Yachaqana Maytʼu Qhishwa Simi. Lengua Quechua / Texto de Estudio. 2º Básico 9789562926379

511 25 15MB

Quechua Pages [74]

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Yachaqana Maytʼu Qhishwa Simi. Lengua Quechua / Texto de Estudio. 2º Básico
 9789562926379

  • Author / Uploaded
  • coll.

Citation preview

Básico

1º y 2º básico 2 LenguaQhishwa Rapa NuiSimi • Texto Yachaqana del estudianteMayt’u

Quechua

Ejemplar de distribución gratuita. Prohibida su comercialización

21 Q Básico

Yachaqana Mayt’u

hishwa Simi

Lengua Quechua / TexTo

de

esTudio

Inscripción en el Registro de Propiedad Intelectual ISBN Nº 9789562926379 UNIDAD DE CURRÍCULUM Y EVALUACIÓN, 2016 (3° Edición) Textos Escolares Ministerio de Educación Gobierno de Chile Autoría Fermina Paucar Julia Quispe Traducción y corrección en quechua Julia Quispe Miguel Urrelo Revisión: Secretaría Educación Intercultural Indígena. Programa de Educación Intercultural Bilingüe Tiraje: 965 Ejemplares

Este libro te lo ha hecho llegar gratuitamente el Ministerio de Educación de Chile a través del establecimiento educacional en el que estudias. Es para tu uso personal tanto en la escuela como en tu casa; cuídalo para que te sirva todo el año.

21 Q Básico

Yachaqana Mayt’u

hishwa Simi

Lengua Quechua / TexTo

de

esTudio

Índice

Unidad 1

Los avisos de la naturaleza Unidad 2

El territorio donde vivo Unidad 3

Vivamos en armonía con nuestra familia y comunidad Unidad 4

Ceremonias, símbolos y fiestas de mi comunidad Unidad 5

Los sabios y maestros de mi pueblo Unidad 6

Protejamos nuestro entorno Unidad 7

Mi familia y mi tierra Unidad 8

Relatos de mi comunidad

Índice

8 26 42 60 78 96 110 126

Uj yachachiy ujlla

Pachamama rimaynin Iskay yachachiy ujlla

Ima suyupi tiyani

8 26

Kinsa yachachiy ujlla

Yawar masiykuwan aylluykuwan sumaq tiyanapi kawsana Tawa yachachiy ujlla

Aylluymanta raymikuna pachamamapaq jayway ima Phishqa yachachiy ujlla

Llaqtaymanta amawtakuna Suqta yachachiy ujlla

Muyuyniykuta waqaychana Qanchis yachachiy ujlla

Yawar masiy suyuy ima Pusaq yachachiy ujlla

Aylluymanta willanakuna

42 60 78 96 110 126

UnIdad

1

1 Pachamamaq rimaynin Los avisos de la naturaleza

8

9

Escuchar a la naturaleza Qhishwa runapaq pachamamaqa ancha yachayniyuq paymanta imaymanata yachasunman uyariyta yachaspa

Kaymanta wakin imaykanata qhawankichu ¿Observaste alguno de los siguientes elementos?

• Kay imaykanata kallpawan niy

1

Pachamamata uyarina

2.

Pronuncia en voz alta estos elementos.



ü Wan uyarinki chayta chimpuy Marca lo que escuchaste con un

UnIdad

Tradición Oral

ü.

Yachachiqniykiqta yanapaywan pachamamamanta siq'ikunata siq'iychaq Con la ayuda de tu profesor(a) o educador(a) tradicional fotografíen o dibujen imágenes de la naturaleza.

P’isqu

Uywakuna

K’uychi

Mayu

• Yachachiqniykiwan masiykikunawan ima pachamamaqta imaykanakuna siq'ikunata qillqay

Con tu profesor(a) o educador(a) tradicional y compañeros(as) haz un listado de los elementos de la naturaleza fotografiados o dibujados.

0 110

Phuyukuna

Wayra

Yura

Urqukuna

11

Invita a un jatun tata y una jatun mama y escucha el relato.

W

aq watataq wayraqa chinchaniqmanta manchay kallpawan jamuq ashkha phuyukunata apamuspa paqarinpiqa q'uñi jallp'aman riq kanku sukhayashaqtintaq

Willanakuna p'isqu ninku chayta uyariytaq ñawiriytaq Escucha y lee los mensajes que transmiten las aves.

C

hay wataqa mana ni uj chhikata parasqachu ch'akiytaq manchayta chayamusqa uywakunaqa yarqhaymanta wañusqanku mana yaku karqachu chaqrakunataq ch'akikusqanku

A

shkha yakuyuq q'ipirisqa kutimukuq kanku yaritata tantana karqa yakuta q'uñichinapaq anchata paraq Jamp'atu ñawpa p'unchay willasqaña Chay wataqa manchayta parasqa mayukunaqa ñankunata chakakunata ima p'akispa apakapusqanku

• Imatataq qhawayku para jamunan yachanapaq ¿En qué nos fijamos para saber que va a llover?

• Ima waq willaykunatataq pachamama quwanchiq ¿Qué otras señales nos da la naturaleza?

UnIdad

U

j wata sapa p'unchay qullamanta pacha wayraqa phukuq Phuyukunata waq niqkunamanta apamuspa chinchaniqman apaq Tukuy parapachapiqa ichhukuna manchayta siwiq kanku

4.

1

Jatun tatata jatun mamata ima wajay chaymanta willayta uyariy

Tukuqpa llakiy taki icha pichari wañun

Ch'usiqata uyarini uj yawarmasi unqusqa kashan

Urpikunata uyarinkichu Kampuqa q'umirña churakushan

Turkasakuna takishanku Jatarikuna pachaña

• Ima waq willaykunata pachamama quwanchiq chayta jatun tatakunata tapuy Pregúntales a los abuelos qué otros mensajes nos entrega la naturaleza.

2 112

13

cOmunicación Oral

Pachamamata napaykuna

2. Qhaway chaymanta sananpata churay

Observa y escribe la letra que corresponde en cada cuadro.

1

Saludos a la naturaleza

UnIdad

Willanata uyariytaq ñawiriytaq Escucha y lee el relato.

hishwa runakunaqa pachamamata napaykunpuni Tarpuy pachapi aymuray pachapi ima pachamamaman jaywayta ruwanku

Q

A

R

J

ncha munasqaywan urqukunaman wicharispa aputa napaykuna ch'aki pacha qhasay ancha para kaqtinqa

awkaykuski killapiqa michiykunaq apunman q'usnichina Uj uywata ñak'arina yawarninwantaq tawa k'uchukunapi suyukunapi jich'arirpana

una ch'usaqtin sarawan kuka laphikunawan untuwan insinsuwan ima napaykuna ajinata ruwakuqtinqa mana ñanpi ch'ampakuna rikhurinqachu

• Pitaq chay jaywaykunapi kanku

¿Quiénes participan en estas ceremonias?

• Imatataq takinku tusunku ima ¿Qué se canta y baila?

A

Qhasay napaykuna

B

Paray napaykuna

C

Ch’akiy napaykuna

chayman riq kankichu ¿has asistido?

• Imaynataq mapakun Imataq jayway ¿Cómo se saluda?

4 114

¿qué es jayway?

15

cOmunicación EscriTa

Pachamama Ñawinchana Lecturas de la naturaleza

1

Sumaq wata yachay wasipaq mañanapaq q'uwa jaywanamanta pachamamapaq yachachiqniykiwan kursuykiwan ima rimay

Observa el video “Sahumerio a la Pachamama” y conversa con tu curso.

UnIdad

Pachamamata jaywana video nisqa qhaway yachanaykiwan rimay 1. Yachachiqniykiwan uyariytaq ñawiriytaq Escucha y lee con tu profesor(a) o educador(a) tradicional.

Phuyukuna rakhutaq yanataq urqu patapi qhawani ña parayta qallarin

T'ikamanta urqukuna junt'aykun tarpuy pacha chamun

Kuntur urqupi muyuypi phawaqtinqa chayqa niyta munan uj uywa wañusqa kashasqanta

Paqarinpi fumarola nisqa ariq kaqtinqa ancha wayra kanqa • Imaraykutaq pachamamapaq q'uwa jaywayta ruwakun ¿Por qué se hace un sahumerio a la Pachamama?

• Pachamamaman mañakuqtin pachichakuqtin ima imatataq ruwakun

K'uychi rikhuriqtinqa anchataraq paranqa chayta niyta munan

¿Qué se hace cuando se pide o agradece a la Pachamama?

• Ima jaywaykunatataq pachamamaman quna ¿Qué jayway (ofrendas) se dan a la Pachamama?

6 116

17

• Pachamamamanta ima waq willaykunatataq riqsinki ¿Qué otros mensajes de la naturaleza conoces?

1

Jatun tatakunaqa Pachamamata qhawaspa p'unchayta qallarinku ima llank'ankunankuta ruwanankupaq

UnIdad

Pachamamamanta willananta watunanwan tumpachiy Une el mensaje de la naturaleza con su predicción.

8 118

Urqukunapi phuyukuna rakhutaq yanataq

Para jamushan

Urqukunaqa t'ikamanta junt'akunku

Aymuray qallarina pacha

K'uychiqa janaqpachapi rikhurimunku

Parallanqapuni

Chiri pachapi ni ima phuyukuna tardipi kanchu

Chiri qurakunata tarpusqata ima manchachin

Qurakunaqa ch'akiyayta qallarinku

Tarpuy qallarina pacha

19

• Imaraykutaq Tata Inti qhishwa llaqtapaq chaniyuq

3. Siq'ikunata ujmanta phishqakama yupaychay inti paqariymanta chinkanankama

¿Por qué es tan importante el Tata Inti para el pueblo quechua?

UnIdad

1

Numera las imágenes del 1 al 5 desde que sale el sol hasta que se oculta.

Inti lluqsiy

Tutayay

Inti yaykuy

Chawpi p’unchay

0 220

Inti puririy

21

Taller integrador

KAMPUMAN LLUQSINA SALIDA A TERRENO.

1

Pachamamaq rimaynin

UnIdad

El lenguaje de la naturaleza Pachamamamanta rimanakunata Qhishwa simipi yachaqay.

Aprende el significado y pronunciación de las siguientes palabras en lengua quechua.

Pachamama Aqha Apu Tuku Ch’usiqa Wayra Urqukuna Phuyukuna Uywakuna P’isqukuna Apachita Q’ajya K’uychi Yura Ch’aska Mayu Ch’akana Ukhu pacha

2 222

Madre tierra Chicha Deidad Búho Lechuza Viento Cerros Nubes Animales Pájaros Santuario Trueno Arcoiris Planta Estrella Río Cruz del Sur Mundo de abajo

Imaynachus Pachakanqa chayta tapuy chaypaq wayrakunata phuyukunata yakuq ch'aqwakunata p'isqukunata ima uyarinayki tiyan

Averiguar cómo estará el tiempo, para eso deberás poner atención a los vientos, las nubes, el sonido del agua, el canto de los pájaros.

Cámara fotográfica nisqata mañakuy Pachamamaq imaykanankuta jallch'anapaq uj qillqana p'anqata apay chaypi imatachus musuq imaykanata qhawaskaykita qillqay Consigue una cámara fotográfica para registrar los elementos de la naturaleza o lleva un cuaderno y toma nota de lo que llame tu atención.

Ñanpi yachachiqta uyariy chantapis sapa uj Pachamamamanta imaykanan sutinkunata tapuy Durante el trayecto escucha al profesor(a) o educador(a) tradicional y luego pregunta el nombre en quechua de cada elemento de la Naturaleza.

23

KAMPU LLUQSINAMANTA RIMANAKUY

Pachamamaq imaykanakunata siq’iy

Muyupi tiyaspa imaynatataq kay ruwanata qhawanki imatataq qhawanki ima chayta rimanakuy Apamusqayki siq’ikunata ñawinchay chaymanata rimanakuy

K’uychi Arcoiris

1

Dibuja los siguientes elementos de la naturaleza.

COMENTA LA SALIDA A TERRENO

UnIdad

Sentados en círculo comenta qué te pareció la actividad, lo que observaste. Revisa las imágenes que fotografiaron y coméntalas.

Yachachiqta uyariy kay Pachamamaq imaykanata qhishwa kulturapaq imatachus niyta munan Escucha al profesor(a) o educador(a) tradicional el significado que tienen para la cultura quechua estos elementos de la Naturaleza.

Wayra kay pachamamaq imaykana imaynatachus pachakanqa chayta willan Viento (wayra) es el elemento de la naturaleza que avisa cómo estará el tiempo.

Phuyukuna phuyukunaqa astawan yana kashaspa astawan rakhu kashaspa paray atikunman

Ch’aska Estrella

Nubes (phuyukuna) las nubes cuando están más oscuras, están más densas y hay probabilidades de lluvia.

Imatachus uywakunaqa ruwanku imaynatachus Pachakanqa chayta yanapanpis p’isqukuna ch’aqwaynin jina

El comportamiento de los animales (uywakuna) también ayuda a saber cómo estará el tiempo, por ejemplo el canto de las aves (p’isqukuna).

Ullawi tiyasqaykipi chayqa ariq q’usninqa wayramanta riman chayta yachanayki tiyan jinallataq chay llaqtapi wallatakuna wisk’achakuna llamakuna ima tukuy ima phawaykunata riqsiyta atikun

Mayu Río

Si vives en Ollagüe, debes saber que hay una relación entre el viento y la fumarola del volcán Ollagüe; en esa misma localidad es posible reconocer animales como las guallatas, vizcachas, llamas y distintos tipos de aves.

4 224

25

26

2

El territorio donde vivo

UnIdad

2

Ima suyupi tiyani

27

Comunidad, familia y territorio

Junto a tu curso, recorre tu localidad e identifica sus límites naturales, luego consulta a una autoridad:

Qhishwa kulturapiqa suyu urqukunawan mayukunawan rit'iykunawan ima waq kitikuna tinkuypuranta chimpusqanta muyuykachasqa kashan

-Imaynataq kay llaqta ruwakun yachankichu

Llaqtamanta kitikunata kay llaqta siq'ipi qhaway Kay suyuqta kantukunanta chimpuy

-Kay llaqtapi mayqintaq ñawpaq saywakunan chaninchan

Observa los lugares del llaqta que aparecen en este plano. Marca los límites de este territorio.

2

Ayllu yawar masi suyu ima

Yachaywasi masiykikunawan llaqtaykita puriy kantunkunanta riqsiy Chaymanta uj kamachiqta tapuy

UnIdad

Tradición Oral

-Kay ayllumanta ñawpaq saywakunamanta rimasqanta uj willayta riqsinkichu

28

29

Suyumanta tiyaq willanakuna Relatos del territorio en que vivo Conozcamos algunas localidades donde habitamos los quechua en Chile.

2

Con un compañero(a), dibuja un plano que muestre tu llaqta con sus suyus y principales lugares.

cOmunicación Oral

UnIdad

Masiykiwan uj llaqta siq'ita siq'iy llaqtaykita suyunkunawan kitinkunawan ima qhawachinanpaq

Tukuy imamanta siq'ikunata waq kitikuna ayllumanta qhaway chaymanta qutuykiwan rimay

Observa las fotos de distintos lugares de la comunidad y coméntalas con tu grupo: Inka qaqaqa Ullawi qayllapi tinkukun jaqaypiqa kiwna jawas siwullas sanawriya chaqrakuna pata patakuna kashanku Kay pata patakuna chaqrakunaqa unay kawsaqkuna inkas jatun tatakunanchiqpa tukuy yachayninku saqisquwasqanchiq kanku

Unayqa Kosca nisqaqa uj kiti karqa maypichus uywata michikuq ashkha yaku t'ula kasqanrayku Kunan kay kitiqa uj santuario nisqa sapa wata ashkha runata tantan

Aminchaqa qhuya llaqta karqa Sallina jurqunalla awkankillcha urkumanta kayqa astawan patapi sallina qhuya kay pachamanta (sobre los 4.000 m.s.n.m.) nisqa

Miñi Miñi qaqaqa puna Alto Chiza nisqapi kashan Tarapacá niqpi Kay aylluqa jallp'ata tarpusqanmanta guayaba nisqakunata ranqhasqanmanta kawsan

30

31

Investiga sobre tres características propias de un pueblo o comunidad quechua y preséntalo a tus compañeros(as):

2

Observa el mapa del Norte de Chile, nombra y colorea la provincias donde se asentaron las familias quechua. Si no aparece tu pueblo agrégalo.

Qhishwa llaqtamantataq ayllumantataq kinsa imaykanata mask'ay chaymanta masiykikunata qhawachiy

UnIdad

Chincha Chilimanta Jatun llaqta siq'ita qhaway chaymanta niytaq llimphiytaq suyuta maypitaq qhishwa yawar masikuna qhipakunku Mana llaqtayki tarikuqtinqa churay

Nombre pueblo

PERÚ Caquena

ARICA Codpa

Territorio en el que habita: Q'uñi jallp'a (valle) Urqu jallp’a (precordillera) Mamiña

Mamaqucha qaylla (costa)

Tarapacá

Lugares que lo caracterizan:

IQUIQUE

Q’umir jallp’a (lugar verde) T’ula t’ula (tolar) Ollagüe

Wayq’u (quebrada) Pampa (pampa)

Calama

Cupo Ayquina Toconce Caspana

BO

LI

A VI

Ichhu ichhu (pajonal) Rumi rumi jallp’a (lugar pedregoso) T’iwu t’iwu (lugar arenoso) Ch’aki jallp’a (lugar seco)

ANTOFAGASTA

32

kachi pampa (salar)

33

Lee con tu profesor(a) o educador(a) tradicional:

cOmunicación EscriTa

Llaqtapi kamayuqkuna

2

Encargados de la comunidad

Tataykunaqa Camiñapi llank'arqanku Qanchis watayuq uj wurrupi lluq'asqa ch'usasqayta yuyarini

UnIdad

Ñuqaqa Valeria Tawka kani Miñi Miñi llaqtapi waranqa isqun pachaq iskay chunka isqunniyuq watapi paqarirqani Rosalia ñañaywan kawsakurqani

Sapa ayllupi runa kan waq runata sumaq kawsaypi kawsanankupaq yanapan

Aylluykipi jallch'aqkunata niy chaymanta Pronuncia y coloca un

Teodoro Quenaya kani waranqa isqun pachaq isqunniyuq watapi oficina nisqa Catalina pampapi paqarirqani Mamayqa willaq imaynatachus qullpapura pampa sayaykuqtinqa manaña llank'ay karqachu chayrayku kayman jampurqa

ü

ü

churay

a los encargados que hay en tu comunidad.

Juana Flores kani Imaraykuchus yawar masikuna Miñi Miñimanta ripusqankuta yuyarini paykunaqa limoneros nisqakuna wañusqankurayku ripurqanku Wakinkunaqa mana ni jayk'aq jallp'ankunaman kutirqankuchu

Yachachiq

Raymikuq

Yaku kamayuq

Kamachiq

Warayuq

Yarq'a runa

Conversa con tu curso:

kursuykiwan rimay

• • •

34

Valeria Tawka Teodoro ima maypitaq paqarinku ¿Dónde nacieron Valeria Tauca y Teodoro?

Irqi kaspa ima yuyaykunata sapa uj kapunku ¿Qué recuerdos tiene cada uno de su infancia?

Ima llank'aykunata ruwaq kanku imamantataq kawsaqkanku chay pachakunapi ¿Qué trabajos realizaban o de qué vivían en aquellos tiempos?

35

Colorea el círculo que corresponde a la imagen según el color del recuadro.

2

3. Siq'iman riqta muyuta llimp'iy

UnIdad

Ñuqa kamachiqmanta willanata uyarini (Yo escucho el relato de la autoridad)

Ñuqa yachachiqmanta tapunata uyarini (Yo escucho la pregunta del profesor)

Llaqtamanta runakuna tardiyaypi rimanku (Las personas del pueblo conversan en la tarde)

Jatun tatayqa ........... raymita wakichin (Mi abuelo organizó la celebración del... )

Tiyalayqa yaku kamayuq (Mi tía reparte las aguas)

Tiwlayqa yarq'ata pichaspa llank'an (Mi tío trabaja limpiando canales)

36

37

Ayllumanta jallch'aq imaykanakunata imatachus ruwanan kanan tapuy llank'anata qutuykiwan jinay

Imaykanawan runakuna ruwanku chaywan juch'uy simita junt'achiy

Averigua las acciones que debe desarrollar un encargado(a) de la comunidad y actúala con tu grupo de trabajo.



UnIdad

2

Completa las frases con las acciones que realizan las personas.

Tatay _es Inti raymichaq _runa

Persona que organiza Inti Raymi.



Kakay _es

Persona que calendariza reparto de yaku.

Tarpuy pacha qallarinña larq'akunata pichana tiyan Kay q'uychichay p'unchay yanapayta atinkimanchu



Ipay _es

Persona que enseña en yachay wasi.

Ari mama Fermina wawakunayta tullqayta ima ñuqawan jamunankuta mañasaq

38

39

Ruwana ruwanapaq

Qhawana sumaq kananpaq qutupi llank'ananku tukuy sunquwan yanapanakuspa Para que la exposición sea un éxito, deben trabajar en conjunto, ayudarse mutuamente y ser solidarios(as).

Masiykikunawan kuska yachay wasiykimanta yachaqaqkunapaq aynimanata qhawachinata wakichiy

Junto a tus compañeros y compañeras preparen una exposición sobre la Solidaridad y Reciprocidad AYNI (ayuda mutua) para los alumnos y alumnas de tu escuela.

Qutupi rimana AYNIMANTA rimay jinallataq qhishwa ayllupaq imatachus niyta munan En grupo conversa sobre el concepto AYNI y el significado que tiene para la comunidad quechua.

2

Ima suyupi tiyani El territorio donde vivo

Tareas a realizar

UnIdad

Taller integrador

Ayllumanta jatun tatakunaman uj wajayta qillqay qhawachinapi kanankupaq

Escribe aquí una invitación a los abuelos o abuelas de la comunidad para que estén presentes en la exposición.

Yawar masiykiman yachachiq yanapaywan uj wajayta qhishwa simipi qillqay

Con ayuda del profesor(a) o educador(a) tradicional escribe en quechua una invitación a los miembros de tu familia:

Qhishwa kulturapaq ayllupi llank’anata ruwakuqtin yanapayqa allin chayta yachanayki tiyan chaypaq masiykikuna aylluyki qananta jamut’ay Aprende que para la cultura quechua es importante ayudar en el trabajo que se hace en la comunidad, en este caso imagina que tu comunidad son tus compañeros y compañeras.

Castilla simipi qhishwa simipi ima kay rimanakunata kallpawan ñawinchay

yachay wasiykipaq Jatun willanata wakichiy qutupi tukuy sunquchasqa llank’anapaq wajay Prepara un gran afiche a tu comunidad escolar invitando a trabajar en equipo y ser solidario.

Lee en voz alta las siguientes palabras en español y quechua.

Ayni

Reciprocidad y trabajo recíproco

Ayllu

Comunidad

Apukuna y/o mallkukuna

Espíritus o deidades

Jatun tata

Abuelo

Jatun mama

Abuela

Sutichay

Nombrar

Runa

Persona

Kay qhawachiyqa siq’ikunata collage nisqa jarawi riqsichinapaq qutupi llank’anakuy sunquchasqa chaninchay parlanapaq La exposición consiste en mostrar dibujos, collage, poemas o disertar sobre la importancia de ser solidario(a) y de ayudarse mutuamente.

Yawar masiyki yanapaywan millmakunawan raphiwan t’ikakunawan ima kay imaykanakuna yachay wasipi qhawachinapaq wakichiy qhawachiy tukukuqtin yachay wasiman jamuqta quyta atinki Con ayuda de un familiar, prepara con lanas, papel o con flores, objetos que serán expuestos en la escuela y que al finalizar de la exposición puedas regalar en agradecimiento por la participación de “la comunidad escolar”.

Kay llank’ay tukukuqtinqa masiykikunawan muyupi tiyay chaypi imaynachus kay llank’ay karqa chaymanta rimananakuy

Una vez finalizado el trabajo, siéntate en círculo con tus compañeros y compañeras y comenten cómo les pareció el trabajo.

40

41

42

3

Vivamos en armonía con nuestra familia y comunidad

UnIdad

3

Yawar masiykuwan aylluykuwan ima sumaq tiyanapi kawsana

43

Llaqtaymanta yawar masikuna Familias de mi pueblo

Ullawi ñawpaq willanata riqsiy video nisqapi Llaqtaymanta ñawpaq willana Conoce la historia de Ollagüe en el video “Historia de mi pueblo”.

3

Tradición Oral

UnIdad

Uyariytaq ñawiriytaq Escucha y lee.

T

ukuy uj niqmanta jamuyku Ullawiman Bolivia nisqa yawar masikuna sallinapurakuna Aminchamanta Buenaventuramanta Santa Ceciliamanta ima llaqtakunamanqa llank'ayta mask'aspa chayamurqanku Waranqa isqun pachaq phishqa chunka phishqayuq watapi waranqa isqun pachaq suqta chunka watapi jina kayqa qukurqa kunan p'unchaykama qhipakuspa

• Ullawi qhishwa yawarmasikuna imaraykutaq Chili llaqtaman chamurqanku ¿Por qué las familias quechua de Ollagüe llegaron a Chile?

• Ima sallina qhuya llaqtakunataq waranqa isqun pachaq phishqa chunka phishqayuq watapitaq waranqa isqun pachaq suqta chunka watapitaq llank'aq kanku ¿Qué campamentos azufreros funcionaban entre 1955 y 1960?

44

45

Entrevista a un jatun tata o jatun mama para conocer la historia de tu pueblo o comunidad.

Qhishwa kulturaq ayllu sutinkunaqa kitikunamanta chaninkunamanta maypichus jatun tatakunanku tiyakurqanku kawsarqanku chaykunamanta lluqsirqa

3

Jatun tata mamata tapuy llaqtaykimanta ñawpaq willanata riqsinaykipaq

UnIdad

Qutuykiwan kawsanki chayta kiti siq'ita ruway yawar masikunamanta chaypi tiyanku chaypitaq qhipa sutita qillqay

Confecciona con tu grupo un plano de lugar en que vives y escribe en ellas los apellidos de las familias que allí habitan.

Familia Choque Familia Quispe

Familia Paucar

• Imaynataq llaqtanchiq ruwakun ¿Cómo se formó nuestro pueblo?

• ¿Qué cosas importantes han pasado? Imakuna ancha chaniyuqtaq qukurqa

46

47

Confecciona un móvil con tarjetas de los apellidos y su significado.

cOmunicación Oral

Pacha

3

Tiempo Qhishwa runaqa intiq puriyninman jina kawsayninta apaykachanku Intikutiqa inti kutimunanta niyta munan kayqa rikhurintaq chinkantaq tuta p'unchay mit'ata ruwaspa Rutusqa siq'ikunawan imatachus runakuna ruwanku chayta ruway imaynataq intiq purinanta Con recortes y dibujos ilustra las actividades que realizan las personas según el recorrido del sol.

P’unchay

Tuta

n

Wama

48

Maman

i

e

Choqu

49

UnIdad

Wark'unata qillqasqa ruway qhipa sutiwan imatachus niyta munan

Ima pachanpi kay ruwanakuna ruwakunku

p'unchaychu tutachu

Wata pachakunata puna chinchapi uyariytaq ñawiriytaq niytaq Escucha, lee y pronuncia las estaciones del año en el norte andino.

UnIdad

3

¿En qué momento se realizan estas actividades? ¿p’unchay o tuta?

50

Wayra pacha

Ch'aki pacha

Para pacha

Qhasa pacha

51

Intiq puriynin Recorrido del sol

Qan tiyanki chaypi puquyta aqllay chaymanta sapa wata pachakunapi imaynataq wiñan siq'iy

Escoge un cultivo del lugar donde tú vives y dibuja su estado en cada tiempo del año.

Yawar masiy kiwnata tarpun video nisqata qhaway

3

cOmunicación EscriTa

UnIdad

Mira el video “Mi familia cultiva la quínoa”.

Wayra pacha

Para pacha

• Imatataq mama Felisa p'unchaypi ruwan

¿Qué hace doña Felisa en cada momento del día?

Ch'aki pacha

• Imaraykutaq inti sumaq pachamamapaq

¿Por qué es tan importante el sol para la Pachamama?

52

53

Yachachiqniykiwan masikunaiwan ima Inti watanata ruway

3

Paqariy (El amanecer)

UnIdad

Con tu profesor(a) o educador(a) tradicional y compañeros(as) construye un reloj de sol.

Inti lluqsiy (Primeros rayos del sol)

Inti sayay (El sol se levanta, las personas toman desayuno)

Inti puririy (Sol sale a caminar, salir al trabajo)

Chawpi p'unchay (Mediodía el sol se sienta y descansa)

Inti tiqray (El sol ha traspuesto el mediodía, proyecta la sombra al lado opuesto)

Inti yaykuy (El sol se coloca en el poniente, los cerros proyectan sombra)

Ch’isiyay (El sol se ha ido a dormir, las familias se reúnen a comer)

Tuta (Es la noche, el sol descansa)

54

55

En círculo conversa con tus compañeros y compañeras sobre los roles que desarrollan los siguientes habitantes de tu comunidad.

tata mamakuna

3

Yawar masiykuwan aylluykuwan ima sumaq tiyanapi kawsana Vivamos en armonía con nuestra familia y comunidad

Muyupi masiykikunawan imatachus ayllumanta runakuna sapa uj ruwananku chayta rimay

Padres y madres

UnIdad

Taller integrador

jatun tata mamakuna Abuelos y abuelas

Chaninchay runakunapaq jamunanta wakichiy

wawakuna wasipi

Preparan la visita de invitados especiales

Niños y niñas en la casa

Jatun tata jatun mama yachay wasiman rinku

wawakuna yachay wasipi

Jatun tata y/o jatun mama van a la escuela.

Niños y niñas en la escuela

Jatun tatakuna yachay wasiman jamuqkunata yachachiq yanapaywan ima tapuykunata munankiman ruwayta chayta qillqay Escribe con ayuda del profesor(a) o educador(a) tradicional, preguntas que te gustaría hacer a los abuelos y abuelas que serán invitados a la clase.

Qhishwa simipi kay rimanakunata yachaqanku Aprenden las siguientes palabras en quechua.

56

Ayni

Reciprocidad y trabajo recíproco

Ayllu

Comunidad

Apukuna y/o mallkukuna

Espíritus o deidades

Jatun tata

Abuelo

Jatun mama

Abuela

Sutichay

Nombrar

Runa

Persona

57

Masiwan jamuqkunapaq uj t’inkata wakichiy

Con un compañero o compañera prepara un regalo a los invitados.

3

Prepara un poema de regalo para los invitados.

Uj takiyta riqta yachay wasiman riqtin takinaykipaq yachaqay

Aprende la canción que cantarás cuando vaya el invitado/invitada a la escuela.

May kitimanta tiyanki maqueta nisqata ruway

UnIdad

Uj jarawita jamuqkunapaq wakichiy

Elabora una maqueta sobre el lugar donde vives.

Maquetata ruwanapaq siq’ikuna siq’i kutuchisqata phutukunata ima kitiykimanta tantay

CHAYNALLATAQ WAQAN NINKI

Y DICES QUE TAMBIÉN LLORA ASÍ

Para realizar la maqueta, junta dibujos, recortes y fotos de los elementos de tu entorno.

Jamusqakunata llank’ayniykita niy jinataq uj t’inkata jamusqakunata quy Explica a los invitados tu trabajo y regala uno de los dibujos.

Janaq phawaq siwar q’inti janaq phawaq quri q’inti qillqasqayta apapuway yanachallayman qupuy

Picaflor esmeralda que vuelas alto Picaflor dorado que vuelas alto lleva mi carta entrega a mi amada(o)

Waqanqachus manañachus llakinqachus manañachus Waqaykunqa chaypachaqa chaynallataq waqan ninki chaynallataq llakin ninki

¿Aún llorará o ya no? ¿Aún estará triste o ya no? si llorara, dile que yo lloro igual, dile que yo me entristezco igual,

Janaq phawaq siwar q’inti janaq phawaq quri q’inti qillqasqayta apapuway yanachallayman qupuy

Picaflor esmeralda que vuelas alto Picaflor dorado que vuelas alto lleva mi carta entrega a mi amada(o)

(Recopilación: Jose Maria arguedas) http://mundoquechua.blogspot.cl/2013/10/canciones-quechuas-traducidas.html

58

59

60

culturales símbolos y fiestas de Ceremonias, mi comunidad

Intiq puriynin Recorrido del sol

4

Fábulas y otras expresionesraymikuna culturales Aylluymanta Fábulas y otras expresiones pachamamapaq jayway ima

UnIdad

4

cOmunicación EscriTa

61

Tradición Oral Expresiones culturales

Qhawaytaq ñawiriytaq kutichiytaq Observa, lee y responde.

4

Kultural rimanakuna Yachanaykiwan ñawinchaytaq rimaytaq

UnIdad

Lee y comenta con tu curso.

Puna llaqtakunapiqa tukuy chaniyuq imakunaqa pachamaman jaywaspa qallarikun

Pachamamaman mujukuna jallp'aman jich'akusqanmanta sumaq puquyta mañakun jallp'a sumaqta puquchinanpaq parakunata apamunanpaq mañakullantaq

Yachachiq

Parapampa

Kuntur

Chawpi runakuna

Urqukuna

Jatun tata

Jatun mama

Qarwa

Allin kawsayta munaymanta chaninchaymanta ima quspa jap'ispataq qukuqtin chaypi punamanta chaninchana ayniqa qhawakun

• Pachamaman jaywayman rinkichu jayk'aqtaq

¿Has participado de un pago a la Pachamama? ¿cuándo?

• Imaraykutaq pachamamaman jaywaykunata ruwakun ¿Por qué se le realizan pagos a la Pachamama?

62

• Siq'ikunapi rimanakuna imata niyta munan

¿Qué significado tienen las palabras de la ilustración?

63

4

Escribe la letra correspondiente a la costumbre para practicar la reciprocidad con la Pachamama.

UnIdad

Puna watanqillqa nisqapiqa waq laya pachakunataqa kay sutikunawan riqsikun qhasa pacha (chiri pacha kaqtin) para pacha (anchata paraqtin) ch'aki pacha (mana para kaqtin)

Yachasqamanta Sananpata qillqay Pachamamawan ayniyta ruwanapaq

Watamanta sapa pachapi ruwakun chayta yachasqata siq'inku Dibujan una costumbre que se realiza en cada tiempo del año.

Qhasa pacha

Para pacha

a) T'ikachay: adornar los animales con lana de colores. Ch’aki pacha

b) Mink’a: trabajo colectivo. c) Ch’allakuy: rito de dar de comer y beber a la tierra en el mes de agosto. d) Warachikuy: fiesta y danza de niños. e) Puqllay: carnaval, juegos y diversiones.

• Sapa pachapi ima jaywakunata ruwakun chayta yachankichu ¿Sabes qué ceremonia se practica en cada tiempo?

64

f) Tusuy: bailes en las fiestas y ceremonias.

65

4

Escoge un color de la whipala y haz un collage, usando papeles de colores, para representar su significado.

UnIdad

Wiphalaqa Tawantinsuyumanta kayqa tukuy laya kawsayta kuska kay suyukuna purisqankuta rantin Qanchis llimp'ikunayuq k'uychi jina sapa llimp'i uj nisqata niyta munan

Wiphalamanta uj llimp'ita aqllay chaymanta llimp'ikunamanta raphiwan collage nisqata ruway imatachus niyta munan qhawachinapaq

llimp'ikunata qhawaytaq niytaq Imatachus niyta munan chayta riqsiy Observa y pronuncia los colores. Conoce su significado.

Puka: la madre tierra Qarwa: la sociedad y la cultura Q’illu: energía y fuerza, dualidad hombre-mujer Yuraq: el tiempo y el espacio Q’umir: la vida en movimiento Anqas: cosmos o espacio de arriba Kulli: la comunidad y el buen vivir

• Aylluykimanta Jatun tatakunata tapuy imatachus wiphala llimp'ikuna niyta munan

Consulta a los mayores de tu comunidad más información sobre el significado de los colores.

• Kay sitio internet nisqapi qhaway: http://katari.org/wiphala/colores.htm Revisa este sitio en internet: http://katari.org/wiphala/colores.htm

66

67

Aprenden las siguientes palabras en quechua.

Fábulas

P’unchay – Tuta: día – noche

Yachachiyniykiwan atuqwan wallatawan willanata uyariytaq ñawiriytaq Escucha y lee con tu profesor(a) o educador(a) tradicional la fábula “La leyenda del wiraqucha”.

Lluq’i – Paña: izquierda – derecha Ruphay mit’a – Chiri mit’a: verano – invierno

LEYENDA DEL WIRAQUCHA Uj p’unchay wiraqucha titikaka quchamanta lluqsimun wakin yanapaqkunawan kuska ñawpaq runakunata muchuchin Wakinkunarayku mushphashaspa rumikunapi kutichin Wiraquchaqa ruwasqanta allichayta munasqa pachamamata kinsa patmapi kutichin Janaq pacha Ukhu Pacha Kay Pacha Janaq pachapi intita killata quyllurkunata waq kawsanakunata ima ruwarqa ruwaykuna ñankuna ima allinchaspa Kay pachapi kawsanapaq musuq runakunata qhari warmikunata ima ruwarqa Rumikunata t’aqllaspa kuwsayta tarinku Tukuy ima llaqtakunata kamachinapaq Kay musuq kamachiqkuna ukhu pachamamanta paqarinakuna chawpinasqapi mach’aykuna quchakuna puqyukuna ima lluqsimunku Chaymantaqa llaqtakunamanta ruwanata Qurakunata uywakunata mayukunata tukuy ima pachakunapi kaq Allinchaspa Wiraquchaqa pusaqkunawan mama quchaman qhawakunku Chaymanta phusuqu patapi purispa ripunku

68

Un día Wiraqucha emergió del Lago Titicaca junto a algunos ayudantes y castigó a los primeros hombres por ciertos errores y los convirtió en piedras. Quiso Wiraqucha mejorar su obra y dividió el cosmos en tres partes: Hanan Pacha (mundo de arriba), Kay Pacha (mundo de aquí) y Uqu Pacha (mundo de adentro). En el Hanan Pacha creó el sol, la luna, las estrellas y los demás seres celestiales; ordenando sus funciones y recorridos. Para habitar el Kay Pacha creó una nueva generación de hombres y mujeres modelando rocas y piedras que cobraron vida para fundar los diferentes pueblos y reinos. Estos nuevos fundadores salieron del Uqu Pacha (profundidades de la Tierra) a través de las pacarinas: cuevas, lagos y manantiales. Luego de ordenar las funciones de pueblos, plantas, animales, ríos y todos los seres del mundo, Wiraqucha y sus acompañantes se dirigieron hacia el mar y se fueron caminando sobre la espuma.

4

Willanakuna

Qhishwa simipi kay rimanakunata yachaqanku

UnIdad

cOmunicación Oral

Tarpuy pacha – Puquy pacha: primavera – otoño Urqu – China: hombre – mujer

Después de leer responde las siguientes preguntas.



¿De qué se trata el relato que escuchamos?



¿Cómo creen que era Wiraqucha?



¿Quiénes viven en cada parte?



¿Qué personajes aparecen?



¿Cuáles son las partes que formó Wiraqucha?

69

Siq'ikunata qhaway kay qhishwa principios nisqa chaymanta yachachiyniykiwan masiykikunawan ima rimay Observa las imágenes y conversa con tu profesor(a) o educador(a) tradicional y compañeros(as) sobre estos principios quechua.

AYNI Chaninchana yanapanakumanta aynimanta ima

A

CHAWPI

PACHAKUTI

Chawpi chaninchana Allin kawsaypi waqkunawan pachamamawan ima

Pachaq muyuynin chaninchana Ruwasqakunata lluqsiynin tiyan

CH

P

4

Ata aynimanta CHta chawpimanta Pta pachakutimanta ima churay Coloca una A de ayni, una CH de chawpi o una P de pachakuti.

Kursuqa yachasqakunata rimanakunku yupaychaywan kawsanata yachaqanankupaq Kursupiqa masikunaqa llank'ana imaykanankuta qunakunku

Inti raymiqa inti kuti ima raymichakun sapa iskay chunka ujniyuq p'unchaypi jawkaykuski killapi Sanawria aymuraypi wasi masikuna yanapakunku

Allinta kawsanapaq llaqtamanta yakuta waqaychanku mana khuchichankuchu Mana yanapakuqkunaqa mana ququnkuchu ima paykunaqa ni imawan sapankuna ima qhipakunku Pampachayta mañayku pitachus sunquta nanachinchiq kunanqa uj masi kapuwanchiq

70

71

UnIdad

Yachachiykunaqa aynita chawpita pachakutitaq chaninchayta qunku

cOmunicación EscriTa

Intiq puriynin 1. Inti raymi willanata ñawinchay

UnIdad

4

Recorrido del sol

Lee el relato sobre la fiesta de Inti Raymi.

Qhishwa runakunaqa apukunanman jaywanku misk'ikunata licores finos nisqata ima allin kanapaq sumaq aymuraypaq llank'anapaq yachaqanapaq munaypaq ima mañanapaq

Pachamama makinkuna jaywawayku jaywanaykuta jap'inanpaq ajinata amawtakunaqa ninku chay jinamantaqa payqa ñuqaykuta munanchiq chaywan yanapawanchiq

J

awkaykuski killapi Iskay chunka ujniyuq p'unchaypi intiq rayminta raymichakun Tata Inti apu punamanta llaqtakunapaq astawan chaninchasqa

Inkakunaq pachapiqa kay raymiqa iskay chunka p'unchayta tusukunayninwan jaywakunantinta ima ruwakuq kaq Imperio nisqapi qhipa ruwakurqa waranqa phishqa pachaq kinsa chunka phishqayuq watapi

• • • •

72

Pitataq raymichakun inti raymi jaywayta ¿A quién celebra la ceremonia del Inti Raymi?

Ima pachapitaq puna watan qillqa aylluykipi raymichakun ¿En qué tiempo del calendario andino la celebran en tu comunidad?

Imaraykutaq chay pachapi raymichakun ¿Por qué se celebra en ese tiempo?

Ima ruwana llank'aytataq kay jaywaywan raymichakun ¿Qué actividad laboral se celebra con esta ceremonia?

73

Yachachinaykiwan amawtakunata ayllumanta Inti raymimanta tapuy ruwakushaqtin masiykikunawan raymiman riy

Rimanakunata tinkuchiy chaymanta juch'uy simita ruway Une las palabras y forma una frase.

Yuyanchata tapuy Jayway -Takinakuna tusunakuna ima -Sapa p'unchay ruwanakuna -P'acha -Raymichakuq kitikuna -Mikhunakuna

UnIdad

4

Con tu curso, pregunta a sabios de la comunidad sobre la fiesta del Inti Raymi. Cuando sea la ocasión, participa en la fiesta con tus compañeros(as).

Llank'ay Gente trabajando

Puqllay Niños jugando

Raymi

Rimay (conversar)

Gente celebrando el inti raymi

Ayllu La comunidad •



74

Imamantaqaq waq imaykanamanta runakuna rimanku ¿Sobre qué otras cosas conversan las personas?

Imamantataq masiykikunawan rimanki ¿Sobre qué cosas conversas con tus compañeros(as)?

75

DRAMATIZACIÓN NISQATA PUJLLAY

Tawa masikunawan tantakuy sapa uj yachapayta wakichiy ch’alla jaywanamanta ruwakusqanmanta ruwanapaq

Júntate con cuatro compañeros o compañeras y cada uno prepara una dramatización sobre el rol de su personaje en la ceremonia de la Ch’alla.

4

Aylluymanta raymikuna pachamamapaq jayway ima Ceremonias, símbolos y fiesta de mi comunidad.

Prepara la dramatización

UnIdad

Taller integrador

Yachachiq yanapaywan imatachus ch’alla jaywaypi nikun chayta qillqanku

Con ayuda del profesor(a) o educador(a) tradicional escriban las expresiones propias de una ceremonia de la Ch’alla.

JUEGA A LA DRAMATIZACIÓN

Masiykikunawan ch’alla jaywanamanta rimay

Con tus compañeros y compañeras conversan sobre la ceremonia de la Ch’alla.

Uj ch’alla jaywayta ruwaq siq’iy

Dibuja uno de los participantes en la ceremonia de la Ch’alla.

Siq’ita yachay wasi pirqapi wark’uy chay runa yachapanayki tiyan

Cuelga el dibujo en una pared de la sala. Ese será el personaje que vas a representar.

Yachachiqniykiwan kay qhishwa simikunata ñawinchay

Con tu profesor(a) o educador(a) tradicional, lee las siguientes palabras en quechua.

76

Jaywa

Ofrenda

Qarana

Para servir

Mañarikuna

Rogativas

Musuq wata

Año nuevo

Urqu

Cerro

Muqu

Cerro más pequeño

Ch’alla

Fiesta de celebración

Mayu

Río

Muju

Semilla

Chaqra

Campo de cultivo

Tukunapaq Para terminar

Ch’alla jaywanamanta astawan allinta qhawasqaykimanta uj dramatización nisqata yachapay Dramatiza un episodio o momentos de la ceremonia de la Ch’alla que te haya llamado la atención.

77

78

5

Los sabios de mi comunidad

UnIdad

5

Aylluymanta amawtakuna

79

Tradición Oral

Amawtakunata uyariy

Aylluykimanta amawtata tapuy

Pregunta a un amawta de tu comunidad o pueblo.

5

Escuchar a los sabios

Qhawaytaq kutichiytaq

UnIdad

Observa y responde.

-Imaynapitaq amawta yachayta jap'iqan -Mayqin jaywaykunatataq umanchan -Imaynapitaq yachasqanta jap'iqan -Ima sumaq yuyaytataq kawsanapaq quyta atinman Yachachiqkuna

Janpiq

Kamachiq •



80

Wasichaq

Takikuq

Ima amawtakunataq aylluykipi tiyan ¿Qué sabios o sabias hay en tu comunidad?

Imataq ruwanan ¿Cuál es su misión?

81

cOmunicación Oral ¿A qué pueblo pertenezco?

5

Representa con tu grupo al amawta que entrevistaron.

Ima llaqtamantataq kani

El pueblo más poderoso del imperio inca fue el quechua. Su lengua se difundió por gran parte de Sudamérica. Quechua significa lugar cálido.

Maypichus qhishwa runa kawsanku kitikunata llimp’iy qulla awya yala kay suyu Colorea los lugares donde habitan los quechua en este mapa:

Chinchasuyu

Antisuyu

Kuntisuyu Qullasuyu

Chinchasuyu Antisuyu Kuntisuyu Qullasuyo

82

• ¿En qué región del Tawantinsuyu vives tú?

83

UnIdad

Qutuykiwan amawtata tapunkichaq chayta qhawachiychiq

Pinta los países en que se habla quechua de distintos colores:

5

Suyu llaqtakuna maypichus qhishwata rimanku waq jina llimp'ita llimp'iy

Qhishwa runaqa Colombia Qullasuyumanta Maule mayukama pampachakunku Jap'inata tukuy Sudamérica nisqapi saqinku

UnIdad

Llank'ana qutuykiwan tawantinsuyumanta uj suyuta mask'ay yachanaman qhawachiy Con tu grupo de trabajo investiga una de las regiones del Tawantinsuyu y expone ante el curso.

Colombia: Ecuador: Perú: Bolivia: Argentina: Chile:



84

Ima suyu llaqtakunataq Tawantinsuyu ukhupi kashanku

¿Qué países están dentro de cada región del Tawantinsuyu?

85

Qhishwa kulturamanta kawsasqa museo nisqa ruway

UnIdad

5

Arma un “Museo vivo” de la cultura quechua.

1. Wasiykipi imaykana artesanales herramientas utensilios nisqata ima qhishwa runaqmanta tantay

86

2. Yuyanchamanta p'acha wasimanta imaykana siq'ikuna artesanía instrumento musical herramientas nisqa ima aqllaychiq allichaychiq ima

3. Sapa imaykana sutinta ima pachachus ruwakun imapaq chayta riqsichiychiq

4. Wajaychiq masikunata yachachiqkunata ayllumanta yawar masikunata ima museo vivo nisqata qhawachiychiq

87

cOmunicación EscriTa

Aylluypi ruwanakuna

5

Actividades en mi comunidad

UnIdad

Uyariytaq ñawiriytaq Escucha y lee.

Ipaqa t'antata ruwan La tía hace pan

Ususiqa p'achata siran Chaykama ñañantaq p'achata t'aqsan Jatun mamanqa kusiywan awan

Mientras, ususi siran la ropa y su ñaña t'aqsan la ropa.

La abuela teje con alegría

88

89

Completa las oraciones.

5

Observa, lee y colorea según corresponda.

Junt'a rimanakunata junt'achiy

Imilla y lluqhalla _uywa

. (cuidan el ganado)

Jatun mama

_en _el _telar. (teje)

Ayllu _runa

_zanahorias.

Qhari tarpuq en el campo Warmi qarpaq el campo

(cosecha)

Qhari y warmi muju aqllanku Kaka uywa qatiq Wawqi uywa michiq

90

91

UnIdad

Chiqampi qhaway ñawiriy llimp'iy ima

Taller integrador

Chaninchay runakunapaq jamunanta wakichiy

Aylluymanta amawtakuna Los sabios de mi comunidad

Jatun tata jatun mama yachay wasiman rinku

5

Prepara la visita de invitados especiales

Yachachiqniyki yanapaywan kay qhishwa jarawita yachaqay

Con ayuda de tu profesor(a) o educador(a) tradicional aprende el siguiente poema:

JANAQ PHAWAQ WAMANCHALLAY janaq pawaq wamanchallay / kaykunapi chinkarquni / liqraykipi apawaspa / ñanchallayman churaykuway Chaymantaqa ripusaq / janaymanpis uraymanpis / wayra jina muyurispa / mayu jina qaparispa

UnIdad

Jatun tata o/y jatun mama van a la escuela.

Jatun tatakuna yachay wasiman jamuqkunata yachachiq yanapaywan ima tapuykunata munankiman ruwayta chayta qillqay Escribe con ayuda del profesor(a) o educador(a) tradicional, preguntas que te gustaría hacer a los abuelos y abuelas que serán invitados a la clase.

HALCONCITO DE ALTO VUELO Halconcito de alto vuelo / estoy perdido por estos lugares / llevándome sobre tus alas / ponme en mi camino. Desde allí sí me iré / hacia arriba o hacia abajo / libre como el viento / cantando como el río.

Cantos y cuentos quechuas/1 José María arguedas. redaccion.lamula.pe/2015/01/18/poesia-y-metafora-del-canto-quechua/albertoniquen

92

93

Uj jarawita jamuqkunapaq wakichiy

Prepara un poema de regalo para los invitados.

Uj takiyta riqta yachay wasiman riqtin takinaykipaq yachaqay Tata mamakuna

Aprende la canción que interpretarás cuando vaya el invitado y o invitada a la escuela.

5

En círculo conversa con tus compañeros y compañeras sobre los roles que desarrollan los siguientes habitantes de tu comunidad.

UnIdad

Muyupi masiykikunawan imatachus ayllumanta runakuna sapa uj ruwananku chayta rimay

Padres y madres

Jatun tata mamakuna Abuelos y abuelas

Wawakuna wasipi

Niños y niñas en la casa

Wawakuna yachay wasipi Niños y niñas en la escuela

Qhishwa simipi kay rimanakunata yachaqanku Aprenden las siguientes palabras en quechua.

Ayni

Reciprocidad y trabajo recíproco

Ayllu

Comunidad

Apukuna y/o mallkukuna

Espíritus o deidades

Jatun tata

Abuelo

Jatun mama

Abuela

Sutichay

Nombrar

Runa

Persona

CHAYNALLATAQ WAQAN NINKI Janaq phawaq siwar q’inti janaq phawaq quri q’inti qillqasqayta apapuway yanachallayman qupuy Waqanqachus manañachus llakinqachus manañachus Waqaykunqa chaypachaqa chaynallataq waqan ninki chaynallataq llakin ninki Janaq phawaq siwar q’inti janaq phawaq quri q’inti qillqasqayta apapuway yanachallayman qupuy

HALCONCITO DE ALTO VUELO Picaflor esmeralda que vuelas alto Picaflor dorado que vuelas alto lleva mi carta entrega a mi amada(o) ¿Aún llorará o ya no? ¿Aún estará triste o ya no? si llorara, dile que yo lloro igual, dile que yo me entristezco igual, Picaflor esmeralda que vuelas alto Picaflor dorado que vuelas alto lleva mi carta entrega a mi amada(o)

(Recopilación: José María arguedas) http://mundoquechua.blogspot.cl/2013/10/canciones-quechuas-traducidas.html

Masiwan jamuqkunapaq uj t’inkata wakichiy

Con un compañero o compañera prepara un regalo a los invitados.

May kitimanta tiyanki maqueta nisqata ruway Elabora una maqueta sobre el lugar donde vives.

Maquetata ruwanapaq siq’ikuna siq’i kutuchisqata phutukunata ima kitiykimanta tantay Para realizar la maqueta, junta dibujos, recortes y fotos de los elementos de tu entorno.

Jamusqakunata llank’ayniykita niy jinataq uj t’inkata jamusqakunata quy Explica a los invitados tu trabajo y regala uno de los dibujos a los invitados.

94

95

6 UnIdad

6 Muyuyniykuta waqaychana Protejamos nuestro entorno 96

97

Tradición Oral

6

Relación con la naturaleza

Chaqrakunaqa kinrapi chhikan chhikata tarpuyta puquchiyta atikun Imperio nisqamanta jamun

Pachamamawan sumaq tiyanata willayta ñawinchay Lee el texto “Armonía con la Pachamama”. Qhishwa runaqa qhasilla kawsaylla llamp'u sunqulla Paqarimuqtin pacha sumaq tiyanapi pachamamawan kawsayta mask'an muyuyninmanta kapun

Urqukuna watiqaqkuna kanku apukunataq jark’aqkuna ayllumantataq sapa rumamantaq ima kanku Aynipaq mamay nina jarq'aqkunatataqTatay nina

• • •

98

Chay allin tiyanaqa ayllupi kawsaypi qhawakun wawqi tura ñaña pana tata mama imakuna tukuy kanku

Jinatataq yura yaku mayu mallku willka kaqninkuna kanku chaninchanata tiyan Pujyukunataq pachamamaq ñawinkuna kanku kawsay pujyu kanku

Llank'ana qutuykiwan aylluykipi puquykunamanta ruwakunku chayta mask'ay

UnIdad

Pachamamawan tinkunakuy

Investiga con tu grupo de trabajo sobre los cultivos que se realizan en tu comunidad. Entrevista a un tarpuq, qarpaq o yaku kamayuq.

- Jayk'amantataq kay pata pata tiyan - Imaynataq pata patapi yuyukunata qarpayta ruwakun - Mayqin puquykunataq tarpunku - Ima pachapitaq tarpunku aymuranku ima

Qhishwa runa imaynataq pachamamawan riqsikunakun ¿Cómo se relaciona la persona quechua con la naturaleza?

Imata ruwanan tiyan ¿Qué función cumplen?

Imaraykutaq pachamamata anchata chaninchana tiyan ¿Por qué es importante respetar a la naturaleza?

99

Yachanaykiwan tarpuymanta jallp'amanta ima mit'ata wakichiy

Qhishwa ayllukunapaq wasi masipura sumaq tiyanapi kawsana ancha chaninchay ch'ipana kaqtin rimanata mask'akun

Yachachiqniykiwan qhari warmi masikunaykiwan ima rimay

Conversa con tu profesor(a) o educador(a) tradicional y compañeros(as).

• Yawar masiykipi aylluykipi ima imatataq ruwanku uywakuna waqpaq chaqrakuna yaykuqtin

• Imatataq aylluykipi ruwanku uj yawarmasiqta chaqran waqllikapuqtin aylluykimanta yaku khuchichakapun waq ch'ipana ima kaqtintaq • Imaynatataq ch'ipanakunata aylluykipi paskanku

100

101

UnIdad

6

Con tu curso, organiza la colaboración en una mit’a de siembra o preparación de la tierra.

cOmunicación Oral

Rimanakunata ñawinchay chaymanta riqsinki chaykunata muyupi wisq'ay

Pachamama rimaykuna

aquellas que ya conocías.

6

Lee las siguientes palabras y encierra en un

Expresiones sobre la naturaleza

Pachamamamanta imakunataq kay siq'ipi qhawakun muyupi wisq'ay

Chirininka

Urqu

• Urqu

• Mayu

• Parina

• Allqu

• Wik’uña

• Killa

• Kuntur

• Atuq

• Llama

• Chiririnka

102

Allqu

Atuq

Killa

UnIdad

¿Qué elementos de la naturaleza aparecen en estas imágenes? Encierra en un las palabras que correspondan.

Anka

Tuku

103

cOmunicación EscriTa

Uj masiwan rimay qanta Pachamamamanta kusichiyta llakichiyta ima chaymanta siq'iy

Kay pacha

Kusiy (alegría)

6

Este espacio

En la cultura quechua no es posible separar tiempo y espacio. Kay significa aquí y presente, es decir, lo que rodea al hombre.

Ima rimanakunata yachasqaykuta espacios geográficos nisqawan willapakunku Yuyanki chaykuna sutinkunata niy

¿Qué palabras que hemos aprendido se relacionan con espacios geográficos? Nombra aquellas que recuerdes.

Qaqa Kachi pampa

Qucha

Llakiy (tristeza)

Ichhu ichhu

104

105

UnIdad

Conversa con un compañero y dibuja lo que te produce alegría y tristeza de la naturaleza.

Kay rimanakunata niy imatachus niyta munan chayta mask'ay chaymanta qillqay

Maypichus rinan kanan ñawinchaytaq llimp'iytaq

Atuqqa willakuqpis kan Waqaykashaqtin chakachikun chayqa aymurayqa sumaq kanqa niyta munan Qallariypi chakakuqtinqa aymurayqa ñawpaqta kanqa

Q'uñi china atuq urqu atuqta urqunrayku apan chayqa urqukunapi puquykuna sumaq kanqa Pampapi riqtintaq chaypi puquyqa sumaq kanqa

Atuq akan ch'uñuman tukukun patampitaq kiwnata chuqllu qarata ima qhawakun chayqa puquyqa sumaq kanqa ninku

Killa

Qayna

Wata

Kunan

Q’aya

106

• • •

Imata niyta munan atuq chakachikuqtin ¿Qué pasa cuando el zorro se atraganta?

Imata niyta munan china atuq q'uñiriynin urqukunanta rin ¿Qué sucede cuando la hembra en celo va por los cerros?

Imatataq aka atuqpaqta willan ¿Qué indica la caca del zorro?

107

UnIdad

P’unchay

Jatun tatakunaqa ninku uywakunaqa qurakunaqa ima Wiraquchaqta Pachamamaqta ima willakuq kanku lluqsiqtinkuqa sumaq pacha tarpuypaq

6

Lee y colorea según corresponde.

Pronuncia las siguientes palabras, averigua su significado y escríbelo.

Taller integrador

6

Prepara un Diario Mural.

Imaykanata Yachachiq qusunqa pirqa willanata ruwanaykipaq chaypi tukuy ima Inti raymimanta churanki El profesor(a) o educador(a) tradicional te entregará materiales para elaborar un diario mural, donde colocarás todo lo que sabes acerca del Inti Raymi.

Inti Raymi

(La fiesta del Sol)

Runakunapaq intiqa imatachus niyta munan masiykikunawan chaymanta riman Comparte con tus compañeros y compañeras el significado que tiene el Sol para las personas.

Kay tapuykunata ñawinchay ayllumanta runakunata tapunaykipaq Inti Raymimanta

Lee las siguientes preguntas que te servirán para entrevistar a personas de la comunidad sobre Inti Raymi, la fiesta del sol.

Siqikunawan phutukunawan ima chaypi rinqa tukuy ima churayta munanki chayta Acompaña la información con dibujos, imágenes y todo lo que quieras agregar.

Ayllu Tatakunaykita jatun tatakunata runakunata ima wajay kay pirqa willanata Inti raymimanta qhawanankupaq

Invitan a tus padres, abuelos y miembros de la comunidad a conocer la exposición de los diarios murales sobre el Inti Raymi.

Kay riqsichinapi tukuy jamuqkunata Inti raymimanta yachaqasqaykita willay imaraykutaq chaninchana imaynataq ruwakun ima Jayk’aqtaq kay raymi ruwakun

¿Cuándo se realiza esta fiesta del sol?

Durante la exposición, explica a los invitados lo que has aprendido del Inti Raymi, la importancia que tiene y cómo se celebra.

PACHAMAMAMANTA KAY RIMANAKUNATA QHISHWA SIMIPI YACHAQAY Imaraykutaq qhishwa kulturapaq kay raymi ancha chaninchasqa

¿Por qué es tan importante esta fiesta para la cultura quechua?

Pikunataq kay raymipi kanku ¿Quiénes participan en esta fiesta?

Imaynataq kay raymi raymichakun ¿Cómo se celebra esta fiesta?

Yachaqanaykiwan ayllumanta kuraq tatakunata qhawayta riychiq chaypi tapuychiq Con tu curso visiten a personas mayores de la comunidad y realicen la entrevista.

Qillqana p’anqaykipi kutichisqata qillqay Registra en tu cuaderno las respuestas.

Tapuykunata tukuspa yachay wasiman kutiy

Una vez realizadas las entrevistas, vuelve a la escuela.

108

APRENDE ESTAS PALABRAS EN QUECHUA SOBRE LA NATURALEZA

Pampa: Jawa: Ukhu: Janaq: Karu: Kinra: Pata: Uray: Lluq’i: Paña: Chaqra: Urqu: Ñan:

espacio amplio o planicie. espacio reducido o patio. espacio que está dentro de otro espacio más amplio. espacio que se encuentra en la parte alta. espacio que se divisa a lo lejos. espacio que se encuentra al lado de otro espacio en pendiente. espacio que se encuentra encima de otro espacio. espacio que se encuentra en la parte baja. espacio que se encuentra al lado izquierdo de la persona. espacio que se encuentra al lado derecho de la persona. espacio destinado al cultivo. cerro destinado a pastizales. espacio destinado para el tránsito en la comunidad o para comunicarse con otros pueblos.

109

UnIdad

Muyuyniykuta waqaychana Protejamos nuestro entorno

Pirqa willanata wakichiy

110

7

Mi familia y mi tierra

UnIdad

7

Yawar masiy suyuy ima

111

Tradición Oral Conozco a mi familia

Urquq llakiyninkuna Yachachiqniykiwan ñawinchay

UnIdad

Lee con tu profesor(a) o educador(a) tradicional “Las penas del volcán”.

7

Pachamama kay jallp'akunata jatunchay Awkankillchawan parapaq phuyukunata jap'isunchiq Qaqakuna t'ikanchanqa p'isqukuna kuyukakuna wisk'achakuna wik'uñakuna ima kutimunqanku Tukuy kusikunankupaq wawakuna asikuy takiykuna ima uyarikunqa watiqmanta

Yawar masiyta riqsini

Chantaqa ariqa pachamamata mañan Yachachiqniykiwan masiykiwan ima rimay Jatun tatakunaqa ajinata willakunku uj p'unchayqa Ullawi ari riqch'aqtin waq lliji patampi kasqa Llakiymanta waqay kasqa muyuyninpi sapanlla kashaspa

Manaña qaylla llaqtakunamanta q'ipikuna chayamunku jinamantaqa ferrocarril nisqa llank'aqkunanwan ripunku

Llaqtakunapiqa manaña runa karqachu llamakuna wik'uñakuna ima manaña michirqankuchu urqukunaq kinranpi Ch'inlla tukuy niqpi karqa

Awkankillchapiqa manaña sallinata rantinkuchu jinamantaqa llank’aqkunawan yawarmasikunawan ima minera nisqa ripukun Manaña paranchu yakupis manaña tiyanchu chayrayku uywakuna astawan sumaq kitikunaman ripunku

Chantaqa maypichus runanqa tarikun waynakunan sipaskunan qhari warmi wawakuna ima llaqtakunata tapun Ullawi llaqtaqa jinata kutichin

112

Amincha llaqtaqa jinallataq kutichin qaqakuna jinallataq

Conversa con tu profesor(a) o educador(a) tradicional y compañeros(as).

• • •

Imaraykutaq Ullawi ari llakisqa paqarimusqa ¿Por qué el volcán Ollagüe amaneció triste?

Pikunataq ariwan rimanku imatataq ninku ¿Quiénes hablaron con el volcán y qué le dijeron?

Ima masichanataq runakuna suyuwan kawsanankupi tiyan ¿Qué relación tienen las personas y el territorio en que viven?

Aylluykupiqa tukuy jap'iqasqa rimanakuna tiyan qhishwa saphiyku qasqanrayku

• Kalanka: Mayukunapi tiyakun Tuta p'unchayta mayu challwakunata watiqan Kalankakunata cintura nisqapi apan chaykama chillillanku uran patan mayu purina rin • Sirina: Munasqa warmi kan mayupi qaqakunapi ima layqan

113

Raphipi block nisqamanta uj runa kaykunamanta qhishwa pachamanta siq'iy

UnIdad

7

Dibuja en una hoja de block a uno de estos personajes del mundo quechua.

Llaqtachaq Uj llaqtata paqarichinku runakuna kanku Jinapis jatun tata jatun mamakuna ima kanku aylluman sayarichiyta yanapanku llank'anan puquykunanwan ima riqsichikuspa

114

Warmichakuy Qhari warmiwan kuskachakuq maki mañanakuypi Jatun yawarmasi niyta munan aylluqa ari niyta atin Musuq warmichaypi sumaq tiyanata yanapan

115

Aylluykimanta uj sawata wajay imaynataq warmichakuynin raymichanku tapunaykipaq

cOmunicación Oral

Sispa ayllu

Invita a un matrimonio de tu comunidad para preguntarles cómo celebraron su warmichakuy.

UnIdad

7

Parentesco

Qhawaytaq ñawinchaytaq Observa y lee.

- Imaynataq warmichakuyta ari ninku - Ima jaywaytataq ruwakun - Imatataq ayllu ruwanan karqa - Imaynatataq p'achallisqa rirqanku - Ima tusuykunatataq takiykunatataq ima ruwakurqanku

Tata

Mama

Wawqi

Pana

Sispa tura Tiyala

Tiwla

Sispa wawqi

116

Sispa ñaña

117

Awturitratuyniykita tiwlaykikunata ima siq'iy Sutinkunata niy

Kay junt'a rimanakunata junt'achiy chaymanta kallpawan niy

Dibuja tu autorretrato y los retratos de tus tíos. Di sus nombres.

Mi

y yo vamos a la vertiente.

UnIdad



7

Completa y pronuncia estas oraciones en voz alta.

(primo) •

Mi

y yo vamos a _pastorear _las _llamas. (prima)



Mi

_teje _un _aguayo. (tía)



Mi

vive _en Calama. (tío) Yachanaykiwan imata ruwanku maypitaq tiyanku tiwlaykikuna tiyalaykikuna primuykikuna ima chayta rimay Comparte con tu curso qué hacen tus tíos, tías y primos y dónde viven. Tiyalay Silvia t'antata ruwan Payqa Ullawipi tiyakun

Ayllu masichay, yawar ma si m

118

asichay y. , llaqta masicha

119

cOmunicación EscriTa Observa el dibujo y lee la oración.

7

Este espacio

Siq'ita qhaway chaymanta junt'a rimanata ñawiriy

Maypitaq runakuna kashanku qhaway kallpawan niy Observa la ubicación de personas y pronuncia en voz alta.

• Karupi suchu suchuta kachi pampata chinpayta qhawakun. A lo lejos se ve el tren que recorre el salar.

• Janaqpi parinakuna phawanku.

UnIdad

Kay pacha

• Uj p'isqu jamp'ara patapi

• Uj parina jamp'ara urapi

En el cielo vuelan las parinas.

• Rumi kanchapi llamakuna allpaqakuna ima samanku.

• Uj wisk'acha yachachiq lluq'inpi

En el corral de piedra descansan las llamas y alpacas.

• Pachamamaq ukhunpiqa kitikuna rupha yaku purina tiyan. Ñanta tarispaqa yakuta jawaman kallpawan lluqsichin. En la tierra hay lugares con caudales profundos de agua caliente, cuando encuentra una salida, ella emana con fuerza.

• Uj wik'uña wawaq pañanpi

• Q'ichichikuna qillqana pirqa qayllapi

• Urqu kuskapi ashkha jallp'api qillqasqa tiyan. En la falda del cerro hay muchos geoglifos.

120

121

Observa las imágenes y completa las oraciones.



Las _llamas _pastan _en _la

del _poblado.



7

(planicie)

Los _burros se _encuentran _en _un

. (patio)

del _cielo vuela _el _halcón.

• (En lo alto)



Camino _a Camiña vemos

de cultivo.

(campos)

de _la _roca _está _la _wisk’acha.

• (Encima)

_de _las _terrazas _está _la _casa.

• (En lo alto)

122

123

UnIdad

Siq'ikunata qhaway chaymanta junt'a rimanata junt'achiy

Taller integrador Yawar masiykimanta uj willayta siq’iy

7

Ilustra un relato de tu familia

UnIdad

Yawar masiy suyuy ima Mi familia y mi tierra

Aylluykimanata uj amawtata siq’inchay masiykikunawan rimanakuy imatataq aylluykimanta amawtakuna ruwanku Dibuja a un sabio de tu comunidad y comenta con tus compañeros y compañeras las actividades que ellos realizan.

Yachachiqniyki yanapaywan amawata qhishwa ayllumanta imaynatataq kanan tiyan niy chaymanta uj ruwanakunata qillqay Con ayuda de tu profesor(a) o educador(a) tradicional describe las características que debe tener un sabio en la comunidad quechua y escribe alguna de las tareas que desarrolla.

Qutukunapi tantakuychaq ñawpaq willayta yawar masiyki willakun chayta niy. Reúnanse en grupos y relata alguna de las historias que se cuentan en tu familia.

Uj riqsichiyta willanamanta wakichiy yachaqanaykiman willanaykipaq. Prepara una presentación del relato para contarlo al curso.

Yawar masita uj imaykanata cultura qhishwa nisqamanta mañay yachaqanaykiman riqsichinaykipaq

Pide a algún familiar que te preste algún elemento propio de la cultura quechua para que la expongas al curso mientras presentas el relato al curso.

124

125

126

8

Relatos de mi comunidad

UnIdad

8

Aylluymanta willanakuna

127

Kamayuqkuna ayllurayku llank'anku Los líderes benefician a la comunidad con sus obras

Kay willanata uyariy

Yachachiqniykiwan masiykikunawan ima kuska aylluykita puriy jatun llank'anakunata riqsisqakuna ruwasqankuta riqsinapaq

Recorre tu comunidad junto a tu profesor(a) o educador(a) tradicional y compañeros (as) para reconocer obras importantes realizadas por los riqsisqa.

8

Tradición Oral

UnIdad

Escucha el siguiente relato.

T'uqu yaku Peinemanta Ñawpaq pachaqa yakuqa camiones aljibes nisqapi Peine llaqtaman apamuq kanku Mana imayna yaku kananta karqachu

A

K

P

K

einemanta sapa yawarmasi kinsa watapi phatma pachata qunku larq'ata ruwanapaq Qullqita tantanapaq ruphay pachapi pujllanakunata wakichirqanku

uraq tataqa aylluta wakichin qarpana larq'ata ruwanapaq

40 km. nisqa karu pujyumanta llaqtaman yakuta apanampaq

uraqmanta yuyayta quqmanta chaqra runamanta waq kamachiqkuna ima llaqtamanta allinta yuyaychanku chayrayku kunanqa yakuta t'uku yakupi jalch'anku chaywan qarpankutaq aylluta mikhuchinkutaq

Mask'ay • Ima llank'aykunatataq llaqta ruwan ¿Qué obras construyó el pueblo?

• Ima ruwaytataq riqsisqakuna ruwanku ¿Qué labor cumplen los riqsisqa?

• Ima riqsisqataq aylluykipi jatun llank'ayta ruwan

¿Qué riqsisqa han hecho un aporte importante en tu comunidad?

128

• Pikunachus umanchanku chay llank'aykunata (chaka larq'a pukara apu wasi ima) tapuy

• Imaynataq ruwanku

• Mashkhataq qhipakunku

• Ima allin ruwaytataq qun

129

Ayllumanta willanakuna Relatos de la comunidad

8

Con tu grupo escojan y armen una maqueta de una construcción u obra de tu comunidad (canal de regadío, pukara, iglesia, puente, otra…).

cOmunicación Oral

UnIdad

Qutuykiwan aqllaychiq aylluykimanta llank'ana maqueta nisqata ruwaychiq larq'a pukara apu wasi chaka waqkuna ima

Aylluypiqa uj jampiq kan allin kawsanamanta payqa umayuq tukuy unqusqakuna Pachamamamanta sapa raphi saphi ruru ima pakaynin riqsin

Yachaywasi masiykikunawan uj jampiqman tapuykunata wakichiy Prepara con tu curso una entrevista a un o una janpiq.

Materiales • • • • •

130

la o

masil Plasticina, greda Papel Pegamento Ramitas Témperas

- Imaynataq yachaqarqan - Mayqintaq llank'ananmanta ancha chaninchay - Imatataq ayllu ruwarqa - Qurakuna yurakuna imawan llank'an

131

Masiykikunawan tukuy qurakunata suyuykimanta qhawachinata ruway

UnIdad

8

Arma con tus compañeros(as) un herbario con las plantas y hierbas de tu zona.

• Sutinta qillqaychiq imapaqchus kan Escriban su nombre y para qué sirven.

132

133

U

j qucha kantupi mama wallataqa usanta usakushasqa nin Wawakunanqa muyuyninpi pujllasharqanku nin mana karuchakuspa Uj awicha atuq chayniqta purishaspa qhawaspa qhipakusqa nin Wallataqta wawakunanta misk'ichikuspa karumanta qhawaq nin imaynatataq jap'iyman nispa t'ukuriq nin - Wallataman qayllaykuspa munasqa mamay uj tapuyta ruwayta munani nispa nisqa imatataq wawakunayki puka chakichayuq kanankupaq ruwanki Wallataman qayllaykuspa munasqa mamay uj tapuyta ruwayta munani nispa nisqa imatataq wawakunayki puka chakichayuq kanankupaq ruwanki. Chaymantataq nina wasimanta jurquni puka chakichayuqña kashanku China atuqqa wasinman ripuspa uj nina wasita wakichisqa q'uñichispataq munasqa wawakunanta churaykusqa Ancha sumaq wawakunay puka chakichayuqllataq kanqanku nispa unanchaq Nina wasi ukhumanta uj ch'aqway lluqsiq qallarisqa Chiss-pun chiss-pun China atuqqa phinkispa niq llimp'iy llimp'iy llimp'iy Chaymantataq nina wasita kicharisqa Wawakunanta may ruphasqata tarisqa China atuqqa may phiñasqa wallataqa mask'aq lluqsisqa winqakuyta munarqa Uj chawpi quchapi tuytuspa wawakunanwan taripasqa

134

8

LA ZORRA Y LA WALLATA

China atuqqa mana ni imata ruwayta atispa qhawasqa mana tuytuyta yachasqachu Chaymanta ajinata qapariq churakusqa Atuqkuna urqukunamanta atuqkuna pampakunamanta jamuychiq yanapawaychiq Ajinamanta pachaq atuq rikhurimusqanku tukuyniqmanta jamusqanku urqukuna chinakuna juch'uykuna jatunkuna ima China atuqqa tukuyman ajinata nisqa Wawqikuna ñañakuna jaqay wallataqa wawakunayta wañuchichiwan muchuchiyta yanapawaychiq Tukuy qucha yakuta ujyana Ch'aki kashaqtin ñuqa jap'isaq Tukuy atuqkuna qucha kantuman chimpaykuspa ujyariq churakusqanku Wallataqa kallpawan asikusqa Ni tukuy atuqkuna kay quchataqa ch'akichiyta atinkumanchu wawakunanman nisqa Atuqkunaqta wisankuqa may punkisqaña kasharqa ajinapis ujyashallarqankupuni wakinqa phataq qallarirqanku Waqkunataq qhipanta phatarqanku Ashkha wañusqanku mana yupayta atikusqachu wallataqa yaku chawpipi asillasqapuni

Extraído de la obra “Relatos de la Literatura Oral y Escrita del Altiplano Puneño, de Édwin P. Titto Quispe.

• China atuq imatataq wallataqta chiwchikunawan ruwayta munarqa ¿Qué quería hacer la zorra con los polluelos de la wallata?

• Wallataqa china atuqta imatataq nin ¿Qué le dijo la wallata a la zorra?

• China atuq imatataq ruwan ¿Qué hizo la zorra?

• Imaraykutaq wallata china atuqman jinata nin ¿Por qué la wallata dio ese consejo a la zorra?

135

UnIdad

Kay willayta yachachiqniykiwan uyariytaq ñawiriytaq

cOmunicación EscriTa Marca la alternativa correcta.

8

El abuelo cuenta un cuento

Allinta aqllaspa chimpuy

Kunturwan warmi michiqwan willanata ñawiriy Lee el cuento “El cóndor y la pastora”.

EL CÓNDOR Y LA PASTORA

U

j kuti michiq karqa llamakunata michispa puñukapuq

• kunturqa michiqta jap'in pay….……. Puñuy

Takiy

Watiqay

Uywa michiq

(dormir)

(cantar)

(vigilar)

(cuida el ganado)

UnIdad

Jatun tata uj willanata willan

Kunturqa uj p'unchay puñusqata tarisqa chaymanta pata urquman wasinman apakapusqa

Sipasqa ancha llakisqa kawsasqa wasinmanta karupi tarikuspa Kunturqa kusikunanpaq aychata mask'aq lluqsisqa chaymanta kankaspa mikhunanpaq qusqa Michiqqa llakisqapuni kashasqa Kunturtaq uj p'unchay lluqsiqtin sipasqa atuq Antoniota riyta qhawasqa yawarmasinman willananta mañasqa payta mask'aq jamunankupaq

• kunturqa sapa p'unchay ……… mikhuyta apanpurqa Sara jank’a

(maíz tostado)

kiwna y jawakuna

(quinoa y habas)

Aycha kanka

K'ita quwi

(carne asada)

(conejo silvestre)

Tatanqa mask'aq pataman lluqsisqa wawanta sinturanmanta watasqa uraykachispataq wasinman apakapusqa Tataqa mana qhasillachu kashasqa paymanta kunturqa kutimunqa chayta yachasqa Jatun wirkhipi pakanku khuruykuchun qulluykuchun

• ………….. sallqa uywa tata mamanman willan Allqu

Chiririnka

Atuq

Wik’uña

(perro)

(moscardón)

(zorro)

(vicuña)

Kuntur qaqaman chayamuqtintaq mana michiq tarinchu llakiyta waqan Ancha phiñasqa michiq wasinman ripun chaymanta millayta riman Kuntur ripuqtintaq pakakun chayman tata maman rinku

• Kunturqa nana taripanchu chantaqa ……………….. Llank’ay

Mikhuy

Waqay

Samay

(trabajar)

(comer)

(llorar)

(descansar)

Imillaqa khuru jallp'api junt'a Kutikapusqa

136

137

Willana quyta munan kay willana chayta siq'iy

Escribe el nombre de los siguientes elementos:

UnIdad

8

Dibuja el mensaje que entrega esta fábula.

Kay imaykanamanta sutinkunata qillqay

138

139

Kay rimanakunata ñawinchay Lee las siguientes palabras.

Willana

(cuento, relato)

Qhishwa

(quechua)

Uyariy

(escuchar)

Musuq

(nuevo)

Jatun tata

(abuelo)

Tapuy

(preguntar)

Rimay

(hablar, comentar)

Tata

(papá)

Kay willanata uyariy

Escucha el siguiente relato

Mana ñawinchay qallarispa kay qhishwa rimanakuna yachaqay Antes de leer aprende esta palabras en quechua.

140

Tumpay

Sospechar

Qhawanakuy

Envidia

Sumaq p’achallisqa

Elegante

Wik’uña

Vicuña

EL JOVEN ENAMORADO

Kayqa sumaq sunqu suwa qhari kasqa, tutakunapi sipasta watukuq llaqtaman chayamusqa Wik’uña llimp’i p’achawan sumaq k’acha qhari kasqa ancha tusuy siki tutakunallapi jamusqa tukuy tuta tususpataq sut’iyashaspaqa mana ni ima niyta atispa usqhayllata ripusqa Sipas masikunaqa tumpata qharimanta ni pi paymanta yachasqankuchu chay waynaqa mana waynachu atuq kan nisqanku sipaspaq tukuy ima apamusqanta layqakunanmanta kanqa Sipasqa mana iñiyta munasqachu paykunaqa mana sunquwan kaspa nisqa Uq p’unchay watasqanku mana ripuyta atinapaq paqarishaspa waynaqa atuqpi kutikusqa jinapuni kasqa Chhika nisqa sipasqa jinata ruwasqa uq sipaskunataq yanapasqanku Jinamanta waynata watasqanku mana wasimanta lluqsiyta saqisqankuchu Qhispichiwanki waynaqa ancha phiña qhaparisqa llank’anay tiyan ichaqa pay mana paskarqachu jinamanta paqarin sut’icharqa chaymanta wayna atuqman kutipusqa kirukunanwan wasqata k’utusqa chaymanta ripusqa sipasqa munasqanmanta ancha llakisqa qhipakusqa Chaymanta sipasqa tukuy wayna apamusqanta qhawayta munasqa chaypi tukuy ima thanta qarakunalla wurrumanta waq uywakunamanta ima kasqa

Este era un encantador hombre que llegaba por las noches a visitar a una joven del pueblo. Era un hombre elegante, con su terno color vicuña. Le gustaba mucho el baile, pero llegaba solo en las noches y bailaba toda la noche. Aclarando el día se despedía sin dar mayores explicaciones, partiendo rápidamente. Las amigas de la niña empezaron a sospechar del hombre, pues nadie sabía de él. Empezaron a decirle que el joven era tan solo un zorro y que los regalos que tan desprendidamente le traía, tampoco eran reales sino solo producto de un encantamiento. —No —les decía ella y no quería creerles, pensaba que sus actitudes eran de envidia. Sus amigas insistieron y la desafiaron a que un día lo amarrara para que no se pudiera ir, que al amanecer se rompería el encanto y se convertiría en zorro, lo que realmente era. Tanto insistieron, hasta que un día ella decidió hacerlo y con la ayuda de sus amigas, lo amarró y no dejaron que se fuera. —¡Suéltenme! —gritaba él muy enojado—, tengo que ir a trabajar.

8

Aylluymanta willanakuna Relatos de comunidad

WAYNA

UnIdad

Taller integrador

Pero ella no lo soltó, hasta que al aclarar el día él se convirtió en zorro, cortó la soga con sus dientes y se fue, quedando muy triste la joven enamorada. Luego ella quiso ver todo lo que el joven le había regalado. Vio que la ropa y los géneros eran solo viejos cueros de burro y otros animales.

141

Ñawinchaspa kutichiy

SIK’IMIRAMANTA

EL CUENTO DE LA HORMIGUITA

Uj kuti uj sik’imiracha jatun mayuta chimpayta munasqa Chaysi chakata mana tariyta atispa uj sacha raphipi chimpayta qallarisqa Ña raphi puririshaqtin, uj khurucha qhawaquspa nisqa - mana sach’a raphillapiqa kay jatun mayu chimpayta atiwaqchu Astawanqa jaku kusi kusichapa wasinta pay yanapawasunchiq nispa Chaysi kusi kusichaqa wasinta risqaku Payqa llikhatas awashasqa - kusi kusicha jatun mayuta mana chimpayta atinikuchu manachu yanapariwankikuman -nispa khuruchaqa nisqa Kusa kusa jaku ari chayqa qankunawan kuska llank’arqusun – nisqa kusi kusichaqa Chaysi kinsantinkumanta mayu patapi qurakunatamanta awaspa kusi kusipa llikhanmanta chaka ruwayta qallarisqaku Chay chakata tukurquspataq sik’imirachaqa jatun mayuta chimpasqa

Dice que había una vez, una hormiguita que quería cruzar un gran río. Pero al no encontrar un puente trató de cruzar en la hoja de un árbol. Después de empezar su intento de cruzar, la vio un gusanito y preocupado le dijo: No podrás cruzar el río solo en una hoja, más bien vamos a la casa de la arañita, ella podrá ayudarnos. Excelente, dijo la hormiguita y se fueron a donde la arañita, esta les sugirió trabajar juntos. Entre los tres empezaron a unir arbustos con la telaraña para hacer un puente. Luego de terminar de construir el puente la hormiguita pudo cruzar el puente.

¿Cuál es la idea central y los personajes?

Rimanaykiwan kay uyarisqa willanata rimay Relata con tus propias palabras el relato escuchado.

Atuqmantawan michiqmantawan uj siq’ita ruway Haz un dibujo del zorro y de la pastora

En grupo aprende estos poemas y recítalos a tus compañeras y compañeros.

142

RIPUY-RIPUY

DESPEDIDA

Ripuy-ripuy niwashanki (iskay kuti) / manaraq ripuypaq kallashaqtiy / manaraq ripuyta unashaqtiy Ripuytaqa ripullasaq (iskay kuti) / wanwapa tulluchan qinachayuq / kusiq llikachan punchuchayuq

Dices que me ausente / insistes en que me vaya /cuando aún no estoy para irme /cuando todavía no deseo alejarme. De irme, sí me iré (bis) / con mi quenita de hueso de zancudo / con mi ponchito de tela de araña

UnIdad

Kay willana imamantataq riman pikunataq runakuna kanku

8

Después de leer responde.

143

Kay mayt'u kulturaykimanta qhishwa simiykimanta ima astawan riqsinaykipaq allin kananta suyayku Kinsa ñiqipi suyakuyku

Esperamos que este libro te haya servido para conocer más de tu cultura y lengua quechua. Te esperamos en tercero básico.