713 10 28MB
Uzbek Pages [122]
Table of contents :
Cover G-5
Contents G-5
Uzbeki G-5
معارف وزیرلیگی
اۉزبېک تیلی بېشینچی صنف درسليک کتابی
باسیلگن ییلی1399 :
سرود ملی دا وطــن افغانستـــــان دى
دا عـــزت د هـــر افـغـان دى
دا وطــن د ټولو کـــور دى
د بـــــلـوڅــــــو د ازبـکـــــــو
کور د ســولې کور د تورې د پښتــــون او هــــزاره وو
ورسره عرب ،گوجــــر دي
براهوي دي ،قزلباش دي دا هېـــــواد بــه تل ځليږي په سينــــه کــې د آسيـــــا به نــوم د حق مو دى رهبـــــر
هر بچی يې قهرمـــــــان دى د تـــرکـمنــــــو د تـــاجـکـــــو
پــاميــــريان ،نـورستانيــــــان هـــــم ايمـــاق ،هم پشـه ېان
لـکـــه لـمــــر پـر شنـــه آسمـان
لـکـــه زړه وي جـــاويـــــدان وايــو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر
معارف وزیرلیگی
اۉزبېک تیلی بېشینچی صنف درسلیک کتابی ( - 5صنف)
باسیلگن ییلی 9311 :هـ .ش. الف أ
کتاب مشخصاتی ------------------------------------------------------------مضمون :اۉزبېک تیلی درسلیک کتابی مؤلفلر :تعلیمی نصاب اۉزبېک بۉلیمی درسلیک کتابلر مؤلفلری تېکشیرووچیلر :تعلیمی نصاب اۉزبېک بۉلیمی درسلیک کتابلر مؤلفلری صنف :بېشینچی متن تیلی :اۉزبېکی یوکسلتیرووچی :درسلیک کتابلر تألیفی و تعلیمی نصابی نینگ یوکسلتیریش عمومی ریاستی ترقهتووچی :معارف وزیرلیگی عامه آگاهلیگی و روابط ریاستی باسیلگن ییلی :هجری شمسی 9311 ایمیل آدرس[email protected] :
-----------------------------------------------------درسلیک کتابلر معارف وزیرلیگیگه تېگیشلی بۉلیب ،بازارده آلدی -ساتدیگه اجازه بېریلمهیدی .متخلفلر بیلن قانونی معامله بۉلهدی.
ب
معارف وزیرینینگ پیامی اقرأ باسم ربک اهلل
بیزگه حیات بغیشلهگن و اۉقیش و یازیش بویوک نعمتیگه اېگه قیلگن تینگری تعالیدن منتدارمیز و تمانیدن بیرینچی قتله اۉقیش پیامی نازل بۉلگن اېنگ سۉنگی رسول حضرت محمد مصطفیگه کۉپ درودلر بۉلسین.
9311نچی ییلی ،معارف ییلی نامیگـه مسـمی بـۉلگنلیگـی برچـهلرگـه معلـود دیـر .شـوندهی بیزنینـگ عزیـز مملکتیمیزده تعلم و تربیه تیزیمینینگ اَیریم بۉلیملریده اساسی اۉزگریشلر کېلیشی ممکن .اۉقیتووچی ،اۉقووچی ،کتـاب، مکتب ،اداره و آته-آنهلر کېنگش ادارهلری ،افغانستان معارف تیزیمینینگ اساسی و آلتیلیـک عنصـرلریدن حسـابلنهدی و بولر مملکت تعلیم و تربیهسینی رواجلنتیشریشده مهم رول اۉینهیدی .بوندهی بیـر مهـم پیتـده ،افغانسـتان معـارفینینـگ بویوک عایلهسی و باشچیسی ،مملکت تعلیم و تربیهسینینگ زمانوی تیزیمینی رواجلنتیریشده اساسی اۉزگریشلر یـرهتـیش اوچون قرار قبول قیلگن. شو اوچون ،تعلیمی نصابنی اصالح و رواجلنتیریش ،معارف وزیرلیگینینگ مهم بیرینچی درجهدهگـی ایشـلریدن سنهلهدی .درسلیک کتابلر کیفیتی ،محتواسی و اولرنی مکتبلر ،مدرسهلـر و باشـ ه دولتـی و شخصـی تعلیمـی ادارهلـرده ترقهتیش جریانی تۉغریسیده اعتبار قرهتیش معارف وزیرلیگینینگ دستورلریده بیرینچی اۉرینده دیـر .بیزنینـگ درسـلیک کتابلریمز کیفیتلی بۉلمهگن صورتده ،مملکتده تعلیمی پایدار هدفلرگه اېریشهآلمهیمیز. یوقاریدهگی ذکر بۉلگن هدفلر و بیر مهم تعلیمی تیزیمگه اېریشیش اوچون ،مملکت بۉییچه برچه اۉقیتـووچیلردن، اولرنی کېلهجک نسلنینگ تربیهلووچیلری صفتیده ،التماس قیله میز که اولر اوشـبو کتـاب و محتواسـینی عزیـز بالـهلرگـه اۉرگهتیش جریانیده هرقندهی سعی و حرکتلریدن باش تارتمهسینلر و دینی ،ملی و انت ـاد فکرلـی بـۉلگن فعـال و آگـاه نسلنی تربیهلش اوچون کوشش قیلسینلر .اۉقیتووچیلر ،هرکـون ینگـی تعهـد و مسـؤولیت پـییرلیکدن تشـ ری ،عزیـز اۉقووچیلرنینگ ی ین کېلهجکده افغانستاننینگ ثمرهلی ،متمدن و معمار خل ی صفتیده رواجلهنیشینـی نیـت قیلیـب ،درس بېریشنی باشلهسینلر. عزیز اۉقووچیلردن ،اولرنی مملکتنینگ کېلهجک اېنگ ارزشلی سرمایهسی صفتیده ،ایستهیمن که اولر فرصتنی قۉلدن بېرمهی ،اۉقیتووچیلرنینگ درسیدن ادب و احتراد کمالی بیلن علم اۉرگهنیب ،اولرنینگ بیلیمیدن تۉغری شکلده فایدهلنسینلر. آخرده ،مملکت برچه تعلیمی ایش بیلرمانلری ،تعلیم و تربیت دانشمندلری و اوشبو درسلیک کتـابنـی تیـارلش و ایدیت قیلیش اوچون جدی سعی و حرکت قیلگن تعلیمی نصاب بۉلیمیدهگـی فنـی همکـارلردن منتـدارچیلیک بیلـدیریب، اولرگه تینگری تعالیدن بو م دس و انسانساز یۉلده موف یتلیک ایستهیمن. بیر معیاری و رواجلنگن معارف تیزیمیگه اېریشیش و آزاد خلقلی آباد ،آگاه و مرفه افغانستان آرزوسی بیلن. دکتور محمد میرویس بلخی معارف وزیری
ج
فهرست عنوان
سان
بېت
9
رحملی ذات
9
2
نعت
6
3
اۉقووچیلر بیلن سۉزلشوو
91
4
اېنگ شیرین و اېنگ اچیق نرسه نیمه؟
93
5
پارلمان
91
6
کېلینگ موزیم نی کۉره یلیک
22
1
حضرت عمر فاروق(رضی اهلل عنه) رعیت پرورلیگی
26
8
آمو دریا
39
1
تینچلیک اهمیتی
35
91
آلتین تربوز
41 د
99
ساغلیک نی س لش
44
92
باغدارلیک
41
93
لطفی هروی
52
94
واکسین فایدهلری
51
95
تیلویزیون
69
96
مهمان دۉستیک
66
91
بابر باغی
11
98
لطیفه
15
91
ددیللیک
18
21
کورهش
89
29
سبزمن (سوزوان)
85
22
قیش فصلی
88
23
شعر
12
24
کشتهچیلیک
15
25
نادد قیصاری
18
26
بیلیم
912
21
قۉشنیلر ح ی
915
28
تریاک ضررلری
918
21
لغتلر
994
ههـ
بیرینچی درس
رحملی ذات
اويدن چیقیب ،استه -سېکین درختلر تمان قدم قۉیدیم .كۉم-كۉك درختلرنینگ يپراقلری هيلپيرر اېدی. درختلردن بیری نينگ يانيده چیرایلی بير گلنی کۉریب ،اونگه« :قندهی گۉزهل و چیرایلی گل سن!» دېديم .گل تبسم قیلیب« :مېن چیرایلی و گۉزهل من ،لېکن مېنی یرهتگن ذات نهایت گۉزهل و چیرایلی دیر» دېدی. تانگ یېلی گللر ایپارینی هر تمانگه سېپیب ،گل یپراقلرینی محبت قۉلی بیلن سِ يلب اۉتر اېدی« .یېل ،قنچهلر مهربان سن!» دېديم ،اونگه. 1
یېل ،گللر ایپاری بیلن یوزیمنی سیلب« :مېن مهربانمن ،لېکن مېنی یرهتگن ذات نهایت مهربان و رحملی دیر» دېدی. بیردنیگه آسمانده بولوت کۉریندی .بولوتلر بیر -بیریگه قۉشیلیب ،یاغمیر یاغه باشله دی. اگر دان و درختلرگه یاغمیر یاغمسه ،اولر سووسب؛ اریقلر ،دریالر و بوالقلر سووی قوريب قالر. شونده انسان ،حیوان و اۉسيمليكلر تیریک قاله آلمس. شوچاغده بولوتلر گولديرهب« :اﷲ(جلجالله) انسان و برچه یرهتگن نرسهلرینی یخشی کۉرهدی و اولرگه مهربان دیر .اگر اﷲ(جلجالله) نینگ لطف و مهربانلیگی بۉلمسه ،بیز بولوتلر ،یاغمیر و قارنی یاغدیرالمس اېدیک» دېدی. اویگه قیتیب کېلدیم .آته-آنه م بیر کتابنی اۉقیب ،مضمونی حقیده سۉزلشیب اۉلتیرگن اېکنلر. اولرگه« :سیزلرگه رحمت! برچه نرسهلرنی بیلهسیزلر» دېب ،ايتديم. شونده ،آته م مهربانلیک بیلن« :باله جانیم! همه نرسه نی بيله دیگن اﷲ(جل جالله) دیر .او، یخشیراق تورموشنی خواهلهيدیگن کیشینی یخشی کۉرهدی» دېديلر. اساسی توشونچه: اﷲ(جلجالله) حقیده معلومات تاپماقچی بۉلگن باله ،گل ،تانگ یېلی و بولوتلر بیلن سۉزلشهدی. اولر ،باله گه اﷲ(جلجالله) نینگ چيرايلیگی ،مهربانلیگی و مخلوقلرینی یخشی کۉریشی حقیده معلومات (جلجالله) بېرهدیلر .سۉنگره او ،آته -آنهسیدن اﷲ(جلجالله) حقیده سۉرهیدی .آته -آنهسی اونگه اﷲ نینگ برچه نرسهلرنی بيليشی و اﷲ(جلجالله) نی قهیېرلردن تاپیب آلیش ممكنلیگی حقیده معلومات بېرهدیلر.
2
فعالیتلر: -1درس متنينی تاووش چیقرمسدن اۉقیب ،سۉنگی پاراگراف نینگ مفهومینی اَیتیب بېرينگ! (جل جالله) یره تگن نرسه لرنینگ اۉنته سی آتینی یازیب ،سۉنگره باشقه لرگه ایتیب -2اﷲ بېرینگ! -3قوییدهگی سۉزلر معناسینی سۉزلیکدن تاپیب ،مناسب جملهلرده ایشلهتینگ: یپراق ،تبسم ،ایپار ،بیردنیگه ،کۉرستگیچ برماق -4متندن ایسته گن جمله نگيزنی تنلب یازینگ؛ یازگن جمله نگيزنی باشقه لرگه اۉقیب بېرینگ و تنلشینگیز دلیلی نی هم اَیتینگ!
3
گرامر قاعدهلری: -1اویدن چیقیب ،استه -سېکین درختلر تمان قدم قۉیدیم. قهیېردن چیقیب ،استه -سېکین درختلرتمان قدم قۉیدیم؟ -2گل ،تبسم قیلیب« :مېن ،چیرایلی و گۉزهل من» دېدی. گل ،تبسم قیلیب ،نیمه دېدی؟ (جل جالله) نهایت -3یېل ،گل لر ایپاری بیلن یوزیمنی سِ یلب« :مېن مهربان من ،لېکن اﷲ مهربان دیر» دېدی. کیم ،گللر ایپاری بیلن یوزیمنی سیلب ،کیم نهایت مهربان دیر ،دېدی؟ -4آته -آنهم بیر کتاب اۉقیب ،مضمونی حقیده سۉزلشیب تورگن اېکنلر. کیملر بیر کتابنی اۉقیب ،مضمونی حقیده سۉزلشیب اۉلتیرگن اېکنلر؟ یوقاریدهگی جملهلرگه دقت قیلینگ! بیرینچی جمله «قهیېردن؟» ّ ایکینچی جمله «نیمه؟»، اوچینچی و تۉرتینچی جملهلر «کیم؟» سۉزلری آرقهلی سۉراق گپگه اۉزگرگن دیر. شونده ی درک گپ لرنی «کیم؟ ،نیمه؟ ،قنده ی؟ ،قه یېرده؟ ،قیسی؟ ،قچان؟ ،قنچه؟»... كبی سۉزلر بیلن سۉراق گپلرگه اۉزگرتيريش ممکن. سۉزلشوو: اۉقووچیلر ّ ایکی گروپ گه بۉلینيب ،اهلل(جل جالله) صفتلری حقیده اۉز ارا سۉزلشسین لر .هر گروپ اﷲ(جلجالله) صفتلریدن نېچیتهسینی یازسین ،سۉنگره هر گروپدن بیر کیشی ،یازگنلرینی باشقهلرگه اۉقیب بېرسين. فعالیتلر: -1درس متنینی اۉقیتووچی استه -سېکین اۉقیسین .اۉقووچیلر دقت بیلن اېشیتیب، قوییدهگی سۉراقلرگه جواب بېرسینلر: * باله ،کیم نینگ حقیده همه نرسهنی بیلماقچی اېدی؟ * اویدن چیقیب ،درختلر تمانگه قندهی قدم قۉیدیم؟ * تانگ یېلی نیمهلرنی هرتمانگه سېپیب ،نیمهلرنی محبت قۉلی بیلن سیلب اۉتر اېدی؟ * کیم گللر ایپاری بیلن یوزیمنی سیلب« ،مېن مهربان من لېکن اﷲ(جلجالله) نهایت مهربان دیر» دېدی؟ * بیردنیگه آسمانده نیمه کۉریندی؟ سۉنگره نیمه بۉلدی؟ 4
* بولوتلر گولديرهب ،نیمه دېدی؟ * اویده آته -آنهسی نیمه حقده سۉزلشیب اۉلتیرگن اېدیلر؟ * او ،آتهسیدن كيم حقیده سۉرهدی؟ * آتهسی اونگه نیمه دېب ،جواب بېردی؟ -2درس متنیدن بيرنېچه جمله نی تنلب یازینگ ،سۉنگره یازگن جمله لرینگیزدن سۉراق گپلر توزینگ! -3تۉرتته سۉراق جمله یازینگ ،سۉنگره اولردن درک جمله توزینگ! -4قوییده گی جمله نی (کیم ،قچان ،قنده ی ،قه یېرگه ،نیمه قیله دی) سۉراق سۉزلر بیلن جملهلرگه اۉگیرینگ: آلتونساچ هرکون شوق -ذوق بیلن مکتب گه بارهدی.
5
ای ّکینچی درس
نعت
سېن اېرورسن محبوب حق ،اې نبی لر سروری اې که نورینگ دیر مقدم ،هم مؤخر خلقتینگ یېمريلدی کاخ کسری ،اۉچدی گبرنینگ اۉتی گپ گه کيردی میده تاشلر حقنی اظهار ایله دی سېنينگ مدحینگ اۉزکالمیده بیان اېتتی خدا شرک و ظلم و فسق دنیانی باسیب آلگن اېدی اۉتـدی عمريم اې تمنـا ،جهل و نـادانـلیک بیلن
صــاحب مـعــراج «اوادنـی» ،خــالیـق رهبــری عظمتینگ گه برچه حیران انس و جن ،دیو و پری اول زمان دنیاگه کېلدینگ چرخ و چنبر اختری چین یوره ک بیرله ایشانینگ بیلمه نگیزلر سرسری مېن نېچوک وصفینگ بیان ایلب قیله ی روشنگری؟ برچه دن بېردینگ نجات آخرزمان پیغمبری یـا شــفیع الــمــذنبین ،قـوتـقز بـاللـردن بـری رضوانقل تمنا
6
7
گرامر قاعدهلری: قویېدهگی جملهلرنینگ خط چیزیلگن سۉزلریگه دقت قیلینگ: -1دانا دشمن دین نفع امکانی بار و نادان دۉست دین ضرر امکانی کۉپراق.
(نوایی :محبوب القلوب)
-2فلکدن ،آسماندن ،کۉکدن آشگای فخر اېتیب باشیم، صــداقتلی ،قــدردان ،آشــــنا و دۉست و یــاریــم بار. (حبیبی)
-3اې پری وش گل یـوزینگدن پـرده آل! کیم غمینگدین کۉزده یاشیم بۉلدی آل! یـار بـۉلگایلـر سـېنگا محشـــر کـونی، احمــد مختــار ایـــله اصحـــاب و آل. (فضلی)
* یوقاریده گی بیرینچی جمله ده ايشله تيلگن دانا -نادان ،دشمن -دوست ،نفع -ضرر، قرمه -قرشی سۉزلر دېیلهدی. قرمه -قرشی سۉزلر: شکل و معناسی بیر -بیریگه اۉخشه مس و ضد بۉلگن سۉزلر قرمه -قرشی (متضاد) سۉزلر دیر. * یوقاریده گی ّ ایکینچی مثالده ایشله تیلگن (فلک ،آسمان ،کۉک) و (قدردان ،آشنا، دۉست ،یار) سۉزلری معناداش سۉزلر دیر. معناداش سۉزلر: شکلی هر خېل و معناسی بیر -بیریگه یقین و اۉخشش بۉلگن سۉزلر معناداش (مترادف) سۉزلر دیر. * فضلی قلمی گه منسوب تویوقدهگی( ،آل= آلماق ،آلیب تشلهماق ،آل= قیزیل ،قیزرگن، آل= قوم ،اېل ،خاندان) سۉزلری شکلداش سۉزلر دیر. شکلداش سۉزلر: تلفظی و یازیلیشی بیر خېل ،اما معناسی هر خېل بۉلگن سۉزلر شکلداش (مشابه) سۉزلر دیر.
8
فعالیتلر: -1اۉقووچیلر ّ ایكی گروپ گه بۉلینيب ،بیرینچی گروپدن بیرکیشی ،بیرینچی بیت نی اۉقیسین و ّ ایکینچی گروپدن بیرکیشی اونينگ معناسینی ایتیب بېرسين ،سۉنگره بونينگ عكسی تكرار اېتيلسين. -2قوییدهگی بیتلرنینگ بۉش جایلرینی تۉلدیرینگ: * سېن اېرورسن محبوب حق ......صاحب معراج او ادنی...... ، * ای که نورینگ دیر مقدم .......عظمتینگ گه برچه حیران ..... -3قوییدهگی سۉزلرنینگ قرمه -قرشی (متضاد) سینی یازینگ: ایسیق ،......... -خامّ ،........ -اچیق،........ - * کېچه ،......... -آقّ .......... - یېنگیل......... - قوییدهگی سۉزلرنینگ شکلداشی (متشابه) نی تاپیب ،معنالرینی یازینگ: اۉت ،........... -آت ،.......... -قاش ........... -سۉز......... - قوییدهگی سۉزلرنینگ معناداش (مترادف) سۉزلرینی یازینگ: ظلم ،.......... -تېز ،.......... -کاخ ،.......... -اېلگری......... -
9
اوچینچی درس
اۉقووچیلر بیلن سۉزلشو
عزیز اۉقووچیلر ،ینگی اۉقوو ییلیگه خوش کېلیبسیز! تۉرتینچی صنفنی بیتتیریب ،بېشینچی صنف نی باشله گن لرينگيز اوچون سيزلرگه اولكن موفقیتلر تیله یمن .بېشینچی صنف ده اۉقيله ديگن درسلر ینه ده قیزیقراق و مهم راق دیر ،شونینگ اوچون وقت نینگ هرلحظه سینی غنیمت بیلیب ،بیلیم اۉرگنیشگه حرکت قیليشلرينگيز كېرهك دیر .بیلیم ،توگنمس بایلیک دیر. وقتدن اونوملی فایدهلنگن اۉقووچی ،کتاب اۉقیشگه هم ،اوی تاپشیریقلرینی بجریشگه هم، آته -آنهسیگه یاردم بېریشگه هم اولگورهدی. 10
فعالیتلر: * متندن ،آستیگه خط چیزیلگن سۉزلرنی کۉچیریب یازینگ! * متننی اۉقینگ؛ آستیگه خط چیزیلگن سۉزلرنینگ قیسی سۉز تورکومیگه کیرگنینی اَیتینگ! گرامر قاعدهسی: قوییدهگی جملهلرنی اۉقیب ،خط چیزیلگن سۉزلریگه دقت قیلینگ: یخشی اۉقووچی مکتب گه کېچیکیب کېلمه یدی .یخشیلردن اۉرنك آلینگ و بیر -بیرینگیز بیلن اۉرتاق بۉلینگ! سېوینچ درسگه تیارلنیب کېلدی .او ،اوی تاپشیریقلرینی بجرهدی .اۉقیتووچی ،سېوینچگه یخشی بها بېردی. یوقاریدهگی جملهلرده چیزیق بیلن کۉرسهتیلگن سۉزلر فعل دیر. فعل: ایش ،حرکت ،حالت و حادثه یوز بېرگنینی معین بیر زمانده بیلدیروچی سۉز ،فعل سۉزی دیر. مثال: باره من ،کېله دی ،یازه دی ،اۉقیدی ،ایشله ماقده ،بېرگن اېدیلر ،کۉرماقچی سیز ،آلیب کېلسه ،باشلنگ
فعالیتلر: الف -قوییدهگی جملهلرنی اۉقینگ و تورلی فعللر بیلن شونگه اۉخشش جملهلر توزینگ: ینگی اۉقوو ییلی باشلندی .بېشینچی صنفده قیرق ّ ایکی اۉقووچی درس اۉقییدی .اولر، حاضر امالء یازماقده .بېشینچی صنف اۉقووچیلری افادهلی اۉقیش و روان یازیشنی بیلهدیلر. 11
ب -کۉچیرینگ؛ فعللردن ،باشقه جملهلر توزینگ: بیلیم ،توگنمس خزینه دیر .مېن اېرته لب ساعت آلتی ده توره من .ساعت اۉن ّ ایکی ده درسیمیز توگهیدی .هرکونی اویده ّ ایکی ساعت درس تیارلهیمن .مېن بدیعی کتابلرنی هم اۉقییمن. ج -سۉراقلرگه رد جواب بېرینگ: اۉرنک: سیز کابلگه بارگنمیسیز؟ یۉق ،مېن هېچ قچان کابلگه بارمهگنمن. صنف داشینگیز هرکونی مکتبگه کېچیکیب کېلهدیمی؟ ... . . . . . . . . . . . . . . . . سیز اۉزبېک تیلیده یازیشنی بیلمهیسیزمی؟ . . . . . . . . . . . .. . . . . . بابر درسگه یخشی تیارلنمهیدیمی؟..................قوییدهگی بۉشلیکلرنی تۉلدیرینگ: اۉرنک:
نیمه کیم، نیمه قیلماقچی؟ قیلدی؟ کیم ،نیمه قیلماقده؟ کیم، مکتبگه کېتماقچی یېمک یېماقده کتاب اۉقیدی ____ ____ رسم چیزدی ____ تېمور سپورت قیلدی باتور ____ گۉزهل ____ ____ موسیقی اېشیتدی ____ ____ خطا یازدی
اوی
12
تۉرتینچی درس هدفلر: ***
سۉراقلر:
اچیق نرسه ،نیمه؟ اېنگ شیرین و اېنگ ّ
کونلردن بیر کون ،لقمان حکیمنی خۉجهیینی اۉز آلدیگه چارلب: «مېنگه اېنگ شیرین نرسهنی پیشیریب کېلتیر» دېبدی.لقمان حكيم باریب ،تیل پیشیریب کېلتیریبدی. باشقه بیر کون خۉجهیین ینه لقمان حکیمنی چارلب: «مېنگه اېنگ ّاچیق نرسهنی پیشیریب کېلتیر» دېبدی.لقمان حکیم بو قتله هم تیل پیشیریب کېلتیریبدی. لقمان نینگ بو قيلگن ایشیدن حیرتلنگن خۉجهیین ،اوندن: «اې لقمان ،بو نیمه قيلگه نينگ؟ شیرین نرسه دېسم همّ ،اچیق نرسه دېسم هم ،سېنفقط تیل پیشیریب کېلتیردینگ» دېب سۉرهبدی. «اې خۉجهم ،تیل دنیادهگی اېنگ شیرین نرسه دیر ،چون که او بیلن انسانلر جوده شیرینو یاقیملی سۉزلر ایتهدیلر .شیرین سۉز ،کیشیلر کۉنگلیگه محبت و قووانچ تاپتیرهدی و انسانلر ارهسیده دۉستلیک و ایلیق مناسبتلرنی ایجاد قیلهدی. عکسینچه ،تیل اېنگ ّاچیق نرسه هم دیر ،چونکه تیلدن چیققن ّاچیق سۉزلر ،آدملر یورهگینی آغریتیب ،رنجیتهدی و حتی که دۉستلرنی دشمنلرگه ایلنتیرهدی. هه ،عزیز اۉقووچیلر! انسانلرنی بیر -بیری بیلن دۉست و ایناق قیله دیگن هم ،یاو و یمان قیلهدیگن هم تیل دیر. امیر علیشېر نوایی هم شو حقده شوندهی دېگن: هر کۉنگول که تیل سنانیدين جراحت دور ،هم یومشاق سۉز و شیرین تیل اونگه مرهم و راحت دور. 13
اساسی توشونچه:
فعالیتلر: -1صنفداشینگیز درس متنینی اۉقی یاتگنده دقت بیلن اېشیتینگ! -2لقمان حکیم نیمه اوچون هم اچیق و هم شیرین یېمک اَیتیلگنده ،فقط تیل پیشیریب آلیب باردی؟ -3شیرین سۉز طفیلی بیرارکیشی بیلن دۉست لشگن یا که بیرار جنجالدن قوتیلگن بۉلسنگیز ،باشقهلرگه حکایه قیلیب بېرینگ! -4اچیق سۉز طفیلی بیرار کیشی دن خفه بۉلیب قالگن بۉلسنگيز ،صنف داشلرینگيزگه ایتیب بېرينگ! -5سۉزلیکدن فایدهلنیب قوییدهگی سۉزلرنی معنی قیلينگ: حکیم ،خۉجهیین ،چارلب (چارلماق) ،یاقیملی ،ایناق ،سنان ،جراحت ،یومشاق ،ایلیق ،قتله -6یوقاریدهگی سۉزلردن اوچتهسینی تنلب ،مناسب جمله توزینگ! -7هرقطاردن بیرکیشی نوبت بیلن توریب ،توزگن جملهسینی اۉقیسین. -8بیرنېچه اۉقووچی ،نوبت بیلن اۉقیلگن جملهلرنینگ تۉغری یا كه ناتۉغریلیگی حقیده فکر بیلدیرسین. -9قیزیققن یا ایستهگن ّ ایکی اۉقووچی لقمان و خوجهیین نقشینی اۉینه سین و دیالوگ نی تمثیل شکلیده اَیتسین.
14
گرامر قاعدهلری: قوییدهگی جملهلرنی دقت بیلن اۉقینگ: لقمان باریب ،تیل پیشیریب کېلتیردی. لقمان شوندهی جواب بېردی. امیرعلیشېرنوایی بو حقده شوندهی دېگن. لقمان ایتدی. آتهم توناکون سفردن کېلدیلر. اونی بیر نېچه دقیقه آلدین کۉردیم.یوقاریده گی جمله لرده کېلتیردی ،بېردی ،دېگن ،ایتدی ،کېلدیلر و کۉردیم سۉزلری اۉتگن زمان فعللری دیر .بو فعللرنینگ برچهسی اۉتگن زمانگه تېگیشلی بۉلگنی اوچون اولر اۉتگن زمان فعللری دېیلهدی. اۉتگن زمان فعلی: ايش -حركتنی سۉزلش پیتیدن آلدین بجریلگن یا که بجریلمهگنینی بیلدیرهدی؛ اۉرنک: آلدیلر ،اوردی ،قره مه دیک ،قازدینگ ،کویله دی ،ییقیلدیم ،کۉرمه دیم ،بارمه دی و باشقهلر. فعالیتلر: الف :قویېدهگی جملهلرنینگ قهی بیریده اۉتگن زمان فعلی ایشلهتیلگن: -1مېن بازارگه کېتهمن. -2او ،بازاردن کېلدی. -3آیدین ،کون بۉیی جاکت تۉقیدی. -4اوکهم تیلویزیون کۉرهدی. ب :یانمه-یان اۉلتیرگن اۉقووچیلر ،بیرگه لشیب اۉتگن زمان فعلی بیلن ّ ایكیته جمله توزسین لر .بو جمله لرنینگ بیری مثبت یعنی بجریلیش و باشقه سی منفی یعنی بجریلمسلیکنی انگلتسین. ج :هرقطاردن بیر کیشی توریب ،توزگن جمله سینی اۉقیسین و باشقه لر او حقده فکر بیلدیرسینلر. د :قوییدهگی جملهلرنی مناسب سۉزلر بیلن تۉلدیرینگ: آتهم سفردن اۉتگن كون . . . . مېن اوی تاپشیریغینی ،. . .کېین بو یېرگه کېلدیم. قوشلر درختدن . . . .15
هـ :قوییدهگی ترتیبسیز یازیلگن سۉزلردن ،تۉغری بیر جمله توزینگ: بوگون ،کېلدیلر ،تانگدهّ ، ایکی مهمان ،کیشی و :قوییده گی جمله لرده تینیش بېلگی لری قۉییلمه گن .بېلگی لرنی مناسب یېرلرگه قۉیینگ: آهای بېکتاشقۉی ایچکی و هۉکیزلرنی هیدهب کېل نېگه مونچه سېکین یورهسن تېزراق یوریب کېلسنگ بۉلمهیدیمی مېن دوگانهلریم بیلن بیرگه درس اۉقیب اوی تاپشیریغینی بجردیم ،کېین چق-چقلشیب صحبت قوردیک
اوی تاپشیریغی:
16
بېشینچی درس هدفلر:
سۉراق:
پارلمان پارلمان سۉزی بیر فرانسوی سۉز بۉليب ،گپیریش و سۉزلش معناسینی انگلتهدی .اۉتمیشده مذاکره ،مباحثه و مناظره قيليش اوچون توزهتیلگن مجلسلر و ييغينلرنی پارلمان دېگنلر. بوگونگی كونده پارلمان دېگنده ،ملی شورا و ســنا مجلسی توشونيله دی .افغانســـتانده بو مجلسلرنی اولسی جرگه و مشرانو جرگه دېيديلر ،دېمك ،پارلمان ّ ايكی مجلس ،يعنی ملت وكيللری مجلسی(اولسی جرگه) و سنا مجلسی (مشرانو جرگه) دن عبارت بۉلهدی. پارلمان بوگونگی دموکراتیک دولتلرنینگ بیر بۉلیمینی تشكيل اېتهدی .پارلماننی اولوس اویی هم دېیدیلر ،چونكه بو يېرده ملت َسيلهگن وكيللر و اېل آرهسیده حرمتگه سـزاوار بۉلگن 17
یاش اولوغلر ايش آليب بارهدیلر. پارلمان نینگ اساسی ایشی قانونلرنی تصویب قیلیش دیر ،شونینگ اوچون اونی قانون چيقرووچی كوچ هم دېيديلر. پارلمان اعضالری اېل (خلق) تمانیدن سیلنه دی .اولسی جرگه یا ملی شورا دولت نینگ عملگه آشيره دیگن ایشلرينی كوزه تيب باره دی؛ نظارت اېته دی و دولت بودجه سینی تصویب قیله دی .ملت وكيل لری نينگ سانی مملكت اهالیسی سانیگه قره ب بېلگی لنه دی .حاضرگی اولسی جرگه اعضالری 249كيشی دير. مشرانو جرگه یاكه سنامجلسی اېسه ،ملی شورا تمانیدن تصویب اېتیلگن ایشلر و قانونلر تۉغريسيده مشوره و مصلحت بېره دی .مشرانو جرگه اعضالری نينگ بير قسمی َسيلنه دی و باشقه بير قسمی اېسه ،دولت باشليغی تمانیدن تعیين لنه دی .افغانستان سنا مجلسی نينگ اعضالری 102كيشی دن عبارت دير.
اساسی توشونچه:
فعالیتلر: الف :درس متنینی دقت بیلن اۉقینگ و قوییدهگی سۉراقلرگه جواب بېرینگ: -1پارلمانده نېچه مجلس بار؟ -2پارلمان مجلسلری قيسیلر دیر؟ -3پارلمان نينگ اساسی ایشی نیمهلردن عبارت دیر؟ -4پارلمان قندهی كوچ دېب اتلهدی؟ -5پارلماننی نیمه اوچون خلق اویی دېیدیلر؟ -6پارلمان اعضالری قندهی َسیلنهدی؟ -7سنامجلسی قندهی ایشلر تۉغريسيده مصلحت بېرهدی؟ 18
ب :تۉرت گروپ گه بۉلینیب ،پارلمان تۉغريسیده سۉز يوريتينگ؛ هرگروپ دن بیر کیشی صنفداشلرينگيزگه اۉز گروپینگيز فکرینی ايتيب بېرسین. ج :قوییدهگی ینگی سۉزلرنی سۉزليكدن تاپیب ،معناسینی کتابچهلرینگیزگه يازينگ: اۉتمیش ،مذاکره ،مباحثه ،مناظره
اوی تاپشیریغی:
19
گرامر قاعدهلری: الف :قوییدهگی جملهلرنی دقت بیلن اۉقینگ: -1نیمه اۉقییاپسیز؟ (نیمه اۉقی یاتّیز؟) -2قرآنكريم اۉقییاپمن( .قرآن کریم اۉقی یاتدیم). -3بالهلر مکتبده توپ اۉینشهیاپدی( .بالهلر مکتبده توب اۉینهشاتدی). -4قۉیاش چیقماقده. -5بابر مکتب گه کېتماقده. -6باله لر قیشنی اۉز قیشالقلریده اۉتکزه یاپتیلر( .باله لر قیشنی اۉز قیشالقلریده اۉتکزاتدیلر). یوقاریده گی جمله لرده گی ،اۉقییاپسیز ،اۉقییاپمن ،اۉينشه ياپدی ،چيقماقده ،كېتماقده اۉتكزهیاپتیلر سۉزلری حاضرگی زمان فعللرينی انگلتهدی. حاضرگی زمان فعلی: حاضرگی زمان (حال) فعلی ایش -حركت و حالت نینگ سۉزلش پيتیده بجریلیشی و دوام اېتيشینی بېلديرهدی. اۉرنک: گۉزهل ،دوگانهسی بیلن ایشلهیاپدی. توران ،بازارگه کېتماقده. ّاېکینچی ،قۉش هیدهیاپتی. فعالیتلر: الف :قوییدهگی جملهلرنی دقت بیلن اۉقیب ،حاضرگی زمان فعللرینی کۉرسهتینگ: -1مرال باققه بارماقده. -2جیران خط یازهدی. -3ساالر فوتبال اۉینهدی. -4باغبان ،باغ نی سوغارهياپدی. -5آی نور شعر اۉقیماقچی. -6نازلی ،گل تېرماقده. -7دهقان ،خرمن نی ینچهیاپتی. 20
ب :برچه یانمه-یان اۉلتیرگن اۉقووچیلر ،حاضرگی زمان فعلی بیلن اوچ -اوچ جمله توزسینلر. ج :هر چوکیدن فقط بیر کیشی توریب ،توزگن جملهلردن بیرینی اۉقیب بېرسین. د :قوییدهگی جملهلرنی حاضرگی زمان مناسب فعللری بیلن تۉلدیرینگ؛ بیز مکتب ، . . . . .قیزلر باغچهده ، . . . . . . .دهقانلر قۉش ، . . . . . . .تورسون آت ، . . . . . . .آته م بازار . . . . . . . . هـ :قوییدهگی ترتیبسیز جملهلرنی ترتيب گه سالينگ: دكانیده /ساتووچی /ماقده /پول /سنه یاپدی /ییالق /قه /باره /تورغون اوی تاپشیریغی:
21
آلتینچی درس هدفلر:
***
سۉراقلر:
کېلینگ ،موزیمنی کۉرهیلیک!
بیرکونی آته م ،مېن و اوکه م باتورگه« :سیزلرنی کېله سی جمعه کونی موزیم گه آلیب بارهمن» ،دېدیلر .بیز جوده قووانیب« :موزیم قندهی يېر؟» دېب سۉرهدیک. «موزيم بیر مخصوص عمارت (بنا) بۉلیب ،اونده قدیمی و تاریخی بویوم لر و نرسه لرسقلنهدی و نمایشگه قۉییلهدی» دېديلر ،آتهم. شونده ،اوكه م« :آته جان! اولکه میزنينگ قیسی شهرلريده موزیم بار؟» دېب سۉره دی، آتهم دن. آتهم اونگه« :کابل ،هرات ،مزارشریف ،قندهار و ینه بیر نېچه ک ّته شهرلرده موزیم بار ،لېکن اولکهمیزدهگی اېنگ ک ّته و بای موزیم ،کابل موزیمی دیر» دېديلر. مېن و اوکهم اۉته شوق بیلن جمعه کونینی کوتیب توردیک .جمعه کونی اېرتهلب آتهمدن: «قچان موزیم گه کېتهمیز؟» دېب سۉرهدیم. آتهم مېنگه« :قیزیم ،ساعت اۉنلرده كېتهمیز» دېدیلر. بیز ،موزیم گه باردیک .جوده ک ّته و چیرایلی بنا اېکن .آته م بیز بیلن بيرگه یوریب ،هر بۉلیمینی بیرمه -بیر بيزگه كۉرستديلر .او یېرده اېنگ قدیمگی خط لر ،کتابلر ،ایدیشلر ،کییم لر، قوراللر ،اوی اسباب -انجاملرینی کۉردیک .بو نرسهلر تاش ،یاغاچ ،تېمیر ،آلتین ،کوموش ،تېری، قوماش (تکه) و باشقه نرسهلردن یسلگن اېدی. موزيم نی تماشا قيلر اېكن ميز ،آته م بيزگه« :موزیم لر هر بیر اولکه و اولوس نینگ تاریخی کۉزگوسی و ملتلر بايليگی دیر .اونینگ هر بیر بویومی بیزگه اوزاق تاریخدن حکایه قیلهدی، 22
شونینگ اوچون ،اولر نسلدن -نسلگه سقلهنيب کېلهدی» :دېب معلومات بېرديلر. موزیم ده گی نرسه لر اۉلکه میزنینگ تورلی قوم لریگه تېگیشلی اېدی .او یېرده گی تورلی مجسمهلر ،کشتهچیلیک بویوملری ،قدیمگی خطلر نمونهلری و جواهر ایشلنگن تاقینچاقلر مېنگه جوده یاقدی. اۉشه کونی بیز اوچون خاطرهلی و قووانچلی کون بۉلدی .خدا خواهلهسه ،مېن موزیم حقیده کۉرگن -بیلگن لریم نی اېسده ليك شكلیده يازيب ،اونی اۉقیتووچیم و صنفداشلریم گه اۉقیب بېرهمن ،دېب نیت قیلدیم. اساسی توشونچه:
فعالیتلر: الف -قويیدهگی سۉراقلرگه جواب بېرینگ: -1اۉلکهمیز نینگ قیسی شهرلریده موزیم بار؟ -2سيز قيسی موزيملرنی كۉرگنسيز؟ -3موزیمده سقلنهدیگن قندهی بویوملرنی بيلهسيز؟ ب -سیزلردن بیرارته نگیز بوندن ایلگری موزیم نی کۉرگن بۉلسنگيز ،باشقه لرگه سۉزلب بېرینگ! ج -اوچ گروپگه بۉلینیب ،موزیم نینگ اهمیتی حقیده بحثلشینگ. د -هرگروپدن بیر کیشی اۉز گروپینینگ فکر -مالحظهلرینی باشقهلرگه اَیتیب بېرسین. ح -قوییدهگی سۉزلرنی سۉزلیکدن فایدهلنیب ،معنا قیلینگ: موزیم ،کېلهسی ،بویوم ،قورال ،کېلهجک ،تاقینچاق ،اېسدهلیک ،قوماش. و -یوقاریدهگی سۉزلردن اوچتهسیگه مناسب جمله توزینگ!
اوی تاپشیریغی:
23
گرامر قاعدهلری: قوییدهگی سۉزلرنی دقت بیلن اۉقینگ: بارهدی ،قۉییلهدی ،کېتهمیز ،سقلنهدی ،یازماقچیمن ،اۉقییمن. یوقاریدهگی فعللرنینگ برچهسی کېلهسی زمانگه تېگیشلی بۉليب ،اولرنينگ بیرارتهسی هم اۉتگن زمان یا که حاضرگی زمان فعل لری اېمس .بونده ی فعل لرگه «کېله سی زمان فعلی» دېیلهدی. کېلهسی زمان فعلی: سۉزلب تورگن پیتدن کېین بجریله دیگن یا بجریلمه یدیگن ایش -حرکت و حالتنی بیلدیره دی :مثاللر :کېله دی ،یازه دیلر ،بارماقچی ،کېته من ،کېلمه یدی ،یازمه ی سیز، کېتمهیمیز و باشقهلر. فعالیتلر: الف -قوییدهگی جملهلرده کېلهسی زمان فعلینی بېلگیلنگ: -1بوگون صنفداشیم بیلن اوچرهشهمن. -2آتهم سفردن کېلدیلر. -3هوا بولوت ،یاغمیر یاغهدی. -4کېلسنگ ،یخشی بۉلهدی. -5مېن آتهمگه خط یازدیم. ب -کېلهسی زمان فعلی بیلن ّ ايكی جمله توزینگ! ج -هرقطاردن بیر کیشی ،توزگن جملهسینی تختهگه يازسین. د -قوییدهگی جملهلردهگی بۉش اۉرینلرنی مناسب فعللر بیلن تۉلدیرینگ: -1اېرتهگه مهمانلر . . . . . . . -2اۉتگن كونی بازاردن سودا . . . . . . . -3وعده قیلیب . . . . . . -4سېن بوگون سفرگه . . . . . . .می؟ ح -قوییدهگی جملهلرده قیسی زمان فعللری بارلیگینی اَيتيب بېرينگ: -1مېن مکتب گه کېتهمن ،سېن هم کېتهسنمی؟ -2کېل ،اولوغ بېککه یاردم بېرهیلیک! -3کېچه ،اوی تاپشیریغینی بجردیم ،صنفده سېنگه کۉرستهمن. 24
و -قوییدهگی متندن اۉتگن زمان و کېلهسی زمان فعللرینی اجرهتيب یازینگ: «فرصت اۉتدی ،ایشلر توگه مه ی قالدی .اېندی نیمه قیله میز؟ یخشی سی بابرنینگ قاشیگه بارهيليك .او یاردم بېرماقچی اېدی .خدا خواهلهسهّ ، ایکیمیز همت قیلسک ،ایش بجریلهدی».
اوی تاپشیریغی:
25
یېتّینچی درس هدفلر:
سۉراقلر:
حضرت عمر فاروق(رضیاهللعنه) رعیتپرورليگی
بیر کېچه حضرت عمرفاروق(رضی اهلل عنه) رعیت نینگ احوالیدن خبر آليش مقصديده اویدن تشقریگه چیقدیلر .هوا یاقیملی و آی هر تمانگه ياروغ ليك ساچیب ،قرانغوليكنی محو اېتيب تورر اېدی .عمرفاروق تېگرهك -اطرافگه يورر اېکنلر ،كۉزلری اوزاقدهگی بیر چادر (خیمه) گه توشدی .اۉشه تمان يوره باشلهديلر .چادر آلديده بیر غریب کیشی اۉلتیرگن و چادر ایچیدن بیر عيال كيشینينگ آه و نالهسی اېشيتيلردی. حضرت عمر(رضیاهللعنه) او کیشیدن« :سیز کیمسیز؟» -دېب ،سۉرهديلر. 26
غریب« :مېن بير کۉچمنچی فقيرمن .صحرالرده یشه یمن .یاردم سۉره گنی امیرالمؤمنین يانلریگه كېلديم» دېدی. حضرت عمر(رضیاهللعنه) آه و ناله نينگ سببینی سۉرهديلر. فقير کۉچمنچی« :مېنینگ عیالیم بۉلهدی .اونی توغوروق دردی توته ياپتی» ،دېدی. حضرت عمر(رضیاهللعنه)« :عیالینگ یانیده ،بيرار کیشی بارمی؟» دېب ،سۉرهديلر. «يۉق» دېدی ،كۉچمنچی.حضرت عمر فاروق(رضی اهلل عنه) کۉپ شاشیلینچ حالده اویلریگه قیتیب کېلدیلر .ام گلثوم آتلی خاتینلریگه( :اُم گلثوم حضرت علی کرم اهلل وجهه قیزی بۉلگن) اﷲ(جلجالله) اجر و ثوابینی آليشنی ايستهیسنمی؟» دېب ايتديلر.اُم گلثوم (رضیاهللعنها)« :البته ،اما قندهی اجر و ثواب؟» دېب سۉرهديلر. حضرت عمر فاروق(رضیاهللعنه)« :بیر غریب خاتین نی توغوروق دردی توتيب توريبدی ،لېکن اونینگ آلدیده اونگه ياردم بېرهديگن هېچ کیم یۉق» دېديلر. ام گلثوم« :اېستهسنگيز حاضر سیز بیلن بيرگه بارهمن» دېب ،ايتديلر. اولر ،بيرآز اون ،ياغ و بيرته قزانچه آليب ،كۉچمنچی كيشی نينگ چادری تمانگه يۉل آلديلر. چادرگه بارگچ ،ام گلثوم خاتين گه ياردم بېريش و حضرت عمر(رضی اهلل عنه) يېمك پيشيريشگه كيريشديلر. آره دن كۉپ اۉتمهی ،امگلثوم نينگ چادردن «اې امیرالمؤمنین ،سويونچی بېرينگ!» دېگن تاووشی اېشيتيلدی .اﷲ تعالی بو كۉچمنچی عايلهگه اۉغيل باله بېردی. كۉچمنچی كيشی حضرتعمر(رضیاهللعنه) نی تانیب« :اې امیرالمؤمنین! مېنی کېچیرینگ .سیزنی تانیمب من .سیز امیرالمؤمنین بۉله توریب ،یاغ ،اون و قزانچه کېلتیریب ،يېمك پيشيردینگیز. حرمتلی عيالينگيز خاتينيمگه ياردم بېردی .سيزلرگه قندهی منتدارچیلیک بیلدیریشنی بیلمهیمن. خدا سیزگه اجر -ثوابینی بېرسین» دېدی. حضرت عمر(رضیاهللعنه)« :اې اینیم! کیم كه اﷲ(جلجالله) بندهلری نینگ مسؤولیتینی اۉز ذمهسيگه آلگن ،اولرنینگ ک ّته -کیچیک قيينچيليكلريدن خبردار بۉلیشی کېرهک. مسلمانلرگه باشلیق بۉلگن كيشی اولرنینگ قیینچیلیکلریدن خبردار بۉلمسه ،دنیا و آخرتده ضرر کۉریب ،قیامت کونی شرمنده بۉلیب ،اویاتگه قالهدی» دېب تأكيدلهديلر.
27
اساسی توشونچه:
فعالیتلر: الف :متننی دقت بیلن اۉقینگ .مسلمانلر باشلیغی قندهی بۉلیشی تۉغريسیده سۉزلنگ! ب :حضرت عمر(رضیاهللعنه) نینگ حکایهلریدن بیلسنگیز ،ایتیب بېرینگ! ج :قوييدهگی سۉراقلرگه اۉتگن زمان فعلینی ايشلهتيب جواب بېرينگ: -1بیر کېچه حضرت عمر فاروق(رضیاهللعنه) نیمه اوچون اویلریدن تشقریگه چیقدیلر؟ -2حضرت عمر(رضیاهللعنه) قندهی بير كيشیگه ياردم بېرديلر؟ -3چادرده يشهياتگن عايله نينگ قندهی قيينچيليكلری بار اېدی؟ -4حضرت عمر(رضیاهللعنه) اویلریگه قيتيب کېلیب ،عياللریگه نيمه دېديلر؟ -5حضرت امگلثوم(رضیاهللعنها) ،کیم اېدی؟ -6حضرت امگلثوم ،حضرت عمر(رضیاهللعنه) سۉراقلریگه نیمه دېب جواب بېردیلر؟ -7حضرت امگلثوم ،حضرتعمر(رضیاهللعنه) بیلن بيرگه کۉچمنچیگه نيمهلر آليب بارديلر؟ -8حضرت عمرفاورق(رضیاهللعنه) کۉچمنچینینگ چادریگه باریب ،نیمه ایش قیلدیلر؟ -9حضرت امگلثوم(رضیاهللعنها) نينگ چادردن نيمه دېگن تاووشلری اېشيتيلدی؟ -10کۉچمنچی ،حضرت عمر(رضیاهللعنه) گه نیمه دېدی؟ -11حضرت عمر(رضیاهللعنه) ،کۉچمنچیگه نیمه دېدیلر؟ د :قوییدهگی ینگی لغتلرنی معنا قیلیب ،کمیده تۉرتتهسینی مناسب جملهلرده ایشلهتینگ: رعیت ،ياروغليك ،محو ،کۉچمنچی ،غریب ،فقیر ،عیال ،شاشیلینچ ،تېگره ك ،چادر، توغروق ،اۉغيل ،اویات. هـ :اۉقیتووچینگیز یاردمیده اوچته نگیز (کۉچمنچی اېرکک ،حضرت عمر فاروق و اُم کلثوم) نقشینی اۉینب ،تمثیل قیلینگ. و :بوحکایهنی قیسقرتیریب یازینگ و هرقطاردن بیرکیشی قیسقرتیریلگن شکلینی اۉقیسین. اوی تاپشیریغی:
28
گرامر قاعدهلری: * قوییدهگی جملهلرنینگ آستيگه چیزیلگن سۉزلریگه دقت قیلینگ: -1بیر کیچه حضرت عمرفاروق(رضیاهللعنه) رعیتنینگ احوالیدن خبر آليش مقصديده اویدن تشقریگه چیقدیلر. -2عمرفاروق(رضی اهلل عنه) تېگره ك -اطرافگه يورر اېکن لر ،كۉزلری اوزاقده گی بير چادرگه توشدی. -3حضرت عمر(رضیاهللعنه) يېمك پيشيريش گه كيريشديلر. -4امگلثوم نينگ چادردن« :سويونچی بېرينگ» دېگن تاووشی اېشيتيلدی. * یوقاریده گی جمله لرده ايشله تيلگن :چيقديلر ،توشدی ،كيريشديلر و اېشيتيلدی سۉزلری فعل نینگ انیق لیک میلینی کۉرسته دی .فعل نینگ میل لری (وجوه فعل) اوچته :انیقلیک میلی (وجه اخباری) بویروق میلی (وجه امری) ،شرط -ایستک میلی (وجه التزامی وشرطی) انیقلیک میل: ایش ،حرکت یا حالت نینگ بجرماغینی خبر بېریش یا انیق لیک کیریتیش اوچون بیان قیلینهدی و همه زمانلرده (اۉتگن ،حاضرگی و کېلهجک) بیردېک کېلهدی .اۉرنک :مېن ایش قیلدیم؛ او ،ایش قیلهیاپتی؛ سیز ایش قیلهسیز؛ بیز ایش قیلگن اېدیک؛ اولر ایش قیلماقده؛ سېن ایش قیلر اېدینگ. * قوییدهگی سۉراق جملهلرنی انیق میلیگه اۉگیرینگ: -1بیز اېرتهگه مکتبگه بارهمیزمی؟ -2مېن سېنگه کتابیمنی بېرگن اېدیممی؟ -3او ،درسلرینی اۉقی یاپتیمی؟ -4سېن ،درسنی اۉرگنماقچیسنمی؟ -5سیز ،کابلنی کۉریب سیزمی؟ -6اولر ،حکایهنی تمثیل قیله آلدیلرمی؟ 29
قوییدهگی انیق میلنی ،سۉراق جملهلرنینگ منفی حالتیگه اۉگیرینگ: -1مېن درس اۉقیب ،اۉخلهدیم. -2سېن یخشی ایشلر قیلماقچی اېدینگ. -3او ،سۉنگی وقتلر فوتبال اۉینهیاپتی. -4بیز هرکون وقتراق اویغانهمیز. -5سیز حسن خطنی یخشی اۉرگنه آلدیز. -6اولر بیرگهلیکده مشق قیلگنلر.
اوی تاپشیریغی:
30
س ّکیزینچی درس هدفلر:
سۉراقلر:
آمو دریا
آمــو دریــا ،اې جۉشـقیـن اولــوغ دریــا اې عظـمت دریــا ،اې قــوتـلــوغ دریــا عصــرلــردن بېـری تیــنمهی آقهســن چۉللـر تامـان حســرت بیــلن باقهســن قویاش سېنینگ آتهنگ ،دېنگیز دور آنهنگ «هـریـرود» و «هلـمند» ّ ایـکی اینـاغهنگ «میکونگ» هر کون سېنگه یوبارر سـالم «نیــل» قلبیــده ســـقلر سېنگه احتـرام ســېنی «سیــر دریــا» بیــلهدی قرینداش «والــگا» حســابلهیدی اۉزیــگه یــۉلداش یورتیـم کۉز بۉلسـه ،سېن اوزون کیپریگی تینچلیک چېگره سی ،دۉستلیک کۉپریگی سېـن شــرق اولکهسینینگ اۉلمس غـروری اۉرتــه آســــــیاده حیـــــات تامــــوری 31
ســېن پامیــر ،هندوکش مجسـم جانی ســـېنده آقـر ینگی تیــریکلیـک قـانی ســېن اولـوغـوار تاریخچی ســن ،اې دریا اۉتمیـشدن بیــزگه اېلچی ســن ،اې دریا دکتور شرعی جوزجانی
توشونچه:: ن اساسی آمو دریا ،وطنیمیزنینگ سېر سوو ،کېنگ و اېنگ اوزون دریالریدن بیری .بو دریا خلقیمیزنینگ اوزاق و پارالق اۉتمیشینی کۉرگن و یورتیمیزنینگ یشنه شی و فراوانلیگی گه خذمت قیلگن .بیز بو دریانینگ عظمتیدن اولکه میز و خلقیمیز بویوک لیگینی انگلهی آلهمیز. فعالیتلر: الف -شعرنی هرقطاردن بیر اۉقووچی دکلمه شکلیده اۉقیسین. ب -قوییدهگی سۉراقلرگه جواب بېرینگ: -1آمو دریا نینگ آته -آنه و ایناغهلری بارمی؟ اولر نینگ آتینی اَیتینگ! -2آمو دریا قیسی دریا نینگ قرینداشی؟ -3آمو دریا ،نېگه تینچلیک چېگرهسی دېب اَیتیلگن؟ -4نېگه آمو دریا اۉرته آسیا نینگ حیات تامیری دېیلگن؟ -5یورتنی اگر کۉز تصور قیلسک ،آمو دریا بوکوز نینگ نیمهسی دیر؟ -6بو شعرنینگ قیسی بیتی سیزگه کوپراق یاقتی؟ نیگه؟ دلیلینی اَیتینگ! ایکی گروپ گه بۉلینیب ،بیر گروپ آمو دریا نینگ فایدهلریّ ، جّ - ایکینچی گروپ سوو نینگ قدری و دریالرنی قنده ی پاک اسره ش باره سیده اۉز ارا کېنگاشیب ،هر گروپدن بیر کیشی اۉز گروپی فکرینی ایتیب ،بېرسین .اوچینچی گروپ ،اَیتیلگن فکرلرگه قۉشیمچه قیلسین.
اوی تاپشیریغی: 32
فعالیتلر: الف -قوییده گی فعللر آره سیدن کېله سی زمان مقصد فعلی و گمان فعلینی اجره تیب، یازینگ: یاغمیر یاغماقچی؛ ایشلر یخشی بۉلر؛ کۉزگوگه کولسنگ کولر ،ییغله سنگ ییغلر؛ درسیمنی اۉقیرمن؛ آیدین سېنی کۉرماقچی؛ آتیال بیلن گپیرماقچیمن. ب -قوییدهگی سۉزلرنی معنا قیلیب ،کېلهسی زمان فعلی بیلن کمیده اوچتهسیگه جمله توزینگ: جۉشقین ،چۉل ،دېنگیز ،عظمت ،حسرت ،یۉلداش ،قوتلوغ ،اولوغوار ،کیپریک ،اولوغ، اۉتمیش ،چېگره ،عصرلر ،اېلچی ،تامور (تامیر) ،تینمهی آقماق ،باقماق 33
ج -شعرنینگ قیسی سطرلریده کېله سی زمان گمان فعلی بار؟ اونی تاپیب علیحده کتابچهنگیزگه یازینگ!
اوی تاپشیریغی:
34
تۉ ّقیزینچی درس هدفلر:
سۉراق:
تینچلیک اهمیتی دنیاده برچه نرسه تینچلیک (صلح) طفیلی اۉنیب اۉسه دی و رواجلنه دی .تينچليك انسان اوچون سوو کبی ضرور و هوا كبی كېرهكلی دير .انسان تينچ بۉلسه ،آسوده یشهشی ممكن. اگر انسان اۉز تیریکچیلیگیده تینچ و آرام بۉلمسه ،هېچ قندهی ایشنی یخشی بجره آلمهیدی. تينچليك بۉلمه گن جامعه ده بخت سيزلیک ،تورلی کسل لیکلر ،قیین چیلیکلر ،بوزغون چیلیکلر، ترتيبسیزلیکلر ،امیدسيزلیکلر ،آچلیک ،قحطچیلیک ،قیمتچیلیک ،اتفاقسيزليك كبی تورلی علت لر يوزه گه كېله دی ،عکسینچه ،تینچلیک بۉلگن يېرده ترقيات بۉله دی؛ خلق آسایشته 35
یشهیدی؛ تیریکچیلیک سویهسی یوکسهلهدی؛ کسللیکلر آزهیهدی؛ تعليم -تربيه رواجلنهدی؛ ترتيب -انتظام يوزهگه كېلهدی و يشش اوچون قولهی شرایط یرهتیلهدی. انسان ،طبیعتیگه کۉره تینچ سيزليكنی ياقتيرمه يدی ،چونكه تينچ سيزليك کۉپ بال و مصيبتلرگه سبب بۉلهدی. بیر جامعه ده تینچلیک برقرار بۉلیشی اوچون همه دن آلدينراق اۉشه جامعه اعضالری اۉرته سیده ایناقلیک نینگ وجودگه كېليشی ضرور .بوندن تشقری ،بیر جامعه ده تینچلیکنی اۉرنهتیلیشی حقیقتده اﷲ(جلجالله) دن قۉرقیش و اونینگ بویروغلرینی بجریش ،همده ایمان و تقوی نینگ بېلگیسی دیر .اﷲ(جلجالله) قرآن کریم ده ،تینچلیک ،خیر و بركت اﷲ(جلجالله) نینگ رحمتی دیر ،دېب بویورهدی .مادامی که شوندهی اېكن ،بو خیرلی ایشنی حیاتیمیزده مستحكملش اوچون هاریمهی -تالیمهی ،کېچه-کوندوز تالشیشیمیز کېرهک. اساسی توشونچه:
فعالیتلر: الف :درس متنینی اۉقينگ و قوییدهگی سۉراقلرگه جواب بېرینگ: -1اگر بیر جامعهده تينچليك حكم سورسه ،نيمهلرگه اېريشيش ممكن؟ -2اگر بیر جامعه ده تينچسيزليك بۉلسه ،نیمهلر یوز بېرهدی؟ -3تینچلیکنی اۉرنهتيش اوچون نیمهلر قیليش کېرهک؟ -4قرآن کریمده تینچلیک حقیده نیمه دېيلگن؟ ب :قوییدهگی ینگی سۉزلرنینگ معنالرینی سۉزليكدن تاپینگ؛ ينگی سۉزلرنی ایشلهتیب، مناسب جملهلر توزينگ و توزگن جملهلرينگيزنی صنفداشلرينگيزگه اۉقيب بېرينگ: تينچليك ،اۉنیب -اۉسیش ،تيريكچيليك ،یوکسه لیش ،تۉغری ،تورلی ،آلدين ،آچليك، ایناقلیک ،هارمهی -تالمهی ،اۉرنتماق ،انتظام ،یاقتیرماق ،تقوی
36
ج :قوییدهگی جملهلرنینگ بۉش يېرلرينی مناسب سۉزلر بیلن تۉلديريب ،کتابچهلرینگیزگه يازينگ: -1دنیاده برچه نرسه ..............طفیلی ............و رواجلنهدی. -2بیر جامعه ده ............بۉليشی اوچون ............اۉشه جامعه اعضاءلری اۉرتهسيده ..........بۉليش ضرور. -3تينچليك بۉلمهگن جامعهده ............ ،............ ،............تورلی ............يوزهگه كېلهدی. -4انسانلر طبيعتی گه كۉره ...............ياقتيرمهيدی. (جل جالله) نينگ -5اﷲ(جل جالله) قرآن کریم ده تينچليك ............و ...........و اﷲ ............دیر دېب بویورهدی. د :تۉرت گروپ گه بۉلینیب ،تینچلیک و تینچسیزلیک حقیده صحبت لشينگ. صنفداش لرينگيزگه تينچليك فایده لری و تینچسیزلیک ضررلری تۉغريسيده اۉز فكر -مالحظهنگيزنی ايتيب بېرينگ.
اوی تاپشیریغی:
37
گرامر: قوییدهگی جملهلرگه دقت قیلینگ: -1احمد اوی تاپشیریقلرینی بجرهدی. -2احمد ،اوی تاپشیریقلرینگنی بجر! -3احمد ،اوی تاپشیریقلرینگنی بجرمسدن ،اۉینهمه! بیرینچی جملهده ایش بجریشیدن خبر بېریلسه ،ایکینچی جملهده بجریش گه و اوچینچی جمله ده اۉینه مس لیککه بویروق بېریله دی .دېمک-2 ،نچی و -3نچی جمله لر بویروق فعللر دیر. بویروق فعل: بویروق فعل ایش نینگ بجریشی یا بجرمس لیگیگه تاپشیریق بېریش یا امر قیلیش نی بیلدیرهدی .بویروق فعل ،اوزهک فعلنینگ اۉزیدن یسلگن و بویروق فعلنینگ بجرمسلیک حالتی اوزه ک که (مه) قۉشیمچه سی قۉشیلیشی دن یسه له دی .عربچه و فارسچه ده بویروق فعلنینگ بجریش حالتینی (امر) و بجرمسلیک حالتینی (نهی) دېیدیلر. اۉرنک: نهی امر قیلمه قیل کۉرمه کۉر یازمه یاز فعالیتلر: الف :قوییدهگی جملهلرنی بویروق فعل (امر و نهی) گه اۉزگرتیرینگ: -1احمد درسلرینی اۉقیدی. -2گۉزهل انشاء یازهدی. -3تیمور شعرنی یادلهدی. -4نازلی و آیلین مکتب گه بارماقچیلر. -5اېل بېک و اېلیار فوتبال اۉینه یدیلر. ب :قوییدهگی اۉتگن زمان فعلینی بویروق فعلی (امر و نهی) گه اۉگیرینگ: کۉردی ،کۉردیلر ،ایشلهدینگ ،ایشلهدینگیز ،اوخلهدی ،اوخلهدیلر ،چاپدینگ ،چاپدینگیز 38
ج :قوییدهگی بویروق فعللرنینگ بجرمسلیک حالتی (نهی) نی یازینگ: -1والیبال اۉینه! -2شعرنی دکلمه قیل! -3اۉزینگدن ک ّتهراقلرگه احترام قیل! -4وقتلیراق اویگه قیت! -5هرکون سپورتگه وقت اجرهت!
اوی تاپشیریغی:
39
اۉنینچی درس هدفلر:
سۉراقلر:
آلتین تربوز
قدیم زمانلرده بیر کمبغل دهقاننینگ آزگینه یېری بار اېکن .دهقان شو یېرده کېچه-کوندوز تینمه ی ایشلب ،کون کۉرر اېکن .بهار کېلیبدی .دهقان یېرنی یخشی هیده ب ،کېین سای نینگ بۉییده هاردیق چیقهریب اۉلتیریبدی .شونده اوچیب کېتهیاتگن بیر لکلک یېرگه ییقیلیب توشیبدی .دهقان قرهسه ،لکلک قناتی سینگن اېکن. دهقان ،بېچاره لکلکنی دراو اوییگه آلیب باریبدی .او ،لکلکنینگ سینیق قناتینی دوالب تختهچه قۉییب باغلبدی و بیر قنچه وقت باقیبدی .لکلک ساغهییب ،اوچیب کېتیبدی. کونلر اۉتیب بیر کون دهقان چیگیت اېکیب یورسه ،لک لک قویی راق اوچیب اۉتیبدی. دهقان چیگیت اېکیش نی دوام اېتتیریبدی .بیراق ،لک لک ینه پستراق اوچیب اۉتیبدی .شو اۉتیشده ،اوچ دانه تربوز اوروغینی تشلب کېتیبدی. بیر نېچه کوندن کېین چیگیت بیلن برابر تربوز اوروغی هم اۉنیب چیقیبدی .دهقان، اېکینی گه یخشی قره ب ،اونی سوغاریب باریبدی .شونده ی قیلیب ،حاصل ییغه دیگن پیت هم یېتیب کېلیبدی .بیر کونی تربوزدن اوچته سی نی اوزیب ،اویی گه آلیب باریبدی .دهقان قوم -قرینداشلری و اۉرتاق لرینی مهمان قیلیبدی .او ،مهمانلری اوچون تربوزلردن بیرینی سۉیماقچی بۉلیب ،پیچاق سنچیبدی ،بیراق پیچاق هېچ باتمبدی .اونی قۉییبّ ، ایکینچی سینی سۉیماقچی بۉلیبدی ،پیچاق باتمبدی .اوچینچیسی هم شوندهی بۉلیبدی. 40
شونده ،برچه مهمانلر ،همده دهقان نینگ اۉزی هم حیران بۉلیب ،بیرته تربوز نی یېرگه اوریب قره سه لر ،ایچی تۉله آلتین اېمیش .قالگن ّ ایکیته سینی هم یاریب کۉرسه لر ،اولرنینگ ایچی هم طال اېمیش .دهقان خرسند بۉلیب ،آلتین لرنی مهمانلر بیلن بۉلیب آلیبدی .مهمانلر خرسند بۉلیب کېتیبدیلر .تربوزنینگ هر بیر پلگی اۉنتهدن تربوز سالگن اېکن .شوندهی قیلیب، دهقان برچه آلتینلرنی آلیب ،بای بۉلیب کېتیبدی. کمبغل دهقاننینگ بیر بای دهقان قۉشنیسی بار اېکن .او ،بو واقعهدن خبر بۉلیب ،آلتین طمع سیده دله گه باریبدی و بیر چېتده پایلب اۉلتیریبدی .شونده ،بیر لک لک نی کۉریبدی .او، سېکین -سېکین باریب ،لک لک نی کلتک بیلن اوریب ،ایاغینی سیندیریبدی .بېچاره لک لک اوچالمهی قالیبدی .بای ،دراو اونی توتیب ،اوییگه آلیب کېلیبدی .لکلکنینگ ایاغیگه دارو و تختهچه قۉییب باغلبدی .بیر نېچه کوندن کېین ،لکلک توزهلیب ،اوچیب کېتیبدی. بای هر کونی دلهگه باریب ،لکلکنی کوتیب توریبدی .کونلردن بیر کون تانیش لکلک اوچیب کېلیبّ ، ایکی دانه اوروغ تشلبدی .اوروغ کۉکریب ،تربوز سالیبدی .تربوز پیشیشی بیلن، بای دهقان برچه قرینداش -دۉستلرینی مهمان قیلیبدی .تربوزگه پیچاق اورگن زمانی ایچیدن ک ّته-ک ّته اری (زنبور) لر چیقیب ،اۉلتیرگن لرنی تله ی باشلبدی .بای ،اری لرنی هیده ماقچی بۉلیبدی ،اما اریلر اونینگ باشی ،کۉزی و بدنینی چاقیبدی .کۉپ اۉتمهی باشی ،بورنی و لبلری شیشیب کېتیبدی .او ،اریلردن قاچیب ،اۉزینی ک ّته بیر دریا گه تشلب ،چۉکیب کېتیبدی. اساسی توشونچه:
فعالیتلر: الف :اۉقیتووچینگیز متل (اېرتک) متنینی اۉقی یاتگنده ،انیق اېشیتینگ و سۉراقلرگه قیسقه جواب بېرینگ: -1اېرتکنینگ باش قهرمانی کیم؟ -2اېرتک واقعهلریدن َقیسی بیرینی یمان دېب اۉیلهیسیز؟ نېگه؟ -3اېرتک قهرمانلریدن قهی بیری سیزگه یاقدی؟ نېگه؟ -4بای دهقان آخرده نیمه بۉلدی؟ -5غله موسلیک و حرص عاقبتی نیمه اېکن؟ -6لکلکنی کۉرگنمیسیز؟ قندهی قوش؟ اونینگ حقیده معلومات بېرینگ! 41
ب :متل (اېرتک) متنیده گی یخشی لیککه عاید جمله لرنی بېلگیلب ،کتابچه نگیزگه یازینگ! ج :هر قطاردن بیرینگیز نوبت بیلن توریب ،تنلهگن جملهنگیزنی اۉقینگ! د :تۉرت گروپگه بۉلینیب ،متلنینگ مضمونی حقیده بحثلشینگ! هـ :هر گروپ دن بیر کیشی نوبت بیلن توریب ،اۉز گروپینگیز فکرینی اَیتینگ!
اوی تاپشیریغی:
42
فعالیتلر: -1قوییدهگی سۉزلرنی سۉزلیک یاردمیده معنا قیلینگ: سای ،هاردیق ،اوروغ ،اۉنماق (اۉنیب) ،چېت ،کوتماق (کوتیب). -2یوقاریدهگی سۉزلرنینگ اوچتهسیگه مناسب جمله توزینگ. -3متل متنیدن بېش ته اۉتگن زمان فعلینی بېلگیلب ،کتابچهنگیزگه یازینگ! -4هرقطاردن بیر کیشی نوبت بیلن توریب ،کتابچه نگیزگه یازگن اۉتگن زمان فعلینی اۉقینگ .صنفداشلرینگیز فکر بیلدیرسین لر. -5قوییدهگی ترتیب سیز جملهلرنی ترتیبگه سالینگ: یخشی قرهب /دهقان /اېکینی /سوغاردی /گه. پیچاق /بیراق /باتمبدی /هېچ. شونده /لکلک /بیر /نی /کۉریبدی. بای /هیدهماقچی /اری /بۉلیبدی /لرنی. اۉزینی /تشلب /بیر /دریا /گه /کېتیبدی /چۉکیب. -6قوییدهگی جملهلرنی حاضرگی زمان فعلیگه اۉزگرتیرینگ: لکلک نی کوتیب توریبدی. پیچاق تربوز گه باتمبدی. بهار کېلیبدی. اریلر ،مهمانلرنی تلهی باشلبدی. تربوزلرنینگ ایچی تۉله آلتین اېکن. -7هر قطاردن بیر کیشی اویده یازیب کېلگن ینگی اېرتگی نی اۉقیسین! -8باشقه لر دقت بیلن تینگلب ،بیر قطارده گی لر ،اېشیتتیریلگن اېرتکدن سۉراقلر سۉرهسینلر و ّ ایکینچی قطاردهگیلر جواب بېرسینلر.
اوی تاپشیریغی:
43
اۉن بیرینچی درس هدفلر:
سۉراقلر:
ساغلیك نی سقلش
ساغالم یشش هر بیر انسانگه اېنگ کېره کلی نرسه سنه له دی ،شونينگ اوچون برچه میز ساغلیگیمیزنی یخشی اسره شیمیز کېره ک .اوییمیزدن باشلب ،شهرلریمیز ،کۉی-کۉچه لریمیز، مکتبیمیز ،ایشخانه میز و یان -اطرافیمیزنی پاک اسره شیمیز الزم .چيقيندیلرنی بیر چېتگه یا اخلت سالینه دیگن ایدیشلرگه تشلش هر خیل مکروبلر ،چیبین و پشه لر تاپیلیشی آلدینی آلهدی .مېوهلر و کۉکتلر ،جملهدن :شفتالو ،المه ،زردآلو ،اوزوم ،توت ،قیزیلچه (آلبالو) ،گیـالس، کۉک سلطان ،کاهو ،مولیچه ،گندنه ،گشنیز ،کرم ،تازه سوغان (نوش پیاز یا بره پیاز)، تره تېزهک كبیلرنی یوویب یېماق ،بیزنی کۉپ یوقیملی کسللیکلردن امان سقلهیدی .پاكيزهليك و آزادهليككه يخشی اعتبار بېرمهگن کیشیلر دایم تورلی کسللیکلرگه یۉلیقهدیلر ،شونينگ اوچون برچهمیز ساغلیقنی سقلش مسألهسیگه جدی اعتبار بېريشيميز کېرهک. 44
اساسی توشونچه:
فعالیتلر: -1قوییدهگی سۉزلرنی معنا قیلیب ،جملهلرده ایشلهتینگ: سالمتلیک ،ساغالم ،اسرهماق ،یوقیملی ،چیقیندی ،کۉکت ،یۉلیقماق ،سوغان -2قوییدهگی سۉراقلرگه یازمه جواب بېرینگ: چیقیندیلر و اخلتلرنی قهیېرگه تشلش کېرهک؟ ساغلیکنی سقلش قاعدهلریگه اعتبار بېرمهگن کیشیلر عاقبتی نیمه بۉلهدی؟ مېوه و كۉكتلرنی يېیشدن آلدين نيمه قيليش كېرهك؟ -3درسنی جیم اۉقیب ،قوییدهگی جملهلرنی تۉلدیرینگ: الف -مېوهلرنی يېیشدن آلدين يخشیلب . . . . . . . . . . . ب -انسانلر كسل بۉلمسليكلری اوچون . . . . . . . .پاكيزه سقلشلری كېرهك. ج -كۉكتلرنی . . . . . . .و . . . . . . .بيلن يوويش الزم. -4درس نیمه حقیده حكايه قيليشینی توشونتيريب بېرينگ! -5درسدهگیدن تشقری ،کمیده بېش -بېش مېوهلر و کۉکتلر آتینی اَیتينگ و یازینگ! ّ -6 ایکی گروپگه بۉلینیب ،بیر گروپ کسللیک قندهی تاپیلیشی و باشقه گروپ کسللیک آلدینی قندهی آلیش بارهسیده اۉز ارا کېنگاشیب ،نتیجهنی بحثگه قۉیسینلر.
اوی تاپشیریغی:
45
گرامر قاعدهلری: قوییدهگی جملهلرنی اۉقینگ ،تگیگه خط چیزیلگن سۉزلرگه دقت قیلینگ: او یخشی ایشلماقده سېن مکتب گه بار! مېن کتاب اۉقیدیم بیز اوی تاپشیریغینی بجرهمیز سیز بو مشقنی بجرینگ اولر فوتبال اۉینهدیلر یوقاریدهگی آستیگه خط چیزیلگن سۉزلر ساده فعللر دیر. ساده فعل: فقط بیر اوزهک (ریشه) دن یسلگن فعل ،ساده فعل دېیلهدی. اۉرنک: اۉقیماق ،ایشلهماق ،کۉرماق ،بارماق ،کېلماق ،یېماق ،ایچماق ... فعالیتلر: الف :درس نینگ قوییده گی سۉزلری نینگ معناداش ،شکلداش و قره مه -قرشی سینی یازینگ: -1ساغ -2یان -3سنه -4کۉک -5سوغان ب« :یاز» فعلینی آلتی کیشی (مېن ،سېن ،او ،بیز ،سیز ،اولر) گه گردان قیلینگ! ج :اۉرنکده بۉلمهگن کمیده آلتیته ساده فعلنی یازینگ! د :هرقطاردن بیر -بیر کیشی یازگن ّ ایکیته ساده فعلینی اۉقیسین!
اوی تاپشیریغی:
46
اۉن ای ّکینچی درس هدفلر:
باغدارلیک ساالر نینگ ّ ایکی جریب یېری بار اېدی .اونينگ بیر جریبی نی باغ توزه تماقچی بۉلدی، شونينگ اوچون زراعت مامورلری نینگ آلدیگه باریب ،اولر دن یاردم سۉرهدی .زراعت مامورلری بیر -بیری بیلن مصلحتلشیب ،احمدفهیم دېگن مامورنی ساالر گه قۉشیب ،اۉشه يېرگه ییباردیلر. احمد فهیم او يېرگه باریب ،باغ اوچون بېلگیلنگن یېرنی کۉردی .یېرنینگ توپراغینی هم كۉزدن كېچيردی و بو یېر ،باغگه اَيلنتيريش اوچون جوده مناسب اېکنليگینی ايتدی. 47
احمد فهیم باغدارلیک حقیده قوییدهگی معلوماتلرنی بېردی: «حاضر ،باغدارلیک فقط یېرگه باغله نیب قالگن اېمس .اېندی ،تورلی اۉغیتلر ،یخشی سوغاریش و یخشی اوروغدن فایدهلنیش یۉلی بیلن هرقندهی یېرنی هم باغ و بۉستان قیلیش یا یخشی حاصل بېرهدیگن اېکین زارگه اَیلنتیریش ممکن. باغدارلیک ،تورلی مېوه لر و کۉکت لر خاصیتی ،اېکیش و سوغاریش وقتینی بیلیش ،قنده ی اسرهش و حاصلنی قندهی ییغیب ،ساتووگه تیارلش مهارتلریدن عبارت دیر. اولکهمیز مېوهلری ،هۉل و قوروق شكلده تشقی اولکهلرگه صادر اېتيلهدی .بو اېسه ،اولکه نينگ اقتصادی ترقياتیده ک ّته اۉرین توتهدی». احمدفهیم ،گپلرینی دوام اېتتیریب ،ساالرنی باغ يرهتيشگه ینه -ده قیزیقتیریب ایتدی: «اگر یېرینگیزنی باغگه ايلنتيريشنی ایستهسنگيز ،بیرینچیدن ،یېرنی یخشیلب بۉشهتیب، کېسکلرینی میدهلب ،تېكیس قیلینگ .تاش ،خشت و باشقه کېرهکسیز اۉتلرنی ییغیشتيريب، سۉنگره بیر پرچه یېرنی قۉریه گه اییریب ،اونی جۉیه -جۉیه قیلینگ ،جۉیه لر كېنگ ليگی 70سانتی متر و ُپشته لری 50سانتی متر بۉلیشی کېره ک .جۉیه لرنینگ قیرغاغیگه اوروغلرنی 15 – 10سانتی متر مسافهده و آلمه درختی تخمینی 10 – 5سانتی متر مسافهده اېكينگ. جۉیه لرنی سوغاریب ،اېكيلگن دان لر اوستیگه بيرآز ُقم سېپينگ .بو اېسه ،دان لر کۉکه ریشیگه ك ّته ياردم اېته دی .قۉریه ده گی نهال یا کۉچتلرنی اساسی یېرگه اېکینگ». احمدفهيم سۉزلری سۉنگیده ایتدی: «کۉچت (نهال) لرینی اسرهش یۉللری: -1کۉچتلردن دایم خبردار بۉليب توريش. -2یاوایی اۉتلرنی اولردن اجرهتیش. DAP -3اۉغیت (کود) دن اوروغنی اېکیش وقتیده و یوریا اۉغیت (کود) دن اۉستیریش پیتیده فایدهلنیش. -4کۉچتلرنی آفتلر و کسللیکلردن اسرهش».
48
ساالر ،احمدفهیم ایتگن یۉل -يوروقلرنی کۉزگه توتیب ،ایشگه باشلهدی. بيرنېچه کوندن سۉنگ ،اوروغلر کۉکردی .وقت اۉتيشی بيلن کۉچت لر اۉنیب اۉسدی. ّ ایكینچی ییلدن سۉنگ ،احمدفهیم رهنمالیگی بیلن کۉچت لرگه پیوند سالدی .آره دن تۉرت ییل اۉتگچ ،کۉچت لر ،درختلرگه ايله نيب ،حاصل بېره باشله دی .حاضر ،ساالر نینگ باغی جوده چیرایلی و سېرحاصل بۉلگن و ساالر ،باغی نينگ مېوه لرینی بازارگه ساتیب ،اوندن فايده آلماقده.
فعالیتلر: -1درس متنینی دقت بیلن جیم اۉقیب ،قوییده گی سۉراقلرگه تېزلیک بیلن جواب بېرینگ: * ساالرنینگ قنچه یېری بار اېدی؟ * ساالر ،باغ توزهتیش اوچون کیملردن مصلحت سۉرهدی؟ * زراعت مأموری احمدفهیم ،نیمه ایش قیلدی؟ * احمدفهیم ،ساالرگه نیمه دېدی؟ * اۉلکهمیزنينگ هۉل و قوروق مېوهلری قهیېرلرگه صادر اېتيلهدی؟ * کۉچتلرنی اسرهش یۉللری حقيده نيمهلر دېيهالهسيز؟ * ساالر ،احمدفهیمنینگ کۉرستمهلرینی کۉزگه توتیب ،قندهی ایش قیلدی؟ * ساالرنینگ باغی نېچه یېلدن سۉنگ حاصل بېرهباشلهدی؟ * ساالر مېوهلرینی نیمه قیلدی؟ -2درس متنیدن فایدهلنیب ،قۉریه بارهسیده قیسقهچه معلومات بېرینگ! -3قوییدهگی ینگی لغتلرنینگ معناسینی تاپیب ،مناسب جملهلرده ایشلهتینگ: کېسک ،تېگیس ،چېت ،قۉریه ،جۉیه ،بۉشه تیش ،قیرغاق ،سوغاریش ،اۉغیت، اۉنیب اۉسیش ،کۉچت
اوی تاپشیریغی:
49
گرامر قاعدهلری: قوییدهگی جملهلرگه دقت قیلینگ: * ساالرنینگ ّ ایکی جریب یېری بار اېدی .اونينگ بیر جریبینی باغ توزهتماقچی بۉلدی، شونينگ اوچون ساالر ،زراعت مأمورلری آلدیگه باریب ،اولردن یاردم سۉرهدی. * زراعت مأموری یېر توپراغینی کۉزدن کېچیردی. یوقاریدهگی جملهلرده «بار اېدی ،توزه تماقچی بۉلدی ،یاردم سۉرهدی؛ کۉزدن کېچیردی» سۉزلر قۉشمه فعل لر دیر. قۉشمه فعل (مرکب): بیر فعل و بیر یا کۉپراق یاردمچی یا قۉشیمچهدن یسلگن فعل ،قۉشمه فعل دېیلهدی. مثاللر :قیله آلیش ،یاردم بېریش ،اوچیب کېتیش ،یېتیب باریش ،امضاء چېکیش، آلغه باریش فعالیتلر: الف -قوییدهگی بۉش جایلرنی مناسب سۉزلر بیلن تۉلدیرینگ: * ساالر نی ّ ایکی جریب .........اونينگ ........باغ توزهتماقچی بۉلدی. * احمدفهیم .............ايشگه باشلهدی. * اۉلکهمیز مېوهلری .............. ،حالده تشقی اولکهلرگه صادر اېتيلهدی. بو اېسه ...............اۉرین توتهدی. ب -متندن ساده و قۉشمه فعللرنی بېلگیلب كۉرسهتينگ! ج -قوییدهگی فعللردن ساده و قۉشمه فعللرنی اجرهتیب ،یازینگ: یازیش ،آلغه باریش ،چیقیش ،امضاء چېکیش ،یېتیب باریش ،کۉریش ،اۉلتیریش ،ساتیب آلیش ،بېریش ،یوز بېریش ،نظرسالماق ،کۉز تیکماق ،یاد آلماق ،اسره ماق ،ساتماق
50
د -قوییدهگی جدولنی تۉلدیرینگ: -1مینیش و یوک تاشیش اوچون ایشلهتیلهدیگن حیوان. -2بیرینچی انسان ،ابوالبشر. -3ادب نینگ کۉپلیگی. -4آرزو. -5آق رنگ گه ایلنماق. -6هماهنگ ،اویغون. -7یاروغلیک ،آی نوری بیلن یاروتیلگنلیک. -8دعا قیلماق. 1 2 3 4 5 6 7 8
آ آ آ آ آ آ آ آ آ
ا م ر
ن ق
ا د ن ش
51
ک
ق
اۉن اوچینچی درس هدفلر:
سۉراقلر:
لطفی هروی لطفی هروی ،بویوک شاعرلریمیز جمله سیدن دير .او ،هجری تۉ ّقیزینچی عصرده هرات شهری يقينیده گی «ده کنار» قشالغیده توغیلگن .مشهد و هرات مدرسه لریده علم اۉرگنیب، عمرینی کۉپراق بیلیمدانلر ،شاعرلر ،هنرمندلر بیلن اۉتکزدی. لطفی هروی شاهرخ میرزا ،اولوغ بېک میرزا و بایسنقر میرزالر خدمتیده بۉلدی. بو اولوغ انسان کېینچهلیک ،سلطان حسین میرزا بایقرا سراییگه يۉل تاپهدی .سلطان حسین میرزا کۉپ لطف و مرحمت بیلن اونی اۉز خدمتیگه آلیب ،اونگه نهایت مهربانلیک کۉرستهدی. بو اتاقلی شاعر اۉزبېک و دری تیللریده شعرلر یازگن ،شونينگ اوچون اونی ذواللسانین شاعر دېيديلر .شعرلری نینگ سويه سی يوقاریليگی اوچون نوایی اونگه ملک الکالم یا سۉز سلطانی لقبینی بېرگن. لطفی ،موالنا عبدالرحمن جامی بيلن کۉپ یقین دۉست بۉلگن .اولر ینگی یرهتگن شعرلرینی گاهیده بیر -بیرلریگه اۉقیب بېرر اېکنلر. لطفی نینگ یلغوز ترکچه دېوانی قۉلیمیزده موجود .اونينگ بو تورکچه دېوانی اېل ایچیده کۉپ مشهور دیر .شاعرنينگ تورکی تیلیدهگی شعرلری مثلسيز و دری تیلیدهگی شعرلریگه هم انچه شاعرلر جواب قیتره آلمهگن. لطفی نينگ تورکچه شعرلری بوتون تورک لر آره سیده سېویلیب اۉقیله دی .یازگن اثرلری نینگ کۉپی اۉز عصریده گی اوروشلرده یۉقالگن .دری تیلیده گی دېوانی اېسه ،هنوزگچه بیزگه انیق اېمس. 52
لطفی هروی تۉقسان تۉ ّقیز یاشده هراتده وفات اېتدی. منه ،اونینگ شعرلریدن ّ ایکی رباعینی اۉرنک صفتیده کېلتیرهمیز: رباعی سېن مالحت مسندی نینگ خانی سـن، حسنملکیدېک خوش اېرماس کشورې،
ســېن مســـیحا دم ،کۉنگوللر جانی سن اېخوش اول کشور که سېن سلطانی سن
سېن وفا اقلیمی نینگ سلطانی ســـن، دنیـاده ســـېندېـک تاپیـلماس آدمی،
ســــېن معانی و ظرافت کانــی ســــن ســېن مـگر فردوس نینگ رضوانی سـن؟
اساسی توشونچه:
فعالیتلر: -1متننی بېش دقیقهده جیم اۉقیب ،قوییدهگی سۉراقلرگه جواب بېرینگ: لطفی قهیېرده توغیلدی؟ لطفی قیسی شهرلر مدرسهلریده علم اۉرگندی؟ لطفی قیسی تېموری شاهلر و شهزادهلر درباریده یشردی؟ نوایی ،لطفیگه نیمه لقب بېردی؟ لطفینی نیمه اوچون ذواللسانین شاعر دېیدیلر؟ لطفینینگ قیسی دېوانی اېل ایچیده مشهور دیر؟ لطفی نېچه ییل عمر کۉردی و قهیېرده وفات اېتدی؟ -2اۉقیتووچینگیز دیکته قیلهدیگن متننی یازینگ و تینیش بېلگیلرینی قۉیینگ. -3هرگروپدن بیر کیشی توریب ،لطفی نینگ رباعیلریدن بیرته سینی اۉقيسین .باشقه اۉقووچیلر اونینگ تۉغری و ناتۉغری اۉقیگنی حقیده اۉز فکرلرینی بېلدیرسینلر. 53
-4قوییدهگی سۉزلر معناسینی سۉزلیکدن تاپیب ،اۉز کتابچهنگیزگه کۉچیرینگ ،سۉنگره اوچ -تۉرتهسیدن جمله توزینگ: مدرسه ،بیلیمدان ،کمال ،سرای ،متفکر ،ذواللسانین ،ملک الکالم ،اېل ،انیق ،مالحت، مسند ،مسیحا ،سلطان ،اقلیم ،معانی ،ظرافت ،فردوس ،رضوان -5هرگروپ دن بیرینگیز توریب ،یازگن جمله لرینگيزنی باشقه اۉرتاق لرینگيزگه اۉقیب بېرينگ ،اولر تۉغری و ناتۉغریلیگی حقیده اۉز فکرلرینی بیلدیرسینلر.
اوی تاپشیریغی:
54
گرامر قاعدهلری: قوییدهگی جملهلرنی دقت بیلن اۉقینگ: توران مکتبگه بارهدی. نور آی کتابنی اۉقیدی. الپ اېر بوغداینی سېپهدی. آی مېلی یوگورهدی. آی سره کورسدن قیتدی. تگین نهالنی اېکهدی. یوقاریده گی جملهلرده نور آی ،توران ،آی مېلی ،الپ اېر ،تگین و آی سره گه؛ اۉقیدی، بارهدی ،یوگورهدی ،سېپهدی ،اېکهدی و قیتدی فعللر دیر. اما کورگنینگیزدېک ،بو فعللرنینگ بعضی بیرلری اېگه (فاعل) بیلن توگه گن و بعضی بیرلریده ،فاعلدن تشقری مفعول هم کېرهک بۉلگن .بو ّ ایکی تور فعللرنی الزمی و متعدی یا اۉتیمسیز و اۉتیملی فعل دېیدیلر. اۉتیمسیز فعل (الزمی): فقط فاعل یا اېگه بیلن ایش ،حرکت یا حالت توگه گن بۉلسه ،اۉتیمسیز یا الزمی فعل دېیله دی .بو فعللرنینگ نشانه سی ،فعلدن آلدین (گه ،دن ،ده) کېلیشیکلری نینگ کېلیشی دیر. اۉرنک: مکتبگه باردی ،بازاردن کېلدی ،شهرده یشهیدی. اۉتیملی فعل (متعدی): ایش ،حرکت و حالت فقط فاعل یا اېگه بیلن توگهمهی ،مفعول گه هم ضرورت تاپگن فعل ،اۉتیملی یا متعدی فعل دېیله دی .اوتیملی فعل نینگ نشانه سی فعلدن آلدین (نی) کېلیشیگی نینگ کېلیشی دیر. اۉرنک: کتابنی اۉقیدی ،آلمهنی تېرهدی ،خطنی یازدی .گاهیده (نی) کېلیشیگی قۉللنمهیدی ،اما بارلیگی سېزیلهدی ،مثال: نور آی کتاب اۉقیدی= نور آی کتاب نی اۉقیدی. تگین نهال اېکهدی = تگین نهال نی اېکهدی.
55
فعالیتلر: -1قوییدهگی جملهلرنی دقت بیلن اۉقیب ،اۉتیملی و اۉتیمسیز فعللرنی انیقلنگ: گۉزهل سیگیرنی ساغهدی. تویغو ،کشته نی تیکدی. توران اوزوم نی تېرهدی. تمنا ،اوخلهدی. اېلتای آتهسیگه یاردملشهدی. تگینه ،توت قاقهدی. -2تۉرت گروپگه بۉلینیب ،اۉتیملی و اۉتیمسیز فعللرنی ايشله تيب ،اوچ-تۉرت ته جمله توزينگ! -3هرگروپدن بیر کیشی توریب ،توزهتگن جملهلرنی باشقهلرگه اۉقیب بېرسین. -4قوییدهگی جملهلرنی مناسب اۉتیملی و اۉتیمسیز فعللر بیلن تۉلدیرینگ: آنهم قاوون نی ، . . . . . . . . . آتهم بازارگه ، . . . . . . . . اولوغ بېک اوی دن ،. . . . . . . . . مرال گل ،. . . . . . . . . اېرکه درس ، . . . . . . . . . باغبان باغ نی ، . . . . . . . . -5قوییدهگی ترتیبسیز جملهلرنی ترتيبگه سالينگ: دی /قور /اوی /اېرکین /نی. ایپک /کېتتی /گه /کابل. چۉلپان /یازدی /نی /حکایه /شعر /و. تېرهدی /آچیلگن /باغده /میرآی /گل /نی /لر. مېن /دن /ساعت /هرکون /بېش /اویقو /اویغانه من /ده.
اوی تاپشیریغی:
56
اۉن تۉرتینچی درس هدفلر:
سۉراقلر:
واکسین (اېملش) فایدهلری واکسین ( )Vaccineفرانسوی سۉز بۉلیب ،اېملش ،پیچکاری قیلیش و خال قازیش دېگن معنالرنی انگلهتهدی .واکسین قیلیش ،انسانلر ساغلیگی اوچون کېرهکلی دیر .حقیقتده واکسین بۉلگن کیشی یوقوملی کسل لیک لرگه دوچ کېلمه ی ،هر دایم ساغالم حیات کېچیره دی. چقه القلر و کیچیک باله لر کۉپراق کسل لیککه چلینیش امکانیگه اېگه دیرلر ،شونینگ اوچون همه دن کۉپراق اولرنی واکسین قیلدیریش کېره کلی دیر .قیزه موغ ،چېچک ،مالریا ،فلج، کۉک یۉتل و شونگه اۉخشش اَیریم یوقوملی کسل لیک لرنینگ آلدینی آلیش اوچون واکسین قیلینهدی. خیریه جمغرمهلر و دولت کسلخانهلری تمانیـدن تشکیل اېتیلگن گروپلر ،بالهلرنی تورلی 57
کسل لیک لرگه قرشی واکسین اېته دیلر ،شو باعث اوشبو ساغلیک نی سقلش گروپلریگه یاردم بېریشیمیز کېره ک .اۉز اوکه -سینگیل لریمیزنی اۉز وقتیده واکسین قیلدیریش اوچون کلینیک لرگه آلیب باریشیمیز و اولرنینگ ساغلیگی اوچون محیطیمیزنی پاک اسرهشیمیز الزم. اساسی توشونچه:
فعالیتلر: الف :قوییدهگی ینگی سۉزلرنینگ معنالرینی تاپیب ،جملهلرده ایشلهتینگ: -3اَیریم: -2عملگه آشیریش: -1واکسین: -6اېملش: -5قوتقهزیش: -4ساغالم: ب :قوییدهگی سۉراقلرگه جواب بېرینگ: -1بالهلرنی قندهی قیلیب یوقوملی کسللیکلردن اسرهب قالیش ممکن؟ -2واکسین دېگنده نیمهنی توشونهسیز؟ -3واکسین اۉزبېک تیلیده نیمه دېیلهدی؟ -4واکسین بیلن تداوی اۉرتهسیده قندهی فرق بار؟ -5واکسین قیسی کسللیکلر آلدینی آلهدی؟ -6ینه قیسی یوقوملی کسللیکلرنی بیلهسیز؟ آتینی اَیتینگ! ج :درس حقیده گروپلرگه بۉلینیب ،سۉزلشینگ! د :هر گروپدن بیرینگیز توریب ،درس حقیده سۉزلب بېرینگ! هـّ : ایکیتهنگیز توریب ،درس متنینی اۉقینگ!
58
ح :قوییدهگی جملهلرنینگ بۉش جایلرینی درس متنیدن یا اۉز مناسب و معنالی عبارتلرینگیز بیلن تۉلدیرینگ: -1واکسین قیلیش . . . . . . .کېرهکلی دیر. -2قیزهموغ . . . . . . . . ،آلدینی آلیش اوچون واکسین قیلینهدی. -3کېچیک بالهلرنی . . . . . . . .کسللیکلردن ایلگری واکسین قیلدیریش کېرهک. -4آته -آنه لر . . . . . . . . .یقین کسل خانه لرگه آلیب باریب واکسین قیلدیریش لری کېرهک. -5واکسین . . . . . . . .سۉز بۉلیب . . . . . . . . .دېگن معنالرنی انگلتهدی. قوییدهگی جملهلرنی اۉز کتابچهلرینگیزگه کۉچیریب یازینگ: -1واکسین اَیریم کسللیکلرنینگ آلدینی آلیش اوچون کېرهکلی دیر. -2واکسین قیزه موغ ،فلج و کۉک یۉتل کبی یوقوملی کسللیکلر آلدینی آلهدی. -3عایلهلر ،بالهلرینی قیزه موغ ،کۉک یۉتل و فلج کسللیکلریگه یۉلیقمسلیگی اوچون اولرنی واکسین اېتتیریشلری کېرهک. -4اۉزیمیز و عزیزلریمیز ساغلیگینی سقلش اوچون محیطیمیزنی پاکیزه اسره شیمیز کېرهک. -5واکسین قیلهدیگن کلینیک و مؤسسهلرگه هرقندهی یاردم کۉرسهتیشیمیز کېرهک.
اوی تاپشیریغی:
59
گرامر قاعدهلری: قوییدهگی جملهلرگه دقت قیلینگ: نور آی اوکهسینی اوخلتدی .نور آی اوکه سینی اوخلتتیردی. اېلتای ،اونی کۉپ ایشلتدی .اېلتای اونی کۉپ ایشلتتیردی. جیران همهنی کولدیردیَ .جیران همه نی کولدیرتیردی. کۉرگنینگیز دېک ،اۉنگ قطارده گی جمله لرده ایش و حالت فاعل یا اېگه نینگ اۉزی تمانیدن بۉلگن ،اما سۉل (چپ) تماندهگی جملهلرده ،فاعل یا اېگه ایشنی باشقه بیر فاعل یا اېگه آرقهلی بجرگن .بوندهی فعللرنی آرتتیرمه نسبتلی فعل دېیدیلر. آرتتیرمه نسبت: بیر شخص نینگ حرکتی باشقه بیر شخص نینگ تاثیری نتیجه سیده بجریلسه ،اۉشه فعل آرتتیرمه نسبتلی فعل دېیلهدی. آرتتیرمه نسبت ،فعل اوزه گی یا نېگیزیگه قوییده گی قۉشیمچه لرنی قۉشیش آرقه لی یسهلهدی: «ت» :اوشلت ،اېسلت «تیر» یا (دیر) :اېتتیر ،بیتتیر ،قوردیر ،یازدیر «غیز»« ،گیز» «قیز»« ،کیز» :تورغیز ،کېتکیز ،اۉتقیز ،یورگیز «ست» :کۉرست «یز» :آقیز ،یاتقیزفعالیتلر: الف -قوییدهگی فعللرنی آرتتیرمه نسبتلی فعللرگه اۉگیرینگ: یاز ،اۉقی ،یات ،تور ،یوو ،تکرارله ،یادله ،آل ،قاچ ،یې ب -قوییدهگی فعللرنی آرتتیرمه نسبتنی قۉللـهگن حالده جمله گه ایشلهتینگ: سات ،باق ،ایشلت ،کیی ،کۉر ج -قوییدهگی آرتتیرمه نسبتلی فعللرنی آرتتیرمه نسبت سیز فعلگه اۉگیرینگ: تکرارلتدیم ،یازدیردی ،چاپتیردی ،قازدیردیک ،اۉلتیراوی تاپشیریغی:
60
اۉن بېشینچی درس هدفلر:
سۉراقلر:
تیلویزیون
تیلویزیون سۉزی یونانچه ،تیل ( )Teleاوزاق و ویزیون ( )Visionکۉریش سۉزلریدن تشكيل تاپگن بۉليب« ،اوزاقدن کۉریش» معناسینی انگلهتهدی. تیلویزیون اۉزیگه خاص بویوملردن بۉليب ،او بیلن تصويری كۉرسه توولرنی تماشا قيليش ممكن. تیلویزیون ّ ایكی دستگاهدن تشكيل تاپگن. -1ترقهتووچی دستگاه -2قبول قيلووچی دستگاه. -1ترقه تووچی دستگاه تصویر و سېسنی هوا تۉلقونلریگه ترقه تيش اوچون خذمت قيلهدی. قبول قيله دیگن دستگاه اېسه ،اختياريميزده بۉلگن تیلویزیونلردن عبارت .بو دستگاه هواگه ترقلگن تصوير و تاووشلرنی قبول قيليب ،كۉرسهتيش امكانیگه اېگه دير. 61
اۉلکه میزده تیلویزیون بیرینچی مرتبه هجری شمسی 1353نچی ییلده فعالیت كۉرسته باشله دی و اۉشندن بويان تورلی پروگراملرنی ترقهتیب کېلماقده ،اینقسه هجریشمسی 1381نچی ییلدن باشلب دولتگه قرهشلی ملیتیلویزیون دن تشقری بیر قنچه خصوصی تیلویزیون ترماقلری همقوريلدی .بو تیلویزیون ترماقلری ینگیليكلر ،علمی ،فرهنگی ،هنری و دینی پروگراملرنی ترقه تیب کېلماقده .تیلویزیون ترماقلری اۉزی نينگ ايجابی فعاليتلری آرقهلی اۉلكه ترقياتیگه ك ّته حصه قۉشهدی. حددن کۉپراق تیلويزيون گه قرهش انسان سالمتليگیگه ضرر يېتكيزهدی .ک ّتهلر ،اينيقسه آته -آنهلر ،بالهلریگه یخشی اۉرگتووچی و تربیهالوچی پروگراملر و برنامهلرنی تماشا قيليشلرینی توصيه اېتيشلری ضرور. اساسی توشونچه:
فعالیتلر: الف -قوییدهگی سۉراقلرگه جواب بېرینگ: -1تیلویزیون سۉزی نېچه سۉزدن تشکیل تاپگن و اولرنينگ معنالری نیمه؟ -2تیلویزیون دېگنده نيمهنی توشونهسيز؟ -3تیلویزیون نېچه دستگاهدن تشكيل تاپگن و اولر قندهی وظیفهلرنی بجرهدی؟ -4اۉلکهمیزده بیرینچی مرته تیلویزیون قچان فعالیتگه باشلهگن؟ -5خصوصی تیلویزیونلر قیسی ییلدن باشلب فعاليت كۉرسته باشلهگن؟ -6تیلویزیونلر اۉلکه ترقياتیگه قندهی حصه قۉشيشی ممكن؟ -7آته-آنهلر ،بالهلریگه قندهی پروگرام و برنامهلرنی کۉریشنی توصيه قيلهدیلر؟ -8نېچه خصوصی تیلویزیون آتینی بیلهسیز؟ آت توتینگ! -9قیسی تیلویزیونلرده اۉزبېک تیلیگه کۉرسهتوولر ترقهلهدی؟ آت توتینگ! 62
-10قیسی اۉزبېکچه کۉرسهتوولرنی کۉرگنسیز یا دایم کۉریب تورهسیز؟ آت توتینگ! بّ - ایکی گروپ گه بۉلینیب ،تیلویزیون نینگ فایده و ضررلری حقیده بحثلشینگ! ج -قوییده گی لغتلرنینگ معناســـــینی کتاب ســـــۉزلیگیدن تاپیب ،مناسب جمله لرده ایشلهتینگ: پروگرام ،ترقهتیش ،تۉلقون ،ترماق ،خصوصی ،قرهشلی ،ایجابی
اوی تاپشیریغی:
63
گرامر قاعدهلری: قوییدهگی جملهلرنی دقت بیلن اۉقینگ: -1تیلویزیون نینگ ترقهتهدیگن دستگاهسی تصویر و سېسنی هواگه ترقتهدی. -2تیلویزیون اۉلکهمیزده بیرینچی مرتبه -1353نچی ییلده فعالیتگه باشلهدی. -3مېن فقط خبرلر و بالهلر کۉرسه توولرینی تیلویزیوندن کۉرهمن. -4آته -آنهلر ،بالهلریگه يخشی برنامهلرنی كۉريشنی توصيه قيلدیلر. یوقاریدهگی جملهلرده ايشلهتيلگن ترقتهدی ،باشلهدی ،کۉرهمن و قيلدیلر فعللریگه انیق (معلوم فعل) دېيلهدی. انیق فعل: بجریله دی ،یعنی انيق یا معلوم فعل ده ایش ،حركت و حالت ،اېگه (فاعل) تمانیدن َ جملهده ایش ،حرکت و حالت نی قیلگن کیشی یا نرسه معلوم و انیق دیر. مثاللر: کۉردی ،قیلهمن ،یازماقچی فعالیتلر: الف -درس متنینی دقت بيلن اۉقينگ و معلوم یا انیق فعل ايشلهتيلگن تۉرت جملهنی علیحده قیلیب یازینگ! ب -قوییدهگی جملهلرنینگ بۉش جایلرینی تۉلدیرینگ: -1افغانستان ده بيرينچی بار تیلويزيون . . . . . .ييلده فعاليت كۉرسته . . . . . . . -2تیلویزیون ّ ایکی دستگاهدن . . . . . . . -II . . . . . . . -I . . . . . . -3افغانستانده -1381ییلدن سۉنگ . . . . .تیلويزيون . . . . .كۉرسته باشلهدی. -4حددن کۉپراق تیلویزیون . . . . . .ضرر يېتكيزهدی. -5مېن تلویزیوندن کۉره کۉپراق . . . . . . .اۉقیشنی یاقتیرهمن. ج -بير نېچه انیق جمله یازینگ و اولرده انیق فعلنی کۉرسهتینگ! د -قوییدهگی جملهلردن انیق فعللرنی علیحده یازینگ: * درختلر ییقیلدی * اۉرمانچی ،قوروق درختلرنی ا ّرهلب ییقیتدی. 64
* مېن اۉرمانده َسیر قیلیشنی یاقتیرهمن. * تیلویزیون استیشنی اۉلکهمیزده قوریلدی. * اۉرتاغیم تیلویزیون نینگ مسابقه کۉرسهتوولریگه قتنهشهدی. * بوگون اۉقیتووچیمیز ینگی درس بېردی.
اوی تاپشیریغی:
65
اۉن آلتینچی درس هدفلر:
سۉراقلر:
مهماندۉستلیک
مهماندۉستلیک ،اېل -اولوسیمیزگه خاص شرقانه آداب و فضیلت لردن بیری سنه له دی. مهمان نی آچیق یوز بیلن صمیمی کوتیب آلیش ،عزت -حرمت قیلیش اېلیمیزنینگ قدیمی عنعنه لریدن بیری دیر .اېلیمیزنینگ عادتی گه کۉره ،مهمان کېلگن اویده عایله اعضاءلری بیر -بیری بیلن جنجاللشـمهیـدی ،شـاوقین -سـوران کۉترمهیـدی ،کېسـهتیب گپیرمهیـدی 66
و حتی که اوی اېگهسی بالهلریگه هم ق ّتیق گپیرمسليككه حركت قيلهدی .مهمان کېلهدیگن اوینی تازه لب ترتیبگه سالیب قۉییش و پاکیزه کییم لرنی کییش ،تاتلی یېمک -ایچمکلرنی چیرایلی ایدیش -تباقلرگه تارتیش ،مهمان دۉستلیک آدابیدن حسابلنهدی. اېليميزده مهمان و مهمان دۉستليك حقيده «مهمان کېلر اېشیکدن ،رزقی کېلر تېشیکدن» ياكه «مهمان ،آته نگدن اولوغ» یا که «مهمان ،خدا نینگ عزیزی دیر» یا که «مهمان آلدیده موشوکنی پیش دېمه» دېگن حکمتلی مقاللر بار. اساسی توشونچه:
فعالیتلر: الف -درس متنینی جیم اۉقینگ و قوییدهگی سۉراقلرگه جواب بېرینگ: -1مهماندۉستلیک کیمگه خاص فضیلت؟ -2مهمان کېلگنده ،قندهی کوتیب آلهسیز؟ -3مهمان آلدیده جنجال قیلیش یخشیمی یا یمان؟ دلیلینی اَیتینگ! -4بو درسده نېچه مقال کېلتیریلگن؟ -5مهمان کېلسه قووانهسیزمی؟ نېگه؟ ب -قوییدهگی بۉش جایلرنی مناسب سۉزلر بیلن تولدیرینگ: -1مهماننی .....کوتیب آلیش .....اېلیمیزنینگ .......دیر. -2مهمان کېلگن .....لشمهیدی. -3حتی که اوی اېگهسی ......حرکت قیلهدی. ج -قوییدهگی مقاللرنینگ قالگن قسمینی چقّان اَیتینگ و کېین کتابچهنگیزگه کۉچیریب، تۉلدیرینگ. -1مهمان کېلر اېشیکدن ......... -2مهمان آته نگ دن ......... -3مهمان خدا نینگ ....... -4مهمان آلدیده موشوک نی ......... 67
د -قوییدهگی سۉزلرنی معنا و اوچتهسینی جملهلرگه استعمال قیلینگ: شرقانه ،آچیق یوز ،صمیمی ،کوتیب آلیش ،شاوقین -سوران ،کېستماق ،حکمتلی، موشوک ،رزق
اوی تاپشیریغی:
68
گرامر قاعدهلری: قوییدهگی جملهلرگه دقت قیلینگ: اېشیک آچیلدی ،کیر بۉلگن کییم لر یوویله دی؛ اوی تاپشیریقلری بجریلدی؛ کتاب آلیندی؛ ایش قیلیندی. یوقاریده گی جمله لرده ایش و حرکت نینگ بجرووچیسی انیق اېمس .بونده ی فعللرنی ناانیق یا مجهول فعل دېیدیلر. ناانیق (مجهول) فعل: بو فعل ده ایش -حرکت نینگ کیم تامانیدن بجریلگنی ناانیق بۉله دی .یعنی فاعل معلوم اېمس .بو فعللر ،اوزه ک فعلگه (یل) و (ین) قۉشیمچه سی قۉشیلیشی بیلن یسهلهدی .مثال: قیل (اوزه ک) +ین (ناانیق فعل قۉشیمچه سی) ( +دی اۉتگن زمان فعلی قۉشیمچه سی) = قیلیندی؛ آچ +یل +ه +دی = آچیلهدی. فعالیتلر: الف -صنفده اۉز ارا گپلشیب ،ناانیق (مجهول) فعلنی ایشلهتینگ. ب -قوییدهگی انیق فعللرنی اۉرنککه قرهب ناانیق (مجهول) فعللرگه اۉگیرینگ: اۉرنک: مېن مهمانگه آش آلیب باردیم( .انیق فعل) مهمانگه آش آلیب باریلدی .ناانیق (فعل) -1اوکتم درس اۉقیدی -2 .آنه م ،مهمانگه آش پیشیردی -3 .او صنفده ،فعالیتلرنی بجره دی -4 .یازده تعطیل گه کېته دی -5 .باغبان کۉکلم ده باغ لرگه گل لر اېکه دی. -6کتابخانه دن کتابلرنی آلیب اۉقییمز -7 .سېوینچ آنه سیگه ساوغه بېره دی -8 .اوکه م مشق یازدی -9 .اۉرتاغیم یازیش اوچون مېندن قلم سۉرهدی.
اوی تاپشیریغی:
69
اۉن یېتّینچی درس هدفلر:
سۉراقلر:
بابر باغی
افغانستان ،اۉرته آسیا ،هند و پاکستان امپراتوری ظهیرالدین محمد بابر ،امیرتېمور کۉرگان نینگ نبیره لریدن بیری دیر .او ،هجری تۉ ّقیزینچی عصرده کابل ده پادشاهلیک قیلگن .بابر امپراتورلیک ،شاهلیک ،شاعرلیک و یازوچیلیكدن تشقری گۉزهللیککه شیدا ،کۉنگلی یومشاق، هنری دید اېگهسی و جوده سینجکاو امپراتور بۉلگن. بابر اۉز امپراتورلیگی دوريده کۉپ چیرایلی باغلر ،سۉليم تفریحگاهلر و حشمتلی قصرلر قورگن. 70
مثال اوچون ،او یلغوز کابل ده اۉنلب ینگی باغ لر یره تدی .آهوخانه باغی ،اۉرته باغ ،باغ کالن ،چهار باغ ،دلکشاباغی ،صورت خانه باغی ،خلوت باغی ،مهتاب باغی ،بنفشه باغی ،جلو خانه باغی ،استالف باغینی تیکلش و آبادان قیلیش و باشقهلر انهشولر جملهسیدن دیر. ننگرهارده «صفا» و «وفا» باغلرینی قوردی .پروان والیتیده «خواجه سیاران» بوالغینی قيتهقوردی .قندهار والیـتیده تاغ بغریده «چهل زینه» نی توزهتدی. «بابر باغی» هجری تۉقیزینچی عصرده اونينگ کابل نينگ گذرگاه منطقه سی شرقیده گی شیردروازه تاغی اېته گیده خوش منظره يېرده برپا اېتيلدی .باققه تورلی مېوه لی و مېوه سيز درختلر ،گللر و گلبوتهلر اېکیلدی .باغنينگ اۉرتهسيدن ک ّته بیر اریغ اۉتکزیلدی و قوییراغیده بیر حوض یسلدی. بابرباغی اۉن یېتی قتلمدن عبارت بۉليب ،بابر مقبرهسی اۉن آلتینچی قتلمده جايلشگن .اۉن بېشینچی قتلمده اېسه ،بیر مرمر مسجد قوريلگن. بو گۉزه ل باققه کابل خلقی کۉکلم ،یاز و کوز فصل لریده هاردیق چیقه ریش و دم آلیش اوچون بارهدیلر .بوباغ ،کابلنینگ اېنگ چیرایلی باغلریدن حسابلنهدی .حاضر بو باغ کابل نینگ اېنگ گۉزهل و حتی که یگانه (بیرهگهی) سیرگاهلریدن دیر. بابر هندوستانده وفات اېتگن دن سۉنگ ،آگره شهریده گی زرافشان باغیگه دفن اېتيلدی، اما اونينگ وصيتی بۉيیچه ،كېينچه ليك جسدینی كابل گه کېلتیریب ،بوگونگی بابر باغیگه كۉمديلر. اساسی توشونچه:
فعالیتلر: الف :درس متنینی قونت بیلن بېش دقیقهده جیم اۉقینگ و قوییدهگی سۉراقلرگه جواب بېرینگ: -1بابر قیسی عصرده یشهگن؟ -2بابر کیمنینگ نبیرهسی دیر؟ -3بابر قندهی بیر امپراتور بۉلگن؟ 71
-4بابر قیسی مملکتلرده امپراتورلیک قیلگن؟ -5بابر كابل ده قیسی باغلرنی يرهتگن؟ -6چهل زینهنی کیم ،قهیېرده توزهتگن؟ -7بابر لغمانده قیسی باغلرنی یرهتگن؟ -8بابر باغی نېچه قتلمدن عبارت؟ -9بابر مقبرهسی قهيېرده جايلشگن؟ -10بابر جسدینی قهيېردن کابلگه کېلتیریب ،دفن اېتدیلر؟ ب -قوییدهگی ینگی سۉزلرنی سۉزلیکدن تاپیب ،معنالرینی کتابچهلرینگیزگه يازينگ: کۉرگان ،امپراتور ،گۉزهللیک ،تفریحگاه ،دلکشا ،اریغ ،قتلم ،هاردیق. ج -يوقاريدهگی ينگی سۉزلردن كمیده ّ ايكی جمله توزينگ! د -بابر باغینی اۉز کۉزی بیلن یا تیلویزیون و فلم دن کۉرگن لر نوبت بیلن توریب، صنفداشلریگه معلومات بېرسین .باشقهلر سۉراق بېریب ،فعال قتنشسینلر.
اوی تاپشیریغی:
72
گرامر قاعدهلری: -1او ،بابر باغینی کۉریب چیقدی. -2بابر ،اۉزبېکچه شعرلر یازیب قالدیرگن. -3بابر آسیاده امپراتورلیک قوریب آلدی. یوقاریده گی جمله لرده گی چیقدی ،قالدیرگن و آلدی سۉزلری یاردمچی یا کمکچی فعللر دیر و کۉریب ،یازیب ،قوریب فعللری معناسینی تۉلدیریش گه یاردم بېرهدیلر. یاردمچی فعللر: یېتکچی یا اساسی فعلگه تورلی معنالر بېرهدی و اساسی فعلدن کېین کېلهدی و اونینگ بېلگیسی اساسی فعل بیلن (ب ،ه ،یب) قۉشیمچهلری نینگ کېلیشی دیر. مثال: اۉقیب تورماق ،اۉقیب بېرماق ،اۉقیب بۉلماق ،قرهب توریش ،کۉره آلیش ،سنب بېریش، سینب کۉریش ،سېویب قالماق ،سېوینیب یوریش یوقاریده گی فعل لرده ،اۉقیب ،قره ب ،کۉره ،سنب ،سینب ،سېویب ،سېوینیب سۉزلری یېتکچی فعل و تورماق ،بېرماق ،بۉلماق ،توریش ،آلیش ،بیریش ،کۉریش ،قالماق ،یوریش سۉزلری یاردمچی یا کمکچی فعللر دیر.
فعالیتلر: الف :قوییده گی جمله لرنی دقت بیلن اۉقینگ و یاردمچی فعللرنینگ آستیگه خط چیزینگ: یۉلداش ،پاده نی هیده ب کېلدی .خدیجه ،نان پیشیریب آلدی .آنه م کییم لرنی یوویب قۉیدی .آتهم نماز اۉقیب بۉلدی .اوکهم درسلرینی تکرار اېتهباشلهدی ،مېن تلویزیون تماشا قیله باشلهدیم .سینگلیم ،رادیونی اېشیتیب توریبدی. ب :تۉرت گروپ گه بۉلینیب ،کمکچی فعللر بیلن ّ ایکی -اوچ جمله توزینگ! ج :توزگن جملهلرینگیزنی باشقه صنفداشلرینگیزگه اۉقیب بېرینگ! د :قوییدهگی جملهلرنی اۉرینلی سۉزلر بیلن تۉلدیرینگ: دهقان . . . . .نی هیدهیدی .آنهم . . . . .نی ساغدی .اکهم . . .. . .نی کېلتیردی. سېنگلیم َ . . . . .قیتدی. 73
هـ :تۉلدیرگن جملهلرینگیزگه یاردمچی فعللر قۉشیب یازینگ و باشقهلرگه نوبت بیلن اۉقیب بېرینگ! و :قوییدهگی ترتیب سیز جملهلرنی ترتیبگه سالینگ: -1کتاب /بېک /اولوغ /نی /اۉقیب /کۉردی. -2نی /آی نور /باشلهدی /یازه /اوی تاپشیریغی. -3چراغ /اۉتکیر /نی /یاقیب /قۉییبدی.
اوی تاپشیریغی:
74
اۉن س ّکیزینچی درس هدفلر:
سۉراق:
لطیفه
لطیفه دېیلگنده کولگو اوچون اَیتیلگن یا یازیلگن کیچیک ادبی پارچه توشونيله دی .لطیفه نی «فکاهی» و «کولگولی سۉز» هم دېیدیلر. لطیفه نینگ مهم خصوصیتی کولگی دیر .شو بيلن بيرگه لطیفه ،عبرت آلیش اوچون هم اَیتیلهدی .لطیفه اَیتیش ،کیشیدن خاص مهارت و استعداد تیلهیدی. بیرینچی لطیفه بیر کېچهّ ، ایکیته اۉغری افندی نینگ اوییگه توشيب ،اونينگ اويینی تله ماقچی بۉليبدی. افندی خاتینی بیلن اویده اوخلب یاتگن اېکن .بیر پیت افندی نینگ خاتینی اویغانیب قره سه، اۉغریلر اوینی تیتکیلب ،اخترهیاتگن اېميش .شونده افندینی اويغاتيب: «آی افندی! تورینگ ،اوییمیزگه اۉغری توشيبدی .همه نرسه لرنی تيتكيله ياپتی؛بار -يۉقيميزنی آلیب کېتماقچی ،چاغی!» دېبدی. افندی اېسه خاتینی گه: «اې خاتین! قندهی ساده سن .اوییمیز ده نیمه هم بار اېدی؟ بیز کوندوز کونی هېچ نرسهتاپالمه گن اويدن ،اولر کېچه سی نیمه هم تاپردی؟ بې مالل اوخله ی بېرسنگ -چی؟!» دېب، جواب قيتريبدی. ای ّکینچی لطیفه سیچقانلر بیر غلهموس موشوک نینگ قۉلیدن جوده قیینهلیبدیلر؛ چونکه موشوک هرکونی بیرتهّ - ایکیته سیچقاننی توتیب یېیر اېکن. آخری سیچقانلر بو عذابدن قوتیلیش اوچون کېنگاشیبدیلر .کېنگاشده سیچقانلر: 75
«موشوک نینگ کېلیشیدن خبردار بۉلیش اوچون اونينگ بۉیینی گه بیر قۉنغیراق تاقيب قۉییشیمیز کېرهک» دېگن قرارنی چیقریبدیلر. شونده بیر سیچقانچه: «فیصلهلرینگیز جوده هم یخشی ،بیراق قۉنغیراقنی موشوکنینگ بۉیینیگه تاقهدیگن باتیر بارمی ،اۉزی؟» -دېب ،سۉرهبدی. اساسی توشونچه:
فعالیتلر: -1درس متنینی بېش دقیقهده دقت بیلن جیمگينه اۉقینگ! -2لطیفهنینگ اېنگ مهم بېلگیسینی ایتینگ! -3لطیفهنينگ اساسی مضمونی نیمهدن عبارت بۉلهدی؟ ّ -4 ایکینچی لطیفهده قندهی مهم مطلب کۉزده توتیلگن؟ -5بیرینچی لطیفه مضمونینی صنفداشلرینگيزگه ایتیب بېرینگ! -6هرقطاردن بیر کیشی توریب ،بیر لطیفه ایتيب بېرسین .لطيفه مضمونی حقیده نوبت بیلن فکر بیلديرينگ.
اوی تاپشیریغی:
76
مشق: -1درس متنینی اۉقينگ و کېلهسی زمان فعلینی بېلگیلب کۉرسهتینگ! -2درس متنیدن اۉتگن زمان فعلینينگ آستیگه چیزیق چيزينگ. -3هرقطاردن بیر -بیرکیشی نوبت بیلن تختهگه باریب ،بېلگیلنگن زمانلرنی يازينگ! -4يازیلگن فعل زمانلرینینگ تۉغری یاكه ناتۉغریلیگی حقیده فکر بیلدیرینگ! -5سۉزلیکدن فایدهلنیب ،قوییدهگی سۉزلرنینگ معناسینی تاپينگ: پیت ،چاغ ،بېمالل ،کېنگاش ،غله موس. -6یوقاریدهگی سۉزلرنینگ کمیده ّ ایکیتهسیگه جمله توزینگ .جملهده كېلهسی و اۉتگن زمان فعللرينی ايشلهتينگ! -7قوییدهگی جملهلردهگی بۉشليقلرنی مناسب سۉزلر بيلن تۉلديرينگ: سیز ،بیزگه بیرار ....ایتینگ ،بيز کولهیلیک! مېن گه لطیفه .....هم یاقهدی. لطیفه دېگنده ....پرچه توشونيلهدی. لطیفه لردن ....آلیش هم ممکن. لطیفه ایتیشده علیحده .....و ......کېرهک. -8صنفداشلر ّ ایکی گروهگه بۉلینیب ،لطیفه ایتیشده بېللشینلر.
اوی تاپشیریغی:
77
اۉن تۉ ّقیزینچی درس هدفلر:
ددیللیک
ددیل لیک ،اېنگ یخشی فضیلت دیر .ددیل کیشی ،داو یوره ک ،قۉرقوونی بیلمه یدیگن، جسارتلی و غیرتلی بۉله دی .جسمانی و معنوی جهت دن تېتِیک ،یوره کلی و بردم کیشیلر، ددیل انسانلر دیرلر .آته -بابالریمیز اۉلکه اېرکین لیگی و اولوس تینچ لیگی یۉلیده ددیل کورهشیب ،اۉزلریدن اۉچمس ایز قالدیرگنلر .بیز هم وطن و تینچ لیک اوچون ددیل بۉلیشیمیز ضرور دیر. فعالیتلر: الف -قوییدهگی مقاللرنی اۉقینگ و معناسینی ایتیب بېرینگ: -1ددیل دۉست ،داو ده قالدیرمس. -2ددیللیک دردگه دوا ،دنگسهلیک باشگه بال. ب -قوییدهگی سۉراقلرگه کتاب گه قره مسدن جواب بېرینگ: -1ددیللیک قندهی فضیلت؟ -2وطن و تینچلیک اوچون قندهی بۉلیشمیز ضرور دیر؟ -3قندهی انسانلرنی ددیل دېیه آلهمیز؟ -4ددیل کیشی قنده ی کیشی بۉلهدی؟ -5بابالریمیز قندهی یۉل بیلن اۉزلریدن تاریخده ایز قالدیردیلر؟ ج -هر ّ ایکی چوکیده آلدین-کېین اۉلتیرگنلر بیر گروپ بۉلیب ،یخشی انسانلر فضیلتلرینی تاپالگنلریچه یازسینلر. د -هرگروپدن بیر اۉقووچی توریبّ ، ایکی فضیلتنی اَیتسین .باشقه گروپلر ایتیلگن فضیلتلرنی تکرار قیلمسدن ،ینگی ّ ایکی فضیلتنی قوشیب ،وقتگه قرهب ،دوام اېتتیرسینلر.
اوی تاپشیریغی: 78
گرامر: قوییدهگی جملهلرگه دقت قیلینگ: -1بوگون هوا ایسیق. -2باتور ،ینگی کییم کییبدی. -3یاش ییگیت لر ،یم -یشیل دله لرگه سیاحتگه چیقدیلر. -4دریا دن تینیق سوو آقیب کېلهدی. -5قرا بولوتلر ،پارالق قویاش یوزینی قاپلب آلدی. یوقاریده گی جمله لرده( :ایسیق ،ینگی ،یاش ،یم -یشیل ،تینیق ،قرا ،پارالق) سۉزلری (هوا ،کییم ،ییگیت ،دله ،سوو ،بولوت ،قویاش) نینگ صفتی یا حالتی یا قنده ی لیگینی کۉرستهدی. صفت: کیشی یا نرسهنینگ بېلگیسی ،حالتی و قندهیلیگینی بیلدیروچی سۉزگه ،صفت دېیلهدی. صفت( ،قندهی؟) سۉراغیگه جواب بۉلهدی .مث ً ال :قندهی آلمه؟ قیزیل آلمه ،قندهی سوو؟ تینیق سوو ،قندهی باله؟ عقللی باله . . . آتهلر سۉزی :یخشی ،یخشیگه یانداشر ،یمان ،یۉلدن ادهشر. فعالیتلر: -1قوییدهگی متندن صفتلرنی بېلگیلنگ و اولرگه اۉخشش صفتلرنی یازینگ! اېرگشنینگ باباسی ددیل کیشی .او یورت سېور انسان دیر .نبیرهسی اېرگشنی اۉزیدېک ددیل و جسارتلی بۉلیشینی ایسته یدی .ددیل باله لر یخشی ،آدابلی ،زیرک و خوش معامله بۉلهدیلر؛ ک ّتهلرنی حرمت قیلیب ،کېچیکلرگه یاردم بېرهدیلر. :2بېلگیلنگن آتلرگه ،صفت تاپیب یازینگ: _________ _________ _________
کتاب
__________ __________ __________
باغ
__________ __________ __________
قیز
-3آق ،قاره ،عقللی ،اچیق ،اوزون و کېنگ سۉزلری قیسی سۉز تورکومیگه کېره دی؟ اوشبو سۉزلر اساسیده اوچ جمله یازینگ! :4قوییدهگی بۉش جایلرنی تۉغری صفتلر بیلن تۉلدیرینگ: شیبان ________ اۉقووچی .او ،هر کون اېرته لب _________ هواده سپورت قیله دی .صنف ده صنفداش لری بیلن _________ گپیره دی .اونی همه ________ باله دېیدیلر. 79
-5قوییدهگی جملهلردن ،صفتلرنی اجرهتیب ،کتابچهنگیزگه یازینگ! او ،بیر کونی اۉقیتووچی سیدن :یخشی انسان نینگ بېلگی لری نیمه دن بیلینه دی دېب، سۉره بدی .اۉقیتووچی سی اونگه :یخشی انسان خوش خلق ،آداب لی ،و عقل لی بۉله دی؛ همه گه یاردم قیله دی؛ همه بیلن ایلیق مناسبتده بۉله دی؛ همه گه یخشیلیک ایسته یدی و هرقندهی یمان ایشدن اۉزینی آلیب قاچهدی ،دېب جواب بېریبدی. -6هر صفت نینگ تۉغریسیده ،قرمه -قرشی صفتینی یازیب ،اۉقیب بېرینگ! اوی تاپشیریغی:
80
ییگیرمهنچی درس هدفلر:
سۉراقلر:
کورهش
کوره ش اېنگ قدیمگی سپورت تورلریدن سنه له دی. اوزاق اۉتمیشلرده انسانلر یاولرگه قرشی کوره شیش اوچون اۉزلرینی ساغالم و کوچلی قیلیش گه اینتیلگن لر و یاولرینی یېنگماق اوچون کېرهکلی مهارتلرنی اېگللهگنلر. بو اَینیقسه ،قبیله و گروهلر آره سیده گی رقابت لر ،همده تن مه -تن بېلله شوولرده قۉل کېلگن. انه شو ضرورتگه کۉره ،آدملر اۉز ارا بېلله شیب ،جسم ًا کوچلی بۉلیش گه اینتیلیب کېلگن لر. زمان اۉتیشی بیلن بو نرسه حیات نینگ جوده کېره کلی و مهم فعالیتی گه اَیلندی .انسان لر، ساغالم اۉسیش اوچون کوره ش توتیش نی باله لیک و یاشلیک دن مشق اېته باشله دیلر. جنگچیلر اېسه ،کوچلیراق و تېتیکراق بۉلیش اوچون «کورهش» دن فایدهلندیلر .استه -سېکین «کورهش» عادی انسانلر اوچون هم سېویملی سپورتگه ایلندی. اۉزبېک داستانلریده «الپامیش»« ،گۉر اۉغلی» و «عوض خان» کبی مشهور پهلوانلر و قهرمانلر آتلری کېلتیریلگن. کورهش تورلی اۉلکهلر و خلقلرده تورلی یوسینلر بیلن اجرا اېتیلهدی .کورهش اۉزبېکلرنینگ اېنگ سېویملی ملی سپورتلریدن بیری دیر. بوگون «کورهش» خلقارا اۉیینلر قطاریدن رسم ًا اۉرین آلگن .اونینگ خلقارا فدراسیونیگه حاضرگچه دنیانینگ بېش قطعه سیدن ( )50گه یقین اۉلکه رسم ًا عضو بۉلگن و هر ییل بو اۉلکه لر سانی کۉپه یماقده .اونینگ خلق ارا آتی هم اۉزبېکچه «کوره ش» دیر .بېلله شوو (مسابقه) لرده اېسه« ،غراملیک»« ،چل»« ،کوره ش چپانی» کبی سۉزلر رسم ًا پهلوانلر و حکملر تمانیدن ایشلهتیلهدی. 81
«کورهش» کۉپینچه تۉن و بېلباغ بیلن اجرا اېتیلهدی .عزیز اۉلکهمیز افغانستان ده« ،کورهش» اۉیینی کۉپراق نوروز بیرهمی ،ملی و رسمی جشنلر ،تۉی و قووانچلی کونلرده اجرا اېتیلهدی.
اساسی توشونچه:
فعالیتلر: الف :درس متنینی بېش دقیقه ده جیم اۉقینگ! ب :قوییدهگی سۉراقلرگه قیسقه و چقّان جواب بېرینگ: -1کورهش کیملرنینگ اۉیینی سنهلهدی؟ -2آدملر قدیمدن نېگه کورهشگه قیزیققنلر؟ -3کورهشده نېچه کورهشچی قتنهشهدی؟ -4کورهش خلقارا فدراسیونیگه نېچه مملکت عضو دیر؟ -5کورهش اۉیینی قچان اجرا اېتیلهدی؟ -6اۉزبېک داستانلری قهرمانلریدن آت توتینگ! ج :هرقطاردن بیر کیشی نوبت بیلن توریب ،کورهش فایده لری حقیده گپیرسین! د :قوییدهگی سۉزلر معناسینی سۉزلیکدن تاپیب ،کتابچهلرینگیزگه یازینگ: یاو ،ساغالم ،کوچلی ،یېنگماق ،بېللهشوو ،تېتیک ،سېویملی ،خلقارا ،فدراسیون ،غراملیک، چل و َحکم. هـ :یوقاریدهگی سۉزلردن بېشتهسینی تنلب ،جمله توزینگ. و :هرقطاردن ّ ایکی کیشی نوبت بیلن توریب ،توزگن جملهلرینی اۉقیسین. ز :کورهشگه خاص سۉزلرنی بیلسنگیز ،اۉرنینگیزدن توریب اَیتینگ.
اوی تاپشیریغی:
82
گرامر قاعدهلری: درس متنیدن تنلنگن قوییدهگی سۉزلرنی دقت بیلن اۉقینگ: اېنگ قدیمگی سپورت ،جوده کېرهکلی ،کوچلیراق کورهشچی ،تېتیکراق پهلوان کۉرگنینگیزدېک ،قدیمگی ،کېره کلی ،کوچلی ،تېتیک سۉزلری صفت دیر ،اما اولرگه (اېنگ ،جوده ،راق) قۉشیمچهلری قۉشیلیب ،اولر نینگ درجهسینی آرتتیرگن. صفت درجهلری :نرسهلر صفتینی کۉپ و آزلیگی جهتیدن فرقلنیشگه یاردم بېرهدېگن سۉزلر ،صفت درجهلری دېیلهدی. صفت نینگ اوچ درجهسی بار: -1مطلق صفت :بیر سۉزدن یسه له دی و درجه سی یا آز و کۉپلیگی یۉق؛ مثال :آق، کۉپ ،بیلیملی ،ک ّته ،ساووق -2تفضیلی (قیاسی درجهلی) صفت :بیر یا نېچه اۉز توریدهگی کیشی یا نرسه یا حالتدن آرتیقراق بۉلگن صفت ،تفضیلی صفت دېیله دی و (راق) قۉشیمچه سی بیلن یسه له دی؛ مثال :آقراق ،کۉپراق ،بیلیملی راق ،ک ّتهراق ،ساووقراق -3عالی (آرتتیرمه درجهلی) صفت :اۉز توریدهگی کیشی ،نرسه یا حالتنینگ همهسیدن یوقاری صفت دیر .بونده ی صفت ،روش نینگ تکراری همده ،اېنگ ،جوده ،اۉته و صفتلر نینگ باش قۉشیمچه لری (قب ،آپ ،یم ،کۉم ،سب ،یب ،دوم ،کب گه اۉخشه گن لر) بیلن یسهلهدی؛ مثال :کۉپدن -کۉپ ،اېنگ بیلیملی ،جوده ساووق ،اۉته گۉزهل ،قب -قرا ،آپ ّاق، یم -یشیل ،کۉم -کۉک ،سب -سریغ ،یب -یسی ،دوم -دومه الق ،کب -کلته. مثال: -1بیز نینگ اوییمیز ،سیزنینگ اویینگیزدن اوزاقراق. -2بازارنی ایلهنیب ،اېنگ شیرین قاووننی آختهریب تاپدیم. -3ارسالن آدابلی باله دیر. یوقاریدهگی بیرینچی جمله قیاسی «راق»ّ ، ایکینچی جمله آرتتیرمه «اېنگ» و اوچینچی جملهده «آدابلی» عادی صفت درجهلری کۉرسهتیلگن.
83
فعالیتلر: -1درس متنیدن ینه باشقه صفتلرنی اختهریب تاپینگ و کتابچهلرینگیزگه کۉچیرینگ! -2هرقطاردن بیرینگیز توریب ،تاپگن صفت لرنی اۉقینگ ،باشقه صنف داشلرینگیز اونی تفضیلی و عالی صفت گه اۉزگرتیرسینلر. -3قوییدهگی متننی اۉقینگ و صفتلرنی درجهسیگه کۉره ،بېلگیلنگ: «تینیق آسماننی تیم قرا بولوتلر قاپلهدی .کوچلی یاغمیر تینیمسیز یاغه باشلهدی .ینگی کییملریم بوتونلهی هۉل بۉلدی .کاشکی تېزراق کېلیب قالسه و مېن وقتلیراق اوییمگه یېتیب بارالسم! مېن جوده صبرسیزلیک بیلن سرویسنی کوتیب تورگنمن». -4قوییدهگی َچله جملهلرنی اۉرینلی ساده ،تفضیلی و عالی صفتلر بیلن تۉلدیرینگ: بیز . . .اۉلکهمیز افغانستاننی سېوهمیز. اونینگ . . .خطی بار. تربوز . . .اېکن. نوایی . . .شاعر و ادیب دیر. . . .پیچاق قۉلنی کېسر. تیز . . .کېل! -5قوییدهگی سۉزلر آرهسیدن صفتلرنی تاپیب ،کتابچهلرینگیزگه کۉچیرینگ: افغانستان ،یخشی ،برق ،درخت ،اوزون ،ایچکی ،اېسکی ،خام ،شور ،قلم ،تېز ،طیاره، اۉتمس ،قرری ،یاش ،کلته ،آته ،چوقور ،ایپ الف -یوقاریدهگی صفتلر نینگ ّ ایکیتهسیگه جمله توزینگ! ب -قوییدهگی صفتلرنی تفضیلی و عالی صفتلرگه اۉگیرینگ! گۉزهل ،چوچوک ،قرا ،آق ،هارغین ،پارالق ،تاتلی ،یاختی ،قرانغو ،چقّان
اوی تاپشیریغی:
84
ییگیرمه بیرینچی درس هدفلر:
***
سۉراق:
سبزمن یا سوزوان
آغزه کی ادبیات اولوسیمیزنینگ بای فرهنگی میراثی سنه له دی .بو بایلیک خزینه سیده خیلمه -خیل اینجولر و گوهرلر بۉلگن .هر بیری اۉزیگه خاص چیرای و جاذبه گه اېگه .متل (اېرتک) ،مقال ،جومباق(جوماق) ،سبزمن ،اَیتیم ،داستان ،لپر ،قۉشیق و باشقهلر آغزهکی ادبیاتیمیز تورلری دیر. آغزه کی ادبیات تورلریدن بیری «سبزمن» بۉلیب ،او اَیریم اۉزبېک لر آره سیده «سوزوان» دېب هم اتهلهدی .سبزمنلر کۉپینچه خاتین -قیزلر تمانیدن اَیتیلهدی .سبزمن شعرلریده سېوگی، حیات نینگ تورلی واقعه لری ،کیشی لرنینگ آرزو -ارمان لری ،قیغو -قووانچ لری اۉز عکسینی تاپهدی. «سبزمن» قۉشیقلرینی خاتین -قیزلر تۉیلر ،بیرهملر ،سومهلک و نوروز مراسملریده اَیتهدیلر. بو قۉشیقلر دف و چنگ (قۉبیز) بیلن یا که سازسیز ،مخصوص آهنگده اَیتیلهدی. «سبزمن» لر مضمونیده چرخ اېگیریش ،کشته ،تۉن ،تاقی و عرقچین تیکیش ،تورلی یېمکلر پیشیریش ،باغدارچیلیک ،چارواچیلیک و کتاب اۉقیش کبی ایش و فعالیتلر هم عکس اېتتیریلگن. «سبزمن» لر ّ ایکی بیت یا تۉرت مصرعلی شعرلردن عبارت بۉلهدی؛ اۉرنکلر: بۉیی تـال ،کـۉزی خمارینگگه ســـــــالم ســبزمن سـبز بهـارینگگه ســـــالم بۉیینگگـه کـۉز تېگمهسـین ،آلگین طـومـار بـۉییتال ،صــاحب جمال ،کۉزیخمار آغـه جـانیم اۉن ســکیز ده یاشـینگیز چتر دولت ســــایه ســـیده باشـینگیز
85
ینگی چیـققن آی گـه اۉخـشر قــاشــینگیز آتـهنگیز و آنـهنگـیز ،یــــۉلـداشـــــینگیز
فعالیتلر: الف :درس متنینی دقت بیلن اۉقینگ و قوییدهگی سۉراقلرگه قیسقه جواب بېرینگ: « -1سبزمن» ینه نیمه دېب اتهلهدی؟ -2آغزهکی ادبیات تورلریدن ّ ایکیتهسینی آت توتینگ! « -3سبزمن» نېچه بیت یا مصرع دن عبارت بۉلهدی؟ « -4سبزمن» کۉپراق کیم تمانیدن اَیتیلهدی؟ « -5سبزمن» قۉشیقلری قندهی طرزده اَیتیلهدی؟ « -6سبزمن» لر مضمونیده نیمهلر عکس اېتتیریلهدی؟ ب :تۉرت گروپگه بۉلینیبّ ، ایکینچی سبزمن مضمونی حقیده گپیرینگ. ج :هر گروپدن بیرکیشی نوبت بیلن توریب ،اۉز گروپی فکرینی اَیتسین. د :هرقطاردن بیرکیشی نوبت بیلن توریب ،متنده گی یا که اۉزی بیلگن «سبزمن» نی مخصوص آهنگ بیلن اَیتسین.
اوی تاپشیریغی:
86
فعالیتلر: الف :هرقطاردن ّ ایکی اۉقووچی نوبت بیلن توریب ،اوی تاپشیریغی بۉییچه یازیب کېلگن «سبزمن» لرینی صنفداشلریگه اۉقیب بېرسین. ب :قوییدهگی «سبزمن» لرنی دقت بیلن جیم اۉقینگ: -1اوزیــگینگنی کـــۉزلــری یېــتر منـگه سـاغ بۉلینگ ،امان بۉلینگ ،اې دۉستلریم
دۉســتیمدن دشمن سۉزی اۉتر منگه هـر یېــرده آوازهنـگیــز یېتــر منگه
-2کــوچه دن اۉتیب بـــاره دی اوچ کـــیشی دومبوره چېــرتگن قـۉلی کاهشـــــده دور
دومبـوره چــېرتیب بــارر اۉرتنچیـسی او قـۉشیق ایتگن تـیلی نالشـــده دور
ج :هرقطاردن بیر کیشی توریب یوقاریدهگی ّ ایکیته «سبزمن» دن بیرتهسینی مناسب آهنگده اۉقیسین. د :درس متنیدن فایدهلنیب ،قوییدهگی َچله جملهلرنی توگللنگ: آغزه . . .میز خیل مه -خیل دیر. آغزهکی ادبیاتیمیزنینگ تورلریدن بیری . . .دیر. . . .اساس ًا عیاللر تمانیدن اَیتیلهدی. سبزمن قۉشیقلری . . .و . . .بیلن اَیتیلهدی. سبزمن شعرلریده حیاتنینگ . . . . . . . .بیان اېتیلگن. سبزمنلر مضمونیده . . . . ، . . . . ، . . . .کبی ایشلر عکس اېتتیریلهدی.هـ :قوییدهگی سۉزلرنی سۉزلیک یاردمیده معنا قیلینگ و ّ ایکیتهسینی مناسب جمله لرده ایشلهتینگ: آغزهکی ادبیات ،اینجو ،چیرای ،مقال ،جومباقَ ،قیغو ،کاهش و :هر قطاردن بیر اۉقووچی توزگن جمله سینی تخته گه یازسین و باشقه لر تۉغری یا ناتۉغریلیگی حقیده فکر بیلدیرسینلر.
اوی تاپشیریغی:
87
ییگیرمه ای ّکینچی درس هدفلر:
سۉراقلر:
قیش فصلی
عزیز و جانه جان اۉلکه میزده تۉرت فصل نی کۉریش ممکن .بو فصل لر بیر -بیریدن اجره لیب توره دیگن کۉکلم ،یاز ،کوز و قیشدن عبارت .کۉکلمده یاغمیر یاغه دی؛ یازده آلتون رنگلی بوغدای و تورلی مېوهلر پیشهدی؛ کوزده یفراغلر سرغهیب ،تۉکیلهباشلهیدی؛ قیشده اېسه، قار یاغهدی و هوا ساووق بۉلهدی. قیش فصلیده هر قنچه کۉپ قار یاغسه ،یازده اېکین چیلیک و باغدارلیک اۉنوملری مۉل بۉلهدی؛ اۉتالقلر اۉتدن تۉلهدی؛ چارواچیلیک ایشلری رواجلنهدی. قیشده تاغلرگه قلین قار یاغهدی .یازده اونینگ سووی دریالر و اریقلرگه آقیب کېلهدی .قار کۉپ یاققن ییلی قورت و قۉمورسقهلر یۉقالهدی .مېوهلی درختلر و اۉسیملیکلر ،اېکین زارلرده تاپیلهدیگن ضررلی حشرهلر و کسللیکلردن قوتیلهدی. قیش فصلیده ساووق هوادن اۉزنی سقلش اوچون کیشیلر مالیم و یونگلیک و پخته لیک کییملرنی کییهدیلر. قیشده تورلی اۉیینلر اۉینهلهدی ،جملهدن :قار اوروشی ،قار بـابـا یسش ،چنغی اوچیش ،موز 88
سییریلیش (یخمالک) ،قیش اۉیینلری جملهسیدن دیر .قیشده کېچهلر کوندوزگه قرهگنده انچه اوزاق بۉلهدی ،شونینگ اوچون کتاب خوانلیک و شعر و قصه کېچهلری اۉتکهزیلهدی. اساسی توشونچه:
فعالیتلر: الف :درس متنی نی بېش دقیقه ،آواز چیقرمسدن اۉقینگ .قوییده گی سۉراقلرگه جواب بېرینگ: -1کۉکلم ،یاز ،کوز و قیش نینگ مهم بېلگیلری نیمهلردن عبارت؟ -2قیش فصلیده قار کۉپ یاغسه ،یازده نیمه کۉپهیهدی؟ -3قیش نینگ باشقه قندهی فایدهلری بار؟ -4قار کۉپ بۉلگنده ،نیمهلر آزهیهدی؟ -5قیشده قندهی کییملرنی کییش کېرهک؟ -6قیشده قندهی اۉیینلر اۉینهلهدی؟ -7قیش حقیده قندهی مقال و یا شعرلرنی بیلهسیز؟ ب :اوچ گروپگه بۉلینیب ،بیرینچی گروپ قیش نینگ یخشی تامانلریّ ، ایکینچی گروپ قیش نینگ یامان تامانلری تۉغریسیده سۉزلسین؛ کېین ایکله گروپدن بیر -بیر کیشی توریب ،گروپ فکرینی بیلدیرسین ،اوچینچی گروپ ینگی فکرلرنی قۉشسین یا تۉغری- ناتۉغریلیگینی بیلدیرسین! د :قوییده گی سۉزلرنی سۉزلیکدن فایده لنیب ،معنا قیلینگ و اولردن تۉرتته سیگه جمله توزینگ: کۉکلم ،یاز ،کوز ،قیش ،آلتون ،یفراغ ،اېل ،ساووق ،کییم ،مۉل ،اۉنوملی ،قورت -قوموسقه، چنغی ،سییریلمه ،اۉنیب اۉسیش هـ :توزهتگن جملهلرینگیزدن بیرینی صنفداشلرینگیزگه اۉقیب بېرینگ.
اوی تاپشیریغی: 89
گرامر قاعدهلری: قوییدهگی جملهلرنی دقت بیلن اۉقینگ: قویاش ،کۉپ عقللی باله .او ،همیشه یاش -اولوغ کیشیلرنی حرمت قیله دی؛ او یاشلیکدن اۉتکیر ذهنلی باله بۉلگن. یوقاریده گی جمله لرده صفتلرنینگ درجه سینی اېمس ،بلکه توزیشده فرقی بارلیگینی کۉرهسیز( :عقللی ،یاش -اولوغ ،اۉتکیر ذهنلی) صفتلر توزیلیشیگه کۉره اوچ -تور گه بۉلینهدی: -1ساده صفتلر :بیر اوزه ک دن عبارت بۉله دی ،مث ً ال :عقللی ،توزلی ،تاتلی ،یخشی، یامان ،آق ،گۉزهل -2قۉشمه صفتلرّ : ایکی و اوندن آرتیق توب سۉزدن یسه له دی و بیر معنانی انگلتهدی؛ مثال :هوارنگ ،آچیق کۉنگول ،سویوق قان ،آغیر ایاق ،آچ کۉز ،صاحب جمال، کېچ پیشر -3جفت صفتلر :نرسه نینگ بیر عمومی بېلگیسینی بیلدیره دی و ّ ایکی ساده اوزهکلی صفت نینگ تکراریدن یسهلهدی؛ مثال :آچ -ناهار ،نازک -نهال ،اېسکی -توسکی، ایکیر -چیکیر ،ک ّته -ک ّته ،یخشی -یمان ،ک ّته -کیچیک فعالیتلر: -1قوییدهگی صفتلرنی اۉقینگ و توزیلیشیگه کۉره تورلرینی انیقلنگ: قری چال ،یاش باله ،کلته بین، اویاتلی ،یخشی -یمان ،بوزوق ،سینیق ،کوچلیّ ، بغری تاش ،کۉزی تۉق ،آچ کۉز ،سویوق قان ،بلند بۉیلی ،استه -سېکین ،چنگ -تۉزان، پله -پرتیش ،اله -چوپار. -2گروپلرگه بۉلینیب ،صفتلر تورلری بیلن اوچته جمله یازینگ! -3هرگروپدن بیر کیشی توریب ،توزگن جمله سینی اۉقیسین و صنفداشلری فکر بېلدیرسینلر. 90
-4قوییدهگی جملهلرنی ساده ،قۉشمه و جفت مناسب صفتلر بیلن تۉلدیرینگ: اوکتم بېک . . .آدم ،او کۉپ . . .دیر .او ،هر کون . . .کیشیلر بیلن صحبت اېتهدی. او ،یورگنده . . . . . - . . . .یورییدی ،اما گپیرگنده . . . . . - . . . .گپیرهدی. -5قوییدهگی صفتلرنی توزیلیشیگه کۉره انیقلب یازینگ: دوم -دومه الق ،گۉزه ل ،چیرایلی ،تاش بغیر ،داو یوره ک ،شور پیشانه ،آچیق کۉنگول، جیم -جیریت -6اوچ گروپگه بۉلینیب؛ بیرینچی گروپدن بیر کیشی بیر ساده صفتنیّ ، ایکینچی گروپ قۉشمه و اوچینچی گروپ جفت صفتنی ایتسین و شو یوسینده ،وقت یېتگنیچه بو فعالیت دوام اېتتیریلسین.
اوی تاپشیریغی:
91
ییگیرمه اوچینچی درس هدفلر:
***
سۉراق:
شعر
کېل ،دهرنی امتحان اېتیب کېت سـیر چمـن جهــان اېتیب کېت دنیـــا چمنیـنی بـلـبـلی ســن گل شاخیـده آشـیان اېتیب کېت اې اشـک ،کـۉزیم نی مکتبیدن حیـرت سـبقین روان اېتیب کېت عالــم چـمـنی کـه بېـوفـا دور بیـر آه بیـله خــزان اېتیب کېت مقصد نه اېدی جهانگه کېلدینگ؟ کیـفیـتی نی بیــان اېتیـب کېت «نادره بېگیم» اساسی توشونچه:
92
فعالیتلر: الف :درس متنینی یخشی تینگلنگ ،کېین اۉز یانینگیزده (آلدینگیزده) جیم اۉقینگ! ایکیّ - ب :شعرنی ّ ایکی اۉقووچی اۉرنیدن توریب ،تاق مصرعلرنی بیری ،جفت مصرعلرنی ّ ایکینچیسی افادهلی اۉقیسین و باشقهلر اونگه قوالق سالسینلر. ج :قوییدهگی سۉزلرنی معنا قیلیب ،مناسب جملهلرده ایشلهتینگ: دهر ،سیر ،حیرت ،روان ،کیفیت د :هرقطاردن بیر اۉقووچی بیر لغتنی اۉقیسین؛ ّ ایکینچی قطاردن بیر اۉقووچی اونی معنا قیلیب ،اوچینچی قطاردن بیر اۉقووچی اونگه یازگن جمله سینی اۉقیسین و عکسینچه سیگه دوام اېتتیریلسین! هـ :هرکیم اۉزیگه یاققن بیر بیتنی چیرایلی خط بیلن کتابچهسیگه یازسین! و :گروپلرگه بۉلینیب ،یشش اوچون قندهی مقصدینگیز بارلیگی حقیده بحثلشینگ! ز :هرگروپدن بیر کیشی کمیده بیر مقصدنی اَیتسین و باشقه گروپلر نماینده لری ،اونگه قۉشیمچه قیلیب ،دوام اېتتیرسینلر! ح :بویروق فعل گه تېگیشلی سۉزلرنی شعردن تاپیب ،کتابچه نگیزگه یازینگ! هرقطاردن بیر کیشی تاپگن سۉزینی تخته گه باریب یازسین و سۉزلر توگه گونیچه بو فعالیت دوام اېتتیریلسین!
اوی تاپشیریغی:
93
گرامر مشقی: الف :قوییدهگی جملهلرنی چیرایلی خط بیلن اۉز کتابچهلرینگیزگه کۉچیریب یازینگ: -1بیلیم ،انسان جوهری دیر. -2بیلیم ،انسان نی کمال ساری یېتکلهیدی. -3بیلیم بیلن وطنیمیز اۉسگهی و آلغه بارگهی. -4مکتب ،بیلیم اۉچاغی دیر. ب :قوییده گی ساده جمله لرنی اۉرنککه قره ب ،روشلر ،صفتلر ،آلماشلر و سانلر بیلن کېنگهیتیرینگ و ایشلتگن سۉز تورکوملرینگیزنی آت آلیب ،کۉرسهتینگ: -1درس اۉقییمن. -2کتاب ساتیب آلدیم. اۉرنک :مېن بازارگه باریب ،مکتب نرسهلرینی ساتیب آلهمن. کېنگه یتیریلگن جمله :مېن هر پنجشنبه کونی مکتبدن قیتگچ ،آتهم بیلن بازارگه باریب، مکتبگه کېرهکلی نرسهلرنی ساتیب آلهمن. مېن -آلماش ،هر پنجشنبه کونی -روش ،مکتب -اسم ،دن -کېلیشیک ،قیتگچ -فعل، آته م -اسم ،بیلن -کېلیشیک ،بازار -اسم ،گه -کېلیشیک ،باریب -فعل ،مکتب -اسم، گه -کېلیشیک ،کېرهکلی -صفت ،نرسهلر -اسم ،نی -کېلیشیک ،ساتیب آلهمن -فعل. ج :هرقطاردن بیر کیشی تخته گه باریب ،کېنگه یتیرگن بیر جمله سینی یازسین؛ باشقه قطارلردن بیر -بیر کیشی گرامر بۉلکلرینی اَیتسین!
اوی تاپشیریغی:
94
ییگیرمه تۉرتینچی درس هدفلر:
کشتهچیلیک
اولوسیمیز آره سیده تورلی قۉل صنعتلری بار .اولردن بیری «کشته چیلیک» صنعتی دیر« .کشته چیلیک» خاتین -قیزلرگه خاص صنعت بۉلیب .،چېور خاتین -قیزلر بو هنرنی چیرایلی پرده ،یاستیق ،دسترخوان ،رۉمال ،یقه ،پاچه ،تاقی و عرقچین کبی بویوم و کییم لرده ایشلتهدیلر. «کشته چیلیک» اولوسیمیزنینگ قدیمگی فرهنگ و صنعت لریدن سنه له دی .کشته اساس ًا اطلس ،ایپک ،سان ،کتان و بۉز کبی تورلی قوماشلر اوستیگه تیکیلهدی .کشتهچیلیکده ایپک، پخته و ُسند ایپلری ایشلهتیلهدی .بو ایپلر تورلی بۉیاقلرگه بۉیهلهدی. «کشتهچیلیک» صنعتیده تورلی گللر ،یپراقلر ،قوشلر ،حیوانلر و طبیعت منظرهلری و صورتلری، همده هندسی چیزیق لر ایشله تیله دی .دسترخوان ،پرده و دریشی پۉشلرگه شعرلر هم یازیب، تیکیلهدی. کشته تیکیلگن بویوملر اۉزینینگ قوماشی ،نقشهسی ،تیکیشی و قدیمیلیگی نقطۀ نظرلردن بهالنهدی .آدملر اۉز سلیقه و ذوقلریگه کۉره کشته تورلرینی بویورهدیلر. 95
«کشته» لر ،دیزاین و تیکیلیش اصول لریگه کۉره ،تورلیچه ناملنه دی .اولردن اېنگ مشهورلری :کنگره دۉزلیک ،قندهاری دۉزلیک ،خامک دۉزلیک ،صدف دۉزلیکُ ،پخته دۉزلیک، پتیق دۉزلیک ،چیغیل دۉزلیک ،چپه دۉزلیک ،گراف دۉزلیک ،زنجیرک دۉزلیک ،بادامچه گل، تراق گلی ،تیش -تیش گلی ،تاووق کۉزی ،طومارچهگل کبیلردن عبارت دیر. «کشته چیلیک» عایلهلر اوچون ک ّته اقتصادی اهمیتگه اېگه دیر .قدیمگی کشته تیکوولر انتیک بویوملر صفتیده ایچکی و تشقی بازارلرده کۉپ خریدارلرگه اېگه. اساسی توشونچه:
فعالیتلر: الف :متننی بېش دقیقهده جیم اۉقیب ،قوییدهگی سۉراقلرگه قیسقه جواب بېرینگ: -1کشتهچیلیک قیسی صنعت تورلری گه کیرهدی؟ -2زرگرلیک ،خامک دۉزلیک و پاالن دۉزلیکدن قهی بیری «کشتهچیلیک» دیر؟ -3کشتهچیلیکده قندهی مواددن فایدهلنیلهدی؟ -4کشتهچیلیک قندهی اهمیت گه اېگه؟ -5کشتهچیلیک تورلریدن قیسیلرینی بیلهسیز؟ ب :هر اۉقووچی درس متنیده بۉلمهگن بیرته کشته تورینی ایتسین. ج :قوییدهگی سۉزلرنی سۉزلیکدن فایدهلنیب معنا قیلینگ. کشته ،چېور ،بویوم ،چیزیق ،قهی ،دیزاین ،انتیک ،قوماش (تکه) ایچکی ،تشقی د :یوقاریدهگی سۉزلردن کمیده اوچته جمله توزیب ،صنفداشلرینگیزگه اۉقیب بېرینگ! هـ :صنفداشلرینگیز ،توزگن جمله لرینگیزنینگ تۉغری یا که ناتۉغریلیگی حقیده فکر بېلدیرسینلر! اوی تاپشیریغی:
96
گرامر مشقی: درس متنینی دقت بیلن اۉقینگ و قوییدهگی بویروقلرنی بجرینگ: -1متندهگی برچه اۉتیملی فعللرنی یازینگ! -2متندهگی اۉتیمسیز فعللرنی یازینگ! -3متن نینگ حاضرگی زمان فعللرینی یازینگ! -4حاضرگی زمان فعللرینی اۉتگن زمانگه اۉگیرینگ! -5متندهگی برچه ساده فعللرنی یازینگ! -6متندهگی برچه قۉشمه فعللرنی یازینگ! -6بیر نېچه انیق فعللرنی ناانیق فعللرگه اۉگیرینگ! -7بیر نېچه یېتکچی +یاردمچی فعللرنی یازیب ،قیسیسی یېتکچی و قیسیسی یاردمچیلیگینی کۉرسهتینگ! -9نوبت بیلن هرقطاردن توریب ،هر بیرینگیز اییرگن فعللرینگیزدن اوچته سینی نیمهلیگی بیلن اۉقیب بېرینگ .تۉغری یا ناتۉغریلیگی حقیده باشقهلر فکر بیلدیرسینلر.
اوی تاپشیریغی:
97
ییگیرمه بېشینچی درس هدفلر:
سۉراقلر:
نادم قیصاری
مال سید احمد بېک اۉغلی الحاج میرزا محمد یحیی نادم قیصاری اۉلکه میزنینگ اتاقلی شاعرلریدن دیر .او ،هجری شمسی 1248نچی ییلده میمنه شهریده توغیلدی؛ یاشلیگیده اۉز زمانیدهگی بویوک عالملردن سبق آلدی؛ صوفیلر و شاعرلر کتابلرینی کۉپراق مطالعه قیلدی؛ نستعلیق خطینی یخشی اۉرگندی؛ دری تیلیده شعر یازدی و شاعر صفتیده تانیلدی. نادم ،همت لی ،اۉتکیر ذهنلی و آچیق کۉنگوللی کیشی اېدی .صحبتیگه مایل بۉلگن کیشیلرنی ایلیق کوتیب آلر و اولرگه صمیمیت کۉرسهتر اېدی؛ او ،گپدن کۉره عملنی یخشی کۉریب ،وقتنی نهایتده قیمتلی بیلر اېدی. او ،فاریاب والیتی قیصار اولوسوال لیگی نینگ چهارشنبه قیشالغیده دهقانچیلیک ایشلری بیلن شغللنر اېدی. نادم دېوانی تورلی شعرلردن عبارت بۉلیب ،بو شعرلرنینگ برچه سی دری تیلیده یازیلگن و فقط بیر اۉزبېکچه شعری بار .نادم قیصاری هجری شمسی 1327نچی ییل نینگ ثور آیی ده یېتمیش تۉقوز یاشده فاریاب والتیده وفات اېتدی .نادم قیصاریدن آلتی مینگ بیت گه یقین شعرلر قالگن .بو شعرلرنینگ بیر بۉلگی هجری شمسی 1330نچی ییلده فاریاب ده «دیوان نادم قیصاری» آتی آستیده نشر بۉلگن. 98
قوییده اونینگ اۉزبېکچه قصیدهسیدن بیرنېچه بیتی اۉرنک صفتیده کېلتیریلهدی: مناجات: یا الهی ،سېن کرم بیرله نظر ایله مېنگا، گر چه مېن اۉز جانیمه قیلدیم حسابی یۉق گناه. هېچکیم عصیان ایله نومید اېمس بو درگهه، کۉز توتار احسانینگه گر پادشاه دیر گر گدا. ایلهمه محتاج درگاه امیر ایله وزیر، اۉزگهدن بېگانه ایلب ،اېت اۉزینگگه آشنا. ذوق یادینگ کۉنگلومه سال ،ایلهمه مشغول غیر، ایلهمه غافل اۉزینگدن ،لحظهیی صبح و مسا. گرچه یۉقدور اۉز فعالیمدن مېنگه زاد سفر، لېک چۉقدور نادم محزونه فضلینگ دن رجا. اساسی توشونچه:
فعالیتلر: الف :درس متنینی بېش دقیقه قونت بیلن جیم اۉقیب ،قوییدهگی سۉراقلرگه قیسقه جواب بېرینگ: -1نادم قیصاری قچان و قهی یېرده توغیلگن؟ -2یاشلیک پیتلریده قیسی کتابلرنی مطالعه قیلر اېدی؟ -3نادم قیصاری قیسی تیللرده شعر یازگن و شعرلری نینگ کوپی قیسی تیلده دیر؟ -4نادم ،قندهی بیر انسان اېدی؟ ب :قوییدهگی ینگی سۉزلر معنالرینی سۉزلیک دن تاپینگ و تۉرتتهسیگه جمله توزینگ: احسان ،اۉتکیر ،آچیق کۉنگول ،چۉق ،مسا ،رجا و زادسفر. 99
ج :ینگی سۉزلردن توزهتگن جملهلرینگیزنی صنفداشلرینگیزگه اۉقیب بېرینگ و اولر سیز توزگن جملهلرنینگ تۉغری و ناتۉغریلیگی بارهسیده اۉز فکرلرینی بیلدیرسینلر. د :تۉرت گروپ گه بۉلینیب ،نادم قیصاری نینگ حیاتی حقیده صحبت لشینگ .کېین هر گروپدن بیر کیشی اۉز بیلگنلرینی باشقهلرگه اَیتیب بېرسین. هـ :هر قطاردن بیرینگیز توریب ،نوبت بیلن نادم قیصاری مناجاتینی افاده لی اۉقیب بېرینگ!
اوی تاپشیریغی:
100
گرامر مشقی: -1قوییده گی جمله لرنینگ قه ی بیریده اۉتیم سیز یا اۉتیملی (الزمی و متعدی) فعل ایشلهتیلگن؟ اولرنی اجرهتینگ: گۉزه ل یوگوردی ،جیران سوو ایچدی ،تویغو یسندی ،آیگون دم آلدی ،تولون آی درسلرینی اۉقیدی ،بېکچین اۉلتیردی ،آی بېک کمپیوترنی اۉرگندی ،توران توردی ،سوییمه نان پیشیردی ،بوغدای اۉسدی ،ایپک ،گللرنی سوغاردی ،قاوون پیشدی. -2تۉرت گروپگه بۉلینیب انیق و ناانیق (معلوم و مجهول) فعللرنی کۉرستووچی ّ ایکی- اوچ جمله توزینگ! -3هرگروپدن بیر کیشی توریب ،توزگن جمله لرینی اۉقیسین و باشقه لر تۉغری یا ناتۉغریلیگی حقیده فکر بیلدیرسینلر. -4قوییدهگی جملهلرنی مناسب اۉتیمسیز فعللر بیلن تۉلدیرینگ: تاووق . . . .؛ اېشک . . . .؛ موشوک . . . .؛ هوکیز . . . .؛ خوراز . . . .؛ قۉی . . . . . -5قوییدهگی ترتیبسیز جملهلرنی تۉغریلنگ: دی /آلتای /کېل /دن /مکتب. بار /جیران /دی /گه /کتابخانه. باتمان /دی /سایه /یات /ده. کېتدی /بالقیز /دن /اوی /گه /مکتب. -6قوییدهگی انیق فعللرنی ناانیق فعللرگه اۉگیرینگ: آچدی ،اۉقیدی ،یازدی ،کۉردی ،قازدی ،یاروتدی -7هرقطاردن بیر کیشی ّ ایکی انیق فعلنی اۉقیسین و قرشی قطاردن بیر کیشی اۉشه ّ ایکی انیق فعل نینگ ناانیق شکلینی اَیتیب بېرسین و اوچینچی قطار تۉغری یا ناتۉغریلیگینی اَیتسین و شو عمل تکرارلنسین. -8اۉقیتووچی اۉتگن درسلردن امالء ایتسین و اۉقووچیلر چیرایلی خط بیلن یازیب تینیش بېلگیلرینی اۉز اۉرنیگه قۉیسینلر. -9اۉقووچیلردن بیری شو امالنی اۉقیسین ،باشقه قطاردن بیر کیشی و تینیش بېلگیلری بیلن اونی تختهگه یازسین .اوچینچی قطاردن بیر کیشی ناتۉغری یېرلرینی تۉغریلسین.
اوی تاپشیریغی: 101
ییگیرمه آلتینچی درس هدفلر:
سۉراقلر:
بیلیم
بـول جهان کــانــونیــده شمـع فــروزان دیــر بیـلیـ م دایــما چـقنب آچیــلــگن بــاغ و بــوســـتان دیـر بیلیم عــلــم و عـــرفـان مهدی مکتب دیر همیشه دۉســتلر تنگه راحت ،هم سېنینگ جسمینگگه چون جان دیر بیلیم گــر ســعــادت ایسـتهسنــگ ،مـکتبـده تعلیم ایلهگیـل جـانـگه آرامــش ،ینــه دردینـگ گـه درمــان دیـر بیلیم 102
کېــچه و کــونــدوز بیــلیم آرتیگه یورسنگ صدق اېل ه اوشـــبو مقصد ده سېنگه هر یــاردم اېتکان دیر بیلیم آیـدیـن اۉلـگهی اوشـــبو اولـکه معـرفت نــوری بیـلن یرقیرهب یارقین قویاش دېک یـاغدو بېرگان دیر بیلیم یورتداش
اساسی توشونچه:
فعالیتلر: -1اۉقووچیلردن ّ ایكیتهسی اۉرنیدن توریب ،شعرنی بلند سېس بیلن اۉقیسین. -2قوییدهگی لغتلر معناسینی تاپيب ،جملهلرده ایشلهتینگ: کانون ،بیلیم ،مهد ،آرت ،آیدین ،قویاش ،یاغدو ،ياروق -3شعرنی اۉقیب ،قوییدهگی سۉراقلرگه اۉز فکرینگیزچه جواب بېرینگ: الف -بو شعر نیمه حقیده؟ ب -بیلیمنینگ قندهی فایدهسی بار؟ ج -بیلیمی بۉلمهگن کیشی قندهی حیات کېچیرهدی؟ د -بیلیملی و بیلیمسیز کیشیلر اۉرتهسیده قندهی فرق بار؟
اوی تاپشیریغی:
103
گرامر مشقلری: قوییدهگی جملهلرده «فعل» نی کۉرسهتینگ: -1بیلیم اۉرگنیش هر بیر اېرکک– عیال گه فرض دیر. -2باتور ،اویده هم مکتب درسلرینی اۉقییدی. -3چینآی ،مکتبگه بارهدی. -4اېرگش ،اوی تاپشیریقلرینی بجردی. -5اینجو ،کمپیوتر کورسینی اۉقیماقچی. فعالیتلر: الف -قوییدهگی فعللر بیلن جملهلر توزینگ: اۉقیدیم ،کېتماقچی اېدی ،یازهدی ،درس تیارلماقده ،ایتماقچیمن ،چیزگنمی سن؟، بجرمهگن ،یادله ب -هر اۉقووچی نوبت بیلن توزگن بیر جملهسینی اۉقیسین ،یانیدهگی اۉقووچی اونینگ جملهسینی سۉراق جملهگه اۉگیرسین. ج -اۉقووچیلر ّ ایکی گروپگه بۉلینیب ،بیر گروپ بیلیم اهمیتی و باشقه گروپ بایلیک اهمیتی حقیده سۉزلهسین .گروپ گه قۉشیلمهگن بیرّ - ایکی اۉقووچی قضاوتینی اَیتسین.
اوی تاپشیریغی:
104
ییگیرمه یېتّینچی درس هدفلر: -1قۉشنیلر حقی بارهسیده معلوماتگه اېگه بۉليش. -2گرامر نی چوقورراق اۉرگنیش. سۉراق:
قۉشنیلر حقی
بیر کونی تاش پـوالد نينگ خاتینی جیران ،قۉشنی سی نینگ اوییگه باردی ،قۉشنیسینی جوده پریشان و شاشگن حالده کۉردی .اوندن سببینی سۉرهدی .قۉشنیسی اونگه« :آی قیز دېگن قیزچهمیز کسل بۉلیب قالدی .اونی داکترگه آلیب بارماقچی من؛ اما پولیم یۉق .آته سی مزارشریف گه کېتگن لر ،اېرته گه کېلهدیلر ،لېکن اېرتهگچه قیزگینهمنینگ احوالی نيمه بۉلر؟» دېب نالیدی. جیران اونينگ بو سۉزلرينی اېشيتيب ،جوده قیغوردی .اونگه تسلی بېردی ،اما يورهگی ناتینچ بۉلیب ،اوییگه قيتيب کېلدی .اېشيتگن -كۉرگنلرينی اېریگه حكايه قيليب بېردی. تاش پوالد ،خاتینیدن بو سۉزلرنی اېشیتگچ: «قۉشنی ،قۉشنی گه حقی بار .پیغمبریمیز حضرت محمد(صلی اهلل علیه وسلم) ایتیشلریگه کۉره، قۉشنیلر اوچ خیل بۉلهدیلر: -1قرینداش و مسلمان قۉشنی .اونینگ اوچ حقی بۉله دی :مسلمانلیك ،قرینداشلیك و قۉشنیلیك حقی. -2مسلمان قۉشنی نینگ ّ ایکی حقی بۉلهدی :مسلمانلیك و قۉشنیلیك حقی. -3مشرک و یا کتاب اهلی (یهود و نصارا) قۉشنی نینگ بیر حقی بۉله دی ،او هم بۉلسه، قۉشنیلیك حقی». (علیه السالم) دایم مېنگه قۉشنیلر حقیده وصیت قیلر پیغمبریمیز بشقه بیر حدیثلريده« :جبرئیل اېدی .مېن قۉشنیلر میراث آلهدیلر ،دېب اۉیلر اېدیم» دېگنلر. 105
«پیغمبریمیز بویروق لریگه کۉره ،قۉشنی لریمیزنی حرمت قيليب ،کېره کلی چاغلرده اولرگه یاردم بېریشیمیز و دایم اولر بیلن یخشی مناسبتده بۉليشيميز کېرهک. همسایه ،همسایه نینگ بازاری بېزاری اېمس ،دېگن مقال بار .منه ،بو پولنی آليب باريب، قۉشنیمیزگه بېر» دېب ،خاتینیگه پول اوزهتدی. جیران پولنی قۉشنیسیگه آلیب باريب بېردی .قۉشنیسی پولدن کېرهکلیگینی آلدی و آی قیزنی داکترگه آلیب باردی .داکتر ،آی قیزنی معاینه قیلیب ،نسخه بېردی .آی قیزنینگ آنهسی نسخه نی دواخانه گه آلیب ،باریب دوا آلدی .سۉنگره داکترنينگ بويروغی گه كۉره ،آی قیزگه دوا بېره باشلهدی. بیر کوندن سۉنگ ،آی قیز ساغهيیب ،اۉرنیدن تورهدیگن بۉلدی. آی قیزنینگ آنهسی قۉشنی سیدن جوده سخوش بۉلیب ،اونگه منتدارچيليك بیلديردی. اساسی توشونچه:
فعالیتلر: -1درس متنیدهگی حضرت پیغمبریمیز حدیثلریدن بیرتهسینينگ مفهومینی ایتینگ! -2قۉشنیلر حقيده نېچه مقال بېلهسيز؟ ایتینگ! -3قوییدهگی ينگی سۉزلر معناسینی سۉزليكدن تاپیب ،جملهلرده ایشلهتینگ: قۉشنی ،قرینداش ،قيین چيليك ،کتاب اهلی (یهود و نصارا) ،جبرئیل(علیه السالم) ،میراث، معاینه ،نسخه ،اېشيتگچ ،چاغ ،ساغ ،ساغليك. -4قۉشنی لرگه یاردم بېریش و اولر بیلن یخشی مناسبت اۉرنه تیش حقیده هرقطاردن بیرّ - ایکی اۉقووچی فکر بیلدیرسین و باشقهلر هم فکرلریگه قۉشیمچه فکرلر ایتسینلر. اوی تاپشیریغی:
106
گرامر مشقی: الف :درس متنینی دقت بیلن اۉقينگ و قوییدهگی سۉراقلرگه جواب بېرینگ: -1بیر کونی تاشپوالدنینگ خاتینی جیران کیم نینگ اويیگه بارگن اېدی؟ -2تاشپوالد قۉشنیسی نینگ قندهی قیینچیلیگی بار اېدی؟ -3جیران ،قۉشنی سینینگ قیینچیلیگینی آسان قیلیش اوچون نیمه ایش قیلدی؟ -4پیغمبریمیز اَیتگنلریگه کۉره ،قۉشنیلر نېچه تورگه بۉلینهدی و اولر قیسیلر دیر؟ -5قۉشنیلریمیز بيلن قندهی مناسبتده بۉليشيميز کېرهک؟ -6بابالریمیز قوشنیلر حقیده نیمه دېگنلر؟ -7تاشپوالد ،خاتینیدن قۉشنیسیگه نيمه بېريب ییباردی؟ -8تاشپوالدنینگ قۉشنیسی پولنی آلیب ،نیمه ایش قیلدی؟ ب :درس متنیدن بویروق فعلنی ،کتابچه نگیز گه کۉچیرینگ! ج :اوچته بویروق فعلنی یازیب ،اولرنی بیرلیک و کۉپلیک (مفرد و جمع) ،همده بجرمسلیک بویروغی (نهی) گه هم اۉگیرینگ! د :درس متنیدن مقصد و گمان فعللرینی تاپیب ،کتابچه نگیز گه کۉچیرینگ! هـ :درس متنیده ایشلهتیلگن فعللردن اوچته مقصد و اوچته گمان فعللرینی یسنگ! و :هرقطاردن بیر -بیر کیشی تخته گه باریب ،ج و هـ فعالیتلریدن بیرینی یازسین و باشقهلر تۉغری یا ناتۉغریلیگی حقیده فکر بیلدیرسینلر! ز :اوچته صفت یازیب ،اونی قیاسی و آرتتیرمه (تفضیلی و عالی) صفتلر گه اۉگیرینگ! ح :هرقطاردن بیر کیشی صفت نی ّ ایکینچی قطاردن اوشه صفت نینگ قیاسی و اوچینچی قطاردن آرتتیرمه صفت شکلینی اَیتسین و عکسینچه سیگه دوام اېتتیریلسین!
اوی تاپشیریغی:
107
ییگیرمه س ّکیزینچی درس هدفلر:
سۉراقلر:
تریاک ضررلری
اېرکین ،آتهسی اﷲبېردی بیلن اَیلهنیب یورگن اېدی .کۉزی بیر کۉپریک آستیده تۉپلهنیب تورگن نېچه کیشیگه توشدی .ساچلری چۉپر ،کییملری ز ّقی ،بشرهلری خنک بو انسانلر ،تیتراق قۉللر بیلن نیمهنی دیر ،نوبت بیلن چېکر اېدیلر. بو حالتنی کۉرگن اېرکین ،آتهسیدن: «آته جان! اولر کیم و نیمه قیلهیاپدیلر؟» دېب ،سۉرهدی. «بالهم! اولر بنگیلر ،تریاک چېکه یاپدیلر» دېب ،جواب بېردی. «تریاک نیمه؟» دېب ،سۉرهدی اېرکین ،آتهسیدن.108
آته سی اﷲ بېردی« :تریاک ،کۉکنار دېگن اۉسیم لیکدن قۉلگه کېله دی .کۉکنار ،یېرگه اېکیله دی؛ کۉکه ریب اۉسه دی؛ گلله یدی و غۉزه قیله دی .غۉزه سینی نیشتر بیلن تیله دیلر؛ تیلینگن غوزهلردن شیره چیقهدی؛ چیققن شیرهلرنی بیر ایدیشده ییغیب آلهدیلر .انه شو شیرهنی تریاک دېیدیلر» دېب ،توشونتیردی. اېرکین ینه آتهسیدن« :بنگی ،نیمه دېگنی؟» دېب سۉرهدی. بنگی لغت ده ،دایم نشه حالتده بۉلگن کیشی ،دېگن معنانی انگلته دی .نشه چېکیش گهعادت قیلگن کیشینی بنگی دېیدیلر ».دېب ،جواب بېردی .سۉنگره او ،تریاک نینگ ضررلری حقیده معلومات بېرهباشلهدی: «تریاک چېکه دیگن کیشی نینگ یوره گی بوزیله دی؛ نفس آلیشی آزه یه دی؛ ایت وپوستی قورییدی؛ بدنیقیچییدی؛ تیلی توتیلیب ،جسمی و روحی قیینچیلیکلرگه دوچ کېلهدی. تریاکدن هیروئین ،کوکائین و شونگه اۉخشش مخدر مادهلر حاصل قیلینهدی .بولرنینگ همه سی انسان سالمتلیگی و اقتصادیگه ضرر یېتکیزهدی» دېب تأکیدلهدی. اگر بنگی کیشیلر تېزلیکده تداوی قیلینمسه لر ،یوره ک سکته سی و باشقه یمان کسللیکلرگه دوچ کېلیب ،اۉلیب قالیشلری ممکن. اساسی توشونچه:
فعالیتلر: -1درس متنیدن فایده لنیب ،تریاک نی ساغلیککه یېتکیزه دیگن ضررلری تۉغریسیده سۉزلنگ! -2بنگی کیشیگه قنده ی یاردم بېریشیمیز کېره ک؟ بو تۉغری ده اۉزفکر لرینگیزنی ایتینگ! 109
-3مخدر مادهلرگه یۉلیقمسلیک اوچون نیمه قیلیش کېرهک؟ بو حقده اۉز گروپلرینگیزده بحثلشیب ،نتیجهسینی هرگروپدن بیرینگیز اَیتیب بیرینگ! -4قوییدهگی ینگی لغتلر معناسینی تاپیب ،مناسب جملهلرده ایشلهتینگ: تداوی ،بنگی ،بشره ،نیشتر ،زققی ،مخدر مادهلر ،تیتراق ،هیروئین ،کوکائین ،چۉپر، یۉلیققن -5هرگروپدن بیر کیشی بیر لغت نیّ ، ایکینچی قطاردن معناسینی و اوچینچی قطاردن اۉشه لغتگه توزیلگن جملهنی اۉقیسین و وقتگه کۉره عکسینچهسیگه دوام اېتتیریلیسین.
اوی تاپشیریغی:
110
گرامر مشقی: الف :قوییده گی جمله لرنی دقت بیلن اۉقینگ و اولرنی گرامر بۉلکلریگه اۉرنک دېک اجرهتیب ،نامینی یازینگ: -1اېرکین کتابنی اۉقیدی. -2قوشلر درختلرگه اویه قوره باشلهدیلر. -3قۉزیلر اۉسیملیکلرنی یېیدیلر. -4اېرکین ،آتهسی اﷲبېردی بیلن اَیلهنیشگه چیقماقچی. -5بنگیلر ،دایم نشه حالتده یاته دیلر. اۉرنک: الچین ،کۉپ محنت قیلیب ،یېریدن یخشی حاصل آلدی. الچین -آت ،کۉپ -روش ،محنت -آت ،قیلیب -اۉتگن زمان وصفی فعل ،یېر -آت، دن -چیقیش کېلیشیگی ،یخشی -صفت و روش ،حاصل -آت ،آلدی -مطلق اۉتگن زمان اۉتیملی انیق فعل. ب :هرقطاردن بیرینگیز نوبت بیلن یازگن جملهلرینگیزدن بیرینی اۉقیب ،گرامر بۉلکلریگه اجره تگن لرینگیزنی تخته گه یازینگ .باشقه گروپدن بیرکیشی ناتۉغری یېرلرینی تۉغریلهسین. ج :قوییدهگی جملهلرنی اۉرنک دېک قیسقرتیرینگ: -1اېرکین ،استه -سېکین کېته باشلهدی. -2اېرکینگه آتهسی ،بنگیلر تۉغریسیده معلومات بېردی. -3تریاکدن تورلی مخدر مادهلرنی توزهتهدیلر. -4اېرکین تریاک ضررلری تۉغریسیده یازیلگن مجلهنی اۉقیدی. اۉرنک :اېرکین کۉپریک تگیده بیر نېچه بنگیلرنی کۉردی. قیسقرتمهلر: اېرکین کۉپریک تگیده بنگیلرنی کۉردی. اېرکین بیر نېچه بنگیلرنی کۉردی. اېرکین بنگیلرنی کۉردی. اېرکین کۉردی. 111
د :قوییدهگی جملهلرنی اۉقینگ و سۉراقلرگه جواب بېرینگ: -1اېرکین ،آتهسیدن نیمه تۉغریسیده سۉرهدی؟ -2اېرکین ،کۉپریک تگیده کیملرنی کۉردی؟ -3اېرکین ،آتهسیدن کیملر حقیده سۉرهدی؟ -4اﷲبېردی ،تریاک حقیده نیمه دېب جواب بېردی؟ -5اﷲبېردی ،بنگیلر حقیده نیمهلر دېدی؟ -6اﷲ بېردی ،تریاک ضررلری حقیده قندهی معلومات بېردی؟ -7بنگیلرنی تیزده تداوی قیلمسهلر ،نیمه بۉلیشلری ممکن؟
اوی تاپشیریغی:
112
بېشینچی صنف سۉزلیگی:
آرت :کېین ،ارقه آلغه :آلدين ،ايلگری آيدين :انيق ،روشن ،كۉرينيب تورگن آغزهكی ادبيات :عاميانه ادبيات ،فلكلورادبيات آچلیک :آچ حالت اينجو :مرواريدُ ،در احسان :خيرلی ،ثوابلی ايش ،يخشيليك اسرهماق .1 :پرورش قيلماق .2احتياط قيلماق ،سقلهماق اولغهیيش :اۉسيب ك ّته بۉلماق ،بالغتگه ييتماق ،وايه گه يېتماق اقليم :آب و هوا ،بير جای نينگ اۉزيگه خاص آب و هوا شرايطی امپراتور :شاهنشاه ،بورونگی روم پادشاهلر نينگ لقبی انتيك :تاريخي اهميتگه اېگه بۉلگن ،بورونگی ،عتيق انيق :دقيق ،تۉغری ،ايشانرلی ،شبهه دن خالی اۉتميش :ايلگريگی دور ،كيشی حياتی نينگ يشب اوتگن قسمی اۉجاق :قازان قيليش جای ،چای قينش مكان اوروغ .1 :تخم ،دانه .2قبیله اورينماق :بيرار ايشنی بجريش ،بيرار نرسه گه اېريشيش وشوكبيلر اوچون حركت قيلماق ،اينتيلماق ،تيريشماق اونوم :ثمر ،حاصل بۉله ديگان ،حاصل ايناق :اۉز ارا دۉستانه مناسبتلی ،قلين دوست اولوس :خلق ،مردم اولوغلیگی :بویوکلیگی ،کۉرکلیگی ،صولتلیگی اولوغ :اولکن ،جوده ک ّته ،بویوک اوتمیش :اۉتگن ،ایلگریگی دور ،کېچمیش ،ماس ،کیشی حیاتینینگ یشب اۉتیلگن قسمی اېلچی :سفیر ،بیرمملکت نینگ ّایکینچی بیر مملکتدهگی اېنگ یوقاری مرتبهلی سیاسی نماینده سی اۉغیل :اېر جنسیدهگی باله ،فرزند اویات :شرم ،اۉته خجالت بۉلیش حسی اۉغیت :پارو ،کود ایملش :اشاره بیلن چقیریش اهل كتاب :خداوند(ج) ییبارگن تورتته کتاب (قرآن ،انجیل ،توراتو زبور) پیرولری. اېركين :آزاد اېل .1 :اهالی ،قبيله ،طايفه .2كشور ،ديار اۉنماق :اۉسماق ،بلند بۉلماق اَيريم :بعضی انتظام :بۉیونیلیش الزم بۉلگن قطعه ،نظم ،قانون ،قاعده ایلیق :بیر آز ایسیق ،یخشی مناسب ،یاقیملی ايچكی و تشقی :داخلی و خارجی آلتون :طال ،زر اريغ :جوی ،سوو آقیب کېته دیگن یۉل ،نهر اېسدهليك :خاطره ايديش :تورلی نرسهلر ساليب قۉييلهديگن اوی-روزگار بويومی ،ظرف القيش :دعا ،يخشیلیكلر ،ممنونليك ،تحسين معناسيدهگی قرسكلر اوياق :اوتمان اینتيليش :كوشش ،تالش ايپار :هيد ،عطر، بيردنیگه :عاجل ،ناگهان -امواج :موجلر ،تۉلقونلر
113
آنگ :كيشی نينگ فكرلش قابليتی ،عقل ،ادراك ،شعور اۉزگه :باشقه كيشی ،ناتانيش آدم ،بیگانه اۉنيب -اۉسماق :اولغه ی ماق ،رشد قیلماق اوزره :اۉستیگه (باالیي) اوونچ :تسلی سېويملی :محبوب ،يخشی كۉرهديگن ايناقليك :ايناق سۉزی نينگ بيلگی آتی براعظم :قاره باش -باشداقليك :خود سرليك .3ایشدن بۉشهتيش .1 :نرم قیليش .2خالی قيلیشبېکار قیلیش ،برطرف قیلیش بورون :آلدين ،ایلگری بۉليم .1 :قسم ،بخش .2مؤسسه ،كارخانه و شو كبیلر نينگمعلوم ايش بيلن شغللنهديگن هر بير قسمی ،شعبه ،ديپارتمنت بها :ارزش ،نرخ بهرهلنماق :فايده لنماق بقا :قالگن نرسه ،پاينده باقماق :نظر تشلهماق ،نظر سالماق ،قرهماق ،پرورش قیلماق بی آاليش :صاف دل ،صميمی بيليك :بيلیم ،علم بيلیمدان :عالم ،دانشمند بيمالل :قيینچيليكسیز ،تشویشسیز بيليم :علم ،دانش بۉياق :رنگ بویوم :تیریکچیلیک ،روزگارده کېره ک بۉلهدیگن هر بیر نرسه بېللهشوو :مسابقهّ ،ایکی یا نیچه آدم ارهسده بیر خاص ورزش یا موضوع حقیده اۉتکزیلهدیگن مسابقه پيت .1 :معلوم بير وقت ،ان ،لحظه .2معين بير دور ،زمان پيشالق :سوتنی اچيتیب تيارلنهديگن لبنيات توری ،پنير ،ققهناق پيوند :یاپیشتیرماق تاقينچاق :اوزوك ،سيرغه و بيلك اوزیک كبی زينت بويوملری ،گنه تانگ آتگن :كون بۉلگن ،تون توگب کون بۉلگن تیكيس .1 :برابر .2هموار ترقی :یوکسلیش ،آلغه باریش ،رواجلنیش تراغ :شانه تصويب :چين و توغری دېب حسابلش ،بيرار ايش نينگ تۉغری وچين اېكنليگی گه رای بېريش تقدير :انسان نينگ پيشانه سيده يازيب قۉييلگن ا ّولدن بېلگيلنگنكۉرگيليك ،قسمت ،سرنوشت تقوا :پرهیزگارلیک. تواضع :فروتنليك ،اوزی نینگ خم قیلیب باشقه لر نی حرمتقیلیش ،بيراونی احترام قيلیش اوچون اۉرنيدن توريش توتون :بيرار نرسه يانگنده هوا گه اجرهليب چيقه ديگن مادهلرمجموعی ،دود تېتيك :كوچگه تۉله ،بردم ،کوچلی ،چققان تبسم :كوليمسيرهش ،جيلمه يش ترقهتيش :نشر قيليش يه يرهتيش تېگرهک :دایره ،اطراف ،محیط تفریحگاهَ :سیل یېری تورلی :خیلمه -خیل تشقی :چېت اېللیک ،خارجلیک -تامیر :آدم و حیوانلر تنهسیده قان آقهدیگن نَی گه آخشهگن عضو،
سای .1 :ايكی ادير يا ايكی تاغ اره ليغيده گی پستليك جای ،درهسوو يۉلی .3 ،وادی سلطان :شاه ،پادشاه سوپوريندی :سوپورگنده ييغيلگن ،كثافات سرای :خان ،امير و پادشاهلرنينگ دايمی اقامت گاهی بۉلگنحشمتلی كته بنا ،قصر ،تۉرت یانی احاطه بۉلگن ییر سوغاريش :درخت يا اېكينلرگه سوو بېريش ،سوو قويماق سمن :اچ مله ،سمان رنگ (آت توسی حقيده) سوران :کوچلی شاوقین ،غاوور ،غوور ساووق :پست حرارت ،ایسق اېمس سیر :تماشا ،سیاحت سويه :شخص نینگ ترقيات درجه سی سياحت :جهان گردليك ،دم آليش يا هاردیق چيقريش مقصدیگه سفر سيلش :اۉستيدن قۉل نينگ كفينی يورگيزماق ،سييپهلش .2انتخاب قيلیش ،سره لب آلماق ،تنله ماق سوچوك :شيرين ،چوچوک شاشيلينج :تيزده بجريليشی الزم بۉلگن ،عاجل شورا :كېنگاش ،مشورت شايق :آرزومند ،ماي شاوقین :کوچلی سېس و تاووشلر شاكر :شكر قیلگن ،سپاسگزار صمیمی :بخت گه توله بیربیریگه یقین. صيقل :نرسه سيرتيگه ،سطحيگه بېريلگن جال ،ايشالو ظرافت :زيركليك ،خوش طبعليك گۉزهلليك ،ظريفليك طبيعت :بوتون بارليق ،عالمده گي برچه نرسه لر ،موجودات عنعنه :عصرلر آشه اوالددن اوالدگه اۉتيب کېله یاتگن عرف،عادتلر ،رواجلر ،اخالق لوازملری ،قره شلر عيال :خاتین ،زن فردوس :جنت نينگ اېنگ بويوك جايی عملگه آشیريش :بير ايشنی بجریش عظمت :بویوکلیک ،اولوغوارلیک ،ک ّته لیک غراملیک :خطالیک قیلیش. غلهموس :حریص ،کوزی آچ ،فتنه گر غریب :اوروغی یۉق ،کمبغل ،بیچاره ،مسافر فدراسيون :بير نيچه مملكت نينگ اتحادی ،بيرلشگن ايالتلر فطرت :انسان نينگ طبعتی ،صفتی سرشت ،طبيعت فقر :نادارليك ،كمبغلليك ،درویشليك ،قشاقلیک قانون چیقرووچی :قانون توزهتهدیگن ارگان قتله :بوكله ماق ،ييغماق قرينداش :جدی بير بۉلگن كيشيلرنينگ بيری باشقهسيگهنسبتا قوم ،ایناغه ،نسبی باغیلق لر قرهشلی :تېگیشلی ،قره یدیگن قیش :ییل نینگ کوزدن کېین کېله دیگن ساووق فصلی قيغو :كلفت ،الم ،غم غصه ،درد قوينيده :آغوشی قهی :سۉراق بېلگیسی قوياش :آفتاب ،کون قييش .1 :ايشالو بيريلمه گن خام چرم 2اوزون چرم تسمه ،باغيچ قيناو :جسمانی يا روحی عذاب ،آزار قرهتان :ساوق ،اېنگ ساوق قورال :اسلحه ،سالح قوتقريش :نجات بېريش قتلم :اليه ،بخش ،قشر -قوماش :تکه
ریشه تیریکچیلیک :یشش ،حیات کېچیریش تولقون :موج ،ق ّتیق َچیقهلیب تورگن سوو ترماق :شاخه ،شبکه تینچلیک :تینچ حالت ،صلح تۉغری :خطاسیز ،صحیح ،درست توغروق :توغیش ،فرزنده کۉریش ،بېشیک تۉیی ،مراسم تینمهی آقماق :دواملی آقیش جالل :بويوكليك ،اولوغوارليك ،شكوه عزت جراحت :زخم ،یرهلنگن جای جوشقین :جوش اورگن ،موج اورگن ،ق ّتیق تولقینلنگن. جويه :ميده اريغ جرگه :گروه ،دسته ،صف و حلقه ،آدملر نینگ کته ییغینی ،ک ّته مجلس جمغرمه .1 :ییغیلگن پول .2 ،خیریه ایشلر قیلیش اوچونتوزیلگن اویوشمه و ییغیلگن پولی. جبرئيل(علیه السالم) :پيغمبریميزگه الهی وحی یېتكزگن فرشته جوماق :تاپیشماق ،تاپتی متل چارلب (چارلماق) :چقيرماق ،دعوت قيلماق ،مهمان قيلماق چيت :طرف چاغی :تخمين ًا ،قريب ،شكيللی ،چمه سیچادر :خیمه ،کپه چۉل :دشت ،بیابان ،صحرا چیقیندی :کېرکلی قسمی اېشله تیلگندن نرسه لر چیقت ،قالدیق ،اعانه چنغی :قارده یېلیش اوچون آیاقلرگه محکم لنه دیگن بیر جفتاوزون سیلیق تخته چيرای :حسن جمال گۉزهلليك ،كۉرك چيت :پخته تاله سيدن تۉقيلگن گللی رخت چيزيق :يازه ديگن يا يوقه ديگن نرسه لر قالديرگن اينگيچكه ايز ،خط چل .1 :طريقه ،یۉریق .2نيرنگ ،حیله چېبر :اۉز ایشی گه ماهر خاتین ،چېور چېور :کییم ،کیچک تیکیش ،اۉزایشی نینگ استاسی. حب :محبت ،يخشي كۉریش َحكم :داور ،دعوا ایشیده ایکی تمان اره سیده قضاوت قیلووچی حیرت :حیرانلیک حسرت :باغینچ ،قتیق آرزووقیلینگن. حکمتلی :حکمتی بار ،سرلی ،دانالیک بیلن ایتلگن. حكيم :دانا ،دانشمند ،حكمت اېگه سی خلق ارا :خلقلر يا ملتلر اۉرته سيده گی مناسبتلرگه عايد ،بين المللی خۉجهيين .1 :مالو ملکی بۉلگن .2نفوذلی و باشلیغ در :اينجو يا مرواريد نينگ ييريك توریدهر :دنیا. دیموکراتیک :مردم گه تیگیشلی بیر سیاسی نظام دلكشا :دلربا ،كۉنگيل آچه دیگن ،یاقیملی دېنگيز :اوقيانوس نينگ قوروقليككه توشگن يا قوروقليکكهياریب كيرگن ،سووی شور بۉلهديگن بير بۉلگی ،بحر ایکی تیل لیکّ ، ذواللسانينّ :ايکی تیلده سۉزالوچی رعيت :خلق عامه سی ،رهبر وسر پرستی بۉلگن قوم ،جماعت اخلت :كثافت ،چیقیندیلر رستگارليك :نجات تاپیش ،پرهیزگارلیک رضوان :بهشت ،جنت روح .1 :جان ،روان .2کیشی نینگ ایچکی حالتینی ،روانیکېچینمهلرینی ،حس تویغولرینی عکس اېتتیرووچی کیفیتی رونق :ترقی ،یخشی ،رواج ،گللب يشنش -ساغالم :ساغ و سالمتلیک
114
مشوره :مصلحت ،كېنگاش مالحت :گۉزهللرگه خاص يا قيملی ليك مقابل :يوزمه -يوز ،قرشی ،روبه رو مصلحت :مشوره ،بيرار ايش و اونی قندهی عملگه آشیريش بارهسيدهگی اۉز ارا فكر و مالحظه مسا :آقشام مناظره :بيرار مسأله بۉييچه تارتیشوو ،بحث موزيم :تورلی ساحهلرگه علمی طبيعی اهميتگه اېگه بۉلگن نرسهلرنی تۉپلش ،سقلش ،اۉرگهنيش و نمايش اېتيش بيلن شغللنه ديگن موسسه مشرك :خدانينگ شريكی بار دېب اۉيلهيديگن آدم ،کۉپ خدالرگهعقیده سی بار کیشی ميراث .1 :مرحوم نينگ وارثلريگه قالگن مال -ملكی .2اجدادلردن اوالد لرگه قالگن علمی ،ادبی ،مدنی بايلیک نظم :قافیهلی و وزنلی یازوو ،شعر نابسامانليك :آشفته حالليك ،پريشانليك نظارت :بيرار كيشی یا نرسه نينگ احوالي ،كوزه تيش ،تيكشيرش،كنترول آليب باريش نفوذ :آبرولی ،اعتبارلی ،سلماق ،اۉرین نسخه .1 :كتاب يوزيدن يازيلگن مطلب ،يازوو ،بيرار نرسه نينگاصلدن آلينگن كۉچيرمه ،كاپی .2داكتر كسلگه توصيه قيلگن دوالر نامی يازيلگن كاغذ نيزه :قديمگی زمان گه اوریش قورالی نيشتر :تامرنی كېسيش اوچون ايشله تيله ديگن اوچی اۉتكيراسباب واكسين :معلوم بیر کسللیککه قرشی وقایه ماده سی وايه :كمال هاردق .1 :هارغين حالت ،چرچاق 2دم آليش ،آرام آليش،استراحت قيليش همت :قصد ،اراده ،كوچلي عزم هيروئين :مخدرهلر نینگ بیر توری ياز :ييل نينگ بهار بيلن كوز ارهسيدهگی اېنگ ايسيق فصل. یاقتیرماق :راحت احساس قیلیش ،یخشی احساس قیلیش. ياغدو :نور ،یاروغلیک ياقیملی .1 :كيشیني اۉزيگه تارته ديگن ستاره سي اېسيق.2 ،كيشيگه ياقه ديگن ،ذوق بېره ديگن يوكسلیش .1 :بلند كۉترلیب بارماق .2اۉسماق ،رواجلنماق،كمال گه اېريشماق ،بلندبۉلماق ،رشد و توسعه ياو :اوروش حالتيدهگی قرشی تمان ،دشمن يالنغاچ :كييم كييمه گن ،اوست باشسيز ،كييمسيز يوليقماق .1 :دوچ كېلماق ،اوچره ماق .2دچار بۉلماق يومشاق :نرم ،ماليم يوپقه :نازك ،تنک يېنگماق :غالب چيقماق ،غلبه قازانماق ،اوستون چيقماق يپراغ :برگ بېللشوو :مسابقه و مبارزه هيلپیرهماق :شمالده اوچیپ ،سیلکینیب تورماق يۉلدن ازديروچی :تۉغری يۉلدن چيقاره ديگن ،گمراه قيله دیگن بويوم :اسباب -انجاملر یوز :رقمی افاده لنگن سان ،مقدار. یۉلداش :یولده ،سفرده بیربۉلگن کیشی ،همراه يونغينچه :اوتلرنينگ بير توری ،يونغيشقه،رشقه ياله :شاخه ،جاله ،درخت شاخچهسی -یوکسهلیش :اوسش ،کمال گه یتیش.
قتله :بار ،نوبت ،دفعه ،مرتبه قرهماق :کۉریش اوچون کۉزینی بیرارتامانگه،نرسه گه یۉنلتیرماق کۉز قوتلوغ :بخت وبرکت کېلتیرووچی بختلی ،مبارک ،مقدس. قۉشنی :یانمه یان تورگن جایلشگن ،بیر-بیریگه یقین ،چیېگره داش. قیین چیلیک :قیین حالت ،آغیرشرایط كاهش :آزه یش كوتماق (كوتيب) :استقبال قیلماق ،انتظار چېکماق كشته :تكهده تيكيلگن هر رقم گل رسم و شكللر كۉچمنچی :كۉچی كوچلی .1 :جسمانی قوتی كۉپ ،باقوت .2اقتصادی ،مادی وباشقه جهتدن قدرتلی کۉچت :اوروغ یاقلمچه دن اۉسیب چققن و باشقه جایگه آلیباۉتکزیله دیگن درخت ،نهال كۉكت :یېیله دیگن تورلی اۉسیملیکلر كوز :ياز و قيش اۉرته سيده گی فصل ،خزان كۉكلم :ييل نينگ قيش بيلن ياز اره ليغيدهگی فصل ،بهار کیفیت :نرسه نینگ صفتی ،حالتی و قنده یلیگی کییم :کییله دیگن تورلی متاع لردن ،لباس. كېسك :الی نينگ قوريب قاتيب قالگن بۉلگی كمال .1 :كامل بۉلگن .2عيبسیز .3نهايت درجه كېلهسی :حاضردن كېينگي ،بوندن كېين كېلهديگن کیپریک :کۉزقباقلری نینگ چیتیده قطارجایلشگن اوزون توکلر. گۉزهللیک :گۉزهل سۉزی نینگ بېلگی آتی ،چیرایلی ،حسن. كېنگاش (كېنگش) :بيرارمسأله نی حل قيليش اوچونمصلحت ،مشوره كورگان :کییاوخان يا امير كورگان کییاوی کورگان (لقب) كانون :مركز كنترول :نظارت كۉرستگيچ برماغی :باش برماق دن ّايكينچی سی كوكائين :مخدره موادنینگ بير توری كېلهجك :کېلهسی كېلوشوو :بيرار نرسه بارهسيده اۉز ارا صحبتله شيب ،مصلحتلشيب بير فيصلهگه كېلش ،قرار ،شرطنامه گوهر .1 :اصل ،نژاد .2الماس ،ياقوت فيروزه كبی ارزشلیتاش للمی :سووغاريلمهیديگن ،ياغيندن سوو ايچهديگن ،ديمه مباحثه :اۉز ارا بحثلشيش ،بحث ،مناظره متفكر :يوكسك تفكر اېگه سی مدرسه :دينی تعليم و تربيه بېرووچی اۉقوو مؤسسهسی،درس اوقیله دیگن جای مذاكره :بيرار مسأله بۉييچه بيراو بيلن فكر المهشيش،بحثلشيش ،بحث يوريتيش مهر :انسان نينگ باشقه آدملرگه بۉلگن صميمی محبتی مول :كۉپ موشوک :چشقانلرنی آولهیدیگن اوی حیوانی ،پشک مهد :بېشیک ملك الكالم :بیلیم و ادبیات ،اینیقسه شعرگه وارد و استاد کیشی مسيحا :حضرت عيسی(علیه السالم) پیغمبر معانی :معنالر مبتذل فلم :ناپسند فلم ،بازاری و بی ارزش فلم مسند :مقام ،اۉلتیرگن جای ،اۉرین منگو :جاويدان ،ابدی -دم :نفس
115