopuszczać stop-loss na poziomie o wiele niższym, niż ustaliłaby go większość śmiertelników. Aby zastosować regułę stop-lossów na bazie współczynnika ryzyko-zysk w sposób konserwatywny i ostrożny, odwróć jej założenia do góry nogami. Zamiast posługiwać się w wyliczeniach współczynnika najlepszym spodziewanym zyskiem, podstaw do wzoru najgorszy, acz realistyczny, spodziewany zysk. Powinien on, oczywiście, przewyższać Twoją maksymalną dopuszczalną stratę. Powiedzmy, że jesteś przygotowany na potencjalną stratę na poziomie 2 zł w nagrodę za zysk równy 4 zł. Twój współczynnik ryzyko-zysk wynosi więc 4:2, czyli 2:1. Jeśli będziesz stosował tę regułę w taki sposób przy każdej zawieranej transakcji, nabierzesz wprawy w interpretacji współczynnika, który stanie się dla Ciebie filtrem nieprzepuszczającym transakcji o dużym prawdopodobieństwie realizacji zakładanych poziomów, ale niosących ze sobą zbyt duże ryzyko. Obliczanie współczynnika ryzyko-zysk i posługiwanie się nim do ustalania poziomu stop-lossu też wiąże się ze swoistymi zagrożeniami. Jednym z nich jest to, że jeżeli zgodzisz się na ryzyko na poziomie 50% Twojego kapitału początkowego, wystarczy tylko kilka nieudanych transakcji, a będziesz spłukany. Ponadto, możesz otworzyć pozycję z ustalonym, nieruchomym poziomem stop-loss, ale później zdecydować, że chcesz uzależnić go od bieżącej ceny, gdyż modyfikujesz swoje prognozy na temat potencjału wzrostowego. Powiedzmy, że cena spada z 5 zł (z poziomu, przy którym otworzyłeś długą pozycję) do poziomu 3,50 zł. Średni rzeczywisty zakres zmian uległ jednak poszerzeniu, co jest dla Ciebie sygnałem, że nadal możesz liczyć na wzrost ceny do 15 zł. Jeśli więc powiększysz pozycję, dokupując akcje po 3,50 zł, a cena wzrośnie później do 15 zł, Twój zysk względny będzie jeszcze wyższy, niż pierwotnie zakładałeś. Posługiwanie się tą regułą w taki właśnie sposób sprawia, że gracze bardzo często oszukują samych siebie, powiększając coraz bardziej tracące pozycje. Popełniają najgorszy z grzechów ciężkich gry giełdowej.

107

108

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną Analiza współczynników ryzyko-zysk wymaga dużej wiedzy z dziedziny statystyki i probabilistyki — zaawansowanych działów matematyki, wykraczających poza zakres tego rozdziału. Pamiętaj tylko, że w grze w oparciu o analizę techniczną chodzi o gotowość do ponoszenia niewielkich strat na rzecz możliwości realizacji nieco większych zysków, a nie o akceptację dużych strat w celu osiągnięcia gigantycznych zysków.

Maksymalny niepożądany ruch John Sweeney rozwinął koncepcję maksymalnego niepożądanego ruchu (ang. maximum adverse excursion), który wyznacza statystycznie określoną, najgorszą stratę z wszystkich możliwych strat, które możesz ponieść po otwarciu danej pozycji. Przy tej regule obliczasz największą zmianę w poziomie ceny na podstawie różnicy pomiędzy najwyższym szczytem a najniższym dołkiem w ustalonym przedziale czasowym (na przykład 30 dni), który pokrywa się z okresem utrzymywania przez Ciebie otwartej pozycji. W zasadzie to powinieneś obliczać zakres zmian w odniesieniu do poziomów ceny, przy których wszedłbyś na rynek wcześniej. Ponieważ wiesz, jakie są Twoje reguły otwierania pozycji, możesz zoptymalizować je poprzez obliczenie największego zakresu zmian, który charakteryzował okres następujący po każdym kolejnym wejściu na rynek. Przykładowo, jeśli cena danego instrumentu charakteryzuje się zmiennością na poziomie 10 zł od szczytu do dołka w danym okresie, możesz ustalić swój stop-loss na poziomie 11 zł niższym od ceny maksymalnej dla badanego okresu. Z czasem powinieneś dostrzec pewną prawidłowość w kształtowaniu się zależności pomiędzy maksymalnym niepożądanym ruchem a liczbą Twoich udanych i nieudanych transakcji. Na dobrą sprawę, możesz nawet najpierw zastosować przeciwieństwo tej zasady, czyli maksymalny pożądany ruch, do selekcji pożądanych przez Ciebie transakcji. Więcej na temat zmienności w rozdziale 14.

Zlecenia ze stopem kroczącym Stop kroczący (podążający za ceną, ang. trailing stop) opiera się na dynamicznym procesie ustalania stopu w zależności od ceny instrumentu: poziom stopu jest podnoszony wraz z zyskiwaniem Twojej pozycji na wartości. Stop kroczący jest stopem kwotowym, to znaczy ustalasz bezwzględną (nominalną) lub względną (procentową) kwotę strat, które możesz udźwignąć. Weźmy dla przykładu akcje spółki, które kupujesz przy kursie 5 zł. Twoja maksymalna dopuszczalna strata wynosi 10% kapitału, a więc gdy cena spadnie do 4,50 zł, zamkniesz pozycję. Na tym poziomie ustalisz stop, lecz mimo to spodziewasz się, że cena będzie rosła. Aby zabezpieczyć potencjalne zyski (przy wzroście kursu), decydujesz się, że poziom stopu będzie znajdował się cały czas w odległości 10% od bieżącej ceny. W chwili więc, gdy kurs osiąga 10 zł, Twój stop kroczący zostaje zmodyfikowany i ustalony na poziomie 9 zł, sprawiając tym samym, że masz już zabezpieczony zysk w wysokości 80%. Stosowanie tej metody jest obecnie uproszczone, gdyż większość systemów transakcyjnych automatycznie zmienia poziom stopu kroczącego w oparciu o podane przez Ciebie kryteria. W chwili otwarcia pozycji trailing stop chroni Cię przed stratami, jednak gdy cena wzrośnie, zabezpiecza Twoje potencjalne zyski — to kluczowe w grze technicznej. Korzystanie ze zleceń ze stopem kroczącym jest strategią wysoce zabezpieczającą, ale naraża Cię jednocześnie na przedwczesne zamknięcie pozycji z powodu arbitralnie ustalonego poziomu trailing stopu. Może bowiem dojść do chwilowego odchylenia skierowanego przeciwnie do trendu, na którym grasz, a którego nie byłeś w stanie

Rozdział 5: Zarządzanie pozycjami przewidzieć. Część graczy technicznych sprzeciwia się używaniu stopów kroczących, twierdząc, że zwyczajna analiza średniego rzeczywistego zasięgu zmian dziennych częstokroć spełnia funkcje trailing stopu.

Zlecenia stop oparte na wskaźnikach Wskaźnikowe zlecenia stop bazują na zachowaniu się ceny instrumentu, do analizy którego używasz wskaźników. Wskaźnikowe stop-lossy mogą być sztywne lub autokorygujące (dostosowujące się do bieżącej ceny). Odnoszę się do nich w wielu miejscach w książce, a poniżej zebrałam informacje o kilku najważniejszych:

9 Zasada ostatnich trzech dni: najbardziej podstawowa z zasad ustalania

stop-lossów polega na zamknięciu pozycji w momencie, gdy cena spada poniżej poziomu najniższego dołka (lub powyżej poziomu najwyższego szczytu, jeśli otworzyłeś pozycję krótką) z ostatnich trzech sesji. Może to zakrawać na kpinę, ale reguła ta współgra z inną zasadą analizy technicznej, wedle której pozycja powinna zacząć zyskiwać na wartości zaraz po jej otwarciu, pod warunkiem że Twoje prognozy były wiarygodne — a więc z zasadą, by kupować w dołkach i sprzedawać na szczytach. Jeśli cena po nabyciu instrumentu rośnie przez dzień lub dwa, lecz nie może osiągnąć Twojego docelowego poziomu zysków, może to oznaczać, że Twoje przewidywania odnośnie ruchu ceny były nietrafione. Weź pod uwagę dynamikę zachowań zbiorowości (rozdział 2.) oraz jej interpretację na podstawie słupków cenowych (rozdział 6.). Aby stwierdzić, że trend jest wzrostowy, musisz zaobserwować ciąg coraz wyżej położonych szczytów i coraz wyżej położonych dołków. Jeśli w ciągu kolejnych trzech dni od otwarcia pozycji kurs spada poniżej poprzedniego dołka, są duże szanse na to, że Twoim instrumentem zaczynają rządzić niedźwiedzie.

9 Zlecenia stop-loss na podstawie sygnałów i formacji cenowych: zlecenia te są bezpośrednio powiązane z psychologią rynku i mogą się okazać bardzo pomocne. Większość z nich odznacza się sztywnym poziomem stop-lossu. Poniżej przedstawiam kilka z nich: •

Przełamanie linii wsparcia lub oporu to bardzo potężne narzędzie do wyznaczenia stopu, głównie z tego powodu, że większość uczestników rynku bazuje na tych samych liniach.

•

Ostatni znaczący szczyt lub dołek (patrz historyczne poziomy odniesienia w rozdziale 4.) lub poziom szczytu lub dołka w istotnym okresie analitycznym, na przykład w okresie roku, mogą stanowić cenne wskazówki.

•

Możesz też ustalać poziomy stop-lossów w oparciu o formacje cenowe, jak na przykład w odniesieniu do kluczowego poziomu potwierdzającego utworzenie się formacji podwójnego dna (W) lub podwójnego szczytu (M). Kiedy poziom zostanie przekroczony, istnieje duże prawdopodobieństwo, że ruch będzie kontynuowany w prognozowanym kierunku. Jeśli zajmujesz pozycję niezgodną z tworzącą się formacją, poziom potwierdzający stanowi jednocześnie Twój stop-loss.

9 Zlecenie stop w oparciu o średnią kroczącą: możesz też wyznaczyć poziom

zlecenia stop na podstawie wskaźników, których normalnie nie używasz do analizy, na przykład średniej kroczącej (rozdział 12.). Możesz nie chcieć normalnie posługiwać się średnią kroczącą z uwagi na to, że jest wskaźnikiem opóźnionym. Mimo to wielu graczy uznaje przebicie się ceny przez linię 10-dniowej średniej

109

110

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną kroczącej za sygnał do redukcji pozycji, a poziomu 20-dniowej średniej kroczącej do wyznaczenia poziomu stop-lossu. Może Cię zaciekawić zjawisko przebicia się kursu podczas korekty przez poziom 10-dniowej średniej kroczącej, a następnie jego odbicie w okolicach poziomu znajdującego się niedaleko średniej 20-dniowej. Jak widać, stop-loss ustalany w oparciu o średnią kroczącą jest z rodzaju stopów automatycznie dostosowujących się do poziomu bieżącej ceny. Należy też wspomnieć o najtrudniejszych w ustaleniu i zastosowaniu autokorygujących stop-lossach wskaźnikowych, do których należą te oparte o zmienność cen waloru. Współgrają one jednak najlepiej z trudnymi do przewidzenia zachowaniami rynkowymi. Dostępnych jest wiele różnych rodzajów, z czego poniżej omawiam trzy, na które warto zwrócić szczególną uwagę:

9 Model paraboliczny SAR (ang. parabolic stop-and-reverse): opracowany przez

Wellesa Wildera model paraboliczny jest łatwy do zilustrowania, lecz trudny do opisania. Główna zasada modelu zakłada, że poziom stopu będzie zmieniał się o tyle, o ile zmienia się średni rzeczywisty zakres zmian (rozdział 7.), kiedy osiągane są nowe szczyty cenowe. Wartość wskaźnika przyspiesza, gdy osiągane są coraz wyższe szczyty, a zwalnia, gdy kolejne szczyty są położone coraz bliżej poprzednich. W trendzie wzrostowym wskaźnik jest wyrysowany zaraz pod wykresem ceny. Oddala się od wykresu ceny w okresie dzikiej hossy, a zbliża się do niego wraz ze spowalnianiem trendu wzrostowego. Spójrz na rysunek 5.1 dla zyskania lepszego zrozumienia działania tego modelu. Paraboliczny SAR jest rzadką kombinacją stopu kroczącego i autokorygującego.

Rysunek 5.1. Stop paraboliczny

9 Stop według średniego rzeczywistego zakresu zmian: ten stop jest ustalony na poziomie znajdującym się niedaleko poza granicami maksymalnych wychyleń przy normalnym zakresie zmienności. Kanał średniego rzeczywistego zakresu zmian jest wyjaśniony w rozdziale 14. W przypadku ustalania stopu oblicza się średnią dziennego zakresu zmian (różnica pomiędzy najwyższą i najniższą ceną), który obrazują słupki cenowe, koryguje się ten wynik o ewentualne luki cenowe,

Rozdział 5: Zarządzanie pozycjami a następnie powiększa o pewien stały parametr, na przykład o 25%. Powiedzmy, że średni zakres dziennych zmian wynosi 3 zł. Jeśli cena zmieni się o więcej niż 3,75 zł, oznacza to, że nastąpiło skrajne wychylenie, a więc należy rozważyć zamknięcie pozycji. Zaletą tej metody jest jej autokorygująca natura, a wadą niestety to, że stop jest ustalony na poziomie mającym niewiele wspólnego z poziomem, przy którym otworzyłeś pozycję.

9 Chandelier exit, czyli wyjście przy suficie: ten stop odnosi się do poziomu,

przy którym nastąpiło wejście na rynek. Metoda stworzona przez Chucka LeBeau zakłada ustalenie stopu na poziomie niższym od najwyższego szczytu lub najwyższego poziomu zamknięcia od momentu otwarcia przez Ciebie pozycji. Poziom stopu jest konkretnie funkcją średniego rzeczywistego zakresu zmian. Stoi za tym następująca logika: jesteś gotów poświęcić kwotę odpowiadającą wielkości jednokrotnego zakresu zmian (lub dwu-, trzykrotnego), licząc od najwyższego poziomu, jaki osiągnęła cena od momentu Twojego wejścia do gry. Podobnie jak paraboliczny SAR, chandelier exit jest stopem kroczącym i autokorygującym.

Poziomy wskaźnikowych stop-lossów zazwyczaj niosą ze sobą ryzyko utraty kwoty większej niż 2% kapitału początkowego (por. z zasadą stopu dwuprocentowego opisaną wcześniej). Jest to istotny czynnik decyzyjny. Jeśli będziesz przestrzegał reguły 2%, będziesz musiał żyć z wyrzutami sumienia za każdym razem, gdy przedwcześnie zamkniesz pozycję, gdyż zaraz po tym następuje odbicie i cena zaczyna podążać w założonym przez Ciebie kierunku. Jeśli natomiast będziesz wykorzystywał wskaźnikowe stop-lossy i wtopisz kilka razy pod rząd, możesz stracić naprawdę sporo pieniędzy, zanim nabierzesz wprawy w posługiwaniu się nimi.

Zlecenia stop-loss w oparciu o czas Stop-lossy oparte o czas zakładają, że pieniądze związane z otwartą pozycją, która nie przynosi spodziewanych zysków, mogą być wykorzystane lepiej i zainwestowane w inny instrument. Powiedzmy, że otworzyłeś pozycję w instrumencie, którego cena zaczęła podlegać trendowi bocznemu. Rozsądne więc będzie zamknięcie pozycji i otwarcie nowej w instrumencie, którego cena porusza się w wyraźnie określonym kierunku. Pamiętaj, że celem gry giełdowej jest zarabianie pieniędzy.

Zlecenia stop w oparciu o efekty czasowe i kalendarzowe Te stop-lossy wiążą się z mającymi wpływ na cenę zdarzeniami na giełdzie (lub brakiem zdarzeń), które mają mieć miejsce w określonym czasie dnia, tygodnia, miesiąca czy roku. Dla obrotu na giełdzie istotne znaczenie mają też konkretne godziny. Na przykład wielu analityków technicznych odradza zawieranie transakcji w trakcie pierwszej godziny sesji, kiedy to realizowane są zlecenia kupna i sprzedaży po cenie rynkowej na otwarciu (PCRO). Więcej o tym w rozdziale 6. Z kolei inni twierdzą, że największe zyski można osiągnąć, handlując właśnie w pierwszej godzinie po otwarciu, pod warunkiem że trafnie odgadniemy nastroje rynkowe. W rozdziale 16. opisuję setup (specjalną taktykę gry), który polega na kupnie lub sprzedaży zgodnie z kierunkiem luki powstałej na otwarciu — a następnie wycofaniu się z rynku w ciągu godziny. Za inny przykład może posłużyć FOREX, czyli międzynarodowy rynek walutowy. Na rynku tym można często zaobserwować korekty, kiedy to inwestorzy walutowi zamykają swe pozycje na koniec dnia. Dla inwestorów z USA zamknięcie sesji w Europie stanowi często potwierdzenie trendu oraz solidny poziom odniesienia

111

112

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną dla dalszych notowań za Oceanem. Zamknięcie ceny na poziomie różniącym się znacznie od poziomu zamknięcia na rynkach europejskich może oznaczać, że amerykańscy inwestorzy przemyśleli kwestie związane z aktualnie panującym trendem.

Modyfikowanie wielkości pozycji Zlecenia stop-loss stanowią, oczywiście, pierwszą linię obrony przed zawodnością wskaźników i katastrofami rynkowymi. Kiedy jednak Twój poziom niepewności jest niski, zamykanie pozycji to dość skrajna reakcja jak na stabilne warunki rynkowe. Stop jest mało precyzyjnym narzędziem, zwłaszcza w okresie, gdy rozwój wypadków wymagałby użycia bardziej subtelnych metod. Większość wskaźników generuje sygnały w sposób zero-jedynkowy. Masz albo kupować, albo sprzedawać. Nie uwzględniają warunków szczególnych. Zlecenia stop są z kolei ofertą jednostronną. Nawet kiedy posługujesz się kombinacją wskaźników, nie otrzymujesz nigdy absolutnie pewnych kryteriów decyzyjnych. Równie dobrze Twój wskaźnik potwierdzający może zacząć generować słabsze sygnały w toku notowań, pozbawiając Cię dotychczasowego poczucia pewności. Być może pojawia się niesprzyjająca dla Twojej pozycji formacja cenowa, która nie wróży nic dobrego. Chociaż nie posługujesz się w analizie formacjami cenowymi i możesz nie lubić tych narzędzi, zaczynasz się martwić i to Cię dobija. To wszystko może sprawić, że będziesz chciał zmodyfikować zajmowaną pozycję. Innym powodem do stopniowego modyfikowania wielkości pozycji zamiast kupowania lub sprzedawania wszystkiego naraz jest przestrzeganie reguły potwierdzającej (patrz rozdział 16.). Możesz na przykład otworzyć pozycję za 1/4 lub 1/3 całkowitej kwoty kapitału, który chcesz przeznaczyć na konkretny instrument, a następnie powiększać pozycję wraz z uzyskiwaniem kolejnych sygnałów potwierdzających Twoje prognozy. Na tej samej zasadzie możesz redukować wielkość pozycji, a więc gdy docierają do Ciebie niepokojące sygnały generowane przez wskaźniki (por. np. ze wskaźnikami impetu lub oscylatorem stochastycznym w rozdziale 13.). Modyfikowanie wielkości pozycji może przełożyć się na Twoje wyniki finansowe w takim samym lub większym stopniu w porównaniu do doboru instrumentów do portfela lub wskaźników do analizy. Kiedy rozważasz modyfikację wielkości zajmowanej pozycji, zastanów się, czym to może być spowodowane: zmianą Twojego apetytu na większe zyski czy może zmianą wariancji (miary zmienności). Za zmianę apetytu może być odpowiedzialna na przykład premia, którą dostałeś w pracy i chcesz w całości zainwestować na giełdzie. Jesteś teraz skłonny ponieść większe ryzyko związane z powiększeniem i utrzymywaniem pozycji. Mogło też dojść do gigantycznego przebicia poziomu jakiegoś wskaźnika, a zapoczątkowany trend rozkręca się bardzo powoli i w nienormalnie długim okresie przy bardzo niskich wahaniach cen (niska zmienność). Ryzyko jest (okresowo) niższe. W systemie stałej ułamkowej alokacji, który opisuję, dzielisz kapitał pomiędzy poszczególne instrumenty według wielkości potencjalnych strat wyrażonych jako odsetek całkowitego kapitału. W związku z tym skalowanie wielkości każdej pozycji poprzez zmianę kwoty strat, jakie dopuszczasz na każdym instrumencie, jest dosyć łatwym procesem. Twoja skłonność do zwiększania ryzyka, które jesteś gotów podjąć, automatycznie (w wygodny sposób) modyfikuje liczbę instrumentów danego rodzaju (akcji, kontraktów terminowych, lotów walutowych), którą powinieneś mieć w portfelu.

Rozdział 5: Zarządzanie pozycjami Zwiększanie pozycji bywa niekiedy nazywane akumulowaniem, a zmniejszanie pozycji — redukowaniem (dystrybucją). Na dalszych stronach wchodzę nieco głębiej w szczegóły i terminologię związaną z modyfikowaniem wielkości pozycji.

Zmniejszanie pozycji Najefektywniejszym sposobem ograniczania ryzyka jest ograniczanie stopnia narażenia (ekspozycji) na nie. A więc zacznij redukować pozycję. Czasami zmusza Cię do tego niepewność związana z istnieniem w Twojej głowie dwóch sprzecznych opinii — jedna wynika z odczytu wskaźnika, którego sygnał sprawił, że kupiłeś, a druga wiąże się z Twoim przekonaniem, że znasz fundamentalny powód, dla którego ta pozycja może zacząć tracić. Podobna sytuacja ma miejsce wtedy, gdy cena Twojego instrumentu podlega wyraźnemu trendowi, lecz nieoczekiwanie zwraca się w przeciwnym kierunku, osiągając poziom ustalonego wcześniej stop-lossu. Nie ufasz jednak rynkowi, ponieważ jesteś przekonany, że ten ruch to anomalia. Zamiast wpatrywania się jak zahipnotyzowany w ekran monitora lub całkowitej rezygnacji z dalszej gry możesz wykorzystać kilka opcji:

9 Opóźnij działanie w oparciu o sygnał generowany przez wskaźnik do momentu, gdy ryzyko związane z danym wydarzeniem nietechnicznym przeminie. Niektórzy gracze techniczni doradzają, by ograniczać (lub zamykać) pozycję przed znanymi z góry wydarzeniami, które mają mieć miejsce, na przykład posiedzeniami zarządu banków centralnych, okresowymi raportami o wynikach działalności spółek albo wyborami parlamentarnymi lub prezydenckimi.

9 Pozostaw otwartą pozycję, ale zredukuj ilość ulokowanego w niej kapitału (być

może warto też rozważyć podniesienie poziomu stop-loss). Możesz zabezpieczyć się też przed ryzykiem, kupując opcje, lub zająć pozycję przeciwną dla instrumentu powiązanego z tym, dla którego masz aktualnie otwartą pozycję. Sposobów do wyboru jest wiele, ale ogólnie biorąc, to redukowanie pozycji jest najbardziej bezpośrednią i najskuteczniejszą metodą ograniczania ryzyka.

Zwiększanie pozycji Możesz zwiększyć wielkość zajmowanej pozycji, czyli dokonać akumulacji, w czasie gdy zyskuje ona znacząco na wartości. Statystycy debatują nad słusznością powiększania zyskującej pozycji przy wykorzystaniu niezrealizowanych zysków z otwartej pozycji i nazywają to budowaniem piramidy. Przenośnia ta oznacza właśnie powiększanie pozycji za pomocą hipotetycznych środków. Powiedzmy, że zaczynałeś z 1000 zł, a obecnie zyskałeś kolejny 1000 zł, gdyż cena wzrosła, lecz jest to jak na razie zysk papierowy. Dlaczego by nie wziąć pożyczki pod zastaw tych hipotetycznych zysków na dodatkowy zakup tak dobrze spisujących się instrumentów finansowych? Sęk w tym, że jeśli nastąpi załamanie na rynku i cena Twojego instrumentu zacznie spadać na łeb na szyję, wówczas Twoje potencjalne straty mogą przewyższyć wielkość Twojego własnego kapitału inwestycyjnego, a to bardzo duże ryzyko, zwłaszcza jeśli źle ustaliłeś stop-loss (lub, nie daj Boże, w ogóle go nie ustaliłeś). Angażowanie się w piramidalne nadbudowywanie pozycji zawsze wiąże się z większym ryzykiem niż w każdym innym przypadku, gdy tego nie robisz. Takie działanie, bez szczególnie ostrożnego ustalania stopów, doprowadziło do ruiny chyba więcej inwestorów niż każde inne zaniechanie z ich strony.

113

114

Część II: Umysłowy podkład pod analizę techniczną Do innych metod modyfikacji wielkości pozycji, oprócz opisanej wcześniej stałej ułamkowej alokacji kapitału w poszczególnych pozycjach, zaliczają się także następujące:

9 Jeśli wykorzystujesz regułę 2-procentowego stop-lossu, za każdym razem,

gdy Twoja pozycja zyska więcej niż 2%, powiększasz pozycję o kwotę równą nadwyżce zysku, tak że poziom 2% stop-loss dla nowej pozycji zmienia się odpowiednio. Powiększenie pozycji o nietypową ilość może być trudne (wysokie koszty) lub w ogóle niemożliwe w przypadku niektórych instrumentów (kontrakty terminowe).

9 Jeśli instrumenty, którymi obracasz, wymagają depozytu (np. opcje lub waluty,

kiedy to inwestor zabezpiecza na koncie tylko ułamek wartości pozycji, którą de facto kontroluje), jedna z zasad mówi, że pozycję można powiększyć w chwili, gdy pozycja o dotychczasowej wielkości zyskała tyle na wartości, że pokrywa koszty depozytu wymaganego dla otwarcia kolejnej (powiększenia aktualnej) pozycji. Ta metoda, jak wspomniano, jest szczególnie przydatna na rynkach wykorzystujących dźwignię, czyli narzędzie umożliwiające kontrolowanie pozycji wielokrotnie większej niż wpłacony depozyt. Przykładowo, jeśli wymagany depozyt wynosi 2500 zł, nie dodajesz kolejnego kontraktu do aktualnie otwartej pozycji, dopóki nie przyniesie ona zysku w takiej wysokości. Do tego czasu powinieneś już dość dobrze określić kierunek i siłę trendu. Pamiętaj jednak, że inny będzie poziom stop-lossu przy pierwszym kontrakcie, a inny po zakupieniu drugiego kontraktu.

Ustalanie stopów dla zmodyfikowanych pozycji Jeśli posługujesz się stopem wskaźnikowym, a wskaźnik generuje sygnał świadczący o zakończeniu trendu wzrostowego, to czy nie oznacza to, że powinieneś zamknąć wszystkie otwarte pozycje na tym samym poziomie tak szybko, jak to możliwe? Statystycy odpowiadają „może”. Wszystko zależy od tego, czy myślisz w kategoriach wykresu, czy w kategoriach zarządzania pieniędzmi. Jeśli na przykład korzystasz z koncepcji przełamania linii wsparcia (rozdział 10.) do ustalenia poziomu dla swojego zlecenia stop-loss, to w momencie gdy taka sytuacja zachodzi, zostaje wygenerowany sygnał sprzedaży, który dotyczy wszystkich otwartych pozycji dla danego instrumentu. Jeśli natomiast korzystasz z zasady 2% lub innej podobnej (np. chandelier exit), która ustala stop-loss w odniesieniu do konkretnej ceny, przy której nastąpiło otwarcie pozycji, wówczas zamykasz każdą pozycję z innym stop-lossem. Ta metoda ma wady i zalety. Niewątpliwą zaletą jest fakt, że pozycja jest nadal otwarta, nawet jeśli został aktywowany stop-loss dla pewnej jej części, ponieważ nastąpiła krótkotrwała, pomniejsza korekta. Wcześniej otwarte pozycje są nadal w grze, a jeśli cena odbije się po korekcie z jeszcze większym impetem, jesteś w „dobrej pozycji” do czerpania zysków z tego ruchu. Dobrze skonstruowany stop-loss może rzeczywiście sygnalizować ruch ceny świadczący o odwróceniu trendu. Wadą jest więc to, że jeśli spadek był katastrofalnie duży i gwałtowny, wykonanie wszystkich Twoich stopów sprawi, iż nie spełniły one dobrze swojej roli i możesz stracić więcej pieniędzy, niż pierwotnie zakładałeś. Nie będzie w ogóle mowy o sygnalizowaniu czegokolwiek.

Część III

Obserwacja zachowania rynku

116

Część III: Obserwacja zachowania rynku

W tej części…

K

luczem do zrozumienia analizy technicznej jest zrozumienie, co obrazuje słupek cenowy. Wszystko w analizie technicznej, nawet najbardziej skomplikowany wskaźnik, bazuje na częściach składowych słupka cenowego. Jeśli przyjrzysz się bliżej słupkowi cenowemu oraz serii słupków cenowych, możesz wyciągnąć wnioski na temat nastrojów i opinii rynku odnośnie do danego instrumentu finansowego.

Rozdział 6: Interpretacja podstawowych słupków

Rozdział 6

Interpretacja podstawowych słupków: jak zachowują się ceny instrumentów finansowych W tym rozdziale: ► Dokonujemy interpretacji graficznej wykresu cen. ► Rozpoznajemy nastroje po punktach, słupkach i liniach. ► Poznajemy podstawy identyfikacji trendu.

K

iedy spoglądasz na wykres cenowy danego instrumentu finansowego, możesz odnieść wrażenie, że jest to zbiór niepowiązanych ze sobą danych albo punktów. Każdy taki punkt stanowi ogromne źródło bardzo cennych informacji. Aby to dostrzec, z pewnością niezbędna jest praktyka. W zasadzie dane te nie są „punktami” jako takimi, ale słupkami cenowymi, które stanowią reprezentację graficzną wszystkich transakcji dokonywanych z udziałem tego instrumentu, ujawniając tym samym podaż i odpowiadający jej popyt w każdym momencie. W rozdziale tym opisuję poszczególne części składowe słupka cenowego. Pokazuję też, jak zanalizować nieco abstrakcyjne dane cenowe i wyciągnąć wnioski dotyczące nastrojów uczestników rynku handlujących danym instrumentem, czy to optymistyczne, czy pesymistyczne. Znasz powiedzenie, że „czyny przemawiają głośniej niż słowa”? Otóż interpretacja słupków cenowych odzwierciedla dokładnie tę prawdę. Gracze mogą sobie mówić, że mają dobre przeczucia odnośnie wzrostu ceny, ale słupek cenowy ujawnia przed Tobą, co tak naprawdę myślą, pokazując Ci podejmowane przez nich działania. Interpretacja słupków cenowych przypomina pracę detektywa, który bada tylko solidne dowody rzeczowe, ignorując zeznania świadków naocznych.

117

118

Część III: Obserwacja zachowania rynku

Konstruowanie podstawowych słupków Słupek cenowy stanowi budulec całej analizy technicznej. Jeśli pojmiesz, z czego się on składa i jaka jest jego rola, niewiele już zagadnień będzie Cię mogło wprawić w zdumienie. Naprawdę. Powstrzymaj się od pokusy pominięcia materiału omawiającego słupki cenowe i wykresy słupkowe, aby przejść do bardziej chwytliwych technik analitycznych. Nie pojmiesz zasad rządzących wskaźnikami bez uprzedniego zrozumienia natury słupków cenowych, a to dlatego, że wskaźniki są niczym innym, jak tylko arytmetyczną manipulacją danymi, które pochodzą z czterech komponentów słupka cenowego. Słupek cenowy stanowi także Twój probierz do identyfikacji trendu i istotnych zmian, którym trend podlega. Ceny zmieniają się każdego dnia na liczne sposoby, ale nigdy ruchy cenowe nie są dziełem przypadku ani nie są pozbawione sensu. Każdy długookresowy trend zaczyna się od jednego charakterystycznego słupka lub co najwyżej kilku słupków cenowych obejmujących zmiany dzienne. Im szybciej otworzysz wtedy pozycję zgodną z nowym trendem, tym więcej zarobisz. W rozdziałach 8. i 15. omawiam jeszcze dwa inne sposoby reprezentacji graficznej zmian cen, ale teraz, póki co, dokonajmy sekcji najbardziej podstawowego słupka cenowego. Najpierw więc zacznę od ogólnego omówienia słupków cenowych, a następnie przejdę w kolejnych częściach rozdziału do szczegółowej analizy części składowych słupka.

Przechodzimy do działania: słupek cenowy w telegraficznym skrócie Słupek cenowy określa aktywność transakcyjną w obrębie danego instrumentu finansowego w danym okresie. Aktywność transakcyjna oznacza wszystkie realne transakcje pieniężne przeprowadzone w tym okresie. Słupek cenowy odzwierciedla więc faktyczne transakcje zawarte przy udziale żywej gotówki, a nie czyjeś wyobrażenia czy nadzieje. Dla uproszczenia, mówiąc w tym rozdziale o słupku cenowym, mam na myśli dzienny (jednodniowy) słupek cenowy, ponieważ takie najczęściej przyjdzie Ci analizować. Jak wyjaśnię nieco później, słupek cenowy może na dobrą sprawę obejmować dowolne interwały czasowe — ukazując zmiany cen w ciągu minuty, kilku minut, godziny, dnia, tygodnia czy miesiąca. Interwał czasowy słupka nie wpływa jednak na sposób jego interpretacji, który w każdym przypadku pozostaje taki sam. Rzuć okiem na typowy słupek cenowy przedstawiony na rysunku 6.1. Jak wszystkie słupki cenowe, składa się on z czterech elementów:

9 Cena otwarcia: mała pozioma kreska z lewej strony wskazuje poziom ceny, przy którym w danym dniu rozpoczęły się notowania.

9 Cena maksymalna (maksimum): szczyt słupka wyznacza cenę maksymalną zanotowaną w danym dniu.

9 Cena minimalna (minimum): dolny koniec słupka wyznacza cenę minimalną zanotowaną w danym dniu.

9 Cena zamknięcia: mała pozioma kreska z prawej strony wskazuje poziom ceny, na którym w danym dniu zakończyły się notowania.

Rozdział 6: Interpretacja podstawowych słupków

Rysunek 6.1. Typowy słupek cenowy

W nomenklaturze anglojęzycznej stosuje się skrót OHLC na określenie tych czterech komponentów słupka cenowego. Jego rozwinięcie to Open-High-Low-Close. Można go również spotkać w polskojęzycznych, darmowych programach analitycznych. Dwie poziome linie wyznaczające poziomy otwarcia i zamknięcia są nazywane z angielska tickami, czyli „tyknięciami”. W żargonie giełdowym tick reprezentuje pojedynczą transakcję zawartą przy jednej danej cenie, więc w kontekście cen otwarcia i zamknięcia odnosi się on do pojedynczej transakcji lub koszyka transakcji zawartych jednocześnie przy tej samej cenie. Poziomy maksymalne i minimalne nie potrzebują oznaczania za pomocą poziomych kresek, gdyż końce słupka same w sobie zawierają te informacje. W słupku cenowym zawierają się wszystkie informacje i czynniki wpływające na kształtowanie się ceny, w tym ogólna sytuacja panującą na rynku, fundamentalne wskaźniki związane z danym instrumentem, a także stan emocjonalny zbiorowości wszystkich graczy zajmujących pozycje w instrumencie. Słupek cenowy stanowi obraz wyniku bitwy, jaka się toczyła pomiędzy kupującymi (bykami) a sprzedającymi (niedźwiedziami). W każdym słupku cenowym ukryta jest grupa przegranych i grupa zwycięzców. Jeśli otwarcie jest jednocześnie minimalnym poziomem ceny w danym dniu, a zamknięcie nastąpiło na poziomie maksymalnym, wówczas wygrały byki. Jeśli otwarcie jest jednocześnie maksymalnym poziomem ceny, a zamknięcie nastąpiło na poziomie minimalnym w danym dniu, wygrały niedźwiedzie. Prawie zawsze też będziesz musiał brać pod uwagę zachowanie się ceny w dniu poprzednim, aby wyłonić zwycięzców i przegranych w danym dniu. Na przykład mogło dojść do powstania luki cenowej, tzn. w danym dniu cena rosła, ale poziom zamknięcia i tak jest położony niżej od poziomu zamknięcia z dnia poprzedniego. Kto więc wygrał w danym dniu? Cóż, ktokolwiek, kto kupił w dzisiejszym dołku (a nie ten biedny gość, który to zrobił dzień wcześniej). Powróćmy jednak do pojedynczego słupka. Każdy bowiem odzwierciedla prawdziwe zmagania — a Ty oceniasz ich skalę wyrażoną w jednostkach pieniężnych. Jeśli słupek jest wysoki i zakres wahań (różnica pomiędzy ceną maksymalną a minimalną) wyniósł 10 zł, podczas gdy normalnie wynosi on 3 zł, miała miejsce wielka bitwa. Jeśli słupek jest krótki, powiedzmy, że zakres wahań wyniósł 1 zł, była to walka na poduszki. W każdej transakcji jedna strona przegrywa, a druga wygrywa. Dlatego gra giełdowa — tak jak szachy — jest grą o sumie zerowej.

119

120

Część III: Obserwacja zachowania rynku Duże znaczenie w ocenie słupka ma również związek pomiędzy ceną a wolumenem. Wolumen przypisany do każdego słupka oznacza całkowitą liczbę instrumentów, które znajdowały się w danym interwale czasowym w obrocie. Każdy Twój wniosek o stanie umysłu uczestników rynku musi zostać potwierdzony przez wskazania wolumenu. Przykładowo, za każdym razem gdy słupek jest nieprzeciętnie wysoki, będziesz zapewne chciał sprawdzić, czy stoi za tym duża liczba graczy obracających w tym dniu danym instrumentem. Trudno bowiem byłoby mówić o wojnie handlowej, jeśli za to spore wychylenie odpowiada tylko jedna duża transakcja. Wówczas wychylenie to stanowi anomalię. Ktoś popełnił błąd — albo ktoś, kto zdecydował się kupić tak wysoko, albo ktoś w dziale obsługi transakcji giełdowych niepoprawnie wprowadził zlecenie. Jeśli zaczynasz się gubić w gąszczu rozmaitych linii i wskaźników na wykresie, powróć do korzeni — do czystego, pozbawionego dodatków wykresu słupkowego — i zadaj sobie pytanie: „Co takiego mówią mi te słupki cenowe?”. Są spore szanse na to, że słupki te przemówią do Ciebie dosyć wyraźnie. To słupki cenowe leżą u podstaw wyliczeń rozmaitych wskaźników, więc gdy te drugie zaczynają szwankować, wysyłając sprzeczne lub niejasne sygnały, cofnij się do punktu wyjścia. Obserwacja samych tylko cech charakterystycznych słupków cenowych i właściwa interpretacja dynamiki cen może nieraz ocalić Ci skórę. W rzeczywistości istnieje wielu inwestorów, którzy podejmują decyzje wyłącznie w oparciu o wykres cenowy. Dowiedz się więcej z rozdziału 16.

Nadawanie tonu notowaniom: cena otwarcia Cena otwarcia jest ceną pierwszej transakcji zawartej pomiędzy kupującym(-i) a sprzedającym(-i). Odbijają się w niej nadzieje i obawy związane z nową sesją. Znaczenie ceny otwarcia, jak i wszystkich pozostałych komponentów słupka, może być rozpatrywane tylko w odniesieniu do tych właśnie części krystalizujących się w toku sesji, a także w odniesieniu do poszczególnych komponentów słupka z dnia poprzedniego, a zwłaszcza do ceny zamknięcia. Cena otwarcia czasami może nie oznaczać niczego szczególnego. Niekiedy bowiem inwestorzy, kierując się swoimi indywidualnymi potrzebami, wpływają na to, że ceny kształtują się w sposób losowy. Może się przecież zdarzyć, że wujek Marian postanowił po wstaniu z łóżka, że sprzeda dziś wszystkie swoje akcje Totalnego Kosmosu po cenie rynkowej na otwarciu tylko po to, być mieć pieniądze na rejs po Morzu Śródziemnym. Losowość może w ten sam sposób wpływać też na inne części składowe słupka cenowego. Zarządy giełd papierów wartościowych i kontraktów terminowych w Stanach Zjednoczonych podjęły lata temu decyzję o zaniechaniu podawania do wiadomości faktycznej ceny pierwszej transakcji. Kiedy więc, śledząc prasę lub inne media, widzisz cenę otwarcia, pamiętaj, że nie jest to rzeczywista cena otwarcia, ale cena syntetyczna (czyli na przykład średnia cen z pierwszych pięciu transakcji) skonstruowana przez podmiot gromadzący informacje (giełdę, na której odbywa się obrót lub prywatny serwis informacyjny, na przykład agencję Reuters). To dlatego poziom ceny otwarcia może się różnić w zależności od źródła informacji. Fakt braku dostępu do precyzyjnych danych doprowadza analityków technicznych do szału, ponieważ cena otwarcia nadaje ton notowaniom całej sesji, więc jeśli ktoś ją sobie wymyślił, to nieważne, jak dokładne będą nasze obliczenia — to po prostu nie jest prawdziwa cena otwarcia. Problem ten komplikuje się jeszcze bardziej w obliczu istnienia wielu giełd, na których obraca się tym samym instrumentem finansowym.

Rozdział 6: Interpretacja podstawowych słupków Niektórzy analitycy rynku akcji przyznają, że nigdy nie zwracają uwagi na ceny otwarcia, gdyż nie są one dokładne. A chociaż na rynkach kontraktów terminowych cena otwarcia jest ceną prawdziwą, to w wielu przypadkach (na przykład kontraktów terminowych na indeks spółek giełdowych lub rynku walutowego) handel trwa całą dobę na giełdzie Globex, więc ceny otwarcia na giełdach amerykańskich rzadko stanowią jakikolwiek element zaskoczenia. Czy powinieneś więc brać pod uwagę cenę otwarcia? Oczywiście. Choć na rynkach akcji ceny otwarcia mogą nie być dokładne w ciągu kilku następujących po sobie dni, cena otwarcia jest właściwym wyznacznikiem nastrojów w danym dniu. Cena otwarcia zawsze stanowi poziom odniesienia dla oceny kształtowania się kursu w trakcie danej sesji. Najbardziej istotnym poziomem odniesienia dla ceny otwarcia w danym dniu jest cena zamknięcia z dnia poprzedniego. Bez względu na to, czy cena ta jest położona wyżej lub niżej, będziesz wiedział, jak to zinterpretować, dzięki informacjom zawartym dalej (więcej o cenie zamknięcia możesz dowiedzieć się z części pt. „Podsumowanie nastrojów: cena zamknięcia”, zawartej w tym rozdziale).

Kiedy cena otwarcia jest wyższa od ceny zamknięcia z dnia poprzedniego Jeśli zaszła taka sytuacja, to możesz sobie wyobrazić inwestora, który w wyniku analizy informacji napływających w ciągu nocy doszedł do wniosku, że są one sprzyjające dla dzisiejszych notowań, albo, spodziewając się dobrych wieści, uznał, że w dniu dzisiejszym będzie mógł na tym zarobić. Jeśli Ty również w tym dniu planujesz dokonanie zakupu, jego działania wzmacniają Twoje przeczucia. Pierwsza transakcja nadaje ton notowaniom. Czasami dobre otwarcie wynika z praktyki stosowanej przez graczy giełdowych zwanej kupuj na otwarciu. Nie możesz więc automatycznie przypisywać optymistycznych nastrojów lub wielkich nadziei do ceny otwarcia wyższej niż zamknięcie dnia poprzedniego, ponieważ:

9 Zarządzający funduszami inwestycyjnymi lub maklerzy instytucjonalni mają

ustalone wcześniej przydziały alokacji kapitału do konkretnych instrumentów finansowych. Kiedy przez wieczór i noc do funduszu napływają nowe środki, zostają one zagospodarowane przez zarządzających według procentowego klucza we wszystkich instrumentach finansowych wskazanych przez klienta, które wchodzą lub mogą wchodzić w zakres funduszu. Dlatego kupowanie na otwarciu jest najprostszym sposobem zagospodarowania świeżego kapitału funduszy inwestycyjnych, a wyższa cena nie musi w tym momencie przesądzać o dalszym przebiegu notowań w tym dniu.

9 Zarządzający funduszami inwestycyjnymi chcą wyczyścić wszystkie stopy

ustawione dzień wcześniej. Jak już wiemy, zlecenie stop jest rodzajem zlecenia realizowanym automatycznie w momencie osiągnięcia przez cenę ustalonego poziomu, aby zapobiegać stratom lub po prostu zamknąć pozycję. Stop umieszczony zdecydowanie poniżej zamknięcia z dnia poprzedniego może zostać zrealizowany tylko dlatego, że wszyscy więksi gracze nie odświeżyli jeszcze swoich cen zakupu w chwili otwarcia giełdy. Ten rodzaj kupowania na otwarciu dotyczy przeważnie instrumentów finansowych cechujących się niższym obrotem, a nie na przykład akcji wielkich spółek, których wolumen obrotu sięga milionów sztuk.

121

122

Część III: Obserwacja zachowania rynku Tacy inwestorzy instytucjonalni obracają kwotami niepomiernie większymi niż gracze indywidualni, więc nie wiesz nigdy, jaka część transakcji zawieranych na otwarciu wynika z entuzjazmu wspartego solidną analizą, a jaka jest wynikiem zautomatyzowanego procesu kupowania na otwarciu. Wyklarowanie sytuacji na rynku może zająć nawet godzinę od otwarcia. Skąd masz wiedzieć, co stoi za ceną otwarcia — entuzjazm czy automatyczna realizacja transakcji? Wymaga to od Ciebie wnikliwej analizy poszczególnych instrumentów i ich reakcji na automatyczny proces kupna na otwarciu. Na przykład walory wielkich spółek, takich jak IBM czy Microsoft, są mniej podatne na odbicia na otwarciu od wyspecjalizowanych instrumentów cechujących się o wiele mniejszym wolumenem obrotów, takich jak kontrakty terminowe na kakao.

Kiedy cena otwarcia jest niższa od ceny zamknięcia z dnia poprzedniego Jeśli cena otwarcia znajduje się poniżej poziomu zamknięcia z dnia poprzedniego — uważaj! Może złe wieści zostały podane do informacji publicznej dopiero po wczorajszym zamknięciu. Mogą one dotyczyć jakiegoś znaczącego wydarzenia politycznego, zmiany poziomu stóp procentowych, upadłości spółki z branży albo tysiąca innych czynników (dowiedz się więcej z ramki: „Bieżące wydarzenia: kupuj na podstawie plotek, sprzedawaj, kiedy na jaw wychodzą fakty”). Niektórzy inwestorzy mogli też zlecić sprzedaż na otwarciu, choć nie jest to powszechnie stosowana praktyka. Zlecenie sprzedaży po cenie rynkowej na otwarciu jest dokładnie tym, czym się wydaje być — czyli zleceniem złożonym pomiędzy zakończeniem poprzedniej sesji a rozpoczęciem następnej, które ma na celu zamknięcie pozycji za wszelką cenę, czyli bez względu na to, jaki kurs zostanie odnotowany na otwarciu. Niemniej jednak na otwarciu powszechne jest polowanie na realizację zleceń stop, które może wywoływać gwałtowne reakcje ze strony kupujących lub sprzedających.

Podsumowanie nastrojów: cena zamknięcia Cena zamknięcia jest dokładnie ceną, przy której zostaje zawarta ostatnia transakcja dnia. Jest ona najważniejszą częścią słupka cenowego. Gdyby przyszło Ci wyrysować wykres liniowy ceny, to najprawdopodobniej oparłbyś się właśnie o ceny zamknięcia. Zbiór cen zamknięcia z kilku ostatnich dni stanowi wskaźnik sam w sobie. Cena zamknięcia jest najważniejszą częścią składową słupka cenowego, ponieważ stanowi podsumowanie tego, jakie odczucia mają inwestorzy odnośnie instrumentu finansowego. Cały dzień śledzili przebieg notowań, więc na koniec sesji mogą już mniej więcej stwierdzić, czy walor cieszył się powodzeniem w okolicach dołków (duża aktywność kupujących), czy też nie stanowił atrakcyjnego instrumentu w okolicach szczytów (duża aktywność sprzedających). Pamiętaj też o tym, że patrzą oni na wolumen, aby uzyskać potwierdzenie swoich przeczuć. Kiedy zbliża się koniec sesji, inwestorzy muszą zdecydować, czy chcą utrzymać otwartą pozycję do dnia kolejnego. Podejmą takie ryzyko tylko wtedy, gdy uważają, że jutro cena będzie nadal rosła i nie będą w stanie kupić instrumentu taniej niż wcześniej.

Rozdział 6: Interpretacja podstawowych słupków Cena zamknięcia jest ceną wyceny instrumentów w Twoim portfelu inwestycyjnym — czy to dokonywanej przez zarządzającego funduszem, czy przez dom maklerski. W oparciu o ceny zamknięcia instrumentów bazowych wycenia się też instrumenty pochodne, na przykład kontrakty terminowe. Dlatego zawodowcy, których wyniki zależą od wyceny na koniec okresu rozliczeniowego (księgowania), przywiązują szczególną wagę do cen zamknięcia, nierzadko manipulując kursami pod koniec dnia za pomocą składanych zleceń, aby uzyskać korzystną dla nich cenę zamknięcia. Na giełdach w USA wprowadzono po 2000 roku możliwość zawierania transakcji po zamknięciu sesji. Ten obrót giełdowy po godzinach (ang. after hours trading) utrudnia ocenę poziomu zamknięcia. Jak bowiem masz traktować cenę zamknięcia, skoro handel odbywa się nadal po zakończeniu sesji, a co za tym idzie, kurs może osiągać nowe szczyty i nowe dołki. Jeśli chodzi o analizowane przez Ciebie dane, ceny otwarcia i zamknięcia dotyczą zawsze notowań odbywających się w regularnych godzinach funkcjonowania giełdy, na której jest notowany dany instrument — Giełdy Nowojorskiej (NYSE), Giełdy Tokijskiej (TSE), Chicagowskiej Giełdy Towarowej (CME) itd. Jeśli jednak kurs instrumentu w czasie notowań po godzinach odchyla się znacząco od poziomu zamknięcia, informacje te są uwzględniane na otwarciu w dniu kolejnym. Na przykład może dojść do kuriozalnej sytuacji, kiedy to cena podczas obrotu giełdowego w normalnych godzinach wahała się w granicach od 5 do 7 dolarów, a po godzinach zakres rozszerzył się, obejmując wartości od 4 do 9 dolarów. Ten fakt na pewno znajdzie odzwierciedlenie w cenie otwarcia w dniu kolejnym. Jeżeli nie zamierzasz na razie grać na którejś z amerykańskich giełd, nie musisz się tym przejmować. Jak to jest w przypadku każdego komponentu słupka cenowego, najważniejsza jest relacja ceny zamknięcia do pozostałych poziomów cen ukazywanych na słupku, zwłaszcza do ceny otwarcia z danego dnia i ceny zamknięcia z dnia poprzedniego. Nie rezygnuj z analizy słupka cenowego z danego dnia tylko dlatego, że Twój horyzont inwestycyjny wynosi kilka dni. Z czasem informacje generowane przez wzajemne relacje cen zamknięcia kumulują się, dając Ci pełniejszy obraz sytuacji w odniesieniu do dalszego kierunku tendencji rynkowej. Amerykańscy inwestorzy operują swoistym żargonem, kiedy opisują relację ceny zamknięcia z dnia obecnego do ceny zamknięcia z dnia poprzedniego. Mawiają „it’s up on the day”, czyli „zamknięcie wyżej (niż dzień wcześniej)”, lub „it’s down on the day”, czyli „zamknięcie niżej (niż dzień wcześniej)”. Więcej informacji na ten temat podaję nieco dalej.

Kiedy zamknięcie nastąpiło wyżej niż dzień wcześniej Jeśli każda kolejna cena zamknięcia jest konsekwentnie położona wyżej od ceny zamknięcia z dnia poprzedniego, kupujący żądają coraz więcej i są skłonni płacić coraz wyższą cenę, aby nabyć instrument. Innymi słowy, zamknięcie nastąpiło wyżej niż dzień wcześniej. Na rysunku 6.2, za wyjątkiem dnia czwartego, każda cena zamknięcia jest położona wyżej niż dzień wcześniej. Jeśli widzisz na rynku taką sytuację, kiedy każde kolejne zamknięcie jest wyżej niż poprzednie, warto przyłączyć się do zbiorowości i wkupić się w ten rosnący trend.

123

124

Część III: Obserwacja zachowania rynku

Rysunek 6.2. Szereg kolejnych dni z ceną zamknięcia wyżej niż dzień wcześniej

Kiedy zamknięcie nastąpiło niżej niż dzień wcześniej Na rysunku 6.3 możesz dostrzec ciąg następujących po sobie dni, kiedy każda kolejna cena zamknięcia jest położona niżej od ceny zamknięcia z dnia poprzedniego. W tym przypadku sprzedający są skłonni akceptować coraz niższe ceny, byleby tylko pozbyć się instrumentu finansowego. Odnosząc się do funkcjonowania rynku, można to zinterpretować w następujący sposób: gracze posiadający w swoich portfelach instrumenty chcą sprzedawać po coraz niższych cenach, aby przyciągnąć chętnych do zakupu. Analogicznie działają dealerzy samochodowi, którzy organizują wyprzedaże modeli z poprzedniego roku, zanim w salonach pojawią się nowe modele. Obniżając cenę, zwiększają popyt. Widząc na giełdzie sytuację podobną do tej z rys. 6.3, powinieneś raczej przyłączyć się do zbiorowości i sprzedawać.

Rysunek 6.3. Szereg kolejnych dni z ceną zamknięcia niżej niż dzień wcześniej

Nadzieja, strach i zarządzanie ryzykiem na zamknięciu Kiedy następuje zamknięcie wyżej, możesz usłyszeć „dzisiaj zwyciężyły byki”, a kiedy dochodzi do zamknięcia niżej, wówczas usłyszysz, że „dzisiaj zwyciężyły niedźwiedzie”. Całe to gadanie ze zwierzętami w tle wiąże się z ładunkiem emocjonalnym, który towarzyszy grze giełdowej, o czym już mówiłam — byki to optymiści liczący na dalszy wzrost cen, a niedźwiedzie to pesymiści przewidujący, że ceny będą spadać. Można pokusić się o stwierdzenie, że byki napędza chciwość, a niedźwiedziami rządzi strach. Nie są to jednak jedyne emocje rządzące inwestorami, ba, niektórzy nawet czują się obrażeni, kiedy słyszą, że kieruje nimi chciwość. Traderzy podejmują też decyzje o kupnie/sprzedaży, wyłączając emocje — ma to miejsce wtedy, gdy zarządzają ryzykiem.

Rozdział 6: Interpretacja podstawowych słupków Tak jak dla niektórych graczy rutynową praktyką jest kupowanie na otwarciu, tak dla innych czymś normalnym jest sprzedaż na zamknięciu, głównie po to, by wyeliminować ryzyko strat związanych ze spadkiem ceny po upublicznieniu niesprzyjających informacji w okresie od zamknięcia w danym dniu do otwarcia w dniu kolejnym. Zarówno gracze instytucjonalni, jak i inwestorzy indywidualni wykorzystują tę prostą taktykę zarządzania ryzykiem. Czy i Ty powinieneś? Tylko wtedy, gdy grasz bez składania zleceń stop lub gdy istnieje ryzyko, że Twój stop znajdzie się w luce cenowej i nie zostanie zrealizowany. Z uwagi na fakt, że wiele osób zamyka pozycje na zamknięciu, cena zamknięcia rzadko jest równa maksymalnej. Jeśli jednak dochodzi do takiej sytuacji, jest to cenna informacja. Oznacza to, że inwestorzy utrzymujący otwarte pozycje przynajmniej do kolejnej sesji kupują teraz do ostatniej chwili, równoważąc tym samym podaż kreowaną przez graczy zamykających swe pozycje na koniec sesji.

Wjeżdżamy na górę: cena maksymalna Cena maksymalna, jak sama nazwa wskazuje, to najwyższa cena osiągnięta w interwale czasowym, który obejmuje słupek cenowy. Jest to najwyższa cena, po której zawarto transakcję kupna/sprzedaży instrumentu finansowego. Kupujący najwyraźniej myślał, że zrobił dobry interes, spodziewając się dalszego wzrostu ceny. Sprzedający myśli odwrotnie — spodziewa się, że cena będzie spadać. Cena maksymalna w danym dniu ma znaczenie tylko w odniesieniu do innych poziomów słupka cenowego, zwłaszcza do ceny zamknięcia (patrz wyżej) i do ceny maksymalnej w dniu poprzednim. Kiedy cena zamknięcia jest jednocześnie ceną maksymalną w danym dniu, oznaczać to może, że nastroje rynku są skrajnie optymistyczne w kontekście dalszych wzrostów (rządzą byki). Jeśli zaś cena otwarcia jest jednocześnie ceną maksymalną, a w dalszym toku notowań już tylko spada, oznacza to sytuację odwrotną — nastroje pesymistyczne, oczekiwanie na spadki i dominację niedźwiedzi.

Schodzimy na sam dół: cena minimalna Cena minimalna to najniższa cena, po której zawarto transakcję kupna/sprzedaży instrumentu finansowego. Również i w tym przypadku zarówno kupujący, jak i sprzedający sądzą, że uzyskali dobrą cenę, z tym że pierwszy liczy na dalszy jej wzrost, a drugi oczekuje spadków. Również interpretacja ceny minimalnej nie różni się od interpretacji pozostałych w tym sensie, że ma znaczenie wyłącznie w zestawieniu z poziomami innych komponentów słupka cenowego oraz poziomami cen minimalnych z poprzedzających dni. Jeśli cena minimalna jest niższa od ceny otwarcia, zapewne oznacza to, że na rynek dotarły jakieś niepokojące informacje, które sprawiły, że strona podażowa (sprzedający) górowała nad graczami kupującymi na otwarciu. Jeśli cena minimalna jest jednocześnie ceną zamknięcia, oznacza to, że niesprzyjająca atmosfera i negatywne nastroje panowały na rynku przez cały dzień.

125

126

Część III: Obserwacja zachowania rynku

Bieżące wydarzenia: kupuj na podstawie plotek, sprzedawaj, kiedy na jaw wychodzą fakty Nowe szczyty i dołki cenowe często stanowią zalążek nowych trendów, a bezpośrednią przyczyną ich powstawania są nowe porcje informacji docierające na rynek. Najnowsze wiadomości, które sprawiają, że kurs osiąga nowy szczyt lub dołek, stanowią wydarzenie. Ryzyko (lub prawdopodobieństwo) powstania nowego szczytu lub dołka w wyniku pojawienia się nowych informacji to ryzyko zaistnienia wydarzenia. Może się to wydawać dziwne, ale większość wydarzeń nie stanowi zaskoczenia dla rynku, a raczej jest elementem wpisanym w swego rodzaju plan. Są to na przykład:

9 Wiadomości lub pogłoski związane z konkret9 9

nym instrumentem, takie jak ogłoszenie wyników finansowych spółki giełdowej. Wydarzenia rynkowe, jak na przykład terminy wygasania opcji przypadające na konkretne dni kalendarzowe. Oficjalne komunikaty (na przykład decyzje banku centralnego w sprawie zmiany stóp procentowych lub pozostawienia ich na niezmienionym poziomie).

Dalsza część hasła głosi sprzedawaj, kiedy fakty wyjdą na jaw. Fakty podawane przez media stanowią wydarzenie samo w sobie. Można odnieść czasami wrażenie, że zachodzi paradoks, kiedy cena osiąga nowy szczyt, zanim fakty wyjdą na jaw, a spada natychmiast po tym wydarzeniu, nawet jeśli prognoza jest zgodna z podawanymi informacjami. Spadek jest wywołany przez szybszych graczy realizujących zyski po zwyżce, do której sami się wcześniej przyczynili. Kurs szybko jednak opuszcza rejony nowego dołka. Koniec końców, prognoza dotyczyła dobrych wieści, które takowymi się okazały, a więc zostały one już wcześniej uwzględnione (wbudowane) w kursie, który osiągnął nowy szczyt — właściwy poziom ceny adekwatny do nowych informacji. Jeśli informacje są nadspodziewanie dobre, lepsze od prognoz, inwestorzy nie realizują zysków, gdyż wiedzą, że taki obrót rzeczy przyciągnie nowych graczy chętnych do zakupu, a tym samym spowoduje dalsze wzrosty. Wówczas ci, którzy najszybciej kupili na podstawie pogłosek, zajmują jeszcze lepsze pozycje do późniejszej realizacji zysków.

Ryzyko zaistnienia wydarzenia dotyczy także nie- Jeśli natomiast rzeczywistość okazuje się gorsza oczekiwanego rozwoju wypadków: od prognoz, czyli informacje napływające na rynek są niesprzyjające, zarówno spekulanci, jak i inwe9 Aktów terroryzmu lub działań wojennych. storzy wyprzedają posiadane instrumenty i zamy9 Katastrof naturalnych. kają zajmowane pozycje długie. Chwilowy spadek 9 Zależności akcji od notowań głównych indek- może przerodzić się w długotrwałe załamanie cen. sów. Nawet jeśli notowania Twojego waloru Tak czy inaczej, kupowanie na podstawie plotek są zadowalające, cena otwarcia na kolejnej opłaca się tylko tym graczom, którzy cały czas sesji może być poniżej ceny zamknięcia z dnia trzymają rękę na pulsie. Ocena prognoz i mentalne poprzedniego — efekt uboczny spadku noto- przygotowanie do kupna lub sprzedaży w momenwań indeksu, do którego walor przynależy. cie, gdy informacje są podawane do publicznej 9 Osiąganie technicznych poziomów odniesienia wiadomości i mają znaczący wpływ na notowa(np. psychologiczne poziomy indeksów, takie jak nia, nie są zadaniami łatwymi i bezpiecznymi. Nic 3000 punktów na indeksie WIG20) albo histo- dziwnego, że traderzy z dużą awersją do ryzyka rycznych szczytów lub dołków (patrz rozdział 4.). wycofują się z rynku przed zaistnieniem wydarzenia. Gracze traktują prognozy ekonomistów i analityków Strategia kupowania na podstawie plotek i sprzedagiełdowych tak, jak gdyby wydarzenia te już miały wania, kiedy fakty wyjdą na jaw, stanowi główny miejsce zgodnie z przewidywaniami. Innymi słowy, napęd technicznego narządu ruchu cen, a w wielu prognozy są „wbudowane” w cenę, przyczyniając przypadkach jest jedynym źródłem wzmianek kosię do wywindowania ceny maksymalnej słupka mentatorów na temat analizy technicznej (obok cenowego, co odzwierciedla oczekiwane efekty 200-sesyjnej średniej kroczącej, o czym dowiesz się przyszłych wydarzeń. Taka sytuacja bywa okre- z rozdziału 12.). ślana mianem kupowania na podstawie plotek, przy czym plotki oznaczają tutaj prognozę.

Rozdział 6: Interpretacja podstawowych słupków Możesz dokonywać podwójnej oceny wpływu nowych negatywnych informacji: poprzez porównanie ceny zamknięcia i ceny minimalnej (czy są sobie równe lub czy ta druga jest bliska tej pierwszej) oraz porównanie ceny minimalnej z poziomem tej ceny w dniu poprzednim (czy jest wyżej, czy niżej).

Składamy wszystko w spójną całość: wykorzystujemy słupki cenowe do identyfikacji trendów Powyżej omawiałam sposoby określania nastrojów rynkowych poprzez zestawianie ze sobą i porównywanie poszczególnych komponentów słupków cenowych w obrębie pojedynczego słupka. Kiedy analizujesz poziomy poszczególnych cen na przestrzeni całego szeregu słupków, możesz uzyskać jeszcze więcej informacji. Niekiedy uzyskujesz nawet tyle informacji, że może Ci zagrażać przeciążenie informacyjne. Ich interpretacja — wyciąganie wniosków dotyczących podaży i popytu — staje się o wiele bardziej skomplikowana. Niektóre wykresy lub ich części są tak chaotyczne, że nie ma w nich żadnej prawidłowości, nie można dostrzec w ogóle żadnego schematu. Jednak instrumenty finansowe, których ceny zachowują się w tak nieokreślony sposób, szybko utracą zainteresowanie ze strony inwestorów. Jak to już mówiłam w rozdziale 2., zgodnie z prawem podaży i popytu, dla każdego dobra, w tym instrumentu finansowego, można znaleźć taką cenę, przy której ktoś będzie skłonny dokonać zakupu, a ktoś inny sprzedać. Cena taka, po dobiciu targu pomiędzy stronami transakcji, stanowi poziom odniesienia dla kolejnych kupujących i sprzedających śledzących jej zmiany. Dowolna transakcja może odbyć się przy losowym poziomie ceny, ale nie każda transakcja zachodzi w sposób losowy — w przeciwnym wypadku rynek tego instrumentu całkowicie by się załamał. Centralnym założeniem analizy technicznej jest to, że słupek cenowy odzwierciedla codzienną dynamikę podażowo-popytową (mówiąc o dynamice podaży i popytu, można odwołać się do zjawiska równowagi dynamicznej — można to porównać do linoskoczka, który musi nieustannie balansować ciałem dla zachowania równowagi, nie ma bowiem możliwości znalezienia jednej idealnej, nieruchomej pozycji). Szereg występujących po sobie słupków cenowych ukazuje z kolei, w którą stronę jest skierowana wypadkowa tych sił rynkowych. W pewnych okresach kierunek ten jest wyraźny i przyjmuje postać trendu. Poniżej opisuję sposoby wykorzystania analizy słupków cenowych do identyfikacji trendu.

Identyfikacja trendu wzrostowego Podręcznikowym przykładem trendu wzrostowego jest seria dni wzrostowych (cena zamknięcia jest wyższa niż cena zamknięcia z dnia poprzedniego), w większości których każdy kolejny szczyt i każdy kolejny dołek są położone wyżej od poprzednich:

127

128

Część III: Obserwacja zachowania rynku

9 Wyższy szczyt: jeśli cena maksymalna jest wyższa niż dzień wcześniej lub niż

maksimum sprzed kilku dni, wówczas mamy do czynienia z wyższym szczytem (wyższą ceną maksymalną). Odnosi się to do wyraźnie wyższych cen maksymalnych, a niekoniecznie do nieznacznie wyższych cen maksymalnych każdego dnia. Ciąg takich coraz wyżej położonych szczytów jest sygnałem, że na rynku panuje entuzjazm odnośnie do danego instrumentu. Zazwyczaj na tym etapie nie wiesz jeszcze, czy wyższy szczyt lub niewielki ciąg wyższych szczytów rozpoczyna nowy trend.

9 Wyższy dołek: aby uzyskać potwierdzenie, że coraz wyższe szczyty zwiastują

nowy trend wzrostowy, musisz stwierdzić, czy kolejne ceny minimalne są też położone wyżej w dniach poprzedzających. Ciąg coraz wyższych dołków wraz z ciągiem coraz wyższych szczytów jest solidnym sygnałem formowania się trendu.

W ten sposób masz dwa dowody na to, że byki przeważają nad niedźwiedziami. Po dwóch takich dniach nie masz jeszcze całkowitej pewności, ale już czujesz ekscytację. W końcu celem identyfikacji trendu jest dokonanie przez Ciebie zakupu na samym jego początku. W rozdziale 1. mówiłam, że założywszy, iż trend zaczyna się formować, liczysz na jego kontynuację. Jeśli dwa dni z rzędu obserwujesz coraz wyższe ceny maksymalne i minimalne w stosunku do poprzednich poziomów, to czy możesz być absolutnie pewien, że sytuacja się powtórzy w dniu trzecim? Niekoniecznie. Niestety, ceny nie zmieniają się wzdłuż linii prostych. Często będziesz świadkiem ciągu dwóch lub trzech coraz wyższych cen maksymalnych przerwanego jedną lub dwiema cenami maksymalnymi położonymi niżej od poprzednich. Powodów ku temu jest wiele, z czego można wymienić kilka:

9 Gracze z otwartymi już pozycjami zaczynają wcześnie realizować zyski. 9 Rynek zaczyna zastanawiać się, czy osiągnięcie nowego szczytu jest uzasadnione. 9 Ciąg coraz wyżej położonych cen maksymalnych był kwestią przypadku. Rzadko można zaobserwować nieprzerwany ciąg coraz wyższych cen maksymalnych. Spójrz raz jeszcze na rys. 6.2. Widzisz na nim serię słupków cenowych z cenami zamknięcia położnymi wyżej niż dzień wcześniej. Jednocześnie cena maksymalna w pierwszych trzech dniach osiąga coraz wyższe poziomy w stosunku do dni poprzednich. Lecz nie dzieje się to codziennie bez zakłóceń. Spójrz na słupek w dniu 4. W tym dniu cena zamknięcia była wyższa od ceny otwarcia, cena minimalna osiągnęła wyższy poziom niż dzień wcześniej, lecz cena maksymalna znalazła się niżej niż dzień wcześniej. O rany, i co to wszystko oznacza? Pamiętaj, że kiedy patrzysz na wykres, jeszcze wtedy nie wiesz, co przyniesie dzień 5. Większość analityków powie Ci, żebyś się nie przejmował tym konkretnym układem słupków. To z pewnością trend wzrostowy, a wiesz to dzięki coraz wyżej położonym cenom minimalnym. Dzień 4. przynosi rozczarowanie pod względem niższej niż dzień wcześniej ceny maksymalnej, ale cena minimalna jest za to położona wyżej niż wszystkie poprzednie. Biorąc ten czynnik pod uwagę, możesz z dużym prawdopodobieństwem zakładać, że dzień 5. przyniesie zarówno wyższy szczyt, jak i wyższą cenę zamknięcia.

Rozdział 6: Interpretacja podstawowych słupków

Identyfikacja trendu spadkowego Trend spadkowy odznacza się serią następujących po sobie dni spadkowych (ceny zamknięcia są położone coraz niżej w stosunku do dni poprzednich), w których ceny minimalne i ceny maksymalne są na niższych poziomach niż w dniach poprzednich. Rzuć jeszcze raz okiem na rysunek 6.3. Każda kolejna cena zamknięcia jest niżej niż cena zamknięcia w dniu poprzednim. W dniu 3. słupek ma tę samą cenę maksymalną co dzień wcześniej, ale cena minimalna jest położona niżej. Zatem w dniu 3. zaczyna do Ciebie docierać, że być może jesteś świadkiem rozpoczęcia trendu spadkowego. Ciąg coraz niższych cen maksymalnych (coraz niżej położonych szczytów) jest wyraźnym sygnałem potwierdzającym zapoczątkowanie trendu spadkowego, który identyfikujesz na podstawie coraz niższych cen minimalnych (coraz niżej położonych dołków). Jest to dokładne przeciwieństwo reguły, którą się stosuje do identyfikacji trendu wzrostowego. Sprzedający widzą coraz niżej położone dołki — ktoś musi wiedzieć, że z instrumentem dzieje się coś niedobrego. Inwestorzy nie chcą utrzymywać otwartych pozycji, które tracą na wartości, więc zaczynają się wyzbywać instrumentów po coraz niższych cenach. Jednocześnie zwolennicy instrumentu nie mogą obronić kursu przed spadkiem na linii oporu wyznaczonej przez cenę minimalną z dnia poprzedniego — presja sprzedających jest zbyt duża.

Staramy się przebrnąć przez grzęzawisko słupków Interpretacja słupków cenowych nie jest zawsze czystym i precyzyjnym zabiegiem. Analizując słupki, trend można identyfikować dzięki dwóm kryteriom — szeregom coraz wyższych cen maksymalnych (lub coraz niższych cen minimalnych) oraz seriom słupków wzrostowych (lub spadkowych). Bardziej szczegółowe opisy znajdziesz powyżej. Analiza techniczna nie zapewnia żelaznej reguły na to, które kryterium oceny jest ważniejsze. Tradycyjne podejście zakłada, że aby mieć pewność co do początku, na przykład, trendu wzrostowego, konieczne jest potwierdzenie kryterium coraz wyższych cen maksymalnych przez spełnione kryterium coraz wyższych cen minimalnych, natomiast w analizie świec japońskich (o której piszę w rozdziale 8.) przyjmuje się, że ceny zamknięcia stanowią nadrzędne kryterium w stosunku do wszystkich innych czynników, w tym nowych szczytów i dołków. W praktyce okaże się, że nacisk, jaki będziesz kładł na poziom ceny zamknięcia, będzie bezpośrednio zależał od horyzontu czasowego Twoich prognoz. Tradycyjna analiza wykresów słupkowych skupia się zazwyczaj na dłuższym okresie prognozy niż analiza wykresów świecowych. Zakłada też dłuższy okres utrzymywania otwartej pozycji. Obserwując kształtowanie się cen na wykresie słupkowym, możesz dopuścić dwa, trzy lub nawet więcej kolejno po sobie następujących słupków neutralnych (słupków, które nie potwierdzają trendu). Innymi słowy, w dłuższym okresie analizy możesz dopuścić występowanie wielu słupków z niższą niż dzień wcześniej ceną zamknięcia w definitywnym trendzie. Przy analizie wykresów świecowych możesz dopuścić wystąpienie zaledwie jednego lub dwóch, albo nawet żadnego słupka spadkowego, gdyż uwzględnia ona o wiele krótszy horyzont inwestycyjny.

129

130

Część III: Obserwacja zachowania rynku Jak więc podejść do interpretacji wykresów słupkowych, aby przebrnąć przez analityczne grzęzawisko? Poniżej sugeruję, by trzymać się analizy podaży i popytu w odniesieniu do ceny maksymalnej i minimalnej ukazanych na słupku.

Bierzemy pod uwagę serię słupków W większości przypadków ciąg coraz wyższych cen maksymalnych i cen minimalnych lub coraz niższych cen maksymalnych i cen minimalnych oznacza, że formuje się trend, nawet jeśli poziomy ceny zamknięcia jeszcze tego nie potwierdzają. Coraz wyższe ceny zamknięcia są logiczną konsekwencją coraz wyżej położonych cen maksymalnych, jeśli ciąg ten nie ustaje, podobnie jak coraz niższe ceny zamknięcia są skorelowane z coraz niższymi poziomami cen minimalnych. Czytanie w myślach rynku naprawdę nie jest aż tak trudne. Jego uczestnicy zastanawiają się, co może być przyczyną występowania nowych szczytów lub dołków. Wiedzą, że nowa cena maksymalna lub minimalna może zaistnieć tylko wtedy, gdy jakiś gracz zdecydował się po tej cenie dokonać zakupu, a inny sprzedaży. Powstaje pytanie, co takiego wie ten gracz, czego nie wiedzą pozostali? Nowe szczyty i dołki wzbudzają emocje na dwa sposoby:

9 Nowe szczyty i dołki wywołują podenerwowanie wśród uczestników rynku.

Dostateczna liczba nowych rekordów cenowych sprawia, że ludzie stają się chciwi — lepiej więc kupować teraz, żeby nie przegapić okazji, nawet jeśli nie masz pojęcia, co sprawiło, że zostały osiągnięte nowe szczyty. W rezultacie cena zamknięcia jest położona wyżej, gdyż im bliższej końca sesji, tym w systemie giełdowym gromadzi się coraz więcej zleceń kupna.

9 Nowe dołki odstraszają tylu graczy, że wystarczy to do postępujących wyprzedaży i zamykania długich pozycji, nawet jeśli na rynku nie pojawiły się żadne nowe informacje, które by takie działania uzasadniały. Sprzedający po prostu już nie chcą utrzymywać pozycji tracących na wartości, więc je zamykają, co wpływa na niższą cenę zamknięcia.

Czasami jednak sytuacja jest odwrotna — możesz zaobserwować serię dni wzrostowych, lecz bez konsekwentnego ciągu coraz wyższych cen maksymalnych. Innymi słowy, ceny zamknięcia są z dnia na dzień położone coraz wyżej, ale ceny maksymalne już nie. Zachowaj jednak czujność, gdyż nowe wyższe szczyty mogą się pojawić. Zazwyczaj dzieje się tak dlatego, że uczestnicy rynku dobrze zdają sobie sprawę ze znaczenia dni wzrostowych i dni spadkowych. Po prostu tak wielu ludzi zwraca uwagę na wskaźniki techniczne — a serie dni wzrostowych lub spadkowych stanowią jeden z podstawowych wskaźników — że przewidują oni występowanie coraz wyższych cen maksymalnych lub cen minimalnych. Działając w oparciu o te oczekiwania — kupując lub sprzedając, zanim faktycznie dojdzie do odnotowania tych nowych poziomów cen — sprawiają, że stają się one rzeczywistością. W związku z tym analiza techniczna jest w pewnym stopniu przyczyną samospełniających się przepowiedni.

Rozdział 6: Interpretacja podstawowych słupków

Staramy się pojąć względność Wiemy już, że podręcznikowy trend wzrostowy zakłada wystąpienie serii dni wzrostowych (cena zamknięcia wyższa niż dzień wcześniej), których ceny maksymalne i minimalne są w większości z nich coraz wyżej położone w stosunku do dnia poprzedniego. I odwrotnie, trend spadkowy zakłada ciąg dni spadkowych, przy jednoczesnym wystąpieniu coraz niżej położonych cen maksymalnych i minimalnych w większości słupków. Twoim zadaniem jest określenie, kiedy niższa w stosunku do dnia poprzedniego cena minimalna jest relatywnie nieistotna, a kiedy wyższa cena maksymalna jest względnie istotna. Ponieważ rynki finansowe cechuje chaotyczność, nie każdy słupek będzie spełniał te trzy wymienione na początku kryteria. Jest bardzo istotne, abyś zwrócił uwagę na różnicę znaczeniową pomiędzy określeniami dzień wzrostowy i słupek wzrostowy oraz dzień spadkowy i słupek spadkowy. Jak już wiemy, dni wzrostowe i spadkowe determinuje się na podstawie relacji ceny zamknięcia z danego dnia do ceny zamknięcia z dnia poprzedniego. Fakt taki zaznacza się na platformach transakcyjnych za pomocą zielonych (dla dni wzrostowych) lub czerwonych (dla dni spadkowych) trójkątów występujących obok nazwy instrumentu. Z kolei na wykresach słupkowych lub świecowych kolor słupków zależy od relacji ceny zamknięcia z danego dnia do ceny otwarcia z tego dnia. Jeśli cena zamknięcia jest wyższa, wówczas kolor słupka będzie zielony. Jeśli jest niższa — słupek będzie czerwony. To niezmiernie ważne w kontekście przedstawionych powyżej definicji trendów wzrostowego i spadkowego. Może się bowiem zdarzyć, że słupek wzrostowy wystąpi w dniu spadkowym i odwrotnie — słupek spadkowy wystąpi w dniu wzrostowym. Spójrz na rysunek 6.4. Ilustruje on trend wzrostowy — choć nie każdy słupek cenowy można zakwalifikować jako przynależący do tego trendu. Pojawiają się zarówno słupki spadkowe, jak i takie, których ceny minimalne są położone niżej niż w dniu poprzedzającym. Słupki spadkowe mają czarny kolor, a słupki wzrostowe kolor szary. Rysunek ten demonstruje dwa przykłady względności podręcznikowych definicji trendu.

Rysunek 6.4. Względnie wyższe ceny maksymalne

Określenie tego, czy jakiś poziom ceny jest względnie nieistotny lub istotny, to kwestia subiektywna. Wysil szare komórki i zastanów się, jak nowe poziomy cen maksymalnych lub minimalnych mogą świadczyć o nagłym zwiększeniu popytu lub podaży instrumentu:

131

132

Część III: Obserwacja zachowania rynku

9 Istotność: co oznacza, że cena maksymalna ma istotne znaczenie? To Ty musisz określić kryteria oceny odpowiedzi na to pytanie. Możesz ocenić istotność ceny maksymalnej „na oko” poprzez obserwację wykresu lub możesz skonkretyzować zasadę, wedle której będziesz to oceniał, na przykład „istotnie wyższa cena maksymalna to taka, która jest o x procent wyższa od średniej arytmetycznej y ostatnich cen maksymalnych”. Możesz skorzystać z oprogramowania analitycznego do określenia kryteriów, jakie musi spełniać „istotnie wyższa cena maksymalna”. Na rysunku 6.4 dwie istotnie wyższe ceny maksymalne wyraźnie się wyróżniają na wykresie. Każda z nich jest o 50% wyższa od cen maksymalnych w poprzednich słupkach wzrostowych. Zauważ też, że istotnie wyższa cena maksymalna jest nie tylko wyższa od ceny maksymalnej z dnia poprzedniego, ale też od wszystkich poprzednich cen maksymalnych.

9 Przewaga: oprócz tego, że z rysunku 6.4 wynika, iż w trendzie wzrostowym

mogą pojawić się słupki spadkowe, możemy też zauważyć, że nie wszystkie ceny maksymalne muszą być wyższe niż dzień wcześniej. Należy tylko stwierdzić, czy takie wyższe poziomy ceny maksymalnej przeważają liczebnie nad pozostałymi cenami maksymalnymi. Jednym słowem, przewaga oznacza tutaj „większość”. Na przykład może to być występowanie sześciu wyższych cen maksymalnych na dziesięć słupków, którym towarzyszy też sześć wyżej położonych cen minimalnych. Niemniej określanie przewagi stanowi Twój wybór — równie dobrze może to być siedem z dziesięciu. Możesz też dokonywać oceny „na oko” albo korzystać z oprogramowania, w którym zdefiniujesz kryteria przewagi, a następnie dokonać testów wstecznych.

W programie, z którego korzystasz do śledzenia i analizy cen, z pewnością jest możliwość ustawienia preferencji wyglądu wykresu, w tym słupków cenowych. Możesz tym samym odróżnić od siebie słupki wzrostowe od spadkowych. Te pierwsze zazwyczaj oznacza się kolorem zielonym, a te drugie czerwonym. Wówczas nie jest konieczna spora praktyka do tego, by stwierdzić, kiedy trend jest przerywany przeciwnie skierowanymi słupkami.

Unikamy błędnej interpretacji Seria słupków cenowych, oczywiście, nie zawsze musi wskazywać na trend, więc czasami, jeśli nie będziesz ostrożny, możesz błędnie ją zinterpretować. Przykładowo, dostrzeżesz serię coraz wyższych szczytów, ale zapomnisz wziąć pod uwagę kryterium coraz wyżej położonych cen minimalnych i cen zamknięcia. I odwrotnie, możesz zauważyć serię coraz niższych dołków, ale nie upewnisz się, czy ceny maksymalne i ceny zamknięcia też są położone coraz niżej. Niewykluczone, że zaobserwujesz serię coraz wyższych cen maksymalnych, lecz ceny zamknięcia będą położone coraz niżej, podobnie jak ceny minimalne, które mogą osiągać poziomy niższe niż dzień wcześniej. Ilustruje to rysunek 6.5. Jest to przykład obrazujący, że nie wystarczy zidentyfikować tylko serii coraz wyższych cen maksymalnych do stwierdzenia, że formuje się trend wzrostowy — konieczne jest zaobserwowanie coraz wyższych cen minimalnych. Ten zbiór słupków to seria słupków spadkowych (cena zamknięcia niższa od ceny zamknięcia z dnia poprzedniego).

Rozdział 6: Interpretacja podstawowych słupków

Rysunek 6.5. Coraz wyższe szczyty z coraz niższymi dołkami

Może ciężko to zaakceptować, ale zwiastuje ona formowanie się trendu spadkowego, począwszy od dnia trzeciego. Być może Twój wzrok przykuwa głównie seria coraz wyższych szczytów, ale jeśli przyjrzysz się uważniej i ocenisz ją pod kątem wszystkich trzech kryteriów trendu wzrostowego, okaże się, że został spełniony tylko jeden warunek dla trendu wzrostowego (coraz wyższe szczyty), zdominowany przez spełnienie dwóch warunków dla trendu spadkowego (coraz niższe dołki i coraz niższe ceny zamknięcia). Pozory mylą. Możesz nigdy nie poznać przyczyn zaistnienia takiej dziwnej sytuacji na rynku. Poniżej jednak podaję kilka możliwych powodów:

9 Niektórzy gracze mogli podjąć decyzję o zamknięciu pozycji na koniec sesji za

wszelką cenę (przypomnij sobie opisywaną wcześniej w tym rozdziale strategię wyjścia na zamknięciu). Nie jest to więc kwestia zasłyszanych opinii ekspertów na temat ceny, ale rezultat zarządzania ryzykiem.

9 Pewnym grupom uczestników rynku zależy na tym, by cena maksymalna osiągała coraz wyższe poziomy, dlatego dokonują zakupów, gdy cena jest bliska poziomowi szczytu z dnia poprzedniego. Liczą w ten sposób na to, że kolejny nowy szczyt przyciągnie nowych kupujących — kreują więc popyt jak podczas aukcji internetowej. Mogą to być gracze posiadający poufne informacje lub traderzy opcji, którzy chcą, by cena osiągnęła konkretny poziom.

9 Gracze mogą testować poziom wsparcia lub oporu (więcej o tym w rozdziale 10.).

Określenie, kiedy analiza wykresu słupkowego zdaje się na nic Niektórych serii słupków cenowych nie sposób w ogóle zinterpretować. Nie możesz dojść do tego, co myśli rynek, ponieważ zmienia on zdanie dosłownie z dnia na dzień. Rysunek 6.6 ilustruje taki wykres. Seria szarych słupków wzrostowych tworzy pomniejszy trend wzrostowy, a seria czarnych słupków spadkowych formuje pomniejszy trend spadkowy — później jednak wszystko ogarnia chaos. Widzisz serię coraz wyższych szczytów, którym towarzyszą coraz niżej położone dołki, a w poziomach ceny zamknięcia nie ma żadnej prawidłowości.

133

134

Część III: Obserwacja zachowania rynku

Rysunek 6.6. Seria słupków cenowych niewskazujących na formowanie się trendu

Co zrobić w takiej sytuacji? Nic — przynajmniej jeśli chodzi o opieranie się na analizie wykresu słupkowego. Kiedy rynek zachowuje się w tak chaotyczny sposób, prawdopodobieństwo przewidzenia właściwego ruchu kierunkowego (w górę lub w dół) jest bardzo niskie. Byłoby to zgadywanie. A chociaż musisz pogodzić się z niedoskonałością prognoz i niejednoznacznością w analizie wykresów cenowych, to przecież głównym celem analizy technicznej jest zwiększenie szans podjęcia właściwej decyzji. Zgadywanie natomiast wyklucza ten cel.

Analiza danych przy różnych interwałach czasowych W powyższych rozważaniach traktowałam słupek cenowy jako słupek obrazujący kształtowanie się ceny w ciągu jednego dnia, czyli słupek dzienny. W praktyce jednak przekonasz się, że interwał czasowy, który obejmuje słupek, może być inny i tak dopasowany, byś mógł podjąć jak najlepszą decyzję. Słupki mogą obrazować zmiany które zachodziły w ciągu całego tygodnia lub które zachodzą w ciągu jednej godziny. W jednym ze wcześniejszych rozdziałów dowiedziałeś się, że słupki cenowe mają naturę fraktalną, to znaczy słupek dzienny nie będzie się różnił zasadniczo na przykład od słupka tygodniowego. Wykres przedstawiający słupki 15-minutowe nie różni się niczym od wykresu złożonego ze słupków dziennych. Składowe słupka w każdym przypadku są takie same. Jeśli wykres nie jest oznaczony, przyjmuje się, że przedstawia on słupki dzienne. Bez względu więc na to, jaki interwał założysz dla słupka i w jakim okresie będziesz analizował wykres, zasady dotyczące słupków i ich poszczególnych elementów składowych będą miały zastosowanie we wszystkich przypadkach.

Rozdział 6: Interpretacja podstawowych słupków

Analiza danych dziennych Większość początkujących graczy zaczyna analizę wykresów od analizy słupków dziennych. Dane dzienne są powszechnie dostępne i darmowe. Stanowią one swego rodzaju standard, ponieważ:

9 Większość komentarzy i analiz w prasie specjalistycznej, telewizji oraz internecie odnosi się do słupków dziennych. To „podstawowy materiał” analityczny.

9 Obserwacja i analiza słupków dziennych stawiają Cię na równi z większością uczestników rynku.

9 Nawet traderzy posługujący się wykresami intraday (słupki minutowe ukazujące

przebieg pojedynczej sesji) nie poprzestają tylko na tym i analizują też słupki dzienne.

Publicyści specjalizujący się w analizie technicznej są wyczuleni na punkcie coraz częstszej analizy danych śródsesyjnych (ang. intraday — w ramach jednej sesji), dlatego obecnie używają określenia interwał, a nie dzień. Ewolucja nomenklatury może sprawiać wrażenie, że żargon analizy technicznej jest formalny i nadęty, lecz spełnia to swoją rolę — język jest bardziej precyzyjny.

Rozszerzamy interwał Dane można przedstawiać w ujęciu tygodniowym lub miesięcznym. Notowania poszczególnych subfunduszy, którymi zarządzają fundusze inwestycyjne, znajdują zazwyczaj odzwierciedlenie na słupkach tygodniowych. Kwartalne lub roczne ujęcie notowań jest zjawiskiem rzadszym. Jak wspomniałam wcześniej, zasady przedstawiania cen na wykresie słupkowym są uniwersalne bez względu na interwał. Koniec końców, słupek tygodniowy też ma cenę otwarcia, którą jest cena otwarcia poniedziałkowego, i cenę zamknięcia, którą jest cena zamknięcia sesji piątkowej, a ceny maksymalna i minimalna to odpowiednio najwyższa i najniższa cena zanotowana w ciągu całego tygodnia. Zamknięcie tygodnia stanowi tygodniowe podsumowanie nastrojów uczestników rynku, tak jak zamknięcie dnia jest podsumowaniem nastrojów dla danego dnia. Częstokroć trendy i formacje cenowe będą wyraźnie dostrzegalne w interwałach czasowych dłuższych niż dzienne. Dlatego analizując dane w określonym przedziale czasu, zmieniaj interwał, w jakim są przedstawiane ceny, na przykład na tygodniowy lub miesięczny. Być może wtedy Twoim oczom ukaże się to, czego nie jesteś w stanie dostrzec na słupkach dziennych. Możesz też wykorzystywać większe interwały czasowe do potwierdzenia obserwacji poczynionych na słupkach dziennych.

Zawężamy interwał Wielu graczy giełdowych obserwuje ceny i dokonuje transakcji na podstawie słupków o krótszych interwałach, na przykład jednogodzinnych. Poniżej odkrywam przed Tobą sposoby ujarzmienia tak krótkich interwałów czasowych do analizy danych cenowych.

135

136

Część III: Obserwacja zachowania rynku Skąd wziąć tak szczegółowe dane? Niegdyś na obserwacje danych w czasie rzeczywistym mogli sobie pozwolić tylko duzi gracze, na przykład banki lub fundusze inwestycyjne — nie były one dostępne dla drobnych, indywidualnych inwestorów. Z postępem technologii sytuacja ta zaczęła się zmieniać. Bieżące dane cenowe w krótkich interwałach zaczęły być dostępne za niewielką roczną opłatą. Obecnie są całkowicie bezpłatne dla posiadaczy kont maklerskich, a internetowe portale biznesowe zazwyczaj podają bieżące notowania z piętnastominutowym opóźnieniem. Posiadacze darmowych kont maklerskich, mający dostęp do platform analitycznych, mogą obserwować ceny w czasie rzeczywistym w dowolnym interwale — na słupkach 5-minutowych, 15-minutowych czy 1-godzinnych lub na dowolnych innych, które uznają za właściwe. Mogą to być interwały 7-minutowe lub 73-minutowe, w zależności od subiektywnych upodobań. Zasada konstrukcji słupka jest identyczna dla każdego interwału. Cena otwarcia to pierwsza cena, po jakiej dokonano transakcji w danym interwale, cena zamknięcia to ostatnia cena transakcji dla danego interwału i tak dalej. Niektóre platformy umożliwiają wyświetlanie danych w ultrakrótkich interwałach (zazwyczaj sekundowych), czyli w tak zwanych tickach. Określając przedział ticku, determinujemy częstotliwość tworzenia słupka. Słupki mogą być na przykład budowane co 20 lub co 50 ticków bez względu na całkowity czas ich trwania.

Wybór interwału Jeśli już jesteś gotowy do analizowania wykresów intraday, to jak masz dobrać interwał czasowy? Eksperci nie są zgodni w tej kwestii. W platformach dostępnych wraz z otworzeniem konta maklerskiego możesz dowolnie ustawiać interwał, wpisując ręcznie liczbę minut obejmujących jeden słupek. Standardy są różne w zależności od instrumentów. W przypadku akcji spółek giełdowych standardowe interwały dla wykresów intraday to interwały 1-, 3-, 5-, 10-, 15-, 30- i 60-minutowe. W przypadku giełdy walutowej FOREX interwały mogą wynosić 240 minut lub 360 minut — dzieląc całą dobę w sposób ułatwiający analizę danych dziennych. W dłuższych przedziałach czasowych interwały mogą być odpowiednio dłuższe, na przykład tygodniowe dla kwartału lub miesięczne dla roku, tak by dane były odpowiednio „skompresowane”. Najbardziej zdroworozsądkową metodą doboru interwału jest traktowanie tego jak doboru krawata do koszuli. Musisz wypróbować kilka krawatów, zanim przekonasz się, który pasuje najlepiej. Tak samo jest z doborem interwału do Twoich poszczególnych instrumentów. Jest to więc kwestia subiektywna. Niekiedy będziesz chciał przyjąć nietypowy interwał, na przykład 13- lub 73-minutowy, ponieważ uznasz, że słupki w tym interwale najlepiej odzwierciedlają ruchy cenowe i są najlepszą podstawą do podejmowania decyzji. Pamiętaj, że interpretacja wykresów to sztuka opierająca się na zmyśle wzroku. Innym razem możesz postępować jak większość uczestników rynku, posługując się standardowymi interwałami, bazując na regule, że podążanie za tłumem jest dobrym sposobem na prognozowanie dalszego rozwoju sytuacji na rynku. Twój interwał musi być precyzyjnie dostosowany do instrumentu, którym obracasz, a konkretnie do jego popularności i profilu transakcyjnego. Jeśli chcesz na przykład handlować akcjami spółki, których średni dzienny wolumen obrotu wynosi 10 000 sztuk, a na dodatek przyczynia się do tego średnio pięć transakcji, wówczas wybór interwału 3-minutowego lub nawet 15-minutowego do śledzenia zmian ceny tego waloru nie będzie najmądrzejszym posunięciem. Zapewne na wykresie nie widziałbyś

Rozdział 6: Interpretacja podstawowych słupków zbyt wielu słupków, a pomiędzy większością z nich tworzyłyby się luki cenowe (więcej o lukach w rozdziale 7.). Co więcej, mogłyby to nie być nawet słupki, a pojedyncze poziome kreski, odzwierciedlające cenę, po jakiej dokonano transakcji, i będące jednocześnie ceną otwarcia, zamknięcia, cena maksymalną i minimalną. Jeśli natomiast obracasz popularnymi akcjami o dużej płynności, których dzienny wolumen obrotu sięga milionów sztuk, otrzymasz prawie za każdym razem pełny słupek nawet przy interwale 1-minutowym. Uważaj więc, by nie zepsuć całej swojej strategii inwestycyjnej interwałem źle dobranym do instrumentu. Interwał musi zawsze odpowiadać typowemu dla danego instrumentu wolumenowi obrotu. Kluczem do wyboru właściwego interwału jest płynność instrumentu, którym obracasz. Płynność odnosi się tutaj do realnego wolumenu obrotu. Wyobraź sobie dwie stojące naprzeciwko siebie drużyny siatkarskie. Duża płynność oznacza, że drużyny są kompletne, więc wymiana piłki i próby przebicia jej na połowę przeciwnika będą następować bardzo często. Jest to gra nieustannych serwisów, podań i przebić. W ten sposób właśnie kupujący i sprzedający obracają płynnym instrumentem. A teraz wyobraź sobie, że po każdej stronie boiska do siatkówki stoi tylko jeden zawodnik albo w ogóle w grze jest tylko jeden, a na połowie przeciwnika nie ma nikogo, kto byłby zainteresowany grą. Ktoś, kto chce sprzedać taki instrument, może w ogóle nie spotkać się z zainteresowaniem ze strony kupujących. Być może przekonałeś się o tym na własnej skórze, kiedy otworzyłeś pozycję w niepopularnych akcjach, które w ogóle nie były płynne. Wybieraj interwały proporcjonalnie do wolumenu obrotu danego instrumentu. Jak ocenić dobre proporcje? Dopasowujesz interwał do własnych celów. Jeśli Twój horyzont inwestycyjny wynosi zazwyczaj jeden dzień, to podejmując dwie decyzje transakcyjne na sesję, jedną o kupnie, a drugą o sprzedaży, na pewno musisz wybrać taki interwał, który sprawi, że słupki cenowe będą nośnikiem wystarczająco wiarygodnych informacji. Jeśli interwały 1- lub 3-minutowy zwracają tylko kreskę, musisz zwiększyć interwał. Jeśli interwał 15-minutowy jest wystarczający do odczytu i interpretacji danych, możesz na tym poprzestać. Jednak nie zaszkodzi, byś wypróbował też w takiej sytuacji interwały 30- i 60-minutowe.

137

138

Część III: Obserwacja zachowania rynku

Rozdział 7

Interpretacja specjalnych kombinacji słupków: małe formacje W tym rozdziale: ► Skupiamy się na psychologii rynku poprzez interpretację prostych kombinacji słupków cenowych. ► Staramy się zrozumieć powszechne oraz nietypowe układy słupków. ► Przyglądamy się lukom cenowym. ► Poznajemy znaczenie rzeczywistego zakresu zmian.

S

łupek cenowy jest podstawowym budulcem wykresów w analizie technicznej, a seria słupków stanowi Twoją podstawową przestrzeń roboczą (budowa słupków omówiona została w rozdziale 6.). Na wykresach można zaobserwować niezliczoną ilość rozmaitych układów i kombinacji słupków w obrębie serii, więc nie sposób zapamiętać ich wszystkich. Mimo to warto umieć rozpoznawać kilka specyficznych układów, które pojawiają się na tyle często, że mogą stanowić swego rodzaju kierunkowskazy uprzedzające Cię, w którą stronę może podążać cena. „Specyficzne układy” to serie od dwóch do pięciu słupków — zwane też kombinacjami lub konfiguracjami — które wyróżniają się na tle całego wykresu. Można je dostrzec natychmiast po ich pojawieniu się, więc dostrzegają je wszyscy. Wszystkie te specyficzne kombinacje słupków pełnią jedną z dwóch ról — stanowią potwierdzenie bieżącego trendu lub sygnalizują odwrócenie trendu. W tym rozdziale opisuję szczególne sposoby interpretacji tych kombinacji słupków, które stosują od lat analitycy techniczni. Wiedza o tym, co mogą myśleć gracze giełdowi, kiedy widzą te specyficzne konfiguracje, pozwoli Ci na lepsze podejmowanie Twoich własnych decyzji transakcyjnych. Zasadniczo będziesz chciał „płynąć z prądem”, to znaczy zawierać transakcje w oparciu o konwencjonalną wiedzę dotyczącą znaczenia poszczególnych kombinacji słupków. Jeśli grasz w bardzo krótkim okresie (od trzech do pięciu dni), co jest dobre dla tradera stawiającego pierwsze kroki w analizie technicznej, te specjalne przypadki konfiguracji słupków dosłownie prowadzą Cię za rękę przy podejmowaniu decyzji transakcyjnych. Jeśli jesteś inwestorem, który utrzymuje otwartą pozycję w dłuższym okresie, Twoje zyski zależą od tego, jak szybko przy pomocy specjalnych kombinacji słupków będziesz

140

Część III: Obserwacja zachowania rynku w stanie zidentyfikować formowanie się trendu, następnie uzyskać potwierdzenie jego uformowania i w końcu przewidzieć jego zakończenie. Poniżej znajdziesz podstawowe informacje na ten temat.

Poszukiwanie poszlak naprowadzających na trop nastrojów rynkowych Kombinacje słupków cenowych mają za zadanie pomóc Ci w określeniu tego, czy zaczyna się nowy trend, czy trend będzie kontynuowany oraz czy trend zaczyna wyhamowywać i chyli się ku końcowi. Początek nowego trendu wiąże się zazwyczaj z zakończeniem trendu poprzedniego, co nazywa się odwróceniem trendu. W tej części rozdziału dowiesz się, jak wykorzystywać wskazówki płynące z tych szczególnych kombinacji słupków do tego, by móc określić nastroje panujące na rynku, co z kolei pozwoli Ci na lepsze zaplanowanie swoich dalszych działań.

Położenie ticku i słupka W rozdziale 6. podałam trzy główne warunki występowania trendu. Przypomnijmy, że trend wzrostowy odznacza się coraz wyżej położnymi cenami maksymalnymi i cenami minimalnymi. Odwrotnie jest w przypadku trendu spadkowego — ceny maksymalne i ceny minimalne osiągają poziomy coraz niższe w stosunku do dnia poprzedniego. Dodatkowo trend wzrostowy cechuje się tym, że cena zamknięcia jest położona wyżej niż dzień wcześniej. Trend spadkowy z kolei w większości tworzą słupki spadkowe (cena zamknięcia poniżej ceny zamknięcia z dnia poprzedniego). Do tego wszystkiego dochodzi jeszcze czwarty warunek występowania trendu, a mianowicie określenie, czy cena zamknięcia jest położona wyżej niż cena otwarcia (lub niżej w przypadku trendu spadkowego). Rzadko można zaobserwować serię słupków, które spełniałyby wszystkie te cztery warunki jednocześnie. Ponieważ ceny nie zmieniają się liniowo, musisz pogodzić się z tym, że nie wszystkie słupki w trendzie spełniają kryteria potwierdzające ten trend. Mogą się pojawić na przykład dwa słupki z niższymi cenami maksymalnymi w stosunku do dni poprzedzających albo kilka takich, w których cena zamknięcia jest niżej niż w dniach poprzedzających. Takie nietypowe przypadki położenia ticku (małej poziomej kreski wskazującej na cenę otwarcia i zamknięcia) lub położenia słupka (położenie w stosunku do słupków poprzedzających) są czymś całkowicie normalnym w każdym, nawet najbardziej wyraźnym trendzie. Niektóre słupki mogą być nieznacznie odchylone od głównej linii trendu, lecz czasami zaobserwujesz takie, które zdecydowanie odstają. Nie jest potrzebna w ogóle żadna praktyka do tego, by odróżnić normalne odchylenia słupków od specjalnych konfiguracji, które analitycy techniczni uważają za szczególne układy wymagające specjalnej interpretacji. W serii trzech słupków, z których każdy, jak wiemy, składa się z czterech elementów (ceny otwarcia, ceny maksymalnej, ceny minimalnej i ceny zamknięcia), możemy uzyskać około 2000 różnych konfiguracji, uwzględniając położenie ticku. Jeśli dołożymy do tego różne możliwe położenia słupków względem siebie (na przykład

Rozdział 7: Interpretacja specjalnych kombinacji słupków: małe formacje cena minimalna drugiego słupka powyżej ceny minimalnej pierwszego), otrzymamy miliony różnych konfiguracji — a to tylko dla serii trzech słupków! Spośród nich wszystkich wyróżniają się przypadki szczególne, więc kiedy je zobaczysz, wiesz, że stanowią one ważną wskazówkę odnośnie dalszego kształtowania się ceny. Jest to poniekąd dobry argument za odrzuceniem zarzutów, jakoby analiza techniczna nie opierała się na „dowodach” naukowych. Co prawda moc obliczeniowa komputerów jest jeszcze niewystarczająca do potwierdzenia, że dana konfiguracja słupków jest statystycznie istotna. To jednak nie oznacza, że większość uczestników rynku nie reaguje w ten sam sposób na te właśnie konfiguracje, bez względu na to, czy ma to miejsce w 1920, czy w 2020 roku. Pomimo tego wytyczne interpretacyjne nigdy nie dają stuprocentowej pewności właściwego przewidzenia dalszego rozwoju sytuacji. W rzeczywistości nikt nie jest w stanie stwierdzić, z jakim prawdopodobieństwem interpretacja tych konfiguracji przyniesie rezultaty wedle oczekiwań, ponieważ dla jednego instrumentu dana konfiguracja może zwiastować oczekiwane zmiany w 100% przypadków, a dla innego zaledwie w 10%. Mogą też na to wpływać specyficzne uwarunkowania w danym okresie, powodując, że prognoza będzie się sprawdzała w 75% przypadków w jednym roku, a w 50% przypadków w innym. Położenie danego elementu słupka cenowego lub położenie całego słupka na tle pozostałych może być kwestią przypadku. Przypadkowe poziomy cen maksymalnych i minimalnych, czy nawet umiejscowienie całych słupków, mogą wynikać z tego, że jakiś „większy frajer” dokonał zakupu lub sprzedaży po niekorzystnej cenie, lub z tego, że cała zgraja frajerów zaczęła obracać instrumentem na podstawie informacji całkowicie wyssanych z palca. Często więc nie znasz powodów dziwnych układów następujących po sobie słupków. Niektóre instrumenty cechuje powtarzalność pewnych konfiguracji, a inne są podatne na występowanie chaotycznych (bezsensownych) układów słupków. Prawidłowości i ich regularność (lub jej brak) są funkcją zachowań zbiorowych uczestników rynku handlujących danym instrumentem. Powinieneś wziąć ten fakt pod uwagę przy doborze instrumentów do swojego portfela inwestycyjnego. Spójrz też do rozdziału 14., aby poczytać o zmienności cen.

Rodzaje konfiguracji Podobnie jak w przypadku formacji (rozdział 9.), kiedy dostrzeżesz małą, specjalną konfigurację słupków, musisz ustalić, czy potwierdza ona kontynuację trendu, czy może stanowi zwiastun jego zakończenia. Oto dwa rodzaje konfiguracji:

9 Formacje kontynuacji trendu: trend będzie kontynuowany. Jego tempo

i kierunek będą mniej więcej takie same jak poprzednio. Odpręż się. Im więcej sygnałów potwierdzających taki stan rzeczy odbierzesz, tym pewniej będziesz się czuł. Widząc na przykład serię coraz wyższych szczytów i coraz wyższych dołków w słupkach wzrostowych, masz przed sobą niezbity dowód na to, że na rynku panują nastroje optymistyczne, a byki będą chciały podbić cenę jeszcze wyżej.

9 Formacje odwrócenia trendu: trend zmienia kierunek na przeciwny. Kiedy

tak się dzieje, specjalne konfiguracje słupków (poszczególnych elementów w obrębie słupka i układów całych słupków) zazwyczaj bombardują Cię sygnałami o treści „trend się zmienia!”. Nasłuchuj. Jeśli masz otwartą pozycję zgodnie

141

142

Część III: Obserwacja zachowania rynku z obecnym trendem, jego odwrócenie sygnalizowane daną formacją nakazuje Ci jej zamknięcie. Jeśli będziesz uparcie utrzymywał otwartą pozycję, Twoje ryzyko poniesienia strat znacząco wzrasta. Formacja odwrócenia trendu nie stanowi tylko sygnału wczesnego ostrzegania przed dalszym utrzymywaniem otwartej pozycji, ale jest też zapowiedzią tego, że niebawem może pojawić się dobra okazja do jej ponownego otwarcia. Tak może być w przypadku specyficznej formacji zwiastującej odwrócenie trendu i będącej jednocześnie pewnym sygnałem, by wkrótce zająć długą pozycję.

Zakres zmian cen W każdym rozważanym przypadku specjalnych konfiguracji słupków dzienny zakres zmian cen (różnica pomiędzy ceną maksymalną a minimalną) ma kluczowe znaczenie. Można też powiedzieć, że zakres zmian wyznacza dwa poziomy skrajności nastrojów w ciągu dnia:

9 Jeśli widzisz pojawienie się słupka o małym zakresie zmian na tle wielu słupków o większym zakresie, oznacza to, że rynek jest niezdecydowany. Niezdecydowanie nie jest tym samym co obojętność. Niezdecydowanie może być niebezpiecznym sygnałem — nikt nie chce już kupować po coraz wyższych cenach, więc być może kupujący mają już dość tego instrumentu i kwestionują jego bieżącą wycenę. Być może szykuje się zmiana nastrojów w postaci spowolnienia tempa wzrostu kursu, które jest zwiastunem końca trendu.

9 Jeśli widzisz jeden ogromny słupek zanurzony w morzu króciutkich słupków, zwiększ czujność. Coś się wydarzyło. Gracze są skłonni zapłacić o wiele więcej za instrument (w trendzie wzrostowym) albo chcą się go pozbyć bez względu na wszystko, nawet po bardzo zaniżonej cenie (w trendzie spadkowym).

Pamiętaj, że jeśli weźmiesz dodatkowo pod uwagę luki cenowe, o których mowa nieco dalej w tym rozdziale, rzeczywisty zakres zmian cen jeszcze bardziej się rozszerza.

Rozpoznawanie najczęstszych specjalnych konfiguracji słupków Specjalne konfiguracje słupków niemal zawsze zwiastują to samo, więc możesz skupić się na kilku najczęściej występujących konfiguracjach i ufać w ich niezawodność. Niebawem poznasz te właśnie formacje i nauczysz się je z łatwością rozpoznawać. Przedstawiłam je na rysunku 7.1. Przyjrzyj mu się uważnie, gdyż w tej części rozdziału będę się do niego często odwoływać. Kiedy analizujesz te szczególne układy słupków, myśl logicznie i w zgodzie ze zdrowym rozsądkiem. Starasz się odkryć treść myśli kupujących i sprzedających — o czym pisałam w rozdziale 6. — więc liczy się prostota. Niech Ci się nie wydaje, że widzisz zebrę, patrząc na konia.

Rozdział 7: Interpretacja specjalnych kombinacji słupków: małe formacje

Rysunek 7.1. Najczęstsze specjalne konfiguracje słupków cenowych

Wysokie zamknięcie Jeśli cena zamknięcia kilka dni z rzędu jest równa cenie maksymalnej, oznacza to potężną szarżę byków i euforyczne nastroje. Seria słupków z zamknięciem na poziomie ceny maksymalnej — i jej spadkowe przeciwieństwo, zamknięcie na poziomie ceny minimalnej — wskazuje na to, że trend będzie kontynuowany. Jest to przykład konfiguracji A z rysunku 7.1. Cena zamknięcia przez trzy dni z rzędu była na poziomie ceny maksymalnej, a dodatkowo słupek w dniu trzecim jest o wiele wyższy od pozostałych, co oznacza zwiększenie zakresu zmian. Co się zatem dzieje na rynku? Dwa pierwsze słupki pokazują, że zamknięcie na szczycie nastąpiło na mniej więcej tym samym poziomie. Cena minimalna w drugim dniu osiągnęła niższy poziom niż dzień wcześniej. Oznacza to, że sprzedający się ujawnili, lecz byki nie dawały za wygraną i były na tyle zdeterminowane, że wyciągnęły cenę z dołka i zdominowały sesję, która zamknęła się przy cenie będącej jednocześnie ceną maksymalną. Dzień trzeci przyniósł oszałamiające zyski i kolejne zamknięcie na szczycie. Na tym etapie możesz być pewien dalszego rozwoju sytuacji i postawić na to cały swój dobytek. Masz dobre przeczucia, ale musisz wziąć pod uwagę jedną rzecz: po dużym wzroście zazwyczaj następuje realizacja zysków przez graczy, których pozycje już znacząco zyskały na wartości. Trzy takie słupki nie umożliwiają jednak stwierdzenia, że jest to trend, więc traderzy mówią o ruchu. Nie ma to znaczenia, czy zamknięcia na szczytach występują na początku trendu lub w jego trakcie — wysokie skoki cenowe zawsze kuszą graczy, by zrealizować zyski. Taki rozwój wypadków nie powoduje odwrócenia trendu, ale może zahamować wzrosty podczas kolejnej sesji. Może się to objawiać w postaci niższej ceny maksymalnej lub niższego zamknięcia. Aby odnieść powyższe rozważania do trendu spadkowego, musisz użyć wyobraźni lub odwrócić książkę do góry nogami. W ten sposób ujrzysz przeciwstawną do formacji A konfigurację potwierdzającą trend spadkowy — z cenami zamknięcia w dołkach, czyli będącymi jednocześnie cenami minimalnymi.

Nie wychodzimy przez kilka dni na zewnątrz Konfiguracja B z rysunku 7.1 ilustruje dni wewnętrzne (ang. inside day). Dzień wewnętrzny, który można też określać jako dzień w objęciu, oznacza, że słupek spełnia następujące warunki:

143

144

Część III: Obserwacja zachowania rynku

9 Cena maksymalna jest niższa niż dzień wcześniej. 9 Cena minimalna jest wyższa niż dzień wcześniej. Dzień wewnętrzny to dzień, w którym zakres cen jest węższy od zakresu w dniu poprzednim, a więc znajduje się „we wnętrzu” tego drugiego. Oznacza niezdecydowanie na rynku. Kupujący nie mieli wystarczającej pewności co do instrumentu, więc nie zdobyli się na to, by wypełnić nim bardziej swoje portfele inwestycyjne. Podobnie sprzedający nie byli specjalnie zmotywowani do pozbywania się go ze swoich. Dzień wewnętrzny nie stanowi ram odniesienia dla rozwoju sytuacji w dniach kolejnych i nie umożliwia stawiania trafnych prognoz. Niemniej jednak ostrzega przed niepewnymi konsekwencjami weryfikacji przez uczestników rynku swoich odczuć w stosunku do danego instrumentu.

Dzień spędzony na zewnątrz Konfiguracja C słupków cenowych z rysunku 7.1 ilustruje dzień zewnętrzny. W dniu zewnętrznym zakres cen (różnica pomiędzy maksymalną a minimalną) jest szerszy niż w dniu poprzednim, wykracza więc poza jego granice. Ceny otwarcia i zamknięcia mogą znajdować się na dowolnym poziomie w obrębie słupka dnia zewnętrznego, lecz dwa przypadki szczególnie się wyróżniają i zasługują na uwagę:

9 Cena otwarcia jest ceną minimalną, a zamknięcie następuje na szczycie. Ta konfiguracja może sugerować, że wydarzyło się coś istotnego, co zmotywowało byki do kupowania po wyższych cenach do samego końca sesji.

9 Cena otwarcia jest ceną maksymalną, a zamknięcie następuje przy cenie minimalnej. Logika dotycząca gry podaży i popytu jest w tym przypadku, oczywiście, odwrotna. Uciekające w popłochu niedźwiedzie dominowały nad bykami, wyprzedając instrument przez cały dzień po coraz niższych cenach.

Choć wielkość słupka dnia zewnętrznego przykuwa uwagę, samo jego pojawienie się nic konkretnego nie znaczy. Po tym, jak ustalisz już położenie cen otwarcia i zamknięcia, sięgnij wzrokiem dalej, spójrz na układ słupków w poprzedzających dniach. Oto, co możesz dostrzec:

9 Nie występował wcześniej żaden trend. Dzień zewnętrzny sygnalizuje możliwe zapoczątkowanie trendu.

9 Trend już występował. W takim przypadku dzień zewnętrzny może być

zwiastunem odwrócenia lub kontynuacji trendu w zależności od poziomów otwarcia i zamknięcia oraz dotychczasowego kierunku trendu. W dniu zewnętrznym z definicji cena maksymalna jest wyższa niż w poprzednim, lecz i wyższa cena zamknięcia często sugeruje kontynuację trendu wzrostowego lub odwrócenie trendu spadkowego, zwłaszcza jeśli w tym drugim przypadku zamknięcie następuje przy cenie maksymalnej. Podobnie z definicji dnia zewnętrznego wynika niższa cena minimalna, która może być potwierdzeniem kontynuacji trendu spadkowego, zwłaszcza jeśli zamknięcie nastąpiło przy cenie minimalnej.

Rozdział 7: Interpretacja specjalnych kombinacji słupków: małe formacje

Sprawdzamy tradycje ludowe Dzień wewnętrzny świadczy o tym, że uczestnicy rynku mają ponowne przemyślenia na temat ceny instrumentu. Niektórzy analitycy twierdzą, że dzień taki jest zapowiedzią kontynuacji trendu. Inni z kolei, zwłaszcza analitycy wykresów świecowych (patrz rozdział 8.), postrzegają taką formację (w nomenklaturze formacji świecowych harami) jak ostrzeżenie przed odwróceniem trendu. Która interpretacja jest poprawna?

trendów spadkowych — mniej więcej w połowie przypadków spadki były kontynuowane w kolejnym dniu, a w połowie ceny rosły. W rzeczywistości pod względem liczby przypadków przewagę miała tendencja do kontynuacji trendu — w trendzie wzrostowym wyższy szczyt w kolejnym dniu, w trendzie spadkowym niższa cena minimalna — lecz przewaga ta była tak niewielka, że mieściła się prawie w marginesie błędu.

Nikt nie jest w stanie tego stwierdzić. Trading Systems Analysis Group (TSAG) przeanalizowała wykresy cen 60 instrumentów finansowych na przestrzeni czterech lat — ponad 60 000 słupków — i znalazła dwa tysiące przypadków dni wewnętrznych. Biorąc pod uwagę trendy rosnące, w obrębie których takie formacje się pojawiały, w mniej więcej połowie przypadków kolejny dzień przynosił nową cenę maksymalną i stanowił kontynuację trendu, a w pozostałej części nie. To samo dotyczyło

Mimo to formacja inside day jest nadal użyteczna jako sygnał tego, że nastroje być może się zmienią. Należy też mieć na względzie to, że analiza TSAG była ograniczona do jednego konkretnego pytania — co stało się w kolejnym dniu. Nie brano więc już pod uwagę wydarzeń w kolejnych dniach — drugim, trzecim i tak dalej. Traktuj dzień wewnętrzny jako sygnał ostrzegawczy przed możliwym, choć nieznacznym załamaniem trendu, lecz niepotwierdzający, w którym kierunku będą się dalej zmieniać ceny.

Zamknięcie w okolicach otwarcia Układ D z rysunku 7.1 pokazuje serię słupków, w których ceny zamknięcia są równe cenom otwarcia bądź znajdują się w ich okolicach. Jak zapewne możesz zgadnąć, charakteryzuje to niezdecydowanie uczestników rynku. Opinie graczy są podzielone odnośnie tego, czy taka konfiguracja słupków zwiastuje kontynuację, czy odwrócenie trendu. Potraktuj więc ją jako jedną ze wskazówek co do dalszej aktywności rynku i jednocześnie poddaj analizie inne czynniki, jak na przykład wolumen obrotu. W pewnych szczególnych przypadkach interpretacja jest jednak nieco bardziej jednoznaczna: jeśli ceny otwarcia i zamknięcia znajdują się na tym samym lub prawie tym samym poziomie i oprócz tego są równe cenie maksymalnej lub minimalnej, jest większa szansa na stwierdzenie, czy trend będzie kontynuowany, czy też nastąpi jego odwrócenie. To, w którą stronę potoczy się piłka, zależy od tego, co się z nią działo wcześniej:

9 W trendzie wzrostowym: jeśli otwarcie i zamknięcie nastąpiło na poziomie ceny maksymalnej lub w jej okolicach, możesz oczekiwać przyspieszenia trendu (przyspieszenie z entuzjazmem). Jeśli są bliskie cenie minimalnej lub jej równe, możesz spodziewać się odwrócenia trendu.

9 W trendzie spadkowym: jeśli otwarcie i zamknięcie nastąpiło w dołku cenowym

lub jego okolicach, spodziewaj się pogłębiania spadków. Jeśli otwarcie i zamknięcie są bliskie cenie maksymalnej, wypatruj odwrócenia trendu.

145

146

Część III: Obserwacja zachowania rynku

Rozszyfrowujemy szpikulec cenowy Chociaż zakres cen zarówno w dniu wewnętrznym, jak i zewnętrznym wyróżnia się na tle zakresu cen dnia poprzedniego, to jego absolutna wielkość nie sprawia jeszcze, że włosy na głowie stają dęba. Niekiedy jednak na rynku pojawia się wyjątkowo długi słupek z kosmicznie oddalonymi od siebie skrajnymi poziomami cen. Na rysunku 7.2 przedstawiłam dwa przypadki takich nietypowych słupków cenowych, które w żargonie określa się szpikulcami (ang. price spike).

Rysunek 7.2. Rzadko występujące specjalne konfiguracje słupków

Szpikulec cenowy to słupek, którego zakres cenowy jest o wiele szerszy niż słupków kilku poprzedzających dni. Czy szpikulce cenowe mają znaczenie? Oczywiście, chociaż czasami ich pojawienie się może być pokłosiem krążących po rynku plotek lub po prostu wynikiem nieprzemyślanych działań. W niektórych sytuacjach szpikulce cenowe okazują się po prostu odchyleniem od normy. Taką sytuację ilustruje górny wykres na rysunku 7.2. Cena minimalna tego szpikulca sugeruje, że niektórzy gracze zaczęli panikować i w takim pośpiechu wyprzedawać instrumenty, że zepchnęli cenę na dalekie od normy niziny, zapewniając pewnej części kupujących doskonałą okazję transakcyjną. Panika ta była jednak nieuzasadniona. W kolejnym dniu trend powrócił na dawne tory przy jednoczesnym powrocie zakresu zmienności cen do „normy”. Szpikulec ten stanowił zaledwie kuriozum — losowy ruch cenowy. Być może sprzedający zawierzyli plotkom, które nie doszły do uszu kupujących lub o których ci ostatni wiedzieli, że są całkowicie fałszywe. Albo celowo próbowali przełamać linię wsparcia, co opisuję w rozdziale 10. Dolny przykład szpikulca cenowego z rysunku 7.2 jest, w przeciwieństwie do powyższego, słupkiem o istotnym znaczeniu, zwanym kluczowym słupkiem (dniem) odwrotu ze względu na fakt, że kolejne dni przyniosły coraz niższe szczyty i coraz niższe dołki. Jest to znak,

Rozdział 7: Interpretacja specjalnych kombinacji słupków: małe formacje że nadchodzi odwrócenie trendu. Kluczowe słupki odwrotu nie zawsze są szpikulcami cenowymi, mogą być też zwykłymi słupkami. Dlatego za każdym razem, gdy pojawi się szpikulec, zadaj sobie pytanie, czy można go uznać za kluczowy słupek odwrotu. W chwili, gdy zaczyna się gwałtowny spadek ceny i można przypuszczać, że powstaje szpikulec cenowy, nie można określić poziomu ceny minimalnej, dopóki słupek się nie dopełni, a więc, rzecz jasna, do tego czasu nie możesz zamknąć pozycji (innymi słowy, nie możesz się wycofać aż do następnej sesji). Nadal bowiem nie wiesz, jak będą wyglądały kolejne słupki, dlatego warto, byś traktował cenę minimalną szpikulca (gdy będzie już ostatecznie znany jej poziom) jako punkt odniesienia dla ustawienia zlecenia stop-loss w kolejnych dniach, nawet jeśli kurs po części powróci na wyższe poziomy, tak jak to widać na rysunku 7.2. Nigdy jednak nie możesz być całkowicie pewien, czy szpic jest anomalią, czy sygnałem odwrócenia trendu w dniu jego wystąpienia. Możesz to stwierdzić tylko z perspektywy rozwoju sytuacji w kolejnych dniach. Chociaż istotność lub losowość występowania szpikulców podlega ocenie tylko z perspektywy czasu, możesz nadal je wykorzystywać do następujących doraźnych celów analitycznych:

9 Dokonaj analizy otoczenia. Czasami możesz rzeczywiście mieć pewność, że szpikulec cenowy sygnalizuje kluczowy dzień odwrócenia trendu, ponieważ jesteś w stanie określić, jakiego szoku doznali gracze, a następnie poddać własnemu osądowi wiarygodność tego wydarzenia lub nowych informacji.

9 Ufaj cenie zamknięcia. Jako ogólną i podstawową zasadę możesz wykorzystać to, że cena zamknięcia jest najważniejszym elementem słupka, gdyż stanowi podsumowanie całodziennych nastrojów graczy. Aby przekonać się o istotności ceny zamknięcia, spójrz raz jeszcze na wykresy z rysunku 7.2: •

Szpikulec kontynuacji: na górnym wykresie cena zamknięcia jest bliska cenie maksymalnej i jednocześnie bardzo oddalona od dołka. Duża różnica w zakresie wahań pomiędzy tym a poprzednim słupkiem jest, oczywiście, powodem do niepewności, ale wszelkie obawy rozwiewa wysokie zamknięcie.

•

Kluczowy dzień odwrotu: dolny wykres z rysunku 7.2 ukazuje spełnienie trzech kryteriów odwrócenia trendu, co daje powody do zmartwień — nie tylko zakres cen jest o wiele szerszy, ale również pojawia się niższy dołek i cena zamknięcia bliska tej właśnie cenie minimalnej.

Kluczowy słupek odwrotu jest także zwany nagłym wahnięciem, gwałtownym zwrotem lub po prostu słupkiem swingu (ang. swing bar). Nie wszystkie szpikulce cenowe są jednak słupkami swingu. Słupek swingu to dowolny słupek, którego cena minimalna jest ostatnią i najniższą ceną w serii coraz niższych dołków lub którego cena maksymalna jest ostatnią i najwyższą ceną w serii coraz wyższych szczytów, jak na dolnym wykresie na rysunku 7.2. Możesz zidentyfikować słupek po zamknięciu sesji jako szpikulec cenowy, ale nie możesz stwierdzić, czy jest słupkiem swingu, dopóki nie zgromadzisz danych o dwóch kolejnych cenach zamknięcia. Konserwatywna taktyka gry giełdowej zakłada wyznaczenie poziomu stop-loss w oparciu o cenę minimalną szpikulca cenowego i złożenie zlecenia tak, by obowiązywało w kolejnych dwóch, trzech dniach. Jest to prosta metoda podążania za tłumem. Każdy widzi ten sam szpikulec cenowy, każdy wyznacza stop-loss na tym samym poziomie, więc i Ty powinieneś. Słupek następujący po szpicu cenowym jest często

147

148

Część III: Obserwacja zachowania rynku słupkiem dnia wewnętrznego. W niektórych przypadkach jest to słupek z nową ceną maksymalną nieco powyżej szczytu szpikulca, lecz z ceną zamknięcia poniżej zamknięcia szpikulca. Żadna z tych sytuacji nie jest pomocna. Po prostu nie można na ich podstawie wysnuć żadnych konkretnych wniosków i należy czekać na dalszy rozwój wydarzeń, które być może dostarczą nowych sygnałów, na których będziesz mógł polegać.

Poznajemy luki Luki cenowe stanowią jeden z najważniejszych elementów specjalnych konfiguracji słupków. Luka jest znaczącym i wyraźnym obszarem nieciągłości pomiędzy dwoma następującymi po sobie słupkami. Każdy słupek obejmuje wszystkie transakcje zawarte w danym okresie w obrębie pewnego zakresu cenowego, luka natomiast wskazuje na brak jakichkolwiek transakcji w pewnym zakresie cenowym. W tej części rozdziału udzielam wskazówek na temat rozpoznawania luk cenowych i wykorzystywania ich do celów analitycznych.

Identyfikujemy lukę Luka jest pustą przestrzenią — nikt nie oferował instrumentów po cenach, które ona obejmuje. Spójrz na rysunek 7.3. Ceny musiały „przeskoczyć” na wyższy poziom, aby strona podażowa i popytowa mogły się ponownie ze sobą spotkać, a kupujący mogli zawierać transakcje ze sprzedającymi. Na wykresach dziennych można często zauważyć luki na otwarciu, kiedy to cena otwarcia odchyla się drastycznie od ceny maksymalnej lub minimalnej z dnia poprzedniego. Luki pojawiają się też na wykresach intraday, czyli w obrębie jednej sesji.

Rysunek 7.3. Luka cenowa

Możesz rozpoznać wystąpienie luki na otwarciu, ale nie możesz dokonać pomiaru jej wielkości, dopóki sesja się nie zakończy. Kiedy już możesz ją zmierzyć, obliczasz różnicę pomiędzy dzisiejszą ceną minimalną a wczorajszą ceną maksymalną (dla luki wzrostowej — upside gap) lub pomiędzy wczorajszym dołkiem a dzisiejszym szczytem (dla luki spadkowej — downside gap). Wystąpienie luki determinują więc ceny skrajne,

Rozdział 7: Interpretacja specjalnych kombinacji słupków: małe formacje a nie ceny otwarcia i zamknięcia. Jeśli luka występuje w chwili otwarcia, ale zostaje wypełniona w toku sesji, wówczas nie powstanie na wykresie dziennym. Należy też pamiętać, że jeśli luka pojawi się na wykresie słupkowym o interwale jednogodzinnym, to fakt ten nie znajdzie odzwierciedlenia na słupku dziennym. Luki występują zazwyczaj w następstwie nowych informacji, jak na przykład komunikatów o wynikach finansowych, albo innych wydarzeń, prawdziwych lub zmyślonych (pogłoski). Ważne wydarzenia są źródłem wszystkich kluczowych ruchów cenowych, a zwłaszcza przyczyną pojawiania się luk. W ogólnym ujęciu ruchy cenowe nie są zjawiskiem losowym — gracze mimo wszystko mają powody, słuszne bądź nie, ku temu, by kupować i sprzedawać. Nawet najsilniejszy trend może zostać przełamany przez ruch skierowany przeciwnie, a zainicjowany porcją świeżych informacji. W rzeczywistości informacje o wielkiej wadze (prawie) zawsze przygniatają swym ciężarem wykres cenowy. To dlatego luki są tak cenną formacją — natychmiast wiesz, jak rynek interpretuje nowe informacje. Słupki analizuje się po to, by otrzymać precyzyjną ocenę tego, czy wiadomości są ważne, czy bez większego znaczenia. Niektóre bardzo łatwo zinterpretować. Jeśli świeże informacje są szczególnie sprzyjające, mogą zapoczątkować nowy trend wzrostowy, a jeśli jest odwrotnie, mogą całkowicie zahamować uformowany już trend wzrostowy. Jednak w większości przypadków dopóty nie wiesz, jak interpretować wiadomości — a przecież co chwila pojawiają się nowe! — dopóki nie zobaczysz na wykresie słupkowym, jak przyjmuje je rynek. Gracze giełdowi często energicznie zabierają się do dzieła po usłyszeniu nowych informacji i energię tę widać szczególnie wyraźnie w przypadku luk. Prześledźmy, jak powstaje luka. Powiedzmy, że na poniedziałkowej sesji kurs zamknięcia akcji spółki Totalny Kosmos wynosi 15 zł. Zaraz po jej zakończeniu firma podaje w komunikacie złe informacje — księgowy zdefraudował kilkadziesiąt milionów złotych i uciekł do Rio de Janeiro. Tak na marginesie — być może zauważyłeś, że firmy wstrzymują się z ogłaszaniem złych wiadomości, jeśli to możliwe, do zakończenia sesji w danym dniu. Zapewne ich zarządom wydaje się, że jeśli złe wieści zostaną przekazane po 17.30, nie będą sprawiały tak złego wrażenia o poranku następnego dnia. Niestety, w naszym przykładzie rynek pozostaje bezlitosny i następnego dnia Totalny Kosmos otwiera się przy luce spadkowej na poziomie 10 zł. Wówczas większość graczy wnioskuje, że luka zwiastuje dalsze spadki, więc kontynuują masową wyprzedaż akcji. Mimo to na koniec dnia całkowita rozpiętość luki może być niższa niż 5 zł. W toku sesji notowania mogą osiągnąć poziom nawet 12 zł, zmniejszając realną lukę do 3 zł. Jeśli jednak średni zakres zmienności cen wynosi 2 zł, to taka luka ma nadal relatywnie dużą rozpiętość — jej wartość jest o 50% większa od normalnego zakresu wahań. I to jest kluczowe kryterium oceny istotności luki — jej względna wielkość w stosunku do zakresu zmienności cen (skocz do nagłówka „Gotowi, do startu, start: luki startowe” dalej w tym rozdziale). Oczywiście, luki powstają też w wyniku upublicznienia dobrych wiadomości. Jeśli Totalny Kosmos ogłosi komunikat o przełomowym odkryciu naukowym, otwarcie na następnej sesji może nastąpić na bardzo wysokim poziomie, przyczyniając się do powstania luki wzrostowej, tak jak na rysunku 7.3. Możesz przypuszczać po wystąpieniu takiej luki, że niektórzy gracze (w tym wielu dobrze opłacanych zawodowych analityków) mieli całą noc na przeanalizowanie tych nowych informacji i to oni dokonali zakupu akcji na otwarciu, więc i Ty powinieneś to uczynić. Luka sugeruje, że kupujący spodziewają się dalszych wzrostów w ciągu dnia, dlatego dobrze jeśli i Ty wejdziesz (jeśli nie będziesz musiał wskoczyć) na pokład tego okrętu.

149

150

Część III: Obserwacja zachowania rynku

Wykorzystywanie głównych luk do swoich celów Luki stanowią wręcz wspaniałe okazje do zawierania transakcji, wspaniałe pod warunkiem, że jesteś w stanie odróżnić luki zwyczajne od luk nietypowych. Niżej opisuję te główne typy luk i pokazuję, jak można je wykorzystać w procesie decyzyjnym.

Brak okazji: luki zwyczajne (zwykłe) Luka zwyczajna to taka luka, która pojawia się znikąd bez szczególnego powodu (nie ma żadnych istotnych nowych informacji). Luki takie mogą powstać w uformowanym już wyraźnie trendzie albo wtedy, gdy cena nie zmierza w żadnym konkretnym kierunku (trend boczny). Jeśli cena podlega trendowi, luka go nie przerywa. Jeśli cena nie podlega trendowi, luka nie przyczynia się do powstania nowego. Luki zwyczajne mają, ogólnie biorąc, niewielkie znaczenie. Co wywołuje powstawanie luk zwyczajnych? Prosty błąd. Luka zwyczajna powstaje zazwyczaj przy niskiej płynności, kiedy na rynku niewielu graczy obraca instrumentami. Jakiś gracz może dostrzec, że cena sprzedaży oferowana przez innego tworzy lukę w odniesieniu do ostatniej ceny transakcji i decyduje się na zakup. Cena sprzedaży może być wynikiem pomyłki albo realizacji ukrytej strategii przez gracza, który chce doprowadzić na przykład do przebicia linii trendu. Lecz ponieważ uczestników rynku jest niewielu, a wieści nieznaczące (lub wcale ich nie ma), jego wysiłki spalają na panewce. Luka zwyczajna cechuje się raczej niskim wolumenem obrotu w dniu jej wystąpienia. Aby więc ocenić lukę otwarcia, odwołaj się do wolumenu. Jeśli jest niski lub przeciętny, to znaczy, że gracze nie szturmują drzwi pociągu z forsą, a luka jest najprawdopodobniej luką zwyczajną. Jeśli wolumen jest bardzo wysoki, każdy chce wykupić w tym pociągu miejscówkę, więc wszystko wskazuje na to, że luka zapoczątkuje znaczący wzrost lub spadek w kolejnych dniach. Na wykresach notowań instrumentów o niskiej płynności częściej dochodzi do powstawania luk niż w przypadku bardzo popularnych i płynnych instrumentów. Instrumenty o niskiej płynności są też określane mianem instrumentów (znajdujących się) ledwie w obrocie (ang. thinly traded), co oznacza, że bardzo mało graczy nimi obraca. Nie próbuj interpretować takich luk powstających na wykresach takich właśnie instrumentów. Luki te zwykle nie mają żadnego większego znaczenia.

Gotowi, do startu, start: luki startowe Luka startowa jest ważnym wydarzeniem, ponieważ prawie zawsze zwiastuje początek nowego trendu. Lecz pojawia się nie tylko luka i zapoczątkowuje nie tylko nowy trend, ale też znacząco zmienia się oblicze wykresu, między innymi za sprawą poszerzenia dziennego zakresu zmienności cen, zwiększenia zmienności w ujęciu kilku dni, a także wzrostu wolumenu. Wszystkie te zmiany są rezultatem zwiększonej aktywności rynku, ponieważ po wystąpieniu luki dochodzą nowi gracze. Sama luka startowa jest z kolei wynikiem jakiegoś wydarzenia, zazwyczaj na skutek dotarcia na rynek nowych wieści. Na rysunku 7.4 zilustrowałam lukę startową.

Rozdział 7: Interpretacja specjalnych kombinacji słupków: małe formacje

Rysunek 7.4. Luka startowa i luka ucieczki (pomiarowa)

Aby uznać lukę za lukę startową, musi ona:

9 Być relatywnie duża w stosunku do normalnego zakresu cenowego: jeśli

normalny zakres wahań ceny instrumentu wynosi 3 zł, a pewnego dnia następuje otwarcie na poziomie o 15 zł wyższym od ceny maksymalnej w dniu poprzednim, możesz mieć absolutną pewność, że wydarzyło się coś znaczącego.

9 Wystąpić, kiedy cena podlega delikatnemu trendowi lub jest w trendzie bocznym: nic wielkiego się nie dzieje na wykresie, aż tu nagle BACH! Nowe informacje zmieniają relacje podażowo-popytowe i są przyczynkiem do uformowania się nowego trendu.

Oczywiście, interpretacja luki jest zależna od jej kierunku, a więc od przewagi popytu przy luce wzrostowej lub podaży przy luce spadkowej:

9 Wzrostowa luka startowa: dobre wieści dotarły na rynek i kreują popyt. Nowi gracze chcą wejść w posiadanie instrumentu i są skłonni do kupna po o wiele wyższych cenach. Wolumen jest wyraźnie wyższy niż w poprzednich dniach.

9 Spadkowa luka startowa: gracze nie mogą się doczekać, by spuścić posiadane

instrumenty, więc są gotowi do akceptowania o wiele niższych cen sprzedaży, byle tylko pozbyć się uciążliwych walorów. Wolumen może być znacząco wyższy, ale nie dzieje się tak zawsze.

Idąc za ciosem: luki ucieczki (pomiarowe) Luka ucieczki powstaje w uformowanym już trendzie w wyniku napływu nowych sprzyjających informacji, które go jeszcze bardziej umacniają. Spójrz na drugą lukę na rysunku 7.4. Jaka jest różnica pomiędzy luką startową a luką ucieczki? Ta pierwsza zapoczątkowuje trend. Ta druga powoduje jego kontynuację. W obu przypadkach kupujący stają się rozrzutni i oferują coraz wyższe ceny kupna. Czasami jest to istotnie rezultat nowych, prawdziwych, pozytywnych informacji docierających na rynek, czasami rynek sam zmyśla dobre informacje i na tym żeruje, a niekiedy, w obliczu całkowitego braku nowych informacji, jest to samonapędzający się proces euforycznych zakupów.

151

152

Część III: Obserwacja zachowania rynku Jeśli spojrzysz raz jeszcze na rysunek 7.4, zauważysz, że po osiągnięciu przez cenę nowych szczytów w następstwie wystąpienia luki startowej nieznacznie ona spadła. Spadek ceny po znaczącym wzroście nazywany jest nawrotką (wycofaniem, nawrotem). Kurs przestaje osiągać nowe szczyty, lecz nie spada poniżej ceny minimalnej odnotowanej w dniu wystąpienia luki. Nawrotka po wystąpieniu luki startowej świadczy o realizacji zysków przez inwestorów, którzy najwcześniej otworzyli pozycje, i jest zjawiskiem dosyć powszechnym. W istocie zawodowi gracze liczą na nawrotkę, które stanowi dobrą okazję do kupowania w lokalnym dołku. Jeśli opanują ich dobre nastroje, ponownie otwierający swe pozycje zawodowcy wytwarzają energię zasilającą lukę ucieczki, która następuje po luce startowej.

Wyrównujemy rachunki: luka wyczerpania Luki wyczerpania pojawiają się pod koniec trendu, sygnalizując tym samym, że impreza skończona. Wolumen jest przeważnie niski. To, co uległo wyczerpaniu, to dobre wieści, które w pierwszej kolejności napędzały wzrosty ceny instrumentu, a także energia wczesnych nabywców. Po luce wyczerpania najczęściej dochodzi do odwrócenia trendu. Jak do tego dochodzi? Tutaj opisuję co prawda lukę wyczerpania w trendzie wzrostowym, lecz schemat działania jest podobny dla luk wyczerpania w trendzie spadkowym. Kiedy dostrzegasz pojawienie się luki w bieżącym trendzie przy niskim wolumenie obrotu w tym dniu, musisz rozważyć, co się za tym kryje. Wolumen bowiem sugeruje, że kupujący nie dobijają się do drzwi sprzedających, żeby nabyć instrument. Najprawdopodobniej gdzieś na rynku znajduje się chciwy sprzedawca, który znalazł ostatniego frajera do zakupu instrumentu po cenie wyższej od ceny maksymalnej z dnia poprzedniego o całą wielkość luki. Gorączka złota się skończyła, ale nabywca nie zdaje sobie z tego sprawy. Przeoczył fakt, że wielu chce sprzedawać, a nie ma zbyt wielu chętnych do zakupu. Słowem, ci, co chcieli już kupić instrument, uczynili to. Ktoś jednak musi być tym ostatnim kupującym, a tak się składa, że właśnie ten został nabity w butelkę — pustą w środku jak ta luka. Kiedy orientuje się, co uczynił, nie może znaleźć w ogóle nabywców na instrument posiadany w portfelu, a przynajmniej takich, którzy są jeszcze w stanie zagwarantować właśnie jemu jakiś zysk. Zamyka więc pozycję ze stratą. Możesz odróżnić lukę wyczerpania od luki ucieczki, przyglądając się wolumenowi obrotu, który jest niski w tym pierwszym przypadku. Kiedykolwiek dostrzeżesz na wykresie nowe nieokiełznane szczyty (lub dołki), którym nie towarzyszy szalenie wysoki wolumen, nie spodziewaj się, że ruch ten będzie kontynuowany, i zachowaj czujność. Możesz w całości zamknąć swoją pozycję albo przesunąć wyżej zlecenie stop-loss.

Gramy na wysoki wynik: wyspy odwrotu Zdarza się, że po luce wyczerpania natychmiast występuje luka startowa, skierowana przeciwnie (powyżej znajdziesz informacje o lukach startowych i lukach wyczerpania). Taka formacja nazywana jest wyspą odwrotu. Jest to odizolowany dwiema lukami słupek cenowy — z lewej strony jest wzrostowa luka wyczerpania, a z prawej strony znajduje się spadkowa luka startowa. Nazwa, oczywiście, wzięła się z jego położenia w stosunku do innych słupków na wykresie — słupek ten jest niczym wyspa na morzu pozostałych słupków i najczęściej jest bardzo wysoki, co oznacza szeroki zakres zmienności.

Rozdział 7: Interpretacja specjalnych kombinacji słupków: małe formacje Spójrz na rysunek 7.5. Widać na nim serię słupków z coraz wyższymi szczytami, po których następuje niewielka luka wzrostowa. W pewnym momencie ostatni nabywcy zaczynają zdawać sobie sprawę, że zostali sami na szczycie góry, więc zaczynają w panice wyprzedawać instrumenty, a co za tym idzie, akceptują coraz niższe, o wiele za niskie ceny. Rozpoczyna się ruch cenowy w przeciwnym kierunku przy jednoczesnym pojawieniu się spadkowej luki startowej. Pamiętaj jednak, że występowaniu luki startowej zawsze towarzyszy wysoki wolumen obrotu. Obserwacja wolumenu w tym przypadku jest nieco kłopotliwa. Słupek wyspy cechuje się, oczywiście, wyższą od poprzednich ceną maksymalną, lecz sesja toczy się przy niskim obrocie. Jest to sygnał ostrzegawczy. W kolejnym dniu, gdy ujawnia się luka startowa, wolumen obrotu gwałtownie rośnie. Wysokie obroty w dniu powstania tej luki spadkowej oznaczają, że strona podażowa jest niezwykle silna, więc nie należy się spodziewać zahamowania spadków i wypełnienia luki w toku sesji. Rozważmy teraz przypadek odwrotny. Wszyscy gracze, jak jeden mąż, pozbywali się instrumentu w czasie trwania trendu spadkowego, nadając sprzedaży taki impet i oferując tak niskie ceny, że doprowadziło to do powstania spadkowej luki wyczerpania. Tym razem paniczna wyprzedaż ma nieco inny charakter, ponieważ w pewnym momencie gracz Bogdan stwierdza, że cena spadała zbyt długo i być może osiągnęła już zbyt niski poziom — doskonała okazja do zakupu. Dokładnie z takim myśleniem zgadza się Janina, która odkupuje po tej cenie instrument, po czym oferuje go na rynku po cenie otwierającej lukę. Co więcej, udaje jej się sprzedać. Zobaczysz to lepiej, jeśli odwrócisz książkę do góry nogami i przyjrzysz się raz jeszcze rysunkowi 7.5.

Rysunek 7.5. Wyspa odwrotu (odwrócenia)

Spójrz na wykresy różnych instrumentów, a z pewnością zauważysz luki cenowe. O wiele trudniej jednak będzie Ci znaleźć wyspę odwrotu. Kiedy jednak ją dostrzeżesz, oto dwa potencjalne sposoby reakcji:

9 Wyspa odwrotu na dnie: kupuj. 9 Wyspa odwrotu na szczycie: sprzedawaj

153

154

Część III: Obserwacja zachowania rynku Pomimo rzadkości występowania tej formacji są spore szanse na to, że większość uczestników rynku stwierdzi, tak jak Ty, jej pojawienie się, co wywoła oczekiwaną reakcję — to właśnie ten aspekt analizy technicznej związany z samospełniającą się przepowiednią. Choć nie sposób stwierdzić do końca sesji, podczas której występuje druga luka, lub nawet do końca kolejnej, czy formacja jest wyspą odwrotu, wielu komentatorów giełdowych spekuluje na ten temat już po pojawieniu się pierwszej luki. Włóż sobie zatyczki do uszu, żeby lepiej nie słyszeć rumoru, jaki ogarnia rynek. Wydawaj własne osądy. „Czy formuje się wyspa odwrotu?” — to drugie najczęściej zadawane pytanie, które słyszą analitycy techniczni, a na które nie sposób odpowiedzieć, nie czekając dzień lub dwa od pojawienia się drugiej luki. (Notabene, najczęściej zadawane w tym przypadku pytanie to: „Czy powstaje formacja ramion i głowy?”. Więcej na ten temat w rozdziale 9.).

Wypełniamy lukę Możesz czasami usłyszeć, że luka musi zostać wypełniona. Jest to nonsens wydobywający się z ust ludzi chcących uchodzić za światłych i mądrych, a którzy tak naprawdę nie wiedzą, z jaką luką mają do czynienia. Wypełnianie luki oznacza, że ceny osiągają poziomy pominięte przy jej wystąpieniu oraz sprzed jej wystąpienia. Wypełnienie luki ilustruje rysunek 7.6.

Rysunek 7.6. Wypełnienie luki

Jeśli cena instrumentu wystrzeli w górę przy luce startowej, jej wypełnienie może nie nastąpić przez kilka najbliższych miesięcy lub nawet lat — jeśli w ogóle. Zatrzymaj się na chwilę i pomyśl. Jeśli fundamentalne czynniki wpływające na instrument uległy diametralnej zmianie, to dlaczego uczestnicy rynku mieliby wyprzedawać instrument i przyczyniać się do spadku ceny do poziomu sprzed wielkiego wydarzenia? Warunki

Rozdział 7: Interpretacja specjalnych kombinacji słupków: małe formacje zmieniły się trwale i tak też się dzieje z ceną instrumentu. Jeśli na przykład jakaś spółka giełdowa wynalazła nowy przebojowy produkt, który chcą mieć wszyscy, nowe poziomy maksymalne, na jakie wzniesie się kurs unoszony na fali tych informacji, niekoniecznie muszą być właściwe, ale równie niewłaściwe są stare poziomy, na jakich cena była notowana, ponieważ zmieniły się warunki, a poprzedni stan rzeczy należy do przeszłości. Luka ucieczki i luka zwyczajna to inna historia. Popyt na instrument jest przeciętny i nie znajduje się pod wpływem nowych informacji ani uwarunkowań, więc luka może zostać wypełniona przez graczy polujących na okazje. Niekiedy wypełnienie luki jest skutkiem samospełniającej się przepowiedni, gdyż wszyscy wokół mówią o wypełnieniu luki. Skąd masz wiedzieć, czy luka zostanie wypełniona, czy nie? Zależy to od rodzaju luki. Jeśli jest to luka startowa, prawdopodobnie nie zostanie wypełniona, przynajmniej w krótkim okresie. Jeśli jest to luka ucieczki lub luka zwyczajna, może, ale nie musi zostać wypełniona. Wtedy warto wspomóc się dodatkowymi wskaźnikami (jak na przykład wskaźnikiem impetu, opisywanym w rozdziale 13., dzięki któremu możesz określić prawdopodobieństwo nawrotu ceny powodującego wypełnienie luki).

Jak wykorzystać zakres zmienności cen, by skutecznie radzić sobie ze zmianami Długość słupka cenowego, czyli zakres zmienności cen (lub też zasięg wahań cen), odgrywa pewną rolę przy występowaniu specjalnych konfiguracji słupków, szpikulców i luk cenowych. Zakres zmienności ma jednak znaczenie samo w sobie, o czym możesz się przekonać, czytając poniższą część rozdziału. Jak to określałam wcześniej w tym i poprzednich rozdziałach, zakres zmienności oznacza przedział, w jakim ceny zmieniały się w danym okresie analizy, a jego wielkość stanowi różnicę pomiędzy ceną maksymalną a ceną minimalną. Jest to więc największa możliwa odległość pomiędzy poziomami cen odnotowanymi w tymże okresie. Jeśli więc obserwujesz notowania instrumentu, którego cena wahała się w zakresie równym 3 zł, a nagle zakres ten zwiększył się do 5 zł, coś musiało się wydarzyć, przy czym nie ma znaczenia, na jakim poziomie następują kolejne otwarcia i zamknięcia.

Zwracamy uwagę na zmieniający się zakres zmienności Zachowania kursów rzadko bywają nudne. Występują rozmaite wydarzenia, wyciekają różne informacje, do uszu graczy dochodzą najnowsze wieści. Kiedy zmieniają się warunki, średni zakres zmienności jest najczęściej pierwszym elementem zachowania cen, który też ulega zmianie. Zmiana zasięgu wahań cen, którą widać na rysunku 7.7, zazwyczaj poprzedza zmianę kierunku lub kąta nachylenia trendu albo następuje po takiej zmianie. Zwróć uwagę, że często jest to wskaźnik wyprzedzający. Spójrz na rysunek 7.7 i zapamiętaj następujące pojęcia:

155

156

Część III: Obserwacja zachowania rynku

9 Rozszerzenie zakresu to wydłużanie się kolejnych słupków cenowych wraz z upływem czasu — zwiększa się odległość pomiędzy ceną maksymalną a ceną minimalną (schemat A na rysunku 7.7). Zazwyczaj oznacza to kontynuację trendu.

9 Zwężenie zakresu to skracanie się kolejnych słupków cenowych wraz z upływem

czasu — zmniejsza się odległość pomiędzy ceną maksymalną a ceną minimalną (schemat B na rysunku 7.7). Może to oznaczać zbliżające się odwrócenie trendu.

Rysunek 7.7. Rozszerzenie i zwężenie zakresu zmienności cen

Zmiana długości słupków — a więc rozszerzanie lub zwężanie się zakresu — nie mówi Ci nic na temat istniejącego kierunku ruchu cen. Zakres może się rozszerzać lub zwężać zarówno w trendzie wzrostowym, jak i spadkowym.

Określenie znaczenia zmiany zakresu zmienności Zasadniczo rozszerzający się zakres zmienności cen wiąże się z kontynuacją trendu, a zwężający się zakres zmienności może świadczyć o odwróceniu trendu, które ma wkrótce nastąpić. Niekiedy zmiana zakresu zmienności jest Twoją jedyną wskazówką sugerującą, że nastąpiła zmiana nastrojów wśród uczestników rynku obracających tym samym instrumentem co Ty, jednak zachęcam Cię do wzięcia pod uwagę poniższych czynników:

9 Wolumen: sprawdź, czy wolumen wzrósł, czy spadł. •

Rosnący wolumen: więcej graczy uczestniczy w obrocie lub dotychczasowi gracze zajmują większe pozycje. Ten wzrost wolumenu przeważnie towarzyszy rozszerzającemu się zakresowi zmienności cen i stanowi doskonały wskaźnik potwierdzający przyspieszenie trendu. Może ono następować w obu kierunkach, zarówno w górę, jak i w dół. Jeśli natomiast zaobserwowałeś rozszerzenie zakresu zmienności, któremu nie towarzyszy rosnący wolumen, stoisz wówczas przed zagadką do rozwiązania, więc musisz poszukać wyjaśnienia przy pomocy innych wskaźników, na przykład wskaźnika impetu (rozdział 13.).

•

Spadający wolumen: uczestnicy wycofują się powoli z rynku tego instrumentu lub dotychczasowi zmniejszają swoje pozycje. Spadający wolumen jest zazwyczaj zjawiskiem towarzyszącym zwężeniu zakresu zmienności.

Rozdział 7: Interpretacja specjalnych kombinacji słupków: małe formacje

9 Umiejscowienie cen otwarcia i zamknięcia: poniżej przedstawiam cztery możliwe kombinacje czynników zakresu zmienności: •

Rozszerzający się zakres, ceny zamknięcia wyżej od cen otwarcia: kupujący są podekscytowani perspektywą dalszych wzrostów ceny.

•

Rozszerzający się zakres, ceny zamknięcia niżej od cen otwarcia: sprzedający są bardziej zaniepokojeni niż wcześniej i starają się pozbyć ciążącego im instrumentu.

•

Zwężający się zakres, ceny zamknięcia wyżej od cen otwarcia: we wszystkich przypadkach zwężania się zakresu zmienności gracze czują się niekomfortowo z uwagi na bieżący kierunek trendu. Wyższe ceny zamknięcia mogą jednak poprawić negatywne nastroje wpisane w zwężający się zakres zmienności.

•

Zwężający się zakres, ceny zamknięcia niżej od cen otwarcia: jest to podwójnie niekorzystna sytuacja. Traderzy może i nie przyczyniają się do powstawania nowych dołków, ale ich silna chęć pozbycia się instrumentu spycha jednak cenę zamknięcia poniżej poziomu ceny otwarcia. Zwężenie zakresu zmienności oznacza zazwyczaj, że na rynku wyczerpuje się aktywność graczy, czyli wolumen obrotu spada — jeśli więc widzisz rosnący wolumen przy niższym zamknięciu i zwężającym się zakresie zmienności, rozsądnie będzie, jeśli opuścisz pokład tego statku (zamkniesz pozycję w tym instrumencie).

Przyglądamy się średniemu zakresowi zmienności cen Zakres zmienności jest cennym narzędziem analitycznym. Zamiast jednak śledzić na wykresie cenowym serie słupków i dociekać „na oko”, czy ich długość ulega wydłużeniu, czy skróceniu, możesz znaleźć nieco bardziej skuteczne i precyzyjne metody pomiaru zakresu zmienności. Tak naprawdę, jesteś w stanie go obliczyć na kartce, w arkuszu kalkulacyjnym albo dzięki oprogramowaniu analitycznemu. Średni zakres zmienności cen to średnia arytmetyczna rozpiętości cen występującej w danym okresie, a więc średnia różnica odległości cen maksymalnych od cen minimalnych. Gwoli przypomnienia: średnia arytmetyczna n liczb to suma tych liczb podzielona przez n. Na przykład jeśli suma zakresów zmienności z dziesięciu kolejnych dni wynosi 32 zł, to średnia arytmetyczna, a tym samym średni zakres zmienności, będzie wynosić 3,20 zł. Średni zakres zmienności jest jednym z najlepszych narzędzi, które pozwalają Ci zachować zimną krew i zdrowy rozsądek. Jeśli wiesz, że średni dzienny zakres zmienności wynosi 3,20 zł, to wiesz, że najwięcej, ile możesz wyciągnąć w ciągu jednej sesji na danym instrumencie, to właśnie 3,20 zł, i to przy założeniu, że kupisz w dołku, a sprzedasz przy cenie maksymalnej w danym dniu — i zakładając jeszcze, że będzie to zwykły dzień. Jeśli Twój makler, Twój szwagier albo reklama e-mailowa zachęcająca do inwestowania zapewniają Cię, że możesz w ciągu kolejnego miesiąca zarobić 500 zł na jakimś instrumencie, dobrze wiesz, że to mało prawdopodobne. Powiedzmy, że jest to instrument o średnim zakresie zmienności równym 3,20 zł. Jeśli przez 22 dni z rzędu

157

158

Część III: Obserwacja zachowania rynku (dni robocze, w których funkcjonuje giełda) cena wzrastałaby sukcesywnie o wielkość tego średniego przedziału, to po miesiącu zyskałbyś zaledwie 70,40 zł. O ile więc Twój informator nie posiada jakichś poufnych informacji, jego prognoza to stek bzdur. W normalnych, przeciętnych warunkach możesz spodziewać się, że średni zakres zmienności utrzyma się na mniej więcej stałym poziomie. W praktyce takie prognozy niebotycznych zysków są zazwyczaj formułowane w oparciu o przewidywania dotyczące wybicia i oczekiwania, że wybicie to dodatkowo wytworzy lukę cenową potwierdzającą wspaniałe informacje, które napędzają wzrost. Jak więc uwzględnić występowanie luk cenowych przy jednoczesnej obserwacji średniego zakresu zmienności? Czytaj dalej, a dowiesz się.

Badamy luki Bez względu na to, czy analizujesz przyszłe wydarzenie, które mogłoby mieć potencjalny wpływ na powstanie luki, czy tylko skupiasz się na zakresie zmienności w celu zidentyfikowania nastrojów rynkowych, będziesz potrzebował wskazówek na temat tego, jak uwzględniać w analizie luki cenowe. Odwołując się do poprzedniego przykładu z prognozą miesięcznego zysku na poziomie 500 zł, musiałoby wystąpić przynajmniej kilka luk, aby cel został osiągnięty. A luki nigdy nie występują w liczbie kilku naraz, nawet w pewnych odstępach czasu. Twój doradca więc jest pod wpływem silnej iluzji — nie idź za jego namową i nie kupuj. Powiedzmy, że z powodzeniem śledzisz i wyliczasz średni zakres zmienności, aż tu nagle któryś z kolejnych słupków tworzy lukę cenową. Musisz wziąć tę lukę pod uwagę albo po prostu Twojej analizie będzie czegoś brakowało. Pokazuje to rysunek 7.8. W pierwszym dniu średni zakres zmienności wynosi 2 zł. W drugim dniu otwarcie następuje o wiele wyżej i powstaje luka cenowa, ale zakres zmian w tym dniu jest nadal taki sam jak w pierwszym. Zatem średni zakres zmienności dla okresu tych dwóch dni wynosi 2 zł. Patrząc tylko na średni zakres zmienności, bez przyglądania się poszczególnym słupkom na wykresie i ich położeniu względem siebie, nie wiedziałbyś, że powstała luka cenowa. No i? Co z tego? Może jest to luka zwyczajna, która nic konkretnego nie oznacza (spójrz do fragmentu pod nagłówkiem „Brak okazji: luki zwyczajne (zwykłe)”). Jeśli byłaby to istotna luka, na przykład luka startowa (patrz nagłówek „Gotowi, do startu, start: luki startowe” wyżej w tym rozdziale), zobaczyłbyś rozszerzający się zakres zmienności cen (czemu towarzyszyłby wzrost wolumenu), a cała ta kwestia była dosyć dyskusyjna, prawda? Powodem, dla którego musisz uwzględniać luki cenowe przy wyliczaniu średniego zakresu zmienności, jest to, że zazwyczaj poprzedzają one długookresowe zmiany w zakresie zmienności, a tego właśnie szukasz. Jeśli zmierzysz zakres zmienności dla poszczególnych dni i go uśrednisz, będzie wyglądało na to, że nic nie uległo zmianie. Jednak przy bardziej szczegółowej analizie sytuacji przedstawionych na rysunku 7.8 okazuje się, że w ciągu dwóch dni ceny zmieniały się w zakresie od 1 zł w dołku dnia pierwszego do 7 zł na szczycie dnia drugiego — a więc jest to zakres równy 6 zł. Uśrednianie nie pokazuje tego, że zakres zmienności uległ potrojeniu. Co więcej, gdyby zakres zmienności w drugim dniu był węższy, powiedzmy 1,50 zł, średni zakres z dwóch dni byłby niższy niż 2 zł. Patrząc więc tylko na wartości liczbowe, bez uwzględnienia luki cenowej, doszedłbyś do wniosku, że zakres uległ zwężeniu — a stało się coś dokładnie odwrotnego.

Rozdział 7: Interpretacja specjalnych kombinacji słupków: małe formacje

Rysunek 7.8. Problem z uśrednianiem zakresu zmienności przy występowaniu luk

Odkrywamy średni „rzeczywisty” zakres zmienności Jeśli chcesz podejmować decyzje transakcyjne na podstawie średniego zakresu zmienności cen, musisz skorygować proces uśredniania poprzez uwzględnienie ewentualnych luk cenowych, które wystąpiły. Zaczynasz więc od najważniejszego komponentu słupka cenowego, czyli od ceny zamknięcia. Z reguły aby obliczyć rzeczywisty zakres zmienności w danym dniu, kiedy wystąpiła luka, bierzesz do wyliczeń cenę zamknięcia z dnia poprzedniego oraz cenę maksymalną w danym dniu. Aby uwzględnić lukę cenową, traktujesz więc cenę zamknięcia z dnia poprzedniego, jakby była ceną otwarcia z danego dnia. Jeśli jednak cena zamknięcia w pierwszym dniu była niższa od ceny maksymalnej, to czy poprzez liczenie zakresu zmienności od tej ceny zamknięcia nie zliczamy podwójnie odcinka pomiędzy szczytem dnia pierwszego a zamknięciem w tym dniu (jest on już przecież uwzględniony przy normalnym wyliczaniu zakresu zmienności dla dnia pierwszego)? Nie, ponieważ uznajemy, że odcinek ten wlicza się do zakresu zmienności w danym dniu, po wystąpieniu luki, bo to zakres zmienności najbardziej Cię interesuje, a niekoniecznie sama luka. Cena zamknięcia oznaczała zakończenie obrotu w dniu poprzednim i ją właśnie traktujesz jak cenę otwarcia w danym dniu. Ponieważ cena zamknięcia jest najważniejsza w słupku cenowym, gracze techniczni są szczególnie wyczuleni na wielkość luki na otwarciu, która jest liczona od ceny otwarcia w danym dniu właśnie do ceny zamknięcia z dnia poprzedniego. Na rysunku 7.9 przedstawiłam ten nowy sposób obliczeń. Przyjmijmy, że zamknięcie w dniu 1. nastąpiło na poziomie 3 zł, czyli o 2 zł wyżej od otwarcia na poziomie 1 zł. Odejmując tę cenę zamknięcia od ceny maksymalnej w dniu 2. równej 7 zł, dostajemy 4 zł, czyli rzeczywisty zakres zmienności. Uśredniając ten właśnie zakres z zakresem w dniu 1. wynoszącym 2 zł, dostajemy 3 zł, średni rzeczywisty zakres zmienności cen. Jeśli wystąpiłaby luka spadkowa, przyjmując te same słupki, uwzględnienie jej następuje poprzez odjęcie ceny minimalnej z dnia 2. od ceny zamknięcia z dnia 1.

159

160

Część III: Obserwacja zachowania rynku

Rysunek 7.9. Średni rzeczywisty zakres zmienności — ATR

Dlaczego słowo rzeczywisty? Ponieważ takie właśnie słowo wybrał twórca tego wskaźnika, J. Welles Wilder Jr. Średni rzeczywisty zakres zmienności jest niekiedy nazywany średnim rzeczywistym zakresem zmienności Wildera lub po prostu ATR (skrót od ang. Average True Range). Im większa zmiana w wielkości zakresu zmienności, tym większa okazja do zawarcia korzystnej transakcji (lub wyraźniejsze ostrzeżenie, by się wycofać). Zmiany średniego rzeczywistego zakresu zmienności oceniasz w oparciu o te same kryteria, co w przypadku normalnego średniego zakresu zmienności (przypomnij sobie informacje z części pod nagłówkiem „Określenie znaczenia zmiany zakresu zmienności” wyżej w tym rozdziale), z tym że masz większą pewność co do wartości analitycznej tych ocen w przeciwieństwie do oceniania „na oko”. Jeśli więc średni rzeczywisty zakres zmienności cen instrumentu, którym obracasz, wynosi 10 zł (biorąc słupki dzienne), a nagle zaczyna się zwężać do 6, 4, w końcu 2 zł, wtedy koniecznie sprawdź, co się dzieje. Bo coś się dzieje. W dolnej części rysunku 7.10 znajduje się wykres cenowy, na którym widać wyraźnie, że cena podlega trendowi wzrostowemu, lecz średni rzeczywisty zakres zmienności (w górnej części) spada. Osiąga niski poziom w momencie, gdy trend dobiega końca (obszar zaznaczony okręgiem). Zauważ, że znamienny dla odwrócenia trendu jest długi słupek spadkowy, z którym oczywiście idzie w parze wzrost wskaźnika ATR. Mimo wszystko ATR jest wskaźnikiem trudnym w stosowaniu, po części z uwagi na to, że jego wykres nie jest wygładzony, a po części dlatego, że nie mówi nic o nachyleniu linii trendu. Co więcej, może być skierowany przeciwnie do ruchu cen, co widać dobrze na rysunku 7.10 po odwróceniu trendu. Oprócz tego wszystkiego ATR wymaga biegłości w analizie słupków. Zanim więc dojdzie do tego, że na wykresie ujrzysz długi słupek spadkowy, często będziesz już wiedział, że trend się kończy. Nie porzucaj jednak tego wskaźnika całkowicie, potraktuj go jako wskaźnik generujący sygnały ostrzegawcze — niekiedy jedyne, na jakie możesz liczyć.

Rozdział 7: Interpretacja specjalnych kombinacji słupków: małe formacje

Rysunek 7.10. Zmiana wartości ATR jako sygnał ostrzegawczy

161

162

Część III: Obserwacja zachowania rynku

Rozdział 8

Słupek cenowy inaczej: świece japońskie W tym rozdziale: ► Przedstawiamy wprowadzenie do wykresów świecowych. ► Robimy przegląd kilku szczególnych przypadków formacji świecowych. ► Prezentujemy sposoby użycia wykresów świecowych wraz z innym wskaźnikami.

W

ykresy świecowe graficznie różnią się od wykresów słupkowych, z którymi dotychczas mieliśmy do czynienia. Początków wykresów świecowych można się doszukiwać w dziewiętnastowiecznej Japonii, kiedy to handlarze ryżu wykorzystywali je do odnotowywania cen rynkowych tego towaru.

Inwestor Steve Nison zwrócił uwagę zachodnich rynków na te wykresy w 1990 roku. Świece japońskie natychmiast zyskały popularność, ponieważ ich budowa zasadniczo pozwala, jak w przypadku słupków cenowych, na określenie nastrojów rynkowych. Dobrym przykładem jest świeca będąca korpusem bez górnego cienia (ang. shaven top), w której cena zamknięcia jest równa cenie maksymalnej. Mamy wówczas do czynienia, o czym mówiłam w rozdziale 6., z dużym optymizmem byków. Na międzynarodowym rynku dostępne już jest oprogramowanie analityczne, które umożliwia wynajdywanie formacji świecowych na wykresach po ich nazwach, wraz ze wsparciem merytorycznym w zakresie ich interpretacji. W rozdziale tym rozkładam świece na czynniki pierwsze, wyjaśniając, dlaczego są aż tak użyteczne. Zwróć uwagę, że w niektórych przypadkach pojedyncza świeca może stanowić „formację” samą w sobie, przy czym świece takie zawsze mają własne nazwy (więcej o formacjach w rozdziale 9.). Formacji składających się z pojedynczych świec lub serii kilku świec są dziesiątki, dlatego nie jestem w stanie ich wszystkich opisać w tym rozdziale. Wybrałam więc kilka świec i układów świec, które się wyróżniają i są warte szczególnej uwagi. Jeśli chcesz zagłębić się w tematykę świec japońskich, polecam Ci książkę Russella Rhoadsa pt. Candlestic Charting For Dummies.

Nieocenione zalety świec japońskich Świece japońskie frapują i fascynują jednocześnie swym wyglądem. W szybki i łatwy sposób możesz nauczyć się, jak rozpoznawać kilka najważniejszych formacji świecowych. Poniżej wymieniam zalety, jakie wiążą się z używaniem wykresów świecowych:

164

Część III: Obserwacja zachowania rynku

9 Świece japońskie są łatwe w interpretacji, co sprawia, że stanowią wspaniałe

narzędzie dla początkujących w analizie technicznej wykresów. Zresztą także starzy wyjadacze korzystają z nich, aby dokonywać dodatkowych spostrzeżeń i formułować głębsze wnioski. Twój zmysł wzroku niemal natychmiast dostosuje się do wyglądu wykresów świecowych.

9 Zarówno pojedyncze świece, jak i całe formacje mają nadane bardzo opisowe

i łatwe do zapamiętania nazwy — urocze i niekiedy zatrważające — w których zawiera się już cząstka ich interpretacji. Dlatego nazwy pomagają Ci zapamiętać znaczenie poszczególnych formacji. Wśród barwnych określeń znajdują się m.in. „porzucone dziecko”, „zasłona ciemnej chmury” czy „szpulki”.

9 Interpretacje wykresów świecowych są powszechnie znane graczom giełdowym i dlatego ze względu na tę popularność możesz oczekiwać, że większość z nich będzie reagowała na pojawienie się danej formacji w podobny i przewidywalny sposób.

9 Wykresami świecowymi możesz posługiwać się wraz z wszystkimi innymi

standardowymi wskaźnikami, tak jak w przypadku wykresów słupkowych.

9 Wygląd niektórych świec świadczy o pełnych dramatyzmu działaniach na giełdzie i może z większym wyprzedzeniem sygnalizować zmiany trendu, niż ma to miejsce w przypadku słupków. Jak to pokazywałam w rozdziale 7., niektóre specjalne konfiguracje słupków są też dobrym prognostykiem takich zmian, na przykład „luka startowa” albo „wyspa odwrócenia”. Jednak tych specjalnych konfiguracji jest niewiele w porównaniu z dziesiątkami formacji świecowych.

9 Wykresy świecowe są szczególnie przydatne przy sygnalizowaniu znaczących momentów zwrotnych na rynku — odwrócenia trendu wzrostowego na spadkowy i odwrócenia spadkowego na wzrostowy.

Rozkładamy świece na części pierwsze Gotów, by zgłębić konstrukcję świec japońskich? Jeśli tak, to pierwszą rzeczą, którą z pewnością sam zauważysz w notacji świecowej, jest wyeksponowanie cen otwarcia i zamknięcia jako najbardziej istotnych składowych tego rodzaju słupka cenowego. Spójrz na rysunek 8.1. Widać na nim prostokąty, od których odchodzą w górę i w dół cienkie kreski. Krótsze boki prostokątów, zwanych korpusami, wyznaczają ceny otwarcia i zamknięcia. Z kolei odchodzące od nich pionowe kreski nazywane są cieniami i wyznaczają ceny minimalne i maksymalne (więcej o cenach otwarcia, zamknięcia, maksymalnej i minimalnej w rozdziale 6.). Poniżej omawiam szczegółowo budowę świec i podstawowe ich rodzaje, a także całe formacje świecowe.

Konstrukcja korpusu Korpus wyznacza odległość ceny otwarcia od ceny zamknięcia. Kolor świecy natomiast świadczy o nastrojach panujących na rynku, mówiąc nam o tym, czy rządziły byki, czy niedźwiedzie. Oto, co oznaczają kolory:

Rozdział 8: Słupek cenowy inaczej: świece japońskie

Rysunek 8.1. Wykres świecowy

9 Biały korpus: cena zamknięcia jest wyższa od ceny otwarcia. Biały korpus jest

symbolem byków i hossy, a im dłuższy on jest, tym silniejsza była presja byków. Bardzo długi korpus wskazuje, oczywiście, że cena zamknięcia jest o wiele wyższa od ceny otwarcia, co świadczy jednoznacznie o agresywnej stronie popytowej. W codziennej bitwie pomiędzy bykami a niedźwiedziami byki zdecydowanie wygrały.

9 Czarny korpus: sytuacja odwrotna — cena zamknięcia poniżej otwarcia. Czarny korpus oddaje pesymizm panujący wśród graczy, a im dłuższy on jest, o tym większym pesymizmie świadczy. Oznacza on, że to niedźwiedzie zdominowały byki, czyli sprzedający mieli przewagę nad kupującymi.

Choć na pierwszy rzut oka iluzja optyczna sprawia, że wydaje się, iż biały korpus na rysunku 8.1 jest dłuższy od czarnego, to w rzeczywistości ich długości są sobie równe. Czarny słupek wymaga więc od Ciebie większego skupienia i jest to właśnie jeden z powodów, dla których wykresy świecowe są przekonujące w odbiorze — i skuteczne zarazem. Nie pomyl się w interpretacji kolorów używanych przy wykresach świecowych, których używa się inaczej niż w przypadku niektórych wykresów słupkowych. Przypominam (o czym mówiłam w rozdziale 6.), że w niektórych komputerowych programach analitycznych na zielono oznacza się słupki (dni) wzrostowe, przy czym za dzień wzrostowy uznaje się taki, w którym cena zamknięcia jest wyższa od ceny zamknięcia z dnia poprzedniego. Słupek (dzień) spadkowy, oznaczany na czerwono, to oczywiście taki, w którym zamknięcie jest poniżej zamknięcia z dnia poprzedniego. Na wykresach świecowych o tym, czy dany dzień był wzrostowy, czy spadkowy (i tym samym o kolorze słupka), świadczy położenie ceny zamknięcia względem ceny otwarcia, a nie odnoszenie ceny zamknięcia do dnia poprzedniego. Jak w przypadku wszystkich rodzajów słupków cenowych kluczowe znaczenie ma kontekst. Chociaż do interpretacji sytuacji na rynku możesz wykorzystywać pojedyncze świece jako wskaźniki same w sobie, to jednak w większości przypadków odnosisz je do świec poprzedzających. Jedna mała, biała świeca w morzu czarnych słupków może świadczyć o tym, że w danym dniu wygrały byki. Nie jest to co prawda znaczące wydarzenie i nie możesz na jego podstawie stwierdzić, że trend dobiega końca, ale można je na pewno potraktować jako jeden z sygnałów utraty sił przez niedźwiedzie.

165

166

Część III: Obserwacja zachowania rynku

Staramy się uchwycić istotę świecy bez korpusu — doji Świeca, która nie posiada korpusu lub w której jest on bardzo mały, określana jest mianem doji. W świecy tej ceny otwarcia i zamknięcia są sobie równe lub mają zbliżone poziomy. Rysunek 8.2 prezentuje trzy typy doji. Sama w sobie świeca doji nie mówi Ci zbyt wiele o nastrojach rynku. Interpretujesz ją zawsze w kontekście jednej lub kilku poprzedzających świec. Doji świadczy o tym, że nastroje są w fazie przejściowej. Jest więc świecą neutralną, a nie charakterystyczną tylko dla hossy lub tylko dla bessy.

Rysunek 8.2. Formacje doji

Kiedy doji pojawia się w momencie, gdy od dłuższego czasu już ceny podlegają silnemu trendowi wzrostowemu, może ona oznaczać, że entuzjazm byków jest na wyczerpaniu (być może z rozdziału 7. pamiętasz, że cena zamknięcia zbliżona do ceny otwarcia lub jej równa oznacza niezdecydowanie graczy). Jeśli doji występuje po długiej białej świecy w trendzie wzrostowym, rynek jest najwyraźniej zmęczony. Ta konkretna formacja nazywa się gwiazdą doji bessy. Formacja do niej odwrotna, czyli gwiazda doji hossy, występuje, gdy doji pojawi się po długiej czarnej świecy. W innych przypadkach oznacza zbliżające się odwrócenie. Doji jest formacją niosącą w sobie ważne przesłanie bez dodatkowego uwzględniania cieni, chociaż cienie same w sobie też są znaczące, o czym mówię dalej w tym rozdziale. Zawsze przywiązuj wagę do serii kilku doji lub do doji występującej w dobrze uformowanym już i trwającym od dłuższego czasu trendzie. To świeca transformacji, zmiany nastrojów, dlatego zawsze, gdy się pojawia, powinieneś szczególnie uważać na tę fazę przejściową, jeśli może mieć to wpływ na wartość otwartych pozycji.

Chwytamy cień Ceny maksymalna i minimalna są na świecach oddane za pomocą tak zwanych cieni — pionowych, cienkich odcinków odchodzących od korpusu. Możesz sobie wyobrazić, że jest to knot przechodzący na wylot świecy. Chociaż mają drugorzędne znaczenie wobec korpusu, wnoszą pożyteczne informacje do analizy psychologii rynku, w ten sposób modyfikując interpretację korpusu. Cienie w trzech przypadkach dostarczają wyjątkowych wskazówek interpretacyjnych:

9 Korpus nie istnieje (doji). 9 Brakuje cienia. 9 Cień jest bardzo długi.

Rozdział 8: Słupek cenowy inaczej: świece japońskie Jeśli chcesz dowiedzieć się czegoś więcej na temat cieni świec japońskich, czytaj dalej.

Cienie doji W wielu przypadkach doji występuje w normalnej postaci z oboma cieniami tej samej długości (pierwszy przypadek na rysunku 8.2). Jednakże dwa najcenniejsze typy doji to drugi i trzeci przypadek z rysunku 8.2, czyli ważka doji i nagrobek doji. Oto, co oznaczają:

9 Ważka doji: długi dolny cień i brak górnego oznacza, że cena otwarcia, cena

maksymalna i cena zamknięcia mają ten sam poziom. Sprzedający próbowali ściągnąć cenę w dół, lecz osiągnęli tylko połowiczny sukces. Choć udało im się utworzyć nowy dołek, to nie powiodło im się na koniec sesji, gdy nie zdołali doprowadzić do zamknięcia w tym nowym minimum lub blisko niego. Do gry pod koniec sesji musiały się włączyć byki, ponieważ cena zamknięcia wróciła do poziomu otwarcia, więc popyt był na tyle silny, że wywindował cenę z powrotem w górę. Sposób interpretacji ważki doji zależy, oczywiście, od tego, jakie świece poprzedzały jej wystąpienie. Oto możliwe opcje: •

Jeśli pojawia się po serii świec spadkowych, ważka doji może świadczyć o pojawieniu się większej liczby kupujących i tym samym o prawdopodobnym zakończeniu trendu.

•

Jeśli ważka doji występuje po serii świec wzrostowych, oznacza to, że kupującym nie udało się osiągnąć nowego szczytu cenowego, za to sprzedający skutecznie ściągali cenę w dół, tworząc w rezultacie wyraźny dołek. Może to oznaczać, że trend wzrostowy jest zagrożony.

9 Nagrobek doji: spójrz na trzeci przypadek doji na rysunku 8.2, gdzie widać długi górny cień. Ta świeca, w przeciwieństwie do ważki doji, tworzy się, gdy ceny otwarcia, zamknięcia i minimalna są sobie równe, a cena maksymalna determinuje długość górnego cienia. Chociaż kupującym udało się osiągnąć pewien szczyt, gdy sesja zaczęła zmierzać ku końcowi, ujawniły się niedźwiedzie, które pociągnęły cenę z powrotem w dół, do poziomu równego lub bliskiego cenie otwarcia i jednocześnie cenie minimalnej. Świadczy to generalnie o nieskutecznej szarży byków, ale pełna interpretacja zależy jak zwykle od świec poprzedzających nagrobek doji: •

Jeśli świeca ta pojawia się po serii białych świec, oznacza to, że kupującym nie udało się doprowadzić ceny zamknięcia do poziomu bliskiego cenie maksymalnej. Dominowała strona podażowa, a trend jest zagrożony i może się niebawem zakończyć.

•

Jeśli nagrobek doji poprzedza seria świec spadkowych, najprawdopodobniej do głosu zaczynają dochodzić kupujący, a trend spadkowy może powoli zmierzać ku końcowi.

Brak cieni Świece, które w ogóle nie posiadają cieni, określa się mianem marubozu. Ich odmianą są marubozu otwarcia (cena otwarcia równa minimalnej w białej świecy, cena otwarcia równa maksymalnej w czarnej świecy) i marubozu zamknięcia (cena zamknięcia równa maksymalnej w białej świecy, cena zamknięcia równa minimalnej w czarnej świecy).

167

168

Część III: Obserwacja zachowania rynku W zależności więc od przypadku można mówić o białym lub czarnym marubozu otwarcia albo o białym lub czarnym marubozu zamknięcia. Na rysunku 8.3 przedstawione jest białe marubozu zamknięcia (ang. shaven top — ścięty knot) i białe marubozu otwarcia (ang. shaven bottom — ścięty ogon).

Rysunek 8.3. Świece bez jednego z cieni

9 Białe marubozu zamknięcia i czarne marubozu otwarcia: nie występuje górny cień. Oto, co oznaczają te dwa rodzaje marubozu: •

Czarne marubozu otwarcia świadczy o tym, że od otwarcia cena już tylko spadała. Pesymistyczne nastroje objawiają się ze zdwojoną siłą — świadczy o nich nie tylko czarny, niedźwiedzi kolor świecy, ale też fakt, że kupujący nie byli w stanie osiągnąć ceny wyższej od tej, od której zaczynała się sesja — ani przez chwilę nie było żadnej nadwyżki popytu nad podażą.

•

Białe marubozu zamknięcia świadczy z kolei o tym, że taka nadwyżka popytu się pojawiła, co skutkowało wzrostem cen, i utrzymała w ciągu sesji, czego dowodzi zamknięcie na poziomie ceny maksymalnej. To jednocześnie dowód na to, że wśród graczy zapanowały bardzo optymistyczne nastroje.

9 Białe marubozu otwarcia i czarne marubozu zamknięcia: nie występuje dolny cień. Oto, co oznaczają te dwa rodzaje marubozu: •

Białe marubozu otwarcia oznacza, że sesję zdominowały byki.

•

Czarne marubozu zamknięcia oznacza, że sesję zdominowały niedźwiedzie.

Naprawdę długie cienie Kiedy cień jest tak długi jak sam korpus lub dłuższy (rysunek 8.4), jest to wyraz popadania przez graczy w skrajne emocje. Następnego dnia jednak mogą oni, lecz nie muszą, wywindować lub zepchnąć cenę zamknięcia do ważnego poziomu w okolicach odpowiednio ceny maksymalnej lub ceny minimalnej. Dlatego bywa, że interpretacja świec z długimi cieniami nie jest jednoznaczna.

Rysunek 8.4. Świece z długimi cieniami

Rozdział 8: Słupek cenowy inaczej: świece japońskie Z reguły powinieneś oceniać długi cień po jego położeniu na wykresie (w odniesieniu do poprzednich świec) w jeden z następujących sposobów:

9 Długi górny cień: cena maksymalna została ustalona na poziomie znacznie

wyższym zarówno od ceny otwarcia, jak i zamknięcia, bez względu na kolor świecy. Oto, jak można interpretować świece z długim górnym cieniem: •

Jeśli świeca taka następuje po serii świec wzrostowych, oznacza nieudaną próbę zamknięcia na poziomie zbliżonym do ceny maksymalnej. Jeśli kursy w trendzie wzrostowym zbliżają się do poziomu oporu (spójrz do rozdziału 10., aby zapoznać się z kwestiami oporu i wsparcia), długi górny cień może świadczyć o słabnącej sile trendu. Jeśli świeca z długim górnym cieniem następuje po świecy doji, tym bardziej powinieneś uważać na możliwe zakończenie trendu wzrostowego.

•

Z kolei jeśli po serii czarnych świec następuje świeca z długim górnym cieniem, oznacza to, że znaleźli się gracze chętni do zakupu po wyższych cenach. Analogicznie do poprzedniego przypadku, jeśli w trendzie spadkowym świeca taka znajduje się po świecy doji, może to wiązać się z rychłym zakończeniem tego trendu.

9 Długi dolny cień: świece takie, bez względu na kolor, świadczą o tym, że wielu uczestników rynku sprzedawało po cenach o wiele niższych od cen otwarcia i zamknięcia. Poniżej znajdują się możliwe interpretacje takich świec: •

Jeśli świeca z długim dolnym cieniem pojawia się po serii świec spadkowych, może to oznaczać nieudaną próbę zamknięcia w okolicach ceny minimalnej. Jeśli kursy w trendzie spadkowym zbliżają się do poziomu wsparcia (patrz rozdział 10.), długi dolny cień może sygnalizować, że trend słabnie lub dobiega końca.

•

Jeśli ceny sukcesywnie rosną, co widać po serii białych świec, a następnie pojawia się świeca z długim dolnym cieniem, oznacza to, że gracze nie wykazywali chęci do nabywania instrumentu po cenach coraz wyższych przez całą sesję. Zamykali pozycje blisko ceny maksymalnej, więc zapewne sądzą, że kurs wyżej już nie podskoczy. Może to być sygnał wyhamowania lub zakończenia trendu wzrostowego.

Mierzymy poziom emocji Jednym z głównych celów analizy wykresów świecowych jest określenie, w którym momencie uczestnicy rynku dochodzą na skraj swoich emocji. A zmiana wielkości świecy stanowi jeden z najlepszych wskaźników służących temu celowi. Techniki analizy świec uwrażliwiają Cię na skrajne nastroje graczy, dlatego są tak cenne przy ustalaniu poziomów oporu i wsparcia w sytuacjach wykupienia lub wyprzedania rynku (przypomnij sobie pojęcia rynku wykupionego i wyprzedanego, które omawiam w rozdziale 2.). Równie przydatne są też w określaniu tego, czy zakres zmienności się rozszerza, czy zwęża (rozdział 7.). Na początku części pod nagłówkiem „Rozkładamy świece na części pierwsze” stwierdzam na przykład, że im dłuższy korpus świecy, tym bardziej charakteryzuje interwencję byków lub niedźwiedzi (w zależności od koloru). Jeśli widzisz na wykresie

169

170

Część III: Obserwacja zachowania rynku serię świec z relatywnie małymi korpusami, po których pojawia się nagle duża świeca marubozu (spójrz na rysunek 8.5), może to potencjalnie świadczyć o ustaleniu poziomu wsparcia lub oporu. Wsparcie oznacza cenę na skrajnym poziomie, którą kupujący uważają za względnie niską, a opór z kolei to cena ekstremalna, którą sprzedający postrzegają jako stosunkowo wysoką, zachęcającą być może do realizacji zysków, a już na pewno do zakończenia akumulacji (więcej na ten temat w rozdziale 10.).

Rysunek 8.5. Charakterystyczne położenie dużej świecy marubozu

Na rysunku 8.5 widzisz konkretnie serię trzech świec wzrostowych z coraz wyższymi cenami zamknięcia, po których następuje świeca doji, a następnie duża biała świeca marubozu. Patrząc na zwykły wykres słupkowy (w dolnej części rysunku), mógłbyś pójść takim tokiem myślenia: „wyższe szczyty, wyższe dołki, wyższe ceny zamknięcia, trend w porządku”. Jednak w notacji świecowej ostatni, nieprzeciętnie wysoki słupek wyraźnie odstaje od reszty i może oznaczać — zwłaszcza jeśli znajduje się za świecą doji — że ostatni kupujący, którzy mieli kupić, uczynili to rzutem na taśmę, a cena mogła osiągnąć poziom (w tym przypadku cena zamknięcia), którego przekroczenie będzie trudne, dlatego mówi się o poziomie oporu. Jeśli ta ostatnia świeca byłaby czarna, co oznaczałoby cenę zamknięcia poniżej ceny otwarcia, nie miałbyś problemów ze stwierdzeniem, że ruch ceny w górę dobiega końca. Długa czarna świeca świadczy o panicznej wyprzedaży. Jednak zinterpretowanie długiej białej świecy jako sygnału świadczącego o wyczerpaniu się popytu nie jest już takie oczywiste i wymaga większego wyczucia w ocenie sytuacji. Na dobrą sprawę, ekspert od analizy standardowych wykresów słupkowych odebrałby to od razu w taki sposób. Świece tym bardziej ułatwiają dostrzeganie takich sytuacji, zwłaszcza początkującym i graczom preferującym prostotę.

Rozdział 8: Słupek cenowy inaczej: świece japońskie

Rozpoznawanie specjalnych formacji świecowych związanych ze „skrajnymi emocjami” Świece japońskie mogą tworzyć dziesiątki rozmaitych formacji. W tej części rozdziału opisuję jedne z najbardziej popularnych i wskazuję różnice między nimi. Specjalne formacje świecowe związane ze „skrajnymi emocjami” są typowe tylko dla analizy wykresów świecowych i nie występują w standardowej analizie słupków cenowych, którą omawiam w rozdziale 9.

Interpretacja formacji świecowych Dwie podobne wyglądem świece lub formacje świecowe mogą mieć przeciwstawne interpretacje, w zależności od ich położenia względem innych świec w serii. Dlatego musisz dobrze zapamiętać dokładne znaczenie poszczególnych formacji, aby nie pomylić się przy interpretowaniu. Fakt, jak bardzo podchwytliwe może być zadanie związane z analizą takich świec lub formacji, postanowiłam zilustrować na przykładzie dwóch świec tworzących bardzo charakterystyczne formacje.

Młot i wisielec Obydwie te świece mają mały korpus i tylko jeden cień — dłuższy dolny cień. Choć są do siebie podobne, rozpoznawanie różnicy między nimi ma kluczowe znaczenie dla Twojej interpretacji. Długi cień młota odchodzi w dół od białego korpusu, natomiast długi cień wisielca odchodzi w dół od korpusu, który jest albo czarny, albo biały. Na rysunku 8.6 możesz dokładnie przypatrzeć się świecom młota i wisielca. Jak więc to możliwe, że wisielec może też mieć biały korpus? Na to pytanie możesz odpowiedzieć, tylko odnosząc taką świecę do serii świec poprzedzających i świec następujących w dalszej kolejności.

Rysunek 8.6. Formacje młota i wisielca

171

172

Część III: Obserwacja zachowania rynku Mógłbyś przecież pomyśleć, że wersja wisielca z białym korpusem jest sygnałem kontynuacji trendu wzrostowego, a jego czarna wersja oznacza zakończenie takiego trendu. Pamiętaj jednak, że sygnał generowany przez tę świecę zależy od otoczenia świec, w jakim się znajduje. Kolor ma wtedy drugorzędne znaczenie. Jeśli jednak taka świeca z białym korpusem pojawi się w trendzie spadkowym, nie można jej traktować jak wisielca, tylko jak młot, zwiastujący odwrócenie tego trendu. Możesz ujrzeć młot w różnych sytuacjach rynkowych i w otoczeniu różnych świec, kiedy jednak pojawia się w trendzie spadkowym po serii czarnych świec, można oczekiwać odwrócenia trendu. Zwróć uwagę, że cena zamknięcia jest wyższa niż cena zamknięcia z dnia poprzedniego. W tym kontekście długi dolny cień oznacza, że sprzedający zdołali osiągnąć niższy dołek, ale w pewnym momencie pojawili się także kupujący i sprawili, że zamknięcie nastąpiło wyżej niż otwarcie, co wskazuje na zakupy last minute. Wisielec wygląda dokładnie tak samo, tylko ma zazwyczaj czarny korpus i występuje w trendzie wzrostowym po serii białych świec. Długi cień świadczy więc o dominacji niedźwiedzi, które były w stanie osiągnąć niższą niż dzień wcześniej cenę minimalną, a czarny korpus potwierdza tę dominację pod koniec sesji, jako że cena zamknięcia jest niższa od ceny otwarcia. Świecę tę można zauważyć w otoczeniu różnych świec i w różnych sytuacjach rynkowych, lecz kiedy powstaje na wyłaniającym się szczycie w trendzie wzrostowym, możesz uznać, że trend dobiega końca. Najlepiej więc realizować zyski i brać nogi za pas.

Harami Świeca o małym korpusie, która pojawia się po świecy o korpusie większym, nazywana jest harami, co w języku japońskim oznacza „ciąża”. Harami (rysunek 8.7) świadczy o zbliżającej się zmianie nastrojów na rynku. Technicznie biorąc, formacja harami wymaga dwóch świec, nie występuje w postaci jednej świecy. Na poniższym rysunku zaprezentowałam przykład harami, w którym druga świeca wraz z cieniami zawiera się w zakresie zmienności świecy poprzedzającej, choć nie jest to warunek konieczny do zidentyfikowania tej formacji. Mniejsza świeca harami może być biała lub czarna, może to być nawet świeca doji. Im mniejszy korpus, tym potężniejszy sygnał odwrócenia trendu. Na rysunku 8.7 widać serię białych świec znajdujących się pozornie w trendzie spadkowym — już sam ten układ wprawia w zakłopotanie. Następnie pojawia się długa biała świeca, a dopiero później czarna świeca, dająca formację harami.

Rysunek 8.7. Harami

Rozdział 8: Słupek cenowy inaczej: świece japońskie W części niniejszego rozdziału zatytułowanej „Mierzymy poziom emocji” pisałam, że wielkość świecy jest istotnym czynnikiem interpretacyjnym. Zarówno wyjątkowo mała, jak i poprzedzająca ją wyjątkowo duża świeca w formacji harami świadczy o skrajnych emocjach. Długa biała świeca jest symptomem euforii byków, graczy ulegających emocjom i hasłu „kupujemy!”. Widząc więc taką świecę po kilku coraz niżej otwierających się sesjach wzrostowych (mniejsze białe świece z coraz niższymi cenami otwarcia), możesz dojść do wniosku, że byki w końcu złapały wiatr w żagle i trend będzie kontynuowany, zwłaszcza że poprzedza ją bezpośrednio świeca doji. Jednak pojawiająca się w dalszej kolejności mniejsza czarna świeca powinna wyrwać Cię z okowów tej iluzji. Jeśli nawet trend wzrostowy się formował, formacja harami skutecznie ten proces zahamowała.

Ukłon w stronę formacji odwrócenia trendu Wyróżnia się przynajmniej czterdzieści formacji odwrócenia trendu. Przewidywanie tych właśnie sytuacji stanowi główny cel analizy świecowej. Poniżej omawiam najbardziej popularne i najłatwiejsze w identyfikacji formacje odwrócenia trendu.

Formacja objęcia bessy Formacja objęcia bessy jest formacją sygnalizującą odwrócenie trendu wzrostowego. Słowo „objęcie” odnosi się do sytuacji, w której ceny otwarcia i zamknięcia obejmuje większy zakres zmienności niż ceny otwarcia i zamknięcia z dnia poprzedniego. Spójrz na rysunek 8.8. Obejmująca natura drugiej świecy dominuje w tej formacji tak bardzo, że niższa cena zamknięcia kłuje w oczy, pomimo że cena otwarcia jest wyższa od ceny zamknięcia z dnia poprzedniego. Kiedy więc otwarcie następuje wysoko (wyżej niż zamknięcie dzień wcześniej), ale zamknięcie następuje nisko (niżej niż zamknięcie dzień wcześniej), oznacza to, że dominowały niedźwiedzie. Na rysunku 8.8 nie zaprezentowałam lustrzanego odbicia pokazanej formacji, czyli formacji objęcia hossy, w której pierwsza świeca jest czarna i krótka, a druga biała i długa. Podobnie i w tym przypadku wielkość drugiej świecy wyróżnia wizualnie tę formację. Tak jak harami, formacje te składają się z dwóch świec.

Spadająca gwiazda Formację spadającej gwiazdy możesz rozpoznać po niewielkim korpusie i długim górnym cieniu (dolna część rysunku 8.8). Jak było powiedziane wyżej w części poświęconej długim cieniom (patrz akapit „Naprawdę długie cienie”), długi górny cień w takim przypadku oznacza niewydolność trendu wzrostowego — nieudaną próbę zamknięcia na poziomie bliskim cenie maksymalnej. Jeśli spadającą gwiazdę bezpośrednio poprzedza świeca doji, świadczy to, oczywiście, o wcześniejszym niezdecydowaniu graczy i tym bardziej potwierdza obawy o zakończenie trendu wzrostowego.

Formacje kontynuacji trendu Formacje świecowe są głównie wykorzystywane do przewidywania odwrócenia trendu (patrz wyżej), ale oczywiście istnieją też formacje kontynuacji trendu. Jak sugeruje nazwa, są to formacje sygnalizujące to, że trend najprawdopodobniej będzie trwał nadal. Poniżej opisane są trzy z takich formacji. Zapewne zaobserwujesz je podczas analizy wykresów świecowych.

173

174

Część III: Obserwacja zachowania rynku

Rysunek 8.8. Formacje odwrócenia trendu

Okno hossy Okno hossy (ang. rising window) jest określeniem luki cenowej, w tym przypadku wzrostowej (okno bessy to nazwa luki spadkowej). Więcej informacji na temat luk znajdziesz w rozdziale 7. Na rysunku 8.9 luka rozdziela dwie białe świece, które same w sobie są wzrostowe. Następna świeca „nie wypełnia luki” (nie występuje „zamykanie okna”). Ta luka cenowa stanowi potwierdzenie istniejącego trendu, a brak jej wypełnienia przez uczestników rynku w dniu następnym jest kolejnym sygnałem potwierdzającym to, że trend ma się dobrze.

Rysunek 8.9. Formacje kontynuacji trendu

Rozdział 8: Słupek cenowy inaczej: świece japońskie Trzech białych żołnierzy Druga formacja na rysunku 8.9 to trzech białych żołnierzy. W tej formacji pod rząd występują trzy długie białe świece. Widząc, że z dnia na dzień ceny zamknięcia są powyżej cen otwarcia oraz cen zamknięcia z dnia poprzedniego, możesz stwierdzić występowanie trendu wzrostowego, o sile którego świadczy wielkość świec.

Trzy czarne kruki Trzy czarne kruki to formacja odwrotna do formacji trzech białych żołnierzy, będąca jej lustrzanym odbiciem. Świece te mogą mieć wyłącznie czarne korpusy, bez cieni (wtedy sygnał jest wymowniejszy). Formację tę (trzeci przykład na rysunku 8.9) tworzą trzy czarne słupki, przy czym ceny zamknięcia za każdym razem znajdują się konsekwentnie poniżej cen zamknięcia z dnia poprzedniego, a świece są dosyć pokaźnych rozmiarów. Formacja silnie potwierdzająca odwrócenie trendu wzrostowego na spadkowy.

Łączymy świece z innymi wskaźnikami Wykresy świecowe możesz z powodzeniem łączyć z innymi wskaźnikami analizy technicznej. Pozwoli Ci to lepiej zidentyfikować emocje oraz zamiary uczestników rynku. Wielu graczy, którzy nie podejmują decyzji wyłącznie w oparciu o informacje wbudowane w wykresy świecowe, i tak z tych wykresów korzysta ze względu na ich wymowny wygląd, a pojedyncze świece lub formacje traktuje jako dodatkowe sygnały potwierdzające interpretację ich priorytetowego wskaźnika. Na rysunku 8.10 znajduje się wykres świecowy ograniczony od góry i od dołu równoległymi liniami wsparcia i oporu, które tworzą tak zwany kanał (więcej na ten temat w rozdziale 11.). Kanał służy do wyznaczania granic przyszłych ruchów cen, zarówno wzrostowych, jak i spadkowych. Zwróć uwagę, że większość z tych świec i formacji opisałam wyżej w tym rozdziale. Po formacji harami następuje okno hossy (luka wzrostowa), które otwiera długa biała świeca. Seria tych trzech świec jest potwierdzeniem hossy, dlatego dolną linię kanału musisz zacząć wyrysowywać od najniższego dołka, czyli od ceny minimalnej pierwszej świecy harami. Korpus jednej z kolejnych świec na rysunku 8.10 dobija do linii oporu, czyli górnej linii kanału, a świeca doji, która sugeruje, że gracze postanawiają jeszcze raz przemyśleć obrany kierunek, poprzedza dwie wyższe białe świece. Świece te nakazują przypuszczać, że uczestnicy rynku, po chwilowym niezdecydowaniu podczas sesji zakończonej świecą doji, postanowili ostatecznie pociągnąć ceny wyżej. W tej sytuacji doji nie sygnalizowała odwrócenia trendu, przynajmniej przez kilka kolejnych dni. Po dwóch białych świecach pojawia się formacja objęcia bessy, w postaci pary świec, mniejszej białej i większej czarnej, następujących po sobie. Jest to ostrzeżenie, że obecny trend może dobiegać końca. Musisz w związku z tym bardzo uważnie obserwować przebieg kolejnej sesji, ze szczególnym uwzględnieniem ceny otwarcia. Formacje świecowe wykorzystuje się także jako potwierdzenie wskaźnika siły względnej, wskaźnika impetu (momentum) i wielu innych wskaźników. W rozdziale 13. znajdziesz więcej informacji o tych dwóch wymienionych wskaźnikach. Warto zauważyć, że najpopularniejszym wskaźnikiem stosowanym w Japonii wraz ze świecami jest średnia krocząca, o której piszę w rozdziale 12.

175

176

Część III: Obserwacja zachowania rynku

Rysunek 8.10. Świece japońskie jako potwierdzenie innych wskaźników

Niektórzy traderzy wykorzystują wykresy świecowe do identyfikowania tak zwanych setupów (ang. candlestick setups), czyli takich formacji świecowych, które są bardzo solidnymi prognostykami dalszego rozwoju sytuacji na rynku. Powiedzmy, że po serii czarnych świec pojawia się doji (świadcząca o niezdecydowaniu inwestorów) lub mała czarna świeca znajdująca się w obrębie górnej połowy świecy poprzedzającej, za którą z kolei pojawia się długa biała świeca, przyczyniająca się do powstania formacji objęcia hossy. Jednocześnie inny wskaźnik, jak na przykład oscylator stochastyczny lub wskaźnik siły względnej, wyraźnie pokazuje, że rynek jest mocno wyprzedany. Taki właśnie scenariusz jest setupem, bardzo pewnym układem świec, na którym możesz się oprzeć i nie zwlekając, wytoczyć swoje najcięższe działa i zacząć kupować na dużą skalę! W księgarniach i w internecie można znaleźć wiele dobrych źródeł wiedzy o skutecznym łączeniu ze sobą formacji świecowych i innych wskaźników analizy technicznej. Czytelnikom znającym język angielski mogę polecić dostępne online prace Johna Persona (punkty zwrotne i świece japońskie) oraz Stephena Bigalowa.

Posługiwanie się wyłącznie wykresami świecowymi Śledzenie wykresów świecowych jest jak śledzenie i interpretacja wykresów słupkowych — nieskończenie fascynujące i bardzo wciągające. Bądź jednak świadomy tego, że właściwa interpretacja wszelkiego rodzaju wykresów wymaga praktyki. Istnieją pewne specyficzne świece lub formacje świecowe bardzo dobrze znane wśród większości graczy giełdowych — dlatego nietrudno o przewidzenie dalszego przebiegu wypadków w sytuacji, kiedy ta większość bazuje na tych samych odczytach. Jednak pełną biegłość w czytaniu i interpretacji wykresów świecowych można osiągnąć tylko poprzez zrozumienie dynamicznych i złożonych relacji zachodzących pomiędzy wieloma różnymi wskaźnikami i formacjami. Przypomina to żonglerkę sześcioma, a nie trzema piłeczkami.

Rozdział 8: Słupek cenowy inaczej: świece japońskie Podobnie do standardowych formacji słupkowych również formacje świecowe mogą podlegać ograniczeniom w zakresie przewidywalności sytuacji na rynku — pozwalają na antycypację ruchów cen w kolejnym lub kilku kolejnych dniach. Jeśli jesteś swing traderem (obracasz instrumentami często), to wykresy świecowe z pewnością Ci się przydadzą. Jeśli określasz się mianem position tradera (zajmujesz pozycję na dłużej, na kilka tygodni lub miesięcy) i grasz w dłuższym okresie, Twoje zainteresowanie świecami japońskimi może być mniejsze. Jednak jak to jest w przypadku wszystkich wskaźników analizy technicznej, również i świece bywają zawodne przy prognozowaniu. Opieranie się wyłącznie o wykres świecowy bez posiłkowania się innymi wskaźnikami, które mogłyby potwierdzać sygnały generowane przez świece, jest zniechęcającym zadaniem. Musisz bowiem najpierw ocenić wygląd poszczególnych świec. Następnie musisz wziąć pod uwagę świece poprzedzające i następujące. Niech za przykład posłuży formacja harami, która może być zwiastunem hossy lub bessy, w zależności od koloru, kolejności i położenia świec ją tworzących. Zadania pomiaru wartości prognostycznej formacji świecowych podjął się Tom Bulkowski w swej książce pt. Encyclopedia of Candlestick Charts (wydawnictwo Wiley). Starannie zdefiniował każdą świecę i formację świecową, zamykając je w liczbie stu trzech. Dokonał testów wstecznych tych świec i formacji, wykorzystując do tego notowania pięciuset amerykańskich spółek giełdowych na przestrzeni dziesięciu lat. Wartość prognostyczna badanych świec i formacji została potwierdzona w 69% przypadków, to znaczy tyle świec i formacji generowało rezultat zgodny z oczekiwaniami, na przykład po trzech białych żołnierzach następował dalszy wzrost. Bulkowski przebadał także 412 kombinacji kilku formacji spośród tych 103 świec i formacji. Okazało się, że oczekiwany rezultat przyniosło zaledwie 100 kombinacji, czyli ok. 24%. Od tego momentu jest tylko gorzej. W statystyce konieczne jest przebadanie próby składającej się co najmniej z 30 lub 40 obserwacji danego zjawiska, aby móc stwierdzić lub zanegować występowanie jakiejkolwiek prawidłowości. Bulkowski stwierdził, że formacje spełniające jego kryteria nie pojawiają się tak często. W rzeczywistości tylko 10% pewnych i sprawdzonych formacji kwalifikowało się do testu statystycznego, czyli spełniało kryterium minimalnej liczebności. Powiedzmy zatem, że wśród 60% sprawdzających się formacji tylko jedna dziesiąta może być uznana za obserwacje statystycznie istotne. Daje nam to 6% świec i formacji (w sumie 13 przypadków), które Bulkowski nazywa „klasą inwestycyjną”. Zaliczają się do nich niektóre z formacji opisanych przeze mnie w tym rozdziale, jak na przykład gwiazda doji bessy, formacja objęcia bessy czy okno hossy i okno bessy. Wyniki badań Bulkowskiego nie oznaczają wcale, że nie będziesz w stanie znaleźć takiej świecy lub formacji, która w większości przypadków będzie prognozowała sytuację zgodnie z Twoimi oczekiwaniami na rynku danego instrumentu. Większe szanse na sukces przy interpretowaniu wykresów świecowych występują na rynkach, na których większość graczy posługuje się tymi wykresami, przez co dostrzegają oni te same formacje i wierzą w ich wysoką wartość prognostyczną — która taką się okazuje właśnie dzięki temu sposobowi myślenia. Na przykład na rynku FOREX (międzynarodowym rynku walutowym) formacje młota, spadającej gwiazdy, objęcia hossy i objęcia bessy sprawdzają się prawie za każdym razem.

177

178

Część III: Obserwacja zachowania rynku Należy pamiętać, że notowania wybrane przez Bulkowskiego do analizy dotyczyły amerykańskich spółek giełdowych, a nie surowców czy innych aktywów, z precyzyjnie ustalonym, dziesięcioletnim okresem badawczym. Mimo to wnioski z badania potwierdzają to, o czym już wiesz — że żaden wskaźnik nie sprawdza się za każdym razem. Nie oznacza to jednak wcale, że nie znajdziesz świecy lub formacji, która będzie się sprawdzała w przypadku Twojego instrumentu, zwłaszcza jeśli będziesz się posługiwał dodatkowym wskaźnikiem potwierdzającym, na przykład wskaźnikiem MACD. To kolejny dowód na to, że analiza wykresów cenowych jest sztuką.

Część IV

Odnajdywanie formacji

180

Część IV: Odnajdywanie formacji

W tej części…

C

eny instrumentów finansowych poruszają się w cyklach i tworzą powtarzalne schematy, których oczekują — i które przez to kreują — eksperci i potężni gracze giełdowi. Kluczowymi pojęciami są tutaj opór i wsparcie oraz wybicie i przełamanie. Nawet jeśli będziesz z grubsza stosował się do zasad leżących u podstaw tych koncepcji, możesz zaoszczędzić sobie wielu kłopotów lub zacząć czerpać większe zyski z transakcji. Są to bowiem powszechnie wykorzystywane narzędzia analityczne, nie tylko przez graczy hołdujących analizie technicznej.

Rozdział 9: Dostrzeganie formacji liniowych poprzez optykę analizy technicznej

Rozdział 9

Dostrzeganie formacji liniowych poprzez optykę analizy technicznej W tym rozdziale: ► Odkrywamy różne formacje liniowe. ► Poznajemy formacje kontynuacji trendu. ► Przerabiamy formacje odwrócenia trendu. ► Mierzymy „ruch mierzony”.

F

ormacja jest rodzajem takiego wskaźnika, który wyrysowuje się odręcznie na wykresie. Gracze techniczni rozwijali klasyczne i definiowali nowe formacje cenowe od samych początków analizy technicznej. Zanim nastała era komputerów osobistych, biblią analityków technicznych była Technical Analysis of Stock Market Trends autorstwa Edwardsa i McGee. Same formacje cenowe są potężnymi wskaźnikami technicznymi, więc elementarna wiedza na ich temat to cenny atrybut każdego doświadczonego inwestora i z pewnością przyda się też początkującym graczom. W poprzednich rozdziałach omawiałam już niektóre klasyczne formacje, na przykład formację „dnia wewnętrznego” w rozdziale 7. (i jej świecowy odpowiednik w rozdziale 8. wraz z innymi formacjami świecowymi) czy też formację „wyspy odwrócenia” w tym samym rozdziale. W rozdziale 10. opisuję z kolei formacje powiązane z liniami wsparcia i oporu. W niniejszym rozdziale natomiast przybliżam Ci kolejne formacje — formacje liniowe.

Wprowadzenie do formacji liniowych Formacje liniowe to wskaźniki oparte na liniach łamanych lub parabolicznych wyrysowanych na wykresie, niekiedy tworzących figury geometryczne, na przykład trójkąt. Jak w przypadku wszystkich innych wskaźników, interpretacja formacji liniowych uwzględnia informacje rynkowe już w nich zawarte. Oto krótkie wprowadzenie w temat formacji liniowych:

181

182

Część IV: Odnajdywanie formacji

9 Większość formacji tworzy się na podstawie linii prostych i łamanych (na przykład

trójkąty), choć są i takie, które oparte są o wycinki okręgu lub elipsy (na przykład formacja ramion i głowy).

9 Punktami odniesienia dla formacji liniowych są zazwyczaj ceny minimalne lub ceny maksymalne.

9 Przeważnie formacje liniowe dzieli się według kryterium rodzaju prognozowanych

sytuacji, czyli wyróżnia się formacje odwrócenia trendu i formacje kontynuacji. Są też takie, które mogą być wykorzystywane do prognozowania obu tych rodzajów sytuacji rynkowych (np. trójkąty).

Żargonowe określenia formacji liniowych — przykładowo „podwójne dno” lub „podrygi martwego kota” — budzą śmiech niektórych ludzi. Może i niektóre nazwy brzmią zabawnie, ale na pewno nie są niedorzeczne, wręcz przeciwnie, opisują ruchy cenowe bardzo skutecznie. Formacje liniowe nigdy nie mogą być ostatecznie uznane za takie, a nie inne, dopóki wykres cenowy nie przybierze po jakimś czasie określonego kształtu. Pod tym względem formacje mogą stanowić aspekt nieukończonego dzieła analizy technicznej — ich formowanie jest cały czas w toku. Nigdy w danym momencie nie możesz być pewien, jaka formacja się ukształtuje. W jednej chwili możesz stwierdzić, że wyłania się pewna formacja, lecz chwilę później widzisz, jak ruch ceny zmienia kierunek i całkowicie burzy Twoją koncepcję rozwoju sytuacji. Nierzadko będziesz zmuszony do wielokrotnego odrzucenia dotychczasowych konkluzji i wyrysowania nowych linii, bazując na słupkach cenowych. Krótko mówiąc, identyfikacja formacji może być prawdziwie frustrującym pożeraczem czasu. Pogódź się z tym, że będziesz popełniał błędy, bo w końcu nawet najbardziej solidne formacje od czasu do czasu zawodzą, jak wszystkie wskaźniki. Jednym z powodów, dla których należy uznać proces identyfikacji formacji za cenny, jest to, że gdy już go opanujesz, dysponujesz potężnym narzędziem, dzięki któremu możesz osiągać naprawdę zaskakujące rezultaty. Wszelkie dane na temat skuteczności formacji, które przywołuję poniżej, pochodzą z pionierskiej książki Toma Bulkowskiego pt. Encyclopedia of Chart Patterns (wyd. Wiley).

Czy masz wyobraźnię? Nie wszyscy są w stanie od razu dostrzegać formacje. Ich identyfikacja wymaga praktyki — wyrysowywania, wymazywania i ponownego wyrysowywania linii i kształtów, dopóki nie załapiesz, o co chodzi. Weźmy dla przykładu rysunek 9.1. Czy widzisz na nim formację?

Rysunek 9.1. Znajdź formację

Rozdział 9: Dostrzeganie formacji liniowych poprzez optykę analizy technicznej Formacja na rysunku 9.1 to zwężający się trójkąt symetryczny, który jest już wyrysowany na rysunku 9.2. Formacja trójkąta charakteryzuje się serią słupków o coraz niższych szczytach, które możesz połączyć jedną linią trendu, i o coraz wyższych dołkach, które możesz połączyć drugą linią trendu. Te dwie linie zbiegają się, tworząc wierzchołek trójkąta. Zanim jednak połączą się one w wierzchołku i formacja będzie kompletna, musi nastąpić przebicie1 jednej z nich przez kurs giełdowy w trakcie obrotu w normalnym zakresie zmienności ceny. Której? Możesz wydedukować, że dolnej, ponieważ większość słupków w tej formacji ma tendencję spadkową.

Rysunek 9.2. Odkrywamy formację

I będziesz mieć rację. W badaniu trójkątów przez Bulkowskiego, obejmującym notowania 500 spółek giełdowych w latach 1991–1996, formacja trójkąta symetrycznego pojawiła się 146 razy. W 83 przypadkach, czyli w 57%, było to wybicie dolne. Wybicia te w 19% stanowiły kontynuację tendencji spadkowej, która średnio trwała 74 dni. Formacja trójkąta była więc w tym przypadku formacją kontynuacji trendu (zobacz też część „Przymilamy się do formacji kontynuacji trendu” dalej w tym rozdziale). Bywa jednak, że wybicie jest skierowane w górę. W cytowanym badaniu pozostałe 63 przypadki, czyli 43% ze 146, to przypadki wybicia ponad górną linię trendu. Dwa na pięć wybić powodowały, że formował się trend wzrostowy, który średnio trwał 163 dni. W tym przypadku formacja była formacją odwrócenia trendu, a nie kontynuacji. Większość formacji generuje jednak wyraźny i satysfakcjonujący sygnał dopiero pod koniec tworzenia się formacji. Kiedy więc widzisz, że powoli powstaje formacja trójkąta symetrycznego, możesz stwierdzić, że nastąpi wybicie, ale nie to, jaki będzie miało kierunek. 1

W tym miejscu warto wyjaśnić niuanse frazeologiczne związane z wyrazami „wybicie”, „przebicie” i „przełamanie”. Zasadniczo wszystkie te trzy terminy określają tę samą co do skutków sytuację — przekroczenie przez cenę (najczęściej na zamknięciu) określonego poziomu stanowiącego ważną granicę psychologiczną. Na wykresie jest ona zobrazowana poprzez wskaźniki liniowe, takie jak poziom wsparcia czy oporu lub linie łamane formacji liniowych, opisywanych w tym rozdziale. Jednak precyzja nakazuje, by używać tych terminów w odpowiednich związkach wyrazowych. To znaczy, że mówimy raczej o wybiciu z formacji liniowej, które następuje poprzez przebicie się ceny przez jedną z linii formacji (na przykład ramienia trójkąta symetrycznego). W tym też kontekście wybicie może oznaczać zarówno wybicie w górę, jak i w dół. Choć można mówić o przełamaniu jednej z linii formacji, to ten z kolei termin występuje najczęściej w związkach z linią wsparcia i linią oporu (odpowiednio przełamanie linii wsparcia i przełamanie linii oporu). Błędem jednak nie jest mówienie o przebiciu linii wsparcia i oporu przez cenę. W przypadku średnich kroczących też najczęściej mówi się o przebiciu się ceny przez ich linie — przyp. tłum.

183

184

Część IV: Odnajdywanie formacji Kiedy kształtowanie się formacji dobiega końca, towarzyszy temu zazwyczaj nagły wzrost wolumenu obrotów. Oczywiście, ma to sens, biorąc pod uwagę, że większość graczy widzi to samo. W przypadku trójkątów mały wolumen zazwyczaj poprzedza wybicie i służy jako dodatkowe ostrzeżenie przed tym, co nieuchronnie nastąpi.

Nie wykraczaj poza linie konturów przy kolorowaniu By zidentyfikować formację, poszczególne ceny, według których wyrysowuje się linie, nie muszą leżeć na jednej prostej. Na przykład nie każdy szczyt cenowy wszystkich słupków w serii musi dotykać linii oporu ponad nim. Wystarczy tylko, że kilka z nich utworzy taką linię. Wszystkie formacje trójkątów — prostokątnych, prostokątnych rozszerzających się i symetrycznie rozszerzających się — wyznaczają linie oporu (górne ramię) i wsparcia (dolne ramię). Dotyczy to także flag, chorągiewek i niektórych innych formacji liniowych. W środowisku analityków podzielone są opinie na temat tego, czy w ramach wyznaczonych tymi liniami muszą w całości mieścić się wszystkie słupki, czy też można dopuścić przypadki niewielkiego przełamania linii wsparcia lub oporu przez cenę w toku kształtowania się formacji. Ogólnie biorąc, jeśli formacja wyznacza w pewien sposób linie oporu i wsparcia, nigdy nie należy poza te linie wykraczać, jak w kolorowankach, że się tak wyrażę. Victor Sperandeo, autor książki Trader Vic: Methods of a Wall Street Master (kolejnej lektury obowiązkowej dla graczy technicznych), pisze w niej wyraźnie, że ignorowanie przebić linii formacji, a zwłaszcza linii trendu, jest zawsze postępowaniem niewłaściwym. Warto wspomnieć też, że według Curtisa Arnolda, autora książek Timing the Market oraz Curtis Arnold’s PPS Trading System, bardziej użyteczne formacje liniowe pojawiają się na wykresach cen surowców aniżeli akcji. Sugeruje on też równoległe korzystanie z formacji liniowych (np. trójkątów) i linii średnich kroczących (patrz rozdział 12., aby dowiedzieć się więcej o średnich kroczących).

Przymilamy się do formacji kontynuacji trendu Formacja kontynuacji mówi Ci, że napór kupujących lub sprzedających na chwilę się zmniejsza. Jeśli długoterminowy trend jest solidnie uformowany, formacja ta potwierdza, że po złapaniu oddechu przez jedną ze stron rynku nastąpi wznowienie tego trendu. Jest to więc dobry moment, by powiększyć swoją pozycję, skoro można spodziewać się kontynuacji ruchu cen w tym samym co poprzednio kierunku. Formacje kontynuacji trendu kształtują się zazwyczaj w bardzo krótkim okresie, na przykład w ciągu kilku dni, stąd nierzadko są zaniedbywane jako pożyteczne wskaźniki techniczne. Formacje kontynuacji trendu utwierdzają Cię w przekonaniu, że dobrze rozpoznałeś trend. Ich linie służą doskonale do ustalania poziomu ceny dla zlecenia stop-loss (o tych zleceniach mówię w rozdziale 5.), jak na przykład linia wsparcia w trójkącie prostokątnym zwężającym się ku górze, który opisuję niżej.

Rozdział 9: Dostrzeganie formacji liniowych poprzez optykę analizy technicznej

Trójkąty prostokątne zwężające się ku górze i ku dołowi Wyrysowanie linii formacji trójkątów prostokątnych odbywa się analogicznie do wyrysowania linii formacji trójkąta symetrycznie się zwężającego — górną linię wyznaczają kolejne szczyty, a dolną kolejne dołki (patrz rysunek 9.3).

Rysunek 9.3. Trójkąty prostokątne zwężające się ku górze i ku dołowi

W trójkącie prostokątnym zwężającym się ku górze cena nie osiąga coraz wyższych szczytów, a linia oporu jest pozioma. Ponieważ cena nie osiąga coraz wyższych szczytów, to może Ci się wydawać, że jest to porażka byków i zapowiedź rychłego zakończenia trendu wzrostowego. Z drugiej jednak strony, kolejne dołki położone są coraz wyżej. Często w tej formacji można spodziewać się przełamania linii oporu i mocnego wybicia w górę. W formacji trójkąta prostokątnego zwężającego się ku górze nie zapominaj o dolnej, wznoszącej się linii wsparcia, która łączy kolejne, wyżej położone dołki. Nie jest ona tylko potwierdzeniem kontynuacji dotychczasowego trendu, ale także gotowym do użycia narzędziem do zabezpieczenia się przed stratami dzięki wskazywaniu poziomów ceny dla zlecenia stop-loss. W badaniach Bulkowskiego formacja ta sprawdzała się, to znaczy sygnalizowała spodziewany dalszy wzrost cen, w około dwóch trzecich przebadanych przypadków, zawodząc w 32 procentach. Jeśli następuje przełamanie linii oporu, zawodność formacji spada do zaledwie 2 procent. Spodziewany wzrost, nawiasem mówiąc, jest równy wysokości trójkąta prostokątnego. Więcej informacji na temat spodziewanych zasięgów ruchu cen zdobędziesz pod nagłówkiem „Szacujemy wielkość ruchu mierzonego”. Trójkąt prostokątny zwężający się ku dołowi to lustrzane odbicie trójkąta prostokątnego zwężającego się ku górze. Ważny jest fakt, że cena nie osiąga nowych, niższych dołków w trwającym trendzie spadkowym — są one na tym samym poziomie, wyznaczającym poziomą linię wsparcia. Zastanawiasz się, czy aby na pewno jest to tendencja spadkowa.

185

186

Część IV: Odnajdywanie formacji Możesz jednak stwierdzić, że kupowanie w tym czasie byłoby jednak błędem, jeśli skonfrontujesz tę decyzję z obniżającą się linią oporu, wyznaczoną przez coraz niżej położone szczyty. Istnieje duża szansa na to, że trend spadkowy się utrzyma.

Podrygi martwego kota Podrygi martwego kota jest przedziwną formacją kontynuacji trendu, choć z początku może się wydawać, że jest to zapowiedź odwrócenia tendencji spadkowej. W pierwszej bowiem fazie następuje silna korekta trendu spadkowego, po czym w kolejnej ruch cen obiera ten sam kierunek co poprzednio, czyli w dół. Zwróć uwagę, że formacja ta występuje tylko jako zapowiedź kontynuacji trendu spadkowego i nie ma swojego odpowiednika dla trendu wzrostowego przy podobnej, lecz przeciwnie skierowanej serii słupków. Formacja podrygów martwego kota zaczyna się od bardzo poważnego, negatywnego wydarzenia, które wstrząsa giełdą i zapoczątkowuje ostry ruch cen w dół. Średnio spadek wynosi 25%, ale zdarzały się przypadki, kiedy w ciągu kilku kolejnych dni wynosił on 70%. Podrygi są korektą wzrostową trendu spadkowego, która może jawić się jako jego odwrócenie. W 80% przypadków spadkowi zapoczątkowującemu formację towarzyszy startowa luka cenowa, a korekta przy podrygach może po części tę lukę wypełniać (więcej o lukach w rozdziale 7.). Wielu graczy uważa, że wypełnienie luki, nawet częściowe, jest jednoznaczne z tym, że poprzedni ruch spadkowy się zakończył. Formacja podrygów martwego kota jest jedną z tych, które przeczą takiej logice. W badaniu Bulkowskiego, który zidentyfikował 244 wersje tej formacji wśród notowań 500 spółek giełdowych z lat 1991–1996, w okresie pół roku od powstania luki została ona całkowicie wypełniona tylko w 54% przypadków. Zapoznaj się z tą formacją, spoglądając na rysunek 9.4.

Rysunek 9.4. Podrygi martwego kota

Badania formacji podrygów martwego kota dokonane przez Bulkowskiego są bardzo rozległe. Kilka zasługujących na uwagę wniosków przedstawiam poniżej:

9 Odbicie w korekcie wzrostowej wynosiło średnio 19% poziomu najniższego dołka. 9 Średni zasięg spadku po korekcie wynosi 15% ceny maksymalnej osiągniętej podczas korekty i trwa zazwyczaj trzy miesiące.

Rozdział 9: Dostrzeganie formacji liniowych poprzez optykę analizy technicznej

9 Niezawodność prognostyczna formacji wynosi 90%, co oznacza, że w jednym przypadku na dziesięć po korekcie (podrygi martwego kota) nie następował dalszy spadek.

Rozpoznawanie klasycznych formacji odwrócenia trendu Formacje świecowe mogą być samodzielnymi wskaźnikami, jeśli mówimy o identyfikowaniu formacji odwrócenia trendu. Bez względu na to, jakie jest zakończenie trendu, na pewno istnieją formacje, które je opisują. Formacje, które opisuję poniżej, należą do takich, które trzeba obowiązkowo znać, by móc je skutecznie rozpoznawać.

Podwójne dno Formacja podwójnego dna kształtem odpowiada literze W. Podwójne dno stanowi zasadniczo podwójny test pewnego poziomu ceny minimalnej, po którym następuje mocne odbicie w górę, lecz tylko jeśli zajdą określone warunki. Spójrz na rysunek 9.5. Kryteria poprawnej identyfikacji podwójnego dna są następujące:

9 Odległość pomiędzy dwoma dołkami musi wynosić co najmniej 10 dni, a nierzadko dochodzi ona do dwóch, trzech miesięcy.

9 Różnica w poziomach cen minimalnych nie może być większa niż 4%. 9 Ruch wzrostowy po pierwszym dołku musi mieć zasięg przynajmniej 10% niższej z tych dwóch cen minimalnych.

9 Po drugim odbiciu cena musi przekroczyć pewien poziom, potwierdzający, że

ma się do czynienia z formacją podwójnego dna oraz że drugi ruch wzrostowy będzie kontynuowany. Cena na tym poziomie jest nazywana ceną potwierdzającą, a wyznaczająca ją linia (linia potwierdzenia) powinna być pozioma do osi czasu i przechodzić przez punkt odpowiadający cenie maksymalnej w środku litery W.

Osiągnięcie przez cenę poziomu wyznaczonego przez poziomą linię potwierdzającą to kluczowy w identyfikacji tej formacji wskaźnik. Przypatrz się raz jeszcze rysunkowi 9.5. Gdy cena przebija ten poziom, wtedy należy kupować. Zauważ, że niektóre słupki cenowe mogą wykraczać poza linie formacji podwójnego dna. Jest to dozwolone w przypadku, gdy linie formacji nie są liniami oporu lub wsparcia. Zwróć też uwagę na nawrotkę lub nawrót (ang. pullback). Nawrót to korekta spadkowa, która następuje po przebiciu linii potwierdzającej. Występuje on w 68% przypadków formacji podwójnego dna, sprawiając, że możesz mieć wątpliwości co do swojej oceny sytuacji.

187

188

Część IV: Odnajdywanie formacji

Rysunek 9.5. Podwójne dno

Bulkowski woli określać tę korektę spadkową po przebiciu linii potwierdzającej mianem rzutu wstecznego (ang. throwback). Z kolei nazwę nawrotki (pullback) nadaje korekcie wzrostowej w trendzie spadkowym zapoczątkowanym przebiciem linii potwierdzającej w formacji podwójnego szczytu. Są to jednak tylko słowa. W praktyce możesz zazwyczaj używać zamiennie słów cofnięcie, korekta, rzut wsteczny, nawrotka, nawrót, odwrót, czy w końcu ruch powrotny. Nie każde dwa identyczne dołki formują podwójne dno. Zaledwie tylko jedna trzecia wszystkich formacji spełniających pierwsze trzy kryteria podwójnego dna spełnia kryterium przebicia linii potwierdzenia. Zatem aż w 66% przypadków formacja okazuje się nie być podwójnym dnem. Może i wyniki badań statystycznych są zatrważające, ale pamiętaj, że jeśli dojdzie do spełnienia czwartego warunku i kurs przekroczy cenę potwierdzenia, formacja ta staje się wysoce wiarygodna. Po przebiciu linii potwierdzenia oczekiwany ruch w górę następuje w 97% przypadków, przy średnim zysku możliwym do osiągnięcia na wzrostach równym 40%. Średnia długość okresu od przebicia do najwyższego szczytu trendu wzrostowego wynosi 204 dni, czyli około siedmiu miesięcy (według badań Bulkowskiego). Wersja podwójnego dna prezentowana na rysunku 9.5 jest jasna i oczywista, lecz nie każda formacja daje się tak łatwo wykryć. Przykładowo jeden lub oba dołki w tej formacji mogłyby być wygładzone, zaokrąglone, a nie zaostrzone, szpiczaste. Kiedy pierwszy dołek jest zaostrzony, a drugi zaokrąglony, Bulkowski nazywa to podwójnym dnem Adama i Ewy. Zapewne już domyślasz się, że dwa szpiczaste dołki nazywa on Adam i Adam, a sytuację odwrotną do tej pierwszej określa mianem Ewy i Adama (czyli pierwszy zaokrąglony, drugi zaostrzony). Tak na marginesie — to tyle pikantności, jeśli chodzi o analizę techniczną. Nierzadko dwa dołki w formacji podwójnego dna są oddalone w czasie o całe miesiące, a czasem może to potrwać rok, zanim ubije się drugie dno. W związku z tym bardzo łatwo jest przegapić fakt kształtowania się całej formacji. Tym bardziej identyfikację utrudniają pomniejsze korekty i inne formacje tworzące się w ramach litery W, zaciemniające obraz sytuacji. Dlatego niektórzy analitycy twierdzą, że formacje długoterminowe łatwiej jest dostrzegać na wykresach o interwale tygodniowym, ograniczając tym samym wpływ dziennych odchyleń na proces identyfikacji.

Rozdział 9: Dostrzeganie formacji liniowych poprzez optykę analizy technicznej

Podwójny szczyt Formacja podwójnego szczytu jest lustrzanym odbiciem formacji podwójnego dna. Wyglądem przypomina literę M. W formacji tej cena osiąga daną cenę maksymalną, po czym następuje korekta spadkowa w wyniku realizacji zysków (normalne). Byki jednak nie dają za wygraną i ponownie ciągną cenę w górę, próbując przekroczyć poprzedni szczyt — nieskutecznie. Ta próba przekroczenia poziomu poprzedniego szczytu stanowi o porażce byków i końcu hossy, a na parkiecie zaczynają dominować niedźwiedzie. W formacji tej często zdarza się, że osiąganiu drugiego szczytu towarzyszy spadający wolumen obrotów. Analogicznie do poprzedniej formacji podwójnego dna, tak i w tym przypadku o kompletności, a tym samym wiarygodności formacji podwójnego szczytu decyduje przebicie przez cenę linii potwierdzenia, dla której punktem odniesienia jest środkowy punkt litery M (dolny czubek). Jeśli warunek ten nie jest spełniony, ruch spadkowy nie jest kontynuowany aż w 65% przypadków. Jeśli zaś jest spełniony, niezawodność prognostyczna formacji podwójnego szczytu wzrasta do 83%, co jest wynikiem imponującym, choć nie tak bardzo, jak niezawodność podwójnego dna (97%). Spadek, według badań Bulkowskiego, począwszy od linii potwierdzenia, wynosi średnio 20% i trwa około dwóch miesięcy do czasu osiągnięcia najniższego dołka. Podobnie jak przy podwójnym dnie również w formacji podwójnego szczytu w 69% przypadków następuje nawrotka, czyli korekta wzrostowa, która każe początkowo wątpić w wiarygodność formacji. Na szczęście, przeciętny okres jej trwania wynosi tylko 10 dni. Formacje odwrócenia trendu wzrostowego, jak na przykład podwójny szczyt, kształtują się zwykle w okresie nieco krótszym niż formacje odwrócenia trendu spadkowego (przykładowo podwójne dno). Kształtowanie się podwójnego szczytu trwa krócej (średnio 57 dni) od kształtowania podwójnego dna (średnio 70 dni), gdyż inwestorzy obawiają się poniesienia strat po tym, jak ich pozycje zyskały już znacząco na wartości, bardziej niż w sytuacji, gdy widzą pierwsze oznaki ubijania się dna. Zmienność jest też większa w formacjach odwrócenia trendu wzrostowego, choć pojawiają się one z równą częstotliwością. Według Bulkowskiego prawie wszystkie formacje odwrócenia trendu spadkowego są lepszym prognostykiem niż formacje odwrócenia trendu wzrostowego. Te pierwsze mogą przyczynić się do osiągnięcia średniego zysku na poziomie 38%, podczas gdy te drugie wiążą się zazwyczaj ze stratą 21%. Te dane statystyczne potwierdzają tradycyjne rynkowe przekonanie, że łatwiej jest zarabiać w okresie hossy niż w okresie bessy. Kiedy panuje hossa, rynek jest bardziej uporządkowany, a wszystko wskazuje na to, że chciwość jest silniejsza od strachu. Rynki byka są też o wiele szersze i głębsze od rynków niedźwiedzia, ponieważ liczba uczestników rynku mających możliwości do zajmowania pozycji długich jest zdecydowanie większa od liczby tych, którzy zajmują pozycje zarówno długie, jak i krótkie, przynajmniej na giełdzie papierów wartościowych. Na tych giełdach (a więc nie na rynkach walutowych) zyski wynikające z zajęcia długiej pozycji mogą być w teorii nieograniczone, podczas gdy zyski z zajęcia pozycji krótkiej są zawsze ograniczone — cena po prostu nie może spaść poniżej zera.

189

190

Część IV: Odnajdywanie formacji

Absolutny potrójny szczyt: formacja głowy z ramionami Jest to formacja występująca nieco rzadziej niż formacje podwójnego szczytu lub podwójnego dna, lecz jej interpretacja jest identyczna — rynek nie zdołał wznieść (ściągnąć w dół) kursu instrumentu finansowego powyżej (poniżej) poprzedniego szczytu (dołka). Jest to sygnał odwrócenia trendu. Formacja głowy z ramionami jest łatwo dostrzegalną formacją potrójnego szczytu. Pierwszy szczyt formuje lewe ramię, drugi, najwyższy, stanowi głowę, a trzeci odpowiada prawemu ramieniu (rysunek 9.6 pokazuje dwie wersje tej formacji). Formacja ta jest najbardziej rozpoznawalną formacją ze wszystkich pozostałych, a popularność zawdzięcza niesłychanie wysokiej niezawodności prognostycznej — po przekroczeniu przez cenę linii potwierdzającej spodziewany ruch w określonym kierunku występował w 93% przypadków.

Rysunek 9.6. Formacje głowy z ramionami

Linia potwierdzająca łączy ze sobą dołki obu ramion i jest nazywana linią szyi (lub też linią ramion). Kiedy kurs przebija linię szyi, jest to zwiastun dalszych spadków, bez względu na nachylenie tej linii. Rzadko bowiem można zaobserwować tę formację z doskonale poziomą linią szyi (równoległą do osi czasu). Nachylona negatywnie (w dół) linia szyi wyróżnia formacje, z którymi wiążą się największe spadki ceny. Jeśli zatrzymasz się na chwilę, by przeanalizować tę formację, dojdziesz do wniosku, że jest ona logicznym odzwierciedleniem zachowania zbiorowości. Głowa z ramionami kształtuje się najczęściej w występującym od dłuższego czasu trendzie wzrostowym. Pierwszy dołek, wyznaczający lewe ramię, jest normalną korektą po osiągnięciu nowego szczytu. Głowa z kolei reprezentuje triumf byków, gdyż na fali ich optymistycznych

Rozdział 9: Dostrzeganie formacji liniowych poprzez optykę analizy technicznej nastrojów osiągnięty zostaje nowy, wyższy szczyt. Spadek, w konsekwencji którego formuje się drugi dołek, to efekt kolejnej realizacji zysków po odnotowaniu nowej ceny maksymalnej. Następnie byki po raz kolejny dokonują zakupów. Na początku tej szarży nową cenę docelową ustala się przynajmniej na poziomie poprzedniej ceny maksymalnej (szczyt głowy). Kiedy jednak cel ten nie zostaje osiągnięty, szarża zostaje przerwana. Byki zaczynają się wycofywać, więc popyt słabnie. Przewagę zdobywa strona podażowa, czyli sprzedający — ściągają oni cenę coraz bardziej w dół, a formacja zostaje dopełniona. W przywoływanym już badaniu Bulkowskiego notowań 500 spółek giełdowych z okresu 1991–1996 formacja głowy z ramionami pojawiła się 431 razy, a odwrócenie trendu nastąpiło w 406 przypadkach. Po pełnym ukształtowaniu się tej formacji średni spadek ceny, począwszy od linii potwierdzenia, wynosił 23%. Najczęstsza wartość spadku to 15%. Średni okres spadku to 62 dni. Ponieważ są tacy gracze, którzy nie wierzą w wartość prognostyczną formacji głowy z ramionami (tak jak i podwójnego dna oraz podwójnego szczytu), więc w 45% przypadków po przebiciu linii szyi następuje korekta wzrostowa do tego właśnie poziomu. Nawrotka ta trwa średnio 11 dni, po czym następuje wznowienie trendu spadkowego. Jest to zatem ostatni moment, byś mógł się ewakuować z tonącego okrętu. Nie słuchaj swojego wewnętrznego głosu, który powtarza: „Widzisz, trend wzrostowy powraca”. To tylko pobożne życzenia. W świetle analizy technicznej nawrotka to jedynie wyraz hojności jednych graczy wobec innych. Tak jak w przypadku każdego trendu, który zaczyna tracić na sile, w przypadku tej formacji wolumen obrotu zaczyna spadać po ukształtowaniu się głowy. Jednak w połowie przypadków najwyższy wolumen przypada na lewe ramię, a w drugiej połowie na głowę. Na przestrzeni prawego ramienia jest on bardzo niski, lecz w dniu przebiciu linii szyi i w kilku następnych dniach wolumen znowu znacząco rośnie. Nic dziwnego, skoro wszyscy gracze techniczni, którzy dostrzegli formację, zaczynają masowo zamykać swoje długie pozycje. Jeszcze inni mogą nie dostrzegać tej formacji, lecz widzą, jak cena przełamuje jakąś linię wsparcia pokrywającą się z linią szyi i też zaczynają sprzedawać. Dwie wersje formacji głowy z ramionami zaprezentowane na rysunku 9.6 są stosunkowo łatwo dostrzegalne, lecz jest wiele takich odmian, które są o wiele bardziej złożone i zawierają w sobie inne formacje. Wystarczy spojrzeć na drugą wersję tej formacji z rysunku 9.6. Można w niej dostrzec niewielką formację podwójnego szczytu, a na prawym ramieniu występuje spadkowa luka cenowa. Niekiedy będzie Ci się wydawało, że formują się dwa ramiona lub dwie głowy, jednak w tym przypadku właściwą głową jest ta, która ma wyższy szczyt.

Szacujemy wielkość ruchu mierzonego W analizie technicznej termin ruch mierzony może występować w różnych kontekstach, dlatego może wprawiać początkujących w zakłopotanie. Zasadniczo oznacza on prognozę ruchu cenowego, który następuje po zaistnieniu wydarzenia technicznego, na przykład dopełnienia się formacji cenowej. Niestety, prognozy te są najczęściej nietrafione, a konkretniej za bardzo odbiegają od poziomów osiąganych w rzeczywistości, przez co nie można ich traktować jako solidnych zasad gry giełdowej. Poniżej przedstawiam trzy rodzaje ruchów mierzonych (metoda punktowo-symboliczna XO charakteryzuje się własną wersją określania ruchu mierzonego — patrz rozdział 15.).

191

192

Część IV: Odnajdywanie formacji

Podejmujemy decyzje pod dyktando formacji Jedna z definicji ruchu mierzonego mówi, że jest to oczekiwana zmiana ceny wynikająca z ukształtowania się danej formacji. Weźmy dla przykładu formację trójkąta prostokątnego zwężającego się ku górze przedstawioną na rysunku 9.7. Szare linie wyznaczają wysokość formacji. Powiedzmy, że wynosi ona 5 zł. Po przełamaniu przez cenę linii oporu (górnej) można oczekiwać kolejnego ruchu wzrostowego o tej samej wartości, czyli wzrostu o 5 zł.

Rysunek 9.7. Ruchy mierzone

Przydatną (choć ogólną) obserwacją jest to, że wielkość ruchu cenowego po ukształtowaniu się formacji jest proporcjonalna do wielkości samej formacji. Jeśli formacja kształtuje się w dłuższym (technicznie biorąc) okresie (trzy miesiące lub dłużej) i gdy jest formacją głęboką (30–50% rocznego zakresu zmienności), tym silniejsza będzie reakcja rynku po dopełnieniu się formacji. W rozdziale 11. mówię o tym, że ruch może być często ruchem bocznym, tworząc kanał poziomy (ramka Darvasa — ang. Darvas box), zwany także prostokątem. Odkładasz wysokość aktualnej ramki na wykresie, aby oszacować przyszły zasięg ruchu cenowego po wybiciu z formacji. Taki rodzaj ruchu mierzonego opiera się na pewnej logice. Gracze obracający konkretnymi instrumentami mogli już przywyknąć do wzrostów i spadków w określonym zakresie, zanim następuje chwilowy odpoczynek lub korekta.

Rozdział 9: Dostrzeganie formacji liniowych poprzez optykę analizy technicznej Tom Bulkowski przedstawił w swych licznych artykułach i książkach sposoby pomiaru przewidywanego zasięgu ruchu cenowego, średniej zmiany ceny oraz wartości zmiany pojawiającej się najczęściej (moda) po ukształtowaniu się formacji. Rzadko kiedy odpowiadają one dokładnie wartościom występującym w formacji. Każda formacja charakteryzuje się też innym sposobem pomiaru. Na przykład oczekiwany ruch mierzony dla formacji głowy i ramion (patrz wyżej) jest szacowany na podstawie odległości od czubka głowy do linii szyi. Wielkość tę odejmuje się następnie od poziomu linii szyi, określając w ten sposób spodziewany zasięg ruchu spadkowego. Jednak badania Bulkowskiego potwierdziły osiąganie tak wyznaczonego punktu zaledwie w 63% przypadków, co powoduje, że tej techniki prognostycznej nie można uznać za solidną. Świadomość faktu, że statystycznie tylko 63% spośród oczekiwanych ruchów spadkowych mierzonych od przebicia linii szyi zakończy się na ściśle określonym poziomie, nie oznacza, że powinieneś zignorować formację głowy z ramionami, kiedy już się pojawi. Ta formacja jest mimo wszystko siłą sprawczą dalszych spadków, ponieważ tak wielu inwestorów jednocześnie również ją dostrzega i inicjuje ruchy przyczyniające się do samospełniającej się przepowiedni. Jeśli więc masz w swoim portfelu jakieś instrumenty, powinieneś rozważyć wycofanie się z inwestycji po przebiciu linii szyi.

Wznowienie trendu po korekcie Kolejny rodzaj ruchu mierzonego dotyczy wznowienia ruchu kursu w kierunku poprzedzającym korektę. Zasięg korekty może być różny — może to być na przykład 30% całkowitego ruchu poprzedzającego liczonego od dołka do szczytu (lub odwrotnie). Sęk jednak w tym, że po korekcie można często zaobserwować wznowienie głównego trendu, przy czym zasięg ruchu ceny jest taki sam, a linia trendu tak samo nachylona, jak poprzednio. Ten rodzaj ruchu mierzonego został zilustrowany na drugim wykresie na rysunku 9.7. Widać na nim uformowany już kanał wzrostowy wyznaczony liniami wsparcia i oporu (więcej informacji na temat linii wsparcia i oporu w rozdziale 10.). Po tym jak spadek kursu zostaje zatrzymany na poziomie ceny C, dokonujesz interpolacji (przedłużenia) wykresu, odkładając w punkcie C odcinek przystający do odcinka AB o takim samym nachyleniu — dzięki temu dostajesz punkt D, wyznaczający cenę docelową na przecięciu z linią oporu. Bulkowski w swych badaniach wykazał, że w trendzie wzrostowym długość pierwszego ramienia AB mierzona wzrostem ceny wynosi średnio 46% (licząc od poziomu A) na przestrzeni 87 dni, a długość drugiego ramienia CD wynosi 37% w ciągu 65 dni. Sam musisz stwierdzić, czy te dane potwierdzają, czy kwestionują koncepcję ruchu mierzonego. W trendzie spadkowym długości ramion są bardziej do siebie zbliżone — pierwsze ramię to spadek średnio o 25%, a drugie ramię to spadek średnio o 27%. Korekta trendu wzrostowego natomiast znosi kurs w dół średnio o 14% w ciągu 45 dni, a wzrostowy ruch korygujący trend spadkowy wynosi średnio 16% na przestrzeni 39 dni.

193

194

Część IV: Odnajdywanie formacji

Mierzenie do powstania luki Trzeci rodzaj ruchu mierzonego ma miejsce w sytuacji wystąpienia luki cenowej (patrz rozdział 7.). Przypomnijmy, że luka cenowa powstaje w momencie, gdy pomiędzy dwoma słupkami cenowymi (pomiędzy szczytem a dołkiem w trendzie wzrostowym i pomiędzy dołkiem a szczytem w trendzie spadkowym) pojawia się pusta przestrzeń. Oznacza to, że w zakresie cen, który obejmuje luka, nie dokonywano żadnych transakcji. Luka to ważny sygnał świadczący o tym, że rynek gwałtownie zmienił swój sposób postrzegania danego instrumentu. Ruch mierzony w takim przypadku wyznacza się na podstawie wysokości wzrostu liczonego od najniższego dołka do połowy luki cenowej, którą się następnie odkłada od połowy luki w górę (w trendzie wzrostowym). Dokładnie na odwrót postępuje się w trendzie spadkowym. Porównaj z rysunkiem 9.7 (dolny wykres).

Rozdział 10

Wyznaczanie linii trendu W tym rozdziale: ► Zagłębiamy się szczegółowo w wykres cenowy. ► Identyfikujemy trendy. ► Uczymy się zasad wyznaczania linii trendu. ► Zapoznajemy się z wewnętrznymi liniami trendu.

C

zęsto jesteś w stanie dostrzec trend gołym okiem, lecz by potwierdzić Twoje wizualne wrażenia, możesz, że się tak wyrażę, połączyć kropki, czyli wyrysować linię łączącą określone punkty słupków cenowych. Linia trendu to prosta linia, która łączy punkt startowy trendu z jego punktem końcowym. Możesz ją narysować, posługując się prostymi, tradycyjnymi metodami, to znaczy przy pomocy kartki, linijki i ołówka, a także wykorzystać do tego zaawansowane technologie w postaci arkusza kalkulacyjnego lub oprogramowania analitycznego. Identyfikacja punktu startowego i końcowego trendu może być trudna, lecz w rozdziale tym wyjaśniam Ci, jak rozpoznawać początki trendu, prognozować jego przebieg i odczytywać rozmaite zawarte w nim sygnały.

Przyglądamy się bliżej wykresowi cenowemu Niekiedy trend rzuca się w oczy. Cena porusza się konsekwentnie w jednym kierunku, w górę lub w dół. Przy rysowaniu linii trendu zazwyczaj Twą rękę prowadzi oko śledzące wykres. Może się jednak okazać w trakcie jej rysowania, że dostrzegasz nową, bardziej adekwatną do aktualnego przebiegu sytuacji na rynku. Taki obrót sprawy może Cię sfrustrować i zniechęcić do rysowania jakichkolwiek linii. Oto powody, dla których musisz wytrwać:

9 Masz większy poziom pewności co do słuszności zajmowanej pozycji, jeśli widzisz, że cena zmienia się zgodnie z wyrysowaną linią trendu.

9 Przełamanie linii trendu jest silnym sygnałem oznaczającym, że trend z dużym prawdopodobieństwem dobiegł końca i warto podjąć stosowne kroki.

Nigdy nie wiesz zawczasu, kiedy trend tak naprawdę się rozpoczął ani kiedy się skończy. Wiesz to dopiero po fakcie. Rysowanie linii trendu jest więc nieustanną pracą w toku i wymaga ciągłej weryfikacji. Jak się zapewne domyślasz, oznacza to codzienne śledzenie poziomów cen zamknięcia, aby móc je odnosić do wyrysowanej linii. Być

196

Część IV: Odnajdywanie formacji może znasz graczy, którzy tak właśnie robią. Zagadką jest jednak sytuacja, kiedy sprawdzają oni codziennie ceny zamknięcia, nie odnosząc ich w jakikolwiek sposób do poziomów wyznaczonych przez narzędzia analityczne, nawet najprostsze, ręcznie wyrysowane linie trendu. Linia trendu może pomóc Ci w planowaniu przyszłych działań, jeśli przedłużysz ją na wykresie tak, by obejmowała okres przyszły. To wyraz Twoich nadziei i oczekiwań co do tego, że cena będzie się na niej wspierać. Pamiętaj więc, że wyraża ona Twoje oczekiwania, a nie wyznacza rzeczywisty przebieg wydarzeń. Okres, w jakim analizujesz notowania, ma wpływ na to, co widzisz. Gracz skupiony na obrocie w okresie nieco dłuższym może dostrzec jeden trend na wykresie tygodniowym, podczas gdy swing trader dostrzeże kilka krótszych trendów w tym samym okresie analizy. Aby móc dostrzec jedną linię trendu w dłuższym okresie, musisz pogodzić się z faktem, że wyznaczanie linii trendu to dynamiczny proces. Twoje dzieło nigdy nie będzie ukończone. Każdy dzień (godzina, tydzień) zapewnia nową porcję informacji. Musisz być przygotowany na konieczność odrzucenia dotychczasowej linii trendu, jeśli przestaje ona należycie reprezentować trend — wymaga to zarówno chęci, jak i umiejętności. Równie dobrze może też zajść konieczność uwzględnienia wcześniej odrzuconej linii, lecz po drobnych korektach. W tym drugim przypadku może chodzić o trend wzrostowy długoterminowy, o czym przekonasz się dopiero pod koniec trendu. Na niektórych wykresach nie będziesz w stanie wyrysować linii trendu. Żaden instrument nie podlega wyraźnym trendom przez cały czas. Czasami też zdarzy Ci się wyrysować linię trendu, a po jakimś czasie stwierdzić, że możesz wyznaczyć lepszą. Niektóre trendy są dosyć uporządkowane i przejrzyste, podczas gdy inne charakteryzują się nieładem i trudno je zidentyfikować.

Przestrzeganie zasad wyznaczania linii trendu Nic nie stoi na przeszkodzie, byś rysował linie trendu, posługując się wyłącznie tym, co podpowiada Ci zmysł wzroku, lecz wiedz, że zasady rysowania linii trendu są dobrze ugruntowane w praktyce analitycznej i wyrysowane w ten sposób linie zapewniają dobre rezultaty w odniesieniu do gry giełdowej. Nic dziwnego, że mówi się czasami o „czytaniu w myślach rynku”. Zasady rysowania linii trendu precyzyjnie określają punkty rozpoczęcia i zakończenia trendu. Mogą to być na przykład najniższy dołek i najwyższy szczyt w serii trzech ostatnich sesji. Linia trendu wyrysowana zgodnie z konkretnymi regułami jest lepsza od prowizorycznej, ręcznie wyrysowanej linii trendu z trzech powodów:

9 Nie dopuszcza do tego, by Twój subiektywny pogląd na to, jak powinien przebiegać trend, przyćmił rzeczywistość.

9 Poprawia Twoją zdolność (i zwiększa pewność siebie) do podjęcia decyzji o zakupie, gdy cena rośnie, i o sprzedaży, kiedy cena spada.

9 Pozwala lepiej zapobiegać stratom, pokazując Ci dokładne miejsce, w którym powinieneś się wycofać.

Rozdział 10: Wyznaczanie linii trendu

Reguły wyznaczania linii trendu Oto, jakich reguł musisz przestrzegać, jeśli wyrysowujesz linie trendu wzrostowego: 1. Zacznij od najniżej położonego dołka, łącząc linię z kolejnym dołkiem słupka, który poprzedza osiągnięcie nowego szczytu. 2. Tak długo, jak osiągane są nowe szczyty, wykreślaj ponownie linię trendu, aby łączyła się z kolejnym najniższym dołkiem poprzedzającym ostatni szczyt. 3. Jeśli nowe szczyty nie są już osiągane, nie wyrysowuj nowej linii. Przedłuż najbardziej aktualną pod tym samym kątem. Oto, jakich reguł musisz przestrzegać, jeśli wyrysowujesz linie trendu spadkowego: 1. Zacznij od najwyżej położonego szczytu, łącząc linię z kolejnym szczytem słupka, który poprzedza osiągnięcie nowego dołka. 2. Tak długo, jak osiągane są nowe dołki, wykreślaj ponownie linię trendu, aby łączyła się z kolejnym najwyższym szczytem poprzedzającym ostatni dołek. 3. Jeśli nowe dołki nie są już osiągane, nie wyrysowuj nowej linii. Przedłuż najbardziej aktualną pod tym samym kątem. Pamiętaj, że to dynamiczny proces. Często będziesz musiał usunąć starą linię, by wyznaczyć nową, która lepiej oddaje zmieniające się warunki.

Wykorzystywanie linii wsparcia jako sygnału do wejścia, a następnie wycofania się z inwestycji Na rysunku 10.1 możesz zobaczyć linię trendu wyznaczoną w oparciu o powyższe zasady, która w tym konkretnym przypadku nazywana jest linią wsparcia. Nazywa się tak, ponieważ można oczekiwać, że cena nie spadnie poniżej jej poziomu — nie pozwolą na to uczestnicy rynku. Wyznacza się ją, łącząc najniższą cenę minimalną w analizowanym okresie z kolejnym lokalnym dołkiem cenowym, a następnie przedłużając przy zachowaniu tego samego kąta nachylenia. Ta przedłużona linia może być traktowana jako linia trendu tylko wtedy, gdy cena minimalna w dniu kolejnym zetknie się z tą linią, a następnie od niej odbije. Właśnie to zetknięcie i odbicie się ceny jest silnym sygnałem potwierdzającym, że nie mamy do czynienia ze zwykłą linią, ale z solidną, rzetelnie wyznaczoną linią trendu (wsparcia). Jeśli posługujesz się linią wsparcia jako wskaźnikiem technicznym, powinieneś zająć pozycję zaraz po trzecim potwierdzającym zetknięciu i odbiciu się kursu. Niektórzy analitycy techniczni twierdzą, że kryterium identyfikacji trendu, wedle którego cena po raz trzeci ma się zetknąć z linią wsparcia i od niej odbić, jest zbyt wygórowane. Ta przesadna ostrożność może sprawić, że przegapisz dobrze uformowany trend, który nie będzie miał trzeciego odbicia. Jest to prawda — wiele solidnych trendów ma w swym przebiegu tylko dwa odbicia od linii wsparcia, a później następuje ich odwrócenie.

197

198

Część IV: Odnajdywanie formacji

Rysunek 10.1. Rysowanie linii wsparcia

Jeśli więc zbyt długo zwlekasz z zajęciem pozycji, możesz stracić okazję. Można pokusić się nawet o stwierdzenie, że dwa odbicia są lepsze niż trzy i więcej, ponieważ wówczas masz większą pewność, że na rynku nie pojawiają się cwaniacy, którzy zawsze testują poziom wsparcia. Doświadczenie wielu graczy giełdowych pokazuje jednak, że bezpieczniej jest polegać na trendach z trzema odbiciami. Gdy zajmujesz pozycję już po drugim, ponosisz po prostu większe ryzyko. Zasada otwierania pozycji na podstawie linii wsparcia głosi: kupuj przy trzecim odbiciu od linii wsparcia w okolicach ceny minimalnej. Z drugiej strony, zasada zamykania pozycji nakazuje sprzedaż w momencie, gdy cena minimalna przekroczy poziom wyznaczony przez linię wsparcia. Na niektórych rynkach (na przykład na rynku walutowym FOREX) gracze lubią sobie pogrywać i celowo spychają kursy w dół tak, by cena minimalna znalazła się pod linią wsparcia. Chwilę po tym zaraz odkupują instrumenty po to, by cena zamknięcia znalazła się powyżej tej linii. Dlatego musisz obserwować uważnie instrument finansowy, którym decydujesz się obracać, aby poznać, która cena przy przełamaniu linii wsparcia ma większe znaczenie — cena minimalna czy cena zamknięcia. Wykorzystujesz linię wsparcia do identyfikacji trendu wzrostowego. Cena rośnie, i to rośnie konsekwentnie. Świadomość, że zajęcie długiej pozycji przynosi korzyści i pewnie jeszcze będzie je przynosiło, wiąże się z poczuciem bezpieczeństwa i komfortu. Zwróć uwagę, że na rysunku 10.1 po trzecim odbiciu cena jeszcze kilka razy spadała do poziomu wsparcia, a następnie się odbijała, nie przekraczając go. Im więcej razy cena minimalna na kolejnych sesjach styka się z linią wsparcia, nie przekraczając jej, tym większą możesz mieć pewność, że trend jest solidny, podobnie zresztą jak podtrzymująca go linia. Jest to tak zwane testowanie wsparcia i jeśli test się powiedzie (czyli cena nie przełamie wsparcia), kupujący są tym bardziej zachęceni do

Rozdział 10: Wyznaczanie linii trendu powiększania swych pozycji. Te dodatkowe zakupy oznaczają, oczywiście, większy popyt na instrument — jest to proces nazywany akumulacją. Ci, którzy mają już instrument w swym portfelu, niechętnie się go pozbywają po tym, jak kurs przeszedł test wsparcia, dlatego żądają oni wyższej ceny, po której byliby go skłonni sprzedać. Nie daj się nabrać na sztuczki giełdowych wyjadaczy: niekiedy celowo wyprzedają oni instrumenty ze swojego portfela, doprowadzając cenę do poziomu wsparcia, by sprawdzić, czy wytrzyma on pod naporem podaży. Jeśli więc otworzysz nową pozycję długą po cenie wyższej od poziomu wsparcia, trzęsiesz portkami za każdym razem, gdy rynek testuje wsparcie. Czy dotychczasowi posiadacze instrumentu rzucą się do obrony kursu na poziomie wsparcia i zainicjują nową falę zakupów? Jeśli wsparcie wytrzyma, gracze, którzy uprzednio wyprzedawali, przekształcają się w potężnych kupujących. Właśnie dostali dowód na to, że byki nie rzucają słów na wiatr i podtrzymują wsparcie swoją własną gotówką. Jeśli więc i Ty kupiłeś w tym czasie, a testowanie poziomu wsparcia zakończyło się powodzeniem, możesz oczekiwać sutego zysku po odbiciu się ceny. Jeśli jakakolwiek część słupka cenowego przebija się w dół przez linię wsparcia, oznacza to, że wsparcie zostało przełamane, a trend najprawdopodobniej dobiega końca. Jednak koniec ten może być tylko pozorny. Na rysunku 10.1 widać na przykład, że ruch wzrostowy jest kontynuowany po tym, jak wsparcie zostało przełamane — doświadczenie mimo to uczy, że przełamana linia trendu nie jest już dłużej wiarygodna. Analiza ta jest o tyle logiczna, że teoretycznie każdy uczestnik rynku może wyrysować identyczną linię. Przełamanie linii wsparcia można rozumieć bardzo dosłownie — wyobraź sobie po prostu formację żołnierzy reprezentujących stronę podażową, która przełamuje szyki strony popytowej, oferując coraz to niższe ceny. Przełamanie (przebicie) ma miejsce za każdym razem, gdy dowolna część słupka cenowego znajdzie się pod daną linią na wykresie, która służy Ci za wskaźnik. Według niektórych graczy o przełamaniu można mówić tylko wtedy, gdy cena zamknięcia znajdzie się poza obrębem tej linii. Choć terminu „przełamanie” używa się w wielu rozmaitych kontekstach w analizie technicznej, to zasadniczo zawsze opisuje on sytuację, w której dany wyznacznik dotychczasowego trendu zostaje pogwałcony. Czasami takie poważne naruszenie fundamentów trendu zostaje szybko wyprostowane, a kurs na powrót okiełznany. Nawet jeśli tak się zdarzy, przełamanie zwiastuje, że trend zmienił swą naturę — a zazwyczaj objawia się to w zbliżającej się zmianie kierunku ruchu cen. W niektórych przypadkach może z kolei dojść do przełamania wsparcia, po którym natychmiast następuje seria wzrostów — oznacza to, że byki złapały silny wiatr w żagle i stanowczo negują przełamanie. Takie sytuacje występują jednak bardzo rzadko, więc nie licz zbytnio na nie. Bywa, że cena minimalna podczas jednej sesji wykroczy poza linię wsparcia, po czym na kolejnych sesjach kursy wracają posłusznie na obszar ponad linią, co świadczy o tym, że rynek respektuje granice wsparcia. Jednodniowe przełamanie linii jest zwane fałszywym lub nieistotnym przełamaniem. Słowo fałszywe może być tutaj mylące, ponieważ cena w istocie wychodzi poza linię; fałszywe są wnioski, które wyciągasz nierzadko z takiego przebicia. Aby ocenić właściwie, czy przełamanie jest fałszywe, czy nie, można pójść za radą mistrza tradingu Larry’ego Williamsa. Radzi on, by sprawdzić poziom ceny zamknięcia z dnia poprzedzającego przełamanie. Jeśli cena zamknięcia była blisko lub równała się cenie minimalnej, można z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że przełamanie

199

200

Część IV: Odnajdywanie formacji jest fałszywe. Wówczas powodów takiego przełamania może być kilka: może to być efekt realizacji zysków, która częściowo przeniosła się na dzień przełamania, albo ktoś mógł działać pod wpływem plotek lub po prostu był to przypadkowy ruch cen. Jeśli natomiast cena zamknięcia była bliska lub równa cenie minimalnej, to można uznać, że przełamanie jest sygnałem prawdziwym. Po przełamaniu linii wsparcia należy zaprzestać wykorzystywania jej jako narzędzia analitycznego. Jednak nie usuwaj jej z wykresu — być może posłuży Ci w przyszłości jako linia oporu, albowiem często tak się zdarza, że stary poziom wsparcia staje się nowym poziomem oporu i odwrotnie.

Druga strona medalu: wykorzystywanie linii oporu do otwierania i zamykania pozycji Opór to lustrzane odbicie wsparcia — jest to linia łącząca kolejno pojawiające się najwyższe lokalne szczyty, która świadczy o tym, że kupujący mają opory przed płaceniem za instrument wyższych od tego poziomu cen. Strona popytowa liczy na to, że gdy ceny podejdą blisko linii, wyłonią się sprzedający realizujący zyski. Możesz się zastanawiać, dlaczego miałbyś się przejmować liniami oporu, skoro jedyne, co robisz, to dokonywanie zakupów. A jako kupującego interesuje Cię wyłącznie linia wsparcia. Jednak przynajmniej z dwóch powodów powinno zależeć Ci na umiejętności prognozowania trendów spadkowych za pomocą linii oporu:

9 Kiedy kończy się trend spadkowy, kolejny ruch może oznaczać początek trendu wzrostowego. Twoim celem jest wejście na rynek tak szybko, jak to możliwe po przełamaniu linii oporu od dołu. Takie przełamanie może być sygnałem, że trend spadkowy dobiega końca, więc powinieneś wzmóc czujność i bacznie przyglądać się rozwojowi sytuacji.

9 Być może pewnego dnia dokonasz czegoś nie do pomyślenia — zajmiesz

pozycję krótką, czyli dokonasz krótkiej sprzedaży. Być może obiło Ci się to o uszy, ale jeśli nie masz rachunku maklerskiego w USA, są duże szanse na to, że nigdy nie grałeś krótko. W Unii Europejskiej w ostatnim czasie krótką sprzedaż obwarowano bardzo srogimi restrykcjami — o ile to w ogóle możliwe, krótkiej sprzedaży mogą dokonywać tylko duzi gracze instytucjonalni. Polega ona na sprzedaży, najczęściej pożyczonych, instrumentów finansowych teraz, a następnie ich odkupieniu w późniejszym okresie po niższej cenie i oddaniu podmiotowi, który nam je pożyczył. Praktyka ta jest dość powszechna na rynkach towarowych — na nich właśnie uczestnicy rynku stosunkowo często zajmują krótkie pozycje. W końcu każdy inwestor próbuje nie ulegać emocjom, kiedy cena rośnie lub spada. Dlaczego więc nie próbować czerpać zysków symetrycznie, również w sytuacjach spadków cen na giełdach? Grając tylko na zwyżki cen, tracimy 50% okazji do zarobku, gdy ceny podlegają trendom spadkowym.

Na rysunku 10.2 można zobaczyć dwie linie oporu wyrysowane zgodnie z zasadami. Trzecie zetknięcie kursu z wyżej położoną linią oporu stanowiło dobry sygnał do zbycia instrumentu. Niedługo po tym cena runęła w przepaść — i nigdy nie powróciła do wyznaczonego wcześniej poziomu oporu. Kilka miesięcy później można było jednak wyrysować nową, właściwą linię oporu.

Rozdział 10: Wyznaczanie linii trendu

Rysunek 10.2. Rysowanie linii trendu

Doświadczony gracz z pewnością wykorzystałby tę nową linię jako wskaźnik do powiększenia swojej krótkiej pozycji. Z kolei trader zajmujący tylko długie pozycje obserwowałby tę linię, szukając okazji do kupna — okres zajmowania przez niego otwartej pozycji trwałby do momentu, aż cena nie dobiłaby do wyżej położonej, wcześniejszej linii, gdzie, jak się domyślasz, napotkałaby na opór. Zwróć uwagę, że krótka sprzedaż w momencie trzeciego odbicia od nowej linii oporu, a następnie zajęcie przeciwstawnej pozycji poprzez zakup w chwili przełamania tej linii wiązałyby się ze zwrotem na poziomie 20%. Logika stojąca za wykorzystywaniem linii oporu do gry giełdowej ma taką samą naturę jak ta, która stoi za wykorzystywaniem linii wsparcia, z tym że jest odwrotna. Im częściej ceny maksymalne stykają się z linią oporu, lecz jej nie przebijają, tym większą masz pewność, że trend jest solidnie uformowany. Taka sytuacja nazywa się testowaniem oporu — jeśli test się powiedzie i cena nie przełamie oporu, sprzedający są tym bardziej zachęceni do pozbywania się instrumentów z portfela. Nowa sprzedaż unosi się na rosnącej fali podaży i nazywa się dystrybucją. Ci gracze, którzy dotychczas posiadali instrumenty, niechętnie trzymają je w swoich portfelach po nieudanej próbie przełamania przez cenę poziomu oporu. Są więc skłonni pozbywać się ich po coraz niższych cenach. Gra giełdowa z wykorzystaniem linii wsparcia i oporu stanowi przykład gry w oparciu o nadrzędną zasadę podążania za trendem: nigdy nie kupujesz na szczytach cenowych i nigdy nie sprzedajesz w dołkach. Twój cel to przechwycenie przynajmniej części zysków, jakie oferuje trend. Sławny inwestor Bernard Baruch powiedział niegdyś, że jest skłonny zrezygnować dla innych z zysków możliwych do zrealizowania przy pierwszym z trzech kierunkowych ruchów cen i z tych, jakie oferuje ostatni z trzech ruchów — jemu wystarczyły zyski osiągane w „drugiej tercji”.

201

202

Część IV: Odnajdywanie formacji

Optymalizujemy poziomy oporu i wsparcia Do pracy z liniami trendu potrzebna jest cierpliwość i nieustępliwość, ponieważ często zachodzi potrzeba korygowania tych linii, czasami nawet trzeba to robić codziennie. Rzadko kiedy uda Ci się zidentyfikować wyraźny trend i precyzyjnie wyznaczyć linię wsparcia, po przełamaniu której stwierdzisz w pewny sposób odwrócenie trendu na spadkowy z modelową linią oporu. Zamiast tego kurs może cechować się chaotycznością, a rynek może testować opór na ostatniej najwyższej cenie maksymalnej, co jest szczególnie irytujące, jeśli pozbyłeś się instrumentów wcześniej, kiedy cena przełamała chwilowo linię wsparcia. Spójrz na rysunek 10.3. Ten wykres powstał na podstawie przykładu pokazanego przez Victora Sperandeo w książce Trader Vic: Methods of a Wall Street Master. Najpierw dochodzi do przełamania linii wsparcia. Jednak zamiast trwałego ruchu spadkowego, który sprawia, że wykres przyjmuje kształt odwróconej litery V, następuje testowanie poziomu poprzedniej znaczącej ceny minimalnej oraz najwyższej zanotowanej w trendzie wzrostowym ceny maksymalnej. Dopiero gdy za drugim razem zostaje przełamane wsparcie na poziomie technicznie istotnej ceny minimalnej, możesz być pewien w 100%, że trend wzrostowy uległ odwróceniu. Sperandeo nazywa takie postępowanie metodą 1-2-3 (raz-dwa-trzy) testowania trendu i identyfikacji zmiany trendu. Oczywiście, nie każde przełamanie wsparcia wygląda tak, jak prezentuje to ten modelowy przykład, lecz metoda sama w sobie jest doskonała, gdyż przypomina również o tym, że rzadko mamy do czynienia z trendem, który się zmienia i ulega odwróceniu za jednym zamachem.

Rysunek 10.3. Klasyczny przykład przełamania linii wsparcia

Jeśli pojąłeś, na czym polega metoda 1-2-3, to gratulacje! Jest to kolejny raz, kiedy spotykasz się z najbardziej irytującym i dokuczliwym zjawiskiem w analizie technicznej — a mianowicie z odwrotem. Nawrotka bywa też określana korektą lub cofnięciem, choć tych dwóch ostatnich określeń używa się także w innych specyficznych kontekstach, więc bezpieczniej jest w tym przypadku mówić o nawrotce jako pewnym rodzaju korekty. Nawrotka charakteryzuje się tym, że ruch cen jest ruchem bocznym (horyzontalnym) zaraz po przełamaniu wsparcia, ale zdarza się, że zostaje zapoczątkowany jeszcze przed przełamaniem. Nawrotka jest objawem stłoczenia, co można zobrazować, przyrównując uczestników rynku do tłumu przechodniów na chodniku, którzy starają się na siebie

Rozdział 10: Wyznaczanie linii trendu nie wpaść, zmierzając w przeciwnych kierunkach. Dlatego wyłamanie z tego ruchu bocznego może nastąpić zarówno w jednym, jak i w drugim kierunku. Innym określeniem na boczny ruch cen jest konsolidacja. Odnosi się ono do uczestników rynku konsolidujących (czyli dokonujących swoistej syntezy) swoje opinie na temat instrumentu, którym obracają. Konsolidacja często — choć nie zawsze — poprzedza przełamanie linii trendu. Zatłoczenie i konsolidacja opisują to samo zjawisko — ceny nie podlegają żadnemu trendowi, ich ruch odbywa się w poziomie w określonym przedziale cenowym. Górną i dolną granicę tego przedziału wyznaczają zazwyczaj najwyższa cena maksymalna i najniższa cena minimalna w analizowanym przedziale. Konsolidacja często zarówno poprzedza przełamanie, jak i następuje po nim. Jeśli nie jesteś w stanie określić trendu, ponieważ widzisz, że odbywa się ruch boczny cen, poszerz okres analizy (aby widzieć więcej danych) i zwiększ interwał (czyli zamień słupki dzienne na przykład na tygodniowe). Są duże szanse na to, że dopiero wtedy zauważysz, że przebicie właśnie następuje lub nastąpiło.

Bawimy się liniami oporu i wsparcia Główny problem z liniami oporu i wsparcia polega na tym, że skupiają one całkowicie uwagę analityków, którzy powinni raczej skupiać się na trendzie. Podejmują więc oni swe decyzje transakcyjne na podstawie tego, co się dzieje z liniami — choć nic szczególnego nie dzieje się z samym trendem. Linie oporu i wsparcia stanowią prawie nieodłączny element każdego wykresu cenowego, a ponieważ obecnie prawie wszyscy są świadomi ich istnienia, to do pewnego stopnia ich wartość prognostyczna opiera się na zjawisku samospełniającej się przepowiedni. Duża liczba graczy wyrysowuje te same linie i ich przestrzega. Niektórzy bronią zawzięcie danego poziomu wsparcia, bowiem zależy im na tym, by jego ewentualne testowanie zakończyło się powodzeniem. W ten sposób, jeśli nie dojdzie do przełamania, do gry wejdą nowi gracze, windując tym samym ceny. Innym z kolei zależy na spadkach, głównie po to, by mogli kupić instrumenty po niższych, korzystnych cenach lub zająć krótkie pozycje. Bywa też, że duzi gracze rynkowi doskonale wiedzą, na jakich poziomach drobni inwestorzy ustawili swoje zlecenia kupna i sprzedaży, ponieważ wiedzą, że Ci drudzy, jako amatorzy, posługują się najbardziej oczywistymi liniami oporu i wsparcia. W ten sposób zawodowcy zarabiają na graczach z mniejszym doświadczeniem. Jak wspominałam powyżej, często się zdarza, że zawodowi gracze celowo redukują swoje pozycje, aby zepchnąć ceny poniżej poziomu wsparcia i tym samym zagrać na emocjach bojaźliwych amatorów, wywołując falę wyprzedaży. Twój tok myślenia zmienia się wówczas radykalnie i staje się dosyć zawiły — wiedząc bowiem, jak zawodowcy mogą manipulować kursami, aby wejść z powrotem na rynek, starasz się nie ustawiać zleceń z limitem ceny na poziomie, którego oczekują oni od Ciebie. Wtedy kombinujesz tak, aż przekombinujesz i tracisz okazję do wejścia lub wyjścia we właściwym momencie. Wyznaczanie właściwych i solidnych linii trendu nie wystarczy. Potrzebne są Ci także wnikliwe obserwacje tego, jak często zbiorowość na rynku interesującego Cię instrumentu traci zapał przy poziomach oporu lub jak często symbolicznie przełamuje wsparcie, aby za chwilę wywindować ceny z powrotem. Nie linia więc się liczy, a psychologia tłumu, która przyczynia się do powstawania tych linii.

203

204

Część IV: Odnajdywanie formacji

Wyznaczanie wewnętrznych linii trendu Czyż nie byłoby miło znać „prawdziwą” linię trendu? Linia taka ujawniałaby ukryty przebieg trendu bez zbędnego generowania sygnałów, na które wszyscy gracze reagują w ten sam sposób — ulegają instynktowi stadnemu, atakując lub broniąc zaciekle określonych poziomów ceny. Linia taka istnieje i przechodzi przez środek całego kanału, którego krawędziami są linie oporu i wsparcia (porównaj z częścią pod nagłówkiem „Przestrzeganie zasad wyznaczania linii trendu” wcześniej w tym rozdziale). Jak wyrysować zatem taką linię, która przechodziłaby przez środki kolejnych słupków cenowych? Technicznie jest to oczywiście niemożliwe, przynajmniej nie na takim wykresie, na którym ceny ciągle skaczą z poziomu na poziom. Naukowcy mają jednak sposób na takie skoki cenowe: „dopasowują” do wykresu taką linię, która jest położona w najmniejszej możliwej odległości od wszystkich cen zamknięcia w analizowanym przedziale czasowym. Taka optymalnie dopasowana linia nazywa się wykresem funkcji regresji liniowej. Słowo liniowa odnosi się, oczywiście, do kształtu wykresu, a słowo regresja do matematycznego zapisu tej funkcji. Nie musisz jednak rozumieć wzoru, w oparciu o który linię tę się wyznacza, nie musisz go nawet znać. Podobnie jest z prowadzeniem samochodu — nie musisz rozumieć, jak pracuje silnik, aby sprawnie kierować pojazdem. Aby narysować wykres regresji liniowej, nie można się obejść bez skomplikowanych obliczeń. Na szczęście, zarówno arkusze kalkulacyjne, jak i oprogramowanie analityczne mają już wbudowaną tę funkcję. Nie próbuj więc liczyć tego samodzielnie, skoro możesz z powodzeniem zaparzyć sobie kawę w czasie, gdy program zrobi to za Ciebie.

Zasady wyznaczania linii regresji Ta część rozdziału jest krótka, bowiem nie obowiązują żadne zasady. Największy problem z wyznaczaniem linii regresji stanowi ustalenie, gdzie powinna się ona zaczynać i gdzie kończyć, by miała jakiekolwiek praktyczne zastosowanie przy podejmowaniu decyzji transakcyjnych. Nasuwa się prosta odpowiedź, sugerująca, by zidentyfikować wyraźny i oczywisty szczyt lub dołek, które stanowiły w przeszłości początek aktualnego trendu. Ta analiza historyczna może jednak wprawiać w zakłopotanie. W zależności bowiem od tego, jak dobrze chcesz dopasować linię regresji do wykresu cenowego, uzyskasz różne jej nachylenia. Zaś próby odnalezienia się w gąszczu tych linii mogą być bardzo frustrujące. Nie dawaj jednak za wygraną — odrzuć z miejsca wszystkie linie, które już na pierwszy rzut oka nie pasują do przebiegu wykresu cenowego, aby dotrzeć do tej, która jest najlepiej dopasowana. Gdzie powinna kończyć się linia regresji? Ten aspekt jej wyznaczania wymaga już dłuższej praktyki w interpretacji innych wskaźników, takich jak luka cenowa, bardzo duży dzień zewnętrzny, przecięcie się wykresów średnich kroczących, zmiana impetu, czy nawet jakiejś sytuacji nietechnicznej.

Rozdział 10: Wyznaczanie linii trendu Możesz spotkać się z analizami wykresów dokonanymi przez samozwańczych guru tradingu technicznego, którzy odnoszą się na nich do linii regresji i sugerują, że „ceny oscylują wokół średniej” i przejawiają „tendencję centralną”. Oznacza to, że każdorazowo po znacznym odchyleniu się cen od linii regresji zostaną poddane automatycznej korekcie, która przybliży je na powrót do tej linii. To jednak nonsens. Nie znam żadnego cieszącego się dobrą reputacją systemu gry, w którym regresja liniowa jest wykorzystywana jako narzędzie analizy technicznej.

Identyfikujemy tendencje, którym podlegają ceny Na rysunku 10.4 zauważysz, że linia regresji nie przechodzi tak naprawdę przez środek każdego słupka cenowego. Niektóre z nich są nawet bardzo od niej oddalone. Jeśli jednak przyjrzysz się uważnie, sam zobaczysz, że dla widocznego trendu wzrostowego nie istnieje żadna inna linia (o takim nachyleniu), która znajdowałaby się tak blisko zarówno punktu A, jak i punktu B. Dla danej serii słupków cenowych istnieje więc tylko jedna linia regresji spełniająca ten warunek. Pomimo nieco onieśmielającej nazwy regresja liniowa powinna stanowić dla Ciebie ulgę, ponieważ nie ma w niej nic subiektywnego i arbitralnego. Jest to właśnie czysta metoda „naukowa”. Każdy, kto uwzględni te same punkty początkowe i końcowe na tym samym wykresie, wyznaczy identyczną linię regresji.

Rysunek 10.4. Prosta regresja liniowa

Linia regresji jest prawdziwą linią trendu w czystej postaci. To wspaniałe wieści. Jeśli więc zaakceptujesz fundamentalne założenie analizy technicznej, zgodnie z którym ceny podlegają trendom, i uznasz, że obecny trend jeszcze się utrzyma, możesz przedłużyć linię regresji, prognozując tym samym poziomy, wokół których cena powinna oscylować. W niektórych programach analitycznych funkcja regresji nazywa się właśnie tak — prognoza szeregów czasowych (ang. time-series forecast). Jest to bardzo użyteczne narzędzie.

205

206

Część IV: Odnajdywanie formacji Sformułowałeś dosyć prawdopodobną prognozę dalszego rozwoju sytuacji, która w postaci linii daje Ci pogląd na to, czego możesz ewentualnie oczekiwać. Pocieszające jest to, że jeśli ktoś stwierdzi, że w ciągu kolejnego miesiąca cena akcji spółki Totalny Kosmos wzrośnie z 5 do 10 zł, to możesz z powodzeniem wyznaczyć linię regresji, przedłużyć ją na okres prognozy i zweryfikować samodzielnie, czy twierdzenie takie ma jakiekolwiek oparcie w realiach cenowych, czy też jest próbą wywołania spekulacyjnego szumu informacyjnego. Mniej powodów do radości daje za to fakt, że nachylenie linii regresji jest po prostu uzależnione właśnie od doboru punktu początkowego (pierwszego słupka) i końcowego (ostatniego słupka) wziętych do jej wyznaczenia. Jeśli zechcesz wyznaczyć linię regresji dla wykresu cenowego w kształcie litery V, na przykład takiego, jaki jest przedstawiony na rysunku 10.5, otrzymasz… bzdurną linię. Jeśli Twój okres utrzymywania instrumentów w portfelu nie jest bardzo długi, to na tym wykresie nie widać jednego, a dwa trendy. A do ich identyfikacji potrzebne są dwie linie regresji. Ten niuans prowadzi do racjonalnego spostrzeżenia, że im krótszy szereg czasowy, w którym wyznaczasz linię regresji, tym lepiej jest ona dopasowana do poszczególnych słupków cenowych i tym użyteczniejsze narzędzie prognostyczne stanowi przy jej ekstrapolacji.

Rysunek 10.5. Nieużyteczna linia regresji

Możesz wyznaczać całkowicie nieużyteczne linie regresji. Mimo to nadal będą statystycznie istotne jako takie, które są najlepiej dopasowane do analizowanych przez Ciebie danych cenowych, a każda inna osoba wyznaczy dokładnie taką samą linię. Nie przysłuży się jednak celowi realizacji większych zysków lub skuteczniejszego ograniczania strat.

Rozdział 10: Wyznaczanie linii trendu

Jak wybierać linię regresji? Linia regresji nie zastępuje linii wsparcia i oporu. Powinna być wskaźnikiem uzupełniającym, który dodatkowo potwierdza istnienie trendu. Jeśli wybierzesz dobry punkt początkowy, linia regresji precyzyjnie wyznacza oś przebiegu trendu. W przeciwieństwie do linii wsparcia i oporu (patrz wyżej) z linią regresji nie są związane żadne zasady tradingu, lecz wizualnie stanowi ona najbardziej obiektywny obraz panującej tendencji. Jeśli wyznaczysz linię wsparcia lub oporu, których nachylenie różni się diametralnie od nachylenia linii regresji, jedna z nich na pewno jest niewłaściwa. Na podobnej zasadzie możesz stwierdzić, czy ruch cen danego instrumentu jest statystycznie daleki od normy, porównując linie regresji dla różnych szeregów czasowych — jeśli okaże się, że dana linia regresji jest tak stromo nachylona, jak żadna inna, możesz założyć, że masz do czynienia z silną aberracją (odchyleniem). Tempo wzrostów lub spadków jest nie do utrzymania, więc gdy gracze zaczną realizować zyski, te euforyczne ruchy szybko się zakończą. Dokładnie taką sytuację widać na przykładzie wykresu indeksu NASDAQ, który uległ gwałtownemu załamaniu w marcu 2000 roku, gdy pękła spekulacyjna bańka internetowa. Spójrz na rysunek 10.6.

Rysunek 10.6. Anatomia bańki spekulacyjnej

Linia regresji obejmująca okres od października 1998 roku do szczytu w marcu 2000 roku jest tak stroma (i wcześniej niespotykana), że każdy, kto choć odrobinę znał się na analizie technicznej, mógł stwierdzić, że bańka pęknie i przyczyni się do potężnego załamania — nie różniłby się w swych prognozach od rynkowych guru. Nie oznacza to jednak, że należy rezygnować z okazji do zarobku, jakie oferują takie ruchy cen. Znaczy

207

208

Część IV: Odnajdywanie formacji to tylko tyle, że gracze nie powinni byli oczekiwać wzrostów w nieskończoność, a powinni jak najbardziej składać zlecenia typu trailing stop, codziennie je weryfikując, aby zabezpieczać pozycje, które zdążyły już znacznie zyskać na wartości. W rozdziale 5. możesz przypomnieć sobie, na czym polegają takie zlecenia. A oto ciekawy sposób wyznaczania linii regresji: 1. Jeśli przypuszczasz, że kierunek trendu uległ zmianie, ponieważ wzrost lub spadek cen odbywa się coraz szybciej, przy czym tempo zmian bardzo odbiega od normy, wówczas wyznaczasz linię regresji. Za początkowy punkt możesz uznać początek badanego szeregu czasowego. Punktem końcowym natomiast będzie moment rozpoczęcia się bańki spekulacyjnej. Oczywiście, punkty takie możesz wskazać z perspektywy czasu, lecz nie musi być ona zbyt odległa (nie musi upłynąć dużo czasu od momentu, w którym definitywnie stwierdzisz, że rozpoczęła się spekulacja). 2. Dokonaj odręcznego przedłużenia linii regresji, korygując bieżącą linię trendu związaną z bańką spekulacyjną. Przedłużenie linii regresji jest bardziej trafną prognozą przyszłego kształtowania się cen, ponieważ wiemy, że bańka musi kiedyś pęknąć. Każdy, kto w podobny sposób wyznaczył linię regresji i odpowiednio ją przedłużył, miał orientacyjne pojęcie o tym, na jakim poziomie wyląduje rynek po marcowym załamaniu. Oczywiście, pomimo swej statystycznej istotności precyzyjne określenie normalnego zakresu notowań jest dość subiektywnym procesem prognostycznym, który nie zawsze się sprawdza. Daje Ci jednak ogólny pogląd na trajektorię ruchu ceny danego instrumentu lub kursu indeksu giełdowego. Musisz uważać, by nie popełnić głupstw przy posługiwaniu się linią regresji. Przykładowo, jeśli linia regresji nie jest równomiernie oddalona od wszystkich analizowanych punktów cenowych (co znaczy, że są takie ceny w szeregu czasowym, które są znacznie bardziej oddalone od linii niż pozostałe), najprawdopodobniej nie wyznaczyłeś właściwej linii regresji. Swą wartość prognostyczną traci również taka linia regresji, która jest ekstrapolowana do nieskończoności — nie jest to już prognoza, a czyste fantazjowanie. Rynek jest przecież zbiorowością ludzi, a nie naukowym projektem badawczym. Ceny nie oscylują wokół jednej prostej linii w nieskończoność. Regresja liniowa może czasami zaoszczędzić Ci kłopotów finansowych, tak jak pomogła wielu graczom technicznym nie wpaść w tarapaty, kiedy pękały kolejne bańki spekulacyjne, jak na przykład bańka internetowa w 2000 roku czy bańka nieruchomościowa, która zapoczątkowała w 2007 roku międzynarodowy kryzys finansowy. Jeśli spojrzysz jeszcze raz na rysunek 10.6, to zauważysz kolejny okres odchyleń od linii regresji obejmujący lata 2002–2007 (od najniższego dołka zwiastującego koniec krachu internetowego do najwyższego szczytu hossy nieruchomościowej). Każdy, kto nie otworzył długiej pozycji w 2003 roku, kiedy ceny zaczęły odchylać się w górę od linii regresji trendu spadkowego (niepokazana na rysunku) i nie zamknął jej na początku 2008, kiedy zaczęła pękać kolejna bańka, przespał okazję do zarobku.

Rozdział 11

Kanały cenowe jako narzędzia prognozy W tym rozdziale: ► Poznajemy sposoby wyznaczania kanałów cenowych. ► Dowiadujemy się, jak można wykorzystać kanały do zarabiania na giełdzie. ► Odkrywamy, czym są wybicia z kanałów. ► Zdobywamy wiedzę na temat kanałów regresji. ► Uczymy się, kiedy nie zawierzać kanałom — wsparcie i opór w momentach odwrócenia trendu.

W

yrysowanie prostej linii trendu i jej przedłużenie tak, by obejmowała okres przyszły, pozwala jedynie na określenie przybliżonego poziomu, na jakim mogą kształtować się przyszłe ceny. Tak naprawdę więc linia taka pokazuje, że w jej sąsiedztwie mogą, ale nie muszą zostać odnotowane kursy danego instrumentu lub indeksu. Linia wsparcia na przykład pokazuje poziom, poniżej którego cena nie powinna spaść, ale nie mówi Ci nic o maksymalnym poziome, do jakiego kurs może dojść. Z kolei linia regresji odzwierciedla poziom, wokół którego ceny powinny oscylować, ale przecież zawsze mogą zdarzyć się odstępstwa od normy, wartości skrajnie od niej odchylone. Słowem, zdrowy rozsądek podpowiada, że nie możesz przewidzieć przyszłych poziomów ceny z absolutną precyzją. Choć nie sposób sformułować prognozy precyzyjnej co do joty, można prognozować przedział cenowy, w jakim ceny będą się zmieniały. Jest to przedział definiowany w identyczny sposób do zakresu zmienności, o którym pisałam w rozdziałach od 6. do 8., z tą jedną różnicą, że nie dotyczy zmian w pojedynczym interwale czasowym (dziennym lub tygodniowym), a odnosi się do całego szeregu czasowego — a więc odległość od najwyższego szczytu do najniższego dołka wyznacza przedział zmienności ceny w okresie kilku tygodni, miesięcy, roku czy nawet kilku lat. W tym rozdziale opisuję taki przedział w postaci kanału cenowego zbudowanego z linii prostych. Pokazuję też, jakie są jego możliwości prognostyczne. Poznasz dwa sposoby wyznaczania takiego prostoliniowego kanału cenowego oraz sposoby interpretacji różnych sytuacji, jakie mogą mieć miejsce, gdy wykres cenowy zawarty jest w kanale. Omawiam także korzystanie z punktów zwrotnych do wyznaczania poziomych linii wsparcia i oporu, które mogą być wykorzystane zarówno w trendach bocznych, jak i w kierunkowych kanałach trendu.

210

Część IV: Odnajdywanie formacji

Poznajemy podstawy wyznaczania kanałów cenowych Kanał to para prostych linii trendu obejmujących cenowe szeregi czasowe. Linie te wyznacza się wzdłuż górnych poziomów ceny (ograniczenie górne) oraz dolnych poziomów w szeregu czasowym (ograniczenie dolne). Linie te są do siebie równoległe. Celem wyznaczania kanałów cenowych jest oswojenie się z myślą o tym, kiedy ceny kształtują się w granicach bieżącego trendu, a które się z niego wyłamują, przekraczając te granice (i zwiastując najprawdopodobniej jego zmianę). Ogólnie więc biorąc, kanał cenowy jest odzwierciedleniem tendencji szerszym niż pojedyncza linia. Dopóki ceny kształtują się w obrębie kanału, dopóty możesz twierdzić, że trend się utrzymuje. Istnieje kilka sposobów na wyznaczenie kanału cenowego w zależności od danych reprezentowanych na słupkach cenowych. Możesz bowiem:

9 Zacząć od wyznaczenia górnej linii kanału poprzez połączenie przynajmniej

dwóch szczytów cenowych, a następnie wyrysowanie dolnej linii, która będzie równoległa do górnej.

9 Zacząć od wyznaczenia dolnej linii kanału poprzez połączenie przynajmniej

dwóch dołków cenowych, a następnie wyrysowanie górnej linii, która będzie równoległa do dolnej.

9 Wyznaczyć linię regresji, a następnie odłożyć na wykresie dwie równoległe i identycznie oddalone od niej linie kanału.

Skąd wiesz, który moment (punkt) jest właściwy do rozpoczęcia rysowania linii trendu? Właściwy jest zawsze tak zwany punkt zwrotny (ang. swing point)1, ponieważ jest to ostatni najniższy dołek w serii kolejnych dołków (trend spadkowy) lub ostatni najwyższy szczyt w serii kolejnych szczytów (trend wzrostowy). Może się wydawać po kilku kolejnych dniach od punktu odwrócenia, że trend nadal się utrzymuje, lecz jest to tylko pozorny ruch, ponieważ rzadko słupek cenowy w tym punkcie odzwierciedla gwałtowną zmianę kierunku. Jednak po tych kilku dniach od punktu odwrócenia nieuchronna zmiana staje się oczywista. Czy można błędnie rozpoznać punkt odwrócenia? Bez dwóch zdań. Przy wyznaczaniu linii trendu musisz poddać się nieustannej weryfikacji i wymazywaniu linii nieadekwatnych do sytuacji. Możesz wyrysować takie kanały, które będą obejmowały w całości wszystkie słupki cenowe w danym szeregu czasowym, ale dopuszcza się też i takie, w których ceny skrajne (maksymalne i minimalne) nieznacznie wychodzą poza linie ograniczające (nieco dalej w tym rozdziale, w części pod nagłówkiem „Porządek musi być”, opisuję 1

W tym miejscu należy zwrócić uwagę na rozróżnienie, jakiego dokonuje autorka, mówiąc o punkcie zwrotnym w rozdziale trzecim (pivot point) i w niniejszym rozdziale (swing point). Oba terminy określają moment wyraźnej zmiany kierunku trendu, lecz tutaj punkt zwrotny ma bardziej dosłowne znaczenie — jest to konkretny poziom ceny, od którego należy rozpocząć wyznaczanie linii trendu. W wolnym tłumaczeniu byłby to punkt gwałtownej zmiany kierunku, lecz ze względów praktycznych również używać będziemy terminu punkt zwrotny — przyp. tłum.

Rozdział 11: Kanały cenowe jako narzędzia prognozy za i przeciw dopuszczania nieznacznych przebić linii kanału). Bez względu na sposób wyznaczania kanału (począwszy od górnej linii, od dolnej linii lub od linii regresji) i bez względu na to, czy słupki cenowe mieszczą się w całości w obrębie kanału, czy też niektóre z nich wychodzą poza jego obręb, uznawaj górną linię za linię oporu, a dolną linię za linię wsparcia (patrz rozdział 10.). Wyznaczanie kanału cenowego poprzez rysowanie równoległych linii wsparcia i oporu pomaga w wizualnym uporządkowaniu danych na wykresie. Możesz się spodziewać, że kolejne szczyty cenowe nie wyjdą poza obręb górnej linii (oporu), a kolejne dołki cenowe nie znajdą się niżej, niż wskazuje na to dolna linia (wsparcia). Te równoległe linie pokazują Ci, jaki będzie prawdopodobnie maksymalny przedział zmienności cen. Zwróć uwagę na słowo prawdopodobnie. Kanały cenowe są silnie sugestywne i mogą Cię zwieść, jeśli uznasz, że przyszły przedział zmienności cen musi być właśnie taki, na jaki wskazują. To zbyt piękne, by było prawdziwe. Nie zapominaj, że każda linia trendu czy każdy kanał cenowy to tylko narzędzia prognozy. Po drodze może wystąpić milion innych czynników, które sprawią, że prognoza w oparciu o kanały cenowe nie będzie warta funta kłaków. Kanały, czy to rysowane odręcznie, czy przy pomocy programu analitycznego, nie zawsze są idealnie dopasowane do wykresu cenowego, jak widać zresztą na przykładach, którymi posługuję się dalej w tym rozdziale. Ceny niektórych instrumentów finansowych kształtują się tak, że nigdy nie sposób wyrysować doskonałego kanału, a ruchy cen innych instrumentów umożliwiają to tylko od czasu do czasu. Im dłuższy jednak jest taki perfekcyjny kanał, tym silniej możesz być przekonany o tym, że trafnie zidentyfikowałeś bieżący trend.

Odręczne rysowanie kanałów Na rysunku 11.1 zilustrowałam, jak wyznaczyć modelowy kanał cenowy. Nierzadko zaskoczy Cię fakt, jak łatwo możesz wyrysować taki perfekcyjny kanał na rzeczywistym wykresie jakiegoś instrumentu finansowego. Oto, w jaki sposób to zrobić: 1. Zacznij od połączenia dwóch dołków w lewej części wykresu. Zwróć uwagę, że są to dwa względnie najniższe dołki. Słupki te są rozdzielone słupkiem, którego cena minimalna jest niemal równa tej drugiej, którą faktycznie bierzemy pod uwagę. 2. Z pomocą linijki lub magicznego oprogramowania przedłuż wyrysowaną linię w okres przyszły. Jest to linia wsparcia. 3. Aby wyrysować górną linię kanału, musisz zaczekać na odnotowanie relatywnie najwyższej ceny maksymalnej. Relatywnie najwyższy szczyt to szczyt takiego słupka, po którym następuje słupek z niższą ceną maksymalną (rozumiesz?). Na poniższym wykresie jest to szczyt ostatniego słupka w serii trzech kolejnych słupków o coraz wyższych szczytach. Jeśli więc wyrysujesz linię równoległą do dolnej i przechodzącą przez ten punkt, otrzymasz górną linię kanału. 4. Przedłuż górną linię w okres przyszły. Otrzymasz tym samym linię oporu.

211

212

Część IV: Odnajdywanie formacji

Rysunek 11.1. Modelowy kanał cenowy

Dlaczego linie kanału są równoległe? Kiedy wyrysowujesz linię wsparcia przechodzącą przez serię dołków, często zanim jeszcze wyrysujesz górną linię oporu, już ją widzisz oczami wyobraźni — łączącą kolejne szczyty i równoległą do linii dolnej. Jest to niemal tak powszechne, że większość aplikacji do analizy technicznej zawiera w standardzie funkcję „stwórz linię równoległą”. Nikt nie wie, dlaczego linie te są prawie zawsze do siebie równoległe, dlatego poniżej podaję kilka potencjalnych wyjaśnień:

9 Porządek taki ma miejsce za każdym razem,

gdy rozpiętość cen jest mniej więcej stała. Wolumen obrotów pozostaje również na stabilnym poziomie. Uporządkowane działania zbiorowości rynkowej przyczyniają się do równomiernych kanałów cenowych. Uczestnicy rynku wiedzą, kiedy cena jest relatywnie wysoka — w okolicach górnej granicy kanału. Gdy cena jest na tym poziomie, nie spodziewają się dalszych jej wzrostów i są przygotowani do sprzedawania swoich instrumentów, aby ulokować odmrożone środki w innych przedsięwzięciach. Odwrotnie postępują zapaleni łowcy okazji. Wiedząc, kiedy cena jest relatywnie niska — w okolicach linii wsparcia — powiększają swoje pozycje, dokonując intensywnych zakupów i powodując, że kurs zaczyna się wznosić.

9 Wielu analityków technicznych postrzega wahania cen w kanale jako zjawisko podlegające naturalnym cyklom, tak jak przypływy i odpływy wód morskich. Polegają w swych decyzjach na tym, że cena będzie cyklicznie zmieniać swój poziom w obrębie linii wsparcia i oporu. Jest to dobra metoda gry technicznej, przynajmniej w krótkim okresie, a więc pod warunkiem, że nie będzie Ci się wydawało, iż cena odbijająca się od poziomu wsparcia i oporu podlega długookresowemu cyklowi. Innymi słowy, nie bądź zbyt pewny siebie. Nigdy nie możesz być całkowicie pewien, co przyniosą kolejne informacje napływające na rynek — mogą na przykład nieoczekiwanie wywołać wybicie ceny z kanału.

9 Ludzie mają wrodzoną potrzebę do porządkowania chaotycznego wszechświata — w tym także rynku. Linie kanałów cenowych nie zawsze są równoległe, ale pojawiają się w takim układzie na tyle często, że obserwatorzy wyrażają się o zakresach zmienności z dosyć dużą ufnością we własny osąd i wiedzę ekspercką. Taki właśnie kanał cenowy o równoległych liniach wsparcia i oporu mają zazwyczaj na myśli komentatorzy, kiedy mówią o zakresie zmienności cen.

Rozdział 11: Kanały cenowe jako narzędzia prognozy Zwróć uwagę, że czasami będziesz musiał przesunąć linię oporu w górę, pilnując, by nadal była równoległa do linii wsparcia. Robisz tak w sytuacji, gdy już po wyznaczeniu kanału zostaje osiągnięty nowy szczyt, znajdujący się ponad dotychczasową linią oporu. Co ciekawe, większość kolejnych szczytów będzie mieściła się w granicach starej linii, choć będą oczywiście i takie, które zetkną się z nową linią. To tak, jakbyś miał dwie ważne linie oporu. Dla większego bezpieczeństwa za ważniejszą powinieneś jednak uznać tę nową, wyżej położoną linię oporu. To samo dotyczy nowych linii wsparcia — nowe, niższe linie stanowią ważniejszy wskaźnik. Na rysunku 11.1 przedłużone linie są szare i pogrubione. W chwili ich pierwszego wyrysowania stanowią hipotetyczny poziom wsparcia i hipotetyczny poziom oporu. Hipotetyczny, a więc niepotwierdzony. Linie tracą status linii hipotetycznych na rzecz faktycznie obowiązujących linii wsparcia i oporu w momencie, gdy kolejny szczyt lub dołek styka się z nimi, lecz ich nie przełamuje, uzasadniając tym samym proces ekstrapolacji. Eliptyczne obrysy na rysunku 11.1 pokazują kolejne w serii szczyty i dołki — zostają one odnotowane na poziomie hipotetycznych linii wsparcia i oporu. Możesz być pewien, że wyrysowałeś właściwy kanał wtedy, gdy trzeci z kolei szczyt lub dołek zetkną się odpowiednio z linią oporu lub wsparcia i jej nie przebiją — stanowią wówczas punkty potwierdzające ważność kanału.

Wyznaczanie kanału przy pomocy oprogramowania analitycznego Innym sposobem na uchwycenie zbiorowych nawyków rynku jest wyznaczenie linii regresji, jak opisywałam to w rozdziale 10., a następnie zbudowanie w oparciu o nią kanału cenowego, poprzez odłożenie powyżej i poniżej równoległych linii wsparcia i oporu. Jednak zamiast robić to odręcznie, możesz posłużyć się funkcjami, jakie oferuje rozmaite oprogramowanie analityczne. Matematyczny sposób wyznaczania kanału cenowego jest opisany nieco niżej w części zatytułowanej „Regresji liniowej przedział zmienności okiełznany”. Bez względu na to, w jaki sposób będziesz wyznaczał kanał cenowy, oczekuj, że zbiorowość rynkowa będzie zachowywać się w taki sam sposób, a więc kolejne szczyty i kolejne dołki będą zawierały się w tym samym przedziale zmienności. Zasada ekstrapolacji linii wsparcia i oporu jest identyczna zarówno dla odręcznego wyznaczania kanału cenowego, jak i wyznaczania go w oparciu o linię regresji.

Rozważamy zalety prostoliniowych kanałów cenowych Kiedy posługujesz się prostymi liniami wyznaczającymi granice przedziału zmienności cen, wykres cenowy o wiele łatwiej odczytywać. Brakujące elementy uzupełniasz domyślnie. Zalety takich kanałów są następujące:

9 Prostoliniowe kanały wyznaczają granice absolutne i dają Ci poczucie pewności tego, na czym stoisz.

213

214

Część IV: Odnajdywanie formacji

9 Kiedy cena osiąga poziom którejkolwiek linii, a następnie zmienia kierunek

zmian na odwrotny, jesteś jeszcze bardziej przekonany o tym, że wyznaczony kanał jest właściwy — i być może będzie nadal obowiązywał w przyszłości. Jak wspominałam w rozdziale 10., im częściej cena styka się z linią wsparcia lub oporu, lecz jej nie przekracza, tym bardziej można ją uznać za wiarygodną linię.

9 Kiedy któraś z linii kanału zostaje znacząco przełamana, możesz być pewien,

że wydarzyło się coś ważnego, co miało wpływ na to, jak rynek postrzega dany instrument. Naruszenie granic kanału i wybicie z niego ostrzega przed zmieniającymi się warunkami rynkowymi i nakazuje rozważyć podjęcie stosownej decyzji transakcyjnej.

Poczucie pewności może być złudne i tym samym niebezpieczne. Jak wszystkie wskaźniki techniczne, kanały cenowe tylko wskazują na ewentualne zmiany — nie dyktują ich.

Zgłębiamy wady prostoliniowych kanałów cenowych Jeśli wykres cenowy jest uporządkowany, a ceny nie odchylają się zbytnio każdego dnia od średniej, wówczas prostoliniowy kanał cenowy jest względnie wąski. Jeśli jednak ceny przechodzą ze skrajności w skrajność, tworząc chaotyczny i nieprzewidywalny wykres, wyznaczony przez Ciebie kanał musi być na tyle szeroki, by uwzględnić te diametralne zmiany. W związku z tym trudno będzie Ci odróżnić to, co normalne, od tego, co stanowi odchylenie od normy. Do pewnego stopnia ważność kanału wynika z tego, że większość graczy rynkowych widzi to samo. Jak wielokrotnie już mówiłam, jednym z powodów, dla których analiza techniczna sprawdza się w praktyce, jest efekt samospełniającej się przepowiedni. Kiedy wszyscy uczestnicy rynku widzą te same linie, pozostaje tylko niepisane porozumienie co do tego, kiedy można uznać, że linie te zostały przełamane. Jeśli wyznaczasz kanał tak szeroki lub tak wąski, że tylko Ty go widzisz, nie możesz oczekiwać, że inni gracze zareagują na wybicie z niego. Prognozowanie zakresu zmienności cen jest de facto prognozowaniem potencjalnych zbiorowych zachowań graczy handlujących danym instrumentem.

Wykorzystywanie kanałów do osiągania zysków i ograniczania strat Jeśli masz pewność, że kanał dobrze oddaje ramy bieżącego trendu, wówczas możesz:

9 Kupować w okolicach dolnej linii kanału (wsparcia) i sprzedawać, gdy cena

dobija do górnej linii (oporu); możesz postępować w ten sposób tak długo, jak długo linie kanału są ważne.

9 Możesz oszacować wielkość swoich potencjalnych zysków. Jeśli szerokość kanału wynosi 5 zł, a zakupu dokonałeś przy linii wsparcia, możesz założyć, że Twój prawdopodobny przyszły zysk jednostkowy wyniesie dokładnie tyle — pod warunkiem że kanał będzie ważny i że będziesz w stanie dokonać sprzedaży

Rozdział 11: Kanały cenowe jako narzędzia prognozy w okolicach linii oporu. Jest to o wiele bardziej przydatne, niż z początku mogłoby Ci się wydawać, ponieważ: •

Tak nakazuje zdrowy rozsądek. Nie możesz oczekiwać zysków, które wiązałyby się z osiągnięciem przez cenę poziomu wykraczającego daleko poza kanał cenowy.

•

Tak nakazuje pragmatyzm. Możesz wykorzystać kanał do weryfikacji prognoz innych osób. Jeśli prognozy zakładają, że cena osiągnie poziom wykraczający daleko poza kanał cenowy, masz wszelkie podstawy do tego, by w nie wątpić.

9 Możesz oszacować maksymalny poziom Twoich strat. Bez względu na to, w którym

momencie dokonałeś zakupu, wiesz dobrze, że jeśli cena przełamie poziom wsparcia, kanał traci swoją ważność. Trend najprawdopodobniej dobiega końca. Jest to więc moment, w którym chcesz zapewne sprzedać posiadane instrumenty. Nie musisz przy tym czekać na dzień, w którym następuje wybicie z kanału. Możesz zawczasu złożyć zlecenie stop-loss na poziomie, na którym uznaje się, że ono następuje (patrz rozdział 5.).

Jak sobie radzić z wybiciami Wybicie (następujące po przełamaniu) jest jednym z najważniejszych pojęć w analizie technicznej. Jest bezpośrednią graficzną reprezentacją wydarzenia, które miało wpływ na zmianę nastrojów rynku wobec danego instrumentu. W najprostszym ujęciu wybicie oznacza, że trend dobiega końca, przynajmniej w swej dotychczasowej postaci. Po wybiciu cena może wzrosnąć, spaść lub poruszać się w kanale bocznym, jednak bardzo rzadko kontynuuje ruch w takim tempie zmian, jak dotychczas, i w takich widełkach cenowych, jak poprzednio. Wybicia nigdy nie można ignorować, lecz musisz mieć pewność, że jest ono prawdziwe. To zagadnienie omawiam właśnie w poniższej części tego rozdziału. Jak już wspomniałam w rozdziale 10., ponieważ gracze w większości respektują jednakowe linie wsparcia i oporu, zawsze znajdzie się jakiś cwaniak, który będzie chciał wypchnąć cenę poza te granice. W trakcie trwania korekty trendu wzrostowego będzie dążył do przełamania poziomu wsparcia, by wystraszyć innych graczy, którzy mogą w panice zacząć wyprzedawać posiadane instrumenty. Może sam, na dobrą sprawę, wierzy w solidność bieżącego trendu wzrostowego, lecz chce po prostu zaniżyć cenę, by złowić lepszą okazję. W trendzie spadkowym gra rolę figlarza, który skupuje tak duże ilości walorów, że cena osiąga nowy, większy od poprzedniego szczyt, a cena zamknięcia jest większa od cen zamknięcia w dniach poprzednich. Teraz panika może ogarnąć graczy posiadających otwarte krótkie pozycje — chcąc je zamknąć w obawie przed stratami, otwierają pozycje długie, czyli dokonują zakupów, tym samym jeszcze bardziej windując ceny. Trzeba też zwrócić uwagę, że wybicia mogą być po prostu rynkowymi, trudno wytłumaczalnymi anomaliami.

215

216

Część IV: Odnajdywanie formacji

Jak odróżnić fałszywe wybicie od prawdziwego? Często będziesz świadkiem nieznacznych wybić i nie będziesz wiedział, jak je interpretować. Powiedzmy, że linia wsparcia przechodzi dokładnie przez poziom 10 zł, a cena minimalna w danym dniu wyniosła 9,75 zł. Czy to pełnoprawne wybicie, czy tylko fałszywy alarm? Cóż, jak wielokrotnie powtarzałam i będę powtarzać w tej książce, musisz pogodzić się z niedoskonałością wskazań i nauczyć się żyć w świecie pełnym dwuznaczności. Kanały cenowe wynikają z szacunków, nie reprezentują absolutnie precyzyjnych i prawidłowych pomiarów. Niekiedy następuje niewielkie przełamanie linii wsparcia lub oporu, które trwa dzień lub dwa (nie tylko ceny skrajne znajdują się poza linią), po czym kurs wraca z powrotem na swe dawne tory, kształtując się w obrębie kanału. Takie wybicie to fałszywe lub nieistotne wybicie — naruszenie linii trendu nie przełożyło się na kontynuowanie ruchu w nowym kierunku (patrz rysunek 11.2). Pamiętaj jednak o tym, o czym wspominałam już w rozdziale 10. — słowo fałszywe może być mylące, ponieważ wybicie de facto nastąpiło. Fałszywe natomiast były zapewne wnioski, które wyciągnąłeś z tej obserwacji — czyli to, że trend dobiegł końca.

Rysunek 11.2. Fałszywe wybicie

Na rysunku 11.2 kanał w istocie określa zakres zmienności cen (maksymalną odległość pomiędzy szczytem a dołkiem). Czasami musisz pogodzić się z jednym lub dwoma przypadkami naruszeń wyznaczonych linii. Prawdziwe wyzwanie polega na tym, że w momencie wybicia nie wiesz od razu, czy jest ono prawdziwe, czy fałszywe. Jak więc jest? Na to pytanie odpowiadam poniżej.

Pierwsza linia obrony Twoją pierwszą linię obrony stanowi weryfikacja wyglądu słupka cenowego, który się wybił. Najprostszą metodą oceny istotności tego sygnału jest upewnienie się, czy również cena zamknięcia znalazła się poza linią kanału, a nie tylko cena maksymalna lub minimalna. Jak wspomniałam w rozdziale 6., cena zamknięcia stanowi podsumowanie nastrojów rynku. Cena maksymalna lub cena minimalna mogą stanowić statystycznie dopuszczalne odchylenie od normy. Cena zamknięcia natomiast rzadko kiedy jest aberracją.

Rozdział 11: Kanały cenowe jako narzędzia prognozy Pewną specjalną wersją tej metody weryfikacji na podstawie poziomu ceny zamknięcia jest jednoczesne sprawdzenie, czy wybijający się słupek jest kluczowym słupkiem odwrócenia trendu, który stanowi część formacji dnia zewnętrznego (patrz rozdział 7.). Przypomnijmy. W trendzie wzrostowym słupek taki ma bardzo obiecującą cenę otwarcia — powyżej ceny zamknięcia z dnia poprzedniego. Cena osiąga nawet nowy szczyt, wyższy od ceny maksymalnej dzień wcześniej. Jednak im bliżej końca sesji, tym gorzej. Kurs się załamuje, a cena zamknięcia jest równa lub bliska cenie minimalnej, która jest położona niżej niż dołek w dniu poprzednim. W takim układzie nietrudno jest przeprowadzić psychoanalizę rynku — dzień rozpoczął się bardzo pozytywnie, ale później wydarzyło się coś, co bardzo zepsuło nastroje rynkowe, które utrzymały się w takim stanie aż do zamknięcia sesji. Odwrotna sytuacja ma miejsce, oczywiście, w trendzie spadkowym — kluczowy słupek odwrócenia potwierdza zapoczątkowanie nowego trendu. Cena otwarcia jest poniżej ceny zamknięcia w dniu poprzednim, dołek jest również położony niżej niż dzień wcześniej. W trakcie sesji jednak nastąpił zwrot i zapanowały bardzo dobre nastroje, które przełożyły się na to, że cena zamknięcia przewyższyła wczorajszy szczyt i znalazła się blisko lub na równi z dzisiejszą ceną maksymalną. Na rynek musiały napłynąć dobre wieści. Wśród ekspertów podzielone są opinie na temat tego, czy kluczowy słupek odwrócenia jest definitywnym sygnałem zapoczątkowania nowego trendu. Niektórzy się zarzekają, że jest to sygnał absolutnie wiarygodny. Inni nie opieraliby swoich decyzji rynkowych wyłącznie na wskazaniach tej formacji — według nich należy szukać potwierdzenia w innych jeszcze wskaźnikach lub przynajmniej być w stanie zweryfikować wiarygodność „wieści”, które sprawiły, że nastroje rynkowe uległy tak diametralnej zmianie w ciągu sesji.

Czy wolumen obrotu uwiarygodnia wybicie? Wybiciom często towarzyszy zmiana w wolumenie obrotu, który osiąga wówczas zauważalnie wyższe poziomy. Branie pod uwagę wolumenu jest równoznaczne z uwzględnianiem wpływu podstawowych sił rynkowych, czyli podaży i popytu, o czym mówiłam w rozdziale 6. To, że wybicie nie jest żadną fanaberią ani dziełem przypadku, potwierdza właśnie między innymi towarzysząca mu zmiana w wolumenie obrotu:

9 Wzrost wolumenu: nadzwyczajnie wysoki wolumen obrotu w ciągu jednego

lub dwóch dni nazywany jest szpikulcem wolumenowym. Taki szpikulec pojawia się zazwyczaj wtedy, gdy silny trend dobiega końca — bez względu na to, czy będą to euforyczne wzrosty, czy paniczne załamanie. Zarówno kupujący, jak i sprzedający gorączkowo zawierają transakcje.

9 Spadek wolumenu: jeśli wolumen obrotu gwałtownie spada po okresie

utrzymywania się na względnie stabilnym poziomie w trakcie trwania trendu, oznacza to, że tak strona popytowa, jak i strona podażowa tracą zainteresowanie danym instrumentem. Nie musisz koniecznie wiedzieć, czym takie zachowanie rynku jest spowodowane, ale może ono zwiastować wybicie. Wszyscy gracze, którzy chcieli sprzedać, już to uczynili, a ci, którzy nadal posiadają instrument w swych portfelach, nie są skłonni do tego, by się go pozbyć po bieżącej cenie. To klasyczny impas. Może zostać przełamany tylko wtedy, gdy któryś z obozów — byków lub niedźwiedzi — przejmie inicjatywę i przyczyni się do osiągnięcia nowego szczytu lub nowego dołka w połączeniu ze wzrostem wolumenu obrotu.

217

218

Część IV: Odnajdywanie formacji Co o wybiciach mówią inne wskaźniki? Choć wybicie jest samo w sobie bardzo silnym wskaźnikiem technicznym, warto uzyskać potwierdzenie jego wiarygodności za pośrednictwem innych wskaźników. W rozdziale 8. poświęconym świecom japońskim wspominałam, że dobrymi wskaźnikami, które potwierdzają prawdziwość lub fałszywość wybicia, są wskaźniki impetu i siły względnej. Utrata impetu lub/i siły względnej w trendzie wzrostowym niemal zawsze poprzedza wybicie w dół z kanału cenowego.

Rozmiar ma znaczenie — tak jak czas trwania Do oceny istotności wybicia i tego, czy można je zignorować, możesz wykorzystać filtr. Filtr to pewien wzór lub procedura, które wykorzystuje się do modyfikacji wskaźnika. W tym przypadku wskaźnikiem jest wybicie z kanału cenowego. Filtr może zmodyfikować rozmiar lub czas trwania wybicia. Oto sposób postępowania:

9 Aby zmodyfikować wielkość wskaźnika, powiększamy go o pewną wartość

stanowiącą odsetek całkowitego zakresu zmienności cen w kanale. Zakładasz więc, że wybicie jest prawdziwe, jeśli cena przekroczy pewien poziom z uwzględnieniem tej dodatkowej wartości. Jeśli szerokość kanału wynosi 5 zł, możesz określić warunek, wedle którego wybicie można uznać za istotne, a tym samym prawdziwe, jeśli cena przekroczy linię kanału o dodatkowe 5% szerokości zakresu zmienności (czyli o 25 groszy). Jeśli tak się nie stanie, wybicie można zignorować. Dlaczego akurat 5%, a nie na przykład 10 czy 20%? Przecież każdy z tych odsetków może być właściwy albo żaden może właściwy nie być. Zależy to od danego instrumentu — w Twojej gestii leży eksperymentowanie i branie pod uwagę różnych progów tolerancji. Na tej samej zasadzie możesz sformułować regułę, zgodnie z którą cena zamknięcia musi wyjść o x procent poza wyznaczoną linię kanału, aby wybicie mogło być uznane za prawdziwe. Tak czy inaczej, w rezultacie uwzględniasz dodatkową linię kanału cenowego, nieco oddaloną od pierwotnej, co skutkuje realnym poszerzeniem kanału.

9 Modyfikacja czasu trwania wybicia polega na tym, że dopuszczasz jednodniowe

wybicie, ale już nie takie, które pojawia się dwa dni z rzędu. Albo dopuszczasz dwa dni wybicia poza linie kanału, lecz już nie trzy. Podobnie jak w przypadku modyfikacji rozmiaru wybicia, tak tutaj też musisz znaleźć odpowiednią wartość metodą prób i błędów. Wszystko zależy od specyfiki instrumentu i nawyków rynku. Możesz też, jak wyżej, połączyć regułę dopuszczalnego czasu trwania wybicia z ceną zamknięcia — jeśli będzie ona znajdowała się poza linią kanału przez x dni z rzędu, będzie to oznaczało, że wybicie jest prawdziwe.

Eksperci od analizy technicznej przestrzegają jednak przed konstruowaniem filtrów rozmiaru i czasu trwania wybicia, które są zbyt wyrafinowane, z kilku podanych niżej powodów:

9 Liczą się żelazne zasady. Koncepcja wybicia z kanału cenowego jest koncepcją

powszechnie znaną i potężnie oddziałującą na umysł zbiorowości. Wielu innych graczy handlujących tym samym co Ty instrumentem będzie postrzegało wybicie w sposób jednoznaczny. Wycofają się więc z inwestycji zawsze, gdy przy wybiciu w dół cena minimalna przekroczy linię wsparcia. Uważają, że wybicie to wybicie i nie ma tutaj czasu ani miejsca na zgadywanki i refleksje.

Rozdział 11: Kanały cenowe jako narzędzia prognozy

9 Nie ma uniwersalnych rozwiązań. Co do tego, czy próg tolerancji o wartości

10% w filtrze rozmiaru wybicia jest właściwy, możesz być pewien tylko na podstawie analizy danych historycznych, które potwierdzają jego efektywność. Każdy instrument charakteryzuje się swoistymi nawykami obrotu, a raczej ludzie, którzy nim handlują, mają swoje specyficzne zbiorowe nawyki. Dla jednego instrumentu właściwy próg tolerancji może wynosić 10%, a dla innego 40% (w latach 30. i 40. standardem na giełdzie amerykańskiej był filtr o wartości 3%). Nie istnieje jeden uniwersalny filtr dla wszystkich instrumentów i sprawdzający się w każdych warunkach. Aby przekonać się o skuteczności poszczególnych filtrów, musisz dokonać testów wstecznych.

9 Mieszać ze sobą można tylko różne gatunki kawy. Wykres cenowy Twojego instrumentu może być mniej więcej uporządkowany, aż nagle ni stąd, ni zowąd zapanuje chaos. W okresach względnego uporządkowania filtr o wartości 5% będzie wystarczająco oddawał zmienność cen, jeśli ta jednak drastycznie się zmieni, będziesz musiał zastosować filtr o wartości 10%, aby uwzględnić wszystkie szczyty i dołki, które tak naprawdę powinny mieścić się w kanale. Testowanie wsteczne różnych wartości filtrów ma jedną dużą, zasadniczą wadę: istnieje spore prawdopodobieństwo, że ostatecznie uśrednisz różne filtry, które się niegdyś sprawdzały, a otrzymany nowy próg tolerancji dla rozmiaru wybicia będzie zbyt mały dla uporządkowanych, a zbyt duży dla wysoce zmiennych trendów. Ponadto w dniu wybicia nie możesz być pewien, jaką zmiennością będzie cechował się kolejny ruch cenowy.

Umieszczamy wybicia w konkretnym kontekście Wybicie w czystej postaci oznacza, że kanał cenowy opisujący dany trend traci swą ważność. Należy go więc odrzucić. Aby jednak sprawdzić, czy wybicie definitywnie zakończyło trend, należy ocenić je w kontekście ogólnej charakterystyki zmienności cen danego instrumentu. Analiza warunków, w których zaszło wybicie, pozwoli Ci na wyciągnięcie wniosków odnośnie dalszego rozwoju sytuacji.

Porządek musi być Zasada ogólna głosi, że wybicie, które następuje w trakcie trwania uporządkowanego trendu (w warunkach małej zmienności), ma o wiele większe znaczenie niż wybicie, które następuje podczas trendu nieuporządkowanego (o wysokiej zmienności). Więcej o zmienności w rozdziale 14. Ilustruje to rysunek 11.3. Na pierwszym wykresie trend jest uporządkowany — wśród słupków cenowych panuje ład, są ułożone porządnie względem siebie i mieszczą się idealnie w kanale cenowym. Wybicie jest oczywiste i prawdziwe. W drugim przypadku ceny kształtują się chaotycznie — nie ma tam żadnego ładu, charakterystyczne są nieustanne wzloty i upadki. Tutaj słupek, który wskazuje na wybicie, ma dokładnie te same rozmiary jak na pierwszym, uporządkowanym wykresie, lecz w tak zmiennych warunkach trudno ocenić, czy sygnalizuje prawdziwe wybicie, czy nie. Gracze handlujący instrumentem o takiej zmienności cen są przyzwyczajeni do dużych skoków cenowych i dużych słupków. Ty widzisz, że przebił linię wsparcia, ale inni mogą to zignorować.

219

220

Część IV: Odnajdywanie formacji

Rysunek 11.3. Instrument o cenach uporządkowanych a instrument o cenach kształtujących się bezładnie

„Uporządkowanie” tudzież „ład” to nie są słowa, które znajdziesz w literaturze poświęconej analizie technicznej. Zamiast nich znajdziesz słowo zmienność (ang. volatility). Zmienność (nie myl z zakresem zmienności) odnosi się do wielkości odchyleń od pewnej centralnej wartości odniesienia, na przykład od średniej. Niska zmienność stanowi wyznacznik porządku, a wysoka jest wyznacznikiem nieładu. Im więcej uporządkowanych słupków cenowych w kanale, tym pewniejszy wskaźnik on stanowi. Wybicie z uporządkowanego kanału będzie o wiele częściej prawdziwym wybiciem w porównaniu do wybicia z kanału o wysokiej zmienności (w nieładzie cenowym). Jeśli decydujesz się na grę instrumentem cechującym się dużą zmiennością, musisz być w stanie tolerować znaczną liczbę fałszywych wybić — odpowiednio dostosowując parametry wybranych filtrów. Jeśli instrument, którym obracasz, istotnie odznacza się dużą liczbą fałszywych wybić i sprawia, że zaczynasz się denerwować, zmień go na inny. Na rynku są platformy analityczne, które oferują funkcje podziału instrumentów na grupy według kryterium zmienności, możesz więc od razu wybrać te instrumenty, które cechują się niską zmiennością, a tym samym większą liczbą pewniejszych wybić z kanału.

Z porządku w nieład i odwrotnie (zwiększająca i zmniejszająca się zmienność) Kiedy pewien uporządkowany trend przekształca się w tendencję chaotyczną, transformacji tej niemal zawsze towarzyszy wybicie i zmiana w wielkości wolumenu obrotu. Co ciekawe, zmniejszenie się zmienności również zwiastuje nadchodzące wybicie. Kiedy chaotyczne ruchy cen zaczynają być coraz bardziej uporządkowane i następuje gwałtowny spadek zmienności, jest to sygnał, że zbliża się wybicie; zarówno kupujący, jak i sprzedający nie wiedzą, co robić, więc nie robią nic. W dniu wybicia i w kolejnym lub dwóch kolejnych dniach można za to zaobserwować bardzo duży wzrost w wolumenie obrotu.

Szybsza jazda wiąże się zawsze z większym ryzykiem Ważny też jest kontekst wybicia, czyli wiedza o umiejscowieniu cen w kanale w dniu, w którym nastąpiło wybicie. Wybicie jest zazwyczaj skierowane przeciwnie do aktualnie panującego trendu.

Rozdział 11: Kanały cenowe jako narzędzia prognozy Niekiedy będziesz świadkiem mocnego nacisku cen na jedną z linii kanału, co może ostatecznie doprowadzić do wybicia w kierunku zgodnym z kierunkiem obowiązującego trendu. Innymi słowy, większa zmienność może przełożyć się na przyspieszenie aktualnego trendu. Może więc nastąpić wybicie w górę z kanału (trendu) wzrostowego, jak i w dół z kanału (trendu) spadkowego. Na rysunku 11.4 zilustrowano wybicie w górę z kanału wzrostowego. Mimo wszystko jest to wybicie, które w pierwszej kolejności oznacza, że trend ulega zmianie, nawet jeśli pierwotnie kierunek wybicia jest zgodny z kierunkiem trendu. Przyspieszenie aktualnego trendu powinno sprawić, że przysiądziesz i ze spokojem przyjrzysz się sytuacji. Może to być naturalne przyspieszenie, które wynika z rosnącego entuzjazmu uczestników rynku w stosunku do instrumentu, którym obracają, ale może też być zapowiedzią rychłego odwrócenia trendu. Taka sytuacja bywa określana jako wybrzuszony szczyt (odfrunięcie) lub wybrzuszone dno w przypadku trendu spadkowego. W skrócie, wybicie w górę z kanału wzrostowego często stanowi zwiastun nieuchronnie zbliżającego się wybicia w dół i odwrócenia trendu na spadkowy, co w pierwszej chwili wydaje się wbrew intuicji.

Rysunek 11.4. Wybicie w górę z kanału wzrostowego

Jak dochodzi do powstania takiej formacji? Proste. Tłum ogarnięty rozpaloną do czerwoności żądzą zysku kupuje z jeszcze większą zaciętością lub znajdujący się pod wpływem jeszcze bardziej fatalnych nastrojów niż poprzednio zwiększa impet wyprzedaży. Rozważmy pierwszy przypadek. W pewnym momencie wszyscy, którzy mieli już kupić, uczynili to. Ponieważ jednak w grupie tej znajdują się także agresywni spekulanci grający dla szybkiego zysku, gdy tylko ruch zaczyna wytracać dotychczasowe przyspieszenie (pojawia się niższy szczyt lub niższy dołek), masowo zamykają oni swe pozycje (więcej o znaczeniu dni, w których pojawiają się niższy szczyt i niższy dołek, patrz rozdział 6.). W wyniku zlecenia sprzedaży ogromnych ilości instrumentu w bardzo krótkim czasie na rynku pojawia się chwilowa nadwyżka podaży, prowadząca do spadku cen. Ma miejsce sytuacja identyczna z tą, jaką można zaobserwować na rynkach warzyw sezonowych — w szczycie sezonu ceny mocno spadają, a kupujący mogą je sprowadzać jeszcze niżej, dyktując warunki stronie podażowej.

221

222

Część IV: Odnajdywanie formacji Odwrotnie rzecz się ma z ruchem spadkowym, który ulega wyczerpaniu. Wszyscy, którzy chcieli sprzedać, już to uczynili. Sprzedających jest już bardzo mało, a tym samym podaż jest ograniczona. Każdy więc, kto wyraża chęć zakupu, musi zacząć podbijać cenę aż do momentu, w którym sprawi, że z instrumentem zaczną rozstawać się inwestorzy długoterminowi.

Regresji liniowej przedział zmienności okiełznany Możesz wyznaczyć kanał o nieco bardziej „naukowych” fundamentach w postaci linii wsparcia i oporu równoległych do linii regresji. Jak pamiętamy z rozdziału 10., regresja liniowa to funkcja minimalizująca odległość linii regresji od skrajnych punktów na wykresie cenowym. Jest to prawdziwa linia trendu w czystej postaci, dlatego kanał zbudowany w oparciu o nią, nazywany kanałem błędu standardowego (lub kanałem regresji liniowej), powinien być prawdziwym kanałem trendu. Błąd standardowy możesz wyliczyć ręcznie, lecz jest to żmudna praca. Lepiej posłużyć się opcjami programów analitycznych, które są mniej podatne na pomyłki i o wiele szybsze. Kanałem regresji liniowej posługujesz się w taki sam sposób, w jaki korzystasz z kanałów zbudowanych poprzez odręczne wyrysowanie linii wsparcia lub linii oporu, a następnie odłożenie linii prostopadłej do nich. Przekonasz się o tym w poniższej części rozdziału. Przedłużając linie kanału regresji liniowej, możesz postawić prognozę przyszłego zakresu zmienności cen, uznając istotne wybicie z kanału za objaw zakończenia trendu. Przy konstruowaniu kanału w oparciu o ręcznie rysowane linie wsparcia i oporu oraz odkładanie linii do nich równoległych kanał jest określony wyłącznie poprzez swe zewnętrzne ograniczenia (serie wyższych szczytów i wyższych dołków lub serie niższych dołków wraz z niższymi szczytami). Nie istnieje żadna linia centralna. Kanał regresji liniowej natomiast budujesz niejako od wewnątrz na zewnątrz. Najpierw powstaje pewna linia środkowa, a następnie od niej odkładane są równolegle zewnętrzne linie wsparcia i oporu.

Wprowadzamy błąd standardowy Na bazie pewnej miary statystycznej zwanej błędem standardowym dokonuje się oszacowania odległości dolnej i górnej linii kanału błędu standardowego od linii regresji (stąd nazwa kanału). Podobnie jak w przypadku odchylenia standardowego, nie musisz umieć interpretować wzoru na błąd standardowy ani znać go na pamięć, by skutecznie się nim posługiwać. Błąd standardowy mierzy, jak blisko wokół linii regresji skupiają się ceny. Wielu analityków posługuje się dwukrotnością błędu standardowego, co skutkuje uwzględnieniem w ramach kanału znaczącej większości (95%) szczytów i dołków. Bardzo skrajne poziomy maksymalne i minimalne cen wykraczają poza ograniczenie narzucone błędem standardowym w 5% przypadków (są bardziej skrajne niż 95% szczytów i dołków).

Rozdział 11: Kanały cenowe jako narzędzia prognozy Im bliżej linii regresji oscylują ceny, tym silniejszy trend. Oto kilka ważnych spostrzeżeń, które powinieneś mieć zawsze na uwadze:

9 Jeśli masz uporządkowany trend, ceny nie są położone w dużych odległościach

względem siebie (nie wahają się tak mocno), więc linia regresji jest bardziej wiarygodna, a kanał zbudowany w oparciu o nią będzie węższy (dolna i górna linia nie będą tak bardzo oddalone od linii regresji). Cena, która wcale nie odchyla się od tej linii, jest dosłownie „wyznacznikiem trendu” i ma zerowy błąd standardowy.

9 Jeśli kanał, który wyznaczasz, jest bardzo szeroki, oznacza to, że ceny znacząco

odchylają się od linii regresji, ulegając bardzo mocnym wahaniom. Ceny wykraczające daleko poza normę określoną linią regresji nazywa się wartościami odstającymi lub izolowanymi (ang. outliers). Jeśli jest ich wiele, mówi się, że występuje silny szum. Im większy szum, tym mniej wiarygodny kanał.

Wyznaczanie kanału regresji liniowej To, jak „prawdziwy” będzie kanał regresji liniowej, zależy głównie od tego, od jakiego momentu zaczniesz wyznaczać linię regresji. Z rozdziału 10. możesz przypomnieć sobie o tym, jak znaleźć optymalny punkt początkowy dla regresji liniowej. Pierwszą z linii kanału regresji liniowej zaczynasz rysować, poczynając od oczywistego, wyraźnego szczytu lub dołka, łącząc go z kolejnym lokalnym szczytem lub dołkiem. Później możesz ją przedłużyć. Pamiętaj, że musi być ona równoległa do linii regresji. Następnie możesz wyrysować drugą linię kanału, także równoległą do linii regresji, pamiętając, by zachować taką samą odległość, jak przy pierwszej linii. Mając już do dyspozycji obie linie, możesz dopasować ich przebieg i nachylenie do sytuacji na wykresie. Bez względu na to, czy kanał został wyznaczony poprzez odręczne wyrysowanie linii wsparcia i oporu, czy jest to kanał regresji liniowej, jego wiarygodność potwierdza trzecie zetknięcie się ceny maksymalnej lub minimalnej odpowiednio z linią oporu lub wsparcia. Cena ta jednak nie może tych linii przełamać. Obserwacja szczytów i dołków jest bardzo istotna w przypadku, gdy mamy do czynienia z wybiciem, po którym pojawia się „oczywisty” słupek odwrócenia trendu (ang. swing bar). Ponieważ wybicie unieważniło poprzedni kanał, a nowy trend właśnie się zaczął, aby ująć go w nowe ramy, przy wyznaczaniu kanału weź pod uwagę ten właśnie słupek, a konkretnie jego szczyt lub dołek. Na rysunku 11.5 widać wyraźny trend wzrostowy z dwoma kanałami. Najpierw spójrz na kanał krótszy. Wskazuję najniższy dołek jako punkt początkowy i za pośrednictwem funkcji programu otrzymuję linię, która łączy go z kolejnym relatywnym dołkiem. W tym miejscu kończy się linia ciągła, a zaczyna przerywana, jako wyraz hipotetyczności dalszego rozwoju sytuacji. Dopiero trzy miesiące później cena wybija się w górę z tego kanału. O rany, przecież wybicie zawsze coś oznacza. Jeśli jest to wybicie w górę z kanału wzrostowego, mogą dopaść Cię obawy o to, czy nie jest to przypadkiem wybrzuszony szczyt — formacja zwiastująca odwrócenie trendu na spadkowy, o której wspominam nieco wcześniej w tym rozdziale. Bez względu na to, z jakim wybiciem masz do czynienia, musisz unieważnić i wymazać kanał. Ja, w celach dydaktycznych, pozostawiłam go na wykresie.

223

224

Część IV: Odnajdywanie formacji

Rysunek 11.5. Dwa kanały błędu standardowego

Po wybiciu wyznaczyłam nową linię regresji i nowy kanał cenowy w oparciu o nią (ciemniejsze linie na wykresie). Początkiem tej linii regresji jest ten sam dołek, który za pierwszym razem służył za punkt startowy dla linii wsparcia. Nowa linia regresji kończy się zaraz za słupkiem, który ustala nowy relatywny szczyt (po wybiciu ze starego kanału). Wiem, że jest to względny szczyt cenowy, ponieważ po tym, jak wybija się z kanału, następuje słupek z niższą ceną maksymalną. Od tego miejsca dokonuję przedłużenia linii kanału, traktując je jako linie hipotetyczne. Zwróć uwagę, że cena wkrótce po raz kolejny wybija się z kanału w górę! Z kwestii praktycznych należy podkreślić to, że za każdym razem, gdy cena wybija się z kanału, masz do czynienia z podwyższonym ryzykiem. Kanał opisuje to, co jest normalne, a każdy wypad poza jego granice nie jest przejawem normalności. Co oznacza drugie wybicie na rysunku 11.5?

9 Ostatnie, wysokie ceny mogą oznaczać przekształcenie dotychczasowego kanału w nowy, jeszcze bardziej stromo nachylony, którego na razie wyrysować nie można.

9 Może tworzyć się formacja wybrzuszonego szczytu. 9 Kolejne słupki cenowe mogą wkrótce wrócić w obręb kanału. Patrząc na wykres, nie możesz mieć absolutnej pewności, który z tych trzech scenariuszy może się zrealizować. Możesz więc uzależnić swą decyzję wyłącznie od wybicia (każdorazowe naruszenie linii kanału skutkuje stosowną decyzją) lub od interpretacji innego wskaźnika w momencie, gdy ono następuje.

Rozdział 11: Kanały cenowe jako narzędzia prognozy

Potwierdzanie odręcznie wyrysowanych kanałów Możesz potwierdzić wiarygodność odręcznie wyrysowanego kanału poprzez nałożenie na niego kanału regresji liniowej. Punktem wyjścia dla linii kanału regresji liniowej są te same punkty początkowe, od których wychodzą odręcznie wyrysowane linie wsparcia i oporu. Gdy już go wyznaczysz, sprawdź, jak bardzo pokrywa się on z kanałem wyznaczonym wcześniej przez Ciebie. Niekiedy zgodność jest stuprocentowa, co stanowi „naukowe” potwierdzenie ważności odręcznie wyrysowanego kanału — dobrze oddaje on kierunek przebiegu bieżącego trendu. Częściej jednak okazuje się, że kanał błędu standardowego ma nieco inne nachylenie. Obracanie instrumentem finansowym, którego ceny poruszają się modelowo w obrębie wiarygodnego, podwójnego kanału (odręcznego i regresji liniowej), zmniejsza stres związany z grą giełdową.

Oceniamy specjalne cechy kanałów regresji liniowej Kanałów, zarówno odręcznie wyrysowanych, jak i regresji liniowej, używamy po to, by oszacować, jaki będzie przyszły zakres zmienności cen, oraz określić, kiedy trend dobiegnie końca, obserwując wybicie z kanału. Kanały regresji liniowej pod pewnymi względami różnią się jednak od prowizorycznych kanałów wyrysowanych odręcznie. Warto więc, abyś zapoznał się z kilkoma cechami charakterystycznymi kanałów regresji liniowej:

9 Regresja liniowa nie uwzględnia wszystkich ekstremów cenowych w serii

słupków cenowych. Uwzględnia ich bardzo wysoki odsetek. Dlatego niektóre słupki cenowe zawsze będą wykraczały poza kanał regresji liniowej bez unieważniania go, w odróżnieniu od kanału wyznaczonego odręcznie.

9 Aby zmniejszyć ryzyko pomylenia takiego normalnego przebicia kanału

z prawdziwym wybiciem z niego, możesz poszerzyć kanał, odsuwając od siebie linie tak, by obejmowały dwa lub trzy pierwsze najwyższe szczyty i najniższe dołki. Następnie możesz je przedłużyć. Taka modyfikacja nazywana jest kanałem regresji liniowej Raffa od nazwiska jej twórcy Gilberta Raffa.

9 Szerokość kanału regresji liniowej możesz dostosować, zmieniając ustawienia

w odpowiednim programie analitycznym — zamiast wykorzystywania dwukrotności błędu standardowego możesz wykorzystać trzykrotny błąd standardowy. Kanał taki obejmuje 99% notowań. Jest to dosyć przydatne w sytuacji wyznaczania nowego kanału, kiedy w serii nie ma jeszcze zbyt wielu słupków cenowych.

9 Regresja liniowa zmienia się automatycznie wraz z uwzględnianiem kolejnych

porcji danych w szeregu czasowym. Jeśli dysponujesz oprogramowaniem, które może automatycznie modyfikować linię regresji, a tym samym nachylenie i szerokość kanału regresji, po pojawieniu się nowych danych, wówczas wyłącznie od Ciebie zależy, kiedy zaprzestaniesz takiej aktualizacji i „usztywnisz” kanał.

225

226

Część IV: Odnajdywanie formacji

9 Aby móc w ogóle zaobserwować wybicie i potwierdzić zmianę dotychczasowego

trendu, musisz w pewnym momencie zaprzestać modyfikacji kanału. W przeciwnym wypadku kanał będzie nieustannie dostosowywać się do nowych danych i nigdy nie dojdzie do wybicia. Nie zapominaj więc tym bardziej o funkcji automatycznej aktualizacji kanału regresji, która będzie uwzględniała wszystkie nowe dane, dopóki sam jej nie wyłączysz.

Możesz nakładać nowe kanały na pierwotnie wyznaczony kanał prognostyczny. Wychodzisz od tych samych punktów początkowych, lecz przedłużasz nowy prawdziwy kanał do dnia obecnego. Jeśli szerokość i nachylenie nowego prawdziwego kanału mniej więcej odpowiada tym samym parametrom kanału prognostycznego, możesz uznać, że ten drugi jest kanałem stabilnym. Stabilny kanał oznacza, że prognoza wykraczająca nieco dalej w przyszłość jest dosyć wiarygodna. Jeśli nowy, ważny kanał uwzględniający nowe słupki cenowe zaczyna się rozszerzać, zwężać lub zmienia nachylenie, przyjrzyj się uważnie samym słupkom, aby przekonać się, czy nie wskazują one przypadkiem na zmianę trendu. Więcej o słupkach cenowych w rozdziałach 6. i 7.

Wady kanałów regresji liniowej Praca z kanałami regresji liniowej jest trudniejsza niż z ręcznie wyrysowanymi liniami wsparcia i oporu — potrzebna jest solidniejsza ocena sytuacji, a także nieco większe wyczucie. Oto lista przykładowych komplikacji:

9 Nie jest to proces powszechnie stosowany: spora liczba osób korzysta

z odręcznie wyznaczonych linii wsparcia, oporu i kanałów, lecz nie każdy posługuje się kanałami regresji liniowej. Analiza techniczna sprawdza się w znacznej mierze dlatego, że większość graczy korzysta z tych samych narzędzi i na ich podstawie podejmuje decyzje. Nie można tego samego powiedzieć o kanałach regresji liniowej.

9 Jeden może nie wystarczyć: możesz na jednym wykresie wyrysować wiele

kanałów, przy czym każdy z nich może być „właściwy”. Często, gdy rozpoczynasz rysowanie kanału z oczywistego punktu początkowego i dokonujesz przedłużenia linii wsparcia i oporu, okazuje się, że równie dobrze możesz wyrysować kolejny kanał z innego punktu początkowego, który leży blisko pierwszego. Ten drugi kanał daje zupełnie inny rezultat. Nazywam to zwaśnionymi kanałami, a sytuacja taka zdarza się często przy okazji zmiany trendu.

9 Nie do końca „naukowy”: kanał regresji liniowej jest oparty o metody

naukowe w tym sensie, że jako funkcja aplikacji komputerowej uwzględnia znaczną większość danych cenowych, jednak, jak przy każdej takiej funkcji, nie zwalnia Cię od obowiązku wprowadzenia pewnych danych wejściowych, chociażby wskazania punktu początkowego czy końcowego. Interpretacja matematyczna nigdy nie jest subiektywna, w odróżnieniu od zastosowania funkcji w praktyce, która rzadko bywa obiektywna. Można ponownie porównać to do samochodu, który funkcjonuje w oparciu o konkretne procesy spalania w silniku — te obiektywne i niezależne od prowadzącego procesy nie czynią z niego dobrego kierowcy.

Rozdział 11: Kanały cenowe jako narzędzia prognozy

Wsparcie i opór w punktach zwrotnych trendu Co robisz, gdy przestają być osiągane coraz wyższe szczyty w trendzie wzrostowym lub coraz niższe dołki w trendzie spadkowym? Innymi słowy, co robisz, gdy cena nadal porusza się w obrębie kanału, lecz ruch staje się coraz bardziej horyzontalny? Przerwa w ruchu kierunkowym może być chwilowym odpoczynkiem, ale także może stanowić ostrzeżenie, że ruch wytracił swój impet. Możesz na tej podstawie dojść do wniosku, że jeśli masz realizować potencjalne zyski, to właśnie teraz jest na to czas. Ruch boczny może też oznaczać, że zbliża się wybicie w kierunku przeciwnym do aktualnego trendu. Jednym ze sposobów okiełznania na wykresie takiego ruchu bocznego jest wyrysowanie poziomej linii wsparcia lub oporu wychodzącej od punktu zwrotnego trendu. Analitycy techniczni posługują się terminem punkt zwrotny trendu na wiele różnych sposobów. Jedna z typowych definicji mówi, że punkt zwrotny to środkowy słupek cenowy w serii trzech (lub więcej) słupków, który wyznacza najwyższy szczyt lub najniższy dołek (ceny maksymalna lub minimalna tego słupka są największe w serii). Według innej definicji punkt zwrotny to średnia najważniejszych cen słupka (ceny maksymalnej, minimalnej i zamknięcia). Ta wersja ze średnią kluczowych cen jest obecnie wersją najbardziej powszechną, choć analitycy techniczni nieustannie wymyślają nowe definicje punktu zwrotnego. Poniżej znajdziesz więcej interesujących informacji na temat punktów zwrotnych.

Obliczanie pierwszej strefy wsparcia i oporu Logika stojąca za punktem zwrotnym polega na tym, że po wyhamowaniu trendu konieczne jest wybicie, które znajduje się w znacznej odległości od poziomu ceny średniej, aby przekonać się, czy dotychczasowy trend zostanie wznowiony, czy też może wkrótce ulegnie odwróceniu. Wychodzisz więc od ceny średniej (punktu zwrotnego), a następnie dodajesz do niej pewną wartość (uzyskując poziom oporu) oraz odejmujesz pewną wartość (otrzymując poziom wsparcia). Aby obliczyć poziom pierwszej (wewnętrznej) linii oporu, przemnóż wartość punktu zwrotnego przez dwa, a następnie odejmij od niej wartość ceny minimalnej w punkcie zwrotnym. Jest to linia O1. Aby obliczyć pierwszą (wewnętrzną) linię wsparcia, czyli W1, dokonaj tego samego mnożenia przez dwa, a następnie odejmij od uzyskanego wyniku wartość ceny maksymalnej w punkcie zwrotnym. Choć brzmi to jak zawiłe arytmetyczne operacje, w rzeczywistości są to proste obliczenia, więc się nimi nie przejmuj. Możesz ze spokojem dokonać ich w arkuszu kalkulacyjnym, a także wykorzystując funkcje niektórych programów i platform analitycznych. Ponadto cała procedura jest dosyć zdroworozsądkowa — wielokrotność ceny średniej stanowi szacunkowy przedział zmienności cen, a odejmowanie ceny maksymalnej i ceny minimalnej zwraca przedział normalny. Każda cena powyżej lub poniżej byłaby traktowana jako wartość skrajna. Jeśli więc bieżący kurs przełamie poziomą linię wsparcia lub oporu wyznaczoną na podstawie powyższych obliczeń, kierunek wybicia stanowi dla Ciebie wskazówkę odnośnie tego, że trend rzeczywiście dobiegł końca.

227

228

Część IV: Odnajdywanie formacji W oparciu o poniższe wzory i ich wariacje możesz wyznaczyć kilka poziomych linii wsparcia i oporu punktów zwrotnych: Punkt zwrotny (Pz) = (maksimum + minimum + zamknięcie)/3 Wsparcie 1 (W1) = 2 × Pz – maksimum Wsparcie 2 = Pz – (O1 – W1) Wsparcie 3 = minimum – 2 × (maksimum – Pz) Opór 1 (O1) = 2 × Pz – minimum Opór 2 = Pz + (O1 – W1) Opór 3 = maksimum + 2 × (Pz – minimum) Na rysunku 11.6 O3 znajduje się bardzo blisko poziomu najwyższego szczytu, a W3, choć położone wyżej od ostatniego najniższego dołka, przecina się z ręcznie wyrysowaną linią wsparcia w drugim lokalnym dołku. W ostatnich latach analiza punktów zwrotnych zyskała dużą popularność. Zwolennicy twierdzą, że wyznaczenie racjonalnych zakresów zmienności i ekstrapolacja na kilka kolejnych dni niemal zawsze umożliwia dostrzeżenie wybicia. W tym względzie punkty zwrotne są wskaźnikami wyprzedzającymi, a nie opóźnionymi, jak większość innych wskaźników analizy technicznej. Mówiąc wprost, teza ta jednak nie jest do końca precyzyjna. Każda wstęga czy kanał mają właściwości prognostyczne w odniesieniu do przyszłych cen, które jeśli są normalne, pozostaną w obrębie wstęgi lub kanału, a każde naruszenie górnej lub dolnej linii ograniczającej będzie jednoznaczne z wybiciem. Cenna właściwość punktów zwrotnych wynika z ich powszechnego stosowania — jest duża szansa, że większość uczestników rynku wyznaczyła identyczne linie wsparcia i oporu, których będzie przestrzegać.

Rysunek 11.6. Wsparcie i opór związane z punktem zwrotnym

Rozdział 11: Kanały cenowe jako narzędzia prognozy

Wykorzystywanie wsparcia i oporu punktów zwrotnych Punkty zwrotne i towarzyszące im linie wsparcia i oporu można wykorzystywać bez łączenia z innymi wskaźnikami, tak jak czyni to wielu day traderów. Można też kombinować je z takimi wskaźnikami, jak na przykład przecięcie średnich kroczących (patrz rozdział 12.). Spójrz raz jeszcze na rysunek 11.6. Jeśli kupiłbyś w punkcie A, w zależności od Twojej skłonności do ryzyka, cele realizacji zysków byłyby wyznaczone na poziomie O1 (duża awersja do ryzyka), O2 (średnia awersja, względny optymizm) lub O3 (wysoka skłonność do ryzyka, lubisz niepewne wyzwania). Zauważ, że po mocnym odbiciu od dna testowanie poziomu poprzedniego najwyższego szczytu jest zjawiskiem dosyć powszechnym. Wówczas jeśli byłbyś w stanie dokonać krótkiej sprzedaży, optymalnym poziomem byłby poziom O3, a zysk zrealizowałbyś, odkupując instrument na poziomie W3, dokładnie w punkcie, w którym przecina się on z ręcznie wyrysowaną linią wsparcia, potwierdzoną linią wsparcia kanału regresji liniowej. Poziome linie wsparcia i oporu w punktach zwrotnych są o tyle istotne, że pokazują dość dobrze okresy takiej aktywności graczy giełdowych, która świadczy o ich niewiedzy w zakresie kierunku, w którym podąża trend. Byki próbują osiągać nowe szczyty, ale windują ceny tylko nieznacznie. Niedźwiedzie starają się osiągać nowe dołki, ale nie udaje im się osiągnąć znacząco niższego dołka. Analiza punktów zwrotnych jest szczególnie przydatna w okresach stłoczenia lub trendów bocznych, kiedy stary trend dobiegł końca, a nowy jeszcze się nie ukształtował. Na rysunku 11.7 możesz dostrzec dwa kanały błędu standardowego nałożone na wykres z rysunku 11.6, uwzględniający poziomy wsparcia i oporu w punkcie zwrotnym. Punktem początkowym dla pierwszego kanału (cienkie linie) jest szczyt zakreślony górnym okręgiem, a punktem początkowym dla drugiego kanału jest najniższy dołek zakreślony dolnym okręgiem. Oba kanały mają nachylenie pozytywne (ku górze), sugerując wiarygodną identyfikację kierunku, a poza tym oba są mniej więcej zgodne z ręcznie wyrysowanym kanałem. Jest to dowód na to, że uformował się trend wzrostowy, chociaż ceny charakteryzują się jeszcze dosyć dużą zmiennością i nie są w stanie osiągnąć nowych szczytów lub dołków. Jest to odzwierciedlenie rynku spekulacyjnego, na którym gra odbywa się w ramach niepewnych granic (ang. range trading). Wyznaczony kanał wzrostowy może być zaledwie przejawem pobożnych życzeń. Natomiast horyzontalne linie wsparcia i oporu wyznaczone na podstawie punktu zwrotnego wskazują bezpośrednio na konkretne momenty do zakupu i sprzedaży, bez względu na to, czy trend jest prawdziwy, czy nie.

229

230

Część IV: Odnajdywanie formacji

Rysunek 11.7. Poziomy wsparcia i oporu w punkcie zwrotnym wraz z kanałem regresji liniowej

Część V

Ruszamy z analizą dynamiczną

232

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

W tej części…

W

skaźniki bazujące na funkcjach statystycznych są dosyć powszechnie stosowane, nawet przez graczy niezajmujących się analizą techniczną. Celem posługiwania się tymi wskaźnikami jest doprecyzowanie odpowiedzi na podstawowe pytania analizy technicznej i ujęcie tych odpowiedzi w kategoriach liczbowych. Chcemy się zatem nadal dowiedzieć, czy ceny danego instrumentu podlegają trendowi, jak silny jest trend lub czy dobiega końca. Każdy wskaźnik jest skonstruowany w oparciu o podstawowe działania arytmetyczne z wykorzystaniem poszczególnych części składowych słupka cenowego oraz zależności pomiędzy nimi w serii słupków. Jeśli dobrze przyswoiłeś wiedzę o tych cenowych komponentach słupków, nie musisz przejmować się konkretnymi wzorami. No, chyba że bardzo lubisz wzory. W tej części poświęconej najbardziej popularnym wskaźnikom technicznym zapoznaję Cię z zastosowaniem ich w praktyce do analizy i zrozumienia zachowania rynkowego tłumu.

Rozdział 12: Wykorzystanie linii dynamicznych

Rozdział 12

Wykorzystanie linii dynamicznych W tym rozdziale: ► Przerabiamy prostą średnią kroczącą. ► Poznajemy kilka innych rodzajów średnich. ► Uczymy się wykorzystywać więcej niż jedną średnią kroczącą naraz. ► Dowiadujemy się, czym jest zbieżność (konwergencja) i rozbieżność (dywergencja).

Ś

rednie kroczące to główne siły napędowe analizy technicznej. Wielu traderów zaczyna przygodę z analizą techniczną właśnie od średnich kroczących, a są i tacy, którzy w ogóle nie widzą potrzeby posługiwania się innymi wskaźnikami. Właśnie tak skuteczne może być wykorzystywanie ich jako narzędzi do gry analitycznej. Średnia krocząca jest metodą statystyczną używaną do wygładzania danych cenowych w szeregu czasowym tak, by można było dostrzec i zmierzyć panujący trend. Linia prosta (rozdział 10.) jest poprawnym sposobem określania ogólnej tendencji, ale dopiero linia dynamiczna — średnia krocząca — bardziej precyzyjnie opisuje kierunkowe ruchy cen. Choć czynnik subiektywny zostaje częściowo wyeliminowany ze względu na brak konieczności ustalania punktów początkowych i końcowych, to przejawia się on w określeniu liczby okresów branych pod uwagę przy wyliczaniu średniej. W tym rozdziale omawiam wiele różnych sposobów obliczania średnich kroczących i wykorzystania ich do generowania sygnałów kupna/sprzedaży. Zachowaj szczególną ostrożność w przypisywaniu średnim kroczącym jakiejkolwiek wartości prognostycznej. Średnie kroczące to wskaźniki podążające za trendem, które są opóźnione — mogą nadal rosnąć po tym, jak ceny napotkają silny opór, a następnie z hukiem runą.

Wprowadzamy prostą średnią kroczącą Nie trzeba chyba wyjaśniać, czym jest średnia arytmetyczna? Dla przypomnienia podaję jednak jej definicję: średnią arytmetyczną n liczb jest iloraz sumy tych liczb przez n. Mówiąc łopatologicznie, bierzesz 10 liczb, dodajesz je do siebie, a uzyskaną sumę dzielisz przez 10. Jak wprawić średnią „w ruch”? Wybierz dowolną serię cen — powiedzmy dziesięć. Uśredniasz ceny, dodając je wszystkie do siebie i dzieląc przez 10. Dzień później uwzględniasz nową cenę w średniej, jednocześnie odrzucając najstarszą, tak by nadal

233

234

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną mieć dziesięć cen. Klasyczna prosta średnia krocząca uwzględnia ceny zamknięcia jako przejaw podsumowania całodniowych nastrojów panujących na rynku danego instrumentu. Właśnie tak. Posługiwanie się średnią kroczącą oznacza ciągłą aktualizację szeregu czasowego wraz z pojawianiem się nowych danych. Zanim nastała era komputerów osobistych, był to proces bardzo żmudny. W zasadzie dziesięciodniową średnią kroczącą zaczęto się posługiwać w latach 30. z uwagi na łatwość ręcznego obliczania jej wartości i fakt, że obejmowała szereg czasowy odpowiadający okresowi dwóch tygodni. Średnia ta nadal jest bardzo popularna (nieco dalej w tym rozdziale zapoznasz się z metodami doboru liczby okresów do średniej kroczącej; jest to część pod nagłówkiem „Zmniejszenie opóźnienia”). Na rysunku 12.1 przedstawiono prostą średnią kroczącą.

Rysunek 12.1. Prosta średnia krocząca

Na pierwszy rzut oka możesz stwierdzić, że średnia krocząca przywiera do cen i lepiej odzwierciedla ich ruch niż linia prosta. Jednocześnie wygładza sporadyczne odchylenia cen. Odchylenia cenowe po wyznaczeniu średniej kroczącej wręcz przestają być zauważalne na wykresie.

Poznajemy zasadę przecięcia ceny ze średnią Gdy ceny rosną lub spadają, tak samo zmienia się średnia, z tym że odbywa się to z opóźnieniem. W dniu odwrotu, czyli po wystąpieniu słupka stanowiącego punkt zwrotny trendu, cena wkrótce przecina średnią kroczącą. Na przykład na rysunku 12.1 w części wykresu przypominającej literę V słupki cenowe znajdują się pod linią średniej aż do momentu wystąpienia luki cenowej (obrys eliptyczny), po czym następuje przecięcie ponad linię.

Rozdział 12: Wykorzystanie linii dynamicznych Zasada przecięcia ceny ze średnią mówi, że kupować należy w momencie, gdy cena przecina średnią kroczącą od dołu, wykraczając ponad nią, a sprzedawać w momencie, gdy cena przecina średnią od góry, spadając ponad jej linię. W praktyce po zaistnieniu takich sytuacji powinieneś złożyć zlecenie zakupu/sprzedaży w dniu następnym po cenie rynkowej na otwarciu. Z rysunku 12.1 można wywnioskować, że średnia krocząca dobrze oddaje panujący trend. Przecięcia równie dobrze sygnalizowały odwrócenie trendu. W rezultacie kupujesz w dołkach, a sprzedajesz w okolicach szczytów. Trzymanie się wskazań średniej kroczącej przyczyniło się do realizacji zysków. Cóż może być lepszego? W tym momencie mógłbyś mieć zapewne ochotę krzyknąć: „Eureka! Odkryłem obiektywny i powtarzalny system transakcyjny”. Hola, hola! Nie tak szybko. Zauważ, że cena nie za każdym razem posłusznie zostaje nad średnią po jej przecięciu od dołu (lub pod średnią po przecięciu jej od góry). Zwróć uwagę na słupki cenowe na wykresie 12.1 oznaczone jako wartość odstająca1 (ang. outlier). Najpierw ponad średnią znajduje się tylko cena zamknięcia, a w kolejnym dniu znajduje się ponad nią już prawie cały słupek. Wartość odstająca jest dokładnie tym, czym się wydaje być — taką ceną (lub słupkiem cenowym), która wykracza daleko ponad wartości typowe (średnie) dla danego trendu (w tym przypadku prawie wszystkie słupki cenowe w trendzie spadkowym znajdują się pod linią średniej kroczącej — wartość odstająca jest nietypowym odchyleniem od normy). Powyższy wykres jest wykresem dosyć uporządkowanym — występują na nim tylko dwie wartości odstające. Zazwyczaj jest ich o wiele więcej. Posługiwanie się zasadą przecięcia ceny ze średnią kroczącą może generować wiele fałszywych sygnałów kupna/sprzedaży, ponieważ w momencie gdy cena zamknięcia przecina średnią kroczącą, nie wiesz, czy masz do czynienia z wartością odstającą, czy z prawdziwym sygnałem odwrócenia trendu. Możesz przekonać się o tym dopiero po fakcie, gdy dotychczasowy trend zostanie wznowiony. W tabeli 12.1 zamieściłam dane o zyskach i stratach na grze z wykorzystaniem zasady przecięcia ceny ze średnią kroczącą. Uwzględniałam także pozycje krótkie, to znaczy sprzedaż instrumentów, których nie posiadasz, w celu odkupienia ich po niższej cenie i tym samym osiągnięcia zysku. Jest to więc transakcja odwrotna do otwierania pozycji długiej. Częstokroć kupuje się najpierw, a sprzedaje później z zyskiem, jeśli jednak widzisz wyraźnie, że formuje się trend spadkowy, możesz odwrócić standardową procedurę transakcyjną. Nawet jeśli nigdy nie będziesz w stanie dokonać krótkiej sprzedaży, jej uwzględnienie w obliczaniu zyskowności dowolnego systemu gry na giełdzie jest bardzo istotne. Jednym z powodów jest to, że reguła sprawdzająca się zarówno w trendach wzrostowych, jak i spadkowych zazwyczaj w ogóle cechuje się większą niezawodnością. Drugim jest to, że dogodny moment zamknięcia krótkiej pozycji jest jednocześnie dobrym momentem otwarcia pozycji długiej. Aby ocenić skuteczność danej techniki czy zasady gry, w tym gry z wykorzystaniem średniej kroczącej, obliczasz zyski, jakie mogła ona przynieść zarówno w trendach wzrostowych, jak i spadkowych.

1

Może być także nazywana wartością izolowaną lub oddaloną — przyp. tłum.

235

236

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną Tabela 12.1. Hipotetyczne zyski z gry w oparciu o zasadę przecięcia ceny z prostą średnią kroczącą Czas utrzymywania pozycji (dni) 19 14 2 28 38 Suma

Transakcja

Cena

Kupno

70,61 zł

Sprzedaż

76,00 zł

Sprzedaż

76,00 zł

Kupno

76,40 zł

Kupno

76,40 zł

Sprzedaż

71,50 zł

Sprzedaż

71,50 zł

Kupno

62,00 zł

Kupno

62,00 zł

Sprzedaż

78,50 zł

Zysk wynikający z przestrzegania zasady przecięcia

Strategia gry długoterminowej „kup i trzymaj” 70,61 zł

5,39 zł – 0,40 zł – 4,90 zł 9,50 zł 16,50 zł

78,50 zł

26,09 zł (37%)

7,89 zł (11%)

Jak pokazują dane zawarte w powyższej tabeli, gdybyś dokonywał transakcji na podstawie sygnału przecięcia ceny ze średnią kroczącą, Twój zysk wyniósłby 26,09 zł przy kapitale początkowym 70,61 zł, czyli 37% w niecałe cztery miesiące. Jest to trzykrotnie większy zwrot z inwestycji niż w przypadku strategii „kup i trzymaj”, która zakłada zakup na początek okresu i sprzedaż na koniec okresu. Zasada przecięcia ceny ze średnią kroczącą wiąże się jednak z ponoszeniem ewentualnych strat w okresie gry, wywołanych fałszywymi sygnałami wygenerowanymi przez wartości odstające. Przy obliczaniu hipotetycznych zysków płynących z przestrzegania zasady przecięcia ceny ze średnią kroczącą założyłam postępowanie zwane zamknij i odwróć (ang. stop-and-reverse). Polega ono na zamykaniu dotychczasowej pozycji i jednoczesnym zajęciu nowej, przeciwstawnej pozycji przy tej samej cenie. Zamykanie pozycji długiej polega na otwieraniu pozycji krótkiej (sprzedaży). Zamykanie pozycji krótkiej polega na otwieraniu pozycji długiej (zakupie). Aby jednak zrealizować potencjalne zyski, transakcje te muszą zostać zawarte podwójnie. Ta metoda obliczeniowa jest konwencjonalną metodą szacowania zyskowności systemu transakcyjnego, przynajmniej za pierwszym razem. Z czasem, gdy nabierzesz wprawy, będziesz mógł modyfikować swoje reguły otwierania i zamykania pozycji, o czym piszę nieco dalej w części zatytułowanej „Filtrowanie sygnałów generowanych na piłowaniu”.

Jak sobie radzić z budzącym trwogę piłowaniem? Wskaźniki często generują fałszywe sygnały, czyli takie, które spełniają wstępnie określone kryteria, ale nie pociągają za sobą trwałych zmian. Tak jest na przykład z przecięciem ze średnią kroczącą ceny będącej wartością odstającą — wkrótce po takim przecięciu cena powraca do poprzednich poziomów po drugiej stronie średniej kroczącej. Fałszywe sygnały sprawiają, że chwilowo zajmujesz niewłaściwą pozycję, ponieważ cena gwałtownie zmienia poziom i przyczynia się do poniesienia przez Ciebie niewielkich strat. Takie niewielkie straty można nazwać stratami na piłowaniu (ang.

Rozdział 12: Wykorzystanie linii dynamicznych whipsaw loss). Piłowanie odnosi się tutaj do gwałtownych wahań ceny2, która naprzemiennie przecina średnią kroczącą od góry i od dołu, co skutkuje częstym otwieraniem i zamykaniem pozycji. Jest to zjawisko, które występuje nawet na najbardziej stabilnych rynkach i w najbardziej uporządkowanych trendach, a najczęściej charakteryzuje trendy boczne, podczas których gracze rynkowi są niezdecydowani co do dalszych działań i niepewni rozwoju sytuacji. Zjawisko piłowania ma zgubny wpływ na Twój rachunek zysków i strat. Oto dwa powody:

9 Kiedy wykorzystujesz w grze na giełdzie reguły typowe dla podążania za trendem,

jak na przykład przecięcie ceny ze średnią kroczącą, największe zyski osiągasz w okresach silnych, solidnych trendów, akceptując jednocześnie niewielkie straty na piłowaniu, które pojawia się w okresach odwrócenia trendu, przy trendach bocznych czy w wyniku odnotowania wartości odstającej. Jeśli jednak główne trendy również cechują się silnymi wahaniami w ich obrębie, może się to dla Ciebie skończyć przeciążeniem transakcyjnym (ang. overtrading), które oznacza zbyt częste zawieranie transakcji lub posiadanie zbyt wielu otwartych pozycji jednocześnie. Może to skutkować poważnym ograniczeniem zysków lub nawet stratą w wyniku nadmiernej ekspozycji na ryzyko rynkowe.

9 Najczęściej jednak przeciążenie transakcyjne skutkuje stratami, które wynikają

z konieczności płacenia prowizji biuru maklerskiemu za każdym razem, gdy dokonujesz transakcji (zarówno przy zakupie, jak i przy sprzedaży). Dla ułatwienia więc we wszystkich przykładach w tym rozdziale pomijam koszty transakcyjne, lecz pamiętaj, by je uwzględniać w obliczaniu zyskowności jakiegokolwiek systemu gry, którym będziesz się posługiwał.

Filtrowanie sygnałów generowanych na piłowaniu Zamiast posługiwania się tylko surową regułą przecięcia ceny ze średnią kroczącą w celu wychwytywania sygnałów kupna/sprzedaży, możesz posłużyć się dodatkowymi testami wiarygodności zwanymi filtrami. Jeśli przy przecięciu zostają spełnione te dodatkowe warunki, sygnał można uznać za prawdziwy. Wyróżnić można rozmaite rodzaje filtrów, których można używać jednocześnie lub oddzielnie. Ważne jest, byś pamiętał, że filtry przy jednoczesnym wyeliminowaniu strat na piłowaniu opóźniają czas wejścia na rynek oraz wycofania się z niego, ograniczając tym samym potencjalne zyski, które możesz osiągnąć na transakcji. Oto lista filtrów, które możesz wziąć pod uwagę:

9 Filtr czasu: cena zamknięcia musi utrzymywać się ponad linią średnią kroczącą (lub poniżej niej) przez x okresów od daty przecięcia.

9 Filtr wielkości: cena musi przekroczyć poziom średniej kroczącej o x procent

swojej lub innej wartości, na przykład wielkości zakresu zmienności z ostatnich y okresów (więcej o zakresie zmienności w rozdziale 7.).

2

W języku angielskim termin ten wywodzi się od czynności naprzemiennego cięcia drzewa przez drwali przy użyciu piły kabłąkowej. Taka naprzemienność charakteryzuje też ruchy ceny instrumentów o wysokiej zmienności, dlatego w żargonie analizy technicznej mówi się o ruchach whipsaw lub po prostu piłowaniu — przyp. tłum.

237

238

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

9 Filtr wolumenu obrotów: przecięciu ceny ze średnią kroczącą musi towarzyszyć znaczący wzrost wolumenu obrotów.

9 Filtr skrajnych nastrojów: przy przecięciu w trendzie wzrostowym ponad

średnią kroczącą musi znaleźć się cały słupek, a więc nie tylko cena zamknięcia, ale również cena minimalna; w sytuacji odwrotnej pod linią średniej kroczącej znaleźć się musi cena maksymalna (wróć do rozdziału 6., aby odświeżyć wiedzę o poszczególnych komponentach słupka cenowego).

Posługiwanie się regułą poziomu średniej kroczącej Jeszcze innym sposobem na stwierdzenie tego, że trend dobiegł końca, jest porównanie poziomów średniej kroczącej z danego dnia i dnia poprzedniego — jeśli poziom w danym dniu jest niższy niż dzień wcześniej, trend wzrostowy się skończył, jeśli jest wyższy, wówczas dobiegł końca trend spadkowy. Ta reguła zazwyczaj pozwala stwierdzić zmianę trendu wcześniej niż reguła przecięcia ceny ze średnią kroczącą, choć nie zawsze. Średnia krocząca jest wskaźnikiem opóźnionym w stosunku do ruchu cenowego. Wróć ponownie do rysunku 12.1 i skup się na obszarze zaznaczonym lewym górnym okręgiem. Od momentu, gdy cena zamknięcia osiąga najwyższy poziom, mija sześć dni do czasu, gdy przecina ona średnią kroczącą — i aż dziesięć dni, gdy poziom średniej kroczącej jest niższy niż dzień wcześniej. Przez te dziesięć dni cena zdążyła już spaść z 82,49 zł do 75,38 zł, czyli o 8,6%. Jednak pomimo utraty potencjalnych zysków względnych w wysokości 8,6% podczas oczekiwania na to, by średnia krocząca nadgoniła spadkowy ruch ceny, akurat gra na tym instrumencie przy wykorzystaniu tego wskaźnika w tym okresie byłaby opłacalna (więcej informacji na ten temat pod nagłówkiem „Zmniejszenie opóźnienia”). Na rysunku 12.1 momenty wejścia na rynek i wyjścia z niego przy wykorzystywaniu reguły poziomu średniej kroczącej zostały oznaczone strzałkami. Transakcje kupna/ sprzedaży przeprowadzasz po cenie otwarcia w dniu następującym po zmianie poziomu średniej. W tabeli 12.2 zestawiono potencjalne zyski, jakie osiągnąłbyś, posługując się tą regułą, oraz te wynikające ze strategii „kup i trzymaj”. W pierwszym przypadku zysk wyniósłby 43,07 zł przy kapitale początkowym 71,05, czyli 61%, a w drugim 14%, przy założeniu że kupujesz i trzymasz do ostatniego dnia w analizowanym okresie. W tabeli 12.2 posłużyłam się terminem wyceny na podstawie wartości rynkowej (ang. mark to market — MTM). Jest to dobra okazja, by wyjaśnić konwencje księgowania zysków z inwestycji kapitałowych. Jeśli fizycznie dokonamy sprzedaży i zamkniemy pozycję długą, to wszelkie zyski nazywane są zyskami zrealizowanymi, ponieważ po rozliczeniu transakcji na giełdzie biuro maklerskie zaksięgowuje środki pieniężne na naszym rachunku inwestycyjnym. Jednak wszelkie niezamknięte pozycje są również wyceniane i jest to właśnie wycena według wartości rynkowej, przy której uwzględnia się cenę zamknięcia w danym dniu. Wszelkie zyski są wówczas określane mianem niezrealizowanych, ponieważ środki nie mogą być fizycznie zaksięgowane na naszym rachunku. Jest to więc swoista konwencja księgowania zysków, szczególnie istotna na rynku FOREX, kiedy wartość naszej niezamkniętej pozycji wymaga, by zapewnić dodatkowy depozyt zabezpieczający. Oczywiście, wycena ta obowiązuje do czasu rozpoczęcia kolejnej sesji i ustalenia ceny otwarcia.

Rozdział 12: Wykorzystanie linii dynamicznych Tabela 12.2. Hipotetyczne zyski z gry w oparciu o regułę zmiany poziomu średniej kroczącej Czas utrzymywania pozycji (dni) 22 42 29

Suma

Transakcja

Cena

Kupno

71,05 zł

Sprzedaż

78,24 zł

Sprzedaż

78,24 zł

Kupno

61,54 zł

Kupno

61,54 zł

Wycena wg wartości rynkowej

80,72 zł

Zysk wynikający z reguły zmiany poziomu średniej

Strategia gry długoterminowej „kup i trzymaj” 71,05 zł

7,19 zł 16,70 zł 19,18 zł

80,72 zł

43,07 zł (61%)

9,67 zł (14%)

Przy zakupie jakiegokolwiek systemu transakcyjnego uważaj na sposób przedstawiania wyników przez firmę, która go sprzedaje. Jeśli firma wykorzystuje wycenę według wartości rynkowej, to posługuje się de facto fikcyjnymi wynikami, wartościami zysków na papierze, które nie zostały zrealizowane. Zawsze więc docieraj do wyników realnych, czyli raportów zyskowności na podstawie zamkniętych pozycji.

Jak radzić sobie z ograniczeniami? Patrząc na wyniki w tabeli 12.2, możesz wpaść w euforię wywołaną myślą, że na giełdzie z łatwością można uzyskać w cztery miesiące zwrot z inwestycji na poziomie ponad 60%. Weź jednak pod uwagę fakt, że przykład ten został dobrany specjalnie na potrzeby książki — jest to przykład modelowy, a więc idealistyczny. Nietrudno było znaleźć wykres o takim przebiegu, jednak na każdą taką modelową sytuację przypada tysiąc innych, w których zastosowanie reguły przecięcia ceny z dziesięciodniową średnią kroczącą lub zmiany poziomu średniej kroczącej skutkowałoby wyłącznie stratami i zwiększonym ryzykiem ataku serca. Ceny instrumentu z rysunku 12.1 podlegają wyraźnemu i uporządkowanemu trendowi. Poza jednym przypadkiem wartości odstającej, kształtowały się w sposób zgodny ze średnią kroczącą, znajdując się pod nią w trendzie spadkowym i nad nią w trendzie wzrostowym. Jednak notowania cen tego samego instrumentu mogą równie dobrze podlegać trendom bocznym lub ulegać chaosowi panującemu na rynku. Ważne, byś wiedział, że średnie kroczące mają bardzo ograniczone zastosowanie w następujących sytuacjach:

9 Cena nie podlega trendowi: w okresach, gdy na rynku panuje niezdecydowanie wśród jego uczestników (stłoczenie), ceny mogą przez dłuższy czas podlegać trendom bocznym. Średnia krocząca jest wtedy linią poziomą. Przy takim horyzontalnym ruchu cen (patrz rysunek 12.2) nie otrzymujesz żadnych sygnałów kupna/sprzedaży, jakie normalnie generują średnie kroczące. Choć ruch ten jest uporządkowany — nie występują wartości odstające — to trend boczny z definicji uniemożliwia grę nastawioną na podążanie za trendem.

239

240

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

9 Szum cenowy: jeśli ceny podlegają silnym wahaniom, które sprawiają, że wiele wartości odstaje od średniej, wówczas mówimy o szumie cenowym. Można to porównać do szumach w radiu samochodowym, gdy chwilowo tracisz sygnał, ponieważ do odbiornika nie docierają fale o określonej częstotliwości. Drugi wykres na rysunku 12.2 obrazuje uporządkowany trend z niewielką liczbą wartości odstających. Z kolei trzeci wykres charakteryzuje się tą samą średnią kroczącą, która jednak nie odzwierciedla silnych wahań cenowych.

Rysunek 12.2. Kierunek i uporządkowanie trendu a średnia krocząca

Gracz posługujący się średnimi kroczącymi musi więc realizować jednocześnie dwa cele — redukować szum cenowy i zmniejszać opóźnienie sygnałów generowanych przez średnie kroczące. Jest to zadanie o tyle trudne, że są to cele sprzeczne — szum cenowy można zredukować poprzez uwzględnienie większej liczby okresów przy wyliczaniu średniej, natomiast opóźnienie można zmniejszyć, zmniejszając liczbę tych okresów.

Redukcja szumu cenowego Jeśli masz do czynienia z trendem bocznym, to nie możesz zrobić zbyt wiele (no, chyba że będziesz analizował minitrendy mogące się kształtować w krótszych przedziałach czasowych). Możesz jednak skutecznie redukować szum cenowy poprzez uwzględnienie większej liczby okresów przy wyliczaniu średniej. Chcesz w końcu ograniczać straty, które najczęściej ponoszone są z powodu podejmowania działań w oparciu o fałszywe sygnały kupna/sprzedaży. Kiedy posługujesz się średnim kroczącymi o większej liczbie okresów, na przykład średnimi 50-okresowymi, wartości odstające generujące szum znajdują swoje właściwe miejsce. Bardzo oddalona od średniej cena maksymalna lub

Rozdział 12: Wykorzystanie linii dynamicznych minimalna ma mniejsze znaczenie przy średniej 50-okresowej niż przy średniej 10-okresowej, ponieważ jej waga jest dosłownie zmniejszona w przypadku obliczania tej pierwszej. Pamiętaj jednak, że jeśli zaczniesz posługiwać się 50-okresową średnią kroczącą, potencjalnie utracone zyski będą jeszcze większe niż 8,6% (nawiązując do przykładu z 10-okresową średnią kroczącą). Ponadto w niektórych okresach trend będzie uporządkowany, a w innych będzie charakteryzował się dużą zmiennością, a najgorsze jest, że nie możesz tego stwierdzić zawczasu. Zmiana liczby okresów średniej kroczącej mająca na celu redukcję szumu to nieustanne wyzwanie dla analityków technicznych, którzy spędzili już miliony godzin na analizie tego zagadnienia. A ponieważ cały czas powiększany jest zasób danych cenowych, wiele z tych godzin analizy to godziny zmarnowane, ponieważ dotyczyły warunków, które mogą już nigdy nie wystąpić.

Zmniejszenie opóźnienia Częstokroć będziesz mógł zaobserwować ogromny skok cenowy, lecz jednocześnie będziesz wiedział, że miną dni, zanim ruch ten znajdzie odzwierciedlenie w średniej kroczącej. Jako zdyscyplinowany gracz, przestrzegający zasady przecięcia średniej kroczącej przez cenę, wpatrujesz się z niecierpliwością w wykres, widząc, jak potencjalne zyski się ulatniają. Dlaczego więc nie zmniejszyć liczby okresów średniej kroczącej, skoro średnia z mniejszą liczbą okresów jest bardziej wrażliwa na nagłe zmiany cen? Zasadniczo powinieneś uwzględniać do średniej kroczącej tak małą liczbę okresów, jak tylko pozwala na to poziom wiarygodności generowanych sygnałów kupna/sprzedaży. Przy średnich ultrakrótkich, na przykład trzydniowych, średnia nie tylko traci swe wizualne walory wskaźnikowe, ale też z większą częstotliwością następuje zjawisko piłowania. Jeśli zastosować taką 3-dniową średnią kroczącą do wykresu z rysunku 12.1, wówczas hipotetyczne zyski z gry w oparciu o zasadę przecięcia ceny ze średnią kroczącą spadłyby do 5%, co jest gorszym wynikiem niż w przypadku strategii „kup i trzymaj”. Nie istnieje jedna dobra liczba okresów dla średniej kroczącej. Najlepiej dopasowywać liczbę okresów do zmienności (szumu cenowego). Jeśli jednak zmienność jest tak duża, że musiałbyś zastosować większą liczbę okresów, to musisz pogodzić się z bardziej opóźnionymi sygnałami wejścia lub wyjścia z rynku po osiągnięciu przez cenę wartości ekstremalnej. Możesz też zmienić instrument, którym obracasz, na cechujący się mniejszą zmiennością cen.

Magiczne liczby średnich kroczących Niektórzy gracze giełdowi uważają, że ceny kształtują się w relatywnie ustalonych cyklach, takich jak na przykład cykl obejmujący trzy do czterech tygodni, trzy do czterech miesięcy (lub dwukrotnie dłuższy, obejmujący sześć do ośmiu miesięcy) oraz trzy do czterech lat. Dlatego sądzą, że liczba okresów średniej kroczącej powinna być zsynchronizowana z tymi cyklami. Jednak pomimo że cykle faktycznie występują, to jest ich bardzo wiele i w dodatku zawierają się w sobie (cykle krótsze w cyklach dłuższych). Wobec tego nikt nie jest w stanie wskazać jednego właściwego cyklu kształtowania się cen przez cały czas ani nikt nie może jednoznacznie stwierdzić, jaki cykl trwa w danym okresie. Trudno jest znaleźć statystyczne dowody na to, że rynki finansowe w pełni podlegają klasycznym teoriom cykli koniunkturalnych, a już na pewno możesz wskazać tysiące sytuacji, które tych teorii nie potwierdzają.

241

242

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Tradycje ludowe a narzędzia analityczne Często spotkasz się z analizami, w których podaje się, że cena instrumentu przecięła 50-sesyjną lub 200-sesyjną średnią kroczącą albo że ta pierwsza średnia przecięła tę drugą (co określane jest mianem „złotego krzyża”). Informacje takie mogą, lecz nie muszą być przydatne. A co w sytuacji, gdy cena od miesięcy nieznacznie tylko odbiegała od 200-sesyjnej średniej kroczącej, aż w końcu zdołała ją równie nieznacznie przeciąć? Dlaczego fakt taki uznaje się za istotne informacje?

Jednak nie mieszajmy barometru koniunktury z konkretnymi narzędziami analitycznymi. 200-sesyjna średnia krocząca sprawdza się doskonale w sytuacji, gdy chcesz poznać ogólny ton, w jakim przebiegają notowania danego instrumentu lub indeksu giełdowego. Głównie jest tak dlatego, że taka średnia krocząca jest popularna. Posługiwanie się średnimi 50-sesyjnymi lub 200-sesyjnymi ma więc sens tylko w kontekście tego, że posługuje się nimi większość uczestników rynku, a w rzeczywistości tak właśnie jest. Nawet ludzie wzdragający się Bez kontekstu rynkowego fakt przecięcia ceny przed analizą techniczną przyznają, że 200-sesyjna i średniej kroczącej o dowolnej liczbie okresów średnia krocząca ma swoistą wartość analityczną. jest kolejną porcją danych statystycznych. Kontekst jest niezbędny nawet w przypadku spopularyzowa- Lecz co ona dokładnie oznacza? Cóż, jej znaczenie nych przez Richarda Donchiana 5-sesyjnych i 20- nie zostało w pełni opisane. Ogólnie biorąc, jeśli sesyjnych średnich kroczących, które wydają się cena instrumentu spada poniżej 200-sesyjnej średniej wskaźnikami dosyć obiektywnymi — 5 sesji w ty- kroczącej, oznacza to, że instrument przestał ciegodniu to około 20 sesji w miesiącu. Jaki jest więc szyć się względami graczy, a jeśli cena przecina tę sens stosowania 50-dniowych i 200-dniowych średnią od dołu, oznacza to, że instrument wrócił średnich kroczących, które nijak nie są powiązane do łask. Niekiedy też usłyszysz sformułowanie z kalendarzem (w roku jest około 240 dni robo- „krzyż śmierci” (odwrotność „złotego krzyża”), czych)? A jak wspomniałam wcześniej w tym roz- oznaczające sytuację, w której średnia 50-sesyjna dziale, do wyznaczenia średniej kroczącej powinieneś spada poniżej poziomu średniej 200-sesyjnej (przecibrać możliwie małą (ze względu na opóźnienie na ją od góry). Chociaż sformułowanie to brzmi sygnału) liczbę okresów przy jednocześnie mak- straszliwie, to nie ma istotnego potwierdzenia symalnej redukcji szumu, aby ograniczyć często- w badaniach statystycznych jako wiarygodny wskaźtliwość piłowania. Możesz dojść do wniosku, że nik techniczny. Jest to doskonały przykład sytuposługując się 50-dniowymi lub 200-dniowymi acji, kiedy nacechowany bardzo negatywnie żarśrednimi kroczącymi, podpisujesz na siebie wyrok, gon bardziej wpływa na reakcje graczy niż fakty, ponieważ opierasz się na wskaźnikach nieefektyw- które są przez ten wskaźnik opisywane. nych z definicji.

Jak już wspominałam w rozdziale 2., tak naprawdę nie ma to znaczenia, czy względnie stałe okresy cykli są istotnie prawdziwe, czy nie. Ważne jest to, że w ich istnienie wierzy duża liczba graczy, ponieważ znajdą się tacy, którzy sprawią, że cykle faktycznie zaistnieją, i będą mogli wyciągnąć z tego korzyści dla siebie. Do powszechnie stosowanych średnich kroczących należą średnie 28-dniowe i ich połowiczne wersje 14-dniowe. Popularne są też układy średnich, na przykład 5-, 10- i 20-dniowe, oraz ich różne wariacje, na przykład 4-, 18- i 40-dniowe. Liczba tych różnych kombinacji świadczy o rozmaitych interpretacjach cykli giełdowych. Kalendarzowa średnia 28-dniowa traktowana jako średnia miesięczna ewidentnie nie odzwierciedla miesięcznego cyklu giełdowego, który wynosi 20 lub 22 dni robocze. Te rozbieżności mają różne przyczyny. Niektórzy analitycy śmieją się, że 4-dniową średnią kroczącą zaczęto stosować po to, aby przechytrzyć graczy posługujących się średnią 5-dniową. Podobnie średnia 9-dniowa daje pewnym graczom jeden dzień przewagi nad tymi, którzy korzystają z bardziej popularnej średniej 10-dniowej.

Rozdział 12: Wykorzystanie linii dynamicznych Wniosek końcowy: bądź sceptycznie nastawiony do wszelkich transakcji opierających się na magicznych liczbach okresów średnich kroczących. Analizą techniczną rządzi podejście empiryczne: musisz brać pod uwagę, co mówią dane. Jedna średnia krocząca zasługuje na szczególną uwagę. Jest to średnia 20-dniowa. Kiedy cena danego instrumentu podlega wyraźnemu trendowi, średnia 20-dniowa funkcjonuje często jak linia wsparcia — strona podażowa przestaje wyprzedawać, kiedy cena osiąga lub przecina poziom tej średniej kroczącej. Rzadziej natomiast średnia ta służy jako opór (o liniach wsparcia i oporu piszę w rozdziale 10.). Zaletą średniej kroczącej służącej za poziom wsparcia lub oporu jest to, że nie musisz ustalać subiektywnie punktu początkowego i końcowego. Jest to proces automatyczny i obiektywny, a każdy gracz widzi tę samą linię. Dlatego wielu graczy nanosi na każdy wykres 20-dniową średnią kroczącą tylko po to, by wiedzieć, co widzą inni gracze, którzy mogą w oparciu o nią podejmować decyzje transakcyjne. Służy ona wówczas jako swoisty poziom porównawczy. Spotkasz się też z praktyką nakładania na siebie linii regresji i 20-dniowej średniej kroczącej. Takie połączenie może sprawiać złudne wrażenie, że na rynku istotnie panuje jakiś ukryty porządek. Nie daj się zwieść takim przesądom. Być może faktycznie w niektórych przypadkach zdarzają się okresy pewnego ładu, lecz pamiętaj, że żaden trend nie trwa wiecznie. Ciesz się 20-dniową średnią kroczącą, póki wskazania są wiarygodne, ponieważ w punktach zwrotnych średnia ta zawsze zawodzi.

Dostosowywanie średniej kroczącej Średnią kroczącą możesz tak dopasować do kształtowania się cen, aby lepiej odzwierciedlała ich aktualny przebieg, bez poświęcania wszystkich korzyści płynących z procesu uśredniania. Poniżej przekonasz się, jak to uczynić.

Poznajemy różne rodzaje średnich kroczących Nazwy średnich kroczących są bardzo skracane. Możesz na przykład zobaczyć skrót SMA i zastanawiać się, co takiego może on oznaczać? SMA to skrót od angielskiego terminu simple moving average, który jest powszechnie używany na całym świecie. Podobne skróty oznaczają też inne średnie kroczące, o których będę dalej pisała w tym rozdziale. I tak WMA to ważona średnia krocząca (ang. weighted moving average), EMA to wykładnicza średnia krocząca (ang. exponential moving average), a AMA to adaptacyjna średnia krocząca (ang. adaptive moving average).

Ważone i wykładnicze średnie kroczące Zamiast ograniczać liczbę okresów branych pod uwagę w prostej średniej kroczącej po to, by lepiej odzwierciedlała ona zmiany cen, możesz określić ważność danych cenowych, nadając im stosowne wagi. W ten sposób możesz zwiększyć wagę ostatnich cen, a zmniejszyć wagę cen wcześniejszych. Ważoną średnią kroczącą obliczasz, mnożąc poszczególne ceny przez nadane im wagi. Jeśli jest to na przykład średnia 5-sesyjna, cena z dnia 5. (obecnego) będzie przemnożona przez 5, cena z dnia 4. przez 4, cena z dnia 3. przez 3 i tak dalej. Pamiętaj, by po zsumowaniu przemnożonych cen podzielić wynik przez sumę wag (15), a nie przez liczbę okresów (5).

243

244

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną Większą popularnością od ważonej średniej kroczącej cieszy się wykładnicza średnia krocząca, będąca odmianą tej pierwszej, w której kolejne wagi maleją wykładniczo. Wykładniczą średnią kroczącą wyliczyć jest o wiele trudniej niż zwykłą ważoną średnią kroczącą, lecz na szczęście oprogramowanie analityczne robi to za nas. Ogólny wzór zakłada, że do odpowiednio skorygowanej dzisiejszej ceny zamknięcia dodaje się skorygowaną wartość wczorajszej wykładniczej średniej kroczącej. Skoro jest to wzór rekurencyjny (aby obliczyć dzisiejszą wartość EMA, musisz znać wartość wczorajszą), przyjmuje się, że EMA w pierwszym okresie jest równa prostej średniej kroczącej cen z kilku poprzedzających okresów. W ten sposób SMA jest uwzględniona we wzorze na EMA. Czynnik korygujący, w tym przypadku zwany parametrem wygładzania wykładniczego i oznaczany literą α, oblicza się, dzieląc liczbę 2 przez liczbę okresów powiększoną o 1 (α = 2/N+1, gdzie N = liczba okresów średniej kroczącej). Jeśli więc chcesz wyliczyć wartość 20-sesyjnej wykładniczej średniej kroczącej, parametr α będzie wynosił 2/21. Jeśli chcesz wyliczyć wartość 10-sesyjnej EMA, α równa się 2/11. W jakim celu używa się tego parametru? Oto dwa główne powody:

9 Parametr powoduje, że różnica pomiędzy wykładniczą średnią kroczącą a ostatnią ceną jest mniejsza w porównaniu do różnicy występującej pomiędzy ceną a prostą średnią kroczącą. Tym samym przybliża średnią do ostatnich cen, sprawiając, że jest ona wskaźnikiem lepiej oddającym ich przebieg.

9 Im mniejsza jest liczba okresów, tym wyższą wartość będzie miał parametr α.

Wedle tej zasady odległość pomiędzy ceną a średnią kroczącą jest jeszcze bardziej zmniejszona.

Adaptacyjne średnie kroczące Adaptacyjne średnie kroczące działają podobnie do długookresowych prostych średnich kroczących dlatego, że zmniejszają wpływ wartości odstających, choć nie tracą możliwości dobrego odzwierciedlania trendów. Łączą one tym samym dwa sprzeczne cele dostosowywania średnich — liczba okresów jest ograniczona do minimum, żeby AMA nie generowały sygnałów zbyt późno, a jednocześnie jest na tyle duża, aby zostały wyeliminowane efekty whipsaw (piłowania). Innymi słowy, czasami chcesz zmniejszyć liczbę okresów, a czasami chcesz ją zwiększyć. Nie chcesz robić tego samodzielnie, ponieważ nie wiesz zawczasu, która średnia będzie odpowiednia. Wolisz skorzystać z mechanizmu autokorygującego liczbę okresów w zależności od zmienności, tak by średnia sama dopasowywała się do warunków rynkowych. Właśnie taki mechanizm wykorzystuje adaptacyjna średnia krocząca — uwzględnia różną liczbę okresów w zależności od zmienności. Jest to coś, czego nie ma w ustawieniach prostej średniej kroczącej. Adaptacyjną średnią kroczącą wprowadził do analizy technicznej twórca systemów transakcyjnych Perry Kaufman. Stąd czasami możesz spotkać się ze skrótem KAMA, czyli z angielskiego Kaufman’s adaptive moving average. Inne wersje oznacza się po prostu skrótem AMA lub dodaje z przodu inicjał nazwiska ich twórcy, na przykład JAMA od nazwiska Richarda Jurika. Proces adaptacji średniej kroczącej w przypadku KAMA rozpoczyna się od ustalenia tak zwanego wskaźnika efektywności (ang. efficiency ratio), który mierzy stopień prostoliniowości zmian cen z okresu na okres.

Rozdział 12: Wykorzystanie linii dynamicznych Efektywne ceny zmieniają się prostoliniowo. Ich współczynnik efektywności wynosi 1. Ceny nieefektywne przypominają sposób poruszania się pijanego w sztok człowieka. Ich współczynnik wynosi 0. Większość przebiegów cen zawiera się pomiędzy tymi dwiema skrajnościami. Nadane współczynniki zostają ujęte we wzorze na średnią kroczącą i wówczas nazywane są stałymi wygładzania, choć de facto nimi nie są w rozumieniu matematycznym, ponieważ ich wartość liczbowa się zmienia w zależności od efektywności zmian cen. Im stała wygładzania jest bliższa jedności, tym ceny są bardziej brane pod uwagę, a średnia precyzyjniej odzwierciedla ich ruch. Jeśli stała jest bliższa zeru, wartość średniej zbytnio się nie zmienia i ma podobną wartość w danym dniu co w dniu poprzednim. Innymi słowy, wszelkie wartości odstające są ignorowane.

Wybieramy rodzaj średniej kroczącej W środowisku analityków i graczy giełdowych nieustannie trwają dysputy na temat tego, która średnia jest najlepszym wskaźnikiem oddającym zmienne ruchy cen. Na rysunku 12.3 zamieszczono cztery omawiane dotąd rodzaje średnich, lecz trzeba nadmienić, że nie są to wszystkie możliwe rodzaje i modyfikacje.

Rysunek 12.3. Różne rodzaje średnich kroczących

Każdy rodzaj średniej kroczącej ma swoje wady i zalety. Najbardziej wrażliwa na zmiany ostatnich cen jest ważona średnia krocząca, a zaraz za nią wykładnicza średnia krocząca. Z kolei KAMA jest średnią, która najlepiej nadaje się do eliminacji szumów z trendu objawiających się w postaci dużych wartości odstających. Oznacza to więc, że sprawdza się bardzo dobrze do ograniczania strat na piłowaniu. Jednak przy pojawieniu się startowej luki cenowej nadaje jej wartość efektywną równą zero. Jest to ewidentna wada w przypadku, gdy mamy do czynienia z odwróceniem trendu, co widać właśnie na poniższym rysunku. Wchodzisz bowiem na rynek o wiele później, ale z drugiej strony, mocno redukujesz liczbę fałszywych sygnałów kupna/sprzedaży.

245

246

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną Nie przypisuj średnim kroczącym nadnaturalnych mocy. To tylko arytmetyka. Nie jesteś w stanie za ich pomocą uchwycić każdego istotnego ruchu cenowego, a co więcej, w ogóle nie odzwierciedlają one tak ważnych ruchów, jak na przykład startowa luka cenowa. Średnia krocząca to obraz przebiegu cen w nieco innym opakowaniu, więc nigdy nie należy ich utożsamiać z przebiegiem samych cen.

Wykorzystywanie wielu średnich kroczących naraz Lubisz posługiwać się krótkookresowymi średnimi kroczącymi, ponieważ generują one sygnały z najmniejszym możliwym opóźnieniem. Jednocześnie lubisz korzystać z długookresowych średnich, gdyż znacząco redukują one szumy wynikające ze zmienności cen, a tym samym liczbę fałszywych sygnałów. Dlaczego więc nie posługiwać się obiema naraz? Albo trzema — krótko-, średnio- i długookresową średnią kroczącą? Oczywiście, jest to możliwe, więc czytaj dalej!

Włączamy do gry dwie średnie kroczące jednocześnie Powracamy w tym miejscu do koncepcji przecięcia średniej kroczącej, przy czym teraz objawi się ona w całej krasie. Tym razem jednak nie będziemy przypatrywali się przecięciu ceny z prostą średnią kroczącą, tylko przecięciu jednej średniej kroczącej przez drugą. Zazwyczaj jest to przecięcie długookresowej średniej kroczącej (na przykład 20-sesyjnej) przez krótkookresową średnią kroczącą (na przykład 5-sesyjną). W ten sposób zestawiasz na wykresie średnią kroczącą tygodniową (5 dni) ze średnią kroczącą miesięczną (20 dni). Zasadniczo, kiedy krótkookresowa średnia krocząca przecina długookresową od dołu ku górze, jest to sygnał kupna. Kiedy natomiast krótkookresowa średnia krocząca przecina długookresową od góry ku dołowi, sprzedawaj. Możesz dobierać dowolne kombinacje parametrów dla przecinających się średnich kroczących, które wykorzystujesz jako narzędzie techniczne. Zanim jednak przejdziemy do szczegółowego omówienia sposobów doboru parametrów do modelu przecinających się średnich, spójrz na rysunek 12.4, który różni się od rysunku 12.1 tylko tym, że odkładamy na nim dwie średnie kroczące — 5-sesyjną i 20-sesyjną. Strzałki oznaczają sygnały kupna / sprzedaży, tak jak opisałam to w powyższej wskazówce. Jeśli przyjrzysz się dobrze, zauważysz, że umiejscowienie strzałek jest podobne na obu wykresach. Różnica jest taka, że na wykresie z rysunku 12.4 znikają problemy, które omawiałam na przykładzie wykresu z rysunku 12.1. Wartość odstająca jest nadal na obu wykresach, lecz w drugim przypadku średnia 5-sesyjna znajduje się ewidentnie poniżej średniej 20-sesyjnej, więc nie przejmujesz się tą wartością odstającą. Na dobrą sprawę, nawet przestajesz ją zauważać. Podobna sytuacja ma miejsce w prawym górnym rogu wykresu, gdzie niektóre słupki cenowe znajdują się wraz z cenami zamknięcia pod linią tygodniowej średniej kroczącej, lecz dopóki znajduje się ona ponad linią miesięcznej średniej kroczącej, dopóty nie zważasz na przecięcie cen. Co więcej, pomiędzy liniami jest jeszcze więcej światła niż we wcześniej omawianym przypadku.

Rozdział 12: Wykorzystanie linii dynamicznych

Rysunek 12.4. Model przecinających się dwóch średnich kroczących

Im więcej przestrzeni — światła — pomiędzy liniami średnich kroczących, tym bardziej pewny możesz być sygnału, który wcześniej został wygenerowany przy ich przecięciu, i tego, że ruch będzie kontynuowany. Kiedy linie średnich kroczących zbiegają się ku sobie (na przykład w sytuacji wystąpienia wartości odstającej), tym mniejsza pewność, że ruch zainicjowany po sygnale będzie trwał dalej. Jeśli grasz w oparciu o strategię przecinających się średnich kroczących, to po wyliczeniu hipotetycznych zysków okazuje się, że przy kapitale początkowym na poziomie 70,61 zł zyskałbyś 25,31 zł, czyli osiągnąłbyś zwrot w wysokości 36%. Dokładnie pokazałam to w tabeli 12.3. Jest to co prawda o wiele mniej niż 61% — zwrot możliwy do osiągnięcia przy zastosowaniu reguły zmiany poziomu średniej kroczącej pokazany w tabeli 12.2, lecz zanim osądzisz omawianą tutaj strategię, weź pod uwagę poniższe jej zalety:

9 Przecięcie dwóch średnich widzisz od razu, nie musisz więc dopatrywać się

obniżenia poziomu jednej średniej na wykresie lub żmudnie porównywać jej wartości ze sobą każdego dnia. Przy przecięciu dwóch średnich też możesz zastosować filtr czasu, na przykład odczekać dzień lub dwa po przecięciu. Możesz także zastosować filtr wielkości przecięcia, ustalając pewną procentową wartość spadku krótkookresowej średniej poniżej średniej długookresowej.

9 Przecięcie się średnich kroczących jest o tyle bardziej wiarygodne od zmiany

poziomu jednej średniej lub przecięcia się z nią ceny, że jest mniej wrażliwe na wartości odchylone. Co prawda jest sygnałem bardziej opóźnionym (patrz nagłówek „Zmniejszenie opóźnienia”), ale z pewnością bardziej niezawodnym. Jak zwykle więc jest to kwestia wyboru pomiędzy ryzykiem a zyskami.

9 Dokonujesz o wiele mniejszej liczby transakcji, redukując tym samym koszty

transakcyjne wynikające z pośrednictwa maklera. W przypadku przecięcia ceny ze średnią kroczącą dokonywałeś dziesięciu transakcji (pięć razy otwierałeś pozycję i pięć razy ją zamykałeś), a w przypadku zmiany poziomu średniej kroczącej lub przecięcia się dwóch średnich kroczących składasz tylko sześć zleceń.

247

248

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną Tabela 12.3. Hipotetyczne zyski z gry w oparciu o strategię przecięcia się średnich kroczących Czas utrzymywania pozycji (dni) 25 43 29

Suma

Transakcja

Cena

Kupno

70,61 zł

Sprzedaż

74,20 zł

Sprzedaż

74,20 zł

Kupno

66,60 zł

Kupno

66,60 zł

Wycena wg wartości rynkowej

80,72 zł

Zysk przy strategii przecięcia się średnich

Strategia gry długoterminowej „kup i trzymaj” 70,61 zł

3,59 zł 7,60 zł 14,12 zł

80,72 zł

25,31 zł (36%)

10,11 zł (14%)

Aplikujemy trzy średnie kroczące Skoro strategia gry wykorzystująca przecięcie się dwóch średnich kroczących dobrze się sprawdza w praktyce, to gra z wykorzystaniem trzech średnich musi przynosić jeszcze lepsze wyniki. Rozważ na przykład średnią 5-sesyjną, 10-sesyjną i 20-sesyjną. Za sygnał kupna mógłbyś uznać sytuację, kiedy zarówno średnia 5-sesyjna, jak i średnia 10-sesyjna przecinają średnią 20-sesyjną. Jeśli otwierasz tylko pozycje długie i nie dokonujesz nigdy krótkiej sprzedaży, sygnał sprzedaży możesz uwarunkować na przykład od sytuacji, w której średnia 5-sesyjna przecina jedną z dwóch pozostałych. Podejście wykorzystujące przecięcie trzech średnich to podejście klasyczne w analizie technicznej — kosztem opóźnienia w wejściu na rynek uzyskujesz wysoką pewność, że nie wystąpią fałszywe sygnały. Pomimo tego kompromisu podejście to ma jedną główną zaletę — powoduje, że jesteś daleki od zajmowania pozycji w sytuacji występowania trendu bocznego lub dużej zmienności cen. Nie musisz wówczas posiłkować się wyjątkowo długookresową średnią, aby dostrzec jakikolwiek trend. W podejściu wykorzystującym dwie średnie kroczące praktycznie cały czas jesteś obecny na rynku — nawet kiedy zamykasz pozycję długą, sprzedając instrument, to jednocześnie otwierasz pozycję krótką. Jednak w sytuacji, gdy na rynku panuje silny szum (duża zmienność), możesz stać się ofiarą intensywnego piłowania. Fałszywe sygnały mogą się też pojawiać często w trendzie bocznym. Takich dylematów nie ma na pewno nikt, kto wykorzystuje trzy średnie kroczące. Sygnałów jest o wiele mniej, co sprawia, że nie wchodzisz tak często na rynek. A jak wiadomo, gdy nie ma Cię na rynku, nic nie ryzykujesz. Spójrz na rysunek 12.5. Średnia 5-sesyjna przecina najpierw obie średnie. Następnie średnia 10-sesyjna przecina średnią 20-sesyjną i ten moment oznaczony jest strzałką w lewym dolnym rogu. Kupujesz. Strzałka środkowa wskazuje moment przecięcia od góry średniej 10-sesyjnej przez średnią 5-sesyjną. Wychodzisz z rynku. Nie zajmujesz krótkiej pozycji, tak jak miało to miejsce w przypadku dwóch średnich kroczących, ponieważ mógłbyś stracić dużo na piłowaniu w kolejnych tygodniach. Spójrz tylko, jak chimerycznie zachowują się ceny, jak duża jest amplituda wahań w tak krótkim okresie. Wreszcie pod koniec widocznego wykresu zostaje wygenerowany kolejny sygnał kupna, głównie za sprawą przecięcia przez średnią 5-sesyjną dwóch pozostałych.

Rozdział 12: Wykorzystanie linii dynamicznych

Rysunek 12.5. Model gry wykorzystującej trzy średnie kroczące

Zgłębiamy zagadnienie zbieżności i rozbieżności średnich kroczących Kiedy na wykresie cena przecina średnią kroczącą lub jedna średnia krocząca przecina drugą, jest wówczas generowany sygnał, na podstawie którego może zostać podjęta decyzja transakcyjna. Przecięcie się średnich lub ceny ze średnią jest jednak dosyć tępym narzędziem. Często możesz już wcześniej stwierdzić, że dojdzie do przecięcia, lecz jesteś zdyscyplinowany i przestrzegasz ustalonych zasad, więc możesz tylko z niecierpliwością wpatrywać się w wykres, aż faktycznie dojdzie do przecięcia. Jeśli przeanalizujesz przebieg dwóch średnich kroczących, zauważysz, że w punkcie zwrotnym krótkookresowa średnia krocząca przybliża się do ceny (zbiega się z wykresem cenowym), a długookresowa średnia krocząca, nieco później, zbiega się ze średnią krótkookresową. W momencie przecięcia się tych dwóch średnich cena już dawno minęła szczyt (lub dołek). Po przecięciu się ze sobą średnie zaczynają, oczywiście, oddalać się od siebie (zachodzi ich rozbieżność). Czy nie przydałoby się nam narzędzie pozwalające mierzyć zbieżność i rozbieżność średnich kroczących? Byłaby to kolejna miara nastrojów rynkowych. Zinterpretować to można w następujący sposób: nastroje rynkowe przestają być zgodne z bieżącym trendem, jeśli zachodzi zbieżność średnich kroczących, a potwierdzają go, jeśli zachodzi rozbieżność średnich kroczących.

249

250

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną Oto podstawowe informacje, jakie powinieneś mieć na temat zbieżności i rozbieżności:

9 Zbieżność: kiedy dwie średnie kroczące zbiegają się ze sobą, może to oznaczać,

że trend dobiega końca. Zbieżność stanowi więc sygnał wczesnego ostrzegania. Ponieważ średnie kroczące są wskaźnikami opóźnionymi, pomiar zbieżności stanowi sposób na przewidywanie przecięcia. Kiedy dochodzi do zbieżności średnich w trendzie wzrostowym, a więc w okolicach szczytu cenowego, świadczy to o tym, że krótkoterminowy popyt słabnie — uczestnicy rynku nie są w stanie osiągać coraz wyższych cen zamknięcia. Trend nadal obowiązuje, zgodnie ze wskazaniami długookresowej średniej kroczącej. Oczywiście, odwrotna sytuacja zachodzi w trendzie spadkowym w okolicach dna cenowego. Strona podażowa straciła na sile, ponieważ brak jest sprzedających, którzy byliby skłonni oferować instrument po jeszcze niższych niż dotychczas cenach.

9 Rozbieżność: kiedy zaś widzisz, że średnie kroczące oddalają się od siebie

nawzajem, możesz być pewien, że trend (przynajmniej w najbliższym czasie) się utrzyma. W praktyce jednak musisz uważnie obserwować zjawisko rozbieżności, ponieważ skrajna rozbieżność nie utrzymuje się zbyt długo i zazwyczaj jest zapowiedzią tego, że ceny osiągnęły poziomy ekstremalne, więc można spodziewać się spowolnienia i w końcu odwrócenia bieżącego trendu.

Poniżej znajdziesz podstawowe informacje na temat tego, jak obliczać zbieżność i rozbieżność oraz jak wykorzystywać te zjawiska dla zwiększenia efektywności przeprowadzanych transakcji.

Obliczamy zbieżność i rozbieżność Aby uzyskać wartość liczbową zbieżności i rozbieżności, wystarczy od krótkookresowej średniej kroczącej odjąć średnią długookresową. Wydaje się, że powinno być na odwrót, ale zastanów się przez chwilę. Jeśli rosną ceny, a wraz z nimi poziomy średnich kroczących, to poziom długookresowej średniej będzie wówczas zawsze mniejszy (na przykład będzie wynosił 10 zł), a poziom krótkookresowej średniej będzie większy (na przykład 15 zł). Po odjęciu tej pierwszej od drugiej dostajemy 5 zł. W tym momencie cena osiąga szczyt i zaczyna spadać. Średnia krótkookresowa spada i następnego dnia wynosi 13 zł. Jednak średnia długookresowa jeszcze się wznosi (gdyż jest wskaźnikiem wolniejszym, uwzględniającym więcej okresów). Dzisiejszy spadek to tylko kropla w morzu cen. Dlatego średnia długookresowa rośnie do poziomu 12 zł. Różnica między średnimi wynosi obecnie 1 zł, a więc nastąpiła zbieżność od 5 zł do 1 zł. Gerard Appel, twórca wskaźnika MACD, czyli wskaźnika zbieżności/rozbieżności średnich kroczących (ang. Moving Averages Convergence Divergence) zaprojektował go w oparciu o dwie wykładnicze średnie kroczące — 26-sesyjną i 12-sesyjną. Nie oznacza to jednak, że nie można zmieniać parametrów tego wskaźnika wedle własnego uznania i specyfiki instrumentu, którym handlujesz, jeśli tylko po ich zastosowaniu wskaźnik MACD sprawdzi się w testach wstecznych (patrz rozdział 4.). W górnej części rysunku 12.6 na wykresie cenowym widać dwie wykładnicze średnie kroczące: 26-sesyjną i 12-sesyjną (średnie kroczące Appela). W dolnej części widać natomiast wskaźnik MACD jako wynik odjęcia średniej 26-sesyjnej od 12-sesyjnej.

Rozdział 12: Wykorzystanie linii dynamicznych

Rysunek 12.6. Zbieżność i rozbieżność

Kiedy linia wskaźnika się wznosi, rozbieżność rośnie. Kiedy linia opada, średnie się zbiegają. Gdy różnica między poziomami średnich wynosi zero, oczywiście dochodzi do przecięcia z linią zero. Możesz to sprawdzić, odnosząc wykres wskaźnika do przebiegu średnich na wykresie cenowym.

Konstruujemy narzędzie decyzyjne Jak na razie masz do dyspozycji tylko jedną linię wskaźnika MACD. Aby przekształcić go w narzędzie decyzyjne, musisz dodać linię sygnalną. Appel zaprojektował wskaźnik tak, że linią sygnalną jest linia średniej kroczącej wskaźnika MACD, która jest nałożona na jego wykres. Standardowo jest to 9-sesyjna wykładnicza średnia krocząca. Pełny wskaźnik MACD został zaprezentowany w dolnej części rysunku 12.7. Strzałki ponownie oznaczają momenty, w których należy kupować lub sprzedawać. Zwróć uwagę, że przecięcie linii sygnalnej (średniej kroczącej MACD) z linią MACD następuje wcześniej niż przecięcie się dwóch średnich kroczących na wykresie cenowym. Patrząc od lewej, wskaźnik MACD generuje sygnał dwa dni wcześniej. Jednak największe korzyści zapewnia kolejny sygnał — sygnał sprzedaży. W tym przypadku MACD sugeruje, by zamknąć pozycję na dwa tygodnie przed rzeczywistym przecięciem się średnich. Pozwala Ci to zaoszczędzić 4,68 zł, czyli około 5%. W końcu zostaje wygenerowany trzeci sygnał na wykresie MACD, podczas gdy średnie kroczące ociągają się z przecięciem. Co prawda sygnał pojawił się na dwa tygodnie przed przecięciem, ale w tym przypadku wolałabym odczekać, aż pojawi się między linią MACD a jej średnią kroczącą nieco więcej światła (będą od siebie nieco bardziej oddalone).

251

252

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Rysunek 12.7. Wskaźnik MACD

Lepsze wykorzystanie wskaźnika MACD do podejmowania decyzji polega nie tylko na dostrzeżeniu przecięcia linii sygnalnej przez linię MACD od dołu, ale też na odczekaniu do momentu, aż obie linie znajdą się w strefie dodatniej (powyżej linii zero). Wydaje się, że MACD ma bardzo duży potencjał prognostyczny, ponieważ jest w stanie uprzedzić Cię o dosyć wyraźnym spadku na przykład o dwa tygodnie wcześniej, niż mogłoby Ci to zasygnalizować przecięcie się średnich kroczących. Takie wyprzedzenie jest tym bardziej pomocne, że sama średnia krocząca nie sprawdza się w sytuacji powstania luki cenowej. Zalety te czynią MACD jednym z najpopularniejszych wskaźników analizy technicznej. Uważaj jednak, by nie przypisywać mu zbyt wielu zalet. Gdy na rynku nastąpi gwałtowne załamanie, ceny zaczną drastycznie odbiegać od poziomów średnich, a wskaźniki zaczną wariować, ponieważ zbieżność i rozbieżność średnich kroczących przestanie być adekwatna do sytuacji. Powstaje nowa konfiguracja cen, której MACD nie uwzględnia, ponieważ z racji tego, że jest oparty na średnich kroczących, również jest opóźniony i nie jest w stanie zasygnalizować gwałtownego załamania na rynku.

Interpretacja MACD Interpretacja wskaźnika MACD może nastręczać trudności, może z wyjątkiem sytuacji, kiedy linia sygnalna zostaje przecięta przez linię wskaźnika MACD. Nie jesteś w tych trudach osamotniony, dlatego w celu ułatwienia odczytywania wskaźnika MACD umożliwiono jego prezentację w innym formacie graficznym — jako histogram, który jest o wiele przyjemniejszy dla oka. Spójrz na rysunek 12.8.

Rozdział 12: Wykorzystanie linii dynamicznych

Rysunek 12.8. Histogram MACD

Widać na nim wykres słupkowy, na którym każdy słupek odzwierciedla różnicę pomiędzy linią MACD a linią sygnalną w danym okresie. Histogram pozwala szybko określić, czy pomiędzy tymi liniami występuje duża lub mała rozbieżność. Jeśli słupki stają się coraz dłuższe, świadczy to o oddalaniu się od siebie tych linii, a gdy coraz krótsze, oznacza to zbliżanie się do siebie linii MACD i linii sygnalnej. Słupki na poziomie zero sygnalizują przecięcie, a więc maksymalną zbieżność — może to być sygnał zmiany trendu. Kiedy słupki histogramu zaczynają formować się „do góry nogami” (spadają poniżej zera), jest to sygnał sprzedaży (oznacza to, że linia MACD przecina od góry linię sygnalną i znajduje się pod nią). Co powinieneś zrobić, gdy słupki stają się coraz krótsze, choć są nadal w obszarze wartości ujemnych? Czekasz. Oznacza to bowiem, że strona podażowa traci na sile. Technicznie biorąc, powinieneś wstrzymać się z kupnem do momentu przekroczenia przez słupki poziomu zero, ale decyzja należy do Ciebie — być może wcześniej trafnie przewidzisz, że do tego dojdzie. Co więcej, nawet jeśli słupki zaczną znowu będą powyżej zera (co oznacza, że linia MACD przecięła linię sygnalną od dołu), warto czasami poczekać, aż linia MACD też znajdzie się powyżej linii zero. Często bowiem dochodzi do przecięcia linii sygnalnej przez linię MACD od dołu, lecz dopóki obie linie są w obszarze wartości ujemnych, sygnał ten może być fałszywym sygnałem kupna (patrz rysunek 12.8). Warto wówczas wstrzymać się z decyzją, dopóki linie te wyraźniej się od siebie nie oddalą, lub dopóki linia MACD nie znajdzie się powyżej zera.

253

254

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Rozdział 13

Mierzymy impet W tym rozdziale: ► Dowiadujemy się, co oznacza impet w notowaniach giełdowych. ► Poznajemy wzory i zastosowanie wskaźnika impetu. ► Poznajemy wskaźnik siły względnej (RSI). ► Zapoznajemy się z oscylatorem stochastycznym.

P

ęd, który w mechanice jest wielkością fizyczną opisującą ruch obiektu fizycznego, w analizie technicznej nazywa się impetem. Można powiedzieć, że impet jest siłą uzależnioną od masy i prędkości obiektu, którym w tym przypadku jest cena instrumentu. Choć impet zmian cen mierzą różne wskaźniki, nie każdy z nich ma w nazwie to słowo. W niniejszym rozdziale przedstawię niektóre ze wskaźników impetu i podam wskazówki dotyczące korzystania z nich. W analizie technicznej terminu impet używa się zamiennie z określeniem tempo zmian. Wykresy tych wskaźników wyglądają na wykresie niemal identycznie. Jeśli więc nie planujesz rozpisywać wzorów, możesz dopuścić drobne różnice, które nie wpływają na analizę. W całym rozdziale jednak dla ułatwienia posługuję się terminem impet. Ogólnie rzecz biorąc, wskaźniki impetu możesz wykorzystywać w dwojaki sposób: jako same w sobie źródła sygnałów kupna/sprzedaży oraz jako wskaźniki weryfikujące sygnały generowane przez inne wskaźniki. Wskaźniki impetu są wskaźnikami wiodącymi, które mogą zrekompensować opóźnienia sygnałów generowanych przez wskaźniki podążające za trendem, takie jak na przykład średnie kroczące. Wskaźniki impetu sprawdzają się doskonale w trendach bocznych do określania przeważającego kierunku zmian cen, a także mogą identyfikować sytuacje, w których rynek jest wyprzedany lub wykupiony (patrz rozdział 2.).

Nieco matematyki: obliczamy impet Tak naprawdę wszystko, co musisz wiedzieć o impecie, to fakt, że porównuje on cenę obecną z ceną sprzed x okresów. Wyższa liczba oznacza większą prędkość zmian — a o to chodzi we wskaźnikach impetu. Jak to jednak wyliczyć? Poniżej znajdziesz wszelkie niezbędne informacje na ten temat wraz ze wskazówkami, jak poddać obróbce i wykorzystać dane z obliczeń w grze giełdowej.

256

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną Pamiętaj, że okresem wstecznym analizy impetu może być dowolny okres. Tutaj posługuję się okresem 5-dniowym, chociaż najczęściej spotkasz się z okresami 12-sesyjnymi i 14-sesyjnymi — zwłaszcza na platformach inwestycyjnych i w programach analitycznych. Dlaczego właśnie 12 i 14 dni, a nie 10 czy 15 (odpowiednio dwa i trzy tygodnie sesji giełdowych)? Dlatego, że twórcy tych wskaźników uzyskali najlepsze wyniki w testach wstecznych tych wskaźników dla takich właśnie okresów.

Wykorzystujemy metodę odejmowania Główną ideą przyświecającą wskaźnikom impetu jest mierzenie tempa zmian cen w danym okresie, na przykład jednego tygodnia. Wzór jest następujący: Impet = cena obecna – cena sprzed 5 dni Impet = 15 zł – 10 zł = 5 zł Pojedyncza wartość 5 zł zbyt wiele nie mówi, poza tym, że wiemy, iż cena zmieniła się o 5 zł. Jeśli jednak wartości takie zestawiamy na bieżąco, otrzymujemy konkretny i funkcjonalny wskaźnik. Na rysunku 13.1 wskaźnik impetu spada poniżej zera (ostatnia cena jest niższa od ceny sprzed pięciu dni) na jeden dzień przed spadkową luką cenową. Nieco później wykres wskaźnika impetu nieznacznie wykracza ponad poziom zero, lecz stan ten nie utrzymuje się dłużej niż jeden dzień. W końcu wskaźnik z powrotem wkracza w strefę dodatnią, pomimo że cena jeszcze spada. Jednak jak widać, jest to sygnał, który bezbłędnie antycypował odwrócenie trendu na wzrostowy. Trzy dni później cena przełamuje opór wyznaczony na poziomie poprzedniego lokalnego szczytu cenowego.

Rysunek 13.1. Wskaźnik impetu prognozuje zmiany cen

Rozdział 13: Mierzymy impet Jeśli założymy, że w kolejnym dniu po dniu obecnym cena wzrośnie o 1 zł, czyli będzie wynosić 16 zł, a taka sama zmiana nastąpiła pomiędzy piątym a czwartym dniem, czyli z 10 zł na 11 zł, to: Impet = 16 zł – 11 zł = 5 zł W dniu 6. wskaźnik impetu zaczyna poruszać się horyzontalnie (wykres jest na stałym poziomie). Choć więc cena wzrosła, impet się nie zmienił. Zmiany następują więc w takim samym tempie.

Wykorzystujemy metodę tempa zmian To, co przedstawiam jako impet, w praktyce przez purystów statystycznych jest nazywane tempem zmian. Właściwy wskaźnik impetu, którym posługują się gracze giełdowi i który jest zazwyczaj standardowym wskaźnikiem w platformach transakcyjnych, jest obliczany inaczej niż w metodzie odejmowania, którą opisałam powyżej. Oto wykorzystywany wzór: 1. Podziel dzisiejszą cenę zamknięcia przez cenę zamknięcia sprzed pięciu dni. 2. Otrzymany wynik pomnóż przez 100. M = (Dzisiejsza cena zamknięcia/Cena zamknięcia sprzed 5 dni) × 100 M = (15/10) × 100 = 150 Otrzymany wynik końcowy jest pewnym współczynnikiem (po pomnożeniu przez 100), a nie prostą różnicą pomiędzy dwiema wartościami. Jeśli więc cena obecna i cena sprzed pięciu dni są równe, wynik końcowy wyniesie 100 i na wykresie jest na równi z linią centralną oznaczającą, że cena obecna wynosi 100% ceny sprzed pięciu dni, a więc nie nastąpiła żadna zmiana. Zatrzymajmy się na chwilę w tym miejscu. Powiedzmy, że cena rośnie każdego dnia w tym samym tempie o 1 zł, a do obliczenia tempa zmian wykorzystujemy wskaźnik 5-sesyjny. Posługując się powyższą metodą ilorazową przy wyliczaniu tempa zmian dla dnia 6., otrzymalibyśmy następujący wynik: M = (16/11) × 100 = 145,45 Okazuje się, że tempo zmian maleje. Poprzednia metoda obliczeń sugerowała, że jest ono stałe, i generowała linię na poziomie zero. W metodzie ilorazowej odnotowany jest spadek ze 150 do 145,45. Chociaż cena codziennie rośnie, przyrost ten jest relatywnie (procentowo) coraz mniejszy. Tempo zmian jest coraz wolniejsze. Wskaźnik impetu będzie rósł lub spadał, jeśli tempo zmian cen będzie odpowiednio przyspieszało lub zwalniało. Będzie natomiast kształtował się na stałym poziomie, mimo że cena nadal będzie rosła, lecz będzie to wzrost we względnie stałym tempie.

257

258

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Różnica pomiędzy impetem a inwestowaniem w oparciu o „zasadę zachowania pędu” (ang. momentum investing) Impet to arytmetyczna interpretacja prędkości zmian ceny instrumentu finansowego. Jednak nie jest to jedyna konotacja terminu momentum. Możesz spotkać się z metodą inwestowania w oparciu o „zasadę zachowania pędu”. Jest to metoda zakładająca, że jeśli cena rośnie, to należy kupować, ponieważ wzrosty będą jeszcze trwały, przynajmniej przez chwilę. Nie bierze się nawet pod uwagę rzeczywistego tempa zmian ani innych czynników. Przypomina to nieco teorię Dowa, mówiącą, że ceny poruszają się w trendach. Koncepcja ta jednak jest niekompletna i zaciemnia właściwe znaczenie słowa impet (momentum) — takie, jakie ma ono dla analityków technicznych. W latach 90. na przykład instrumentami kojarzonymi z tą metodą inwestowania były akcje spółek internetowych, telekomunikacyjnych i innych firm technologicznych, których kursy rosły na fali euforycznych wycen rynkowych, przekraczających kilkukrotnie racjonalną wartość firm. Istotnie można w tej strategii odwołać się do zasady zachowania

pędu, lecz w tym przypadku był to owczy pęd: „Jeśli kurs rośnie — kupuj!”. Taka strategia inwestycyjna nie ma jednak nic wspólnego z grą w oparciu o właściwe wykorzystanie wskaźnika impetu, a to dlatego, że inwestor bazujący na zasadzie zachowania pędu nie ma tak naprawdę ustalonych kryteriów otwarcia i zamknięcia pozycji. Nie wykorzystuje on żadnego systemu gry. Zawłaszczenie terminu momentum to uzurpacja, której dokonują niezdyscyplinowani gracze, aby nadać swej chaotycznej strategii bardziej wyrafinowane brzmienie. Skutkuje to spychaniem na dalszy plan ważnych zastosowań wskaźnika momentum, na przykład mierzenia impetu zmian cen dwóch lub większej liczby instrumentów (tak zwana komparatywna siła względna) w celu wybrania tego, który ma największe szanse na przyniesienie zysków. Dobór instrumentów do portfela w oparciu o komparatywną siłę względną stanowi jedną z siedmiu fundamentalnych zasad pełnoprawnego sytemu inwestycyjnego stworzonego przez Williama O’Neilla o nazwie CANSLIM.

Dodajemy kontekst: procentowe tempo zmian Teraz, gdy już wiesz, jak wyliczyć wartość wskaźnika impetu, będziesz chciał udoskonalić wynik tak, by dostarczał bardziej konkretnych informacji. Jednym z problemów ze wskaźnikami impetu jest bowiem brak ram odniesienia — nie wiesz, czy wyliczona zmiana jest znacząca w danym okresie, czy może jest zmianą nieistotną i pomijalną. Musisz więc osadzić wskaźnik w pewnym kontekście, a najlepiej do tego nadaje się zrelatywizowanie tempa zmian poprzez wyrażenie tej wartości procentowo. Aby obliczyć procentowe tempo zmian, musisz: 1. Od obecnej ceny zamknięcia odjąć cenę sprzed dziesięciu dni. W ten sposób otrzymujesz podstawową wartość tempa zmian. Choć można tutaj zastosować dowolny okres, ja zastosowałam okres dziesięciu dni. 2. Otrzymany wynik podzielić przez cenę sprzed dziesięciu dni. 3. Pomnożyć powyższy iloraz przez 100. Otrzymany w wyniku tych operacji wskaźnik przypomina ten, który został wyliczony w metodzie tempa zmian, z tą różnicą, że ujęcie zmienia się z absolutnego na względne (procentowe). Na wykresie zmiany procentowe tempa zmian będą wskazane przez wartości odłożone na osi pionowej. Będziesz wówczas widział, że cena obecna zmieniła się w stosunku do ceny sprzed dziesięciu dni o 15% lub o 30%.

Rozdział 13: Mierzymy impet Jeśli obecna cena jest większa od ceny sprzed dziesięciu dni, wskaźnik będzie dodatni. Jeśli jest mniejsza, wskaźnik będzie ujemny, lecz w obu przypadkach będą to wartości wyrażone procentowo. Powiedzmy, że podczas testów wstecznych zaobserwowałeś, iż tempo zmian ceny Twojego instrumentu sięga maksymalnie 30% dla każdego przebadanego dziesięciodniowego okresu, zanim następuje korekta lub przerwa we wzrostach w postaci trendu bocznego. Ta cenna obserwacja może stanowić dla Ciebie wiodący poziom odniesienia w sytuacji, gdy posługujesz się wskaźnikiem impetu, który jest wskaźnikiem wyprzedzającym. Kiedy więc ponownie zauważysz, że jego wartość zbliża się do 30%, możesz oczekiwać, że inwestorzy zrobią dokładnie to samo, co robili dotychczas: zaczną realizować zyski i tym samym na rynku nastąpi odwrót. Możesz więc w takiej sytuacji szybciej zamknąć pozycję, dołączyć do grona sprzedających lub przeczekać, w zależności od innych czynników rynkowych widocznych na wykresie oraz Twojego planu gry. Obserwując impet na przestrzeni czasu, możesz określić, jakie maksymalne tempo zmian cen wyróżniało Twój instrument w dowolnym okresie w przeszłości, na przykład dziesięciu dni. Wybór długości okresu zależy wyłącznie od Ciebie — mogą to być trzy dni, pięć dni lub inna dowolna liczba, dla której wskaźnik impetu zwraca w testach wstecznych najwyższe zyski. Większość platform transakcyjnych i programów analitycznych umożliwia indywidualne ustawienie liczby okresów do wskaźnika momentum, aby można go było wykorzystać jako generator sygnałów kupna/sprzedaży.

Analizujemy bardziej skomplikowane aspekty wskaźnika impetu Kiedy widzisz na wykresie graficzną interpretację momentum, Twój mózg automatycznie dokonuje powiązań pomiędzy przebiegiem wskaźnika a przebiegiem cen. Dla każdej serii cen możesz określić kierunek zmian, więc często będziesz doszukiwał się korelacji pomiędzy kierunkiem wskaźnika impetu a kierunkiem zmian cen. Równie często korelacja taka występuje i jest użyteczna w analizie, jednak czasami korelacja będzie pozorna lub będzie niedostrzegalna, a wówczas możesz zostać zwiedziony. Aby pomóc Ci w uniknięciu takich pułapek, w tej części rozdziału opisuję nieco bardziej zawiłe aspekty interpretacji momentum. Wskaźnik impetu odzwierciedla prędkość zmian cen. Kiedy linia tego wskaźnika zaczyna być pozioma, możesz pomyśleć, że ceny straciły swój impet. To nieprawda. Przestały przyspieszać.

Wygładzamy zmiany cen Jeśli przyjrzysz się raz jeszcze wykresowi na rysunku 13.1, zapewne dostrzeżesz (o czym już wspominałam) duże podobieństwo pomiędzy przebiegiem linii momentum a przebiegiem wykresu cenowego. Linia wskaźnika impetu jest nieco bardziej wygładzoną wersją serii słupków cenowych, a jej najwyższe szczyty i najniższe dołki poprzedzają o dzień lub dwa najwyższe szczyty i najniższe dołki cenowe.

259

260

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną Momentum często odzwierciedla ruch ceny. Podobnie jak w przypadku średnich kroczących, dzieje się tak dlatego, że wskaźnik impetu wiąże obecną cenę zamknięcia z ceną sprzed kilku, kilkunastu lub kilkudziesięciu okresów. Im większa odległość pomiędzy tymi cenami (im więcej okresów je dzieli), tym bardziej gładka linia wskaźnika. W odróżnieniu natomiast od średniej kroczącej, momentum nie uwzględnia cen zamknięcia z okresów znajdujących się pomiędzy przeszłym a obecnym okresem, stąd jego linia jest bardziej wygładzona. Czasami jednak linia momentum może stawać się nieco postrzępiona, zwłaszcza w sytuacji, kiedy na wykresie cenowym pojawia się bardzo długi słupek cenowy stanowiący jednosesyjne odchylenie od normy. Wówczas, jeśli jest to słupek wzrostowy, zauważysz nagły wzrost impetu, a po pięciu lub dziesięciu dniach, kiedy słupek znajdzie się poza zakresem wskaźnika, nagły spadek. Skoro to anomalia, wyciąganie wniosków na podstawie wskaźnika impetu może być bardzo mylące. Dlatego w takich sytuacjach należy szczególnie uważnie obserwować sam wykres cenowy, a nie bazować wyłącznie na wskaźnikach. Choć momentum nie jest wskaźnikiem identyfikującym trend, jak na przykład średnie kroczące, to jakim cudem jego linia jest tak zbliżona do kierunków zmian cen? Odpowiedź tkwi w naturze tych ruchów cenowych, które są skutkiem działań ludzkiej zbiorowości i towarzyszących jej emocji (patrz rozdział 2.). Kiedy pojawiają się pierwsze wzrosty, cały rynek chce wskoczyć na pokład statku unoszącego się na fali tych wzrostów. Przyczynia się to do kolejnych, coraz szybszych wzrostów, a więc jednocześnie do zwiększenia tempa zmian i tym samym wskaźnika impetu. Nic więc dziwnego, że nachylenie wykresu cenowego odpowiada nachyleniu linii momentum. Kiedy gracze przestają powiększać swe pozycje, ceny zamknięcia mogą nadal kształtować się na coraz wyższych poziomach, lecz różnice pomiędzy nimi będą coraz mniejsze. Choć więc trend się nadal utrzymuje i może zapewnić Ci zyski, tempo zmian cen jest coraz wolniejsze.

Filtry momentum Choć wygładzona linia momentum może być bardziej pomocna od strony wizualnej, to czasami będziesz wolał, by była bardziej wrażliwa na zmiany cen. W tym celu możesz zmniejszyć liczbę okresów w ustawieniach wskaźnika z dziesięciu do, powiedzmy, trzech. Wówczas jego linia będzie bardziej postrzępiona i częściej będzie przecinać poziom odniesienia 0/100 w sytuacjach, gdy cena nie podlega trendowi lub trend jest bardzo nieznaczny lub niewyraźny. Musisz wtedy być czujnym, by nie reagować na fałszywe sygnały, które zwiększają ryzyko poniesienia strat na piłowaniu (patrz rozdział 12.). Jak zwykle w takich przypadkach piłowania (tutaj w znaczeniu intensywnych wahań wskaźnika) najlepszym wyjściem jest ustawienie odpowiedniego filtra fałszywych sygnałów. Zamiast opierać się na poziomie odniesienia 0/100, by podejmować decyzje o kupnie lub sprzedaży, możesz ustalić, że poziom ten musi zostać przekroczony przez wskaźnik o (na przykład) 2%, aby uznać to za sygnał kupna lub sprzedaży w zależności od tego, w którą stronę odbywa się to przekroczenie. Filtrem może być równie dobrze pewne opóźnienie czasowe, na przykład jedno- lub kilkudniowe. Zanim użyjesz filtrów, dokonaj testów wstecznych, aby określić, jak filtry te sprawdzałyby się w przeszłości. Pamiętaj też o specyfice ruchów cen poszczególnych instrumentów finansowych. W zależności od waloru ruchy wzrostowe i spadkowe nie są identyczne pod względem wielkości, czasu trwania i szybkości. Są takie instrumenty, których ceny przyspieszają

Rozdział 13: Mierzymy impet gwałtownie, lecz spadki odbywają się w sposób powolny, czy wręcz ślamazarny. Każdy instrument finansowy jest pod tym względem jedyny w swoim rodzaju. Na przykład, jeśli wskaźnik momentum danego instrumentu kształtuje się w przedziale od 130 do –130, oznacza to, że cena może rosnąć lub spadać w tempie nie większym niż 30% na przestrzeni dowolnego 10-sesyjnego okresu. Z impetem zmian cen różnych instrumentów jest podobnie jak z niektórymi pojazdami — pewne instrumenty przypominają pociągi towarowe, które rozpędzają się powoli do niewielkiej prędkości, a inne przypominają samochody wyścigowe, które przyspieszają szybko do zawrotnych prędkości. Dlatego niektóre wyróżniają się momentum w przedziale od 120 do –120, a inne od 150 do –150. Niektórzy eksperci i komentatorzy mówią czasami o cyklu momentum, tak jakby był to jakiś fakt dowiedziony naukowo. Tak oczywiście nie jest, ale to od Ciebie zależy, czy uznasz cykle za fakt, czy nie, a jeśli już uznasz, że rzeczywiście występują, to musisz określić ich przydatność w grze giełdowej. Często będziesz bardziej skłonny uznać to za fakt, jeśli będziesz analizował przebieg wskaźnika impetu w dłuższych okresach, na przykład tygodniowych czy miesięcznych.

Wykorzystujemy wskaźnik impetu Zasada podejmowania decyzji o zakupie lub sprzedaży w oparciu o wskaźnik momentum jest prosta: kupuj, gdy wskaźnik wzrośnie ponad poziom (linię) zero, a sprzedawaj, gdy wskaźnik spadnie poniżej poziomu (linii) zero. Poziom zero to poziom, przy którym cena obecna jest równa cenie sprzed x okresów (dni). Wzrost wskaźnika ponad poziom zero oznacza, że cena zaczyna podlegać trendowi wzrostowemu, należy więc kupować. Spadek wskaźnika poniżej poziomu zero oznacza, że cena zaczyna podlegać trendowi spadkowemu, należy więc sprzedawać. Mimo wszystko momentum nie odnosi się do wartości bezwzględnych samych cen, a jedynie do tempa ich zmian, dlatego wskaźnik ten wyróżnia kilka szczególnych cech, o których mówię poniżej.

Odkrywamy rozbieżność Momentum może niekiedy wprawiać w zakłopotanie, ponieważ intuicyjnie mózg ludzki dokonuje powiązania pomiędzy wzrostem wskaźnika a wzrostem ceny. Jest to, jak już wspomniałam, tylko korelacja pozorna, ponieważ momentum mierzy tempo zmian, a nie określa ich kierunku. Sytuacja staje się oczywista, gdy widzimy trend wzrostowy, który charakteryzuje spadek wskaźnika impetu. Rozbieżność w kontekście wskaźnika impetu oznacza sytuację, w której porusza się on w kierunku przeciwnym do kierunku zmian cen. Terminem tym określa się również przypadek, w którym wartość momentum rośnie lub spada, lecz nowy szczyt jest niższy, a nowy dołek wyższy niż poprzednio, w sytuacji gdy cena osiąga nowy szczyt lub nowy dołek. Technicznie rzecz biorąc, kierunek ruchu jest zgodny, więc słowo „rozbieżność” tutaj nie do końca pasuje, lecz przyjęło się tak mówić, kiedy ruch ceny nie znajduje stosownego potwierdzenia w ruchu wskaźnika — zmiana wskaźnika jest proporcjonalnie mniejsza w stosunku do zmiany ceny. Koncepcję rozbieżności zilustrowano na rysunku 13.2.

261

262

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Rysunek 13.2. Momentum i jego rozbieżność z wykresem cenowym

Na rysunku 13.2 widać, że cena podlega trendowi wzrostowemu, osiągając coraz wyższe szczyty, lecz mniej więcej w jego połowie wskaźnik impetu przestaje osiągać coraz wyższe szczyty i zaczyna poruszać się w kierunku przeciwnym do kierunku zmian ceny. Następnie ulega spłaszczeniu, co oznacza, że ceny nie zmieniają się już w tak szybkim tempie, jak poprzednio, nie zapewniając tak wysokich zysków. Zwróć uwagę, że wskaźnik spada pod linię zero dokładnie w dniu następującym po dniu, w którym cena osiągnęła najwyższy szczyt. Jest to modelowy przykład na wykorzystanie wskaźnika impetu samego w sobie jako generatora sygnałów kupna/sprzedaży. Jeśli sprzedasz w dniu, w którym wskaźnik przecina linię zero, zamkniesz pozycję w okolicach szczytu cenowego. Wolumen może być przydatnym wskaźnikiem uzupełniającym rozbieżność momentum i ruchu ceny. W rozdziale 11. wspomniałam, że wraz z formowaniem się górki cenowej w trendzie wzrostowym można zaobserwować zazwyczaj nieprzeciętny wzrost wolumenu obrotu. Szpic wolumenowy zwiastuje często zakończenie silnego trendu. Jeśli widzisz jednocześnie rozbieżność ceny i wskaźnika momentum oraz szpic wolumenowy, przygotuj się na wyprzedaże — trend nieuchronnie dobiegł końca.

Potwierdzenie wskaźników trendu Zmiana wskaźnika impetu jest cennym sygnałem potwierdzającym zmianę trendu. Nowy trend wzrostowy jest niemal zawsze poprzedzony wzrostem momentum. W większości przypadków linia momentum osiąga szczyt przed szczytem cenowym, powodując, że zachodzi rozbieżność pomiędzy kierunkiem zmian wskaźnika a kierunkiem zmian cen. Jest to ostrzeżenie dla gracza, że powinien zacząć rozważać zamykanie otwartych pozycji.

Rozdział 13: Mierzymy impet Możesz, oczywiście, wykorzystywać momentum jako wskaźniki same w sobie, generujące sygnały kupna/sprzedaży, lecz równie doskonale sprawdzają się one jako wskaźniki potwierdzające. Zasada potwierdzenia wymusza to, by oba wskaźniki potwierdzały kupno lub sprzedaż, zanim zostanie podjęta decyzja. Wykorzystanie wskaźnika impetu jako wskaźnika potwierdzającego:

9 Podnosi prawdopodobieństwo tego, że transakcja przyczyni się do realizacji zysków. 9 Zmniejsza całkowitą liczbę transakcji. 9 Zmniejsza udział transakcji w oparciu o fałszywe sygnały, które powodują straty na piłowaniu.

Określamy wskaźnik siły względnej (RSI) Możesz się zastanawiać, dlaczego trzeba czekać akurat na to, żeby linia wskaźnika impetu przekroczyła linię bazową 0/1001. Dlaczegóż by nie podjąć decyzji o kupnie/sprzedaży w chwili, gdy linia momentum zmienia kierunek — zaraz za kolejnym lokalnym szczytem lub dołkiem? Koniec końców, z założenia oczekujesz tego, że ruch będzie kontynuowany po tym, jak się zacznie. J. Welles Wilder Jr odpowiedział to powyższe pytanie. Wykazał, że decyzję o kupnie bazującą na zmianie kierunku linii momentum można podjąć, upewniwszy się wcześniej, czy w analizowanym przedziale czasowym średnia wartość ruchów wzrostowych jest wyższa od średniej wartości ruchów spadkowych (lub odwrotnie w przypadku decyzji o sprzedaży). Innymi słowy, upewniasz się, czy relatywny impet jest wyższy (lub niższy) — stąd nazwa „siła względna”. Pamiętaj, by odróżnić komparatywną siłę względną dwóch lub więcej instrumentów od wewnętrznej siły względnej w ramach jednego instrumentu, o której mówię w tej części rozdziału. Wskaźnik siły względnej RSI (ang. Relative Strength Index) szybciej od wskaźnika momentum sygnalizuje nadchodzącą zmianę ceny. Sprawia to, że RSI jest dobrym narzędziem do ustalenia momentu, w którym należy realizować zyski, zwłaszcza jeśli posługujesz się jego wersją krótkookresową (5-sesyjną zamiast standardową 14-sesyjną). Niemniej jednak ogólna wiarygodność sygnałów kupna/sprzedaży generowanych przez RSI jest już bardziej dyskusyjna. Dlatego częściej jest on wykorzystywany przez inwestorów jako wskaźnik potwierdzający sygnały generowane przez inne wskaźniki, na których normalnie polegają. Poniżej przedstawię wzory matematyczne, w oparciu o które można wyliczyć wskaźnik siły względnej, co powinno pomóc Ci w lepszym zrozumieniu jego konstrukcji. Przedstawię także ilustrację graficzną tego wskaźnika. Oprócz tego omówię niektóre niuanse związane z użyciem RSI.

1

Autorka używa określenia „linia bazowa 0/100”, gdyż w zależności od programu analitycznego i przyjętej konwencji linia bazowa jest ustawiona na poziomie 0 lub na poziomie 100 — przyp. tłum.

263

264

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Obliczamy RSI RSI mierzy względną prędkość zmian cen. Jak wspomniałam wyżej, wskaźnik ten w swej konstrukcji wykorzystuje średnie, a nie absolutne wartości cen, na przykład ceny zamknięcia. Jednak tak jak w przypadku momentum, przy jego obliczaniu też wykorzystuje się stosunek (dzielenie) pewnych wartości. Obliczając RSI, należy wyjść od obliczenia siły względnej (RS) w określonym przedziale czasu (dla danej liczby okresów, na przykład dni). Robi się to w następujący sposób:

RS =

↑ C zt − C z ( t −1) ↓ C z ( t −1) − C zt

RSI = 100 −

100 (1 + RS )

gdzie:

C zt — cena zamknięcia w dniu t;

C z ( t −1) — cena zamknięcia w dniu poprzedzającym dzień t; ↑ — oznacza dni wzrostowe t; ↓ — oznacza dni spadkowe t; Pozioma kreska nad różnicami oznacza, że wyliczamy średnią, a więc po zsumowaniu różnic dzielimy je odpowiednio przez liczbę dni wzrostowych lub spadkowych. Opisowo wzór można przedstawić następująco. Jeśli w dniu t nastąpił wzrost ( ↑ ), wówczas od ceny zamknięcia odejmujemy cenę zamknięcia z dnia poprzedniego. Odzwierciedla to różnica C zt − C z ( t −1) . W danym przedziale czasowym wszystkie takie różnice dodajemy do siebie, a następnie dzielimy przez liczbę dni wzrostowych ( C zt jest wyższa od C z ( t −1) ), aby uśrednić wszystkie otrzymane różnice. Wyraża to

∑

cały licznik ↑ C zt − C z (t −1) . Daje nam to średnią wartość wzrostów dla danej liczby dni wzrostowych w badanym przedziale. Odwrotna kolejność odejmowania dla dni spadkowych jest, oczywiście, podyktowana tym, że eliminujemy wartości ujemne, ponieważ dla dni spadkowych ceny zamknięcia w dniu poprzednim (t – 1) są większe od bieżących cen zamknięcia (w dniu t). Ostatecznie otrzymujemy oscylator, który przyjmuje wartości w przedziale od 0 do 100. Jeśli kształtuje się on na poziomie bliskim lub równym 0, oznacza to, że rynek jest wyprzedany. Jeśli jest bliski lub równy 100, wówczas wskazuje, że rynek jest wykupiony. W rzeczywistości RSI, jak i wiele innych oscylatorów, rzadko przyjmuje skrajne wartości na poziomie 0 lub 100. Częściej kształtują się one w przedziale od 30 do 70 i te właśnie liczby stanowią poziomy odniesienia dla rynku wyprzedanego i wykupionego. W przypadku niektórych instrumentów przedział ten może wynosić od 20 do 80 lub nawet od 10 do 90.

Rozdział 13: Mierzymy impet RSI, jak większość podobnych oscylatorów, podlega naturalnemu ograniczeniu elementu wchodzącego w skład jego konstrukcji — mianowicie zakresowi zmian cen (maksimum – minimum) w przedziale x okresów. Dla przykładu w 75-dniowym trendzie wzrostowym 14-sesyjny RSI może wygenerować pięć, sześć sygnałów sprzedaży. Jeśli jesteś graczem podążającym za trendem (długoterminowym), będą to dla Ciebie fałszywe sygnały. Jeśli jednak jesteś swing traderem, te same sygnały będą informowały Cię o doskonałych okazjach do osiągnięcia zysków. W rozdziale 4. wspominałam, że ten pierwszy typ gracza trzyma się jednego, ustalonego zestawu sygnałów kupna/sprzedaży, podczas gdy swing trader ma do dyspozycji mnóstwo takich zestawów, które wskazują na liczne okazje do zajęcia, a następnie do zamknięcia pozycji. RSI jest jednym ze sztandarowych wskaźników swing tradera.

Przedstawiamy RSI na wykresie Na rysunku 13.3 przedstawione są trzy wykresy. Górny to wykres RSI, zaraz pod nim znajdują się dwie linie momentum (jedna stanowi reprezentację graficzną surowego wskaźnika, a druga jest jego wygładzoną wersją, uwzględniającą więcej okresów), a pod nimi znajduje się wykres cenowy. Linie trendu są wyrysowane ręcznie dla lepszej orientacji. Śledząc wykres od lewej strony, widzimy, że cena rośnie, a wraz z nią rosną wskaźniki RSI oraz momentum. Jednak RSI przekracza poziom 70 procent, a następnie zaczyna spadać dokładnie dzień po tym, jak zostaje osiągnięta najwyższa cena maksymalna. Momentum również spowalnia, lecz nie przekracza centralnej linii odniesienia jeszcze przez kolejne dwa tygodnie. W końcu RSI spada do poziomu 30 procent, stanowiącego dolną granicę przedziału odniesienia. Ponieważ RSI wykorzystuje wartości średnie, zakres względnej prędkości zmian cen wynosi od 30 do 70 procent maksymalnego zakresu zmienności. Bywa jednak, że RSI dobija do wartości skrajnych po przekroczeniu linii przedziału odniesienia. Dzieje się to, gdy rynek jest:

9 Wykupiony: kiedy RSI przekracza górny poziom odniesienia o wartości 70,

oznacza to, że instrument został wykupiony (opisuję to w rozdziale 2.). Taki stan rynku z kolei implikuje, że nikt nie jest skłonny oferować już coraz wyższych cen za nabycie instrumentu i zaczynają się wyłaniać pierwsi gracze realizujący zyski. Możesz od razu dokonać sprzedaży, gdy RSI przekroczy poziom 70, lub możesz wykorzystać ten fakt do potwierdzenia sygnałów generowanych przez inne wskaźniki. Na rysunku 13.3 sygnał sprzedaży wygenerowany przez sam wskaźnik RSI jest właściwym kryterium decyzyjnym.

9 Wyprzedany: kiedy RSI spada poniżej poziomu odniesienia równego 30, oznacza to, że instrument jest wyprzedany. Na rynku nie ma już graczy skłonnych oferować go po jeszcze niższych cenach, więc należy to traktować jako sygnał, że instrument jest relatywnie tani, i jest to okazja do zakupu. To przyciąga stronę popytową i winduje ceny. Zważ jednak, że na rysunku 13.3 RSI spada poniżej poziomu 30 o jakieś dwa i pół tygodnia przed odnotowaniem najniższego dołka cenowego. Chociaż cena spadała coraz niżej (powstawały coraz niższe dołki), to 14-sesyjna średnia wartość spadków (liczonych jako różnica pomiędzy odpowiednimi cenami zamknięcia) była coraz mniejsza — słowem, ruch spadkowy wyhamowywał. W tym konkretnym

265

266

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną przypadku spadek RSI poniżej linii 30 stanowił więc sygnał przedwczesny i należałoby go rozpatrywać raczej jako sygnał ostrzegawczy niż właściwy sygnał kupna. W okresach silnych trendów wskaźnik RSI może pokazywać, że rynek jest wykupiony lub wyprzedany przez dłuższy czas. Mimo to każda rozbieżność kierunku linii RSI i wykresu cenowego może stanowić pierwszy zwiastun tego, że dany ruch cenowy dobiega końca. Jak powiedziałam wyżej, na rysunku 13.3 wskaźnik RSI wygenerował wiarygodny sygnał sprzedaży przy przekroczeniu linii wykupienia, lecz nie sprawdził się już tak samo w sytuacji, gdy spadł poniżej linii wyprzedania — ten sygnał był przedwczesny. Zamiast odbić się mocno w górę, oscylował wokół linii wyprzedania przez długie tygodnie. Należy więc mieć na uwadze, kiedy wskazania RSI mogą być traktowane jako pełnoprawne sygnały kupna/sprzedaży, a kiedy są tylko wczesnymi ostrzeżeniami.

Rysunek 13.3. Wskaźnik siły względnej RSI

Na wykresie RSI uwzględnionym na rysunku 13.3 linia wskaźnika porusza się od pewnego momentu horyzontalnie (ruch boczny), oscylując wokół linii 30, choć cena nadal spada. Analiza wewnętrznej dynamiki cen (czyli siły względnej RS liczonej jako stosunek średniej wartości wzrostów do średniej wartości spadków) sugeruje, by nie dokonywać w tym czasie krótkiej sprzedaży (czyli sprzedaży pożyczonych instrumentów teraz, by później odkupić je po niższej cenie), ponieważ mimo że cena cały czas spada, w każdej chwili może nastąpić odwrócenie trendu. Jeśli grasz tylko na trendach wzrostowych, uzbrój się w cierpliwość. Twoja szansa niebawem nadejdzie. Wkrótce się o tym przekonujesz, dostrzegając startową lukę cenową przy jednoczesnym silnym wzroście momentum i RSI. Ten ostatni wskaźnik niebawem znowu przekracza linię wykupienia na poziomie 70 (prawa część rysunku 13.3). I ponownie szczytowa wartość RSI pokrywa się ze szczytem cenowym. Zwróć uwagę, że linia momentum osiąga szczyt tydzień wcześniej, lecz po rozpoczęciu ruchu spadkowego nie spadała jeszcze poniżej linii bazowej na poziomie 100.

Rozdział 13: Mierzymy impet

Wykorzystujemy pozostałe komponenty słupka cenowego: oscylator stochastyczny Dotychczas omawialiśmy wskaźniki impetu wykorzystujące we wzorach ceny zamknięcia. Ale przecież wiele cennych informacji można wynieść z analizy ceny zamknięcia w odniesieniu do innych składowych słupka cenowego, na przykład do ceny maksymalnej lub minimalnej. Jeśli na przykład cena zamknięcia jest bliska lub równa cenie maksymalnej, a każdy szczyt jest położony znacznie wyżej niż poprzedni, masz do czynienia nie tylko z silnym trendem wzrostowym, ale także z trendem, który przyspiesza. W czasie silnych wzrostów oczekujesz, że ceny zamknięcia będą bliskie cenom maksymalnym odnotowanym na danej sesji, a w okresach silnych wyprzedaży spodziewasz się, że ceny zamknięcia będą w dziennym zakresie zmian bliskie lub równe cenom minimalnym. Szczególnie istotne są dwa rodzaje zależności: zakres wahań cenowych na przestrzeni x sesji oraz stosunek ceny zamknięcia do ceny maksymalnej lub minimalnej również na przestrzeni x sesji. Jeśli odnosisz cenę zamknięcia do ceny maksymalnej, wskaźnik taki nazywa się oscylatorem stochastycznym, a jeśli do ceny minimalnej, wówczas masz do czynienia ze wskaźnikiem Williams %R, który wziął swoją nazwę od jego twórcy Larry’ego Williamsa. Poniżej skupiam się na oscylatorze stochastycznym i pokazuję jego zastosowanie w analizie technicznej. Chyba nie ma drugiego wskaźnika o gorzej brzmiącej nazwie. Słowo stochastyczny odnosi się do przypadkowości, a przecież ten właśnie aspekt rzeczywistości chcesz wyeliminować dzięki analizie technicznej. Oprócz nazwy wskaźnik ten straszy jeszcze swoimi komponentami, które są oznaczone jako %K i %D. Zostały one wybrane przez twórcę oscylatora stochastycznego George’a Lane’a. %K to linia określana mianem „szybkiego” oscylatora, a %D to linia „spowolnionego” oscylatora. Dlaczego tak się je nazywa, o tym przekonasz się już niebawem. Mogę Cię pocieszyć, że takie nietypowe oznaczenia występują tylko przy oscylatorze stochastycznym.

Pierwszy krok: wyliczamy szybki oscylator %K Najpierw obliczamy różnicę pomiędzy ostatnią ceną zamknięcia a najniższą ceną minimalną w serii ostatnich pięciu sesji. Tę różnicę dzielimy następnie przez różnicę pomiędzy najwyższą ceną maksymalną a najniższą ceną minimalną w okresie 5 sesji. Iloraz ten następnie mnożymy przez 100%, aby uzyskać wartość procentową wskaźnika, który kształtuje się w przedziale od 0 do 100 procent, przy czym normalnymi przedziałami są również przedziały od 30 do 70 procent lub od 20 do 80 procent. Okres 5-dniowy jest w przypadku tego wskaźnika parametrem standardowym, lecz możesz oczywiście go zmienić, aby dopasować do specyfiki instrumentu. Wskaźnik %K opisuje siłę ruchu ceny w stosunku do zakresu cenowego w analizowanym okresie. Jeśli ostatnia (dzisiejsza) cena zamknięcia jest wyższa od ceny zamknięcia z dnia poprzedniego (wczorajszego), to tym samym dzisiaj jest bardziej oddalona od najniższego dołka, niż to miało miejsce wczoraj. Jeśli w żadnym z tych dwóch dni nie odnotowano nowego najniższego dołka lub najwyższego szczytu, to zakres zmienności

267

268

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną cen pozostał taki sam. Dlatego wartość %K w dniu dzisiejszym jest wyższa, niż była w dniu wczorajszym, a więc linia tego wskaźnika się uniesie. Wykres liniowy oscylatora szybkiego %K jest opisany następującym wzorem:

%K =

(Cz − Cmin 5 ) × 100% (Cmax 5 − Cmin 5 )

gdzie:

Cz

— ostatnia cena zamknięcia;

Cmin 5

— najniższa cena minimalna w okresie 5 ostatnich dni;

Cmax 5

— najwyższa cena maksymalna w okresie 5 ostatnich dni.

A teraz mała zagwozdka. Co w sytuacji, kiedy cena kształtowała się w przedziale od 5 zł do 12 zł, a ostatnia cena zamknięcia wynosi 12 zł, czyli jest równa cenie maksymalnej w analizowanym okresie? Przecież wówczas zarówno w liczniku, jak i w mianowniku dostaniemy tę samą wartość równą 7 zł (12 zł – 5 zł), która odpowiada zakresowi wahań ceny. Iloraz tych wartości wynosi oczywiście 1, a przemnożony przez 100% daje w rezultacie 100%. Oscylator mówi Ci zatem, że cena osiągnęła górny pułap ustalonych dotychczas widełek cenowych. Ta analiza może Ci wyjść na dobre. Wiesz już bowiem, że cena zamknęła się na najwyższym jak dotychczas poziomie. W takiej sytuacji wskaźnik %K zawsze jest równy 100%, co z definicji oznacza rynek całkowicie wykupiony — mimo że cena nadal rośnie! Taka sytuacja została przedstawiona na rysunku 13.4 w części zakreślonej elipsą. Na wykresie cenowym widać, że cena wyraźnie skoczyła do góry, zaliczając po drodze kilka wzrostowych luk cenowych (więcej o lukach w rozdziale 7.). To powoduje, że wskaźnik %K szybko osiągnął pułap 100%, co — jak wspomniałam — sugeruje poziom wykupienia rynku. Gdybyś więc wykorzystał tylko sam ten sygnał do podjęcia decyzji o kupnie/sprzedaży, sprzedałbyś instrumenty w tym momencie — a jednocześnie stracił okazję zarobienia na zwyżce ceny o kolejne 10 zł. Oscylator stochastyczny generuje fałszywe sygnały o wykupieniu lub wyprzedaniu w sytuacji, gdy ostatnia cena zamknięcia jest jednocześnie nową ceną maksymalną lub minimalną. Wtedy w liczniku i mianowniku we wzorze na %K występuje ta sama wartość, co powoduje, że w rezultacie dostajemy odpowiednio 100% lub 0%. Dlatego też oscylator stochastyczny najlepiej się sprawdza w trendach bocznych. To samo dotyczy oscylatora Williams %R, który jest przeciwieństwem %K (w liczniku od najwyższej ceny maksymalnej odejmuje się ostatnią cenę zamknięcia).

Drugi krok: udoskonalamy wskaźnik %K za pomocą %D Jak na razie uzyskałeś tylko jedną linię oscylatora stochastycznego. To, czego Ci naprawdę potrzeba, to druga linia — coś w rodzaju linii bazowej 0/100 wskaźnika impetu — która będzie przecinała pierwszą linię %K i w konsekwencji generowała wyraźne i wiarygodne

Rozdział 13: Mierzymy impet

Rysunek 13.4. Oscylator stochastyczny

sygnały kupna/sprzedaży, abyś nie musiał tego robić „na czuja”. Drugą linią oscylatora stochastycznego jest linia %D, która stanowi 3-sesyjną prostą średnią kroczącą wskaźnika %K (cieńsza linia na rysunku 13.4). Średnia krocząca zawsze wygładza i spowalnia rzeczywisty ruch cen, dlatego %D jest niekiedy zwany wygładzonym lub „spowolnionym” oscylatorem. Nakładając te dwie linie na siebie, otrzymasz wskaźnik generujący wyraźne sygnały kupna/sprzedaży za każdym razem, gdy linia %K zostanie przecięta przez linię %D. Kiedy linia %K przecina od dołu linię %D, jest to sygnał kupna. W odwrotnej sytuacji otrzymujemy sygnał sprzedaży. Najbardziej oczywista sytuacja zachodzi wtedy, gdy do przecięcia dochodzi na poziomach wykupienia lub wyprzedania, lecz nie zawsze tak się dzieje. Wiele przecięć ma miejsce pomiędzy liniami wykupienia i wyprzedania. Aby wyfiltrować najbardziej pewne sygnały, możesz zawsze zmodyfikować oscylator stochastyczny, posługując się mniej lub bardziej wyrafinowanymi sposobami. Możesz na przykład „spowolnić” odczyt linii %K. Tak jak przy każdym innym wskaźniku, możesz zmienić liczbę okresów, jakie uwzględnia wskaźnik.

Bawimy się oscylatorem stochastycznym na wykresie Niekiedy będziesz mógł dostrzec dosyć znaczące formacje na wykresie liniowym oscylatora stochastycznego. Na rysunku 13.5 przedstawiono kilka wybranych niuansów związanych z tym wskaźnikiem. Widać tutaj, że oscylator tworzy trzy kolejne coraz wyższe szczyty, przy czym na prawo od szczytu linii %K dochodzi do przecięcia z linią %D (linia %D przecina tę pierwszą od dołu), co sugeruje, że za ruchem wzrostowym cen na lewo od tego szczytu stoją jakieś ukryte siły, których nie sposób dostrzec, patrząc jedynie na wykres cenowy.

269

270

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Rysunek 13.5. Wzrostowa rozbieżność (dywergencja) stochastyczna

Jednak spójrzmy raz jeszcze. Bezpośrednio pod pierwszą górką na wykresie oscylatora stochastycznego (w okresie, gdy linia %K znajduje się pod linią %D) występują zaledwie dwa słupki cenowe z niższymi cenami zamknięcia (a jedna cena zamknięcia stanowi powielenie ceny poprzedniej). Są to ceny z 16, 19 i 20 lutego. Równie dobrze mógłbyś wyrysować linię wsparcia leżącą pod dołkami oscylatora występującymi za pierwszymi szczytami (począwszy od pierwszych dołków po lewej stronie). W tym przypadku akurat linia wsparcia została przełamana w pięć dni po ostatnim przecięciu linii %D przez linię %K od góry (za trzecim szczytem), co stanowiło dosyć pewny sygnał, lecz nie zawsze w tym rzecz. Analiza przebiegu oscylatora stochastycznego może być bardzo wciągająca. Prawdziwi zwolennicy tego wskaźnika wypatrują rozbieżności, a więc na przykład sytuacji, kiedy kurs osiąga coraz niższe dołki, a linie oscylatora stochastycznego nie potwierdzają tego faktu, wznosząc się i ustanawiając wyższe dołki. To właśnie prezentuje rysunek 13.5, a sytuacja taka zwana jest wzrostową rozbieżnością stochastyczną. I odwrotnie, spadkowa dywergencja stochastyczna zachodzi wtedy, gdy ceny osiągają coraz wyższe szczyty, a oscylator osiąga coraz niższe szczyty. Wniosek jest taki, że wskaźnik impetu, jakim jest oscylator stochastyczny, nie potwierdza ruchu cenowego. Po przeanalizowaniu rozbieżności stochastycznych gracze idą dalej i starają się odnieść interpretację tych rozbieżności do konkretnego poziomu wskaźnika. Czy dywergencja zachodzi poniżej czy powyżej linii środkowej na poziomie 50%? W przypadku wzrostowej rozbieżności zachodzącej ponad tą linią mamy do czynienia z sytuacją jak najbardziej korzystną. Jest to de facto analiza techniczna na sterydach.

Rozdział 13: Mierzymy impet Oscylator stochastyczny zyskał ogromną popularność w latach 90., kiedy technologia sprawiła, że swing trading mógł być uprawiany przez każdego. Hasła reklamowe zautomatyzowanych systemów transakcyjnych brzmiały „Graj jak zawodowiec!” i precyzyjnie oddawały jedną z cech profesjonalistów — mianowicie są oni bezwzględni wobec trzymania w portfelu instrumentów, które nie przynoszą zakładanych zysków. Na fali popularności tego wskaźnika powstało wiele opracowań, w których eksperci od analizy technicznej przypisywali mu przesadne właściwości. Nie brali pod uwagę poważnych wad oscylatora, między innymi tego, że nie ma on żadnych możliwości identyfikacji trendu, a także tego, że często generuje przedwczesne sygnały zamknięcia pozycji. Kiedy na rynku panuje silny trend, nie posługuj się tylko i wyłącznie oscylatorem stochastycznym. Kiedy ceny Twojego instrumentu podlegają trendowi od bardzo długiego czasu, mogą dopaść Cię emocje, ponieważ będziesz zachodził w głowę, jak długo trend się jeszcze utrzyma. To jest właśnie sytuacja, w której oscylator stochastyczny staje się nieużyteczny, a nawet może stanowić jawne zagrożenie dla Twojego procesu decyzyjnego. Spójrz na rysunek 13.6. Oscylator opuszcza strefę wyprzedania zakreśloną elipsą, a kilka dni później cena przełamuje wyznaczoną ręcznie linię oporu. Jest to ewidentny sygnał kupna! Jednak ponownie po kilku dniach cena zawraca i osiąga nowy, najniższy dołek. Jeśli grasz w bardzo krótkich okresach, być może udałoby Ci się w tej sytuacji wyszarpnąć nieco zysków na podstawie tego sygnału, ale na pewno nie w oparciu wyłącznie o sam oscylator stochastyczny.

Rysunek 13.6. Błędne wskazania oscylatora stochastycznego

271

272

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Rozdział 14

Szacujemy zmienność W tym rozdziale: ► Wprowadzamy pojęcie zmienności. ► Przeprowadzamy kilka obliczeń związanych ze zmiennością. ► Poznajemy wstęgi Bollingera. ► Omawiamy wybicie z kanału wyznaczonego przez wstęgi Bollingera i jego użyteczność analityczną.

Z

mienność określa zakres ruchów cenowych w danym okresie i może odnosić się do całkowitego zakresu cenowego, a więc oznaczać różnicę pomiędzy ceną najwyższą a najniższą, lub do wielkości odchyleń cen od pewnej wartości środkowej, na przykład od średniej. Oba te ujęcia są istotne i przydatne. Im większa zmienność, tym większe ryzyko. Wzrost lub spadek zmienności wiąże się ze zmianą oczekiwanego zakresu, w jakim kształtują się ceny. Instrument finansowy o wysokiej zmienności to duże wahania ceny i notowania na bardzo różnych poziomach. Instrument o niskiej zmienności to małe wahania ceny i notowania na bardzo zbliżonych poziomach. Głównym powodem, dla którego warto monitorować poziom zmienności, jest odpowiednie dostosowanie docelowych poziomów cen, przy których chcemy realizować zyski, a także wyznaczanie optymalnych poziomów dla zleceń stop-loss. Jest to związane ze zmieniającym się prawdopodobieństwem osiągania przez kurs tych czy innych poziomów. W tym rozdziale skupiam się na trzech sposobach pomiaru zmienności i omawiam wady i zalety każdego z nich. Następnie przedstawiam jedno z najpopularniejszych narzędzi, którym gracze techniczni posługują się, aby oszacować zmienność i uwzględnić ją w swych planach gry — wstęgi Bollingera. Na koniec wprowadzam jeszcze jeden wskaźnik oparty na wstędze — wstęgę ATR, czyli wstęgę średniego rzeczywistego zakresu zmienności.

Wymykająca się zrozumieniu koncepcja Zmienność to koncepcja, którą trudno pojąć, jeśli nie będzie się bardzo uważało od samego początku. Z perspektywy statystyków prawie wszyscy błędnie używamy pojęcia zmienności. Przez osoby z uzdolnieniami i wiedzą matematyczną zmienność jest kojarzona z odchyleniem standardowym zmian cen (spójrz pod nagłówek „Rozważamy odchylenie standardowe”). Choć odchylenie standardowe nie jest jedyną miarą zmienności, wystarcza z reguły do celów analizy technicznej. W sensie ogólnym zmienność to wariancja i właśnie w takim rozumieniu będę używała pojęcia zmienności w tym rozdziale.

274

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną Wariancja to pojęcie w statystyce, które określa miarę odległości ceny maksymalnej i minimalnej słupka cenowego od pewnej wartości średniej (na przykład średniej kroczącej). Wylicza się ją w następujący sposób: obliczasz najpierw różnicę pomiędzy ceną maksymalną lub minimalną a wartością średnią i podnosisz wynik do kwadratu (eliminując w ten sposób wartości ujemne). Robisz tak dla założonej na początku liczby słupków. Wszystkie wyniki potęgowania dodajesz do siebie, a następnie dzielisz przez liczbę branych pod uwagę słupków. Im większe odchylenia cen skrajnych od wartości średniej, tym bardziej działanie potęgowania uwypukla ten fakt. A im większa wariancja w danym szeregu cenowym, tym większa zmienność. Gracze nie wykorzystują wariancji samej w sobie jako wskaźnika analitycznego. Nie występuje ona też jako taka w narzędziach analitycznych platform transakcyjnych. Dlaczego? Dlatego, że wariancja nie jest bardziej przydatna od znanej nam już miary odchyleń bazującej na wariancji, a mianowicie od odchylenia standardowego, które jest pierwiastkiem kwadratowym wariancji. Dany przedział czasowy ma w przypadku wariancji kluczowe znaczenie. To, w jaki sposób postrzegasz zmienność, zależy wyłącznie od przedziału czasowego, w jakim ją rozważasz. Niepowodzenie przy określaniu właściwego przedziału czasowego tłumaczy znaczną liczbę sprzecznych ze sobą uogólnień na temat zmienności. Przedział czasowy, w którym analizujesz zmienność, ma bezpośredni wpływ na Twoje postrzeganie tego zjawiska, a tym samym na styl Twojego inwestowania. Styl gry nie wynika tylko ze zbioru odpowiadających Ci wskaźników, ale też z Twojego podejścia do ryzyka i postrzegania go. Dwóch graczy może korzystać z identycznego zestawu wskaźników i otrzymywać całkowicie odmienne rezultaty, ponieważ ich zarządzanie pozycjami będzie uwzględniało dwie odmienne perspektywy, z jakich patrzą oni na podejmowane ryzyko (zależne od interwałów czasowych, poziomów stop-lossów i tak dalej). Jeśli spojrzysz na rysunek 14.1, od razu zauważysz, że w lewej części wykresu wariancja cen jest mniejsza, a więc mniejsza jest też zmienność, co powoduje, że ten instrument finansowy cechuje się mniejszym ryzykiem transakcyjnym niż w sytuacji, którą widać po prawej stronie wykresu. W tym drugim przypadku wariancja jest większa, a tym samym większa jest zmienność, co wiąże się z dużym ryzykiem, pomimo że ceny wyraźniej podlegają trendowi. Zmienność więc determinuje ryzyko związane z obrotem danym instrumentem. W dalszej części rozdziału szczegółowo omawiam przypadki i konsekwencje zarówno wysokiej, jak i niskiej zmienności.

Jak postrzegać zmienność? Zmienność należy postrzegać w kategoriach nastrojów rynkowych. Zmienność zwiększa się wtedy, gdy gracze emocjonują się nowym ruchem cenowym, który jest wyraźnie widoczny na wykresie. W zależności od tego, czy ruch inicjujący był ruchem wzrostowym, czy spadkowym, rynek oczekuje, że kurs będzie osiągał coraz to wyższe szczyty lub coraz niższe dołki. Byki ogarnia żądza zysku, więc otwierają długie pozycje przy coraz wyższych cenach. Niedźwiedzie w strachu przed dalszymi spadkami generują kaskadę coraz niżej położonych stop-lossów. Nienaturalnie wysoka zmienność zawsze następuje po jakimś znacznym ruchu cenowym zapoczątkowującym nowy trend, natomiast bardzo niska zmienność charakteryzuje okresy przed punktem zwrotnym. Faktem jest jednak, niestety, że wysoka i niska zmienność jest czasami w ogóle niezwiązana z ruchami cenowymi lub momentami przełomowymi.

Rozdział 14: Szacujemy zmienność Wysoka zmienność oznacza wyższe ryzyko transakcyjne, ale też większe potencjalne zyski. Niska zmienność wiąże się natomiast z niskim ryzykiem poniesienia strat. Zmienność nie jest z definicji dobrym lub złym zjawiskiem. Najważniejszy jest stabilny poziom, czy to wysokiej, czy niskiej zmienności, ponieważ w takich warunkach możesz z większą precyzją określać swoje cele transakcyjne i minimalizować ewentualne straty. Każdy instrument finansowy cechuje się pewną typową dla niego zmiennością, która zmienia się wraz ze zmieniającymi się wskaźnikami fundamentalnymi lub zbiorowością rynkową. Czasami możesz nawet zdefiniować „charakter” danego instrumentu, ponieważ przebieg jego cen odzwierciedla wypadkową skłonność do ryzyka zbiorowości grającej na tym instrumencie.

Niska zmienność w czasie trendu Spójrz ponownie na rysunek 14.1. Już na pierwszy rzut oka widać, że początek serii słupków cenowych rozpoczyna się od trendu wzrostowego. Łatwość w dostrzeżeniu tego trendu wynika po części z uporządkowanego przebiegu ruchu cenowego. Widzisz więc trend, a nie odchylenia od linii trendu.

Rysunek 14.1. Różne skale zmienności

Instrument finansowy o niskiej zmienności, którego cena podlega trendowi, to najlepsza okazja do inwestowania. Występuje bowiem wysokie prawdopodobieństwo zysku przy niskich szansach straty. Ponadto instrument taki nie wzbudza zbyt dużych emocji z korzyścią dla gracza. Oto główne powody, dla których niska zmienność cen podlegających trendowi stanowi najlepszą okazję inwestycyjną:

275

276

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

9 Możesz przewidzieć przyszły zakres cenowy instrumentu o niskiej zmienności,

którego kurs podlega trendowi, z większą pewnością niż w przypadku instrumentu o wysokiej zmienności.

9 W przypadku instrumentów o niskiej zmienności okres ich utrzymywania

w portfelu jest dłuższy, co zmniejsza koszty transakcyjne, związane z koniecznością wielokrotnego otwierania i zamykania pozycji.

Niska zmienność w okresie niewystępowania trendu Instrument o niskiej zmienności w okresie występowania trendu bocznego (brak trendu kierunkowego) jest instrumentem, który nie umożliwia skutecznego handlowania. Nie możesz sformułować żadnych oczekiwań w odniesieniu do potencjalnego zysku, a bez oczekiwanego zysku nie ma mowy o inwestowaniu. Możesz co prawda zmniejszyć interwał czasowy, w którym obserwujesz notowania (na przykład z jednego dnia do jednej godziny), aby spróbować dostrzec minitrendy występujące w ciągu jednej sesji. Warto wiedzieć, że gracze handlujący opcjami nie zwracają uwagi na to, czy cena instrumentu bazowego podlega trendowi, czy nie, a doskonałe okazje inwestycyjne mogą oni znaleźć zarówno w okresach bardzo niskiej, jak i bardzo wysokiej zmienności. Jeśli występuje trend boczny, a zakres cenowy ulega zwężeniu lub rozszerzeniu, to już zupełnie inna gadka. Rozszerzenie lub zwężenie zakresu cenowego w czasie trwania trendu bocznego stanowi potężny sygnał i zazwyczaj poprzedza wybicie. Możesz wtedy podjąć decyzję o zajęciu danej pozycji. Na rysunku 14.1 wszystkie słupki cenowe po lewej stronie wykresu są mniej więcej tej samej wielkości, za wyjątkiem tych kilku zakreślonych okręgiem, które są krótsze. Zwężenie zakresu cenowego, a więc zmniejszenie zmienności, często poprzedza wybicie, choć nie możesz być do końca pewny, w jakim kierunku ono nastąpi, dopóki nie wyłoni się na wykresie jakaś wiarygodna formacja cenowa (rozdział 9.), a zwłaszcza świecowa (rozdział 8.).

Wysoka zmienność w czasie trendu Może Ci się wydawać, że zwiększenie się zmienności nie ma znaczenia w okresie, gdy ceny podlegają trendowi, ale pamiętaj, że większa zmienność to większe ryzyko poniesienia straty. Możesz co prawda bawić się wskaźnikami, aby dostosować je do warunków wysokiej zmienności, jednak pamiętaj, że grzebanie przy parametrach w sytuacji, gdy masz już otwartą pozycję, a zmienność jest duża, niemal zawsze źle się kończy. Lepszym rozwiązaniem w takiej sytuacji jest zweryfikowanie stosunku oczekiwanego zysku do maksymalnej dopuszczalnej straty (rozdział 5.).

Rozdział 14: Szacujemy zmienność

Wysoka zmienność w okresie, gdy trend nie występuje Trend boczny i wysoka zmienność to „koszmar tradera”. Sytuacja taka jest zilustrowana w prawej części wykresu na rysunku 14.1. Zmienność jest tak duża, że nie sposób zidentyfikować ewentualnego wybicia. Widać tylko serię słupków cenowych, w której korekty trwają jeden lub dwa dni, a każda sesja otwiera się i zamyka na diametralnie różnych poziomach. To istna szamotanina byków z niedźwiedziami. Trudno w takiej sytuacji mówić o jakimkolwiek wyczuciu dobrego momentu do wejścia na rynek lub wyjścia z niego. W przypadku instrumentów o wysokiej zmienności, których ceny w danym okresie nie podlegają trendowi, można rozważać dwa rodzaje postępowania. Można całkowicie zaprzestać gry na takich instrumentach lub zawęzić przedział czasowy, w którym podejmujemy decyzje transakcyjne, do jednej sesji. Choć na wykresie dziennym trendu nie można dostrzec, to już w trakcie notowań śródsesyjnych analiza słupków 15-minutowych lub jednogodzinnych pokazuje, że ceny mogą podlegać wyraźnym tendencjom.

Miary zmienności Przypomnijmy, że zmienność wyraża stopień różnorodności poziomów, na jakich kształtują się ceny w szeregu czasowym. Można ją mierzyć, posługując się prostymi oraz nieco bardziej wyrafinowanymi metodami. W analizie finansowej zmienność jest utożsamiana z odchyleniem standardowym, które omawiam niżej pod nagłówkiem zatytułowanym „Rozważamy odchylenie standardowe”. Zanim tam jednak dojdziemy, przyjrzyjmy się innym miarom zmienności.

Śledzimy ruch maksymalny Jednym ze sposobów na dokonanie pomiaru zmienności jest obliczenie największej zmiany cenowej na przestrzeni x sesji, zwanej ruchem maksymalnym lub niekiedy zmianą całkowitą. Od najwyższego szczytu w ciągu 10 lub 100 dni odejmujesz wartość najniższego dołka z tego samego okresu. Okres ten, oczywiście, może być dowolny. Otrzymana w ten sposób wartość ruchu maksymalnego służy jako poziom odniesienia przy ustalaniu największego potencjalnego zysku (maksymalny ruch pożądany — ang. maximum favorable excursion) — lub najniższego poziomu dla zlecenia stop-loss (maksymalny ruch niepożądany — ang. maximum adverse excursion), który będzie wyznaczał największą możliwą stratę. Na rysunku 14.2 w górnym oknie pokazano wykres ilustrujący różnicę pomiędzy najwyższym szczytem w ciągu ostatnich 30 sesji a najniższym dołkiem w tym samym kroczącym okresie. Jest to wykres ruchu maksymalnego. Zwróć uwagę, że na samym początku w analizowanym okresie ruch maksymalny umożliwiał zarobek rzędu 30 zł w ciągu trzydziestu kolejnych dni, a pod koniec tego okresu potencjalny zysk skurczył się do 10 zł. Na tym etapie ryzyko poniesienia horrendalnej straty w związku z możliwym spadkiem ceny o 30 zł w ciągu 30 kolejnych sesji znacząco spada, lecz to samo dzieje się

277

278

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną z wielkością potencjalnego zysku, który zostaje zredukowany trzykrotnie. To typowy kompromis pomiędzy ryzykiem a zyskiem. Poniżej znajdziesz więcej informacji o ruchach maksymalnych i minimalnych. Zmienność też ulega zmianie. Jeśli dokonujesz prognozy zmienności na kolejne 30 dni na podstawie kształtowania się jej w ostatnich 30 dniach, zakładasz, że warunki nie ulegną zmianie — a warunki zawsze się zmieniają.

Ruch maksymalny w okresie występowania trendu Dostrzeżenie zależności pomiędzy wykresem cenowym a wykresem ruchu maksymalnego na rysunku 14.2 jest dosyć trudne. Linia prosta zaczynająca się mniej więcej w połowie wykresu cenowego to linia regresji (rozdział 10.). Jest ona nachylona nieznacznie ku górze, co oznacza słaby trend wzrostowy, lecz w tym samym czasie wykres zmienności w górnym oknie zaczyna mieć nachylenie negatywne (opada). Jest to pożądany układ — trend zapewnia stabilne zyski przy coraz bardziej spadającym ryzyku jednorazowej straty. Pamiętaj jednak, że taka sytuacja może zwiastować wybicie, więc może być ona korzystna, ale tylko w krótkim okresie.

Rysunek 14.2. Ruch maksymalny (różnica pomiędzy najwyższym szczytem a najniższym dołkiem) w okresie kolejnych 30 dni

Trend cenowy może różnić się długością i nachyleniem od tendencji, jakiej podlega zmienność. Czasami cena i miara jej zmienności mogą poruszać się w tym samym kierunku, a czasami w przeciwnym. Wyraźny trend, jakiemu podlega ruch maksymalny, niekoniecznie przekłada się na przebieg ceny i odwrotnie. Innymi słowy, zmienność cen może kształtować się niezależnie od kursu danego instrumentu finansowego.

Rozdział 14: Szacujemy zmienność Ruch maksymalny a okres utrzymywania otwartej pozycji Na rysunku 14.3 widać dwa wykresy cenowe. Wykres bardziej uporządkowanych słupków cenowych cechuje się takim samym ruchem maksymalnym (odległość od A do B) co wykres nieuporządkowanych słupków znajdujący się pod nim. Oczywiste jest jednak, że ta nieuporządkowana seria słupków stwarza o wiele większe ryzyko poniesienia straty w sytuacji, gdybyś musiał zamknąć pozycję przed końcem analizowanego okresu. Ceny obu instrumentów podlegają w takim samym stopniu trendom, co widać po tak samo nachylonych liniach regresji.

Rysunek 14.3. Uporządkowane i nieuporządkowane serie słupków cenowych

Rysunek 14.3 stanowi przykład ilustrujący, że pomiar ruchu maksymalnego w danym okresie nie uwzględnia ryzyka związanego z utrzymywaniem otwartej pozycji w tym okresie, więc nie traktuj go jako czegoś absolutnie niezmiennego.

Rozważamy odchylenie standardowe Ruch maksymalny to miara zmienności stanowiąca różnicę pomiędzy wartością najwyższego szczytu a wartością najniższego dołka w danym okresie. W dolnej części rysunku 14.3 widać jednak miarę zmienności, która różni się od ruchu maksymalnego. Seria nieuporządkowanych słupków cenowych podlega takiemu samemu trendowi i odznacza się takim samym zakresem cenowym, co seria słupków uporządkowanych, ale ta pierwsza jest wykresem zdecydowanie bardziej ryzykownego instrumentu. Jak więc właściwie odzwierciedlić to ryzyko? Odpowiedź na to pytanie brzmi: za pomocą odchylenia standardowego. Odchylenie standardowe jest miarą dyspersji (rozrzutu) wartości zmiennej losowej (jaką jest cena) wokół pewnej wartości średniej. Im większy rozrzut, tym większe jest odchylenie standardowe. Jest to pojęcie znajdujące się w tej samej grupie pojęć co błąd standardowy, który opisuję w rozdziale 11. Odchylenie standardowe jest przeciętnym odchyleniem wartości obserwowanej zmiennej od wartości środkowej, którą najczęściej jest średnia krocząca.

279

280

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną Założę się, że spodziewałeś się, iż w tym miejscu pokażę na wykresie przebieg odchylenia standardowego. Cóż, choć wiele platform transakcyjnych i innych programów analitycznych zawiera w pakiecie oferowanych narzędzi surowe odchylenie standardowe, to nie wykorzystuje się go jako wskaźnika samego w sobie. Są inne, bardziej efektywne narzędzia, które je wykorzystują w swej konstrukcji. Przekonasz się o tym, czytając w tym rozdziale część zatytułowaną „Miary zmienności w praktyce: wstęgi Bollingera”.

Korzystamy ze wskaźnika średniego rzeczywistego zakresu zmienności — ATR Innym sposobem patrzenia na zmienność jest patrzenie z perspektywy średniego zakresu zmian cen, czyli średniej wartości różnicy pomiędzy ceną maksymalną a ceną minimalną w ciągu x dni. Najlepszą miarą zmienności w takim ujęciu jest wskaźnik średniego rzeczywistego zakresu zmian (ang. Average True Range — ATR), który uwzględnia też występujące w serii słupków luki cenowe, zastępując cenę zamknięcia ceną maksymalną lub minimalną słupka otwierającego lukę. Więcej szczegółów na temat tych obliczeń i przykładów rozszerzającego i zwężającego się zakresu cenowego znajdziesz w rozdziale 7. Przypomnijmy sobie jednak najważniejsze informacje:

9 Rozszerzenie się zakresu cenowego: szczyty i dołki są od siebie coraz bardziej

oddalone; wzrasta zmienność. Rozszerzający się zakres cenowy stwarza możliwości osiągnięcia większych zysków przy jednoczesnym wzroście ryzyka poniesienia strat.

9 Zwężenie zakresu cenowego: szczyty i dołki są położone coraz bliżej siebie, więc może Ci się wydawać, że spada też ryzyko. Jest to twierdzenie prawdziwe tylko do pewnego momentu — do momentu wybicia.

Na rysunku 14.4 widać, że wskaźnik ATR w górnym oknie zaczyna spadać po tym, jak na wykresie cenowym pojawił się jeden długi słupek, stanowiący początek linii wsparcia. Nie wiesz co prawda zawczasu, czy linia ta jest wiarygodna, jednak możesz zaobserwować, że po wystąpieniu jednego długiego słupka wskaźnik ATR nie ustanawia nowego szczytu, tylko zaczyna spadać. Cena więc rośnie, lecz średni rzeczywisty zakres cenowy się zmniejsza. Jak zwykle rozbieżność pomiędzy kierunkiem ruchu ceny i wskaźnika stanowi sygnał ostrzegawczy. Jest to sygnał na tyle pewny, że po osiągnięciu lokalnego szczytu cena zaczyna ponownie spadać, osiągając coraz niższe dołki, aż do momentu, w którym kolejny lokalny dołek stanowi punkt odniesienia dla wyznaczenia linii wsparcia (patrz rozdział 10.). Niebawem cena przełamuje tę linię, potwierdzając tym samym, że nieznaczny trend wzrostowy dobiegł końca.

Miary zmienności w praktyce: wstęgi Bollingera Wynaleziona przez Johna Bollingera wstęga nazwana jego nazwiskiem stanowi jedną z najpopularniejszych miar zmienności w analizie technicznej. Naniósł on na wykres cenowy prostą 20-dniową średnią kroczącą opartą na cenach zamknięcia, a następnie

Rozdział 14: Szacujemy zmienność

Rysunek 14.4. Wskaźnik średniego rzeczywistego zakresu cenowego

stworzył dwie wstęgi oddalone od tej średniej o wartość dwóch odchyleń standardowych w górę i w dół. W efekcie otrzymał kanał zmienności, który obejmował 95% odchyleń cen od średniej. Spójrz na rysunek 14.5.

Rysunek 14.5. Wstęgi Bollingera

281

282

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną Wstęgi Bollingera wykorzystuje się do przedstawienia zmian cen w kontekście pewnej normy, którą pierwotnie była wspomniana 20-dniowa prosta średnia krocząca. Jej zakres wynikał z badań Bollingera, które wykazały, że w sposób najbardziej efektywny i wiarygodny średnia ta pozwala identyfikować zmienność cen amerykańskich instrumentów własnościowych (akcji itp.). Wstęgi ukazują względne szczyty i względne dołki w odniesieniu do średniej kroczącej — są one dostosowane do ceny (zmieniają się wraz z nią) poprzez uwzględnienie odchylenia standardowego. Wstęgi są zatem, jeśli tak to ująć, kroczącymi odchyleniami standardowymi. Kiedy słupek cenowy styka się ze wstęgą lub nieznacznie poza nią wykracza, jest to sygnał kontynuacji trendu. Bardzo często będziesz mógł dostrzec na wykresie, że słupki cenowe wspinają się lub schodzą po wstęgach, tak jak na przykład na rysunku 14.5. Wybicie z kanału wyznaczonego wstęgami Bollingera należy traktować jak wybicie z każdego innego kanału — spodziewasz się, że ruch cenowy kontynuowany będzie w kierunku wybicia. Na pewnym etapie każdy dynamiczny ruch wzrostowy lub spadkowy traci swój impet. W przypadku wstęg Bollingera koniec ruchu kierunkowego można zidentyfikować na podstawie jednej z dwóch sytuacji:

9 Słupki cenowe przestają dotykać danej wstęgi i zaczynają się od niej

oddalać w kierunku średniej kroczącej, nierzadko ją przecinając. Na rysunku 14.5 taka sytuacja jest przedstawiona w obszarze zakreślonym elipsą. Zasadniczo niepowodzenie w osiągnięciu nowego względnego szczytu jest zwiastunem tego, że ruch wzrostowy dobiega końca, choć akurat w tym przypadku byki podjęły kolejną próbę podtrzymania trendu wzrostowego. Sygnałem decydującym o zakończeniu tego trendu było utworzenie na wykresie formacji podwójnego szczytu (rozdział 9.).

9 Wstęgi zbliżają się do siebie, co skutkuje zwężeniem kanału. W tej sytuacji zwężeniu ulega zakres zmienności cenowej. Gracze są niezdecydowani i poddają pod powtórną rozwagę zajmowane przez siebie pozycje. Z jednej strony, nie są skłonni do ustalania nowych szczytów, a z drugiej, nie zależy im szczególnie na zajmowaniu pozycji krótkich i sprowadzaniu ceny na niziny.

Zwężenie kanału wyznaczonego przez wstęgi Bollingera nazywane jest ściśnięciem (ang. squeeze) i poprzedza zbliżające się wybicie. Chociaż na rysunku 14.5 zilustrowano odwrócenie trendu, nie jest to wcale rezultat nieunikniony. Wybicia przecież mogą mieć ten sam kierunek co pierwotny ruch. W tym przypadku wybicie z kanału wzrostowego skierowane w dół nastąpiło niezwykle szybko po nieznacznym przebiciu górnej wstęgi. Nagłe przebicie przeciwległej wstęgi jest czasami określane mianem zwodu (ang. head fake). W przypadku takiego ruchu spadkowego, jaki widać na rysunku 14.5, mogło to równie dobrze być związane ze zbyt żywiołowym realizowaniem zysków przez graczy po bardzo intensywnym ruchu wzrostowym. Spójrz na dwie korekty wzrostowe ruchu spadkowego, których szczyty zakreślono okręgami. Czasami zdarza się, że takie korekty trwają bardzo długo, przeradzając się w pełnoprawne trendy, jednak rzadko w sytuacji, gdy można zaobserwować takie jak na powyższym rysunku przebicie dolnej wstęgi. Aby lepiej identyfikować zwody, dołącz do wstęg Bollingera jeszcze inne wskaźniki potwierdzające, jak na przykład wskaźnik siły względnej RSI lub wskaźnik zbieżności/rozbieżności średnich kroczących MACD (patrz rozdział 12.).

Rozdział 14: Szacujemy zmienność

Zlecenia stop z wykorzystaniem wstęg średniego rzeczywistego zakresu zmienności Wstęg Bollingera nie wykorzystuje się zazwyczaj do ustalania poziomów dla zleceń stop. Ponieważ zarówno górna, jak i dolna wstęga znajdują się w równej odległości od średniej kroczącej, istotność statystyczna wybicia w górę jest taka sama jak wybicia w dół. W przypadku instrumentu, którego kurs podlega silnemu trendowi, nie możesz sprawić, by ewentualny ruch spadkowy został poddany solidniejszemu testowi — choć na logikę, właśnie tak powinieneś uczynić. Ja nazywam to testem „udowodnij to”. Biorąc pod uwagę fakt, że fałszywe wybicia zdarzają się dosyć często, to należy wprowadzić dodatkowy warunek konieczny i wystarczający do tego, by stwierdzić, jakiej natury było wybicie. Najlepiej wziąć pod uwagę inny rodzaj wstęgi, którą wprowadził do analizy technicznej Steve Notis. Aby wstęgi mogły pełnić rolę poziomów odniesienia dla zleceń stop, muszą być skonstruowane asymetrycznie po to, by w trendzie wzrostowym korekta była na tyle silna, żeby zostało zainicjowane zlecenie stop. Wstęg Bollingera nie można jednak modyfikować za pomocą filtrów. Zamiast więc wykorzystywać odchylenie standardowe do wyznaczenia górnej i dolnej wstęgi, możesz posłużyć się pewną wersją wskaźnika ATR. Aby wybicie zostało „potwierdzone” jako statystycznie istotne, wskaźnik średniego rzeczywistego zakresu zmienności należy zmodyfikować w następujący sposób:

9 W trendzie wzrostowym: oddal od średniej dolną wstęgę. 9 W trendzie spadkowym: oddal od średniej górną wstęgę. Większa odległość odpowiednich wstęg pozwala na odróżnienie korekt od faktycznego odwrócenia trendu. Dobieranie odpowiedniej odległości wstęgi od średniej może być bardzo żmudną pracą, zwłaszcza dlatego, że zanim będziesz mógł to zrobić, musisz mieć pewność co do właściwego kierunku trendu. Na rysunku 14.6 po lewej stronie wykresu cena osiąga dołek, po czym zaczyna się ruch wzrostowy. Linia centralna to średnia krocząca wyznaczona na podstawie ceny środkowej, czyli średniej z cen maksymalnej, minimalnej i zamknięcia. Wstęgi są z kolei wyznaczone na podstawie średniej kroczącej wskaźnika ATR, którą się następnie dodaje i odejmuje od linii centralnej. Procedura ta stwarza podstawy do testu ATR, który kwalifikuje przebicie jako przebicie prawdziwe. Z drugiej strony, jeśli po rozpoczęciu trendu wzrostowego cena przebije górną wstęgę, będzie to stanowiło dowód na to, że prawidłowo zidentyfikowałeś trend. Wybicie w trendzie wzrostowym skierowane w dół musi przejść o wiele solidniejszy test od wybicia w górę. Odpowiednio więc obniżasz dolną wstęgę, najczęściej o pewną dodatkową wartość procentową poziomu średniej ATR. Na wykresie 14.6 dolna wstęga jest oddalona o 50% bardziej od linii centralnej niż wstęga górna. Ostatni słupek na wykresie przebija wstęgę zaraz po tym, jak przebija wyznaczoną ręcznie linię wsparcia. Nie jest to zwyczajna korekta! Dochodzi bowiem do podwójnego wybicia z kanału trendu wzrostowego: najpierw zostaje przełamana linia wsparcia, a następnie dolna wstęga ATR.

283

284

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Rysunek 14.6. Wstęgi średniego rzeczywistego zakresu zmienności ATR

Tak jak w przypadku wstęg Bollingera, przebicie górnej wstęgi w trendzie wzrostowym jest sygnałem kontynuacji trendu, lecz ponieważ wybicia świadczą o nienaturalnie wysokiej zmienności, możesz zazwyczaj spodziewać się korekty do poziomu wartości środkowej. Gracz zajmujący pozycje w długim okresie kupiłby instrument w okolicach dołka po lewej stronie wykresu i trzymał go do momentu przełamania linia wsparcia. Swing trader z kolei dokonałby pierwszej sprzedaży w punkcie oznaczonym numerem 1, następnie zająłby pozycję krótką i odkupił instrument w punkcie nr 2, gdzie cena styka się z linią wsparcia, po czym znowu otworzyłby pozycję długą, aby ją zamknąć w punkcie nr 3, ponieważ zmusza go do tego zwiększająca się zmienność. Po raz kolejny zajmuje pozycję krótką i zamyka ją dopiero w momencie przełamania linii wsparcia lub nawet później, w momencie przebicia wstęgi ATR. Niewielu graczy zdecydowałoby się na posługiwanie się samymi wstęgami ATR, jako jedynym wskaźnikiem do podejmowania decyzji transakcyjnych. Na rysunku 14.6 dokładam do tego jeszcze linię wsparcia, ale w praktyce z pewnością monitorowałbyś także inne wskaźniki. W tym przypadku nie porównuję ze sobą zyskowności swing tradingu i strategii „kup i trzymaj”, ale już gołym okiem widać, że swing trader osiągnąłby o wiele większe zyski niż gracz długoterminowy.

Rozdział 15

Ignorujemy czas: wykresy punktowo-symboliczne W tym rozdziale: ► Poznajemy wykresy punktowo-symboliczne. ► Przyglądamy się formacjom i wybiciom. ► Łączymy wykresy punktowo-symboliczne z innymi wskaźnikami.

W

ykresy punktowo-symboliczne (XO, zwane też wykresami typu „kółko i krzyżyk”) eliminują czynnik czasu i odzwierciedlają tylko znaczące ruchy cenowe. Są to takie ruchy cenowe, które przekraczają wartości maksymalne lub minimalne ostatniego zakresu cenowego o pewną wielkość. Ignorujesz ruchy nieznaczne. Nie uwzględniasz ich nawet na wykresie. W rezultacie obserwujesz aktywność cenową, na którą zostały nałożone różne filtry. Nie widzisz na przykład ruchów cenowych skierowanych przeciwnie do bieżącego trendu, chyba że są one ruchami istotnymi, przy czym ich znaczenie określasz na podstawie własnych zasad, aby mieć pewność, że poprawnie zidentyfikowałeś odwrócenie trendu. Na wykresach punktowo-symbolicznych możesz też z łatwością dostrzegać różne formacje cenowe oraz inne charakterystyczne elementy, zwłaszcza opór i wsparcie, a tym samym możesz łatwo identyfikować przełamanie tych poziomów. Wykresy znacznie się różnią od standardowych wykresów słupkowych czy świecowych, lecz gdy się już do nich przyzwyczaisz, możesz uzależnić się od ich prostoty i przejrzystości. Wykresy XO kładą nacisk na zmiany zakresu cenowego jako podstawy do podejmowania decyzji transakcyjnych, co jest w zgodzie z ideą monitorowania zachowań zbiorowości (patrz rozdział 3.). Celem takiej prezentacji graficznej danych jest wykluczenie nieistotnych poziomów cen, aby uzyskać czysty obraz trendu. Analiza metodą XO jest odpowiednia dla graczy technicznych średnio- i długoterminowych — utrzymujących otwarte pozycje przez kilka tygodni lub miesięcy. Jedynym sposobem na sprawdzenie, czy metoda ta będzie odpowiednia dla Ciebie, jest dokonanie testów wstecznych jej efektywności na jednym wybranym instrumencie. Mógłbyś się wówczas przekonać, kiedy otwierałbyś i zamykał pozycje, jak często musiałbyś to robić, jakie zyski mógłbyś osiągnąć itd. Ogólnie rzecz biorąc, metoda punktowo-symboliczna jest najłatwiejszą z wszystkich metod analizy technicznej i tym samym idealną dla początkujących, którzy mogą dzięki niej poczuć, czym tak naprawdę jest gra w oparciu o system zasad transakcyjnych. Na co więc czekasz? Bierz się do czytania tego rozdziału, ponieważ znajdują się w nim wszystkie niezbędne informacje na temat wykresów XO.

286

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Tworzymy wykres punktowo-symboliczny, aby przekonać się, co tak naprawdę ma znaczenie Wskaźniki analizy technicznej mają pomóc w identyfikacji punktów zwrotnych trendu, a gdy trend już jest ustalony, powinny pomóc w określeniu jego siły. Jednak wszystkie standardowe wykresy cenowe zawierają mnóstwo nieistotnych danych — zbędnych wypełnień będących źródłami szumu. Za przykład mogą posłużyć ceny otwarcia na wykresach słupkowych (rozdział 6.), które widać na każdym słupku, nawet jeśli na danej sesji nie wydarzyło się nic istotnego. Pomyśl tylko, jak bardzo wyłuskanie tych najważniejszych porcji informacji byłoby przydatne w analizie i redukcji szumu. Uwzględnianie ceny na wykresie tylko w przypadku, gdy jej ruch był znaczący, jest kwintesencją metody XO. Jeśli nic szczególnego się nie wydarzyło (nie było żadnych znaczących ruchów cenowych), to nic nie umieszczamy na wykresie. Ponieważ istotne zjawiska na wykresie, takie jak wybicie lub odwrócenie trendu, zazwyczaj są następstwem ważnych wydarzeń w świecie rzeczywistym (o których dowiadujemy się z serwisów informacyjnych), stąd można traktować wykresy XO jako wykresy oparte na istotnych wydarzeniach rynkowych. Potrzeba czasu, aby przyzwyczaić się do wyglądu wykresów punktowo-symbolicznych. Praktyka jest niezbędna do nabrania wprawy. Niektórym przychodzi to z łatwością, inni cały czas czują się z tymi wykresami nieswojo. Jeśli wytrzymasz ze mną do końca tego rozdziału, zobaczysz, że wykresy XO nie będą już dla Ciebie niczym niezwykłym.

Każdy ruch przedstawiamy w kolumnie Dane cenowe umieszczasz na wykresie XO tylko wtedy, gdy cena jest wyższa od poprzedniej ceny maksymalnej o określoną wartość lub jest niższa od poprzedniej ceny minimalnej również o określoną wartość. W trendzie bocznym — kiedy nie są osiągane coraz wyższe szczyty lub coraz niższe dołki — nie masz czego wprowadzać na wykres XO. Nie dzieje się nic istotnego z punktu widzenia tej metody. Dla ceny maksymalnej przewyższającej wartość poprzednio osiągniętego szczytu kolumny, na wykresie umieszczasz krzyżyk (X). Dla ceny minimalnej położonej niżej od osiągniętego wcześniej dołka w kolumnie, na wykresie umieszczasz kółko (O). Krzyżyki i kółka umieszczasz w kolumnie, która reprezentuje nieprzerwany ruch cenowy, wzrostowy lub spadkowy. Wykres punktowo-symboliczny tworzą naprzemiennie występujące kolumny składające się z krzyżyków X lub kółek O. Kolumna złożona z X reprezentuje ruch wzrostowy. Kolumna złożona z O reprezentuje ruch spadkowy. Każda kolumna krzyżyków jest zarezerwowana dla ruchów wzrostowych, a każda kolumna złożona z kółek jest zarezerwowana dla ruchów spadkowych. Nie możesz umieścić X w kolumnie spadkowej i na odwrót — nie możesz umieścić O w kolumnie wzrostowej.

Rozdział 15: Ignorujemy czas: wykresy punktowo-symboliczne Powiedzmy, że analizujesz instrument, którego cena od pewnego czasu rośnie. Ostatni (dzisiejszy) szczyt wynosi 9 zł. Rysujesz nową kolumnę, umieszczając X na poziomie 9 zł, tak jak uczyniłam to na rysunku 15.1. Następnego dnia cena maksymalna osiąga poziom 10 zł, więc umieszczasz kolejny X na poziomie 10 zł w tej samej kolumnie. Kiedy podczas następnej sesji cena maksymalna osiąga poziom 12 zł, umieszczasz w rozpoczętej już kolumnie dwa kolejne krzyżyki, aby odzwierciedlić ruch z poziomu 10 zł do 12 zł. Dopóty umieszczasz krzyżyki w tej kolumnie, dopóki ruch wzrostowy się nie zakończy. W przykładzie na rysunku 15.1 wzrost ceny kończy się na poziomie 13 zł. Widzisz więc na wykresie kolumnę złożoną z krzyżyków, która reprezentuje pojedynczy ruch wzrostowy z poziomu 9 zł do poziomu 13 zł.

Rysunek 15.1. Prezentacja danych na wykresie punktowosymbolicznym

Kiedy ruch wzrostowy dobiega końca, a nowa cena minimalna jest położona niżej od szczytu poprzedniej kolumny o określoną wartość (o tym za chwilę pod nagłówkiem „Wielkość kratki”; na razie załóż, że nowy, niższy dołek wystarczy do tego, by stwierdzić, że ruch wzrostowy dobiegł końca), musisz rozpocząć rysowanie nowej kolumny, umieszczając w niej kółko na poziomie nowego dołka.1 Zgodnie z danymi na rysunku 15.1 nowy dołek został odnotowany na poziomie 10 zł (3 zł poniżej najwyższego X z kolumny wzrostowej). Możesz oczekiwać, że kolejne kółko w nowej kolumnie pojawi się tam tylko wtedy, gdy cena minimalna osiągnie poziom 9 zł, co na razie jest niepewne, stąd znak zapytania. Bez względu jednak na to, co się stanie dalej, pojawienie się nowej kolumny jest dla Ciebie sygnałem, że nastąpiła zmiana dynamiki cenowej.

1

W większości programów do rysowania wykresów XO odwrócenie trendu zaznacza się trzema symbolami. W przypadku odwrócenia trendu wzrostowego pierwsze kółko stawia się o jedną kratkę niżej od najwyżej położonego X w kolumnie wzrostowej, a pod nim stawia się dwa kolejne kółka. Autorka odnosi się w tym miejscu tylko do trzeciego, najniższego kółka. Najprawdopodobniej jest to podyktowane sposobem notacji w programie, którego używa autorka — przyp. tłum.

287

288

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną Każda kolumna na wykresie XO reprezentuje ruch wzrostowy lub spadkowy, bez uwzględniania czasu. Jedna kolumna może reprezentować 2 sesje, 10 sesji lub nawet 100 sesji — ich liczba może być dowolna. Nową kolumnę zaczynasz rysować tylko wtedy, gdy poprzedni ruch kierunkowy dobiegł końca. Na rysunku 15.1 widzisz pięć krzyżyków w ruchu wzrostowym od 9 do 13 zł, lecz nie oznacza to, że wzrost trwał przez pięć dni. Równie dobrze mógł trwać 30 dni, ponieważ pomiędzy odnotowanymi na wykresie wzrostami pojawiały się ruchy nieistotne z punktu widzenia metody XO. Nowe szczyty nie były osiągane dzień po dniu, więc nie było potrzeby umieszczania nowych krzyżyków na wykresie. Większość platform i programów analitycznych umożliwiających prezentację danych na wykresie XO wyświetla na osi poziomej u podstawy wykresu konkretne daty. Nie są one jednak wyświetlone w regularnych odstępach czasu, tak jak przy standardowych wykresach uwzględniających czas. Są one tylko pewnym ułatwieniem i punktem odniesienia, lecz nie niosą żadnej wartości informacyjnej, ponieważ — jak wiemy — na wykresach XO czas się pomija.

Wielkość kratki Wielkość kratki jest najmniejszą wartością, o którą cena instrumentu musi przewyższyć poprzedni szczyt (na poziomie poprzedniego X) lub spaść poniżej poprzedniego dołka (na poziomie poprzedniego O), aby można było na wykresie umieścić kolejny krzyżyk lub kółko. Poniżej znajdują się informacje na temat tego, jak określić właściwą wielkość kratki w metodzie XO.

Określamy wielkość kratki Jednostki czasu na osi poziomej są nieregularne, a daty są skompresowane, natomiast jednostki ceny na osi pionowej są jednakowe, co sprawia, że wszelkie odnotowywane zmiany mają standardowy, ciągły charakter. W przeszłości, gdy analitycy techniczni korzystali jeszcze ze specjalnych arkuszy przypominających papier milimetrowy, wypełniali kratki krzyżykami lub kółkami dla odzwierciedlenia zmian cen o określoną wielkość, na przykład o 50 centów lub 1 dolara. Na rynkach kontraktów terminowych cenom odpowiadały stosowne wielkości punktowe. Właśnie ze względów historycznych nadal określa się zmiany cen o określoną wartość na osi pionowej mianem wielkości kratki, nawet jeśli korzysta się już tylko z programów komputerowych służących do śledzenia notowań giełdowych. Jeśli na przykład dany instrument osiągnął cenę maksymalną równą 10 zł, a codzienny typowy zakres zmian wynosi 50 groszy, mógłbyś ustalić wielkość kratki na poziomie 1 zł. Jeśli na kolejnej sesji cena maksymalna osiągnie poziom 12 zł, możesz to uznać na osiągnięcie wartości skrajnej, czterokrotnie przewyższającej normalny dzienny zakres cenowy. Jest to fakt godny odnotowania na wykresie za pomocą X. W rzeczywistości umieścisz na wykresie XO dwa krzyżyki, ponieważ nowa cena maksymalna jest o 2 zł większa od poprzedniego szczytu. A co się stanie, jeśli cena zmieni się o 98 groszy? Nic. Jest to co prawda wartość bliska ustalonej wielkości kratki, ale nie o to chodzi w metodzie punktowo-symbolicznej.

Rozdział 15: Ignorujemy czas: wykresy punktowo-symboliczne Jak wybrać właściwą wielkość kratki? Jeśli ustalisz małą wielkość kratki, będzie to równoznaczne z tym, że na wykresie znajdzie się wiele drobnych zmian, w tym niewielkich korekt. Zwiększając wielkość kratki, eliminujesz nieistotne zmiany cenowe na tej samej zasadzie, na jakiej działały filtry, które wymagały tego, by cena przecięła średnią o x procent (spójrz do rozdziałów 12., aby przypomnieć sobie zasady właściwego ustawienia filtrów). Im mniejsza kratka, tym wykres będzie bardziej wrażliwy na zmiany cen. I odwrotnie, im kratka większa, tym mniejszą wrażliwością na zmiany cen będzie się odznaczał wykres XO. Wszystko zależy od Twojej awersji do ryzyka. Jeśli jest ona wysoka, wówczas będziesz starał się maksymalnie zmniejszyć wielkość kratki. Jeśli chcesz mieć szerszą perspektywę, grasz w dłuższym terminie i jesteś skłonny podejmować większe ryzyko, to możesz zwiększyć wielkość kratki. W tabeli 15.1 zawarto podstawowe wskazówki w tym względzie. Tabela 15.1. Wskazówki dotyczące określania wielkości kratki w zależności od ceny instrumentu Cena instrumentu (zł)

Wielkość kratki (zł)

5 – 20

0,5

20 – 100

1

100 – 200

2

200 – 300

4

300 – 400

6

Nie zdawaj się na domyślne ustawienia wielkości kratki w platformie transakcyjnej, z której korzystasz. Indywidualne ustalenie wielkości kratki jest o tyle ważne, że uwzględnia także poczynania innych graczy w tym zakresie, którzy zazwyczaj posługują się standardowymi wielkościami równymi 0,5 zł lub 1 zł. Poza tym platformy transakcyjne dostosowują wielkość kratki do ilości danych historycznych, które analizujesz, co daje w rezultacie różne wykresy XO (a w konsekwencji różne sygnały do przeprowadzenia transakcji). Okres analizy, a także interwał czasowy są więc bezpośrednio powiązane z wielkością kratki. Program komputerowy wykorzystuje do określenia tej wielkości największy zakres cenowy w analizowanym okresie. Pamiętaj jednak, że zakres zmienności ulega zmianom w czasie, więc na pewno nie chciałbyś, aby był odgórnie narzucany przez platformę transakcyjną. Jeśli już korzystasz z programu umożliwiającego punktowo-symboliczną prezentację danych, sam określ wielkość kratki, abyś mógł dostrzec to, czy zakres cenowy się rozszerza — kolumny stają się wyższe i jest ich mniej — czy też zwęża — co skutkuje krótszymi kolumnami i tym, że jest ich więcej.

Określamy wielkość odwrócenia Celem określenia wielkości kratki jest uwzględnienie istotnych zmian cen na wykresie. Kiedy natomiast są podstawy do rozpoczęcia nowej kolumny spadkowej złożonej z symboli O? Mianowicie wtedy, gdy bieżąca cena minimalna jest położona niżej od szczytu kolumny wzrostowej o pewną wartość. A jaka to wartość? To jest właśnie drugie kryterium, zwane wielkością odwrócenia. Przeważnie stanowi ona trzykrotność wielkości kratki. Jeśli więc ustalona przez Ciebie wielkość kratki wynosi 1 zł, wielkość odwrócenia będzie wynosiła 3 zł. Bieżąca cena minimalna musi być więc przynajmniej o 3 zł niższa od szczytu kolumny X, żeby zacząć nową kolumnę spadkową.

289

290

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną Aby ustalić optymalną wielkość kratki i wielkość odwrócenia, najlepiej jest dokonać testów wstecznych na interesującym Cię instrumencie finansowym. Zasadniczo eksperci od metody punktowo-symbolicznej zalecają, by trzymać się zasady trzykrotności wielkości kratki w przypadku ustalania wielkości odwrócenia, a wielkość samej kratki dostosować do wartości bezwzględnych cen poszczególnych instrumentów. Jeśli obracasz instrumentem notowanym powyżej 200 zł, wielkość kratki będzie wynosiła 4 zł, a wielkość odwrócenia 12 zł. Powiedzmy, że nabyłeś 100 akcji. Zamkniesz pozycję, kiedy kurs spadnie o 12 zł, a więc w sumie utracisz 1200 zł, co jest już kwotą dosyć sporą. Pół biedy, jeśli są to tylko utracone zyski. Gorzej, jeśli wykorzystujesz trzykrotność kratki do ustalenia poziomu dla zlecenia stop-loss (patrz rozdział 5.). Musisz pogodzić się wówczas z tak dużą stratą, jeśli ruch ceny zmieni kierunek na niekorzystny dla Ciebie. Jeśli uważasz, że to zbyt dużo, przemyśl jeszcze raz zajmowanie tak dużej pozycji na tym instrumencie. Możesz zająć przecież mniejszą pozycję lub zmienić instrument na tańszy.

Sporządzamy wykres dzienny Aby sporządzić wykres dzienny, na każdej sesji sprawdzasz cenę maksymalną i cenę minimalną. Czy obecna cena maksymalna jest wyższa od poprzedniego szczytu kolumny o 1 zł? Jeśli tak, dopisujesz kolejny X w kolumnie wzrostowej. A co jeśli cena minimalna jest o 1 zł niżej od poziomu poprzedniej kratki? Nic nie robisz. Co jeśli jest niższa o 2 zł? Znowu, nic nie wpisujesz. A może spadła o 3 zł w stosunku do poprzedniego poziomu X? Bingo! To jest właśnie trzykrotna wielkość kratki, a więc wielkość odwrócenia, która daje podstawy do rozpoczęcia nowej kolumny, tym razem spadkowej.2 W nowej kolumnie umieszczasz kółko 3 zł poniżej najwyżej położonego X z kolumny wzrostowej.3 Ponieważ masz do czynienia z odwróceniem, spodziewasz się dalszych spadków. Jeśli więc kolejna cena minimalna będzie położona o 1 zł niżej od poprzedniej kratki, wstawiasz kolejne O. Jeśli następuje wzrost ceny, to nowy szczyt musi przekraczać najniższą kratkę przynajmniej o 3 zł, aby rozpocząć nową kolumnę wzrostową. Jeśli widzisz na wykresie wiele odwróceń, które charakteryzują się tylko pojedynczymi wpisami, są spore szanse na to, że ustaliłeś zbyt małą wielkość kratki — lub niewłaściwą wielkość odwrócenia. Co w sytuacji, gdy cena maksymalna jest wyższa o wielkość kratki od poprzedniego szczytu kolumny, ale jednocześnie cena minimalna jest położona o 3 kratki niżej od szczytu, czyli o wielkość odwrócenia? Jest to formacja dnia zewnętrznego (patrz rozdział 6.). Nowy dołek przyćmiewa nowy szczyt, więc powinieneś zacząć nową kolumnę spadkową. Koniec końców, wypatrujesz zagrożeń dla trendu i dla swojego portfela. Warto pamiętać jednak, że metoda ceny maksymalnej i minimalnej może mieć różne odmiany. Inna metoda zakłada, że jeśli rysujesz kolumnę wzrostową złożoną z X, to najpierw upewniasz się, czy bieżąca cena maksymalna jest na poziomie przynajmniej o jedną kratkę wyżej niż poprzedni X. Jeśli tak jest, stawiasz nowy X, ignorując fakt, że cena minimalna na tej samej sesji była niższa od poprzedniego szczytu X o trzykrotność kratki. Jeśli rysujesz kolumnę spadkową złożoną z O, to najpierw 2

O ile nowa cena maksymalna nie uprawnia nas do postawienia kolejnego X — przyp. tłum.

3

Lub umieszczasz trzy kółka, poczynając od kratki o jeden poziom niżej od szczytu kolumny wzrostowej — przyp. tłum.

Rozdział 15: Ignorujemy czas: wykresy punktowo-symboliczne upewniasz się, czy bieżąca cena minimalna jest na poziomie przynajmniej o jedną kratkę niżej od poprzedniego O. Jeśli tak jest, stawiasz nowe O, ignorując fakt, że cena maksymalna na tej samej sesji była wyższa od poprzedniego dołka kolumny o wielkość odwrócenia. Rozważmy następujący przykład. Na poziomie 10 zł stawiamy X. Wielkość kratki wynosi 1 zł, wielkość odwrócenia 3 zł. Na kolejnej sesji cena maksymalna wyniosła 11,50 zł. To upoważnia nas do umieszczenia w kolumnie wzrostowej kolejnego X na poziomie 11 zł. Dzień później cena maksymalna wyniosła 12,20 zł, a cena minimalna była równa 8,90 zł. Najpierw sprawdzamy cenę maksymalną, która spełnia kryterium wielkości kratki (12,20 zł > 11 zł); stawiamy więc kolejny X, pomimo że cena minimalna była niższa od szczytu na poziomie 11 zł o wielkość odwrócenia (11 zł – 8,90 zł = 3,10 zł).

Formacje na wykresach XO Na wykresach punktowo-symbolicznych również pojawiają się rozmaite formacje. Najczęściej można dostrzec linie oporu i wsparcia, ale także proste formacje, takie jak podwójny szczyt, podwójne dno lub potrójny szczyt i potrójne dno. W tej części rozdziału opisuję metody identyfikacji tych formacji na wykresie XO.

Wsparcie i opór Na wykresach punktowo-symbolicznych można wyrysować dwa rodzaje linii wsparcia i oporu — linie poziome, wyznaczone na podstawie historycznych szczytów i dołków (patrz rozdział 5.), oraz linie nachylone, wyznaczone na podstawie serii szczytów lub serii dołków (patrz rozdział 10.). Poniżej pokazuję, jak należy podchodzić do obu rodzajów linii wsparcia i oporu na wykresach XO.

Poziome linie wsparcia i oporu W rozdziale 5. omawiam historyczne poziomy cen, które stanowią poziomy wsparcia lub oporu. Gracze często pamiętają o poziomach najwyższych szczytów lub najniższych dołków, które zostały osiągnięte w pewnym okresie, na przykład trzech ostatnich miesięcy, i stanowią ważne poziomy odniesienia, gdy kurs ponownie zbliża się do nich. Na wykresach punktowo-symbolicznych poziome linie, które rysujesz, by oznaczyć historyczny szczyt lub dołek kolumny, również stanowią poziom odniesienia do kolumn tworzonych w przyszłości. Stąd często przyszłe kolumny odbijają się od tego górnego bądź dolnego poziomu, bez względu na to, czy są to kolumny wzrostowe, czy spadkowe. Można je traktować w kategoriach podłóg, na których kolumny stoją, i sufitów, które wspierają. Oba poziomy są bardzo przydatne w identyfikacji wybić lub ustalaniu poziomów dla zleceń stop (patrz również rozdział 5., aby odświeżyć sobie informacje o zleceniach stop). Na rysunku 15.2 lewy górny wykres ilustruje przełamanie linii oporu od dołu przez kolumnę X. Posługując się klasycznym wykresem słupkowym, nie widziałbyś, że taka linia istnieje, dopóki nie dokonałbyś analizy historycznych szczytów i dołków. Eksperci od analizy XO wyrysowują je cały czas, aby oznaczyć poziomy, przy których występuje nadwyżka podaży lub, patrząc z drugiej strony, niedobór popytu, co przyczynia się do zahamowania wzrostów.

291

292

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Rysunek 15.2. Formacje na wykresach punktowosymbolicznych

Konwencjonalne (nachylone) linie wsparcia i oporu Na typowym wykresie słupkowym lub świecowym linie wsparcia przeważnie wyznaczasz, łącząc ze sobą serie najniższych dołków, a linie oporu, łącząc serie najwyższych szczytów. Linie te prawie zawsze są pod jakimś kątem nachylone, ukazując tym samym kierunek trendu. Poziome bywają tylko wtedy, gdy na wykresie występuje trend boczny. Na wykresach XO również można rysować nachylone linie wsparcia i oporu. Decyzje transakcyjne na podstawie linii wsparcia i oporu na wykresach XO podejmujesz w oparciu o te same kryteria co na wykresach konwencjonalnych — kupujesz, gdy następuje przełamanie linii oporu od dołu, a sprzedajesz, gdy następuje przełamanie linii wsparcia od góry. W odróżnieniu od linii wsparcia czy oporu, które odrzuca się po ich przełamaniu na konwencjonalnych wykresach, linie te pozostawia się na wykresach XO, gdyż zazwyczaj stają się odpowiednio nowymi liniami oporu i wsparcia. Ponieważ wykresy punktowo-symboliczne stanowią filtr dla wszelkich szumów i nieistotnych zmian cenowych oraz kompresują czas, wyznaczone na nich linie wsparcia i oporu są prawdziwe i wiarygodne w długim okresie — w okresie, w którym na wykresach konwencjonalnych dawno by się gdzieś zgubiły. Na wykresach XO możesz też zaobserwować formacje trójkątów prostokątnych, w których linia wsparcia zbliża się do linii oporu lub odwrotnie (patrz rozdział 9.). Prawy górny wykres na rysunku 15.2 ilustruje konwencjonalną linię wsparcia, która jest nachylona. Oczywiście, można też wyznaczyć nachyloną linię oporu. Jeśli kratki, w które wpisujesz symbole, są kwadratowe, możesz wyrysowywać linie wsparcia i oporu idealnie pod kątem 45°, które następnie możesz interpolować (przedłużać, aby obejmowały okresy przyszłe). Wystarczą do tego dwie kolumny, z których jedna

Rozdział 15: Ignorujemy czas: wykresy punktowo-symboliczne jest położona niżej od drugiej. Takie linie wsparcia i oporu można wyznaczać o wiele łatwiej i niekiedy wcześniej niż na wykresach słupkowych. Pozytywnie nachylona linia wsparcia jest nazywana linią wsparcia hossy, a negatywnie nachylona linia oporu jest nazywana linią oporu bessy.

Formacje podwójnego i potrójnego szczytu oraz dna Podwójne i potrójne szczyty formują się wtedy, gdy spada popyt, a cena dobija do poziomu poprzedniego szczytu. Kiedy bykom nie udaje się doprowadzić do przebicia tego poziomu, jest to całkiem niezły sygnał dla sprzedających, że warto się pozbyć instrumentu po tej cenie. Z drugiej strony, jeśli na tym samym poziomie odnotowujesz dwa lub trzy dołki, masz do czynienia z formacją podwójnego lub potrójnego dna, kiedy to z kolei kupujący traktują tę sytuację jako okazję do zakupów, więc cena z dużym prawdopodobieństwem wzniesie się na fali wzmożonego popytu. Na wykresach XO formacje podwójnego i potrójnego szczytu oraz dna mogą być formacjami odwrócenia lub kontynuacji trendu w zależności od tego, jaki jest układ kolumn. Na konwencjonalnych wykresach słupkowych trzeba poczekać jakiś czas na potwierdzenie tych formacji, natomiast w przypadku wykresów punktowo-symbolicznych decyzje transakcyjne mogą być podejmowane o wiele szybciej, ponieważ szybciej jesteś w stanie określić, czy masz do czynienia z odwróceniem lub kontynuacją. Na standardowych wykresach słupkowych potwierdzona formacja podwójnego szczytu z dużym prawdopodobieństwem zwiastuje spadek ceny. Potwierdzona formacja podwójnego dna z kolei najczęściej powoduje, że ceny zaczynają rosnąć. Są to wówczas formacje odwrócenia, którym odpowiada lewy dolny wykres na rysunku 15.2. Jednak eksperci od analizy punktowo-symbolicznej twierdzą, że podwójny szczyt uformowany z dwóch kolumn wzrostowych może przekształcić się w formację potrójnego szczytu, z którego następuje wybicie w górę i kontynuacja trendu wzrostowego. Warunkiem koniecznym jest takie ułożenie poprzedzających kolumn spadkowych, aby dołek drugiej był położony wyżej niż dołek pierwszej kolumny O w całej formacji. Możesz taką sytuację zaobserwować na prawnym dolnym wykresie na rysunku 15.2. Gdyby jednak dołki kolumn spadkowych były w jednej linii poziomej, wówczas bardziej prawdopodobnym scenariuszem jest typowe odwrócenie trendu.

Prognozowanie cen docelowych po wybiciu Analitycy wykresów punktowo-symbolicznych prognozują ceny docelowe po wybiciu, licząc w odpowiedni sposób kratki w układzie pionowym lub poziomym. Częściej jednak sprawdzają się prognozy pionowe niż poziome. Poniżej znajdziesz szczegóły dotyczące sposobów prognozowania cen z wybicia na wykresach XO. Wybicie na wykresach XO następuje wtedy, gdy cena przekroczy poziom szczytu poprzedniej kolumny wzrostowej lub spadnie poniżej dołka poprzedniej kolumny spadkowej. W pierwszej sytuacji należy podjąć decyzję o kupnie, a w drugiej sytuacji sprzedawać.

293

294

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Pionowe prognozowanie ceny po wybiciu Powiedzmy, że cena właśnie przebiła poziom wyznaczony przy utworzeniu formacji podwójnego lub potrójnego szczytu (czyli zaistniała na przykład sytuacja jak na prawym dolnym wykresie rysunku 15.2). Chcesz wiedzieć, jak wysoko cena wzrośnie po wybiciu. Albo doszło do sytuacji, w której cena odbiła się od dna i zaczyna rosnąć. Chcesz poznać skalę potencjalnych zysków przy założeniu, że dno zostało solidnie ubite, a wzrost będzie kontynuowany. Ta wiedza jest niezbędna z punktu widzenia ewentualnych korekt trendu wzrostowego, które prędzej czy później nastąpią. Nie chcesz bowiem pomylić korekty z odwróceniem trendu. Jeśli będziesz ufał swojej prognozie, podejmiesz decyzję o przeczekaniu korekty. Za każdym razem, gdy analitycy wykresów punktowo-symbolicznych chcą dokonać prognozy ceny po wybiciu, posługują się dosyć pomysłową wersją wskaźnika impetu. Oto, jak postępują: 1. W przypadku wybicia w górę określ poziom najniżej położonego X w poprzedniej kolumnie wzrostowej (innymi słowy, znajdź dno poprzedniej kolumny X). 2. Policz kratki w tej kolumnie (w naszym przykładzie 4 kratki). 3. Pomnóż liczbę kratek przez wielkość odwrócenia (powiedzmy, że będzie to standardowa wielkość wynosząca 3 kratki). 4 × 3 = 12 4. Pomnóż otrzymany wynik przez wielkość kratki, w tym przypadku 1 zł. 12 × 1 zł = 12 zł 5. Dodaj ten wynik do wcześniej określonego poziomu najniżej położonego X w poprzedniej kolumnie wzrostowej. Jeśli najniżej położony X znajdował się na poziomie 10 zł, to po dodaniu 12 zł otrzymujemy cenę docelową na poziomie 22 zł. Całą powyżej opisaną procedurę można prześledzić dodatkowo na rysunku 15.3.

Rysunek 15.3. Prognoza pionowa

Ta prognoza to tylko pewna wartość orientacyjna. Nowy szczyt może być położony poniżej poziomu 22 zł albo znacznie go przekroczyć. Nie sprzedajesz automatycznie po osiągnięciu przez cenę tego poziomu, jeśli odnotowuje ona kolejne szczyty.

Rozdział 15: Ignorujemy czas: wykresy punktowo-symboliczne W kontekście prognozy ceny docelowej i ceny startowej możesz jednak określić stosunek zysku do ryzyka, a ponadto wyznaczyć poziom dla pierwszego zlecenia stop-loss. Jak wspominałam w rozdziale 5., podstawa to takie zarządzanie pozycją, aby spodziewany zysk przewyższał stratę, jaką mógłbyś ponieść w przypadku realizacji najczarniejszego scenariusza. Aby określić zasięg ruchu spadkowego po wybiciu w dół, odwróć całą procedurę. Zaczynasz więc od określenia najwyżej położonego O w poprzedniej kolumnie spadkowej. Liczysz jej kratki i mnożysz ich liczbę przez trzy. Całość mnożysz przez wielkość kratki (zazwyczaj 1) i voilà! Właśnie wyliczyłeś docelowy poziom spadku ceny po wybiciu w dół.

Prognoza pozioma Prognozę poziomą wykorzystuje się do określenia docelowego poziomu ceny po wybiciu z konsolidacji. Powiedzmy, że cena od jakiegoś czasu podlega trendowi bocznemu. Widzisz co prawda ułożone na przemian kolumny wzrostowe i spadkowe, ale jesteś też w stanie zidentyfikować pewną podstawę formacji dna (dla wybicia w dół będzie konieczna identyfikacja swoistego sklepienia formacji szczytu). Na rysunku 15.4 widać podstawę uformowaną w serii pięciu kolumn słabego trendu spadkowego, która poprzedza wybicie w górę. Aby obliczyć cenę docelową po wybiciu, należy: 1. Policzyć kolumny tworzące podstawę konsolidacji, z której następuje wybicie. Nie bierzemy pod uwagę kolumny wybicia. W naszym przykładzie jest to 5 kolumn. 2. Pomnożyć liczbę kolumn podstawy przez wielkość odwrócenia — powiedzmy, standardową trzykrotność wielkości kratki. 5 × 3 zł = 15 zł 3. Dodać ten wynik do najniższego X w kolumnach wzrostowych wchodzących w skład podstawy (zakreślony kółkiem). Powiedzmy, że ten X jest na poziomie 10 zł. Cena docelowa po wybiciu wynosi 10 zł + 15 zł = 25 zł.

Rysunek 15.4. Prognoza pozioma

295

296

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Łączymy metodę punktowo-symboliczną z innymi wskaźnikami Choć naturalna prostota wykresów XO jest dosyć pociągająca, możesz zawsze usprawnić swój proces decyzyjny poprzez uwzględnienie innych wskaźników, które pozwalają szybciej generować sygnały kupna/sprzedaży lub stanowią potwierdzenie sygnałów już wygenerowanych. Jednak z uwagi na fakt, iż konwencjonalne wskaźniki uwzględniają czynnik czasu, pojawia się pytanie, jak można dokonać fuzji tych różnych metod analitycznych. Poniżej znajduje się kilka wskazówek dotyczących tej kwestii:

9 Średnie kroczące: nie możesz liczyć średniej kroczącej w normalny sposób,

ponieważ nie masz do czynienia z typowym szeregiem czasowym. Aby obliczyć średnią kroczącą na wykresach XO, bierzesz pod uwagę ceny stanowiące środek każdej kolumny. Tym samym obliczasz średnie ceny każdego odwrócenia. Jeśli tak wyliczona średnia krocząca wskazuje na trend spadkowy, a kolejna kolumna wzrostowa przekracza poziom średniej, masz słuszne podstawy, by twierdzić, że kolumna ta jest kolumną zwrotną, a więc kolumną generującą sygnał kupna.

9 Wskaźnik SAR, czyli paraboliczny stop-and-reverse: wskaźnik parabolicznego zatrzymania i odwrócenia (SAR) o wiele szybciej sygnalizuje odwrócenie, niż mogłoby to wynikać z pojawienia się kolejnej kolumny wzrostowej lub spadkowej. Paraboliczny SAR ma tę właściwość, że zawęża zakres dla zleceń stop wraz z wyhamowywaniem ruchu cenowego.

9 Wstęgi Bollingera: jednym z głównych niedociągnięć wykresów XO jest to, że nie można na nich monitorować zmieniającego się impetu zmian cen, a więc nie można stwierdzić, czy rynek jest wykupiony, czy wyprzedany. Mogą temu zaradzić opisane w rozdziale 14. wstęgi Bollingera. Jeśli kolumny napierają na górną wstęgę, a nawet nieznacznie ją przebijają, masz potwierdzenie, że trend wzrostowy jest solidny. Kiedy jedna z kolejnych kolumn spadkowych przetnie od góry linię środkową (na przykład prostą średnią kroczącą), możesz oczekiwać, że korekta potrwa do momentu zetknięcia kolumny O z dolną wstęgą.

Wstęgi Bollingera są od siebie bardzo oddalone, gdy zmienność jest bardzo duża, a ulegają ściśnięciu, gdy zmienność maleje, a ceny ulegają stłoczeniu w okresie konsolidacji. W takiej sytuacji kolumny na wykresach XO są na tyle krótkie, że nie mogą generować wiarygodnych sygnałów kupna/sprzedaży. Kiedy widzisz, że na wykresie pojawiają się takie kolumny i towarzyszy im ściśnięcie wstęg Bollingera, możesz z dużą dozą pewności stwierdzić, że rynek jest kapryśny — nie występuje trend, więc powinieneś się ewakuować.

Rozdział 16

Łączymy różne techniki W tym rozdziale: ► Przekonujemy się, jak prosta może być gra giełdowa. ► Przyglądamy się złożoności. ► Dowiadujemy się co nieco o pozytywnych oczekiwaniach. ► Omawiamy grę z wykorzystaniem specjalnych układów cenowych (setup trading).

W

skaźniki można z grubsza podzielić na trzy grupy — wskaźniki trendu, wskaźniki impetu (momentum) oraz wskaźniki nastrojów rynkowych. Eksperci od analizy technicznej nieustannie toczą spory o to, do której grupy przypisać poszczególne wskaźniki. Głowić się można nad tym nie bez powodu — na przykład u podstaw wskaźnika siły względnej RSI leży koncepcja momentum, lecz sam wskaźnik służy do badania nastrojów (rynku wykupionego lub wyprzedanego).

Sęk w tym, że posługiwanie się jednym wskaźnikiem może przyczyniać się do zwiększenia zysków i ograniczenia strat. Wykorzystywanie dwóch wskaźników czyni grę jeszcze bardziej efektywną. Tak naprawdę, można tworzyć spersonalizowany zestaw ulubionych wskaźników, uwzględniając dowolną ich liczbę. Jedynym ograniczeniem są możliwości analityczne naszego mózgu, nawet jeśli nasza platforma transakcyjna pozwala na podłączenie wielu wskaźników pod dany wykres. W tym rozdziale znajdują się porady i wskazówki na temat niektórych typowych sposobów łączenia ze sobą wskaźników analitycznych, aby ułatwić Ci wypracowanie własnego systemowego podejścia do handlowania na dowolnej giełdzie. Zanim poznasz wyrafinowane systemy transakcyjne w rozdziale 17., musisz dowiedzieć się czegoś o wzajemnej kompatybilności wskaźników. Musisz też zdawać sobie sprawę z tego, że im większa liczba wskaźników, z których korzystasz, tym bardziej komplikuje się proces decyzyjny. W tym właśnie względzie przydaje się ten rozdział.

Proste idee, które przetrwały próbę czasu Wielu zawodowych inwestorów zarabia dzięki ciągłemu, konsekwentnemu stosowaniu tego samego zestawu prostych wskaźników i przestrzeganiu tych samych prostych zasad, obracając niewielką liczbą tych samych instrumentów. Mógłbyś pomyśleć: „To nie może być aż tak proste!”. Ale tak właśnie jest. Zawodowcy mają nadludzką zdolność do skupiania się na analizie pojedynczego, niewielkiego zestawu warunków rynkowych. Wiedzą, że dany wskaźnik i związana z nim zasada zapewniają zyski w większości przypadków. Jeśli za którymś razem się nie uda — trudno. Nie plują sobie w brodę, tylko skupiają się na kolejnej transakcji.

298

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną Jedną z najstarszych i najprostszych zarazem koncepcji tradingu jest system 5/20 Richarda Donchiana, który wykorzystuje zasadę podążania za trendem. Kupujesz, gdy 5-dniowa prosta średnia krocząca przecina od dołu 20-dniową średnią kroczącą, a sprzedajesz w sytuacji odwrotnej — gdy 5-dniowa średnia krocząca przecina średnią 20-dniową od góry. Oba te sygnały, wygenerowane na podstawie przecięcia średnich kroczących oraz przecięcia ceny ze średnią kroczącą, podlegają dodatkowym kryteriom oceny wiarygodności, w szczególności kryterium siły przecięcia, które oznacza, że kolejne przecięcie musi być silniejsze niż poprzednie przecięcie w tym samym kierunku (patrz rozdział 12., w którym przypomnisz sobie informacje związane z przecięciami). Kolejną prostą, acz efektywną regułą jest dokonywanie zakupu, jeśli cena wykroczyła poza zakres cenowy ustalony podczas pierwszych x minut notowań. Twórca tej reguły, Toby Crabel, nazywa ją strategią wybicia z zakresu cenowego otwarcia. Jest to tak zwany setup oparty na wybiciu z ustalonego zakresu zmienności (o setupach, czyli swoistych sidłach, dowiesz się więcej pod nagłówkiem „Oceniamy efektywne zajmowanie pozycji i bezwzględne realizowanie zysków: setupy”). Możesz zwiększyć swe szanse na zysk ze strategią wybicia z zakresu cenowego otwarcia, jeśli zastosujesz dodatkowe kryteria kwalifikacyjne, jak na przykład:

9 Poprzedzający słupek był słupkiem dnia wewnętrznego lub świecą doji (rozdział 8.). 9 X-minutowy zakres cenowy otwarcia zwężał się na przestrzeni ostatnich trzech do dziesięciu dni (rozdział 14.).

9 Otwarcie rozpoczęło się od luki cenowej w stosunku do dnia poprzedniego (rozdział 7.).

Jak widać na przykładzie tych klasycznych metod, nawet najprostsze reguły decyzyjne opierają się na dodatkowych wskaźnikach potwierdzających, filtrach lub formacjach. Pytanie więc brzmi: które dwa wskaźniki masz wykorzystać do potwierdzania sygnałów? A może powinieneś wybrać trzy, cztery lub jeszcze więcej wskaźników? Odpowiedź nie jest jednoznaczna, tym bardziej że współczesna analiza techniczna ma w swym dorobku tysiące wskaźników i formacji, których liczba kombinacji jest astronomiczna. Jeśli dodasz do tego pewne reguły czasowe, jak na przykład „kupuj 30 minut po otwarciu (albo kupuj na zamknięciu), jeśli dodatkowo zostaną spełnione warunki x, y i z”, to liczba potencjalnych kombinacji rośnie do nieskończoności. Głównym powodem wprowadzania dodatkowych wskaźników potwierdzających jest jeden niewygodny fakt, a mianowicie to, że od czasu do czasu każdy wskaźnik zawodzi. Dodając więc wskaźnik generujący taki sam sygnał kupna/sprzedaży w tym samym czasie, podnosisz prawdopodobieństwo, że przeprowadzane transakcje będą opłacalne. Jak już mówiłam w rozdziale 5., powinieneś przejść przez pięcioetapowy proces planowania swoich transakcji i zarządzania nimi. Na każdym etapie podejmujesz decyzje odnośnie tego, jakimi wskaźnikami się kierować, lecz nie muszą to być te same wskaźniki na każdym etapie. Twoja reguła zajmowania pozycji może opierać się na zestawie wskaźników, który różni się składem od zestawu wykorzystywanego do podejmowania decyzji o zamykaniu pozycji. Możesz zmieniać zestawy wskaźników w zależności od sytuacji panującej na rynku. Jeśli na przykład widzisz gołym okiem na wykresie ruch, który jest zbyt duży i oczywisty, by go zignorować, ale Twój standardowy zestaw wskaźników nie generuje żadnych sygnałów, wówczas możesz go wyjątkowo

Rozdział 16: Łączymy różne techniki zmienić na inny, którym się normalnie nie posługujesz. Możesz nawet zmieniać swoje zasady ustalania poziomów dla zleceń stop-loss: gdy ruch cenowy dopiero został zainicjowany, możesz trzymać się pierwotnie ustalonego poziomu, a gdy rozwinął się w przewidywanym kierunku, możesz ustawić stop kroczący. Musisz mieć jednak ku temu powód, który dają Ci wskaźniki, i to pod warunkiem, że zawsze korzystasz ze zleceń stop.

Dodajemy nowy wskaźnik: wprowadzamy złożoność Każda reguła wykorzystująca jakiś wskaźnik lub ich zestaw do zajęcia pozycji uwzględnia również warunki, które muszą zajść, aby tę pozycję zamknąć. Tak jest na przykład z regułą Donchiana 5/20 — kupno następuje w określonych warunkach przecięcia się średnich kroczących, a sprzedaż w określonych warunkach przecięcia średniej kroczącej przez cenę zamknięcia. Co jednak w przypadku, gdy sygnał wyjścia z rynku nadchodzi zbyt późno, to znaczy dawno po tym, jak już zacząłeś ponosić straty? Kolejna ważka kwestia dotyczy ponownego zajmowania pozycji po tym, jak zostało zrealizowane zlecenie stop-loss lub take profit, a mianowicie czy i kiedy powinieneś to uczynić. Czy korzystasz z tej samej czy może innej zasady transakcyjnej do otwarcia pozycji przy ruchu w tym samym kierunku co dotychczas? Gdy zadałam to pytanie 30 ekspertom od projektowania systemów transakcyjnych, połowa z nich odpowiedziała, że przy ponownym otwarciu pozycji korzysta z tej samej zasady co przy pierwszym otwarciu, a połowa powiedziała, że posługuje się innym zestawem wskaźników i reguł do powtórnego zajmowania tych samych pozycji. Dodawanie nowych wskaźników piętrzy trudności i może zwieść na manowce. Kiedy posługujesz się kilkoma wskaźnikami naraz, sygnały generowane przez jedne mogą przeczyć sygnałom generowanym przez inne. Jeden wskaźnik może generować sygnał kupna, podczas gdy inny generuje sygnał sprzedaży. Jest to nagminny konflikt. Dla przykładu rozważmy sytuację, w której cena danego instrumentu przekroczyła średnią kroczącą (znalazła się nad linią średniej), więc go kupiłeś. Trend trwał już od jakiegoś czasu. Niebawem wskaźnik impetu, jak na przykład RSI, lub inny, na przykład MACD, sugeruje, że rynek jest wykupiony i niebawem nastąpi korekta. Nie wiesz jednak, czy będzie to zwykła korekta, czy może przekształci się ona w odwrócenie trendu. Wiesz natomiast, że średnia krocząca jest wskaźnikiem opóźnionym w stosunku do ruchu cenowego, więc z tej strony pomocy nie będzie. Czy zaakceptujesz sygnał sprzedaży wygenerowany przez któryś z tych wskaźników zmiany nastrojów rynkowych? Na to pytanie nie ma jednej prawidłowej odpowiedzi. Niektóre wskaźniki impetu często się mylą, a korekta w ogóle nie następuje, więc zostajesz z kolejnym dylematem — w którym momencie masz ponownie otworzyć pozycję w trendzie, który właśnie Cię omija? Nawet jeśli przeprowadzisz intensywne testy wsteczne i poczynisz dogłębne obserwacje, nadal będą się zdarzać sytuacje, w których będziesz się mylił i dokonywał niewłaściwych wyborów. Celem wprowadzania dodatkowych wskaźników jest więc zwiększanie szans na to, że częściej będziesz miał rację przy prognozowaniu ruchów cenowych. Nigdy jednak Twoje prognozy nie będą sprawdzały się w 100% przypadków.

299

300

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną Jedynym sposobem, by się przekonać o potencjalnej skuteczności zestawu dwóch lub większej liczby wskaźników, jest przeprowadzenie testów wstecznych dla tych wskaźników jednocześnie, a następnie skrupulatne opracowanie reguł gry. Testowanie pojedynczego wskaźnika jest łatwe. Testowanie zestawu wskaźników i reguł w różnych warunkach rynkowych to ciężka praca, która częściej przyczynia się do powstania większej liczby pytań, niż udziela odpowiedzi. Poza tym nie wszyscy są stworzeni do dokonywania takich testów lub mają na to czas. W takim przypadku przynajmniej warto obserwować dany zestaw w czasie rzeczywistym i weryfikować jego skuteczność na bieżąco. Po zapoznaniu się z treścią całego tego rozdziału będziesz w stanie lepiej dobierać i zestawiać ze sobą różne wskaźniki. Eksperci od analizy technicznej mawiają: „Podejmuj decyzje transakcyjne na podstawie tego, co widzisz na wykresie”. Uważam, że to dobra rada.

Wybieramy nadrzędną koncepcję gry Główny wniosek z dotychczasowych rozważań jest taki, że musisz dokonać wyboru swej nadrzędnej koncepcji gry giełdowej. Jej wybór określa Cię jako gracza podążającego za trendem lub swing tradera, a następnie pozwala na dookreślenie szczegółów — jeśli już jesteś zadeklarowanym swing traderem, to pozostaje zawsze zdefiniowanie częstości dokonywanych transakcji. Zmiana wskaźnika lub zestawu wskaźników, nawet w trakcie posiadania otwartej już pozycji, jest dopuszczalna pod warunkiem, że widzisz na wykresie coś, co szczególnie przykuwa Twą uwagę — i tylko wtedy, gdy potrafisz docenić zmianę, której dokonujesz. Porzucenie swej dotychczasowej koncepcji gry przypomina porzucenie dziewczyny, z którą wybrałeś się na studniówkę, tylko dlatego, że na horyzoncie pojawiła się nowa, bardziej atrakcyjna. Pamiętaj, że nie możesz właściwie ocenić przydatności wskaźnika, jeśli nie posługujesz się nim w sposób konsekwentny. Podobnie nie możesz ocenić swoich własnych umiejętności, jeśli cały czas zmieniasz obiekt swoich zainteresowań. Z drugiej strony, nie możesz zapomnieć, że Twoim głównym celem gry na giełdzie jest zarabianie pieniędzy, a nie dowodzenie, że Twoje wskaźniki się sprawdzają. Miej więc po prostu świadomość, że za każdym razem, gdy zmieniasz technikę, regułę czy system gry, których wcześniej nie testowałeś, wzrasta ryzyko transakcyjne. Dlatego zawsze warto w takich przypadkach korzystać z solidnie ustalonych zleceń stop, w razie gdyby nowy wskaźnik czy inne narzędzie zawiodło, a wykres podążył w niesprzyjającym dla Ciebie kierunku. Wyobraź sobie na przykład sytuację, w której cena Twojego instrumentu od jakiegoś czasu podlega trendowi wzrostowemu, kiedy nagle na wykresie świecowym zauważasz formację wisielca (rozdział 8.), stanowiącą bardzo poważne ostrzeżenie przed spadkami, więc decydujesz się na zamknięcie pozycji, mimo iż żaden ze wskaźników, z których korzystasz, nie generuje sygnału sprzedaży, a ustawiony przez Ciebie stop znajduje się na dosyć odległym poziomie. Na rysunku 16.1 pokazano kolejny przykład. W tym przypadku decydujesz się na wykorzystywanie reguły 5/20 Donchiana, w której sygnały są generowane na podstawie przecięcia się średnich kroczących. Dostajesz sygnał sprzedaży. Nieco później cena się odbija, zaczyna rosnąć i niebawem dochodzi do ponownego przecięcia średnich kroczących, które tym razem sygnalizuje kupno. Kilka tygodni później średnia 5-dniowa ponownie przecina od góry średnią 20-dniową, co stanowi kolejny sygnał sprzedaży — jest to typowe piłowanie. Jednak na długo przed tymi sygnałami nie sposób nie dostrzec

Rozdział 16: Łączymy różne techniki

Rysunek 16.1. Grasz na podstawie tego, co widać na wykresie

na wykresie wyraźnej formacji podwójnego szczytu, mimo że Twoja koncepcja gry nie zakłada posługiwania się liniowymi formacjami cenowymi. Niemniej jest to wydarzenie tak oczywiste, że postanawiasz je wziąć pod uwagę. Zasada związana z tą formacją mówi, że zazwyczaj po przebiciu przez cenę linii potwierdzenia następuje korekta wzrostowa, co daje Ci lepszą okazję zajęcia krótkiej pozycji. W tym przypadku więc odrzucasz zasadę przecięcia się średnich kroczących na rzecz zasady wynikającej z formacji podwójnego szczytu. Służy Ci to, ponieważ unikasz strat na piłowaniu. Duża wiedza na temat poszczególnych wskaźników i ich zastosowań na pewno sprawia, że Twoja strategia gry staje się bardziej elastyczna. Z naturą ludzką jednak tak to już jest, że jeśli człowiek trzyma w ręku młotek, to wszystko zaczyna mu przypominać gwoździe. Wystrzegaj się więc doszukiwania się wszędzie formacji podwójnego szczytu, jeśli raz dobrze ją zidentyfikowałeś i osiągnąłeś dzięki temu zysk. Kilka udanych transakcji pod rząd z wykorzystaniem jednego wskaźnika nie czyni z tego wskaźnika czarodziejskiej różdżki, która zawsze zadziała. To zdanie nigdy nie będzie powtórzone zbyt wiele razy: „Żaden wskaźnik nigdy nie sprawdza się w 100% przypadków”.

Studium przypadku złożoności Łączenie wskaźników w zestawy analityczne może być złożone i chaotyczne. Studiując przypadek, który prezentuję w tej części rozdziału, przekonasz się, jak skomplikowane może być podejmowanie decyzji przy handlowaniu jednym tylko instrumentem i jaką różnicę robi dobór wskaźników.

301

302

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną Reguła przecięcia się średnich kroczących zakłada dosyć późne zajmowanie pozycji i niższe zyski, ponieważ średnie kroczące podążają za trendem, są wskaźnikami opóźnionymi w stosunku do zmian cen. Powiedzmy, że chcesz usprawnić działanie tej reguły poprzez uwzględnienie w zestawie dwóch dodatkowych wskaźników:

9 Chcesz otwierać pozycję wcześniej, więc dodajesz wskaźnik momentum. 9 Chcesz zamykać pozycję bliżej szczytów cenowych, więc wybierasz wskaźnik sygnalizujący wykupienie rynku (wskaźnik nastrojów rynku).

Na rysunku 16.2 w głównym oknie wykresu pokazano nadrzędną regułę gry, która stanowi pewną odmianę przecięcia się średnich kroczących. Kupujesz, gdy 5-sesyjna średnia krocząca (linia cieńsza) przecina od dołu średnią 20-sesyjną (znajduje się nad nią po zamknięciu danej sesji), a sprzedajesz, gdy cena zamknięcia spadnie poniżej średniej 5-sesyjnej. Załóżmy, że chcesz szybciej identyfikować moment otwarcia długiej pozycji. Pod wykresem cenowym umieszczasz okno wskaźnika momentum, który sygnalizuje, kiedy impet zmian cen zaczyna rosnąć, co w tym przypadku przekłada się na sygnał kupna o trzy dni wcześniej w stosunku do sygnału przecięcia średnich kroczących. Natomiast w górnym oknie nad wykresem cenowym umieszczasz inny wskaźnik impetu, który pozwala określić nastroje rynkowe — jest to wskaźnik RSI, czyli siły względnej, sygnalizujący, kiedy rynek jest wykupiony (nie ma już więcej chętnych do kupowania po coraz wyższych cenach). Ten wskaźnik z kolei generuje sygnał sprzedaży o jeden dzień wcześniej przed wskaźnikiem głównym.

Rysunek 16.2. Wskaźniki potwierdzające

Zyski z transakcji przeprowadzonej w oparciu o regułę przecięcia się średnich wyniosłyby w tym przypadku 2,51 zł w ciągu trzech tygodni. Wykorzystanie dwóch dodatkowych wskaźników generujących sygnały wcześniej pozwoliłoby te zyski zwiększyć o ponad 50%. Szczegóły w tabeli 16.1.

Rozdział 16: Łączymy różne techniki Tabela 16.1. Zyski z gry w oparciu o wskaźniki techniczne Reguła wskaźnikowa

Kupno (zł)

Sprzedaż (zł)

Zysk (zł)

Przecięcie się średnich kroczących

64,35

66,86

2,51

Wskaźnik momentum i RSI

63,38

67,32

3,94

Na pierwszy rzut oka przypadek zaprezentowany w tabeli 16.2 świadczy o skuteczności połączenia trzech wskaźników, które pozwalają na przyspieszenie otwarcia i zamknięcia pozycji, a w konsekwencji na osiągnięcie większych zysków. W rzeczywistości może to być jednak puszka Pandory, której nie należało otwierać. Oto przykładowe problemy wynikające z posługiwania się kilkoma wskaźnikami naraz.

Poziom skomplikowania procesu decyzyjnego rośnie w tempie wykładniczym To, że do głównego wskaźnika dołączysz drugi, nie powoduje, że poziom skomplikowania zwiększy się dwukrotnie — zwiększy się czterokrotnie, bowiem rośnie w tempie wykładniczym. A co jeśli wskaźnik momentum zawiedzie i wygeneruje fałszywy sygnał? Przecież wskaźniki są zawodne. W powyższym studium przypadku się sprawdził, ale czy sprawdzi się w innych warunkach? Potrzebna Ci strategia awaryjna — integralna reguła stop-loss — na wypadek, gdyby to zbyt wczesne otwarcie pozycji było chybioną decyzją. Najprostszą zasadą jest wówczas procentowe określenie strat, na jakie jesteś w stanie sobie pozwolić, i zamknięcie pozycji, gdy poziom ten zostanie osiągnięty.

Koncepcje gry mogą się powielać Celem posługiwania się wieloma wskaźnikami jest uzyskanie potwierdzenia, że wygenerowany najwcześniej sygnał był prawdziwy. Lecz jeśli używasz wskaźnika momentum, to oczywiste jest, że nie uzyskasz niezależnego potwierdzenia generowanych przez niego sygnałów, wykorzystując inne wskaźniki impetu, ponieważ przy ich konstruowaniu uwzględnia się te same reguły obliczeniowe. W przypadku zaprezentowanym na rysunku 16.2 dwa wskaźniki potwierdzające są sobie bliskie w swej konstrukcji i naturze. Wskaźnik RSI wygląda podejrzanie podobnie do wskaźnika momentum w dolnym oknie. I rzeczywiście podobieństwo nie jest tylko pozorne! Analityk techniczny Tushar Chande przeanalizował zależności pomiędzy poszczególnymi wskaźnikami impetu. Wykazał on, że współczynnik korelacji pomiędzy wskaźnikiem momentum i wskaźnikiem RSI wynosi aż 90%, co oznacza, że łączy je silna zależność. Kiedy dwie zmienne są tak silnie ze sobą powiązane, przebiegi ich wykresów będą zawsze bardzo podobne do siebie.

Niekiedy koncepcje gry ścierają się ze sobą Dwie koncepcje nie zawsze idą ze sobą w parze. Spójrz na przykład zilustrowany na rysunku 16.3. Aby zoptymalizować czasy otwarcia i zamknięcia pozycji, posługujemy się oscylatorem stochastycznym, wskaźnikiem momentum oraz wskaźnikiem MACD.

303

304

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Rysunek 16.3. Sprzeczne sygnały

Na wykres cenowy natomiast są naniesione średnie kroczące, które tutaj generują sygnał sprzedaży. Na podstawie wskaźnika średniego rzeczywistego zakresu zmian ATR wyznaczamy stop-loss kroczący (trailing stop-loss). Cena osiąga poziom wyznaczony przez linię stop-loss. Czy powinniśmy zamknąć pozycję? Durne pytanie! Oczywiście, że tak. Zawsze powinieneś przestrzegać wyznaczonych poziomów stop-loss. Ale co robić, gdy już opuścisz rynek? Spójrzmy na oscylator stochastyczny. Mówi nam, że nie tylko powinniśmy zamknąć pozycję krótką, ale że po raz kolejny powinniśmy zająć pozycję długą. Dwie średnie kroczące się nie przecinają, więc nie ma potwierdzenia z tej strony, a wskaźnik momentum waha się w okolicach linii środkowej kupna/sprzedaży i też nie potwierdza zamknięcia pozycji krótkiej, nie mówiąc o otwieraniu nowej pozycji długiej. Wykres wskaźnika MACD ukazuje przecięcie (linii MACD z jej średnią), lecz znajduje się w całości ponad linią kupna/sprzedaży. Wszystko to sugeruje, że trend może dobiegać końca (ale nie musi). Poniżej znajdują się wskazówki odnośnie tego, jak pogodzić ze sobą wskaźniki generujące sprzeczne sygnały: 1. Dokonaj testów wstecznych lub obserwuj na bieżąco, który ze wskaźników impetu sprawdza się najczęściej (tzn. generuje wiarygodne sygnały), i posługuj się tylko tym jednym. W szczególności określ, czy przecięcie na wykresie wskaźnika MACD jest wystarczającym sygnałem, czy też obie linie muszą znajdować się ponad linią kupna/sprzedaży, abyś mógł uznać sygnał kupna za wiarygodny. 2. Przestrzegaj swojej reguły stop i obserwuj cierpliwie dalszy rozwój wypadków (czyli kierunek ruchu cenowego). Innymi słowy, wykres z przykładu na rysunku 16.3 nie pasuje do strategii stop-and-reverse, czyli zamknięcia otwartej pozycji i zajęcia pozycji odwrotnej.

Rozdział 16: Łączymy różne techniki 3. Przeanalizuj w dłuższym okresie linie trendu wyznaczone na podstawie linii regresji (patrz rozdział 10.). Zasadniczo zakładamy, że raz ustalony trend trwa dopóty, dopóki nie nastąpi coś, co zwiastuje jego odwrócenie. Na rysunku 16.3 trzy ostatnie słupki wybijają się ponad górną linię kanału dzięki cenom maksymalnym, ale dwa ostatnie zamknięcia nie znajdują się ponad nią. Możesz więc tylko przypuszczać, że trend dobiega końca (na podstawie oscylatora stochastycznego i wskaźnika MACD), ale całkowitej pewności nie masz, ponieważ nie dysponujesz przeważającą liczbą dowodów. Kiedy odczytujesz sygnały generowane przez wiele różnych wskaźników, policz te, które sugerują kupno, te, które sugerują sprzedaż, i te, które nakazują, byś trzymał się z dala od rynku, lub nie dają wyraźnych wskazań, a następnie podejmij decyzję na podstawie tych, które przeważają nad pozostałymi. Rzadko kiedy będziesz miał do czynienia z decyzjami transakcyjnymi, które są słuszne ponad wszelką wątpliwość, więc to, co Ci pozostaje, to dowód słuszności oparty na przewadze liczebnej.

Mogą pojawić się dodatkowe problemy z ustaleniem właściwego momentu do otwarcia lub zamknięcia pozycji Nie wiesz, co robić dalej. Posłusznie przestrzegałeś swojej zasady stop-loss i wycofałeś się z rynku. Chciałbyś jednak uszczknąć jeszcze co nieco z zysków i rozważasz ponowne otwarcie pozycji. Nie otwieraj ponownie pozycji na tym samym instrumencie, dopóki nie uzyskasz potwierdzenia przez dwa lub więcej wskaźników, aby tak uczynić, nawet jeśli miałyby to być wskaźniki, którymi nie posługiwałeś się za pierwszym razem. Warunkiem jest, że wiesz, jak się nimi posługiwać, i ufasz ich wskazaniom. Pamiętaj, że nie ryzykujesz nic, jeśli nie zajmujesz żadnej pozycji, czyli nie ma Cię na rynku. Spójrz na rysunek 16.4, na którym widać dalszy rozwój sytuacji z rysunku 16.3, tym razem w formie wykresu świecowego.

Rysunek 16.4. Kolejna transakcja

305

306

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną Oscylator stochastyczny generuje sygnał kupna. Wybicie z kanału spadkowego, które to potwierdza, następuje dopiero miesiąc później. Trzy dni po wybiciu następuje przecięcie średnich kroczących. Powracasz więc do pierwszego etapu planowania transakcji, który polega na określeniu głównego kierunku ruchu cenowego.

Dziwne kombinacje wcale nie są takie dziwne W praktyce żaden zestaw wskaźników nie jest dziwny. Każda kombinacja, która sprawdza się na Twoich instrumentach finansowych w Twoim przedziale czasu, jest jak najbardziej dopuszczalna. Znam jednego tradera, którego system zakładał badanie zbieżności linii wsparcia i wskaźnika równowagi wolumenu OBV (On-Balance Volume) w bardzo wąskim przedziale czasowym (konkretnie w przedziale minutowym). Skuteczność jego strategii wynosiła 90% — obłędnie wysoka skuteczność. Średnie kroczące i momentum nie muszą stanowić kluczowych składników w Twoim zestawie wskaźników. Są to podstawowe wskaźniki techniczne, którymi posługują się całe rzesze doświadczonych graczy, a nie tylko początkujący. Niektórzy jednak, oprócz tych podstawowych wskaźników, szukają potwierdzenia w innych, łącząc na przykład ze sobą linie punktów zwrotnych z formacjami świecowymi i zabezpieczając się solidnymi regułami stop-loss. Wszystko to pozwala na wypracowanie wiarygodnych metod zarządzania pozycjami. Jeszcze inni posługują się poziomami Fibonacciego, aby określić umiejscowienie ceny na kontinuum zmienności falowej. Nawet gracze, którzy zdają sobie sprawę z faktu, że nikt nie dowiódł wiarygodności poziomów Fibonacciego, mogą je wykorzystywać do ustalania poziomu dla zlecenia stop-loss. Jest to z pewnością mniej kosztowne niż opieranie się na maksymalnej wielkości odwrócenia (choć bardziej niż korzystanie z kroczącego zlecenia stop). Wykorzystaj podejście określane angielskim akronimem KISS — keep it simple, stupid (liczy się prostota, głupcze). Zwłaszcza na początku swej przygody z analizą techniczną nie staraj się włączać do swej strategii zbyt wielu wskaźników i uwzględniać wszystkich możliwych scenariuszy.

Oczekujemy pozytywnych wyników Głównym powodem, dla którego komplikujemy sobie życie poprzez rozpatrywanie wielu różnych wskaźników, jest zwiększenie zysków i ograniczenie strat. Musisz mieć jednak pewną świadomość tego, że transakcji można dokonać w każdych warunkach. Właśnie taki jest cel tej części rozdziału — pokazać Ci, że to możliwe.

Techniczne podejście do strategii pozytywnych oczekiwań Pierwsze pytanie, jakie musisz sobie zadać, to czy instrument, który właśnie obserwujesz, może stać się źródłem potencjalnych zysków. Jak to mówią statystycy, wartość oczekiwana musi być większa od zera, co oznacza, iż ufasz, że zysk jest możliwy. Nie każdy instrument cechuje się wysokim potencjałem zysku. Jeśli panuje trend boczny, a zakres zmienności jest bardzo wąski, możliwy do osiągnięcia zysk będzie niewielki, chyba że wiesz, jak grać na opcjach.

Rozdział 16: Łączymy różne techniki Ogólnie rzecz biorąc, instrument związany z dodatnią wartością oczekiwaną to taki, który:

9 Cechuje się wykresem cenowym o przebiegu stwarzającym częste okazje do osiągnięcia zysku.

9 Współgra z wieloma wskaźnikami generującymi zgodne sygnały. 9 Umożliwia zamknięcie pozycji w oczywistym momencie, na przykład

po pojawieniu się nadzwyczaj wysokiej ceny maksymalnej lub po przebiciu linii wsparcia od góry, zanim jeszcze zostanie uruchomiony Twój stop-loss.

Pomyśl o handlu takim instrumentem, jak o procesie, w którym dowody empiryczne potwierdzają, że wskaźniki generują właściwe sygnały. Nie ignoruj oczywistych układów słupków czy formacji na wykresach. Spójrz na rysunek 16.5, a następnie przeanalizuj poniższą listę, która opisuje poszczególne wydarzenia na wykresie: 1. Trzy dni z rzędu można obserwować pojawianie się słupków cenowych z coraz wyższymi szczytami i coraz wyższymi dołkami, po czym następuje przełamanie linii oporu (rozdział 10.). 2. Kolejna sesja otwiera się przy wzrostowej luce cenowej (rozdział 7.). 3. Jednocześnie cena przecina od dołu 20-dniową prostą średnią kroczącą w obrębie wstęg Bollingera (rozdział 14.). 4. Kilka dni później wskaźnik RSI w górnym oknie przecina od dołu linię kupna/sprzedaży. 5. Po kilku kolejnych dniach wskaźnik MACD w dolnym oknie przecina od dołu linię kupna/sprzedaży, potwierdzając sygnał RSI. 6. W końcu cena przebija się przez górną wstęgę Bollingera, co jest silnym sygnałem kontynuacji trendu. 7. Linia wsparcia służy do określenia solidności trendu. W punkcie oznaczonym numerem 7 następuje testowanie poziomu wsparcia. Następuje odbicie, co świadczy, że ruch będzie nadal trwał. Wycofanie się z inwestycji następuje po przełamaniu wsparcia. Analizując ten wykres, mógłbyś znaleźć wiele innych, równie właściwych sposobów na przeprowadzenie transakcji, w zależności od Twojej awersji do ryzyka. Swoje pozytywne oczekiwania w stosunku do trendu wzrostowego mógłbyś na przykład wyrazić procentowo — byłby to wyraz ufności, jaką pokładasz w taki rozwój sytuacji. Powiedzmy, że po pierwszym sygnale, jaki wygenerowały trzy słupki wzrostowe, i przebiciu linii oporu możesz stwierdzić, iż masz 25% pewności co do tego, że trend wzrostowy będzie kontynuowany. Kolejny sygnał, który wysyła startowa luka cenowa, zwiększa tę pewność o kolejne 25%. Jednocześnie słupek otwierający lukę przecina od dołu linię średniej kroczącej, co generuje kolejny sygnał i zwiększa Twą pewność ponownie o 25%. W tym momencie masz 75% pewności, że te ruchy cenowe zapoczątkują pełnoprawny trend wzrostowy. Czwarty sygnał, wygenerowany przez wskaźnik RSI, daje Ci już całkowitą pewność. Skąd się w ogóle wzięła wartość 25% w odniesieniu do określania oczekiwań? Zależy ona od Ciebie — bierze się z Twego doświadczenia, testów wstecznych, obserwacji innych doświadczonych graczy i czytania specjalistycznej literatury.

307

308

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Rysunek 16.5. Gra w oparciu o oczekiwania pozytywnych wyników

Możesz na przykład zacząć od analizy luk cenowych. Jeśli wykres cenowy instrumentu, którym obracasz, charakteryzuje się średnio jedną luką cenową na rok i za każdym razem była ona potwierdzeniem ruchu w tym samym kierunku, możesz swe pierwotne oczekiwania formułować na tej podstawie. Z drugiej strony, może się zdarzyć, że analizowany instrument cechuje się dużą liczbą luk cenowych, których kierunek nie pokrywał się z kierunkiem dalszych ruchów. W takiej sytuacji bądź ostrożny — nie przypisuj luce żadnej znaczącej wagi analitycznej. Jeśli wartość 25% jest dla Ciebie za wysoka, śmiało określ inną. Tylko weź poprawkę na to, że zbyt niski wskaźnik pozytywnych oczekiwań może sprawić, iż przegapisz praktycznie cały trend. Zależy to od indywidualnego podejścia do ryzyka. Są i tacy gracze, którzy zajęliby pozycje długie po pojawieniu się na wykresie pierwszych trzech słupków wzrostowych o coraz wyższych szczytach i dołkach. Dokonaliby więc zakupu, zanim doszłoby do wyraźnego wybicia z kanału spadkowego. Tym samym zwiększyliby swe potencjalne zyski w stosunku do tych graczy, którzy wstrzymywali się z zakupem aż do pojawienia się luki cenowej. Zyskowności danego instrumentu finansowego nie sposób wyrazić za pomocą jakiejś obiektywnej wartości, którą można określić zaraz po dokonaniu transakcji przy pomocy metod naukowych. Możesz co najwyżej oszacować tę wartość na podstawie historycznego wskaźnika zyskowności, który musi być dodatkowo skorygowany o wielkość błędu statystycznego. Wynika to z konieczności uwzględnienia ewentualnych błędów, jakie mogą się pojawić podczas testów wstecznych na dużą skalę (obejmujących bardzo długi okres i bardzo duży zbiór zmiennych). Margines błędu jest na dobrą sprawę koncepcją, którą analitycy techniczni zaczęli brać pod uwagę w programach analitycznych dopiero od niedawna. Najprościej jest to pokazać na przykładzie. Powiedzmy, że dany zestaw reguł wskaźnikowych zwracał zysk w 80% przypadków hipotetycznych transakcji, jakie można byłoby przeprowadzić z ich użyciem. Ryzyko straty wynosi oczywiście 20%, czyli jedna na pięć transakcji przeprowadzanych w oparciu o ten zestaw reguł przynosiła stratę. Zarówno w pierwszym, jak i drugim przypadku nie są to wartości absolutnie pewne. Tutaj właśnie wchodzi do gry margines błędu, który oznacza, że wyliczenia te mogą być obarczone błędem, zarówno w jedną, jak i w drugą stronę. Możemy więc

Rozdział 16: Łączymy różne techniki z większą pewnością stwierdzić, że dany zestaw reguł generuje zysk w 80% przypadków z uwzględnieniem marginesu błędu o wartości 3%, co daje nam tak naprawdę przedział szansy na zysk równy 77% – 83%. To, że testy wsteczne wykazały, iż dana reguła przynosi zysk w 80% z miliona przebadanych przypadków handlowania akcjami spółki Totalny Kosmos, nie oznacza wcale, że taką samą efektywność będzie miała w odniesieniu do spółki Księżycowa SA. Z matematycznego punktu widzenia konkretne ceny stanowią wynik doświadczenia losowego — przyjmują daną wartość z określonym prawdopodobieństwem, a na zbiorze możliwych do osiągnięcia cen można określić funkcję zwaną zmienną losową. Trudno to przełknąć osobom, które są na bakier z matematyką, dlatego znowu odwołam się do przykładu. Powiedzmy, że wykresy cenowe obu powyższych spółek są do siebie podobne, ale mimo wszystko stanowią dwa odrębne zbiory cen, które były odnotowane w danym okresie. Chociaż dana reguła wskaźnikowa wykazuje tę samą zyskowność w obu przypadkach, to coś Ci podpowiada, że spółka Księżycowa SA jest bardziej nieprzewidywalna, dlatego powinieneś zwiększyć margines błędu. Być może jest to związane z okresami zmniejszonej płynności lub innym czynnikiem, który ma wpływ na to, z jakim prawdopodobieństwem są osiągane dane poziomy cen akcji tej spółki. Testy wsteczne nie uwzględniają tych wszystkich dodatkowych czynników i warunków. Dlatego musisz zrobić to Ty. Formułowanie pozytywnych oczekiwań w stosunku do potencjalnych zysków w procesie weryfikacji ufności, jaką pokładasz w takim rozwoju sytuacji, nie jest tożsame z odkryciem „instrumentu zwracającego zyski z dużym prawdopodobieństwem”. Coś takiego nie istnieje. Transakcje na najpewniejszych instrumentach mogą się nie powieść z powodu wydarzeń, których nie jesteś w stanie przewidzieć lub kontrolować. Mówienie o „pewniakach” przypomina gadkę hochsztaplerów. Jedynym kontekstem, w którym można użyć takiego sformułowania, jest sytuacja, kiedy po otwarciu pozycji masz wyraźnie określony poziom zysków docelowych i ustawiony stop-loss. Wówczas wiesz, że jeśli osiągniesz zysk, to będzie to zysk konkretnej wielkości, pewny zysk. Analogicznie można się wyrazić o stracie.

Zwiększanie efektywności strategii pozytywnych oczekiwań poprzez stopniowe powiększanie pozycji i jednorazowe jej zamknięcie Na rysunku 16.5 zaprezentowano przykład transakcji polegającej na jednorazowym zakupie i sprzedaży. W praktyce możesz zwiększyć prawdopodobieństwo osiągnięcia pozytywnego wyniku poprzez skalowanie wielkości pozycji (etap 3. schematu planowania transakcji). Skalowanie wielkości pozycji oznacza, że powiększasz (lub pomniejszasz) pozycję stopniowo, wraz z pojawianiem się kolejnych sygnałów potwierdzających dany ruch cenowy. Powiedzmy, że dysponujesz kapitałem w wysokości 5000 zł. Kiedy zostaje wygenerowany pierwszy lub drugi sygnał, przeznaczasz na zakup instrumentu 1000 zł. Każdy kolejny sygnał będzie się wiązał z powiększeniem pozycji o 1000 zł, aż w końcu zainwestujesz całe 5000 zł. Dobrym momentem do powiększenia pozycji jest moment testowania poziomu wsparcia (nr 7 na rysunku 16.5). Poziom nie został przełamany, a kurs odbił się w górę od linii wsparcia.

309

310

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną Zamknięcie pozycji następuje po przełamaniu linii wsparcia. Sygnał do wyjścia jest dodatkowo potwierdzony przecięciem średniej kroczącej od góry przez cenę. Jest duże prawdopodobieństwo, że ruch wzrostowy dobiegł końca. Opuszczasz rynek. Zwróć uwagę, że stopniowo powiększałeś otwartą już pozycję, lecz zamknąłeś ją za jednym zamachem. Na tym wykresie nie uwzględniono linii stopu kroczącego, lecz w praktyce zapewne byś ją ustawił i nawet jeśli zlecenie zostałoby zrealizowane wcześniej, zysk nadal byłby całkiem przyzwoity.

Oceniamy efektywne zajmowanie pozycji i bezwzględne realizowanie zysków: setupy Gra w oparciu o setupy to odmiana swing tradingu, która jest dziś bardzo popularna. Setup to konkretna konfiguracja słupków połączona z jednym lub dwoma wskaźnikami potwierdzającymi i określonymi warunkami rynkowymi, która z dużym prawdopodobieństwem przynosi oczekiwane zyski (w znaczącej liczbie przypadków).1 Wspomniana wcześniej w tym rozdziale strategia wybicia z zakresu cenowego otwarcia jest doskonałym przykładem setupu. Gra z wykorzystaniem analizy formacji świecowych też może być zakwalifikowana do gry w oparciu o setupy. Setupy bardzo często charakteryzują się wymyślnymi nazwami, jak na przykład flipper albo sprężyna śrubowa. Czy setupy działają? Oczywiście. Jeśli tylko poprawnie go zidentyfikowałeś, są spore szanse, że cena podąży w spodziewanym przez Ciebie kierunku. Co prawda nie przeprowadzono badań statystycznych, które potwierdzałyby procentową skuteczność poszczególnych setupów, ale zawodowcy, którzy z nich korzystają, twierdzą, że sprawdzają się one na tyle często, że wystarczy przewaga, jaką daje wczesne zajęcie pozycji. Każdy setup określa szczególne warunki rynkowe, które można wyjaśnić w kategoriach psychologii rynku. Analiza setupów jest bardzo różnorodna, czerpie z analizy wykresów słupkowych, formacji liniowych i świecowych oraz wskaźników technicznych. Setupy stanowią narzędzie użyteczne w identyfikacji dynamiki podaży i popytu — patrząc na wykres, możesz wywnioskować, co myślą inni uczestnicy rynku. Możesz dzięki temu oczekiwać na przykład silnego wzrostu po kilku dniach testowania poziomu wsparcia. Przypomina to wykorzystywanie newtonowskiej zasady akcji i reakcji — nieudana próba przełamania wsparcia lub oporu musi zakończyć się odreagowaniem w przeciwnym kierunku.

1

Angielski termin setup nie ma oficjalnie przyjętego tłumaczenia na język polski. W środowisku analityków technicznych odmienia się go z polskimi końcówkami i taka też konwencja została zastosowana tutaj. Różne znaczenia słowa setup umożliwiają rozmaite wersje tłumaczenia, np. „konfiguracja początkowa”, „układ” lub „sidła” (w znaczeniu „pułapka”, gdyż mowa o próbie schwytania jak największych zysków). Setup można również traktować jako taktykę gry w oparciu o specjalne układy wskaźników i tak właśnie nazywać — przyp. tłum.

Rozdział 16: Łączymy różne techniki Jedną z korzyści gry w oparciu o setupy jest możliwość pozostawania poza rynkiem, dopóki nie dostrzeżesz określonego setupu. Tym samym ograniczasz ryzyko. Niektóre setupy dotyczą day tradingu, czyli otwierania i zamykania pozycji w ciągu jednej sesji. Inne uwzględniają rozwój wypadków w dłuższym okresie, ponieważ opierają się na identyfikacji długoterminowych trendów. Poniżej opisuję kilka aspektów gry w oparciu o setupy.

Wczesne zajęcie pozycji Te setupy pozwalają na identyfikację warunków, które poprzedzają określony ruch cenowy, dając Ci przewagę w postaci możliwości wczesnego otwarcia pozycji. Jeśli dobrze rozpoznasz setup, cena najczęściej niemal natychmiast zmierza w oczekiwanym kierunku. A kiedy ruch już się rozpocznie, w pierwszych kilku dniach od jego rozpoczęcia dochodzi do zmiany stanowiącej 25% całego oczekiwanego ruchu. Jest to tak zwany ciąg, czyli aspekt impulsywności początkowych ruchów. Kluczowe dla gry w oparciu o setupy jest wczesne rozpoznanie okazji inwestycyjnej i odpowiednio wczesne zajęcie pozycji. Zasadniczo powinieneś dążyć do realizacji określonej porcji zysków, niekoniecznie utrzymując otwartą pozycję przez cały czas trwania ruchu. Wczesne zajęcie pozycji przy grze opartej na setupach stoi ewidentnie w sprzeczności do gry, w której podążasz za trendem. W tym drugim przypadku zajmujesz pozycję dopiero wtedy, gdy możesz stwierdzić w oparciu o określone kryteria identyfikacji trendu, że definitywnie się on rozpoczął. W grze opartej na setupach zajmujesz pozycję w tym samym dniu lub w dniu kolejnym po zaistnieniu określonych warunków, natomiast w grze nastawionej na podążanie za trendem zajęcie pozycji następuje wiele dni później. Skuteczny setup trading to charakterystyczna cecha swing tradingu. Jeśli porównać to do teleturnieju „Jeden z dziesięciu”, przedwczesne naciśnięcie przycisku nie jest w tym przypadku oznaką pochopności i przejawem pazerności, ale przemyślaną taktyką zapewniającą danemu graczowi możliwość udzielenia odpowiedzi na pytanie z kategorii, w której jest bardzo mocny. O ile jednak w teleturnieju nie można zabezpieczyć się przed utratą szansy w przypadku udzielenia błędnej odpowiedzi lub jej braku, o tyle w grze z setupami najważniejsze jest zarządzanie ryzykiem, chroniące graczy, zwłaszcza początkujących, przed stratami. Podstawa to, by:

9 Nigdy nie grać na przeczekanie korekty, co wiąże się z utratą potencjalnych zysków (nie podążasz za trendem, lecz grasz na wahaniach).

9 Absolutnie zawsze korzystać ze zleceń stop i je na bieżąco aktualizować.

Zamknięcie pozycji w grze opartej na setupach Strategia setupów zazwyczaj nie zakłada stopniowej akumulacji lub redukcji instrumentów w portfelu. Określasz wolumen dla jednorazowej transakcji. Druga część transakcji — zamknięcie pozycji — wymaga zapożyczenia reguł gry z podręcznika dla profesjonalistów. Chodzi o bezwzględne zamykanie pozycji. Wskazówki w tym względzie są następujące:

311

312

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

9 Jeśli setup okazuje się felerny — zawodzi lub po postu Ty go źle

zidentyfikowałeś — potrzebny Ci stop-loss na poziomie, na którym strata będzie możliwa do zaakceptowania. Wszyscy dobrzy gracze posługują się zleceniami stop-loss, więc jeśli ich przestrzeganie przychodzi Ci z trudem, swing trading, a już na pewno setup trading niekoniecznie jest strategią przewidzianą dla Ciebie. Z drugiej strony, tak szybko, jak zaczniesz tracić pieniądze, tak szybko się do nich przekonasz.

9 Jeśli setup okaże się strzałem w dziesiątkę, musisz podnosić sukcesywnie poziom dla zlecenia stop (już nie stop-loss), by zabezpieczyć potencjalne zyski w razie odwrócenia trendu. Z reguły utrzymujesz pozycję do momentu, aż nie nastąpi zwrot w przeciwnym kierunku o pewną określoną wartość (absolutną lub procentową). Niekiedy zidentyfikowane przez setupy warunki rynkowe trwają tak krótko, że nawet nie zdążysz zainicjować stopu kroczącego, tylko pozostajesz przy pierwotnie ustalonym wyznaczonym stopie lub stop-lossie. Setup trading przypomina czasami grę w berka — dotykasz (wytrzymujesz do określonego poziomu ceny) i uciekasz.

Konieczność wykonania ciężkiej pracy, kiedy grasz jak zawodowiec A oto haczyk: nie każdy setup sprawdza się za każdym razem, więc do tracących pozycji musisz podchodzić jak zawodowiec — zamknąć je i przejść do zajęcia kolejnych. Amatorzy są często emocjonalnie związani z instrumentami posiadanymi w portfelu — zawodowcy nigdy. W świecie profesjonalnych graczy jedyną rzeczą, która ma znaczenie, jest zysk. Jeśli instrument, w który zainwestowali, nie daje możliwości identyfikacji setupu, pozbywają się go i idą naprzód bez oglądania się za siebie. Też byłbyś bezwzględny wobec instrumentów, które nie zapewniają skutecznych setupów, jeśli wymagano by od Ciebie, byś codziennie zarabiał określoną kwotę. Inne wady i słabe strony setupów:

9 Setup, którego pojawienie się przyjmujesz z uśmiechem na ustach, nie musi

wcale pojawiać się każdego dnia czy nawet raz w miesiącu. Przy niewielkiej liczbie instrumentów, którymi obracasz, musiałbyś nauczyć się na pamięć kilkunastu konfiguracji początkowych, aby móc być na rynku przez większość czasu lub cały czas.

9 Jeśli skupiasz się wyłącznie na setupach i odrzucasz wszystko inne, co ma do zaoferowania analiza techniczna, skazujesz się na porażkę za każdym razem, gdy setup się nie sprawdza.

9 Aby znaleźć swoje ulubione setupy, musisz przeanalizować wiele instrumentów.

Może się okazać, że najlepsze setupy występują na wykresach tych instrumentów, których nigdy byś kijem nie dotknął, ponieważ uważasz, że mają kruche fundamenty i są wysoce spekulacyjne.

Rozdział 16: Łączymy różne techniki

9 Gra na setupach wymaga wzmożonej koncentracji i nierzadko możliwości

aktywnej gry w godzinach otwarcia giełdy. Jeśli pracujesz gdzieś na etacie, możesz nie spełnić tego wymogu. I pamiętaj, aktywne zarządzanie zleceniami stop jest kluczowym czynnikiem sukcesu, co oznacza pośrednio, że powinieneś mieć zamknięte pozycje, gdy nie masz dostępu do swej platformy transakcyjnej (jesteś na wakacjach albo w podróży służbowej). Opowieści z linii frontu dotyczące strat tak wysokich, że aż się włos na głowie jeży, zazwyczaj dotyczą sytuacji, kiedy ktoś zapomniał ustawić zlecenie stop, a po wyjściu z samolotu w jakimś egzotycznym kurorcie dotarły do niego informacje o wydarzeniu brzemiennym w skutki dla jego portfela.

Uwaga na specjalne oferty Wiele firm oferujących elektroniczne platformy transakcyjne wykorzystuje popularność strategii swing tradingu z użyciem setupów do tego, by kusić zwykłych graczy swoimi ofertami „magicznych technik” pozwalających grać niczym zawodowcy. Cały sekret polega na identyfikacji instrumentów, na wykresach których z określoną częstotliwością pojawiają się dane setupy, które z określonym prawdopodobieństwem zapewniają określone zyski. Czasami setupy ze względów marketingowych nazywa się potężnymi lub superskutecznymi strategiami. Uważaj na takie oferty. Firmy, które posługują się sloganami reklamowymi wyolbrzymiającymi realne możliwości zarobkowe, szydzą sobie z Twoich zdolności do zdroworozsądkowego myślenia. Te krzykliwe reklamy mają na celu omamianie żądnych zysku amatorów — nie przekazując Ci żadnych wartościowych informacji. Pamiętaj, że:

9 Zawodowcy nie dysponują żadnymi sekretnymi wskaźnikami czy technikami gry. Wszystkie strategie, metody, techniki i wskazówki, w tym setupy, są dostępne w literaturze specjalistycznej lub na forach internetowych poświęconych analizie technicznej.

9 Co do zapewnień o tym, że nic nie możesz stracić — nie daj się nabić w butelkę. Oczywiście, że możesz stracić. W zasadzie to na pewno stracisz. Podstawa to by stracić jak najmniej, a zarobić jak najwięcej. Nie musisz wydawać tysięcy złotych na seminaria, na których długimi godzinami wałkuje się pięcioetapowy plan gry.

9 Jeśli masz problem z utrzymaniem dyscypliny podczas gry na giełdzie, w tym

względzie mogą pomóc rozmaici psychologowie inwestowania i trenerzy. Pamiętaj jednak, że dyscypliny nabiera się poprzez kształtowanie określonych cech charakteru, których nie mogą za Ciebie wykształcić specjaliści. Kluczem do tego, byś grał jak zawodowiec, jest dyscyplina, a nie jakiś wskaźnik.

313

314

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Rozdział 17

Rozważania na temat systemów transakcyjnych W tym rozdziale: ► Przedstawiamy wprowadzenie do zagadnienia systemów transakcyjnych. ► Przyglądamy się niektórym problemom, które możesz napotkać przy systemach transakcyjnych. ► Przestrzegamy zasad. ► Rozważamy zakup systemu transakcyjnego. ► Wybieramy system odpowiedni dla Ciebie.

G

racz bazujący na analizie technicznej wykorzystuje wskaźniki i reguły transakcyjne do podejmowania tak dużej liczby decyzji, jak to jest tylko możliwe. Niektórzy, aby całkowicie wyeliminować z gry czynnik ludzki, a konkretnie ludzki osąd i emocje, projektują i wykorzystują systemy transakcyjne. Typowy system całkowicie automatyzuje proces transakcyjny, przeprowadzając każdą transakcję na podstawie ściśle określonych reguł. Nie możesz decydować samodzielnie o żadnym aspekcie przeprowadzanych transakcji. W momencie, gdy wprowadzisz takie ustawienia do swojego programu komputerowego, by transakcje były wybierane i realizowane automatycznie, będzie to oznaczało, że skonstruowałeś robota. Przy obecnej mocy obliczeniowej komputerów tak zwane roboty transakcyjne, lub inaczej platformy handlu algorytmicznego, przeżywają rozkwit. Najprostszy robot może liczyć 5000 linii kodu (albo nawet 50 000) opisujących działanie samych tylko wskaźników, nie wliczając w to całych reguł transakcyjnych, na podstawie których generowane są sygnały kupna/sprzedaży. Czy powinieneś sam konstruować system transakcyjny? Odpowiedź jest prosta i brzmi „nie”. Tworzenie (lub zakup) systemu transakcyjnego jest niemalże dla każdego złym pomysłem. Aby go skonstruować, potrzebne są wysoce rozwinięte zdolności matematyczne i programistyczne. Oprócz tego musisz dysponować dosłownie tysiącami godzin wolnego czasu, który będziesz mógł temu poświęcić. Stworzenie kompletnego systemu transakcyjnego to projekt wymagający wielu lat pełnoetatowej pracy (albo zainwestowania setek tysięcy dolarów w jego zakup). Po trzecie, gdy już zaczniesz go używać, ciężko jest przestać. Zawsze się przecież znajdzie jakaś sytuacja, w której będziesz chciał go jeszcze przetestować. A nawet jeśli masz wszelkie niezbędne umiejętności do stworzenia systemu, niekoniecznie musisz mieć odpowiednie nastawienie do tego, by testować go w czasie rzeczywistym. W środowisku analityków technicznych jest wielu programistów, którzy się przekwalifikowali na projektantów systemów transakcyjnych, lecz nie potrafią porządnie przeprowadzić nawet jednej transakcji.

316

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Supersystemy Handel algorytmiczny, czyli zautomatyzowany, stanowi połączenie analizy technicznej i efektywnego składania zleceń. Banki i fundusze inwestycyjne wykorzystywały je pierwotnie do uzyskania przewagi nad innymi graczami w szybkości składania zleceń rynkowych. Do tej grupy zalicza się między innymi biura maklerskie i inne podmioty wykorzystujące systemy transakcyjne do handlu „o wysokiej częstotliwości”. Systemy te są w stanie wysyłać zlecenia na giełdę dosłownie z prędkością światła po zaistnieniu określonych warunków na rynku. Człowiekowi złożenie zlecenia zajmuje od 5 do 10 sekund od podania istotnych informacji do publicznej wiadomości lub pojawienia się okazji inwestycyjnej. Nie tylko szybkość składania zleceń ma znaczenie. Równie istotny jest czas, w jakim do uczestników rynku docierają kluczowe informacje. Dlatego serwisy informacyjne odpłatnie udostępniają graczom instytucjonalnym informacje z pewnym wyprzedzeniem w stosunku do ich pełnego upublicznienia. Obecnie kwestionuje się uczciwość takiego stanu rzeczy. Wracając jednak do tematu handlu zautomatyzowanego, warto nadmienić, że szacuje się, iż w Stanach Zjednoczonych aż 75% obrotu instrumentami finansowymi to transakcje generowane automatycznie. Czy oznacza to, że gra giełdowa jest zaprojektowana tak, by wykorzystać drobnych inwestorów indywidualnych? Z pewnością tak, jeśli ich celem jest szybki arbitraż, czyli kupno po chwilowo zaniżonej cenie i natychmiastowa sprzedaż po powrocie rynku do równowagi. Jeśli jednak podążasz za trendem, to niekoniecznie tak musi być. Możesz znaleźć dowolną liczbę równie skutecznych sposobów do obracania tym samym instrumentem. Obrót zautomatyzowany tak samo napotyka różne problemy co każdy inny system. Głównym problemem jest dalece posunięta szczegółowość przy programowaniu. Jeśli program nie uwzględni wszystkich możliwych ewentualności, to nie zresetuje się i nie podejdzie do analizy raz jeszcze, tak jak może to zrobić człowiek. Wystarczy przywołać tutaj przykład błędów obliczeniowych, które spowodowały tak zwany flash crash, czyli błyskawiczny krach, w maju 2010 roku, kiedy to indeks Dow Jones spadł w ciągu godziny o 998 punktów, a ceny akcji niektórych spółek notowanych na poziomie 40 dolarów spadły do 1 dolara. Eksperci nie wykluczają, że takie wydarzenia mogą się jeszcze powtórzyć. Kiedy sytuacja na giełdzie przybiera niekorzystny obrót w sposób dotąd niespotykany, przewaga człowieka polega na tym, że ma on wyjście awaryjne — zamyka otwarte pozycje. Komputery natomiast nie śledzą wiadomości telewizyjnych, nie czytają gazet i wiadomości w internecie, więc gdy na giełdzie zaczyna się dziać coś niedobrego, w systemie transakcyjnym nieko-

-niecznie muszą być uwzględnione instrukcje na wypadek postępowania w tak nietypowych warunkach i decyzje mogą być podjęte, kiedy będzie już za późno. Człowiek ma w tym względzie większą przewagę nad maszynami — reaguje o wiele szybciej na wydarzenia, które wstrząsają rynkami. Ogólnie biorąc, idea zautomatyzowanego handlu nie jest z definicji zła. Koniec końców, w dzisiejszych czasach automatyczny pilot jest w stanie sterować potężnym samolotem, a nawet osadzić go na ziemi. Faktem jednak jest, że historia automatycznych systemów sterujących i awaryjnych wykorzystywanych w lotnictwie ma już kilkadziesiąt lat i stała się bardzo rozległą dziedziną wiedzy. Mimo wszystko, bez względu na wszystkie swoje zalety, pilot automatyczny nie jest nadal w stanie wylądować awaryjnie na rzece Hudson po tym, jak jakiś ptak wpada w turbinę silnika i uszkadza go. Jak się zapewne domyślasz, inżynierowie lotnictwa już nad tym pracują. Automatyczne systemy transakcyjne są co prawda o wiele młodsze i mniej zaawansowane technologicznie od systemów wykorzystywanych w lotnictwie, chociaż duże instytucje finansowe nie ujawniają informacji na temat swych supertajnych systemów. Można jednak wyciągnąć kilka wniosków na temat stanu ich zaawansowania. Po pierwsze, gracze instytucjonalni poczynili znaczne nakłady na rozwój systemów transakcyjnych, które zapewniają duży zwrot z inwestycji. Teoretycznie i Ty mógłbyś powielić zastosowane rozwiązania w każdym przypadku za wyjątkiem handlu o wysokiej częstotliwości (chyba że byłbyś też skłonny do poniesienia dodatkowych kosztów za informacje otrzymywane z wyprzedzeniem) i składania zleceń zarówno po cenach kupna, jak i sprzedaży (tak jak czynią to animatorzy rynku). Po drugie, można zaryzykować tezę, że firmy projektujące systemy transakcyjne z pewnością nie wydały na te cele setek milionów dolarów. Jeśli tak by było, to nie oferowałyby swoich produktów za 500 czy 5000 dolarów. Ceny byłyby zdecydowanie wyższe. Jeśli systemy te byłyby prawdziwymi perełkami, to zostałyby na pewno sprzedane dużym graczom za grube miliony. Po trzecie, roboty transakcyjne przeznaczone dla klientów detalicznych mają wpisaną w swą strukturę swoistą wadę związaną z preferencjami i filozofią inwestycyjną ich twórców. Mam tu na myśli dobór wskaźników i awersję do ryzyka. Ten drugi czynnik jest kwestią wysoce indywidualną. Twórca systemu może być skłonny stracić na przykład 3 dolary na inwestycji początkowej o wartości 8 dolarów, podczas gdy Twoja awersja do ryzyka nakazywałaby umieszczenie zlecenia stop w połowie tej kwoty, czyli po stracie 1,50 dolara. Zakup systemu zaprojektowanego przez kogoś innego zawsze będzie przyczyną rozczarowania.

Rozdział 17: Rozważania na temat systemów transakcyjnych Kolejny czynnik, który warto wziąć pod uwagę, to fakt, że Ty się zmieniasz. Zmienia się Twoje podejście do ryzyka. Twoja cierpliwość i odporność na stres w skomplikowanych sytuacjach mogą się znacząco obniżyć (albo wzrosnąć). W końcu sam rynek też się zmienia. Mam na myśli to, że dopóki gracze, którzy są ludźmi, mogą dostosowywać wskaźniki do zmieniających się warunków rynkowych, zwłaszcza do zmienności cenowej, dopóty będą oni sprawniejsi i szybsi od raz zaprogramowanych maszyn. To, w czym roboty przerastają ludzi, to szybkość w realizacji transakcji, która może mieć znaczenie w przypadku gry nastawionej na informacje rynkowe czy arbitraż. Skoro wylaliśmy właśnie na systemy transakcyjne wiadro pomyj, to po co w ogóle omawiać to zagadnienie? Z dwóch powodów. Po pierwsze, stworzenie systemu zmusza Cię do przeanalizowania skuteczności i wiarygodności wskaźników w sposób bezpośredni i oparty na faktach. Stwarza Ci możliwość do usprawnienia Twoich reguł zarządzania pieniędzmi, co częstokroć przyczynia się do odniesienia większych korzyści niż w przypadku zamiany wskaźnika czy dostosowania jego parametrów. Po drugie, jest to proces obiektywny i tym samym naukowy. Możesz sformułować hipotezę, przetestować ją, a następnie otrzymać rezultaty, które można poddać ocenie, aby następnym razem hipotezę ulepszyć. Jest to ściśle metodyczne podejście. Jeśli nie masz umysłu ścisłego, skorzystanie z systemu transakcyjnego jest nieocenione w przypadku niezdecydowania, niepewnych założeń czy uprzedzeń.

Poznajemy projektantów systemów transakcyjnych W książkach oraz artykułach w prasie i w internecie pełno jest informacji o automatycznych systemach transakcyjnych, ale kim tak naprawdę są ludzie, którzy je projektują? Zazwyczaj to „ekspercisamouki” (co ciekawe, w większości są to ludzie, których wyrzucono ze studiów). Opanowali w mistrzowskim stopniu jedną lub kilka aplikacji dedykowanych do celów analizy technicznej. Niekiedy piszą oni własny kod programu analitycznego. Z jakich środowisk się wywodzą? Są to wykładowcy matematyki, inżynierowie, lekarze, ekonomiści, historycy, muzycy i ludzie o wielu innych profesjach. Są wśród nich ludzie zarówno błyskotliwi, wnikliwi i potrafiący inspirować, jak i samolubni egocentrycy, skłonni do kłótni i małostkowości (zresztą jak w każdym innym środowisku). Projektanci systemów transakcyjnych to zazwyczaj ludzie biegli w matematyce i programowaniu, choć, jak sami przyznają, niewielu jest wśród nich dobrych graczy giełdowych. Fakt ten nie jest szczególnie zadziwiający, bowiem matematyka i pro-

gramowanie to dziedziny złożone i zawiłe, a gra na giełdzie wymaga zazwyczaj prostoty. Niektórzy projektanci zaczynają od projektowania systemów, a następnie podejmują się gry na giełdzie. Niektórzy zaczynają od gry na giełdzie i wykorzystują swe zdolności programistyczne do stworzenia narzędzia transakcyjnego. To groteskowe i intrygujące zarazem, że wielu analityków technicznych z trudem zaliczyło matematykę na poziomie licealnym, a mimo to są w stanie osiągać co roku milionowe zyski z gry na giełdzie, natomiast spora liczba tych, którzy są omnibusami i genialnymi projektantami systemów, z ledwością wychodzi na swoje. Po co więc zawracać sobie głowę tymi ludźmi, skoro nie są dobrymi graczami? Głównie dlatego, że nigdy nie wiesz, kiedy przyjdzie olśnienie i odkryjesz jeden wskaźnik lub regułę gry, która diametralnie zmieni Twoje wyniki giełdowe. Nie musisz więc przejmować się, że nie mając tak zaawansowanej wiedzy jak projektanci systemów, jesteś skazany na wieczne błądzenie w ciemnościach.

317

318

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Definiujemy system transakcyjny Termin system transakcyjny ma kilka różnych znaczeń dla różnych osób. Można go rozumieć jako systematyczne handlowanie oparte nawet na jednym wskaźniku i jednej regule składania zleceń stop-loss (więcej na ten temat w rozdział 4. i 16.). Obecnie na dobrą sprawę wszyscy gracze związani z analizą techniczną traktują każdą metodę gry giełdowej opartą na ścisłych regułach jako system, nawet jeśli nie jest ona całkowicie zautomatyzowana. W tym rozdziale używam terminu system transakcyjny w jego najbardziej bezpośrednim znaczeniu — mając na myśli to, że wszelkie decyzje podejmowane są automatycznie po uprzednim zdefiniowaniu przez gracza reguł transakcyjnych. System transakcyjny jest budowany stopniowo w procesie ustalania zasad, które stanowią swoisty organ wykonawczy, przekształcają odczyty wskaźników i inne dane w sygnały kupna/sprzedaży. System staje się robotem transakcyjnym w momencie, gdy poszczególne transakcje są wybierane i wykonywane za użytkownika. Dotyczy to także ustalania wielkości pozycji i innych aspektów planu transakcyjnego. Nie musisz więc żmudnie analizować danych, by podjąć decyzję o tym, ile akcji spółki Totalny Kosmos powinieneś kupić lub sprzedać w zależności od Twojej awersji do ryzyka i zmienności na rynku — system robi to za Ciebie. To samo dotyczy wyboru odpowiednich wskaźników i reguł do ponownego zajęcia pozycji, która została zamknięta po osiągnięciu przez cenę poziomu docelowego lub poziomu stop-loss.

Ścisłe wymagania, które musi spełniać system System transakcyjny jest automatycznym systemem wtedy, gdy narzuca każdorazowo decyzję transakcyjną, uniemożliwiając Ci jakąkolwiek ingerencję w proces decyzyjny. Definicje automatycznych systemów różnią się między sobą, ale większość twórców tych systemów jest zgodna co do tego, że system musi:

9 Być oparty na rozległych testach wstecznych, które uwzględniają każdy

wykorzystywany wskaźnik lub zestaw wskaźników sprawdzony na dużym zbiorze danych historycznych i potwierdzają, że zestaw ten zapewnia zadowalający stosunek zysków do strat.

9 Zawierać tyle reguł transakcyjnych, by uwzględniać możliwie najwięcej różnych

warunków i ewentualności, co sprawia, że nie musisz oceniać sytuacji na własną rękę. Zawczasu podajesz więc instrukcje działania. Jak wspomniałam wcześniej, wzięcie pod uwagę wszystkich potencjalnych scenariuszy jest, oczywiście, niemożliwe. Dlaczego? Ponieważ co jakiś czas występują zdarzenia losowe o znikomym prawdopodobieństwie realizacji, które Nassim Nicholas Taleb nazywa czarnymi łabędziami. Czy gracze mogą tak naprawdę uświadczyć niespotykanego dotąd czarnego łabędzia? Innymi słowy, czy może ich zaskoczyć jeszcze coś, czego ludzkość dotychczas nie doświadczyła? Może i nie. W historii całej ludzkiej cywilizacji odnotowano już tyle różnych zdarzeń o tak wielu różnych skalach oddziaływania, że trudno oczekiwać czegoś całkiem nowego. Mimo to uwzględnienie w kodzie programu systemu transakcyjnego wszystkich możliwych ewentualności jest rzeczą niemożliwą.

9 Być systemem, którego zasad posłusznie przestrzegasz, nie ignorując żadnego sygnału i nie kierując się subiektywnym osądem. Przeprowadzasz wszystkie transakcje, które sygnalizuje system, ponieważ nigdy nie wiesz, która z nich

Rozdział 17: Rozważania na temat systemów transakcyjnych dostarczy tych nadspodziewanie wysokich zysków. A we wszystkich systemach chodzi o to, by te lukratywne transakcje przeważały nad sumą wszystkich tych, które generują małe straty. To jest między innymi cel testowania wstecznego. Jeszcze raz powtórzę, że zaprojektowanie własnego automatycznego systemu transakcyjnego to poważne przedsięwzięcie, wymagające wiedzy z dziedziny matematyki, programowania, statystyki i zarządzania ryzykiem, a także znajomości narzędzi gry opartej o analizę techniczną. Konstruowanie własnego systemu to zajęcie na długie lata i trzeba przyznać, że wielu graczy się go podejmuje.

Spróbuj znaleźć swoje miejsce w świecie analizy technicznej Nie musisz wcale wykorzystywać w pełni zautomatyzowanego systemu transakcyjnego, aby móc nazwać siebie graczem, który bazuje na analizie technicznej. Kiedy jednak ponosisz straty, zaczynasz sobie uświadamiać, że jakiś wskaźnik, reguła lub koncepcja zarządzania ryzykiem mogły Cię od nich uchronić, więc dochodzisz do wniosku, że warto wprowadzić więcej systematyczności do swojego stylu gry. Tęsknota za taką systematycznością objawia się ze szczególną siłą w sytuacji, gdy jeden rok gry był dla Ciebie szczególnie udany, a kolejny to pasmo nieustających porażek, kiedy to nawet nie mogłeś sobie przypomnieć, jak Ci się to wszystko udawało rok wcześniej. Zacznij skromnie i niespiesznie. Pierwszym krokiem powinno być przeanalizowanie rozmaitych wskaźników i powiązanych z nimi reguł. Względnie łatwo możesz stworzyć prosty system kupna/sprzedaży, zdając się na te wskaźniki, które są dla Ciebie zrozumiałe i zapewniają wymierne korzyści, a następnie tak długo modyfikować oparte na nich reguły transakcyjne, aż dojdziesz do zadowalającego Cię hipotetycznego stosunku zysków do strat. Celowo używam słowa hipotetycznego, ponieważ skuteczność wskaźników sprawdzasz w oparciu o testy wsteczne, analizując dane historyczne i transakcje, które hipotetycznie mógłbyś przeprowadzić, gdybyś posługiwał się tymi wskaźnikami i regułami. To podstawa analizy technicznej, o której mówię w rozdziale 4. Pomimo wszystkich swoich słabych stron tylko poprzez testy wsteczne jesteś w stanie sprawdzić, czy wskaźnik sprawdza się na danym instrumencie. Gdy już przetestujesz wskaźniki i reguły na hipotetycznych transakcjach, czas na ich sprawdzenie w czasie rzeczywistym.

Dlaczego automatyczne systemy zawodzą? Praktyka konieczna do tego, by stać się pełnoprawnym graczem systematycznym, wymaga ciężkiej pracy. Zaletą dobrze zaprojektowanego systemu jest to, że wyniki w czasie rzeczywistym pokrywają się z wynikami, jakie zwróciły testy wsteczne. Największym dla Ciebie wyzwaniem przy korzystaniu z automatycznego systemu transakcyjnego… jesteś Ty sam. Musisz dokonywać transakcji dokładnie tak, jak nakazuje Ci system, aby powielać wyniki otrzymane w testach wstecznych. Dla niektórych ludzi stosowanie się do wszystkich nakazów systemu jest rzeczą niemożliwą. Znajdą się tacy twórcy

319

320

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną zaawansowanych systemów transakcyjnych, którzy musieli komuś innemu powierzyć kontrolę nad transakcjami przeprowadzanymi w oparciu o własny system, ponieważ nie mogli się powstrzymać przed przewidywaniem na własną rękę. Poniżej znajdziesz kilka porad, jak unikać typowych pułapek związanych z automatycznymi systemami transakcyjnymi.

Bawienie się nowymi pomysłami Systemy często zawodzą, ponieważ gracze posługujący się nimi nie mogą oprzeć się pokusie bawienia się różnymi ustawieniami i opcjami programu — wskaźnikami i opartymi na nich regułami. Wiele systemów to wiecznie nieukończone dzieła. Cały czas się zmieniają wraz z nowymi pomysłami, które wpadają do głowy twórcom i użytkownikom. Problem z nowymi technikami polega na tym, że niecierpliwi gracze chcą dopasować nowe pomysły do istniejących warunków rynkowych i wdrażają je bez dokonania wyczerpujących testów wstecznych — a czasami w ogóle bez testowania ich. Nawet doświadczeni analitycy techniczni (późnym wieczorem po kilku głębszych) przyznają się do tego, że przeczytali gdzieś lub zasłyszeli na jakiejś konferencji o nowej koncepcji, którą szybko wdrożyli, posługując się realnymi pieniędzmi. Nie trzeba chyba mówić, że takie wyczyny najczęściej pogrążały tych śmiałków we łzach rozpaczy.

Testowanie wsteczne do upadłego Możesz poświęcić niezliczoną ilość czasu na testy wsteczne mające na celu znalezienie „doskonałego” parametru dla danego wskaźnika, którego używasz przy grze wybranym przez siebie instrumentem. Kiedy go już znajdziesz, okazuje się, że warunki rynkowe uległy zmianie i parametr ten nie jest już optymalny. Zbyt intensywne testowanie wskaźników sprawia, że kręcisz się w miejscu, nie posuwając się do przodu. Zacznijmy od tego, że sygnały generowane przez wskaźniki nigdy nie są w 100% precyzyjne, a nieustanne grzebanie przy parametrach wcale nie sprawi, że ta dokładność wzrośnie. Dodawanie kolejnych wskaźników, które mają na celu „poprawić” niedociągnięcia obecnie testowanego wskaźnika, może tylko doprowadzić do większych komplikacji przy nieznacznym wzroście dokładności sygnałów. Jedyny wyjątek stanowi sytuacja, kiedy to jesteś w stanie sprawić, że wskaźnik będzie lepiej przystosowany do zmieniających się warunków rynkowych, dokonując modyfikacji obliczeniowych lub korzystając z filtrów. Jednoczesne przeprowadzanie testów wstecznych i dopracowywanie zautomatyzowanego systemu transakcyjnego ma dwie zalety. Nie tylko przekonujesz się w większym stopniu o skuteczności i wiarygodności wskaźnika, ale także masz okazję do udoskonalenia swoich zasad zarządzania pieniędzmi. Zanim poświęcisz milion godzin na testowanie i udoskonalanie wskaźników, weź pod uwagę to, że Twoim celem nie jest znalezienie Świętego Graala analizy technicznej, tylko zarabianie pieniędzy. Lepiej poświęcić czas na ulepszanie swoich zasad zarządzania pozycjami i ryzykiem niż na ślęczenie nad wykresami do drugiej nad ranem. Być może tak naprawdę wszystko jest w porządku z Twoimi wskaźnikami, a tym, nad czym musisz popracować, jest właśnie zestaw reguł chroniących Cię przed bankructwem. Więcej informacji na ten temat znajdziesz w rozdziale 5.

Rozdział 17: Rozważania na temat systemów transakcyjnych

Nieznajomość swojego przedziału czasowego Nie ma reguły, która jest nieomylna. Analiza techniczna obejmuje zasady, które sprawdzają się w konkretnym przedziale czasowym i nie muszą obowiązywać w innym. Na przykład wykresy świecowe (rozdział 8.) sprawdzają się dobrze w krótkich przedziałach czasowych (w obrębie jednej sesji lub kilku dni). Jeśli wolisz handlować w dłuższym okresie, musisz znaleźć takie wskaźniki i reguły zarządzania ryzykiem, które będą pasowały do tego właśnie przedziału czasowego.

Praktyka autosabotażu Systemy transakcyjne oparte na analizie technicznej zawdzięczają swój sukces jednej charakterystycznej cesze — pozwalają Ci na długie utrzymywanie otwartej pozycji w przypadku, gdy zyskuje ona na wartości, a nakazują jej względnie szybkie zamknięcie w przypadku, gdy zaczynasz tracić. Dlatego w serii wielu transakcji Twoje zyski przewyższają straty. W tym sensie całkowicie usystematyzowana techniczna gra giełdowa to gra liczbowa. Chociaż system transakcyjny z jednej strony wzmaga pewność co do oczekiwanego stosunku zysków do strat w danym okresie, to z drugiej jego wadą jest to, że co jakiś czas zawodzi na którejś z kolei transakcji. Czasami sam widzisz, że kolejna transakcja, której przeprowadzanie nakazuje system, nie jest dobrym posunięciem, więc korci Cię, by zlekceważyć sygnał. Takie lekceważenie sygnałów technicznych jest nazywane podejściem uznaniowym. Uznaniowe podejmowanie decyzji jest ładunkiem wybuchowym z opóźnionym zapłonem. To prawo do samodzielnego decydowania o podejmowanych działaniach i w kontekście sytemu transakcyjnego oznacza porzucenie swoich ciężko wypracowanych, wysoce skutecznych reguł transakcyjnych na rzecz osobistego osądu. Prawie każdy analityk techniczny pozwala sobie czasami na luksus skorzystania z podejścia uznaniowego. Zawodowcy robią to częściej niż amatorzy. Z kolei puryści podejścia systemowego zwracają uwagę na to, że w przypadku lekceważenia sygnałów wykorzystywanie systemu mija się z celem. Doświadczeni gracze odpowiadają, że „instynktownie czują”, iż dana transakcja nie przyniesie żadnych korzyści. Lekceważenie sygnałów to podstawowy sposób na sabotowanie swoich własnych wysiłków systematycznej gry. Sabotaż może przyjąć formę zbyt częstego dokonywania transakcji (ang. overtrading) lub zwlekania z podjęciem jakichkolwiek działań (niezdecydowanie), pomimo ewidentnych wskazań systemowych, co należy robić. Jednym z głównych powodów opierania się na analizie technicznej i wykorzystywania systemu transakcyjnego jest uwolnienie się od emocji. Okazjonalnie możesz sobie pozwolić na zlekceważenie sygnału i zdanie się na własne przeczucia, lecz jeśli robisz to częściej (czyli na przykład w jednej czwartej przypadków) to nadal jesteś graczem technicznym, ale nie jesteś już graczem systematycznym. Ponieważ nie jesteś w stanie dokonywać testów wstecznych własnych osądów, jedynym sposobem na ocenę podejścia uznaniowego jest prowadzenie dziennika i zapisywanie każdej sytuacji, w której chciałeś zlekceważyć sygnał. Co jakiś czas dokonaj podsumowania i oceny własnych osądów. Dziennik transakcyjny to gatunek literacki

321

322

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną służący do opisywania tego, co widzisz na wykresie. Wydrukuj wykres i spisz pod nim swoje uwagi dotyczące sygnałów, które chciałeś zignorować. Po jakimś czasie wydrukuj wykres raz jeszcze i porównaj z faktycznym przebiegiem sytuacji. Dziennik transakcyjny ma wiele zalet:

9 Przychodzą Ci do głowy pomysły na usprawnienia Twojego systemu, które

pomogą w wyeliminowaniu niedociągnięć wskaźników czy reguł. Dziennik staje się listą życzeń. Wówczas pewnego dnia podczas czytania literatury poświęconej analizie technicznej możesz natrafić na prawdziwy skarb — rozwiązanie jednego z problemów na Twojej liście życzeń.

9 Może się okazać, że dostrzegałeś na wykresie formacje, których nie były w stanie wyłapać wskaźniki. Jeśli masz przeczucie, że powinieneś zamknąć pozycję, ale wskaźniki tego nie nakazują, po czym z perspektywy czasu okaże się, że miałeś rację, to być może masz ukryty talent do identyfikowania formacji cenowych (więcej o tym w rozdziale 7.).

9 Odkrywasz własne cechy osobowościowe, o których nie miałeś pojęcia.

Najczęściej jest tak, że widziałeś na wykresie to, że trend będzie kontynuowany, ponieważ chciałeś to widzieć, a celowo zignorowałeś sygnały generowane przez wskaźniki ostrzegające przed odwróceniem trendu.

Przestrzeganie zasad obowiązujących w długim okresie Sformułowanie pozytywnych oczekiwań co do potencjalnego zysku to kluczowy element przy podejmowaniu każdej decyzji transakcyjnej (patrz rozdział 16.). Jeśli zamierzasz korzystać z całkowicie zautomatyzowanego systemu lub po prostu wypracować bardziej systematyczne podejście do gry, w tej części rozdziału znajdziesz informacje dotyczące zyskowności i innych ważnych aspektów kompleksowego, konsekwentnego i długookresowego inwestowania.

Zamknięcie pozycji a zamknięcie i odwrócenie pozycji Zamknięcie pozycji tracącej na wartości poprzez uprzednie złożenie zlecenia stop-loss polega na automatycznym zamknięciu pozycji, gdy cena osiągnie predefiniowany poziom, co wiąże się z maksymalną dopuszczalną wielkością strat. Gdy zostaniesz „zastopowany”, pojawia się pytanie, czy powinieneś zająć pozycję przeciwną do poprzednio zajmowanej. Realizacja zlecenia stop-loss nie zawsze musi wiązać się z odwróceniem pozycji. Być może chcesz pozostać poza rynkiem przez jakiś czas. W praktyce niewielu graczy otwiera pozycje krótkie po realizacji stop-lossa na pozycji długiej, ponieważ grają oni wyłącznie na zwyżkach.

Rozdział 17: Rozważania na temat systemów transakcyjnych Niektórzy zawodowi gracze (brokerzy lub zarządzający funduszami inwestycyjnymi) są zobligowani do ciągłego zajmowania jakiejś pozycji. Jeśli tak nie jest, to znaczy, że nie pracują. Indywidualni inwestorzy nie są obciążeni taką odpowiedzialnością. Z drugiej strony, pozostawanie poza rynkiem wiąże się z możliwością przegapienia potencjalnych okazji do zysku.

Obracanie większą liczbą instrumentów finansowych Możesz mieć sprawdzone i systematyczne podejście do obracania pojedynczym instrumentem, lecz nadal ponosisz wysokie ryzyko straty w przypadku jednorazowego załamania notowań tego instrumentu. Najbardziej oczywistym wyjściem z tej sytuacji jest zastosowanie tego zdyscyplinowanego podejścia do szerszego wachlarza instrumentów. Dywersyfikacja bowiem zmniejsza ryzyko całkowite. Na czymś będziesz tracił, ale na czym innym będziesz zyskiwał. Podstawa to dobór takich instrumentów do portfela, które są odwrotnie skorelowane lub wcale nieskorelowane. Innymi słowy, dywersyfikacja nie polega na posiadaniu w portfelu akcji pięciu różnych banków lub koncernów paliwowych. Proces dywersyfikacji nazywany jest optymalizacją portfela inwestycyjnego. Nie jest to pojęcie stricte z dziedziny analizy technicznej, ale stanowi naturalne rozwinięcie systematycznego i tym samym systemowego podejścia do tradingu. Dywersyfikacja to inaczej zróżnicowanie, więc polega na doborze do portfela takich instrumentów, których ceny nie będą zmieniały się w tym samym kierunku. Najłatwiej jest to sprawdzić w arkuszu kalkulacyjnym. Przerzuć do niego dane cenowe dwóch wybranych instrumentów, a następnie sporządź wykresy, tak aby na siebie nachodziły. Jeśli zauważysz, że ceny zmieniają się odwrotnie do siebie nawzajem, będzie to zazwyczaj oznaczało, że masz dwa odwrotnie skorelowane instrumenty. Optymalizacja może prowadzić do przedziwnych kombinacji instrumentów w portfelu. Nie należy przy tym kierować się osobistymi preferencjami w stosunku do danej branży czy rodzaju instrumentu. Jeśli okazuje się, że kontrakty terminowe na soję obniżają o połowę Twoje ryzyko inwestycyjne, warto poświęcić czas na poznanie reguł gry na kontraktach terminowych na ten surowiec. To, że dwa instrumenty nie są ze sobą skorelowane dzisiaj, nie oznacza wcale, że nie będą powiązane w przyszłości. Globalna gospodarka prowadzi do wykształcenia się rozmaitych zależności pomiędzy różnymi podmiotami rynkowymi, towarami i instrumentami finansowymi. Musisz śledzić na bieżąco te powiązania.

Nie inwestuj zbyt niskiego kapitału Każdy rzetelny twórca systemu transakcyjnego przyznaje, że zautomatyzowany handel wiąże się ze stratami, dlatego inwestorzy powinni dysponować na tyle dużym kapitałem, by móc pokryć ewentualne straty. Jeśli system może przyczynić się do poniesienia strat w wysokości 3000 zł, to siłą rzeczy Twój kapitał początkowy musi być wyższy od tej kwoty. Zawczasu musisz wiedzieć, jaka jest kwota pieniędzy, którą możesz utracić każdorazowo po nieudanej transakcji. Jest to tak zwane ściągnięcie, czyli maksymalny spadek wartości Twojej pozycji. Musisz znać zarówno średnią oczekiwaną wielkość ściągnięcia, jak i maksymalną oczekiwaną wielkość ściągnięcia.

323

324

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną Standardowa zasada to zasada Turtle’a — nigdy nie ryzykuj więcej niż 2% kapitału zaangażowanego w daną pozycję. W praktyce wielu graczy dopuszcza maksymalne ściągnięcie nawet na poziomie 20 lub 30 procent. W takim przypadku wystarczą trzy lub cztery nieudane transakcje pod rząd i wypadasz z rynku na dobre, bo tracisz większość kapitału. Jest to szczególnie częste zjawisko w przypadku początkujących graczy zachęcanych przez biura maklerskie do inwestowania z tak zwaną dźwignią. Dźwignia, która jest powszechnie stosowana na rynku FOREX, umożliwia kontrolowanie pozycji o wartości wielokrotnie wyższej niż zdeponowany kapitał. Jest to jednak ostrze obosieczne — zmiana kursu na Twoją niekorzyść może kosztować Cię nawet więcej, niż pierwotnie zainwestowałeś.

Zakup systemu transakcyjnego W internecie możesz znaleźć reklamy systemów transakcyjnych, których sprzedawcy obiecują duże zyski, praktycznie bez ryzyka, a także rekomendacje transakcyjne z gwarantowaną 80-procentową skutecznością. Zawsze pamiętaj, że jeśli coś brzmi zbyt pięknie, żeby było prawdziwe, to prawdziwe nie jest. Takie systemy transakcyjne to zazwyczaj „czarne skrzynki”, których twórcy szczycą się wysokim prawdopodobieństwem sygnalizowania potencjalnie korzystnych transakcji. Nie ujawniają oni jednak wskaźników ani zasad transakcyjnych, z których system korzysta. W komunikacie promocyjnym najczęściej wyjaśnia się to wysokim poziomem skomplikowania algorytmów leżących u podstawy systemu, który jest autoadaptacyjny, to znaczy dopasowuje się do bieżących warunków („sieć neuronowa”, która „uczy” się na własnych błędach). Lecz nawet w przypadku „inteligentnych” systemów istnieje prawdopodobieństwo, że sprawdzały się dobrze tylko w przypadku niektórych instrumentów finansowych w wybranych okresach w przeszłości. Nie ma jednak 100-procentowej gwarancji, że system ten sprawdzi się również dziś lub w przyszłości albo że będzie korespondował dobrze z Twoimi instrumentami finansowymi, stwarzając Ci okazje do zarobku. Musisz zadać sobie najpierw pytanie, po co ktoś miałby sprzedawać Ci system (bez względu na cenę), a nie zachować go wyłącznie dla siebie. W tej części rozdziału pokrótce opiszę, na co powinieneś baczyć przy ewentualnym wyborze systemu transakcyjnego, aby nie nabrać się na to, co jest-zbyt-piękne-by-było-prawdziwe, tylko wybrać system, który będzie się sprawdzał w Twoim przypadku.

Jak weryfikować wspaniałą historię wyników systemu? Dokonując wyboru systemu transakcyjnego, musisz zdawać sobie sprawę z tego, że w branży tej jest tyle samo oszustów i naciągaczy, co w każdej innej. Możesz spotkać się z zafałszowanymi wynikami lub takimi systemami, które z jakichś tajemniczych powodów uwzględniają tylko wybrane przeszłe okresy analityczne. Jedną ze sztuczek twórców komercyjnych systemów transakcyjnych jest takie prezentowanie wyników, które wyłącza ze zbioru badanych instrumentów te, które w pewnych okresach przynosiły straty, a następnie ponownie je włącza do prezentacji w okresach, gdy generowały potencjalne zyski. Możesz zweryfikować wiarygodność prezentacji historii wyników systemu między innymi poprzez:

Rozdział 17: Rozważania na temat systemów transakcyjnych

9 Dotarcie do wszystkich wskaźników i reguł leżących u podstaw systemu

i ich osobiste przetestowanie na tym samym zbiorze danych, którym posługuje się twórca systemu. Zweryfikuj wyniki w przedziale czasowym obejmującym wiele poprzednich lat, upewniając się, że ceny wykazane w historii wyników systemu zostały faktycznie odnotowane.

9 Przeanalizuj bieżącą historię transakcji giełdowych podmiotu oferującego system transakcyjny, jeśli to możliwe. Jeśli taka osoba lub firma nie wykorzystuje własnego systemu do gry giełdowej, a podaje rzeczywiste wyniki, powstaje pytanie, dlaczego tak robi. Szczerze powiedziawszy, czasami ma to swoje uzasadnienie w charakterze twórcy systemu — może on mieć zamiłowanie do systemów transakcyjnych, lecz nie tolerować samego procesu transakcyjnego. Zapomnij o czytaniu pochwał i rekomendacji innych osób. Każdy ma w rodzinie wujka Janka, który zachwali dosłownie wszystko za dobry obiad w restauracji.

Bardzo ostrożnie podchodź do historii „hipotetycznych” wyników. W niektórych krajach prawo nakazuje, by osoby lub firmy sprzedające systemy transakcyjne, które nie mają udokumentowanej historii wyników, zaznaczały, że prezentowane w komunikacie promocyjnym wyniki są czysto hipotetyczne. Wymóg ten dotyczy także w równym stopniu systemów dostępnych w czasie rzeczywistym z czasem wykonania transakcji w tym samym lub kolejnym dniu, jak i tych, które wykorzystują dopasowanie wskaźników do wykresu historycznego. Nawet dwunastolatek mógłby dopasować dane historyczne w taki sposób, by osiągnąć hipotetyczne wyniki przekraczające zwrot na poziomie 100 procent lub więcej. Zdecydowanie lepszym rozwiązaniem jest system, który generuje sygnały kupna/sprzedaży i sugeruje odpowiednie poziomy stop-lossów i docelowych zysków dla okresów przyszłych, a następnie zestawia te wyniki poprzez kalkulację zysków i strat.

Zaglądamy do wnętrza systemu Oczywiście, tylko niektórzy sprzedawcy systemów transakcyjnych to oszuści. Większość stanowią podmioty oferujące całkowicie sprawdzone rozwiązania. Niemniej jednak nadal Twoim priorytetem powinien być odpowiedni stosunek nakładów poczynionych na zakup systemu do jego wartości. Dlatego musisz zwracać uwagę na to, czy:

9 Pomysł na system jest oryginalny i w pełni jawny. W niektórych przypadkach

zapłacisz od 500 do nawet 10 000 zł za kilka wzorów, na które równie dobrze sam mógłbyś wpaść podczas wertowania literatury lub przeglądania internetu. Nierzadko twórca systemu lub podmiot oficjalnie go sprzedający darzy niemalże nabożną czcią jakąś teorię ruchów cenowych, która nie została i nie może zostać udowodniona. Oczywiście, nie zabraniam Ci wierzyć w tę czy inną teorię, lecz pamiętaj, że analiza techniczna to dziedzina empiryczna. Jeśli przekonanie wynikające z wiary nie przekłada się na konkretne zyski, to po co jeszcze za to płacić?

9 System jest skalowalny, to znaczy umożliwia Ci grę przy różnych poziomach zaangażowania kapitałowego, w tym również przy poziomach niewielkich. Niektóre systemy wymagają od graczy, by dysponowali już na starcie kapitałem spekulacyjnym w wysokości 50 000 lub 100 000 zł. Są to kwoty poza zasięgiem przeciętnego gracza, który dopiero stawia pierwsze kroki na giełdzie. Często sprzedający mają dobre powody do tego, by dany system wymagał tak wysokiego kapitału początkowego — może to być związane z koniecznością

325

326

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną właściwego odwzorowania pewnego zdywersyfikowanego portfela inwestycyjnego, aby obiecywane zyski mogły być faktycznie osiągnięte, lub podyktowane tym, że system zakłada też gwałtowne ubytki kapitału, zanim zostaną one zrekompensowane z nawiązką. Jeśli więc kupujesz taki system, a nie masz wystarczającego kapitału, będziesz zmuszony ręcznie skonstruować portfel, wypaczając tym samym zasadniczą ideę tego systemu.

9 Zasady zarządzania kapitałem inwestycyjnym są w pełni określone.

Większość systemów nie ma zaimplementowanych zasad zarządzania kapitałem, pozostawiając to całkowicie w gestii użytkownika, co sprawia, że powielenie wyników historycznych staje się w rzeczywistości dla niego niemożliwe do osiągnięcia. W wersji absolutnie podstawowej system powinien podpowiadać Ci, kiedy należy otworzyć pozycję, a kiedy ją zamknąć (poziom stop i poziom docelowych zysków). Ocena ryzyka oraz pomoc w zakresie powiększania lub redukowania pozycji stanowiłyby z pewnością cenny dodatek.

Wybieramy narzędzie, a nie instrument finansowy Powiedzmy, że właśnie przybyłeś z innej planety i nie jesteś w żaden sposób emocjonalnie związany z akcjami największych i najsolidniejszych spółek (tzw. spółki blue chips) i nie masz żadnych problemów z wyborem pomiędzy kontraktami terminowymi na soję, akcjami spółki IBM czy frankiem szwajcarskim. Instrument finansowy to instrument finansowy i nie liczy się dla Ciebie jego wartość fundamentalna czy inne cechy szczególne. Witaj w świecie zawodowych graczy giełdowych, analityków technicznych i projektantów systemów transakcyjnych. Wszyscy oni mają tę zadziwiającą i cudowną zdolność do postrzegania ceny po prostu jako ceny. Jeśli przyjmiesz taki sposób myślenia, będziesz mógł dowolnie wybierać spośród rozmaitych instrumentów i wskaźników, bez oglądania się na jakieś wymyślne teorie na temat tego, co jest „właściwe”. Kto wie? Może akurat masz talent do analizowania wykresów świecowych kontraktów terminowych na srebro, choć pierwotnie chciałeś obracać akcjami. Doświadczony trader techniczny jest w stanie usiąść przed monitorem z wykresem notowań on-line dowolnego instrumentu i po godzinie znaleźć sposób na obracanie nim. Nawet jeśli specjalizuje się w notowaniach akcji, a pokażesz mu wykres kursu jena japońskiego, to i tak będzie w stanie go „odczytać”. I Ty możesz rozwinąć podobną umiejętność, jeśli tylko skupisz się na narzędziach analitycznych, a nie na instrumencie finansowym. Zamiast wyszukiwać odpowiadające Ci instrumenty finansowe, postaraj się znaleźć dobre wskaźniki, a następnie dopasuj do nich instrumenty. Skoro Twoim celem jest zarabianie pieniędzy dzięki posługiwaniu się wskaźnikami technicznymi, to dlaczego by nie odwrócić normalnej kolejności? Jest to proces określany różnymi terminami, z których najbardziej pierwotnym jest przeszukiwanie (ang. scanning). Przeszukujesz całą konstelację instrumentów finansowych, aby znaleźć te, które spełniają uprzednio ustalone przez Ciebie kryteria. W każdym programie analitycznym funkcja przeszukiwania ma zazwyczaj inną nazwę i korzysta z innych kryteriów. Powiedzmy, że chcesz się skupić na przebiciach. Możesz nakazać programowi, by wyszukał każdy instrument,

Rozdział 17: Rozważania na temat systemów transakcyjnych którego cena właśnie przebiła w jedną lub drugą stronę poziom 20-sesyjnej średniej kroczącej. W ten sposób będziesz miał gotową listę instrumentów, które możesz dalej przeszukiwać pod kątem innych kryteriów. Pierwsza lista będzie, oczywiście, bardzo długa, więc szukaj dalej zgodnie z Twoimi osobistymi preferencjami co do wskaźników i zgodnie z indywidualnym profilem ryzyka. Możesz na przykład zastosować filtr zmienności cenowej. Zwróć uwagę, że w niektórych programach analitycznych możesz przeszukiwać instrumenty pod kątem kryteriów fundamentalnych (np. wyszukiwać spółki o wskaźniku cena do zysku powyżej pewnej wartości x).

327

328

Część V: Ruszamy z analizą dynamiczną

Część VI

Dekalogi

330

Część VI: Dekalogi

W tej części…

K

ażda transakcja ma dwa elementy. Jednym jest instrument finansowy wraz ze wskaźnikami analitycznymi, a drugim Ty sam. Po opanowaniu kilku najważniejszych koncepcji analizy technicznej cała reszta zależy od Twoich osobistych preferencji. Nie istnieje ani jedna absolutnie „prawidłowa” metoda gry — każda jest prawidłowa, dopóki przysparza Ci zysków. Aby taką metodę wypracować, musisz uwzględnić swoją skłonność do podejmowania ryzyka i kierować się pragmatyzmem — musisz być w stanie tę metodę wprowadzać w życie. W tej części — słynnej części Dekalogów — przedstawiam łatwo przyswajalne porady i wskazówki, jak to uczynić, jak wypracować swoją własną metodę gry na giełdzie. Omawiam zarówno sekretne sposoby gry najlepszych graczy, jak i pewne podstawowe zasady „dobrej gry” z wykorzystaniem wskaźników. Sposoby, w jakie zmieniły się w ostatnich latach rynki finansowe, to treść ostatniego rozdziału części Dekalogów. Zapoznając się z nim, będziesz miał pełniejszy obraz świata, w którym ewoluuje obecnie analiza techniczna.

Rozdział 18: Dziesięć sekretów gry giełdowej najlepszych traderów

Rozdział 18

Dziesięć sekretów gry giełdowej najlepszych traderów W tym rozdziale: ► Przekonujemy się, że lepiej pokładać ufność w wykresach niż opiniach „ekspertów”. ► Poznajemy mocne i słabe strony analizy technicznej.

A

merykański przedsiębiorca Ted Turner powiedział kiedyś: „Życie to gra, a pieniądze to pochodna tego, jak zapisujemy jej wynik”. Gra giełdowa to jednak coś więcej niż tylko zarabianie pieniędzy. Niektórzy grają po to, by dostarczyć sobie codzienną porcję adrenaliny, a inni dlatego, że nie mają nic innego do roboty. Jeśli żyjesz z gry na giełdzie, zachowanie zdrowego rozsądku nie jest wcale złym celem. W niniejszym rozdziale przedstawiam dziesięć problemów i wyzwań, którym musisz stawić czoła, jeśli chcesz osiągnąć sukces na giełdzie. Istnieje wiele równie prawidłowych sposobów gry w oparciu o analizę techniczną. W rzeczywistości style gry poszczególnych graczy różnią się od siebie. Na każdej konferencji z dziedziny analizy technicznej lub w każdym chat roomie w internecie, w którym się o niej dyskutuje, można spotkać m.in. maniaków matematyki, menedżerów funduszy inwestycyjnych i emerytowanych nauczycieli. Nie możesz na podstawie wyglądu ani zawodu stwierdzić, kto jakich metod używa. Niektórzy to gracze błyskawiczni, otwierający i zamykający pozycje w ciągu godziny. Inni z kolei mogą zanurzać się w swe kolorowe wykresy i studiować je, lecz bardzo rzadko podejmują decyzje transakcyjne. Jeszcze inni są aktywni na rynku przez cały czas, zajmując zarówno pozycje długie, jak i krótkie. Są skłonni do ponoszenia względnie dużych strat w zamian za możliwość osiągania spektakularnych zysków. Wszyscy są traderami z krwi i kości. Bez względu na styl gry, wszyscy dobrzy gracze cieszący się sukcesami mają jedną cechę wspólną — potrafią budować spójny plan gry, który uwzględnia narzędzia techniczne dopasowane do ich osobowości oraz indywidualnych profili ryzyka, a także są w stanie tych planów się trzymać.

Wierz w wykresy Kwintesencją analizy technicznej jest analizowanie zmian cen na wykresie w celu identyfikowania sygnałów kupna/sprzedaży. To, czy instrument daje możliwość osiągnięcia zysku, określasz poprzez obserwację cen i wskaźników na wykresie, a nie w drodze analizy fundamentalnych cech i właściwości tego instrumentu.

331

332

Część VI: Dekalogi Podejście takie nie oznacza jednak, że instrumenty wybierasz w bezmyślny sposób. Spośród tysięcy różnych instrumentów możesz wybrać te, które mają solidne fundamenty, ale dalszą analizę prowadzisz wyłącznie w oparciu o wykres i wskaźniki. Po tym, jak już dokonasz wyboru instrumentów, którymi chcesz obracać, prawie każdą decyzję odnośnie kupna lub sprzedaży podejmujesz wyłącznie na podstawie wykresu, a nie informacji z rynku, czynników fundamentalnych czy opinii „ekspertów”. Założenie jest takie, że ceny już uwzględniają wszelkie informacje dostępne na rynku, a tym samym wykres odzwierciedla wszystkie te elementy. Jeśli pojawią się jakieś istotne informacje, wykres to pokaże. Nie zapominaj, by analizować wykres danego instrumentu w różnych przedziałach czasu. Najlepsza sytuacja z możliwych to taka, w której we wszystkich okresach analizy można zidentyfikować ruch w tym samym kierunku. Mówię „prawie każdą decyzję”, ponieważ bardzo wyjątkowe wydarzenia znajdują odzwierciedlenie na wykresie z pewnym opóźnieniem, na przykład zamachy terrorystyczne z 11 września 2001 roku, po których giełda amerykańska została zamknięta na kilka dni. Takie wydarzenia zawsze wywołają głębokie spadki w pierwszych dniach lub tygodniach od ich zaistnienia, więc wtedy najlepiej trzymać się z dala od rynku i czekać.

Zaprzyjaźnij się z trendem Najlepszym sposobem, by przekonać się, co się dzieje i będzie się działo z ceną Twojego instrumentu, jest uważna obserwacja trendu, któremu podlega. Jeśli kupujesz na początku formowania się trendu, a sprzedajesz na jego szczycie, to zarabiasz pieniądze w dłuższym okresie. Pamiętaj, że to do Ciebie należy zadanie identyfikacji trendu. Jest to o tyle istotne, że trend może równie dobrze utworzyć seria sześciu słupków na wykresie o interwale 10-minutowym, co seria kilkuset słupków na wykresie tygodniowym. Czasami nie będziesz mógł dostrzec trendu w instrumencie, który wybrałeś. Wiedz, że cierpliwość jest cnotą. Jeśli cena instrumentu zazwyczaj podlega trendowi, usiądź wygodnie w fotelu, odpręż się i czekaj na to, aż trend się pojawi. Wycofanie się z rynku w okresach, kiedy cena nie podlega trendowi lub podlega korekcie, jest jak najbardziej na miejscu. Zakup nie stanowi zobowiązania na całe życie. Nie okazujesz wcale braku lojalności, jeśli decydujesz się pozbyć instrumentu w czasie okresowych spadków.

Zrozum, że prawdziwe pieniądze zarabiasz dopiero po dokonaniu sprzedaży Niekiedy ceny instrumentów finansowych spadają lub rosną z powodu ogólnych nastrojów panujących na rynku, a nie ze względu na ich własne zalety i wady. Sprzedaż spadającego instrumentu mająca na celu zabezpieczenie, a więc realizację osiągniętego już zysku (take profit) lub zatrzymanie straty (stop-loss) jest działaniem zdroworozsądkowym, nawet jeśli zamierzasz go znowu nabyć, gdy cena zacznie rosnąć.

Rozdział 18: Dziesięć sekretów gry giełdowej najlepszych traderów Strategia „kup i trzymaj” rzadko kiedy jest optymalną strategią długoterminową. Wielu graczy doszło do wielkich fortun w okresie hossy lat 90. — lecz tylko na papierze. Gdy nastąpił krach, byli świadkami, jak ich majątki legły w gruzach. Bali się sprzedawać, ponieważ tak mocno przywiązali się do idei tej strategii, że uważali ją za jedyną właściwą zawsze i wszędzie. Oczywiście, wcale taką nie jest.

Bierz odpowiedzialność za swoje czyny Musisz mieć powód, by dokonać transakcji — musisz spodziewać się pozytywnego rezultatu, czyli zysku, ryzykując jednocześnie tyle, ile jest w stanie udźwignąć Twoja psychika i portfel. Jeśli makler, doradca inwestycyjny lub Wujek Dobra Rada podpowiadają Ci, byś zainwestował w instrument, którego cena ma trajektorię spadkową, po prostu podziękuj im za radę i odmów. Zdziwiłbyś się, ilu jest na świecie inteligentnych i rozważnych ludzi, którzy poszli za podobnymi radami ekspertów i utopili swe pieniądze, podczas gdy nawet dwunastolatek mógłby stwierdzić, że cena leci na łeb na szyję. Lecz eksperci mówią: „Niedługo nastąpi odbicie”. Wtedy najlepszą odpowiedzią jest: „Dobrze, poczekajmy, żeby się przekonać, że nastąpi odbicie”. Nigdy nie idź za niczyją radą, dopóki nie przeanalizujesz sytuacji na wykresie. Nie ma w tym względzie żadnych wymówek! Do wykresów masz dostęp na kilkunastu serwisach internetowych poświęconych gospodarce lub stricte giełdzie. Nie musisz być zawodowym analitykiem technicznym, żeby móc stwierdzić, że cena rośnie lub spada. A nie powinieneś nigdy kupować, gdy cena spada. A co jeśli Twój makler lub Wujek Dobra Rada mieli rację i po serii spadków nastąpiło gwałtowne odbicie w górę? Cóż, trudno. Straciłeś tylko okazję. Przegapienie transakcji nie szkodzi. Miałeś ku temu najlepsze powody — instrument nie spełniał kryteriów Twojego planu gry, abyś zdecydował się na zakup. Jeśli jednak ulegniesz namowom „ekspertów”, to musisz sobie zdawać sprawę z tego, że jest to czysty hazard i nie ma nic wspólnego z Twoim skrzętnie przemyślanym planem gry o ściśle określonym stosunku zysku do strat. Dobry trading nie ma nic wspólnego z hazardem. Dobra gra giełdowa nie przewiduje nieznanych wyników, dlatego nie jest oparta na łucie szczęścia.

Unikaj euforii i rozpaczy Decyzje inwestycyjne powinieneś podejmować na bazie dowodów empirycznych czerpanych z wykresu, a nie pod wpływem impulsów emocjonalnych. W naturze ludzkiej leży podnoszenie stawki zaraz po wygranej partii, a i ocena sytuacji za drugim razem jest niekiedy mniej rozważna. Jednak gdy tylko poniesiesz stratę, wróci pokora i bardziej rozważne podejście do gry. Znowu powrócisz do swoich instrumentów i sprawdzonych metod, które przynoszą korzyści wyraźnie określone w Twoim planie transakcyjnym. Dobry gracz opierający się na analizie technicznej przestrzega ustalonego planu gry i odrzuca emocje, które towarzyszą poprzedniej transakcji. Ta podstawowa zasada warunkuje to, że gracze tacy korzystają ze wskaźników tak systematycznie, jak to tylko możliwe, w tym nawet ci, którzy ze skromności odżegnują się od posiadania

333

334

Część VI: Dekalogi jakiegokolwiek systemu gry. Dobry system transakcyjny oznacza posługiwanie się takimi regułami, które narzucają dyscyplinę przy każdej transakcji, stanowiącą wyraz świadomie podejmowanych wysiłków mających na celu przezwyciężenie emocji towarzyszących grze giełdowej. Handel na giełdzie to biznes, a biznes należy prowadzić z wyłączeniem emocji.

Skup się na zarabianiu pieniędzy, a nie na tym, by mieć rację Jeśli poprosi się maklerów i doradców o to, by wymienili jedną największą wadę swoich klientów, to wszyscy zgodnie wymieniają jedną i tę samą rzecz: „Klient woli mieć rację, niż zarabiać pieniądze”. Jest od tego jeden wyjątek: brak zgody na poniesienie straty. Albo gracz nie miał od początku zaimplementowanej reguły stop-loss (patrz rozdział 5.), albo odmówił jej przestrzegania. Zgoda na poniesienie straty oznacza dla niego, że nie miał racji odnośnie kierunku ruchu cenowego, więc traktuje to jako osobistą zniewagę. Niektórzy ludzie z trudem akceptują straty, a ponieważ nie są w stanie pogodzić się z małymi stratami, zazwyczaj kończą jako wielcy przegrani, co jeszcze bardziej wzmaga ich strach i niechęć do ponoszenia strat. Ty też z czasem możesz porzucić systematyczny plan gry i zastąpić go działaniami pod wpływem impulsu, a co gorsza, impulsu wywołanego strachem przed poniesieniem straty. Jeśli zaczynasz grzęznąć w takim podejściu, zaniechaj gry na giełdzie. Opracuj nowy plan gry, który będzie dopuszczał ponoszenie mniejszych strat.

Nie pozwól, by pozycja zyskująca na wartości przekształciła się w pozycję przynoszącą straty Możesz wypracować sobie świetny system transakcyjny wyposażony we wspaniałe wskaźniki, które zostały właściwie przetestowane na instrumentach, którymi obracasz, ale nadal może Ci być daleko do skutecznego gracza, jeśli nie masz rozważnych reguł przeprowadzania transakcji. Dobry gracz dokonuje rozróżnienia pomiędzy wskaźnikami (które tylko coś pokazują; patrz rozdział 4.) a regułami dokonywania transakcji i zarządzania pieniędzmi (które mają na celu zarządzanie ryzykiem; patrz rozdział 5.). W jaki sposób przynosząca potencjalne zyski otwarta pozycja może przekształcić się w pozycję stratną? Powodów jest wiele, w tym:

9 Niezastosowanie zlecenia stop-loss. 9 Zmodyfikowanie sposobu postrzegania ryzyka związanego z otwartą

pozycją poprzez analizowanie innego wskaźnika, który nie został wcześniej przetestowany i nie stanowi części planu gry. Można posługiwać

Rozdział 18: Dziesięć sekretów gry giełdowej najlepszych traderów się nowym wskaźnikiem przy otwartej już pozycji tylko wtedy, gdy wiemy, co ten wskaźnik tak naprawdę pokazuje, a na pewno nie w sytuacji, gdy zgadujemy zamiast interpretować lub, co gorsza, idziemy za radą jakiegoś giełdowego guru.

9 Nabieranie się na myślenie, że rynek „jest Ci dłużny” osiągnięcie

najwyższej, osiągniętej już wcześniej, ceny. Wskaźniki wyraźnie pokazują, że rynek nieprędko lub wcale nie wróci do historycznego poziomu ceny maksymalnej, a jest to właśnie poziom, przy którym chciałbyś zrealizować zyski. Próbujesz więc mówić rynkowi, co ma robić… To nigdy nie działa. To właśnie moment, w którym zaczynasz dostrzegać na wykresie to, co chcesz dostrzec, a nie to, co on tak naprawdę pokazuje. Innymi słowy, zaczynają się pobożne życzenia.

Przestrzeganie ustalonego planu gry wymaga odwagi. Określ konkretną wielkość straty, którą możesz ponieść, pogódź się z jej poniesieniem, kiedy już to się stanie (a stanie się na pewno!). Przełknij gorzką pigułkę i dalej naprzód. Ta zasada określa dyscyplinę, jaką powinien przejawiać każdy gracz, jeśli więc nie jesteś w stanie się na taką dyscyplinę zdobyć, to nigdy nie będziesz graczem odnoszącym sukcesy.

Unikaj pokusy dopasowywania wskaźników do wykresu To, że dany wskaźnik „pasuje” do wykresu danych historycznych, nie powoduje, że będzie on skuteczny w przyszłości. Dopasowywanie wskaźników do wykresu (ang. curve-fitting) odnosi się do testowania wstecznego wskaźników na danych historycznych w taki sposób, że wybieramy parametry, które sprawdzały się najlepiej. Dobry analityk techniczny nie postępuje w ten sposób. Raczej testuje on wskaźniki w oparciu o realistyczne założenia. Jeśli przedobrzysz z testowaniem wskaźników do tego stopnia, że znajdziesz idealne parametry, przy których wskaźnik zwraca najlepsze rezultaty, prawie na pewno zawiedzie on w przyszłości. Nie ma nic złego w tym, że liczba transakcji zakończonych stratą jest większa od liczby transakcji zakończonych zyskiem, jeśli tylko wartość zysków przewyższa wartość strat. Pamiętaj też, że gdy kupujesz czyjś autorski system transakcyjny, trzeba się upewnić, że nie jest to genialnie spreparowany system, sprawdzający się doskonale na danych historycznych, ale zbyt złożony i nieadekwatny do obecnych warunków rynkowych.

Musisz wiedzieć, kiedy podnosić stawkę, a kiedy spasować Skalowanie pozycji to bardzo sporny temat, w którym opinie statystyków są rozbieżne. Czy istnieje jedna optymalna, względna wielkość kapitału, którą powinieneś zaangażować w każdorazowo przeprowadzaną transakcję? Oczywiście, ale zależy to od teorii, którą akceptujesz. Może i nie masz ochoty na teoretyzowanie o optymalnej wielkości pozycji, ale mimo wszystko wiesz, że na przykład w pokerze jesteś gotów do zaryzykowania większej stawki, mając na ręku karetę asów, niż w sytuacji, gdy masz tylko parę siódemek.

335

336

Część VI: Dekalogi Podobnie jest z grą na giełdzie. Jeśli wskaźniki, na których polegasz, mówią Ci, że masz silną rękę, to możesz zaryzykować większą stawkę, a jeśli masz słabą rękę, być może warto rozważyć podniesienie poziomu stop-lossa lub nawet całkowite zrezygnowanie z przeprowadzenia transakcji. Im więcej pewnych sygnałów kupna/sprzedaży możesz uzyskać, tym pewniej możesz otwierać pozycję. Przykładowo, jeśli tylko jeden wskaźnik potwierdza odwrócenie trendu, możesz obstawić niewiele, a następnie powiększyć pozycję, gdy uzyskasz potwierdzenie dzięki innym wskaźnikom. Możesz też czekać na potwierdzenie przez wszystkie wskaźniki, zanim otworzysz pozycję. Każda z tych metod jest „właściwa”, ale tylko jedna z nich jest właściwa dla Ciebie i odpowiada Twojej skłonności do ryzyka.

Dywersyfikuj Dywersyfikacja zmniejsza ryzyko. Naukowy dowód tej teorii z dziedziny matematyki finansowej przyniósł jej twórcom Nagrodę Nobla, choć już od dawien dawna było znane przysłowie: „Nie wkładaj wszystkich jajek do jednego koszyka”. W grze opartej na analizie technicznej dywersyfikacja znajduje zastosowanie w dwóch obszarach:

9 Twój wybór wskaźników: podnosisz prawdopodobieństwo tego, że sygnał

kupna/sprzedaży będzie wiarygodny, poprzez dodanie innego, niepowiązanego z pierwszym wskaźnika potwierdzającego. Nie uzyskasz potwierdzenia sygnału, jeśli drugi wskaźnik będzie wywodził się z tej samej rodziny wskaźników, opartych na tych samych lub podobnych wzorach. Momentum nie potwierdza na przykład wskaźnika RSI. Poszerz zbiór, z którego korzystasz, aby stworzyć zestaw wskaźników konstrukcyjnie niepowiązanych. Nie skazuj się na te same i podobne do siebie wskaźniki, które będą się różnić tylko parametrami.

9 Twój wybór instrumentów: zmniejszasz ryzyko inwestycyjne, obracając

instrumentami, których ceny zmieniają się niezależnie od siebie. Jeśli handlujesz akcjami banku, to nie dywersyfikujesz portfela, dodając do niego akcje kolejnego banku. Warto rozważyć dodanie spółki z całkowicie innej branży. Jeśli więc masz już akcje banku, to zastanów się, czy nie kupić jeszcze akcji jakiejś spółki paliwowej albo technologicznej. Zależności pomiędzy branżami wynikają z przepływów międzygałęziowych — im bardziej jedna branża jest oddalona od drugiej w macierzy tych przepływów, tym mniej są ze sobą powiązane. Siłę powiązania możesz też ocenić, analizując nałożone na siebie wykresy cenowe walorów tych spółek.

Rozdział 19

Dziesięć zasad pracy ze wskaźnikami W tym rozdziale: ► Ponownie przyglądamy się nastrojom rynkowym. ► Wykorzystujemy wskaźniki jako wskazówki, a nie jako kryształową kulę.

W

skaźniki odzwierciedlają i mierzą nastroje rynkowe — pozytywne towarzyszące hossie, negatywne towarzyszące bessie i nijakie towarzyszące niezdecydowaniu. Wskaźniki to tylko pewne obliczenia, konfiguracje danych i formacje na wykresie, których prawdziwa wartość zależy od tego, jak Ty je wykorzystujesz. Wskaźników używa się po to, by podejmować giełdowe decyzje transakcyjne — zidentyfikować trend, określić moment, w którym powinieneś wycofać się z rynku, lub poziom, na jakim powinieneś ustawić stop-loss, aby te decyzje podjąć. Przy czym są to tylko nieliczne z wielu przykładów zastosowań wskaźników. W tym rozdziale znajduje się opis przydatnych wskazówek i narzędzi, które musisz znać, by wycisnąć ze swoich wskaźników jak najwięcej.

Wsłuchaj się w rytm słupków cenowych Słupki cenowe są nośnikiem ogromnej liczby informacji, lecz ich interpretacja wymaga cierpliwości i praktyki. Wskaźniki są szybsze pod względem ich odczytu, lecz stanowią zaledwie pochodny produkt przekształceń matematycznych różnych danych cenowych składających się na słupek. Pomyśl o słupku jak o pierwotnej, najprostszej formie wskaźnika. Jeśli na przykład widzisz na wykresie serię słupków z coraz wyższymi cenami maksymalnymi i minimalnymi, po której następuje długi słupek spadkowy z ceną zamknięcia na poziomie ceny minimalnej, to rynek wysyła Ci sygnał przez megafon — ruch wzrostowy dobiegł końca. Każdy słupek to oddzielna historia na temat nastrojów panujących na rynku i zachowań zbiorowości. Nietypowe, specjalne słupki wysyłają Ci silniejsze sygnały niż zwyczajne, niczym niewyróżniające się słupki, lecz staraj się wsłuchiwać w rytm wszystkich. Niezależni gracze handlujący bezpośrednio na parkiecie giełdowym (ang. floor traders) twierdzą, że parkiet oferuje coś o wiele cenniejszego od intensywnej pracy na komputerze w zaciszu domowego gabinetu lub pokoju biurowego — hałas tam panujący dobywający się z gardeł tłumu. Jako drobny inwestor indywidualny zapewne tego nie usłyszysz, gdy pracujesz w domu, więc pozostaje Ci tylko wyobraźnia.

338

Część VI: Dekalogi

Zrozum wskaźniki, którymi się posługujesz Używaj wskaźników, które przemawiają do Ciebie w kontekście zachowań zbiorowości rynkowej. Musisz posługiwać się wskaźnikiem, któremu ufasz, a żeby to zaufanie zbudować, potrzebne jest poznanie mechanizmu działania wskaźnika. Nie próbuj korzystać ze wskaźnika polecanego przez jakiegoś samozwańczego eksperta, który twierdzi, że zna narzędzie do gry giełdowej o magicznych właściwościach. Dziedzina analizy technicznej oferuje nieprzebrane ilości wskaźników, więc wybierz swój własny. Nawet jeśli matematyka nie jest Twoją mocną stroną, nie wzdragaj się przed użyciem wskaźników, które mają matematyczną, statystyczną naturę. Nie musisz rozumieć dokładnie wzoru stojącego za każdym z nich, aby móc go skutecznie wykorzystywać w grze. Najważniejsze jest, byś go rozumiał w kategoriach tego, co się dzieje z cenami na wykresie. Jeśli jedna czy druga grupa wskaźników Ci nie odpowiada, przeszukaj inne, a na pewno znajdziesz coś dla siebie.

Graj na podstawie tego, co widzisz na wykresie Formacje to też wskaźniki. Ceny nie poruszają się w linii prostej, a jeśli już, to rzadko i przez krótki okres. Wykres jest często poszarpany, czasami chaotyczny, więc formacje pomagają w przewidywaniu kolejnego ruchu cenowego. Kiedy dostrzegasz podwójne dno, rośnie Twoja pewność, że jest to dobry czas na kupno — jest to fakt statystyczny. Formacja ta sprawdza się w ponad połowie przypadków i zwraca średni zysk w wysokości 40% zainwestowanego kapitału. Niektóre formacje jest dostrzec bardzo łatwo, podczas gdy inne mają charakter iluzoryczny, mogą być pozorne lub prawdziwe. Jeśli nie dostrzegasz wyraźnie formacji, nie opieraj na niej decyzji transakcyjnej. Formacje pozwalają Ci także na ujrzenie sytuacji na rynku z dalszej perspektywy, obejmującej dłuższy przedział czasowy, w którym zmieniały się ceny lub gdy zmieniasz interwał słupków cenowych (na przykład z dziennego na tygodniowy). Wreszcie, warto wspomnieć, że nie musisz wierzyć w rozbudowane teorie cykli rynkowych ani w liczby Fibonacciego, aby korzystać z reguły zniesienia Fibonacciego. Wielu doświadczonych graczy porzuca wskaźniki arytmetyczne na rzecz samych formacji, więc choćby z tego tylko powodu warto wiedzieć, jak je interpretować, skoro jest tak wielu innych, którzy robią tylko to i mogą przez to wpływać na kształtowanie cen.

Wykorzystuj poziomy wsparcia i oporu Wsparcie i opór (patrz rozdział 10.) to ważne i pełnoprawne zasady analizy technicznej, których przestrzegają gracze. Linie wsparcia i oporu można wyznaczyć na wiele różnych i równie zasadnych sposobów, między innymi poprzez ich odręczne wyrysowanie lub posługując się metodami statystycznymi do tworzenia wstęg i kanałów cenowych. Wskaźniki momentum i siły względnej (RSI) również pomagają w oszacowaniu

Rozdział 19: Dziesięć zasad pracy ze wskaźnikami poziomów wsparcia i oporu. Aby zabezpieczyć swój kapitał, grając na wzrostach, musisz zawsze znać poziom wsparcia — żeby móc się wycofać, gdy zostanie on przełamany.

Podążaj za wybiciem Koncepcja wybicia z kanału cenowego (po przełamaniu linii wsparcia lub oporu), którą omawiam w rozdziałach od 10. do 12., jest również powszechnie uznana i stosowana w środowiskach analitycznych. Wybicie mówi Ci, że tłum dostaje zastrzyk energii. Granie na wybiciach przeważnie się opłaca, jeśli otwierasz pozycję po zainicjowaniu nowego ruchu kierunkowego lub gdy ją zamykasz po skorzystaniu na dotychczasowym ruchu. Przydatne jest również przeanalizowanie warunków, w jakich zachodzą wybicia, aby móc odróżnić prawdziwe wybicie od fałszywego.

Obserwuj zbieżność i rozbieżność różnych wskaźników Jeśli pomiędzy Twoim wskaźnikiem a ceną dochodzi do rozbieżności (czyli zmieniają się one w przeciwnych kierunkach), miej się na baczności, bo coś się dzieje. Możesz znać przyczyny takiego stanu rzeczy, lecz wcale nie musisz, powinieneś jednak wiedzieć, że dywergencja często zwiastuje kłopoty. Z kolei konwergencja, czyli zbieżność dwóch wartości, jest zazwyczaj, lecz nie zawsze, zjawiskiem poprawiającym nastroje. (Uwaga! Te zasady odnoszą się do rozbieżności i zbieżności wskaźnika i ceny, a nie do wewnętrznych zależności w ramach takiego wskaźnika, jak na przykład MACD). Więcej o tych zjawiskach możesz dowiedzieć się z rozdziałów 4. i 12. Jeśli cena rośnie, a Twój wskaźnik momentum spada, dochodzi do rozbieżności. Trend wzrostowy może zostać zahamowany, skorygowany lub nawet odwrócony. Jeśli masz dużą awersję do ryzyka, zamknij pozycję. Zwracaj też uwagę na rozbieżność pomiędzy ceną a wolumenem. Siłą rzeczy, wzrostowi ceny powinien towarzyszyć wzrost wolumenu obrotów, aby ten ruch podtrzymać. Najcenniejsze informacje płyną z takich rozbieżności, które są paradoksalne, na przykład gdy spadkom cenowym towarzyszy wcale nie tak nienaturalnie wysoki poziom obrotów, jak by na to wskazywały te spadki. Taka rozbieżność może zwiastować koniec trendu spadkowego (wysokie obroty nie są tylko wynikiem masowych wyprzedaży, ale też coraz większej śmiałości kupujących). Taka rozbieżność jest o wiele bardziej skutecznym narzędziem prognostycznym niż procentowe poziomy zniesień czy jakieś okrągłe liczby podawane przez „ekspertów”.

Należycie testuj swoje wskaźniki Możesz swobodnie korzystać z parametrów, które są zapisane jako domyślne dla każdego wskaźnika w Twojej platformie transakcyjnej lub na stronie internetowej. Doświadczenie uczy, że standardowe ustawienia są użyteczne przy okazji analizowania dużych ilości danych i wielu instrumentów finansowych naraz. Dlatego stały się domyślne, bo zostały uznane za wiarygodne przez swych twórców i zyskały popularność. Z tego

339

340

Część VI: Dekalogi powodu wielu graczy nie odczuwa potrzeby testowania wskaźników. Akceptują domyślne ustawienia parametrów i poświęcają się innemu aspektowi analizy, na przykład interpretacji słupków i formacji. Jeśli jednak zdecydujesz się na przetestowanie wskaźników, aby udoskonalić ustawienia parametrów, zrób to należycie. Podczas testów wstecznych wykorzystuj jak największą ilość danych cenowych (z jak najdłuższego okresu) i nie staraj się doskonale dopasować wskaźnika do wykresu historycznego, bo gdy zastosujesz go w warunkach bieżących, okaże się całkowicie nieprzydatny (czynność, którą omówiłam w poprzednim rozdziale, zwana dopasowywaniem wskaźnika do wykresu). Analiza przebiegu wykresu cenowego w połączeniu z przebadaniem określonego zbioru rozsądnie dobranych parametrów jest o wiele lepsza niż szukanie doskonałej cyfry. Taka cyfra po prostuje nie istnieje w kontekście przyszłych, nieznanych nikomu zmian.

Pogódź się z tym, że Twój wskaźnik czasami będzie zawodził Wskaźniki również wysyłają mylne sygnały. Nieznaczne przełamanie wsparcia w ciągu jednej lub dwóch sesji będzie przełamaniem „pozornym” i nie przyniesie odwrócenia trendu lub korekty, których można by się spodziewać. Podręcznikowe formacje podwójnego dna mogą kolejnego dnia po ich potwierdzeniu przynieść rozczarowanie zamiast oczekiwanych 40% zysku. A średnie kroczące nadal mogą przyczyniać się do strat na piłowaniu (czyli na silnych wahaniach ceny), nawet jeśli uwzględnisz wszelkie wyrafinowane filtry, które poznałeś lub stworzyłeś. To niezaprzeczalny fakt — Twoje wskaźniki będą Cię zawodziły i będziesz ponosił straty. Nie bierz tego do siebie. Wskaźniki to tylko arytmetyka, a nie magia. Oczywiście, będziesz też ponosił straty w związku z grą improwizowaną. Możesz pocieszyć się tym, że korzystanie ze wskaźników minimalizuje nawet straty z gry improwizowanej, ale nigdy strat całkowicie nie eliminuje.

Pamiętaj, że nie istnieją żadne tajne wskaźniki Analitycy techniczni stworzyli setki wskaźników statystycznych i zdefiniowali równie dużo formacji. Można je ze sobą łączyć na niezliczoną ilość sposobów, w rozmaitych przedziałach czasowych i przy uwzględnieniu wielu różnych kryteriów kwalifikujących. Możliwe więc jest, że ktoś mógł stworzyć taką kombinację, która jest superskuteczna i dominuje nad innymi kombinacjami. Ale na pewno nie ma kombinacji, która jest pilnie strzeżonym sekretem, ponieważ żadna kombinacja nie sprawdza się w 100%. Źródłem sukcesu giełdowego nie są wskaźniki. Ignoruj więc wszelkie namowy typka, który chce Ci wcisnąć wskaźnik, który „nigdy nie zawodzi!”. Oczywiście, że zawodzi. Jeśli byłby niezawodny, to po co, u licha, miałby Ci go sprzedawać? I po co w ogóle miałbyś płacić za coś, co możesz z łatwością znaleźć w specjalistycznej literaturze dostępnej w większych bibliotekach lub w internecie?

Rozdział 19: Dziesięć zasad pracy ze wskaźnikami

Graj tylko z ulubionymi wskaźnikami Wskaźniki mogą uzależniać. Dowiadujesz się skądś o jakimś nowym wskaźniku, który wydaje się być logiczny i właściwy, więc staje się Twoim nowym pupilem. Zanim się obejrzysz, zaczniesz go stosować zawsze i wszędzie. Dobrze jest być elastycznym, by móc się dostosowywać do nowych warunków. Pamiętaj, że celem stosowania wskaźników jest zarabianie pieniędzy, a nie poznawanie sposobu, w jaki funkcjonuje świat. Zawsze upewniaj się, że nowy wskaźnik współgra z Twoimi dotychczasowymi wskaźnikami. Wybrałeś je bowiem z konkretnego powodu — mają pomagać Ci w podejmowaniu dobrych (przynoszących zyski) decyzji transakcyjnych. Staraj się odkrywać nowe wskaźniki, ale nie ulegaj urokowi nowego wskaźnika, jeśli nie komponuje się on dobrze z Twoimi starymi, dobrymi wskaźnikami.

341

342

Część VI: Dekalogi

Rozdział 20

Dziesięć nowych obliczy rynku finansowego W tym rozdziale: ► Zdajemy sobie sprawę z tego, że ludzka natura się nie zmienia — ale natura rynków owszem. ► Przezwyciężamy strach przed matematycznymi potworami.

N

iemal wszystkie spostrzeżenia w tej książce na temat analizy technicznej mogłyby równie dobrze być poczynione sto lat temu, za wyjątkiem odniesień do programów komputerowych. Pionierzy analizy technicznej, tacy jak W.D. Gann, Richard Wyckoff, Richard Schabacker i Charles Dow, mogliby z ręką na sercu uznać za prawdziwe to wszystko, o czym mówię w niniejszej książce. I byłoby to na początku XX w. A jednak… Rynki diametralnie zmieniły się w ciągu ostatnich stu lat, ba, zmieniły się nawet na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat. Zmieniały się tak, że gracze mogli nawet niektóre te zmiany przewidzieć, lecz nadal mogą mieć problem z ich zrozumieniem i przystosowaniem się do nich. Większość tych zmian dotyczy postępu technologicznego i nowych zastosowań matematyki w różnych obszarach technologii informatycznej, które opracowują eksperci i geniusze matematyczni. Zwykli śmiertelnicy nie są w stanie tego ogarnąć. Lecz nie lękaj się. Te zmiany nie pozbawiają zwykłych ludzi możliwości zarobku dzięki wykorzystaniu analizy technicznej. W rozdziale tym nie tylko opisuję zmiany, jakie przechodziły rynki finansowe na przestrzeni ostatnich lat, ale także za pomocą różnych wskazówek pomagam Ci się odnaleźć w tym nowym świecie.

Analiza techniczna zyskuje coraz większe uznanie na całym świecie W latach 80. gracze giełdowi w większości postrzegali analizę techniczną jako dziwactwo, czy nawet niedorzeczną i zaściankową teorię rynkową. Od tamtego okresu wiele się zmieniło. Wzrost zainteresowania analizą techniczną można przypisać następującym czynnikom:

9 Niepowodzenia giełdowe doradców inwestycyjnych, którzy wykorzystywali tylko analizę fundamentalną do konsekwentnego wypracowywania dużych zysków.

9 Rozpowszechnienie komputerów osobistych. 9 Powstanie internetu.

344

Część VI: Dekalogi Analiza techniczna przeniknęła współczesny świat do tego stopnia, że możesz znaleźć ją w internetowych grupach dyskusyjnych, na forach, na portalach społecznościowych takich jak YouTube czy Twitter i w wielu innych miejscach realnych i wirtualnych. Ktoś, kto w latach 80. posłużył się terminem MACD, miał przypisaną z automatu etykietkę łebskiego ekscentryka. Obecnie, jeśli nie znasz tego terminu, wszyscy uważają Cię za człowieka beznadziejnie zacofanego. Warto zwrócić uwagę na fakt, że to głównie masy drobnych inwestorów indywidualnych, maniaków komputerowych i maklerów giełdowych dokonują zmiany myślenia kategoriami długoterminowego inwestora na myślenie kategoriami krótkoterminowego gracza giełdowego — nie jest ona zainicjowana przez teoretyków i wielkich inwestorów instytucjonalnych. Analiza techniczna stanowi oręż wykorzystywany w rewolucji mającej na celu demokratyzację inwestowania skierowanej przeciwko elitom rynkowym. Teraz ekscentrykami są ci, którzy negują przydatność analizy technicznej.

Wzrastająca rola zautomatyzowanych systemów transakcyjnych Handel zautomatyzowany, czyli algorytmiczny, jest logicznym rozwinięciem analizy technicznej i świadczy o tym, że cieszy się ona powszechnym uznaniem. Jest on systemem predefiniowanym przez graczy wykorzystujących techniki programistyczne, lecz po wdrożeniu staje się całkowicie niezależnym bytem odpowiedzialnym za elektroniczne składanie zleceń. Ponieważ każdy program można traktować jak robota, dlatego też zautomatyzowane systemy transakcyjne nazywa się niekiedy robotami transakcyjnymi. Systemy te identyfikują transakcje o wysokim prawdopodobieństwie osiągnięcia zysków za pomocą analizy wskaźników, okazji do arbitrażu czy analizy relacji pomiędzy rynkami. Gracze coraz częściej posługują się takimi systemami na rynkach akcji i surowców, a także na rynku walutowym FOREX, a obroty generowane przez roboty stopniowo zwiększają swój udział w obrotach całkowitych. Szczególną odmianą handlu zautomatyzowanego jest handel o wysokiej częstotliwości, w którym wykorzystuje się niewielkie i chwilowe wahania cenowe zidentyfikowane bezpośrednio zwykle na podstawie danych cenowych, ale także danych o wolumenie i innych danych rynkowych. Ze względu na moc obliczeniową komputerów, przerastającą ludzkie możliwości pod względem szybkości analizy danych ilościowych, transakcje mogą być dokonywane z dużą częstotliwością, dochodzącą nawet do kilkuset zleceń na minutę — jest to prawdziwy giełdowy karabin maszynowy.

Coraz większą popularność zdobywa FOREX Ci gracze, którzy szybko tracą zapał do gry na giełdzie papierów wartościowych, ponieważ trudno im jest osiągnąć ponadprzeciętne wyniki, a czasami nawet utrzymać się na powierzchni, zwracają się ku globalnemu rynkowi finansowemu znanemu jako FOREX (ang. skrót od Foreign Exchange). Uważają, że gra na nim jest o wiele łatwiejsza, a także, z uwagi na możliwość skorzystania z dźwigni, bardziej opłacalna. Obsługa

Rozdział 20: Dziesięć nowych obliczy rynku finansowego rachunków walutowych przez maklerów pozostawia jeszcze wiele do życzenia, ponieważ mają oni prawo do automatycznego zamknięcia pozycji w momencie, gdy zaczyna ona tracić, nie narażając tym samym klienta na straty, których nie będzie w stanie pokryć. Otwarcie pozycji na rachunku nie wymaga dużych nakładów finansowych — potrzebny jest tylko mały depozyt, stanowiący ułamek wartości pozycji, które zajmujemy. Może to być nawet kwota tak niska, jak 1000 zł. Nowe plemię maklerów detalicznych (zajmujących się obsługą drobnych inwestorów indywidualnych) zachęca do inwestowania na rynku FOREX, twierdząc, że jest to dobre miejsce do szybkiego powiększenia majątku, choć powinno być oczywiste, że jak na każdej giełdzie, tak i tu maluczcy są zawsze mniej uprzywilejowani w stosunku do wielkich graczy instytucjonalnych z większymi kieszeniami. Mimo to rynek FOREX jest największą na świecie giełdą o dziennych obrotach rzędu 4 bilionów dolarów, czynną przez 24 godziny na dobę (za wyjątkiem weekendów), co zmniejsza ryzyko płynności i znacząco ogranicza możliwości wpływu dużych graczy na wahania kursów walutowych. FOREX jest także dosyć odporny na nielegalny handel z wykorzystaniem poufnych informacji, a poza tym kursy walutowe słyną z tego, że bardzo często podlegają trendom, co czyni FOREX idealnym rynkiem do przeprowadzania analizy technicznej.

Twarde aktywa ponownie zaczęły cieszyć się dużym zainteresowaniem Analiza techniczna może zostać zastosowana do każdego instrumentu finansowego, nawet do takiego, którego wskaźników fundamentalnych wcale nie znasz. Umiejętności analityków technicznych zachęcają ich do zapuszczania się również na terytoria rynków surowcowych, na których handluje się tak zwanymi twardymi aktywami. Twarde aktywa to inaczej surowce, takie jak metale szlachetne, na przykład złoto, metale przemysłowe, na przykład miedź i nikiel, ale także paliwa kopalne, jak ropa naftowa, i inne, bardziej krótkotrwałe surowce, jak na przykład zboża, kakao czy cukier. Na przestrzeni dziesięcioleci zainteresowanie surowcami jako klasami aktywów inwestycyjnych zmniejszało się i zwiększało, lecz do niedawna handlowanie nimi było zbyt kosztownym przedsięwzięciem dla przeciętnego gracza. Obecnie maklerzy oferują tak zwane minikontrakty, fundusze inwestycyjne ETF (notowane na giełdzie papierów wartościowych) oraz produkty strukturyzowane, które umożliwiają każdemu graczowi zaangażowanie kapitału na rynkach surowcowych. Dodatkowo w pierwszych latach XXI w. amerykańskie giełdy surowcowe zmodernizowały system podawania informacji o wolumenie obrotu, przyspieszając ich publikowanie z dnia kolejnego na bieżący dzień notowań. Co prawda nie są to nadal informacje o wolumenie w czasie rzeczywistym, jak na giełdach papierów wartościowych, ale przynajmniej gracze mają okazję je poznać przed kolejnym wschodem słońca. Wolumen może mieć przecież kluczowe znaczenie dla podejmowanych decyzji transakcyjnych.

345

346

Część VI: Dekalogi

Kwitnie gra oparta na zależnościach pomiędzy rynkami Analiza techniczna może być stosowana w przypadku każdego instrumentu finansowego, a różnorodność klas aktywów, w które dzięki temu można inwestować, przyczynia się nierzadko do bardzo interesujących obserwacji. Znaczne ruchy ceny jednego instrumentu nie muszą mieć żadnego odzwierciedlenia w jego dynamice podażowo-popytowej i wskaźnikach fundamentalnych, ani nawet nie muszą być sygnalizowane przez wskaźniki techniczne, ponieważ mogą być wywołane zmianami wskaźników fundamentalnych lub technicznych zupełnie innego, najwyraźniej powiązanego instrumentu. Ceny ropy naftowej na przykład są odwrotnie skorelowane z kursem dolara amerykańskiego wobec euro — nie możesz więc poprzestawać tylko na obserwacji samego kursu dolara, musisz też uwzględniać zmiany cen ropy. Czasami też złoto jest odwrotnie skorelowane z kursem dolara, a czasami z kursem euro. Koncepcja leżąca u podstaw gry opartej na zależnościach pomiędzy rynkami wzięła się z chęci do usprawnienia procesów zarządzania ryzykiem. Teraz awersja graczy giełdowych do ryzyka nie zależy od tego, czy instrument, którym bezpośrednio handlują, jest na przykład wykupiony, ale od tego, czy instrument zależny jest wykupiony. Jest to kolejny ważny czynnik, który trzeba wziąć pod uwagę przy przeprowadzaniu analizy technicznej na wykresie instrumentu, na którym grasz.

Dźwignia jest niebezpieczna Kiedy wskaźniki jeden za drugim potwierdzają dany sygnał kupna, wzrasta Twoja pewność siebie i możesz czuć pokusę pożyczenia dodatkowych pieniędzy, aby powiększyć swoją pozycję. Dźwignia to zadłużenie się w biurze maklerskim, mające na celu powiększenie pozycji w stopniu większym, niż zapewnia nam to nasz własny kapitał. Dźwigni na giełdach papierów wartościowych używa się rzadko, a nawet jeśli, to jest ona o wiele mniejsza niż w przypadku rynków surowcowych czy walutowych. Największe dźwignie występują na rynku FOREX. Mogą one wynosić nawet 500:1, choć w niektórych krajach stosuje się obostrzenia zmniejszające maksymalną dopuszczalną dźwignię do 50:1. Lecz nawet w takim przypadku gracze nadal mają możliwość kontrolowania pozycji o wartości nominalnej równej 500 000 dolarów z kapitałem początkowym równym 10 000 dolarów. Nietrudno się domyślić, że gra z tak dużą dźwignią prawie zawsze jest złym pomysłem, jeśli nawet skutkowałoby to tylko nierozważnym obniżeniem poziomów stop-lossów lub uleganiem pobożnym życzeniom. Analiza techniczna nie istnieje bez indywidualnych reguł transakcyjnych.

Rozdział 20: Dziesięć nowych obliczy rynku finansowego

Coraz większy wpływ globalizacji rynków finansowych Globalizacja umożliwia graczom zakładanie rachunków inwestycyjnych i kont maklerskich na całym świecie. Dzięki temu mogą oni czasami obchodzić regulacje prawne ich własnego kraju, ograniczające działalność transakcyjną. Na przykład w Stanach Zjednoczonych National Futures Association (Krajowe Stowarzyszenie Instrumentów Terminowych) wprowadziło w 2009 roku zakaz stosowania na rynku FOREX hedgingu w ramach tego samego konta, czyli zajmowania jednocześnie pozycji przeciwnej do pierwotnie zajętej, aby zabezpieczyć się przed ewentualnymi stratami. Globalizacja i technologia dają amerykańskim graczom możliwość obejścia tej regulacji poprzez założenie konta w innym kraju i zajęcie odpowiedniej pozycji na tym koncie. Po drugie, umiędzynarodowienie rynków finansowych wiąże się również z tym, że gracze z innych krajów (na przykład z Japonii) aktywnie poszukują okazji do osiągnięcia wyższych zysków za granicą, nawet jeśli korzystają z pomocy rodzimych maklerów, którzy oferują im specjalne instrumenty finansowe z wbudowanymi różnymi opcjami, jak na przykład ograniczonego ryzyka walutowego. W końcu należy wymienić nie mniej ważny fakt, że internacjonalizacja przyjmuje formę emisji papierów wartościowych, głównie obligacji i ich wyspecjalizowanych odmian, której dokonują wielkie korporacje i państwowe fundusze majątkowe w celu pozyskania kapitału w innych krajach, denominowanych w walucie ich kraju lub kraju, któremu docelowo oferują papiery. Niektóre z tych instrumentów są bardzo skomplikowane. Wystarczy tu chociażby wymienić kontrakty dłużne oferujące stałe oprocentowanie na poziomie 8% w skali roku przez pięć kolejnych lat, które są de facto instrumentami pochodnymi opartymi na umowie kupna/sprzedaży waluty rozliczanej poprzez kurs krzyżowy brazylijskiego reala i euro, z górnym pułapem strat na różnicach kursowych w wysokości 2% kontraktu. A fe! Globalizacja rynków finansowych zwiększa uczestnictwo na tych rynkach i tym samym przyczynia się do zwiększenia płynności, ale jednocześnie zwiększa Twoje poczucie niepewności co do skuteczności wykorzystywanych narzędzi analizy technicznej. Nowe regulacje prawne i wszystkie te nowe, egzotyczne instrumenty finansowe sprawiają, że coraz trudniej jest testować skuteczność wskaźników. Może też Ci się wydawać, że znasz poziom wsparcia lub oporu na danym wykresie cenowym, podczas gdy będzie uwarunkowany ceną wykonania opcji, która znajduje się na zupełnie innym poziomie, niż myślałeś. Oprócz tego wydarzenia w innym kraju mogą przełożyć się na ruch cenowy, którego dotąd nie odnotowano w odniesieniu do jego specyfiki.

Fundusze hedgingowe i państwowe fundusze majątkowe to nowe grube ryby Pierwsze fundusze hedgingowe zostały stworzone w końcu lat 40. XX w., a rozwój państwowych funduszy majątkowych zapoczątkowało stworzenie takiego funduszu w Kuwejcie w 1953 roku. Ich bujny rozkwit nastąpił jednak dopiero w okolicach

347

348

Część VI: Dekalogi roku 2000. Oba rodzaje funduszy bazują na strategiach inwestycyjnych wykraczających daleko poza klasyczną strategię „kup i trzymaj”, włączając w to wyrafinowane zastosowania analizy technicznej, a także:

9 Zajmowanie krótkich pozycji w celu czerpania zysków ze spadków. 9 Tworzenie zdywersyfikowanych portfeli złożonych z klas aktywów, którymi pierwotnie zajmowali się tylko nieliczni specjaliści (na przykład kontrakty terminowe na ropę naftową, metale czy artykuły rolne).

9 Inwestowanie na rynkach wschodzących. Fundusze hedgingowe i państwowe fundusze majątkowe są zarządzane przez wysokiej klasy specjalistów o solidnej wiedzy matematycznej, którzy kwestionują konwencjonalne sposoby myślenia o rynkach i w wielu przypadkach korzystają ze zautomatyzowanych systemów transakcyjnych, w tym z systemów obrotu o wysokiej częstotliwości. Są nowymi dużymi graczami na rynkach finansowych i mają na nie realny wpływ. Jako eksperci od analizy technicznej z dużym kapitałem, są liderami rynku, którzy mogą przyczyniać się do kreowania trendów lub wpływać na zmienność, dlatego musisz zachować czujność i uelastycznić swoje wskaźniki.

Pojawienie się platform transakcyjnych Platforma to aplikacja komputerowa, poprzez którą można wchodzić w interakcje z wybraną giełdą, a także w wielu przypadkach tworzyć w jej ramach własne aplikacje stanowiące nasz własny system transakcyjny. Jeśli chodzi o zastosowania transakcyjne, platformy udostępniane są przez biura maklerskie lub firmy współpracujące z giełdami i te podmioty, jako pośrednicy, zapewniają dwukierunkowy przepływ danych (ceny i narzędzia analityczne dla użytkowników oraz przekazywanie na giełdę zleceń od użytkowników). Platformy różnią się między sobą wyglądem, stopniem zaawansowania, poziomem zabezpieczeń, szybkością egzekucji zleceń, wbudowanymi narzędziami analitycznymi, a także dodatkowymi opcjami, jak na przykład możliwością udostępniania danych innym użytkownikom (platforma Metatrader).

Znakiem nowych czasów są ETF-y, czyli specjalne fundusze inwestycyjne notowane na giełdach papierów wartościowych ETF-y (ang. Exchange Traded Funds) to fundusze inwestycyjne, które skupiają powiązane ze sobą instrumenty finansowe i są notowane na giełdzie jak tradycyjne spółki giełdowe. Można więc kupować ich jednostki uczestnictwa jak zwykłe akcje. ETF-y mogą odzwierciedlać na przykład indeksy giełdowe i umożliwiają indywidualnemu inwestorowi dywersyfikację na niespotykaną dotąd skalę. Zamiast konstruować portfel

Rozdział 20: Dziesięć nowych obliczy rynku finansowego z 500 walorów wchodzących w skład indeksu S&P 500, może on po prostu kupić jednostki uczestnictwa funduszu Spider, który jest odwzorowaniem tego indeksu. Od czasów pojawienia się pierwszego ETF-u w 1993 roku ich liczba urosła do prawie tysiąca w samych Stanach Zjednoczonych i nadal się zwiększa. Większość ETF-ów to fundusze indeksowe, replikujące indeksy giełdowe, obligacyjne czy surowcowe. Są też fundusze pozwalające grać na spadkach, ponieważ odzwierciedlają zajmowanie krótkich pozycji w indeksach giełdowych. ETF-y to alternatywa dla tradycyjnych funduszy inwestycyjnych, które skupiają w swych portfelach różnorodne, niepowiązane ze sobą instrumenty. Choć ETF-y zostały tak skonstruowane, aby ich cena odpowiadała cenom instrumentów wchodzących w ich skład, to często tak jednak nie jest — staje się ona obiektem wpływu sił podaży i popytu, kształtujących ich kurs niezależnie od cen aktywów składowych. Niektóre ETF-y cechują się chaotycznymi notowaniami lub umożliwiają zastosowanie dodatkowej dźwigni, co ogranicza skuteczność analizy technicznej.

349

350

Część VI: Dekalogi

Dodatek

Przydatne źródła i literatura uzupełniająca O

szołomienie analizą techniczną może nadejść już w momencie poszukiwania literatury na ten temat. Na samym wstępie można w niej znaleźć niezrozumiały żargon i wzory matematyczne, a niektóre pozycje to czyste wariactwo (chociaż nie wiesz tego od razu). Tak naprawdę, większość jest tylko onieśmielająca, ale nie straszna.

Odpręż się. Nie potrzebujesz wiedzieć tego wszystkiego tylko po to, by zacząć. Aby rozpocząć swą przygodę z analizą techniczną, wystarczy oczywiście, że zapoznasz się z pierwszymi rozdziałami niniejszej książki. Jeśli jednak szukasz dodatkowych źródeł wiedzy, ten Dodatek może być dla Ciebie pożyteczny. Traktuję go jako dopełnienie wszystkiego, co przekazałam w tej książce. Wielu graczy opierających się na analizie technicznej posługuje się jedną, prostą do opanowania techniką, aby osiągnąć swe cele finansowe. Znam pewnego tradera, który swój pierwszym milion zarobił po przeczytaniu jednej tylko książki (Edwards i Magee — patrz nagłówek „Literatura uzupełniająca”). Inni z kolei próbują wszystkiego, co się da, nie chcąc przegapić prawdziwej perełki. Dlaczego masz wydawać pieniądze i spędzać czas na studiowaniu? Ano dlatego, że nigdy nie wiesz, kiedy natkniesz się na koncepcję, która sprawi, że wykrzykniesz „eureka!” i uwierzysz, że możesz pojąć analizę techniczną i ją skutecznie wykorzystywać.

Absolutne minimum Notowania giełdowe możesz na dobrą sprawę odczytywać z gazet, ale w praktyce nie obejdzie się bez programu do tworzenia i analizy wykresów oraz elektronicznego źródła danych. Do tego warto wyposażyć się w kilka wartościowych książek z dziedziny analizy technicznej, aby poznać różne jej aspekty i wybrać dla siebie te narzędzia, które będą Ci najbardziej odpowiadały.

Źródła internetowe Internet stanowi obecnie prawdziwą skarbnicę rozmaitej wiedzy, w tym wiedzy o analizie technicznej. Aby przekonać się, jak wiele stron internetowych poświęconych jest analizie technicznej, wystarczy wpisać w pasku wyszukiwania dowolnej wyszukiwarki

352

Część VI: Dekalogi hasło „analiza techniczna”. Najwyżej pojawiające się w rankingu strony to m.in. www.bankier.pl, www.gielda.onet.pl, www.bossa.pl, www.money.pl, www.pb.pl. Są to godne polecenia portale, z których możesz dowiedzieć się dużo na temat konwencji tworzenia wykresów, różnych sposobów prezentacji danych czy wskaźników analizy technicznej. Bardziej specjalistyczne strony to na przykład www.almanachinwestora.pl/analiza-techniczna, www.forex.nawigator.biz/analiza-techniczna.php, www.fxmonster.pl. Najwięcej źródeł odkryjesz, wpisując w wyszukiwarkę konkretnie interesujące Cię hasło z dziedziny analizy technicznej, na przykład nazwę wskaźnika lub teorii.

Oprogramowanie do analizy wykresów Zanim zdecydujesz się na zakup komercyjnego oprogramowania do analizy technicznej, zbadaj dobrze rynek, aby poznać ofertę, gdyż po wyborze i zakupie programu, a następnie po zainwestowaniu czasu w opanowanie go przerzucenie się na inny będzie trudne. Wielu traderom wystarczy to, co oferuje im ich dom maklerski w ramach rachunku inwestycyjnego. Choć programy te nie są zbytnio rozbudowane, to z biegiem czasu są poprawiane i rozwijane. Korzystanie z oprogramowania Twojego domu maklerskiego pozwala skrócić proces składania zleceń w porównaniu do wielu innych aplikacji. Ja od wczesnych lat 80. korzystam z programu MetaStock1, który dziś jest już aplikacją legendarną ze względu na funkcjonalność i na pewno przyjazną użytkownikowi. Są różne jego wersje, lecz we wszystkich standardem są predefiniowane wskaźniki, podręcznik użytkownika oraz dane, dzięki którym możesz rozpocząć pracę z programem. Innym godnym polecenia programem jest Amibroker. Więcej o tym programie, jak i o wspomnianym wyżej MetaStock, możesz znaleźć na stronie http://www.bankier.pro/ info/programy-do-analizy-technicznej. Nie zapominaj jednak o tym, że w internecie są dostępne darmowe programy do analizy wykresów. Oczywiście, są one wyposażone w standardowe funkcje i wskaźniki analizy technicznej, lecz nierzadko umożliwiają użytkownikom bardziej dogłębne analizy niż platformy transakcyjne domów maklerskich banków oferujących rachunki inwestycyjne. Wypróbuj narzędzia oferowane na stronach www.bankier.pl i www.gielda.onet.pl. Czego powinieneś oczekiwać po dobrym programie do analizy technicznej? Przede wszystkim oprogramowanie musi zawierać przyjazny dla użytkownika interfejs i umożliwiać import własnych danych. Powinieneś móc z łatwością zmieniać interwały (od 1-minutowych do miesięcznych). Niezbędna też jest możliwość prezentacji danych cenowych w postaci wykresu liniowego, słupkowego, świecowego czy punktowo-symbolicznego. Liczba możliwych do wyznaczenia linii trendu, wsparcia i oporu powinna być nieograniczona. Dobra aplikacja powinna też, oczywiście, zawierać podstawowe wskaźniki, takie jak MACD, RSI, ATR, wolumen, oscylator stochastyczny, średnie kroczące, linie regresji, wstęgi Bollingera czy poziomy Fibonacciego. Najlepiej by było, gdybyś miał możliwość samodzielnego tworzenia wskaźników w oparciu o określone kryteria lub mógł przynajmniej modyfikować te zawarte w programie.

1

Dostępny również w Polsce poprzez dystrybutora, firmę Statica — http://metastock.statica.pl/index.html — przyp. tłum.

Dodatek Przydatne źródła i literatura uzupełniająca

Literatura uzupełniająca Lubię książki. To poprzez książki inni inwestorzy mogą dzielić się swoją wiedzą i doświadczeniami, a także udzielać wskazówek innym inwestorom, jak nie popełniać błędów. Poniżej zaczynam od listy moich ulubionych książek. Polecam je, ponieważ zostały napisane przez traderów z krwi i kości lub o nich traktują. Byli to ludzie, którzy przedarli się przez gąszcz niepowodzeń i niepewności, aby w końcu wypracować skuteczne strategie inwestycyjne. Listy polecanych książek przedstawiam w takiej kolejności, aby na początku pokazać te pozycje, które uważam za najważniejsze i najbardziej przydatne. Moje ulubione książki:

9 Jak zarobiłem 2 000 000 $ na giełdzie, Nicholas Darvas (wydanie II, Onepress, Gliwice 2010)

9 How I Made $1,000,000 Trading Commodities Last Year, Larry Williams (Windsor Books)

9 Long-Term Secrets to Short-Term Trading, Larry Williams (Wiley) 9 Trader Vic — Methods of a Wall Street Master, Victor Sperandeo (Wiley) 9 Evidence-Based Technical Analysis, David Aronson (Wiley) 9 Candlestick and Pivot Point Trading Triggers, John Person (Wiley) 9 Profitable Candlestick Trading, Stephen Bigalow (Wiley) 9 Market Wizards: Interviews with Top Traders, Jack Schwager (HarperBusiness) Encyklopedie:

9 Trading Systems and Methods, Perry Kaufman (Wiley) 9 Encyclopedia of Chart Patterns, Thomas Bulkowski (Wiley) 9 Encyclopedia of Candlestick Charts, Thomas Bulkowski (Wiley) 9 Encyclopedia of Technical Market Indicators, 2nd Edition, Robert Col (McGraw-Hill) 9 Technical Traders Guide to Computer Analysis of the Futures Market, Charles LeBeau and David Lucas (McGraw-Hill)

Klasyka:

9 Technical Analysis of Stock Trends, Robert Edwards i John Magee (Saint Lucie Press)

9 Reminiscences of a Stock Operator, Edwin Lefevre (Wiley) 9 Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds, Charles Mackay (Harmony Books)

353

354

Część VI: Dekalogi Dziedziny specjalne:

9 The Definitive Guide to Point and Figure, Jeremy du Plessis (Harriman House) 9 New Thinking in Technical Analysis: Trading Models from the Masters, Rick Bensignor (Bloomberg Press)

9 Bollinger on Bollinger Bands, John Bollinger (McGraw-Hill) 9 Beyond Technical Analysis, Tushar Chande (Wiley) 9 Street Smarts, Laurence A. Connors i Linda Bradford Raschke (M. Gordon Publishing Group)

9 PPS Trading Sytem, Curtis Arnold (Irwin) 9 Advanced Swing Trading, John Crane (Wiley) 9 The New Science of Technical Analysis, Thomas DeMark (Wiley) 9 The Master Swing Trader, Alan S. Farley (McGraw-Hill) 9 Price Pattern & Time: Using Gann Theory in Trading Systems, James A. Hyerczyk (Wiley)

9 Channels & Cycles: A Tribute to J.M. Hurst, Brian Millard (Traders Press) 9 Teoria fal Elliotta, Alfred Frost i Robert Prechter (WIG-PRESS 1995) 9 Martin Pring on Market Momentum, Martin Pring (McGraw-Hill) 9 Steidlmayer on Markets, J. Peter Steidlmayer (Wiley) 9 Maximum Adverse Excursion, John Sweeney (Wiley) Zarządzanie pieniędzmi:

9 When Supertraders Meet Kryptonite, Art Collins (Traders Press) 9 Trading for a Living, Alexander Elder (Wiley) 9 How To Take a Chance, Darrell Huff i Irving Geis (W. W. Norton & Company) 9 A Mathematician Plays the Stock Market, John Allen Paulos (Basic Books) 9 Van Tharp’s Definitive Guide to Position Sizing, Van Tharp (International Institute of Trading Mastery)

9 The Mathematics of Money Management, Ralph Vince (Wiley)

Skorowidz A adaptive moving average, Patrz: AMA Advance/Decline line, Patrz: linia A/D Advance/Decline ratio, Patrz: współczynnik A/D after hours trading, Patrz: obrót giełdowy po godzinach akcja, 55, 72, 126 dywidenda, Patrz: dywidenda aktywa twarde, 345 aktywność transakcyjna, 118 akumulacja, 50, 68, 100, 113, 198 AMA, 243, 244, 245 analiza danych historycznych, 93 danych rynkowych, 69 formacji cenowych, 84, 87 fundamentalna, 31 podaży i popytu, 130 ryzyka, 103 statystyczna, 39 techniczna, 27, 28, 29, 32, 35, 36, 38, 40, 43, 56, 72, 74, 89, 101, 103, 130, 134, 331, 343, 346 ograniczenia, 64 timingu rynkowego, 38, 39 wskaźnikowa, 103, 344 wsteczna, 93 wykresów, 38, 84, 87 anomalia, 120 Appel Gerard, 250 arbitraż, 344 Arnold Curtis, 184 aukcyjny model podaży i popytu, 43, 44 average true range, Patrz: wskaźnik ATR

B bandwagon effect, Patrz: efekt wykorzystania sprzyjającej koniunktury bańka spekulacyjna, 55, 74, 75 Baruch Bernard, 38, 201

Bear Stearns, 29 bessa, 40, 57, 59, 64, 73, 175, 177 Bigalow Stephen, 176 błąd standardowy, 222, 225 Bollinger John, 280, 282 Bollingera wstęga, Patrz: wstęga Bollingera brak płynności, 64 breakout, Patrz: wybicie budowanie piramidy, 113 Bulkowski Tom, 177, 178, 182, 185, 186, 188, 189, 191, 193 byk, 40, 119, 124, 125, 141, 165, 173

C call, Patrz: opcja kupna candlestick setup, Patrz: setup CANSLIM, 258 CBOE, 71 cena, 31, 32, 38, 44, 52, 65, 100, 118, 149, 255, 326 dzienny zakres zmian, 142 formacja, 105, 109, 135 kanał, Patrz: kanał cenowy kupna, 41 luka, Patrz: luka cenowa maksymalna, 118, 125, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 140, 142, 143, 147, 163, 164, 166, 182, 216, 267, 280, 286 minimalna, 118, 125, 127, 128, 129, 130, 131, 140, 142, 147, 164, 166, 182, 187, 198, 200, 216, 267, 280 istotna, 202 normalna, 49 otwarcia, 118, 120, 121, 122, 123, 125, 126, 140, 145, 157, 159, 164, 166, 173 potwierdzająca, 187 powrót do średniej, 34, 43, 48, 49 poziom istotny, 131 poziom zmienności, 103, 105 rekord, 130 rynkowa na otwarciu, Patrz: PCRO skrajna, 148

słupek, 109, 116, 118, 119, 122, 127, 129, 131, 132, 133, 139, 152, 216, 235, 267, 274, 282, 337 kombinacja, 139, 140, 141, 142, 148 neutralny, 129 sprzedaży, 41 syntetyczna, 120 średnia krocząca, 34 środkowa, 68, 283 tempo zmian, 256, 257, 259 względne tempo zmian, 264 zamknięcia, 118, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 132, 140, 143, 145, 147, 157, 159, 163, 164, 166, 168, 173, 198, 200, 216, 238, 257, 258, 267, 280 zmienność, 110, 155, 156, 157, 158, 169, 173, 209, 212, 273, 274, 278 średni rzeczywisty zakres, Patrz: wskaźnik ATR średni zakres, 157, 158 Chaikin Marc, 68 chandelier exit, Patrz: wyjście przy suficie charting, 39 Chicagowska Giełda Opcji, Patrz: CBOE Chicagowska Giełda Towarowa, Patrz: CME chwytanie spadającego noża, 53 ciąg Fibonacciego, 43, 57, 58, 59 CME, 123 cofnięcie, 52, 202 corrective wave, Patrz: fala korygująca curve-fitting, Patrz: wskaźnik dopasowywanie do wykresu cykl momentum, 261 cykliczność procesów historycznych, Patrz: teoria o cyklicznej naturze zdarzeń

356

Analiza techniczna dla bystrzaków

D dane śródsesyjne, 135 Darvas box, Patrz: kanał poziomy day trading, 311 depozyt, 114 dezinformacja, 47 Donchian Richard, 298 Donchiana zasada, Patrz: zasada Donchiana 5/20 dopasowywanie krzywych, 97 wskaźników do wykresu, Patrz: wskaźnik dopasowywanie do wykresu dostępność, 44 Dow Charles, 31, 32 Dow Jones, 30 Dowa teoria, Patrz: teoria Dowa downside gap, Patrz: luka cenowa spadkowa dynamika podażowo-popytowa, 39 dystrybucja, 50, 68, 113, 201, Patrz też: pozycja redukcja dywergencja spadkowa stochastyczna, 270 dywersyfikacja, 102, 323, 336 dywidenda, 28, 45 dziennik transakcyjny, 321, 322 dzień odwrotu, 64, 67, 72, 75 spadkowy, 130, 131 wewnętrzny, 143, 145, 146, 147 wzrostowy, 130, 131 zewnętrzny, 144, 146, 204 dźwignia, 114, 324, 346

E efekt bandwagon, Patrz: efekt wykorzystania sprzyjającej koniunktury czasowy, 111 domina, 87 kalendarzowy, 39, 73, 74, 111 owczego pędu, Patrz: efekt wykorzystania sprzyjającej koniunktury popytowy, 44 wykorzystania sprzyjającej koniunktury, 45 efficiency ratio, Patrz: wskaźnik efektywności ekonomia behawioralna, 55 Elliott Ralph Nelson, 58 Elliotta teoria fal, Patrz: teoria fal Elliotta EMA, 243, 244 Enron, 29

ETF, 345, 348 Exchange Traded Funds, Patrz: ETF exponential moving average, Patrz: EMA

F fakty, 126 fala, Patrz też: linia impulsu, 59 korygująca, 59 Fibonacci, 58 Fibonacciego ciąg, Patrz: ciąg Fibonacciego filtr, 218, 237, 260 czasu, 237, 247 skrajnych nastrojów, 238 wielkości, 237 przecięcia, 247 wolumenu obrotów, 238 fixed fractional position sizing, 102 flipper, 310 floor traders, 337 FOREX, 47, 111, 136, 177, 198, 238, 324, 344, 346 formacja, 338 cenowa, Patrz: cena formacja dnia zewnętrznego, 217 głowy z ramionami, 182, 190, 191, 193 kontynuacji trendu, 173, 182, 184 liniowa, 181, 182, 184 objęcia bessy, 173 objęcia hossy, 176 odwrócenia trendu, 173, 182, 187, 189, 190 podrygi martwego kota, 182, 186 podwójnego dna, 109, 182, 187, 188, 291, 293, 338, 340 podwójnego szczytu, 109, 189, 282, 291, 293, 294 potrójnego szczytu, 190, 291, 293, 294 spadającej gwiazdy, 173 świecowa, 163, 171, 177 harami, 145, 172, 175, 177 młot, 171, 177 objęcia bessy, 177 objęcia hossy, 177 wisielec, 171, 172 trójkąta prostokątnego, 184, 185 trójkąta symetrycznego, 183, 184 wisielca, 300 fraktalna natura, 89, 134 fundusz hedgingowy, 347 indeksowy, 349 Spider, 349

G Gann W.D., 56, 57, 104 teoria, 58 Giełda Tokijska, Patrz: TSE gra krótka, 94 na wahaniach cen, 87 na wahaniach trendu, 87, 90 o sumie zerowej, 119 wbrew trendowi, 87 gracz giełdowy, 28 Granville Joe, 66, 68 gwałtowny zwrot, Patrz: słupek odwrotu kluczowy gwiazda doji, 166, 177

H handel algorytmiczny, 316, 344 jednogodzinny, 29 zautomatyzowany, 316 harami, Patrz: formacja świecowa harami head fake, Patrz: zwód Hirsch Jeffrey, 73 Hirsch Yale, 73 historyczny poziom odniesienia, 89, 91, 109 horyzont inwestycyjny, 35, 53, 129, 137 hossa, 40, 57, 59, 64, 73, 75, 110, 165, 177, 189 Hurst J.M., 56

I impet, 45, 51, 175, 204, 255, 257, 258, 261 relatywny, 263 impuls, 59 impulse wave, Patrz: fala impulsu indeks Dow Jones, Patrz: Dow Jones giełdowy, 51 initial risk, Patrz: ryzyko początkowe inside day, Patrz: dzień wewnętrzny instrument finansowy, 28, 41, 47, 51, 101, 102, 127, 323, 326 bezpieczny, 36 cena, 31, 34, 37, 43, 49, 55, 63 ledwie w obrocie, 150 płynność, 137, 150 wolumen, 63 zmienność, 106 pochodny, 123

Skorowidz interwał, 106, 118, 134, 135, 136, 203 jednogodzinny, 135, 148 ultrakrótki, 136 intraday, Patrz: dane śródsesyjne inwestor, 28, 40, 45, 126 inwestowanie w oparciu o strategię momentum, 45, 258 wartość, 29 it’s down on the day, Patrz: zamknięcie niżej it’s up on the day, Patrz: zamknięcie wyżej

J JAMA, Patrz: AMA Jurik Richard, 244

K KAMA, Patrz: AMA kanał, 175 błędu standardowego, 222, 229 cenowy, 209, 210, 212, 213, 219, 222, 224 stabilny, 226 regresji liniowej, 222, 223, 225, 226 Raffa, 225 kanał poziomy, 192 kapitał alokacja, 121 frakcja, 102 Kaufman Perry, 244 Kaufman’s adaptive moving average, Patrz: AMA kluczowy dzień odwrotu, Patrz: słupek odwrotu kluczowy kluczowy słupek odwrotu, Patrz: słupek odwrotu kluczowy kombinacja, Patrz: cena słupek kombinacja, Patrz: cena słupek kombinacja komparatywna siła względna, 258 konsolidacja, 203 kontrakt terminowy, 121, 123 kontrakt terminowy, 87 kontrarianin, 72 korekta, 32, 52, 54, 57, 58, 59, 85, 90, 91, 188, 193, 202, 340 koszt transakcji, 94 krzyż śmierci, 242

L Lane George, 267 LeBeau Chuck, 111 Lehman Brothers, 29

linia

A/D, 70 kanału, 35, 50, 54, 175 oporu, 109, 184, 185, 192, 200, 201, 203, 209, 211, 212, 213, 226, 243, 271, 291, 338, Patrz: linia kanału potwierdzenia, 187, 188, 189, 190 ramion, 190 regresji, 34, 204, 205, 207, 208, 209, 210, 213, 222, 224, 243, Patrz też: wykres funkcji regresji liniowej szyi, 190, 193 trendu, 35, 47, 50, 54, 79, 109, 146, 175, 184, 195, 196, 197, 205, 209, 222 wsparcia, 184, 200, 202, 203, 209, 211, 212, 213, 226, 243, 280, 291, 338, Patrz: linia trendu Loeb Gerard, 47 luka cenowa, 66, 68, 110, 119, 125, 142, 148, 158, 174, 194, 204, 234, 252, 280 spadkowa, 148, 149, 151, 153, 256 startowa, 150, 151, 152, 155, 158, 186, 245 ucieczki, 151, 152, 155 wyczerpania, 152, 153 wypełnianie, 154, 174 wzrostowa, 148, 149, 151 zwyczajna, 150, 155, 158

M MACD, 73, 178, 250, 251, 252, 282, 299, 344 makler, 41 maksymalny niepożądany ruch, Patrz: ruch maksymalny niepożądany mania, 46, 55, 74, 79 maniakalny fanatyk, 72 marubozu, 167, 168, 170 maximum adverse excursion, Patrz: ruch maksymalny niepożądany maximum favorable excursion, Patrz: ruch maksymalny pożądany metoda punktowo-symboliczna XO, 191 miara zmienności, Patrz: wariancja minikontrakt, 345 młot, Patrz: formacja świecowa młot model aukcyjny, Patrz: aukcyjny model podaży i popytu paraboliczny SAR, 110

momentum, Patrz: impet momentum investing, Patrz: inwestowanie w oparciu o strategię momentum moving average convergence/divergence, Patrz: średnia krocząca zbieżność/rozbieżność Moving Average Convergence/Divergence index, Patrz: MACD

N nagłe wahnięcie, Patrz: słupek odwrotu kluczowy nagrobek doji, 167 NASDAQ, 207 nawrot, Patrz: nawrotka nawrotka, 52, 152, 187, 191, 202 New York Stock Exchange, Patrz: NYSE niedźwiedź, 40, 119, 124, 125, 165 Nison Steve, 163 Notis Steve, 283 Nowojorska Giełda Papierów Wartościowych, Patrz: NYSE NYSE, 63, 123

O O’Neil William, 47, 258 obligacja płatności kuponowe, Patrz: płatności kuponowe obrót giełdowy po godzinach, 123 OBV, 66, 67, 68 odbieganie, 50 odchylenie standardowe, 48, 49, 101, 102, 273, 277, 279 odfrunięcie, 221 odwrócenie, 289 ogon, 48 OHLC, 119 okno bessy, 174, 177 hossy, 174, 175 okres odwrócenia, Patrz: punkt zwrotny On-Balance Volume, Patrz: OBV opcja, 114 kupna, 71 sprzedaży, 71 Open-High-Low-Close, Patrz: OHLC opór, 170, 200, 256, 285, 338 optymalizacja, 93, 95, 96, 97, 104, 256, 259, 318 portfela inwestycyjnego, Patrz: dywersyfikacja

357

358

Analiza techniczna dla bystrzaków oscylator, 90, 264, 265 spowolniony, 267, 269 stochastyczny, 112, 176, 267, 268, 271 szybki, 267 Williams %R, 268 wygładzony, 269 outliers, Patrz: wartość odstająca overtrading, Patrz: przeciążenie transakcyjne

P panika, 46, 55, 74, 79, 146 para walutowa, 34 parabolic stop-and-reverse, Patrz: model paraboliczny SAR parametr wygładzania wykładniczego, 244 PCRO, 111 Person John, 176 pivot point, Patrz: punkt zwrotny platforma handlu algorytmicznego, 315 transakcyjna, 348 plotka, 126, 146, 200 płatności kuponowe, 28 płynność, 64, 137, 150 podaż, 31, 39, 44, 45, 117, 125, 130, 151, 153 nadwyżka, 66 podążanie za ceną, 108 za trendem, 38, 39, 85, 87, 88, 90, 311 podejście uznaniowe, 321 podwójne dno, 57 podwójny szczyt, 57 popyt, 31, 39, 44, 117, 124, 130, 151 nadwyżka, 66 potwierdzenie, 64 poziom oporu, 133 wsparcia, 133 odniesienia, 90 historyczny, Patrz: historyczny poziom odniesienia pozycja akumulacja, Patrz: akumulacja długa, 50, 126, 215, 235, 248 krótka, 200, 215, 235, 248, 348 neutralna, 50 odwrócenie, 322 otwarcie, 105 redukcja, 50, 100, 113 skalowanie, 100, 309, 335 zamknięcie, 50, 51, 52, 126, 133, 152, 157, 322 zarządzanie, 100

prawo podaży i popytu, 44, 127 Prechter Robert, 59 price spike, Patrz: szpikulec cenowy produkt strukturyzowany, 345 prognoza szeregów czasowych, 205 prostokąt, Patrz: kanał poziomy przebicie, 35, 112, 183, 199, 211, 225, 283 przeciążenie transakcyjne, 237 przecięcie, 89, 93, 235, 236, 246, 298 przełamanie, 35, 183, 195, 199, 200, 202, 215, 340, Patrz też: wybicie fałszywe, 199 nieistotne, 199 przeszukiwanie, 326 przypadek losowy, 77 pullback, Patrz: nawrotka punkt odwrócenia, 210 równowagi, 44 zwrotny, 33, 64, 210, 227, 229, 234 put, Patrz: opcja sprzedaży

R Raff Gilbert, 225 ramka Darvasa, Patrz: kanał poziomy range trading, Patrz: rynek spekulacyjny redukcja, Patrz: pozycja redukcja regresja liniowa, 84, 222, 225, Patrz też: wykres funkcji regresji liniowej reguła, Patrz: zasada rekomendacja, 41 Relative Strength Index, Patrz: wskaźnik siły względnej Rhoads Russell, 163 rising window, Patrz: okno hossy robot transakcyjny, 315, 344 rozbieżność, 90, 261, 262, 270, 339 wzrostowa stochastyczna, 270 rozkład normalny, 48, 49 rozliczenie, 51 RSI, Patrz: wskaźnik siły względnej ruch boczny, 192 maksymalny, 277, 278, 279 niepożądany, 108, 277 pożądany, 277 mierzony, 181, 191, 192, 193, 194 rynek byka, Patrz: rynek wzrostowy FOREX, Patrz: FOREX niedźwiedzia, Patrz: rynek spadkowy spadkowy, 30, 40 spekulacyjny, 229

surowcowy, 345 towarowy, 200 wykupiony, 51, 52, 85, 90, 169, 268, 255, 302 wyprzedany, 51, 52, 85, 90, 169, 176, 255, 264, 265 wzrostowy, 40 ryzyko, 29, 82, 101, 103, 104, 224, 229, 237, 273, 275, 279, 336 finansowe, 101 początkowe, 101 zarządzanie, Patrz: zarządzanie ryzykiem rzeczywisty zakres zmian, 103 rzut wsteczny, 188

S scanning, Patrz: przeszukiwanie seasonality tracker, Patrz: wskaźnik sezonowości sesja giełdowa, 41 czas trwania, 41 przebieg, 41 zamknięcie, 41 setup, 85, 111, 176, 310, 311, 312 sezonowość, 72 shaven bottom, Patrz: ścięty ogon shaven top, 163, Patrz: ścięty knot simple moving average, Patrz: SMA SLO, Patrz: zlecenie stop-loss słupek cenowy, Patrz: cena słupek odwrotu kluczowy, 146, 147, 217, 223 spadkowy, 129, 131, 132, 140 swingu, 147 wzrostowy, 129, 131, 132 SMA, 243 smart money, 67 spekulant, 28, 40, 45, 126 Sperandeo Victor, 184, 202 sprężyna śrubowa, 310 sprytni kasiarze, Patrz: smart money sprzedaż krótka, 52, 94 na otwarciu, 122 na zamknięciu, 125 po cenie rynkowej, 122 squeeze, Patrz: ściśnięcie stała wygładzania, 245 stłoczenie, 202, 229 stop kroczący, 108 stop-and-reverse, Patrz: zamknij i odwróć stop-loss, Patrz: zlecenie stop-loss Stop-Loss Order, Patrz: zlecenie stop-loss

Skorowidz strata, 101, 102, 103, 152, 214, 235, 275, 323, 335 dopuszczalna, 105, 107 na piłowaniu, 236, 244, 245, 260, 263, 340 zarządzanie, 104 strategia wybicia z zakresu cenowego otwarcia, 310 styczniowy barometr, 73 surowce, 345 Sweeney John, 108 swing bar, Patrz: słupek odwrotu kluczowy swing point, Patrz: punkt zwrotny swing trading, 86, 87, 88, 90, 177, 265, 271, 284, 310, 312, 313 sygnał kupna/sprzedaży, 89, 96, 100, 109, 114, 235, 237, 245, 255, 262, 269, 331 system transakcyjny, 315, 318, 319, 321, 324 5/20, Patrz: zasada Donchiana 5/20 szpikulec, Patrz: wolumen szpikulec cenowy, 76, 146, 147 szum, 223, 240, 245, 248, 286

Ś ściągnięcie, 323 ścięty knot, 168 ścięty ogon, 168 ściśnięcie, 282 średni rzeczywisty zakres zmian, Patrz: wskaźnik ATR średni rzeczywisty zakres zmienności Wildera, Patrz: wskaźnik ATR średnia arytmetyczna, 233 krocząca, 84, 91, 93, 109, 175, 184, 229, 233, 235, 238, 240, 241, 242, 246, 280, 296, 298, 299, 302, 340 20-dniowa, 243, 282, 298 20-sesyjna, 246, 248 adaptacyjna, Patrz: AMA rozbieżność, 249, 250 ważona, Patrz: WMA wykładnicza, Patrz: EMA zbieżność/rozbieżność, 89, 250 świeca japońska, Patrz: wykres świecowy

T take profit, Patrz: zysk realizacja Taleb Nassim Nicholas, 318 teoria Dowa, 32, 87, 258 fal Elliotta, 47, 58, 59 Ganna, 58, 60 o cyklicznej naturze zdarzeń, 54 racjonalnych oczekiwań, 55 zbiorowości, 54, 56 testowanie oporu, 201 wsparcia, 198 wsteczne, Patrz: optymalizacja Tharp Van, 101, 102, 103, 107 The Chicago Board Options Exchange, Patrz: CBOE thinly traded, Patrz: instrument finansowy ledwie w obrocie throwback, Patrz: rzut wsteczny tick, 119, 136, 140 time-series forecast, Patrz: prognoza szeregów czasowych timing, 29, 39 timing rynkowy, Patrz: analiza timingu rynkowego trading aspekt symulacyjny, 47 techniczny, 29 zasady, 29 Trading Systems Analysis Group, Patrz: TSAG trailing stop, Patrz: stop kroczący transakcja planowanie, 99 po zamknięciu sesji, Patrz: obrót giełdowy po godzinach zarządzanie, 99, 100 trend, 30, 32, 33, 35, 40, 49, 52, 63, 83, 128, 130, 135, 140, 141, 184, 195, 260, 278, 332 boczny, 34, 84, 90, 111, 229, 248, 255, 286 definicja, 34 długookresowy, Patrz: trend główny główny, 32 korekta, 85 krótkookresowy, Patrz: korekta nieuporządkowany, 219, 220 odwrócenie, 85, 90, 91, 114, 141, 147, 152, 202, 219, 340 początek, 85, 150, 195, 196, 197, 223 silny, 85, 266, 271 spadkowy, 31, 33, 51, 129, 133, 140, 142, 145, 200, 227 uporządkowany, 219, 220 wtórny, Patrz: korekta

wygaszanie, 87 wznowienie po korekcie, 193 wzrostowy, 31, 34, 51, 110, 127, 131, 140, 142, 145, 198, 227, 229, 250 trend-followers, Patrz: podążający za trendem true range, Patrz: rzeczywisty zakres zmian trzech białych żołnierzy, 175 trzeci rok kadencji prezydenta USA, 73 trzy czarne kruki, 175 TSAG, 145 TSE, 123 Turner Ted, 331 Turtle, Patrz: Żółw Turtle’a zasada, Patrz: zasada Turtle’a tyknięcie, 119

U umysł rynkowy, 39 upside gap, Patrz: luka cenowa wzrostowa utracone możliwości, 54

V value-investing, Patrz: inwestowanie w oparciu o wartość Vince Ralph, 102 VIX, 71, 72 volatility, Patrz: zmienność volatility index, Patrz: VIX volume spike, Patrz: wolumen szpikulec

W wariancja, 101, 102, 112, 273 wartość izolowana, Patrz: wartość odstająca odstająca, 223, 235, 236, 246 ważka doji, 167 weighted moving average, Patrz: WMA whipsaw loss, Patrz: strata na piłowaniu wielkość odwrócenia, 289 Wilder J. Welles Jr., 160, 263 Wilder Welles, 110 Williams Larry, 199, 267 wisielec, Patrz: formacja świecowa wisielec WMA, 51, 243

359

360

Analiza techniczna dla bystrzaków wolumen, 63, 64, 65, 68, 122, 137, 150, 152, 153, 156, 158, 184, 189, 217, 262, 345 pik, 65 równowaga, Patrz: OBV skok, Patrz: wolumen szpikulec spadek, 217 szpikulec, 65, 217 wzrost, 217 WorldCom, 29 wskaźnik, 63, 83, 92, 93, 96, 99, 104, 105, 112, 118, 320, 326, 337, 338 ATR, 51, 110, 160, 280, 283 Bull/Bear, 70 cen zamknięcia, 122 dopasowywanie do wykresu, 335, 340 dwuliniowy, 89 efektywności, 244 filtry, 97 fundamentalny, 52 impetu, 39, 84, 85, 86, 88, 90, 91, 96, 112, 155, 156, 175, 218, 255, 259, 261, 262, 294, 297, 299, 302, 338, 339 MACD, Patrz: MACD matematyczny, 84, 87 momentum, Patrz: wskaźnik impetu nastrojów rynku, 39, 63, 70, 297, 302 OBV, 66 parabolicznego zatrzymania i odwrócenia, Patrz: wskaźnik SAR podążający za trendem, 233, 255 SAR, 296 sezonowości, 73 Thompson Financial, 73 siły względnej, 85, 175, 176, 218, 263, 264, 265, 266, 282, 299, 302, 338 szerokości rynku, 70 techniczny, 99 trendu, 297 uznaniowy, 87 VIX, Patrz: VIX Williams %R, 267 wiodący, 255 wolumenowy, 63 wykupienia rynku, 86 wyprzedania rynku, 86 wyprzedzający, 91, 155, 228, 259 zbieżności/rozbieżności średnich kroczących, 73 zmienności rynku, Patrz: VIX wsparcie, 170, 200, 285, 338

współczynnik A/D, 70 opcji sprzedaży do opcji kupna, 71 put/call, 71 ryzyko-zysk, 107 wstęga ATR, Patrz: wskaźnik ATR Bollingera, 51, 273, 280, 282, 283, 296 średniego rzeczywistego zakresu zmienności, Patrz: wskaźnik ATR wybicie, 35, 50, 89, 90, 109, 146, 183, 184, 214, 215, 217, 219, 220, 223, 225, 282, 283, 293, 339 fałszywe, 216 nieistotne, 216 wybrzuszone dno, 221 wybrzuszony szczyt, 221, 223, 224 wycofanie, Patrz: nawrotka wydarzenie nietechniczne, 113, 126 rynkowe, 126 ryzyko, 126 wygrywanie z rynkiem, 36 wyjście przy suficie, 111, 114 wykres cen surowców, 184 funkcji regresji liniowej, 204 intraday, 135, 136, 148 kółko i krzyżyk, Patrz: wykres XO punktowo-symboliczny, Patrz: wykres XO słupkowy, 118, 292 kolory, 131, 132, 165 świecowy, 37, 129, 145, 163, 164, 169, 171, 175, 176, 292 cień, 164, 166, 167, 168, 169, 173 doji, 166, 170, 172, 175 kolory, 131, 164 korpus, 164 marubozu, Patrz: marubozu XO, 285, 288, 290, 291, 293, 296 wyspa odwrotu, 152, 153 wyższy szczyt, 128

Z zakres zmienności cen, Patrz: cena zmienność zakup na otwarciu, 121, 122, 125 zamknięcie długiej pozycji, Patrz: pozycja zamknięcie niżej, 123, 124 wyżej, 123, 124 zamknij i odwróć, 236

zarządzanie ryzykiem, 75, 77, 124, 133, 311 zasada 2%, 105, 106, 111, 114 30 procent, 54 Donchiana 5/20, 299 podążania za trendem, 298 poziomu średniej kroczącej, 238 przecięcia ceny ze średnią, 235, 237, 238 transakcyjna, 99 Turtle’a, 324 zachowania pędu, Patrz: inwestowanie w oparciu o strategię momentum zasięg wahań cen, Patrz: cena zmienność zatłoczenie, Patrz: stłoczenie zbieżność, 90 zlecenia stop wskaźnikowe, 109 zlecenie, 41 stop, 90, 100, 312 stop-loss, 52, 57, 101, 102, 104, 105, 106, 112, 113, 114, 121, 125, 147, 152, 184, 185, 215, 273, 277, 295, 299, 312, 322, 334 autokorygujące, 109, 110 oparte o czas, 111 oparte o efekt czasowy, 111 oparte o efekt kalendarzowy, 111 sztywne, 109 wskaźnikowe, 110, 111, 114 wzrostowe, 110 zasady, 106, 107, 109, 110 take profit, 299 trailing stop, 208 złoty krzyż, 242 zmiana całkowita, Patrz: ruch maksymalny zmienność, 220, 273 zniesienie, 52, 53, 54, 57, 59 50-procentowe, 56, 57 Ganna, 60 zwód, 282 zwrot z inwestycji, 36 zysk, 86, 101, 214, 235, 275, 335 kapitałowy, 45 niezrealizowany, 238 oczekiwany, 107 realizacja, 65, 100, 103, 126, 128, 143, 200 względny, 105 zrealizowany, 238

Ż Żółwie, 106

Notatki

361