Türkiye'nin Doğal-Egzotik Ağaç ve Çalıları 9786059550147

Citation preview

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

1

TÜRKİYE’NİN DOĞAL-EGZOTİK AĞAÇ VE ÇALILARI

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Gymnospermler Angiospermler

Editör Prof. Dr. Ünal Akkemik

Bölüm Yazarları (Alfabetik sırayla) Ahmet Emre Yaprak (Ankara Ü. Fen Fakültesi)

İsa Başköse (Biyolog)

Ali Kavgacı (Batı Akdeniz Ormcılık Arş. Enst.)

Mehmet Çiçek (Pamukkale Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi)

Ali Kaya (Orman Mühendisi)

Mehmet Fırat (Van 100.Yıl Ü. Eğitim Fakültesi)

Aliye Aras (İstanbul Ü. Fen Fakültesi)

Mehmet Yavuz Paksoy (Munzur Ü. Mühendislik Fakültesi)

Bahadır Altun (Ahi Evran Ü. Ziraat Fakültesi)

Mehtap Öztekin (İç Anadolu Ormancılık Arş. Enst.)

Barbaros Yaman (Bartın Ü. Orman Fakültesi)

Meral Avcı (İstanbul Ü. Edebiyat Fakültesi)

Bilge Tunçkol (Bartın Ü. Meslek Y.okulu)

Necmi Aksoy (Düzce Ü. Orman Fakültesi)

Dilek Oral (İstanbul Ü. Orman Fakültesi)

Nesibe Köse (İstanbul Ü. Orman Fakültesi)

E.Burcu Yeşilyurt (Biyolog)

Neval G. Özkan (Düzce Ü. Orman Fakültesi)

Emrah Yüksel (Artvin Çoruh Ü. Orman Fakültesi)

Nihan Koçer (Düzce Ü. Orman Fakültesi)

Ernaz Altundağ Çakır (Düzce Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi)

Nurgül Karlıoğlu (İstanbul Ü. Orman Fakültesi)

Galip Akaydın (Hacettepe Ü. Eğitim Fakültesi)

Özgür Eminağaoğlu (Artvin Çoruh Ü. Orman Fakültesi)

Gamze Tuttu (Çankırı Karatekin Ü. Orman Fakültesi)

Rüya Yılmaz (Orman Mühendisi)

Gençay Akgül (H. Bektaş Veli Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi)

Saime Başaran (Batı Akdeniz Ormancılık Arş. Enst.)

Gül Nilhan Tuğ (Ankara Ü. Fen Fakültesi)

Salih Sercan Kanoğlu (N. Gökyiğit Botanik Bahçesi)

Güven Aksu (Artvin Çoruh Ü. Orman Fakültesi)

Serdar Aslan (Düzce Ü. Orman Fakültesi)

H.Tuncay Güner (İstanbul Ü. Orman Fakültesi)

Şükran Kültür (İstanbul Ü. Eczacılık Fakültesi)

Halil Çakan (Çukurova Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi)

Tolga Ok (K.Maraş Sütçü İmam Ü. Orman Fakültesi)

Hatice Yılmaz (İstanbul Ü. Orman Fakültesi)

Turgay Birtürk (Düzce Ü. Orman Fakültesi)

Hayal Akyıldırım (Artvin Çoruh Ü. Orman Fakültesi)

Ünal Akkemik (İstanbul Ü. Orman Fakültesi)

Hüseyin Fakir (Süleyman Demirel Ü. Orman Fakültesi)

Zeki Aytaç (Gazi Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi)

1

2018

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Ön Kapak (Soldan sağa) -Pinus nigra Arnold subsp.pallasiana (Lamb.) Holmboe (Ünal Akkemik) -Rhamnus kayacikii Davis & Yaltırık (Mehmet Fırat) -Crataegus yaltirikii Dönmez (Mehmet Fırat) Arka Kapak (Yukarıdan aşağıya) -Apocynum venatum L. (Mehmet Fırat) -Juniperus excelsa M. Bieb. (Ünal Akkemik) -Euonymus europeaus (Özgür Eminağaoğlu) -Erica arborea L. (Ünal Akkemik) -Rosa pimpinellifolia L. (Ünal Akkemik) Tüm zemin Quercus infectoria subsp.veneris kabuğu (Ünal Akkemik)

2

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Bu Eser; İ Ç İ N D E K İ L E R Orman Botaniği bilim alanında yapmış oldukları büyük katkılardan dolayı Saygıdeğer hocalarımız Prof. Dr. Hayrettin Kayacık ve Prof. Dr. Faik Yaltırık’a ithaf olunur…

3

TÜRKİYE’NİN DOĞAL-EGZOTİK AĞAÇ VE ÇALILARI

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Takdim

Ü

lkelerin zenginliklerini bütünleyen en önemli kaynakların başında doğal kaynaklar gelmektedir. Türkiye, üç kıtanın kesişim noktasında yer alması ve karmaşık bir iklim sistemi içerisinde geniş bir iklim çeşitliliğine sahip olması nedeniyle çok zengin bir flora ve fauna çeşitliliğine ev sahipliği yapmaktadır.

Ülkemizin bu doğal zenginliği, kültürlerin de bu coğrafyada yeşermesine ve gelişmesine yol açmış, birbirinden çok farklı kültürlerin yaşam mücadelesi verdiği topraklar olmuştur. Anadolu’nun doğası ve ormanları, insanlık tarihinin çok eskilere gitmesi, insan-orman, insan-ağaç ilişkisinin de çok eskilere dayandığının önemli göstergelerine sahiptir. O nedenledir ki, bitkilerin birçoğu sağlık ve gıda alanlarında kültüre alınarak çoğaltılmış, diğer yandan da ülkemizin orman varlığı potansiyel orman varlığının gerisine düşmüştür. Günümüzde de insan-bitki ilişkileri olumlu ya da olumsuz yönde devam etmekte olup insanlar yaşam alanlarının çevrelerine, park ve bahçelerine hem doğal hem de başka ülkelerden getirdikleri bitkilerle peyzaj düzenlemeleri yapmaktadır. Ülkemizde çeşitliliği 12.500’lere ulaşan bitkilerin yaklaşık 650’si odunsu, geriye kalanı otsudur. İnsan-doğa, insan-bitki ilişkisinin güçlenmesi ve doğaya olan ilgi ve sevginin artması için doğanın en önemli parçası olan bitkilerin tanınması gereklidir. İstanbul Üniversitesi, Orman Fakültesi ile Orman Genel Müdürlüğü’nün işbirliği ile hazırlanan bu kitap, doğanın en önemli parçalarından biri olan odunsu bitkilerin tanınmasında temel bir kaynak niteliğindedir. Yaklaşık 630’u doğal, 190’ı da egzotik olan 820 odunsu bitki türünün yer aldığı kitap, bir yandan bakanlığımız bünyesindeki tüm ormancılık birimlerinde, diğer yandan da tüm orman mühendisleri ve bitki ile ilgilenen biyologlar ve gönüllüler için önemli bir kaynak niteliğindedir. Ülkemizin bitki zenginliğinin, bu zenginliğin öneminin ve gelecek kuşaklara aktarılmasındaki çabaların anlaşılabilmesi için önce bitkilerin tanınması gereklidir. Bu kitap, bitki zenginliğimiz içerisinde yer alan odunsu bitkilerin tanınmasına odaklanmış ve geniş bir işbirliği ile hazırlanmıştır. Temel bir eser olan bu kitabın hazırlanmasında emeği geçen akademik ve idari birimlerdeki herkesi tebrik ediyorum.

Prof. Dr. Veysel Eroğlu Orman ve Su İşleri Bakanı

4

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Sunuş

T

ürkiye’nin ilk ve en büyük üniversitesi olarak temel özgörevimiz, eğitim ve bilim alanındaki öncü olma özelliğimizi sürdürmektir. Üniversitemiz bünyesindeki, Türkiye’nin ormancılığına ve ormancılık bilimine yön veren, 1857’de kurulmuş ilk orman fakültesi de bu öncü olma özelliğimizi sürdürme çabası içerisinde önemli bir yere sahip olup sürekli yeni atılımlar yapmaktadır. Bu bağlamda önemli kitaplar yayımlayan orman fakültesi, bu temel eserle öncü olma özelliğini bir kez daha kanıtlamıştır. Türkiye’nin zengin doğasının, bitki çeştliliğinin, orman varlığının ve bunların öneminin anlaşılmasında, bilimsel eserlerin yeri tartışılmaz. Bu eser de, sâde bir anlatım diliyle bilimsel bilgileri hem akademik dünyaya hem de toplumun diğer kesimlerine ulaştıracak nitelikte hazırlanmış ve alanındaki en kapsamlı ilk Türkçe eser olma özelliği kazanmıştır. Türkiye’nin doğal ve egzotik ağaç ve çalılarının tanınmasına yardımcı olacak bu eserin hazırlanmasında, üniversitemiz öncülüğünde çok sayıda üniversitenin de katkılarıyla ülke düzeyinde önemli bir akademik işbirliği sağlanmış ve ülkemiz bilim insanlarının yaptıkları çalışmalar bir araya getirilerek, bilim dünyasına ve topluma sunulmuştur. Böylece, üniversitelerin temel görevlerinden biri olan, “üretilen bilgilerin toplumsallaştırılması”a da önemli bir katkı sağlanmıştır. Doğasından çekilmiş renkli fotoğraflarla, bitkilerin tanınmasını kolaylaştıracak kısımları öne çıkarılmış ve böylece bir yandan bitki tanımı daha da kolaylaştırılırken, diğer yandan da ülkemiz doğasının odunsu bitkiler açısından da ne denli görsel olduğu gözler önüne serilmiştir. Bu varlığımız, insan faaliyetleri sonucunda yer yer zarar görmekte ve bazıları da yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmaktadır. Tüm bu bitki zenginliği içerisinde önemli bir yere sahip olan odunsu bitkilerin tanınmasını sağlayacak olan bu kitabın hazırlanmasında emeği geçen başta Orman Fakültesi Dekanlığı ve Orman Genel Müdürlüğü olmak üzere tüm bilim insanlarına teşekkür ediyor, kitabın tüm ilgililere yararlı olmasını diliyorum.

Prof. Dr. Mahmut Ak İstanbul Üniversitesi Rektörü

5

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Önsöz

T

ürkiye, sahip olduğu zengin florası ile dünyanın en önemli gen merkezlerinden biridir. Bu zenginlik içerisinde odunsu bitkilerin de önemli bir yeri vardır. Türkiye’nin bitki çeşitliliği, 1700’lü yıllardan bu yana botanistlerin ilgisini çekmiş, 18. ve 19.yüzyıllarda birçok yabancı botanist tarafından flora çalışmaları yapılmış, yeni bitki türleri tanımlanmıştır. 20. yüzyılda ise P.H.Davis’in editörlüğünde çok sayıda botanistin katkı sağladığı 10 cilt halinde yazılan “Flora of Turkey and East Aegean Island” adlı eser Türkiye Florasını büyük oranda ortaya koymuştur. Sonraki yıllarda Türk botanistler tarafından 11.cildi yayımlanmıştır. Devam eden flora ve sistematik botanik çalışmalarıyla her geçen gün yeni yeni türler tanımlanmaya devam etmektedir. Türkiye’nin florasında 550’den fazla ağaç ve çalı, 300’den fazla da yarı çalı doğal yetişmektedir. Buna ek olarak son yıllarda park ve bahçelerde yaygınlaşan egzotik türlerle odunsu bitki türlerinin sayısı binleri aşmıştır. Özellikle kültivarların çoğalması, tepe formu, yaprak rengi gibi daha görsel kültivarların oluşturulmasıyla park ve bahçeleri süsleyen bitki çeşitliliği giderek artmaktadır. Diğer yandan özellikle şehirleşme ile beraber doğal yapının ve özellikle de bitkilerin korunması yönündeki ilgi hızla artmaya başlamıştır. Ağaçları, çalıları, çiçekleri ya da diğer süs bitkilerini konu alan çeşitli kitaplar yayımlanmıştır. Kimisi önemli ağaç ve çalıları, kimisi renklerine göre çiçekleri, kimisi de bir il, yöre ya da bölgenin bitkilerini konu edinmiştir.

Bu kitapta ise Türkiye’de doğal yetişen hemen hemen tüm odunsu bitkiler (ağaç ve çalılar), bazı yarı odunsular ve ülkemizin park ve bahçelerinde yaygın bir şekilde görülen egzotik ağaç ve çalılar ele alınmıştır. Kitap bu yönüyle ve kapsamıyla ülkemizde yazılmış ilk Türkçe eser niteliğindedir. Kitaba, daha çok süs bitkisi özelliği taşıyan ve sayıları binlerce olan (örneğin Chamaecyparis lawsoniana türünde 200’den fazla olan) kültivarlara, kitabın bir süs bitkileri kitabı olmaması nedeniyle yer verilmemiştir. Türkiye’nin ağaç ve çalılarını konu alan kitabın hazırlanmasındaki amaç; başta orman mühendisleri olmak üzere, peyzaj mimarları, doğaya ilgi duyan toplumun tüm kesimleri, orman fakültelerinin orman ve orman endüstri mühendisliği bölümleri ile peyzaj mimarlığı bölümü, ziraat mühendisliği, fen fakültelerinin biyoloji bölümlerinde okuyan öğrencilerle ve botanik alanında çalışan akademisyenlere temel bir kaynak hazırlamaktır. İlk baskısı kısa zamanda tükendikten sonra ortaya çıkan yoğun talep üzerine ikinci baskısı, kullanım kolaylığı da dikkate alınarak ve güncellenerek tek cilt halinde hazırlanmıştır. İkinci baskının yayımlanmasındaki desteklerinden dolayı İ.Ü.Orman Fakültesi Dekanı Sayın Prof. Dr. Ahmet Yeşil’e, Orman Genel Müdürü Sayın İsmail Üzmez’e, Genel Müdür Yardımcı Sayın Ahmet İpek’e ve Dış İlişkiler, Eğitim ve Araştırma Dairesi Başkanı Sayın Musa Kaya’ya teşekkürlerimi sunarım.

6

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Böylesine kapsamlı bir kitabın bir ya da birkaç yazar tarafından yazılması çok zor ve çok uzun zaman isteyen bir süreçtir. Bu tür bir kitaba büyük bir ihtiyaç duyulması, ülkemizin değişik üniversitelerinde odunsu bitkiler konusunda yetişmiş uzmanların bulunması ve üniversitelerimizde önemli bir birikimin oluşması kitabın hazırlanmasını kolaylaştırmış, konusunda uzman ve değişik akademik aşamalarda olan 41 yazarın, bölümlerin yazılmasıyla ilgili davetimizi kabul etmesi kitabın yazılmasını olanaklı kılmıştır. Bu bağlamda, kitabın yazılmasına katkı sağlayan tüm yazarlara yürekten teşekkür ederim. Ayrıca bazı cins ve türlerin renkli fotoğrafları için yazarlar dışında da bazı meslektaşlarımızdan ve bilim insanlarından destek alınmıştır. Fotoğraf sahiplerinin adları fotoğrafların üzerinde belirtilmiş olup desteklerinden dolayı teşekkürlerimi sunarım. Kitap hazırlanmasındaki en önemli aşamalardan biri de, üretilen bilgilerin okuyucuya en güzel şekilde sunulmasıdır. Bu bağlamda büyük emek harcayan Yayın Şube Müdürü Sayın Sezgin Kara’ya, tüm sayfa tasarımlarını titizlikle, büyük bir sabır ve özenle yapan Levent Kıran ve Şener Fakıoğlu’na ve elektronik ortama aktarılmasında teknik destek sağlayan Araş. Gör. Ferdi Akarsu’ya içtenlike teşekkürlerimi sunarım. Kitap; 631’u doğal, 199’u da egzotik olan toplam 830 türden oluşmaktadır. Egzotik türlerden 14’ü doğallaşma eğilimdedir. Bu 830 türden de 773’u fotoğraflarla, kalan 57’i de fotoğrafsız olarak verilebilmiştir. Hazırlanmasında büyük emeği geçen tüm yazarlar adına kitabın, tüm meslektaşlarımıza ve ilgililere yararlı olmasını dilerim.

Prof. Dr. Ünal Akkemik Editör

7

TÜRKİYE’NİN DOĞAL-EGZOTİK AĞAÇ VE ÇALILARI

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Türkiye’nin Doğal-Egzotik Ağaç ve Çalıları © 2018, Ankara Editör: Prof. Dr. Ünal Akkemik İ.Ü.Orman Fakültesi Orman Botaniği Anabilim Dalı, Bahçeköy - İstanbul [email protected] Yayımlayan: T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Yapım: CTA Ltd. (0312) 222 66 77 Tasarım: Şener Fakıoğlu ISBN: 978-605-9550-14-7 Tüm hakları saklıdır. İçeriklerinden ilgili bölüm yazarları sorumludur. Kitabın hiçbir bölümü yayıncının yazılı izni olmadan, fotokopi dâhil elektronik veya mekanik yöntemlerle kopyalanamaz, çoğaltılamaz veya kaydedilemez. Bilgi ve fotoğraflar kaynak göstermek koşuluyla kullanılabilir. Tüm fotoğrafların hakları fotoğraf üzerinde adları yazılı olan sahiplerine aittir. T.C. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dekanlığı ve T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü tarafından imzalanan protokol çerçevesinde hazırlanmıştır.

8

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Kaynak Gösterimi

Kitap Geneli İçin Atıf Örneği: Akkemik, Ü. (Ed). 2018. Türkiye’nin Doğal-Egzotik Ağaç ve Çalıları. Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara. 684 s.

Kitap Bölümleri İçin Atıf Örnekleri: Karlıoğlu, N., Tuttu, G., Tunçkol, B. 2018. Genista L. (Ed. Ü. Akkemik) Türkiye’nin Doğal-Egzotik Ağaç ve Çalıları. Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara. s: 311-318 Yılmaz, H. 2018. Quercus L. (Ed. Ü. Akkemik) Türkiye’nin Doğal-Egzotik Ağaç ve Çalıları. Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara. s: 338-356

9

TÜRKİYE’NİN DOĞAL-EGZOTİK AĞAÇ VE ÇALILARI

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Juniperus phoenica L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Juniperus sabina L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Metasequoia Miki (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Metasequoia glyptostrobus Chang Et Hu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Platycladus Spach (Salih Sercan Kanoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Platycladus orientalis (L.) Franco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Sequoia Endl. (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Sequoia sempervirens (Lamb.) Endl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Sequoiadendron Bucch. (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Sequoiadendron giganteum (Lindl.) Buchh.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Taxodium Rich. (Hatice Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Taxodium distichum (L.) Rich.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Taxodium mucronatum Ten.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Thuja L. (Hatice Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Thuja occidentalis L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Thuja plicata D. Don. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Thujopsis Siebold & Zucc. ex End. (Hatice Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Thujopsis dolabrata Siebold.& Zucc. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Xanthocyparis Farjon & T.H.Nguyen (Necmi Aksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Xanthocyparis nootkatensis (D.Don) Farjon & D.K.Harder . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 xCuprocyparis Farjon (Necmi Aksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 xCuprocyparis leylandii (A.B.Jacks. & Dallim.) Farjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

TAKDİM. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 SUNUŞ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 ÖNSÖZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 İÇİNDEKİLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 GİRİŞ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Bİtkİlerİn SınıflandırILması ve Adlandırması (Ünal Akkemik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Türkİye’nin Bİtkİ Çeşİtlİlİğİ ve Coğrafİ Açıdan Değerlendİrmesİ (Meral Avcı) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Türkİye’nİn Vejetasyon yapısı (Necmi Aksoy, Gül Nilhan Tuğ, Özgür Eminağaoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Bİtkİlerİn Genel Morfolojİk Yapısı (Ünal Akkemik, Hatice Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 GYMNOSPERMLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 ARAUCARIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Araucaria Juss.(Dilek Oral). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Araucaria araucana (Molina) K.Koch.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Araucaria heterophylla (Salisb.) Franco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Wollemia W.G. Jones, K.D. Hill & J.M. Allen (Necmi Aksoy). . . . . . . . . . . . . . 70 Wollemia nobilis W.G. Jones, K.D. Hill & J.M. Allen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

CYCADACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Cycas L. (Dilek Oral) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Cycas revoluta L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

CUPRESSACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Calocedrus Kurz. (Hatice Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Calocedrus decurrens (Torrey) Florin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Chamaecyparis Spach (Hatice Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Chamaecyparis lawsoniana (A. Murr.) Parl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Chamaecyparis psifera Endl.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Cryptomeria D.Don. (Ünal Akkemik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Cryptomeria japonica (L.) D.Don.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Cunninghamia R.Br. (Hatice Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Cunninghamia lanceolata (Lamb.) Hook.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Cupressus L. Serviler (Ali Kavgacı). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Cupressus arizonica Greene. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Cupressus goveniana Gordon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Cupressus macrocarpa Harw. ex Gordon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Cupressus sempervirens L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Juniperus L. (Hüseyin Fakir) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Juniperus communis L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Juniperus drupacea Labill.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Juniperus excelsa M.Bieb.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Juniperus foetidissima Willd.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Juniperus oxycedrus L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

EPHEDRACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Ephedra L. (Necmi Aksoy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Ephedra distachya L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Ephedra fragilis Desf. subsp.campylopoda (C.A.Mery.)K.Richt.. . . . . . . . . . . . . . . 99 Ephedra major Host. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 GINKGOACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Ginkgo L. (Hatice Yılmaz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Ginkgo biloba L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 PINACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Abies Mill. (Dilek Oral) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Abies cilicica (Ant.&Kotschy) Carr.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Abies concolor (Gordon) Lindl. ex Hildebr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Abies nordmanniana (Steven) Spach.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 Abies pinsapo Boiss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Cedrus Trew. (Nesibe Köse, Rüya Yılmaz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Cedrus atlantica (Endl.) Manetti ex Carr.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Cedrus brevifolia (Hoo. f.) Elwes & A.Henry. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Cedrus deodara (Roxb. ex Lamb.) G.Don. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Cedrus libani A.Rich.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 10

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Larix Miller (Hatice Yılmaz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Larix decidua Mill.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Larix kaempferi (Lambert) Carriere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Picea A.Dietr. (Özgür Eminağaoğlu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Picea abies (L.) Karst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Picea glauca (Moench.) Voss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Picea omorica Purkyne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Picea orientalis (L.) Peterm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Picea pungens Engelm.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Picea sitchensis (Bong.) Carr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Pinus L. (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Pinus brutia Ten.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Pinus coulteri D.Don.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Pinus halepensis Miller. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Pinus mugo Turra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Pinus nigra Arnold subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Pinus pinaster Aiton. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Pinus pinea L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Pinus radiata D.Don.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Pinus roxburghii Sarg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Pinus sylvestris L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Pinus strobus L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Pinus wallitchiana A. B. Jackson. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Pseudolarix Cord. (Hatice Yılmaz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Pseudolarix amabilis (J. Nelson) Rehder. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Pseudotsuga Carr. (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Pseudotsuga menziesii (Mirb.) Franco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Tsuga Carr. (Salih Sercan Kanoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Tsuga canadensis (L.) Carr.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

Liquidambar orientalis Mill.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Liquidambar styracifilua L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 AMARANTHACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Anabasis L. (Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır). . . . . . . . . . . . . . . 142 Anabasis aphylla L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Arthrocnemum Moq. (Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır). . . . . . . 143 Arthrocnemum macrostachyum (Moric.) K.Koch.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Atriplex L. (İsa Başköşe, Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır). . . . . 144 Atriplex halimus L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Atriplex lehmanniana Bunge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Atriplex leucoclada Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Bassia All. Misc. (Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır) . . . . . . . . . . 146 Bassia prostrata (L.) A.J.Scott. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Bassia scoparia (L.) A:J. Scott.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Camphorosma L. (Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır). . . . . . . . . . 147 Camphorosma monspeliaca L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Cyathobasis Aellen (Ahmet Emre Yaprak, İsa Başköşe, Ernaz Altundağ Çakır) . . . . . . . . . . . . . . 148 Cyathobasis fruticulosa (Bunge) Aellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Halimione Allen (Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır) . . . . . . . . . . 148 Halimione portulacoides (L.) Aellen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Halimione verrucifera (Bieb.) Aellen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Halocnemum M.Bieb. (Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır). . . . . . 149 Halocnemum strobilaceum (Pall.) M.Bieb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Halocnemum yurdakulolii Yaprak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Halostachys Schrenk (Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır). . . . . . . 150 Halostachys belangeriana (Moq.)Botsch.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151 Halothamnus Jaub. & Spach (Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır) . 151 Halothamnus glaucus (M.Bieb.) Botsch. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Halothamnus hierochunticus (Bornm.) Botsch.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Hammada Iljin, Bot. Zhurn. (Ahmet Emre Yaprak, İsa Başköşe, Ernaz Altundağ Çakır). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Hammada ramosissima (Eig) Iljin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Kalidium Moq. (Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır). . . . . . . . . . . . 153 Kalidium caspicum (L.) Ung.-Sternb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Kalidium wagenitzii (Aellen ) Freitag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Krascheninnikovia Güldenst. (Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır). . 154 Krascheninnikovia ceratoides (L.) Güldenst.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Noaea Moq. (Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır) . . . . . . . . . . . . . . 155 Noaea mucronata (Forssk.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Salsola L. (Ahmet Emre Yaprak, Mehmet Çiçek, İsa Başköşe, Ernaz Altundağ Çakır) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Salsola boissieri Botsch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Salsola cyrenaica (Maire & Weiller) Brullo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Salsola dendroides Pall. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Salsola laricina Pall. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Salsola turcica Yıld.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

PODOCARPACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Podocarpus L’Herit (Hatice Yılmaz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Podocarpus macrophyllus (Thunberg) Sweet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 SCIADOPITYACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Sciadopitys Sieb.et Zucc. (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Sciadopitys verticilata (Thunberg) Sieb.et Zucc.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 TAXACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Cephalotaxus Siebold & Zuccarini ex Endlicher (Hatice Yılmaz). . . . . . . . . . 135 Cephalotaxus harringtonia (Forbes) K. Koch. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Taxus L. (H. Tuncay Güner). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Taxus baccata L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 ANGIOSPERMLER. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 ALTINGIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Liquidambar L. (Nesibe Köse, Rüya Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 11

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Salsola verrucosa M. Bieb.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Sarcocornia A.J.Scott (Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır) . . . . . . 159 Sarcocornia obclavata Yaprak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Sarcocornia perennis (Mill.) A.J.Scott . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Suaeda L. (Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır) . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Suaeda microphylla Pall. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

ARALIACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Fatsia Decne. & Planch. (Dilek Oral). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Fatsia japonica (Thunb.) Decne. & Planch.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Hedera L. (Özgür Eminağaoğlu, Güven Aksu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Hedera colchica (K.Koch) K.Koch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Hedera helix L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

ANACARDIACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Cotinus Adans (Nurgül Karlıoğlu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Cotinus coggyria Scop.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Pistacia L. (Hatice Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Pistacia atlantica Desf. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Pistacia eurycarpa Yalt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Pistacia khinjuk Stocks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Pistacia lentiscus L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Pistacia terebinthus L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Pistacia vera L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Rhus L. (Tolga Ok, Özgür Eminağaoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Rhus coriaria L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Rhus typhina L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Schinus L. (Saime Başaran, Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Schinus molle L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

ARECACEAE (Palmae). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Chamaerops L. (Ali Kavgacı) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Chamaerops humilis L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Phoenix L. (Ali Kavgacı). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Phoenix canariensis Chabaud. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Phoenix dactylifera L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Phoenix theophrastii Greuter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 Trachycarpus H.Wendl. (Ali Kavgacı). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 Trachycarpus fortunei (Hook.) H.Wendl.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 ASPARAGACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Asparagus L. (Ünal Akkemik, Ali Kaya). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Asparagus acutifolius L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Asparagus aphyllus L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Danae Medik (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Danae racemosa (L.) Moench. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Ruscus L. (Ünal Akkemik, Ali Kaya). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Ruscus aculeatus L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Ruscus colchicus P.F.Yeo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Ruscus hypophyllum L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Ruscus hypoglossum L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Yucca L. (Ünal Akkemik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Yucca fılamentosa l. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

APOCYNACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Apocynum L. (Mehmet Fırat). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Apocynum venetum L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Araujia Brot. (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Araujia sericofera Brot. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Cionura Griseb. (Tolga Ok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Cionura erecta (L.) Griseb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Cyprina Browicz (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Cyprina gracilis (Boiss.)Browicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Nerium L (Tolga Ok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Nerium oleander L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Periploca L. (Dilek Oral). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Periploca graeca L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Thevetia L. (Ünal Akkemik, Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Thevetia peruviana (Pers.) K. Schum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Trachelospermum Lem. (Necmi Aksoy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 Trachelospermum jasminioides (Lindl.) Lem.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174

ASTERACEAE (Compositae) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Baccharis L. (Necmi Aksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Baccharis halimifolia L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Centaurea L. (Necmi Aksoy, Mehmet Fırat). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Centaurea ptosimopappa Hayek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Centaurea ptosimopappoides Wagenitz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Centurea spinosa L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Dittrichia Greuter (Mehmet Yavuz Paksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Dittrichia viscosa (L.) Greuter. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191 Euryops (Cass) Cass. (Ünal Akkemik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Euryops pectinatus (L.) Cass.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Inula L. (Mehmet Yavuz Paksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Inula aschersoniana Janka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Inula fragilis Boiss. & Hausskn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Inula heterolepis Boiss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

AQUIFOLIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175 Ilex L. (Nurgül Karlıoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Ilex aquifolium L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 İlex colchica Poj. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176

12

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Limbarda Adans. (Mehmet Yavuz Paksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Limbarda crithmoides (L.) Dumort.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Ptilostemon Cass. (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Ptilostemon chamaepeuce (L.)Less. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 Ptilostemon gnaphaloides subsp. pseudofruticosus (Pamp.) Greuter . . . . . . . . 196 Staehelina L. (Ali Kavgacı). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Staehelina lobelii DC.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

Catalpa Scop (Bilge Tunçkol). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Catalpa bignonioides Walt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Jacaranda Juss (Bilge Tunçkol) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Jacaranda mimosifolia D.Don. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 BORAGINACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 Lithodora Griseb (Tolga Ok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 Lithodora hispidula (Sm.)Griseb.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

BERBERIDACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198 Berberis L. (Ernaz Altundağ Çakır, Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 Berberis crataegina DC.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Berberis cretica L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Berberis integerrima Bunge. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Berberis julianae Schneid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Berberis thunbergii DC.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Berberis vulgaris L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Mahonia Nutt. (Hatice Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Mahonia aquifolium (Pruh.) Nutt.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Mahonia repens (Lindley) G. Don.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Mahonia x media C. D. Brickell.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Nandina Thunb. (Hatice Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Nandina domestica Thunb.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202

BUXACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Buxus L. (Necmi Aksoy, Tolga Ok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Buxus balearica Lam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 Buxus microphylla Sieb. et Zucc. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 Buxus sempervirens L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 CALYCANTHACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Calycanthus L. (Gamze Tuttu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Calycanthus floridus L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Chimonanthus Lindl. (Gamze Tuttu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Chimonanthus praecox (L.) Link . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 CANNABACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Celtis L. (Özgür Eminağaoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Celtis australis L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Celtis causacia Wild.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Celtis glabrata Steven ex Planchon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Celtis tournefortii Lam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

BETULACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Alnus Miller (Necmi Aksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 Alnus glutinosa (L.) Gaertn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 Alnus orientalis Decne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Betula L. (Necmi Aksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Betula browicziana A.Güner. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Betula litwinowi Duloch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Betula medwediewi Reg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Betula pendula Roth.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Betula recurvata (I.V.Vassil.) V.N.Vassil.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Carpinus L. (Necmi Aksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Carpinus betulus L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Carpinus orientalis Mill. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Corylus L. ( Necmi Aksoy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Corylus avellana L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Corylus colurna L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Corylus maxima Mill.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .212 Ostrya Scop. (Necmi Aksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Ostrya carpinifolia Scop.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212

CAPPARACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 Capparis L. (Tolga Ok, Ünal Akkemik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 Capparis orientalis Veill. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Capparis sicula Veill. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Capparis spinosa L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 Capparis zoharyi Inocencio, D. Rivera, Obon & Alcaraz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 CAPRIFOLIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Abelia R.Brown (Hatice Yılmaz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Abelia grandiflora (Rovelli ex André) Rehder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Lonicera L. (Özgür Eminağaoğlu,Emrah Yüksel, Güven Aksu). . . . . . . . . . . 229 Lonicera caucasica Pallas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Lonicera caprifolium L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Lonicera etrusca Santi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Lonicera fragrantissima Lindl. Paxt.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Lonicera iberica Bieb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Lonicera japonica Thunb.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232 Lonicera nitida Wils. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232

BIGNONIACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 Campsis Lour (Bilge Tunçkol). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 Campsis radicans (L.) Seem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

13

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Lonicera numularifolia Jaub. Et Spach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Lonicera xylosteum L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Sambucus L. (Rüya Yılmaz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Sambucus nigra L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Symphoricarpos Duham (Nihan Koçer). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Symphoricarpos albus Blake . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Symphoricarpus orbiculatus Moench. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Viburnum L. (Ünal Akkemik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Viburnum lantana L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 Viburnum opulus L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 Viburnum orientale Pall. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Viburnum plicatum Thunb.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Viburnum tinus L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Weigela Thunb. (Rüya Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Weigela coraensis Thunb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238

Fumana grandiflora Jaub. & Spach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Fumana oligosperma Boiss. & Kotschy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 Fumana paphlagonica Bornm. & Janch. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 Fumana procumbens (Dunal) Gren. & Godr.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 Fumana scoparia Pomel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Fumana thymifolia Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Fumana trisperma Huber-Morath & Reese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Helianthemum Mill. (E. Burcu Yeşilyurt, Serdar Aslan) . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 Helianthemum antitauricum Davis &Coode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 Helianthemum germanicopolitanum Bornm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 Helianthemum kotschyanum Boiss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 Helianthemum nummularium (L.) Mill.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 Helianthemum oelandicum (L.) DC. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 Helianthemum ovatum Dunal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 Helianthemum stipulatum (Forssk.) C. Chr.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 Helianthemum syriacum (Jacq.) Dum.Cours. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 Helianthemum strickeri Grosser. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 Helianthemum tomentosum Gray. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257

CARYOPHYLLACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Acanthophyllum C.A.Mey (Mehmet Fırat). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Acanthophyllum acerosum Sosn.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239 Acanthophyllum microcephalum Boiss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 Acanthophyllum mucronatum C.A.Mey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

CORNACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 Cornus L. (Nurgül Karlıoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 Cornus alba L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Cornus mas L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Cornus sanguinea L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260

CASUARINACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Casuarina L (H. Tuncay Güner) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Casuarina equisetifolia L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

EBENACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 Diospyros L. (Özgür Eminağaoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 Diospyros kaki L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 Diospyros lotus L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262

CELASTRACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 Euonymus L. (Özgür Eminağaoğlu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 Euonymus alatus (Thunb.) Siebold . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 Euonymus europaeus L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 Euonymus fortunei (Turcz.) Hand.-Mazz.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 Euonymus japonica L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 Euonymus latifolius Scop. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 Euonymus leiophloeus Stev.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Euonymus nanus Bieb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Euonymus verrucosus Scop. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

ELAEGNACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 Elaeagnus L. (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 Elaeagnus angustifolia L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 Eleagnus pungens Thunb.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 Hippophae L. (Aliye Aras). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 Hippophae rhamnoides L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

CISTACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Cistus L (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Cistus creticus L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Cistus ladenifer L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Cistus laurifolius L . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Cistus monspeliensis L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 Cistus parviflorus Lam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 Cistus salvifolius L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 Fumana Spach. (Serdar Aslan, E. Burcu Yeşilyurt). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 Fumana aciphylla Pomel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Fumana arabica (L.) Spach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

ERICACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 Andromeda L. (Özgür Eminağaoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 Andromeda polifolia L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 Arbutus L. (Hatice Yılmaz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 Arbutus andrachne L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 Arbutus unedo L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 Calluna Salisb. (Ünal Akkemik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Calluna vulgaris (l.) Hull. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Empetrum L. (Özgür Eminağaoğlu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Empetrum nigrum L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 Epigaea L. (Özgür Eminağaoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 14

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Epigaea gaultherioides (Boiss.&Ball.)Takht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 Erica L. (Tolga Ok, Ünal Akkemik, Özgür Eminağaoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . 271 Erica arborea L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272 Erica bocquetii (Peşmen)P.F.Stevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272 Erica manipuliflora Salisb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 Erica sicula Guss. subsp. libanotica (Barb. - Boiss. & Barbey) P.F. Stevens. . . . . 273 Erica spiculifolia Salisb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 Rhododendron L. (Bahadır Altun, Özgür Eminağaoğlu, Ünal Akkemik). . . 274 Rhododendron caucasicum Pall.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 Rhododendron luteum Sweet.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 Rhododendron ponticum L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Rhododendron smirnowi Trautv. ex Regel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Rhododendron ungernii Trautv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Rhododendron hibritleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Rhodothamnus Reichb. (Özgür Eminağaoğlu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Rhodothamnus sessilifolius P.H.Davis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 Vaccinium L. (Özgür Eminağaoğlu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 Vaccinium arctostaphylos L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Vaccinium myrtillus L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Vaccinium uliginosum L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 Vaccinium vitis – idaea L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280

Astragalus microcephalus Willd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 Astragalus oxytropifolius Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 Astragalus tokatensis Fisch. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 Astragalus plumosus Willd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294 Astragalus vaginans DC. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294 Astragalus vulnerariae DC. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294 Caesalpinia L. (Necmi Aksoy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Caesalpinia gilliesii Wall.ex Hook.,. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Calicotome Link. (H.Tuncay Güner). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Calicotome villosa (Poir) Link. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 Caragana Lam. (Özgür Eminağaoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 Caragana grandiflora (Bieb.)DC. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 Ceratonia L. (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 Ceratonia siliqua L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 Cercis L.(Nurgül Karlıoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 Cercis siliquastrum L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298 Chamaespartium Adans. (Necmi Aksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298 Chamaespartium sagitale (L.) P.E.Gibbs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299 Colutea L. (Tolga Ok, Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299 Colutea armena Boiss.&Huet.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 Colutea cilicica Boiss&Ball. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 Colutea halepica Lam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 Colutea melanocalyx Boiss.&Heldr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .301 Cytisopsis Jaub.&Spach. (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 Cytisopsis dorycniifolia Jaub.&Spach.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 Cytisopsis pseudocytisus (Boiss.) Fertig. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 Cytisus Desf. (Hatice Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Cytisus albus Hacq.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304 Cytisus anatolicus (Güner) Vural. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304 Cytisus austriacus L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 Cytisus acutangulus Jaub.&Spach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 Cytisus cassius Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 Cytisus eriocarpus Boiss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 Cytisus gueneri (Duman, Baser&Malyer) Vural. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 Cytisus hirsutus L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Cytisus drepanolobus Boiss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Cytisus jankae Velen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Cytisus orientalis Loisel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 Cytisus procumbens (Waldst.&Kit.exWilld.) Sprengel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 Cytisus pygmaeus Willd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 Cytisus scoparius (L.)Link. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 Cytisus villosus Pourr.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .309 Cytisus wulfii V. I. Krecz.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 Erythrina L. (Saime Başaran). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 Erythrina crista-galli L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 Genista L. (Nurgül Karlıoğlu, Gamze Tuttu, Bilge Tunçkol). . . . . . . . . . . . . . 311 Genista acanthoclada DC.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312 Genista albida Willd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

EUPHORBIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Euphorbia L. (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Euphorbia acanthothamnos Heldr.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 Euphorbia dendroides L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 Euphorbia hierosolymitana Boiss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 FABACEAE (Leguminosae). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 Acacia Willd (H.Tuncay Güner) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Acacia dealbata Link . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Acacia farnesiana Willd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Acacia saligna (Labill.) H. Wendl.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Adenocarpus DC (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Adenocarpus complicatus (L.)Gay. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Albizia Durazz (Ünal Akkemik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Albizia julibrissin Durazz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 Alhagi Gagnebin (Mehmet Fırat) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 Alhagi maurorum Medik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 Amorpha L. (Neval G. Özkan) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Amorpha fruticosa L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Anagyris L. (Tolga Ok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Anagyris foetida L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Anthyllis L. (Dilek Oral). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Anthyllis hermanniae L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Astragalus L. (Zeki Aytaç). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Astragalus angustifolius Lam.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 Astragalus densifolius Lam. subsp. densifolius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 15

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Genista anatolica Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 Genista aucheri Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 Genista burdurensis P.Gibbs.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 Genista involucrata Spach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 Genista libanotica Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 Genista lydia Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Genista monspessulana (L.) C. Koch.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Genista carinalis Gris. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316 Genista parnassica Halacsy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316 Genista sandrasica Hartvig & Strid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316 Genista sessilifolia DC. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 Genista tinctoria L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 Genista vuralii A.Duran & H. Dural. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318 Gleditschia L (Nurgül Karlıoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318 Gledtschia triacanthos L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Gonocytisus Spach (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Gonocytisus angulatus (L.)Spach.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 Gonocytisus dirmilensis Hub.-Mor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 Gonocytisus pterocladus (Boiss.)Spach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 Gymnocladus Lam. (Nurgül Karlıoğlu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 Gymnocladus dioicus (L.) K. Koch. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 Halimodendron Fischer ex c (Necmi Aksoy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 Halimodendron halodendron (Pall.) Voss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 Hippocrepis L. (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 Hippocrepis emerus L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 Laburnum Fabr. (Hatice Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 Laburnum anagyrioides Med.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 Medicago L. (H.Tuncay Güner) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 Medicago arborea L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .324 Onobrychis Adans. (Özgür Eminağaoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 Onobrychis cornuta (L.) Desv.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 Ononis L. (Gamze Tuttu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 Ononis natrix L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 Ononis spinosa L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 Parkinsonia L. (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 Parkinsonia aculeata L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 Podocytisus Boiss.& Heldr. (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 Podocytisus caramanicus Boiss. & Heldr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328 Prosopis L. (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328 Prosopis fracta (Banks&Sol)Macbride . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328 Robinia L. (Nesibe Köse, Rüya Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Robinia hispida L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Robinia pseudo-acacia L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 Senna Mill. (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 Senna alexandrina Mill.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 Sophora L. (Nurgül Karlıoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Sophora japonica L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Spartium L. (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332

Spartium junceum L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332 Ulex L. (H.Tuncay Güner). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 Ulex europaeus L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 Wisteria Nutt. (Dilek Oral). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 Wisteria sinensis (Sims) Sweet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 FAGACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 Castanea Mill. (Hatice Yılmaz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336 Castanea sativa Mill. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336 Fagus L. (Hatice Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 Fagus orientalis Lipsky. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 Fagus sylvatica L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 Quercus L. (Hatice Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 Quercus pontica C. Koch. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 Quercus robur L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 Quercus hartwissiana Stev . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 Quercus macranthera Fisch. Et Mey.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 Quercus frainetto Ten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 Quercus petraea (Mattuschka) Liebl.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 Quercus vulcanica [Boiss.&Heldr. Ex]Kotsch. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345 Quercus infectoria Olivier.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346 Quercus pubescens Willd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347 Quercus macranthera Fisch. & C. A. Mey. ex Hoh. subsp. syspirensis (C. Koch.) Menitsky. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348 Quercus cerris L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 Quercus ithaburensis Decne. subsp. macrolepis (Kotschy) Hedge. . . . . . . . . . . . 350 Quercus brantii Lindl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351 Quercus libani Olivier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352 Quercus trojana P.B. Webb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 Quercus ilex L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 Quercus aucheri Jaub.&Spach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 Quercus coccifera L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 Quercus palustris Muench. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 Quercus rubra L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 Quercus suber L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356 Quercus castaneifolia C.A.Mey. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356 GARRYACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 Aucuba Thunb (Gamze Tuttu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 Aucuba japonica Thunb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 GROSSULARIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358 Ribes L. (Özgür Eminağaoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358 Ribes alpinum L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 Ribes anatolica Behçet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 Ribes biebersteinii Berl. Ex DC.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360 Ribes multiflorum Kit. ex Roemer & Schultes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360 Ribes nigrum L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 Ribes orientale Desf.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 16

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Hymenocrater Fisch & Mey. (Mehtap Öztekin). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382 Hymenocrater bituminosus Fisch.& C.A.Mey. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 Lavandula L. (Mehtap Öztekin). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 Lavandula angustifolia Mill. subsp. angustifolia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384 Lavandula stoechas L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384 Phlomis L. (Mehtap Öztekin). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 Phlomis viscosa Poiret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 Phlomis bourgaei Boiss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386 Phlomis fruticosa L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386 Phlomis grandiflora H.S. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387 Phlomis leucophracta P.H.Davis&Hub._Mor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387 Phlomis lunarifolia Sm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388 Phlomis lycia D. Don.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388 Phlomis monocephala P.H.Davis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389 Prasium L. (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389 Prasium majus L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390 Rosmarinus L. (Mehtap Öztekin). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390 Rosmarinus officinalis L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391 Salvia L. (Mehtap Öztekin). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391 Salvia fruticosa Miller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392 Salvia heldreichiana Boiss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392 Salvia officinalis L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 Salvia pomifera L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 Satureja L. (Mehtap Öztekin). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394 Satureja parnassica Heldr.&Sart. Ex Boiss. subsp. sipylea P.H. Davis. . . . . . . . . 394 Satureja spicigera (C.Koch)Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 Satureja spinosa L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 Satureja thymra L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396 Teucrium L. (Mehtap Öztekin). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396 Teucrium brevifolium Schreb.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397 Teucrium flavum L. subsp. hellenicum Rech.f.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397 Teucrium montanum L. subsp. montanum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398 Teucrium pestalozzae Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398 Thymbra L. (Mehtap Öztekin, Mehmet Fırat). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399 Thymbra sintenisii Bornm.&Aznav.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399 Thymbra spicata L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400 Thymus L. (Mehtap Öztekin). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400 Thymus revolutus Celak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401 Thymus cappadocicus Boiss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401 Thymus cherlerioides Vis.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401 Thymus leucotrichus Hal. subsp. leucotrichus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402 Thymus haussknechtii Velen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402 Thymus pectinatus Fisch.&C.A.Mey.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403 Thymus pulvinatus Celak.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403 Vitex L. (Tolga Ok, Mehmet Fırat). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404 Vitex agnus castus L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404

Ribes rubrum L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362 Ribes uva-crispa L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362 HAMMAMELİDACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 Parrotia C.A.Mey (Dilek Oral) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 Parrotia persica (DC) C.A.Mey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 HYDRANGEACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364 Deutzia Thunb. (Dilek Oral) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364 Deutzia scabra Thunb.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 Hydrangea L. (Dilek Oral) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 Hydrangea macrophylla (Thunb.) DC. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 Philadelphus L (Özgür Eminağaoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 Philadelphus caucasicus Koehne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367 Philadelphus coronarius L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367 HYPERICACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368 Hypericum L. (Serdar Aslan) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368 Hypericum androsaemum L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369 Hypericum bupleuroides Griseb.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370 Hypericum calycinum L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370 Hypericum hircinum L. subsp.majus (Aiton) N. Robson . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371 Hypericum cardiophyllum Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371 Hypericum heterophyllum Vent.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371 Hypericum russeggeri (Fenzl) R. Keller. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372 Hypericum pallens Banks & Sol.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372 Hypericum pamphylicum N.Robson & P.H.Davis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372 Hypericum rupeste. Jaub. & Spach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373 Hypericum vacciniifolium Hayek & Siehe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373 Hypericum ternatum Poulter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374 Hypericum xylosteifolium (Spach) N. Robson . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374 JUGLANDACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375 Carya Nutt. (Hatice Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375 Carya illioensis (Wangh.) K. Koch. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376 Juglans L. (Turgay Birtürk). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376 Juglans nigra L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377 Juglans regia L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377 Pterocarya Kunth. (Tolga Ok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378 Pterocarya fraxinifolia (Lam.) Spach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378 LAMIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379 Clerodendrum L. (Serdar Aslan) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380 Clerodendrum bungei Steud.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380 Clerodendrum trichotemum Thunb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381 Dorystaechas Boiss. & Heldr. ex Benth. (Mehtap Öztekin). . . . . . . . . . . . . . . 381 Dorystaechas hastata Boiss.&Heldr.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382

17

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Morus L. (Nurgül Karlıoğlu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 Morus alba L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .424 Morus nigra L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424 Morus rubra L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424

LAURACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 Laurus L. (Nesibe Köse, Rüya Yılmaz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 Laurus nobilis L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 LORANTHACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406 Loranthus Jacq (Tolga Ok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406 Loranthus europaeus Jacq.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406

MYRTACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425 Acca Berg. (Dilek Oral). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425 Acca sellowiana (O.Berg.) Burret. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425 Callistemon R. Br. (Saime Başaran). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426 Callistemon citrinus (Curtis) Skeels. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426 Eucalyptus L’Her. (Saime Başaran) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427 Eucalyptus camaldulensis Dehn.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427 Myrtus L. (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428 Myrtus communis L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428

LYTHRACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407 Lagerstroemia L. (Gamze Tuttu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407 Lagerstroemia indica L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408 Punica L (H. Tuncay Güner). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408 Punica granatum L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408 MAGNOLIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .409 Liriodendron L. (Hatice Yılmaz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409 Liriodendron tulipifera L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410 Magnolia L. (Hatice Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410 Magnolia grandiflora L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411 Magnolia lilifora Desr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411 Magnolia stellata (S.&Z.) Maxim.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .412 Magnolia x soulangeana Soul-Bod. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412

NITRARIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429 Nitraria L. (Mehmet Fırat). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429 Nitraria schoberi L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429 NYCTAGINACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430 Bougainvillea Comm. ex Juss. (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430 Bougainvillea spectabilis Willd.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430

MALVACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413 Ceiba Mill. (Saime Başaran). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413 Ceiba speciosa (A.St.Hill.)Ravenna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 Hibiscus L. (Dilek Oral). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 Hibiscus rosa-sinensis L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 Hibiscus syriacus L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415 Tilia L. (Dilek Oral). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415 Tilia cordata Mill. subsp. cordata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416 Tilia dasystyla Steven subsp. caucasica (V.Engl.) Pigott . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416 Tilia platyphyllos Scopoli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417 Tilia tomentosa Moench . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417

OLEACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 Fontanesia Labill (Tolga Ok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 Fontanesia phillyreoides Labill.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432 Forsythia Vahl. (Salih Sercan Kanoğlu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432 Forsythia x intermedia Zabel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433 Forsythia viridissima Lindl.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433 Fraxinus L. (Özgür Eminağaoğlu, Tolga Ok, Güven Aksu, Emrah Yüksel). 434 Fraxinus angustifolia Vahl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435 Fraxinus excelsior L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436 Fraxinus ornus L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437 Fraxinus palliasi Willmott. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438 Jasminum L. (Nihan Koçer) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438 Jasminum fruticans L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439 Jasminum officinale L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439 Ligustrum L. (Neval G. Özkan) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440 Ligustrum japonicum Thunb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440 Ligustrum lucidum W.T.Aiton. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440 Ligustrum ovalifolium Hassk.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441 Ligustrum vulgare L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441 Olea L. (Necmi Aksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441 Olea europea L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442 Osmanthus Lour (Özgür Eminağaoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442 Osmanthus decorus (Boiss. & Balans) Kasapl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 Osmanthus heteropyllus (G. Don) PS.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 Phillyrea L. (Neval G. Özkan). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443

MELIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 Melia L. (H.Tuncay Güner). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 Melia azedarach L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 MORACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419 Broussonetia L’Hér. ex. Vent. (Nurgül Karlıoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419 Broussonetia papyfera (L.) L’Hér. ex. Vent.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420 Ficus L. (Nurgül Karlıoğlu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420 Ficus benjamina L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421 Ficus carica L. subsp.carica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421 Ficus elastica Roxb.ex Hornem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422 Maclura Nutt. (Nurgül Karlıoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422 Maclura pomifera (Raf.) C.K.Schneid.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 18

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Plumbago L. (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460 Plumbago auriculata Lam.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460

Phillyrea latifolia L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444 Syringa L. (Nihan Koçer) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444 Syringa vulgaris L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444

POLYGONACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 Atraphaxis L. (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 Atraphaxis billardieri Jaub.&Spach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 Atraphaxis grandiflora Willd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462 Atraphaxis spinosa L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462 Calligonum L. (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463 Calligonum polygonoides L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463

PAEONIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445 Paeonia L. (Ünal Akkemik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445 Paeonia suffruticosa Andr.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445 PASSIFLORACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446 Passiflora L. (Hatice Yılmaz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446 Passiflora coerulea L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446

PROTEACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464 Grevillea R. Br. (Ünal Akkemik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464 Grevillea robusta A. Cunn.ex R. Br. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464 RANUNCULACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465 Clematis L. (Necmi Aksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465 Clematis austroanatolica Ziel. & Kit Tan.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465 Clematis cirrhosa L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466 Clematis flammula L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466 Clematis orientalis L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466 Clematis vitalba L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467 Clematis viticella L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467

PAULOWNIACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447 Paulownia Sieb. et Zucc. (Turgay Birtürk). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447 Paulownia tomentosa (Thunb.) Steud.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447 PHYLLANTHACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448 Flueggea Willd. (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448 Flueggea anatolica Gemici. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448 PITTOSPORACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 Pittosporum Banks (Rüya Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 Pittosporum tobira (Thunb.) Alk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449

RHAMNACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468 Frangula Mill (Özgür Eminağaoğlu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468 Frangula dodonei Ard. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469 Paliurus Mill. (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469 Paliurus spina-christii Mill.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470 Rhamnus L. (Ünal Akkemik, Tolga Ok, Özgür Eminağaoğlu, Mehmet Fırat, Necmi Aksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471 Rhamnus alaternus L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472 Rhamnus catharticus L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472 Rhamnus cornifolius Boiss. & Hoh. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472 Rhamnus depressus Grub. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473 Rhamnus fallax Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473 Rhamnus hirtellus Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473 Rhamnus imeretinus Booth. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474 Rhamnus kayacıkii Davis & Yalt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474 Rhamnus kurdicus Boiss.&Hook.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474 Rhamnus libanoticus Boiss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475 Rhamnus microcarpus Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475 Rhamnus nitidus Davis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475 Rhamnus oleoides L. subsp. graecus (Boiss. & Reut.) Holmboe. . . . . . . . . . . . . . 476 Rhamnus orbiculatus Bornm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476 Rhamnus pallasii Fisch.&Mey.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476 Rhamnus petiolaris Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477 Rhamnus pichleri Schn.&Bom.ex Bornm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477

PLANTAGINACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450 Globularia L. (Gençay Akgül, Bilge Tunçkol). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450 Globularia alypum L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451 Globularia anatolica A.Duran, Ö.Çetin & M.Öztürk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451 Globularia cordifolia L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .452 Globularia davisiana O.Schwarz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452 PLATANACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453 Platanus L. (Gamze Tuttu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453 Platanus acerifolia Wild.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454 Platanus occidentalis L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454 Platanus orientalis L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454 PLUMBAGINACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455 Acantholimon Boiss. (Galip Akaydın). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455 Acantholimon acerosum (Willd.) Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456 Acantholimon anatolicum Dogan & Akaydın. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456 Acantholimon caesareum Boiss. & Bal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457 Acantholimon hoshapicum Dogan & Akaydın. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457 Acantholimon karamanicum Akaydın & Dogan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458 Acantholimon puberulum Boiss. & Bal.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458 Acantholimon ulicinum (Willd.ex Schultes) Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459 Acantholimon venastum Boiss. var. venustum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459

19

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Rhamnus punctatus Boiss. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477 Rhamnus pyrellus O. Schwarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478 Rhamnus rhodopeus Velenovky. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478 Rhamnus thymifolius Bornm.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478 Sageretia Brongn. (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479 Sageretia spinosa Wettst.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479 Zizyphus Mill. (Tolga Ok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479 Zizyphus jujuba Mill.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480 Zizyphus lotus (L.) Lam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480

Cotoneaster melanocarpus Lodd.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499 Cotoneaster morulus Pojark. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499 Cotoneaster multiflorus Bunge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500 Cotoneaster nummularia Fisch.&Mey. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500 Cotoneaster salicifolius Franch. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500 Cotoneaster transcaucasicus Pojark. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 Crataegus L. (Serdar Aslan, Neval Güneş Özkan, Mehmet Fırat). . . . . . . . . . 501 Crataegus ambigua A.K.Becker subsp. ambigua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503 Crataegus x browicziana K.I.Chr.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504 Crataegus azarolus L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504 Crataegus x bornmuelleri Zabel ex K.I.Chr. & Ziel.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505 Crataegus caucasica K.Koch.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505 Crataegus longipes Pojark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505 Crataegus christensenii Dönmez. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506 Crataegus heterophylloides Pojark ex K.I.Chr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506 Crataegus meyeri Pojark. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507 Crataegus microphylla K.Koch. subsp. microphylla. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507 Crataegus monogyna Jack.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508 Crataegus orientalis Pall. ex M. Bieb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508 Crataegus pentagyna Waldst. & Kit.ex Willd. subsp. pentagyna . . . . . . . . . . . . . 509 Crataegus peshmenii Dönmez. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509 Crataegus pseudoheterophylla Pojark. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509 Crataegus rhipidophylla Gand. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 510 Crataegus tanacetifolia (Poir.) Pers.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 510 Crataegus turcicus Dönmez. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511 Crataegus x rubrinervis Lange . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511 Crataegus x yosgatica K.I.Chr.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511 Crataegus x sinaica Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512 Crataegus yaltirikii Dönmez. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512 Cydonia Mill. (Nurgül Karlıoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513 Cydonia oblonga Miller. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513 Eriobotrya Lindl. (Turgay Birtürk). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513 Eriobotrya japonica (Thunb.) Lindl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514 Eriolobus (Ser.) M. Roem (Tolga Ok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514 Eriolobus trilobatus (Labill. ex Poir.) Roem.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514 Kerria DC. (Necmi Aksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515 Kerria japonica (L.) DC. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515 Laurocerasus Duhamel (Turgay Birtürk). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515 Laurocerasus officinalis Roemer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516 Malus Mill (Özgür Eminağaoğlu, Tolga Ok, Güven Aksu, Hayal Akyıldırım) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516 Malus domestica Borkh.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516 Malus floribunda Siebold ex.Van Houtte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 Malus pumila Mill.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 Malus sylvestris Miller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518 Mespilus L. (Nurgül Karlıoğlu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518 Mespilus germanica L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519 Padus Miller (Özgür Eminağaoğlu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519

ROSACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481 Amelanchier Medik (Necmi Aksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483 Amelanchier parviflora Boiss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483 Amelanchier rotundifolia (Lam.) Dum. -Courset. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484 Amygdalus L. (Necmi Aksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484 Amygdalus arabica Oliv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485 Amygdalus carduchorum Bornm. subsp. serrata Browicz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485 Amygdalus communis L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486 Amygdalus fenzliana (Fritsch.)Lipsky . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486 Amygdalus graeca Lindley in Sibth. & Sm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .486 Amygdalus korshinskyi (Hand.-Mazz.) Bornm.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487 Amygdalus kotschyi Boiss. & Hohen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487 Amygdalus lycoides Spach.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487 Amygdalus orientalis Miller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488 Amygdalus trichamygdalus (Hand.-Mazz.) Wornow. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489 Amygdalus webbii Spach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489 Amygdalus x balansae Boiss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489 Armeniaca Scop. (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490 Armeniaca vulgaris Lam.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490 Cerasus Duhamel (Necmi Aksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491 Cerasus hippophaeoides (Bornm.) Bornm.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491 Cerasus angustifolia (Spach)Browicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492 Cerasus brachypetala Boiss.var. bornmuelieri (Schneider) Browicz. . . . . . . . . . 492 Cerasus avium L. Moench. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493 Cerasus incana (Pallas)Spach.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493 Cerasus mahaleb (L.)Miller. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494 Cerasus microcarpa (C.A: Meyer) Boiss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494 Cerasus prostrata (Lab.)Ser.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495 Cerasus vulgaris Miller .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .495 Chaenomeles Lindl. (Gamze Tuttu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495 Chaenomeles japonica (Thunb.) Lindl. & Spach.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496 Chaenomeles speciosa (Sweet) Nakai. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496 Cotoneaster Ehrh (Necmi Aksoy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497 Cotoneaster franchetii Boiss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497 Cotoneaster horizontalis Decne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498 Cotoneaster integerrimus Medik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498 Cotoneaster tomentosa (Ait.) Lindl.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498 Cotoneaster meyeri Pojark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499 20

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Padus avium Miller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519 Persica Mill. (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520 Persica vulgaris Mill. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520 Photinia Lindl. (Nurgül Karlıoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520 Photinia serrulata Lindl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521 Photinia x fraseri Dress.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521 Potentilla L. (Özgür Eminağaoğlu, Mehmet Fırat). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521 Potentilla fruticosa L. subsp. floribunda (Pursh) Elkington. . . . . . . . . . . . . . . . . 522 Potentilla lignosa Willd.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522 Prunus L. (Ünal Akkemik, Özgür Eminağaoğlu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523 Prunus cocomilia Ten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523 Prunus divaricata L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524 Prunus spinosa L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524 Prunus x domestica L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525 Pyracantha M.J. Roemer (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525 Pyracantha coccinea Roemer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525 Pyrus L. (Ali Kaya, Ünal Akkemik, Mehmet Fırat). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526 Pyrus amygdaliformis Vill. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527 Pyrus anatolica Browicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527 Pyrus oxyprion Woronow. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527 Pyrus yaltirikii Browicz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 528 Pyrus communis L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 528 Pyrus elaeagnifolia Pallas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 529 Pyrus hakkiarica Browicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 529 Pyrus salicifolia Pallas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530 Pyrus serikensis A. Güner et H.Duman. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530 Pyrus syriaca Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531 Rosa L. (Şükran Kültür, Özgür Eminağaoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531 Rosa agrestis Savi.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534 Rosa arvensis Huds.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534 Rosa beggeriana Schrenk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534 Rosa tomentosa Smith.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535 Rosa canina L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535 Rosa dumalis Bechst. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536 Rosa elymaitica Boiss.&Hausskn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536 Rosa foetida J.Herrm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537 Rosa gallica L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537 Rosa heckeliana Tratt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 538 Rosa hemisphaerica J.Herrm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 538 Rosa hirtissima Lonacz.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 538 Rosa horrida Fischer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539 Rosa iberica Stev.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539 Rosa jundzillii Besser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 540 Rosa micrantha Sm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 540 Rosa montana Chaix. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541 Rosa orientalis Dupont ex Ser. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541 Rosa phoenicia Boiss.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542 Rosa pimpinellifolia L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542

Rosa pisiformis (Christ.)D.Sosn.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543 Rosa pulverulenta Bieb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543 Rosa sempervirens L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544 Rosa sicula Tratt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544 Rosa vanheurckiana Crep.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545 Rosa villosa L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545 Rubus L. (Şükran Kültür, Özgür Eminağaoğlu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546 Rubus caesius L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547 Rubus canescens DC. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547 Rubus caucasicus Focke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 548 Rubus discolor Weihe&Nees . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 548 Rubus hirtus Waldst.&Kit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549 Rubus idaeus L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549 Rubus sanctus Schreber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550 Rubus saxatilis L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550 Rubus tereticaulis P.J.Mueller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 551 Sarcopoterium Spach (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 551 Sarcopoterium spinosum (L) Spach.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 551 Sorbus L. (Bilge Tunçkol, Necmi Aksoy, Özgür Eminağaoğlu). . . . . . . . . . . . 552 Sorbus aucuparia L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553 Sorbus caucasica Zinserl.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 554 Sorbus domestica L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 554 Sorbus kusnetzovii Zinserl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555 Sorbus lustianica (Bornm.) Schön - Ten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555 Sorbus migarica Zinserl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 556 Sorbus persica Hedl.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 556 Sorbus roopiana Bordz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557 Sorbus schemachensis Zinserl.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557 Sorbus subfusca (Ledeb.)Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 558 Sorbus takhtajanii Gabr.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .558 Sorbus tamamschjanae Gabr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559 Sorbus taurica Zinserl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559 Sorbus torminalis (L.) Crantz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 560 Sorbus umbellata (Desf.)Fritsch.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .560 Spiraea L. (Hatice Yılmaz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561 Spiraea crenata L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561 Spiraea hypericifolia L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561 Spiraea japonica L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 562 Spiraea vanhouttii (Briot) Zab.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 562 xMalosorbus Browicz (Neval G. Özkan). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563 xMalosorbus florentina (Zucc.)Browicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563 RUBIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 564 Plocama Aiton (Bilge Tunçkol). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 564 Plocama calabrica (L.f.) M. Backlund & Thulin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 564 Wendlandia Bartl. (Mehmet Fırat) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565 Wendlandia ligustroides (Boiss. & Hohen.) Blakelock. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565

21

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Salix viminalis L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 592 Salix triandra L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593

RUTACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566 Citrus L. (Saime Başaran, Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566 Citrus aurantium L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566 Citrus reticulata Blanco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567 Citrus bergamia Risso&Poit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567 Citrus japonica Thunb.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567 Citrus x limon (L.) Burn.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 568 Citrus x sinensis (L.) Osbeck. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 568 Citrus trifoliata L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 568 Ruta L. (Ünal Akkemik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569 Ruta chalepensis L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569

SANTALACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 594 Arceuthobium Bieb. (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 594 Arceuthobium oxycedri (DC) Bieb.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 594 Osyris L. (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595 Osyris alba L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595 Viscum L. (Özgür Eminağaoğlu, Güven Aksu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 596 Viscum album L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 596 SAPINDACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597 Acer L. (Nesibe Köse, Rüya Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597 Acer buergerianum Miq. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 598 Acer campestre L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599 Acer cappadocicum Gledistch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 600 Acer divergens Pax. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 600 Acer ginnala Maxim. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601 Acer hyrcanum Fisch. Et Mey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601 Acer monspessulanum L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602 Acer negundo L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 603 Acer palmatum Thunb.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .603 Acer platanoides L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 604 Acer pseudoplatanus L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 604 Acer saccharum Marsh.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605 Acer sempervirens L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605 Acer tataricum L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 606 Acer trautvetteri Medw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 606 Acer undulatum Pojark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607 Aesculus L. (Nurgül Karlıoğlu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609 Aesculus carnea Hayne.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609 Aesculus hippoccastanum L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609 Aesculus pavia L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 610 Koelreuteria Laxm. (H.Tuncay Güner). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 610 Koelreuteria paniculata Laxm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 610

SALICACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 570 Populus L. (Özgür Eminağaoğlu, Meral Avcı, Tolga Ok, Necmi Aksoy). . . . 570 Populus afganica (Aiton & Hemsley) C.K. Schneider. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572 Populus alba L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572 Populus euphratica Oliv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573 Populus nigra L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .573 Populus tremula L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 574 Populus x canascens (Aiton) Sm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 575 Salix L. (Özgür Eminağaoğlu, Meral Avcı, Tolga Ok, Necmi Aksoy). . . . . . . 575 Salix acmophylla Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581 Salix aegyptiaca L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581 Salix alba L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582 Salix amplexicaulis Bary et Chanb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582 Salix anatolica J.Zielinski & D.Tomaszewski.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583 Salix apoda Trautv.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583 Salix euxina I.V.Belyaeva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583 Salix pedicellata Desf.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 584 Salix armenorossica A. Skv.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 584 Salix babylonica L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 584 Salix caprea L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585 Salix caucasica Andersson . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585 Salix cinerea L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 586 Salix elaegnifolia Scop.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 586 Salix elbursensis Boiss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587 Salix excelsa J.F.Gmelin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587 Salix fragilis L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 588 Salix matsudana Koidz. var. tortuosa Rehd.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 588 Salix wilhelnsima Bieb.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589 Salix myrsinifolia Salisb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589 Salix pentandra L. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589 Salix pentandroides A.Skv.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 590 Salix pseudomedemii E.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 590 Salix pseudodepressa A.Skv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 590 Salix purpurea L. subsp.leucodermis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 591 Salix rizeensis L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 591 Salix trabzonica A. Skv.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 592

SCROPHULARIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611 Buddleja L. (Dilek Oral). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611 Buddleja davidii Franch. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611 SIMAROUBACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .612 Ailanthus Desf (Nesibe Köse, Rüya Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612 Ailanthus altissima (Mill.) Swingle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612 SMILACACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613 Smilax L. (Özgür Eminağaoğlu, Güven Aksu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613 Smilax aspera L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614 Smilax excelsa L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614 22

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

Daphne ginidioides Jaub.&Spach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 634 Daphne mezereum L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 635 Daphne mucronata Royle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 635 Daphne oleoides Schreb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 636 Daphne pontica L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 636 Daphne sericea Vahl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637 Thymelaea Miller (Dilek Oral) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637 Thymelaea tartonraira (L.) All. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 638 Thymelaea aucheri Meissner. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 638 Thymelaea cilicica Meissner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 639 Thymelaea hirsuta (L.)endl.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 639

SOLANACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 615 Lycium L. (Mehmet Fırat, Necmi Aksoy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 615 Lycium anatolicum A.Baytop&R.Mill.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 616 Lycium barbatum L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 616 Lycium depressum Stocks. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617 Lycium europaeum L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617 Lycium shawii Roemer & Schultes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617 Lycium ruthenicum Murray. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 618 Nicotiana L. (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 618 Nicotiana glauca Graham . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619 Solanum L. (Dilek Oral) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619 Solanum dulcamara l.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 620 Solanum pseudocapsicum L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 620 Withania Pauguy(Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621 Withania somnifera (L.) Dunal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621

ULMACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 640 Ulmus L. (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 640 Ulmus canascens Melville . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641 Ulmus glabra Huds.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641 Ulmus laevis Pall.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 642 Ulmus minor Miller. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 642 Ulmus hollandica Miller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 643 Ulmus pumila L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 643 Zelkova Spach. (Hatice Yılmaz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 644 Zelkova capinifolia (Pall.) K. Koch. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 644

STAPHYLLACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622 Staphylea L. (Turgay Birtürk). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622 Staphylea pinnata L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622 STYRACACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623 Styrax L. (Tolga Ok). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623 Styrax officinalis L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623

VERBENACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645 Lantana L. (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645 Lantana camara L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645

TAMARICACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 624 Myricaria Desv (Ünal Akkemik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 624 Myricaria germanica (L.) Desv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 625 Reaumuria Spach. (Serdar Aslan). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 625 Reaumuria alternifolia (Lab.)Britten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 625 Reaumuria sivasica Kit Tan & B.Yıldız . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 626 Tamarix L. (Dilek Oral, Halil Çakan). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 626 Tamarix duzenlii Çakan & Zielinski.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 627 Tamarix gracilis Willd.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 627 Tamarix hampena Boiss.&Heldr.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 628 Tamarix octandra (M.Bieb.) Bunge. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 628 Tamarix parviflora D.C.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 629 Tamarix smyrnensis Bunge. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 629 Tamarix tetragyna Ehrenb.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 630 Tamarix tetrandra Pallas ex Bieb. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 630

VITACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 646 Ampelopsis Mischx. (Tolga Ok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 646 Ampelopsis orientale (Lam.)Planchon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 646 Parthenocissus Planch. (Gamze Tuttu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 647 Parthenocissus quinquefolia (L.) Planch.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 647 Parthenocissus tricuspidata (Sieb & Zucc.) Planch.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 647 Vitis L. (Gamze Tuttu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 648 Vitis sylvestris Gmelin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 648 Vitis vinifera L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 648 ZYGOPHYLLACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649 Zygophyllum L. (Necmi Aksoy, Mehmet Fırat) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649 Zygophyllum album L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649 Zygophyllum atriplicoides L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649

THEACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631 Camellia L. (Özgür Eminağaoğlu, Güven Aksu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631 Camellia japonica L.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 632 Camellia sinensis (L.) Ktze.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 632

TERİMLER SÖZLÜĞÜ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 650 GYMNOSPERM CİNS TANI ANAHTARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654 ANGIOSPERM CİNS TANI ANAHTARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 656 YARARLANILAN KAYNAKLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 668 LATİNCE İNDEKS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 679

THYMELAEACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633 Daphne L. (Ünal Akkemik, Barbaros Yaman). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633 Daphne glomerata Lam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 634 23

Giriş

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

T

arih boyunca insanlar; teknolojik gelişmelerin bu boyutlara ulaşması, yaşam alanlarının toplanması ve büyük kitleler halinde yapay ortamlara taşınmasından önce tüm yaşamıyla doğanın içinde olmuş, beslenme barınma, tedavi, korunma gibi insana ait her şeyini doğadan sağlamıştır. İnsan; her ne kadar doğadan uzaklaşmış olsa da, tüm fizyolojik yapısıyla doğanın bir parçası olduğundan doğaya olan ilgisini kaybetmemiş, aksine doğadan uzaklaştıkça çoğu insan zamanının önemli bir kısmını doğada geçirme çabası içine girmiştir.

Öte yandan çalışma alanı doğrudan doğanın birer parçası olan meslek grupları oluşmuştur. İster mesleği doğayla ilgili olsun ister doğayı tanımaya ve onunla iç içe yaşamaya çaba gösteren insanlar olsun, herkes için ortak olan şey “doğayı doğru tanımaktır”. Doğa denildiğinde “dinamik, canlı ve cansız varlıkların birlikte oluşturduğu milyonlarca yıllık bir değişim sürecinde oluşmuş ve bizlerin en son halini gördüğümüz” bir yapıyı anlıyoruz. Bu sistem içerisinde birbirinden çok farklı ve birbirine bütünüyle bağlı çok sayıda canlı grubu ile bu grubun beslenme ve yaşam ortamının oluşumuna katkı sağlayan cansız maddeler vardır. İşte bu sistemin önemli bir parçası ve insanlar için de bir yaşam desteği olan canlı gruplarından biri de ağaç ve çalılardır (odunsu bitkilerdir). Odunsu bitkilerin tanıma özelliklerini konu alan bilim dalı da Dendroloji’dir; yani Ağaç Bilimi’dir. Bu bağlamda kitabın konusu, dendroloji bilim dalı kapsamında olup doğamızda bulunan ve park ve baçelerde de sonradan yetiştirilen odunsu bitkilerden oluşmaktadır. Günümüzde gelişen biyoteknolojik çalışmalar ve hortikültür araştırmaları, sayıları onbinleri geçen kültivarların oluşmasını sağlamıştır. Özellikle park ve bahçelerde, süs bitkilerinin doğal hallerinin çok dışında değişik renk, şekil ve tepe yapısı oluşturan kültivarları yaygınlaşmıştır. Söz konusu bu kültivarlar, “Süs Bitkileri” adlı diğer bir dalın konusu olduğundan dolayı kitap kapsamı dışında tutulmuştur. Kitabın asıl amacı, Türkiye’nin doğasında olan odunsu bitkilerle, park ve bahçelerde yaygın olarak görülen bazı ağaç ve çalılardır. Kitap kapsamında önce bitkilerin bilimsel olarak nasıl adlandırıldıkları, buna neden ihtiyaç duyulduğu, Türkiye’nin bitki çeşitliliği ve coğrafi açıdan değerlendirmesi, orman varlığı ve yapısı ile bitkilerin morfolojik özelliklerini içeren genel kısımlardan sonra bitkilerin tanımına geçilmiştir. Odunsu bitkiler gymnospermler ve angiospermler olmak üzere iki büyük gruba ayrılmaktadır. Kitap kapsamında da önce gymnospermlerin genel özellikleri ile cins ve türleri, alttürleri, varyeteleri verilmiş sonra da benzer şekilde angiospermlerin tanımı ve tanıtımı yapılmıştır. Bitki teşhisleri bitkilerin morfolojik özelliklerine göre yapılmaktadır. Bazı familyalardaki bitkilerin teşhisleri yaprak, sürgün ve tomurcuk gibi vejetatif organlara dayanarak yapılabilmekteyken, bazı familyalarda (örneğin baklagiller) çiçek ve meyve öne çıkmaktadır. Kitap kapsamında bitkilerin tanımada gerekli olan makro çekimlerine ağırlık verilmiş ve tanımlar resimlerle desteklenmiştir. Bitki teşhislerinde önemli olan yaklaşımlardan biri de farklara dayalı ve “tanı (teşhis) anahtarı” olarak adlandırılan anahtarlar oluşturmaktır. Kitap kapsamında Türkiye’de doğal yetişen tüm cins ve türlerin teşhislerinin daha kolay yapılabilmesi için kendi içlerinde anahtarı oluşturulmuştur. Ayrıca, kitabın sonunda büyük bir teşhis anahtarı verilmiştir. Bitkilerin morfolojik yapısını oluşturan kısımlar çok sayıda değişik terimle ifade edilmektedir. Terimler mümkün olduğunca Türkçeleştirilmiş, bununla beraber kitapta yer alan hemen hemen tüm terimlerin açıklaması, kitabın sonunda bir terimler sözlüğü halinde verilmiştir. Kullanım kolaylığı açısından gymnospermler ve angiospermler kendi içlerinde alfabetik olarak verilmiştir. Familya içinde cinsler, cins içinde de türler alfabetik verilmiştir. Kitabın en sonunda da bitkilerin Latince adlarını içeren bir indeks verilmiştir. Bitki teşhislerinde kitaptan etkin bir şekilde yararlanabilmek için teşhis edilmesi istenen bir odunsu bitkinin morfolojik özelliklerini içeren sürgün örneklerinin olması gereklidir. Bu örnek, son kısımda verilen genel tanı anahtarına dayanılarak incelenebilir. Önce bitkinin hangi gruba girdiği, o grup içindeki yaprağı, tomurcuk dizilişi, sürgünü, çiçeği, meyvesi gibi özellikler anahtarla karşılaştırılarak bir yaklaşım sağlanır. Bundan sonra da ilgili cinsler ve türlerin sayfasına gidilerek teşhis yapılabilir. 24

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B i t ki l e r i n S ı n ı f l a n d ı r ı l m a s ı ve Ad l a n d ı r ı l m a s ı Ünal Akkemik

D

ünya üzerinde yaşayan tüm canlılar benzerlik ve akrabalık durumlarına göre gruplandırılmışlardır. Canlıları genetik, morfolojik ya da diğer özelliklerine göre gruplandıran ve sınıflandıran bilim dalına “Taksonomi” denir. Yunancada taksis (düzenleme) ve namos (yasa) kelimelerinin birleştirilmesinden “düzenleme yasası” şeklinde türetilmiştir. Taksonomik çalışmalarda morfolojik özellikler, genetik yapı, akrabalık dereceleri, filogeni gibi kriterler temel alınmış ve önce büyük gruplar sonra da aşama aşama daha küçük gruplar oluşturularak hiyerarşik sınıflandırmalar yapılmıştır. Taksonomik çalışmaların yapılabilmesi için canlılar arasındaki ilişkilerin, benzerlik ve farklılıkların ortaya konması gereklidir. Canlıların aralarındaki farkları ve benzerlikleri, çeşitlerini ve aralarındaki ilişkileri inceleyen bilim dalına da “sistematik” denir. Bu bağlamda bitki taksonomisinin amacı, bitkileri birbirleriyle olan doğal akrabalık derecelerini göz önünde tutarak ve filogenetik gelişimlerine dayanarak inceleyip küçük ya da büyük topluluklar halinde gruplandırmaktır (Yaltırık ve Efe, 1996). Bu bölümde önce canlılar âleminin sınıflandırılması ana hatlarıyla verilecek, sonra da bitkilerin sınıflandırılması, sistematiği ve adlandırılması üzerinde durulacaktır.

Quercus cerris

Ünal Akkemik

25

Bitkilerin Sınıflandırılması (Taksonomi) Canlılar âleminin sınıflandırılması üzerinde değişik çalışmalar yapılmıştır. Bitkilerin rengi, şekli, genel görünüşü gibi kolay görülen birkaç özelliğe göre sınıflandırmalar yapılmıştır. Buna “yapay sınıflandırma”; tüm morfolojik özellikleri ele alarak yapılan sınıflandırmalara da “doğal sınıflandırma” denir. Bu sınıflandırmada temel birim “tür” olup esas özellik morfolojik benzerliktir. Bu amaçla basamaklar ya da dendrogramlar oluşturulmuştur. Bir diğer sınıflandırma “fenetik sınıflandırma”dir (nümerik taksonomi). Adı geçen sınıflandırmada morfolojik özellikler rakamsal olarak analiz edilir ve doğal akrabalıklar bulunur. Doğal sınıflandırmadan farklı olarak morfolojik ayrımlar için istatistik analizler yapılır. Son yıllarda daha yaygın olarak kullanılmaya başlanan sınıflandırma da “filogenetik sınıflandırma”dır. Filogenetik sınıflandırmada morfolojik özelliklerin yanında mikromorfoloji, genetik, sitoloji, biyokimya gibi değişik biyoloji dallarından elde edilen bilgiler kullanılır ve bitkiler aleminin gruplandırılması evrimsel akrabalıklarına göre yapılır. Bu sınıflandırma da evrimsel akrabalıkları gösterir. Yapay sınıflandırmalardan filogenetik sınıflandırmaya kadarki aşamalarda 2 âlemli bir sınıflandırmadan (Linnaeus, 1735), 6 âlemli (Cavalier-Smith, 1998) sınıflandırmaya kadar gelinmiştir (Tablo 1).

Cerasus prostrata

Ünal Akkemik

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B i t ki l e r i n S ı n ı f l a n d ı r ı l m a s ı ve Ad l a n d ı r ı l m a s ı

Tablo 1.Canlıların sınıflandırmasının tarihsel gelişimi Linnaeus, 1735 2 alemli

(sınıflandırma yok)

Haeckel, 1866 3 alemli

Protista (Tek hücreliler) -Protozoa -Algler -Cıvık mantarlar

Copeland, 1938 4 alemli Monera (Bakteriler ve Mavi-Yeşil Algler)

Whittaker, 1969 5 alemli Monera (Bakteriler ve Mavi-Yeşil Algler)

Protista

Protista (Tek hücreliler) -Protozoa -Algler -Cıvık mantarlar

Vegetabilia (Bitkiler) Sporlu Bitkiler (Tohumsuz Bitkiler) -Damarsız bitkiler -Damarlı bitkiler Çiçekli (Tohumlu) Bitkiler -Açık Tohumlular -Kapalı Tohumlular -Tek Çenekliler -İki Çenekliler

Plantae (Bitkiler) Sporlu Bitkiler (Tohumsuz Bitkiler) -Damarsız bitkiler -Damarlı bitkiler Çiçekli (Tohumlu) Bitkiler -Açık Tohumlular -Kapalı Tohumlular -Tek Çenekliler -İki Çenekliler

Plantae (Bitkiler) Sporlu Bitkiler (Tohumsuz Bitkiler) -Damarsız bitkiler -Damarlı bitkiler Çiçekli (Tohumlu) Bitkiler -Açık Tohumlular -Kapalı Tohumlular -Tek Çenekliler -İki Çenekliler

Animalia (Hayvanlar) -Omurgalılar -İlkel Kordalılar -Omurgasızlar

Animalia (Hayvanlar) -Omurgalılar -İlkel Kordalılar -Omurgasızlar

Animalia (Hayvanlar) -Omurgalılar -İlkel Kordalılar -Omurgasızlar

Plantae (Bitkiler) Sporlu Bitkiler (Tohumsuz Bitkiler) -Damarsız bitkiler -Damarlı bitkiler Çiçekli (Tohumlu) Bitkiler -Açık Tohumlular -Kapalı Tohumlular -Tek Çenekliler -İki Çenekliler Fungi (Mantarlar) Animalia (Hayvanlar) -Omurgalılar -İlkel Kordalılar -Omurgasızlar

Cavalier-Smith, 1998 6 alemli Bacteria (Bakteriler) Protozoa (Tek hücreliler) -Kamçılılar -Kök ayaklılar -Sporlular -Silliler Chromista (Fotosentetik Algler) Plantae (Bitkiler) Sporlu Bitkiler (Tohumsuz Bitkiler) -Damarsız bitkiler -Damarlı bitkiler Çiçekli (Tohumlu) Bitkiler -Açık Tohumlular -Kapalı Tohumlular -Tek Çenekliler -İki Çenekliler Fungi (Mantarlar) Animalia (Hayvanlar) -Omurgalılar -İlkel Kordalılar -Omurgasızlar

gymnospermler Cycadophyta, Ginkgophyta, Coniferophyta ve Gnetophyta olmak üzere dört bölüm, angiospermler de Magnolophyta bölümü olarak adlandırılmıştır.

İlk sınıflandırma oldukça sınırlı olup bitkiler ve hayvanlar şeklinde 2 âleme bölünerek yapılmıştır (Tablo 1). Bu dönemde mikroskop teknolojisinin olmaması canlıların daha detaylı bir şekilde incelenmesini olanaklı kılamamıştır. Daha sonraki yıllarda bu iki âlem günümüze kadar devam etmiş, gelişen mikroskop teknoloji ve yeni yöntemlerle daha detaylı incelenmiş ve birçok canlı grubuna bölünerek değişik âlemler olarak değerlendirilmiştir. Örneğin 3 âlemli sınıflandırmada (1866) bu iki sınıfa ek olarak Protista eklenmiştir. Sonrakilerde sırasıyla Monera, Fungi ve Chromista âlemleri eklenerek günümüzde 6 âlemli bir sınıflandırma oluşturulmuştur. Ülkemizde son yıllarda yayımlanan sistematik botanik kitaplarında (ör. Yıldız ve Aktoklu, 2010) 5 âlemli sınıflandırma esas alınmıştır.

Bu basamaklar içerisinde temel birim “Tür” dür ve en yaygın kullanılan basamaktır. Tür üstü basamaklardan familya ve cins basamakları da sıklıkla kullanılır ve daha üst basamaklar genellikle sistematik çalışmalarda değerlendirilir.

Bitkilerin Adlandırılması Doğadaki canlıların tamamı bilimsel olarak adlandırılmıştır. Değişik adlandırma yöntemleri denemiş olsa da, ilk kez 1623 yılında iki kelimeden oluşan isim verilmesini (binomial adlandırma) Gaspard Bauhin önermiştir. Sonrasında Linne, “Species Plantarum” adlı eserinde tüm isimleri ikili kullanmış ve sonra da bunu Candolle izlemiştir (Yıldız ve Aktoklu, 2010). Böylece sonraki yıllarda da bu sistem kullanılmaya devam edilmiştir. Bitkilerin adlandırılmasında ise ilki 1905’te olan Viyana toplantılarıyla Viyana Yasası oluşturulmuş ve adlandırmalarda bazı kurallar benimsenmiştir. Böylece tüm dünyada geçerli olan Latince bilimsel adlar kullanılmıştır.

Dünya üzerinde “Bitkiler Âlemi (Plantae)” içerisine dahil 290.000 bitki türünün bulunması bunların tür düzeyine ininceye kadar çok değişik basamaklarda gruplandırılmasını zorunlu kılmıştır. Aşağıda bitkiler âleminin (Plantae) form seviyesine kadarki hiyerarşik basamakları verilmiştir (Tablo 2). İletim borulu bitkiler alt âleminin (Tracheobionta) tohumlu bitkiler üst sınıfında (Spermatophyta) yer alan bitkiler, önceleri Gymnospermae ve Angiospermae olarak iki bölüme ayrılmaktaydı. Bu sınıflandırma son yıllarda değişmeye başlamış, 26

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B i t ki l e r i n S ı n ı f l a n d ı r ı l m a s ı ve Ad l a n d ı r ı l m a s ı

Tablo 2. Bitkiler âleminin sınıflandırılmasında en üstten en alttaki form basamağına kadarki hiyerarşik gruplar ve dört örnek. Örneklere dikkat edilirse bazılarında bazı ara basamaklar yoktur. Grupların büyüklüğü, küçüklüğü ya da çeşitliliğine bağlı olarak bazıları ara basamaklar da içerebilir. Alem (Regnum; Kingdom)

Plantae

Alt Alem (Subregnum)

Plantae

 

 

Plantae

Plantae

  Magnoliophyta

  Magnoliophyta

 

  Magnolipsida Hamamelidae

  Magnolipsida Rosidae

  Coniferales

  Coniferales

  Fagales

  Rosales

  Pinaceae

  Cupressaceae

 

  Rosaceae

   

   

   

Prunoideae

  Pinus

  Juniperus

  Quercus

  Prunus

Seksiyon (Section) Alt Seksiyon (Subsection) Seri (Series) TÜR (SPECIES)

        Pinus nigra

  Juniperus     Juniperus oxycedrus

  Quercus     Querucus cerris

        Prunus spinosa

Alt Tür (Subspecies)

subsp. pallasiana

subsp.oxycedrus

var. seneriana

var.oxycedrus

  var. austrica

 

Varyete (Variety) Kültivar (Cultivar)

 

Form (Forma)

 

  f.yaltirikiana

Bölüm (Division)

Coniferophyta

Coniferophyta

Alt Bölüm (Subdivision)

  Coniferopsida

  Coniferopsida

 

Sınıf (Classis) Alt sınıf (Subclassis) Üst Takım (Superordo) Takım (Ordo) Alt Takım (Subordo) Familya (Family) Alt Familya (Subfamily) Tribe (Tribus) Alt Tribe (Subtribus) Cins (Genus) Alt Cins (Subgenus)

 Fagaceae

 

 

   

 

 

Bitkilerin çoğu insanlar tarafından yöresel olarak adlandırılmış ve her yörede farklı bir ad verilmiştir. Benzer durum değişik ülkelerde de vardır. Örneğin “çınar” ağacının, Güney Batı Anadolu’daki adı “kavlak”tır. Orta Karadeniz Bölümünde “meşe” ağacına “pelit”, “kayın” ağacına “gürgen” ve “gürgen” ağacına da “meşe” denmektedir. Bu ve benzeri örnekler çok yaygındır. Buna karşın bilimsel ad olarak “Quercus” dendiğinde, tüm dünyada o ağacın “meşe” olduğu, “Fagus” dendiğinde “kayın” ve “Carpinus” dendiğinde de “gürgen” olduğu anlaşılır. Bu nedenlerden dolayı isim karmaşıklığına yol açmamak ve bir bitki adından bahsedildiğinde herkes tarafından aynı bitkinin anlaşılabilmesi için Latince bilimsel adlarının kullanılması zorunludur.

Bitki adlandırmalarında temel birim “Tür” olarak değerlendirilir. Tür üstü ve tür altı kategoriler yukarıda verilmiştir. Tür yazılırken binomial adlandırma sistemi kullanılır: Önce cins adı sonra da tür epiteti verilir. Örneğin Pinus nigra Arnold: Karaçam • “Pinus” Çam cinsinin adıdır. • “nigra” türü tanımlayan kelime olup tür epitetidir. Karaçam • “Arnold” ise türü adlandıran kişidir (Prof. Dr. Faik Yaltırık’ın ifadesiyle “isim babasıdır”). Önemli üç kural: • Cins ve tür epiteti mutlaka birlikte yazılmalıdır. • Cins adı büyük harfle, tür adı da küçük harfle başlamalıdır. • Bilimsel ve resmi yazımlarda bitkinin otörü (isim babası), sadece bitkinin adının ilk geçtiği yerde bir kez verilmeli sonra verilmemelidir. Bu 3 yazım kuralı uluslararası yazım kuralları olup uyulması gereklidir.

Alttürü, varyetesi, kültivarı ya da formu da varsa tüm bu alt kategoriler türden sonra verilir: Aşağıda bunlara ilişkin birkaç örnek verilmiştir: Önemli bazı t

27

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Önemli bazı tanımlar (Yaltırık ve Efe, 1996): Familya: Ortak özellikleri olan cinsler topluluğudur (Örnek Fagaceae). Familya adları –aceae ekiyle sonlanır. Cins: Birbirine benzeyen ve ortak özellikleri olan türlerin topluluğudur (Quercus L.). Tür: Birbirlerine çok benzeyen, aralarında döllenme yaparak kendilerine benzeyen yeni nesiller meydana getirebilen bireylerin oluşturduğu topluluktur (Populus nigra L.). Alttür: En az bir morfolojik özellik bakımından ana türden ayrılan ve coğrafi olarak sınırlandırılmış popülasyonlardır (Örnek: Ulmus minor Mill. subsp. canascens (Melville) Browicz et Zielinski). Bir türün alttürleri arasında üreme engeli olmamasına karşın deniz, vadi, dağ gibi coğrafi engellerden dolayı döllenme gerçekleşmez. Ayrı gruplar oluşur. Bazen de alttürlerin karıştığı ve ara popülasyonların oluştuğu durumlar görülebilir. Varyete: En az bir morfolojik özellik bakımından ana türden ayrılan fakat ana türle aynı alan içerisinde yayılış gösteren gruplardır. (örnek: Pinus brutia Ten. var.pyramidalis Selik) Kültivar: Doğada mutasyonla oluşan ya da kültür ortamlarında oluşturulan değişik yaprak ve şekil formlarına sahip bitki gruplarıdır (Örnek: Euonymus japonica L. cv.’Aurea’) Form: Doğada mutasyonla oluşan ve değişik şekil özelliği gösteren gruplardır (Örnek Juniperus oxycedrus L. subsp. oxycedrus var. oxycedrus f. yaltirikiana Meral Avcı &Ziel.). Burada sütun formundaki bir ardıç topluluğuna f.yaltirikiana adı verilmiştir. • Pinus sylvestris L.var.hamata Steven • Pinus nigra Arnold. subsp.pallasiana (Lamb.) Holmboe var. seneriana Acatay • Juniperus oxycedrus L. subsp.oxycedrus var.oxycedrus f.yaltirikiana Meral Avcı &Ziel. • Juniperus communis L. var. saxatilis Pall. • Ilex aquifolium L. cv. “Aureo-marginata” • Euonymus japonica L. cv. “Aurea-variagata” Örneklerde görüldüğü gibi önce cins adı sonra tür epiteti, sonra varsa alttür, varyete, form ve kültivarlar yazılır. Kural olarak Latince adlar italik, otörleri de düz yazılır. Sadece kültivarlar düz ve koyu harflerle yazılır. Ayrıca bilimsel yazımlarda hangi adı kim vermişse, verdiği adın sonuna isminin yazılması bir kuraldır. Bitkilerin bilimsel adları da zaman zaman yapılan yeni çalışmalar ve sistematik revizyonlarla değiştirilir. Bazen bitkinin adı bazen de statüsü tümüyle değişir. Aşağıda birkaç örnek verilmiştir: Örnek 1: • Eski adı • Yeni adı

: Abies bornmuelleriana Mattf. : Abies nordmanniana (Steven) Spach. subsp. bornmuelleriana (Mattf.) Coode & Cullen

Uludağ göknarı, Mattfeld tarafından ayrı bir tür olarak Abies bornmuelleriana Mattf. adıyla isimlendirilmiştir. Daha sonra bunun bir tür olmadığı, tür olacak kadar farklı özellikler taşımadığı belirtilerek en yakın tür olan Abies nordmanniana’nın bir alt türü olarak değerlendirilmiş ve Abies nordmanniana (Steven) Spach. subsp. bornmuelleriana (Mattf.) Coode & Cullen olarak adlandırılmıştır.

B i t ki l e r i n S ı n ı f l a n d ı r ı l m a s ı ve Ad l a n d ı r ı l m a s ı

Bu yeni alttürdeki tüm kelimelerin anlamı şöyle özetlenebilir. Abies cins adıdır. nordmanniana ise türü tanımlayan tür epitetidir. Bir türden, alttürden ya da varyeteden sonra yukarıdaki gibi parantez içinde bir isim geliyorsa, (Steven) gibi, anlamı şudur: Steven buradaki tür epitetini başka bir cins altında kullanmış ve sonra bu tür o cinsten alınarak başka bir cinsin altına taşınmıştır. Buradaki örnekte bu isim önce Pinus nordmanniana Steven olarak verilmiş, sonra da Spach. bu tür epitetini alarak Abies altına taşımıştır. Buradaki Spach. adlı botanistin yaptığı bir durum düzeltmesidir. Böylece isim Abies nordmanniana (Steven) Spach. olmuştur. Benzer şekilde Abies bornmuelleriana Mattf. tür iken tür epitetini veren Mattf., alttüre indirildikten sonra aynı kelimenin sonunda parantez içinde verilmiş ve devamına da bu türü alt tür olarak düzelten kişi(ler)nin adı yazılmıştır. Bu düzeltmeyi yapan Coode ve Cullen’dir. Örnek 2: • Eski adı • Yeni adı

: Teline monspessulana (L.) K. Koch. : Genista monspessulana (L.) O.Bolos & Vigo

Burada “monspessulana” türü Teline cinsinden alınarak Genista cinsine taşınmıştır. “monspessulana” adı ilk önce “L”tarafından başka bir cins altında verilmiş, “K.Koch.” türü Teline cinsine taşımış, sonra da “O. Bolos & Vigo” türü Teline cinsinden alarak Genista altına taşımıştır. Burada türü ilk tanımlayan “L.” parantez içinde korunur fakat en son taşıyan kişinin adı sona eklenir. Örnek 3: • Eski adı : Tilia argentea Desf. ex DC. • Yeni adı : Tilia tomentosa Moench Burada tür adı değişmiş ve Tilia argentea türü sinonim olmuştur. Artık geçerli olan tür Tilia tomentosa’dır. Örnek 4: • Eski adı : Pinus sylvestris L. subsp. hamata Steven var. compacta Tosun • Yeni adı : Pinus sylvestris L. var.compacta (Tosun) Ü. Akkemik Burada durum düzeltmesi yapılmıştır. var.compacta ismi Tosun tarafından verilmiş, daha sonra “subsp.hamata” kaldırılınca, compacta varyetesi doğrudan türün altına taşınmıştır. Böyle olunca da compacta ismini veren Tosun parantez içine alınmış ve taşıyan kişinin adı (Ü.Akkemik) sona eklenmiştir. Yeni bir taksonun (tür, arttür, varyete ve kültüvar için kullanılan genel ifadedir) ilk tanımını yapan bir kimse, taksonun morfolojik özelliklerini, hangi türlere yakın olduğunu Latince olarak yazması gereklidir. Son yıllarda İngilizce tanımlama da kabul edilir. Bilimsel çalışmalarda bir taksonun ilk kez nerede ve zaman yayımlandığının bilinmesi gereklidir. Örneğin Pistacia eurycarpa Yalt. in Notes R.B.G. Edinb.28: 11 (1967). Burada F.Yaltırık yeni bir menengiç türü bulmuş, buna epitet olarak “eurycarpa” adını vermiş ve Edinburgh Kraliyet Botanik Bahçesi’nin yayın organı olan “Notes from Royal Botanic Garden” dergisinin 1967 yılı 28.cildi 11.sayısında yayımlamıştır (Yaltırık ve Efe, 1996).

İsimlendirmede bazı özel durumlar da görülür. Rhamnus kayacikii Davis et Yalt. isminde bitkiye “kayacikii” epitetini veren iki isim vardır. Böyle iki isim arasında “et” bağlacı varsa bunun anlamı “ve” dir. Bazen de iki isim arasında “ex” bağlacı bulunur. Tilia argentea Desf. ex DC. isminde olduğu gibi. Burada “ex”in anlamı şudur: Burada Desf. (Fransız Botanist Rene Louiche Desfontaines, 1750-1833) ismi

28

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B i t ki l e r i n S ı n ı f l a n d ı r ı l m a s ı ve Ad l a n d ı r ı l m a s ı

•

“argentea” olarak vermiş fakat bir dergi ya da kitapta yayımlamamıştır. Daha sonra DC. (İsveç’li botanist Augustin de Candolle, 1778-1841) söz konusu ismi muhafaza ederek bir dergide yayımlamıştır (Yaltırık ve Efe, 1996). Burada ismi ilk veren ve yayımlamayan kişi (ler) “ex”ten önce, o ismi yayımlayan kişi(ler) de “ex”ten sonra yazılır. Bir diğer önemli durum da melezlerin gösterilmesidir. Melezlerin gösterilmesinde “x” işareti cins ya da tür seviyesinin önüne getirilir. Bununla ilgili örnekler aşağıda verilmiştir. Örnek 1: xCuprocyparis leylandii (A.B.Jacks. & Dallim.) Farjon Bu örnekte “x” işareti cinsin önüne geldiğinden hibrit iki farklı cinsin türleri arasında olmuştur. Bu örnek Cupressus macrocarpa x Xanthocyparis nootkatensis türlerinin cins düzeyinde hibrididir. Örnek 2: Abelia x grandiflora (Rovelli ex André) Rehder Bu örnekte “x” işareti türden önce gelmiştir. Bu, hibritin aynı cins altındaki iki farklı türün hibridi olduğunu gösterir. A. chinensis x A. uniflora melezi olan bu tür 1866 yılında İtalya’da Rovelli fidanlığında tanımlanmıştır (Bean, 1970).

Ünlü bir botanistin adı: Tür epiteti olarak kullanılır (Örnek Abies bornmuelleriana Mattf.(Joseph Friedrich Nicolaus Bornmüller, 1862-1948), , Pyrus yaltirikii Browicz (Prof. Dr. Faik Yaltırık, 1928); Rhamnus kayacikii Davis et Yalt. (Prof. Dr. Hayrettin Kayacık, 1911-2001), Quercus infectoria Oliv. subsp. boissieri (Reuter) O. Schwarz (Pierre Edmund Boissier, 18101885) gibi).

Bitkilerin Latince (Brunner ve Tanker, 1988) bilimsel adlarının anlamları genel olarak Baytop (1995) tarafından açıklanmıştır. Türlerin ilk adlandırılması esnasında toplanan ilk örneklere “tip” örnek denir. Bu örnekler herbaryumlarda özenle korunan ve farklı renklerde kartonlara yerleştirilen örneklerdir. Tip örnek, bir ya da birden fazla olabilir. Bu durumda bu örneklere değişik adlar verilir. Aşağıda bunlara ilişkin tanımlar verilmiştir (Baytop, 1977a): • • •

Adlandırma ile İlgili Bazı Kurallar

•

Bitkilerin adlandırılmasında zaman zaman karışıklıklar meydana gelebildiği için çeşitli kurallar getirilmiştir. Viyana Yasası olarak adlandırılan kurallar dizini oluşturulmuştur. Özellikle tür epitetlerinin verilmesinde bazı ilkeler kabul edilmiştir ve uygulanmaktadır. Bunlar; • Türün bulunduğu ülke: Türlerin bir çoğu tanımlanırken ülke adı tür epiteti olarak kullanılır(Örneğin Sophora japonica L., Agave americana L.gibi…) • Türün bulunduğu bölge, il, yöre ya da yetiştiği ortam: Bu yer ve türün yetiştiği toprağı, anakayayı, bazen de bir vadiyi ya da krateri ifade eden ortam özellikleri de tür epiteti olarak verilir. Bu, en yaygın kullanılan adlandırmalardan biridir (yer adlarına ilişkin örnekler: Abies cilicica (Ant. & Kotschy) Carr., Pinus maritima cf. Dur., Ranunculus anatolica Ü.Akkemik, E.Akalın & N.Özhatay, Genista burdurensis P.E. Gibbs gibi; ortam adlarına ilişkin örnekler: Quercus vulcanica Willd., Stachys choruhensis Kit Tan & Sorger, Anthemis calcarea Sosn., Galium basalticum Ehrned.et Scha-Nb.Tem. Gibi (Avcı, 2004)). • Türün herhangi bir özelliği: En yaygın kullanılan tür epitetlerinden biri de bitkiyi tanımlayan bir özelliktir. Bitkinin boyu, yapraklarının şekli, tüylülüğü, dişliliği, büyüklüğü ya da küçüklüğü, çiçeklerinin özellikleri ya da meyvelerinin herhangi bir özeliği tür epiteti olabilir (Cedrus brevifolia Hooker fil.) Hendry. (kısa yapraklı), Alnus glutinosa (L.) Gaerth. (yapışkan), Buxus microphylla Sieb. et Zucc. (küçük yapraklı), Rhamnus petiolaris Boiss. (yaprakları uzun saplı), Rhamnus microcarpus Boiss. (küçük meyveli) Rhamnus orbiculatus Bornm. (yaprakları küt uçlu), Tilia argentea Desf. ex DC.(yaprakları gümüşi tüylü), Pterocarya fraxinifolia Spach. (dişbudak yapraklı), Magnolia grandiflora L. (büyük çiçekli) gibi..).

•

•

Holotip: Bir cins, tür, alttür ya da varyetenin ilk tanımlandığı örneğe denir. İsotip: İlk tanımlanan örneğin eş örneğine verilen addır. Sintip: Yazar, yayınında herhangi bir Holotip örneğini tanımlamamış, fakat birkaç örnekten söz etmişse bunlara sintip denir. Sintipler iki ya da daha fazla sayıda olabilir. Lektotip: Yazar, yayınında herhangi bir holotip belirtmemiş ya da holotip kaybolmuş, tahrip olmuş ise bu durumda, holotipin yerini alacak örneğe lektotip denir. Lektotip, öncelikle isotipler, isotip belirtilmemişse bu durumda sintipler arasından seçilir. Neotip: Orijinal holotip örneğin kaybolması ya da tahrip olması durumunda, isotip ya da sintipler de yoksa bu durumda taksonomist, holotipin toplandığı yerden yeni bir örnek toplayarak tanımlayabilir. Buna neotip denir. Yazar bunu belirtmelidir. Paratip: İlk tanımı yapılan bitkinin holotipi ve isotipleri dışında başka örnekleri de varsa bu fazla örneklere paratip denir. Bunların başlangıçta fazla bir önemi yoktur.

Tip örnekler bitkilerin tanımlanması ve kuşkulu örneklerin doğru bir şekilde tanımlanması ya da yeni bitki adlandırmalarında büyük önem taşıyan örneklerdir. Bunlar dikkatli bir şekilde korunur ve karşılaştırma esnasında çok daha özenle çalışılır. Tip örnekler herbaryumlarda bulunur ve sayıları arttıkça herbaryumların da değeri o oranda artar. Örneğin ISTO Herbaryumu’nda 62 tip örneği vardır ve bu örneklerin ilk tanımı ve bilim dünyasına ulaştırılması bu herbaryumda gerçekleştirilmiştir.

29

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Türkiye’nin Bitki Çeşitliliği ve Coğrafi Açıdan Değerlendirmesi

Meral Avcı

T

ürkiye kuzey yarımkürede 36-42° kuzey enlemleri ile 26-45° doğu boylamları arasında yer alan bir ülkedir. Ilıman kuşakta bitki çeşitliliği açısından çevresinde yer alan birçok ülkeden farklı olan özellikleri ile dikkati çeken ve bazı yazarların “Asia Mineure” yani “Küçük Asya” olarak da niteledikleri bu alan, bitkilerle ilgilenenlere hep cazip gelen bir saha olmuştur. 814.578 km2 alan kaplayan Türkiye’de (bu alanın 24.378 km2si Trakya’da yer alır) yayılış gösteren bitki türlerinin sayısı, Avrupa kıtasının tümünde yayılış gösteren bitki türlerinin sayısı ile mukayese edilmektedir. Her yıl yeni bulguların eklendiği Türkiye florasındaki bitki taksonu sayısı (tür, alt tür ve varyete düzeyinde) 12.000 civarına yakındır (Erik ve Tarıkahya, 2004).

kesiminde yer alan Tuz gölü çevresi bitkiler bakımından çok daha farklı özelliklere sahip bir sahadır. Burada tuz oranının oldukça fazla olduğu topraklar üzerinde büyük ölçüde halofit bitkiler yayılış alanı bulmaktadır. Bilindiği gibi Türkiye’de karstik sahalar da oldukça geniş yer kaplar. Bu alanlarda gelişen lapya ve dolin gibi karstik şekiller, toprak örtüsünün zayıfladığı kesimlerde bitkiler için önemli habitatlar meydana getirmektedir. Eğirdir gölü batısındaki dağlık alanlarda, dolin tabanlarına yerleşen kasnak meşesi (Quercus vulcanica) toplulukları bu durumun tipik örneklerinden birisidir (Avcı, 1996). Türkiye’deki volkanik alanlardan özellikle Kuaterner volkanizmasının söz konusu olduğu alanlarda toprak oluşumunun zayıf olması ise, bu alanlarda bitki örtüsü gelişimini sınırlandırmıştır. Birçok yerde vadileri dolduran genç bazalt akıntıları üzerinde bitki örtüsü son derece zayıftır.

Çevresindeki alanlara göre bitki çeşitliliği bakımından dikkati çeken Türkiye’nin bu özelliği, coğrafi faktörlerin ya da diğer bir ifade ile bitkilerin yetişme ortamlarının çeşitliliğinden kaynaklanmaktadır. İklim özelliklerinde kısa mesafelerde ortaya çıkan değişiklikler, jeomorfolojik özelliklerinden kaynaklanan çeşitlilikler, toprak tiplerinin farklılıkları gibi çok sayıda coğrafi faktör, bitki formasyonlarının da farklılaşmasına ve türce çeşitlenmesine yol açmaktadır. Ülkenin, kuzey ve güney kıyılarının gerisinde yükselen dağlık sahalar ile özellikle batısından doğusuna doğru gidildikçe belirginleşen yükselti farkları, bitki topluluklarının da değişikliğe uğramasına ve dağlık alanların çoğunda bitki topluluklarının kademelenmesine neden olur. Anadolu’nun kuzeyinde Karadeniz kıyı dağlarının yükseltisi çoğu yerde 2000 metreyi aşmaktadır. Karadeniz kıyılarında orman tahrip sahalarını kaplayan çalı formasyonu psödomaki adıyla bilinir. Psödomaki kışın yapraklarını döken ve nem isteği yüksek olan çalı türleri ile yıl boyunca yeşil kalan çalı türlerinin bir arada bulunduğu bir bitki formasyonudur. Karadeniz kıyılarında bu çalı formasyonun hemen üzerinden çoğunlukla, kışın yapraklarını döken yayvan yapraklı orman toplulukları yaygın duruma geçer. Kayın, nemcil meşe türleri, gürgen, kestane, ıhlamur gibi yayvan yapraklı ağaçlardan oluşan bu toplulukların arasına yükseltinin artmasına bağlı olarak göknar, ladin ve sarıçam gibi kozalaklı ağaçlar karışmaya başlar. Daha yukarılarda ise kozalaklı ağaçlardan oluşan orman toplulukları yeni bir kuşak teşkil eder. 2200 metrelerden sonra orman toplulukları ortadan kalkar ve alpin bitkiler katı dağların yüksek kesimlerini kaplar. Dolayısıyla farklı bitki topluluklarının, bu dağlık alanların denize bakan yamaçlarını bir kuşak halinde kapladığı görülür.

Türkiye’de bitki toplulukları üzerinde iklim değişimlerinin etkileri de çok önemli olmuştur. İklim değişiklikleri, bazı bitki formasyonlarının yayılış alanını genişletirken bazılarının yayılış alanlarını daraltmıştır. Bu değişikler sırasında mamut ağacı (Sequoiadendron giganteum)1 ve Pseudodioon akyoli2 gibi bazı bitkilerin yayılış alanları tamamen ortadan kalkmıştır. Anadolu’nun güney kesimlerinde vadi içlerinde yaşam alanı bulan günlük ağacı (Liquidambar orientalis), ya da Flueggea anatolica, Eryngium thorifolium gibi, bazı bitkilerin yayılış alanları ise daralmıştır (Efe, 1987; Aras vd., 2003; Erdei vd., 2010.) Karbon devri florasının izleri de Anadolu’nun bazı alanlarında ortaya çıkar. Çok çeşitli örnekleriyle Karbon’da yayılış olan atkuyruğu (Equisetum sp.) ya da kibritotu (Lycopodium sp.) türleri, güncel bitki toplulukları içinde sayıları azalsa da yaşamlarını sürdürmektedir. Dağlık sahaların yüksek kesimlerinde glasyal izler taşıyan vadiler ya da depresyonlar ise daha önceleri geniş yayılış alanı bulan bazı bitkilerin sığınma alanı olmuştur. Karadeniz’in güney batısında İstanbul boğazının kabaca kuzeyine denk gelen alanda yapılan denizel araştırmalarda ortaya çıkan ve bugün örneklerini mangrov ormanlarında gördüğümüz Avicennia ağaçlarının polenleri, Karadeniz kıyılarında bazı alanların bir zamanlar (Geç Miosen) mangrov ormanları ile kaplı olabileceği fikrini uyandırmaktadır (Popescu, 2006)3. Avicennia’nın bugün Anadolu’ya en yakın doğal yayılış alanı İran’ın Basra körfezi kıyılarındaki mangrovlardadır. Basra körfezi çevresindeki mangrov alanlarında kış sıcaklıkları ortalamaları 10°C’nin üzerinde iken, yaz sıcaklıkları ortalamaları 45°C’ler civarında seyreder ve yağış miktarları ise 200 mm’nin altındadır (Zahed vd., 2010). Nitekim Orta Anadolu’da Orta–?Üst Eosen formasyonları içinde de benzer örnekler (Nypa, Pelliciera, Avicennia) ele geçmiştir (Akkiraz vd., 2008). Bunlardan Nypa monotipik bir cinstir ve fosilleri Üst Kretase’ye kadar inmektedir. Günümüzde yaşayan bu cinsin tek türü Nypa fruticans ya da diğer adıyla mangrov palmiyesinin doğal yayılış alanı,

Güneyde Akdeniz kıyıları gerisinde yükselen Toros dağlarında da durum benzerdir. Akdeniz kıyılarında kıyı kumulları üzerinde ortaya çıkan kumul vejetasyonu, ormanların tahrip edildiği yerlerde yerini yine bir çalı formasyonuna (çoğunlukla yaz kış yapraklarını dökmeyen ve yaz kuraklığına çok iyi uyum gösteren çalı türlerinden oluşan maki formasyonu) bırakmaktadır. İnsan etkisinin kısmen daha az olduğu ve orman topluluklarının korunduğu alanlarda Toroslar üzerinde de orman formasyonu yükseldikçe değişikliğe uğrar. Dağların 1000-1200 metreye kadar olan alçak kesimlerini kaplayan kızılçam ve kurakçıl meşe türleri yükseldikçe yerlerini göknar, karaçam ve sedir gibi ağaçlara bırakır. Torosların 2100-2200 metrelerden çok daha yüksek kesimleri artık ağacın yetişmesinin mümkün olmadığı alanlardır ve buralar düşük sıcaklıklara dayanabilen alpin bitkilerin yayılış sahalarıdır. İç Anadolu bölgesi ise ilk bakışta büyük ölçüde ormandan yoksun olan bir bölge izlenimi verir. Buna karşılık bölgenin dağlık alanları üzerinde orman kalıntıları yer alır. Anadolu’nun iç kesimlerinde adeta yeşil lekeler oluşturan bu dağlar üzerindeki orman toplulukları çok sayıda bitki çeşidine yaşam alanı oluşturur (Avcı, 2004a). İç Anadolu’nun orta

Mamut ağaçları (Sequoiadendron giganteum) bugün dünyada sadece Kuzey Amerika’da doğal olarak yayılış göstermektedir. Kozalaklı bir ağaç olan Sequoiadendron giganteum, Kıt’anın batı kıyısında Sierra Nevada dağlarının okyanusa bakan batı yamaçlarında ortaya çıkar. Ancak fosil örneklerine Avrupa’nın değişik yerlerinde ve Türkiye’de rastlanmaktadır. 2 Yaklaşık 300’e yakın türü ile bugün dönenceler arasında yayılış alanı bulan Cycadales grubuna ait bitkiler relikttir. Aynı gruba ait çok sayıda bitki türü ise günümüz florası içindeki yayılış alanlarını tamamen kaybetmişlerdir. Mesozoikten itibaren bitki örtüsü içinden çekilmeye başlayan Cycadların son örnekleri Senozoik’de Avrupa ve Asya’da dağınık olarak yayılış göstermekteydi. Pseudodioon akyoli de, Cycadların günümüzde yok olan bir türüdür ve Soma Miosen arazilerinden tanımlanmıştır (Erdei vd., 2010). 3 Avicennia benzeri çok yüksek sıcaklık isteyen bazı bitki türlerinin günümüzden 14 milyon yıl önce Akdeniz’in kuzeybatısından çekildikleri, buna karşılık 5,6 milyon yıl öncesine kadar Sicilya ve Afrika’nın kuzeyinde varlıklarını devam ettirdikleri tahmin edilmektedir (Popescu, 2006). 1

30

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Türkiye’nin Bitki Çeşitliliği ve Coğrafi Açıdan Değerlendirmesi

Türkiye’nin bitki çeşitliliğini yaratan coğrafi faktörler

Avustralya kuzeyinde, Sumatra, Cava ve Borneo gibi adaların çevresindeki mangrov sahalarıdır (Gee, 2001). Orta-Geç Eosen formasyonları içinde Batı Anadolu’da da Nypa ile birlikte kaydedilen Pelliciera (Akkiraz vd., 2006) ise günümüzde Orta Amerika ve Güney Amerika’daki bazı mangrov alanlarında yayılış alanı bulmaktadır. Eosen’de günümüzdekinden çok daha yüksek sıcaklıkların söz konusu olduğuna işaret eden bu kanıtlar, Anadolu’da iklim ve bitki örtüsünün bugüne gelene kadar önemli değişimlere sahne olduğunu ortaya koymaktadır.

Türkiye, bugünkü bilgilere göre 12.000’e yakın farklı bitki taksonunun yaşam alanıdır (Erik ve Tarıkahya, 2004). Bu zenginliğin temelinde, Türkiye’nin coğrafi özelliklerinin çeşitliliği yatmaktadır. Bitki topluluklarının çeşitliliğine önemli katkısı ile ortaya çıkan bu özellikler yanında Türkiye’de farklı üç flora bölgesinin temsil edilmesi de büyük önem taşır. Türkiye, Avrupa-Sibirya flora bölgesi, Akdeniz flora bölgesi ve İran-Turan flora bölgesi olmak üzere üç flora bölgesinin ortaya çıktığı bir alandır (Avcı, 1993). Bunlardan Avrupa-Sibirya flora bölgesi Öksin ve Hırkaniyen4 olarak ikiye ayrılır. Karadeniz’e yakın olan batıdaki saha Öksin, İran’ın kuzeyi ve Taliş dağlarının bulunduğu alan ise Hırkaniyen olarak isimlendirilir. Birbirinden Kafkas dağları ile ayrılan bu iki saha önemli benzerlikleri olmakla beraber, bitki topluluklarını oluşturan bitki türleri açısından belirgin farklar ortaya çıkar. Avrupa-Sibirya bölgesi, Türkiye’de Öksin provensi ile temsil edilmektedir. Öksin saha bütün Kuzey Anadolu’yu içine alarak, Kafkasların batı bölümüne kadar uzanır. Bu alanda çoğunluğu kışın yapraklarını döken, yayvan yapraklı orman formasyonu hakimdir. Ancak yükseklerde yayvan yapraklı ağaçların içine göknar (Abies türleri), ladin (Picea orientalis) ve çam (Pinus sylvestris) gibi iğne yapraklı türler de karışır (Avcı, 1993). Buna karşılık Arkto-Tersiyer orijinli birçok türün sığınaklarından olan ve Öksin sahanın doğusunda ortaya çıkan Hırkaniyen ormanlarında porsuk (Taxus baccata) dışında diğer koniferlerin birçoğu ortadan kalkar. Daha çok yayvan yapraklı ağaçların yaygın olduğu Hırkaniyen ormanlarında Diospyros lotus, Albizia julibrissin, Buxus hyrcana, Nelumbo nuccifera (syn. N. speciosum olan bir tür nilüfer) benzeri Indo-Malayan orijinli türler yayılış alanı bulur. Bunlar Kretase’de Güneybatı Asya’dan sokulan ve günümüzde yayılış alanları daralmış relikt türlerdir (Frey vd., 1999). Öksin saha ile Hırkaniyen sahayı ayıran diğer önemli bir özellik de, ormangülleri (Rhododendron sp.)’dir. Öksin sahada bazıları endemik olan ormangülleri, en yaygın çalı türlerindendir (Avcı, 2004b). Öksin vejetasyon sahalarında iklim açısından en belirgin özellik yaz yağışı payının diğer kesimlere nazaran yüksek olmasıdır. Bu nedenle Öksin alanda belirgin bir yaz kuraklığından söz edilmez. Yıllık yağış çoğu yerde 1000 mm’yi geçer. Doğu Karadeniz bölümünü Orta Karadeniz bölümünden ayıran Melet ırmağı Öksin alanı doğu ve batı olmak üzere ikiye ayırır. Öksin sahanın doğuda kalan bölümü, “Kolşik” adını alır. Öksin bitki türlerinin yoğunluğu ve yıllık yağış miktarlarının doğuya doğru gidildikçe önemli oranda artması bu ayırımın temel nedeni olarak belirtilmektedir (Avcı, 1993). Doğu ladini (Picea orientalis), relikt bir meşe türü olan Doğu Karadeniz meşesi (Quercus pontica), Kafkas ormangülü (Rhododendron caucasicum), dağgülü (Rhodothamnus sessilifolius), dağelması (Epigaea gaultherioides) ve Daphne glomerata Öksin alanda ortaya çıkan türlerden bazılarıdır. Türkiye’de Akdeniz flora bölgesi, İtalya’nın doğu yarısından Lübnan’a kadar uzanan Doğu Akdeniz provensi içinde kalır. Akdeniz flora bölgesi Anadolu’nun tüm güney kıyıları, Batı Anadolu kıyıları ile Trakya’nın güneyinde Gelibolu yarımadasında temsil edilir. Akdeniz flora bölgesinde bitki yaşamı için en önemli özellik, vejetatif faaliyetin kesintiye uğramadan yılın önemli bir bölümünde devam etmesidir. Yazları kurak ve sıcak, kışları ılık ve yağışlı Akdeniz ikliminin belirgin temsilcileri kuru ormanlar ile maki formasyonu, bu sahaların tipik bitki topluluklarını meydana getirir. Maki

Batı Anadolu’ da özellikle bazı vadi içlerinde yayılış alanı bulan ülkemizin relikt bitkilerinden birisi. Sığla ya da günlük ağacı (Liquidambar orientalis).

Türkiye’de bugünkü bitki örtüsünün yayılış alanlarını sınırlandıran ve floristik bileşimini etkileyen en çarpıcı değişimler ise, Kuaterner’de meydana gelmiştir. Bu değişimlerin temelini, Kuaterner’in daha uzun süren ilk yarısındaki (yani Pleistosen’deki) buzul (glasyal) ve buzularası (interglasyal) dönemler oluşturmaktadır.

4

31

Yunanca “Hyrcania” sözcüğünden gelen, Hırkaniyen adı Hazar denizinin güneyi boyunca uzanan orman alanları için kullanılmaktadır.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Türkiye’nin Bitki Çeşitliliği ve Coğrafi Açıdan Değerlendirmesi

Akdeniz bölgesinde Amanos dağları, bazı özellikleri bakımından diğer alanlardan ayrılır. Amanos dağları yaz aylarında düşen yağış miktarının ve nisbi nem oranının fazlalığı yanında, floristik geçmişi bakımından önem taşır. Amanos dağlarında endemiklerin sayısı 250’den fazladır ve bunlar arasında Ajuga postii, Origanum amanum, Helleborus vesicarius ve Vulfenia orientalis gibi çok farklı türler yer alır. Porsuk (Taxus baccata), kayın (Fagus orientalis), şimşir (Buxus sempervirens), çobanpüskülü (Ilex aquifolium), karayemiş (Laurocerasus officinalis) ve boylu gıcır (Smilax excelsa) gibi birçok Avrupa-Sibirya elemanı Amanos dağları florasına kayıtlıdır (Avcı, 1993; Çakan ve Byfield, 2005). Sözü edilenler iklim değişimleri sonucunda yayılış alanları daralmış ve buradaki korunaklı alanlarda varlıklarını devam ettiren relikt bitkilerdir ve büyük olasılıkla Amanoslar Pleistosen’deki göç rotalarından birisidir.

formasyonu özellikle Akdeniz ve Ege kıyılarında orman tahrip sahalarını kaplar. Büyük çoğunluğu tüm yıl boyunca daima yeşil kalan çalı türlerinden oluşan maki formasyonu daha kuzeye çıkıldıkça çeşitliliğini kaybeder.

İran-Turan flora bölgesi, İran ile merkezi Asya steplerinin ve yarı-kurak bölgelerinin özelliklerini taşır. Türkiye’de genel olarak İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerini kapsar. Yıllık yağış miktarlarının genellikle 300–400 mm arasında değiştiği İran-Turan flora bölgesinde yüksek dağlık alanlar dışında, iki vejetasyon alanı ayrılır. Bunlardan birincisi büyük ölçüde tahrip edilmiş olan orman topluluklarıdır. Bu orman topluluklarının yerleri çoğu yerde steplere dönüşmüştür. İran-Turan flora bölgesinde ayrılan ikinci vejetasyon alanı, Tuz gölü çanağı, Ereğli havzası, Iğdır havzası ya da Akçakale- Ceylanpınar gibi alanlarda ortaya çıkan doğal step/bozkır sahalarıdır. Bu sahalarda yağış miktarları doğal olarak ağaç yetişmesine imkân vermez. Neolitik’ten bu yana insanların özellikle İran-Turan flora bölgesi sahasında gerçekleştirdikleri tarım ve hayvancılık, doğal bozkırları giderek genişletmiş buna karşılık orman alanlarını daraltmıştır. Bu durum günümüzde ormanların ancak dağlık sahaların yüksek kesimlerinde (çoğu yerde de meşe ormanı kalıntıları şeklinde) kalmasıyla sonuçlanmıştır. İran-Turan flora bölgesi otsu türler bakımından zengin olup endemik oranı yüksektir.

Türkiye’de temsil edilen flora bölgeleri (Avcı, 1993).

Akdeniz flora bölgesi içinde Batı Anadolu olarak ayrılan alan, Akdeniz kıyılarındakilere benzer bitki topluluklarının hakim olduğu bir sahadır. Ancak burada Toros göknarı (Abies cilicica) ve Lübnan sediri (Cedrus libani) benzeri bazı önemli Akdenizli türler ortadan kalkmaktadır. Batı Anadolu’daki endemik türlerin çoğu Nif dağı, Spil dağı ve Bozdağlar gibi dağlık alanlar üzerinde yer almaktadır. Batı ve Orta Toroslar da ise, yüksek kesimlerde karaçam (Pinus nigra), göknar (Abies cilicica) ve sedirden (Cedrus libani) oluşan iğne yapraklı orman formasyonu yayılış göstermektedir. 1000–1200 metrenin altında kızılçam (Pinus brutia) ve bunların tahrip sahalarında maki formasyonu hakimdir. Maki formasyonunun bozulduğu alanları da çoğu yerde ayakyakan (Poterium sipinosum), kermez meşesi (Quercus coccifera), katran ardıcı (Juniperus oxycedrus), keçiboğan (Calicotome villosa), laden türleri (Cistus sp.) gibi kurakçıl çalılardan oluşan ve bozulan ekolojik koşullara ayak uydurabilen garig toplulukları kaplamaktadır.

Türkiye’nin flora bölgeleri açısından sahip olduğu bu özellikler dışında, coğrafî özellikler bitki topluluklarının dağılışı ve çeşitliliği bakımından çok önemli rol oynar. Bitkilerin yetişme koşullarının başında gelen iklim özellikleri kısa mesafelerde yerel özellikler nedeniyle değişikliğe uğrar. Türkiye’de yıllık ortalama sıcaklıkların dağılışında önemli farklar vardır. En yüksek yıllık ortalama sıcaklık 20°C civarında iken bu değer bazı alanlarda 8°C’nin altına iner. Yıllık ortalama sıcaklıklar kıyı bölgelerinde, yüksek dağ sıralarının çevrelediği iç kısımlardan yüksektir. En yüksek yıllık ortalama sıcaklık değerleri Akdeniz kıyılarındadır. Akdeniz kıyılarını Ege, Marmara ve Karadeniz kıyıları izler.

Akdeniz flora bölgesinde kuru ormanların tipik temsilcisi olan kızılçam ormanlarının tahrip alanlarını kaplayan maki formasyonu.

Türkiye’de yıllık ortalama sıcaklıkların dağılışı. 32

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Türkiye’nin Bitki Çeşitliliği ve Coğrafi Açıdan Değerlendirmesi

Türkiye’nin en fazla ısınan alanlarından birisi de Güneydoğu Anadolu Bölgesidir. Burada özellikle bölgenin güney kesimlerinde sıcaklık değerleri 17-20°C ler arasında seyreder. İç Anadolu ve Doğu Anadolu’da yıllık sıcaklık değerleri belirgin şekilde azalır. Daha karasal ve daha yüksek olan Doğu Anadolu’da yıllık ortalama sıcaklıklar en düşük değerlere iner. İç Anadolu’da 8–14°C arasında değişen yıllık ortalama sıcaklıklar, Doğu Anadolu’nun yüksek platolarında 8°C’den azdır.

Yıllık sıcaklık farkları ve günlük sıcaklık farkları (amplitüdler) bakımından en düşük değerler kıyılarda görülür. İç kısımlarda bu değerler yükselir (İç Anadolu’da 25°C’yi, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da 30°C’yi bulur). Bitkilerin yetişmesi açısından düşük sıcaklıkların frekansı da önemlidir. Türkiye’de sıcaklığın 0°C’nin altına düşmeyeceği, yani don tehlikesinin söz konusu olmayacağı hiç bir bölge yoktur. Ancak, bu değerlerin tekrarı yani frekansları ile sıcaklığın ne derecede azaldığı büyük önem taşır. Bu bakımdan özellikle Karadeniz ve Akdeniz kıyılarındaki alçak sahalar, en uygun alanlardır. Don olaylarının görüldüğü gün sayılarının en yüksek olduğu yerler ise, Kuzeydoğu Anadolu platoları, Doğu ve İç Anadolu Bölgeleridir. Kıyı bölgelerinde bu değerler çok daha düşüktür. Sıcaklığın düşük değerlere indiği sahalarda, bu düşük sıcaklıklara dayanabilen türler (sarıçam, huş gibi) yayılış gösterirken, sıcaklık isteği yüksek olan türler (kızılçam, fıstıkçamı ve maki elemanları gibi) Akdeniz ve Ege kıyılarının yaygın bitkileri olur. Yine dağlık alanlarda yükseldikçe sıcaklığın azalması bitki topluluklarının dağılışını şekillendiren önemli bir özelliktir. Bu durumda dağlık alanların yüksek kesimlerinde orman toplulukları ortadan kalkar. Örneğin Karadeniz Bölgesinde 2000 metreler, Akdeniz Bölgesinde ise 2100 metrelerden itibaren orman formasyonu ortadan kalkar ormanın sona erdiği bu sınır orman sınırı olarak isimlendirilir. Bu sınırın ötesinde ağaçlar son derece dağınıktır ve sayıca azalmışlardır. Bir süre sonra bu dağınık ağaçların oluşturduğu manzara da coğrafî görünümden çekilir (ağaçların tamamen ortadan kalktığı bu sınır ağaç sınırı olarak isimlendirilir) ve alpin bitkiler katı ortaya çıkar.

Kış durumunu yansıtması bakımından Ocak ayındaki sıcaklıklar değerlendirilirse bu mevsimde en fazla soğuyan alanların Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu platoları olduğu görülür. Buralarda sıcaklıklar -5°C’nin altındadır. Kış mevsiminde en yüksek sıcaklıklar kıyı alanlarındadır. Akdeniz kıyılarında Ocak ayındaki sıcaklıklar 10°C’nin üzerinde seyreder.

Türkiye’de Ocak ayında sıcaklığın dağılışı

Türkiye’de yaz mevsiminde en fazla ısınan yerler Güneydoğu Anadolu bölgesi ile Akdeniz kıyılarıdır. Akdeniz kıyılarında sıcaklıklar 27-30°C’ler arasında iken, Güneydoğu Anadolu’da bu değerler 30°C’nin üzerine çıkar. Yazın en az ısınan yerler ise Doğu Anadolu bölgesi ile kuzeydoğu Anadolu platolarıdır. Kuzeydoğu Anadolunun yüksek kesimlerinde sıcaklıklar 18°C’nin altındadır.

İklim elemanlarından sıcaklık bitkilerin dağılışları açısından çok önemli bir özelliktir. Türkiye’de dağların yüksek kısımlarına doğru çıkıldıkça azalan sıcaklık değerleri, önce ormanın (orman sınırı), sonra da dağınık halde yayılış alanı bulan ağaçların ortadan kalkmasına (ağaç sınırı) yol açar. Doğu Karadeniz Bölümünde Giresun dağları güneyindeki sarıçam ormanlarında orman sınırı.

Bitkilerin vejetatif faaliyetlerini gerçekleştirdikleri yetişme devresinin uzunluğu ya da kısalığı da önemlidir. Türkiye’de yetişme devresinin en uzun olduğu yerler Türkiye’nin güney kıyılarıdır ve buralarda vejetasyon süresi 260 günden fazladır (Atalay, 1994). Anamur, Alanya ve Antalya gibi bazı kıyı alanlarında bu dönemin çoğu zaman yıl boyunca devam ettiği izlenebilir. Buna karşılık İç Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgelerine doğru gidildikçe yetişme devresinin süresi kısalır.

Türkiye’de Temmuz ayında sıcaklığın dağılışı

33

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Türkiye’nin Bitki Çeşitliliği ve Coğrafi Açıdan Değerlendirmesi

Türkiye’de yağış miktarının 2500 mm’ye yaklaştığı alanlar yanında (örneğin Rize 2346,3 mm), 300 mm’nin altına indiği yöreler vardır (Iğdır 258,8 mm). Kuzey ve güneyde yüksek dağ sıraları ile çevrilen ve yüksek dağ sıraları nedeniyle denizlerden gelen nemli hava kütlelerine kapalı olan İç Anadolu platoları, özellikle Konya ovası ve Tuz gölü çevresi az yağış alan sahalardandır. Doğu Anadolu’nun yüksek dağlarla çevrili havzaları ve Güneydoğu Anadolu platoları da ülkenin az yağışlı yerlerini meydana getirir. Buralarda yağış genellikle 500 mm’nin altındadır (Ceylanpınar 336,8 mm). Batı Torosların ve Amanos dağlarının yüksek kesimlerinde ise yağış değerleri 1000 mm’nin üzerindedir. Türkiye’de yağışın dağılışı bakımından ortaya çıkan bu farklılıklar bitki örtüsü üzerine de yansır. Yağışın genellikle az olduğu İç Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgeleri genel olarak kuru ormanların yayılış alanlarını meydana getirse de, bu orman toplukları büyük ölçüde insan tarafından tahrip edilmiş ya da değişikliğe uğratılmıştır. Türkiye’de bitki formasyonlarının yayılış alanları. Orman formasyonunu meydana getiren belli başlı ağaç türleri bu formasyonların özelliğine göre değişiklik göstermektedir. Ülkenin kuzeyini kaplayan nemli orman formasyonunun esas elemanı olan kayına yaklaşık 1200-1500 metrelere kadar yağış talebi fazla olan sapsız meşe (Quercus petraea), saplı meşe (Q. robur), Istranca meşesi (Q. hartwissiana) gibi meşe türleri ile kestane (Castanea sativa), gürgen (Carpinus betulus), ıhlamur (Tilia tomentosa ve Tilia rubra ssp. caucasica) ve akçaağaç (Acer trautvetteri ve A. campestre) gibi türler eşlik eder. Bu ormanların ormanaltı formasyonu yine nemcil, türce çeşitli ve yoğundur. Nemli ormanlar daha yukarılarda çoğunlukla kışın yapraklarını dökmeyen kozalaklı ağaçlardan oluşur. Doğu Karadeniz’de ladin (Picea orientalis), doğu Karadeniz göknarı (Abies nordmanniana)) ve bazı alanlarda sarıçam (Pinus sylvestris) bu toplulukların belirgin ağaçlarındandır. Orta ve Batı Karadenizde göknar ormanlarını Uludağ göknarı (A. bornmuelleriana), Kazdağları’ndaki göknar ormanlarını ise Kazdağı göknarı (A.equi-trojani) oluşturur. Kuru ormanların yayılış alanlarının çok büyük kısmını meydana getiren meşeler içindeki belli başlı türlerinin ortak özellikleri ise kuraklığa dayanıklı olmalıdır. Bunlar arasında Quercus pubescens, Q. ithaburensis ssp. macrolepis, Q. infectoria, Q. trojana, Q. coccifera, Q. ilex ve Q. aucheri gibi meşe türleri Anadolu’nun daha çok batısında ve Toroslarda ortaya çıkar. Anadolunun iç kesimlerinde daha karasal olan sahalarda ortaya çıkan kuru orman topluluklarındaki meşeler çoğunlukla Quercus pubescens, Q. infectoria, Q. brantii, Q. libani ve Q.macranthera syspirensis subsp. gibi türler ile temsil edilir. Torosların yüksek kesimlerinde sedir (Cedrus libani) ve Toros göknarı (Abies cilicia) ormanlar kurar. Ardıç (Juniperus excelsa ve J.foetidisssima) daha çok kuru orman formasyonu içinde ortaya çıkan diğer bir türdür.

Türkiye’de yağışın dağılışı.

Karadeniz ve Marmara Bölgelerinin bol yağış alan kuzey kesimleri ise (özellikle kıyı dağlarının Karadeniz etkisine açık kuzey yamaçları) nemli ormanlarla kaplıdır. Nemli ormanların hakim elemanları arasında kayın (Fagus orientalis), nemcil meşe türleri (Quercus petraea, Q. robur, Q. hartwissiana), gürgen (Carpinus orientalis), ıhlamur (Tilia tomentosa) ve kestane (Castanea sativa) gibi kışın yapraklarını döken yayvan yapraklı ağaçlar yer alır. Bu ormanlar dağların yüksek kesimlerinde sıcaklık değerlerinin azalmasına bağlı olarak yerlerini her zaman yeşil kalan kozalaklı ağaçlara (göknar, çam ve ladin gibi) bırakır. Ladin (Picea orientalis) ormanlarının yayılış alanı, Doğu Karadeniz bölümünün nemli ormanları ile sınırlıdır. Nemli ormanlar Türkiye’nin diğer alanlarındaki orman sahalarından çoğu yerde nemcil çalı ve ot türlerinden meydana gelen yoğun bir ormanaltı formasyonuna sahip olmaları ile de ayrılırlar.

Batı Karadeniz bölümünde nemli orman sahaları. Kayın, gürgen ve nemcil meşe türlerinden oluşan karışık orman topluluklarına yükseklerde göknar ve sarıçam gibi bazı kozalaklı ağaçlar da eşlik etmektedir. 34

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Türkiye’nin Bitki Çeşitliliği ve Coğrafi Açıdan Değerlendirmesi

sahaların güneye bakan yamaçları da kuru ormanların yayılış alanıdır. Bu alanlarda yıllık yağış miktarları nemli orman sahalarından daha azdır. Yaz mevsiminde düşen yağış miktarlarının da düşük olduğu kuru orman sahalarında sıcaklık talebi daha fazla olan ve daha az yağış miktarları ile yetinebilen ağaçlar ormanlar kurar. Akdeniz ikliminin etkili olduğu yerlerde kızılçam (Pinus brutia) oldukça yaygındır (Bu özelliği nedeniyle kızılçamın yaygın olduğu kuru orman parçalarına Karadeniz bölgesinde deniz etkisine açık Devrez, Gökırmak vadileri gibi bazı vadilerin alçak kesimlerinde de rastlanır). Fıstık çamı (Pinus pinea) ile kurakçıl meşe türleri (Quercus pubescens, Q. ithaburensis ssp. macrolepis, Q. infectoria, Q. trojana, Q. coccifera, Q. ilex ve Q. aucheri gibi), karaçam (Pinus nigra); Torosların yüksek kesimlerinde ise sedir (Cedrus libani) ve göknar (Abies cilicica) bu sahalarda yayılış alanı bulur.

Karadeniz kıyılarında nemli ormanların kıyılara yaklaştıkları bazı yerlerde ise yerel özelliklere bağlı olarak (özellikle taban suyu seviyesinin yukarılarda olduğu yerler, lagünler ya da akarsuların denize ulaştıkları yerler gibi) subasar ormanlar adıyla da bilinen longoz toplulukları ortaya çıkar. Bu alanlarda orman tabanı yılın belli dönemlerinde su ile kaplanır. Istranca dağlarının kuzey eteklerinde İğneada çevresi, Acarlar gölü, Samsun Hacıosman ormanı longozu bunlardan bazılarıdır (Yaltırık ve Efe, 1988; Efe ve Alptekin, 1989).

Subasar ormanlar adıyla da bilinen longoz ormanları oldukça yoğun bitki topluluklarıdır ve birçok bitki türünü içinde barındırırlar. Longozlarda orman tabanı yılın belli dönemlerinde su ile kaplanır. Samsun Hacıosman ormanı longozunda ormanın altında Helleborus orientalis, Primula vulgaris subsp. sibthorpii toplulukları.

Türkiye’de kuru orman sahalarında ortaya çıkan palamut meşesi (Quercus ithaburensis ssp. macrolepis). Ülkemizin meşeleri içinde en büyük kadehlere sahip olan palamut meşesinin bu kadehleri İç Anadolu’da boyama hammaddelerinden birisini oluşturur. Halk arasında çevt olarak bilinen palamut meşesi kadehleri dokuma ipliklerinin boyanmasında kullanılır (Avcı, 2004a).

Longozlar oldukça yoğun bitki topluluklarıdır ve çok çeşitli bitki türünü de içinde barındırır (Örneğin İğneada çevresindeki longozların florasına yaklaşık 470 civarında bitki taksonu kayıtlıdır. Kavgacı vd., 2007). Longozlar içinde nemcil ağaç (nemcil meşe türleri, dişbudak, gürgen, kızılağaç, karaağaç, kavak, söğüt gibi) ve çalı türleri (Mespilus germanica, Viburnum opulus, Frangula alnus, Cornus mas ve Ligustrum vulgare gibi) yanında, sarılıcı bitkiler de (Clematis vitalba, Smilax excelsa, Periploca graeca, Humulus lupulus gibi) yer alır.

Buna karşılık Anadolunun iç kesimlerinde daha karasal olan sahalarda ortaya çıkan kuru orman toplulukları çoğunlukla kurakçıl meşe (Quercus pubescens, Q. infectoria, Q. brantii, Q. libani gibi) türlerinden oluşur. Ardıç (Juniperus excelsa) bu ormanlarda yer yer ortaya çıkan ve yıl boyunca yeşil kalan diğer kozalaklı ağaçlardandır.

Istranca dağlarının kuzeyinde İğneada yakınlarında yer alan Sakapınargölü, Kocagöl ve Erikligöl içinden geçen küçük akarsular eğimin azalmasına bağlı olarak yayılmakta, özellikle kuzeyden esen şiddetli rüzgârlar da akarsu ağızlarını tıkamaktadır. Bu durum ormanın alt katının özellikle Şubat, Mart aylarından itibaren su altında kalmasına yol açmaktadır. Fraxinus angustifolia, Alnus glutinosa, Ulmus minör, U. leavis, Populus tremula, Salix alba, Carpinus betulus, Acer campestre ve Quercus robur gibi nemcil ağaç türleri yanında Cornus mas, Sorbus torminalis, Corylus avellena, Humulus lupulus, Sambucus nigra, Clematis excelsa, C. vitalba ve Equisetum arvense gibi nem talebi yüksek çalı türleri, sarılıcı bitkiler ve ot türleri bu ekolojik ortama uyum gösteren belli başlı türlerdendir.

Sözü edilen kuru orman alanları, Karadeniz kıyılarının nemli ormanlarından farklı olarak ormanaltı formasyonu bakımından fakirdir. Karadeniz kıyılarının nemli ormanlarının aksine ormanın ikinci katını oluşturan çalı formasyonunu meydana getiren çalı türleri (Crataegus orientalis, C. aronia, Cerasus mahaleb, Amygadalus orientalis, Cotoneaster nummullaria, Rosa foetida ve R. hemisphaerica gibi) hem sayıca azdır hem de bunların çoğunluğu yine kuraklığa dayanıklı türlerdir. Bu ormanlar özellikle iç bölgelerde çeşitli nedenlerle yüzyıllardır büyük ölçüde tahribe uğramışlar ve ilksel özelliklerini büyük ölçüde kaybetmişlerdir (Miller, 1999; Avcı, 2004a). Günümüzde ormanlar adı geçen bölgelerin dağlık alanlarında çoğu yerde meşe kalıntıları şeklinde varlıklarını sürdürmektedir. Akdeniz ve Ege bölgelerindeki kuru ormanlarda da tarım, hayvancılık, turizm ve madencilik gibi çeşitli beşeri faaliyetler önemli değişim sürecini beraberinde getirmiştir.

Türkiye’de kuru orman formasyonu her yerde aynı özelliklere sahip olmamakla beraber Akdeniz, Ege, İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde yayılış gösterir. Karadeniz Bölgesindeki özellikle ikinci sıraları oluşturan dağlık 35

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Türkiye’nin Bitki Çeşitliliği ve Coğrafi Açıdan Değerlendirmesi

libani gibi) ile çalı türleri (bunlardan kokar çalı Anagyris foetida yazın su kaybını en aza indirmek için yapraklarını dökmektedir (Yaltırık, 1972). Volkanik Karacadağ üzerinde de orman topluklarının yerini büyük ölçüde step bitkileri almıştır. Ancak buradaki bazı bitkiler sadece Karacadağ’a özgüdür (Malyer vd., 2005). Güneydoğu Anadolu Bölgesi içinde Ceylanpınar çevresi ise, doğal step sahasıdır. Yükseltinin 500 metrenin altına indiği bu doğal step alanlarında, yıllık yağış miktarları oldukça düşüktür. Ceylanpınar- Akçakale arasındaki sahalarda Haziran-Eylül ayları arasındaki dönemde aylık yağış miktarları 5 mm’yi bile geçmez. Mayıs ayından itibaren 20°C’nin üzerine çıkan aylık ortalama sıcaklıklar, Temmuz-Ağustos aylarında 30°C’yi geçer. Yağışlarda yıldan yıla meydana gelen değişimler özellikle yaz yağışlarında daha belirgindir. Erinç yağış etkinlik indisine göre de (yıllık), Ceylanpınar ve Akçakale kurak sahalardır. Bu nedenle de Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Suriye sınırına yakın alanlar iklim koşulları bakımından ağaç yetişmesine, ağaçların ormanlar kurmasına elverişli sahalar değildir ve bu yerlerin doğal bitki örtüsü, steplerdir. Ceylanpınar çevresinde çoğunluğu İran-Turan flora bölgesine ait step türleri yayılış alanı bulur. Endemizm bakımından ülkemizin en fakir alanlarından birisi olan Ceylanpınar çevresinde geven türleri (Astragalus sp.), yanında Centaurea polypodifolia, Cousinia stenocephala ve Pholomis bruguieri karakteristik türlerden bazılarıdır. Bugün dünyada yaygın olarak tarımı yapılan birçok bitkinin yabani atası, bu sahada doğal olarak yayılış gösterir. Avena (yulaf) türleri, Hordeum (arpa) türleri ve Triticum (buğday) türleri bunlardan bazılarıdır (Adıgüzel ve Aytaç, 2005). Ceylanpınar-Akçakale arasındaki doğal stepler, bu alanın daha kuzeyinde antropojen steplere karışır.

Ege Bölgesinde Menteşe masifine ait gözlü gnaysların yaygın olduğu Beşparmak dağları kuru ormanların büyük ölçüde tahribe uğradığı yerlerden birisidir (Eroğlu, 1988). Florasına çok sayıda bitkinin kayıtlı olduğu bu dağlık sahanın etekleri aynı zamanda Antik dönemin Latmos Herakleia’sına ev sahipliği yapar. Doğal orman örtüsü zaman içinde büyük değişikliğe uğrayan Beşparmak dağlarının florası, günümüzde de beşerî faktörlerin baskısı altındadır.

İç Anadolu Bölgesinde Tuz gölü çevresi ile Konya-Ereğli havzasında ise yağış miktarları ağaç yetişmesine imkân vermez. Ülkemizin doğal step sahaları arasında olan bu alanlar, aynı zamanda İç Anadolu’nun en az yağış alan kesimleridir. Yıllık yağış miktarı Cihanbeyli’de 326,6 mm, Çumra’da 323,7 mm, Karaman’da 333,3 mm, Karapınar’da 286,8 mm ve Ereğli’de 280,4 mm’dir. Ancak bu yağış miktarları hem mevsimden mevsime, hem de yıldan yıla büyük değişime uğrar. Tuz gölü çevresini kaplayan doğal step sahalarında buralardaki zor koşullara uyum gösteren ot türleri yaygındır. İç Anadolu stebinde bitkilerden bazıları çok derine inen kökleri nedeniyle yaz kuraklıklarından etkilenmezler (Yavşan türlerinden birisi olan Artemisia santonicum’un köklerinin uzunluğu, toprak içinde 2 metreye ulaşabilmektedir. Bu durum bitkinin toprakta var olan suyu en iyi şekilde almasını sağlamaktadır). Derin köklü otlar yaz aylarında bile canlıdır, geç çiçek açarlar ve tohumları da çok geç oluşur (Çetik, 1985). Otsu bitkilerden bazıları kurak koşullara uyum sağlamak amacıyla sukkulent yapı geliştirmişlerdir; yapraklar etli, su depolayan şekiller almıştır. Doğal step bitkilerinin çoğunda buharlaşma yüzeyleri azalmıştır ve osmotik basınç yüksektir. Bazı step bitkileri ise düşük sıcaklık değerlerinin uzun sürmesiyle bir çeşit durgunluk ya da dinlenme dönemine girerler. Tuz oranı son derece yüksek olan topraklarda (halomorfik topraklar) yayılış gösteren halofitler Tuz gölü çevresindeki doğal steplerde geniş yayılış alanı bulur. Bu steplerin en yaygın bitkilerinden birisi kokulu yavşan (Artemisia santonicum)’dur. Yavşan tuzlası çevresinde Pao bulbosa, Wiedemannia orientalis, Chenopodium botrys, Atriplex leavis, Halimione portulacoides, Salicornia europaea, Suaeda altissisima, Frankenia hirsuta, Hypericum salsugineum ve Peganum harmala gibi çok sayıda step bitkisi yayılış alanı bulur. Göl kenarındaki en tuzlu alanlardaki bazı yerlerde deniz börülcesi (Salicornia europaea) birlikler oluşturur (Adıgüzel vd., 2005). İç Anadolu Bölgesinde doğal step sahaları ile antropojen stepler iç içe girmiştir. Günümüzde ormandan yoksun olan alanlar, İç Anadolu’nun büyük kısmını kaplar. Steplerin yayılış alanı yer yer batıda Ege bölgesinin İç Batı Anadolu bölümüne sokulurken, doğuda ise Doğu Anadolu Bölgesinin antropojen steplerine birleşir.

Antropojen step alanları İç Anadolu’da, Doğu Anadolu’da ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde çok geniş alanlar kaplar. Bu durumu yaratan Anadolu’nun çok eski bir yerleşim alanı olmasıdır. Araştırmalar Türkiye’de Paleolitik yaşamın izlerini ortaya koysa da, beslenme, teknoloji ve yaşamı belirleyen öğelerin yeniden biçimlenme sürecini yansıtan Neolitik dönemin (yaklaşık olarak MÖ 12000-6000 yılları arası) Çanak Çömleksiz diye tanımlanan ilk dönemi, tüm ihtişamıyla Güneydoğu Anadolu’da izlenmektedir (Özdoğan, 2007). Neolitik yaşam boyunca toplumlar bütün özellikleri ile “çiftçi” durumuna gelmişlerdir. Urfa çevresinde Nevali Çöri, Batman civarında Hallan Çemi, Göbekli tepe, Çayönü gibi Neolitik yerleşmelerdeki teknoloji madenlerin kullanılması, kirecin yakılması gibi uygulamaları kapsamaktadır. Neolitik’de İç Anadolu’da Melendiz nehrinin doğusunda yer alan Aşıklı Höyük’te yaşayanlar toplayıcılık ve avcılık yanında çeşitli buğday türleri, arpa ve bakliyatların ziraatini yapmaktaydılar. Beslenme için gerekli malzemenin elde edilme şeklinin Neolitik Dönemin ortalarında ya da sonlarına doğru bitki toplayıcılığından, bitki yetiştiriciliğine kaydığı Çatalhöyük’te görülmektedir. Çatalhöyük yerleşmesinin sonuna doğru, bölge genelinde yerleşme sayısında belirgin bir artış olmuş, yeni alanlar iskân edilmiş, esas olarak tarım ve hayvancılıkla uğraşan daha gelişmiş çiftçi köyleri görünüme hakim olmuştur (Özbaşaran ve Cutting, 2007). Doğu Anadolu’ya yerleşen uygarlığın temsilcileri olarak uzun yıllar bu sahaların hâkimiyetlerini ellerinde bulunduran ve M.Ö. 9-6. yüzyıllar arasında geniş bir coğrafî bölgede egemenliğini sürdüren Urartu krallığı ise, aynı zamanda Anadolu ve Eski Ön Asya Dünyası’nın en büyük madenci toplumu olarak nitelenmektedir (Belli, 2000). Van gölü havzasında kurulup bugünkü Türkiye’nin yarısı kadar geniş bir bölgede Urartu Krallığı’nın egemen olmasında, maden yataklarında yapılan üretimin önemli rolü olmuştur. Doğu Anadolu bölgesinde zengin olarak bulunan altın, gümüş, kurşun, bakır ve demir yatakları Eskiçağ’da ilk defa Urartular tarafından çok büyük ölçüde işletilmiştir. Bu sahaların orman bakımından zenginliği maden ergitme işini kolaylaştırmış ve üretimi teşvik etmiştir. Yapılan yüzey araştırmaları maden ergitme merkezleri, eski galeriler ve

Güneydoğu Anadolu Bölgesi yağış azlığının ve kurak dönemin çok uzun sürdüğü bir bölgedir. Bölgede yaz kuraklığına uyum sağlayan bazı meşe türleri (Q. brantii ve Q. 36

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Türkiye’nin Bitki Çeşitliliği ve Coğrafi Açıdan Değerlendirmesi

ya da organik topraklar da ülkemizde yayılış gösteren bir diğer toprak tipidir. Toprak tiplerindeki farklılıklar, üzerinde gelişen bitki topluluklarının çeşitliliğinde ve yayılış alanlarının belirlenmesinde çok önemli rol oynar. Yayılışları diğer toprak tiplerine göre dar sahaları ilgilendirse de turbaların üzerinde bazı ilginç bitkiler görülür. Çünkü turba ekosistemleri tüm dünyada özel floraları ile bilinmektedir5. Türkiye’de, böcek kapan ya da etçil bitkiler arasında sayılan güneşgülü (Drosera anglica syn. D. longifolia), Doğu Karadeniz dağlarının yüksek kesimlerindeki turba topraklar üzerinde de ortaya çıkmaktadır (Byfield ve Özhatay, 1996). Güneşgülleri kozmopolit bitkiler olarak nitelenmekle beraber, yaklaşık 110 türü sadece Güney Yarımkürede bulunmaktadır. Avustralya güneşgüllerinin yoğunlaştığı bir alandır. Ancak 5 türün yayılış alanı Kuzey Yarımküre ile sınırlıdır. Bunlardan 3 tanesi (D. rotundifolia, D. intermedia ve D. anglica), Avrupa’da nem oranı yüksek boglarda dağılış gösterir (Baskin vd., 2001). Güneşgüllerinde (Drosera sp.) yaprak yüzeyinden salgılanan yapışkan damlalar, çoğu zaman uçucu küçük böceklerin yaprak yüzeyine yapışmasını sağlar. Daha sonra sindirim enzimleri de salgılanır ve bunlar bitkideki sitoplazmanın dış zarını parçalayarak dışarı çıkar. Bu enzimler yakalanan avın sindirilmesini sağlar. Bu avlar sayesinde bitki, gereksinim duyduğu ve topraktan alamadığı bazı bitki besin maddelerini elde etmiş olur (Harrison, 1999). Aslında Türkiye’de güneşgülü dışında yayılışı bilinen başka karnivor bitkiler de vardır. Bunlar Utricularia minor, Utricularia australis, Utricularia vulgaris ile Pinguicula crystallina, P. balcanica ssp. pontica ve yakın zamanda keşfedilen Pinguicula habilii’dir (Yıldırım vd., 2012).

cüruf yığınlarını ortaya çıkarmıştır (Belli, 2000). Van gölünün güneyinde DiyarbakırSiirt-Van-Hakkâri yöresinde maden rezervleri sahadaki diğer alanlardan daha az olsa da, buradaki üretim Urartu Krallığı’nın kurulmasında önemli rol oynamıştır. Van gölü güneyinde bulunan çok sayıda ergitme merkezi ve cüruf deposu maden üretiminin boyutları konusunda fikir vermektedir. Metaller içinde en son keşfedilen demirin ergitilmesi için gerek duyulan odun kömürünün elde edildiği orman sahaları ise, Van gölünün güneyinde yer alıyordu. Siirt doğusundaki Madenköy de o dönemde bakır ergitme merkezidir ve burada yapılan üretim sadece Van çevresinin değil, Suriye ve İran kuzeyindeki alanların bakır gereksinimini karşılamıştır. Bugünkü Van-Tatvan karayolunun kuzeyinde yer alan (Van kalesi yani o zamanki Tuşpa’nın batısında) Balaban (Şibut) demir ergitme merkezi, bu çevredeki meşe ormanları kullanılarak hematit türü demir cevherinin ergitilmesinde kullanılmıştır (Belli, 2000). Tüm bunlar aslında bize, bugün bozkır olarak gördüğümüz alanların insanlar tarafından çeşitli şekillerde binlerce yıldır nasıl kullanıldığının ve değiştirildiğinin kanıtlarını sunmaktadır. Türkiye’nin iklim özelliklerinin kısa mesafelerde değişikliğe uğraması yanında, toprak ve jeomorfolojik özelliklerde ortaya çıkan farklılıklar da bitki topluluklarının çeşitlenmesine yol açar. Türkiye’de yayılışı bilinen toprak tipleri oldukça çeşitlidir. En yaygın toprak tipleri eski toprak tasnif sistemindeki adlarıyla kahverengi orman toprakları, kireçsiz kahverengi orman toprakları ve kahverengi topraklardır. Daha dar alanları ilgilendiren kestane renkli topraklar, kırmızımsı kahverengi topraklar, kireçsiz kahverengi topraklar, kırmızı ve kırmızı kahverengi Akdeniz toprakları ve podzolik topraklar gibi toprak tipleridir. Regosoller, rendzinalar, grumusol, alüvyal, kolüvyal ve organik topraklar da ülkenin değişik kesimlerinde ortaya çıkar (Atalay, 1989; Dizdar, 2003). Karadeniz Bölgesindeki orman sahalarını kaplayan asit reaksiyonlu nispeten organik madde bakımından zengin topraklar İç Anadolu’da yerlerini daha nötr ya da alkalin özelliklere sahip topraklara bırakırlar. Alüvyal topraklar geniş vadiler, delta alanları ya da akarsuların taşkın ovalarında ortaya çıkarken, taban suyu seviyesinin yukarılarda olduğu alanları çoğunlukla bir gley horizonun da bulunduğu hidromorfik alüvyal topraklar kaplar.

Türkiye’nin jeomorfolojik özelliklerine bakıldığında da büyük bir çeşitlilik dikkati çeker. Karst, volkan, buzul ve buzul çevresi (periglasyal) ile kumul topografyasına ait örnekler ülkenin çeşitli alanlarında görülebilir. Bu jeomorfolojik değişiklikler bazen bitki topluluklarının veya bitki türlerinin yayılış alanlarını belirler. Türkiye’de en yaygın kayaçlardan birisini oluşturan kalkerlerin karstlaşmasıyla gelişen karstik şekiller (polye, dolin, lapya gibi), bitkiler için çoğu yerde özel yetişme ortamlarını oluşturur. Özellikle kalkerlerin yaygın ve kalın olarak bulunduğu, yağışın daha fazla olduğu yüksek kesimlerde karstik şekiller yaygındır. Toroslarda birçok yerde dolin tabanları doğal bitki örtüsünün en iyi geliştiği alanlardır (Davras dağı güneyinde dolin tabanlarında yayılış alanı bulan kasnak meşesi-Quercus vulcanica toplulukları gibi). Genellikle toprak örtüsünün kalınlaştığı ya da korunduğu bu şekiller (bazen bir lapyanın içi bile) bitkilere yaşam alanı olmaktadır (Avcı, 2005). Kalkerlerin çatlak sistemleri ise bitki köklerinin derinlere doğru ulaşmasına yardımcı olur. Karstlaşmanın ortaya çıktığı diğer bir kayaç tipi de jipslerdir. Jips, su ile temas ettiğinde kireçtaşına oranla çok daha hızlı kimyasal ayrışmaya uğrayan bir kayaçtır. Bu nedenle de jips sahalarında karstik yerşekilleri kireçtaşına nazaran daha hızlı gelişir ancak, hızlı bir şekilde tahrip olur (Hoşgören 2000). Sivas doğusu ve Çankırı çevresi jips karstının geliştiği yerlerden bazılarıdır. Bu alanlarda gelişen karstik depresyonlara Hafik, Tödürge gibi bazı göller de yerleşmiştir. Ana kayası jips olan alanların topraklarında gelişen bazı bitki türleri de, bu sahalarda özelleşmiş nadir bitkilerdir (Hamzaoğlu ve Aydoğdu, 1995). Jipsofil (gypsophiles) olarak da isimlendirilen bu bitkilerin yayılış alanları jipsli alanlarla sınırlıdır (Palacio vd., 2007)6. Kalsiyum iyonlarının değişimi nedeniyle bitki besin maddeleri bakımından fakir topraklar olmaları, bitkiler için zehir etkisi yapan sülfat iyonlarının fazlalığı gibi kimyasal özellikleri, jips anakayasında meydana gelen

Ormandan yoksun yerlerin geniş alanlar kapladığı Doğu Anadolu bölgesinin bu görünümü almasında binlerce yıldır devam eden beşerî etkilerin rolü (yakacak, madencilik faaliyetleri, ekip-biçme, hayvancılık vb) büyüktür. Hazar gölü çevresinde orman tahrip sahaları.

Turbalıklarda toplam tür sayısı çok fazla olmamakla beraber bu alanlar çok sayıda karakteristik türe yaşam alanıdır. Birçok tür için turbalıklar bir biyocoğrafya bölgesi hatta küresel olarak mevcut tek habitattır. Özellikle turbalıkların buzul çağı reliktleri bu duruma iyi örnekler oluşturur. Sadece turbalıklarda yaşayan bitki türleri “zorunlu helofitler” olarak da isimlendirilir (Minayeva vd., 2011). 6 Jipsovag (gypsovags) olarak nitelenen bitkiler ise hem jipsli topraklarda hem de başka topraklarda yaşayabilen bitkilerdir (Palacio vd., 2007). 5

Kırmızı renkli Akdeniz toprakları ya da diğer adıyla terra rossalar ise Akdeniz iklim sahalarında kireçtaşlarının bulunduğu alanlarda ortaya çıkarlar. Turba topraklar 37

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Türkiye’nin Bitki Çeşitliliği ve Coğrafi Açıdan Değerlendirmesi

çiçeği (Silene sangaria) gibi özel bitkiler Karadeniz kıyı kumulları üzerinde yayılış alanı bulur (Özhatay ve Byfield, 1996). Kızılırmak, Yeşilırmak, Meriç, Göksu, Seyhan ve Ceyhan deltaları gibi alanlar üzerinde de yer yer kumul vejetasyonu yaygındır. Bu deltalar üzerinde yer alan bazı sulak alan ekosistemleri de özel bitkilere ev sahipliği yapmaktadır. Kumul alanlarında topraklar, özellikle kuvars ve karbonat içerirler. Yüksek karbonat içerikleri nedeniyle alkalindirler ve geçirgenlikleri de yüksektir. Bitki besin maddeleri bakımından fakir olmalarına ve yüksek sıcaklıklara rağmen birçok bitki türü bu alanlarda gelişebilir. Kıyı çizgisine yakın alanlarda çoğu zaman yıllık bitkiler yayılış alanı bulurken daha gerilerde çok yıllık türler ortaya çıkar. Bunlar kumul ortamlarının sabitleşmesinde önemlidir (McLachlan ve Brown, 2006) Kumulun sabitleşmesinde bitkilerin yatay ve dikey yönde gelişen kök sistemleri büyük rol oynar. Bu konuda bitkilerin ölü sürgünlerinin bile kumulun sabitlenmesine katkı yaptığı bilinmektedir.

toprakların bitkilerini stresli koşullarla başetmeye itmektedir. Bu nedenle de özellikle jipsofil bitki grupları bu streslerle başaçıkabilen bitkilerden oluşmaktadır. Ancak jipsli toprakların erken yaz kuraklığı ile başa çıkmada kendi özelliklerinden ya da suyla ilgili rekabetin azlığından dolayı bazı avantajları olduğu da bilinmektedir (Meyer 1986)7. Scrophularia gypsicola, Thymus spathulifolius, Gypsophila heteropoda subsp. minutiflora, Reaumauria sivasica, Campanula sivasica, Allium sivasicum ve Centaurea yildizii Sivas çevresinde sadece jipsli topraklarda yaşayan bitkilere örnektir (Akpulat ve Çelik, 2005). Ülkemizde volkanik araziler de oldukça yaygındır. Ülkenin önemli bir kısmında ortaya çıkan volkanizma ürünleri özellikle İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Batı Anadolu olmak üzere belli başlı sahalarda yoğunlaşır. Doğu Anadolu bölgesinde Van gölünün kuzeybatısında Nemrut dağı ile başlayan ve Ağrı dağı ile sona eren volkanlar dizisi, İç Anadolu bölgesinde Erciyes, Hasandağı, Melendiz, Karadağ ve Karacadağ volkanik dağları ile Batı Anadolu’da Kula yöresi bu durumun örneklerinden bazılarıdır. Özellikle genç volkanizma ürünlerinin yaygın olduğu Kula çevresi, Çaldıran-Muradiye depresyonu gibi alanlar bitki örtüsünün yoğun olmadığı yerlerdir. Bunun temel nedeni bu genç formasyonlar üzerinde toprak örtüsünün iyi gelişmemiş olmasıdır. Yukarıda belirtilen volkanik dağlardaki kaldera ya da kraterler ise birçok bitkinin sığınma alanını oluşturmaktadır. Doğu Anadolu’da Van gölü kuzeybatısındaki Nemrut kalderası içinde huş (Betula pendula) ve titrek kavak (Populus tremula) toplulukları dışında çınar yapraklı akçaağaç (Acer platanoides), çeşitli üvez türleri (Sorbus umbellata, S. torminalis), barut ağacı (Frangula alnus) ve adını buradan alan endemik krater düğünçiçeği (Ranunculus crateris) gibi çok sayıda bitki yayılış gösterir.

Türkiye’de kumul alanları da bitki çeşitliliği açısından önem taşır. Karadeniz kıyılarında kumul vejetasyonu içinde yayılış alanı bulan çok sayıda endemik ve nadir bitki de yer alır. Filyos çayının denize döküldüğü alanda psödomaki ile kaplı sabit kumullar.

Kuaterner ve Türkiye’nin Bitki Örtüsü

Kuaterner volkanizmasına ait genç volkanizma ürünlerinin yaygın olduğu Kula çevresinde bitki örtüsünün yoğun olmadığı görülür. Bunun temel nedeni bu genç formasyonlar üzerinde toprak örtüsünün iyi gelişmemiş olmasıdır.

İklim değişimleri jeolojik dönemler boyunca küre üzerinde yayılış alanı bulan bitki ve hayvan topluklarının dağılışlarını etkiliyen en önemli olayların başında gelir. Bu durumun kanıtları olarak değinilebilecek çok sayıda örneğe ülkemizin çeşitli alanlarında rastlamak mümkündür. Yukarıda da kısaca belirtildiği gibi özellikle Karbonifere ve Perme ait arazilerde çeşitli bitki fosilleri tesbit edilmiştir. Bunlardan Karbonifer arazileri (karasal fasiyeste Kuzeybatı Anadolu Ereğli, Zonguldak ve Amasra çevreleri) içinde rastlanan ve o dönemi simgeleyen şistler içinde kalıntılarına rastlanılan çok sayıda bitki türü tamamen Türkiye florası içinden çekilmiştir.

Türkiye kıyılarındaki kumul alanlarında kumul vejetasyonu ortaya çıkar. Türkiye’de kumul vejetasyonu birçok nadir bitkiyi de içinde barındırır. Sahil sığırkuyruğu (Verbascum degenii), Boğaziçi ketenotu (Linum tauricum ssp. bosphori), sahil sarmaşığı (Convolvulus persicus), kumul çivitotu (Isatis arenaria) ve salkım Derinliğe dayanan termal gradyanlar jipsli topraklarda alüvyal topraklara göre daha diktir. Bunun nedeni jipsin sünger benzeri yapısının daha iyi bir termal yalıtkan oluşturmasıdır. Bu termal gradyanlara karşılık olarak su buharının hareketi erken yaz kuraklığında daha çok su bulunmasını sağlayabilir. Yine jipslerde gelişen toprakların yüzeyinin maksimum kuraklık stresi döneminde ince taneli anakayası kalker olan alüvyal yüzey toprağına göre daha yavaş kuruduğu ifade edilmektedir. Bu jips kristali formlarının çok önemli bir faktör olmayabileceğini göstermektedir (Meyer, 1986).

7

Bugün Türkiye’de bitki örtüsünün yayılış alanlarını sınırlandıran ve floristik bileşimini etkileyen en dikkat çekici değişimlerin yaşandığı dönem, Kuaterner’dir. Kuaterner’de meydana gelen iklim değişimleri bitkiler açısından çarpıcı sonuçlara 38

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Türkiye’nin Bitki Çeşitliliği ve Coğrafi Açıdan Değerlendirmesi

yaşamış olan popülâsyonlarını, DNA analizleri ile ortaya çıkarmak mümkündür. İber yarımadası, İtalya, Yunanistan ve Balkanlar ile Kafkaslar ve Hazar Denizi güneyindeki alanlar, Avrupa biotası için sığınak olarak kullanılan yerlerin başında gelmektedir. Bu alanlar arasında Anadolu da vardır (Hewitt, 1999). Sığınak alanlarındaki türlerin birçoğu taksonomik ve genetik çeşitlilik göstermektedir. Akdeniz havzası sığınak alanı içinde ortaya çıkan genetik farklılıklar, çalışanları havza içinde alt sığınak alanları ayırmaya itmiş ve böylece içlerinde Anadolu’nun da yer aldığı “sığınak içinde sığınak” olarak da ifade edilen güçlü alt yapıların varlığı da tanımlanmıştır (Schmitt, 2007). Akdeniz havzası sığınaklarından olan Anadolu günümüzde bazı türler için, hem bir çeşitlilik merkezi hem de bugün Avrupa soylarının olası orijin merkezlerinden birisidir (Rokas vd., 2003).

yol açmıştır. Kuaterner’in daha uzun süren ilk yarısı (Pleistosen) içinde ayrılan buzul (glasyal) ve buzularası (interglasyal) dönemler, bitki topluluklarının yayılış alanlarında önemli değişimlere yol açmıştır. Buzul dönemlerinde Anadolu’da dağların yüksek kesimlerinde bugünküne nazaran daha geniş alanlar kaplayan buzullar söz konusu iken, Anadolu’nun bazı alçak alanlarında (İç Anadolu’da olduğu gibi) plüvyal göller gelişmiştir. Buzul dönemlerinde vejetasyon kuşakları dikey yönde birkaç yüz metre aşağıya çekilmiştir. Buzularası ya da interglasyal dönemlerde ise bu defa vejetasyon kuşakları tersi yönde yer değiştirmiştir. Bu önemli değişimlerden sonuncusu Son Buzul Maksimumu esnasında (günümüzden yaklaşık 19 bin yıl önce) gerçekleşmiştir. Özellikle Doğu Karadeniz dağları, Torosların yüksek kesimleri başta olmak üzere dağlık alanların yüksek kesimlerinde bugünkünden çok daha geniş alan kaplayan buzullar ile günümüze nazaran daha aşağılardan geçen daimi kar sınırı, orman sınırını da bugünkünden çok daha aşağılara itmiştir. Dolayısıyla günümüzde bu dağlık sahalarda örneğin Doğu Karadeniz dağlarında yaklaşık 2200 metrelerden geçen orman sınırı, o dönemde daha aşağılara çekilmiştir. Son Buzul Maksimumu sonrasında değişen koşullar bitki topluluklarının yayılış alanlarında yeni değişimlere yol açmış bu defa vejetasyon kuşakları çekilen buzullar ve daimi kar sınırının yükselmesine bağlı olarak dikey yönde ilerlemiştir. Bugün dağların yüksek kesimlerinde ortaya çıkan orman ve ağaç sınırları da Son Buzul Maksimumu sonrasında yükselen sıcaklıklarla yeniden düzenlenmiştir.

Günümüzde bitkilerle ilgili yapılan genetik çalışmalar, özellikle iklim değişimleri nedeniyle söz konusu olan göçler ve geri çekilmeler gibi eski süreçleri yansıtan genetik varyasyonların güncel coğrafî kalıplarını göstermektedir. Örneğin ülkemizin en yaygın türlerinden olan kermes meşesinin (Quercus coccifera), Akdeniz havzasındaki doğu ve batı popülasyonlarının genetik özelliklerindeki belirgin fark, bunların ayrı bir evrimsel geçmişi olduğuna işaret etmektedir (Toumi ve Lumaret, 2010). Çok daha özel olarak calliprinos grubunda gözlenen genetik varyasyonun kuvvetli coğrafî yapısı ve büyük genotip varyasyonu, tarihsel bir orijini ve coğrafi alt gruplar arasında uzun bir genetik farklılaşma periyodunu desteklemektedir. Palinolojik çalışmalar Akdeniz havzasının batı ile doğu kesiminde iklim değişikliklerinin etkisinin aynı olmadığını göstermektedir. Havzanın batı kesimi hem ortalama sıcaklıklar ve hem de minumum yıllık sıcaklıklar bakımından önemli düşüşlere (İspanya güneyi ile Kuzey Afrika hariç) konu olmuştur. Son Buzul Maksimumu esnasında Avrupa’nın güneybatı kıyılarında meşelerin lokal olarak yayılış alanı bulduğunu gösteren bazı kanıtlar vardır. Buna karşılık Akdeniz havzasının doğusundaki (Suriye gibi) vejetasyon içinde meşeler çok önemli bir yer kaplamaktaydı. Dolayısıyla Son Buzul Çağında havzanın batısındaki yayılış alanlarını büyük ölçüde kaybeden kermes meşesi toplulukları, havzanın doğusunda ise geniş yayılış alanlarına sahipti. Doğudaki bu topluluklar bugünkü calliprinos grubunun orijinini meydana getirmektir (Toumi ve Lumaret, 2010). Bir diğer örnek ise mersin (Myrtus communis)’dir (Migliore vd., 2012). CpDNA çalışmaları, Myrtus communis’in batı ve doğu Akdeniz popülasyonları arasındaki genetik farklılaşmasının oldukça güçlü olduğunu göstermektedir. Akdeniz havzası boyunca intraspesifik genetik çeşitliliğin doğu- batı yapısı, delice ve defne türlerinde olduğu gibi Neojen orijinli türlerin filocoğrafya çalışmalarının çoğunda tanımlanan bir özelliktir. Akdeniz havzası boyunca görülen genetik çeşitliliğin bu çift kutupluluk durumu, Senozoik boyunca bölgenin paleocoğrafyası ve ikliminde meydana gelen büyük değişikliklerin bir sonucudur. Bu sürede büyük çevresel değişikliklerin söz konusu olması birçok paleotropikal kökenli türün hızlıca ortadan kalkışına yol açmış, siklorofil ve kserofit bitki birliklerinin ise yayılışı genişlemiştir. Miyosen’deki sıcak koşullardan, Pleistosen’in daha soğuk koşullarına geçiş, tropikal eğilimli bitkiler için uygun habitatlarda azalışa neden olmuştur. Tropikal-subtropikal iklimin ortadan kalkışı yanında, Messiniyen tuzluluk krizi (5,96-5,33 milyon yıl önce) de bu konuda etkili olmuştur (Messiniyen tuzluluk krizi olarak bilinen olay Akdeniz havzasının coğrafî özelliklerinde önemli sonuçlara yol açmış, organizmalarda türleşme ve farklılaşma süreçlerine neden olmuştur). Messiniyen tuzluluk krizinin Myrtus cinsinde vikaryansa neden olduğu ve mersin popülasyonlarını doğu-batı Akdeniz olarak izole ettiği düşünülmektedir (Migliore vd., 2012).

Kuaterner’de dağlık alanların yüksek kesimlerinde günümüzdekinden çok daha geniş alanlar kaplayan daimi buzullar, plüvyal göller ve bugüne göre daha aşağılardan geçen daimi kar sınırı.

Topoğrafya açısından son derece çeşitlilik gösteren Türkiye’de, bazı bitkiler Pleistosen’deki iklim değişimleri özellikle de buzul dönemleri esnasında kendileri için uygun koşullar sağlayan alanlara çekilerek izole olmuşlar ve yaşamlarına devam etmişlerdir. Günümüzde Türkiye florası içinde karşımıza çıkan relikt bitkilerin önemli bir kısmı bu şekilde izole olan bitkilerdir. Bu değişimler sırasında bazı bitkilerin yayılış alanlarında parçalanmalar da meydana gelmiş ve bu parçalanan topluluklar zaman içinde genetik olarak da farklılaşmışlardır. Son Buzul Çağı sonrasında sığınma alanlarından yayılan popülasyonlar, yeni yayılış alanları oluşturmuşlardır (Avcı, 2011). DNA haplotip benzerlikleri kullanarak, bir bitki ya da hayvan türünün kuzeyli popülâsyonlarından hangilerinin atalarının, Son Buzul Çağı Maksimumundaki kaçış bölgelerinde yaşamış olduğunu tahmin etmek mümkündür (Hewitt, 2004). Yani bir türün bugün kuzeyde bulunan, ancak ataları güneydeki sığınak alanlarında 39

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Türkiye’nin Bitki Çeşitliliği ve Coğrafi Açıdan Değerlendirmesi

Aslında Messiniyen tuzluluk krizi ve vikaryans sürecinin yarattığı bu değişimler günümüzde Akdeniz kıyılarında yayılış alanı bulan Myrtus communis topluklarının durumunu açıklamak için yeterli değildir. Çünkü ikinci bir farklılaşma dönemi PliosenPleistosen geçişidir. Bu dönemde Myrtus CpDNA haplotipleri en azından 7 farklılaşma olayına işaret etmektedir. Bunlardan altı tanesinin Batı Akdeniz havzasında gerçekleşmesi, mersin için Batı Akdeniz havzasının güncel farklılaşma merkezi olduğunu göstermektedir (Migliore vd., 2012). Karadeniz bölgesinde orman sahalarında geniş yayılış alanı bulan ve çok yıllık bir bitki olan çuha çiçeğinin (Primula vulgaris)8 ITS haplotip analizi de Karadeniz’in kuzeyinde en az iki kaynaktan kolonileştiğini göstermektedir (Volkova vd., 2013). Primula vulgaris doğudaki Kolşik sığınak sahasından Azak denizi ile Karadeniz bağlantısını sağlayan Kerç boğazından doğuya doğru kıyı boyunca yayılışa sahip olmuştur. Aynı zamanda Karadenizin kuzey kıyısının orta kısmı (Kırım yarımadası çevresi), Batı ve Orta Karadeniz kıyılarındaki popülasyonlardan (yani Küre dağları çevresindeki popülasyonlardan) çoğalmışlardır9. Bu araştırma Kırım topluluklarının Kolşik sığınağından çoğalan Trabzon popülasyonlarından değil, daha batıdaki Küre dağları topluluklarından çoğaldıklarına işaret etmekte; NCA (Nested Clade Analysis – NCA yani gen akışı ve popülasyon tarihini test eden hipotez) Küre dağları ve Kırım popülasyonlarının mücavir/komşu alan yayılmaları olduğu sonucunu göstermektedir. Yine ITS haplotip dağılımında, doğudaki diğer popülasyonların sınırlı gen akışı da bu sonucu destekler niteliktedir. Bu bulgular Son Buzul Maksimumundaki iklim koşulları ile de uyumludur. Aynı zamanda Kolşik saha ve daha batıdaki Anadolu kıyıları sığınağı arasında uygun olmayan iklimin geniş bir kuşak oluşturduğunu göstermektedir. Bu durum Pleistosende bu iki sığınak arasındaki gen akışını engellemiştir.

Son Buzul Çağı sonrasında daimi kar sınırı da değişmiştir. Günümüzde daimi kar sınırı o döneme göre çok daha yukarılardan geçmektedir. Bu durum vejetasyon kuşaklarında değişikliklere yol açtığı gibi, bitki türlerinin dağılışlarını etkileyen önemli faktörden birisi olmuştur (Yukarıdaki şekil; buzul alanları ve plüvyal göllerin yayılış sahaları Erinç 1978’den, güncel daimi kar sınırı eğrileri Sarıkaya 2012’den alınarak hazırlanmıştır). Son Buzul Çağı sonrasında da iklimde bazı değişimler söz konusu olmuştur. Ancak bunların şiddeti Pleistosen içinde söz konusu olan değişimler kadar olmamıştır. Avrupa’da Küçük Buzul Çağı (Little Ice Age) olarak anılan dönemde (MS 1570-1900) yıllık ortalama sıcaklıklar günümüzdekinden yaklaşık 1°C daha düşüktür ve bu değişimlerin de Anadolu’daki vejetasyonu etkilediği düşünülmelidir. Ancak ortaya çıktığı Holosen’den bu yana en önemli etkiyi insanın yaptığı açıktır. Özellikle orman alanlarının yayılış alanlarındaki değişimler ile steplerin floristik komposizyonlarında ortaya çıkan değişimler Anadolu’nun binlerce yıl gerilere uzanan yerleşim tarihi ile yakından ilişkilidir. Günümüzde yukarıda da değinildiği gibi çoğu yerde doğal steplerin yayılış alanları antropojen steplere karışmış ve ormansız coğrafî görünümler yaratılmıştır.

Pleistosen’in buzul dönemlerinde ülkemiz dağlarının yüksek kesimlerinde bugünkünden daha geniş alan kaplayan buzullar yanında, daimi kar sınırı da daha alçak seviyelerden geçmekteydi. Daimi kar sınırının alçalması Son Buzul Maksimumunda bitki kuşaklarının daha aşağılara çekilmesinin temel nedenlerinden birisidir. Günümüzde ise daimi kar sınırı daha yukarılardan geçmektedir. Artık doğal orman sınırı daha yukarılardan geçmekte ve birçok bitkinin dikeydeki çıkabildiği yükselti de artmıştır. Pleistosen’de buzul ve buzularası dönemlerin tekrarlanması bitki örtüsünün de yaşanan bu değişikliklere uyum gösterme sürecini doğurmuştur. Bu süreç Türkiye florasında kısa mesafelerde önemli değişimlerin görülmesine yol açtığı gibi, floranın çeşitlenmesini de beraberinde getirmiştir. Özellikle dağlık alanlardaki korunaklı vadi içleri bazı bitkilerin sığınma alanları olarak görev yapmıştır (Asıl yayılış alanı Avrupa’nın kuzey kesimleri olan ancak ülkemizde Ilgaz dağları kuzey yamacında korunaklı bir vadi içinde izole olmuş mersin yapraklı söğüt Salix myrsinifolia gibi. Avcı ve Zielinski, 1997; Avcı, 1998). Daha nemli olan glasyal dönemlerde bazı bitkiler yayılış alanlarına, belirli güzergâhlar boyunca daha güneydeki uygun yaşam alanlarını da eklemişlerdir (Amanos dağlarında yayılış gösteren kayın (Fagus orientalis) ve diğer nemcil bitki türleri gibi). İklimdeki değişimler bazı türlerin yayılış alanlarını sığınaklarla sınırlandırmış ve bu sınırlandırılmış yayılışlar genetik varyasyonun azaldığı popülasyon darboğazlarına yol açmıştır. İklim değişimlerinin bu sığınak alanlarından hızlı bir göçe izin verdiği durumlarda bu bitki türleri yeni alanlarda çok hızlı bir şekilde topluluk oluşturmuşlardır. Bitki ve hayvanlarla ilgili yapılan çok sayıda çalışmada ortaya konan genetik özellikler, sığınak ve postglasyal yayılma süreçlerini desteklemektedir. Avrupa’daki yayılış alanlarında genellikle monokromik (tek renkli) bir tür olarak tanımlanan bu bitkinin Kafkaslar ve Türkiye’deki popülasyonlarının polikromik (çok renkli) olduğu bilinmektedir (Volkova vd., 2013). 9 Oligosen başında (Rupeliyen’de) Anadolu-Kırım arasında Karadeniz depresyonu, Dinyeper-Tuna depresyonu gibi alanların varlığı düşünülmektedir. Bu sahanın denizel alanlara dönüşmesi Miosen’in başını (Burdigalian)bulmuştur (Meulenkamp ve Sissingh, 2003).

Türkiye’de bitki örtüsünün çeşitliliği, endemizm ve endemikler Tropikal alanlar, yeryüzünde biyolojik çeşitlilik açısından en zengin yerlerdir. Buralarda çok dar sahalarda bile yüzlerce bitki türü bir arada görülebilir. Tropikal alanlarda çok büyük çeşitliliğe sahip olan ülkeler, megaçeşitlilik ülkeleri olarak nitelenir (Cunningham ve Saigo, 2001). Türkiye bir ılıman kuşak ülkesidir. Ancak bu kuşakta yer alan diğer ülkelerden bitki çeşitliliği açısından ayrılmaktadır. Türkiye’nin komşu ülkelerinden İran 8000 kadar bitkiye sahiptir ve endemik bitkilerin sayısı, Türkiye’nin yarısı kadardır. İspanya’daki tür sayısı 5050, endemizm oranı %18,6’dır. Yunanistan 5800 bitki türüne sahiptir ve bunların %15,6’sı endemiktir (Georghiou ve Delipetrou, 2010). Fransa’nın florasına kayıtlı 4650 farklı bitkiden %2,9 kadarı endemiktir. Polonya ise sadece 2450 bitki türüne ve %0,1’lik bir endemizm oranına sahiptir. Avrupa kıtasının neredeyse tamamı ile karşılaştırılabilecek olan Türkiye’deki bitki çeşitliliği ve Türkiye’deki bitki çeşitliliği ve yüksek endemizm oranı, bütünüyle coğrafi özelliklerin bitki örtüsü üzerine belirgin bir yansımasıdır (Avcı, 2005).

8

40

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Türkiye’nin Bitki Çeşitliliği ve Coğrafi Açıdan Değerlendirmesi

Dünyadaki bazı alanların doğal damarlı bitki sayıları (Davis vd., 1994’den faydalanılarak çizildi).

Dünyadaki bazı alanlarda doğal bitki türlerine göre endemizm oranı (%). (Davis vd., 1994’den faydalanılarak çizildi).

Dünyadaki bazı alanların doğal damarlı bitki sayıları ve endemik bitki sayıları (Davis vd., 1994’den faydalanılarak çizildi).

Türkiye’de endemizm bakımından10 en zengin yerler Toros dağlarının batı ve orta kesimleri (özellikle Taşeli platosu), İç Anadolu ile Doğu Anadolu arasındaki geçiş alanlarıdır. Uludağ masifi, Kaz Dağı masifi, Ilgaz masifi gibi Anadolu’nun en eski arazilerinin, endemizm açısından özel alanlar olduğu dikkat çekmektedir (Avcı 2005). Türkiye’de metamorfik masiflerin büyük çoğunluğu ülkemizin Önemli Bitki Alanı olarak nitelenen ve endemizm açısından dikkat çeken sahalarıdır. Ilgaz dağları 80’e yakın endemik bitkiye yaşam alanıdır. Bu bitkilerden bazıları adlarını bu masiften alan (Allium ilgazense, Delphinium ilgazense ve Festuca ilgazensis gibi) ve yayılış alanları Ilgaz dağları ile sınırlı olan türlerdir. Ilgazların florasına kayıtlı olan türlerden yaklaşık 30’u ise Avrupa ölçeğinde nesli tehlikede kabul edilen bitkilerdir (Avcı ve Özhatay 2005). Kaz Dağları masifi de 70’den fazla endemik bitkiye sahiptir. Uludağ masifi Marmara bölgesindeki en önemli endemizm sahalarından birisidir ve sadece buraya özgü olan Achillea multifida, Arabis drabiformis, Aubriata olympica, Carduus olympicus ssp. olympicus, Crepis aurea ssp. olympica, Gypsophilla olympica, Rumex olympicus, Senecio olympicus, Thymus bornmuelleri, Verbascum bombyciferum ve V. prusianum gibi birçok endemik bitkinin yayılış alanıdır (Güleryüz, 2000). Bitlis masifinin bulunduğu alanda Bitlis çayı vadisi ve çevresi 900’den fazla bitki taksonuna yaşam alanıdır (Buradaki endemiklerin sayısı 63’dür). Sahada yayılış gösteren bitkilerin çoğunluğu İran-Turan flora bölgesi elemanı olmakla beraber, Akdeniz flora bölgesi ile Avrupa-Sibirya flora bölgelerine ait bitkiler de bu sahada ortaya çıkmaktadır. Kızılcık (Cornus sanguinea), barut ağacı (Frangula alnus subsp. pontica), üvez (Sorbus torminalis subsp. torminalis), cehri (Rhamnus catharticus) ile Kafkas ters lalesi (Fritillaria caucasica) Bitlis vadisi çevresinin Karadenizli türleri arasındadır (Altıok ve Behçet, 2005). Güneyde Bolkar dağları, Tahtalı ve Bereket dağları endemik bitkilerin yoğun olduğu kesimlerdir. Bolkar dağları 305 endemik takson barındırmaktadır ve bunlardan Trigonella cilicica, Endemik yeryüzünde belirli bir bölgede yaşayan ve başka sahalarda rastlanmayan bitki ve hayvan türlerine verilen isimdir. Bu olaya da endemizm denilir. Endemik bir türün yayılış alanı çok dar olabildiği gibi oldukça geniş bir saha da olabilir. Canlılar doğal engellerle karşılaştıklarında, yayılışları kesintiye uğrayabilir. Bu durum çoğu zaman toplulukların parçalanmasıyla sonuçlanır. Parçalanan yayılış sahaları, türlerin genetik özelliklerinde değişiklere yol açar ve yeni türler oluşur. Endemizm konusunda çeşitli faktörler (izolasyon, zaman, jeomorfolojik özellikler gibi) rol oynar.

10

41

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Türkiye’nin Bitki Çeşitliliği ve Coğrafi Açıdan Değerlendirmesi

Valeriana bolkarica, Cirsium cilicicum, Verbascum cilicicum, Allium alpinarii gibi bazı endemikler, Türkiye florasında sadece bu alandan bilinen dar yayılışlı endemiklerdir (Gemici, 2000). Erciyes dağı florasında 190, Amanos dağları florasında ise yaklaşık 250 endemik bitki bulunur. Amanos dağlarının endemik bitkilerinin önemli bir kısmı da nesli tehlike altında olan nadir bitkileridir (Çakan ve Byfield, 2005; Vural ve Aytaç, 2005). Marmara Bölgesinin masiflerinden bir diğeri olan Istranca masifi yine bitkilerin özel yayılış alanları arasındadır. Bu sahanın florasına kayıtlı olan 1300’den fazla bitki vardır. Bunların içinde bilim dünyası için yeni tanımlanmış bir yabani sarımsak türü (Allium rumelicum) yer alır. Istranca dağları ve yakın çevresinde yayılış alanı bulan bitkilerden bazıları Balkanlardan ülkemiz florasına sokulan türlerdir (Özhatay vd., 2010; Akalın Uruşak vd., 2013). Endemizm bakımından anakaya özellikleri ile ilişkili olan bazı sahalar dikkat çekicidir. Bunlar arasında jips, ofiolitik kayaçlar gibi kayaçlar endemizm bakımından önemli yerlerdendir. Ofiolitler gabro-ultrabazik kayaçlar grubuna giren ve maden cevheri (demir, magnezyum, nikel, platin ve krom gibi) bakımından zengin olan katılaşım kayaçlarıdır. Anadolu’da Tetis okyanusunun kalıntıları olarak nitelenen birçok ofiolit kütlesi genellikle belirli tektonik hatlar boyunca görülür. Türkiye’de Geç Kretase ofiolitleri, Kuzeydeki Pontid ofiolit sahası, Anadolu ofiolit sahası, Torid ofiolit kuşağı, Güneydoğu ofiolit kuşağı ve Arap platformu çevresi ofiolit kuşağı olmak üzere belli başlı 5 sahada ortaya çıkmaktadır. Bu ofiolitler Geç Kretase’de Neotetis okyanus havzalarının kapanması esnasında oluşmuşlardır (Robertson, 2002). Güney Anadolu’daki ofiolitler, Arap levhasının kuzey kenarı boyunca uzanan kenar kıvrımları kuşağında bulunur ve bu zonun batı ucunda Amanos dağlarının güney kesimini oluşturan Kızıldağ ofioliti yer alır. Ofiolitik kayaçların büyük kısmı karmaşıklar şeklinde olup, bazik ve ultrabazik kayaçların yanı sıra, metamorfik ve çökel katkıları da içerir (Pınar-Erdem, 1974; Şengör ve Yılmaz, 1981; Asutay vd., 1989; Tekeli ve Erendil, 1986). Ofiolitlerden özellikle peridotit ve piroksenitin, hidratasyon sonucunda değişikliğe uğramasıyla serpantin (yeşil kayaçlar adıyla da bilinir) oluşur (Hoşgören, 2007).

Türkiye’de belli başlı metamorfik masifler: 1- Istranca, 2- Kazdağ, 3- Uludağ, 4- Menderes, 5- Sultandağı, 6- Anamur, 7- Ilgaz, 8- Tokat, 9- Akdağmadeni, 10- Kırşehir, 11- Niğde, 12Akdağ, 13- Malatya, 14- Bitlis (Ketin, 1983). Bu masiflerin bulundukları yerlerin büyük kısmı endemizm açısından önem taşıyan ve önemli bitki alanı olarak da tanımlanan alanlardır.

Serpantin (magnezyum silikatın su alması ile meydana gelir) güç ayrışan bir anakayadır ve bu nedenle sığ, taşlı topraklar ortaya çıkar. Serpantinler üzerinde oluşan topraklar çoğunlukla, magnezyum, demir, nikel, kobalt ve krom gibi ağır metaller bakımından zengindir ve pH değerleri de yüksektir. Ancak, kalsiyum, potasyum ve fosfor gibi bazı temel bitki besin maddeleri bakımından da fakir topraklardır. Bu nedenle, serpantinler üzerinde gelişen topraklarda bu ağır metaller birçok bitki için zehir etkisi yaptığından bitki örtüsünün gelişimi iyi olmaz. Bununla beraber bu topraklarda, koşullara uyum sağlamış ve o alanlarda özelleşmiş bitkiler yayılış alanı bulur. Bu kayaçların bulunduğu sahaların endemik bitkilerce zengin oluşu, bir tür “jeolojik izolasyon”la açıklanmakta ve serpantin habitatları diğer toprak tipleri içinde “jeolojik adalar” ya da “edafik adalar” olarak belirtilmektedir. Bu topraklar üzerinde ekstrem edafik koşullara genetik çözümler üretmiş bazı bitkiler ortaya çıkmaktadır (Kruckeberg vd., 1999; Reeves vd., 1999; Rajakaruna, 2004; Rajakaruna ve Baker, 2004; Brady vd., 2005; Rajakaruna ve Boyd, 2008). Lahanagiller (Brassicaceae), karanfilgiller (Caryophyllaceae) ve ballıbabagiller (Lamiaceae) ılıman kuşak içinde serpantinin yaygın olduğu sahalarda gelişen ve yüksek oranda nikel biriktiren bitki gruplarındandır. Nikel hiperakümülatörleri olarak da tanımlanan bu bitkilerden Alyssum, Akdeniz havzasının en karakteristik cinsi olarak tanımlanmaktadır. Türkiye’de 99 farklı taksona sahip olan bu bitki grubunun 53 tanesi, sadece Türkiye’ye özgüdür. Silene cserei ssp. aeoniopsis, Alyssum floribundum, A, constellatum, A. murale, A. dudleyi, Thlaspi elegans, Cochleraia sempervivum yüksek oranda nikel biriktirebilen ve serpantin endemiği olarak nitelenen bitkilerdendir. Türkiye’de serpantinlerin yaygın olduğu çeşitli alanlarda yapılan araştırmalardan elde edilen bulgular, Alyssum, Thlaspi ve Cochlearia gibi bazı bitki gruplarının biriktirebildikleri nikel miktarının %2’yi geçtiğini ortaya koymuştur (Kruckeberg vd., 1999; Reeves vd., 2001; Reeves ve Adıgüzel, 2004). Bu durum anakayası serpantin olan toprakların önemini açık olarak ortaya koymaktadır. Sadece bu topraklar üzerinde yayılış alanı bulan serpantin endemiklerinin sayısı da oldukça fazladır (Adıgüzel ve Reeves 2012). Tüm dünyada yoğun olarak taranan serpantin endemiklerinden bazıları ekonomik değer ifade etmektedir. Bazı bitkiler ise insan kaynaklı metallerle kirletilmiş olan

Türkiye’de endemik bitki sayılarının dağılışı (Endemik bitki sayıları Kutluk ve Aytuğ, 2001’den alınmıştır).

42

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Türkiye’nin Bitki Çeşitliliği ve Coğrafi Açıdan Değerlendirmesi

Genel olarak değerlendirildiğinde bulunduğu coğrafî konum içinde bitki çeşitliliği açısından önemli bir yere sahip olan Türkiye’nin bu zenginliği ve sahip olduğu endemik bitkiler, ülkenin genetik kaynaklarının korunması bakımından büyük değer taşımaktadır. Florasının yaklaşık 1/3 kadarını endemik bitkilerin oluşturduğu Anadolu, bitkiler ve insanlar arasındaki kuvvetli bağın da büyük değer ifade ettiği bir alandır. İlkçağlardan beri insanlar bitkileri çeşitli amaçlarla kullanmışlar, bitkileri tanımış ve tanıtmaya çalışmışlardır. Günümüzden 10.000 yıl kadar gerilere giden yerleşim tarihi, bitki örtüsü ve insan arasındaki ilişkilere bakıldığında, doğal olarak yayılış gösteren birçok bitkinin ilk olarak ziraatinin yapıldığı yerin Anadolu olduğu görülür (Zohary 1971). Tarla bitkilerinin birçoğunun kökeni Anadolu’dur. Bugün de birçok doğal bitki beslenme amacıyla kullanıldığı gibi (ıspıt olarak bilinen Trachystemon orientale ya da ışgın olarak da Rheum ribes gibi), kültürel bakımdan da değer taşımaktadır. Bu durum coğrafi ortam ile insan arasındaki ilişkileri yansıtan önemli bir örnektir. Beslenme alışkanlıkları dışında da bitkiler farklı şekillerde ekonomik anlam taşımaktadır. Bazı bitkiler ticari değer ifade etmektedir. Adaçayı (Salvia sp), ardıç (Juniperus communis), barut ağacı (Frangula alnus), cehri (Rhamnus petiolaris), çöven (Gypsophila sp.), defne (Laurus nobilis), funda (Erica sp), geven (Astragalus sp.), keçiboynuzu (Ceratonia siliqua), bazı meşe (Quercus sp.) türleri, taflan (Laurus nobilis), yüksük otu (Digitalis sp.) ve herdemtaze (Ruscus aculeatus) gibi bitkiler bunlardan bazılarıdır.

Türkiye’de ofiolitlerin yayılış alanları (Billor ve Gibb, 2002). Türkiye’de ofiolitik kayaçların bulunduğu alanlar endemizm açısından önem taşıyan sahalar arasındadır.

sanayi veya maden bölgelerindeki toprakların, bitkilerle temizlenmesi ve yeniden yeşillendirilmesi için önemli bir potansiyel olarak görülmektedir (Prasad ve Freitas, 1999; Prasad ve Freitas, 2003; Avcı, 2005; Rajakaruna vd., 2006).

Bazı yazarların insan–doğa arasında 10.000 yıllık “aşk hikâyesi” olarak da niteledikleri, Akdeniz havzasının coğrafî görünümünün bütünüyle yeniden biçimlenmesi süreci (Blondel ve Aronson, 2004), kuşkusuz Anadolu’yu da etkilemiştir. Bu köklü yerleşme tarihi geçmişi hem bitkilerin hem de bu alanın faunası ile ilgili çok sayıda hikâyeyi içinde barındırmaktadır.

Türkiye endemiklerinin sayısı 3000’den fazladır ve endemizm oranı %34,4’dür (Özhatay vd., 2005). Bu oran ılıman kuşak ülkeleri için oldukça yüksektir. Sığırkuyruğu (Verbascum), dağçayı (Sideritis), peygamber çiçeği (Centaurea) ve geven (Astragalus) endemizm oranının en fazla olduğu bitki grupları arasında yer almaktadır. Endemiklerden önemli bir kısmının yayılış alanı da çok dar sahaları ilgilendirmektedir. Örneğin Türkiye’de 100’den fazla endemikle temsil edilen peygamber çiçeklerinden birisi olan ve yanardöner ya da sevgi çiçeği gibi isimlerle bilinen Centaurea tchihatcheffii’nin (Bu bitki adını 1800’lü yıllarda İstanbul’da Rus elçiliğinde çalışan Pierre de Tchihatcheff (1812–1890)’den almaktadır.

Nüfusun giderek artması, tarımsal faaliyetler, sanayi faaliyetleri ve turizm gibi çok çeşitli nedenlerle doğal bitki örtüsü önemli değişimler geçirmiş olsa da, ülkemizde coğrafî özelliklerin sağladığı büyük avantaj olağanüstü bir bitki örtüsü çeşitliliğine ve yüzlerce endemik bitkiye sahip olmasına yol açmıştır. Bu nedenle özellikle coğrafî yayılışı dar olan, bir ya da birkaç popülasyondan bilinen, popülasyon boyutu küçük olan ya da popülasyon büyüklüğü giderek azalan türler ile insanlar tarafından toplanılan endemik türlerin korunmasına mutlaka özen gösterilmelidir. Türkiye’nin bu doğal kaynaklarını koruması ve sürdürülebilir kullanımını sağlayarak gelecek nesillere ulaştırması büyük önem taşımaktadır.

Anadolu’da çeşitli inceleme gezileri yapan Tchihatcheff ’in, yaklaşık 4500 bitki örneğinden oluşan Anadolu bitkileri koleksiyonu Paris Herbaryumu’nda bulunmaktadır) yayılış alanı sadece Ankara Mogan gölü çevresinde sınırlı bir alandır. Endemik bitkiler arasında, cins düzeyinde endemik olan bitkilerin de bulunması çeşitlilik açısından önemli bir göstergedir. Türkiye’de cins düzeyinde endemik olan 15 tane bitki grubu vardır (Erik ve Tarıkahya, 2004). Siklamenlerde (Cyclamen) olduğu gibi bazı bitki cinslerine ait bitki türlerinin önemli bir kısmının yayılış alanları sadece Anadolu’dur. Çok sayıda kültüvarı ile en değerli süs bitkileri arasında sayılan siklamenlerin yayılış alanı batıda Balear adalarından doğuda İran’a; kuzeyde Alp dağları ve Karpat dağlarından güneyde Cezayir ve Tunus’a kadar uzanır. Bu yayılış alanı içinde dünyada 21 türle temsil edilen siklamenlerin 10 türü Türkiye’de doğal yayılış alanı bulmaktadır. Bu 10 türün de 6 tanesi Türkiye’ye özgüdür ve bu nedenle Anadolu siklamenlerin gen merkezlerinden birisi olarak kabul edilmektedir (Mathew ve Özhatay, 2001). Türkiye orkideler bakımından da zengindir ve 30 kadar orkide taksonu endemiktir. Bunlara örnek olarak Epipactis helleborine ssp. bithynica, Dactylorhiza osmanica var. anatolica, Ophrys oestrifera ssp. karadenizensis, Ophrys isaura, Ophrys phrygia verilebilir (Kreutz vd., 2009).

43

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Tü r ki ye’n i n Ve j e t a s yo n Ya p ı s ı Necmi Aksoy, Gül Nilhan Tuğ, Özgür Eminağaoğlu

A

Türkiye’nin ana vejetasyon tipleri

nadolu, Afrika-Asya kıtaları ile Avrupa kıtasının birleşim yerinde bulunmasından dolayı birçok canlı türünün kıtalar arası geçişinin yaşandığı doğal bir köprü konumundadır. Bu yapı değişken arazi yapısıyla birleşince zengin bir bitki türü ve bitki toplumu çeşitliliğinin oluşmasına neden olur. Bundan dolayı 11000’e yakın bitki taksonu doğal yayılışını Türkiye’de yapar ve bunların %35’i de (≈3500) endemik olarak bulunur.

Türkiye’de 5 ana vejetasyon tipi hâkimdir. Bunlar Orman, Maki, Garig, Step ve Alpin vejetasyon tipleridir. Bu vejetasyon tipleri aşağıda özetlenmiştir.

Orman Vejetasyonu

Bu coğrafi özelliğinden dolayı Türkiye bazı cins, seksiyon, tür ve diğer bazı taksonomik grupların primer ya da sekonder merkezi, yani gen merkezi olarak kabul edilir. Bunlara; Isatis, Draba, Alyssium, Astragalus, Alcea, Phlomis, Salvia, Verbascum, Scrophularia, Veronica, Campanula, Anthemis, Centaurea, Achillea, Allium ve Iris cinsleri örnek verilebilir. Odunsu yapıdaki taksonlara örnek olarak Quercus cinsine ait 17 türü örnek gösterilebilir. Bu durum Quercus cinsinin Anadolu’daki genetik zenginliğinin göstergesidir. Bunun yanında ağaç ve yüksek boylu çalı türleri 300 civarında olup bunlar arasında en dikkat çeken cinsler Sorbus, Malus, Mespilus, Crataegus, Amygdalus, Prunus, Cerasus, Cotaneaster ve Pistacia’dir. Bu durum meyve ağaçlarının gen merkezinin de Anadolu olduğunu gösterir. Anadolu aynı zamanda, orman ağaçları olarak Abies, Picea, Cedrus, Juniperus, Liquidambar, Castanea cinslerinin de gen merkezi olarak gösterilebilir (Ekim, 1995 ve 1996).

Ülkemizde bulunan en önemli vejetasyon tiplerinin başında orman vejetasyonu gelir. Değişik yapı ve özellikteki orman vejetasyonu ülke alanının yaklaşık % 27’ini oluşturur. Orman vejetasyonu, Avrupa-Sibirya, Akdeniz ve İran-Turan flora alanlarına (Davis ve diğ., 1971; Davis, 1965; Yaltırık, 1974; Anşin, 1983) göre önemli bir çeşitlilik gösterir. Avrupa-Sibirya (Euro-Siberian) Flora Alanındaki Orman Vejetasyonu Quercus-Carpinus-Fagus Orman Alanları: Bu orman alanları, Karadeniz sahilleri boyunca Trakya, Istranca Dağları ile Kazdağları, Uludağ ve Marmara Bölgesinde karışık ormanlar oluşturur. Doğu Karadeniz Bölgesinde, Ordu İli Melet Irmağı doğusunda Kafkas florasının etkisindeki kolşik (Colchis) alt flora elementlerde artış görülür. Batı kısmında kalan bölgede Öksin (Euxine) alt flora bölgesinde Kafkas flora elementlerinde düşüş görülür. Öksin alt flora alanının Karadeniz’e dönük kuzey yamaçları ile Marmara Denizi’ne kuzey kısmı dönük olan Uludağ silsilesinin kuzey yamaçlarında 700-800 m’ye kadar yarı kurakçıl Quercus sp. ormanları ve (700) 800-1200 m arasında nemcil Quercus-Fagus orman alanları yayılır. Önemli taksonlar Quercus petraea subsp. iberica, Q. p. subsp. petraea, Q. frainetto, Q. robur subsp. robur, Q. hartwissiana, Fagus orientalis, Carpinus betulus, Carpinus orientalis, Castenea sativa, Acer campestre, A. trautvetteri, A. platanoides, A. hyrcanum, Alnus glutinosa subsp. glutinosa, Sorbus torminalis, Tilia tomentosa, T. rubra subsp. caucasica gibi ağaçlar hâkim olarak orman kuruluşuna katılırlar. Kolşik kesimindeki Quercus-Carpinus-Fagus ormanlarının yapısı öksin kesiminden oldukça farklıdır. Tilia tomentosa, Alnus glutinosa subsp. glutinosa, Quercus frainetto, Coryllus colurna gibi odunsu taksonlar kolşik kesimde bulunmazlar. Karadeniz ardı kesimlerde Quercus-Carpinus-Fagus toplumuna daha çok kurakçıl karakterli meşe taksonları, özellikle Quecus petraea subsp. iberica ve Q. macranthera subsp. syspirensis katılır (Davis ve diğ, 1971; Zohary, 1973; Yaltırık, 1974).

Bu bitkisel çeşitliliğin içerisinde birbirleriyle etkileşim içinde olan birçok bitki vejetasyonu vardır. Orman vejetasyonu, bunların içerisinde en önde gelen bir bitki vejetasyondur. Orman vejetasyonu, insanlık tarihinin gelişiminden günümüze kadarki dönemde kendi biyolojik evriminin dışında insan-doğa etkileşimlerinden en fazla etkilenen bitkisel vejetasyon durumuna gelmiştir (Aksoy, 2000). Bir bölgenin bitkisel yapısı (flora) ve bu bitkisel yapının oluşturduğu toplumlar (formasyonlar) ile buna bağlı olarak oluşan bitki vejetasyonlarının sınırları, bitkilerin sosyolojik evrimiyle sürekli değişmekte ve buna bağlı olarak yeni bitki birlikleri oluşmaktadır. Bu bitkisel birimlerin kesin sınırlarını belirlemek oldukça güçtür. Çünkü bitki formasyonlarındaki vejetasyon birimleri birbirleriyle ilişki içinde bulunmakta olup sürekli değişken dinamik bir yapı gösterir (Aksoy, 2000). Bu bölümde, ülkemiz doğasında bulunan vejetasyon tipleri ele alınmıştır. Vejetasyon önce “Ana Vejetasyon Tipleri” ve Özel Vejetasyon Tipleri” şeklinde ikiye ayrılmış ve bunlara ilişkin detaylar aşağıda verilmiştir.

Fagus-Abies Orman Alanları: Karadeniz’e paralel olarak uzanan dağların 1200 m ve üstü yükseltilerinde, bazı bölgelerinde 1800-1900 m yükseltilere kadar Fagus orientalis ormanları bulunur. Orman bileşimini, oluşturan iğne yapraklı taksonlara göre toplumsal yapısı değişir. Bu türler; Abies nordmannina subsp.nordmanniana, A.n. subsp. bornmuelleriana, A.n. subsp. equi-trojani, Pinus nigra subsp. pallasiana’dır. Bunlardan başka Kolşik kesimde Picea orientalis ve tüm Karadeniz ardı kesimlerdeki güney yamaçlarda Pinus sylvestris genellikle Abies ve Picea türlerinin yerini alır. Fagus orientalis kuzeydeki yayılışının dışında, buzul devrinde, bitki göçleriyle Anadolu çaprazı üzerinden güney Anadolu’ya inmiştir. Amanos dağları (Hatay) ve uzantısı olarak devam eden Gavur Dağları (Göksun-Andırın) bölgesinde öksin karakterli bitkilerle orman oluşturur (Davis ve diğ, 1971; Zohary, 1973; Yaltırık, 1974). Picea-Abies-Pinus Orman Alanları: Picea orientalis genellikle Abies nordmannina ve Pinus sylvestris gibi iğne yapraklı ve Fagus orientalis, Acer trautvetteri gibi geniş Ünal Akkemik

44

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Tü r ki ye’n i n Ve j e t a s yo n Ya p ı s ı

Akdeniz (Mediterranean) Flora Alanındaki Orman Vejetasyonu Ege’deki Orman Vejetasyonu: Batı Anadolu’da 0-350 (400) m arasında maki vejetasyonu hâkimdir. Orman alanlarında, 400-700 m yükseltiler arasında, Pinus brutia, P. pinea ve Quercus ithaburensis subsp. macrolepis türleri saf ya da karışık halde ormanlar oluşturur. Ege Denizi’ne dik uzanan vadiler sayesinde, Pinus brutia iç taraflara doğru sokulur. Üst Menderes Havzası’nda (Çivril-Denizli), 1000-1300 m arasında saf veya karaçamla karışık ormanlar oluştururlar. 700-800 m’den sonra Pinus nigra subsp. pallasiana ormanları izlenir. Karaçam ormanları bu yükseltiden alpin kuşağa doğru saf ormanlar oluşturur. Ege bölgesindeki yüksek dağlarda da, Sandras, Murat, Honaz Dağları ve Akdağ’da Alpin kuşağındaki ağaç sınırı 1800-1900 m arasında değişir. Bunun yanında, boylu ardıç (Juniperus excelsa), ve kokulu ardıç (J. foetidissima) karaçamla ve meşelerle karışarak bozuk karakterli orman oluştururlar (Davis ve diğ, 1971; Zohary, 1973; Yaltırık, 1974).

Ünal Akkemik

yapraklı taksonlarla orman oluşturur. Picea orientalis 1400- 1500 m ve 1800-1900 m yükseltiler arasında bulunur. Karadeniz ardı kesimlerde, kurak güney yamaçlarda Picea orientalis yerini Pinus sylvestris’e bırakır. Bu tür, Abies ve Picea türlerinin aksine Karadeniz’in iç kesimlerinde de orman oluşturabilir (Davis ve diğ, 1971; Zohary, 1973; Yaltırık, 1974).

Ünal Akkemik

Güney Anadolu Orman Vejetasyonu: Toroslar, Güney Anadolu’da doğu-batı doğrultusunda Akdeniz’e paralel olarak uzanır. Kıyı şeridinden ani yükselimlerle 2000 ile 3000 m üzerinde birçok yüksek tepeden oluşmuştur. Bu değişken jeolojik yapı birden fazla vejetasyon birimlerinin iç içe bulunmasına neden olmuştur. Deniz seviyesinden yukarılara doğru çıkıldığında, 0-600 (800) m arasında maki vejetasyonu hâkim olarak görülür. Ancak, Pinus brutia 0-1300 m arasında yayılış yapar ve 1000-1300 m arasında saf ormanlar kurar. Bunun dışında genellikle maki elemanları ile birlikte yayılır. 1300 m’den sonra Cedrus libani karışık ya da saf ormanlar oluşturarak 2000 m’ye kadar yayılır. Torosların bazı bölgelerinde Cedrus libani’nin ağaç sınırı 2300 m’ye kadar çıkar. Bu yükseltiler arasında Abies cilicica subsp. isaurica, A. c. subsp. cilicica, Juniperus phoenica, J. foetidissima, J. excelsa, J. drupacea, Quercus libani, Acer monspessulanum, A. sempervirens, A. hyrcanum, Fraxinus ornus subsp. cilicica gibi ağaçlarla birlikte bulunur. Cupressus sempervirens Antalya’nın batısında 400-1100 m arasında saf ya da Pinus brutia, Quercus coccifera, Ceratonia siliqua ile karışarak orman oluşturur. Pinus halepensis orta Torosların güneyinde Adana-Kozan arasında 0-600 m yükseltilerde, Pistacia terebinthus, Phillyrea latifolia, Arbutus andrachne, Sytrax officinalis, Myrtus communis, Olea europea var. sylvestris gibi maki bitkileri ile karışarak orman oluşturur (Davis ve diğ, 1971; Zohary, 1973; Yaltırık, 1974).

Ünal Akkemik

45

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Tü r ki ye’n i n Ve j e t a s yo n Ya p ı s ı

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

İç Anadolu Bölgesindeki orman formasyonundan step karakterli bitki formasyonuna geçiş evreleri belirgindir. Bu geçişte antropojen etkenlerin yanında iklim yapısındaki değişikliğin de önemli etkisi vardır.

(İran-Turan) Irano-Turanian Flora Alanındaki Orman Vejetasyonu Bu flora alanı; İç Anadolu’yu Doğu Anadolu’dan ayıran, kuzey-güneybatı yönünde uzanan Anadolu yan hattı ile ikiye ayrılır. İç ve Doğu Anadolu’daki orman vejetasyonun yapısı birbirinden oldukça farklıdır. Genellikle iki bölgede de step karakterli vejetasyon hâkim olsa da, farklı yapıda orman vejetasyonları görülür. İç Anadolu’da karaçam, meşe ve ardıçlardan oluşan orman vejetasyonu ile iç kesimlerde step vejetasyonu hâkimdir. Pinus nigra subsp. pallasiana, İç Anadolu platosunu çevreleyen kuzey Anadolu sıra dağları, batı Anadolu sıra dağları ve güney Anadolu dağlarının (Orta Toroslar) arka kesimlerinde yayılarak stepe sokulur. Burada karaçam yer yer; Juniperus foetidissima, J. excelsa, J. oxycedrus, Quercus cerris, Q. pubescens, Q. infectoria subsp. boissieri, Pyrus eleagnifolia, Sorbus umbellata, Cotoneaster nummalaria, Amygdalis orientalis, Prunus domestica subsp. insitita, Crateagus orientalis, C. monogyna, Populus tremula, Colutea cilicica, Genista tinctoria, Chamaecytisus pygmaeus, Berberis vulgaris, B. crataegina, Cistus laurifolius, Viburnum lantana gibi bitki türleri ile birlikte yayılış yapar. İç Anadolu’daki karaçam ormanlarında antropojen etkilerden dolayı regresif (gerileyen) bozulma evreleri görülür (Davis ve diğ, 1971; Zohary, 1973; Yaltırık, 1974). Aşağıdaki şemada bozulma aşamaları verilmiştir:

Doğu Anadolu’daki orman vejetasyonunun yapısı; Juniperus ve yaprağını döken Quercus türlerinden oluşan ormanların bozulması sonucu meydana gelen, çalı yapısında bulunan bir vejetasyondur. Bu bölgede uzun yıllar sonucunda antropojen etkilerden dolayı çalı yapısında eski orman vejetasyonu kalıntıları bulunur. Juniperus excelsa, J. oxycedrus, Pinus sylvestris, Quercus robur subsp. pedunculiflora, Q. petraea subsp. pinnnatiloba, Q. brantii, Q. macranthera subsp. syspirensis, Q. libani, Q. infectoria subsp. boissieri gibi odunsu taksonlar yayılış yapar. Doğu Anadolu’nun kuzey bölgesinde, yağışça fakir kurak yetişme ortamlarında sarıçam ormanları bulunur. Özellikle bu bölgedeki sarıçam ormanlarında antropojen etkilerden dolayı bozulmalar görülür. Doğu Anadolu’daki yüksek dağlarda (Ağrı, Nemrut vb.) 2100-2800 m arasında saf ya da karışık bodur halde Populus tremula ve Betula pendula meşcereleri vardır (Mayer ve Aksoy, 1998). İç Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgelerindeki temel farklardan biri de yükseltidir. İki bölgeyi ayıran ve Anadolu çaprazı olarak adlandırılan doğal sınırın doğusunda yükselti birden bire artar ve buna bağlı olarak da flora önemli bir değişiklik gösterir. Güneydoğu Anadolu bölgesinde yarı kurak dağlık alanlarda meşelerce zengin ormanlar ve daha alçak yarı kurak dağlık alanlarda da antropojen etkiler sonucu oluşan orman stepi bulunur. Bölgede; Juniperus excelsa, J. oxycedrus, Quercus robur subsp. pedunculiflora, Quercus brantii, Q. libani, Q. infectoria subsp. boissieri, Q. cerris, Sorbus umbellata, Crateagus aronia, Cerasus microcarpa, Amygdalus communis, Amelanchier integrifolia, Rhamnus kurdicus, Pictacia eurycarpa, P. khinjuk, Paliurus spina-christii, Fontenansia phillyreoides, Fraxinus angustifolia subsp. syriaca, Celtis tournefortii, Anagyris foetida, Betula pendula gibi odunsu taksonlar yaygındır. Buradaki meşe ormanlarının çoğu tahrip olmuş ve normal orman kuruluşundan uzak bir yapısı vardır. Alçak bölgelerde yazları yağışsız veya az yağışlı stepten yarı çöl karakterine kadar değişen yetişme ortamlarında Artemisia herba-alba bitkisinin oluşturduğu step vejetasyonu bulunur (Mayer ve Aksoy, 1998).

Pinus nigra ormanı Quercus pubescens ormanı Pyrus eleagnifolia-Prunus domestica subsp. insitita park ormanı Crataegus orientalis Juniperus excelsa-J. oxycedrus çalılığı Cistus laurifolius bodur çalılığı

46

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Tü r ki ye’n i n Ve j e t a s yo n Ya p ı s ı

Aşağıda Türkiye’de yaygın görülen maki tipleri verilmiştir: • Quercus coccifera makisi; 300 ile 1200 m yükseklikler arasında kırmızı renkli Akdeniz topraklarında, Phillyrea latifolia, Cistus creticus, Daphne sericea, Pistacia terebinthus, Arbutus andrachne, Sytrax officinalis gibi boylu çalılardan oluşur. • Olea europea makisi; Kırmızı renkli topraklar üstünde 700-1000 m arasında yayılır. Phillyrea latifolia, Pistacia terebinthus subsp. palaestina, Palirus spina-christi, Calicotome villosa gibi bitki türleri bulunur. • Arbutus andrachne makisi; Akdeniz kırmızı toprağı üstünde 300-900 m arasında yayılış gösterir. Quercus cocccifera, Phillyrea latifolia, Sytrax officinalis, Cistus creticus, Rhamnus oleoides, Ostrya carpinifolia, Quercus infectoria subsp. boissieri gibi bitki türleri bulunur. • Ceratonia siliqua-Laurus nobilis makisi; Akdeniz kırmızı toprağı ve kırmızımsı esmer toprak üzerinde 50-850 m arasında, Pistacia terebinthus subsp.palaestina, Quercus cocccifera, Daphne sericea, Palirus spina-christi, Juniperus oxycedrus gibi bitkilerin oluşturdukları vejetasyon birliğidir (Mayer ve Aksoy, 1998; Aksoy, 2000). Genellikle Akdeniz vejetasyon tipine özgü her dem yeşil bitki türlerinin bulun-

Hulusi Yıldız

Maki Vejetasyonu Maki, Akdeniz bölgesindeki iklim şartlarına ve yetişme ortamına uyum sağlamış, sert yapraklı, sık dallı herdem yeşil 2 m veya daha boylu çalılardan oluşan bitki topluluğuna denir. Makinin yetişme ortamı, sığ ve kurak uç yetişme ortamlarında bulunur. Maki, Akdeniz ikliminden kaynaklanan “klimatik klimaks” yapısındadır. İklimden kaynaklanan bu doğal klimaks bitki örtüsüne primer maki de denir. Bazı alanlarda maki, antropojen etmenlerden dolayı orman vejetasyonunda bozulmalar sonucu oluşan “sekonder klimaks “ yapısında da bulunabilir. Orman vejetasyonunun tahribi sonucu oluşan maki örtüsüne de sekonder maki denir. Sekonder maki, sığ ve kurak yetişme ortamında bulunur ((Davis ve diğ, 1971; Zohary, 1973; Yaltırık, 1974).

Necmi Aksoy

Kötü yetişme ortamı koşullarında bulunan sekonder maki alanlarında, alanın eski haldeki vejetasyon yapısına dönüşmesi antropojen etkinin ortadan kalkmasından sonra öncü bitkilerin oluşturduğu ön ormanla başlar. Akdeniz bölgesindeki büyük alan bozulmaları bu şekildeki antropojen etkiler sonucunda oluşmuş, yer yer ön ormanlar gelişmiştir.

madığı  Avrupa-Sibirya Flora bölgesinde; antropojen etkilerle çalılığa dönüşen (=şbilyak) karaktere sahip, Laurus nobilis ormanı bulunmaktadır. Bu orman tipinde, Buxus sempervirens, Laurocerassus officinalis, Ilex colchica, Juniperus oxycedrus  gibi her dem yeşil çalı türleri bulunur. Bu maki türüne yalancı maki “ pseudo-maki” denir.

47

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Tü r ki ye’n i n Ve j e t a s yo n Ya p ı s ı

Garig (= Frigana) Vejetasyonu

türleri geniş alanlarda step karakterli vejetasyon oluşturur. İç Anadolu stebinde; Astragalus microcephalus, Convolvulus linatus, Silene aquilis, Maribium parviflorum, Peganum harmala, Dianthus anatolicus, Minuartia anatolica, Teucrium polium, Polygala anatolica, Arabis caucasica, Artemisia herba-alba, Acantholiman venustum, otlatılan alanlarda Erygnium campestre, Euphorbia macroclata, Phlomis armeniaca, Ajuga salicifolia, Onosma tauricum, Cerinthe minor, tuzcul alanlarda, Agrophyron prostrarum, Polygonum maritumum, Juncus gerardi, Salsola kali, Atriplex tatarica, Limonum globuliferum, Salicornia herbacea, Suaeda prostrata gibi bitki türleri bulunur (Davis ve diğ, 1971; Zohary, 1973; Yaltırık, 1974).

Garig; Akdeniz flora alanında, toprağın çok taşlı ve sığ olduğu, çok kurak alanlarda antropojen etkilerle maki vejetasyonunun yerini alan, 0,5- 1 m boyunda olan bodur çalılardan oluşur. Kurakçıl alanlarda bulunduğundan, toprak-su ilişkisini dengede tutabilmek için bitkilerin kökleri derine inebilen kazık kök şeklinde gelişmiştir. Bitkilerin gövdelerinde dikenler ve yapraklarında ise transpirasyonu azaltıcı; yüzeylerde küçülmeler, beyaz keçemsi tüyler ve deri gibi sertleşmeler görülür. Bu bitkilerin çoğu, bodur çalı (nano phanorophytes) ile çok yıllık, küçük boylu yarı odunsu yapıdadır (chamaephytes). Sarcopoterium spinosum, Coriodotymus capitatum, Cistus salviifolius, C. creticus, C. parviflrus, Satureja tymbra, Genista acanthoclada, Phlomis viscosa, Calicotome villosa, Erica manipuliflora, Rosmarinus officinalis, Lavandula stoechas, Salvia triloba, Teucrium divaricatum gibi bitkiler garig vejetasyonu elemanlarına örnek verilebilir (Davis ve diğ, 1971; Zohary, 1973; Yaltırık, 1974).

Ünal Akkemik

Step Vejetasyonu Iran-Turan flora alanı; İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin en önemli vejetasyon tipidir. Step vejetasyonunda çok yıllık, derin odunsu köklü (chamaepyhtes) yapıda, yastık oluşturan bitkiler yaygındır. Astragalus, Acantholimon, Thymus, Eryngium, Artemisia, Dianthus, Sitipa, Teucrium, Phlomis, Euphorbia

Çağlar Uğurlu

Doğu Anadolu’daki yüksek düzlükler genellikle ormansız durumdadır. Antropojen karakterde sekonder gelişim tipi olarak step vejetasyonu görülür. Özellikle bu vejetasyon otsu bitkiler bakımdan zengindir. Başlıca türler; Dactylis glomerata, Festuca taurica, Astragalus bicolor, Tsalpi arvense, Artemisia austriaca, Silene dichotoma, Minuartia verna, Linum austriacum, Teucrium polium, Sitipa barbata, Vicia tenuifolium, Gypsophila elegans, Nonea pulla, Potentilla incinata, Stachys atherocalyx gibi bitki türleridir (Mayer ve Aksoy, 1998). Güneydoğu Anadolu’ da, alçak kesimlerdeki yazları yağışsız veya az yağışlı stepten yarı çöle kadar değişen durumlarda step vejetasyonu bulunur. Çoğunlukla kirpi yastığı yapısındadır. Bölgedeki step vejetasyonu; Artemisia herba-alba, Phlomis bruguieri, Teucrium polium, Phlomis kurdica, Astragalus lanigerus, Centauria rigida, Euphorbia macroclada, Verbascum glomerata, Centaurea laxa, Poa sinaica, Salsola vermiculata, Alyssum marginatum gibi bitkilerden oluşur (Mayer ve Aksoy, 1998).

Alpin Vejetasyon Alpin vejetasyonu, yüksek dağlık kesimlerdeki orman ve ağaç sınırında 1700-1800 m’den sonra yastık çalıları ile otsu bitkilerden oluşur. Ege, Akdeniz, Doğu Anadolu ve özellikle Doğu Karadeniz bölgesindeki yüksek dağlarda, orman sınırından dağların en yüksek kademelerine kadar yayılır. Doğu Karadeniz bölgesinde, Juniperus communis Ünal Akkemik

48

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Tü r ki ye’n i n Ve j e t a s yo n Ya p ı s ı

Longoz – Subasar Ormanları Longoz terimi dilimize Bulgarca’dan geçmiş bir terimdir ve özellikle Trakya bölgesindeki İğneada Su Basar Ormanları için kullanılmaktadır. Terim Türkçe olmamakla birlikte kullanımı yaygınlaşmış ve diğer subasar ormanlar, taşkın ormanları ve dere kenarı ormanları içinde kullanılmaktadır (Pavlov and Dimitrov, 2002. Kavgacı, 2007, Mattfeld, 1971. Pamay 1967).

Ünal Akkemik

subsp. nana, Vaccinium vitis-idea, Rhododendron luteum, R. simirnowii, R. caucasica, R. ungernii, Anemone blanda, Colchicum autuminale, Veratum lobelianum, Crocus vallicola, C. sharojani, Gagea arvensis, Primula eliator, Ajuga orientalis, Helichrysum graveolens, Trifolium polyphyllum, Alchemilla caucasica, Gentinelia cacucasica gibi türler bulunur. Ege ve Akdeniz bölgesindeki yüksek dağlık alanlarda kirpi yastığı bitkileri ağaç sınırından sonra subalpin karakterdeki hâkim vejetasyonu oluşturur. Acantholimon, Astragalus, Acantopyhllum, Onobrichys, Ononis, Gypsophylla, Euphorbia ve Genista türlerinden oluşan kirpi yastığı çalıları birliği yaygındır. Toroslardaki yüksek dağlarda, alpin vejetasyon karakteristik olarak, taş döküntüsünde yetişen bitkiler, buğdaygil çayırları, yastık oluşturan bitkiler, kayalık alanda yetişen bitkiler ve su kaynağı ve yüksek dağ göllerinde yetişen bitkilerin oluşturduğu vejetasyondur. Arabis alpina subsp. caucasica, Iberis taurica, Globularia vulgaris, Alyssum agrophyllum, Crepis tauricola, Chrysanthemum armenum, Inula acualis, Taraxacum primigenium gibi bitkiler yaygındır. Doğu Anadolu’nun yüksek dağlarındaki yaylalarda, toprağı hasır gibi örten otsu bitkilerden oluşan bir vejetasyon hâkimdir. Özellikle Ağrı Dağı gibi yüksek dağlarda, dikenli bitkiler (Alhagi pseudoalhagi), taşlık alanlarda (Artemisia), dağlık çayırlarda (Stipa, Scale montanum, Poa araratica gibi) değişken karakterli bitkilerden oluşan alpin vejetasyon yapısı bulunur (Mayer ve Aksoy, 1998; Aksoy, 2000).

Ünal Akkemik

Tropikal kuşağın subasar/sualtı Mangrov ormanlarının eşdeğeri olan subasar ormanlar ülkemizin bulunduğu ılıman kuşakta yok denecek kadar azdır. Ülkemiz içinde bulunduğu kuşağın en geniş subasar orman ekosistemine sahiptir. Suyun varlığı ve devamlılığı bu ormanların temel sorunudur. Aynı zamanda, taban arazilerde yeralan bu ekosistemlerin üzerinde kurulduğu toprağın verimliliği nedeni ile arazi kullanım talebi de ayrı bir tehdit olarak algılanmaktadır. İğneada bölgesindeki longoz olarak bilinen subasar ormanlar ve bu ormanların çevresindeki kuru dereler boyunca yayılış gösteren dere kenarı (riparyan) ormanları bölgedeki sulak alan ormanlardır. İğneada ve çevresi sahip olduğu çeşitlik ve bu çeşitliliğin hassaslığından dolayı, sadece Türkiye için değil, tüm Avrupa ve dünya için önemli bir bölgedir. İğneada Alüvyal-Subasar Longoz Ormanları’nın oluşum süreci, dokusu, gelişimi, morfolojik özellikleri, suyun mekanik etkisi, kimyasal etkisi ve biyoçeşitlilik yönünden özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir: Denize doğru akan derelerin getirdiği alüvyonlar denizi doldurarak alüvyal toprağı oluşturmuştur. Subasar-alüvyal ormanların bulunduğu her yerde karadan denize doğru sırası ile orman, dere, subasar alüvyal orman, sazlık/bataklık saha, göl, kıyı bandı, deniz ekosistemleri ile saha karakterize olur. Alüvyal ormanların bulunduğu yerlerin temel karakteristiğini yukarıdaki bileşenler oluşturmaktadır.

Türkiye’nin özel vejetasyon tipleri Türkiye’nin ana vejetasyon tipleri dışında, Anadolu ve Trakya, değişken jeomorfolojik yapıdan ve fitocoğrafik özelliklerinden kaynaklanan, biyolojik çeşitlilik bakımından zengin, nadir özel habitatları içinde barındıran vejetasyon tiplerine sahiptir. Bunlar; Longoz ( Subasar Ormanları), Halofitik (Tuzcul), Kıyı kumulları, Kayalık vejetasyon, Riperian vejetasyon, Jipsli ( Jipsikol) alanlar ve Turbalık alanlar (Kılınç ve Kutbay, 2004; Tuğ, 2013) olarak belirtilmiştir.

İğneada ve çevresindeki habitat tipleri alanın jeolojisi ve topoğrafyasına bağlı olarak dar vadilerin şekillendirdiği meşe türlerinin hakim olduğu ormanlar, göller, bataklık, dere, kumul ve deniz ekosistemlerinin yayıldığı heterojen bir yapıya sahiptir. Ekosistem ve habitat çeşitliliği beraberinde zengin bir biyoçeşitlilik oluşturmaktadır.

49

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Tü r ki ye’n i n Ve j e t a s yo n Ya p ı s ı

yaklaşık olarak 2500-3000 halofit türü bulunmaktadır (Khan & Duke, 2001). Bunların yaklaşık 700’ü Akdeniz iklim bölgesinde yayılış göstermektedir (Choukr-Allah, 1991). Halofitler benzer familyalarda birleşerek (konvergens) evrimleşmişlerdir. Halofit bitkiler için tuzlu ortam stres faktörü oluşturmaz. Ancak, diğer bitkiler için stresli bir ortam olan tuzlu habitatlar gelişme ve üreme üzerinde olumsuz etkiye sahiptir. Bunlar yüksek tuz konsantrasyonuna toleranslı başlıca Amaranthaceae, Potamogetonaceae, Hydrocharitaceae, Plumbaginaceae, Zygophyllaceae, Tamaricaceae, Frankeniaceae ve Rhizophoraceae familyalarının üyeleridir (Waisel, 1972; Yaprak & Tuğ, 2006).

Alanın sahip olduğu yüksek biyolojik çeşitliliğe Özhatay ve arkadaşları (2003) tarafından dikkat çekilmiş ve önemli bitki alanlarımızdan biri olarak kabul edilmiştir. Yaltırık ve Efe (1988) Trakya ve İğneada Subasar (Longoz) Ormanları vejetasyonunu genel olarak incelemişlerdir. Sulak alan ve subasar ormanların ekolojik ve biyolojik açıdan sahip oldukları önem son yıllarda daha fazla anlaşılmış ve bu vejetasyon tipleri üzerine yapılan çalışmalarda da belirgin bir artış olmuştur. Balkanlarda ve Orta Avrupa’da subasar orman topluluklarına ait çok fazla sayıda bitki sosyolojisi çalışması bulunmaktadır. İğneada Subasar Ormanlarında eğim çok düşüktür. Bu ormanların çevresinde ise belirli bir eğimle yeryüzü şeklinde bir yükselme görülmekte ve dar dere vadilerinin şekillendirdiği bir arazi yapısı ortaya çıkmaktadır. Özellikle kış ve ilkbahar aylarında yağışların artması, subasar ormanlara ulaşan dere sularının fazlalaşması, taban suyunun yükselmesi, derelerin denize ulaştığı ve göllerin de denizle bağlantısı olan noktalarının kısmen veya tamamen kumlarla kapanması nedeniyle dönemsel ve yöresel olarak su taşkınları yaşanmaktadır. Bu nedenle bu ormanlar subasar orman veya longoz olarak isimlendirilmektedir.

Kumul Vejetasyonu Kum ve kumul birbirinden ayrı düşünülemeyecek kavramlardır. Kum, çapı 0,002 ile 2 mm arasındaki parçacıklardan oluşan, ayrışmaya karşı dayanıklı, mineraller bakımından zengin bir toprak öğesidir. Rengini kendisini oluşturan kaya parçası ve içeriğindeki maddelerden alır. Bir yerde kumul oluşabilmesi için kumulun bulunduğu yerde bir kum kaynağının olması gerekmektedir (Atay, 1972). Ancak her kumlu alanda, kumul oluşumu görülmez. Kumulun oluşabilmesi için bazı etmenler tarafından da desteklenmesi gerekmektedir. Kuraklık, rüzgârın şiddeti, topoğrafik yapı, fakir bitki örtüsü, tarımsal, yapısal ve rekreasyonel çalışmaları nedeniyle insanlar ve evcil hayvanlar kumul oluşumunu etkileyen etmenlerdendir (Hepcan ve Güney, 1997).

İğneada Longozu üzerine yapmış olduğu çalışmada Kavgacı (2007) toprağın su baskınına uğrama durumu ve nem içeriğine göre bitki örtüsünü ortaya koymuştur. Buna göre belli zamanlarda su baskınına uğrayan alanlarda hakim olan türleri Fraxinus angustifolia, Alnus glutinosa, Carpinus betulus, Quercus robus, Ulmus laevis, U. minor, Acer campestre, A. trautvetteri ve Juglans regia olarak belirlemiştir. Toprak nem içeriğinin yüksek olduğu alanlarda ise Quercus frainetto, Q. petraea, Q. cerris’e habitat özelliklerine bağlı olarak Carpinus orientalis, Fraxinus ornus ve nemin azaldığı yerlerde ise nem isteği yüksek olmayan çalı ve otsu türlerin örtüşünün yüksek olduğunu belirtmiştir. İğneada Longozunun bitki çeşitliliği fitocoğrafik bakımdan incelendiğinde Avrupa-Sibirya fitocoğrafya bölgesine ait taksonların baskın olduğu görülmektedir (Kavgacı 2007). Avrupa Sibirya fitocoğrafya bölgesine ait taksonlara yer yer Akdeniz bölgesi taksonları eşlik etmektedir. Raunkiaer’in yaşam formlarına göre bir değerlendirme yapıldığında ise hemikriptofitlerin ve fanerofitlerin baskın olduğu bir bitki örtüsü bulunmaktadır (Kavgacı 2007).

Kumullar, sınırlı yayılış gösteren endemik ve nadir türleri içeren zengin bitki örtüsüne sahip özel ekosistemlerdir. Akdeniz ve Avrupa’da yer alan kumullarla karşılaştırıldığında, Türkiye’nin Kuzey Kumulları, bitki örtüsü ve içerdikleri endemik türlerin sayısı bakımından eşsizdir. Türkiye’nin kuzeyinde yer alan kumullar, Türkiye’de tehlike altında bulunan bitki türlerinin % 8,5’ini, diğer bir deyişle, her 12 türden 1’ini barındırmaktadır. Bu durum, kumulların botanik açıdan ne kadar önemli olduğunu göstermektedir (Byfield ve Özhatay, 1996). Ekim ve ark (1989) tarafından hazırlanmış olan “Türkiye’nin Tehlike Altındaki Nadir ve Endemik Bitkileri” isimli kitapta Türkiye’de toplam 106 tane tehlike altında bulunan takson belirtilmiştir. Listede kayıtlı olan bu bitki türlerinden 29 tanesinin Kuzey kumulları üzerinde yetiştiği tespit edilmiştir ve Kuzey kumullarında yapılan çeşitli çalışmalar sonucunda bu listeye 8 tür daha ilave edilmesi önerilmiştir. Listeye eklenmesi önerilen 8 bitki türü şunlardır: Anagallis minima, Hydrocotyle vulgaris, Kyllinga brevifolia, Trifolium omithopodioides, Matthiola fruticulosa, çalışma alanlarında da saptanmış olan Peucedanum obtusifolium, Radiola linoides ve Stachys recta subsp. subcrenata’dır. Isatis arenaria ve Linum tauricum subsp. bosphori dünyada doğal olarak bu bölgede yetişen taksonlardır. Doğal yayılma alanlarında da nesilleri tükenme tehlikesi ile karşı karşıyadır (Byfield ve Özhatay, 1996).

Halofitik Alanlar: Dünya üzerinde geniş ve dağınık bir yayılışa sahip olan tuzlu bataklıklar dünya karasal alanının %10’unu kaplamaktadır (O’Leary and Glenn, 1994). Türkiye’de çorak alanların oluşumu diğer kurak ve yarı-kurak ülkelerdeki tuzlu alanlarla benzerlik göstermektedir. Özellikle yetersiz drenaj nedeniyle toprak tuzluluğu tarım alanlarında artış göstermektedir. Türkiye’de tuzlu ve sodyumlu toprakların kapladığı alan 1.515.695 hektardır (Sönmez ve ark., 1996). Topraktaki tuzun kaynağı sulama suları, yüksek yeraltı taban suları ve topraktaki orijinal tuz birikintileridir (Sönmez, 2003). Ayrıca kış aylarında buzlanmaya karşı yollarda yapılmakta olan tuzlama çalışmaları ve tuzlara giden yollardaki tuz kamyonlarından dökülen tuzlar yol kenarlarında yerel tuzlanmaya neden olmaktadır. Karasal tuzcul habitatlar denizel tuzcul habitatlarla karşılaştırıldığında çok daha az ilgi görmüştür. Karasal tuzcul habitatlar sığ yeraltı su tablosu ile karakterize edilmektedir. Bazı durumlarda maruz kalınan yeraltı suyu acı veya tatlı-tuzlu göller oluşturur. Bu tuzluluğun oluşumu suyun kontrolsüz akıtılması, ovayı su basması veya yüzeye yakın olan taban suyundan kaynaklanabilir (Abd El-Ghani, 2000).

Kayalık Vejetasyonu Hemen her yerde bulunmalarına rağmen, kayalık alanlar bu alanlarda yetişen bitkilere ulaşmanın zor olması, düşük ekonomik değerleri ve genellikle düşük biyoçeşitlilik nedeniyle çalışılması çok tercih edilen alanlar değildir. Biraz da bu nedenlerden dolayı kayalık alanlar insan etkisinden uzak daha iyi korunmuş alanlar durumundadır. Bilimsel açıdan baktığımız zaman, doğrudan bu alanları kapsayan floristik, ekolojik, ekofizyolojik, fitososyolojik çalışmaların az olması bu alanları çalışılmak ve keşfedilmek için çok uygun alanlar haline getirmektedir.

Halofit bitkiler genellikle % 0,5 veya daha fazla NaCl’ye tolerans gösteren bitkiler olarak kabul edilirler (Chapman, 1974). Az sayıda bitki türü tuz direnci için yapısal, fenolojik, fizyolojik ve biyokimyasal mekanizmalar geliştirmişlerdir. Dünya genelinde

50

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Tü r ki ye’n i n Ve j e t a s yo n Ya p ı s ı

Ünal Akkemik

Necmi Aksoy

Riparian Vejetasyon

Kayalık habitatlar karasal biyomların çoğunda yer almaktadır ve heterojen olmaları topoğrafya ve vejetasyondaki çeşitliliğe bağlıdır. Kayalık alandaki vejetasyonun floristik çeşitliğini belirleyen faktörler; 1-Üzerinde yetiştikleri kayanın özellikleri; kimyasal yapısı ve içeriği; 2-Kayanın içeriğine (kuartz, granit, kireçtaşı vb.) ve yerel çevre koşullarına bağlı olan erozyon ve parçalanma şekli; 3-Topoğrafya ve mikroiklimdeki varyasyonlar; 4-Bölgesel floristik yapı, paleoiklim ve tarihtir (Parolly, 2004).

Akarsular gibi karasal sulak alanlar yüksek biyoçeşitlilikte çok sayıda bitki ve hayvan türlerini barındırma kapasiteleri nedeniyle önemli ekosistemlerdir. Ayrıca, insan populasyonu için önemli bir kaynak olan suyu sağlarlar. Riparian zonlar akarsular ve çevrelerindeki karasal habitatlar için önemli ekotonlar (geçiş zonları)’dır. Doğal riparian zonlar dünya üzerindeki en çeşitli, dinamik ve karmaşık karasal habitatlardır, ancak çevresel değişikliklere karşı çok hassastırlar. Riparian zondaki büyük değişiklikler sonunda komşu habitatlardaki biyolojik komünitelerin çeşitliliğini de etkiler. Riparian zonların kapladığı alan genellikle su seviyelerindeki dalgalanmalar ve su baskınlarına bağlıdır. Bununla birlikte akarsu boyunca akarsulara organik madde girişi ve akarsuyun fiziksel özelliklerine etki daha geniş bir alanda gerçekleşebilir ve riparian zon belirlenirken bu durum göz önünde bulundurulmalıdır. Akarsu kenarı vejetasyonu sadece dar bir alanı kaplayan, su seviyesindeki değişiklikler ve yüksek toprak nemi ile karakterize edilen hem gerçek riparian vejetasyonu hem de akarsuyu etkileyen daha geniş bir vejetasyon bandından oluşur.

Genel olarak kayalık alanlarda çeşitlilik ve vejetasyon örtüsü nem, kayanın stabilitesi ve tohum çimlenmesi için uygun yerlerin bulunması gibi özelliklere bağlı olarak artmaktadır. Ancak endemizm kayalık alanın benzer habitatlardan izolasyonuna ve kaya yüzeyindeki ekolojik koşulların çevredeki bitkilerin gelip yerleşmesine karşı ne kadar bariyer oluşturduğuna bağlıdır. Kaya yüzeyleri çevrelerindeki habitatlara göre düşük su tutma kapasitesi, besin azlığı, tohumların tutunma ve çimlenme zorluğu, rüzgâra ve güneşe daha fazla maruz kalma gibi faktörlerin bir arada olması nedeniyle çevrelerindeki vejetasyonda yetişen bitkiler için bir bariyer oluşturmaktadır. Böylece, kayalık alanlar genellikle çok özelleşmiş bir vejetasyona sahip olurlar. Bazı bitki grupları bu ekosistemlerde hayatta kalmalarını sağlayacak şekilde özelleşme veya pre-adaptasyonlar göstermektedirler; kurumuş yaprakları yeniden suyla canlandırmak (Cyperaceae, Velloziaceae vb.); kurak ve fakir habitatlara yerleşmelerini sağlayan su depo eden yaprak, bulb veya hava kökleri oluşturmaktadırlar (Orchidaceae, Bromeliaceae, Velloziaceae, Cyperaceae, Cactaceae.. vb.), (Torres Ribeiro, ve diğ., 2007).

Akarsu kenarı vejetasyonunun akarsu ekosistemlerinin üzerinde önemli bir kontrol fonksiyonu vardır. Bu etkiler; 1-Allokton organik madde sağlamak (yaprak döküntüleri ve karasal omurgasızlar dahil), 2-Akarsuya ulaşan besin ve kirleticileri filtrelemek (su kimyasını değiştmek), 3-Nehir kenarlarının stabilizasyonuna yardım etmek ve 4-Su sıcaklığını ve ışığını (aydınlığını) gölgeleme yaparak etkilemektir. Bütün bu etkiler ayrıca akıntı içi primer üretim ve sistemdeki ototrofi ve heterotrofi arasındaki denge üzerinde de doğrudan etkiye sahiptir. Riparian vejetasyonun küçük su akıntıları üzerindeki etkisi büyük su akıntıları üzerindeki etkisinden fazladır (Hickey & Doran 2004).

51

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Tü r ki ye’n i n Ve j e t a s yo n Ya p ı s ı

Jipsikol Vejetasyonu Ülkemizdeki biyoçeşitlilik zenginliğinin bir diğer nedeni de toprak koşullarının çok çeşitli olmasıdır. Jipsli topraklar bu çeşitliliğin önemli bir bileşenidir ve endemik türlerin yoğun olduğu önemli endemizim merkezlerinden ve önemli bitki alanlarındandır. Değişen toprak koşullarına adaptasyon bitkilerin farklılaşması, türleşmesi ile sonuçlanan bir süreçtir. Jipsli topraklar kurak ve yarı kurak iklimlerin etkisi altındaki alanlarda karşımıza çıkmaktadır. Jips (CaSO4.2H2O) (alçıtaşı) suda kolay çözünen yumuşak bir mineraldir. Jips yatakları sularda bulunan çözünmüş kireç, tuz ve silis gibi minerallerin herhangi bir nedenle çökelmesi sonucunda oluşan kimyasal tortul kayalardır. Suyun buharlaşması sonucunda jips çöker. Jipsli topraklar ana materyalin etkin olduğu intrazonal topraklardır. İntrazonal topraklardan halomorfik topraklar altında sınıflandırılır. Jipsli toprak bünyesinde %2’den fazla jips içeren toprak olarak tanımlanır. Jipsli kayalarda kristal, CaSO4.2H2O (2 sulu kalsiyum sülfat) veya anhidrit (CaSO4) şeklinde bulunurlar. Su ile temasına göre anhidrit ve CaSO4.2H2O arasında sürekli dönüşüm olur. Birkaç yüz metre derinlere gömülmelerde jips suyunu kaybederek anhidrite, derinlerdeki anhidritlerde yükselmelerle yüzeye yakın konumlara geldiğinde bünyelerine su alarak jipse dönüşür. Kristalin halde bulunmayan jipsli kaya formu su mermeridir. Jipsli alanlara Türkiye’nin yaklaşık %0,5’ini kaplar (Boyadgiev, 1976) ve bunun büyük kısmı Sivas çevresindedir (Alagöz, 1967). Jipsli topraklar 600-1700 m’ler arasında kurak ve yarı-kurak soğuk ve çok soğuk Akdeniz ikliminin etkisi altındadır. Eğim %30’a ulaşır. Genel örtüş %40 veya %60-70 arasındadır. Yıllık ortalama yağış 400 mm’nin altındadır. Yıllık ortalama sıcaklık 8-12 °C arasında değişir. Ülkemizde jipsli topraklar; Sivas, Erzincan, Kayseri, Malatya (Darende, Gürün) Ankara (Ayaş, Beypazarı, Polatlı Acıkır), Eskişehir (Sivrihisar), Afyon (Emirdağ), Çankırı-Çorum arasında yaygındır. Bu alanlar dışında jipsli topraklar lokal olarak Denizli, Çanakkale-Ezine ve Trakya’da yayılış göstermektedir.

Ünal Akkemik

Riparian vejetasyonu ayrıca nehir yatakları ve banklarının akarsu ve nehirlerde su erozyonu ve baraj oluşturmasına (devrilen ağaç ve düşen dallar, atıklar, organik madde vs.) dirençlerini kanal yapısı ve boyutunu etkileyerek değiştirmesi nedeniyle de önemlidir. Son olarak, akuatik riparian flora ve vejetasyon uzun zamandan beri nehir sınıflandırmalarında bir bileşen olarak kullanılmaktadır. Akuatik vejetasyonun oligotrofik ve mezotrofik nehirlerde genellikle fakir olması nedeniyle bank vejetasyonu akarsuların sınıflandırılmasında daha etkin olabilir. Dünya genelinde en az bozulmuş riparian zonlarda ağaçlar baskındır. Yerel riparian ormanlar nehir su yatağında edafik klimaks oluşturur ve zonlaşma göstermeyen vejetasyona örnektir. Riparian ormanlar hem sucul hem de karasal türleri barındırmaları nedeniyle yüksek biyoçeşitliliğe sahiptirler. Riparian zonlar gibi değişen arazi kullanımı, tarım ve ormancılık faaliyetlerinden çok etkilenirler (Naiman & Decamps , 1997).

Türkiye’de jipsli topraklar üzerinde yayılış gösteren en zengin 10 familya Asteraceae, Fabaceae, Lamiaceae, Brassicaceae, Poaceae, Caryophyllaceae, Liliaceae, Apiaceae, Boraginaceae ve Scrophulariaceae’dir. Bu familyaların jipsli topraklarda bulunan toplam türlere oranı % 71,78’dir. Geri kalan 60 familyaya dağılmış türlerin oranı ise % 28,22’dir. Türkiye’de jipsli topraklar üzerinde 70 familyaya ait 350 cins, 1035 tür ve tür altı takson tespit edilmiştir (Hamzaoğlu ve Aydoğdu, 1993; Civelek, 1994; Akpulat ve Çelik, 2005).

Turbalık Vejetasyonu

Birçok çalışma, riparian ekosistemlerin karasal ve sucul sistemleri birbirine bağlamaları nedeniyle önemli biyoçeşitlilik merkezleri olduğuna dikkat çekmektedir. Bununla birlikte, özellikle endüstrileşmiş ülkelerde insanların kullanımı ve nehir alanlarının değiştirilmesi bu ekosistemlerde ciddi kayıplara neden olmaktadır. Nehir yatağı erozyonu ve riparian habitatı ve türlerinin kaybı bu endüstrileşmenin en önemli sonuçlarıdır. Son yıllarda bu sulak alanların restorasyonu Avrupa’da önemli bir konu olmuş ve Avrupa Birliği ve Su Çerçevesi Direktifleri ile bu konuda çalışmalar geliştirilmiştir. 1991-1998 yılları arasında akarsu restorasyon çalışmalarının sayısı 70’den 206’ya çıkmıştır. Abiyotik habitat koşullarının yeniden sağlanması riparian türlerinin geri dönüşü ile sonuçlanmaktadır. Restorasyon çalışmalarının artmasına karşın bu çalışmaların riparian habitat ve türleri üzerindeki pozitif veya negatif etkileri ile ilgili çok az bilimsel çalışma yapılmıştır.

Bir yerde turbalık oluşabilmesi için yağışın çok, buharlaşma ve akıntının az olması gerekir. Böyle yerlerde bol miktarda su birikeceğinden toprak daima ıslak, havalanma ve bakteri faaliyeti ise çok azdır. Ölen bitki artıkları, oksijen eksikliği ve düşük çevre sıcaklığı nedeniyle çok yavaş bir çürümeye maruz kalırlar. Sonuç olarak turba adı verilen ayrışmamış yosun ve yüksek bitki parçalarından oluşan bir yapı meydana gelir. Turbalık alanlarda ayrışma çok yavaş olduğundan bitki artıklarının gözle görülüp teşhis edilmesi mümkündür (Karamanoğlu, 1951; Kayacık, 1956). Turbalık oluşumu, su bolluğuna bağlı olduğundan turbalık alanlara göl kenarlarındaki bataklıklarda, durgun denecek kadar yavaş akan akarsu kenarlarında ve ıslak vadi tabanlarında rastlanır. Turbalık oluşumunda yıllık yağışın yüksek olması ve yağışın mevsimlere az çok eşit dağılmış olması da etkilidir. Bu nedenle oseyan52

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Tü r ki ye’n i n Ve j e t a s yo n Ya p ı s ı

pens, Salix lanata), yaprak yüzeyinin mum tabakası ile kaplanması (Vaccinium uliginosum), bazılarında yaprak epidermis hücrelerinin kalın bir zarla örtülmesi ve üzerinde kalın bir kutin tabakası oluşması (Andromeda polifolia, Vaccinium oxycoccus, Carex panecea), stomalar içeri gömülmesi ve bazılarında yaprakların küçülmüş veya körelmiş olmasıdır (Equisetum limosum, Scirpus caespitosum, Eriophorum vaginatum, Carex ve Juncus türleri).

ik iklimin görüldüğü çok sayıda göl ve bataklığın bulunduğu kuzey ve batı Avrupa ülkelerinde karakteristik turbalıklar bulunmaktadır. Turbalıkların oluşumunda tabanı oluşturan su geçirmez toprak veya kaya tabakalarının kimyasal özellikleri ve biriken suyun içerdiği besin tuzları oluşan turbalığın tipi üzerinde etken faktörlerdir. Buna göre turbalıklar 2 ana grupta incelenir (Karamanoğlu, 1951; Kayacık, 1956). 1. Düz Turbalık veya Çayır Turbalığı: Besin tuzları bakımından özellikle asiditenin az olduğu ortamlarda ve kireç bakımından zengin su ve topraklarda yetişen bitkilerin oluşturduğu turbalığa “Düz turbalık” veya “Çayır turbalığı” denir. Bu tip turbalıkların oluşumunda esas etken edafik faktörler, ikincil faktörler ise iklim koşullarıdır. Bu tip turbalıkların başlıca bitkileri Hyphum sp. ve Carex sp.’dir. Burada yosunlar su hizasında, hatta bazı kesimlerde suyun biraz altında yetişirler. Turbalığın üstü su yüzeyine uygun olarak düzdür. Düz turbalıklar üç yerde oluşabilir. Bunlar; 1-Sığ göller, göl koyları ve durgun dere yatakları; 2-Fazla nemli ve taban suyu bulunan yerlerde; 3-Fazla yüzey suyu bulunduğundan çok ıslak olan dağ etekleridir (Karamanoğlu, 1951).

Yüksek Turbalıkların odunsu florası kurumuş kısımlarda bulunur ve Vaccinium uluginosum, V. vitis-idea, Myrica gale, Ledum gale, L. palustre ve Rubus chamaemorus gibi türlerden oluşur. Daha kurak yerlerde ise Calluna vulgaris, Vaccinium myrtillus, likenlerden Cladonia, Cetraria sp. bulunur. Yüksek turbalıklarda nadiren ağaçlar da yerleşir. Ancak bunlar çok iyi gelişme gösteremezler. Pinus sylvestris, P. mugo, Picea abies, Betula pendula, B. nana yüksek turbalıklarda gelişim gösteren ağaçlardır. Türkiye’deki Turbalıklar: 3-20 metre arasında değişen kalınlıklarda küçük oluşumlar halinde bulunan ve kuzey yarıküre turbalıklarının güney ucunu oluşturan turbalıklar çok nadir doğal yaşam ortamlarıdır. Türkiye’deki nadir turbalık alanlar, yakacak olarak ve çiçek yetiştiriciliğinde kullanılmak üzere turba çıkarımı, tarım arazisi elde etmek için kurutulmaları, fidan yetiştiriciliğinde kullanılmaları ve ağaçlandırılmaları nedeniyle yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır, (Ayan, 1998). Bu konuda zaman kaybetmeden gerekli önlemler alınmazsa bu nadir doğal yaşam ortamlarının yanı sıra, yalnızca bu alanlar üzerinde yaşayan bitki ve hayvan türleriyle birlikte, günümüzden dünya ve insanlık tarihine açılan bir pencerenin de tamamen yok olması söz konusudur. Araştırmalar, Türkiye’de turbalıkların yaklaşık %87 oranında bozulduğunu ve toplam turbalık alanın yaklaşık 24.000 hektardan 3000 hektara düştüğünü göstermektedir. Ülkemizde turbalıklar, Yeniçağa, Yeşilırmak Deltası, Trabzon-Ağaçbaşı Yaylası, Abant Gölü ve Yukarı Gerede Çayı civarında bulunmaktadır. Bu turbalıklarla ilgili çalışmalar maalesef çok fazla değildir. Özellikle bu özel yaşam alanlarının flora ve faunası üzerine çalışma yok denecek kadar azdır. Yapılan çalışmalar daha çok bu alanların ıslahı veya bu alanlardan turba elde edilmesi ile ilgili konularda yoğunlaşmıştır ( Çolak ve Günay, 2011).

Bu tip turbalıkların oluşumunu şu şekilde gerçekleşebilir: Hiçbir bitkinin bulunmadığı bir göle yer altı suları ile besin maddeleri, derelerle çakıl, kum ve kil taşınır. Mineral maddeler gölün dibine çökerek burada hayvan artıkları, çürümüş hayvan vücutları ölmüş plankton, silis ve kireç tortuları humus bakımından zengin çamur ile birbirine karışmaktadır. Bu çamur su bitkilerinin gelişimi için çok uygun bir ortam sağlar. Zamanla gölde bitki varlığı artar, toprak tortuları içindeki organik maddeler, mineral olanlara oranla artmaya başlar ve kokuşmuş çamur turbaya benzer bir yapı kazanmaya başlar. Göl su seviyesi hizasına kadar dolunca kıyıdaki bitkiler gölün ortalarına doğru ilerlemeye başlar ve sonuçta suyu bol bir tür çayırlık oluşur. Bu şekilde oluşan turbalıklar “Düz Turbalık” olarak adlandırılır. Üzerinde yüründüğü zaman çökmelerin oluştuğu bir yapıdadır. Zaman içerisinde turbalık sıkışıp bataklık sertleştikçe üzerinde yürünür bir yapı kazanır ve bu durumda “düz turbalık” oluşumu tamamlanmış kabul edilir. Düz turbalıklar ülkemizde kuzey, güney ve batı Anadolu’da göl, nehir ve dere kenarlarında, kaynak sularının biriktiği düzlüklerde oluşur. Hâkim türler genellikle Hypnum ve Carex türleridir. Düz Turbalıkların floristik yapısı; Hypnum sp., Carex disticha, C. elata, C. inflata, C. vesicaria, C. acutiformis, C. riparia, Schoenoplectus lacustris, Scirpus sylvaticus, Juncus rubnodulusus, Phalaris arundinaceae, Glyceria plicata, Molinia coeruleai, Nymphae sp., Nymphoxanthus sp., Equisetum palustre, E. limosum ve karayosunları. Bunların yanı sıra Alnus incana, A. glutinosa ve birçok Salix sp. türleri de düz turbalıklar üzerinde bulunabilir. 2. Yüksek Turbalıklar: Besin tuzları, su ve kireç bakımından fakir genellikle silisli araziler üzerinde gelişen bitkilerin oluşturduğu turbalığa “Yüksek Turbalık” denir. Bu tip turbalıkların oluşumunda edafik faktörlerden çok özellikle yüksek nispi nem, bol yağış ve sis koşullarının hâkim olduğu, buharlaşmanın az olduğu düşük sıcaklıkların görüldüğü belli bir iklim etkindir. Daha çok kuzey yarımkürede ılıman ve soğuk bölgelerde oluşurlar. Önemli ekolojik özelliklerinden biri de suyun pH’ıdır. Yüksek Turbalıklar asidik özelliktedir ve pH 5’den düşüktür. Asidite nedeniyle ağaç gelişimi görülmez nadiren görülen ağaçlar ise cüce kalırlar. Yüksek turbalıklarda çok az sayıda çiçekli bitki yetişir. Bu bitkilerde besin azlığı ve yüksek asiditeye uyum sağlamak zorundadırlar. Ayrıca alanda yoğun olarak bulunan Sphagnum’larla birlikte ve onlar kadar hızlı büyüme özelliğinde olmak zorundadırlar. Çoğunlukla kseromorf yapıdadırlar, kurak bölge bitkilerine benzer kseromorf adaptasyonlar geliştirirler. Bunlar; yapraklarda yoğun tüy oluşumu (Ledum palustre, Salix re-

53

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B i t kil e r i n G e n e l M o r fo l o j i k Ya p ı s ı Ünal Akkemik, Hatice Yılmaz ◊

Bitki gruplandırmaları ve teşhisleri genel olarak morfolojik yapıya dayanarak yapılmaktadır. Her ne kadar son yıllarda genetik analizler bitki sınıflandırmalarında önemli bir yere sahip olmaya başlasa da, bu kitap kapsamında klasik yöntem olan morfolojiye dayalı çalışmalar esas alınmıştır. Bu bölümde, bitkilerin teşhisi için önemli olan morfolojik özellikleri ana hatlarıyla açıklanmıştır.

Yapılarına Göre Bitkiler:

Bitki: Hücre çeperleri selülozdan oluşan, kök ve gövdesi olan, kökleriyle toprağa bağlı, fotosentez yaparak kendi besinini kendi üretebilen, bir-iki ya da uzun yıllar yaşayabilen, değişik yaş, boy ve çaplara ulaşabilen otsu ya da odunsu canlılardır. Bitkiler yaşam süreleri ve yapılarına göre gruplara ayrılmaktadır. Yaşam Sürelerine Göre Bitkiler: •

Tek yıllık bitkiler (Otsu bitkiler): Gelişimlerini bir vejetasyon dönemi içinde tamamlayan ve uygun olmayan mevsimi toprak altında tohum olarak geçiren bitkilerdir (Therophyt’ler)

•

İki yıllık bitkiler (Otsu bitkiler): Gelişimlerini iki yılda tamamlayan otsu bitkilerdir.

•

Çok yıllık bitkiler (Otsu ve odunsu bitkiler): İlk çiçeklenmeden sonra ölmeyen, gelişimlerini üç veya daha uzun yıllar sürdüren ve otsu ya da odunsu yapıda olan bitkilerdir. Çok yıllık bitkiler otsu ve odunsu olarak ikiye ayrılır. ◊

Odunsu Bitkiler: Hücre çeperlerine selülozdan başka lignin maddesi de dolan (hücre çeperleri odunlaşan) uzun ömürlü bitkilerdir.

•

Otsu Bitkiler: Gövdesi odunlaşmamış, ömürleri kısa olan bitkilerdir.

•

Odunsu Bitkiler: Tüm gövde ve dalları odunlaşmış, uzun ömürlü bitkilerdir.

•

Ağaçlar: Büyüme enerjisi en fazla tepe tomurcuğunda olduğundan genelikle tek tepeli ve tek gövdeli bir yapı oluşturan, büyümesiyle en az 10 cm çapa ve en az 5 m boya ulaşan odunsu bitkilerdir.

•

Çalılar: Büyüme enerjisi en fazla yan tomurcuklarda olduğundan genelikle çok gövdeli bir yapı oluşturan, büyümesiyle en fazla 10 cm çapa ve en fazla 5 m boya ulaşan odunsu bitkilerdir.

•

Yarı çalılar: Gövdenin alt kısımları odunlaşmış ve üst kısımları odunlaşamamış olan genellikle çalılara göre daha kısa ömürlü bitkilerdir.

•

Sarılıcı odunsu bitkiler: Tek başına ayakta duramayan ve bir dayanağa tutunarak yüksek boylara ulaşabilen (10-15 m) odunsu bitkilerdir.

Odunsu bitkiler; bu kitap kapsamında ele alınan ağaç, çalı yarı-çalı ve sarılıcı odunsu formda bitkilerdir. Tüm ağaç, çalı, yarı çalı ve sarılıcı odunsu bitkiler kök, gövde, yaprak, çiçek, tohum, meyve gibi organlardan oluşur. Bunlar farklı türlere göre farklı özellikler gösterirler ve bitkileri ayırt etmede bu özelliklerinden yararlanılır. Aşağıda bu bitkilerin tanımda önemli olan morfolojik özellikle verilmiştir.

Çok yıllık otsu bitkiler: Çiçekli sürgünleri her vejetasyon dönemi sonunda ölen, uygun olmayan mevsimi toprak altında, toprak seviyesinde ya da biraz üzerinde geçiren ve üç yıl veya daha uzun ömürlü olan otsu bitkilerdir. a

b c

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

d a) ağaç, b) çalı, c) yarıçalı, d) sarılıcı odunsu bitkiler

Ünal Akkemik

54

Ünal Akkemik

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B i t kil e r i n G e n e l M o r fo l o j i k Ya p ı s ı

Kök

Bu kök sistemine “yürek kök” denmektedir. Yürek kök oluşturan bazı orman ağaçları Fagus, Acer, Ulmus, Alnus ve Betula cinsleri yürek kök oluştururlar.

Kök; bitkilerin en önemli bölümlerinden biri olup, (1) bitkiyi toprağa bağlayan ve (2) toprakta erimiş halde bulunan besin maddelerini suyla birlikte gövdeye gönderen kısımlarıdır. Kök toprak altında geliştiğinden, çok düzensiz ve karmaşık bir yapı oluşturmaktadır. Doğada, zaman zaman istisnaları olsa da, odunsu bitki köklerinin odunlaşmış olan ve taşıyıcı görevi yapan kısımları üç değişik özellik (kök sistemi) göstermektedir. Kök sistemlerinin oluşumunda her ne kadar çevresel faktörler etkili olsa da, genetik yapının da büyük önemi bulunmaktadır:

3. Picea ve Populus gibi bazı ağaçlarda da, ana kök hiç gelişmez ve yan kökler toprak yüzeyine yakın bir şekilde uzama yaparlar. Bu kök tipine de “yayvan kök” denmektedir. 4. Çalılar ise genellikle yüzeye yakın yayvan bir kök sistemi oluşturmaktadır. Ağaç türlerinin genetik yapılarına özgü olan bu kök sistemi oluşturma özelliği, dış faktörlerin etkisi altında gerçekleşmektedir. Aslında yürek kök yapan kızılağaçların bazı uygun yetişme yerlerinde meşeler gibi derine giden kazık kök yaptıkları görülür. Uygun olmayan toprak koşullarında da yayvan kök yaparlar. Kök sistemi oluşmasında toprak derinliği, toprak tipi ve su durumu en önemli faktörlerdir. Kazık kök yapan ağaçlar, genellikle kumlu-balçıklı ve derin topraklarda bu özelliklerini yansıtırlarken, sığ ve ağır killi topraklarda, kazık kök yapamazlar. Doğada kök sistemlerini tam olarak görmek çoğunlukla pek mümkün değildir.

1. Bazı ağaçlarda ana kök çok gelişmiş derine giden ve “kazık kök” olarak adlandırılan bir yapı oluşturmuştur. Örneğin Pinus, Abies ve Quercus’larda kök sistemi çoğunlukla kazık kök şeklindedir. Normal toprak koşullarında kazık kök oluşturan bu ağaçlar, sığ veya altta çok sert bir kil tabakasının olduğu topraklarda, kazık kök yapısından uzaklaşmaktadır (Aytuğ, 1984). 2. Bazı ağaçlarda ana kök fazla gelişmez ve yan kökler toprağa eğimli bir şekilde girerler. Yan köklerde derinlere gider ve oldukça kuvvetli gelişirler.

Ağaç ve çalıların oluşturduğu kök sistemleri. Palmiyeler gibi monokotil odunsu bitkiler bu üç kök sistemi dışında saçak kök oluştururlar

Kazık kök(sol) ve yürek kök (sağ) sistemlerine birer örnek

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

55

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B i t kil e r i n G e n e l M o r fo l o j i k Ya p ı s ı

Gövde

Kabuk

Bitkilerin çimlenen bir tohumundan toprak üstüne çıkan, büyüme ve gelişmesiyle belirli bir boy, çap ve yapıya ulaşan; üzerinde dallar, yapraklar ve generatif organları taşıyan bitki kısmına “gövde” denir. “Gövdecik” ise çimlenen küçük bir fideciğin toprak üstünde veya altında kalan çenek yapraklarının(kotiledonlarının) yukarı kısımlarıdır (Aytuğ, 1984).

Gövdenin bitki tanıma açısından önemli kısımlarından birini kabuklar oluşturur. Kabukların çatlaklı olup olmaması, çatlakların şekilleri, derinlikleri gibi özellikler bazı ağaçların tanınmasını sağlar. Bazı ağaçlarda (kayın, gürgen, çitlembik gibi) kabuk ağacın ömrü boyunca çatlamaz. Bu tür ağaçlarda kabuklar ince olup kabuk kambiyumu daha çok çevresel

a

b Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

c

d Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

Değişik kabuk örnekleri: a) boyuna hafif ve sığ çatlaklı, b) boyuna çatlaklı, c) boyuna derin çatlaklı ve d) çatlaksız 56

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

bölünme yapar ve gövde kalınlaşmasına paralel olarak çepeçevre kabuğun da oluşmasını sağlayarak çatlaksız bir kabuk oluşumunu sağlar. Buna karşın çoğu ağaçta (meşe, karaağaç, akçaağaç, dişbudak, çam gibi) kabuk boyuna çatlaklıdır. Bu tür ağaçlarda kabuk daha kalındır. Kabuk kambiyumu, çatlaklar arasında kalan kısımlarda daha fazla dışarıya doğru bölünmeler yapar ve daha kalın ve çatlaklı bir yapının oluşmasını sağlar. Çınar gibi bazı ağaçlarda da kabuk levhalar halinde çatlar ve genellikle ince kabukludur.

B i t kil e r i n G e n e l M o r fo l o j i k Ya p ı s ı

Ağaç ve Çalıların Genel Görünüşü (Habitus) Ağaç ve çalıların genel görünüşleri büyük değişkenlik gösterir. Çalılar genellikle yuvarlak veya dağınık tepeli bir yapı geliştirirler ya da yerde sürünücü bodur formlar oluştururlar. Ağaçlar da, dar ya da geniş tepeli, dik ya da sarkık dallı, gövdeye dik dallı gibi değişik tepe yapıları geliştirirler. Bu yapıları, odunsu bitkileri tanımada yardımcı

a b

Hatice Yılmaz

c Hatice Yılmaz

Değişik genel görünüş (habitus) özellikleri: a) önde piramidal, ortada bodur ve hemen arkada normal formlu üç odunsu bitki, b)sarkık dallı form ve c) normal çalı formu 57

Ünal Akkemik

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B i t kil e r i n G e n e l M o r fo l o j i k Ya p ı s ı

olur. Örneğin salkım söğütlerin sarkık dalları, fıstık çamlarının şemsiye şeklindeki tepe yapısı bu ağaçları uzaktan dahi tanımayı olanaklı kılar. Ağaç ve çalıların genel görünüşleri, iki grup arasındaki en önemli ayrımdır. Ağaçlar tek tepeli bir yapı geliştirirken çalılar dipten çok gövdeli bir tepe oluştururlar.

Sürgün Sürgün; “genel olarak bir yaprağın koltuğunda bulunan tomurcuktan çıkan, üzerinde vejetatif veya generatif organları ya da hem vejetatif hem de generatif organları taşıyan bitki kısımları” olarak tanımlanabilir (Aytuğ, 1984). Tomurcuklardan oluşan bu sürgünler, vejetasyon dönemi boyunca büyümelerini ve uzamalarını yaparlar; üzerlerinde yeni tomurcuklar meydana geldikten sonra dinlenme dönemine girerler. Sürgünler büyüme dönemlerinde almış oldukları uzunluklarını ağacın ömrü boyunca korurlar; yeniden uzamazlar; buna karşın, yaşadıkları sürece kalınlaşırlar. Kalınlaşma sürgünlerin oluştukları ilk vejetasyon döneminde de az veya çok gerçekleşir.

Ünal Akkemik

Uzun sürgün ve üzerinde çok sayıda yaprağın birlikte çıktığı kısa sürgünler (sol), yaprakların tek tek çıktığı uzun sürgün (sağ)

Gymnospermlerin uzun sürgünleri üzerinde yapraklar teker teker yer almışken, kısa sürgünleri üzerinde en az iki olmak üzere birçoğu bir arada bulunur. Örneğin çamlarda kısa sürgünlerden çıkan yaprak sayısı sabit olup 2, 3 ya da 5’tir. Sedirlerde ise 10-35 iğne yaprak kısa sürgünün tepesinden bir arada çıkar.

Bütün ağaç ve çalıların ana yapısını oluşturan sürgünler uzun sürgünlerdir. Bazı ağaç ve çalılarda uzun sürgünler üzerinde kısa sürgünler de vardır. Uzun sürgünler, tomurcukları belirgin internodlarla ayrılabilen, ağacın gövde ve dallarının boy büyümesini sağlayan sürgünlerdir. Bunlar uzun ömürlüdürler ve ağacın ömrü boyunca ağaç üzerinde kalabilirler. Uzun sürgünlerin uçları birçok odunsu bitkide dikenlidir. Örneğin Rhamnus.

Bir sürgünün uzun sürgün mü yoksa kısa sürgün mü olduğunu anlamak için boylanması ve yapraklarına bakmak gereklidir. Yapraklar tek tek çıkıyorsa uzun sürgün, birçoğu bir arada çıkıyorsa kısa sürgündür. Kısa sürgünlerin varlığı bazı taksonları tanımada kullanılan önemli bir özelliktir. Kısa sürgünü olan ağaçlarda, kısa sürgünler yaprak ve çiçek sayısını artırır. Çiçekler, yalnız kısa sürgünler üzerinde değil, uzun sürgünler üzerinde, hatta ağacın kalın dalları ve gövdesinde de bulunabilir. Akdeniz ikliminin bir ağacı olan Cercis siliquastrum (Erguvan) gövdesinde ve uzun sürgünleri üzerinde açan çiçekleriyle dikkati çeker. Erguvan ağacında görülen bu gövdede ve uzun sürgünler üzerinde çiçek açma olayına “Cauliflora” denmektedir (Bu tanımda Caulia: gövde, florea: çiçek açma anlamına gelmektedir) (Aytuğ, 1984). Kısa sürgünler bazı bitkilerde dikene dönüşürler. Örneğin; Crataegus, Prunus spinosa, Pyrus communis’in dikenleri kısa sürgünlerin değişime uğramış şekilleridir.

Ünal Akkemik

İnternodları milimetre ile ifade edilebilen, fazla uzamayan, dallanmayan ve kısa ömürlü sürgünlere de kısa sürgün denir. Kısa sürgünler sadece Angiospermlere özgü oluşumlar değildir. Gymnospermlerden de kısa sürgünleri olanlar vardır; örneğin, Ginkgo, Larix, Cedrus, Pinus gibi.

Tomurcuk çeşitleri (Yaltırık, 1991): a) gizli tomurcuk, b) çıplak (pulsuz) tomurcuk, c) tek pullu tomurcuk, d) iki pullu tomurcuk, e) az sayıda pullu tomurcuk, f-g) çok pullu tomurcuk, h) saplı ve çok pullu tomurcuk 58

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B i t kil e r i n G e n e l M o r fo l o j i k Ya p ı s ı

Tomurcuk Odunsu bitkilerin köklerinden başka kısımlarında bulunan, oluştukları yılı izleyen yıl içerisinde belirli bir boy büyümesi sağlayan, sürgünleri ya da generatif organları meydana getiren bitki kısımlarına tomuruk denir (Aytuğ, 1984). Sürgünler üzerinde özellikle yaprakların koltuğunda yer alırlar.

Tomurcukları örten pulların sayısı, bitkilerin cinslerine göre değişir. Bir kayın tomurcuğunda 20-24, ladin tomurcuğunda 90, sarıçam tomurcuğunda 100, Avusturya karaçamında 350 pul sayılmıştır. Söğüt ve çınar cinslerinde tek, kızılağaçta 2, ıhlamurda 2-3, gürgen, meşe ve karaağaçlarda ise çok sayıda pul vardır. Böylece tomurcuk pullarının sayısı, ağaç cinslerini ve türlerini tanımaya yarar (Aytuğ, 1984).

Türlerin büyük bir çoğunluğunda tomurcukları örten pullar bulunur. Pullar; tomurcukları dış etkilerden korurlar ve böcek, kuş ve diğer hayvanların yemelerini önlerler. Tomurcuk pulları aynı zamanda, genç sürgünü yani, sürgün taslağını sonbahardan ilkbahara, tomurcukların açılmasına kadar olan süre boyunca kötü iklim koşullarında da korurlar. İlkbaharda tomurcuklar açılıp uzamaya başladığında, tomurcuk pulları da sürgün taslağıyla birlikte biraz uzarlar. Fakat daha sonra dökülürler. Bu pullar aynı zamanda türlerin morfolojik açıdan da tanınmasına yardımcı olurlar.

Tomurcuk pullarının tomurcuk üzerindeki konumları ve dizilişleri de farklı farklıdır. Bazı tomurcuklarda pullar iki sıralı diziliştedir; örnek karaağaç cinsi. Kayın ve meşelerde tomurcuk pullarının tomurcuk üzerindeki dizilişleri çok sıralıdır. Çınarlarda tomurcuk pulları tektir ve tomurcuğu külah gibi kapatmıştır.

Bazı bitkilerde tomurcuklar pullarla örtülü değildir; sadece, yalnız yaprak taslaklarıyla örtülmüştür; böyle, pullarla örtülmemiş olan tomurcuklara “çıplak tomurcuk” denir (Frangula alnus, Viburnum lantana, Pterocarya fraxinifolia gibi taksonlarda).

Tomurcuklarla ilgili en önemli ve angiospermleri tanımada kullanılan temel özelliklerden biri “Tomurcuk dizilişidir”. Tomurcukların sürgün üzerindeki dizilişleri üç şekildedir: Bunlar;

Tomurcuklar bazı cinslerde sürgünlere yatık, bazılarında açı yapmış, bazılarında büyük, bazılarında da küçük, küt ya da sivri uçlu, yapışkan ya da değildir. Bütün bu tomurcuk özellikleri birkilerin tanınmasına yardımcı olur.

a

b Hatice Yılmaz

Güvenç Mamıkoğlu

c

d Ünal Akkemik

Tomurcuk dizilişleri: a) almaşlı (iki sıralı sarmal) diziliş, b) sarmal (çok sıralı sarmal) diziliş, c) karşılıklı diziliş ve siyah pullu tomurcuklar, d) çevrel diziliş 59

Ünal Akkemik

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B i t kil e r i n G e n e l M o r fo l o j i k Ya p ı s ı

1. Sarmal diziliş: Bu diziliş şeklinde bir nodda bir tomurcuk vardır; 2’ye ayrılır.

yapraklı ağaçlarda olduğu gibi, birer koltuk altı tomurcuğu vardır. Uç tomurcukları ve çevrel tomurcuklar, koltuk altı tomurcuklarından çok büyüktür. Tepe tomurcuğu gövdenin, subterminal tomurcuklar yan dalların uzamasını sağlar (Aytuğ, 1984).

a. İki sıralı sarmal (almaşlı) diziliş: Aynı yönde bulunan iki tomurcuk arasında ve bu iki tomurcuğun tam tersi yönünde bir tomurcuğun bulunduğu diziliş şeklidir. Birbirini takip eden tomurcuklar arasında yaklaşık 180°’lik bir açı bulunur.

Çam fideciklerinde iki yaşından sonra, uzun sürgün üzerinde sarmal olarak teker teker yer almış olan iğne yapraklar birer pula dönüşürler ve bunların koltuğunda bulunan tomurcuklar da kısa sürgünleri oluştururlar. Her kısa sürgün üzerinde, çam taksonlarının özelliklerine göre iki, üç veya beşli iğne yaprak meydana gelirler.

b. Çok sıralı sarmal diziliş: Aynı yönde bulunan iki tomurcuk arasında birden fazla tomurcuğun bulunduğu diziliş şeklidir. Bu dizilişte, aynı yöndeki iki tomurcuk arasında 2-5 tomurcuk bulunur. Bu tomurcuklar yay ya da helezoni bir biçimde sürgün üzerine dizilmiştir.

Yaprak

2. Karşılıklı diziliş: Bu diziliş şeklinde, bir nodda karşılıklı iki tomurcuk vardır. Çoğunlukla karşılıklı dizilmiş bir tomurcuk çiftini izleyen bir sonraki tomurcuk çifti, yaklaşık 90° açı ile yer alır.

Gövde üzerinde bulunan yapraklar, uzama esnasında büyüme noktalarının yan taraflarındaki çıkıntıların gelişmesiyle meydana gelen yan organlardır. Yaprakların asıl görevleri fotosentez yaparak besin maddesi üretmek olduğundan güneşten en iyi şekilde yararlanmak üzere genellikle yayvan bir yüzey geliştirmişlerdir.

3. Çevrel diziliş: Bir nodda ikiden fazla tomurcuğun bulunduğu diziliş şeklidir.

Bazı ağaçlarda (genellikle gymnospermlerde) yaprak ayası çok dar olup iğne şeklindedir. Bu tür ağaçlarda yaprak sayısı daha fazladır. Çöl koşullarında ise yaprak ayası tamamen körelmiş ve çoğunlukla dikene dönüşmüştür. Böyle durumlarda yaprakların görevini yeşil renkte olan gövdeler almıştır. Bir yaprak incelendiğinde genellikle üç kısımdan oluştuğu görülür.

Bazı ağaç türlerinin hızlı gelişen kuvvetli sürgünlerinde ya da kök ve kütük sürgünlerinde tomurcuk dizilişinde sapmalar görülebilir (Örnek dişbudak, kestane vb..). Bu istisnalar bir yana, tomurcukların sürgünler üzerindeki dizilişleri, yukarıda belirtilen bu üç durumdan birine uyar ve her taksona özgü olan bu tomurcuk dizilişleri değişmez; kalıtsal bir özelliktir. Bu özellikler, sürgünler üzerinde yaprakların bulunmadığı zamanlarda, odunsu bitkileri tanımayı mümkün kılar (Yaltırık, 1991).

1. Yaprak ayası (Lamina) 2. Yaprak sapı (Petiyol) 3. Yaprak tabanı (Bazis) Yaprak ayası: Yaprak ayası, yaprağın yassılmış geniş yüzeyli kısmıdır. Aya gelişmiş ya da indirgenmiş olsun her yaprakta bulunur. Yaprak ayasının şekli, damarlanma biçimleri, parçalanma durumu, tabanı, ucu ve kenarları önemli morfolojik özelliklerdir. Aşağıda bu özellikler ayrı ayrı verilmiştir.

Fraxinus, Syringa ve diğer Oleaceae taksonlarının hızlı büyüyen sürgünlerinde bir yaprağın koltuğunda bazen üst üste iki tomurcuk bulunur. Bunlar gibi, bir yaprağın koltuğunda birden fazla tomurcuk bulunuyorsa, bu fazla tomurcuklara “yardımcı tomurcuklar” denir. Yardımcı tomurcuklar çoğu kez, “uyuyan tomurcuk” halinde kalırlar. Olağanüstü koşullarda, ana tomurcuk herhangi bir nedenden dolayı kaybolduğu zamanlarda onun yerini alırlar. İğne yapraklı ağaçlarda durum biraz daha farklıdır. İğne yaprakların birçoğunun koltuğunda, geniş yapraklılarda olduğu gibi tomurcuk bulunmaz. Örneğin ladin ağaçlarının fidanlarında üç ayrı yerde tomurcuk bulunur (Aytuğ, 1984): 1. Sürgünlerin uzamasını sağlayan uç tomurcukları, sürgünlerin uçlarında bulunan terminal tomurcuklardır. 2. Uç tomurcukların çevresinde yer alan subterminal tomurcuklardır. Bunlar gövdede çevrel olarak yer alan birinci derecedeki yan dalları ve yan dallarda da yine çevrel veya karşılıklı olarak çıkan ikinci derecedeki yan dalları oluşturur. 3. Gövdede ve yan dallarda, sürgünler üzerinde gelişigüzel dağılmış ara tomurcuklardır. Bunlar çoğu zaman gelişmezler, uyuyan gözler halindedirler; gelişenler de ara dalları oluşturur. Abies ve Pseudotsuga’larda da durum böyledir. İğne yapraklı ağaçlardan çamlarda ise durum daha farklıdır: Genç çam fidelerinin gövdeciklerinin uç kısmında bir tepe tomurcuğu vardır. Bu tomurcuğun çevresinde subterminal durumlu tomurcuklar bulunur. Ayrıca bir yaşındaki gövdecik üzerinde teker teker, sarmal olarak dizilmiş iğne yapraklar ve bu iğne yaprakların koltuğunda da, geniş

Oval (üst) ve eliptik (alt) yaprak ayası şekilleri (Krüssmann, 1976). 1)şeritsi, 2) kamamsı, 3) dar oval, 4)oval, 5)geniş oval, 6) çok geniş oval; 7)çok dar eliptik, 8)dar eliptik, 9)eliptik-oval, 10)geniş eliptik, 11)yuvarlağımsı, 12)yuvarlak

60

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B i t kil e r i n G e n e l M o r fo l o j i k Ya p ı s ı

Ağsı damarlanma ikiye ayrılır (Yakar-Tan ve Bilge, 1976): 1. Pinnat (tüysü) damarlanma: Eğer ana damar tek, yan damarlar ana damardan yan yana çıkıyorsa bu damarlanma şekline pinnat damarlanma denir. 2. Palmat (elsi) damarlanma: Eğer tek bir ana damar yerine genellikle beş (seyrek olarak üç veya yedi) ana damar bir noktadan çıkıyorsa bu damarlanma şekline palmat damarlanma denir. Ayanın şekli: Yaprak ayası, bitki türleri içinde türden türe en çok değişkenlik gösteren yapıdır. Ayanın şeklinde göre yapraklar temelde ikiye ayrılır: 1. Basit yapraklar: Yaprak sapının ucundaki aya bir parçadan oluşuyorsa buna basit yaprak denir. Aya düz, ince ya da kaba dişli, loplu veya kenarları derin parçalı olabilir. Basit yaprak da yukarıda belirtildiği gibi damarlanma şekline göre pinnat damarlı (Fagus, Quercus, Ulmus, Tilia, Celtis), palmat damarlı (Acer, Liquidambar, Platanus, bazı Viburnum türleri), paralel damarlı (Cornus, Nerium), basit damarlı (Pinus, Erica, Calluna) ve çatalsı damarlı (Ginkgo) tiplere sahiptir.

Yumurtamsı (üst) ve ters yumurtamsı (alt) yaprak ayası şekilleri (Krüssmann, 1976). 1)dar mızraksı, 2) mızraksı, 3)dar yumurtamsı, 4)yumurtamsı, 5)geniş yumurtamsı, 6) çok geniş yumurtamsı; 7)dar ters mızraksı, 8)ters mızraksı, 9)dar ters yumurtamsı, 10)ters yumurtamsı, 11)geniş ters yumurtamsı, 12)çok geniş ters yumurtamsı

Yaprak ayası yukarıdaki şekillerde verildiği gibi büyük değişkenlik gösterir ve bu özellikleri teşhislerde büyük önem taşır. Damarlanma: Yaprak damarları, yapraklara su ve mineral maddenin, yapraklardan da organik maddenin ilgili yerlere iletilmesini sağlayan kısımlardır. O nedenle, yaprak ayasının tüm yüzeyini kaplamıştır. Dört ayrı damarlanma şekli vardır: 1. 2. 3. 4.

Değişik damarlanma şekilleri (Krüssmann, 1976): a-c) paralel damarlanma, d) pinnat damarlanma, e-f) palmat damarlanma

Basit damarlanma Çatalsı damarlanma Paralel damarlanma Ağsı damarlanma (Pinnat ve Palmat)

Pinus (Çam) daki gibi iğne yapraklarda bir tek damar bulunduğundan bu tip damarlanmaya basit damarlanma denir. Ginkgo (Mabed ağacı) gibi bazı ağaçlarda damarlar çatallanmıştır. Buna çatalsı damarlanma denir. Nerium (Zakkum) ve Cornus (Kızılcık) gibi bazı odunsu bitkilerde damarlar paraleldir. Ağaç ve çalıların çok önemli bir bölümünde ise damarlanma ağsıdır.

Yaprak tipleri (Krüssmann, 1976): a) basit yaprak, b-c) üçgül (trifoliat) yaprak, b) orta yaprak sapsız, c) orta yaprak saplı, d) palmat (ışınsal tüysü) yaprak, e) paripinnat (çift tyüsü) yaprak, f) imparipinnat (tek tüysü yaprak)

Yaprak uçları (Krüssmann, 1976): a) akut (sivri uçlu), b) küt uçlu (blunt-obtus), c) tepesi girintili (emarginat), d)tepede küçük girintili (retuse), e)uçta tepecikli (apikulat), f)tepesi küçük dikenli (mukronulat), g)tepesi küçük sert uçla sonlanan (muktonat), h)tepesi sivri uzantılı (kuspidat), i)tepesi birden daralmış ve uzamış (akuminat), k)tepesi kuyruk gibi uzamış (kaudat)

Yaprakların damarlanma şekilleri (Krüssmann, 1976): a ve d) paralel damarlanma, diğerleri ağsı damarlanma 61

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B i t kil e r i n G e n e l M o r fo l o j i k Ya p ı s ı

Yaprak sapı (Petiyol): Yaprak ayasını belli bir açıyla gövdeye bağlayan, genellikle ince yapılı kısma yaprak sapı denir. Yaprak sapı farklı bitkilerde farklı uzunlukta olabildiği gibi, bazen eksik de olabilir. Sapsız yapraklarda aya doğrudan doğruya gövdeye bitişiktir. Kavak, akçaağaç gibi bazı ağaçlarda yaprak sapı uzun iken, karaağaç, meşe gibi bir çok ağaçta kısa, bazılarında da sapsızdır. Yaprak ucu: Yaprak ucu önemli morfolojik özelliklerden biridir. Yaprak uçları küt, sivri, girintili, yuvarlak, damla uçlu gibi değişik şekillerdedir.

Yaprak kenarları (Krüssmann, 1976): a)tam kenarları, b)kirpiksi tüylü (siliat), c)testere dişli (serrat), d)küçük testere dişli (fine serrat), e)derin testere dişli, f)çift sıralı testere dişli, g) dikey dişli (dentat), h)oymalı dişli (krenat), i)kılçıksı dişli (aristat), k)dalgalı dişli (undulat)

Yaprak kenarı: Yaprak boyutları değişkenlik gösterirken yaprak aya şekli ve özellikle yaprak kenarı en az değişen özelliklerden biridir. Yaprak kenarları düz, ince dişli, seyrek dişli, sık dişli, dilimli dişli, testere dişli, kılçıksı dişli ve loplu gibi değişik şekillerdir. Loplu yapraklarda, yaprak kenarındaki girintiler aşağı yukarı orta damara kadar ilerleyerek yaprak ayasını loplara böler. Bununla beraber, loplu yapraklarda loplar, bileşik yapraklardan farklı olarak, laminanın bölünmemiş parçalarıyla birbirine bağlı kalır. Pinnat damarlı loplu yapraklara pinnatilobat (meşe), palmat damarlı loplu ise palmatilobat (akçaaağaç, sığla gibi) yaprak denir. Yaprak tabanı (Bazis): Yaprak sapının gövdeyle birleştiği yere yaprak tabanı denir. Yaprak tabanı yuvarlak, sivri, yüreksi, düz, çarpık (asimetrik) şekillerde olmaktadır. Bazen yaprak tabanı şişkinleşmiş ve tomurcuğu içine almıştır. Örneğin Platanus (Çınar). Birçok bitkide yaprak tabanının yan kısımlarında kulakçık denen yapılar bulunur. Bu kulakçıkların çoğu yaprağın olgunlaşma aşamasında dökülür.

Yaprak lop özellikleri (Krüssmann, 1976): a)tam kenarlı, b)pinnat yarık (pinnately cleft); yarıklar en çok ayanın yarısı kadar, c) pinnat derin yarık (pinnately partite); yarıklar ayanın yarısından derin, d)loplar orta damara kadar gelmiş (pinnatisekt), e) sinuat (yuvarlak uçlu loplu, f) loplu, g)beş loplu, h)üç loplu

2. Bileşik yapraklar: Yaprak sapının ucunda birden çok parça varsa, bu yapraklara bileşik yaprak denir. Her biri yaprakmış gibi görülen bu parçalara “yaprakçık” denir. a. Pinnat (tüysü) yaprak: Yaprakta tek bir orta damar vardır ve aya yan damarlar boyunca orta damara kadar tamamen parçalanmıştır. Her bir parça bağımsız bir yaprakmış gibi görünür. Bazı türlerde bu yaprakçıklar da parçalanmıştır. Eğer yaprakçıklar tekrar parçalanmamışsa bunlara “pinnat yaprak”, ikinci kez parçalanmışsa “bipinnat yaprak (ikili tüysü)”, üçüncü kez parçalanmışsa da “tripinnat yaprak (üçlü tüysü)” olarak adlandırılır. Bileşik (tüysü) yaprağın ucunda tek ya da çift yaprakçık olması durumuna göre yaprağa imparipinnat (tek tüysü) ve paripinnat (çift tüysü) yaprak denir.

Yaprak tabanları (Krüssmann, 1976): a)yuvarlak, b)yüreksi, c)kulaksı, d)kamamsı, e)kesik/ düz tabanlı, f)kör, sivri-yuvarlak arası, g)sivri tabanlı, h)oksu tabanlı, i-k) asimetrik

Çiçek Çiçekler, bitkilerin üreme organları olup değişik yapı ve şekillerdedirler. Çiçekteki tohum taslağının açıkta ya da kapalı bir ortamda bulunmasına göre bitkiler iki ana gruba ayrılmıştır: • Gymnospermae (Açık-tohumlular): Gymnospermlerde tohum taslakları ve tohum taslaklarından meydana gelen tohumlar, karpeller üzerinde açıkta bulunur.

b. Palmat (elsi) yaprak: Yaprakta birden fazla sayıda ana damar vardır ve aya damarlar boyunca tamamen parçalanmıştır. Bu ana damarlar hepsi bir noktadan çıkarlar. Palmat (elsi) yapraklarda yaprakçık sayısı genellikle 3-7 arasında değişir. Eğer bir bitkideki palmat yaprağın yaprakçık sayısı 3 ise bunlara trifoliat (üç-parçalı) yaprak denir (YakarTan ve Bilge, 1976). Basit ve bileşik yapraklara ait örnek resimler aşağıda verilmiştir.

• Angiospermae (Kapalı-tohumlular): Angiospermlerde ise tohum taslakları ve tohum taslaklarından meydana gelen tohumlar, karpellerin meydana getirdiği bir odacık içerisinde kapalıdır.

62

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B i t kil e r i n G e n e l M o r fo l o j i k Ya p ı s ı

Gymnospermlerin çiçekleri Gymnospermlerin eşeysel üreme organları olan çiçekleri oldukça basit yapıdadır. Angiospermlerin birçoğunun çiçeklerinde görülen çevre yaprakları (perianth) yoktur. Çiçekler genellikle tek tek değil, birçoğu bir arada kurul halinde (kozakçık şeklinde) bulunurlar. Gymnosperm çiçekleri monoik ve dioiktir. Monoik olanlarda erkek çiçekler ağaç tepelerinin alt kısımlarında yer almışlar; dişi çiçekler de üst kısımlarda yer almışlardır (Örnek, Pinus, Cedrus, Picea, Abies). Dioik olanlara örnek Taxus, Archeuthos verilebilir.

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

Erkek çiçekler: Gymnosperm ağaçlarının erkek çiçekleri genellikle kurullar halinde kısa ve uzun sürgünler üzerinde yer almışlardır. Çoğunlukla tepenin alt kısımlarında yer alan erkek çiçekler sedir ağaçlarının kısa sürgünleri Kazdağı göknarı kozalağı üzerinde dik durmakta, çam ağaçlarında ise sürgünün dip kısımlarında çok sayıda gruplar halinde bulunmaktadır. Çam ağaçların uzun sürgünlerinin dip kısımları erkek çiçeklerin bu kısımda oluşup daha sonra da dökülmeleri nedeniyle çıplaktır; yani bu kısımlarda yaprak yoktur. Gymnosperm’lerin erkek çiçekleri pul halini almış olan etaminlerden oluşur. Bu pulların her birisi, içerisinde sayısız çiçek tozu (polen) bulunan, değişik sayıda (2-18) çiçek tozu torbası taşırlar. Çiçek tozları oldukça küçük, en fazla 100 µm boyutunda ve çok hafiftir. Abies, Keteleeria, Picea, Pinus, Cedrus, Pseudolarix cinsleri ve Podocarpaceae familyası bireylerinin polenlerinde uçmayı sağlayan 2-3 adet baloncuk vardır.

Hatice Yılmaz

Her erkek kozalak pulunun(dış pulun) iç yüzeyinde taşıdığı çiçek tozu torbalarının sayısı 1-700 ve 1000 arasında değişir. Örneğin, Cycadinae sınıfı bireylerinde bu sayı 500-700 iken, Araucaria’da 10-16, Taxus’larda 6-8, Cupressaceae’da 2-8, Taxodium ve Pinaceae familyası cinslerinde 1-2 dir (Aytuğ, 1984).

Bu nedenle, gymnospermaelere açık tohumlular; angiospermaelere de kapalı tohumlular denir. Erkek ve dişi çiçek kısımları bazı bitkilerde bir çiçek üzerinde iken, bazılarında ya aynı bitki üzerinde farklı yerlerde ya da farklı bitkiler üzerindedir. Çiçekler erkek ve dişi çiçek kısımlarının bir bitkide bulunup bulunmamasına göre adlandırılırlar:

Olağanüstü bol sayıda oluşturulan çiçek tozları rüzgârla çok uzaklara taşınmaktadır. Ancak Gymnosperm’lerin en gelişmiş örneklerinden Gnetinae sınıfında, örneğin Ephedra’larda böcekle tozlaşmaya rastlanmaktadır.

1. Erselik (Hermofrodit, tam çiçek): Erkek ve dişi çiçek kısımları aynı çiçek üzerinde bulunur. Bu çiçek tipi angiospermae grubu bitkilerin birçok cinsinde görülür.

Dişi çiçekler: Gymnosperm’lerde tohum tomurcukları, çoğunluğu yassı bir pul halini almış olan karpeller üzerinde orthotrop ve atrop vaziyette bulunurlar. Çok azında da örneğin, Ginkgo ve Taxus’larda görüldüğü gibi terminaldir. Her bir karpel, yani tohum pulunun üzerinde bir veya çok sayıda tohum tomurcuğu bulunur. Karpeller de, bazıları sonradan dışarıdan görülen ve bazıları da körelen dış pul dediğimiz brahtelerle örtülüdür.

2. Monoik (1C 1E. (Bir cinsli bir evcikli) çiçek): Erkek ve dişi çiçekler farklıdır. Bir çiçek sadece bir cinsiyet taşır. Ve bu çiçekler aynı bitki üzerinde bulunur. Bu tür çiçekleri taşıyan ağaçlarda genellikle, tepenin üst kısımlarında dişi çiçekler, alt kısımlarında da erkek çiçekler yer almıştır. 3. Dioik (1C 2E. (Bir cinsli 2 evcikli) çiçek): Erkek ve dişi çiçekler farklıdır ve bir çiçek sadece bir cins taşır. Bu tür çiçek taşıyan cinslerde, bir ağaç sadece bir cinse ait çiçek taşımaktadır. Bir ağaçta erkek çiçek varsa, o ağaçta dişi çiçek bulunmaz; dişi çiçekler başka bir ağaçta yer almıştır.

Dişi çiçekler çoğu cinste tek tek değil birçoğu bir araya gelerek helezoni şekilde dizilmiş brahtelerin oluşturduğu kozalakçık halinde bulunurlar. Her bir brahtenin koltuğunda bir karpel ve bunların koltuğunda da 1-2 veya çok sayıda tohum taslağı bulunur. Örneğin Pinaceae familyası cinslerinin tamamında her karpelin koltuğunda iki tohum taslağı bulunmaktadır.

4. Poligam: Bir bitki üzerinde hem erselik hem de monoik çiçekler yer almıştır.

63

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B i t kil e r i n G e n e l M o r fo l o j i k Ya p ı s ı

Gymnosperm dişi kozalakları Dişi çiçeklerden gelişen kozalaklar, gymnosperm teşhislerinde çok önemli bir yere sahiptir. Kozalakların boyutları, yapıları, şekilleri, dağılıp dağılmaması gibi özellikleri türden türe değişiklik gösterir. Kozalak pulları bazı cinslerde üst üste kapanırken (Örnek Pinus, Picea, Abies, Cedrus), bazı cinslerde yan kenarlarıyla kapanır (Örnek Cupressus, Thuja, Sequoia, Sequoiadendron). Ayrıca kozalak olgunlaştığında bazı cinslerde dağılır (Cedrus, Abies, Taxodium gibi), bazı cinslerde ise açılır fakat dağılmaz (Pinus, Picea, Larix, Sequoia, Cupressus gibi). Kozalak karpelleri bazı cinslerde de etlenmiştir. (Örnek Juniperus).

Angiosperm çiçekleri Angiosperm’lerde çiçekler, Gymnosperm’lerin aksine oldukça çeşitli ve daha karmaşık yapıdadır. Çiçekler, monoik (Betulaceae, Fagaceae ve Juglandaceae familyası gibi), dioik (Salicaceae fam. gibi) veya erseliktir (hermofrodit) (Ulmaceae ve Rosaceae familayaları gibi).

Ünal Akkemik

Çiçekler; ya sadece brahte veya brahteciklerle ya da perianth denilen daha gelişmiş çevre yapraklarıyla örtülmüşlerdir. Perianth genellikle taç ve çanak yapraklar olmak üzere iki kısımdan oluşmuş ve güzel görünümlüdür. Perianth genellikle erselik çiçeklerde görülen bir örtü şeklidir.

a) Amentiferae: Erkek ya da dişi çiçekleri kedicik halinde kurul oluştururlar; çiçek örtüsü brahte ya da brahteciklerdir ve çiçeklerinde taç ve çanak yaprakları yoktur (Casuarinaceae, Salicaceae, Juglandaceae, Betulaceae, Fagaceae).

Çiçekler, kurul oluşturup oluşturmaması ve çiçek örtüsünün bulunması durumuna göre değişik gruplara ayrılırlar:

b) Florifera: Erkek ya da dişi çiçekleri kedicik halinde kurul oluşturmazlar. Çiçeklerinde taç yaprakların olması ve durumuna göre değişik gruplarara ayrılırlar. i. Apetalae: Çiçeklerinde taç yaprak yoktur (Ulmaceae, Moraceae) ii. Polypetalae: Taç yaprak vardır ve tacı oluşturan taç yapraklar birbirleriyle birleşmemiştir, serbesttir (Magnoliaceae, Lauraceae, Saxifragaceae, Altinginaceae, Platanaceae, Rosaceae, Fabaceae). iii. Sympetalae: Taç yapraklar az ya da çok yan kenarlarıyla birleşmişlerdir, kaynaşmışlardır; taç kâse, huni veya tüp şeklindedir (Ericaceae, Ebenaceae, Oleaceae, Bignoniaceae). Angiosperm familyaları bu çiçek yapılarına göre gruplandırılarak tanı anahtarları oluşturulmuştur. Teşhiste birinci basamak olan familya tanımı, genellikle çiçek özelliklerine dayanılarak yapılmaktadır. Çiçekler; ya tek tek sürgünler üzerinde yer almışlar veya birçoğu bir arada kurullar oluşturmuşlardır. Bu kurullara örnekler aşağıda verilmiştir (Yakar-Tan ve Bilge, 1976). a) Rasemoz çiçek kurulları: i. Basit rasemoz çiçek kurulları: Çiçek kurulu bir ana eksenden oluşur. 1. Salkım (rasemoz): Çiçek kurulundaki çiçekler saplıdır. 2. Başak (spika): Çiçek kurulundaki çiçekler sapsızdır. 3. Çomak (Spadiks): Ana eksen genişlemiştir (örnek mısır koçanı) 4. Kedicik (Amentum): Çiçeklerde çiçek örtüsü yoktur; erkek ve dişi çiçekler ayrı kurullarda yer alır.

Hatice Yılmaz

64

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B i t kil e r i n G e n e l M o r fo l o j i k Ya p ı s ı

5. Şemsiye (Umbella): Çiçek taşıyan yan dallar bir noktadan çıkar ve hemen hemen aynı boydadırlar.

4. Bileşik yalancı şemsiye (Bileşik korimbus): Yan eksenleri dallanmış bir yalancı şemsiyedir. Çiçeklerin hepsi aynı düzlemde bulunur.

6. Yalancı şemsiye (Korimbus): Alttaki çiçek sapları üsttekilerden daha uzundur ve o nedenle çiçeklerin hepsi aynı hizadadır.

b) Simoz çiçek kurulları: Çiçek kurulunda ana eksen gelişmemiş yan eksen(ler) gelişmiştir.

7. Tepecik-başçık-(Kapitulum): şişkinleşmiştir.

Ana

eksen

başçık

şeklinde

i. Basit simoz çiçek kurulları 1. Monohazyum: Bir yan dalın ana eksenin yerini alması durumudur. 2. Dihazyum: Karşılıklı iki yan dalın ana eksenin yerini alması durumudur. 3. Pleiohazyum: Üç veya daha fazla yan dalın ana eksenin yerini alması durumudur. ii.

Bileşik simoz çiçek kurulları 1. Bileşik monohazyum: Ana eksenin yerini alan yan dal sayısı birden fazla ve ardışıktır. 2. Bileşik dihazyum: Basit dihazyumdaki iki yan dalın da ardışık bir şekilde dallanması durumudur.

Rasemoz (salkım) çiçek kurulları (Krüssmann, 1976): a)başak, b)kedicik, c)salkım, d)yalancı şemsiye, e)başçık, f)şemsiye, g)bileşik başak, h)bileşik salkım, i)bileşik şemsiye

3. Bileşik pleiohazyum: Basit pleiohazyumdaki üç veya daha fazla dalın ardışık olarak dallanması durumudur.

Meyve Kapalı tohumlularda çiçeğin dişi organındaki tohum taslağının yumurta hücresinin polenle birleşmesiyle ilk önce zigot sonra da meyve ve tohum birlikte oluşurlar. Dişi organın içinde tohum tomurcukları tohuma gelişirken, çiçeğin ovaryumu dışında kalan kısımları, yani stigma, stilus, erkek organlar ve çiçeğin taç ve çanak yaprakları (çiçek örtüsü) çoğunlukla dökülür; ovaryumun çeperini oluşturan “perikarp” tohumu sarar, içerisinde korur ve farklılaşarak “meyve kabuğuna” dönüşür. Çok değişik yapı ve özellikte olan meyvelerin önemli bir kısmı, üç ana grup altında sınıflandırılabilir (Yakar-Tan ve Bilge, 1976). Bunlar; 1. Basit (Sade) Meyveler (Tek pistilli, tek çiçekten oluşan meyveler)

Simoz çiçek kurulları (Krüssmann, 1976): a)Dihazyum, çift dallanma yapan simoz kurul, b) pleiokazyum, tabandan beş dallı, yukarıda simoz çiçekli, c)yelpaze şeklinde simoz, dış çiçekler önce açar, d)orak şeklinde simoz, alt çiçekler önce açar

ii.

2. Agregat Meyveler (Çok pistilli, tek çiçekte oluşan meyveler) 3. Bileşik Meyveler (Bir çiçek kurulundan, çok pistil, çok çiçekten oluşan meyveler)

Bileşik rasemoz çiçek kurulları: Bir ana eksen vardır. Ana eksen üzerinde çiçeklerin bulunduğu yerden basit rasemoz kurullar çıkar. Yani ana eksen üzerinde bulunan yan eksenler basit kurullar oluşturur ve böylece çok sayıda basit rasemoz kurul bir bileşik kurul oluşturur.

Basit meyveler; odunsu bitkilerde bulunan basit meyveler üzümsü meyveler, çekirdekli sulu meyveler, yalancı meyveler ve kuru meyveler olarak gruplandırılabilir.

1. Bileşik salkım (Panikula): Çok sayıda salkımın bir ana eksen üzerinde bulunması durumudur. Yan ekseni dallanmış bir salkımdır. 2. Bileşik başak (Bileşik spika): Çok sayıda başak kurulun bir ana eksen üzerinde bulunması durumudur. Yan ekseni dallanmış bir başaktır. 3. Bileşik şemsiye (Bileşik umbella): Şemsiye şeklindeki her dalın ucunda çiçek yerine küçük şemsiye kurulların bulunması durumudur. 65

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B i t kil e r i n G e n e l M o r fo l o j i k Ya p ı s ı

d) Kuru meyveler: Kuru meyveler açılmayan ve açılan kuru meyveler olarak ikiye ayrılmaktadır. a. Açılmayan kuru meyveler: Tohum perikarbın içinde kalır. i.

Nuks (fındıksı meyve): Tek tohum taşıyan açılmayan kuru meyvelere denir. Kanatlı (Akçaağaç, ıhlamur, dişbudak, huş, karaağaç) ve kanatsız (meşe, fındık, kestane) olarak ikiye ayrılmaktadır.

ii.

Aken (kapçık meyve): Alt durumlu ovaryumdan meydana gelmiş olan tek tohumlu kuru meyvedir.

iii.

Şizokarp (Yarılan meyve): Karpel veya karpelin yarısı yarılarak tohumları döken meyvelerdir.

b. Açılan kuru meyveler. i.

Folikül: Herbir bağımsız pistilden oluşan meyvedir.

ii.

Bakla (legümen): Tek karpelden oluşur ve boyuna yönde açılan meyvelerdir.

iii.

Kapsül: Değişik tiplerde ayrılan meyvelerdir. Birden fazla karpelden oluşmuştur.

Agregat meyveler; tek çiçek, çok pistilden oluşan meyvelerdir. Burada çoğunlukla etli kısımlar, ovaryum (karpel) orijinli olmayıp, çiçek ekseni, çiçek tablasından gelişir. Örneğin Çilek (Fragaria vesca), manolya, lale ağacı, böğürtlen gibi

Meyve tipleri: a-b) çekirdekli sulu meyve (drupa), c) yalancı meyve, d-e) üzümsü meyve, f-k) açılan kuru meyve, f) çok tohumlu folikül meyve, g) iki kanatlı folikül meyve, h) şizokarp meyve, i) bakla (legümen) meyve, j) lomentum (boğumlu) meyve, k) silikva meyve (tipik Brassicaceae familyası meyvesi), l-p kapsül meyveler, l) lokolosit kapsül, m) septisit kapsül, n)poridikal (delikle açılan) kapsül, o)sirkumsis (bir daire boyunca yapılan) kapsül, p) şizokarp kapsül, q-u) açılmayan kuru meyveler, q) aken (üst durumlu ovaryumdan gelişen), r) aken (uçlarında papus bulunan alt durumlu ovaryumdan gelişen), v) yalancı üzümsü meyveler, w-x) aggregat meyveler, y-z) bileşik meyveler

Bileşik meyveler; bazı bitkilerde meyveler sürgünlerde teker teker yer aldığı halde, bazılarında ise birçoğu bir araya gelerek “Meyve kurulu” meydana getirirler. Agregat meyveden ayıran özellik, herbir pistilin ayrı bir çiçek çevresinin bulunmasıdır. Örnek olarak Çınar, Sığla, İncir, Dut, Ananas gösterilebilir. İncirde ve Ananasta olduğu gibi, çiçek tablası çoğu kez şişmiş, etlenmiştir.

Tohum

a) Üzümsü meyveler (bakka): Bu meyveler etli ve sulu yapıda olup, tohumlar bu sulu kısımlar içine gömülü durumdadır. Meyvenin en dış tabakası olan eksokarp bazılarında ince, zar gibi (üzüm, defne), bazılarında da deri gibi serttir (portakal, limon vb.).

Dişi çiçeklerdeki karpelin koltuğunda ya da ovaryumdaki tohum taslağı içerisinde bulunan yumurta hücresinin döllenmesiyle oluşan ve tohumlu bitkilerin (Spermatofit) generatif yoldan çoğalmasını sağlayan bitki kısımlarıdır.

b) Çekirdekli sulu meyveler (Drupa): Bu tipteki meyvelerde, eksokarp ve mesokarp etlenmiş, endokarp ise odunlaşmış olup, tohum endokarp içinde yer almaktadır. Örnek: kiraz, vişne, erik, ceviz, kızılcık, zeytin).

Tohumlar şekilleri, büyüklükleri ve renkleri bakımından farklı bitkilerde farklıdır. Tohumda dıştan içe doğru testa (tohum kabuğu), besleyici doku (endosperma) ve embryo bulunur.

c) Yalancı meyveler: Meyve oluşumu pistilin gelişmesiyle meydana gelmektedir. Eğer meyve oluşumuna çiçek tablası da dâhil olursa, meyvenin etli kısmını çiçek tablası oluşturmaktadır. Bu şekilde oluşan meyvelere yalancı meyveler denmektedir. Yalancı meyvelerin basit, agregat ve bileşik olan tipleri de vardır.

Generatif açıdan önem taşıyan tohumlar morfolojik özellikleriyle de bazı cins ve türlerin ayrımında kullanılmaktadırlar.

a. Basit yalancı meyveler: Elma, armut, ayva vb. b. Agregat yalancı meyveler: Çilek ve böğürtlen c. Bileşik yalancı meyveler: İncir ve dut örnek verilebilir.

66

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G YM N O S P E R M L E R

GYMNOSPERMLER Gymno” açık, “spermae” tohum anlamına gelen kelimelerin birleştirilmesinden oluşturulmuş bir kelime olup, Türkçe olarak “Açık Tohumlular” olarak da anılmaktadır. Bu gruptaki bitkilerde tohum, tamamen kapalı olmayan bir ortamda geliştiğinden bu ad verilmiştir. Genel Özellikleri (Yaltırık, 1988) 1. Karpeller ovaryum oluşturmadığından, tohum karpellerin iç kısmında, açıkta gelişir. Ovaryum olmadığı için çiçeklerinde stigma ve stillus da yoktur. 2. Embriyoyu besleyecek olan besleyici doku (endosperm) döllenmeden önce oluşur. 3. Embriyo kesesi tipik arkegonları içine almıştır. 4. Çiçek tozlarının (polen) dişi çiçeklere ulaştırılması rüzgarla gerçekleşir. 5. Çiçekleri tek eşeylidir (dioik ya da monoiktir). 6. Yaşayan bütün örnekleri odunsu ağaç ya da çalı formundadır. 7. Odunları basit yapıda olup traheidlerden, az miktarda da öz ışınları ve odun paranşimlerinden oluşur.

Ünal Akkemik

Sadece Gnetinae sınıfındaki cinslerin odunlarında traheler de vardır; bunlarda ayrıca rüzgarla tozlaşma da görülür.

67

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A R AU C A R I AC E A E

ARAUCARIACEAE büyük kozalak oluşturur. Kozalak 2-3 yılda olgunlaşır ve olgunlaştığında pulları dağılır. Her pulun altında tek bir tohum bulunur (Kayacık, 1980; Yaltırık, 1988). Güney yarıkürenin boylu ve herdemyeşil ağaçlarıdır. 3 cinsi (Agathis Salisb., Araucaria Juss. ve Wollemia Jones Hill et Allen) ve bu cinslere ait 40 türü vardır (http://www.conifers.org/ar/Araucariaceae.php). Türkiye’de süs bitkisi olarak yetiştirilen Araucaria cinsine ait 2 türü vardır (Kayacık, 1980).

Dalları gövdeden düzenli ve çevrel olarak çıkan silindirik ve herdem yeşil ağaçlardır. Yaprakları iğne veya geniş pul yaprak biçiminde ve paralel damarlıdır. Monoik veya çoğunlukla dioik odunsu bitkilerdir. Erkek çiçekler büyük silindirik kozalak oluşturur; uzun sürgünlerin üzerinde veya kısa sürgünlerin uçlarında yer alırlar. Her bir etamin çok sayıda çiçek tozu torbası taşır. Dişi çiçekler de bir eksen üzerinde toplanarak yarıküre veya yumurtamsı, genellikle dik duran,

Dilek Oral

Araucaria Juss. (Arokaryalar)

Araucaria araucana

Salih Sercan Kanoğlu

Herdem yeşil uzun boylu ağaçlardır. Düzgün ve silindirik bir gövdeye sahiptirler. Dallar gövdeye çevrel olarak dizilmiştir. Konik tepeli genç ağaçlar dipten itibaren dallanmışken ilerleyen yıllarda yuvarlak tepeli olan ağaçlarda alt dallar kurur ve dökülür. Genç sürgünler çıplak ve yeşildir. Tomurcuklar, yapraklar tarafından gizlendiğinden belirgin değildir. Yapraklar sürgünlere sarmal dizilmiştir ve uzun yıllar dökülmezler. 2 tip yaprak bulunur; ya yassı, sivri uçlu, deri gibi sert ya da üç-dört köşeli biz gibi uzun olup ağacın farklı yerlerinde farklı boydadır. Erkek ve dişi kozalaklar çoğunlukla ayrı ağaçlarda veya nadiren aynı ağacın farklı dallarında görülürler. Erkek çiçek kozalağı 8-15 cm uzunluğunda ve silindiriktir. Yuvarlak ve büyük olan dişi kozalakları 2 veya 3 yılda olgunlaşır; olgunlaştığında dağılır. Kozalağı oluşturan pullar, Pinaceae familyasındakinin aksine dış pul (brahte) dur. Kozalak pulları ile kaynaşmış olan iri tohumları nişasta bakımından zengindir, yenir (Kayacık, 1980; Yaltırık, 1988). Güney Yarıkürenin ılıman zonlarında; Güney Amerika (Şili, Arjantin ve Güney Brezilya) ve Avustralya’nın doğusu ile Yeni Gine, Yeni Kaledonya (13 endemik), Yeni Hebrides ve Norfolk adalarında 19 türü yetişir. Ülkemizde süs bitkisi olarak Araucaria araucana ile A. heterophylla türlerine rastlanır (Kayacık, 1980; Yaltırık, 1988).

68

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A R AU C A R I AC E A E

Araucaria araucana (Molina) K. Koch.

Egzotik

Maymun çıkmaz ağacı, Şili arokaryası

Yayılışı Doğal yayılış alanı Şili’nin güneyi ve Güneybatı Arjantin’deki And Dağlarıdır. Soğuklara en dayanıklı olan türüdür. Türkiye’de park ve bahçelerde kullanılan çok dekoratif bir ağaçtır (Kayacık, 1980; Krüssmann, 1985).

Dilek Oral

Doğal alanlarında erkek bireyleri 15-18 m, dişileri ise 30-50 m ye kadar boylanabilen; park ve bahçelerde ise 10 m’yi nadiren geçen herdemyeşil ağaçlardır. Gövdesi düzgündür; özellikle genç bireyleri simetriktir ve konik formludur. Gövdeden çevrel olarak çıkan dallar yatay yönde uzanır ve etrafı açıksa dallanabilir. En üstteki dallar yükselicidir; alttakiler ise aşağı sarkar. 25-50 mm uzunluğunda ve sapsız olan yaprakları, deri gibi sert, üçgen şeklinde, uçları sivri, batıcı ve her iki yüzü koyu yeşildir; sürgünlere kiremitvari şekilde sık ve sarmal olarak dizilmiştir. Yaprakların üst yüzü içbükey, alt yüzü dışbükeydir. Yapraklar 10-15 yıl sonra kahverengine dönüşerek uzun yıllar gövde ya da sürgün üzerinde kalır. Erkek ve dişi çiçekler genellikle ayrı ağaçlarda bulunur. Erkek çiçekler 8-12 cm uzunluğunda ve silindiriktir. Dişi çiçekleri 14-20 cm genişliğinde ovalimsi-küresel formlu dik duran bir kozalak oluşturur; kahverengi ve odunsudur; sürgünlerin ucunda dik durur; 2-3 yılda olgunlaşır ve dağılır. Kırmızımsı-kahverengi kanatsız tohumları 3-4,5 cm uzunluğundadır ve yenir (Kayacık, 1980; Bailey, 1977; Rehder, 1977; Krüssmann, 1985).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Araucaria heterophylla (Salisb.) Franco

Egzotik

Salon arokaryası, Norfolk Adaları çamı

Yayılışı Norfolk adalarına (Avustralya) özgü endemik bir türdür. Diğer türe kıyasla soğuklara duyarlı olan tür, çok dekoratif olduğundan ülkemizde ve Avrupa’da saksılarda iç mekan süs bitkisi olarak yetiştirildiği gibi Ege, Akdeniz ve Marmara çevresinde dış mekan bitkisidir (Kayacık, 1980; Yaltırık, 1988).

Dilek Oral

60-70 m’ye kadar boylanabilen bir orman ağacıdır. Dallar gövdeden 4-7’li çevrel olarak çıkar. Gövde kabuğu ince levhalar halinde çatlaklıdır. Yaprakları 2 farklı şekildedir: Genç ve yan sürgünlerde açık yeşil, biz gibi uzun, köşeli ve yumuşak; yaşlı sürgünlerde ise daha kısa, daha sert, sık, birbiri üzerine binmiş ve uç kısımları boynuz gibi öne doğru kıvrılmış olan yapraklar vardır. Kozalakları 9-10 cm uzunluğunda ve 10,5-12 cm genişliğinde olduğundan boyu eninden daha kısadır; kozalağı oluşturan pulların ucu dikensi bir çıkıntıyla sonlanır (Bailey, 1977). Tohumları 2,5-3 cm uzunluğunda, 1,2 cm genişliğindedir (Kayacık, 1980; Krüssmann, 1985; Yaltırık, 1988). 69

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A R AU C A R I AC E A E

Wollemia W.G. Jones, K.D. Hill & J.M. Allen (Wollemi çamı)

Necmi Aksoy

Necmi Aksoy

Wollemia monotipik (tek türle temsil edilen) bir cinstir. 1994 yılında yeni kozalaklı cins olarak keşfedilmiştir. Bu yeni cins Araucariaceae familyasından günümüzde yaşayan, Agathis cinsine yakındır. Monotipik bir cins olduğundan morfolojik özellikleri tür özellikleriyle aynıdır.

Wollemia nobilis W.G.Jones, K.D.Hill & J.M.Allen

Egzotik

Wollemi çamı

Yayılışı Doğal yayılışını Avusturalya’nın Sidney kenti yakınlarındaki Mavi Dağlar bölgesinde yapar.

Botanik Özellikleri Wollemi çamı, 40 m’ye kadar boylanır, 1 m kadar çap yapabilir. Çok sayıda gövde bir arada küme şeklinde göbek oluştururlar. Gövde kabuğu siğilli ve koyu kırmızıdır. Dalları üzerinde iki tip (dimorfik) yaprak bulunur. Juvenil (genç) iğne yapraklar ve genellikle ışık almayan gölgeli kısımlarda yer alanlar, tek düze ve sert iğne yaprakla tek düzlemde 50-90 derece açıyla dizilir; diğer yapraklar ise ince uzun 3-8 cm boyunda, şeritsi biçimde olup 150-175 derece açı ile sürgüne sıralı olarak dizilir. Erkek kozalaklar  5–11 cm boyunda, ince uzun silindirik yapıdadır., yüksek dal uçlarında yer alan dişi kozalaklar 6–12 cm, küremsi, gençken yeşil renkli, olgunlaştığında kırmızı-kahverengine döner. Tohumlar kahverengi ve kanatlıdır (Farjon, 2010).

70

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

CUPRESSACEAE Dünya üzerinde, çoğu monotipik olan 28 cins ve bu cinslere dâhil 142 türü olan bir familyadır (conifers.org). Cins sayısı bakımından en büyük, tür sayısı bakımında da üçüncü sırada yer alan bir konifer familyasıdır. Ağaç ve çalı formunda, reçineli ve hoş kokuludurlar. Yaprakları iğne ya da pul şeklinde, bazılarında stoma çizgileri vardır ya da stoma tüm yüzeyi kaplar. Genellikle monoik, seyrek olarak dioik (Juniperus L.) çiçeklere sahiptir. Erkek ve dişi çiçekleri kozalakçık halindedir. Kozalakçıklar terminal ya da yan durumludur. Kozalakları etli hiç açılmayan tipte ya da karpellerin yan yana ya da birbirinin üst üste kapanmasıyla oluşur. Kozalak pulları derimsi ya da odunlaşmış, pulların dışında ya da ucunda dikensi çıkıntı var ya da yoktur (Yaltırık, 1988; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2010). Kitap kapsamında Türkiye’de doğal yetişen ve park-bahçelerde yetiştirilen cinslerinin özellikleri verilmiştir. Bu cinslere ait tanı anahtarı aşağıdadır: 1.Kozalakları etli ve karpeller yan kenarlarıyla kaynaşmıştır, açılmaz……………………………………………………………………………………………….Juniperus 1.Kozalaklar etli değil ve karpeller açılır 2. Yapraklar iğne yaprak şeklinde yassı iki yüzlü ya da üç köşeli biz şeklinde 3.Yapraklar yassı iki yüzlü 4.Sürgünleri yeşil; yapraklar balık kılçığı şeklinde sürgünün dip ve uç kısımlarında giderek kısalır; alt yüzlerinde stoma çizgileri belirgindir; kozalak pulları kalkan şeklinde sırt kısmı buruşuk ve çukurluk vardır; herdem yeşildirler.……………………………………………..Sequoia 4.Sürgünleri kahverengi; stomalar belirgin değil; kozalak pullarının dış kısmında çukurluk yoktur. 5.Yapraklar uzun, sivri, sert ve batıcı, en geniş yeri tabana yakın ve giderek incelir ve tırpan gibi kıvrılır; kozalak pulları biribirinin üzerine kapanır; herdem yeşildirler………………………………………………………………………………………Cunninhamia 5.Yapraklar daha kısa, sert ve batıcı değil, yumuşak, kozalak pulları yan kenarlarıyla kapanmış; kışın yaprağını dökerler 6.Yapraklı kısa sürgünlerin dizilişi karşılıklıdır; olgun kozalak dağılmaz……..........……………………………Metasequoia 6.Yapraklı kısa sürgünleri karşılıklı değildir; olgun kozalak dağılır………………….......………………………….Taxodium 3.Yapraklar üç köşeli, biz gibi sivri uçlu 7.Yaprakları 3 düzlem üzerine dizilmiş, kısa, 5-6 mm, kozalak büyük ve 4-6 cm, 25-40 puldan oluşur ve pulların dış yüzeyi buruşuktur ………………………………………………………………………………………………………………………………..….Sequoiadendron 7.Yaprakları 5 düzlem üzerine dizilmiş, uzun 10-15 mm, sürgünün ucuna doğru kıvrık ve sık, kozalak küçük, 1-2 cm, pulların dış kısmında üç parçalı sert batıcı çıkıntılar var……………………………………………………………………………………………………….Cryptomeria 2.Yapraklar pul yaprak halindedir. 8.Kozalak pulları birbirinin üzerine kapanmıştır 9.Kozalak pullarının sırtında dikensi bir çıkıntı vardır 10.Karpellerin sırtındaki çıkıntı çok küçük ya da varsa yukarı doğru, kozalak ördek gagası gibi; yan ve yüzey yaprakları aynı düzlemde sonlanır ve sivri uçludur (kral tacı gibi görünür)………….…………………………………………...……………………Calocedrus 10.Karpellerin sırtındaki çıkıntı büyük, aşağıya doğru çengel gibidir; yaprakları daha kısa ve sivri uçlu değildir…………Platycladus 9.Kozalak pullarının sırtında dikensi çıkıntı yoktur 11.Yaprakları geniş ve alt yüzünde oldukça geniş ve beyaz stoma bandı vardır……………………………………………….Thujopsis 11.Yapraklar geniş değil, stoma bandı belirgin değil…........................................................................................................…….Thuja 8.Kozalak pulları yan kenarlarıyla kapanmıştır 12.Kozalaklar büyük 1-5 cm boyunda; 13. Sürgünleri belirgin şekilde dört köşeli; kozalak boyu 1,5-5 cm…….……………….…………………………………….Cupressus 13.Sürgünleri yassı; kozalak boyu 1-2 cm………...……………………..………………………………………………xCuprocyparis 12.Kozalakları 1 cm’den daha küçük, çoğunlukla 5-6 mm çapında 14.Kozalaklarının dış kısmında çengel gibi bir çıkıntı vardır; yaprak uçları sivri ve dokunulduğunda batıcı hissi verir ……………………………………………………………………………………………………………………………Xanthocyparis 14.Kozalaklarının dış kısmında çengel gibi çıkıntı yoktur; yaprak uçları sürgüne sıkıca kapanmış ve batıcı hissi vermez ………………………………………………………………………………………………………………………..…Chamaecyparis

71

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Hatice Yılmaz

Calocedrus Kurz. (Su sedirleri)

Hatice Yılmaz

Amerika’nın batı kesimleri, Meksika, Çin, Tayvan, Tayland ve Vietnam’da yayılış gösteren 4 türü vardır ( Averyanov ve diğ., 2005; Farjon, 2010). Herdemyeşil, monoik, boylu ağaçlardır. Gövde kabuğu uzun ince şeritler halinde çatlaklıdır. Sürgünler yassı, ince olup çift çatallanma gösterir. Yapraklar pul yaprak biçiminde, sürgüne çapraz karşılıklı dizilmiştir ancak 4’lü çevrel dizilmiş gibi görülürler. Yaprakları iki tiptir; sürgünü saran yan yapraklar kayık gibi, yüzey yaprakları ise yassılaşmıştır, uçları hemen hemen aynı hizada sonlanır, dip kısımları ise uzundur. Alt yüzlerinde beyaz stoma bantları ve yağ bezeleri vardır. Erkek çiçek kozalakçıkları sürgün ucunda tek tek yer alır. Dişi çiçek kozalakçıkları da sürgün uçlarında tek tek bulunur. (4) 6 puldan oluşan kozalaklar, 10-35 mm boyundadır, 1 yılda olgunlaşır ve kozalak pulları açılır. İnce, odunsu kozalak pullarının uç kısımlarında kısa bir diken bulunur. Tohumların eşit olmayan iki kanadı vardır. Kotiledon sayısı 2’dir (Thieret, 1993; Farjon, 2005). Türkiye’de doğal olarak yetişen türü yoktur ancak Calocedrus decurrens ve bu türün yaprakları sarı alacalı kültivarı Calocedrus decurrens ‘Aureovariegata’ süs bitkisi olarak park ve bahçelerde yetiştirilir.

Calocedrus decurrens (Torrey) Florin.

Egzotik

Kaliforniya su sediri

Yayılışı Kuzey Amerika’da doğal olarak yetişir ve kerestesi kıymetli önemli bir orman ağacıdır. Vatanı dışında park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Hızlı büyür, kışlara oldukça dayanıklıdır.

Botanik Özellikleri

72

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

60 (-69) m boy, 3-4,5 m çap yapabilen gençlikte piramidal, sonraları dağınık tepeli herdem yeşil ağaçlardır. Yaşlı ağaçlarda kabuk koyu kırmızı kahverengi, kalın, derin ve düzensiz çatlaklıdır. Sürgünler basık, koyu yeşildir. Pul yapraklar sürgünü saran tabanı da dahil 3-14 mm uzunluğunda, uzunca yumurta biçiminde, sivri ve batıcı uçlu olup sürgünlere tamamen yatmış durumdadır. Uzun sürgünlerdeki yaprakların serbest kısımlarının uzunlukları yaklaşık 3 mm’dir. Kozalaklar tazeyken yeşil, olgunlaşınca kırmızı kahverengi-açık kahverengi, kapalıyken dar yumurta biçiminde, 14-25 mm uzunluğundadır ve aşağıya doğru sarkar. Kozalak pullarının arka taraflarında kısa, geriye kıvrılmış mahmuz vardır. Bir kozalakta 4 veya daha az sayıda tohum bulunur (Yaltırık, 1988; Thieret, 1993; Farjon, 2005).

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Chamaecyparis Spach (Yalancı Serviler)

Hatice Yılmaz

Herdem yeşil, monoik, piramidal, konik tepeli, yaşlanınca yapılı ağaç veya çalılardır. Yaşlı ağaçların kabukları kırmızımtırak–kahverengi, boyuna şeritler veya levhalar halinde çatlaklıdır. Yapraklar pul yaprak halindedir ve sürgünlere çapraz karşılıklı dizilmiştir. Yaşlı dallar silindiriktir. Yaprak taşıyan sürgünler bir düzlem üzerinde yer alır, dört köşeli değil yassı olup uçları aşağı sarkıktır. Sürgünlerin geniş yüzünde yer alan yapraklar yassı ve düz iken sürgünün kenarındaki yapraklar ise kayık biçiminde olup diğerlerinden daha uzundur. Genellikle yapraklarla kaplı genç sürgünlerin alt yüzeylerinde yer alan stoma lekeleri veya çizgileri bazı türlerinde çok belirgin değildir. Sürgünlerin geniş yüzünde yer alan pul yaprakların sırtında uzunca bir yarık içerisinde yağ bezeleri bulunur. Erkek ve dişi çiçekler kozalakçık halinde, sürgün uçlarında tek tek yer alır. Küçük, kısa silindirik biçimindeki erkek çiçek kozalakçıkları 8-16 adet sarı, kırmızı renkli etamin pulundan oluşur. Her bir etamin pulu 2-3 polen kesesi taşır. Dişi çiçek kozalakçıkları küçük, küre-yumurta biçimdedir, kalkan şeklindeki (6) 8-12 (-16) puldan oluşur. Kozalak bir yılda olgunlaşır; olgunlaştığında pulları açılır fakat dağılmaz. Kozalak pullarının sırtı basık ve ortasında kısa bir çıkıntı bulunur. Her bir kozalak çok sayıda iki kanadı olan küçük, yassı tohum taşır. Kotiledon sayısı 2’dir. Chamaecyparis lawsoniana, C. pisifera, C. obtusa, C. formosensis, C. thyoides olmak üzere Kuzey Amerika, Japonya ve Formaza’da yetişen 5 türü vardır (Farjon, 2005; Farjon, 2010). Türkiye’de doğal türü bulunmayan yalancı servilerden C. lawsoniana uzun yıllardır, C. obtusa ve C. pisifera ise son yıllarda park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Chamaecyparis türlerinin ayrım anahtarı Farjon (2010)’a göre aşağıda verilmiştir: 1.Kozalak 4-8 (-10) puldan oluşur, olgunlaştığında 4-8 mm çapındadır.

2. Kısa sürgünler yatay, uç sürgünler genellikle tek bir düzlem



de yer alır ................................………………..…...Chamaecyparis pisifera



2.Kısa sürgünler düzensiz, yan sürgünler sarmal olarak yer alır …………….............………………….. Chamaecyparis thyoides

1.Kozalak 8-14 (-16) puldan oluşur, olgun kozalak 7-14 mm çapındadır. 3.Kozalak pulları geniş olarak açılır, açılan pullar arasındaki boşluklar puldan geniş veya eşittir; yapraklarda yağ bezesi vardır, sürgünün yan kenarlarında bulunan yapraklar az veya çok sivri uçludur 3. Kozalak pulları geniş olarak açılmaz, boşluklar puldan daha dardır; yapraklarda yağ bezesi yoktur veya belirgin değildir, sürgünün yan kenarında yer alan yapraklar küt uçludur ..................................................…………… Chamaecyparis obtusa

Hatice Yılmaz

…………………………………….. Chamaecyparis lawsoniana

Chamaecyparis lawsoniana 73

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Chamaecyparis lawsoniana (A. Murr.) Parl.

Egzotik

Yalancı servi

Yayılışı Amerika’da Oregon ve Kaliforniya’da okyanus ikliminin hakim olduğu konifer ve konifer-angiosperm karışık ormanlarda deniz seviyesi ile 1500 m’ler arasında doğal olarak yetişir (Farjon, 2005). Ülkemiz park ve bahçelerinde yaygın bir şekilde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

60-70 m’ye kadar boy, 4-4,5 m çap yapabilen, gençlikte piramidal, yaşlanınca geniş sütun formlu, dalları aşağıya sarkık, herdem yeşil ağaçlardır. Çok erken yaşta çatlamaya başlayan kabuk yaşlı ağaçların dip kısmında 35-40 cm’ye kadar kalınlaşabilir; lifli, boyuna şeritler halinde derin çatlaklı ve olukludur. Kırmızımtırak-kahverengi, gri-kahverengidir. Bir düzlem üzerinde yer alan sürgünleri yassıdır. Sürgüne karşılıklı olarak kiremitvari şekilde sıkıca dizilmiş pul yapraklar 2-3 mm uzunluğundadır. Sürgünün geniş yüzünde yer alan yapraklar yassı, daha kısa ve sırtlarında uzunca bir yarık içinde oval, sarımsı yağ bezeleri vardır. Sürgünün kenarında yer alan yapraklar ise kayık gibidir sürgünü kavramıştır, yağ bezeleri belirgin değildir. Yapraklar açık yeşil veya parlak koyu yeşil, kenarları az ya da çok mavimsi yeşildir. Genç sürgünlerin alt yüzünde yeşilimsi-beyaz stoma lekeleri çok belirgin değildir. Erkek çiçek kozalakçıkları 12-16 etamin pulundan oluşur, 2-4 mm boyunda, sarımsı yeşil, sonraları siyah veya koyu mora döner. Her bir etamin pulu büyük, kırmızı 2-3 polen kesesi taşır. 8-10 adet kalkan şeklinde odunlaşmış puldan oluşan kozalak (6-) 7-11 (-14) mm çapında ve küre şeklindedir. Önceleri mavi-yeşil, olgunlaştığında gri-kahverengidir. Kozalak pullarının sırtı buruşuk, basık, ortasında çok kısa bir çıkıntı (0,5-1 mm ) bulunur. Her bir üreyimli kozalak pulu altında 2-4 tohum bulunur (Farjon, 2010).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Egzotik

Chamaecyparis pisifera Endl. Yayılışı Japonya’da doğal olarak yetişir. Ülkemiz park ve bahçelerinde bazıları iğne yapraklı olan çeşitli kültivarları yetiştirilir.

40-50 m’ye kadar boy, 2 m’ye kadar çap yapabilen, dar konik tepeli, yaşlanınca geniş sütün formlu ağaçlardır. Kabuk genç fertlerde düzgün, yaşlı fertlerde kızıl kahverengi, şeritler halinde çatlaklıdır. Yapraklar pul yaprak biçiminde, derimsi, sürgüne çapraz karşılıklı kiremitvari olarak dizilir. Sürgünlerin ön yüzünde yer alan yapraklar yanlardakilerden daha kısa, basık olup sırtlarında yuvarlak, hafifçe çıkıntılı yağ bezesi vardır. Sürgün yanlarında yer alan yapraklar kayık gibidir, yağ bezeleri daha az belirgindir. Yapraklar parlak açık veya koyu yeşil, alt yüzlerinde mavimsi-beyaz stoma bantları vardır. Erkek çiçek kozalakçıkları 2-3 cm boyunda, sarımsı-yeşil olup morumsu kahverengiye döner. 8-12 etamin pulundan oluşur. Her bir etamin pulu 2-3 sarı polen kesesi taşır. (6-) 7-8 (-10) kozalak pulundan oluşan kozalak 6-7 (-8) mm çapındadır. Kozalak pullarının sırtı basık ve buruşuk olup bazen ortasında çok kısa (0,5 mm) bir çıkıntı bulunur. Her üreyimli pulun altında 1-2 tohum bulunur (Farjon, 2005). 74

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Ünal Akkemik

Cryptomeria D. Don. (Japon çamı)

Ünal Akkemik

Günümüzde Çin ve Japonya’da yetişen tek bir türle temsil edilen “monotipik” bir cinstir. “Kryptosmerae”, Yunancada “gövdesini saklayan, gizleyen” anlamına gelir; bu da iğne yapraklarının sürgün üzerindeki dizilişi ve sürgünü tamamen örtmüş olmasıyla ilgilidir (Yaltırık, 1988). Gençlik döneminde hızlı büyüyen Japon çamının ışık ihtiyacı az olup yaz kuraklığına karşı hassastır. O nedenle ülkemizin Karadeniz Bölgesinde nemin yüksek olduğu bölge boyunca yetiştirilebilir (Kayacık, 1980). Oldukça görsel ve dekoratif bir ağaçtır.

Cryptomeria japonica (L.) D. Don.

Egzotik

Japon çamı

Yayılışı Çin ve Japonya’da doğal olan, bol yağışlı ve derin topraklı yetişme ortamları isteyen bir türdür. Park ve bahçelerde yetiştirilen pek çok kültivarı vardır.

Düzgün gövdeli, piramidal tepeli, 40-50 m’ye kadar boy ve 50-80 cm çap yapabilen, herdemyeşil bir orman ağacıdır. Gövde kabuğu kırmızımsı kahverengi olup uzun ve dar şeritler halinde boyuna yönde çatlaklıdır. Sürgünlere beş sıra üzerinde sarmal olarak dizilen iğne yaprakların uzunluğu 8-16 mm, biz gibi sivri, 3-4 köşeli, kenarı tam, dip kısmı geniştir. Çiçekleri bir cinsli bir evciklidir. Erkek çiçekler sonbaharda sürgünün uç tarafındaki yaprakların koltuklarında yer alır ve genç sürgünlerde 25’ten fazlası bir arada bulunur. Her bir erkek çiçeğin boyu 8-10 mm uzunluğundadır ve pulları sarmal dizilir. Dişi çiçekler ise 2-3 cm çapında yuvarlak kozalak halinde sürgünlerin uçlarında yer alır. Kozalaklar bir yılda olgunlaşır; kozalaklarda dış pulların uçları serbest, parçalı, sert ve kısmen batıcıdır. Tohumlar döküldükten sonra uzun süre sürgün üzerinde kalır. Türün çok sayıda kültivarı vardır. En yaygın olanı “cv “Elegans”: Japon kadife çamıdır (Ana türe göre daha uzun, ince ve yumuşak yapraklara sahiptir). 75

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Cunninghamia R.Br.

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

Herdem yeşil, dar konik tepeli ve boylu ağaçlardır. Kabuk kırmızı-kahverengi, çatlaklı, lifli, boyuna şeritler halinde soyulur. Ana dallar gövdeye düzensiz çevrel olarak dizilmiştir. Genç sürgünler yeşil, sonraları esmerdir. Tomurcuklar küremsi, yaprak benzeri pullarla çevrilmiştir. Dar mızraksı, derimsi, sert, uçları sivri tırpanı andıran yapraklar, sürgünlere yoğun ve spiral olarak dizilmiştir. Ancak ışığa yöneldiklerinden iki sıralı dizilmiş gibi görünür. Yapraklar tek tek dökülmez yan sürgünlerle beraber düşer. Çiçekleri monoiktir. Erkek çiçekler birçoğu bir arada silindirik bir kozalakçık halinde sürgünlerin ucunda yer alır. Dişi çiçekler de küçük bir kozalakçık halinde olup sürgün ucunda ya da yan durumlu olarak çoğunlukla 1-3 tanesi bir arada bulunur. Kozalak pulları ortak bir eksen etrafına kiremitvari sarmal olarak dizilmiştir. Uçları sivri ve batıcıdır. Bir yılda olgunlaşan kozalağın pulları dağılmaz. Her bir pulda 3 tane tohum taslağı vardır. Bunlardan biri körelerek en fazla 2 tohum gelişir. Tohumlar dar kanatlı ve sert kabukludur. Fideciğin çenek sayısı 2’dir (Fu ve diğ. 1999b). Çin, Laos, Tayvan ve Vietnam’da yetişen 2 türü vardır (Farjon, 2005). Her iki türü de uyuyan gözlerden bolca sürgün verme eğilimindedir.

Hatice Yılmaz

Cunninghamia lanceolata (Lamb.) Hook

Egzotik

Çin tırpan ağacı

Yayılışı Çin, Laos ve Vietnam’da 140-2500 m’ler arasında karışık ormanlar kurar. Orta ve Güney Çin’de büyük ormanlar kurar. Vatanı dışında ılıman iklimlere sahip yerlerin dekoratif bir park ağacıdır. Rize Çaykur Bahçesi, Dolmabahçe Sarayı ve Atatürk Arboretumu’nda güzel gelişmiş örnekleri vardır.

30-40 m’ye kadar boylanabilen herdem yeşil ağaçlardır. Kabuk çatlaklı, lifli, boyuna ince şeritler halinde çatlar, kırmızımsı kahverengi, sonraları gri-kahverengidir. İğne yapraklar deri gibi sert, tırpan biçiminde, uçları sivri, 3-6 cm boyunda, 3-5 (6) mm enindedir. Üst yüzleri parlak yeşil, alt yüzlerinde iki adet mavi beyaz stoma bandı bulunur. Erkek çiçek kozalakçıkları sürgün ucunda bir çoğu bir arada brahte benzeri kısa yapraklarla çevrelenmiş olarak bulunur, 10-20 mm boyunda, sarımtırak yeşil daha sonra kahverengine döner (Farjon, 2005). Dişi çiçek kozalakçıkları çoğunlukla 1-4 tanesi bir arada bulunur (Fu ve diğ., 1999b). Kozalak pulları kiremitvari dizilmiş, uçları sivri ve batıcıdır.

76

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Cupressus L. (Serviler)

Ali Kavgacı

Serviler, Kuzey Amerika’dan Honduras’ın güneyine, Akdeniz havzasından Orta Asya’ya, Himalaya’dan Güneybatı Çin’e kadar oldukça geniş bir coğrafyada yayılış gösterir ve 23 türle temsil edilir (conifers.org: 2013).

Cupressus sempervirens

Cupressus arizonica Greene

Ünal Akkemik

40 m’ye kadar boylanabilen, herdemyeşil, monoik ve monopodial dallanma yapan çalı veya çoğunlukla ağaçlardır. Genellikle çatlaklı olan kabuklar, ince parçalar halinde pul pul dökülür veya boyuna uzunca soyulur. Tepe, konik, piramidal veya küremsi formdadır. Yapraklar tek veya iki formludur. Primer (genç) yapraklar ve kuvvetli sürgünler üzerindeki yapraklar iğne yaprak şeklindedir. İki formlu yaprak taşıyan sürgünlerde ise yanal olan yapraklar, karşılıklı olarak geniş yüzde bulunan yapraklardan biraz daha geniştir. Sürgünlere karşılıklı çapraz (dört sıra) olarak dizilmiş pul yapraklar 1-3 x 0,8-1,2 mm boyutlarındadır. Yaprak kenarları bir iki dişli veya düzensiz olup bazen de tam kenarlı olabilmektedir. Erkek çiçek kurulları, her biri (2-)3-6 adet sarı polen kesesi taşıyan 10-20 adet erkek çiçekten oluşur. 10-40 x 10-30 mm boyutlarındaki kozalaklar 2 yılda olgunlaşır ve kısa sürgün üzerinde terminal durumludur. Kozalaklarda küçük, köşeli veya gelişmemiş kanatlı çok sayıda tohum vardır (Oral ve Tunçkol, 2011; conifers.org: 2013).

Egzotik

Arizona servisi

Yayılışı Doğal yayılışı Arizona ve New Mexico’da 1300-2400 m yükseltileri arasındadır. Bununla birlikte türün yapay olarak oldukça geniş bir coğrafyada yayılışı vardır. Türkiye’de de park ve bahçelerde yaygın olarak yetiştirilir.

Botanik Özellikleri

Nesibe Köse

20 m’ye kadar boylanabilen ince, uzun formlu ağaçlardır. Gövde kabukları kahverengimsi-kırmızıdır. Yapraklar, yumurtamsı ve pulsu, 2 mm kalınlığında, uzun, grimsi mavi ve salgı bezelidir. Bazen yapraklar reçine salgılar. Yandığında ise hoş olmayan bir koku yayar. Kozalaklar 0,5-2 cm çapında küçük küreler şeklinde ve bir sap üzerinde kümeler halinde bulunurlar. Başlangıçta mavimsi yeşil olan kozalaklar olgunlaştığında kırmızımsı-kahverenginde, 2 yılda olgunlaşır ve 6-8 adet puldan oluşur. Ağaç üzerinde uzun yıllar düşmeden kalabilirler. Tohumlar ince uzundur ve dar kanatları vardır. Tür, diğer servilerden özellikle tepesinin mavimsi renkte oluşu ve hoş olmayan kokusuyla ayrılır. 77

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Cupressus goveniana Gordon

Egzotik

Kokulu servi

Yayılışı Doğal olarak yalnızca ABD’nin Kaliforniya eyaletinde yetişen bir türdür. Park ve bahçelerde seyrek olarak görülür.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

10 m’ye kadar boylanabilen çalı, ağaççık veya ağaçlardır. Tepe, küre veya sütün şeklinde, yoğun veya seyrek dallıdır. Gövde kabuğu başlangıçta düz, yaşlandıkça pürüzlü ve liflidir. Pulsu yapraklar yaklaşık 1,2 mm uzunluğunda, açık yeşil, sırtları çıkıntılı ve uçları küttür. Ovuşturulduğunda hoş bir koku verir. Erkek çiçekler 3-4 mm boyundadır. Dişi çiçekler ise tek tek bulunur ve 20 mm’ye kadar boylanır. Grimsi kahverengi veya mat yeşil renkte olan kozalaklar küremsi ve 1 – 2,5 (-3) cm boyutlarındadır. 6-10 puldan oluşur ve umbo olgunlaştığında hemen hemen düzdür. Tohumlar 3 – 4 (5) mm, koyu kahverengi veya simsiyahtır. Bazen de mat yeşildir.

Cupressus macrocarpa Harw. ex Gordon

Egzotik

Yayılışı Doğal yayılışı Kuzey Amerika ve Kaliforniya’dır. Bir kültivarı Türkiye’de yaygın bir şekilde park ve bahçe bitkisi olarak kullanılır.

Botanik Özellikleri 25 m’ye kadar boylanabilen, tepesi değişik formlarda olabilen bir ağaçtır. Gövde kabuğu sert ve başlangıçta kahverengimsi-kırmızıdır. Yaşlandıkça kabuk açık gri bir renk alır ve düz pullar halinde dökülür. Yapraklar, pulsu ve sürgünün tersi yönde düz olarak konumlanırlar. Açık yeşil olan yapraklar, aromatiktir. Kozalaklar çok köşeli 10-12 puldan oluşur. Başlangıçta yeşildirler ve zamanla gri, kahverengi, grimsi kahverengi ve son aşamada kahverengimsi menekşe rengine dönüşürler. Tohumlar kanatlı ve küçük reçine bezelidir. Tür, C. sempervirens’ten daha geniş yaprakları, diğer servilerden ise daha büyük kozalakları ve gövde üzerinde yatık olarak yer alan dallarıyla ayrılır. Hatice Yılmaz

Türün ülkemizde kendisi bulunmayıp Cupressus macrocarpa cv.”Goldcrest” adlı kültivarı yaygındır. Bu kültivar piramidal formlu, yaprakları altın sarısı-yeşil ve limon gibi kokar. Bu özelliğinden dolayı da limoni servi olarak adlandırılır. 78

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Cupressus sempervirens L.

Doğal

Akdeniz servisi

Yayılışı

Cupressus sempervirens

Genel coğrafi yayılışı, Kuzey Afrika, Doğu Akdeniz, Batı Asya ve Hazar Denizi’nin güneyidir. Türkiye’de Akdeniz Bölgesi ve Batı Anadolu’da asıl Akdeniz ikliminin egemen olduğu alanlarda doğaldır. Bu alanlarda saf ya da çoğunlukla kızılçamla karışık ormanlar kurar. Tür piramidal formunun mezarlıklarda yoğun olarak kullanılmasından dolayı mezarlık servisi olarak da adlandırılır.

Ünal Akkemik

40 m’ye kadar boylanabilen düzgün ve dik büyüyen ağaçlardır. Kabuk genç bireylerde çatlaksız, sonrasında tabaka halinde çatlayan, pembemsi-kahverengi, kırmızımsı kahverengi veya gridir. Sürgünleri koyu kahverengidir. Yapraklar karşılıklı çapraz ve kiremitvari olarak dizilmiştir. Pulsu yapraklar son yılın sürgünlerinde 0,5-1,8 mm uzunluğundadır. Genellikle yeşil veya koyu yeşil olan yapraklar bazen kalın bir mumsu kutikula ile örtülüdür. Erkek çiçek kozalakçıkları son yılın sürgünleri üzerinde terminal olarak ve tek tek bulunur. Boyutları (2,5-) 3-6 (-8) x(1,5-) 2-3 mm’dir. Dişi çiçek kozalakçıkları küçük, terminal durumlu ve kalkan şeklindeki birçok puldan meydana gelir. Kozalaklar 2 yılda olgunlaşır. Yan dalların üzerinde tek tek ya da gruplar halinde terminal olarak bulunur. Olgunlaştığında parlak kahverengi veya karpelleri açılırken kırmızımsı kahverengidir. Türün C. sempervirens var. sempervirens (dallar tepeye doğru daralan sütun şeklinde) ve C. sempervirens var. horizantalis (dallar yanlara doğru açılmış şekilde) olmak üzere iki varyetesi vardır.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Hüseyin Fakir

Juniperus L. (Ardıçlar)

Ardıçlar çoğunlukla dioik, ender olarak monoik, ağaç veya çalı formunda odunsu ve herdemyeşil bitkilerdir. Kabuk yaşlı fertlerde şeritler halinde boyuna çatlaklı, kırmızımtırak veya kahverengidir. Tomurcuklar J. drupacea hariç çıplaktır. Yapraklar iğne veya pul yaprak biçimindedir. İğne yapraklar sürgünlere üçlü çevrel, pul yapraklar ise çapraz karşılıklı olarak dizilir. İğne yapraklar sert ve diken gibi batıcıdır. İğne yaprakların üst yüzünde belirgin bir şekilde bir veya iki stoma çizgisi ve iletim demetlerinin altında bir reçine kanalı bulunur. Erkek çiçek kozalakçıkları sürgünlerde pulların koltuklarında yer alır, sürgüne oturmuş veya üzeri pullu bir sapı vardır. Her bir erkek çiçek kozalakçığı çok sayıda etamin pulundan oluşur. Her bir etamin pulu 2-6 adet çiçek tozu torbası taşır. Dişi çiçek kozalakçıkları küre şeklinde olup ya pullu bir sap üzerinde ya da sürgünlerin ucunda yer alır. Dişi çiçekler karşılıklı veya çevrel dizilmiş 3-8 adet sivri uçlu puldan oluşur. Kozalaklar 1-2 veya 3 yılda olgunlaşır. Olgunlaşan kozalaklar etli ve üzümsü yapıda olup hiçbir zaman açılmazlar. Kozalaklar 1-12 adet tohum taşırlar. Tohumlar küçük, kanatsız, yuvarlak ya da yumurta biçimindedir, bazı taksonlarda reçine bezeleri bulunur (Eliçin, 1977; Yaltırık, 1988; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2000, 2010). Ardıçlar yaprak formu, dişi çiçek özellikleri ve kozalak pulu ile tohum taslağı özelliklerine göre üç ayrı seksiyona ayrılır (Adams, 2008): Juniperus Seksiyonu: Yaprakların tümü iğne yaprak biçiminde ve sürgüne üçlü çevrel dizilmiştir. Erkek ve dişi çiçek kozalakçıkları sürgün ucunda değil yaprak koltuklarında yer alır. Kozalağın en uçtaki pulları arasında yer alan terminal durumlu 3 tohum taslağı vardır. Kozalak 3 üreyimli puldan oluşur ve tohumlar kaynaşmamıştır. Üsten bakılınca kozalak pullarının birleşme izleri üç kollu bir yıldızı andırır. Bu seksiyona ait doğal türlerimiz; Juniperus oxycedrus, J. communis Caryocedrus Seksiyonu: Yapraklar iğne yaprak biçiminde, sert ve sivri uçlu olup sürgüne üçlü çevrel dizilmiştir. Erkek çiçek kozalakçıkları yaprak koltuklarında 3-6’sı bir arada demetler halinde yer alır. Dişi çiçek kozalakçıkları ise yaprak koltuklarında kısa bir sürgünün ucunda yan durumlu olarak bulunur. Tohum, kozalak pullarının odunlaşmasıyla oluşan sert bir koruyucu içinde yer alır. Diğer iki seksiyondan farklı olarak tomurcuklar pullarla örtülüdür. Bu seksiyona ait doğal türümüz; Juniperus drupacea Sabina Seksiyonu: Yapraklar gençlik çağlarında iğne yaprak biçiminde ve sürgünlere üçlü çevrel dizilişli ve ileri yaşlarda iğne yaprak pul yaprak halini alır ve sürgüne çapraz karşılıklı olarak dizilir. Dişi çiçek kozalakçıkları sürgün ucunda yer alır ve genellikle karşılıklı dizilmiş 6 puldan oluşur. Tohum taslağı sayısı 3-9 (12) tanedir ve 79

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

bu tohum taslakları kozalak pullarının arasında değil önlerinde teker teker veya çoğunlukla ikili, bazen de terminal durumlu ve tektir. Kozalak pullarının birleşme izleri futbol topu dilimlerini andırır. Bu seksiyona ait doğal türlerimiz; Juniperus excelsa, J. foetidissima, J. phoenicea, J. sabina Juniperus cinsi, Türkiye’de 7 türle temsil edilir. Türkiye’de doğal yetişen bu 7 türe ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1. Yapraklar iğne yaprak şeklinde, erkek ve dişi çiçekler yaprak koltuklarında yan durumlu olarak yer alır. 2. Erkek çiçekler yaprak koltuklarında demetler halindedir, dişi kozalak 20-25 mm çapında; tohumlar serbest değil odunsu bir koruyucu tabaka içerisindedir. ......…………............................................................................................................................................................................................…...… Juniperus drupacea 2. Erkek çiçekler yaprak koltuklarında tek tek bulunur, dişi kozalak genellikle 18 mm’ yi geçmez; tohumlar serbesttir. 3. Yaprakların üst yüzeyinde beyazımsı bir stoma çizgisi var; olgun kozalak dumanlı siyahımsı renktedir. ……………………………………. Juniperus communis 3.Yaprakların üst yüzeyinde iki belirgin stoma çizgisi var; olgun kozalak turuncu-kırmızımsı renktedir. …………….……..………......……… Juniperus oxycedrus 1. Yapraklar pul yaprak şeklinde, erkek ve dişi çiçekler sürgünlerin ucunda yer alır. 4. Pul yaprakların kenarlarındaki yeşil olmayan zarımsı yapı dar ve ince dişlidir, olgun kozalak koyu kırmızı renktedir. ………..…..……………... Juniperus phoenicea 4.Pul yaprakların kenarları yukarıdaki gibi değil, olgun kozalak koyu pembe ve siyahımsı renktedir. 5.Olgun kozalakların sapı geriye doğru kıvrıktır. …………….………..…..……………..………..…..……………..………..…....…......………… Juniperus sabina 5.Olgun kozalaklar düz veya düze yakın saplıdır. 6. Genç sürgünleri dört köşeli, tohumlar 1-2 adettir. ........…………..…..……………...………..…..………….................…..………....... Juniperus foetidissima 6. Genç sürgünler yuvarlak, tohumlar 4-6 adettir. …….………………..…..……………..………..…..……………..…….................…...…….. Juniperus excelsa

Juniperus communis L.

Doğal

Adi ardıç

Yayılışı

Genel coğrafi dağılışı Orta ve Kuzey Avrupa, Asya, Akdeniz’i çevreleyen ülkelerin yüksek dağlık bölgeleri, Kuzey Afrika, Kafkasya, İran, Afganistan, Himalaya Dağlarının batısı, Kuzey Amerika’nın kutup bölgeleri ve yüksek dağları ve Meksika’dır. Ülkemizde J. c. var. communis Çoruh Vadisi, Erzincan, Erzurum, Kars’ta 2000-2700 m yükseltiler arasında, volkanik kayalıklar ve orman kenarlarında yetişir. J. c. var. saxatilis ise Kuzey Anadolu, Karadeniz, Güney Doğu Anadolu’da kayalık yerler, sırtlar, çalılıklar ve orman kenarlarında 1300-2700 m yükseltiler arasında görülür. Genellikle orman sınırında ve üzerinde yaygındır.

1.Yapraklar 4-17 x 0,7-1,5 mm, sürgüne dik açılı; çalı veya küçük ağaç formundadır. ……………….………………………………………… Juniperus communis var. communis 1.Yapraklar 4-10 x 1-2 mm, sürgüne dar açılı yatmış, sürünücü çalı veya kısa boylu çalı formundadır. .………………………………………..………………….. Juniperus communis var. saxatilis 80

Özgür Eminağaoğlu

15 m’ye kadar boylanabilen, piramidal veya yuvarlak tepeli bir ağaç veya çoğu kez de dipten itibaren yoğun dallı çalı ya da yerde sürünen, yatık tepeli bodur çalılardır. Kabuk gri-kahverengi ve gençken pürüzsüz daha sonraları asma gövdeleri gibi boyuna ince şeritler halinde çatlaklıdır. Sürgünler az ya da çok üç köşeli olup gençken gri-kahverengindedir. İğne yapraklar yassı, kalın, sert, sivri uçlu, batıcı ve sürgünlere geniş bir açı ile üçlü çevrel olarak dizilmiştir. Açık yeşil renkli yaprakların üst yüzünde beyaz, mavimsi gri ve geniş tek stoma çizgisi vardır. Erkek çiçek kozalakçıkları sürgün üzerinde yaprak koltuklarında yan durumlu olarak teker teker yer alır. Dişi çiçek kozalakçıkları da yaprak koltuklarında yan durumlu olarak kısa bir sap ucunda teker teker bulunur. İki yılda olgunlaşan üzümsü kozalaklar küre veya geniş yumurta biçiminde ve kısa saplıdır. Her bir kozalak 2-3, ender olarak 1 tohum taşır. Tohumlar üç köşeli ve uzun yumurtamsı biçimdedir (Eliçin, 1977; Yaltırık, 1988; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2005b; Farjon, 2010; Yılmaz ve diğ., 2011). Adi ardıcın ülkemizde iki varyetesi yetişmektedir. Bu varyeteler için ayrım anahtarı:

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Juniperus drupacea Labill.

Doğal

Andız

Yayılışı

Genel coğrafi dağılışı Suriye, Lübnan ve özellikle doğu Lübnan dağlarıdır. Bunun dışında Yunanistan’da lokal bir yayılışı vardır. Ülkemizde ise 650-1500 m yükseltiler arasında Güney Anadolu, Toroslar ve Amanoslarda diğer ardıçlar, Toros göknarı ve Toros sediri ile karışım yapar.

40 m’ye kadar boylanabilen, gençlikte piramidal, ileri yaşlarda geniş ve yuvarlak tepeli ağaçlardır. Kabuk kahverengi-gri, ince şeritler halinde boyuna çatlaklıdır. Tomurcuklar sivri uçlu pullu ve yumurta biçimindedir. Yaprak koltuklarında bulunurlar ve çok küçüktürler. Yapraklar iğne yaprak biçiminde sert, sivri uçlu ve sürgüne üçlü çevrel dizilmiştir. Yaprakların iç yüzünde belirgin iki adet stoma çizgisi vardır. Erkek çiçek kozalakçıkları yaprak koltuklarında, 3-6’sı bir arada demet halinde yer alır. Dişi çiçek kozalakçıkları ise yaprak koltuklarında kısa bir sürgünün ucunda yan durumlu olarak tek tek yer alır. İki yılda olgunlaşan kozalak yuvarlak, 1,5-2,5 cm çapında, içinde çoğunlukla 3 (1-6) tohum taşır. Tohum, kozalak pullarının odunlaşmasıyla oluşan sert bir koruyucu içinde yer alır (Eliçin, 1977; Yaltırık, 1988; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2005; Farjon, 2010; Yılmaz ve diğ., 2011).

Juniperus excelsa M.Bieb.

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Doğal

Boylu ardıç

Yayılışı

Genel coğrafi dağılışı Arnavutluk, Makedonya, Ege ve Yunanistan adaları, Bulgaristan, Kıbrıs, Azerbaycan ve Türkmenistan’dır. Ülkemizde ise kuzey, batı, orta ve güney Anadolu’da, özellikle Toros ve Antitoros’larda kuru ve kayalık yamaçlarda görülürler. Ülkemizde genellikle 150-2700 m yükseltiler arasında yayılış gösterir. Toroslar’da genellikle ağaç sınırlarını oluşturur. Güney Anadolu’da sedir, göknar, çam, meşe taksonları ve kokulu ardıç ile karışıma girer. 20-25 m’ ye kadar boylanabilen gençlikte piramidal, ileri yaşlarda dağınık tepeli ağaç bazen de sık dallı çalılardır. Kabuk gri-kahverengi, gençken düz, ileri yaşlarda ince şeritler halinde boyuna çatlaklıdır. Sürgünler ince, yuvarlak çok belirgin olmayan dört köşelidir. 6-8 yaşlarına kadar iğne yaprak, daha sonra pul yaprak taşırlar. Pul yapraklar sırtlarında belirgin yağ bezesi bulunur ve sürgünlere tamamen yatmışlardır. Pul yaprak iken sürgüne üçlü çevrel veya karşılıklı dizilmiştir. Erkek çiçek kozalakçıkları kirli sarımtırak renkte, silindirik yapıda ve sürgün uçlarında yer alır. Dişi çiçek kozalakçıkları turuncu yeşil renkte ve sürgün uçlarında tek tek yer alır. İki yılda olgunlaşan üzümsü kozalak 8-12 mm çapında ve 4-6 puldan oluşur. Kozalakların içinde 4-10 tohum bulunur. Tohumlar yumurta biçiminde, sivri uçlu ve küçüktür (Eliçin, 1977; Yaltırık, 1988; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2005; Farjon, 2010; Yılmaz ve diğ., 2011). Boylu ardıcın ülkemizde iki alttürü yetişmektedir. Bu alttürler için ayrım anahtarı: 1.Sürgünler 0,7-1,0 mm çapında, yuvarlak veya çok belirgin olmayan dört köşeli olup, gövdeye düzenli olarak dizilmişlerdir; kozalaklar 6-11 mm çapında, genellikle daha koyu renkli, mavi buğulu veya beyaz pudramsıdır. ...…….…...…............………Juniperus excelsa subsp. excelsa 1.Sürgünler daha kalın 1,0-1,3 mm çapında, hemen hemen yuvarlak ve dağınıktır, kozalaklar 8-12(14) mm çapında; pembemsi kahverengi-morumsu-mavi, üzeri buğuludur. ...……………………………................………………....Juniperus excelsa subsp. polycarpus 81

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Juniperus foetidissima Willd.

Doğal

Kokulu ardıç

Yayılışı

Genel coğrafi dağılışı Arnavutluk, Yunanistan, Makedonya, Eski Yugoslavya, Kıbrıs, Suriye, Ermenistan, Gürcistan ve Kırım yarımadasıdır. Ülkemizde ise Ankara, Bolu, Çorum, İç Batı Anadolu, Doğu ve Güney Anadolu’da görülmektedir. Özellikle, kurak ve kalkerli alanlarda yetişmektedir. Çoğu kez Akdeniz ikliminin etkisinden uzaklaşmakta, karasal iklimin hakim olduğu yerleri tercih etmektedir. Ülkemizde 600-2700 m’ler arasında, kurak ve fakir topraklar üzerinde yayılış gösterir.

Juniperus oxycedrus L.

Tolga Ok

15-25 m’ye kadar boylanabilen, düzgün gövdeli ve gençlikte dar konik tepeli, yaşlanınca yuvarlak veya dağınık tepeli ağaç, nadiren çalı formundadır. Kabuk gri-kahverengi, boyuna şeritler halinde çatlaklıdır. Tomurcuklar yaprakların koltuklarında gizlenmiş şekildedir. Genç sürgünler kısa, kalın ve belirgin bir şekilde dört köşelidir. Yapraklar kısmen iğne yaprak ve kısmen de pul yaprak şeklindedir. İğne yapraklar genel olarak sürgüne gevşek bir şekilde kapanmıştır veya sürgünlerle dar açı yaparlar, uçlar sivri, batıcıdır. Pul yapraklar oval veya eşkenar dörtgen biçiminde, uç kısmı sivridir. Yapraklar ovuşturulduğunda kötü bir koku verir. Erkek çiçek kozalakçıkları küremsi, yumurta biçiminde, sürgün uçlarında terminal olarak yer alır ve çapraz karşılıklı dizilmiş 8-12 kalkanımsı puldan oluşur, her bir pul 3-4 çiçek tozu torbası taşır. Dişi çiçek kozalakçıkları sürgün uçlarında terminal olarak yer alır. Üzümsü kozalak 8-12 mm çapında; kısa sürgünler ucunda dik durur, siyah üzeri mavi dumanlıdır. Her bir kozalakta 1-2 en çok 3 adet tohum bulunur. Tohumlar büyük, yuvarlakça ve kirli sarı renklidir (Eliçin, 1977; Yaltırık, 1988; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2005; Farjon, 2010; Yılmaz ve diğ., 2011).

Hüseyin Fakir

Botanik Özellikleri

Doğal

Katran ardıcı

Yayılışı

Genel coğrafi dağılışı Akdeniz ülkeleri, Batı Suriye, Kuzey İran ve Kafkasya’dır. Ülkemizde ise geniş yayılış alanında değişik iklim ve toprak koşullarında ve farklı yükseltilerde yetişebilir, özel yetişme ortamı isteği yok denecek kadar azdır. Ülkemizde bozuk meşe, kızılçam ve karaçam meşcerelerinin açıklıklarında sık rastlanır. Karadeniz’in toprak ve iklim karakteri bakımından Akdeniz iklimi özelliklerini andıran yerlerinde, Kocaeli, Ayancık, Trabzon ve Artvin çevresinde, 300-1000 m yükseltiler arasında, bazen küçük ağaç, bazen de bodur çalı görünümünde, diğer maki türleriyle karışık olarak bulunur. Bundan başka Kayseri-Erciyes Dağı’nda, Ulukışla çevresinde 1500 m yüksekliğe kadar olan yerlerde görülür. J. o. subsp. oxycedrus var. spilinanus Manisa Spil Dağı’nda yayılış gösteren ülkemiz için endemik bir varyetedir.

Botanik Özellikleri

10-15 m’ ye kadar boylanabilen ağaç, dipten itibaren yoğun dallı dağınık, geniş tepeli ya da piramidal veya konik tepeli, bazen de yerde sürünen çalılardır. Kabuk gri-kahverengi, boyuna ince şeritler halinde çatlaklıdır. Sürgünler yuvarlak ya da 3 köşeli, yukarı yönelmiş veya dağınıktır. İğne yapraklar sürgünlere üçlü çevrel dizilmiş, sürgünlerden 60-90 derece açıyla çıkar sert ve sivri batıcı uçludur. Yaprakların üst yüzünde geniş iki stoma çizgisi bulunur ve bu bantlar belirgin bir orta damar ile ayrılır. Erkek çiçek kozalakçıkları kirli sarı kahverengi renkte, iğne yaprakların koltuğunda kısa bir sap ucunda teker teker yer alır. İlkbahar başında ortaya çıkmaya başlarlar. Bu çiçekler üçlü çevrel dizilmiş 8-12 kalkanımsı puldan oluşmuştur, her bir pul 4-6 çiçek tozu torbası taşır. Dişi çiçek kozalakçıkları da yaprak koltuklarında kısa bir sap ucunda yan durumlu olarak teker teker bulunur. İki yılda olgunlaşan küre ve yumurta biçimindeki kozalak 5-11 mm çapında ve çoğunlukla 3 bazen de 6 puldan oluşur. Kozalaklar sürgünlerin koltuklarında, üzeri pul yapraklarla örtülü kısa bir sap ucunda yer alır. Kozalakların içinde çoğunlukla 2-3 tohum bulunur. Kirli sarı tohumlar yumurta biçiminde, 4,0-6,6 mm uzunluğunda olup üzerinde uzunlamasına oluklar ve reçine bezeleri bulunur (Eliçin, 1977; Yaltırık, 1988; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2005; Farjon, 2010; Yılmaz ve diğ., 2011). Juniperus oxycedrus subsp. oxycedrus alttürünün ülkemizde üç varyetesi yetişir. Bu varyeteler için ayrım anahtarı aşağıda verilmiştir: 1. 0,5-0,6 m’ ye kadar boylanabilen yerde sürünen çalı formundadır. Yapraklar 6-10 x 1,0-1,5 mm’dir (Adams ve diğ.,2010)............................................... var. spilinanus 1. 8 m’ ye kadar boylanabilen küçük bir ağaç veya çalı formundadır. 3.Yapraklar 6-25 x 1,1-2,0 mm. …………………………………....................................................................................................................…………………. var. oxycedrus 3.Yapraklar 12-20 x 2,0-2,5 mm. ....…………………………...........................................................................................................……….…………. var. macrocarpa 82

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Juniperus oxycedrus L.

Doğal

Hüseyin Fakir

Hüseyin Fakir

Hüseyin Fakir

Tolga Ok

Tolga Ok

Katran ardıcı

83

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Juniperus phoenicea L.

Doğal

Finike ardıcı

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışını Akdeniz kıyıları ve Kanarya Adaları’nda deniz kıyısına yakın sahil kesimlerinde yapar. Ülkemizde ise Muğla; Marmaris, Datça, Aydın; Kuşadası, Söke, İzmir; Çeşme, Karaburun dolaylarında, maki içerisinde küçük gruplar halinde ya da tek tek 0-350 m’ler arasında bulunur.

8 m’ ye kadar boylanabilen küçük ağaçlardır. Gençlikte az ya da çok konik olan tepe daha sonra yuvarlak, yaşlanınca da düzensiz olur. Kabuk gri kahverengi, boyuna ince şeritler halinde çatlayıp soyulur. Çapraz karşılıklı birbiri üzerine sıkıca dizilerek sürgünü örten pul yapraklar nedeniyle sürgünler yuvarlak görünür. Açık yeşil pul yapraklar sürgüne çapraz karşılıklı, bazen de üçlü çevrel olarak dizilir. Pul yaprakların alt kısmı dışarıya doğru şişkindir ve uçları küttür. Yaprak sırtlarında uzunlamasına yağ bezesi bulunur. Genç bitkilerde ve yaşlı ağaçların bazı dallarında yapraklar iğne yaprak halindedir. Erkek çiçek kozalakçıkları yumurta veya kısa silindirik şekilde, kısa sürgünler ucunda terminal olarak yer alır ve 6-16 kalkan şeklinde puldan oluşur, her bir pul 3-5 çiçek tozu torbası taşır. Dişi çiçek kozalakçıkları kısa sürgünlerin ucunda tek tek terminal olarak bulunur. İki yılda olgunlaşan uzun saplı ve küremsi kozalak 6-15 mm çapında ve 3 çift puldan oluşur. Olgunlaşınca koyu portakal veya kırmızı-kahverengi renktedir ve kozalağın etli kısmı lifli ve kurudur (Eliçin, 1977; Yaltırık, 1988; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2005; Farjon, 2010; Yılmaz ve diğ., 2011).

Juniperus sabina L.

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Doğal

Sabin ardıcı

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışını Güney ve Orta Avrupa’nın dağlık bölgelerinde, Akdeniz Bölgesinde, Kuzey Afrika, Kırım, Kafkasya, Güneydoğu Rusya, İran, Batı Kazakistan, Kırgızistan, Moğolistan, kuzey ve kuzeybatı Çin’in dağlık bölgelerinde 400-3300 metreler arasında yapar; geniş bir yayılış alanı vardır. Ülkemizde ise Ege, Batı ve Orta Karadeniz ve Doğu Akdeniz’de bulunur. Çoğunlukla yüksek dağlık kesimlerde, kurak yamaçlarda, orman sınırının üstünde görülür.

3-4 m’ ye kadar boylanabilen çoğunlukla yerde sürünen bir çalı bazen de 10-12 m’ye kadar boylanabilen kısa ve kalın gövdeli küçük bir ağaçtır. Kabuk kırmızı kahverengi, ince levhalar halinde çatlaklıdır. Genç sürgünler yeşil, yaşlı dallar gri-kahverengidir. Sürgünler genellikle dört köşeli ve incedirler. Sürgünler yoğundur, yatay veya yukarı yönelmişlerdir. Yapraklar hem iğne hem de pul yaprak şeklindedir. Uçları sivri, üst yüzleri oluklu ve mavi-yeşil olan iğne yaprakların üst yüzünde bir veya iki stoma çizgisi bulunur. Koyu yeşil pul yapraklar tam kenarlı, küt, kabarık ve çoğunlukla sırtlarında yağ bezesi bulunur. Yapraklar ovuşturulduğunda kötü bir koku verir. Erkek çiçek kozalakçıkları sarı-kahverenginde olup sürgünlerin ucunda yer alır. Dişi çiçek kozalakçıkları kısa sürgünlerin ucunda bulunur. Erkek ve dişi çiçekler ilkbahar başında oluşmaya başlar. İki yılda olgunlaşan küre biçimindeki üzümsü kozalaklar 5-9 mm çapında ve 6 puldan oluşur. Olgunlaştığında mavimsi-siyah renge dönüşür ve üzeri dumanlı olur. Her kozalakta 1-3 (-4) adet kalın kabuklu tohum vardır. Kalın, sert kabuklu kahverengi tohumlar yumurta biçimindedir, üzeri girintili-çıkıntılıdır (Eliçin, 1977; Yaltırık, 1988; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2005; Farjon, 2010; Yılmaz ve diğ., 2011). 84

Nurgül Karlıoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Hatice Yılmaz

Metasequoia Miki (Su melezi, Su ladini)

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

Metasequoia cinsi de Sequoia ve Sequoiadendron cinslerinde olduğu gibi, Üst-Orta Miyosen dönemine kadar Anadolu’da yayılış gösterirken, günümüzde Çin’de yetişen tek türü kalmış “monotipik” bir cinstir. Türe ilişkin özellik tümüyle cinsin de özelliğidir. Cinsin Çince adı “Shui-hsa” olup “su ladini” ya da “su melezi” anlamına gelmektedir. Cinsin Türkçe adı da buradan gelir (Yaltırık, 1988). Genel görünüşleri açısından Bataklık servilerine benzeyen ve oldukça görsel olan Su melezleri, kanaatkâr olmaları ve kış soğuklarına dayanıklılıkları nedeniyle ülkemizde de park ve bahçelerde kullanılması önerilmektedir.

Metasequoia glyptostroboides Chang. Et Hu.

Egzotik

Çin su ladini, Çin su melezi

Yayılışı

Vatanı Çin olup nemli yerlerde yetişir. Soğuğa dayanıklıdır. Ülkemizde oldukça seyrek kullanılmış, henüz daha yaygınlaşmamıştır.

Hatice Yılmaz

35 m’ye kadar boylanabilen kışın yaprağını döken ağaçlardır. Uzun ve kısa sürgünleri vardır. Sürgün ve yaprakları karşılıklı dizilmişlerdir. 8-15 mm uzunluğunda, üst yüzleri parlak yeşil, alt yüzleri ise açık yeşil veya açık mavi-yeşil olan iğne yapraklar sonbaharda kırmızımtırak kahverengiye dönüşür ve kısa sürgünlerle birlikte dökülür. Yapraklar sapsız veya çok kısa saplıdır. Erkek ve dişi çiçekleri aynı ağaç üzerinde yer alır. Erkek çiçekler başak veya salkım tipi kurul dişi çiçekler ise kozalak oluşturur. Kozalak pulları derimsi, kenarları yuvarlaktır, bir yılda olgunlaşan kozalağın pulları dağılmaz (Yaltırık, 1988).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

85

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Salih Sercan Kanoğlu

Platycladus Spach (Doğu mazıları)

Platycladus orientalis (L.) Franco.

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

Vatanı Kore, Mançurya ve Kuzey Çin’dir. Üzerinde taksonomik çalışmalar tartışmalı olarak devam etmektedir. Bu cins, en fazla isim değiştiren cinslerden biri olup ilk olarak Platycladus olarak adlandırılmış, sonra Thuja cinsi, daha sonra Biota cinsi altında, en son olarak da tekrar Platycladus cinsi altında tanımlanmıştır. Monotipik(tek türe sahip) bir cins olup tanım özellikleri türün altında verilmiştir.

Egzotik

Doğu mazısı

Yayılışı Doğal olarak Kore, Mançurya ve Çin’de yetişir. Ülkemizde özellikle Marmara ve Karadeniz Bölgesi’ndeki park ve bahçelerde, çok sayıda kültivarı çok yaygın bir şekilde hem soliter hem de çit bitkisi olarak kullanılır.

Botanik Özellikleri Herdemyeşil, pul yapraklı, sık dallı, konik tepeli çalı ya da küçük bir ağaçtır. 15 m’ye kadar boylanabilir. Çoğunlukla birkaç gövde oluşturur. Gövde gri kırmızı renkte ve ince kabukludur. Kabuk ince tabakalar halinde soyulur. Erkek ve dişi çiçekler aynı ağaç üzerinde yer alırlar. Açık yeşil ya da sarı yeşil renkteki pul yapraklı küçük sürgünler dik duran açık kitap sayfaları gibi birbirine paralel konumdadır. Pul yapraklar yarıklar içinde yağ bezeleri içerir, ezildiğinde reçine kokar. Erkek çiçekler terminal olup, 2-3 mm boyunda sarı, turuncu kozalakçıklar halindedir. Dişi çiçekler yan sürgünlerin ucunda bulunur, 15-25 mm boyundadır. Çiçeklenme mart, nisan aylarında olur. 1-2 cm çapındaki, küreye yakın biçimdeki kozalaklar taze iken mavi yeşil dumanlı, etli, olgunlukta kahverenginde, odunsu ve serttir. Herbir kozalak ucu sivri ve geriye doğru kıvrık 6-8 pula sahiptir. Bir yılda olgunlaşan kozalaklar açılır ve her bir pulun altından 6-10 tohum çıkar. Tohumlar 5-7 mm uzunluğunda, yumurtamsı şekilli olup, sert ve kanatsızdır (Yaltırık, 1988). 86

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Ünal Akkemik

Sequoia Endl. (Sekoyalar)

Ünal Akkemik

Sequoia cinsi, Kratase’den Miyosen dönemine kadar tüm Avrupa, Anadolu ve Asya’da yaygın ve çok sayıda değişik formla temsil edilirken günümüzde sadece Kuzey Amerika’nın Kaliforniya sahillerine yakın yerlerde kalmış olan ve dünyada tek türle temsil edilen “monotipik” bir cinstir. Değişen iklim koşulları ve yetişme ortamı şartları nedeniyle cinsin tüm formları Miyosen döneminde yok olmuş, Avrupa ve Asya’da hiçbir formu kalmamıştır. Bugün bilinen ve park-bahçelerde yetiştirilen formu günümüzde Kuzey Amerika’da hayatta kalan tek türüne ait bireylerdir. Sekoyalar, oldukça hızlı büyüyen ve doğal ortamında boyu 100 m çapı da 3-4 m ye kadar ulaşan bireylerle temsil edilen görsel ağaçlardır. Bu özelliklerinden dolayı ülkemizde de çeşitli park ve bahçelerde yetiştirilmiştir (Yaltırık, 1988).

Sequoia sempervirens (Lamb.) Endl.

Egzotik

Sahil sekoyası

Yayılışı Sahil Sekoyası, Kuzey Amerika’da, Kuzey Kaliforniya ve Oregon’un sahil kesimlerinde doğal olarak yetişir. Hızlı büyür, koyu gölgeye dayanıklıdır, özellikle gençlikte soğuk rüzgârlara karşı hassastır.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

60-90 m boy (maksimum ölçülen boy 107.4 m), 2,5-3,5 m çap yapabilen konik bir tepeye sahip herdemyeşil, dünyanın en uzun boylu ağaçlarıdır. Çok düzgün gövde, kısa ve dar bir tepe oluşturur. Yaşlı ağaçlarda kabuk çok kalın, boyuna çatlaklı, lifli ve tarçın kırmızısı rengindedir. Yapraklar iki şekildedir: sürgün üzerindeki (1.tip) yapraklar, 1-2,5 cm uzunluğunda, iki sıralı dizilmiş görünümde, sürgünün ucunda ve tabanında kısaldığından balık kılçığı görünümünde ve üst yüzleri koyu yeşil renkte olup alt yüzlerinde iki stoma bandı vardır. Bu yaprakların taban kısmındaki bir bölümü sürgüne yapışık olduğundan sürgünleri yeşil renkte görünür. İkinci tip yapraklar ana sürgün uçlarında ve kozalak taşıyan verimli sürgünler üzerinde yer alır ve 0,5-1 cm uzunluğunda, biz gibi sivri uçlu olup sürgünlere çok sıralı sarmal dizilmişlerdir. Sürgün uçlarında ya da yan durumlu erkek çiçekler 3-5 mm çapında kozalakçık halindedir. 2-2,5 cm çapında yumurta biçimindeki kozalak olgunlaşınca kızıl-kahverengindedir. Çok dayanıklı koyu kırmızı odunu vardır. Bu nedenle Amerika’daki ve ticaretteki adı “Redwood” yani “Kırmızı odunlu ağaç”tır (Yaltırık, 1988; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2010). 87

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Sequoiadendron Buchh. (Mamut ağaçları)

Ünal Akkemik

Hatice Yılmaz

Sequoiadendron cinsine ait türler de, Miyosen dönemine kadar tüm Avrupa, Anadolu ve Asya’da yaygın iken günümüzde sadece Kuzey Amerika’nın Kaliforniya eyaleti Sierra Nevada Dağları’nda tek türü kalmış “monotipik” bir cinstir. Ülkemizde özellikle Trakya’nın ve Batı Anadolu’nun Oligosen ve Miyosen dönemlerine ait fosiller içerisinde Sequoiadendron cinsine ait makro fosiller saptanmıştır (Akkemik ve diğ. 2005; Akkemik ve Sakınç, 2013). Monotipik olan bu cinsin tek türünün günümüzdeki yayılış alanı Kuzey Amerika olup ülkemiz park ve bahçelerinde yetiştirilmiştir. Hızlı gelişen ve kısa zamanda geniş çap ve uzun boylara ulaşan ağaçlar olduğu için tercih edilirler.

Sequoiadendron giganteum (Lindl.) Buchh.

Egzotik

Mamut ağacı

Yayılışı Doğal yayılış alanı Kaliforniya’nın Sierra Nevada Dağları’dır; bu yüzden türe “Sierra’nın Bekçileri” de denir (Yaltırık 1988).

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

80-100 metre boy, 3-4.5 m çap yapabilen; çap, hacim ve yaş bakımından dünyanın en cüsseli ağaçlarıdır. Yaşlı gövdelerin kabuğu çok kalın, boyuna derin çatlaklı, oluklu, yumuşak lifli ve tarçın kırmızısı rengindedir. Mavimtırak-yeşil renkli yapraklar sürgünlere üç sıra üzerinde sarmal dizilidir. Ana sürgün üzerindeki iğne yapraklar 1-2 cm uzunluğunda, biz gibi sivri ve üç köşeli olup sürgüne yatık değildir. Yan ve alt dallar üzerindeki yaprakları ise 6 mm uzunluğunda, üçgenimsi ve sürgünlere yatıktır; üst yüzlerinde iki adet stoma bandı vardır. Yaklaşık 5-8 cm uzunluğunda, yumurta biçimindeki dişi kozalak 25-40 adet, baklava dilimi şeklindeki odunlaşmış karpellerden meydana gelir. Kozalak ikinci yılda olgunlaşır. Uzun yıllar açılmadan ağaç üzerinde kalabilir. Üstten basık saman rengindeki kanatlı tohumların uzunluğu 3-6 mm’dir. Odunu hafif, yumuşak fakat dayanıklıdır (Yaltırık 1988). 88

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Hatice Yılmaz

Taxodium Rich. (Bataklık Servileri) Monoik, kışın yaprağını döken ya da yarı herdemyeşil, gençlikte konik, ileri yaşlarda geniş ve dağınık tepeli, boylu ağaçlardır. Gövde silindirik değil uca doğru incelir; dip kısımları çoğunlukla belirgin olarak geniş ve olukludur. Bataklık yerlerde yan kökler genellikle toprak yüzeyine çıkmış silindirik, konik, yuvarlak şekilli, odunsu ve iç kısımları boş hava kökleri verirler. Kırmızımtırak– kahverengi kabukları lifli, boyuna ince şeritler halinde çatlaklıdır. Sürgünler uzun ve kısa sürgün olmak üzere iki şekildedir. Yapraklar iğne yaprak biçiminde, açık yeşil ve yumuşak olup sürgünlere sarmal olarak dizilmiştir. Bazen iğne yaprakların dip tarafları ışığa yönelerek kıvrılmış ve iki sıralı dizilmiş gibi görünür. Erkek çiçeklerin birçoğu, uzun bir eksen üzerinde tek veya ikişerli bir araya gelerek aşağıya sarkan basit salkım tipinde çiçek kurulları oluşturur. Her bir erkek çiçek 10-20 etaminden oluşur, her bir etamin 2-10 polen kesesi taşır (Watson, 1993). Dişi çiçek kozalakçıkları son sene sürgünlerinin ucunda tek tek veya birçoğu bir arada terminal olarak yer alır. Kozalak küre biçiminde, 12-40 mm boyundadır, kalkan biçiminde 20-30 karpelden oluşur, bir yılda olgunlaşır. Kozalak olgunlaştığında pulları açılır ve erken dağılır. Her pulun koltuğunda (1) 2 adet, üç köşeli, çok küçük kanatlı veya kanatsız tohum yer alır. Kotiledon sayısı 3-9’dur. (Farjon, 2005). Jeolojik devirlerde geniş yayılışı olan bu cinsin günümüzde Kuzey Amerika’nın güneyinde ve Meksika’da genellikle bataklık ya da nemli yerlerde yayılış gösteren 2 türü vardır. İki tür aşağıdaki morfolojik özellikleriyle ayrılabilir (Farjon, 2005): 1.Yaprağın üst yüzündeki stoma bantları alt yüzündeki stoma bantlarından daha geniş olduğundan daha çok göze çarpar. Olgun kozalak genellikle 20-35 mm boyundadır..........Taxodium distichum 1.Yaprağın her iki yüzünde de stoma bandı genişliği eşittir, olgun kozalak 14-25 mm boyundadır ……………………....................................................................................Taxodium mucronatum

Taxodium distichum (L.) Rich.

Taxodium distichum

Hatice Yılmaz

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

Egzotik

Amerikan bataklık servisi

Yayılışı

Amerika’nın güneydoğusunda Teksas’ın güneyine kadar 1-150 (-530) m’ler arasında doğal olarak yetişir. Missisippi Nehri Vadisinde bataklık arazilerde yaygındır (Farjon, 2005b). Türkiye’de geniş bahçeler ve parklarda süs bitkisi olarak yetiştirilir.

40 m’ye kadar boy, 2-3,5 (-5) m çap yapabilen, gençlikte konik, piramidal, ileri yaşlarda geniş ve dağınık tepeli, kışın yaprağını döken ağaçlardır. Gövdenin dip kısımları geniş ve oluklu, uca doğru incelir. Su içinde veya yakınında yetişen ağaçlarda hava kökleri yaygın ve çok sayıdadır. Kabuk kırmızımtırak kahverengi, gri, lifli, boyuna ince şeritler halinde çatlaklıdır. Yapraklar 3-15 (22) mm uzunluğunda, açık yeşil, mavimsi yeşil, ucu küt veya sivri, alt yüzlerinde soluk gri renkte iki stoma bandı vardır. Sonbaharda dökülmeden önce renkleri kırmızımtırak kahverengine döner. Uzun sürgün üzerindeki yapraklar dökülür. Kısa sürgünde yer alan yapraklar dip kısmındaki dönüklük nedeniyle iki sıra üzerinde dizilmiş bir tüysü yaprak görünümündedir ve sonbaharda kısa sürgünlerle beraber dökülür. Erkek çiçeklerinin birçoğu, uzun bir çiçek ekseni üzerinde çift çift bir araya gelerek terminal, fakat aşağıya sarkan basit salkım tipi çiçek kurulu oluşturur. Kozalak küre veya yumurta biçiminde, 20-35 mm boyunda ve reçinelidir. 20-30 adet kalkan biçiminde karpelden oluşur. Bir yılda olgunlaşır ve pulları dağılır. Her bir kozalakta 20-40 tohum bulunur (Farjon, 2005).

89

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Taxodium mucronatum Ten.

Egzotik

Meksika bataklık servisi

Yayılışı

Guatemala, Meksika ve Amerika’da 160-2700 m’ler arasında doğal olarak yetişir.

Hatice Yılmaz

Genel özellikleriyle T. distichum’a benzeyen boylu ağaçlardır. Kozalakları daha küçük (14-25 mm), hava kökleri nadiren oluşur, yaprağın her iki yüzünde de eşit genişlikte stoma bantları bulunur, yaprakları kış sonunda dökülür ve soğuğa karşı daha hassastır (Farjon, 2005).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Thuja L. (Mazılar) Herdemyeşil, monoik ağaç veya çalılardır. Kabuk boyuna ince şeritler veya levhalar halinde çatlaklıdır. Yapraklar pul yaprak şeklinde, sürgünlere karşılıklı çapraz dizilmiştir. Sürgünlerin geniş yüzünde yer alan yapraklar, düz, yassı iken yan taraflarındaki yapraklar kayık gibi katlanmış ve sürgünü kavramıştır. Yapraklarla örtülü sürgün yassıdır, orta sürgünden yanlara çıkan yan sürgünler aynı düzlem üzerinde ve birbirine bir dereceye kadar paraleldir. Sürgünün geniş yüzünde bulunan yaprakların sırtında çok belirgin olmayan küresel yağ bezeleri vardır ya da yoktur. Pul yapraklar tek tek değil, yan sürgünlerle beraber kuruyarak dökülür. Erkek ve dişi çiçekler kozalakçık halindedir ve aynı ağaç üzerinde yer alır. Erkek çiçek kozalakçıkları sürgün uçlarında bulunur, 4-16 karşılıklı çapraz etamin pulundan oluşur, her bir etamin pulu 2-4 çiçek torbası taşır. Dişi çiçek kozalakçıkları yan sürgün uçlarında yer alır, çapraz karşılıklı olarak birbiri üzerine kapanmış 6-12 (-14) karpelden oluşur, bunlardan altta yer alan ikisi çok küçülmüştür. Kozalaklar yumurtamsı silindirik biçimdedir, pulları ince, deri gibi serttir, verimli pullar kozalağın ortasındadır, bir yılda olgunlaşır, olgunlaşan kozalak açılır fakat dağılmaz. Bir kozalakta 4-10 tohum bulunur, tohumlar mercimek gibi yassı ve kanatlıdır. Kotiledon sayısı 2’dir. Primer yapraklar iğne yaprak şeklindedir. Çin, Formoza, Japonya ve Kuzey Amerika’da yayılış gösteren 5 türü vardır (Farjon, 2005; Chambers, 1993). Türkiye’de doğal olarak yetişmeyen bu cinsin 2 türüne park ve bahçelerde sık rastlanır. Bu iki tür aşağıdaki morfolojik özellikleriyle birbirinden ayrılabilir:

1.Yan sürgünler daha seyrek ve uzun; yaprakların alt yüzü tazeyken beyaz çizgili, üst yüzü parlak yeşil, kozalak 8-12 (-14) puldan oluşur, pullarının ucunda belirgin üçgenimsi çıkıntı vardır...............Thuja plicata

90

Hatice Yılmaz

1.Yan sürgünler daha sık; yaprakların her iki yüzü de donuk sarımsı yeşil, kozalak 6-8 (-10) puldan oluşur, pullarının ucunda hafifçe bir çıkıntı vardır....................................................................Thuja occidentalis

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Thuja occidentalis L.

Egzotik

Batı mazısı

Yayılışı Amerika ve Kanada’da kalkerli yerler, nötr ve bazik bataklıklar, göl ve nehir kıyıları, kayalık yerlerde 0-900 m’ler arasında yetişir (Chambers, 1993). Türkiye’de ise park ve bahçelerde çok sayıda kültivarı yetiştirilir.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

20-25 (-30) m boylanan, sık dallı, konik tepeli herdemyeşil ağaçlardır. Gövde kabuğu ince, boyuna çatlaklı, lifli, kırmızımtırak-gri kahverengidir. Dallar göreceli olarak kısa, dağınık, aşağıya doğru sarkar, ancak uçları yukarıya doğru dönüktür. Pul yapraklar 1-4 mm boyunda, 1-2 mm eninde, her iki yüzü de mat sarı-yeşil olup yassı sürgünlerde çapraz karşılıklı olarak kiremitvari şekilde yer alır. Yaprak tabanı sürgüne doğru ilerlemiş, sürgüne yatık veya yanlarda yer alanların uçları serbesttir. Sürgünlerin geniş yüzünde yer alan yaprakların sırtında uca doğru sarımtırak renkli yağ bezeleri vardır. Erkek çiçek kozalakçıkları 4-6 etamin pulundan oluşur, küre biçiminde, 1-2 mm boyunda, kırmızımsı renktedir. Dişi çiçek kozalakçıkları elipsoit, 8-12 mm, uzunluğunda, yeşil, olgunlaşınca kahverengidir, (6) 8 (10) puldan oluşur. Deri gibi sert olan pulların ucu yuvarlak olup bazılarında sivri bir çıkıntı vardır, alt iki pul çok küçülmüştür. Her kozalakta 4-8 tohum bulunur. Tohumlar kanatlar dahil 4-7 mm’dir, kırmızı kahverengidir (Chambers, 1993; Farjon, 2005).

Thuja plicata D. Don.

Egzotik

Boylu mazı

Yayılışı Amerika ve Kanada’da genellikle nemli yerlerde karışık iğne yapraklı ormanlar halinde 0-1500 (2000) metreler arasında yetişir Vatanında önemli bir orman ağacıdır. Yumuşak fakat dayanıklı odunu vardır. Vatanı dışında Avrupa’da odun elde etmek amacıyla yetiştirildiği gibi park ve bahçelerde çok değişik kültivarları süs bitkisi olarak kullanılır (Chambers, 1993).

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

65-70 m boy, 3-4 (-6) m çap yapabilen, piramidal tepeli, herdemyeşil ağaçlardır. Kabuk kırmızı-kahverengi veya gri-kahverengi, dar şeritler halinde boyuna çatlaklı, lifli, tarçın kırmızısı renktedir. Gövdenin dip kısmı çok kalınlaşmış, oluklu bir yapıdadır. Sürgünler çok sayıda, silindirik, düzensiz ve gövdeden yatay çıkarak aşağı sarkan dalların uçları yukarı yönelmiştir. Yan sürgünleri ana sürgünden geniş açılarla çıkar ve uzundur. Pul yapraklar sürgünlere karşılıklı olarak dizilmiştir, sırtlarında yağ bezesi yoktur veya belirgin değildir. Sürgünü yandan kavrayan pul yapraklar diğer yapraklardan daha uzundur. Yaprakların üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü mavimsi yeşildir, alt yüzünde beyazımsı stoma lekeleri vardır. Erkek çiçek kozalakçıkları 8-14 adet etaminden oluşur; morumsu renkleri olgunlaştıkça siyahımsı-griye döner. Dişi çiçek kozalakçığı 8-12 (14) puldan oluşur; alt iki pul çok küçülmüştür. Deri gibi sert olan kozalak pullarında dikensi bir çıkıntı bulunur. Kozalaklar 4-10 tohum taşır (Farjon, 2005). 91

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Hatice Yılmaz

Thujopsis Siebold & Zucc. ex End.

Hatice Yılmaz

Japonya’da yetişen ve tek türle temsil edilen monotipik bir cinstir. Herdem yeşil, monoik ağaçlardır. Sürgünler geniş ve yassıdır. Yapraklar sürgüne çapraz karşılıklı kiremitvari olarak dizilir; pul yaprak biçiminde, parlak yeşil, alt yüzünde geniş beyaz stoma bantları bulunur. Erkek ve dişi çiçekler kozalakçık halinde sürgün uçlarında yer alır. Erkek çiçek kozalakçıkları yumurtamsı-yuvarlak, kırmızımsı mor renklidir. Dişi çiçek kozalakçıkları yarı küre biçiminde, belirgin olarak umbolu, 8-16 (20) mm uzunluğundadır. Kozalak pulları çapraz karşılıklı, uç kısmı kalınlaşmıştır. Tohum iki kanatlıdır (Fu et al., 1999c). Görünüş olarak Thuja’lara benzer ancak daha geniş ve basık sürgünleri, alt yüzünde belirgin beyaz stoma lekeleri bulunan daha büyük pul yaprakları, kozalakta her bir pulun koltuğundaki tohum sayısı (Thujopsis 3-5 adet Thuja 2-3 adet) ile ayrılır (Yaltırık, 1988).

Thujopsis dolabrata Siebold.& Zucc.

Egzotik

Japon balta mazısı

Yayılışı Japonya’da 300-1800 metreler arasında çoğunlukla açık veya kapalı tohumlu ağaçlar ile karışık, nadiren saf bükler halinde ormanlar kurar (Farjon, 2005b). Hem vatanında hem de vatanı dışında süs bitkisi olarak yetiştirilir. Hava ve toprak rutubeti yüksek olan serin yerlerde iyi gelişir, gölgeye dayanıklıdır. Ülkemiz park ve bahçelerinde kullanılmaktadır.

15-20 (-30) m’ye kadar boylanabilen geniş piramidal yapıda herdemyeşil ağaç, bazen de boylu çalılardır. Gövdesi tek ya da çoğunlukla dipten dallanır. Kabukları ince, kırmızı kahverengidir, yaşlanınca grileşir, boyuna ince şeritler halinde çatlaklıdır. Sürgünleri yassı ve genellikle tek bir düzlemde yer alır. Pul yapraklar çapraz karşılıklı, kiremitvari olarak dizilmiştir, yassı sürgünlerde 3-8 mm boyunda, 1-5 mm eninde, ön yüzde yer alanlar ters yumurta biçiminde ve küt uçlu, sürgün kenarında yer alan yapraklar kayık şeklinde, yumurtamsı-mızraksı, uçları sivri veya küt olup hafifçe öne doğru bükülmüştür. Üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzünde beyaz stoma lekeleri vardır, yağ bezeleri yoktur. Erkek çiçek kozalakçıkları sürgün uçlarında tek tek bulunur, oval-küremsi, 3-4 mm boyunda, koyu kırmızı, her biri 3-5 polen kesesi taşıyan 8-10 etamin pulundan oluşur. Dişi çiçek kozalakçıkları 3-4 mm genişliğindedir, 3-4 çift puldan oluşur (Farjon, 2005b). Kozalak yarıküre biçimindedir, 6-8 odunsu puldan oluşur. Kozalak pullarının uç kısmında mahmuz gibi dikenleri vardır. Üreyimli herbir kozalak pulu 3-5 tohum taşır. Tohum basık, dar kanatlı ve reçine bezelidir. Kotiledon sayısı 2’dir (Fu ve diğ., 1999b). 92

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Xanthocyparis Farjon & T.H.Nguyen (Melez serviler)

Necmi Aksoy

Kuzey Amerika’da yayılış gösteren monotipik bir cins olup cins özelliği tümüyle tür özelliğidir. Cinsin morfolojik özellikleri tür adının (Xanthocyparis nootkatensis) altında verilmiştir. Lawson yalancı servisine benzemekle beraber ondan, sürgünlerinin daha kalın; erkek çiçek kozalakçıklarının sarı renkli olması: dişi kozalakların iki yılda olgunlaşması ve kozalak pullarının sırtında belirgin ve çengel biçiminde bir çıkıntının bulunması ile ayrılır (Farjon, 2010).

Hatice Yılmaz

Son yıllarda yapılan çalışmalarla Xanthocyparis nootkatensis türü, sinonime düşürülmüş ve Cupressus cinsinin altında Cupressus nootkatensis D.Don. olarak yeniden tanımlanmıştır. Bununla birlikte, benzer değişiklikler başka cinslerde de olduğu için kullanımı yaygınlaşıncaya kadar kitapta mevcut haliyle yer verilmiştir.

Xanthocyparis nootkatensis (D.Don) Farjon & D.K.Harder

Egzotik

Nukta yalancı servisi

Yayılışı Kuzeybatı Amerika’da, Orgeon’un Kaskad dağlarından, Washington, British Colombia ve Alaska’ya kadar doğal yayılış gösteren Nutka Yalancı Servisi, güney yayılış alanlarında yüksek dağlık bölgede, kuzeye çıktıkça da düşük rakımlı yerlerde, saf bükler kurar ve diğer ağaç türleri ile karşıma girer.

20-25 (-40) m boy ve 60-90 (-200) cm çap yapabilen, dar konik tepeli ağaçlardır. Yaşlı ağaçların kabukları kahverengimsi-gri renkli, dar şeritler halinde boyuna çatlaklıdır. Dallar ve sürgünleri gövdeye dik bağlanmıştır, uçları aşağıya doğru sarkıktır. Yan sürgünler ana sürgünlere iki sıra üzerinde almaşlı dizilmiştir. Sürgünlerin alt yüzlerinde stoma lekeleri görülmez. Pul yapraklar koyu mavimsi-yeşil renklidir, sürgünlere karşılıklı dizilmiş, sıkıca kapanmış olmakla beraber uç kısımları sivri ve dışa yöneliktir (elle temas edildiğinde sivri uçlar hissedilir). Sürgünler hafif dört köşeli olup geniş yüzeylerinde yer alan yaprakların sırtları şişkin ve üzerinde de yağ bezeleri yok veya belirgin değildir. Erkek kozalakçıklar mayısta açılır, sarı renklidir. Dişi kozalaklar ise ikinci yılın mayıs ve haziranında olgunlaşır; 7 mm çapında, küre biçimindedir ve 4-6 adet kozalak pulundan oluşmuştur. Kozalak pullarının sırtında üç köşeli, ucu kıvrık bir çengel çıkıntı görülür. Kanatlı tohumlarda reçine bezeleri bulunmaz. 93

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C U P R E S S AC E A E

Necmi Aksoy

xCuprocyparis Farjon (Melez serviler)

Hatice Yılmaz

Bu türün taksonomisinde de önemli değişiklikler olmuş, Xanthocyparis nootkatensis türü Cupressus nootkatensis olarak adlandırıldığından, bu hibrid cins hibrit türe dönüşmüştür. Çünkü hibritleşme yeni adlara göre Cupressus cinsinin iki türü arasında olduğundan hibrit (x) işareti türün önüne konmuştur. Böylece yeni türü Cupressus x leylandii A.B.Jacks. & Dallim. olarak adlandırılmaya başlanmıştır. Bununla birlikte, benzer değişiklikler başka cinslerde de olduğu için kullanımı yaygınlaşıncaya kadar kitapta mevcut haliyle yer verilmiştir.

Ünal Akkemik

xCuprocyparis, Kuzey Amerika’da ortaya çıkan ve Cupressus macrocarpa x Xanthocyparis nootkatensis türlerinin cins düzeyinde melezidir. Farklı iki cinse ait özellikleri taşıdığından ve iki cinsin melezi olduğundan melez bir cins olarak adlandırılmıştır (Farjon, 2010). Tek türle temsil edildiğinden monotipik bir cins olup tür özelliği aynı şekilde cins özelliğidir.

xCuprocyparis leylandii (A.B.Jacks. & Dallim.) Farjon

Egzotik

Leylandi melez servisi

Yayılışı Kuzey Amerika’da yayılışını yapan bir melezdir. Ülkemiz park ve bahçelerinde çok yaygın olarak kullanılır.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Kozalaklarının büyük olması (12-20 mm çapında); tohumlarının her iki yüzünde reçine kabarcıklarının bulunması; genel görünüşünün piramidal veya sütun şeklinde olması ile Cupressus macrocarpa’ya, sürgünlerinin yassı olması; yaprak şekli, büyüklük ve dizilişi bakımından ise Xanthocyparis nootkatensis’e benzer. Kozalaklarında 8 adet kozalak pulu ve her bir pulun altında da 5 adet tohum bulunur. Çok hızlı bir büyüme gösterir. Toprak istekleri bakımından oldukça kanaatkardır. Hava kirliliğine, kış soğuklarına ve ilkbahar donlarına karşı çok dayanıklıdır. Park ve bahçelerde çit bitkisi olarak değerlidir. Kerestelik odun elde etmek amacıyla, geniş çapta ağaçlandırmalarda kullanılabilecek bir taksondur. İngiltere’de 30 yaşındaki ağaçların 18 m’den daha fazla boy yaptıkları saptanmıştır. 94

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C YC A DAC E A E

Palmiyeye benzerler. Gövdeleri dallanmaz veya seyrek olarak dallanır. Gövdeleri eski yaprak saplarının kalıntıları ile örtülüdür. Yaprakları bileşik yaprak (tüysü yaprak)tır ve gövdenin tepesinde yanlarda toplanmıştır; kalıcıdır, sarmal olarak dizilmiştir. Yaprakçıklar gençken, eğreltilerde olduğu gibi, içe kıvrılmıştır ve zamanla açılır. Yaprakçıkların tek bir orta damarı vardır, ikincil damarları yoktur; kenarları tamdır ve aşağıdaki yaprakçıklar çoğunlukla dikenimsidir. Erkek çiçekleri kozalak halinde bir araya toplanmıştır. Yaprağa benzeyen karpeller gövdenin ucunda gruplanmıştır; kapalı bir ovaryum oluşturmaz, açıktır (Bailey, 1977) ve kozalak oluşturmaz. Karpelin sapının kenarlarında 2-8 tane tohum bulunur. Tohumlar büyük, hafifçe basık, parlak renkli ve dış kısmı etlidir (Judd ve diğ., 1999). Tropik ve subtropik alanlarda;. Madagaskar, Güney Asya, Malezya, Avustralya ve Polinezya’da yayılışını yapar. Cycadaceae familyasının Cycas adlı bir cinsi vardır (Judd ve diğ., 1999). Ülkemizde kış bahçelerinde salonlarda veya sahil şeridindeki parklarda Cycas cinsine ait tek bir tür yetiştirilmektedir.

Mesut İnan

CYCADACEAE

Dilek Oral

Cycas L. (Yalancı Sago palmiyeler)

Ünal Akkemik

Gövdesi dallanmaz veya az dallanır; sütun şeklinde veya şişkindir. Yapraklar sarmal olarak dizilerek gövdenin tepesinde bir araya toplanmıştır. Bileşik (tüysü) olan yaprakları çok büyüktür. Erkek ve dişi çiçekleri genellikle ayrı bireylerde bulunur. Erkek çiçekleri dik duran büyük kozalaklar halinde birçoğu bir arada ve terminal durumludur. Pul veya kalkan şeklindeki etaminler, alt yüzlerinde çok sayıda çiçek tozu torbası taşırlar. Su hayatından kara hayatına geçişi temsil eden bu cinste, döllenme sıvı bir ortamda gerçekleştiğinden erkek gametler spermatozoid halindedir. Kozalak oluşturmaz. Karpeller gövdenin ucunda, yaprakların ortasında sık bir vaziyette bir arada bulunur; tohumlar üzeri tüylü olan bu karpellerin kenarlarında bulunurlar (Kayacık, 1980; Yaltırık, 1988).

95

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C YC A DAC E A E

Cycas revoluta L.

Egzotik

Yalancı sago palmiyesi, Kral sago palmiyesi

Yayılışı Tropik Asya, Avustralya ve Polineyza’da yetişen yaklaşık 20 türü vardır (Bailey, 1977). Ülkemizde İzmir ve Antalya’da süs bitkisi olarak kullanılır. Soğuk yerlerde ise salon bitkisidir.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Genellikle gövdesi dallanmadığından palmiyeye benzeyen, 6 m’ye kadar boylanabilen ve yavaş büyüyen “yaşayan bir fosil”dir. Odunsu olan gövdeleri eski yaprak saplarının kalıntıları ile örtülüdür. Çok sayıda yaprakçıktan oluşmuş bileşik yaprakları 0,6-2 m uzunluğunda ve geriye kıvrıktır; birçoğu bir arada gövdenin ucunda dairesel dizilmiş olarak bulunur; düzdür veya ‘v’ şeklindedir; orta damar dikensiz, bükülmemiş, düz veya geri kıvrıktır. Yaprakçıklar düz veya hilal şeklinde, aşağı doğru kıvrık, dar, dikenimsi sivri uçlu, koyu parlak yeşil, kenarı tam ve alta doğru kıvrıktır. Almaşlı veya karşılıklı olarak dizilen yaprakçıkların tabanı orta damar üzerinde aşağı doğru ilerler. Yaprakçıkları sert ve batıcıdır. Erkek ve dişi çiçekleri ayrı ağaçlardadır. Erkek çiçek kozalakları silindirik, 30 cm uzunluğundadır. Dişi çiçekleri kozalak oluşturmaz. Karpel genişçe yumurta şeklinde, derin parçalı ve üzeri yoğun kahverengimsi-sarı keçe gibi tüylüdür ve uzun sapının üzerinde (1-) 2-8 tohum taşır. Tohumu yumurta şeklinde, basık-yuvarlak, kahverengimsi-kırmızı ve 4 cm’ye kadar uzunluktadır (Bailey, 1977).

96

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E P H E D R AC E A E

EPHEDRACEAE

Tolga Ok

Boyları 2 m’ye kadar ulaşabilen, ince dallı, dik ya da sürünücü, çalı ya da yarıçalı formunda dioik bitkilerdir. Genç sürgünler at kuyruklarına (Equisetum sp.) benzer. Gövde ve sürgünler dallanmış ve zengin dallanma gösterirler. Yapraklar çoğunlukla karşılıklı dizilmiş, redüse olmuş ya da pul halini almıştır; klorofilsizdir. Genç dallar fotosentetiktir. Çiçekler bir veya iki evciklidir. Erkek çiçekler 2-24 tane çiçeğin oluştur­duğu başak halinde kurullardan oluşur. Her bir erkek çiçeğin bir brahte, karşılıklı iki periyant yaprağı ile flamentleri birbirine kaynaşmış olan 2 - 8 etamini vardır. Dişi çiçekler 2-5 çiçeğin meydana getirdiği ku­rullar halindedir. Tek bir dişi çiçeğin bir brahte, boru halinde iki peri­yant yaprağı bu iki periyantın iç kısmında bulunan 1 tane ortotrop tohum taslağı vardır. Gerek karpel, gerekse tohum taslağını kısmen çev­ releyen yüksek yaprakların etleşmiş olması sonucu hemen hemen yalancı çekirdekli sulu meyveyi andıran bir oluşum ortaya çıkar. Sürgünlerinde ve dallarında ‘Ephedrin’ grubu alkaloidler (özellikle pseudo-ephedrin) taşır. Familyanın tek bir Ephedra cinsi, bu cinsin kuzey ve güney yarımküre­nin kurak yerlerinde ve steplerde yayılmış olan 30 - 40 türü var­dır (Baytop ve Akgöksel, 1972; Gökmen, 1970; Yaltırık, 1988; Yıldız ve Aktoklu, 2010).

Ephedra fragilis Desf. subsp. campylopoda

Necmi Aksoy

Ephedra L. (Deniz üzümleri)

Sık dallı, dioik çalılar. Dallar dik veya sarkık; yapraklar her boğumda karşılıklı, tabandan itibaren birleşerek gövdeyi bir kın gibi sa­ran 2 pul şeklindedir. Çiçekler küçük kurullar halindedir. Kurullar her bğumda 2 tane ve karşılıklıdır. Erkek çiçek kurulları 3-8 çift brahteli, brahteler pulsu ve çapraz karşılıklı dizilişli, karşılıklı brahteler tabanda az ya da çok birleşik, brahtelerin alt çifti genellikle çiçeksiz, diğerleri birer erkek çiçeklidir. Erkek çiçekler, 2 puldan oluşmuş bir çiçek örtüsü ile 4-8 anterli bir stamenden ibarettir; anterler 2 tekalı, her teka tepede toparlak veya az uzun bir delik ile açılır. Dişi çiçekler 3-4 çift brahteli, alt brahteler çiçeksiz, ancak tepedeki brahte çifti 1 veya 2 çiçeklidir; dişi çiçek bir tohum taslağından ibaret, integument tohum taslağının tepe­sinde içi boş dar bir tüp şeklinde uzamıştır. Meyve, 1 veya 2 çıplak tohum taşıyan, kırmızı renkli, yalancı bir etli meyvedir. Ephedra’lar, karpel ve brahtelerin etlenmesi sonucu üzümsü meyve­ye benzer oluşum nedeniyle «Deniz üzümleri» olarak adlandırılmıştır (Baytop ve Akgöksel, 1972; Gökmen, 1970; Yaltırık, 1988; Yıldız ve Aktoklu, 2010). Türkiye’nin 3 doğal deniz üzümü türü bulunur: E. major L., E. distachya L., E. fragilis Desf. Bu türlerin birbirinden ayrılabilmesi için tanı anahtarı oluşturulmuştur: 1.Gövde sürünücü; dallar zayıf bükük, tırmanıcı…….……………….……………….……………….……………….……………Ephedra fragilis subsp. campylopoda 1.Gövde dik, dallar sağlam, düz tırmanıcı değil 2.Erkek çiçek topluluğu 8-16 çiçekli……………………….………...……….……………….……………….……………..………………….…... Ephedra distachya 2.Erkek çiçek topluluğu 4-8 çiçekli………………………….………...……….……………….……………….……………..……………….……..….Ephedra major Ayrıca dalların yüzeyinin pürüzlü veya düz oluşu da ayırt edici bir özelliktir. Kuvvetli ve sık papiller E. distachya subsp. distachya ve E. fragilis subsp. campylopoda’da mevcuttur. E. major subsp. procera’da yüzey genellikle düzdür ve kuvvetli papiller yoktur. 97

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E P H E D R AC E A E

Ephedra distachya L.

Doğal

Denizüzümü

Yayılışı İspanya, Fransa’nın batı kıyıları, Avrupa’nın güney bölgeleri, Sicilya, Adriyatik ve Asya’nın kuzeydoğusunda bulunur. Ülkemizde, Trakya’nın kıyı sahilleri, Artvin, Kars ve Ağrı dolaylarında doğal olarak yetişir.

Botanik Özellikleri Çoğunlukla bodur, pek az olarak da 1 m kadar boylanan, sık dallı, dik yükselen küçük bir çalıdır. Dallar yuvarlak, uzunlamasına ince çizgili, mavimsi yeşil renktedir. Yapraklar 1,5-2 mm uzunlukta, pul yaprak şeklindedir. Çiçekler sarı renkte, erkek çiçekler çok sayıdadır. Mayıs-haziran aylarında çiçek açar. Dişi çiçekteki mikropil tüpü düz ya da kıvrık durumdadır. Meyve bezelye büyüklüğünde, yuvarlak, kırmızı renktedir. Ağustos-eylül ayında olgunlaşır. Tohumlar 5-7 mm kadardır (Baytop ve Akgöksel, 1972; Gökmen, 1970; Yaltırık, 1988; Yıldız ve Aktoklu, 2010).

1.Dişi çiçekteki mikropiller saplı, integüment tüpü 0,7-1,2 mm , düz, tohum 5-7 mm, dağlık alanlarda bulunur

Tolga Ok

Ephedra distachya’nın ülkemizde iki alt türü bulunur (Baytop ve Akgöksel, 1972):

............................................................... Ephedra distachya subsp. distachya 1. Dişi çiçekteki mikropiller yarı saplı, integüment tüpü 1-2 mm, kıvrık, tohum 5 mm, sahil ve kumul alanlarda bulunur (özellikle Çanakkale-Arıburnu çevresinde) ....................................................... Ephedra distachya subsp. monostachya Alttürlerinden subsp.distachya’nın özellikleri yukarı verilmiş olup diğer alttürü olan olan subsp.monostachya’nın tanımı aşağıdadır:

Tolga Ok

Ephedra distachya L. subsp. monostachya (L.) H.Ried.: Macaristan’dan dan Sibirya’ya kadar yayılışın yapmaktadır. Ülkemizde Trakya’da Çanakkale Arıburnu’nda yayılış yapmaktadır. 1 m kadar boylanan, dik yükselen küçük bir çalıdır. Düz ve düze yakın şekilde, üzeri ince çizgilidir. Yapraklar 1.5- 2 mm uzunlukta, pul yaprak durumundadır. Dişi çiçekteki mikropil tüp kıvrık durmundadır. Yalancı üzümsü kozalak bezelye büyüklüğünde, yuvarlak, kırmızı renktedir. Tohumlar 5 mm kadardır.

98

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E P H E D R AC E A E

Ephedra fragilis Desf. subsp.campylopoda (C.A.Mery.)K.Richt.

Doğal

Sarılıcı denizüzümü

Yayılışı Doğu Akdeniz sahil zonlarında, Dalmaçya, Makedonya, Yunanistan, Anadolu ve Suriye’nin kuzey bölgelerinde doğal olarak bulunur. Ülkemizde İstanbul, İzmir, Denizli, Kayseri, Konya, Maraş, Mersin, Bilecik ve Bursa illerinde yayılış yapar. Genel olarak kayalıklar, makilikler ve duvar üzerinde bulunur.

Botanik Özellikleri Çok değişik dış görünüme sahip bir bitkidir. Bazen yerde sürünen bir çalı, bazen de ağaçlara tırmanan odunsu bir sarmaşık halindedir. Bazen dik duran bodur veya boylu çalı olarak da görülür. Genç sürgünleri gevrek, 4 mm çapında, mat yeşil veya çok ince esmer çizgilidir. Kolay kırılır. Pul yapraklar çok küçük, 1-2 mm uzunluğundadır. Erkek çiçek kurulları topuz gibi, çok azında tek tek, sapsız veya bir ka­çı saplı, yumurta biçiminde, 8-16 çiçeklidir. Etaminlerin birbirine kay­naşmış olan ortak sapları çiçek örtüsünden çok daha uzundur. Dişi çiçek­ler 1-2 çiçekli kozalakçık halindedir. Çi­çeklerde tozlaşma böceklerle gerçekleşir. Yalancı üzümsü kozalak, ikili kozalak halinde, 8 - 9 mm uzunluğunda ve 4-7 mm çapında, yuvarlak üzümsü olup kırmızı renktedir. To­humlar yumurta biçiminde ve esmer renktedir (Baytop ve Akgöksel, 1972; Gökmen, 1970; Yaltırık, 1988; Yıldız ve Aktoklu, 2010). Ephedra fragilis’in iki alttürünün tanı anahtarı aşağıdaki şekildedir (Baytop ve Akgöksel, 1972): 1.Genelde dik, çalımsı, sürünücü değil, sürgünler kalın; yayılışı Batı Akdeniz havzasındadır........................................................................Ephedra fragilis subsp. fargilis

Tolga Ok

Necmi Aksoy

Tolga Ok

1.Yerde sürünücü veya sarılıcı, sürgünler cok ince kırılgan; yayılışı Adriyatik ve Doğu Akdeniz havzasındadır..................................Ephedra fragilis subsp. campylopoda

99

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E P H E D R AC E A E

Ephedra major Host.

Doğal

Akdeniz denizüzümü

Yayılışı Bu türün çok geniş bir coğrafî yayılışı vardır. Batıda Kanarya adala­rından, bütün Akdeniz çevresi, Afganistan ve Himalaya’lara kadar uzanır. Türkiye’de çoğunlukla Amas­ya, Bilecik, Bursa, İzmir, Mani­sa, Eskişehir, Ankara, Konya, Kayseri, Antalya, Elazığ ve Malatya çevrelerindeki kurak ve taşlı bakılarda görülür.

Botanik Özellikleri 1-2 m boyunda, dik duran, sık ve kalın dallı bir çalıdır. Koyu ye­şil renk­teki genç sürgünler 1 -1,5 mm çapında, sert, yuvarlak ve çevrel dizilişlidir. Pul halindeki yapraklar en faz­la 3 mm uzunluğunda ve derimisidir. Erkek çiçek kozalakçıkları teker teker veya bir kaçı bir arada (4-8 çi­çekli), küremsi, topuz gibi bir yapıdadır. Etaminlerin birbirine kaynaşmış olan ortak sapları, çiçek örtüsünü aşmaz veya onlardan biraz daha uzun­dur. Dişiler tek çiçekli, kısa saplı, 5 -7 mm uzunluğunda yalancı üzümsü kozalak halindedir. Tohum 4-6 mm uzunlukta, yumurta biçiminde ve kestane rengindedir (Baytop ve Akgöksel, 1972; Gökmen, 1970; Yaltırık, 1988; Yıldız ve Aktoklu, 2010). Ephedra major’un ülkemizde iki alt türü bulunur (Baytop ve Akgöksel, 1972): Ephedra major Host. subsp. mojor: Tomurcuklar yuvarlak, dişi çiçek kozalaklarının brahteleri uzunluğunun yaklaşık 1/3’ün den itibaren birleşmiş

100

Necmi Aksoy

Necmi Aksoy

Necmi Aksoy

Ephedra major Host. subsp. procera (C.A.Mey.) Bornm.: Tomurcuklar düz, dişi çiçek kozalaklarının brahteleri uzunluğunun yaklaşık 1/2’inden itibaren birleşmiştir. Sürgünlerinin düzgün olması, kozalaklarının kısalı­ğı, tohumlarının uzunca yumurtamsı biçimde bulunması özellikleriyle de ana türden ayrılır. Asıl türün yayılma alanının daha çok doğusunda kalan böl­gelerde görülür.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G I N KG OAC E A E

Kışın yaprağını döken, dioik ağaçlardır. Kabuk ileri yaşlarda boyuna çatlaklıdır. Uzun sürgünleri üzerinde kısa sürgünleri de vardır. Yapraklar basit, yelpaze biçiminde, paralel damarlı, uç kısmı iki loplu veya tam olup uzun sürgünlerde çok sıralı sarmal, kısa sürgünlerde ise demetler halinde yer alır. Yaprak sapı yaprak boyunda veya daha uzundur. Reçine kanalı yoktur. Erkek çiçekler uzun bir eksen etrafına seyrek olarak dizilmiş etaminlerden oluşan kedicik benzeri kurullar halindedir; kısa sürgünler üzerinde yan durumlu olarak yer alır ve brahte yoktur. Dişi çiçekler kozalak oluşturmaz, uzun bir sapın ucunda yer alan 2 tohum taslağı şeklindedir. Tohumun etli bir dış örtüsü ile sert bir iç kabuğu vardır. Kotiledon sayısı 2(3), çimlenme hipogeiktir. Familyanın günümüzde Çin’de doğal olarak yetişen Ginkgo adında tek cinsi vardır. Japonya ve Çin’de en az 3000 yıldır saray ve tapınaklarda yetiştirilmektedir (Page, 1990). Koniferlerden yapraklarının yelpaze gibi geniş olması ve tohum tomurcuklarının da polen tübü ile taşınan hareketli antherozoidler tarafından döllenmiş olması ile ayrılır (Yaltırık, 1988).

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

Ginkgo L. (Mabed ağaçları) Ginkgoaceae familyasının monotipik cinsidir. Ginkgo cinsi günümüzden 180-200 milyon yıl önce farklı türleri ile yeryüzünde geniş yayılışı olan bir cins iken günümüzde yaşayan Ginkgo biloba L. adında tek türü bulunmakta ve canlı fosil olarak adlandırılmaktadır. Ginkgo biloba günümüzde doğada nadir bir türdür; ancak Çin’de 3000 yıldan daha eski zamanlardan beri süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Değişik iklim ve toprak şartlarına ve gaz zararlarına karşı dayanıklıdır. Budistler için kutsal kabul edildiğinden tapınakların yakınına dikilir. Odunu mobilya yapımında, yaprakları tıbbi bitki ve pestisid olarak kullanılır; tohumları yenebilir ve kabuğunda tanen vardır (Fu ve diğ. 1999a; Fu ve diğ., 1999b). Dünyanın değişik ülkelerinde park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Avrupa’ya 1727 yılında (Krüssmann, 1985) getirilen Ginkgo ülkemizde Ihlamur Kasrı Bahçesine 1855 yılında dikilmiştir (Yaltırık, 1988). Tohum ve çelikle üretilebilir. Tohumlarının kötü kokusundan dolayı erkek ağaçların dikilmesine dikkat edilmelidir. Ancak fidan halindeyken ya da çiçeklenme dönemi dışında bir Ginkgo’nun erkek ya da dişi olduğunu habitus ya da yaprak formuna bakarak söylemek mümkün değildir. Erkek ağaçlar dişilerden iki hafta erken yaprak döküp ilkbaharda da iki hafta erken yapraklanır gibi bir gözlem olmakla birlikte sadece cinsiyeti bilinen ağaçlardan vejetatif yöntemlerle üretilen fidanlarda cinsiyetin bilinmesi mümkündür (Krüssmann, 1985).

Hatice Yılmaz

GINKGOACEAE

101

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G I N KG OAC E A E

Ginkgo biloba L.

Egzotik

Çin yelpaze çamı, Mabet ağacı

Yayılışı Çin’de 300-1000 metreler arasındaki yapraklı ormanlar ile iyi drenajlı ve asidik topraklı vadilerde serpili olarak yetişir; kuzeybatı Zhejiang (Tianmu Shan)’da muhtemelen doğaldır (Fu ve diğ., 1999a).

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

40 metreye kadar boylanabilen kışın yaprağını döken ağaçlardır. Önce piramidal ve seyrek dallı, ileri yaşlarda sarkık ve sık dallı bir tepe meydana getirir. Kabuk açık gri, gri-kahverengi yaşlanınca boyuna derin çatlaklıdır. Uzun ve kısa sürgünleri vardır. Yapraklar uzun sürgünlerde çok sıralı sarmal, kısa sürgünlerde ise demetler halinde yer alır. Fil kulağı veya yelpaze biçiminde, 5-8 cm genişliğinde (gençlikte daha büyük), uzun saplı, uç kısmı loplu, kertikli veya tamdır. Yapraklarında orta damar yoktur, nadiren çatallanan çok sayıda paralel damarlıdır. Açık yeşil olan rengi sonbaharda dökülmeden önce altın sarısı olur. Çiçekler bir cinsli iki evciklidir. Erkek ve dişi çiçekler kısa sürgünler üzerinde yer alır. Erkek çiçekler bir eksene sarmal olarak dizilmiş etaminlerden oluşur. Her bir etamin 2 çiçek tozu torbası taşır. Sapı andıran bir karpelin ucunda yer alan dişi çiçekler ise iki tohum taslağından oluşur. Küçük bir erik görünümündeki tohumları önceleri yeşil olgunlaştığında sarı renklidir. Tohumun dış kısmı etlenmiş, iç kısmı odunlaşmıştır. Etli kısım olgunlaştığında ekşimiş peynir benzeri kötü bir koku yaymasına rağmen tohumun iç kısmı besin maddelerince zengindir ve yenir (Krüsmann, 1985; Yaltırık, 1988).

102

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

PINACEAE Pinaceae, Türkiye’de en fazla taksona ve orman alanına sahip konifer familyasıdır. Dünya üzerinde 11 cins ve 232 türle temsil edilen familyanın (conifers.org), ülkemizde dört cinsi (Pinus, Abies, Cedrus ve Picea) ve bu cinslere ait 9 türü doğal yetişir. Türlere bağlı takson sayısı 22’dir. Familyanın cinslerinden ülkemizde doğal yetişenlerin tamamı herdemyeşildir. Doğal olmayan cinslerden Larix ve Pseudolarix’lerde kışın yaprak dökülür. Yapraklar iğne yaprak şeklindedir. Yaprak koparıldığında sürgün üzerinde cinslere bağlı olarak ve cinsleri tanımada yardımcı olan çıkıntı (Picea) ya da çukur (Abies) şeklinde izler kalır. Bazı cinslerde (Pinus, Cedrus) uzun sürgünlerin üzerinde kısa sürgünler de vardır. Bu özellik, taksonları tanımada kullanılan en önemli morfolojik yapılardan biridir. Kısa sürgünlerden yaprakların 2, 3 ya da 5’i (Pinus) veya 10-35 tanesi (Cedrus) topluca çıkarken, uzun sürgünlerden tek tek çıkarlar. Familyanın tüm cinsleri monoik, 1 cinsli 1 evciklidir; erkek ve dişi çiçekler kozalak oluştururlar. Tozlaşmalarını rüzgârla yaparlar. Erkek çiçekler bir eksen etrafında dizilmiş birçok puldan, yani etaminden meydana gelmiş tek bir çiçek (kozalakçık) görünümündedir. Her etaminin iki çiçek tozu torbası (polen kesesi) vardır. Bir brahte, brahtenin iç tarafında bir karpel ve karpelin de iç tarafında yer alan 2 tohum taslağından oluşan her bir dişi çiçeğin onlarcası bir araya gelerek dişi kozalağı oluşturur. Çiçek aşamasında belirgin olan brahte, dişi kozalağa dönüştükten (olgunlaştıktan) sonra, çoğunda kaybolur (Pinus, Picea). Bazılarında (Abies) belirgindir. Kozalak olgunlaştığında bazı cinslerde dağılmazken, çoğu cinste sürgün üzerinde dik duran kozalaklar (Abies ve Cedrus) ana eksenden ayrılarak pullar (karpeller) halinde dağılırlar. Kozalak olgunlaşması 1-3 yıl arasında değişir. Bazı cinslerde (Picea, Abies) 1, Pinus ve Cedrus’larda ise 2-3 yılda olgunlaşır.

Necmi Aksoy

Türkiye’de doğal yetişen cinslerin tanı anahtarı: 1.Uzun sürgünleri üzerinde kısa sürgünleri de vardır 2.Kısa sürgünler üzerindeki yaprak sayısı 2, 3 ya da 5’tir; kozalaklarında apofiz oluşumu vardır, aşağıya dönük ya da sürgüne oturmuş, olgunlaştığında dağılmaz ...................................................................................................................................................................................................................................Pinus 2.Kısa sürgünler üzerindeki yaprak sayısı 10-15’dir; kozalaklarında apofiz oluşumu yoktur ve dik durur, olgunlaştığında dağılır. ................................................................................................................................................................................................................................Cedrus 1.Sadece uzun sürgünleri vardır; 3.Yaprakları yassı iki yüzlü, yaprak koparıldığında sürgün üzerinde çukur şeklinde iz kalır; olgun kozalak dik durur ve dağılır ..................................................................................................................................................................................................................Abies 3.Yaprakları dört yüzlü, yaprak koparıldığında sürgün üzerinde törpü şeklinde çıkıntı kalır; olgun kozalak aşağıya dönüktür ve dağılmaz ...................................................................................................................................................................................................................Picea

Abies nordmanniana subsp. bornmuelleriana

103

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Dilek Oral

Abies Miller (Göknarlar) Dalları gövdeye çevrel dizilmiş, monopodial dallanma yapan, herdemyeşil, boylu ve dar tepeli orman ağaçlarıdır. Kabuk, gençken ince, düzgün ve açık gri renkli iken yaşlılarda kalın ve çatlaklıdır. Tomurcukları genellikle reçinelidir. Yapraklar düştüğünde veya koparıldığında, sürgün üzerinde yuvarlak, çukur bir iz bırakırlar. Yapraklar, uzun sürgünler üzerinde tek tek sarmal olarak dizilirler; bazen de ışığa doğru yönelerek iki sıralıymış gibi diziliş gösterirler. Çoğunlukla yassı, iki yüzlü yapraklar şeritsi veya şeritsi-dikdörtgen şeklindedir (Coode ve Cullen, 1965a); bazı taksonlarında (Abies pinsapo) ise dört köşeli olup sapsız veya çok kısa saplıdır. Tepedeki sürgünlerde, yaprakların ucu sivri iken yan sürgünler ile dallardaki yaprakların ucu çoğunlukla yuvarlak, küt veya kertikli, bazı türlerde ise sivri ve batıcıdır. Yaprakların üst yüzü hafif oluklu olup alt yüzünde ise iki tane gümüşi beyaz stoma bandı vardır. Yapraklar 8-11 yıl ağaç üzerinde düşmeden kalırlar. Erkek ve dişi çiçekler aynı ağaç üzerinde bulunurlar (monoik). Ağacın alt dallarında veya bir yıl önceki sürgünler üzerinde gelişen erkek çiçekler, birçoğu birarada bulunan sarı veya kırmızı renkli, oval bir kozalakçık şeklindedir. Çok sayıda puldan oluşan ve dik duran dişi kozalak, çoğunlukla silindir şeklinde olup uca doğru daralır; bunlar tepenin üst dallarında önceki yılın sürgünleri üzerinde bulunurlar. Olgunlaşan kozalaklarında iç puldan (karpel) uzun veya kısa olarak bulunan dış pul (brahte) sivri bir uçla sonlanarak geriye doğru kıvrılmıştır. Sonbaharda olgunlaşan tohumlar pullarla beraber yere dökülür, geride sadece kozalak eksenleri kalır. Tohum 3 köşeli ve reçinelidir; zarsı kanat tohumla kaynaşmış ve her iki yüzünü de örtmüştür; kanat parlak ve pembe, kırmızı, menekşe veya açık kahverengidir (Kayacık, 1980; Yaltırık, 1988). Abies cinsinin kuzey yarıkürenin ılıman ve serin bölgelerinde; Asya, Avrupa, Kuzey Afrika, Kuzey ve Orta Amerika’da yayılış gösteren (Yaltırık, 1988; Farjon, 2010) 50’den fazla türü vardır. Ülkemizde doğal olarak yetişen ve geniş ormanlar kuran türleri A.cilicica ile A.nordmanniana’dır. Bu türleri birbirinden ayırabilmek için mutlaka olgun kozalaklarını incelemek gerekir. Kullanılan tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Coode ve Cullen, 1965a): 1. Brahteler kozalak pulları arasından görünür şekilde dışarı doğru uzamış ve aşağıya doğru dönük; kozalak boyu 15-20 cm; Türkiye’nin kuzeyinde doğal olarak bulunur ...............................…...................………………….Abies nordmanniana 1. Brahteler kısa olduklarından dışarıdan görülmez; kozalakları daha büyük, boyu 15-25 cm; Toros Dağlarında doğal olarak bulunur .................................................................…………………….Abies cilicia

Necmi Aksoy

Bunun yanısıra Abies taksonlarının Türkiye’de park ve bahçelerde yetiştirilen egzotik türleri de bulunmaktadır. Bunlardan en fazla rastlanılan Abies concolor (Gordon) Lindl. ex Hildebr. ile Abies pinsapo Boiss.’dir.

Abies nordmanniana

104

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Abies cilicica (Ant. & Kotschy) Carr.

Doğal

Toros göknarı

Yayılışı Doğal olarak Türkiye, Suriye ve Lübnan’da bulunur. Türkiye’deki yayılışını Toros Dağlarının batı ve orta bölümleri ile Amanos Dağları üzerinde yapmaktadır (Bozkuş, 1986; Coode ve Cullen, 1965a; Farjon, 2010). Doğal olarak bulunuşunun yanı sıra ülkemizde parkçılık bakımından da önemlidir.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

40-42 m’ye kadar boy ve 1,5 m’ye kadar çap yapabilen, ileriki yaşlarda dar ve dik bir tepeye sahip olan birinci sınıf orman ağaçlarıdır. Gençlikte çatlaksız ve kül grisi rengindeki kabuk, ileriki yaşlarda pul pul derin çatlaklıdır. Gri-kahverengi olan genç sürgünler parlak-çıplak veya ince esmer tüylüdür. Tomurcuklar reçinesiz veya az reçinelidir. İğne yaprakları 15-40 mm boyunda ve 1,5- 2 mm genişliğindedir; üst yüzü parlak açık yeşil ucu sivri, küt veya hafif kertiklidir. Genellikle yaprakların alt yüzünde belirgin olmayan 6-7 çizgiden oluşan yeşilimsi beyaz stoma bantları bulunur. Ağaçta daha çok tepenin alt ve orta kısımlarında yer alan, 10-15 mm uzunluğundaki kırmızı renkli erkek çiçekler yaprakların koltuğunda küçük kurullar halinde bulunurlar. Dişi kozalaklar ise tepenin üst kısımlarında bulunurlar. 15-25 cm uzunluğunda ve 4-6 cm çapında olan bu kozalaklar dik durur, üzerleri bol reçinelidir ve olgunlaştığında dağılır. Ülkemizde doğal olarak yetişen en büyük kozalaklı göknardır. Bu türde brahte kozalak kapalıyken dışarıdan görülmez (Coode & Cullen, 1965a; Yaltırık, 1988; Kayacık, 1980; Bozkuş, 1986; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2010). Sürgün ve tomurcuk özelliklerine dayanarak Toros göknarının ülkemizde, biri ana tür olmak üzere iki alttürünün varlığı kabul edilmektedir: Abies cilicica (Ant.& Kotschy) Carr. subsp. cilicica ve Abies cilicica (Ant.& Kotschy) Carr. subsp. isaurica Coode & Cullen: A.cilicica (Ant. & Kotschy) Carr. subsp. cilicica (Toros göknarı): Diğer alttürden reçinesiz, parlak tomurcukları ve tüylü genç sürgünleri ile ayrılan bu alttürün kabuklarının boz renkli ve daha az çatlaklı olduğu belirtilmektedir. Türkiye ve Kuzey Lübnan’da doğal olarak bulunur. Türkiye’de Toros Dağlarının doğusunda, Anti Toroslar ve Amanoslarda yayılış göstermektedir (Coode ve Cullen, 1965a; Bozkuş, 1986).

Ünal Akkemik

A.cilicica (Ant. & Kotschy) Carr. subsp. isaurica Coode & Cullen (Bozkır göknarı): Diğer alttürden reçineli tomurcukları ve tüysüz genç sürgünleri ile ayrılan bu alttürün kabuklarının gri-koyu gri renkli ve ileriki yaşlarda pullar halinde derin çatlaklı olduğu belirtilmektedir (Bozkuş,1986). Doğal yayılışını sadece Türkiye’de Orta ve Batı Toros Dağlarında yapan endemik bir ağacımızdır (Coode ve Cullen, 1965a; Bozkuş, 1986). 105

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Abies concolor (Gordon) Lindl. ex Hildebr

Egzotik

Gümüşi göknar, Kolorado ak göknarı

Yayılışı

Kuzey Amerika’nın batısında geniş ormanlar kurar (Kayacık, 1980; Yaltırık, 1988). Türkiye’deki park bahçelerde de sıkça rastlanmaktadır.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

40 (-65) m’ye kadar boylanabilen, 100 - 120 (-180) cm çap yapabilen, sık dallanma gösteren bir ağaçtır. Genç yaşlarda düzgün ve gri renkli olan kabuk, yaşlı bireylerde derin pullar halinde çatlaklı ve kül renklidir. Genç gövde kabuklarında bol miktarda reçine bezesi bulunmaktadır. Genç sürgünleri kalın, sarımsı-yeşil veya zeytin yeşili renginde, tüysüz veya az tüylüdür. Reçineli tomurcuklar tüysüzdür. Sürgünlerden dik açıyla çıkan şeritsi yapraklar çoğunlukla yukarıya doğru kıvrılmıştır; 4-8 cm uzunluğunda, derimsi, tırpan şeklinde, ucu çoğunlukla küt, nadiren sivri, her iki yüzü de mat mavimsi-gri renklidir; alt yüzünde soluk grimsi stoma bantları bulunur. Üst yüzde de stoma vardır. Yaprağının iki yüzünün aynı renkte olması nedeniyle ‘Gümüşi göknar’ adını almıştır. Erkek çiçekleri menekşe, dişi çiçekleri ise mor renklidir. 8-14 cm boyundaki uç kısımları dar olan silindirik kozalaklar önceleri yeşilimsi veya morumsu, olgunlaşınca kahverengidir; dış pul iç puldan kısa olduğu için dışarıdan görülmez. Kozalağı oluşturan iç pullar 2,5 cm genişliğinde ve tam kenarlıdır (Bailey, 1977; Rehder, 1977; Krüssmann, 1985).

106

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Abies nordmanniana (Steven) Spach.

Doğal

Kafkas göknarı

Yayılışı

Türkiye ve Kafkasya’da yayılış yapar. Türkiye’de Kazdağları’ndan başlayarak Kafkasya’ya kadar devam eden Kuzeydoğu Anadolu’nun dağlık alanlarında doğal olarak yetişir (Kayacık, 1980; Yaltırık, 1988).

Bu üç alt türün tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Coode ve Cullen, 1965a): 1. Yaprakların ucu çoğunlukla sivri; genç sürgünleri çıplak ve sürgünün ucundaki tomurcuk sayısı bazen 5-7; tomurcukları reçinesizdir; Kazdağlarında yayılış yapan endemik bir alttürdür. .....................................................…Abies nordmanniana subsp. equi-trojani 1. Yaprakların ucu çoğunlukla küt veya kertikli; genç sürgünler tüylü ya da tüysüz ve sürgün ucundaki tomurcuk sayısı 3 veya çoğunlukla 4; tomurcukları reçineli ya da reçinesiz 2. Genç sürgünleri tüylü; tomurcuklar çoğunlukla reçinesizdir; Yeşilırmak’ın doğusundaki dağlık alanlarda yayılış yapar. .......................................................Abies nordmanniana subsp. nordmanniana 2. Genç sürgünleri çıplak, parlak kahverenkli; tomurcuklar çoğunlukla reçineli; Yeşilırmak’ın batısından itibaren Marmara Bölgesi’nin yüksek kesimlerine kadar geniş bir alanda yayılış yapan bir alttürdür. İstanbul-Beykoz’da kalıntı bir meşcresi vardır. ..................................................Abies nordmanniana subsp. bornmuelleriana 107

Ünal Akkemik

40-50 m’ye kadar boy, 1,5-2 m ye kadar çap yapabilen, dallanması çok sık, geniş piramidal formlu bir ağaçtır. Alt dalları yanlara doğru gövdeden dik olarak çıkar ve aşağıya doğru hafifçe sarkar. Gençlikte çatlaksız olan gri renkli kabuk ileriki yaşlarda hafif çatlaklıdır. Sürgünleri çıplak ya da tüylüdür. Tomurcukları reçineli ya da reçinesizdir. İğne yapraklarının uzunluğu 2-4 cm, genişliği 1,5-2,5 mm olup üst yüzü parlak koyu yeşil; ucu sivri, küt veya kertiklidir. Yaprak alt yüzlerinde bir çift beyaz stoma bandı vardır. 8-12 (-20) mm uzunluğundaki kırmızımsı-pembe veya sarı-yeşil renkte olan erkek çiçekler sürgün üzerinde yan durumlu olarak kurullar oluştururlar. Çok sayıda dişi çiçeğin bir araya gelerek oluşturduğu dik duran dişi kozalaklar ise tepenin üst kısımlarında bulunurlar. (10-) 12-16 (-20) cm uzunluğunda ve 4-5 cm çapında olan silindirik kozalaklar gençken yeşil, olgunlaştığında kırmızımsı kahverengidir; genellikle bol reçinelidir. Dış pul (brahte) iç puldan (karpel) uzun olduğu için, kozalak kapalı iken dış pul dışarıdan görülür ve uçları geriye doğru kıvrılmıştır. Tohumları (8-) 10-12 mm uzunluğunda ve üç köşelidir; açık-kahverengi kanat ise tohumun 1,5 katı uzunluğundadır (Kayacık, 1980; Yaltırık, 1988; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2010) Kafkas göknarının ülkemizde, biri ana tür olmak üzere üç alttürünün varlığı kabul edilmektedir (Coode & Cullen, 1965): 1. Abies nordmanniana (Stev.) Spach subsp. nordmanniana (Kafkas göknarı) 2. Abies nordmanniana (Stev.) Spach subsp. bornmuelleriana (Mattf.) Coode & Cullen (Uludağ göknarı) 3. Abies nordmanniana (Stev.) Spach subsp. equi-trojani (Asch. & Sint. ex Bois.) Coode & Cullen (Kazdağı göknarı).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Abies pinsapo Boiss.

Egzotik

İspanya veya İspanyol göknarı

Yayılışı

Doğal yayılışını İspanya’nın güneyinde yapar (Tutin ve diğ., 1964). Türkiye’deki park bahçelerde süs bitkisi olarak kullanılır.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

30 m ye kadar boy, 1 m çap yapabilen piramidal formlu, donuk mavimsi yeşil-kahverengimsi kısa dalları tüysüz olan bir ağaçtır. Kabuğu düz yüzeyli, yaşlı ağaçlarda çatlaklıdır. Genç sürgünleri tüysüzdür. Bol reçineli tomurcukları yumurta biçimindedir. Sürgünlerden dik açıyla çıkan ve sürgünü silindir şeklinde çevreleyen yapraklar, ülkemizin doğal göknarlarından farklı olarak yassı iki yüzlü değil, hemen hemen 4 köşelidir; sert, kalın, 1-2 cm uzunluğunda, koyu yeşil renkli, uçları küt veya sivri ve batıcıdır; yukarıya doğru bükülmüş (dışbükey) olan yapraklarda soluk grimsi stoma bantları bulunur. Erkek çiçekleri menekşe rengindedir. 10-16 cm uzunluğunda ve 4-5 cm çapında, morumsu-kahverengi olan silindirik kozalaklarında dış pul iç puldan kısa olduğu için dışarıdan görülmez. Kozalağı oluşturan iç pullar 2,5 cm genişliğinde ve tam kenarlıdır (Tutin ve diğ., 1964; Bailey, 1977; Rehder, 1977; Krüssmann, 1985) .

108

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Nesibe Köse, Rüya Yılmaz

Cedrus Trew. (Sedirler)

Bir cinsli bir evcikli, herdem yeşil orman ağaçlarıdır. Gövdeleri silindiriktir. Genç yaşlarda dar ve düzgün piramidal bir tepeye sahipken, ileri yaşlarda tepe yayvanlaşıp basıklaşır. Gençlikte kabuk ince, pürüzsüz grimsi renkte olup ileri yaşlarda küçük ve düzensiz parçalar halinde çatlar ve boyuna çatlaklı bir yapı meydana getirir. İğne yapraklar üç yüzlü, genellikle tabana doğru daralmış, sivri ve batıcı bir uca sahiptir; enine kesitlerde hipodermise bitişik iki adet reçine kanalı bulundurur; her yüzünde stoma bandı mevcuttur. Uç sürgünde seyrek ve sarmal olarak teker teker yer alan iğne yapraklar, kısa sürgünde demetler halinde ve birçoğu bir arada bulunur. Büyük bir kedicik şeklinde olan erkek çiçek kozalakçıkları kısa sürgünlerin ucunda teker teker bulunur ve dik durur. Polen saçımları sonbahardadır ve polenleri iki baloncukludur. Fıçı şeklindeki kozalaklar, kısa sürgün ucunda dik olarak yer alır. Brahteler küçüktür ve karpellerle birleşmediği için dışarıdan görülmez. Konik eksen üzerine sarmal olarak dizilmiş olan karpeller büyük, yelpaze şeklinde derimsi ya da ince odunsu yapıdadır. 26 ayda olgunlaşan kozalaklarda karpeller dağılır ve kozalak ekseni kalır. Kanat, üç köşeli olan tohumları bir yüzden tamamen, diğer yüzden kısmen örtmüş ve onunla kaynaşmıştır. Yaprak, dişi kozalak ve kabukta doğal reçine kanalları bulunur. Odununda ise reçine kanalları traumatiktir, yaralanmalar sonucu oluşur (Yaltırık, 1988; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2010). Cinsin dünya üzerinde Cedrus libani, Cedrus atlantica, Cedrus deodara ve Cedrus brevifolia olmak üzere 4 türü bulunmaktadır. Sedir türlerinin ayırım anahtarı (Kayacık, 1980): 1.Genç ağaçlarda tepe sürgünü ve yan sürgünler aşağı doğru sarkar; iğne yapraklar 25-50 mm uzunluğundadır; kozalağın tepesi yuvarlakçadır.……….Cedrus deodara 1.Tepe sürgünü dik durur veya yana doğru uzanır; iğne yaprakların boyları genel olarak 30 mm’den fazla değildir; kozalağın tepesi düz, kesik veya hafif basık, çukurdur 2. İğne yapraklar 5-8 mm boyunda; kozalak genellikle silindirik, tepesi basık ve çukur, bu çukurluk içinde kısa ve küt bir uç bulunur…………….…..Cedrus brevifolia 2. İğne yapraklar 8 mm’den uzun; kozalakların genişlikleri boylarına oranla diğer türlerden daha fazla, kozalaklar hemen hemen fıçı şeklinde, tepesinde uç bulunmaz 3. Yaşlı ağaçlarda tepe şemsiye gibi basılmış, yayık, dallar daha sonra yatay olarak uzanır. Tepe sık dallı, genç sürgünler tüysüz veya hafif tüylü, iğne yapraklar 25-30 mm boyunda, çoğunlukla koyu yeşil; kozalaklar 8-10 cm boyunda; kozalak pulları yaklaşık 5 cm genişliktedir…………………………..……..……Cedrus libani 3.Yaşlı ağaçlarda tepe piramit biçiminde, dallar yukarıya yönelik uzanır, tepe seyrek, gevşek, genç sürgünler sık tüylü; iğne yapraklar çoğunlukla 25 mm den kısa, çoğunluğu mavi yeşil veya gümüşi gri; kozalaklar 5-7 cm boyunda; kozalak pulları yaklaşık 3,5 cm genişliktedir.....……………………………...Cedrus atlantica

Cedrus atlantica (Endl.) Manetti ex Carr.

Egzotik

Atlas sediri

Yayılışı

Doğal yayılışını Kuzey Afrika’da Cezayir ve Fas’ın Atlas Dağlarında yapar (Kayacık, 1980; Krüssmann, 1985). Doğal yetişme ortamında değerli bir orman ağacı olmasının yanında, ülkemizde park ve bahçelerde sıklıkla kullanılan oldukça dekoratif bir süs bitkisidir.

Nesibe Köse

30-40 m boylanabilen, gençlikte piramidal tepeli bir ağaçtır. Dallar gövdeden dar bir açı yaparak çıkar ve yukarıya doğru yönelir. Kabukları gri renkli ve hafif çatlaklıdır. Genç sürgünleri sık tüylüdür. İğne yapraklar 2,5 cm’den kısa, çoğunluğu mavi yeşil veya gümüşi gri renktedir. 5-7 cm uzunluğunda 3,5 cm genişliğindeki kozalaklar parlak, açık kahverenginde ve tohum 3,5 cm genişliğindedir (Kayacık, 1980).

109

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Cedrus brevifolia (Hook.f.) Elwes & A.Henry

Egzotik

Kıbrıs sediri

Yayılışı

Vatanı Kıbrıs’tır. Burada Baf ormanları, Trodos veya Karlıdağda 900-1400 m arasında ufak bir meşcere halinde kalmıştır (Kayacık ,1980).

Botanik Özellikleri

Tomazs Wazny

12 m’ye kadar boylanabilen, yavaş büyüyen geniş tepeli ve şemsiye formunda bir ağaçtır. Soluk mavi-yeşil renkli iğne yaprakları çok kısa olup 5-8 (-12) mm uzunluğunda, kalın, hafif geriye kıvrıktır. Kozalak 7-8 cm uzunluğunda, silindir şeklinde, tepesi basık ve çukur, bu çukurluk içinde kısa ve küt bir uç bulunur (Kayacık, 1980; Krüssmann, 1985).

Cedrus deodara (Roxb. ex Lamb.) G.Don

Egzotik

Himalaya sediri

Yayılışı Kuzeybatı Himalayalar, Afganistan ve Bulucistan Dağlarında 1300-2300 m’ler arasında yayılış yapar. Değerli bir orman ve park ağaçtır (Kayacık, 1980).

Ünal Akkemik

40-50 m kadar boya 3 m çapa ulaşabilen bir ağaçtır. Genç yaşlarda tepe formu koniktir. Genç bireylerin tepe sürgünü ve yan sürgünlerin uçları çoğunlukla sarkıktır. Genç sürgünler sık tüylüdür. Renkleri açık gri veya mavi yeşilden gümüşi maviye kadar değişen iğne yaprakları 2,5- 5 cm boyundadır. Fıçı biçiminde olan kozalaklar 7-10 cm boyunda 5-6 cm çapında, uç kısmı yuvarlak, ilk oluştuğunda donuk mavi, olgunlaştığında kırmızımsı-kahverengindedir. Yelpaze şeklindeki kozalak pullarının arkaları çoğunlukla tüysüzdür. Üçgen şeklindeki 1,6-1,7 cm uzunluğunda tohumun, beyazımsı geniş parlak bir kanadı vardır (Kayacık, 1980; Krüssmann, 1985). 110

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Cedrus libani A. Rich.

Doğal

Toros sediri, Lübnan sediri

Yayılışı En geniş yayılışını Güney Anadolu’da Toros Dağları üzerinde yapan bu türün Suriye ve Lübnan’da küçük kalıntıları vardır. Ülkemizdeki batı sınırı Köyceğiz civarından başlar doğuya doğru Toroslar üzerinde uzanır ve Göksu, Maraş dolaylarından kavis çizerek Amanoslar üzerinde güneye yönelir. Kuzey Anadolu’da Kelkit-Yeşilırmak Vadisinde, Erbaa Yakınındaki Çatalan Köyü dolaylarında ve Niksar’da adacıklar halinde bulunur. Afyon, Çay yakınlarında izole bir meşceresi bulunur. Dikey yayılışını 800-2100 m’ler arasında (2400 m) yapmaktadır (Boydak ve Çalıkoğlu, 2008; Farjon, 2010; Yaltırık, 1988).

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Hatice Yılmaz

Tolga Ok

Tolga Ok

35-40 m boya, 1,5-2,5 m çapa ulaşabilen dolgun gövdeli bir orman ağacıdır (Farjon, 2010; Asan, 1985). Gençlikte piramidal bir tepeye sahipken, ileri yaşlarda tepe genişleyerek düzleşir. Kabuk, koyu gri-siyahımsı kahverenginde olup genç yaşlardan itibaren çatlayarak pul pul dökülür. Hem uzun hem kısa sürgünler bulunur. İğne yapraklar (1-) 2-2,5(-3,5) cm uzunluğunda, sivri batıcı uçlu, çoğunlukla koyu yeşil, nadiren gri-yeşil veya mavimsi yeşildir (Farjon, 2010). Kısa sürgündeki yaprak sayısı 10-15’tir. Kısa sürgünler üzerinde dik duran erkek çiçek kozalakçıkları, silindirik yapıda olup, 3-5 cm boyundadır. Başlangıçta yeşil renkli olan kozalakçıklar daha sonraları sarı renge döner. Tozlaşma sonbaharda gerçekleşir. Dişi çiçek kozalakçıkları eylül ayının sonlarında oluşur. Fıçı şeklindeki kozalaklar 5,4-13,4 x 3,8-6,6 cm boyutundadır. Tam kenarlı olan kozalak pullarının dış yüzleri tüylüdür. Bol reçine bezesi bulundurun tohumlar 1,5 cm boyunda, kanat ise 2-2,5 cm uzunluğundadır (Odabaşı 1990; Yaltırık 1988) .

111

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika’da yayılış yapan 11 türü vardır (Farjon, 2010). Kışın yaprağını döken boylu ağaçlardır. Dallar gövdeye düzensiz olarak dizilmiş, yatay uzanır veya sarkıktır. Gövde kabukları genç ağaçlarda gri, gri-kahverengi ve düzgün, yaşlanınca kırmızımsı kahverengi-kahverengi ve çatlaklıdır. Uzun ve kısa sürgünleri vardır. Yapraklar şeritsi-iğne yaprak biçiminde, az veya çok yassı, alt yüzlerinde bazen de her iki yüzünde stoma çizgileri vardır. Uzun sürgünler üzerindeki yapraklar teker teker sarmal olarak bulunur ve yalnızca 1 yaşındaki sürgünlerde yaprak vardır. Kısa sürgünlerde ise 10-60 yaprak bir arada püskül gibi yer alır (Parker, 1993). Genellikle açık yeşil olan yapraklar sonbaharda dökülmeden önce sarı renk alır. Erkek ve dişi çiçekler kısa sürgünler üzerinde kozalakçık halinde teker teker yer alır. Dişi çiçek kozalakçıkları kısa saplı, genellikle dik durur, morumsu, kırmızımsı nadiren yeşil renklidir. Bir yılda olgunlaşan kozalağın pulları açılır fakat dağılmaz. Bazı türlerde brahte fazla gelişmiştir ve dışarıdan görülür. Tohum küçüktür, kanat tohumla kaynaşmıştır (Wu ve Raven, 1999). Kuzey yarıkürenin soğuk ormanlık bölgelerinde yetişen, sert, ağır ve dayanıklı odunlara sahip önemli bir orman ağacı olan melezlerin L. decidua ve L. kaempferi türleri süs bitkisi olarak dünyanın değişik yerlerinde yetiştirilmektedir.

Hatice Yılmaz

Larix Miller (Melezler)

Larix kaempferi

Larix decidua Mill.

Larix kaempferi

Egzotik

Avrupa melezi

Yayılışı Alp Dağları, Karpatlar, Çekoslovakya, Slovenya ve Polonya’da doğal yayılışı vardır (Farjon, 2010). Vatanında önemli bir orman ağacı olan Avrupa melezi park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

40-50 m’ye kadar boylanabilen, piramidal tepeli ağaçlarıdır. Yaşlı fertlerde kabuk kırmızımtırak kahverengi ve levhalar halinde çatlaklıdır. Dallar genellikle uzun ve ağır olup aşağı doğrudur, ancak uçlar yukarı yönelmiştir. İkinci derecedekiler aşağıya sarkıktır. Sürgünler ince, esnek açık sarı-bronz renkli, gençken hafif tüylü veya çıplaktır. Kısa sürgünler silindir veya yarıküre biçiminde, 3-10 mm uzunluğundadır. Yumuşak, açık yeşil iğne yapraklar 2,3-3,5 cm uzunluğunda, 0,5-1 mm genişliğinde, alt yüzünde iki stoma bandı ortadan bir omurgayla ayrılır. Sonbaharda sararır, dökülür. Kısa sürgünler üzerinde 30-40’ı püskül gibi bir arada yer alır. Erkek çiçek kozalakçıkları 5-10 mm uzunluğunda, sarı renklidir. Dişi çiçek kozalakçıkları kısa sürgünlerde yapraklarla çevrelenmiş 5-10 mm uzunluğunda eğik bir sap ucunda dik durur. Tozlaşmadan sonra iç pul gelişir, dış pul kısa kalır. Taze kozalak çoğunlukla koyu kırmızı, nadiren yeşil, olgunlaşırken açık yeşil, daha sonra kahverengidir. 25-35 puldan oluşan kozalağın boyu 2,5-4, eni 1,5-3 cm’dir. Tohum 4 mm boyunda olup 6-10 mm boyuna kanadı vardır (Farjon, 2010). 112

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Larix kaempferi (Lambert) Carriere

Egzotik

Japon melezi

Yayılışı Japonya’da, nemli habitatlarda 500-2300 (2900) m’ler arasında yetişir (Farjon 2010). Kerestesi bakımından kıymetli bir orman ağacı olması yanında park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Uygun toprak ve hava koşullarında melezlerin en güzel formunu gösterir.

30-35 m’ye kadar boylanabilen, geniş piramidal tepeli, kışın yaprağını döken ağaçlardır. Kabuk kırmızı-kahverengi, yaşlanınca ince levhalar halinde çatlaklıdır. Dallar uzun, yatay uzanır ancak sarkık değildir. Uzun sürgünler silindirik, sarımtırak-kahverengi, oluklu, hafifçe tüylü veya çıplak, esnek fakat aşağı sarkık değildir. Kısa sürgünler 4-10 mm uzunluğundadır. İğne yapraklar uzun sürgünlerde sarmal olarak yer alır, 6 cm uzunluğunda, 2 mm genişliğindedir. Kısa sürgünler üzerinde bulunan yapraklar 3-4 cm boyunda, 1 mm eninde, en geniş yeri ortanın üzerinde olup 20-35 iğne yaprak püskül gibi bir aradadır. Yaprakların ucu küt, üst yüzünde birkaç stoma çizgisi, alt yüzünde yaprak ortadamarı ile ayrılan dar iki stoma bandı bulunur. Gri-yeşil, mavi-yeşil renkli, yumuşak yapraklar sonbaharda altın sarısı renk alır. Erkek çiçek kozalakçıkları 5-10 mm boyunda, sarıdır, kısa bir sap ucunda tek tek veya demet halinde yer alır. Dişi çiçek kozalakçıkları 2-3 cm boyundadır, kısa, eğik bir sap ucunda dik durur. Taze kozalak mor renkli, dış pulun yeşil bir orta damarı vardır. Kozalak olgunlaştıkça rengi sarı, portakal kahverengi olur. Kozalaklar 30-40 puldan oluşur, 2-3 (3,5) cm boyunda, 1,5-2 cm çapında, küre biçiminde, sapı kısadır. Kozalak pullarının ucu hafif girintili, genellikle belirgin olarak geriye kıvrıktır. Brahteler dilsi, sivri uçlu, iç pulun yarısı kadar olup sadece kozalak pulları açıldığında görülebilir. Tohum ters yumurta-üçgen biçiminde, gri kahverengi üzeri kırmızı benekli, hafifçe basık, 4 mm boyunda olup 5-8 mm boyunda açık kahverengi kanadı vardır. Kozalaklar, tohumlarını saçtıktan sonra uzun süre ağaç üzerinde kalır (Farjon, 2010).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

Picea A.Dietr. (Ladinler)

Yerden itibaren dallanabilen, sivri, dar ve konik (piramidal) bir tepe oluşturan, düzgün ve dik gövdeli, uzun boylu, açıkta serbest olarak yetişen, herdemyeşil, monoik ağaçlardır. Sürgün ve dalları gövde üzerinde çevrel dizilmiştir. Yaşlı ağaçların gövde kabukları pullu ve çatlaklıdır. Gölgeye dayanıklı olduklarından sık yetişmiş veya yetiştirilmiş ladin fertlerinde ancak yaşlı ağaçlar doğal dal budanması sonucu, topraktan itibaren gövdelerin yarısına kadar açıldığı görülebilir. Sığ (yayvan) köklüdürler ve bu nedenle kuvvetli rüzgâr ve fırtınalara karşı dayanıklı değillerdir. Sık ve çok sıralı sarmal olarak, sürgünlere teker teker bağlanmış bulunan iğne yapraklar, dört veya üç köşeli ya da hafif yuvarlaktır; yassı olanları da görülür. İğne yapraklar uzun ömürlü olup 7-10 yıl sürgün üzerinde kaldıktan sonra dökülür. Yalnızca uzun sürgünleri bulunan ladin ağaçlarının yaprakları koparıldığında ya da döküldüğünde törpü gibi ve odunlaşmış çıkıntılar görülür. Bu özellik cinsin kolaylıkla tanınmasını sağlar. Tomurcuklar, konik veya yumurta biçiminde olup birbiri üzerine kiremitvari kapanmış çok sayıda pullarla örtülmüştür. Erkek çiçek kozalakçıkları, sürgünler üzerinde yan durumlu veya kısa sürgünler üzerinde terminal olarak bulunurlar. Kısa saplı olup dik veya sarkıktırlar. Dişi çiçek kozalakçıkları, yeşil veya kırmızımtırak mor renkli pullarla örtülü olup sürgün uçlarında terminal olarak yer alırlar. Dişi kozalaklar olgunken sarkıktır. Her bir karpel iki adet kanatlı tohum taşır. Tohumlar, yumurtamsı veya elips biçimde, yandan basık olup kanatların ucunda kaşık şeklindeki bir çukura oturmuş, fakat kanatla tohum kaynaşmamıştır. Kuzey yarım küresinin serin ve yağışlı bölgelerinde yaklaşık 40 türle temsil edilen ladin cinsinin, ülkemizde tek bir doğal türüne (Picea orientalis (L.) – Doğu Ladini)’ne karşılık, uzak Asya’da özellikle Çin ve Japonya’da 18, Kuzey Amerika ve Kanada’da ise 7 türü geniş ormanlar kurar. Sayısız varyete ve formları ile aynı yayılış alanlarında bir arada yetişen türler arasında oluşmuş hibridleri mevcuttur (Coode ve Cullen, 1965b; Gökmen,1970; Yaltırık,1988; Anşin, 2001; Sarıbaş, 2008; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2010). 113

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Özgür Eminağaoğlu

Picea A.Dietr. (Ladinler) Picea cinsinin sınıflandırması aşağıda verilmiştir (Farjon, 2010) : Picea A.Dietr. 1. Seksiyon: Picea

Altseksiyon: Picea

Seri: Picea: P. abies (Tip), P. obovata, P. glauca Seri: Rubentes: P. orientalis

Altseksiyon: Omorikae R.Murray: P. omorika (Tip)



Altseksiyon: Sitchenses E.Muray: P.sitchensis (Tip)



Altseksiyon: Pungentes E.Muray: P.pungens (Tip)

Hatice Yılmaz

2. Seksiyon: Casicta Mayr:

Picea orientalis Ladin cinsinin Seksiyon, Altseksiyon, Seri ve Türleri için tanı anahtarı (Farjon,2010): 1. Karpelleri ince ve esnek, az veya çok kağıdımsı, bazen derimsi, çoğunlukla dalgalı, kenarları düzensiz girintili çıkıntılı (kertikli), kozalak olgunlaşmadan önce gevşekçe üst üste kapanmış………………………………………………………......................………………………………………….Seksiyon Casicta 2.Yapraklar az veya çok yassılaşmış, ikiyüzlü, alt ve üst yüz benzer değil, stomalar yalnızca üst yüzde veya hem üst hem de alt yüzde mevcut (yaprak arka yüzünde stoma bandları daha fazla), yaprak iki yüzü farklı renkte……………………………………………….....Altseksiyon Sitchenses (5. Picea sitchensis) 2. Yapraklar dört köşeli, dört yüzlü, alt ve üst yüz neredeyse benzer, stomalar hem üst hemde alt yüzde mevcut, mavimsi yeşil ya da bütün yüzler mavimsi ………………………………………………………………………………………………………………………. Altseksiyon Pungentes (2. Picea pungens) 1. Karpelleri sert, çok veya az odunsu, düz veya dalgalı, kenarları tam veya dişli, kozalak olgunlaşmadan önce sıkıca üst üste kapanmış ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….………Seksiyon Picea 3. Yapraklar genellikle yassılaşmış, bazen eşkenar dörtgen şeklinde, stomalar yalnız üst yüzde mevcut …… Altseksiyon Omorikae (7. Picea omorika) 3.Yapraklar dörtköşeli (eşit yüzlü) ya da eşkenardörtgen şeklinde, stomalar hem alt hem de üst yüzde mevcut ………..……………… Altseksiyon Picea 4.Genç sürgünler yoğun tüylü, yapraklar 1(-1,5) mm’den daha geniş değil, 1,5 cm’den uzun değil, olgunlaşmış kozalaklar genellikle küçük, kozalak pullarının (karpellerinin) uçları kertiksiz ..…………………………………………………………………….....Seri Rubentes (1. Picea orientalis) 4.Genç sürgünler çoğunlukla tüysüz, yapraklar 1 (-1,5) mm’den daha geniş, 1,5 cm’den daha uzun, olgun kozalak genellikle büyük, kozalak pullarının uçları kertiksiz ya da kertikli ……………………………………………………………………….……..………………………………Seri Picea 5. Tohumlu kozalak büyük ve geniş (8-15 (-18) x 4-7 cm) 6. Karpel kenarları yuvarlak, uçları kertiksiz, yapraklar mumsu beyaz görünüşte………………..……………………………….Picea glauca 6. Karpeller dar ve uzamış, uçları girintili-çıkıntılı (kertikli), yapraklar koyu ya da açık yeşil……………………………………...Picea abies 5. Tohumlu kozalak küçük (8 cm’den daha uzun değil)……………………………………………………………………………... Picea obovata

114

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Picea abies (L.) Karst.

Egzotik

Avrupa ladini, Norveç ladini, Yaygın ladin

Yayılışı Alp Dağları, Jura ve Karaormanlar ile Karpatlar’da 2000 m’ye kadar yayılış yapan önemli bir ağaçtır. Park ve bahçelerde kültüvarlarıyla birlikte yaygın olarak kullanılır.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Picea glauca (Moench.) Voss.

Hatice Yılmaz

Buraya fotoğraf gelecek

40-50 metre boya, 2 metre çapa ulaşır ve 1000 yıl kadar yaşar. Tepe tacı genel olarak konik gelişir. Kabuk gençken kahverengi, yaşlılarda ise daha koyu renkte olup küçük levhalar halinde çatlar. Genç sürgünler açık kahverenginde, çıplak ya da hafif tüylüdür. Tomurcuklar hafif konik, uçları sivri ve reçinesizdir. Erkek çiçekler önceleri çilek renginde, sonraları ise sarımsı renktedir. Dişi çiçekler çoğunlukla tepenin uç kısımlarında bulunur; ince ve yassı, kenarları tam değil, dişlidir. Tohum küçük, kahverengi ya da siyahtır. Çenek sayısı 5-10 kadardır. Olgun kozalak 10-15 cm boyunda ve silindiriktir. Kozalak pulları açık kahverengi ve uçları hafif dişlidir (Gökmen,1970; Yaltırık,1988; Anşin, 2001; Sarıbaş, 2008; Eckenwalder, 2009; Yıldız ve Aktoklu, 2010; Farjon, 2010).

Egzotik

Ak ladin, Beyaz ladin, Beyaz göknar

Yayılışı

Kanada ve Kuzey Amerika’nın doğusunda, 70 ve 45 derece kuzey enlemleri arasında Picea mariana ile birlikte ormanlar kurar. Ak ladin, Kanada da en geniş yayılış alanına sahip, önemli bir ladin türüdür.

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Hatice Yılmaz

25-30 (max. 40 m.) m’ye kadar boylanabilen bir ağaçtır. Konik tepeli bir ağaçtır. Gövde gri - kahverengi, ince pullu ve levhalı; düşen kabukların altı bir dereceye kadar gümüşi renklidir. Dallar ve yan dallar gayet sık dizilmiş olup horizontal yönde çıkarlar. Genç sürgünler çıplak, mavimsi yeşil, daha sonraları portakal sarısı - esmer veya gri - esmerdir. İğne yaprakları mavi-yeşil, 10-18 mm uzunlukta, küt veya sivri uçlu, 4 köşeli, her bir yüzünde 3-4 stoma çizgisi vardır. Sürgünün altındaki yapraklar yukarı doğru yönelerek üst yapraklarla birlikte bir araya toplanmışlardır. Parmaklar arasında oğuşturulduğunda hoşa gitmeyen koku çıkarırlar. Tomurcuklar 6 mm boyunda, yumurtamsı - yuvarlak olup üzerindeki pulların uçları bir dereceye kadar geriye kıvrıktır. Çiçekler ilkbahar sonlarında bir önceki yılda oluşan sürgünler üzerinde görülürler. Erkek çiçek kozalakçıkları sarı renkte ve 1-2 cm boyundadır. Kozalaklar dar silindirik biçimde, 4 - 4,5 cm uzunlukta ve 1,5 - 2 cm çapındadır. Kozalak pulları açık kahverenginde, ince, yumuşak, sırt kısmı çizgili ve tam kenarlıdır (Gökmen,1970; Yaltırık,1988; Anşin, 2001; Sarıbaş, 2008; Eckenwalder, 2009;Yıldız ve Aktoklu, 2010; Farjon, 2010). 115

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Picea omorica Purkyne

Egzotik

Balkan ladini

Yayılışı

Sırbistan-Drina vadisi ve Bosna-Hersek’te doğal yayılış yapar.

Botanik Özellikleri

Herdem yeşil olan bu ağaç 15-30 metre boy ve 0,6 metre çap yapabilen bir türdür. Kabuk ince, kahverengi ve levhalar halinde çatlaklıdır. Genç sürgünler gri - esmer renktedir ve üzerleri bol tüylüdür. İğne yapraklar; 8 - 20 mm uzunluğunda ve 2 mm genişliğindedir. Genç ağaçlarda ucu sivri, yaşlılarda ise küttür. Basık ve yassı, göknar yaprakları gibi ikiyüzlüdürler. Üst yüzleri koyu yeşil, alt yüzleri ise mavi beyazdır. Alt yüzünde stoma bantları vardır. Sürgünlerin üst yüzlerinde yer alanlar yatık durumda sık olarak yerleşmişlerdir. Sürgünün alt yüzündekiler ise belirgin şekilde tarak şeklinde bir diziliş göstermezler. Geniş yumurta biçimindeki tomurcuk sivri uçlu, kırmızı-esmer renkte ve reçinesizdir. Erkek çiçekler açık kırmızı renktedir. Dişi kozalaklar 4 - 6 cm uzunluğunda, 2 - 2,5 cm çapındadır. Taze iken kırmızı - violet renginde, olgunlaştıklarında ise parlak tarçın-kahverengine dönüşürler. Kozalak pullarının kenarları yuvarlakça ve çok geniştir; kenarları içe dönük, dalgalı ve hafif dişlidir. Dış yüzleri gayet ince çizgilidir (Gökmen,1970; Yaltırık,1988; Anşin, 2001; Sarıbaş, 2008; Eckenwalder, 2009;Yıldız ve Aktoklu, 2010; Farjon, 2010).

Picea orientalis (L.) Peterm.

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

Buraya fotoğraf gelecek

Doğal

Doğu ladini

Yayılışı

Genel yayılışını Türkiye ve Kafkasya’da yapan tür, Doğu Karadeniz dağlarında ormanlar kurar. Orman içerisinde çoğunlukla baskın bir ağaçtır ve (50)1000-2000 m yükseltilerde, kuzeye bakan nemli yamaçlarda saf veya Pinus sylvestris, Abies nordmanniana ve Fagus orientalis ile karışık meşçereler oluşturur.

Necmi Aksoy

40-50 m, (-60 m) boy yapan,1,5-2,0 metre çap yapabilen herdemyeşil bir ağaçtır. Dar tepeli bir ağaçtır. Kabuk genç gövdelerde açık ve düzgün, yaşlı gövdelerde koyu renkli ve çatlaklıdır. Sürgünler yoğun kısa yumuşak tüylüdür. Tomurcuk kahverengi, sivri ve reçinesiz olup üzerlerinde birkaç reçine damlacığı taşır; 0,4 cm boyundadır. Yaprakları, 6-11 mm, küt uçlu, cilalı görünümlü ve koyu yeşildir. Enine kesitleri dört köşeli olup her yüzünde stoma bandı bulunur. Karmen kırmızısı rengindeki erkek çiçekler kozalakçık halinde, dişi çiçekler ise menekşe rengindedir. Erkek kozalaklar elips şeklinde, ortalama 1 cm olup çok sayıda pembe, karmen kırmızısı pulludur. Dişi kozalaklar 7-10 x 1-3 cm, önceleri kimi ağaçlarda yeşil, kimilerinde koyu kırmızı renktedir. Olgun kozalak ise açık kiremit renginde, oval ya da silindirik yapıda, hemen hemen dairemsi olan kozalak pullarının uçları düz, yani tamdır. Bu özelliği ile kendisine çok benzeyen Avrupa ladininden kolayca ayırtedilir (Gökmen,1970; Yaltırık,1988; Anşin, 2001; Sarıbaş, 2008; Eckenwalder, 2009; Yıldız ve Aktoklu, 2010; Farjon, 2010). 116

Özgar Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Picea pungens Engelm.

Egzotik

Mavi ladin

Yayılışı

Kuzey Amerika’nın batısında, Kolorado, Utah ve Arizona eyaletlerinin doğusunda Kaya Dağlarının orta ve yüksek kesimlerinde, Engelmann Ladin kuşağının altında, 2000-3000 metreler arasında doğal olarak yayılış gösterir. İstanbul, Ankara gibi büyük şehirlerimizin park ve bahçelerinde güzel örneklerine rastlanır.

Picea sitchensis (Bong.) Carr.

Ünal Akkemik

Çoğunlukla 30, iyi yetişme koşullarında ise 50 metreye kadar boylanabilen, dalları yatay yönde uzanan, kalın dallı bir ağaçtır. Genç sürgünler kalın, koyu sarımtırak-esmer, çıplak; tomurcuklar konik-yuvarlak, reçinesiz, tomurcuk pullarının uçları geriye kıvrıktır. Kabuk önceleri ince, kül grisi veya kahverengi gri, pullu, pullar gevşek; daha sonraları kabuk gri-esmer, kalın ve derin çatlaklıdır. İğne yapraklar 2-3 cm uzunluğunda, dört köşeli, biraz kıvrık ve uçları batıcıdır. Renkleri yeşil, mavi-yeşil gümüşi beyaz renklidir. Her bir yüzünde 4-5 stoma çizgisi bulunmaktadır. Çiçekler ilkbaharda bir önceki yılda oluşan sürgünler üzerinde görülürler. Erkek çiçekler tepe tacının her yerinde ve ilkbahar sonlarında görülürler; kırmızı tuğla renginde 1-2 cm uzunluğunda ve göze çarpan biçimdedirler; polenler sarı renktedir. Dişi çiçekler menekşe rengindedirler. Kozalaklar 8-10 cm uzunluğunda, 3 cm çapındadır. Taze iken yeşilimsi, olgunlaşınca saman sarısı renktedir. Kozalak pulları Sitka ladininkine çok benzer, kâğıt gibi ince, dalgalı kenarlı ve uçları kertikli-dişlidir (Gökmen,1970; Yaltırık,1988; Anşin, 2001; Sarıbaş, 2008; Eckenwalder, 2009;Yıldız ve Aktoklu, 2010; Farjon, 2010).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Egzotik

Sitka ladini

Yayılışı

Bu tür Kuzey Amerika’nın batısında yayılış yapar. Ülkemize hızlı gelişen türler arasında getirilmiştir. Yılda 1-1,5 metre boy yapar. Ülkemizin iklim koşulları arasında en uygun yer Doğu Karadeniz Bölgesidir.

117

Hatice Yılmaz

Vatanında 40 - 60 metre (maksimum 90 metre) boy ve 4 metre çapa ulaşır. Sahil kenarlarında oldukça büyük boylara ulaşabilmektedir. Tepe tacı genellikle piramidal yapıdadır. Genç sürgünler portakal sarısı esmer renkte ve çıplaktır. İğne yapraklar 12-20 mm uzunluğunda, 1 mm genişliğinde olup basık ve ikiyüzlüdür. Uçları sivri ve batıcı, üst yüzleri parlak sarımsı yeşil, alt yüzleri ise gümüşi - beyaz veya mavimsi - beyazdır. İğne yaprakların sürgüne dizilişleri dik açı ile olmaktadır. Tomurcuklar kırmızı esmer, yuvarlak, sivri uçlu ve reçinesizdir. Çiçekler ilkbaharda bir önceki yılın sürgünleri üzerinde oluşurlar. Erkek çiçekler koyu kırmızı renkte ve yuvarlakçadır. Silindirik biçimli kozalakları 5-10 cm boyunda ve 3 cm çapındadır. Soluk kırmızı veya sarımsı-kahverengi kozalak pulları ince, uzunca ve gayrı muntazam dizilidir. Tohumları kestane kırmızısı renginde ve 2-3 mm uzunluğundadır (Gökmen,1970; Yaltırık,1988; Anşin, 2001; Sarıbaş, 2008; Eckenwalder, 2009;Yıldız ve Aktoklu, 2010; Farjon, 2010).

Güvenç Mamıkoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Ünal Akkemik

Pinus L. (Çamlar) Pinus cinsi tür zenginliği bakımından koniferler içerisinde, dünyadaki en geniş ve en önemli yere sahip cinstir. Yaklaşık 110-120 türle, Kuzey yarımkürenin, Kuzey Amerika, Asya ve Avrupa’nın son ağaç sınırına kadar geniş bir alanda yayılış yapar (Yaltırık, 1988). Pinus cinsini oluşturan türlerin birçoğu kendi içlerinde benzerlikler taşımaktadır. Benzer türler gruplandırılarak aşağıda verilen seksiyonlar oluşturulmuştur.

Seksiyonları

Çok sayıda tür içeren çamların ortak özelliklerine dayanarak oluşturulan gruplar, iki alt cins ve dört seksiyona ayrılmıştır (Farjon, 2010). Ülkemizde doğal yetişen çamlar “Pinus Seksiyonu” içerisinde yer almaktadır:

Genel olarak uzun boylu, düzgün gövdeli ağaçlarla büyük ormanlar oluştururken, bazı türleri kısa boylu ve çalı görünümündedir. Genç yaşlarda dallar gövdeye çevrel dizilmiştir. İleri yaşlarda ise tepe formu ve dalların diziliş düzeni bozulur. Herdem yeşildirler. Uzun sürgünler üzerinde kısa sürgünleri de vardır ve bu kısa sürgünler yaprakları taşır; uzama yapmazlar. Bir kısa sürgün üzerindeki yaprak sayısı 1-2 -3 ya da 5 adet olup kısa sürgündeki yaprak sayısı önemli bir tanıma özelliğidir. Türkiye çamlarının tamamında kısa sürgündeki yaprak sayısı 2’dir. Yaprakların her yüzünde sayısız stoma çizgileri vardır. Yaprakların ucu sivri, kenarları çoğunlukla dişlidir; dip tarafında ‘kın-glaf ’ adı verilen sarı veya boz renkli, ince, deri gibi bir kısım sürekli kalır (Türkiye çamlarının tamamında böyledir) veya dökülür (Kayacık, 1980; Yaltırık, 1988; Farjon, 2005a, 2010; Eckenwalder, 2009). Erkek çiçekler, her sene oluşan uzun sürgünlerin dip tarafında yer alır, sapsız (filamentsiz) iki çiçek tozu torbası (anter) taşıyan, pula değişmiş etamin pulları bir eksen etrafında sarmal olarak dizilerek kozalakçık oluşturur ve bu kozalakçıklardan birçoğu bir arada bulunur. Etamin pulları sarı, portakal ya da kırmızı renklidir. Polenlerin iki yanında iki adet hava baloncuğu yer alır (Yaltırık, 1988). Dişi kozalak subterminal veya ender olarak terminal ve yan durumludur. Spiral olarak bir eksen üzerinde dizilmiş birçok dişi çiçekten oluşmuştur. Bir dişi çiçeğin brahtesi (dış pul), karpel (iç pul veya tohum yaprağı) ve üzerinde de iki adet tohum taslağı taşır. Kozalak çiçek safhasında iken brahte dışardan görülür, sonradan karpel gelişir, deri gibi sertleşir veya odunlaşır, brahte görülmez. Çam kozalaklarının en önemli ve diğer cinslerden ayrılan özelliği, kozalak pullarının uç kısımlarında “apofiz (kalkan)” olarak adlandırılan odunlaşmış bir kısmın varlığıdır. Kalkan, çam türlerinin seksiyonlara ayrılmasında ve özelikle tür tanımlarında da önemli bir özelliktir. Kalkanın, 2 veya 3 iğne yapraklı çamlarda ortada, 5 iğne yapraklılarda ise uçta umbo (göbek) olarak adlandırılan çukur ya da çıkıntılı bir kısmı vardır. Türkiye çamlarının tamamında, umbo (göbek) adlı kısım kalkanın ortasındadır. Göbeğin ortasında ise mukro bulunur. Mukro türlere göre yassı, çubuk, diken gibi batıcı veya çengel ya da kuş gagası gibi uzamıştır. Kozalaklar 2 yılda (ender olarak 3 yılda) olgunlaşır. Kozalak pulları açılır, fakat dağılmaz. Tohumu kıskaç şeklinde kavrayan zarsı yapıda bir kanadı vardır, kanat ve tohum kaynaşmamıştır, çekince tohum kanattan ayrılır. P. pinea (Fıstık çamı), P. coulteri (Büyük kozalaklı çam) gibi büyük tohumlu türlerde kanat körelmiştir. Çenek sayısı 3-18’dir. Çok derine giden, kuvvetli bir kök sistemi oluştururlar. Bazı çam türleri yaz içinde ikinci ve hatta üçüncü bir sürgün daha geliştirir, yaz sürgünü oluştururlar (Kayacık, 1980; Yaltırık, 1988, Eckenwalder, 2009; Farjon, 2010; Akkemik ve diğ. 2011).

Kızılçam erkek çiçek kozalakçıkları

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Altcins: Pinus: İğne yapraklarında iki iletim demeti vardır. Yaprak kını dökülmez. Seksiyon: Pinus Seksiyon: Trifolius Duhamel Altcins: Strobus Lemmon: İğne yapraklarında tek iletim demeti vardır. Yaprak kını dökülür. Seksiyon: Parrya Mayr. Seksiyon: Quinquefolius Duhamel (Farjon, 2010)

Kızılçam dişi çiçek kozalakçığı 118

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Çam cinsine ait türler, Türkiye’de ormancılar tarafından arazide kolayca tanındığı halde, herbaryumda teşhisi oldukça zordur (Coode ve Cullen, 1965c). Doğal çamlarımız olan kızılçamlardan, reçine, terebentin yağı (Turpentine), çam yağı (pine wood oil), odun katranı (woodtar) ve kalofan (rosin) gibi yan ürünler üretilir. Fıstık çamımdan çam fıstığı üretilmekte ve bu amaçla plantasyonlar yapılmaktadır. Sarıçam ve özellikle karaçam türleri odunları bakımından son derece değerlidir. Özellikle geniş öz odunlarından dolayı Adana-Pos ve Balıkesir-Dursunbey ormanlarının karaçamları çok değerlidir (Yaltırık, 1988). Türkiye’nin Doğal Çam Taksonlarının Tanı Anahtarı Doğal çam taksonlarının genel habitusları, kozalak ve yaprak özelliklerine dayanılarak, taksonların kolaylıkla tanınmasını sağlayacak, aşağıda verilen tanı anahtarı oluşturulmuştur: 1.Kozalakları uzun ya da kısa saplı ve aşağıya dönüktür 2.Kozalakları küçük (2,5-8 cm), ince ve kısa saplı, asimetrik, kozalaklar sarımsı kahverengi, karpeller ince odunsu (fazla odunlaşmamış); yapraklar kısa (2-8 cm) ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..Pinus sylvestris 3.Tepe kompakt, yoğun, çalımsı görünümde veya küçük ağaç formunda, çok dallı olup tek gövde oluşturmaz; yaprak ve kozalakları daha küçük...........var.compacta 3.Tepe geniş, dar ya da yaygın, genellikle tek gövdeli, 50 m ye kadar boylanır; yapraklar en çok 8 cm, mavimsi yeşildir. 4.Genç sürgünler parlak kahverengi, kaba, yapraklar 5-7 (-8) cm, kozalaklar en çok 7 cm……………..........…………………………….………var.sylvestris 4.Genç sürgünler soluk sarı, sonra gri renge dönüşür; yapraklar 2-7 cm; kozalaklar 2.5-5 cm; yapraklar uç kısımda batıcı.…………….............….var.hamata 2.Kozalakları daha büyük (8-18 cm), kalın ve uzun saplı, simetrik, kozalakları kırmızımsı kahverengi, karpeller fazla odunlaşmış; yaprakları uzun (6-15 cm)……….. ...........................................................................................................................................................................................................................................................…Pinus halepensis 1.Kozalakları hemen hemen sapsız ya da çok kısa saplı (en çok 5 mm), simetrik, kozalaklar sürgüne dik açıyla çıkar 5.Kozalak sapsız ya da çok kısa saplı, umbo düz ya da çoğunlukla basık; kozalakları kızıl kestane renginde.........................................................................Pinus brutia 6.Tepe yaygın (pendul/aşağıya sarkık, kompakt ya da piramidal gibi özel bir yapı göstermez)......................................................................................var.brutia 6.Tepe sarkık, kompakt ya piramidal bir form oluşturur. 7. Gövde dipten ya da 10-30 cm yukarıdan itibaren çok gövdeli, yoğun; kozalak ve iğne yaprakları daha küçük .................................var. agrophiotii 7. Gövde tek tepeli, dipten dallanma göstermez 8.Tepe yuvarlak, küremsi, dallar sarkık ve sık; yapraklar çok uzun (-29 cm)........................................................................var. pendulifolia 8.Tepe piramidal formlu, kompakt, dallar gövdeden dar açıyla çıkar, yapraklar kısa. 9.Tepe piramidal............................................................................................................................................................var. pyramidalis 9.Tepe kompakt ve yoğun.................................................................................................................................................var. densifolia 5.Kozalaklar sapsız ya da çok kısa saplı; umbo düz ya da çıkıntılı 10.Kozalaklar 10-16 cm boyunda, apofiz çıkıntı yapmış, köşeli, 4-6 sırt oluşturmuş, umbo eşkenar dörtgen ya da çok gen şekilde, olgun kozalak kırmızımsı kahverenkli ve parlak; karpeller çok sert ve odunlaşamış.....................................................................................................................................Pinus pinea 10.Kozalaklar 5-10 (-12) cm boyunda, umbo çoğunlukla küçük ve çıkıntılı, apofiz biraz çıkıntılı, parlak sarımsı kahverenkli, karpeller sert, fakat fazla odunlaşmamış......................................................................................................................................................................................Pinus nigra subsp. pallasiana 11.Kısa boylu (3.5-8 m), dipten çok dallı ve küremsi tepeli; iğne yaprak ve kozalakları daha küçük..……………… var. seneriana 11.Boylu tek gövde ve tepeli ağaç; tepe geniş, piramidal ya da sarkık, 30-35 m’ ye kadar boylu; iğne yaprak ve kozalak daha uzun 12.Tepe geniş ya da dağınık; sarkık ya da piramidal değil................................................................................................var. pallasiana 12.Tepe sütun, sarkık ya da piramidal şekilde 13.Tepe piramidal........................................................................................................................................................var. pyramidata 13.Tepe dar, sütün şeklinde, dallar önce aşağıya eğilmiş, devamında yukarıya doğrudur....................var. columnaris-pendula

119

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Pinus brutia Ten.

Doğal

Kızılçam

Türü tanımlayan Latince ad, “brutia”, günümüzde Calabria olarak geçen ve Roma döneminde “Brutium” olarak adlandırılan İtalya’nın güneyindeki bir Roma şehrinden gelmektedir (Farjon, 2010).

Yayılışı

Genel coğrafi yayılış alanı Akdeniz ve Karadeniz kıyılarıdır. Fakat asıl geniş yayılışını doğu Akdeniz ülkelerinde yapmaktadır. Filistin, Ürdün, Suriye, Irak, Lübnan, Kıbrıs, Türkiye, Yunanistan ve İtalya’da yayılış göstermektedir. Türün en geniş yayılış alanı ülkemizdedir (Yaltırık, 1988). Kızılçam Türkiye’de en geniş doğal yayılışa sahip çam türümüz olup 5,6 milyon hektarlık bir alan kaplamaktadır (OGM, 2015). Ülkemizdeki yayılışı Akdeniz ikliminin egemen olduğu Akdeniz (0 – 1500 m) Marmara (0 – 900 m) ve Karadeniz (0 – 600 m) bölgelerindedir (Yaltırık ve Boydak, 2000; Dağdaş ve diğ., 2016).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

15-25 m boya ulaşan, düzensiz ya da düzgün gövdeler oluşturan ağaçlardır. Kızılçamın normal tepe oluşumundan farklı olarak bazı bireylerinde sık dallı tepe kısımları da gözlemlenmiştir. Kırmızımsı-kahverengindeki kabuk, düzgün ve derin pullar şeklinde çatlaklıdır. Sürgünleri kırmızı renktedir. İğne yapraklar (6-) 12-18 (-23) cm uzunluğunda, koyu yeşil renkli, genellikle kalın ve serttir. Kın 9-16 mm uzunluğundadır (Eckenwalder, 2009). Farjon (2010) kızılçamların iğne yapraklarının 29 cm’ye kadar çıktığını belirtmektedir. 6-11 cm uzunluğundaki kozalakları topaç biçiminde olup sapsız ya da çok kısa saplıdır. Sürgünlerde dikine veya yan durur. Olgun kozalaklar parlak kırmızımtırak-kahverengi, göbek büyük ve Halep çamının aksine basıktır. Birkaçı bir arada, toplu olarak bulunur (Yaltırık, 1988). Kızılçamlarda bazen, genetik olarak bazı bireylerde anormal sayıda kozalak kümelerinin oluştuğu görülür. Keskin (2003) kızılçamlarda aynı halkadaki çok sayıda kozalağın, anormal dişi çiçek gelişiminden kaynaklandığını belirtmiştir. Gelişim seyirlerini erkek çiçek olarak sürdüren bazı erkek çiçek kümelerinin, erkek çiçek pullarının açıldığı evreden sonra, dişi çiçeğe dönüştüğü saptanmıştır. Bu kozalak kümlerindeki kozalak sayısı 24-32 arasında değişir ve normalden daha küçük kozalaklar oluşur (Keskin, 2003; Boydak ve diğ., 2006).

Ünal Akkemik

Tür altı taksonları Kızılçamın biri kendisi olmak üzere toplam beş varyetesi doğal meşcereler kurmaktadır: -Pinus brutia var. brutia: Türün kendisidir. Ülkemizin tüm sahil kesimlerinde yetişir. -Pinus brutia var. agrophiotii Papaj: Dipten çok dallı ve yuvarlak tepeli; -Pinus brutia var. pyramidalis Selik: Piramidal tepeli; -Pinus brutia var. pendulifolia Frankis: Uzun yapraklıdır (-29 cm kadar) ve Muğla çevresinde doğal yetişir. -Pinus brutia var. densifolia Yalt. & Boydak: Yoğun yapraklı olan varyetedir ve kızılçam ormanlarında yer yer bulunur. 120

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Pinus coulteri D. Don.

Egzotik

Büyük kozalaklı çam

Yayılışı

Meksika ve Kaliforniya’da 300-2100 m yükseltiler arasında yetişir. Park ve bahçelerde seyrek olarak görülür.

Ünal Akkemik

25 m’ye kadar boylanabilen geniş tepeli bir ağaçtır. Kabukları derin çatlaklıdır. Tomurcukları reçineli, kırmızı kahverengi, 1,5-3 cm boyundadır. Yaprakları 3’lü, sert, uzun, 15-30 cm boyunda ve 2 mm genişliğindedir. Kenarları dişli, kın boyu 2-4 cm’dir. Kozalakları 20-35 cm boyunda, çok büyük, soluk sarımsı kahverengi, tabanda asimetrik, reçineli, saplı (3 cm), apofiz geniş, yan pervazları keskin, umbo 2-3 cm, sivri, batıcı ve hafif kıvrıktır (Yaltırık, 1988; Farjon, 2010). Kozalakları çok büyük olduğundan insan hareketliliğinin yoğun olduğu yerlerde dikkatli kullanılmalıdır.

Pinus halepensis Miller.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Doğal

Halepçamı

Her ne kadar asıl yayılışını Akdeniz havzasının batı kısmında yapsa da, ilk örnekler Suriye-Halep’ten İngiltere’ye getirilmiş ve kültüre alınmıştır; isimlendirme de bu örneklerin orijinine göre yapılmıştır (Farjon, 2010). “halepensis” Halep’e ait anlamına gelmektedir (Coode ve Cullen, 1965c).

Yayılışı

Doğal yayılış alanı Batı Portekiz’den başlayarak Doğu Akdeniz’e ulaşır. Akdeniz ülkelerinin sahil ağacıdır. Esas yayılışı, kızılçamın aksine Batı Akdeniz sahilleridir. Batıdan doğuya gidildikçe bu sahalar daralır. Akdeniz Havzasında (özellikle Batı Akdeniz) 0-1700 m’ler arasında ormanlar kurar. Yayılış alanları içerisindeki sahil kumullarında, tepelik alanlardaki hemen her toprak çeşidi üzerinde ve özellikle kalkerli topraklar üzerinde yetişir. Türkiye’de Adana-Kadirli, Milas-Bodrum arasında, İzmir-Urla ve Çeşme civarında, Aydın-Selçuk civarında lokal yayılış alanları vardır (Kayacık, 1980; Yaltırık, 1988, Coode ve Cullen, 1965c).

10-15 m boyunda, eğri gövdeli, gençlikte sivri, yaşlanınca dağınık tepeli herdem yeşil bir orman ağacıdır. Gövdenin kırmızı kahverengi-grimsi kahverengi kabuğu uzun zaman çatlaksız, düzgün kalır, daha sonra açık gri renkli olan kabuklar pullar halindedir. Sürgünler açık gri renklidir. Tomurcuklar küçük ve reçinesizdir. Çoğunlukla ikili, bazen de üçlü olan iğne yapraklar açık yeşil – parlak yeşil renkli ve incedir; 6-15 cm uzunluğunda, narin ve kenarları gayet ince dişlidir. 8-18 cm uzunluğundaki kozalak uzun, dar ve koniktir. Kozalağın uzun ve kalın bir sapı vardır, bu nedenle kozalakların uçları, kızılçamın aksine, aşağıya bakar. Kozalak sapı boyu 1-2 cm kadardır (Coode ve Cullen, 1965b; Yaltırık, 1988; Farjon, 2010). Apofiz yatay yönde çıkıntı yapar. Kozalak parlak kahverengi olup kızıl-kestane renkli ve sapsız olan kozalaklara sahip kızılçamlardan kolaylıkla ayrılır. 121

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Pinus mugo Turra.

Egzotik

Dağ çamı

Yayılışı Alp Dağları, eski Yugoslavya, Romanya ve Bulgaristan’nın dağlık kesimlerde, 1400-2500 m’ler arasında doğaldır (Farjon, 2010). Türkiye’de ise bazı park ve bahçelerde yetiştirilir.

Hatice Yılmaz

1-3 (-5) boyunda bir çalıdır. Doğal ortamında dallar yüzeyde 10 m ye kadar yayılır. Nadiren küçük ağaçlardır. Kabuk ince, gri kül rengindedir. Sürgünleri çıplak, koyu grimsi siyaha yakın bir rengi vardır. Yaprakları 2’li, parlak ya da koyu yeşil, 2,3-7,5 cm boyunda 1-2 mm genişliğinde ve kın boyu 15-18 mm kadardır. Yapraklar genellikle 4-9 yıl kadar ağaç üzerinde kalır. Kozalakları hemen hemen simetrik, 2-6 cm boyunda, 1,5-3 cm genişliğinde ve sapsızdır. Apofiz ince, düz, umbo ortada ve 3-4 mm genişliğindedir (Eckenwalder, 2009; Farjon, 2010).

Pinus nigra Arnold. subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe.

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Doğal

Anadolu karaçamı

-Pinus nigra subsp. nigra: Yapraklar ± sert; iğne yaprakların enine kesitinde oldukça kalın zarlı hipodermis hücreleri 2-5 sıra halinde görülür. Yapraklar kıvrık değil, düz; yaprak kını 10-16 mm uzunluğundadır. -Pinus nigra subsp. dalmatica (Vis.) Franko: Yapraklar ± sert; iğne yaprakların enine kesitinde oldukça kalın zarlı hipodermis hücreleri 2-5 sıra halinde görülür. İğne yapraklar 4-7 cm uzunluğundadır. -Pinus nigra subsp. laricio (Poir.) Maire: Yapraklar ± yumuşak; iğne yaprakların enine kesitinde nispeten ince zarlı hipodermis hücreleri 1-2, nadiren 3 sıra halinde görülür. Yapraklar 1,2-1,9 mm kalınlığında, bir dereceye kadar boz mavi-yeşil; hipodermis hücreleri 1-2 (-3) sıra halindedir. -Pinus nigra subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe: Ülkemizde doğal yetişen alttürüdür. Yapraklar ± sert; iğne yaprakların enine kesitinde oldukça kalın zarlı hipodermis hücreleri 2-5 sıra halinde görülür. Yapraklar kıvrık değil, düz; yaprak kını (15)18-26 mm uzunluğundadır. -Pinus nigra subsp. salzmannii (Dunal) Franko: Yapraklar ± yumuşak; iğne yaprakların enine kesitinde nispeten ince zarlı hipodermis hücreleri 1-2, nadiren 3 sıra halinde görülür Yapraklar 1-1,2 mm kalınlığında; yapraklar boz-mavi yeşil değil, koyu yeşil; hipodermis hücre sırası tektir. 122

Ünal Akkemik

Türü tanımlayan Latince ad, “nigra”, siyah, kara anlamına gelir. Bu isim büyük olasılıkla kabuklarının sarıçamdan daha koyu olmasından dolayı verilmiştir. Çünkü çoğunlukla sarıçam ve karaçam birlikte bulunurlar (Farjon, 2010). Türün 5 alttürü vardır (Gaussen ve diğ. 1964); Bunlardan Pinus nigra subsp. pallasiana ülkemizde doğal yetişir:

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Yayılışı

Doğal yetişme alanı Balkanlar, Güney Karpatlar, Kırım, Türkiye, Kıbrıs ve Suriye’dir (Yaltırık, 1988; Boydak, 2001). Ülkemizdeki yayılış alanı Davis (1965) tarafından Anadolu Çaprazı olarak adlandırılan, Maraş-Gümüşhane arasındaki hattın batı kesimlerindeki tüm dağlık alanların 400-2100 m yükseltileri arasıdır.

Botanik Özellikleri

• • • • •

Tür Altı Taksonları Anadolu karaçamının toplam beş varyetesi ülkemizde doğal olarak meşcere kurmaktadır: P. nigra subsp. pallasiana var. pallasiana: Alttürün kendisidir. P.nigra Arnold. subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe var. şeneriana (Saatçioğlu) Yalt.: Kısa boylu (3,5-8 m), dipten çok dallı ve küremsi tepeli; iğne yaprak ve kozalakları daha küçük: Bolu ve Kütahya çevresinde yetişir. P. nigra Arnold subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe var. fastigiata Businky: Tepe piramidaldir. Kütahya ve Kastamonu çevresinde yetişir. P.nigra Arnold. subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe var. columnaris-pendula Boydak: Tepe dar, sütun şeklinde, dallar önce aşağıya eğilmiş sonra yukarıya doğrudur. K.Maraş ve Antalya çevresinde yetişir. P.nigra Arnold. subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe var. yaltirikiana Alptekin: Dişi kozalak büyük, 8-12 cm’dir. Sinop ve Bolu-Yedigöller’de bulunur.

Pinus pinaster Aiton.

Ünal Akkemik

20-40 (50) m’ye kadar boylanabilen, herdem yeşil orman ağaçlarıdır. Ağaçlar yaşlandıkça tepe formu piramidalden şamdan şekline döner. Genç yaşlardan itibaren derin çatlaklı olan kabuk, yaşlı gövdelerde kalınlaşır ve koyu gri-siyah renklerden beyazımsı bir renge döner. Sürgünleri kalın ve koyu renklidir. Tomurcukları bol reçineli, büyük, silindirik ve sivri uçludur; pullarının kenarları kirpiklidir. Kısa sürgünlerde ikili olarak yer alan iğne yapraklar 4-18 cm boyunda, sert ve koyu yeşildir. Sürgün uçlarında bulunan yapraklar tomurcuğa doğru yönelmiş olduklarından çanak gibi bir boşluk oluşturur. İğne yaprakların kenarı ince dişli, uç kısımları sert ve batıcıdır. Yaprak yüzeyinin hemen altında bulunan hipodermis tabakasının kalın 2-5 tabakalı olması nedeniyle yapraklar serttir. Dişi kozalaklar parlak saman sarısı, esmer renkte, yumurtamsı-konik, simetrik ve çok kısa saplıdır. Kalkan çıkık, göbek koyu renkte ve ortasında ufak bir diken vardır. Kozalak boyu 3,5-10 (-12) cm arasında değişmektedir (Coode ve Cullen, 1965c; Yaltırık, 1988; Farjon, 2010).

Egzotik

Sahil çamı

Yayılışı Cezayir, Fransa, İtalya, Malta, Monako, Fas, Portekiz, İspanya ve Tunus sahillerinde doğal yetişen bir ağaçtır. Türkiye’de ise sahil ağaçlandırmalarında sıklıkla kullanılmıştır.

30-40 m ye kadar boylanabilen düzgün gövdeli ve kalın kabuklu ağaçlardır. Yaşlandıkça tepe formu genellikle daha geniş olur ve bozulur. Sürgünleri kalın, 7-15 mm, kaba ve sarımsı kahverengidir. Tomurcuklar büyük, silindirik oval şekillidir. Pulları kırmızı kahverengidir. Uç kısımlarında uzunca bir bölüm serbesttir. Yaprakları uzun 12-25 cm boyunda, bir kısa sürgünden çıkan yaprak sayısı 2 ya da bazen 3, kın boyu 2 cm’dir. Yaprak kalınlığı 2-2,2 mm, kalın ve kenarları dişlidir. Kozalakları büyük, (7-) 9-18 (-20) cm boyunda ve kısa saplıdır. Kozalakları genellikle aşağıya dönüktür. Kapalıyken genellikle 4-6 cm genişliğindedir. Karpelleri sert, odunlaşmış ve özellikle yan pervazları belirgin şekilde keskindir (Yaltırık, 1988; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2010). 123

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Pinus pinea L.

Doğal

Fıstık çamı

Türü tanımlayan Latince ad, “pinea”, Latince bir sıfat olup çamlarda “dişiliği” ifade etmektedir (Farjon, 2010). Dişi kozalaklarından dolayı bu isim verilmiştir.

Yayılışı Vatanı Portekiz’den Anadolu’ya kadar tüm Akdeniz sahil kesimleridir. Türkiye’de Artvin, Trabzon, Bartın, Bursa, İzmir, Aydın, Muğla, Antalya, Kahramanmaraş illerinde doğal yayılışı bulunur (Coode ve Cullen, 1965c). Türün yayılış alanı tipik Akdeniz İklimi etkisinde olan alanlar olup deniz seviyesinden 600 m’ye kadar bir yükselti kuşağında doğal yetişirler. Asıl yayılış alanı olan Ege ve Akdeniz Bölgeleri dışında, Karadeniz Bölgesi’nde iki farklı alanda yerel yayılışı vardır. Bu alanlarda da Akdeniz İklim tipine benzer bir iklim hâkimdir.

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Tolga Ok

25 (-30) m’ye kadar boy ve 1,5 m çap yapabilen bir ağaçtır. Tepe tacı çok geniş, yayılmış ve hafif kubbemsidir. Çok sayıda inceden kalına değişen, yatay ve yukarı doğru uzanan dalların oluşturduğu tepe tacı uçlarda çok sayıda yaprakla sonlanır. Şemsiye şeklindeki tepe yapısı ile diğer çam türlerinden kolaylıkla ayırt edilebilmektedir. Gövde düzgün, kırmızımtırak-gri renkli ve kalın olan kabuğu düzensiz ve derin çatlaklıdır. Sürgünleri sarımsı-kahverengiden grimsi-kahverengiye kadar değişiklik gösterir; tüysüz ve yaprakların tabanı pütürlüdür. Tomurcuklar 6-12 mm uzunluğunda ve reçinesizdir. Reçinesiz tomurcuklar sivri, yumurta biçimindedir ve tomurcuk pullarının uçları geriye doğru kıvrılmıştır. 10 – 15 cm uzunluğundaki iğne yapraklar parlak açık yeşil renktedir, kenarları dişlidir. İğne yaprakları ikili olarak bulunur ve her biri (6-) 8-16 (-20) cm uzunluğunda, kalın, kenarları ince dişli, sert ve hafifçe dönük, ama iğne gibi batıcı değildir; ömrü (2-) 3 (-4) yıldır, mavimsi yeşilden parlak yeşile kadar değişen renklerdedir. Her yaprağın her iki yüzünde de çok sayıda stoma bulunmaktadır. Yaprakların dip tarafını saran glaf (kın) 10 – 12 mm uzunluğunda ve açık esmer renklidir. Kozalak (6-) 8-12 (-15) cm uzunluğunda, yumurtamsı küre şeklinde, 50-100 tohum taşıyan, olgunlaşmadan önce yeşil; olgunlaştığında parlak, hafifçe kırmızımsı-kahverengidir. 2-3 yılda olgunlaşır ve olgunlaştığında tohumlarını dağıtmak için genişçe açılır; kısa saplıdır. Kozalak pulları geniş, kürek şeklinde, kalkan 5-6 kenarlı ve pervazlıdır. Göbek (umbo) büyüktür, düzdür ve bir kanal/oluk tarafından çevrelenmiştir. Bu çam türünün tohumları çok büyük (1,5 – 2 cm), buna karşılık gayet küçük ve ince bir kanat artığı vardır. Tohumun üst yüzü koyu morumsu-kahverengi bir toz ile örtülüdür. Tohumları halk arasında “Çam Fıstığı” olarak bilinir. Bu çam türünün esas ürünü odunu değil, yenen yağlı tohumlarıdır. (Coode ve Cullen, 1965c; Kayacık, 1980; Yaltırık, 1988; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2010). 124

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Pinus radiata D. Don.

Egzotik

Monteri çamı

Yayılışı

Amerika-Kaliforniya eyaletinin sahil kesimlerinde, 30-400 m yükseltiler arasında doğal yetişir. Türkiye’de deneme amaçlı ağaçlandırmalarda kullanılmıştır.

Ünal Akkemik

30 m ye kadar boylanabilen düz ve geniş tepeli bir ağaçtır. Kabukları kırmızımsı kahverengi olup derin ve düzensiz parçalıdır. Sürgünleri ince, kırmızımsı kahverengi, yaşlandıkça gri renge döner ve kabadır. Oval ya da silindirik şekilli tomurcuklar kırmızı kahverengi, 1,5 cm boyunda ve reçinelidir. İğne yaprakları 2 veya 3’lü, 8-20 cm uzunluğunda ve 1,3 x 2 mm genişliğindedir. Genellikle düzdür. Kenarları dişli olan yapraklar, sarımsı yeşildir. Kın boyu 1-2 cm kadardır. Kozalakları 7-15 cm, taban kısmı çoğunlukla asimetrik, umbo ortada ve biraz basıktır. Mukro dikensidir (Eckenwalder, 2009; Farjon, 2010).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Egzotik

Pinus roxburghii Sarg. Yayılışı

William Roxburgh’un adı verilen bu tür Himalaya Dağlarında doğaldır. Pakistan, Kuzey Hindistan, Nepal ve Bhutan’da bulunur. Ülkemizde hızlı gelişen türler kapsamında denemeler ve yer yer de dikimler yapılmıştır. Doğal yayılış alanında 500-2000 m yükseltiler arasında yetişir.

Botanik Özellikleri

125

Tolga Ok

Tolga Ok

30-50 m kadar boylanabilen ve 2 m kadar çap yapabilen büyük ağaçlardır. İğne yaprakları oldukça ince, uzun (20-35 cm) ve kısa sürgünlerden 3’lü çıkar. İğne yaprak rengi belirgin şekilde sarımsı yeşildir. Kozalakları oval, büyük, boyu 12-24 cm, eni 5-8 cm ve olgunlaştığında (24 ayın sonunda) kestane kırmızısı rengindedir. Kozalakları sapsız ya da çok kısa ve kalın saplıdır (Eckenwalder, 2009; Farjon, 2010).

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Pinus sylvestris L.

Doğal

Sarıçam

Türü tanımlayan Latince ad, “sylvestris”, ormanda yetişen anlamına gelir (Farjon, 2010).

Yayılışı

Sarıçam; doğu-batı yönünde 12.000 km, kuzey-güney yönünde 4300 km genişliğinde bir alanda yayılmakta olup kuzey Avrasya’nın hemen hemen tamamındaki yayılışı ile dünyanın en geniş yayılışlı çam türüdür. İspanya’nın kuzeyinden başlayarak İskoçya, Rusya, Moğolistan ve güneyde Türkiye ve Kafkasya olmak üzere kuzey yarım kürenin önemli bir kısmında saf ve karışık ormanlar kurar. Kuzey Avrupa’da sahil kesimlerde, güneye inildikçe Türkiye’de 2700 m yüksekliklere ve kuzey orman sınırı olan 70.enleme kadar çok geniş bir yatay ve dikey kuşakta ve çok değişik yetişme ortamı koşullarında yetişmektedir (Yaltırık, 1988; Eckenwalder 2009; Farjon, 2010). Ülkemizde sarıçamlar bütün Karadeniz dağları boyunca saf ve karışık meşcereler kurar. Özellikle Eskişehir-Çatacık, Karabük-Keltepe, Büyükdüz, Karabük-Yenice, BoluAladağ, Kastamonu ve Sinop-Ayancık ormanlarında yetişenler sivri tepeli, boylu ve düzgün gövdelidirler (Yaltırık, 1988). Sarıçamın dünyadaki en güney yayılışı Türkiye’de olup Kayseri-Pınarbaşı-Melikgazi’de artık vaziyette orman kalıntıları bulunur. Burada yaklaşık 300-350 ha’lık bir alanda sarıçam ormanı vardır (Kayacık, 1954).

Yetişme yerine göre 20-40 m’ye kadar boylanan, narin ve silindirik gövdeli, sivri tepeli ve ince dallı ya da dolgun gövdeli, yayvan tepeli ve kalın dallı bir ağaçtır. Bazen de fakir topraklarda, kayalıklar üzerinde ve arktik bölgelerde kısa boylu ağaç, ağaççık ya da çalı halinde, bodur vaziyette bulunur. Genç gövdelerde ve yaşlı ağaçların üst kısımlarında, kalın dallarda tilki sarısı (parlak sarımsı kahverengi) rengindeki kabuk ince levhalar halinde ayrılır. Yaşlı gövdeler ise gri-kahverengi, kalın ve çatlaklıdır. 6-12 mm uzunluğundaki yumurtamsı-konik şekilli tomurcukların pulları kestane kırmızısı rengindedir, genellikle reçinesizdir, fakat kurak yetişme yerlerinde, tomurcuğun korunması için, üzerleri reçine ile örtülmüştür. Yetişme yerine göre boyları 3-8 cm arasında değişen iğne yaprakları mavi-yeşil renktedir. Uçları sivri-batıcı, kenarları ince dişlidir ve belirgin olarak kıvrıktır. Dişi kozalak saplıdır, aşağıya doğru sarkıktır. 2,5-7 cm uzunluğundaki olgun kozalak asimetriktir (çarpık), ışık gören tarafı daha fazla gelişmiştir; boz-mattır, dar yumurtamsı-konik biçimindedir; ışık alan taraftaki apofizler çıkıntılıdır, çengel gibi geriye, yani sapa doğru kıvrıktır. Tohumları 3-4 mm uzunluğunda, siyahımtrak veya koyu gri renkli ellipsoid şeklindedir; kendisinden 3-4 defa daha büyük olan kanatlar tohumu kıskaç gibi kavramışlardır (Eliçin, 1971; Kayacık, 1980; Yaltırık, 1988; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2010; Debreczy ve Racz, 2012).

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

-Pinus sylvestris L.var. sylvestris: Genç sürgünler açık kahverengi, genellikle kaba; yaprak boyları 5-7 (nadiren 8) cm; kozalak boyu 7 cm’ye kadardır. -Pinus sylvestris L.var. hamata Steven: Genç sürgünler önceleri soluk sarı, sonra gri renge döner; yaprak boyları 2-7 cm; kozalak boyu 2-5,5 cm; yapraklar sivri ve sert batıcı bir uçla sonlanır. Ukrayna, Kırım, Kafkasya ve Türkiye yayılış göstermektedir (Farjon, 2010). -Pinus sylvestris L.var. compacta (Tosun) Ü.Akkemik: Yeni varyetenin habitusu sık dallı olup yapraklanma çok sık, fırça gibi ve kompakttır. Ebe karaçamında olduğu gibi tek bir gövde oluşturmaz ve 1 m yukarıdan 8-10 gövdelidir. En boylu ağaç 12 m olarak ölçülmüştür. İğne yaprakları ve kozalakları, ana türden daha kısadır (Tosun, 1988; Akkemik ve diğ., 2011). Yaprak rengi ana türde olduğu gibi mavimsi yeşil, yaprak boyu yaklaşık 2 (1-3) cm, kozalak boyu yaklaşık 3,5 (2-4) cm’dir (Tosun, 1988). Yayılışı Bolu çevresindedir.

126

Bilge Tunçkol

Tür Altı Taksonları

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Pinus strobus L.

Egzotik

Veymut çamı

Yayılışı Kanada, Amerika’nın büyük bir kısmı ve Fransa’da yetişir. Türkiye’de ise park ve bahçelerde yaygın olarak kullanılır.

Ünal Akkemik

60 m’ye kadar boylanabilen ve 2 m’ye kadar çap yapabilen ileri yaşlarda geniş tepeli bir ağaçtır. Sürgünleri ince soluk kırmızı-kahverengidir. Yaşlandıkça griye döner. Tomurcuklar küçük ve az çok reçinelidir. İğne yaprakları 5’lidir. 6-10 cm boyunda ve 0,7-1 mm genişliğindedir. Genellikle koyu yeşildir. Yaprak kenarları dişli, uçları sivridir. Kın boyu 1-1,5 cm’dir. Kozalaklarında umbo uçta, 7-20 cm boyunda ve az reçinelidir. Kozalak sapları 2-3 cm’dir (Yaltırık, 1988; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2010).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Pinus wallichiana A. B. Jackson.

Egzotik

Ağlayan çam, Himalaya akçamı

Yayılışı Afganistan, Pakistan, Hindistan, Çin, Nepal, Bhutan ve Burma’da yayılır. Yayılış alanının büyük kısmı Himalaya Dağlarında olup 1800-3900 m ler arasında yetişir (Farjon, 2010). Türkiye’de ise park ve bahçelerde yetiştirilir.

Ünal Akkemik

50 m ye kadar boylanabilen bir ağaçtır. Kabuk genç ağaçlarda düz, ileri yaşlarda çatlaklı ve grimsi renktedir. Genç sürgünler mavimsi, sonraları soluk gri-yeşile döner. Yaprakları uzun 15-20 cm boyunda, ince ve püskül gibi aşağıya doğru sarkık; gri-mavimsi yeşildir. Sıcak yaz aylarında yapraklarından reçine damlar. Kozalakları büyük 20-30 cm boyunda ve uzun saplıdır. Apofiz uca kaymış durumda ve kozalakları bol reçinelidir. Sıcak yaz aylarında kozalaklarından da reçine damlar. Ağlayan çamın yaprak, tomurcuk ve kozalaklarında bol reçine olduğu için insan hareketliliğinin yoğun olduğu kısımlarda kullanılmaması gereklidir (Yaltırık, 1988; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2010). 127

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Hatice Yılmaz

Pseudolarix Gordon (Yalancı melezler)

Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken, monoik ağaçlardır. Gövdeye düzensiz olarak dizilmiş dallar yatay olarak uzanır. Uzun ve kısa sürgünleri vardır. İğne yapraklar uzun sürgünlerde teker teker, kısa sürgünlerde 10-30’u bir arada yer alır. Dar mızraksı-iğne yaprak biçiminde, 1,5-4 mm eninde, yassı, yumuşak yaprakların alt yüzünde iki stoma bandı vardır. Yeşil olan renkleri sonbaharda dökülmeden önce altın sarısına döner. Erkek çiçek kozalakçıkları kısa sürgünlerin ucunda 10-25’i bir arada şemsiye biçiminde demetler halinde yer alır, olgunlaştığında aşağı sarkar. Tozlaşma ilkbaharda olur. Dişi çiçek kozalakları ise kısa sürgünlerin ucunda teker teker yer alır. Kısa saplı ve dik durur. Kalın, odunsu yapıda 18-30 puldan oluşan kozalak bir yılda olgunlaşır ve olgunlaştığında pulları dağılır. Her bir kozalak pulu iki tohum taşır. Brahteler tabanda tohum puluna yapışık olup birlikte düşer. Tohumun kanadı büyüktür. Çimlenme epigeik olup fideciğin 4-7 kotiledonu vardır. Bu cinsin Doğu Çin’de yetişen Pseudolarix amabilis Rehd. adında tek bir türü vardır (Farjon, 2010; Wu ve Raven, 1999).

Pseudolarix amabilis (J. Nelson) Rehder

Syn: Larix amabilis J. Nelson 1866

Egzotik

Çin altın melezi

Yayılışı Çin’de, herdem yeşil ve kışın yaprağını döken geniş yapraklı ormanlarda 100-1500 m’ler arasında doğal olarak yetişir. Vatanı dışında park ve bahçelerde süs bitkisi olarak kullanılır (Wu ve Raven, 1999).

Tolga Ok

40 m’ye kadar boylanabilen, geniş konik tepeli ağaçlardır. Kabuk gri-kahverengi, ince pullar halinde çatlaklıdır. İğne yapraklar 2-5,5 cm boyunda, 1,5-4 mm eninde, yassı, yumuşak, üst yüzü açık yeşil, alt yüzü mavimsi yeşil olup alt yüzünde gri renkli belirgin iki stoma bandı vardır. Sonbaharda dökülmeden önce altın sarısı renk alır. Dişi çiçek kozalakçıkları yeşil veya mor-yeşil renkli olgunlaştığında kırmızımtırak-kahverengi, yumurta biçiminde, 5-7,5 cm boyunda, 4-5 cm enindedir. Aynı yıl içinde olgunlaşan kozalağın pulları dağılır. Tohum beyaz, yumurta biçiminde, 6-7 mm boyunda, kanat ise yaklaşık 2,5 cm’dir (Wu ve Raven, 1999). 128

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Ünal Akkemik

Pseudotsuga Carr. (Duglas göknarları)

Pseudotsuga menziesii (Mirb.) Franco.

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

Kanada, Kuzey Amerika, Meksika, Japonya ve Çinde ormanlar kuran 7 türle temsil edilen bir cinstir (conifers.org). Herdemyeşil, kalın, kızılımsı ve derin çatlaklı kabukludur. Dallar hafif sarkık ve düzensiz sarmal dizilişlidir. Sadece uzun sürgünlerden oluşur. Tomurcuklar büyük, sivri uçlu, çok pullu, reçinesiz ya da az reçinelidir. Pinaceae familyası içerisinde yan tomurcukları en büyük olan cinstir. Yapraklar kısa saplı, hemen hemen 6-8 yıl ağaç üzerinde kalır; yassı iki yüzlü ve alt yüzlerinde iki stoma bandı vardır. Yaprak uçları küt veya birdenbire daralarak sivrileşir. Kozalaklar son sene sürgünleri üzerinde belirir; olgunlaşmasını bir yılda tamamlar. Kozalaklarında dış (brahte) ve iç pul (karpel) belirgin olup dış pul daha fazla uzamıştır. Terminal durumlu olan kozalaklar, olgunlaştığında dağılmaz; brahte üç parçalı ve yılandili gibi uzamıştır. Yassı üç köşeli tohumun küçük reçine bezeleri bulunan sert bir kabuğu vardır. Kanat büyük, tohumu kısmen örtmüştür (Yaltırık, 1988; Lipscomb, 1993). Cinsin bir türü (P.menziesii), ülkemiz park ve bahçelerinde yetiştirilir.

Egzotik

Adi Duglas göknarı

Yayılışı

Doğal yayılışını Kuzey Amerika’nın batısında yapar. Ülkemiz park ve bahçelerinde yaygın bir şekilde kullanılır (Yaltırık, 1988).

Botanik Özellikleri

130 m’ye kadar boylanabilen, 5 m’ye kadar çap yapabilen, uzun ömürlü ağaçlardır. Tomurcukları uzun, sivri uçlu ve çok pulludur. Yan tomurcukları da tepe tomurcuğu kadardır. Yaprakları yeşil ya da mavimsi-yeşil, yassı iki yüzlü, alt yüzlerinde belirgin iki stoma bandı vardır. Yaprakları tabanda inceldiği için yapraklar saplı gibi görülür. Kozalakları 6-10 cm boylarında, dış pul zar gibi uzamış ve uç kısmı üç parçalıdır. Ortadaki parça uzamıştır. Dış pul geriye kıvrık ya da uca doğru yönelmiştir. Karpel yuvarlak ve hafif odunlaşmıştır (Yaltırık, 1988; Lipscomb, 1993).

Ünal Akkemik

Türün iki varyetesi vardır: Pseudotsuga menziesii (Mirb.) Franco var. menziesii: İğne yaprakları yeşil; kozalakları daha büyük (10 cm kadar) ve dış pul (brahte) kozalağın ucuna doğru yönelmiştir. Pseudotsuga menziesii (Mirb.) Franco var. glauca (Beissn) Franco: İğne yaprakları mavi-yeşil; kozalakları daha küçük (7,5 cm kadar) ve dış pul kozalak sapına doğru kıvrılmıştır (Yaltırık, 1988; Lipscomb, 1993). 129

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Salih Sercan Kanoğlu

Tsuga Carr.

Ünal Akkemik

Kuzey Amerika’nın doğu ve batısında ve Doğu Asya’da, Japonya, Tayvan, Çin ve Himalaya’larda ormanlar kurar. Dünya’da 8 türle temsil edilen bir cinstir (conifers.org). Fransa ve Polonya’nın turbalıklarında bu cinsin taksonlarına ait polenlere rastlanmış ise de bugün için Avrupa ve ülkemizde doğal bir türü bulunmamaktadır. Herdemyeşil ağaçlardır. Genç yaşlarında habitusu piramidal, düzgün ve simetrik olup sık dallıdır, ileri yaşlarında ise düzensiz olarak dallar gövdeden yatay olarak çıkar, sürgünleri incedir ve aşağı doğru sarkar. Yumurta biçimindeki tomurcukları reçinesizdir. İğne yaprakları sürgün üzerinde sarmal olarak dizilidir. Ancak ışığa yönelme sonucunda yaprak sapları kıvrılır ve iki sıralı sarmal olarak görülürler. Yaprak boyları değişik olup sürgün ucundaki yapraklar boyu en kısa olanlardır. Yaprakları şeritisi, yassı ve enine kesitlerinde yarım daire biçimindedir. Yaprak üst yüzeyinde orta damar gömülüdür, alt yüzünde iki stoma bandı vardır. Yaprak kenarları yaprağın üst yarısında dişli olup, yaprak ucu küttür. Yaprak enine kesitinde iletim demetinin altında tek bir reçine kanalı görülür. Erkek ve dişi çiçekler ayrı kozalakçıklar oluştururlar. Erkek kozalakçıkları, bir önceki yıla ait sürgünler üzerinde, yaprak koltuklarında yer alırlar. Dişi kozalakçıkları ise bir önceki yıla ait sürgün uçlarında bulunur. Pinaceae familyasının en küçük kozalaklarına sahip cinsidir. Brahteler oldukça küçük olup dışarıdan görülmez. Karpeller tam kenarlıdır. Bir yılda oluşan kozalakları dağılmaz. Kanat ve tohum birbirine kaynaşmış olduğundan ayrılmazlar. Tohum kabuğunda yer alan reçine bezleri ile ladin tohumundan rahatlıkla ayrılabilir. Yaşlı bireylerin gövdeleri boyuna derin çatlaklıdır. Sığ, geniş ve yayvan bir kök sistemi oluştururlar. Gölgeye dayanıklıdırlar (Yaltırık, 1988; Eckenwalder, 2009; Farjon, 2010).

Tsuga canadensis (L.) Carr.

Egzotik

Kanada tsugası

Yayılışı Vatanı Kuzey Amerika’nın doğusudur. Ülkemizde bazı park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir.

Ünal Akkemik

25 m’ye kadar boylanabilir. Koyu esmer renkli kabuğu yaşlı bireylerde derin ve boyuna çatlaklıdır. İğne yaprakları 10-18 mm uzunluğundadır. Üst yüzleri parlak koyu yeşil renkli olup alt yüzlerinde belirgin iki stoma bandı bulunur. Sürgün üzerine dizilişleri sarmal olmasına rağmen ışığa yöneldikleri için tarakvaridir. Kısa saplı, ucu sivri kozalakları 1,5-2,5 cm boyundadır. Kozalak pulları deri gibi sert, yuvarlakça, kenarları tam ve çok hafif dişlidir (Yaltırık, 1988). 130

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P O D O C A R PAC E A E

PODOCARPACEAE

Ünal Akkemik

Herdemyeşil, dioik nadiren monoik, boylu ağaç veya çalılardır. Yapraklar basit, tam kenarlı, pul, iğne, şeritsi ve mızraksı şekillerde olup sürgüne çapraz karşılıklı, karşılıklı veya çok sıralı sarmal dizilmiştir. Erkek çiçek kozalakçıkları kedicikler halindedir; tek tek veya demetler şeklinde terminal ya da yan durumlu olarak yer alır. Etaminlerin 2 çiçek tozu torbası vardır. Dişi çiçekler genellikle tek, bazen daha çok sayıda terminal veya yan durumlu olarak yer alır. Genellikle bir sap ucunda yer alan birkaç pul ya da brahte şeklindedir. Her bir karpelde tek bir tohum taslağı bulunur. Bir yılda olgunlaşan tohumlar etli bir örtü ile tamamen çevrelenmiştir. Bazen bu etli doku ile tohumun dış kısmı birleşerek derimsi bir tohum kabuğu oluşturur. Kotiledon sayısı 2’dir (Kramer ve Green, 1990; Wu ve Raven, 1999). Avustralya, Yeni Zelanda ve Güneydoğu Asya’da yetişen 18 cins ve yaklaşık 180 türü vardır (Wu ve Raven, 1999).

Podocarpus L’Herit. (Ayaklı porsuklar)

Tolga Ok

Herdemyeşil, dioik, küçük ağaç ya da çalılardır. Gövde kabuğu genellikle boyuna şeritler halinde çatlaklıdır. Dallar gövdeye çevrel veya düzensiz dizilmiştir. Yapraklar genellikle dar veya geniş şeritsi şekilde ya da yumurta biçimindedir. Bunlar sürgünlere genellikle çok sıralı sarmal bazen karşılıklı nadiren iki sıralı sarmal dizilmiştir. Yaprak ayasında genellikle tek bir orta damar vardır, yan damarlar nadiren bulunur. Erkek çiçek kozalakçıkları kedicik şeklinde, genellikle saplı veya sapsız olarak demetler halinde veya tek tek yan durumlu olarak yer alır. Dişi çiçekler çoğunlukla yaprak koltuklarında tek tek kısa bir sap ucunda yer alan birkaç puldan oluşur, nadiren sürgün uçlarında ve çiçek sayısı birden çok olabilir. Çiçeğin üst kısmında yer alan brahteler üreyimlidir, tabanda yer alanlar ise birleşip etlenerek “receptacle” denilen etli bir ayak şeklini almıştır ve tohum bu ayak üzerine oturmuştur. Bir yılda olgunlaşan tohumun da dış kısmı etlenmiştir (Wu ve Raven, 1999). Tohumun etli bir ayak üzerinde yer almasından dolayı bu cinse ayaklı porsuk anlamına gelen Podocarpus adı verilmiştir (Bean, 1976). Çoğunluğu güney yarıkürenin ılıman yerlerine dağılmış 100 kadar türü vardır (Kramer ve Green, 1990; Wu ve Raven, 1999). Ülkemiz park ve bahçelerinde çok sık olmamakla beraber Podocarpus macrophylla türüne rastlanır.

Hatice Yılmaz

131

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P O D O C A R PAC E A E

Podocarpus macrophyllus (Thunberg) Sweet

Egzotik

Büyük yapraklı ayaklı porsuk

Yayılışı

Çin’de doğal yetişen bu tür, doğal yetişme alanında 0-1000 m’ler arasındaki orman ve çalılıklar içerisinde ve yol kenarlarında bulunur (Wu ve Raven, 1999). Ülkemizin ılıman bölgelerindeki park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

20 m’ye kadar boylanabilen, yoğun dallı, herdemyeşil ağaçlardır. Gövde kabuğu gri veya grikahverengi, ince levhalar halinde soyulur. Dallar dağınık veya dik-dağınıktır. Sürgüne sarmal olarak dizilmiş yapraklar dar mızraksı veya geniş şeritsi biçimde, 8-10 cm boyunda, 7-10 mm eninde, tam kenarlı veya kenarları hafifçe geri kıvrıktır. Ayanın üst yüzü koyu yeşil ve parlak, alt yüzü açık yeşil, orta damar belirgin, tabanı kama biçiminde, ucu küt, dikensi çıkıntılı veya sivri uçludur. Erkek çiçek kurulları 3-5 cm boyundadır, 3-5’i bir arada demetler halinde bulunur. Dişi çiçekler yan durumlu olarak tek tek bulunur. Dış kısmı etlenmiş tohum, yumurta biçiminde, yaklaşık 10 mm boyunda, önceleri yeşil olgunlaştığında morumsu siyah renktedir; 12-15 mm uzunluğunda, kalın, etli, olgunlaştığında kırmızı veya morumsu-kırmızı renk alan bir ayak üzerinde yer alır (Krüssmann, 1985; Wu ve Raven, 1999).

132

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S C I A D O P I T YAC E A E

SCIADOPITYACEAE

Tolga Ok

Bu familya, tek cinse ve cinsin de tek türüne sahip olan küçük bir familyadır. Uzun yıllar Taxodiaceae altında olan cinsi, sonradan Cupressaceae familyası altında tanımlanmış ve 1994 yılından sonra da yapılan genetik çalışmalar sonucunda ayrı bir familya (Brunsfield ve diğ., 1994) olarak kabul edilmeye başlanmıştır. Japonya’da yetişen tek cinsinin tek türünde iğne yaprakları birbirine yapışmış ikiz iğne yaprak şeklinde olmasıyla diğer cins ve türlerden kolaylıkla ayrılmaktadır. Monotipik olduğundan botanik özellikleri tür altında verilmiştir.

Sciadopitys Sieb.et Zucc. (Japon şemsiye çamı)

Ünal Akkemik

Sciadopitys cinsinin günümüzde Japonya’da yetişen tek türü olduğundan monotipik bir cinstir. Genel tanıma özellikleri tür altında verilmiştir.

Tolga Ok

Uzun boylu, 30 m’ye kadar boylanabilen düzgün gövdeli ağaçlardır. İki tip yaprak taşırlar. Biri çok kısa, 4-8 mm boyundaki pul yapraklar, diğeri de 15 cm’ye kadar olabilen iğne yapraklardır. Diğer konifer türlerinden ayıran en önemli özellikleri kısa sürgünlerden çıkan iğne yaprakların ikiz ve bunların da çevrel dizilişli olmasıdır. Çok sayıda iğne yaprak halka şeklinde hafif genişlemiş ve boğum gibi görülen kısımlardan çıkar. Bu özellikleriyle kolaylıkla tanınırlar (Yaltırık, 1988).

133

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S C I A D O P I T YAC E A E

Sciadopitys verticillata (Thunberg) Sieb.et Zucc.

Egzotik

Japon şemsiye çamı

Yayılışı Genel yayılış alanı Japonya olup çeşitli park ve bahçelerde kültüre alınmış ve yetiştirilmektedir. Ülkemizde henüz daha yaygın olarak kullanılmamaktadır.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Doğal yayılış alanında 25-30 m’ye kadar boylanabilen dalları yatay yönde uzanan, herdemyeşil ağaçlardır. Kabukları ince ve uzunlamasına çatlaklıdır. Genç sürgünleri önceleri yeşil, daha sonra esmer renge döner ve çıplaktır. Üzerinde, sürgüne iyice kapanmış pul yaprakları sarmal olarak dizilmiştir. Dar üçgenimsi, 4-8 mm boyundaki pul yapraklar deri gibi kalın, uçları küt, dip kısımları yeşil, üzeri kırmızı kahverengidir. İkinci yılda tümüyle esmerleşir. Fazla gelişmemiş olan kısa sürgünlerde ise 6-15 cm boyundaki, bir biri ile uzunlamasına kaynaşmış “ikiz” iğne yaprakları bulunur. Bunlar pul yaprakların koltuklarında 10-30 tanesi çevrel olarak dizilmiş, açılmış bir şemsiyenin telleri gibi etrafa yönelmişlerdir. Yaprakların üst yüzleri parlak yeşil, alt yüzlerinde iki stoma bandı vardır ve mat yeşildir. Çiçekleri monoik, erkek çiçekler başçık halinde sürgün uçlarında yer alır. Pullarla örtülmüş kısa bir sap üzerinde yer alan dişi kozalak 7-10 cm boyunda ve yumurtamsı biçimdedir. Kozalağın dış pulu iç pulu ile kaynaşmış, iç pulun kenarı dışarı doğru kıvrılmıştır. Her bir karpelin altında 5-9 tohum taslağı vardır. Kozalak 2 yılda olgunlaşır (Yaltırık, 1988).

134

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

TA X AC E A E

TAXACEAE Hatice Yılmaz

Dioik (iki evcikli) veya monoik (tek evcikli) herdem yeşil, çok dallı ağaç veya ağaççıklardır. Almaşlı dizilen yapraklar çoğu kez 2 sıralı, şeritsi mızrak şeklindedir. Erkek çiçekler tek veya yaprak koltuğunda küçük çiçek kurulları oluşturur. Dişi çiçekler uç kısımlarda, tek tohum taslaklıdır. Bu familyanın bireyleri kozalak oluşturmaz, olgunlaşan tohum kısmen veya tamamen yumuşak ve etli bir arillus ile çevrelenmiştir. Çenek yaprak sayısı 2’dir. Dünya üzerinde beş cins ve bu cinslere dâhil 17-20 arası türle temsil edilir (Yaltırık, 1988; Hills, 1993).

Cephalotaxus harringtonia (Forbes) K. Koch.

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

Bu cinsin günümüzde Himalayalar ve Doğu Asya’da yayılış gösteren 8 türü vardır (Krüssmann, 1985; Farjon, 2010). Herdem yeşil, dioik (nadiren monoik) ağaç veya çalılardır. Tomurcuklar çok sayıda pullarla örtülüdür. Kabuk ince, düzgün, ince şeritler halinde çatlayarak dökülür. Sürgünler dağınık, yatay ya da uçları yukarı yönelmiştir. Şeritsi, şeritsi-mızraksı iğne yaprakların alt yüzünde orta damar genişliğinde ya da biraz daha geniş 2 adet stoma bandı vardır. Erkek çiçekler 6-8 adedi bir arada başçık halindedir, bir önceki yılın sürgünlerinde yaprak koltuklarında hemen hemen karşılıklı sıralar oluşturur. Sonbaharda oluşan erkek çiçekler nisan-mayıs aylarında açar. Dişi çiçekler ise 1-6 (-8) adedi bir tomurcukta olmak üzere terminal tomurcuk pullarının koltuklarında kısa bir sap ucunda yer alır. Çapraz karşılıklı olarak çift çift yer alan brahtelerin her birinin koltuğunda dik duran 2 adet tohum taslağı vardır. Tohum taslaklarının biri bazen ikisi birden tohuma gelişir, tohum iki yılda olgunlaşır. Tohumun dış kısmı etlenmiş ve tohumu tamamen sarmış, olgunlaşmadan önce yeşil, sonra kırmızımtırak-kahverengindedir, iç kısmı ise deri gibi sert olup endosperm ile embriyoyu muhafaza altına almıştır. Kotiledon sayısı 2, çimlenme epigeiktir (Fu ve diğ., 1999a; Farjon, 2010). Ülkemiz park ve bahçelerinde Cephalotaxus harringtonia türüne rastlanır.

Hatice Yılmaz

Cephalotaxus Siebold & Zuccarini ex Endlicher (Yalancı porsuklar)

Egzotik

Japon yalancı porsuğu

Yayılışı Doğal yayılış alanı Japonya, Kuzey Çin ve Kore’dir. Ülkemiz park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

0,5-10 m’ye kadar boylanabilen, yere yatık, dik veya dağınık formda bir çalı ya da geniş yuvarlak tepeli küçük bir ağaç halindedir. Gri renkli kabuk boyuna ince şeritler halinde soyulur. Sürgünler önceleri yeşil daha sonra kırmızı-kahverengine dönüşür. İğne yapraklar 2,5-4 (-5) cm uzunluğunda, 2,5-4 mm genişliğinde, parlak, deri gibi sert, tırpan biçiminde, ucu sivri, üst yüzü yeşil alt yüzünde açık yeşil, geniş iki stoma bandı vardır. Yaprak sapı kısa ve dönüktür. Erkek çiçekleri 8-10 mm çapında, küre biçiminde kurullar oluşturur. Erkek çiçek kurulları sürgünlerin alt yüzünde yaprak koltuklarında karşılıklı ikili sıralar halinde görülür. Dişi çiçek kozalakçıkları 5-15 mm uzunluğunda, silindirik kısa bir sap ucunda 3-6 adedi bir arada sürgünlerin dip kısmında yer alır. Tohumun dış kısmı etli, önceleri yeşil, olgunlaşınca portakal-kırmızı-kahverenginde, 15-20 (25) mm uzunluğunda, 12-18 mm genişliğinde olup uç kısmında sivri bir çıkıntı bulunur ve yağlıdır. Çiçekler mart-nisan aylarında açar, tohum eylül-ekim aylarında olgunlaşır (Yaltırık, 1988; Farjon, 2010). Yavaş büyür, güneşli ve yarı gölge yerleri tercih eder ama gölgeye çok dayanıklıdır. 135

Hatice Yılmaz Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C E P H A LOTA X AC E A E

H. Tuncay Güner

Taxus L. (Porsuklar)

Hatice Yılmaz

Bu cins tamamı kuzey yarımkürede yayılış gösteren 10 tür ile temsil edilir. Tamamı zehirli olan bu türlerden ülkemizde yalnızca bir tanesi doğal olarak yetişir. İki evcikli nadiren tek evcikli ağaç veya ağaççıklardır. Kırmızı-kahverengi gövde kabuğu ince pulludur. Herdemyeşil yapraklar sürgünlere çok sıralı sarmal olarak dizilmişlerdir; yalnız güneşe yönelme dolayısıyla tarakvari görünürler. İki yüzlü iğne yapraklarında reçine kanalı yoktur. Üst yüzü koyu yeşil, sarı-yeşil veya mavi yeşil renktedir, alt yüzler ise daha açık tonlardadır ve stoma çizgileri belirgin değildir (Yaltırık, 1988).

Taxus baccata L.

Doğal

Porsuk

Yayılışı İngiltere’den İran’a kadar geniş bir alanda yayılış yapar. Ülkemizde Karadeniz Bölgesi boyunca, Kaz Dağları, Sultan Dağları ve Amanos dağlarında küçük gruplar halinde 1000-1900 m yükseltiler arasında bulunur (Coode ve Cullen, 1965d).

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Kapalı meşcerelerde tek tepeli, sık dallı, 15-20 m’ye kadar boylanabilen ağaçlardır. Son yıllara ait sürgünler, yaprakların bir kısmının sürgüne yapışık olmasından dolayı yeşil renktedir. Takip eden yıllarda sürgünlerin genişlemesi ve yaprakların birbirinden uzaklaşmasıyla sürgünler kahverengine döner. İğne yaprakları yassı iki yüzlü ve üst yüzü koyu yeşildir, alt yüzünde ise iki adet soluk stoma şeridi bulunur. Yapraklar 1-3 cm boyunda ve 2-2,5 cm genişliğinde olup kısa saplıdır. Erkek çiçekler sonbaharda oluşur. Kalkan şeklinde ve saplı 6-14 etaminin bir araya gelerek küre şeklinde bir kurul oluşturur. Her bir etaminin altında 5-9 adet çiçek tozu torbası vardır. Tohum, kırmızı renkli arillus tarafından kısmen örtülmüştür. Kırmızı renkli arillus dışında tüm bitki kısımları zehirlidir (Yaltırık, 1988).

136

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B Ö LÜ M 6

ANGIOSPERMLER (Magnoliophyta) “Angio” kapalı, “spermae” tohum anlamına gelen kelimelerin birleştirilmesinden oluşturulmuş bir kelime olup Türkçe olarak “Kapalı Tohumlular” olarak da anılmaktadır. Bu gruptaki bitkilerde tohum tamamen kapalı bir ortamda geliştiğinden bu ad verilmiştir. Genel Özellikleri (Yaltırık, 1993) 1. Dişi çiçek kısımlarını oluşturan yapıda stigma (dişicik tepesi), stillus (dişicik borusu) ve ovaryum (yumurtalık) bulunur. Ovaryum bir ya da birden fazla karpelin yan kenarlarının birleşmesiyle oluşmuştur. Tohum, bu kapalı ortam oluşturan ovaryum içerisinde gelişir. 2. Dişi çiçeklerindeki embriyo kesesinin çevresinde arkegonlar bulunmaz. (Sporlu bitkilerde embriyo sadece arkegonlar tarafından taşınırken, gymnospermlerde arkegon tohum taslağı içine alınmıştır. Angiospermlerde ise tohum taslağı da ovaryum içinde yer alırken, arkegon tümüyle yok olmuştur.) 3. Angiospermlerde embriyoyu besleyen doku (endosperm) döllenmeden sonra oluşur. Bir döllenme zigot için olduktan hemen sonra ikinci bir döllenme de besleyici doku için olur. Bu nedenle gymnospermlerde tek döllenme olurken angiospermlerde çift döllenme olur. 4. Polenlerin dişi çiçeğe taşınması çeşitlenmiştir. Rüzgarla (anemogam), böcekle (entomogam), kuşlarla (ornitogam), sularla (hidrogam) ve hayvanlarla (zoogam) tozlaşma gerçekleşir. 5. Gymnospermlerin tüm bireyleri odunsu iken angiospermlerin otsu ve odunsu türleri vardır. Angiospermler tek çenekli (monokotil) ve çift çenekli (dikotil) olmak üzere iki büyük gruba ayrılırlar. Tek çeneklilerde (Yaltırık, 1993); 1. Bitkiler çoğunlukla otsu, bazen de odunsudur. 2. Gövdenin enine kesitinde iletim demetleri dağınıktır. Ksilem ve floem arasında kambiyum olmadığı için yıllık halka oluşumu yoktur. 3. Yaprakları tam kenarlı ve paralel damarlıdır. 4. Çiçek çevresi genellikle 3 ve 3›ün katları şeklinde parçalıdır. 5. Kökleri saçak kök tipindedir. Gövdeleri dallanmamıştır. Çift çeneklilerde (Yaltırık, 1993); 1. Bitkiler 1, 2 veya çok yıllık; otsu ya da odunsudur. 2. Odunsu olanların gövdelerinde iletim demetleri halka şeklinde dizilmiş ve aralarında kambiyum tabakası vardır. Bu nedenle de her yıl bir miktar daha odun oluşturur. Bu yıllık odun kısımlarına yıllık halka denir. 3. Yapraklarda damarlanma çok çeşitlenmiştir; paralel, pinnat ve palmat damarlanma görülür. 4. Çiçek çevresi genellikle 5 parçalıdır. Buna karşın çok büyük bir çeşitlenme söz konusudur. 5. Odunsu olanlarında kökler kazık, yayvan ya da yürek kök şeklindedir. Gövde dallanmıştır.

137

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

ALTINGIACEAE

Nesibe Köse

Bu familya Liquidambar L., Altingia Noronha ve Semiliquidambar H.-T. Chang cinslerine ait Asya ve kuzey Amerika’da yayılış gösteren yaklaşık 15 türle temsil edilir. Bir cinsli bir evcikli anemogam (rüzgârla tozlaşan) ağaçlardır. Çiçeklerinde periyant (çevre yaprağ) yoktur. Erkek çiçeklerin birçoğu bir araya gelerek başçık halinde kurullar meydana getirir. Dişi çiçekler iki karpellidir. Meyve kurulları odunsu yapıdadır. Gövdelerinde, yapraklarında ve çiçeklerinde balsam kanalları bulunur (Ickert-Bond ve Wen, 2006; Takhtajan, 1997).

Liquidambar orientalis

Nesibe Köse, Rüya Yılmaz

Liquidambar L. (Sığla ağaçları)

Bu cinsin Doğu Asya’da iki, Türkiye’de bir ve kuzey Amerika’nın doğusundan orta Amerika’ya kadar olan bölgede yayılış gösteren bir türü olmak üzere toplam dört türü bulunur (Ickert-Bond ve Wen, 2006). Kışın yaprağını döken boylu ağaçlardır. Gövdelerinde yaralanmalar sonucu patolojik balsam kanalları oluşur. Bu nedenle, “sıvı” anlamına gelen Latince “Liquidus” ve “güzel kokulu” anlamına gelen Arapça “Amber” kelimeleri yan yana getirilerek bu cinse “Liquidambar” adı verilmiştir (Kayacık, 1981). Gövde kabukları gençlikte çatlaksız olup ileri yaşlarda gri-kahverengi, derin pullu ve çatlaklıdır. Genç sürgünler ve dallar üzerinde genellikle mantarlı bir doku görülür. Tomurcuklar sürgünlere çok sıralı sarmal dizilmişlerdir. Yumurta biçimindeki tomurcuklar 6-8 pulla örtülmüştür. Yapraklar uzun saplıdır; 3-7 elsi lopludur. Kulakçıkları küçüktür ve kışın dökülürler. Lopların kenarları ince dişlidir. Bazen loplar üzerinde lopçuklar da olabilir (Krüssmann, 1977; Kayacık, 1981; Güngördü, 1986; Efe, 1987). Çiçekler bir cinsli bir evcikli, uzunca bir sapın ucunda başçık halinde kurullar oluşturur. Çok sayıda stameni olan erkek çiçekler küre şeklindedir; bunlardan 10 veya daha fazlası bir araya gelerek terminal durumlu kurullar oluştururlar. Anterler kısa filamentli olup boyuna iki yarıkla açılırlar. Dişi çiçeklerin birçoğu yan kenarlarından kaynaşarak uzun bir sapın ucunda yer alan topaç şeklinde aşağıya doğru sarkık bir kurul oluşturur. Dişi çiçek kurulları yaprakların koltuğunda yer alır. Ovaryum orta durumlu 2 gözlü ve 2 stilusludur (Efe, 1987; Kayacık, 1981). Meyve çok sayıda septisid kapsülün kaynaşmasından oluşan küre şeklinde bileşik meyvedir. Başlangıçta yeşil renkliyken olgunlaştığında kahverengine döner. Olgunlaşan meyvenin her bir septisid kapsülünde iki adet boynuz şeklinde odunsu stilus ve 1-2 adet kanatlı küçük tohum bulunur (Güngördü, 1986; Efe, 1987).

138

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Liquidambar orientalis Mill.

Endemik

Anadolu sığla ağacı, Günlük ağacı, Amber ağacı

Yayılışı Rodos Adası’ndaki yayılışı dışında ülkemize özgü endemik bir türdür. Ana yayılışını Muğla (Köyceğiz, Fethiye, Marmaris)’da yapmakla beraber Aydın, Denizli, Burdur ve Antalya’da da yetişir. Muğla yöresinde 900 m’ye kadar çıkar. Bataklıklar, vadiler, akarsu ve dere kenarları, deniz kıyısı gibi nemli ve taban suyu yüksek yerlerin yanı sıra ender olarak kurak yamaçlarda yetişebilir (Efe, 1987).

Botanik Özellikleri

Tuncay Güner

Nesibe Köse

28 m’ye (-35 m) kadar boylanabilen, gençlikte sivri, ileri yaşlarda yuvarlak tepeli bir ağaçtır. Kabuk genç yaşlarda çatlaksızken ileri yaşlarda düzensiz çatlaklıdır. Çoğunlukla kütük sürgünlerinde, ender olarak da genç ağaçların gövde ve sürgünlerinde açık kahverengi mantarsı çıkıntılar bulunur. Genç sürgünler yeşilimtırak olup ileri yaşlarda kırmızımsı kahverengine döner. Sürgünler çıplak ve parlak olup üzerinde küçük lentiseller bulunur. Yan tomurcuklar sürgünlere az çok yatıktır. Tomurcuklar 6-7 adet dış pulla kaplanmıştır. Elma yeşili-kahverengi olan tomurcuk pullarının kenarları hafif kirpikli, kahverengi sürmeli ve çıplaktır. Olgunlaştıklarında aromatik koku verir. Yaprakları form bakımından büyük farklılıklar gösterir. İnce ve uzun saplı yapraklar (3-) 5 (-7) lopludur. Lopların ucu küt veya sivridir; bazen lopçuklar bulundurur. Yaprak kenarları ince ve düzenli dişlidir. Yaprak tabanı girintili veya yuvarlaktır. Yaprak ayası 6,2 (± 1,5) cm boyunda ve 8,8 (±0,8) cm genişliğindedir. Ayanın üst yüzü çıplak ve parlak yeşil; alt yüzü ise mat ve soluk yeşildir, ana damarların bileştiği yerde belirgin veya yok denecek kadar az tüy demetleri bulunur. Yaprak sapı izi üçgenimsi-eliptik olup üzerinde 3 adet iletim demeti izi bulundurur (Efe, 1987). Erkek çiçek topuzcuklarının 6-11 tanesi bir araya gelerek yaklaşık 3,5-4,5 cm uzunluğunda terminal durumlu kurullar oluşturur. Eksenin üst kısmında yer alanlar sapsız ve sık, alt kısmında yer alanlar ise saplı ve seyrek olarak yerleşmişlerdir. Küre şeklinde kurullar oluşturan dişi çiçekler, ilk oluştuklarında renkleri yeşil olup, stilus ve stigmaları kırmızı renktedir. Stillusun uçları dışarıya doğru kıvrık olup 2 adet karpel bulundurur ve her birinin 2 adet kahverengi brahtesi vardır. Çiçek açma zamanı mart-nisan aylarıdır. Meyve yaklaşık 33-48 adet septisid kapsülün kaynaşmasından oluşan 1,6-2,4 cm çapında küre şeklinde bir bileşik meyvedir. Uzunca bir sapın üzerinde (3,8-6,5 cm) aşağıya doğru sarkık olarak durur. Olgunlaşan meyveler dağılmaz, kışı hatta gelecek yazı ağaçta asılı olarak geçirirler (Efe, 1987; Yaltırık, 1993). Önemli bir odun dışı orman ürünü olan sığla yağı, bu türün gövde odununda yaralanmalar sonucu oluşan balsam kanallarından elde edilir. Ayrıca, özellikle sonbaharda yapraklarının parlak sarı ya da şarap kırmızısı renge dönmesi ve aşağıya sarkan meyve kurullarının kış durumunda dahi ağaç üzerinde bulunması nedeniyle dekoratif bir ağaçtır.

139

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I N AC E A E

Liquidambar styraciflua L.

Egzotik

Amerikan sığla ağacı

Yayılışı Kuzey Amerika’nın doğu sahillerinde Atlas Okyanusu’na yakın yerlerde yayılış gösterir (Yaltırık, 1993). Nemli toprakları tercih eder. Park ve bahçelerde yetiştirilir.

Nesibe Köse

Nesibe Köse

40-45 m kadar boylanabilen dolgun ve düzgün gövdeli bir ağaçtır. Gövde kabuğu derin çatlaklıdır. Sürgünler kırmızı kahverenginde ve genellikle kalın bir mantar tabakasıyla örtülüdür (Kayacık, 1981). Uzun saplı yapraklar 5-7 loplu; 12-15 cm genişliğindedir. Lopları üçgenimsi, sivri uçlu, kenarları keskin dişlidir; genellikle tali lopçuklara ayrılmaz. Üst yüzü parlak yeşil ve çıplak; alt yüzü soluk renkte ve tüysüz olan yaprakların ana damarların birleşim noktalarında tüy demetleri bulunur. Yapraklar sonbaharda dökülmeden önce karmen kırmızısından sarı renge değişir. Mart-mayıs ayları arasında açan çiçekler yeşilimsi sarı renktedir (Kayacık, 1981; Krüssmann, 1977). Bileşik meyvenin çapı diğer türlerden daha büyüktür (Yaltırık, 1993). Sonbaharda renk değiştiren yaprakları, kışın bile ağacın üzerinde duran büyük meyve kurulları ve kalın mantar tabakası taşıyan sürgünleri nedeniyle oldukça dekoratif bir ağaçtır.

Nesibe Köse

Botanik Özellikleri

140

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

AMARANTHACEAE Tek veya çok yıllık çoğunlukla etlenmiş otsu bitki ya da çalılardır; nadiren tırmanıcı ve ağaççıklardır. Yaprakları karşılıklı ya da sarmal dizilmiş, tam kenarlı olup kulakçıkları yoktur. Çiçek kurulları çoğunlukla başak ya da eksenlerden çıkan simoz çiçek kurulları şeklindedir. Çiçekler çoğunlukla erdişi ya da nadiren bir cinsiyetlidir. Çevre yaprağı segmentleri 2-5, nadiren de körelmiştir. Anterler 1-2 tekalı, ovaryum üst durumludur. Meyve zarsı, çoğunlukla torbamsı, nadiren de üzümsüdür. Bu familya Türkiye Florasında 32 cinsle temsil edilir. Bu kitapta yer verilen cinslerin tanı anahtarı Davis (1967)’den bazı değişlik ve eklemeler yapılarak aşağıda verilmiştir. 1.Bitki tüylü veya sert tüylü 2.Tüyler dallanmış………………....................................................................................................................................................................................................Krascheninnikovia 2.Bütün tüyler basit, dallanmamış 3.Bitki tüy benzeri sert kıllarla kaplı, yapraklar belirgin dikensi uçlu......................................................................................................................................................Salsola 3.Bitki zayıf (ince) tüylerle kaplı, yapraklar dikensi uçlu değil 4.Meyvede çevre yaprağı enine kanat benzeri çıkıntılı 5.Brahtecik yok; Embriyo yüzük şeklinde............................................................................................................................................................................................Bassia 5.Brahtecik 2 adet; Embriyo spiral.......................................................................................................................................................................................................Salsola 4.Meyvede çevre yaprağı segmentleri sırtta şişkin veya iğneli veya değişmemiş 6.Çevre yaprağı segmentleri kısa dikenli.............................................................................................................................................................................................Bassia 6.Çevre yaprağı segmentlerinde belirgin bir çıkıntı yok.....................................................................................................................................................Camphorosma 1.Bitkiler tüysüz, kepek şeklinde pullarla kaplı, salgı bezli veya kuru beyazımsı bir kabukla örtülü 7.Bitkiler tüysüz (bazı uzun eksensel tüyler hariç) genellikle mat mumsu bir örtüyle kaplı ve yaprakları bazen çok indirgenmiş. 8.Gövde segmentli, yapraklar karşılıklı ve basit, çok yıllıklar 9.Yaprak koltuklarında tüy kümeleri var.....................................................................................................................................................................................................Anabasis 9.Yaprak koltuklarında tüy kümeleri bulunmaz 10.En azından genç sürgünler etli 11.Brahtelerin karşılıklı çiftleri segment oluşturacak şekilde birleşmişler. 12. Her bir sim’in çiçekleri segmentteki bölünmemiş kuyucuklardan dışa doğru sarkık, tohum siyah, testa sert, siğilli................................Arthrocnemum 12. Her bir sim’in çiçekleri segmentteki üç parçalı kuyucuklarda gömülü, tohum yeşilimsi kahverengi ya da grimsi, testa ince zarsı, konik veya kıvrık tüylerle kaplı........................................................................................................................................................................................................................Sarcocornia 11.Brahtelerin karşılıklı çiftleri serbest, böbreksi veya dairemsi.......................................................................................................................................Halocnemum 10.Gövdeler etli değil.........................................................................................................................................................................................................................Cyathobasis 8.Gövdeler segmentli değil, yapraklar karşılıklı veya sarmal, çoğunlukla iyi gelişmiş, tek ve çok yıllıklar 13.Yapraklar (en azından alttakiler veya ortadakiler) karşılıklı............................................................................................................................................................Salsola 13.Yapraklar sarmal 14.Her çiçeğin altında üç küçük, beyaz, zarsı pul mevcut...............................................................................................................................................................Suaeda 14.Zarsı pul mevcut değil 15.Çiçek kurulu kozalağa benzer...........................................................................................................................................................................................Kalidium 15.Çiçek kurulu kozalak benzeri değil. 16.Dallar genellikle dikenle sonlanır.....................................................................................................................................................................................Noaea 16.Genellikle dallar dikenle sonlanmaz..................................................................................................................................................................Halothamnus 7.Bitki kepek şeklinde pullarla örtülü (yassı tüylü), bezli veya kuru beyaz bir kabukla kaplı 17.Yapraklar bütün, eliptik veya eliptiğe yakın, brahtecikler ortanın üstünde birleşmiş.......................................................................................................................Halimione 17.Yapraklar dişli, eğer bütün ise eliptik değil, brahtecikler ortanın altında birleşmiş veya neredeyse serbest.....................................................................................Atriplex

141

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır

Anabasis L. (Öldürgen)

Ahmet Emre Yaprak

Güney Batı Avrupa, Güney Batı ve Orta Asya ve Kuzey Afrika’da yaklaşık 29 türü bulunan (Akhani vd., 2007) çoğunlukla etlenmiş kısa çalı veya çok yıllık otsulardır. Yaprakları karşılıklı dizilmiş, genellikle indirgenmiş ya da pulsudur. Çiçekleri kesikli ya da sık basit veya bileşik başak şeklindeki çiçek kurulları üzerindedir. Çiçekler yaprak benzeri brahtelerin koltuğundan tek ya da dörde kadar kümeler halinde çıkar. Çiçek çevre yaprağı küreseldir. Meyve genellikle zarsı kanatlar içinde bulunur (Freitag, 2000a; Yaprak, 2012a). Ülkemizde sadece Anabasis aphylla L. türü doğal olarak yetişir.

Anabasis aphylla L.

Doğal

Öldürgen

Yayılışı

Orta Asya, Transkafkasya, Avrupa Rusyasının güney-doğusu ve Kuzey İran’da yayılış gösterir. Ülkemizde sadece Ankara-Nallıhan’da bulunur, 1938 yılında Iğdır çevresinden kaydedilmiş olsa da günümüze kadar o bölgeden tekrar toplanamamıştır. İnsan etkisi ile Iğdır civarlarında yok olduğu düşünülmektedir.

Botanik Özellikleri

Ahmet Emre Yaprak

80 cm’ye kadar boylanan, kısmen etlenmiş çalılardır. Tabandan uzanan eşit boyda dalları ile küme şeklinde görülür. Yaşlı dallar odunsudur, bu odunsu kısımlarda kabuk gri renktedir. Yapraklar küçük üçgen şekilli ve pulsudur. Tüm üst dallar kısa ve yoğun başaklarla sonlanır. Çiçekler tek olarak kısa brahtelerin arasından çıkar. Meyve kenarlardan basık küremsi ve morumsu kahverengi rengindedir. Hafif tuzlu jipsli ve marnlı alanlarda bulunur (Freitag, 2000a; Yaprak, 2012a).

142

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır

Arthrocnemum Moq. (Acıgeren)

Ahmet Emre Yaprak

Kuzey Amerika, Güney Avrupa, Kuzey Afrika ve Güney Batı Asya’da yayılış gösteren iki türü bulunur. Çok yıllık, dik ya da yükselici çalılardır. Yapraklar küçük üçgen loblara indirgenmiştir. Çiçekler üçlü gruplar halindedir ve küçük zarsı brahtelerin altına gizlenmişlerdir. Tüm çiçekler tek bir sıra boyunca dizilmiştir, merkezi çiçek iki eşeyli, yan çiçekler iki eşeyli ya da staminatdır. Brahte karşılıklı, genellikle konnat, nadiren serbesttir. Çiçek çevre yaprakları zarsıdır, 3–4 lobludur meyvede etli ya da süngersi hale gelir. Stamen tek tektir ve eksenden uzaktır. Perikarp saydam ya da odunsu. Testa kabuksu, granüler ya da düzdür. Endosperm bulunur embriyo kıvrık ya da düzdür (Aellen ve diğ., 1967; Yaprak, 2012b). Ülkemizde sadece Arthrocnemum macrostachyum(Moric.) K.Koch türü bulunur.

Arthrocnemum macrostachyum (Moric.) K.Koch

Doğal

Acıgeren

Yayılışı

Akdeniz kıyıları, Portekiz, Fas ve İspanya’nın Atlantik kıyıları, Kızıldeniz ve Basra Körfezi kıyılarında yayılış gösterir. Ülkemizde Akdeniz ve Ege kıyılarında doğaldır.

Botanik Özellikleri

Ahmet Emre Yaprak

Çok yıllık dik çalı, 30–200 cm boyunda, etlenmiş, mavimsi yeşil renkte; başakları sarımsı yeşil ila kızılımsı çalılardır. Tohumlar olgunlaştığıda başaklarda kurur. Çiçekler horizontal dizilmiş üçlü simler halinde, her bir sim’in çiçekleri segmentteki bölünmemiş kuyucuklardan dışa doğru sarkıktır. Tohumları siyah, sert testalı ve siğillidir (Aellen ve diğ., 1967; Yaprak, 2012b).

143

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

İsa Başköse, Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır

Atriplex L. (Unluca)

Atriplex L. cinsi, dünyanın pek çok kurak ve yarı kurak alanlarında, özellikle de yüksek toprak tuzluluğuna sahip çorak alanlarla birleşik habitatlarda baskın bir cinstir. Cinsin taksonları, Antartika kıtası hariç dünya genelinde tüm kıtalarda yayılışa sahiptir. Cins, her çevreyi rahatsız eden veya sert çöl şartlarını işgal edebilen dünyada önemli öncü türlere sahip olan yaklaşık 260 tür içermektedir. Tek veya çok yıllık, otsu, yarı-çalı veya çalılardır. Yaprakları iyi gelişmiş, genellikle etlenmiş, karşılıklı veya almaşlı dizilmiş, saplı veya sapsızdır. Çiçekleri çok eşeyli (poligam) ya da genellikle tek eşeylidir. Çiçek kurulları başak veya bileşik salkım halindedir. Erkek çiçeklerde, çiçek örtüsü 5 segmentlidir. Dişi çiçeklerde, çiçek örtüsü bulunmaz fakat iki adet kalıcı brahtecikli olup brahtecikler serbest ya da birleşiktir. Tohumlar dimorfik olup zarsı perikarp içinde, genellikle dikey bazen yatay olarak bulunur. Cinsin türlerinde büyük varyasyonlar, hibridizasyon ve poliploidi görülmektedir. Cins, ülkemizde 19 taksonla temsil edilmektedir (Yaprak, 2012c). Odunsu olan 3 türüne ait anahtar aşağıda verilmiştir (Aellen, 1967a; Yaprak, 2012c). 1.Boylu çalı, gövde dik 2-3 m’ye kadar; çiçek kurulu, terminalde birleşik salkım şeklinde; brahtecikler serbest, 5 x 5 mm, yumurtamsı, yüreksi, yuvarlak veya böbreksi, brahteciklerin sırt yüzeyi tüberkülsüz …………………………………………………………………………………………Atriplex halimus 1.Bodur çalı, gövde yayık veya yatık; çiçek kurulu terminalde veya yaprak koltuklarından çıkan başak şeklinde; brahteciklerin 2/3’ü birleşik, çan şeklinde, üst kısım loplu veya dişli, brahteciklerin sırt yüzeyi tüberküllü

İsa Başköse

2.Gövde 70 cm’ye kadar, yayık; yaprak üst yüzeyi yeşilimsi farinoz, alt yüzeyi beyaz veya grimsi farinoz; brahtecikler 2,5 x 5,5 mm, üst kenar loplu veya düzensiz dişli, brahteciklerin sırt yüzeyi düzensiz siğilli nadiren siğilli değildir...……………………………………………………………..Atriplex lehmanniana 2.Gövde 100 cm’ye kadar, yayık veya yatık; yaprak alt ve üst yüzeyi grimsi yeşil renkli; brahtecikler 5-7 x 3-8 mm, üst kenarlar belirgin 3 loplu, orta lop yan loplardan daha uzun, brahteciklerin sırt yüzeyleri 2 siğilli ………………………………………………………………..………………….Atriplex leucoclada Atriplex lehmanniana

Atriplex halimus L.

Doğal

Sarmak

Yayılışı Akdeniz bölgesi ve Güneybatı Avrupa’nın sahil kesimlerinde, İran ve Tanzanya’da yayılış göstermektedir. Ülkemizde ise Marmara bölgesi kıyı kesimlerinden bilinmektedir.

Botanik Özellikleri İsa Başköse

Gövdesi 3 metreye kadar boylanabilen çalılardır. Yaprakları yumurtamsı-eşkenar üçgen şeklinde, gümüş-gri renktedir. Çiçek kurulu terminalde bileşik salkım şeklindedir. Brahtecikleri yuvarlak-yüreksi veya böbrek şeklinde, sırt kısımlarında siğil bulunmaz. Haziran ve ağustos ayları arasında çiçek açmaktadır. Kumul ve taşlık sahil bölgelerinde bulunur (Aellen, 1967a; Yaprak, 2012c). 144

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

Atriplex lehmanniana Bunge

Doğal

Köklü unluca

Yayılışı Rusya, Azerbaycan, Ermenistan, Türkmenistan, İran’ın kuzeyi ve Arap yarımadasının kuzeyinde yayılış göstermektedir. Ülkemizde ise Doğu Anadolu Bölgesinde sadece Erzurum ve Iğdır illerinde yayılışa sahiptir.

Gövdesi 70 cm kadar boylanabilen yarı çalılardır. Gövde tabandan itibaren dallanır ve yayvandır. Gövde epidermis dokusu soyulur. Yapraklar sarmal dizilmiş, dikdörtgenimsi-yumurtamsı veya eşkenar üçgen şeklinde, yaprak üst yüzeyi yeşilimsi farinoz, alt yüzeyi beyaz veya gri renktedir. Çiçekler yaprak koltuklarında çıkan eksen üzerinde kümeler halindedir. Erkek çiçeklerde, çiçek örtüsü 5 segmentlidir. Dişi çiçeklerde, çiçek örtüsü bulunmaz ve sadece iki brahteciklidir. Brahteciklerin sırt kısımlarında düzensiz siğiller bulunur. Haziran ve temmuz aylarında çiçek açmaktadır. Tuzlu bozkırlar ve tuz kaynakları çevresinde yayılış gösterir (Yaprak ve Başköse, 2012).

Atriplex leucoclada Boiss.

İsa Başköse

Botanik Özellikleri

Doğal

Urfa Unlucası

Yayılışı İran, Irak, Suriye, Sina Yarımadası, Mısır, Afganistan, Pakistan ve Kafkasya’da yayılış göstermektedir. Ülkemizde ise Güneydoğu Anadolu Bölgesinde sadece Şanlıurfa ilinde yayılışa sahiptir.

İsa Başköse

Botanik Özellikleri

İsa Başköse

Gövdesi 100 cm kadar boylanabilen alçak çalılardır. Gövde yatık veya dik, beyaz, sarı veya kahverengidir. Yaprakları almaşlı dizilişli, dikdörtgen-yumurtamsı veya eşkenar üçgen şeklinde, yaprak alt ve üst yüzeyi grimsi yeşil renktedir. Çiçek kurulu terminalde veya yaprak koltuklarında başak şeklinde bulunur. Erkek çiçeklerde çiçek örtüsü 5 parçalıdır. Dişi çiçeklerde, çiçek örtüsü bulunmaz ve iki brahteciklidir. Brahtecikler çan şeklinde, sırt kısımları siğilli, bazen siğilli değildir; üst kısımlar belirgin 3 loplu ve orta lob yan loplardan daha uzundur. Haziran ve eylül ayları arasında çiçek açar. Kuru nehir yataklarında, kumul ve tuzlu, killi ve jipsli alanlarda yayılış gösterir (Yaprak, 2012c).

145

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır

Bassia All. Misc. (Ateş Topu)

1.Yapraklar düz, mızraksı ya da düz lanseolat, tek ya da 3 damarlı, çiçek örtüsü meyvede çok kısa kanat şeklinde, bazen bir tüberküle indirgenmiş .………….…....Bassia prostrata 1.Yapraklar yarı silindirik, şeritsi-biz şeklinde, belirsiz ya da tek damarlı, çiçek örtüsü meyvede belirgin zarsı kanat şeklinde de……….……......…………….……… Bassia scoparia

Bassia prostrata (L.) A.J. Scott

İsa Başköse

Avrasya, Afrika ve Kuzey Amerika’da yaklaşık 21 türü bulunur. Tek yıllık otsu ya da çalılardır. Çiçekleri erdişi ya da dişidir ve tek ya da başaksı çiçek durumları üzerinde bulunurlar. Çiçek örtüsü 5 kıvrık parçalı, meyvede çiçek örtüsü diken, siğil benzeri eklentilere ya da zarımsı kanatlara dönüşür. Stamenler 5, stigma 2 adettir. Tohumlar genelde yatık, embriyo halkasaldır (Aellen, 1967b; Yaprak, 2012d).

Doğal

Yatık Ateştopu

Yayılışı

Avrasya ve Kuzey Afrika’da doğal yayılış gösterir. Ülkemizde Orta ve Doğu Anadolu’da doğaldır. Kumlu, kuru tuzlu alanlarda veya dağlık alanların taşlı step topraklarında bulunur.

70 cm’ye kadar, tek gövdeli veya az dallı, hafif tüylü veya birbirine karışmış az çok yumuşak tüylü yarı çalımsılardır. Yapraklar 5-20 mm, şeritsi-mızraksıdan şeritsi-ipliksiye doğrudur. Çiçekler tek veya birkaçı küçük brahtelerin koltuğunda bir aradadır, tabanda tüy halkası içerir. Çiçek örtüsü parçaları az çok sık tüylü, az-çok birleşik, yayılıcı, dilsi şekilli baklavamsı veya yuvarlak kanatlıdır. Stilus kalın, stigma kalın ve biz şeklindedir. Haziran-ağustos aylarında çiçeklenir (Aellen, 1967b; Yaprak, 2012d).

Bassia scoparia (L.) A.J. Scott

İsa Başköse

Botanik Özellikleri

Doğal

Ateştopu

Yayılışı

Botanik Özellikleri

20-150 cm boyunda, genç sürgünleri az-çok yünsü, dallanmış tek yıllıklardır. Yapraklar mızraksıdan şeritsi mızraksıya, düz, tüysüz veya üst kısımda seyrek tüylü; her iki yüzeyde daha sık tüylü, kirpiklidir. Yalancı başaklar uzamış; çiçekler tek veya çiftler halinde, kenarında seyrekten sıka uzun tüylüdür. Çiçek örtüsü ekleri üçgen, dilsi şekilli veya yumurtamsı-baklavamsı şekillidir, genellikle erkek çiçeklerde bulunmaz. Boyuncuk kısa, tepecik ipliksi, uzundur. Haziran-ağustos aylarında çiçeklenir (Aellen, 1967b; Yaprak, 2012d). 146

Ahmet Emre Yaprak

Avrasya’da yayılış gösterir. Ülkemizde Orta ve Doğu Anadolu’da doğaldır. Kültüre alınmış alanlarda ve ekilmemiş boş yerlerde yabancı ot olarak, deniz seviyesinden 1200 m yüksekliğe kadar bulunur.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır

Camphorosma L. (Ezgen)

Ahmet Emre Yaprak

Kuzey Afrika, Güneydoğu Avrupa ve Asya’da yaklaşık 10 türü bulunan kalın köklü, verimsiz sürgünleri kısa, çiçekli sürgünleri daha uzun olan cüce çalılardır. Gövde az çok sık ve yumuşak tüylüdür. Yapraklar almaşlı dizilişli; sert biz şeklinden iğnemsiye doğru; tabanda düzleşmiş, tepeye doğru silindirik; bariz ana damarlı; tedricen brahte şekline geçmiştir. Brahtecikler yoktur. Çiçekler tek, kısa yalancı başaklar içinde çoğunlukla birbirine çok yakın, erdişi veya dişidir. Çiçek örtüsü 4 parçalı, ortanın yukarısına kadar birleşik, serbest noktalar az çok eşit veya karşılıklı iki parça daha uzun, tabanda tüysü veya çıplak, zarımsı yeşil uçludur. Stamenler 4 adettir. Boyuncuk 2-3 adet, uzun, ipliksi, silindirik papillalıdır. Meyve yatık, ters yumurtamsı veya uzamış, diktir. Embriyo yeşil, çengel şeklinden hemen hemen dairemsiye doğrudur (Aellen, 1967c; Yaprak, 2012e). Ülkemizde yalnızca Camphorosma monspeliaca türü doğal olarak bulunur.

Camphorosma monspeliaca L.

Doğal

Ezgen

Yayılışı

Avrasya, Kuzey Afrika ve Urallar’ın güney steplerinde yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

Ahmet Emre Yaprak

Türün Botanik Özellikleri cins ile aynıdır. Ülkemizde iki alttürü kayıtlıdır, bunlar: C. monspeliaca subsp. monspeliaca ve C. monspeliaca subsp. lessingii’dir. Alttürleri için teşhis anahtarı aşağıda verilmiştir (Aellen, 1967c; Yaprak, 2012e). 1.Bitki kafur kokuludur; çiçek kurulundaki büyük başaklar 4-10 mm çapındadır; çiçek örtüsü tabana yakın kısımda hafif sık tüylü, karşılıklı iki parça daha büyük, aşağıya doğru eğilmiş, tohumlar 1,5-2 mm’dir ……………………………. Camphorosma monspeliaca subsp. monspeliaca 1.Bitki genellikle kafur kokulu değildir; çiçek kurulundaki başaklar 2-4 mm çapındadır; tüm çiçek örtüsü tüylü, hemen hemen 4 eşit parçalı, aşağıya doğru eğilmemiş, tohumlar yaklaşık 1 mm kadardır. …………………………...……. Camphorosma monspeliaca subsp. lessingii Camphorosma monspeliaca L. subsp. monspeliaca (Ezgen): Avrasya ve Kuzey Afrika’da yayılış gösterir. Ülkemizde İç ve Doğu Anadolu’da yayılış gösterir. Kumlu ve tuzlu steplerde ve çöllerde bulunur. Haziran-Ağustos aylarında çiçeklenir. Camphorosma monspeliaca L. subsp. lessingii (Litv.) Aellen (Çorakdöşeği): Güneydoğu Avrupa ve Asya’da yetişir. Ülkemizde İç ve Doğu Anadolu’da yayılış gösterir. Tuzlu steplerde, kumlu göl kenarlarında, bulunur. Haziran-Ağustos aylarında çiçeklenir.

147

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

Ahmet Emre Yaprak, İsa Başköse, Ernaz Altundağ Çakır

Cyathobasis Aellen (Onşerefe)

Ahmet Emre Yaprak

Cyathobasis Aellen sadece ülkemizde bulunan ve tek tür ile temsil edilen (monotipik) endemik bir cinstir. Tek türü endemik Cyathobasis fruticulosa (Bunge) Aellen’dır. Gövdelerinin alt kısımları odunsu ve yan dalları 25 cm kadar uzayan çok yıllık çalılardır. Yaprakları karşılıklı dizilişli, 4-5 mm kadar olup taban kısımları kın şeklinde birleşiktir. Brahte ve brahtecikler yapraklara benzer fakat daha kısadır. Çiçek örtüsü 5 segmentli ve brahtelerden kısadır. Segmentlerin üst kısmı bazen silli, alt kısımlarında kahverengi şeritler bulunur. Tohumları dik olup tek tiptir (Aellen, 1967d; Yaprak, 2012f).

Cyathobasis fruticulosa (Bunge) Aellen

Endemik

Onşerefe

Yayılışı

İsa Başköse

Bu tür, ilk olarak Kayseri ili Yeşilhisar ilçesi (eski ismi Karahisar) sınırları içerisinde bulunan Yeşilhisar ovasında tespit edilmiş ve bilim dünyasına tanıtılmıştır. Tip lokalitesi, günümüzde “Sultan Sazlığı Milli Parkı” sınırları içerisindedir. Bu türün, tip lokalitesi dışında Ankara, Konya ve Niğde illerinde tuzcul steplerde yayılışı mevcuttur (Aellen, 1967d; Yaprak, 2012f).

Botanik Özellikleri

Botanik Özellikleri cins tanımıyla aynıdır. Cins adı altında verilen tüm özellikler aynı zamanda türün de özelliğidir.

Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır

Halimione cinsi, dünya üzerinde Avrupa, Akdeniz Havzası, Orta Asya’nın doğu kesimi ve Güney Afrika’da yayılışa sahiptir. Gövdesi gümüş renkli pulsu tüylerle kaplı çok yıllık çalıdır. Gövde genellikle kanatlıdır. Yaprakları karşılıklı dizilmiş, yumurtamsı-spatül şeklinde veya uzamış eliptik şekilde, kalın ya da etli yapıdadır. Çiçek kurulu terminal, başak veya bileşik salkım halinde ve çiçekleri tek eşeylidir. Erkek çiçeklerde, çiçek örtüsü 5 segmentlidir, dişi çiçeklerde çiçek örtüsü yoktur fakat iki birleşik brahteciklidir. Brahtecikler sapsız, bazen de kısa saplıdır (Aellen, 1967e; Yaprak, 2012g). Cinsin ülkemizde H. portulacoides (L.) Aellen ve H. verrucifera (Bieb.) Aellen olmak üzere iki türü bulunmaktadır. 1.Brahtecikler 2,5-5 mm, çan şeklinde ya da üst kısımda üç loblu, orta ve alt kısımlarında 1-6 genellikle silindirik eklentili ya da değil……..…..Halimione portulacoides 1.Brahtecikler az çok 2 mm, yumurtamsı dairesel, tüm yüzeyi küçük küresel siğilimsi eklentilerle kaplı ...........................………………………………Halimione verrucifera 148

Halimione portulacoides

Ahmet Emre Yaprak

Halimione Aellen (Betne)

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

Halimione portulacoides (L.) Aellen

Doğal

Kocakente

Yayılışı

Güney ve Batı Avrupa, Akdeniz Bölgesi ve Kuzey Afrika’da yayılış yapar. Ülkemizde ise Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz kıyılarında doğaldır. Ahmet Emre Yaprak

Botanik Özellikleri

Gövdesi bir metreye kadar boylanabilir. Yaprakları 7 x 1 cm kadar olup eliptik veya mızraksı şekildedir. Çiçekleri yaprak koltuklarındaki yalancı başaklarda tek olarak ya da terminalde yalancı birleşik salkım şeklinde bulunur. Haziran-ağustos aylarında çiçek açar. Tür; kıyılarda, kumsallarda ya da kıyıya yakın tuzcul bataklıklarda, kanal kenarlarında bulunur (Aellen, 1967e; Yaprak, 2012g).

Halimione verrucifera (Bieb.) Aellen

Doğal

Betne

Yayılışı Asya, Güneybatı ve Kuzey Avrupa’da yayılışa sahiptir. Ülkemizde ise Marmara, İç Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgelerinde doğaldır.

Ahmet Emre Yaprak

Botanik Özellikleri Gövdeleri 50 cm’ye kadar boylanabilen çalılardır. Yaprakları yuvarlak-yumurtamsı veya eşkenar üçgen şeklindedir. Çiçek kurulu terminalde ve birleşik salkım şeklindedir. Brahtecikleri yuvarlak, üç loplu, loplar üzerinde yoğun olarak küresel ya da silindirik siğiller bulunur. Haziran-ağustos aylarında çiçek açar. Tür, kumul ve tuzlu steplerde yayılış göstermektedir (Aellen, 1967e; Yaprak, 2012g).

Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır

Halocnemum M.Bieb. (Çuvan)

1.Mavimsi yeşil-sarı renkli kısa çalı ve yarı çalılar, çoğunlukla 0,2–0,6 m boyunda, başaklar silindirik şekilde ve eşit boyda değil, tohum yüzeyi hafif papillalı..............Halocnemum strobilaceum 1.Açık sarı-yeşil renkli boylu çalılar, çoğunlukla 0,7–1,5 m boyunda, başaklar küresel ve yaklaşık eşit boyda, tohum yüzeyi sırt boyunca belirgin papillalı........................Halocnemum yurdakulolii

İsa Başköse

Avrasya ve Kuzey Afrika’da doğal yayılış gösteren geniş yayılışlı bir tür ve ülkemize endemik bir tür olmak üzere dünyada toplam iki türle temsil edilir. Çalı formunda, tuzcul, etlenmiş ve eklemli gövdeli bitkilerdir. Dipten itibaren çok dallanmış ve yeşil-sarı renklerdedir. Yaprakları pulsudur. Çiçekler pulsu zıt yöne bakan brahtelerin koltuğunda iki ya da üçlü kümeler halindedir. Çevre yaprakları üç lopludur, loplar orta noktanın altına kadar bileşiktir. Stamen bir, stigma iki adet ve biz şeklindedir. Embriyo yarı halkasaldır (Yaprak, 2012h).

Halocnemum strobilaceum 149

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

Halocnemum strobilaceum (Pall.) M.Bieb.

Doğal

Çuvan

Yayılışı

Avrasya ve Kuzey Afrika’da doğal yayılış gösterir. Ülkemizde Karadeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgesi dışında yayılış gösterir. Tuzlu bataklık ve steplerde bulunur. Ağustos ayında çiçeklenir.

60 cm’ye kadar, çok dallı, tüysüz, etlenmiş eklemli gövdeli mavimsi yeşil-sarı renkli çalı ve yarı çalılardır. Dipten itibaren çok dallanmış ve yeşil-sarı renklerdedir. Bazen kış aylarında kırmızı renk alır. Yaprakları pulsudur. Başaklar silindirik şekilde ve üst kısımdakiler kısa alt kısma doğru uzun olacak şekilde konik olarak sıralanmışlardır. Çiçekler pulsu zıt yöne bakan brahtelerin koltuğunda iki ya da üçlü kümeler halindedir. Çevre yaprakları üç lopludur, loplar orta noktanın altına kadar bileşiktir. Stamen bir, stigma iki adet ve biz şeklindedir. Tohum kahverengidir ve yüzeyi hafif papillalıdır. Embriyo yarı halkasaldır (Yaprak, 2012h).

Halocnemum yurdakulolii Yaprak

İsa Başköse

Botanik Özellikleri

Endemik

Boylu Çuvan

Yayılışı

Botanik Özellikleri

1,5 m’ye kadar, çok dallı, tüysüz, sukulent eklemli gövdeli açık sarı-yeşil renkli çalılardır. Yaprakları pulsudur. Başaklar küresel şekilde ve tümü yaklaşık eşit boyda olarak sıralanmışlardır. Çiçekler pulsu zıt yöne bakan brahtelerin koltuğunda iki ya da üçlü kümeler halindedir. Periant üç lopludur, loplar orta noktanın altına kadar bileşiktir. Stamen bir stigma iki adet ve biz şeklindedir. Tohum kahverengidir ve sırt yüzeyi hafif papillalıdır. Embriyo yarı halkasaldır (Yaprak ve Kadereit, 2008; Yaprak, 2012h).

Ahmet Emre Yaprak

Ülkemize endemiktir. Türkiye’de Mersin, Silifke Göksu Deltasında doğal yayılış gösterir. Ağustos-Eylül aylarında çiçeklenir.

Rusya’nın güneyi, Güneybatı ve Orta Asya’da yayılış gösteren tuzcul, sukulent çalı veya küçük ağaççıklardır. Monotipik bir cinstir. 3,5 m kadar boylanabilen dik, gövdesi dallanmış çalı veya küçük ağaçlardır. En uçtaki dallar eklemli, donuk mavimsi ve etlenmiştir Yaprakları karşılıklı dizilişli, birleşik, gelişmemiş pulsu ayalıdır. Çiçek kurulu başaktır; karşılıklı koltuklarda simoz 3 çiçekli, serbest brahtelidir. Çiçekler serbest, brahtecik yoktur; erdişidir. Çiçek örtüsü parçaları 3 adet ve birleşmiştir. Stamen önde ve tektir. Stilus 2-3 çentikli stigmalıdır. Ülkemizde yetişen tek türü: H. belangeriana’dır.

150

Ahmet Emre Yaprak

Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır

Halostachys Schrenk (Şahsevdi)

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

Halostachys belangeriana (Moq.) Botsch.

Doğal

Şahsevdi

Yayılışı

Rusya’nın güneyi, Güneybatı ve Orta Asya’da, İran’da yayılış gösterir. Ülkemizde yalnızca Iğdır’dan kayıtlıdır. İran-Turan elementidir. Tuzcul steplerde yayılış gösterir. Ağustos ayında çiçeklenir.

Halothamnus Jaub. & Spach (Cimel) Güney Batı ve Orta Asya ile Kuzey Doğu Afrika’da yayılış gösteren 23 türle temsil edilir. Gövde ve yaprakları tüysüz veya sert tüylü çalı, yarı çalımsı veya tek yıllıklardır. Dallar çiçek kurulu ile sonlanır. Yapraklar almaşlı dizilişli, sapsız veya hafifçe aşağı doğru ilerleyici, tam, bazen etli, yarı silindirik veya düz, koltukta sıklıkla kısa kıvrılmış tüy kümelidir. Çiçek kurulu gevşek, uzun başak veya birleşik salkımsı, brahtelerin koltuğundan sapsız tek çiçekler, 2 brahteciklidir. Brahteler alt kısımda yaprak benzeri, üst kısımda daha küçük, brahtecikler kadar ve pulsudur. Brahtecikler genellikle pulsu, tabanda genişlemiş ve sıklıkla zarımsı kenarlıdır. Çiçekler erdişidir. Tepaller dik, tabanda bazen hafifçe birleşik, hemen hemen eşit uzunlukta, dışta daha geniş, üstte enine çizgili, yeşil üçgen lekeli ve geniş zarımsı kenarlıdır. Stamenler 5, taç üzerinde; sapçık şerit şeklinde, etli ovaryum altı tabladan yükselir; anterler dikdörtgenimsiden oksuya, yarıya kadar bölünmüş, küçük düz eklidir. Meyveli çiçek örtüsü 5-kanatlı; kanatlar yatay, birbirinin üstünü örtecek şekilde, zarımsı, ışınsal damarlı, dıştaki içtekine göre daha genişçedir (Freitag ve ark, 2009; Yaprak, 2012i). Ülkemizde iki türle temsil edilir: bunlar: H. glaucus ve H. hierochunticus türleridir. Türlere ait tanı anahtarı (Freitag ve ark, 2009) aşağıda verilmiştir. 1.Bitki yarı çalımsı, 20-100 cm boyunda, gevşek dallı, düzensiz şekilli; kanatların üzerindeki tepaller omurgalı değil ....………………………………………...............……Halothamnus glaucus 1.Bitki tek yıllık, 20-50 cm boyunda, sık dallı, küremsi şekilli; kanatların üzerindeki tepaller bariz omurgalı ...……………….…………………………….Halothamnus hierochunticus

151

Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır

Halothamnus glaucus

İsa Başköse

Ahmet Emre Yaprak

Monotipik bir cins olduğundan cins başlığı altında verilen tüm özellikler aynı zamanda türün özelliğidir.

Ahmet Emre Yaprak

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

Halothamnus glaucus (M.Bieb.) Botsch.

Doğal

Boz Cimel

Yayılışı Transkafkasya, İran ve Türkiye’de doğal olarak yetişir. Ülkemizden Kars, Iğdır, Ağrı, Kayseri yörelerinden kayıtlıdır. Steplerde, aşınmış yamaçlarda, tuzlu topraklarda, 8501500 m yüksekliklerde yetişir.

20-70 (100) cm boyunda, dik tüysüz yarı çalımsılardır. Gövde gevşek dallı; dallar yükselici, gençken donuk mavimsi, çizgili daha sonra gri kabukludur. Yapraklar yayılıcı, hafifçe aşağıya dönük, yarı silindiriktir. Alttaki yapraklar şeritsi, üsttekiler daha kısa, şeritsi-mızraksıdır. Alttaki çiçeklerin brahteleri yapraklara benzer, tabanda genişlemiş ve zarımsı kenarlı, üsttekiler pulsu, mızraksı-yumurtamsıdan üçgen yumurtamsıya, çiçek örtüsü ve brahteciklerden daha kısadır. Üstteki daha kısa ve tabanda daima daha genişlemiş, geniş zarımsı kenarlılar hariç brahtecikler, brahtelere benzerdir. Tepaller mızraksı yumurtamsıdan üçgenimsi yumurtamsıdır. Filamentler tablanın dış kısmından yükselir. Anterler 2,4-3,1 mm uzunluğundadır ve 0,1-0,3 mm uzunluğunda ek içerirler. Tabla kısa, stamenler arası loplar içerir. Ovaryum-stilus kompleksi çiçeklenme aşamasında yumurtamsı, meyvede ise tohum taşıyıcı disk şekilli alt kısım ve konik üst kısım olmak üzere bariz iki kısma ayrılır. Stigma uçta yuvarlak dişlidir. Meyve kanatlı ve heterokarpiktir (Freitag ve ark, 2009; Yaprak, 2012i).

Halothamnus hierochunticus (Bornm.) Botsch.

İsa Başköse

Botanik Özellikleri

Doğal

Cimel

Yayılışı İsrail, İran, Türkiye’de yetişir. Ülkemizde Şanlıurfa yöresinden kayıtlıdır. Tuzlu, kalkerli, alüviyal topraklarda yetişir.

Tek yıllık, tabandan zengin ve yayık dallı, yarı küremsiden küremsiye, 20-40 (50) cm, kuruduğunda rüzgârla yuvarlanan bir bitkidir. Dallar yükselici, gençken donuk mavimsi, sık papillalı veya sert tüylüdür. Yapraklar yayılıcıdan geriye kıvrığa, gövdeden uzak, çabuk düşücü, yarı silindirik, tepede birden daralmış, alttaki şeritsi, üsttekiler mızraksıdan üçgenedir. Brahteler pulsu, tabanda genişlemiş ve zarımsı kenarlı, alttakiler mızraksı üçgen, üsttekiler genişçe yumurtamsı-üçgen, tepesi küçük sert uçlu, brahtecikler ve çiçek örtüsü kadardır. Brahtecikler brahtelere benzer fakat tabanda geniş zarımsı kenarlıdır. Tepaller üçgen, uç kısımda dar üçgen yeşil lekeli ve zarımsı kenarlıdır. Filamentler tablanın kenarından yükselir. Anterler üçgen uçludur. Tabla stamenler arası loplar içermez. Ovaryum-stilus kompleksi çiçeklenme aşamasında konikten yumurtamsıya, meyvede ise yarı küremsi kısma ayrılır. Stigma uçta dişlidir. Meyve kanatlı ve bariz heterokarpiktir (Freitag ve ark, 2009; Yaprak, 2012i). 152

Mehmet Çiçek

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

Ahmet Emre Yaprak, İsa Başköse, Ernaz Altundağ Çakır

Hammada Iljin (Hamada)

İsa Başköse

Kuzey Afrika, İspanya, Ürdün, Suriye, Filistin, İsrail, Lübnan ve Türkiye’de yetişen 5 türle temsil edilen karşılıklı eklemli dallı, çalı, yarı çalımsı veya çok yıllık, otsu çalımsı tuzcul veya kurakçıl bitkilerdir. Yapraklar karşılıklı, biz veya pula benzer, eklemlerin uç kısmında sıklıkla üçgen uçlara indirgenmiştir. Çiçek kurulu başak veya birleşik salkımdır. Brahtecikler 1-2 adettir. Çiçekler küçük, koltukta, erdişi ve 5 parçalıdır. Çiçek örtüsü parçaları serbest, ± kavuzsu, meyve parçaları yatay kanatlıdır. Verimsiz stamenler 5, kalın, guddeli-papillalıdır. Stamenler 5; anterler ek içermez veya çok hafif küçük bir ek taşırlar. Stigma kısa; stilus 2-3 parçalıdır. Meyve çiçek örtüsü parçalarını içerir; tohumlar yatay, embriyo helisel yay şeklinde kıvrılmıştır (Yaprak, 2012j). Ülkemizde yetişen tek türü: H. ramosissima’dır.

Hammada ramosissima (Eig) Iljin

Doğal

Hamada

Yayılışı Suriye, Filistin, Ürdün, İsrail, Lübnan ve Türkiye’de yayılış gösterir. İran Turan elementidir. Ülkemizde sadece Malatya’dan kayıtlıdır. Steplerde yetişir. Ağustos-Eylül aylarında çiçeklenir.

Botanik Özellikleri

İsa Başköse

Çıplak veya çok küçük papillalı, sadece tabanda odunsu, çok yıllık otsulardır. 40-60 cm boyunda, tamamı tabandan yükselen, dik, silindirik, ilk başta yeşilden donuk mavimsiye, daha sonra sarı veya kahverengimsi-sarıya dönen fakat siyaha dönmeyen gövdelere sahiptirler. Yapraklar mızraksı veya üçgen pulsuya indirgenmiş, 1,5-2 mm, düğümlerde birleşmiş ve bir çanak oluşturmuş, ince uzun yumuşak tüylüdür. Birleşik salkım 30 x 20 cm’ye kadar, genişçe piramitsi; yan dallar 10 cm veya daha fazladır. Çiçekler genellikle tek; brahtecikler 2 adettir. Çiçek örtüsü hemen hemen küremsidir. Stamenler 5 tanedir ve 5 tane genişçe yumurtamsı papillalı verimsiz stamenlerle sıralanır. Meyve, kanadı içerecek şekilde 7-10 mm çapında; kanatlar genişçe yumurtamsı, 2-3,5 mm, tam ve kahverengimsidir (Yaprak, 2012).

Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır

Batı ve Orta Asya’da yayılış gösteren beş türü vardır. Tuzcul küçük çalılardır. Yapraklar silindirimsi ya da indirgenmişlerdir. Çiçekler iki eşeyli ya da dişidir, üçlü olarak spiral şekilde dizilmiş braktelerin koltuklarına gömülü olarak bulunurlar. Periant dört parçalıdır ve uca kadar bileşiktir ve uçta dar kanatsı bir kenarla sonlanır, meyvede süngerimsidir. Stamenler ve stigma 2 adettir. Meyve membransıdır, tohum dik embriyo halkasal ya da at nalı şeklindedir (Yaprak, 2012k). Kitapya yer alan iki türüne ait anahtar aşağıda verilmiştir: 1. Yapraklar indirgenmiş belirsiz etli kabarcıklar şeklinde ve gövdeye sarılmış ............................................................................................................................ Kalidium caspicum 1.Yapraklar konik ve belirgin şekilde gövdeden ayrık................................... Kalidium wagenitzii 153

Kalidium wagenitzii

Ahmet Emre Yaprak

Kalidium Moq. (Çorakgülü)

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

Kalidium caspicum (L.) Ung.-Sternb.

Doğal

Çoraksarısı

Yayılışı Orta Asya, Kafkasya ve Türkiye’nin doğusunda yayılış gösterir. Ülkemizde sadece Iğdır’daki tuzlu steplerde bulunur. Ağustos ayında çiçeklenir.

Botanik Özellikleri Ahmet Emre Yaprak

1 m’ye kadar boylanan, kalın ana gövdeli, etlenmiş eklemli gövdeli grimsi-yeşil renkli çalılardır. Yaprakları kısa, sapsız, etli ve gövdeye sarılıdır. Başaklar dalların uç kısımlarında, silindirik şekilde bulunur 5-12 mm uzunluğundadır. Çiçek çevre yaprağı segmentleri birleşiktir ve meyve yumurtamsıdır. Tohum yüzeyi düzdür (Yaprak, 2012k).

Kalidium wagenitzii (Aellen ) Freitag & G.Kadereit

Endemik

Çorakgülü

Yayılışı Ülkemize endemiktir. Türkiye’de Aksaray ilinde doğal yayılış gösterir. Ağustos ayında çiçeklenir.

Botanik Özellikleri Ahmet Emre Yaprak

50 cm’ye kadar boylanan, ince etlenmiş eklemli gövdeli grimsi-yeşil renkli çalılardır. Yaprakları almaşlı dizilmiş, etli, yaklaşık 1 cm uzunluğunda ve koniktir. Brahteler yapraklarla benzer fakat daha kısadır. Başaklar dalların uç kısımlarında, silindirik şekilde bulunur 4-12 cm uzunluğundadır. Çiçek çevre yaprak segmentleri birleşiktir ve üst kısımları tabak şeklidedir. Tohum yüzeyi pürtüklüdür (Yaprak, 2012k).

Krascheninnikovia Güldenst. (Fırçasirken)

Ahmet Emre Yaprak

Gövdesi yoğun yıldızımsı tüylerle kaplı, tek evcikli, çok yıllık çalılardır. Yaprakları mızraksı, eliptik veya yumurta şeklindedir. Çiçekleri demetler halindedir. Erkek çiçeklerin zarsı çiçek örtüsü 4 segmentlidir. Dişi çiçekler, çiçek örtüsünden yoksun ve 3 adet yıldızımsı tüylü brahteciklerden meydana gelir. Tohumları dik, embriyo yeşil ve at nalı şeklindedir (Aellen, 1967f; Yaprak, 2012l). Ülkemizde sadece Krascheninnikovia ceratoides (L.) Güldenst. türü bulunur.

Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır

154

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

Krascheninnikovia ceratoides (L.) Güldenst.

Doğal

Firçasirken

Yayılışı Güney, Orta ve Güneydoğu Avrupa ve Asya’da yayılış göstermektedir. Ülkemizde ise İç ve Doğu Anadolu Bölgesi’nde yayılışa sahiptir.

Botanik Özellikleri Ahmet Emre Yaprak

Gövdesi 1,5 m’ye kadar boylanan çalılardır. Gövde yünsü, gri veya kırmızımsı-kahverengi tüylerle kaplıdır. Yaprakları şeritsi-dikdörtgenimsi veya mızraksı ve kısa saplıdır. Çiçekleri yoğun yumuşak, yünsü tüylüdür. Brahtecikler meyvede 3 mm kadar ve ters yumurta şeklindedir. Temmuz ve Ağustos aylarında çiçek açmaktadır. Tür, taşlı ve çakıllı, hafif tuzlu steplerde yayılış göstermektedir (Aellen, 1967f; Yaprak, 2012l).

Buraya fotoğraf gelecek Ahmet Emre Yaprak

Akdeniz çevresi, Batı ve Orta Asya’da beş türle temsil edilir. Tüylü veya tüysüz dikenli çalı veya otlardır. Yapraklar almaşlı, ipliksidir. Çiçekler 2 brahtecikli, koltukta, tek veya yoğundur. Çiçek örtüsü parçaları 5 adet, hemen hemen tabana kadar serbesttir, her biri sırt kısmında meyvede enine tek kanatlıdır. Stamenler 5, tepecik 2 tanedir. Meyve düşey, eksene doğru basık paraleldir (Aellen, 1967g; Yaprak, 2012m). Ülkemizde yetişen 5 türü vardır; N. cadmea, N. major, N. tournefortii, N. minuta, N. mucronata. N. minuta ve N. major tek yıllıktır. Bu kitapta sadece çok yıllık türlerden en yaygın olanı N. mucronata’ya yer verilmiştir.

Noaea mucronata (Forssk.) Acsh. & Schweinf. subsp. mucronata Hölmezotu

Ahmet Emre Yaprak

Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır

Noaea MOQ. (Hölmezotu)

Doğal

Yayılışı Kuzey Afrika, Kafkasya’dan Orta Asya’ya kadar yayılır. Ülkemizin neredeyse tamamında yayılır. Kumlu ve taşlı steplerde, 500-2000 m yükseklikler arasında yetişir. Mayıs-temmuz aylarında çiçeklenir.

Dalları genellikle 1 mm’ye varan iğne uçlu, tüysüz, papillalı veya kıllı, çok sayıda kısa, yayılıcı dallanmış çok yıllık tuzcul ve kurakçıl çalılardır. Yapraklar 10-25 x 5 mm boyutunda, tabanda yumurtamsı, üstte bizli veya şeritsi ipliksidir. Brahte ve brahtecikler dar yumurtamsı, sertleşmiş, çiçeklerden daha kısa veya çiçeklere hemen hemen yetişirler. Çiçek örtüsü 3-4 mm, tüysüz, segmentler kanatlı, kanat tam veya kemirilmiş kenarlıdır. Stillus uzamış ve kalındır (Aellen, 1967g; Yaprak, 2012m). 155

Ahmet Emre Yaprak

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

Ahmet Emre Yaprak, Mehmet Çiçek, İsa Başköse, Ernaz Altundağ Çakır

Salsola L. (Soda otu)

Avrupa, Asya ve Kuzey Afrika’da doğal yayılış gösteren yaklaşık 116 türü vardır. Büyük bir kısmı tuzcul olan çok ya da tek yıllık otsu ve çalımsılardır. Yaprakları almaşık ya da karşılıklı dizilişlidir. Çiçekleri tek ya da küme halinde brahteciklerin karşılığında bulunur. Çevre yaprak 4-5 loplu ve kanatlıdır. Stamenler 5 ya da az, anterler doğrusal ya da oval ve genellikle farklı şekillerde eklere sahiptir Stigmalar 2-3 adet meyve zarsı ya da etlidir. Tohum çoğunlukla yatık, embriyo düzlemsel spiral ya da konik spiraldir (Aellen, 1967h; Freitag, 2000; Yaprak, 2012n). Odunsu ve yarı odunsu 6 türüne ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1.Çiçeklerde iyi gelişmiş nektar tablası, küremsi verimsiz stamenler ve yaprak tabanında derimsi yastıkçıklar bulunur........................Salsola cyrenaica subsp. antalyensis 1. Çiçeklerde iyi gelişmiş nektar tablası, küremsi verimsiz stamenler ve yaprak tabanında derimsi yastıkçıklar bulunmaz. 2. Yapraklar ve brahteler kambur değil; tepallerin arka kısmı yeşil izli değil, anter eklentileri büyük, en azından en azından tekaların üçte biri uzunluğunda 3. Bitki düz uzun ve kıvırcık tüylerle kaplı, yapraklar halkasal, periant segmentleri kanatların üstünde tüylü ……………..……..........................Salsola boissierii 3. Bitki sadece kıvırcık tüylerle kaplı, yapraklar düzlemsel, çevre yaprak segmentleri tüysüz ...........................................................................................Salsola turcica 2. Yapraklar ve brahteler tabana yakın kısımlarında belirgin kambur; tepallerin arka kısmı yeşil izli, anter eklentileri kısa ya da yok 4. Basit tüylerle beraber, 2 yatık kollu tüylerle kaplı, anter eklentileri en azından 0,3 mm uzunluğunda...................................................................Salsola verrucosa 4. Bitkide 2 yatık kollu tüyler bulunmaz, anter eklentileri en azından 0,2 mm’den kısa. 5. Bitkiyi kaplayan tüyler yumuşak……………………………………………………………………………………………………………Salsola dendroides 5. Bitkiyi kaplayan tüyler dikencik şeklinde ya da dallı…………………………………………………………………………………………..Salsola laricina

Salsola boissieri Botsch subsp. boissieri

Doğal

Boz soda

Yayılışı Kuzey Afrika, Kafkasya’dan Orta Asya’ya kadar yayılış gösterir. Ülkemizin neredeyse tamamında yayılır. Kumlu ve taşlı steplerde, 500-2000 m yükseklikler arasında yetişir. Mayıs-temmuz aylarında çiçeklenir.

Botanik Özellikleri

İsa Başköse

Dalları genellikle 1 mm’ye varan iğne uçlu, tüysüz, papillalı veya kıllı, çok sayıda kısa, yayılıcı dallanmış çok yıllık tuzcul ve kurakçıl çalılardır. Yapraklar 10-25 x 5 mm boyutunda, tabanda yumurtamsı, üstte bizli veya şeritsi ipliksidir. Brahte ve brahtecikler dar yumurtamsı, sertleşmiş, çiçeklerden daha kısa veya çiçeklere hemen hemen yetişirler. Çiçek örtüsü 3-4 mm, tüysüz, segmentler kanatlı, kanat tam veya kemirilmiş kenarlıdır. Stillus uzamış ve kalındır (Aellen, 1967g; Yaprak, 2012m).

156

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

Salsola cyrenaica (Maire & Weiller) Brullo subsp. antalyensis Freitag & H.Duman

Endemik

(Sahil sodaotu)

Yayılışı Ülkemize endemik bir alttürdür ve sadece Antalya-Demre’de denize bakan yamaçlarda bulunur. Eylül-ekim aylarında çiçeklenir.

Botanik Özellikleri

Mehmet Çiçek

1,5 m’ye kadar boylanan yoğun çalılar. Genç kısımlar papillalıdır, brahtelerde yoğunlaşan uzun kıvrık beyaz tüyler dışında tüy bulunmaz. Alt kısımdan itibaren yoğun dallanma gösterir. Yapraklar silindirimsi, etli, doğrusal ya da beyzbol sopası şeklinde ve sapsızdır. Brahteler yapraklara benzer fakat daha kısa ve daha çok beyzbol sopası şekillidir. Çiçek durumları 1-3’lü kümeler halinde ikincil brahtelerin ve etli kukuletamsı brahteciklerin arasında bulunur. Çiçekler küremsi ila yumurtamsı şekildedir. Çevre yaprak parçaları ters yumurtamsı ve kukuletamsıdır. Anterler küçük üçgen eklidir. Meyve yatay ve kahverengidir. Embriyo zemberek şeklindedir (Aellen, 1967h; Freitag ve Duman, 2000; Yaprak, 2012n).

Salsola dendroides Pall.

Doğal

Çalı soda

Yayılışı Orta Asya, Kafkasya, İran ve Türkiye’nin Doğusunda yayılış gösterir. Ülkemizde sadece Iğdır’da bulunur. Tuzlu steplerde bulunur. Temmuz-ağustos aylarında çiçeklenir.

Botanik Özellikleri

Ahmet Emre Yaprak

Ahmet Emre Yaprak

Tolga Ok

1,5 m’ye kadar boylanabilen tuzcul çalılar. Çok sayıda uzun dalları bulunur ve bu dallar uçta bileşik salkım benzer şekilde dallanmışlardır. Gövde çok sayıda kıvırcık ve düz uzun tüylerle kaplıdır. Yapraklar 2-5 mm uzunlukta yarı dairemsi ve küt uçludur. Brahteler kısa etli ve yumurtamsı-üçgenimsi şekillidir. Brahtecikler az çok dairemsidir ve çiçeklerden kısadır. Çiçek çevre yaprak segmentleri kısa etli ve yumurtamsı-üçgenimsi şekillidir. Anterler dardır ve noktalı konnektif eklentilidir. Stilus 1 mm, stigmalar 0,5 mm’dir ve kurdele şekilli ve kısa papillalıdır (Aellen, 1967h; Yaprak, 2012n).

157

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

Salsola laricina Pall.

Doğal

Kel sodaotu

Yayılışı Rusya, Kafkasya ve Türkiye de yayılış gösterir. Ülkemizde İç Anadolu’da yayılış gösterir. Tuzlu steplerde bulunur. Ağustos ayında çiçeklenir.

Botanik Özellikleri Ahmet Emre Yaprak

60 cm’ye kadar boylanabilen tabanda belirgin odunsu tuzcul çalılar. Odunsu dalların üzerinde yoğunlaşmış kısa dallar bulunur. Yapraklar doğrusal, yarı halkasal ve küt uçludur. Çiçekler uçta, uzayan başaklarda bulunur. Brahteler uzun yarı halkasal küt uçludur ve arka yüzü omurgalıdır. Brahtecikler brahtelere benzer. Çevre yaprak segmentleri uzun yumurtamsı, kalın zarsı, açık sarı renkte ve ortada yeşil noktalıdır. Kanatlar tabanda daralır (Aellen, 1967h; Yaprak, 2012n).

Salsola turcica Yıld.

Endemik

Hoş soda

Yayılışı Ülkemize endemik bir türdür ve sadece Eskişehir’de jipsli yamaçlarda bulunur. Temmuz-ağustos aylarında çiçeklenir. Ahmet Emre Yaprak

Botanik Özellikleri Tabanda çok odunsu gövdeli 25 cm ye kadar boylanan jipsli alanlarda yayılan çalılardır. Gövde kıvırcık tüylerle kaplıdır. Yaprakları 2- 10 mm uzunluğunda ve düzlemseldir. Çiçek çevre yaprak segmentleri yelpaze şeklinde ve tüysüzdür. Stilus 1 mm boyundadır (Aellen, 1967h; Yaprak, 2012n).

Salsola verrucosa M. Bieb.

Doğal

Tokalı Sodaotu

Yayılışı

Botanik Özellikleri 20 cm’ye kadar boylanan tabanda belirgin odunsu çalılardır. Çok sayıda dik tek yıllık dallar bulundurur ve bu dallar uç kısımlarda konik çiçek durumlarına dönüşür. Yapraklar üçgenimsi-biz şekli arası şekilde ve 3 mm’den kısa, tabanda hafif genişlemiş ve kamburdur. Brahteler yumurtamsı ve sırt kısmında hafif dışbükeydir. Brahtecikler pulsu, kukuletamsı ve halkasaldır. Çevre yaprak segmentleri yumurtamsı şekillidir. Anterler mızraksı eklentilidir (Aellen, 1967h; Yaprak, 2012n). 158

Ahmet Emre Yaprak

Orta Asya, Kafkasya ve Türkiye’nin Doğusunda yayılış gösterir. Ülkemizde sadece Iğdır çevresinde tuzlu steplerde bulunur. Ağustos ayında çiçeklenir.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

Sarcocornia A.J.Scott (Koca Geren)

Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır

Sarcocornia obclavata Yaprak Diri geren

Ahmet Emre Yaprak

Sarcocornia perennis

Avrupa ve Güney Batı Asya’nın denize yakın kısımları ile Kuzey ve Güney Afrika, Amerika ve Avustralya’da yayılış gösteren 20 kadar türle temsil edilir. Kısa, yerde sürünücü ya da dik, etlenmiş, artikulat gövdeli çalılardır. Yaprakları karşılıklı diziliştedir ve küçük zarsı etli yapılara indirgenmiştir. Çiçek kurulu başak şeklindedir, 3–12 çiçekli simler gövdeye gömülmüş durumda bulunurlar. Çiçekler iki eşeyli ya da poligam, nadiren pistilatdır. Stamenler 1 ya da 2 adet, çevre yaprak tüpü 3 ya da 4 loblu, zarsıdır. Testa zarsı kıvrık ya da konik tüylerle kaplı ya da papillozdur, endosperm bulunmaz; embriyo ikiye katlanmış durumda bulunur (Yaprak, 2012o). Ülkemizde iki türü vardır: 1.Bitki sürünücü toprak altı gövdeli, yeşil-kızıl renklerde; üçlü sim üreyimli segmentin üst sınırına kadar uzanır..........................................................................Sarcocornia perennis 1.Bitki dik-yükselici, mavimsi yeşil; Üçlü sim üreyimli segmentin üst sınırına erişemez. ...................................................................................................................Sarcocornia obclavata

Endemik

Yayılışı Ülkemizin Akdeniz ve Ege kıyılarında yayılış gösterir.

Çok yıllık, dik ya da yükselici 1 m’ye kadar uzayabilen çalılardır. Mavimsi yeşil bir renktedir.. Her bir sim’in çiçekleri segmentteki üç parçalı kuyucuklarda gömülüdür. Alt üreyimli segmentler ters yumurta şekillidir. Çiçekler segmentin üst sınırına kadar ulaşamazlar. Tohum yeşilimsi kahverengi ya da grimsi, testa ince zarsı ve kıvrık tüylerle kaplıdır (Yaprak, 2012p).

Sarcocornia perennis (Mill.) A.J.Scott Koca geren

Ahmet Emre Yaprak

Botanik Özellikleri

Doğal

Yayılışı Tüm Akdeniz kıyıları, Portekiz, Fas, İspanya ve Fransa’nın Atlantik kıyıları, İngiltere ve İrlanda’nın güney kıyılarında yayılış gösterir. Ülkemizde Akdeniz, Ege, Marmara, Karadeniz kıyılarında ve kıyıya yakın tuzlu habitatlarda bulunur.

Çok yıllık, sürünücü yeraltı gövdeli çalılardır, Bazen toprak yüzeyinde halı gibi yayılır, bazen de 70-80 cm uzunluğunda çalı kümeleri oluştururlar. Renkleri yaz başında yeşildir sonraları turuncu ve kırmızı ya döner. Üçlü simler üreyimli segmente tamamıyla gömülü ve birleşiktir. Her bir sim’in çiçekleri segmentteki üç parçalı kuyucuklarda gömülüdür. Çiçekler az çok segmentin üst sınırına kadar ulaşırlar. Tohum yeşilimsi kahverengi ya da grimsi renktedir, testa ince zarsı ve kıvrık tüylerle kaplıdır (Yaprak, 2012o). 159

Ahmet Emre Yaprak

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A M A R A N T H AC E A E

Ahmet Emre Yaprak, Ernaz Altundağ Çakır

Suaeda L. (Cirimotu)

Ahmet Emre Yaprak

Tek veya çok yıllık, tüysüz veya en azından genç sürgünleri kılsı tüylü bitkilerdir. Yapraklar şeritsiden mızraksıya, sivri ile yuvarlaktan sivriye kadar değişik şekillerdedir ve uçta sıklıkla iğnemsidir. Çiçekler 3 küçük zarımsı brahtecikli, tek veya yaprak koltuklarında kümelenmiş veya brahtenin sapına birleşmiş, 5 çiçek örtülü erdişi, 5 stamenli ve 2-3 boyuncukludur. Meyve düşey veya yataydır. Tohumları koyu kahverengi, sert kabuklu, düz ve daha açık renkli, ince kabuklu olmak üzere iki çeşitlidir (Aellen, 1967i; Yaprak, 2012q). Ülkemizde 9 türü bulunur. Çalı şeklindeki tek türü S. microphylla olduğu için kitapta bu türe yer verilmiştir.

Suaeda microphylla Pall.

Doğal

İnce Cirim

Yayılışı Kafkasya, Suriye, İran ve Orta Asya’da yayılış gösterir. İran-Turan elementidir. Ülkemizde sadece Iğdır’dan kayıtlıdır. Kumlu ve tuzlu steplerde bulunur. Haziran- ağustos aylarında çiçeklenir.

Botanik Özellikleri

Ahmet Emre Yaprak

Küçük, grimsi-yeşil renkli, zengin dallanma gösteren çalılardır. Gövde kısa kılsı tüylüdür. Yapraklar enine kesitte yarım daire şeklinde, etli, küçük ve dar, kıvrıktır. Çiçek kurulu dar piramitsi, dallanmıştır. Çiçekler 1-3’lü gruplar halinde (genellikle 1 tanesi gelişir) küremsi, parçaları yuvarlaktır. Tohumlar parlak, belirgin düzleşmiş, yatay veya düşeydir. Stigma 3’lü olup sıklıkla papillalıdır (Aellen, 1967i; Yaprak, 2012q).

160

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A N AC A R D I AC E A E

ANACARDIACEAE

Cotinus Adans. (Boyacı sumakları)

Nurgül Karlıoğlu

Ünal Akkemik

Dünya üzerinde iki türü olup biri Amerika, diğeri de Avrupa ve Asya’da yayılış gösterir. Çalı formunda ya da ağaç şeklinde kışın yaprağını döken odunsu bitkilerdir. Yaprakları çok sıralı sarmal dizilmiş, basit ve oval şekillidir. Yaprak boyları 3-14 cm’dir. Çiçekleri terminal, bileşik salkımlar halinde kurul oluşturur ve görseldir. Çiçek kurulu boyu 30 cm’ye kadar çıkar. Çiçek açtığında bulutsu bir görünümü vardır. Meyve içinde tek tohum bulunan drupadır (Kayacık, 1982). Ülkemizde tek türü doğal olup aynı zamanda park ve bahçelerde sıklıkla süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir.

Pistacia atlantica

Ünal Akkemik

Ağaç ve çalı formunda bitkilerdir. Çoğunlukla reçineli kabuklara sahiptirler. Yapraklar sarmal, basit, trifoliat ya da pinnat tüysüdür; kulakçıksız ya da fazla belirgin olmayan kulakçıklara sahiptirler. Çiçekler aktinomorf, genellikle tek eşeyli, nadiren erseliktir. Çanak yapaklar 3-5 adet ya da nadiren yoktur; genellikle tabanda birleşiktir. Taç yapraklar 3-5 adet, serbest ya da yoktur. Stamen sayısı 5 ya da 10’dur ve bir diske bağlıdır. Ovaryum üst durumlu, genellikle 1 gözlüdür. Tohum taslağı 1 (-3) adettir. Stilus da 1-3 adettir. Meyve tek tohumlu drupa, çoğunlukla yatık ve kurudur (Davis, 1967). Ülkemizde doğal yetişen Cotinus, Pistacia ve Rhus adında üç cinsi vardır. Bu cinslerin tanı anahtarı (Davis, 1967) aşağıda verilmiştir: 1.Yaprakları genellikle basit; bazı çiçek sapları üzerinde verimsiz çiçekler vardır, meyvede uzamış ve tüylenmiştir…………………………………………………………………………………...………………………Cotinus 1.Yaprakları genellikle bileşik, pinnat ya da trifoliat, nadiren basit; tüm çiçekleri verimli, çiçek sapları uzamamış ve tüylenmemiştir 2.Yaprakçıklar dişli; çiçeklerinde taç yaprakları mevcuttur..……………………………….........…Rhus 2.Yaprakçıklar tam kenarlı; çiçeklerinde taç yaprak yoktur…………………………......……..…Pistacia

Cotinus coggygria Scop.

Doğal

Peruka çalısı, Boyacı sumağı

Yayılışı

Genel yayılışını Avrupa, Türkiye ve Asya’da yapan türün ülkemizdeki yayılış alanları İstanbul, Zonguldak, Samsun, Artvin, Erzincan, Kars, Muğla, Adana, Kahramanmaraş ve Şanlıurfa çevreleridir. Maki, çalılık ve ormanlık alanlarda deniz seviyesinden 1300 m yükseltiye kadar geniş bir alanda yetişir.

Çalı formunda 1-3 m boylanabilen, dalları sık, tepesi hafif yuvarlak olan ve kışın yaprağını döken bitkilerdir. Sürgünleri çıplak, parlak ve zeytin yeşili-esmer renklidir. Yaprakları tam kenarlı, 3-8 cm boyunda, kısa saplı ve oval şekillidir. Yaprak uçları yuvarlak ya da hafif kertiklidir. Yapraklar sonbaharda renk değiştirir ve sarı ya da kırmızı görünürler. Çiçekleri erselik, bileşik salkım halinde kurul oluşturur ve terminal durumludur. Meyve çarpık armut biçiminde, içinde bir tane böbrek şeklinde tohum bulunur. Meyve sapları uzun, yeşilden kırmızıya kadar değişen renklerde uzun ve dik tüylerle kaplıdır (Şengönül ve Yılmaz, 2008). 161

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A N AC A R D I AC E A E

Hatice Yılmaz

Pistacia L. (Sakız ağaçları)

Kışın yaprağını döken veya herdem yeşil ağaç veya çalılardır. Sürgüne çok sıralı sarmal olarak dizilmiş yapraklar tek ya da çift tüysü bileşik yaprak, nadiren üçgül ya da basit yaprak şeklinde olup zarsı ya da derimsi yapıdadır. Bir cinsli iki evcikli çiçekler salkım veya bileşik salkım halindedir. Çiçeklerde taç yapraklar veya çiçek örtüsü (hem taç hem çanak yapraklar) yoktur. Çiçekler 1-3 küçük brahte ve 2-7 brahtecik ile çevrelenmiştir. Erkek çiçekler bir tabla üzerine tespit edilmiş 4-5 anter, dişi çiçekler ise küçük 3 yarıklı bir stilus taşır. Meyve tek tohumlu çekirdekli sulu meyvedir (Zohary, 1952; Yaltirik, 1967a;) Son yapılan çalışmalarla 9 tür ve 5 alttürle temsil edildiği ortaya konmuştur (Al Saghir ve Porter, 2012) . Pistacia türlerinin taksonomik sınıflandırılmasında kullanılan öncelikli karakterler, yaprak ana damar bağlantıları, yaprakçık büyüklük ve şekli, yaprakçık çifti sayısı, tepe yaprakçığının olması veya olmaması, yaprakçık ucu şekli, meyve şekli ve büyüklüğüdür (Kafkas ve Perl-Treves, 2002). Türkiye’de Pistacia cinsinin 6 türü ve bu türlere ait 2 alttürü yetişir. Bu türlerin morfolojik özelliklerine göre ayrım anahtarı (Yaltırık, 1967a) aşağıda verilmiştir: 1.Yaprağın orta damarı kanatlı 2.Yapraklar çift tüysü, herdem yeşil; yaprakçıklar dikensi uçlu; çiçek kurulları salkım halinde………………………………………..…………Pistacia lentiscus 2.Yapraklar tek tüysü, kışın dökülür; yaprakçıkların dikensi ucu yok; çiçek kurulları dallanmış bileşik salkım halinde 3.Yaprakların üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü açık yeşil; meyvenin boyu eni kadar veya daha uzun (5-8 x 5-6 mm)…………..…………Pistacia atlantica 3.Yaprakların her iki yüzü de açık yeşil renkli, meyve basık, eni boyundan uzun (6-7 x 8-9 mm)……………………………………Pistacia eurycarpa 1.Yaprağın orta damarı kanatsız 4.Meyve basık küremsi, yaprakçıklar küt uçlu, ucunda dikensi çıkıntı yok………………………………………..……………………………Pistacia eurycarpa 4.Meyvenin eni boyuna eşit, yaprakçıkların ucu sivri veya dikensi çıkıntılı 5.Meyve yumurta-dikdörtgenimsi, 16-22 x 9-22 mm boyutlarında; yaprakçıklar geniş yumurtamsı- eliptik, ucu yuvarlak veya dikensi çıkıntılı, belirgin ağsı damarlı (kültür)……………………………………………………………………………………………………………………… Pistacia vera 5.Meyve ters yumurtamsı, 6-7x5-6 mm boyutlarında; yaprakçıklar yumurta-dikdörtgenimsi, ucu sivri veya damla uçlu, ağsı damarlanma belirgin değil 6.Yaprak orta damarı ve yaprakçıkların en azından taban kenarları tüylü; yaprakçıklar damla uçlu ama ucunda dikensi çıkıntı nadiren vardır, belirgin biçimde pinnat damarlı, terminal yaprakçık genellikle diğerlerinden daha geniştir……………………………………Pistacia khinjuk 6.Yaprak orta damarı ve yaprakçıkların taban kenarları çıplak; yaprakçıklar küt, sivri veya damla uçlu, ucu belirgin dikensi çıkıntılı, pinnat damarlanma az belirgin; terminal yaprakçık diğerlerinden daha geniş değil, genellikle küçülmüş hatta bir kıla indirgenmiştir ………………………………………………………………………………………………………………………………Pistacia terebinthus

Pistacia atlantica Desf.

Doğal

Atlantik sakızı

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı Kanarya Adaları, Kuzey Afrika, Yunanistan, Ege adaları, Kıbrıs, Kafkaslar, İran, Afganistan ve Batı Pakistan’dır. Ülkemizde İstanbul, Zonguldak, Çankırı, Amasya, İzmir, Kayseri, Aydın, Balıkesir, Denizli, Antalya, Adana’da 0- 1500 m’ler arasında kurak-taşlı yamaçlar, mezarlıklar, tarla ve yol kenarlarında görülür (Yaltırık 1967a).

162

Hatice Yılmaz

15-20 m’ye kadar boylanabilen, kışın yaprağını döken, geniş yuvarlak tepeli ağaçlardır. Yaşlı gövdelerde kabuk gri-kahverengi, derin çatlaklı ve küçük pulludur. Tek tüysü bileşik yapraklar 5-11 yaprakçıktan oluşur. Yaprakçıklar 2,5-8 cm boyunda, 0,82,2 cm eninde, yumurta-dikdörtgenimsi biçimde, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü açık yeşil renkli, kenarları kirpikli, ucu sivrice veya küt olup ucunda dikensi bir çıkıntı yoktur. Uçtaki yaprakçıklar diğerleriyle aynı boyda veya biraz daha küçüktür. Yaprak orta damarı dar kanatlıdır. Mart-nisan aylarında farklı ağaçlarda açan erkek ve dişi çiçekler bileşik salkımlar halindedir. Çekirdekli sulu meyve, kırmızı renkli, boyu enine eşit veya daha uzun olup 5-8 mm boyunda, 5-6 mm enindedir (Yaltırık, 1967a).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A N AC A R D I AC E A E

Doğal

Pistacia eurycarpa Yalt. Yayılışı

Coğrafi yayılışı Suriye, Kuzey Irak, Ermenistan, Azerbaycan, İran, Afganistan, Pakistan ve Türkiye’dir. Ülkemizde Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde Bitlis, Mardin, Hakkâri’de 1100-1720 m’ler arasında taşlı yamaçlar ve yaprağını döken çalılıklarda yetişir (Yaltırık, 1967a).

Botanik Özellikleri

Şevket Alp

Çalı veya 5 m’ye kadar boylanabilen kışın yaprağını döken küçük, dağınık ve geniş tepeli ağaçlardır. Yapraklar tek tüysü bileşik yaprak biçimindedir, (1-3-) 5-7 yaprakçıktan oluşur (Al Saghir ve Porter, 2012). Yaprakçıklar yumurta, yumurtamsı-dikdörtgenimsi biçimde, 5-8,5 cm boyunda, 2-5 cm enindedir. Ayanın her iki yüzü de açık yeşil renkli, kenarları kirpikli, ucu küt olup mukro bulunmaz. Yaprak orta damarı yassı olup kenarı çok dar kanatlı veya kanatsızdır. Farklı ağaçlarda yer alan erkek ve dişi çiçek kurulları bileşik salkım halindedir. Çekirdekli sulu meyvenin eni boyundan daha fazladır, 6-7 mm boyunda, 8-9 mm eninde ve basık-küre biçimindedir (Yaltırık, 1967a). Tohumları yenir.

Pistacia khinjuk Stocks

Doğal

Buttum

Yayılışı

Genel yayılışı Mısır, Sina Yarımadası, Suriye Çölü, Türkiye, Kuzey Irak, İran ve Kaşmir’in doğusudur. Ülkemizde Siirt, Urfa ve Adıyaman’da vadilerin kayalık yamaçlarında 1000-1800 m’ler arasında bulunur (Yaltırık, 1967a).

Botanik Özellikleri

Mehmet Fırat

7 m’ye kadar boylanabilen kışın yaprağını döken küçük ağaçlardır. Tek tüysü yapraklar 3-5 yaprakçıktan oluşur. Yaprakçıklar 4-9 cm boyunda, 1,5-5,3 cm eninde, yumurta, yumurtamsı-dikdörtgenimsi biçimde, damla uçlu olup ucunda dikensi bir çıkıntı bulunmaz. Belirgin biçimde paralel damarlı, çıplak veya alt yüzü kısa tüylüdür. En azından tabanında kenarları kirpiklidir. Terminal yaprakçık genellikle diğerlerinden daha büyüktür. Yaprak orta damarı tüylü, yuvarlak veya hafif köşeli olup kanatsızdır (Yaltırık, 1967). Yaklaşık 9 cm boyunda, gevşek dallanmış terminal bileşik salkımlarda yer alan erkek çiçekler kırmızı renklidir, beyaz tüylü, büyük brahteleri vardır. Dişi çiçek kurullar yaklaşık 16 cm boyunda, dipten dallanmış olup çıplak veya hafif tüylüdür (Al Saghir ve Porter, 2012). Çekirdekli sulu meyve yuvarlak, 4-6 x 4-5 mm’dir (Yaltırık, 1967a). 163

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A N AC A R D I AC E A E

Pistacia lentiscus L.

Doğal

Sakız

Yayılışı

Kanarya Adalarından başlayarak bütün Akdeniz kıyısında yayılmıştır. Batı ve güney Anadolu, İstanbul, İzmir, Ankara, Kayseri, Muğla, Antalya, İçel, Adana, Hatay’da deniz seviyesinden 200 m’ye kadar maki içerisinde görülür (Yaltırık, 1967a).

Herdem yeşil, 1-5 m boylarında sık dallı çalı ya da küçük ağaçlardır. Gövde kabuğu gri-kahverengi, küçük pullar halinde çatlaklıdır. Yapraklar 2-4 (5-7) adet yaprakçıktan oluşan çift tüysü bileşik yaprak şeklindedir. Yaprakçıklar dikdörtgen veya dikdörtgen-mıkzraksı biçimde, 1,5-3,5 cm boyunda, 0,6-1,5 cm eninde, ucu küt, kısa dikensi çıkıntılıdır. Her iki yüzü de çıplak olup üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü açık yeşil ve mattır. Yaprak orta damarı belirgin biçimde kanatlıdır. Kırmızı renkli, küçük erkek ve dişi çiçekler salkım tipi kısa çiçek kurulları halinde mart nisan aylarında açar. Meyve küremsi ve koyu kırmızı renklidir (Yaltırık, 1967a). Ağaç halindeki bitkilerin dal ve gövdeleri yaralanarak yaralı yerlerinden akan reçinenin sertleşmesiyle “mastik” adı verilen sakız elde edilir. Sakız elde edilen bitkiler ağaç halindedir ve bazen P. lentiscus var. chia Duham ya da var. latifolius Coss. olarak isimlendirilir. Yunanistan’ın Sakız adası dünya sakız üretiminin çok büyük bir kısmını karşılar. Sakız elde etmek amacıyla son yıllarda özellikle Çeşme, Karaburun civarında sakızlıklar kurulmaktadır (Bakmaz-Albayrak ve Bakmaz, 2012).

Pistacia terebinthus L.

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Doğal

Menengiç

Yayılışı

Genel coğrafi dağılışı batıda Kanarya adalarından başlayarak doğu Akdeniz ve Anadolu’ya ulaşır. Türkiye’de özellikle Batı ve Güney Anadolu’daki maki formasyonu içerisinde çalı halinde sık rastlanır.

Kışın yaprağını döken 2-3 m boylarında çalı veya 6 m’ye kadar boylanabilen kalın gövdeli, geniş yuvarlak tepeli bir ağaçtır. Gövdenin sarı gri renkli kabuğu küçük pullar halinde çatlaklıdır. Yapraklar tek veya çift tüysü bileşik yapraktır, (1-) 2-4 (-6) çift yaprakçıktan oluşmuştur. Yaprakçıklar çok kısa saplı, yumurta-dikdörtgen veya dikdörtgen-mızraksı biçiminde ve 3-7 (-8) cm uzunluğunda, 1,8-5 (-4) cm genişliğindedir. Küt, sivri veya damla uçlu olan yaprakçıkların ucunda daima dikensi bir çıkıntı bulunur. Kenarları düz, üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü mat yeşildir. Taze iken tüylü veya yapışkandır, fakat daha sonra bunlar dökülür. Uç yaprak -eğer varsa –diğerlerinden daha geniş değildir genellikle daha küçük hatta kılsı bir çıkıntıya indirgenmiştir. Orta damar kanatsız ve çıplaktır. İki evcikli olan çiçekler kısa sürgünlerde dikine duran bileşik salkım vaziyetinde toplanmıştır. Her bir erkek çiçeğin bir brahte, iki brahtecik, 2-5 çevre yaprağı ile çok kısa saplı 3-5 stameni vardır. Dişi çiçek ise bir brahte, 2-5 çiçek yaprağı ile yumurta biçimindeki ovaryumdan ibarettir. Meyve küremsi veya geniş yumurta biçiminde, 5-6 mm boyunda, 4-6 mm enindedir (Yaltırık, 1967a). Önceleri kırmızı renkli olan meyve, olgunlaşınca mavimsi veya yeşilimsi siyah renktedir. Yaprakları üzerinde Pemphigus corniculatus Pass. isimli böceğin sebep olduğu yaprak mazıları yaygın olarak görülür ve bu mazılar odun dışı orman ürünü olarak toplanarak ipek boyamalarda, şaraba renk vermede kullanılır. 164

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A N AC A R D I AC E A E

Pistacia terebinthus L.

Doğal

Pistacia terebinthus iki alttüre ayrılır. Ancak ülkemizde bu iki alttür arasında geçiş özelliği gösteren bireyler de yaygındır. Bu iki alttür aşağıdaki morfolojik özellikleriyle birbirinden ayrılabilir (Yaltırık, 1967a): 1.Yapraklar daima tek tüysü, terminal yaprakçık genellikle diğerleriyle aynı boyutta, yan yaprakçıklar yumurtamsı-dikdörtgenimsi, küt uçlu……..……………….......Pistacia terebinthus subsp. terebinthus 1.Yapraklar tek veya çift tüysü, terminal yaprakçık daima diğerlerinden daha küçük veya bir kıla indirgenmiş; yan yaprakçıklar dikdörtgenimsi-mızraksı, sivri uçlu......Pistacia terebinthus subsp. palaestina Pistacia terebinthus L. subsp. terebinthus: Genel coğrafi yayılışı doğal yayılışı güney Avrupa, Kuzeybatı Anadolu, Kuzeybatı Afrika, Hindistan olan alttür ülkemizde Çanakkale, Tekirdağ, İstanbul Kilyos, İstanbul Büyükada, Bursa Çekirge, Zonguldak, Balıkesir’de yayılış gösterir (Yaltırık, 1967a). Pistacia terebinthus L. subsp. palaestina (Boiss.) Engler: Genel coğrafi yayılışı Kıbrıs, Suriye, Lübnan, Filistin, Türkiye olan alttür ülkemizde Çanakkale, Kocaeli, Zonguldak, Kastamonu, Amasya, Tokat, Trabzon, Manisa, Kayseri, Malatya, İzmir, Muğla, Antalya, İçel, Adana, Konya, Hatay’da kayalık yamaçlar, maki ve pseudomaki içinde ve kızılçam ormanlarında 50-1500 m’ler arasında görülür (Yaltırık, 1967a).

Pistacia vera L.

Hatice Yılmaz

Menengiç

Egzotik

Antep fıstığı

Yayılışı

İran, Afganistan, Orta Asya’da doğal olarak yetişir. Yenen ve Antep fıstığı olarak bilinen tohumları nedeniyle Gaziantep, Maraş, Urfa ve Mardin’de yaygın olarak yetiştirilir (Yaltırık, 1967a). Diğer Pistacia türlerine aşılanan Pistacia vera Türkiye’nin başka şehirlerinde de kültüre alınmıştır.

10 m’ye kadar boylanabilen kışın yaprağını döken ağaçlardır. Üçgül veya tek tüysü olan yapraklar, tepe yaprakçığı hariç 1-2 (-3) çift yaprakçıktan oluşur. Yaprakçıklar 5-10 (-12) cm boyunda, 3-6 cm eninde, yumurta veya geniş mızrak biçiminde, sivri veya küt uçlu olup ucunda küçük bir dikensi çıkıntı vardır. Terminal yaprakçık diğerleri kadar veya daha büyüktür. Yaprak orta damarı kanatlı değil tüylüdür. Gösterişli olmayan çiçekleri bileşik salkım tipi kurullar halinde açar, erkek çiçek kurulları dişi çiçek kurullarından daha yoğundur. Meyve yumurta-dikdörtgen biçiminde, 16-29 mm boyunda, 9-12 mm enindedir. Tohum yenir, yeşil renkli ve geniş kotiledonlar ihtiva eder (Yaltırık, 1967a).

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Rhus L. (Sumaklar) Kışın yapraklarını döken ya da bazı türleri herdem yeşil olan çalılardır. Türleri içinde sarılıcı ve ağaç formunda olanlara da rastlanır. Tomurcukları çıplak, küçük ve hemen hemen yuvarlaktır. Yaprakları pinnat damarlı bileşik yaprak olup tepede tek bir yaprağın bulunduğu tek tüysüdür. Bazı türlerde trifoliat (üçlü) ya da basittir. Tomurcuk ve yaprakların dizilişi almaşlıdır. Çiçekleri erselik ya da bir cinslidir (monoik). Çanak ve taç yaprakları 5 parçalı; stamen sayısı 5’tir. Ovaryum tek tohum taslağı taşır ve üst durumludur. Meyveleri çekirdekli sulu meyve tipinde olup meyvenin dış kısmı ince, mezokarpı reçineli, endokarpı ise serttir. Yarıtropik ve ılıman zonda yaklaşık 150 türle temsil edilen cinsin ülkemizde tek türü oldukça yaygın bir şekilde bulunur (Kayacık, 1982). 165

Ünal Akkemik

Tolga Ok, Özgür Eminağaoğlu

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A N AC A R D I AC E A E

Rhus coriaria L.

Doğal

Derici sumağı

Yayılışı

Asya ve Avrupa’da yaygın olarak bulunan tür, ülkemizde de hemen her bölgede orman içi açıklıklar, yol kenarları ve maki içlerinde doğal yetişir (Davis ve ark., 1967; Kayacık, 1982).

Ünal Akkemik

Çalı formunda 2-3 m’ye kadar boylanabilen ve yapraklarını döken çalılardır. Sarı-gri renkte olan sürgünleri sık tüylerle kaplıdır. Tek tüysü yaprakları 9-15 yaprakçıktan oluşur; yaprak boyları 15-20 cm’ye kadar çıkar. Yumurta biçiminde ve uzunca olan yaprakçıkları 3-5 cm boyunda ve çok kısa saplıdır. Kenarları kaba dişli, üst yüzü seyrek alt yüzü sık yumuşak tüylüdür. Çiçeklerin çanak yaprakları tüylü, taç yapraklarının kenarları kirpiklidir. Çiçekler terminal ya da yan durumlu salkım halinde kurul oluştururlar. Çekirdekli sulu meyve küremsi, 4-6 mm çapında, kırmızımsı renkte ve tüylüdür. Tadı ise ekşidir. Çiçeklenme zamanı haziran-temmuz aylarıdır (Kayacık, 1982).

Rhus typhina L. Sumak

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Egzotik

Yayılışı Vatanı Kuzey Doğu Amerika’dır. Türkiye’de park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken, nadiren 5 m’den fazla boylanabilen, genellikle çok dallı çalı ya da ağaçlardır. Sürgünleri kırmızı renkli ve yoğun kadifemsi tüylüdür. Yapraklar sürgünlere çok sıralı sarmal dizilmişlerdir. Yapraklar tek tüysü olup, 11-31 yaprakçıktan oluşur. Yaprakçıklar dikdörtgen-mızrak biçiminde, koyu yeşil renkli, sivri uçlu testere dişli, alt yüzü mavi yeşil renkli gençlikte tüylüdür. Sonbaharda yapraklar kırmızı-portakal rengi olur. Haziran-temmuz aylarında açan çiçekler yeşil-sarı renkli, tüylü, 15-20 cm uzunluğundaki dik duran salkımlarda yer alır. Meyve kırmızı renkli, yoğun tüylüdür (Şengönül ve Yılmaz, 2008).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

166

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A N AC A R D I AC E A E

Saime Başaran, Ünal Akkemik

Schinus L. (Biber ağaçları)

Ali Erhan Özer

Orta ve Güney Amerika’da doğal yetişen ve 30’dan fazla türü olan bir cinstir. Herdem yeşil, ağaç ve çalılardır. Dal uçları çoğunlukla dikenlidir. Yapraklar sarmal dizilmiş, tek tüysü ya da basit yapraklıdır. Yaprak ve yaprakçık kenarları tam ya da dişli, deri gibidir. Çiçekler küçük, beyaz veya sarı, yan durumlu ya da terminal bileşik salkım kurul halindedir. Çanak 5 parçalı, taç 5 ve stamen sayısı 10 adettir. Meyve çekirdekli suludur. Kısmen etlidir ve dış kısmındaki örtü derimsidir. Meksika’dan Arjantin’e kadar olan alanda yayılış gösteren 30 kadar türü vardır (Krüssmann, 1978). Bunlardan bir tanesi, Schinus molle L. ülkemizin Ege ve Akdeniz Bölgesindeki park ve bahçelerde çok yaygın bir şekilde kullanılır.

Schinus molle L.

Egzotik

Peru biber ağacı

Yayılışı Doğal yayılışını Orta ve Güney Amerika’da yapan tür, ülkemizin Marmara çevresi, Ege ve Akdeniz Bölgesi’nde yaygın bir şekilde süs bitkisi olarak kullanılır.

Botanik Özellikleri

Ali Erhan Özer

Ali Erhan Özer

Ali Erhan Özer

Yaklaşık 10 m’ye kadar boylanabilen, dalları aşağıya sarkık ve herdem yeşil ağaçlardır. Kabukları gri-kahverenginde ve boyuna çatlaklıdır. Yaprakları tüysü, oldukça büyük 20-30 cm boyunda ve 16-30 yaprakçıktan oluşur. Yaprakçıklar tam kenarlı mızrak ya da şerit gibi 3-4 cm boyunda ve 2-3 mm genişliğindedir. Çiçekler açık sarı renkte seyrek bileşik salkımlar halinde aşağıya doğru sarkar ve boyları 20-30 cm’dir. Meyveler de salkımlar halinde aşağıya sarkık, kırmızı renkte ve 2-3 mm çapındadır. Meyveler ağaç üzerinde oldukça uzun süre kalır ve karabiber kokuludur (Mamıkoğlu, 2010).

167

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A P O C Y N AC E A E

APOCYNACEAE Familyanın bireyleri otsu bitki, çalı ya da küçük ağaç formundadır. Genellikle lateks (süt) vardır. Yapraklar genellikle karşılıklı dizilmiş, bazen çevrel ya da almaşlıdır. Tam kenarlı yapraklar basit ve kulakçıksızdır. Çiçekler tek ve yan durumlu ya da simoz halde salkım oluşturur. Çiçek 5 parçalıdır. Çanak tabanda hemen hemen 5 loplu ve kalıcıdır. Taç yapraklar çan şeklinde 5 meyilli loplu olup huni şeklindedir. Stamen sayısı 5 adet ve taç yaprağın tüpü içine sokulmuş gibidir. Ovaryum 2 karpelli serbest ya da tabanda birleşiktir. Uç kısımda ise kaynaşarak geniş bir varyasyon gösteren 1 stilusa dönüşür. Meyve 2 bazen de 1 yarık şeklinde ayrılan kapsüldür. Familyanın bireyleri genellikle çok zehirlidir (Baytop, 1971; Davis, 1978). Kitaba dâhil edilen cinslerin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1.Bitki sarılıcı 2.Yapraklarında süt boruları yok; Yaprak dar, mızraksı, şeritsi, taban kısmına doğru kama gibi incelir ve uç kısmı sivridir; meyve kapsüldür …………………………..……………………………………………………..……………………………………………………..…………………… Cyprina 2.Yapraklarında süt boruları vardır 3.Yaprakları kışın dökülür(Türkiye’deki türde); çiçeklerinden taç yaprakların dış kısmı yeşilimsi sarı, iç kısmı kırmızımsı; tacın iç kısmında ipliksi korolla parçaları var………………………………..……………………………………………………………………………………….……….Periploca 3.Yaprakları herdem yeşil 4.Çiçekleri beyaz, taç yaprak tabanda birleşik, uç kısımları derin loplu yıldız şeklinde, çanak yaprak dar şeritsi, geriye kıvrık ………………..……………………………………………………..……………………………………………….……… Trachelospermum 4.Çiçekleri krem ya da pembemsi, taç yaprak tabanda birleşik, uç daha sığ loplu, çanak yaprak geniş, kıvrık değil ……………………………………………………………………………..……………………………………………..………………..Araujia 1.Bitki çalı ya da yarı çalı formunda 5.Bitki boylu çalı formunda 6.Yaprak dizilişi genellikle 3’lü çevrel ve yapraklar belirgin şekilde paralel damarlı……………………………………………….……………….Nerium 6.Yaprak dizilişi çevrel değil 7.Yaprak dizilişi karşılıklı; yapraklar yumurtamsı ya da geniş yumurtamsı …………………………………………….……………….Cionura 7.Yaprak dizilişi sarmal ve yapraklar dar şeritsi………………………………………………………………………….………………Thevetia 5.Bitki yarı çalı formunda 8.Yapraklar büyük 8-10 cm kadar, geniş yumurtamsı ya da yumurtamsı……………………………………………………….………………..Cionura 8.Yapraklar daha küçük, dar şeritsi…………………………………………………………………………………………………………….Apocynum

Apocynum L. (Gölbi)

Mehmet Fırat

Çok yıllık dik çalı, 30–200 cm boyunda, etlenmiş, mavimsi yeşil renkte; başakları sarımsı yeşil ila kızılımsı çalılardır. Tohumlar olgunlaştığıda başaklarda kurur. Çiçekler horizontal dizilmiş üçlü simler halinde, her bir sim’in çiçekleri segmentteki bölünmemiş kuyucuklardan dışa doğru sarkıktır. Tohumları siyah, sert testalı ve siğillidir (Aellen ve diğ., 1967; Yaprak, 2012b). Akdeniz kıyıları, Portekiz, Fas ve İspanya’nın Atlantik kıyıları, Kızıldeniz ve Basra Körfezi kıyılarında yayılış gösterir. Ülkemizde Akdeniz ve Ege kıyılarında doğaldır. 168

Mehmet Fırat

Mehmet Fırat

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A P O C Y N AC E A E

Apocynum venetum L. subsp. armenum (Pobed.) Ined.

Doğal

Gölbi

Yayılışı Kırklareli, İstanbul, Ankara, Artvin, İzmir, Elazığ, Denizli, Antalya, İçel ve Hakkâri’de bulunur. Deniz seviyesinden 1800 m yüksekliğe kadar yayılış gösteren bir türdür. Genel olarak denize yakın taşlık yerler, taşlık nehir yatakları, nehir ve sulak alanların kenarlarında yetişir.

Az dallı, çok yıllık ve herdem yeşil çalımsı bir bitki türü olup 40-480 cm boyunda olup tüysüz (sap, çanak yaprak, taç yaprak küçük tüylüdür) sürünücü rizomludur. Yaprakları çok değişken boy ve şekilde olup daralan dikdörtgenimsi, mızraksı ve daralan mızraksı olarak bulunurlar. 2-7 cm x 6-25 mm boyutlarında ve kenarları dişlidir. Yaprak sapı 2-6 mm’dir. Çiçek kurulu gevşek olup genellikle çok dallanmış ve çok çiçeklidir. Çanak yaprak 1,5-2 mm olup lopların uçları sivridir. Taç yapraklar pembe renkli, 5-7 mm ve tüylü olup lobları dikdörtgenimsi- yuvarlaktır. 2,5-3,5 x 1,2-1,5 mm’dir. Folikül meyve 7-12 cm, tohumlar 2-5 mm’dir. Çiçeklenme haziran-ağustos ayları arasındadır (Stearn, 1978a).

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Araujia Brot. (Ağaç bamyaları)

Ünal Akkemik

Herdem yeşil, sarılıcı, yaprakları basit ve dizilişleri karşılıklı olan odunsu bitkilerdir. Çiçekleri beyaz veya pembe, taç tüp şeklinde ve tabanda şişkinleşmiştir. Taç yapraklar birleşik ve hemen hemen yarıdan yukarısı 5 lopludur. Meyve bakla şeklinde, tohumlar uç kısımlarında uzun ipeksi tüylere sahiptir. Güney Amerika’da 2-3 türü bulunan (Krüssmann, 1976) cinsin ülkemizde tek türü kültüre alınmıştır.

Araujia sericifera Brot.

Egzotik

Ağaç bamyası

Yayılışı Doğal yayılışı Güney Amerika olan bu türün bireyleri park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Herdem yeşil, sarılıcı, odunsu bitkilerdir. Genç sürgünler yumuşak tüylüdür. Yaprak dizilişi karşılıklı, yapraklar basit ve tam kenarlı, bazen kenarları dalgalı, oval-dikdörtgenimsi, sivri uçlu, taban geniş kama şeklinde ya da birden bire incelir. Yapraklar üst yüzü çıplak, alt yüzü kısa tüylü, derimsi, gri-yeşildir. En geniş yeri tabana daha yakındır. Yaprak boyu 5-10 cm, genişliği 2-5 cm kadardır. Yaprak sapı 1-3 cm’dir. Çiçekler 2-8’li grup halindedir, yaklaşık 5 cm boyunda salkım oluşturur. Yaprakların karşısından çıkar. Taç yapraklar beyaz, tabanda şişkinleşmiş, 1,5 cm boyunda, 0,8 cm enindedir. Taç 5 parçalıdır. Meyve geniş, büyük, 12 cm uzunluğunda ve 5-7 cm genişliğinde, taban kısmı en geniş yeridir, uca doğru sivrileşir. Meyve yüzeyinde birkaç derin yarık vardır. Tohumlar küçük, uç kısımlarında 2,5 cm boyunda tüyler vardır (Krüssmann, 1976) 169

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A P O C Y N AC E A E

Tolga Ok

Cionura Griseb. (Dağ sarmaşığı)

Dilek Oral

Yarı çalımsı ya da çalı formunda odunsu bitkilerdir. Sürgünleri esnek, yerde sürünen ya da tırmanıcıdır. Yapraklar hafif etli ve uzun saplıdır. Simoz çiçek kurulu çok çiçekli, dik, terminal ya da yan durumludur. Taç lopları şeritsi, küt uçlu, taç segmentleri serbest ve kılçıksızdır (aristasız). Folikül meyve genellikle tek, dar-oval, sivri uçlu ve düzdür (Browicz, 1978a). Monotipik bir cins olan Cionura’nın tek türü (C.erecta (L.) Griseb.) vardır.

Cionura erecta (L.) Griseb. Bodur otu, Dağ sarmaşığı

Doğal

Yayılışı Genel yayılışını Balkanlar, Güneybatı Asya’dan Afganistan’a kadar geniş bir alanda yapar. Bir Doğu Akdeniz elemanıdır. Ülkemizde ise Kırklareli, İstanbul, Balıkesir, Bursa, Zonguldak, Amasya, Ordu, Giresun, Trabzon, Manisa, Eskişehir, Ankara, Adana, Elazığ, Muğla, Denizli, Antalya, Mardin çevrelerinde deniz seviyesinden 1100 m’ye kadar açıklıklarda, kayalıklarda ve dere kenarlarında yayılış yapar (Browicz, 1978a).

Çok gövdeli, herdem yeşil, 1-8 m’ye kadar boylanabilen gövdelere sahiptir. Gövdeleri yeşil ya da gençken beyaz tüylüdür. Tüyler daha sonra dökülür, gri-kahverengi ya da gri renk alır. Yapraklar 10 x 8 cm, yumurtamsı veya geniş yumurtamsı, uç kısmı sivridir. Yaprak tabanı az çok yüreksidir. Üst yüzü parlak yeşil, alt yüzü az çok mavimsidir. Yaprak sapları 4 cm’ye kadardır. Simoz çiçek kurulu gövde yaprağına hemen hemen eşit ya da taşıyıcı yapraklara sahiptir. Çiçek sapları 5 cm’ye kadar çıkar. Taç beyaz, nadiren pembemsi ya da sarıdır. 8-12 mm çapındadır ve çıplaktır. Taç segmentleri üçgen şeklindedir. Folikül tipteki açılan kuru meyveleri 8 cm boyunda ve yaklaşık 6 mm çapındadır. En geniş yeri tabanın hemen üzeridir. Çiçeklenme nisan-eylül aylarıdır. (Browicz, 1978a).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Cyprinia Browicz (Pense ağacı)

Sürünücü ya da tırmanıcı formda, çıplak (tüylü olmayan) çalılardır. Yaprakları hemen hemen kalıcı, kısa saplıdır. Simoz çiçek kurulu basit, genellikle 3 çiçekli, nadiren 1-5 çiçeklidir. Taç dairesel loplar küt uçlu, kenarları içe kıvrıktır. Taç segmentleri şerit şeklinde, parlak, zarsı, hemen hemen yarıya kadar yarık, her lop ayrı ve belirgin damarlıdır. Stamenler serbesttir. Translator (bu familyaya özel polinyumu stigmaya ulaştıran bir yapı) kulakçıklı ve sapsızdır. Foliküller çift, silindirik, tepe kısmında serbesttir (Browicz, 1978b). Monotipik bir cins olan Cyprinia’nın tek türü C.gracilis (Boiss.) Browicz bir Doğu Akdeniz elemanıdır. 170

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A P O C Y N AC E A E

Cyprinia gracilis (Boiss.) Browicz

Egzotik

Pense ağacı

Yayılışı Genel yayılışını Kıbrıs ve ülkemizde yapan türün ülkemizdeki yayılış alanı Mersin çevresindedir. 200-1100 m yükseltilerde kayalık alanlarda ve maki içerisinde bulunur (Browicz, 1978b). Adana ilinde de doğal yayılış yaptığı tespit edilmiştir.

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Tırmanıcı veya sürünücü çalılardır. Yaprakları mızraksı, eliptik ya da yumurtamsı-eliptiktir. Yaprak boyutları 4-5 x 1,52 cm, yapraklarının her iki yüzü de parlak fakat alt yüzü belirgin şekilde daha soluktur. Yaprak uçları sivri ya da batıcıdır, tabanı ise kama gibi ya da hafif yuvarlaktır. Simoz çiçek kurulları yaprakların boyunda ya da daha kısadır; çiçek sapları 1 cm kadardır ve ipliksidir. Taç beyaz, 12-14 mm çapında, loplar hemen hemen şeritsi, boyları 6 mm’ye kadardır ve çıplaktır. Taç segmentleri yaklaşık 4 mm ve incedir. Folikül tipte olan tek karpelli açılan kuru meyve 8 cm x 2-4 mm, düz ya da az çok yay şeklinde, yatay ya da dar açı oluşturacak şekilde dizilmiştir. Çiçeklenme mayıs-temmuz aylarıdır. (Browicz, 1978b).

Tolga Ok

Nerium L. (Zakkumlar)

Ünal Akkemik

Nurgül Karlıoğlu

Dünya üzerinde 3 türle temsil edilen bir cinstir (Krüssmann, 1977). Çalı ya da küçük ağaç formunda, herdem yeşil, dik duran çalılardır. Bitkinin değişik kısımlarında lateksler bulunur. Çok zehirli bir bitkidir. Yapraklar çevrel ya da karşılıklı ve tam kenarlıdır. Çiçekleri büyük, terminal durumlu, saplı, simoz çiçek kurulları oluşturur. Taç huni şeklindedir. Filamentler çok kısadır. Anterler çok uzun tüylü uçta mahmuzludur. Disk glandlı değildir (Stearn, 1978b).

Nerium oleander L.

Doğal

Zakkum

Yayılışı Akdeniz çevresinin bir türüdür. Doğu Akdeniz’de Karadağ, Hırvatistan ve Arnavutluk kıyıları boyunca, Güney ve Doğu Yunanistan’da, Ege Adalarının birçoğunda, Batı, Güney ve Güneydoğu Anadolu’da, Kıbrıs, Batı Suriye, Lübnan, İsrail, Ürdün, Kuzeydoğu Irak ve Batı İran’da dağılımı bulunur (Browicz, 1986). Ülkemizde ise Manisa, Çanakkale, Balıkesir, Muğla, Denizli, Aydın, Antalya, Mersin, Adana, Hatay, Adıyaman illerinde doğal yayılış göstermektedir (Stearn, 1978b).

171

Ünal Akkemik

Herdem yeşil, zehirli ve 6 m’ye kadar boylanabilen oldukça dekoratif park ve bahçeler için de oldukça değerli olan bir çalıdır. Yaprak dizilişi genellikle 3’lü çevrel, dar-elips şeklinde, tam kenarlı, sivri uçlu, tabanda da daralmış ve kısa bir yaprak sapına değişmiştir. Yaprak boyu 6-30 x 1-3 cm, derimsidir. Yapraklarda orta damar çok belirgin, yan damarlar ise ince ve belirgin şekilde birbirine paraleledir. Çanak 5-7 mm, tüylüdür. Taç gül renginde, kırmızı ya da kültür formlarında kırmızından beyaza kadar değişik renklerdedir ve huni şeklindedir. 2,5-4,5 cm çapındadır. Kapsül meyve (follicles) 10-18 cm’dir. Çiçeklenme nisan-eylül aylarıdır (Stearn, 1978b).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A P O C Y N AC E A E

Dilek Oral

Periploca L. (Garipler urganı) Herdem yeşil veya kışın yaprağını döken sarılıcı çalılardır. Az sayıda pullu olan tomurcukları küçüktür. Sürgünlere karşılıklı olarak dizilmiş olan basit yaprakları tam kenarlıdır. Yapraklarda (zehirli) sütlü bir özsuyu salgılanır. Basit veya dallanmış şemsiye tipi salkım halinde, az sayıda bir arada bulunan çiçekleri, terminal durumlu veya yaprakların koltuğunda yer alırlar; içte kirli sarı veya kahverengi, dışta ise yeşilimsi renklidir. Çiçekte çanak, altta kısa tüp şeklinde ve uçta 5 loplu; taç uçta 5 parçaya ayrılmış ve çoğunlukla üst yüzü tüylüdür; tacın iç kısmında bulunan yapının (corona) parçaları ipliksidir, uca doğru incelmiş ve içe doğru kıvrılmıştır; stamenleri birbirinden bağımsızdır, sapı kısa ve yassıdır. Stilus 2 tane, kısa ve başçığın (stigma) uzunluğu kadar ayrıktır. Meyve bol tohum taşıyan ve uzunlamasına açılan silindirik folikül kapsüldür (Krüssman, 1977; Browicz, 1978c; Kayacık, 1982). Periploca cinsinin Avrupa’nın güneyinden Tropik Afrika ve Doğu Asya’ya kadar olan yerlerde yayılış gösteren 8 türü olduğu kabul edilir (Theplantlist.org: 2013). Türkiye’de doğal olarak yetişen türü ise Periploca graeca’dır (Kayacık, 1982; Browicz, 1978c).

Periploca graeca L.

Dilek Oral

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

Doğal

Garipler urganı

Yayılışı Güney Avrupa ile Batı Asya’da yayılış gösterir. Süs bitkisi olarak kültüre alınma tarihi 1567’dir. Türkiye’de ise Trakya ile Batı ve Güney Anadolu’da bulunurlar; nemli yerlerde geniş yapraklı ağaçlarla birlikte (özellikle Alnus ve Fraxinus’lara sarılı halde), makiliklerde, dere kenarlarında ve nadiren kayaların üzerinde yayılır (Kayacık, 1982).

Botanik Özellikleri

Necmi Aksoy

Kışın yaprağını döken sarılıcı bir çalıdır. 10-15 (nadiren 30) m ye kadar ağaçlar üzerinde sarılarak yükselebilir. Yaşlı sürgünleri kahverengimsi ve üzeri siğillidir. Yaprakları basit, 4-10 (-13) cm uzunluğunda ve 3-5 (-8) cm genişliğindedir. Yaprak ayası, eliptik-yumurtamsı mızrak şeklinde veya nadiren biraz dairemsi şekillidir; ucu sivri veya tepede aniden daralarak uzamıştır; tabanda yuvarlağımsı-kama veya nadiren yüreğimsi şekildedir; kısa saplı ve sivri uçludur; üst yüzü parlak ve koyu yeşildir, dökülünceye kadar rengini korur. Çiçekleri 15 cm uzunluğundaki şemsiyemsi salkım halinde, uzun bir sap üzerinde (2-) 3-15 tanesi bir arada bulunur; (15-) 20-25 (-30) mm çapındaki çiçekleri nisan- ağustos ayları arasında çoğunlukla da temmuzda açar. Tacın lopları yaklaşık 10 mm uzunluğunda ve 2-3 mm genişliğindedir; kırmızımsı-menekşe renginde, dikdörtgenimsi, uçta ufak girintili, üst yüzü 2-3 mm uzunluğunda beyaz tüylü, alt yüzü ise tüysüz ve yeşilimsi renklidir. Tacın iç kısmında bulunan ve taca benzeyen yapının parçaları ipliksi, loplardan daha kısa ve hemen hemen tüysüzdür. Folikül kapsül olan meyve 6-9 (-15) cm uzunluğunda, 5-7 mm genişliğinde, silindirik, yay şeklinde kıvrık ve 2 tanesi uçta hafifçe birleşiktir (Krüssman, 1977; Browicz, 1978c; Kayacık, 1982). Yaprak ayası ve sapındaki tüylülük durumuna göre Periploca graeca’nın ülkemizde, biri ana tür olmak üzere iki alttürünün varlığı kabul edilmektedir: P.graeca L. var. graeca ve P.graeca L. var. vestita Rohlena. Bu iki alttürün tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Browicz, 1978c): 1.Yaprak ayası ile sapı tüysüzdür…………………………………………………………………..……………………………………………Periploca graeca var. graeca 1.Yaprak alt yüzü ve sapı kısa yumuşak tüylüdür………………………………………………………………………………………………..Periploca graeca var. vestita Periploca graeca L. var. graeca: Doğu Akdeniz havzası, Kafkasya, Kuzey İran, Kuzey Irak’ta doğal yayılışını yapan odunsu bir çalıdır. Ülkemizdeki yayılışını ise Çatalca-Kocaeli ve Güney Marmara bölümleri, Karadeniz Bölgesi, İç Anadolu’nun batısı, Yukarı Sakarya, Yukarı Fırat, Yukarı Murat (Van) ve Dicle Bölümleri ile Akdeniz Bölgesi’nde yapmaktadır (Browicz, 1978c; Güner ve diğ., 2012). Periploca graeca L. var. vestita Rohlena: Doğal yayılışını Güney Sırbistan, Arnavutluk ve Kuzey Anadolu’nun orta kısmında yapar. Orta Karadeniz ile Yukarı Sakarya bölümlerinde yayılışını yapar. 172

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A P O C Y N AC E A E

Ünal Akkemik, Tolga Ok

Thevetia L. (Sarı zakkumlar)

Tolga Ok

Herdem yeşil ağaç ya da çalı formunda odunsu bitkilerdir. Cinsin bireylerinde süt boruları vardır ve koparıldığında süt çıkarırlar. Yaprakları sarmal, tam kenarlı, ortada tek damarlı ya da ince pinnat yan damarları da vardır. Çiçekleri oldukça geniş, terminal konumlu simoz kurul halindedir ve erseliktir. Çanak 5 parçalı, sivri uçlu ve yayık lopludur. Taç tüpü huni şeklindedir ve tüp silindiriktir. Çanak aniden genişlemiş çan formundadır Boğaz kısmı 5 tüylü pulludur. Stamen sayısı 5 adettir, taç tüpünün tepsinde pullarla almaşlı dizilmiştir. Meyve çekirdekli sulu tipte, eni boyundan daha uzundur. Amerika’nın tropik kesimlerinde ve Batı Hint Adalarında doğal yetişen 9 türü vardır (Krüssmann, 1978).

Thevetia peruviana (Pers.)K. Schum.

Egzotik

Sarı zakkum

Yayılışı Amerika’nın tropik kesimlerinde doğal yetişen bu tür, ülkemizin Akdeniz Bölgesi’ndeki park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yaygın bir şekilde kullanılır.

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Herdem yeşil çalı ya da en çok 8 m’ye kadar boylanabilen kısa boylu ağaçlardır. Yapraklar oldukça dar şeritsi ve 15 cm’ye kadar uzunluk ve 6 mm’ye kadar genişliktedir. Uca doğru yavaş yavaş sivrileşir. Yaprak üst yüzü parlak koyu yeşildir ve yan damarlar belirgin değildir. Ortada tek damarlı gibi görülür. Çiçekler sarı ya da portakal renginde ve kokuludur. Terminal konumlu, hemen hemen sapsız olan çiçekler yaklaşık 7 cm boyunda ve 5 cm genişliğindedir. Çiçekleri az sayıda çiçekten oluşan, yapraklardan daha kısa, simoz kurul oluşturur. Çiçeklenmesi genellikle haziran ayındadır. Meyveler köşeli, sert, yaklaşık 2,5 cm çapında, önceleri kırmızı ve sonra siyahtır (Krüssmann, 1978).

173

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A P O C Y N AC E A E

Trachelospermum Lem. (Yıldız yasemin)

Necmi Aksoy

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Bu cinsin Doğu Asya ve Kuzey Afrika’nın tropik ve suptropik bölgelerinde doğal olarak bulunan 22 kadar türü vardır. Bunlardan bazıları vatanları dışında, güzel kokulu çiçekleri ve herdem yeşil yapraklarından dolayı süs bitkisi olarak yetiştirilir. Herdem yeşil, sarılıcı odunsu bitkilerdir. Tomurcuk çok küçük, üzeri sık tüylüdür. Sürgünlere karşılıklı olarak dizilmiş olan deri gibi kalın, sade yapraklar kısa saplıdır. Sürgün ve yapraklarında süt boruları vardır. Beyaz renkli, Yasemin gibi güzel kokulu çiçekler teker teker bulunmaz, yan veya terminal durumlu şemsiyemsi kurullar oluştururlar. Çanak küçük ve 5 parçalı, tacın dip kısmı boru, ağzı tepsi gibi açık, kenarlarında yıldız gibi ucu küt beş lobu vardır. Kısa flamentli etaminlerin anterleri birbirleri ile birleşmiştir. Ovaryum iki karpelli bol tohum tomurcukludur. Meyve folliculus kapsüldür. İstanbul’da sarılıcı ve güzel bir tür olan T. jasminoides türüne rastlanır (Krüssmann, 1978).

Trachelospermum jasminoides (Lindi.) Lem.

Egzotik

Yıldız yasemin

Yayılışı Yıldız Yasemin’in vatanı Çin’dir. Buradan 1894 de Avrupa’ya getirilmiştir.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

5-10 m’ye kadar sarılan herdem yeşil odunsu bir bitkidir. Çiçekleri yasemin gibi güzel kokulu oluşu ve yıldız gibi beş parçalı yapısından ötürü kendisine bu isim verilmiştir. Aslında gerçek yaseminler ile bir akrabalığı yoktur. Her ikisi de başka familyalardandır. Genç sürgünler tüylüdür. Uzun eliptik yapraklar 2 -6 cm boyunda, ucu küt, ortadan her iki tarafa doğru daralmaktadır. Üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü önceleri tüylü, sonra çıplaktır. Beyaz renkli çiçekler çok kuvvetli kokuludur. Taç 1 – 2 cm genişliğindedir. Terminal veya yan durumlu salkımlar halinde bulunurlar. Temmuzda çiçek açar (Krüssmann, 1978). Türkiye’nin kıyı şehirlerinde, pergola, kamelya ve ev girişlerinde sarılıcı süs bitkisi olarak kullanılır. Üretilmesi vejetatif yolla da olur.

174

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

AQ U I F O L I AC E A E

AQUIFOLIACEAE

Özgür Eminağaoğlu

Aquifoliaceae familyasının Ilex L., Nemopanthus Raf., Phelline Labill. ve Sphenostemon Baill. olmak üzere 4 cinsi, bu cinslerinin de çoğunluğu her iki yarı kürenin tropik ve subtropik yerlerinde yetişen 400’den fazla türü vardır (Cronquist, 1981). Çoğunlukla herdem yeşil ağaç ve çalılardır. Basit yapraklar genellikle sürgüne almaşlı dizilmiş ve deri gibi serttir. Küçük kulakçıklara sahiptir. Yaprak kenarı tam, dişli veya dikenli dişlidir. Vejetatif organlarında salgı dokuları yoktur. Aktinomorf (simetrik) çiçekler bir cinslidir. Bu familyaya ait türlerin çoğu iki evciklidir. Çanak ve taç yapraklar 4-5 parçalıdır. Stamenler çiçek çevresine eşit sayıda bulunur ve sayısı 4-5 tanedir. Ovaryum çoğunlukla 2-4, nadiren de daha fazla gözden ve her bir göz içinde asılı duran 1-2 tane tohum taslağından oluşur. Meyve tipi çekirdekli sulu meyvedir, 3 veya daha fazla meyve çekirdeği içerir (Davis, 1967; Kayacık, 1982).

Nurgül Karlıoğlu

Ilex L. (Çoban püskülleri) Kuzeybatı Amerika ve Avustralya hariç her iki yarı kürenin ılıman ve tropikal bölgelerinde yayılış gösteren yaklaşık 400 türü bulunur (Krüssmann,1977). Genellikle çoğu herdem yeşil, bazıları da kışın yaprağını döken çalı veya ufak ağaç halindeki bitkilerdir. Tomurcukları küçük ve 3 pulludur. Basit yaprakları sürgün üzerinde sarmal dizilmiştir. Yaprak kenarları düz, dişli veya dikenli dişlidir. Çiçekler iki evcikli, ender olarak poligamdır. Bunlar teker teker veya yaprakların koltuğunda kurullar halinde bulunur. Çekirdekli sulu meyveleri parlak kırmızı renktedir. Güney Amerika da yetişen Ilex paraguariensis’in yapraklarından Paraguay çayı veya Parana elde edilir. Çoğunlukla park ve bahçelerde süs bitkisi, ayrıca canlı çit olarak da kullanılır (Yaltırık, 1967b; Kayacık, 1982). Türkiye’de doğal olarak yetişen I. aquifolium ve I. colchica adında iki türü bulunur. Bu iki türün teşhis anahtarı (Yaltırık, 1967b) aşağıda verilmiştir: 1. Kuruyan yaprak ayası sarımsı yeşil, kenarları belirgin ondüleli, yaprak sapı 7-15 x 2-3 mm ……......................................……………...……….Ilex aquifolium 1. Kuruyan yaprak ayası siyahımsı, kenarları fazla ondüleli değil, yaprak sapı 3-6 x 1-1,5 mm …..............................................…………………...…..Ilex colchica

Hatice Yılmaz

Ilex aquifolium

175

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

AQ U I F O L I AC E A E

Ilex aquifolium L.

Doğal

İngiliz çoban püskülü

Yayılışı Ana vatanı Batı ve Güney Avrupa’dır. Ayrıca, Kuzey Afrika ile Kuzey İran arasında yayılış gösterir. Gölgeye çok dayanıklı olup özellikle kayın ve bazen de ladin ormanlarının altında bulunur. Türkiye’de doğal olarak yalnız Marmara çevresinde ve Kapıdağ Yarımadası’nda bulunur. Yamaçlarda, 300-400 m arasında yetişir (Yaltırık, 1967b; Kayacık, 1982).

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Herdem yeşil çalı, bazen de 15 m’ye kadar boylanabilen bir ağaç halindedir. Sürgün ve yapraklar genellikle tüysüzdür. Genç sürgünler koyu yeşildir. Deri gibi kalın ve sert yaprakların üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü biraz daha açık yeşil renktedir. Kuruyan yaprakları ise parlak sarımsı yeşildir. Yaprakların boyu 3-8 cm ve genişliği de 3-4 cm’dir. Kenarları çok belirgin ondülelidir. Sürgünlerin üst kısmındaki yapraklar çoğunlukla düz kenarlı, alt tarafındakiler ise batıcı dikenli dişlidir. Yaprak sapı 7-15 x 2-3 mm boyundadır. Çiçekler, iki evciklidir. Yaprağın koltuğunda yer alan bir eksen üzerinde, az sayıda olmak üzere kurullar halinde toplanır. Çanak 4, ender olarak da 5 parçalı ve yumuşak tüylüdür. Taç beyaz veya kırmızımsı beyaz renkte, çanak gibi 4-5 parçalıdır. Yuvarlak veya oval çekirdekli sulu meyve olgunlaşınca parlak kırmızı renkte ve 5-8 mm çapındadır (Yaltırık, 1967b; Kayacık, 1982). İstanbul park, bahçe ve korularında çok sayıda kültivarı vardır.

Ilex colchica Pojark.

Doğal

Anadolu çoban püskülü

Yayılışı Anavatanı Türkiye ve Kafkasya’dır. Özellikle, Karadeniz’deki (Zonguldak, Samsun, Sinop, Giresun, Artvin) yapraklı ağaç ormanlarında, kayın, göknar-kayın meşcerelerinin serin ve nemli bölgelerinde yer alır. Lokal olarak Kırklareli, İstanbul, Bolu ve Hatay’da da bulunur. Dikey yayılışını 60-1800 m arasında yapar (Yaltırık, 1967b; Kayacık, 1982).

Özgür Eminağaoğlu

Dalları yukarıya doğru çıkan, 1-3 m boylanan herdem yeşil bir çalıdır. Yaprak kenarları fazla ondüleli olmayıp, tüm yaprakları dikenli dişlidir. Eliptik-mızrağımsı, ender olarak da oval bir görünüme sahip olan yaprak ayasının boyutları 5-8 x 2,5-4 cm’dir. Koyu yeşil yaprakları kuruduğunda ise siyahımsı bir renk alır. Yaprak sapı da 3-6 x 1-1,5 mm’dir (Yaltırık, 1967b; Kayacık, 1982). 176

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A R A L I AC E A E

ARALIACEAE Genellikle herdem yeşil, çoğu çalı ya da ağaç, bazıları ise otsu olan, bazen sarılıcı bitkilerdir; bazılarında ise gövde dikenlidir. Sarılıcı olan taksonlarında özel tutunma organı bulunmaz; bunun yerine gövdeleri veya kökleriyle tutunarak tırmanırlar. Gövde geniş bir öz kısmına sahiptir. Sürgünlere çoğunlukla sarmal bazen de karşılıklı veya çevrel olarak dizilen yaprakları genellikle bileşiktir; çoğunlukla küçük, az veya göze çarpan şekilde gelişmiş kulakçıklara sahiptir; çoğu kez yıldızımsı veya çatallı tüylerle kaplıdır. Yaprak tabanında bazen sarıcı bir organ (kın) bulunur; çoğu kez dökülürken göze çarpan izler bırakır. Aynı bitki üzerinde farklı yaprak formu gösteren taksonları da bulunur. Aktinomorf olan çiçekleri, küçük, iki veya tek eşeyli, dioik veya aynı ağaç üzerinde nadiren erkek, dişi ve iki eşeyli olabilir; birçoğu bir arada başak, başçık, salkım veya şemsiye şekillerinde kurullar oluştururlar; yeşilimsi veya beyazımsı renklerde ve gösterişli değildir. Çanak küçük, kenarları 4-5 dişli ve ovaryuma yapışıktır veya yoktur. Taç çoğunlukla 5-10 (-12) parçalı, serbest veya kısmen yapışıktır. Serbest halde bulunan erkek organlar taç yapraklarla aynı sayıdadır; ovaryumun üstünde bulunan az-çok etli ve nektarlı tablanın kenarına yerleşmişlerdir. Alt durumlu olan ovaryum (2-) 5-10 (-15) karpelden oluşmuştur; (1-) 2-5 (-10) odacıklıdır; her odacıkta sarkık durumlu 1 tane tohum bulunur. Meyvesi çekirdekli sulu veya nadiren 2-5 tohum içeren üzümsüdür veya segmentlerine ayrılan tiptedir. Tohumları albuminli ve küçük embriyoludur (Kayacık, 1982; Bailey, 1977; Rehder, 1977; Heywood ve diğ., 2007). Kuzey ve Güney yarı kürenin tropik ve ılıman bölgelerinde yayılış gösteren 46 cinsi olduğu kabul edilir (Theplantlist.org: 2013). Türkiye’de doğal olarak yetişen tek cinsi Hedera L. ‘dır (Chamberlain, 1972c). Fatsia Decne. & Planch. cinsinin Fatsia japonica (Thunb.) Decne. & Planch. türü ise ülkemizin özellikle kıyı şehirlerinin park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Ünal Akkemik

Hedera helix

Dilek Oral

Fatsia Decne. & Planch.

Hatice Yılmaz

Dikensiz, herdem yeşil çalı veya küçük ağaçlardır. Sürgünlere sarmal olarak dizilen kulakçıksız yaprakları büyük, dairemsi ve ışınsal-derin 7-9 lopludur; sapı uzun ve tabanda genişlemiştir. Erselik çiçekleri (bazen tek eşeyli) gösterişlidir; şemsiyemsi kurullar halinde ve terminal olarak bulunur; uzun olan çiçek sapı belirgin olmayan eklemlidir. Çanak 5-6 dişli, taç ise 5 parçalıdır. Taç yaprakları ya birbirine temas eder ya da tamamen ayrıdırlar. Erkek organları 5 tanedir ve serbest olarak bulunur. Dişi organda birbirinden ayrı 5 stilus bulunan ovaryum 5 gözlüdür. Yuvarlak olan meyve kalın ve etlidir; olgunlaşınca siyah renklidir; tohumları yassıdır (Bailey, 1977; Krüssman, 1977; Rehder, 1977; Kayacık, 1982). Doğal yayılışını Japonya ve Tayvan’da yapan (Krüssman, 1977) 3 türü olduğu kabul edilir (Theplantlist.org: 2013). Özellikle Fatsia japonica (Thunb.) Decne.& Planch. türü vatanı dışında süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir (Kayacık, 1982).

177

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A R A L I AC E A E

Fatsia japonica (Thunb.) Decne. & Planch.

Egzotik

Japon fatsiyası

Yayılışı

Vatanı Japonya’dır. İstanbul ve diğer kıyı şehirlerinde açık alanlarda yetiştirilebildiği gibi büyük saksılarda kapalı mekânlarda da değerlendirilir (Rehder, 1977; Kayacık, 1982).

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Çevresi yaklaşık 2 cm olan kalın dallara sahip, tüysüz, herdem yeşil, genellikle geniş formlu, çoğunlukla çalı bazen de 2-4 (-5) m ye kadar boylanabilen küçük ağaç formunda bir bitkidir. Genellikle eni boyundan daha geniş olan yüreksi yaprakları 1535 cm uzunluğunda, deri gibi kalın, üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü ise açık yeşildir; 7-30 cm boyunda bir sapı vardır. Yaprakların mızraksı (5-) 7-9 (-11) ışınsal lobu vardır; bu lopların ucu sivri, kenarı sivri dişli ve dalgalıdır (Bailey, 1977). Yaz ve sonbahar (özellikle ekim-kasım) aylarında açan ve şemsiye şeklinde kurul oluşturan çiçekleri, sarımsı-beyaz renkli ve küremsidir; çiçek sapı 1-1,5 cm uzunluğundadır. Meyvesi 8 mm çapında ve olgunlaşınca siyah renklidir (Krüssmann, 1977; Rehder, 1977; Kayacık, 1982).

Özgür Eminağaoğlu, Güven Aksu

Tırmanıcı veya sürünücü çok yıllık odunsu bitkilerdir. Gövdeler tutunma kökleri ile tutunarak yükselirler. Yapraklar basit, saplı, elips ve elsi loplu olup kulakçıksızdırlar. Şemsiye şeklindeki çiçek kurulları, tek veya birçok kurul bir arada bileşik salkım halindedir. Çanak yapraklar oldukça küçük; taç yapraklar 5 adet ve serbesttir. Ovaryum 5 gözlü; stillus 1 tanedir. Meyve küremsi üzümsü meyvedir (Chamberlain, 1972c). Kuzey Afrika, tropik ve subtropik Asya ve Avrupa’da doğal yayılış gösteren yaklaşık 15 türü vardır (eFloras.org: 2013). Türkiye’de doğal yayılışa sahip 2 türü vardır. Bu türlere ilişkin tanı anahtarı aşağıdaki gibidir (Chamberlain, 1972c):

Hedera helix

Ünal Akkemik

1.Yapraklar 5-8 cm; sürgün ve çiçek kurulundaki yıldızımsı tüyler 0,15-0,4 mm genişliğinde ……....…….……Hedera helix 1.Yapraklar (6-)12-25 cm; sürgün ve çiçek kurulundaki yıldızımsı tüyler 0,4-0,75 mm genişliğinde…......…Hedera colchica

178

Hedera helix

Ünal Akkemik

Hedera L. (Orman Sarmaşıkları)

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A R A L I AC E A E

Hedera colchica (K.Koch) K.Koch

Doğal

Kafkas orman sarmaşığı

Yayılışı Deniz seviyesinden 1500 m yükseltiye kadar, kıyılarda, ağaçlar üzerinde tırmanıcı olarak yayılış gösterir. Batı Kafkasya, Gürcistan ve Karadeniz kıyılarına yakın olan Kafkas bölgelerinde yayılış gösteren Öksin elementi olan bir türdür. Türkiye’de Artvin, Sakarya, Zonguldak, Kastamonu, Ordu, Giresun, Rize illerinde yayılış gösterir.

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri H. helix’e çok benzer. Ondan farklılıkları; yaprakları daha geniş (25 cm kadar), kısır sürgünler üzerindeki yapraklar yumurtamsı-eşkenar üçgenimsi şekilde ve çok belirgin loplu; sürgün ve çiçek kurulunda bulunan yıldız tüyleri 0,4-0,75 mm genişliğinde ve 15-25 dallıdır. Meyve siyah renktedir (Chamberlain, 1972c; Tutin ve ark, 2010).

Hedera helix L.

Doğal

Adi orman sarmaşığı

30 metreye kadar boylanabilen, gövdeleri sürünücü ya da tırmanıcı, çok yıllık odunsu bitkilerdir. Genç sürgünleri ve çiçek kurulu yıldızımsı tüylerle çevrilidir. Yapraklar tüysüz, herdem yeşil, çiçekli sürgünler üstünde dar elips veya hemen hemen daire biçiminde-yüreğimsi şeklinde, genellikle bütün halde, 5-8 x 5-10 cm boyutlarında; kısır sürgünleri üzerindekiler elsi şekilde 3-5 loblu ve (2-)4-8 x 2-6 cm boyutlarındadır. Taç yapraklar 3-5 mm, yeşilimsi, ilk zamanlarda açık, sonraları aşağı doğru eğilmiştir. Meyve yeşil veya mavimsi-siyah renkte, 6-12 mm çapındadır. Çiçeklenme zamanı ağustos-eylül aylarıdır (Chamberlain, 1972c). Bu türün bilinen 3 alttürü vardır. Bunlara ilişkin tanı anahtarı aşağıdaki gibidir: 1.Bitki rizomlu; olgun meyve morumsu siyah renkte; İspanya’da doğaldır. …………………….........................…………………………………... Hedera helix L.subsp. rhizomatifera McAllister 1.Bitki rizomlu değil 2.Olgun meyve portakal sarısı renkte; İtalya, Balkanlar ve Türkiye’de doğaldır ……………….................………………………………... Hedera helix L.subsp. poetarum (Nicotra) Nyman 2.Olgun meyve morumsu siyah renkte; Orta, Kuzey ve Batı Avrupa’da doğaldır. ………………...............…………………….……………………………………... Hedera helix L.subsp. helix Türkiye’de, bu alttürlerden yalnızca subsp. poetarum (Nicotra) Nyman doğal olarak bulunur. 179

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Avrupa’nın ılıman bölgelerinde ve Asya’da yayılış gösterir. Ortalama 1500 metrede ormanlar içinde ağaçların üzerine tırmanıcıdır ya da yerde sürünücü olarak yayılış gösteren bir türdür. Avrupa,Türkiye’de, Anadolu dışında ve Adalarda yayılış gösterir. Türkiye’de Çanakkale, Balıkesir, İstanbul, Bolu, Ankara, Sinop, Ordu, Giresun, Rize, İzmir, Denizli, Antalya, Hatay da yayılış yapar.

Ünal Akkemik

Yayılışı

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A R E C AC E A E

ARECACEAE Phoenix theophrasti

Tropikler ve sıcak iklimlerde yetişen 200’den fazla cinse dâhil yaklaşık 2600 türü bulunan geniş bir familyadır. Bitkiler genellikle tepede yelpaze şeklinde dallanma yapan boylu ağaç ya da kısa boylu çalı görünümdedir.

Ali Kavgacı

Palmiyeler herdem yeşil, yaprakları palmat ya da pinnat bileşik yaprak şeklindedir. Yaprakları gövdeye spiral şekilde dizilmiş ve genellikle tepede toplanmıştır. Palmat damarlı olanlarda yaprak sapı, pinnat damarlı olanlarda da yaprak orta ekseni çok uzamış, 4-5 m’ye kadar çıkar. Genellikle 1-2 m kadardır. Çiçekleri salkım ya da bileşik salkım halinde büyük kurullar oluşturur. Herbir çiçek küçük ve taç yaprakları beyaz renkte, simetriktir. Çiçeklerdeki stamen sayısı genellikle 6 olup ayrı veya bileşik filamentli ya da tabanda pistile bağlıdır. Meyve genellikle tek tohumlu çekirdekli sulu meyve tipindedir. Bazı cinslerinde meyve içindeki tohum sayısı 2 veya daha fazladır.

Chamaerops L. (Bodur palmiye)

Ali Erhan Özer

Monotipik bir cins olup Akdeniz çevresinde yetişen tek türle temsil edilir. Yelpaze şeklinde, yarı-yuvarlak tepeli ve yapraklar tepede toplanmıştır. Yaprak sapı uzun ve tepeden yelpaze şeklinde çıkan yaprakçıkları dardır. Yaprak sapının her iki yanındaki kısa dikensi çıkıntılar cinsin tipik özelliğidir. Meyveleri zeytine benzer görünümde ve tek tohumludur. Akdeniz Havzasında İspanya’dan Sicilya’ya ve Fas’tan Cezayir’e kadar geniş bir alanda yayılış yapar (Krüssmann, 1976).

Chamaerops humilis L.

Ünal Akkemik

Ali Kavgacı

Egzotik

Akdeniz yelpaze palmiyesi, Bodur Akdeniz palmiyesi

Yayılışı

Doğal yayılış alanı, İspanya, Fas, Libya, İtalya’nın Toskana bölgesinden itibaren güneyi, Sicilya, Sardunya ve Malta adalarıdır.

Genellikle çok gövdeli, 4-6 m’ye kadar boylanabilen çalı görünümdeki palmiyelerdir. Bu nedenle cüce palmiye olarak da adlandırılırlar. Yapraklar yelpaze şeklindedir. Uzun ve dikenli bir sapı vardır. Yeşil ile gümüşi veya mavi arasında değişen renklere sahiptir. Çiçeklenme marttan mayısa kadardır. Meyve sonbaharda olgunlaşmakta olup 1-4 cm boyutlarında, yuvarlak veya oval şeklinde ve kırmızımsı kahverengindedir. 180

Ali Erhan Özer

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A R E C AC E A E

Ali Kavgacı

Phoenix L. (Hurmalar)

Phoenix canariensis Chabaud

Ali Kavgacı

Phoenix theophtasti

Tek veya çok gövdelidirler. Bazı türleri oldukça uzun boylara ulaşabilirken, bazı türler kısa boylu olam odunsu bitkilerdir. Yaprakları tüysüdür ve genelde V şeklinde yukarı doğru yönelirler. Gövdeye yakın olan yaprakçıklar diken şeklini almıştır. Dioiktir. Türler birbirleriyle kolaylıkla hibrit yapabilmektedir. Phoenix türlerinin tamamının hurma olarak bilinmesine karşın, asıl hurma P. dactylifera’dır. Phoenix cinsine ait toplam 17 tür bulunmaktadır ve bunlardan yalnızca P. theoprastii ülkemizde doğal olarak yayılış göstermektedir. Phoenix’in dünya üzerindeki doğal yayılış alanları, Kanarya Adaları, Orta ve Kuzey Afrika, Girit, Doğu, Güney ve Güneydoğu Asya, Filipinler ve Endonezya’dır. Türkiye’de ise Datça, Bodrum ve Kumluca’da doğal olarak bulunmaktadır.

Egzotik

Kanarya Adaları hurması

Yayılışı

Doğal yayılışı Kanarya Adaları olmakla birlikte, kültürü sonucunda bugün oldukça geniş bir alanda yayılış göstermektedir.

20 m’ye kadar boylanabilen ağaçlardır. Yapraklar tüysüdür ve 5-7 m’ye kadar uzayabilmektedir. Yaprak, ana eksenine dik batıcı uçlu yaprakçıklara sahip olup bunlar yaprak sapına doğru uzun ve kalın dikenlere dönüşmüştür. Çiçek kurulu uzun bir sap üzerinde, 1 m veya daha uzun ve bükülmüş durumdadır. Meyve oval veya küre şeklinde, yaklaşık 2 cm uzunluğundadır ve rengi başlangıçta sarı iken zamanla kırmızıya dönmektedir. Tür, P. dactylifera’ya oranla daha kısa ve kalın gövdeli olup yaprakçıklar daha serttir. Ayrıca genel görünümü daha parlak yeşildir.

Phoenix dactylifera L.

Güvenç Mamıkoğlu

Botanik Özellikleri

Egzotik

Arap hurması, Hurma

Yayılışı

Doğal olarak Batı Asya ve Kuzey Afrika’da yayılış gösteren bir türdür. Phoenix cinsinin meyvesi yenilen tek türüdür ve meyve hurma olarak adlandırılmaktadır.

30 m’ye kadar boylanabilen ağaçların gövdeleri kurumuş yaprak dipleriyle kaplıdır. Yapraklar tüysü, mat yeşil renkte, yukarı doğru yönelmiş ve tepede küme halindedir. Yaprakçıklar yassı ve batıcı uçlu olup yaprak sapına doğru dikene dönüşmüştür. Bitki iki evciklidir. Çiçek kurulu bir sap üzerinde çok dallı bileşik salkım durumundadır. Çiçekler belirgin değildir. Oval, sarı-turuncu, koyu kırmızı veya kahverengi olan meyveler 6 cm’ye kadar uzayabilmektedir. Tür, ağacın dip kısmından yeni bireyler verebilmektedir. 181

Güvenç Mamıkoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A R E C AC E A E

Phoenix theophrasti Greuter

Doğal

Datça hurması

Yayılışı

Datça hurması olarak da bilinen tür, Datça, Bodrum, Kumluca ve Yunanistan’ın Girit adasında yayılış göstermektedir.

Botanik Özellikleri

Ali Erhan Özer

Genel olarak 10 m’ye kadar boylanabilen türün 15–17 m’ye kadar boylanmış bireylerine de rastlanabilmektedir. Tüysü yapraklar gövdenin uç kısmında ve 3-5 m uzunluğunda olup başlarda dik daha sonra yanlara doğru yatay ve aşağı doğru sarkık olmak üzere sık bir tepe oluşturmaktadır. Tüysü yapraklar ortalarından katlanmış, batıcı uçlu ve mavimtırak yeşil renktedir. Dip taraftaki yaprakçıklar ise sert dikenlere dönüşmüştür ve sarımsı renklidir. İki evciklidir. Çiçek kurulları büyük ve çok dallı bileşik salkım durumundadır. Meyve yukarı doğru dik durumlu, dip tarafı yaprak tabanı ile çevrilmiş ve canlı sarı renkli çiçek kurulu eksenlerine sahiptir. Elipsoit şeklinde olan meyve, 14-16 mm boy ve 8-10 mm eninde olup yenilememektedir. Meyve olgunlaştığında esmerleşmektedir. Türün P. dactylifera’dan ana farkları, meyve salkımlarının yukarıya doğru olması ve küçük yenilemeyen meyveleridir. Tür, ağacın dip kısmından yeni bireyler verebilmektedir.

Ali Kavgacı

Trachycarpus H. Wendl. (Yelpaze palmiyesi)

Ünal Akkemik

Tek gövdeli ve tek evciklidirler. Gövde üzerinde kalıcı siyahımsı kahverengi lifler bulunmaktadır. Yapraklar uzunca bir sapın (1-2 m) ucunda yelpaze şeklinde ve yaprak sapında küçük dişler bulunmaktadır. Başlangıçta mavimsi renkte olan meyveler olgunlaştığında morumsu siyah renklidir. Cinsin toplam 6 türü bulunmakta olup bunlar Himalayalardan Kuzey Hindistan, Kuzey Taylan ve Çin’e kadar uzanan bir bölgede, 2400 m yüksekliklere kadar yayılış yaparlar.

Trachycarpus fortunei (Hook.) H. Wendl.

Egzotik

Çin Yelpaze palmiyesi, Telli palmiye

Yayılışı

Türün doğal yayılış alanı Çin’dir. Ancak bugün oldukça geniş bir coğrafyada kültüre alınmıştır.

182

Ali Erhan Özer

12 m’ye kadar boylanabilen, koyu kahverengi liflerle kaplı, silindirik gövdeli bir türdür. Tepede büyük bir küme oluşturan yapraklar, yelpaze şeklinde olup yaprak parçaları merkeze kadar bölünmüştür. Uzun bir sapın ucundaki yaprakların üstü koyu yeşil altı ise grimsidir. Çiçekler uzun ve çok dallı başaklar halindedir. Tek cinsli veya hermafrodittir. Çiçekler küçüktür ve hermafrodit olması durumunda 3 çanak ve 3 taç yapraktan oluşur. Mavimtırak renkteki meyveleri küremsi veya böbrek şeklindedir ve üzerinde derin bir kırışıklık bulunmaktadır. Meyveler 12 mm’ye kadar boylanabilir. Tür, Chamerops humilis (Akdeniz Yelpaze Palmiyesi) ile sıklıkla karıştırılmaktadır.

Ali Erhan Özer

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A S PA R AG AC E A E

ASPARAGACEAE Ruscus aculeatus

Ünal Akemik

Dik büyüyen ya da tırmanıcı formda olan odunsu bitkilerdir. Yaprakları genellikle batıcı iğne yaprak şeklinde ya da şeritsi fillokladdır (yaprağa dönüşmüş kısa sürgündür). Yaprak görevini üstlenen fillokladlar demetler halinde sürgünler üzerinde yer almışlardır. Çiçekleri genellikle fazla belirgin değildir ve fillokladların tabanından çıkmıştır. Çiçekler beyaz, sarımsı ya da sarımsı-yeşilimsi renklerde tek tek ya da 2-4’lü gruplar halindedir. Meyve üzümsü meyve tipindedir. Ülkemizde Asparagus, Danae ve Ruscus adlı üç cinsine ait türler doğal yetişir. Ayrıca Yucca adlı bir cinsi de park ve bahçelerde yaygın bir şekilde yetiştirilir. Doğal cinslerin tanı anahtarı: 1.Fillokadlar (yaprak benzeri yapılar) iğne yaprak şeklinde ve dikensi .............................................................................................….Asparagus 1.Fillokadlar dikensi değil ve genişlemiş, paralel damarlı yaprak görünümünde 2.Çiçek ve meyveler fillokladların üzerinden çıkar; Çiçekleri bir evcikli, monoik; meyve genellikle tek tohumlu…............….....Ruscus 2.Çiçek ve meyveler sürgün üzerinden, fillokladların tabanından çıkar; Çiçekleri erselik, hermafrodittir; meyve genellikle 1-3 tohumlu…................................................................................Danae

Ünal Akkemik, Ali Kaya

Asparagus L. (Kuşkonmazlar)

Asparagus acutifolius

Ünal Akemik

Asparagus cinsinin ülkemizde doğal olarak yetişen türlerinden 2’si odunsu olduğundan bu iki tür kitaba dâhil edilmiştir. Çok yıllık, etli köklere (rizomlu) sahip otsu veya dallanmış sürgünleri ile dikenli çalılardır. Dioiktir. Gövde yer yer şekil değiştirerek aya (lamina) şeklini alarak yaprak görevini üstlenir. Bu yapraklar pul gibi veya zarsı, tabanda ise genellikle dikenli bir mahmuz şekli oluştururlar. Fillokladlar yeşil renkli, demetler halinde ya da pul yaprakların koltuklarında tek olarak bulunur. Periant çanaksı bir tabak şeklinde, derin olarak 6 parçaya bölünmüştür. Dişi çiçekler genellikle erkek çiçeklerden daha küçüktür. Meyve küre şeklinde, kırmızı veya siyah renkli ve üzümsüdür. Meyveler 1-6 tohum taşır (Davis, 1984a). Ülkemizde doğal yetişen odunsu Asparagus türlerine ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir. 1.Yapraksı gövde segmentleri 5-10(-12)’lu demetler halinde, hemen hemen eşit şekildedir 0,2-0,4 mm genişlikte ve dikenlidir ......................................................................................…..Asparagus acutifolius 1.Yapraksı gövde segmentleri 1-5 (-7)’li demetler halinde, hemen hemen eşit şekildedir, 0,5-0,7 mm genişlikte ve sert dikenlidir ........................................................….…Asparagus aphyllus subsp. orientalis

183

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A S PA R AG AC E A E

Asparagus acutifolius L.

Doğal

Kuşkonmaz

Yayılışı

Türün yayılış alanı 0-1500 m arasında, kıyı bölgeleridir.

Herdem yeşildir. Odunsu gövdesi, sürünücü veya tırmanıcıdır. Gövdesi üzerinde çıkıntılı boyuna damarlar bulunur. Gövde başlangıçta yeşil renkli iken ilerleyen yıllarda morumsu-kahverengini alır. Yaprak şeklini almış gövde parçaları 5-10(-12)’lu demetler halinde bulunur. Yeşil renkli ve hemen hemen eşit boyuttadır (3-8(-10) × 0,2-0,4 mm). Tüysüz ve uç kısmı dikenlidir. Ağustos-eylül aylarında çiçeklenir. Erkek çiçek çevresi 3-4 (-5) mm, sarımsı veya yeşilimsi renklidir. Anterlerin boyu 1 mm’dir. Üzümsü meyveler siyah, 4,5-7(-10) mm boyutunda ve 1-2 tohumludur (Davis, 1984a).

Asparagus aphyllus L. subsp. orientalis (Baker) P.H.Davis

Ünal Akemik

Botanik Özellikleri

Doğal

Kuşkonmaz

Yayılışı

Tür ülkemizdeki yayılışını Batı Karadeniz, Marmara ve Ege Bölgesinde yapar. Yaşam alanı olarak 1-550 m yükselti aralığı içinde, dağ yamaçları, maki alanları, kıyı yamaçları, dik kayalıklar ve kumulları seçer.

Danae Medik (İskenderiye defnesi) Herdem yeşil, kısa boylu, dallanması yoğun, koyu yeşil görünüşlü küçük çalılardır. Yaprakları körelmiş, pul halini almış, kladotlar bu körelmiş yaprakların koltuğundan çıkar ve gerçek yaprakmış gibi görünürler. Bunların sürgünlere dizilişi almaşlıdır. Çiçekleri hermafrodittir. Çiçekler sürgünlerin uç kısımlarında terminal konumlu ve salkım halinde kurullar oluşturur. Çiçek örtüsü 6 parçalı, stamen sayısı da 6 adettir. Dişi çiçeklerinde ovaryum 3 gözlüdür. Meyve tipi üzümsü olup içerisinde 1-2 tohum vardır. Meyve şekli yuvarlak ve rengi de kırmızıdır (Davis, 1984b; Kayacık, 1982). Monotipik bir cins olan Danae’nın tek türü (D.racemosa (L.) Moench.) vardır.

184

Tolga Ok

Tolga Ok

Herdem yeşil, sert, yatık veya kısa boylu sürünücü bir gövdeye sahiptir. A. acutifolius türüne göre daha güçlü odunsu bir gövdeye ve dikenlere sahiptir. Gövdesi üzerinde çıkıntılı boyuna damarlar bulunur. Yaprak şeklini almış gövde parçaları 1-5(-7)’li demetler halinde bulunur. Yeşil renkli 3-7× 0,5(-0,7) mm boyuttadır. Uç kısmı sert dikenlidir. Haziran-ağustos ayları arasında çiçeklenir. Erkek çiçek çevresi 3-4,5 mm, krem beyaz renklidir. Üzümsü meyveler siyah, 8 mm çapında ve 1-3 tohumludur (Davis, 1984a).

Ünal Akemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A S PA R AG AC E A E

Danae racemosa (L.) Moench.

Doğal

İskenderiye defnesi

Yayılışı

Hyrcanian florasının tipik bir temsilcisidir. Esas olarak Hazar Denizi’nin güney kıyılarında bulunur. Dağılımının ana bölümü Kuzey İran’da yer alır. Bunun yanında Azerbaycan ve Kafkasya’da da yayılır. İlginç olarak Hazar denizinden 1000 km mesafede Anadolu’da Amanos Dağlarında ve Kuzeybatı Suriye’de dağılım yapar (Browicz, 1988). Ülkemizde İstanbul ve Hatay’da yayılışı vardır. Özellikle meşe ormanlarında 900-1100 m yükseltilerde bulunur (Davis, 1984b). KahramanmaraşAndırın-Sarımsak Dağı’nda doğal yayılış gösterir (Kayacık, 1982).

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Koyu yeşil görünüşlü, en çok 1 m’ye kadar boylanabilen, ufak ve sık dallı bir çalıdır. Fillokladları dar uzun, mızrak şeklinde, damarlanması paralel, sapları kısa ve uçları uzun sivri uçludur. Kladotların boyu 5-8, genişliği 1-2,5 cm kadardır. Her iki yüzü de çıplak olup koyu yeşildir. Çiçekler kurullar halinde ve beyaz renklidir; oldukça küçük çiçeklidir. Çiçek örtüsü yeşilimsi beyaz ve 3 mm çapındadır. Çiçeklenmesi haziran-temmuz aylarındadır. Meyve tipi üzümsü olup nohut büyüklüğündedir. Yuvarlak şekilli ve kırmızı renktedir (Davis, 1984b; Kayacık, 1982).

Ünal Akkemik, Ali Kaya

Ruscus L. (Tavşan memeleri) Ruscus L. cinsinin ülkemizde doğal yetişen 4 türü vardır. Cinsin ülkemizde yetişen türlerinin hepsi odunsudur. Rizomlu, herdem yeşil çalılar veya çok yıllık otsulardır. Genellikle dioiktir. Gövde basit veya dallanmıştır. Asparagus cinsinde olduğu gibi gövde başkalaşıma uğrayarak yapraksı yapılar oluşturmuştur. Bu yapılar oldukça sert veya derimsidir. Bazı türlerde bir dikenle sonlanır. Çiçekleri tek eşeylidir. Çiçekler yapraksı yapıların alt veya üst kısmında ve orta damarının üzerinde yer alır. Çiçek çevresinin parçaları (6 parça) serbest ve yeşilimsi renklidir. Büyük üzümsü meyveleri kırmızı renkli ve 1-4 tohumludur (Davis, 1984c). Ülkemizde doğal yetişen odunsu Ruscus türlerine ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Davis, 1984d).

Ünal Akkemik

1. Gövde dallanmış ve yapraksı yapıların ucu dikenlidir.….....………..Ruscus aculeatus 1. Gövde basittir ve yapraksı yapıların ucu dikensizdir 2. Çiçek brahteleri serbest veya nadiren yapraksı yapılara birleşiktir ve genişliği 2 mm’yi geçmez.…………………………………………………..Ruscus hypophyllum 2. Çiçek brahtelerin boyunun en az 1/6’lık kısmı yapraksı yapılara birleşiktir ve genişliği 2,5-10 mm arasındadır. 3. Çiçekler yapraksı yapıların üst yüzünde yer alır, brahteler 11-30 mm uzunluğunda ve 7-15 damarlıdır..………………………….……….Ruscus hypoglossum 3. Çiçekler yapraksı yapıların alt yüzünde yer alır, brahteler 4-13 mm uzunluğunda ve 3-6 damarlıdır..………………………..……………..........……Ruscus colchicus

Ruscus aculeatus 185

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A S PA R AG AC E A E

Ruscus aculeatus L.

Doğal

Tavşan memesi

Yayılışı

Türün ülkemizde yetişen iki varyetesi vardır. R. aculeatus L. var. aculeatus ülkemizin daha çok Marmara Kuzey Marmara ve Batı Karadeniz bölgelerinde, 10-100 m yükselti aralığında ve meşe ormanları ve kayalık alanlarda yayılış gösterirken, R. aculeatus L. var. angustifolius Boiss. Batı Karadeniz, Marmara, Ege ve Akdeniz bölgelerinde 30-1000 m yükselti aralığında Carpinus (Gürgen) cinsinin eşlik ettiği ormanlık alanlar ve kayalık yamaçlarda bulunur. Herdem yeşildir. Odunsu gövdesi, dik ve serttir. Gövdesi 20-50 cm boyunda üzeri çizgili basit dallara ayrılmıştır. Dallar almaşlı veya altlarda 3’lü çevrel dizilişlidir. Yapraksı yapılar sert, geniş yumurtamsı veya mızraksı ve sivri uçludur. Boyutları 1-2,8 × 0,3-1,4 cm’dir. Çiçekler üst yüzdedir. Çiçeklenme şubat-mayıs ayları arasındadır (Davis, 1984c). Türün ülkemizde doğal olarak yetişen iki varyetesinin tanı anahtarı aşağıdaki gibidir: 1.Yapraksı yapıların çoğunun boyu eninin 3 katı ve her iki yüzü de belirgin damarlıdır. .........................................................................................................................Ruscus aculeatus var. aculeatus 1.Yapraksı yapıların çoğunun boyu eninin 2-3 katıdır ve her iki yüzü daha az belirgin damarlıdır ............................................................................................…...……….. Ruscus aculeatus var. angustifolius

Ruscus colchicus L.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Doğal

Zermek

Yayılışı

Botanik Özellikleri

Herdem yeşil ve dioiktir. R. hypoglossum çok benzer. Yapraksı yapılar derimsi, kısa saplı, yumurtamsı, simetrik veya ters yumurta şeklindedir. Kısa ve geniş sivri uçludur. Boyutları 4-12 × 2,5-5 cm’dir. En fazla 30 adet damar bulunur. Sap kısmından kıvrılma yoktur. Benzer türlerden en önemli farkı çiçeklerinin alt yüzde yer almasıdır. Brahte üçgen, yumurtamsı, yumurtamsı mızrak veya eliptik şeklinde, 4-13 × 2,5-5,3 mm boyutlarında, 3-6 damarlıdır. Çiçeklenme dönemi ilkbahardır (Davis, 1984c).

Ruscus hypophyllum L.

Özgür Eminağaoğlu

Ülkemizde Marmara Bölgesi’nin kuzeyi ve Karadeniz Bölgesi boyunca yayılış gösterir. Yaprak döken ormanlar ile yükseltisi 500 m’nin üzerindeki kayın ormanlarını yaşam alanı olarak seçmiştir.

Doğal

Tavşan kirazı

Yayılışı

Türün ülkemizdeki yayılışı çok net olmamakla birlikte Kuzey Batı ve Batı Anadolu’da kayıtları vardır. Herdem yeşil ve monoiktir (nadiren dioik). Gövdesi basit, dik ve 30-70 (-100) cm boyundadır. Yapraksı yapılar derimsi, yumurtamsı veya geniş yumurtamsı şekildedir. Aniden daralan belirgin bir damla ucuna sahiptir. Boyutları 5-9 × 1,2-5,5 cm’dir. Belirgin bir sapla gövdeye bağlanmıştır. Tabanda kıvrılma yok veya çok hafif bir kıvrılma görülebilir. En fazla 30 adet damar bulunur. Çiçekler alt veya üst yüzde yer alabileceği gibi her iki yönde de bulunabilir. Çiçek brahtesi şeritsi veya mızraksı şeklinde, 2,5-3,5 × 1-2 mm boyutlarında, 1-3 damarlıdır. Çiçeklenme dönemi mayıs ayındadır (Davis, 1984c). 186

Laurha

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A S PA R AG AC E A E

Ruscus hypoglossum L.

Doğal

Atdili

Yayılışı

Tür ülkemizde Marmara Bölgesi’nin kuzeyi ve Karadeniz Bölgesi boyunca yayılış gösterir. 20-1000 m yükselti aralığında ve karışık ormanlar, çalılık ve fundalıklar, dere yatakları ve kayalık alanlar yaşam alanlarıdır. Herdem yeşildir ve dioiktir. Odunsu gövdesi yarı (hemen hemen) diktir. 35-50 cm boyundadır. Yapraksı yapılar derimsi, dar veya geniş simetrik, eliptik şekilde ve geniş sivri uçludur, tabanda ise dar ve kıvrılmıştır. Boyutları 6-10 × 2-2,5 cm’dir. Çiçekler üst yüzdedir. Brahtenin boyunun en az 1/6’sı yapraksı yapıya bağlıdır. Çiçeklenme mart-mayıs ayları arasındadır (Davis, 1984c).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Yucca L. (Avize çiçekleri)

Hatice Yılmaz

Genel yayılışını Güney, Orta ve Kuzey Amerika’da yapan ve 40-50 türle temsil edilen odunsu çalı ya da ağaçlardır. Gövdeleri dallanır ya da bazı türlerde dallanmaz. Rozet şeklinde ve şeritsi uzun olan yaprakları herdem yeşil ve genellikle sivri ve batıcı uçludur. Çiçekleri genellikle beyaz ve uzun bir sap üzerinde çoğu bir araya gelerek büyük kurullar oluşturur ve terminal konumludur. Çiçekler aşağıya dönük ve geniş çan şeklindedir (Krüssmann, 1978).

Yucca filamentosa L.

Egzotik

Avize çiçeği

Yayılışı

Amerika’nın güneydoğunda yetişen tür, ülkemiz park ve bahçelerinde sıklıkla kullanılır. Gövdeleri oldukça kısa ve yavaş büyüyen bir odunsu bitkidir. Gövdenin tepesinde rozet şeklinde yer alan mavimsi yeşil renkteki yaprakları uzun, dik ve sert olup 60 cm boya 7-8 cm genişliğe ulaşır. Yaprak uçları sert ve dikenlidir. Yapraklar sert olduğundan genellikle geriye kıvrılmazlar. Yaz ortalarında açan çiçeklerinin onlarcası uzun bir sap üzerinde bir araya gelerek terminal durumlu kurul oluşturur. Kirli ya da sarımsı beyaz renkte olan çiçekleri çan şeklinde ve aşağıya doğru sarkıktır. Çiçek kurullarının boyu 100 cm, genişliği de 30-35 cm ‘ye kadar ulaşır (Krüssmann, 1978). 187

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A S T E R AC E A E (Co m p o s i t a e )

ASTERACEAE (Compositae) Dünyanın hemen her tarafında yetişen otsu bitkiler ve odunsu çalılardır. 300 cinse dâhil 20.000 kadar türü vardır. Büyük kısmı süs bitkisi olarak değerlendirilir, birçoğu da mutfaklarda sebze olarak tüketilir. Yaprakları genellikle almaşlı, ender olarak çapraz karşılıklıdır, kulakçıksızdır. Dokularında süt boruları ve inulin bulunur. Çiçekleri başçık (kaptilum) halinde çiçek kurulu oluşturur ve çevrelerinde kaliksi andıran müşterek brahte topluluğu (involukrum) bulunur. Başçıklarda tek çiçek yassılaşmış veya konimsi yükselmiş, eksen tepesinde toplanmıştır. Çiçeklerine gelince, çanak yaprak halinde gelişmez, ya tüy veya pul şeklini alarak bir “papus” meydan getirir veya tamamen körelir. Çanak yaprak 3 adettir, birleşmiştir. 5 adet stamen serbest filamentlidir. Çanak tüpüne bağlıdırlar Ginekeum iki ovaryum iki karpelden oluşmuştur. İki uzun stigması vardır, alt durumlu ovaryumun tek gözü vardır; meyve akendir (Davis, 1975). Çiçekler iki tipe ayrılır. 1- Korolla aktinomorf ve 5 eşit loplu, tüpsü, borumsu (tubular)çiçek. 2- Korolla zigomorf ve 5 petalin hepsi ve 3 lop birleşerek uzun bir dile değişmiştir, ligulat (dilsi) çiçek. Bağçığın tüm çiçekleri dilsi veya kenardakiler dilsi ve ortadakiler tüpsüdür. Bu durumda dilsi çiçekler parlak renkli ve ya beyaz olduklarından belirgindirler. Eşey dağılışı bakımından kenardakiler çoğunlukla tek eşeyli dişi veya verimsizdirler, buna karşın ortadakiler erselik veya erkektirler. Asteraceae familyası çiçek özelliklerine göre 2 alt familyaya ayrılır (Yaltırık ve Efe, 1996): 1- Tubuliflorae (Asteroideae) 2- Liguliflorae (Cichorioideae) Tubuliflorea: Tüm çiçekler veya en azından başçığın ortasındaki çiçekler tüpsüdür. İkinci halde, kenar çiçekler dilsidir. Süt boruları mevcut değildir, onların yerine çoğunlukla reçine kanalları bulunur. Liguliflorae: Başçık yalnız dilsi çiçeklerden oluşur. Eklemli süt boruları mevcuttur. Asteraceae familyasının kitapta yer alan odunsu cinslerine ait tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1.Yapraklar derin parçalı loplu...................................................................................................................................................................................................Euryops 1.Yapraklar basit ve derin loplu değil 2.Yapraklar dar, şerit gibi, çok uzun (yaklaşık 10 cm); tam kenarlı..............................................................................................................................Ptilostemon 2.Yapraklar dar, şertsi ya da yuvarlak; eğer şeritsi ise kenarları dişli 3.Bitki yapışkan tüylü................................................................................................................................................................................................Dittrichia 3.Bitki çıplak, basit ya da bezeli tüylü; tüyler yapışkan değil 4.Yapraklar bezeli tüylü, salgı bezleri yoğun, yapraklar sert ve pürüzlü.............................................................................................Staehelina 4.Yapraklar çıplak ya da tüylü 5.Yapraklar keçemsi tüylü, beyazımsı gri.....................................................................................................................................Inula 5.Yapraklar keçemsi tüylü değil 6.Yapraklar şeritsi, mızraksı; bitki bazen dikenli.............................................................................................................Centaurea 6.Yapraklar yumurtamsı, oval; 7.Başçık tek ya da yalancı şemsiyede birkaç tane, disk şeklinde..................................................................................Baccharis 7.Başçık tek değil, yalancı şemsiyede gevşek..............................................................................................................Limbarda

Baccharis L. (Zahra) En çok 6 m’ye kadar boylanabilen, çok yıllık otsu, yarı çalı, çalı veya ağaçlardır. Dioik veya nadiren monoiktirler. Genellikle tüysüz, reçineli, tabanı odunsu nadiren rizomlu bitkilerdir. Gövde çok sayıda (1-20+) genellikle dik, sarkık veya nadiren yerde sürünücüdür. Yapraklar, sarmal dizilmiş, saplı veya yarı saplı, aya 1-3 damarlı, şeritsi, tırpanımsı, yumurtamsı, ters yumurtamsı, baklava dilimli, kenarı tam veya dişli, alt yüzü nadiren tüylüdür. Başçık sapsız veya saplı, disk şeklinde, tek veya salkım halinde kurul oluştururlar. Brahte örtüsü, silindirik ya da çan şeklinde veya dairemsi, 3-9 mm çapındadır. Brahteler, 2-5 seri üzerinde 20-40 adet, genellikle yeşil, bazen kırmızı veya mor renktedir. Çiçek tablası düz veya koniktir. Erkek çiçekler 10-50, taç yaprak beyaz ya da açık sarıdır. Dişi çiçekler 20-150, taç yapraklar beyaz, 5 tüpsü lopludur. Aken açık kahverengi, yumurtamsı silindirik, az çok basık, 5-10 damarlı, çıplak ya da tüylüdür. Akenin tepesindeki tüy demeti, 1-3 seride, kalıcı ya da düşer. 25-50 adettir. Renkleri beyazdan koyu sarı, nadiren kahverengiye kadar değişen kıllara sahiptir (Krüssmann, 1976). 188

Hatice Yılmaz

Necmi Aksoy

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A S T E R AC E A E (Co m p o s i t a e )

Baccharis halimifolia L.

Egzotik

Zahra çalısı

Yayılışı

Atlantik ve Kuzey Amerika körfezinin doğal ağacıdır. Ülkemiz park ve bahçelerinde yetiştirilir.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

1-3 (-6) m kadar boylanabilen, serbest büyüyen, kışın yaprağını döken ağaç ve çalılardır. Gövde dik dallanır, kanatlı, çıplak küçük pullu, bazen reçinelidir. Yapraklar, kısa saplı veya sapsız, eliptik-geniş yumurtamsı veya baklava şeklinde, ana gövdedekiler baklava şeklinde 30–50 (–80) × 10–40 (–60) mm, kalın, tabanı kama gibi, yan kenarları tam, genellikle ucu 1-3 dişli, çıplak ve glandlıdır. Başçık, 3-4 tanesi küçük saplı kümeler halinde, orta çiçekte yapraksı brahtelere sahiptir. Brahte topluluğu çan şeklinde, 3-5 erkek çiçek, 3-5 dişi çiçeğe sahiptir. Brahteleri yumurtamsı-tırpanımsı, 1-4 mm, kenarı zarımsı, ortası yeşil, ucu küttür. Erkek çiçekler, 25-30 adet, taç 3-4 mm’dir. Dişi çiçekler 20-30, taç 2,5-3,5 mm; aken çıplak 1–1,8 mm boyunda, 8–10 damarlı, akenin tepesindeki tüy demeti 8–12 mm’dir (Krüssmann, 1976).

Centaurea L. (Peygamber çiçekleri)

Necmi Aksoy, Mehmet Fırat

Tek, iki yıllık veya çok yıllık otsu bitkiler, nadiren dikensi dallı küçük çalılar ya da herdem yeşil yapraklı daha büyük odunsu bitkilerdir; çok hücreli tomentoz, skabroz veya hirsut tüylü, sıklıkla sapsız salgı tüylüdür. Gövde basit veya dallı, dik, yerde sürünen ya da kubbemsi formdadırlar. Yapraklar sarmal, çok değişken, genellikle diken taşımaz, bazen küçük dikenlidir; Yaprak şekilleri şeritsi, mızraksı, dikdörtgenimsi, pinnat parçalı, gövdeye yapışık ya da gövdeyi sarar, tüylü veya tüysüzdür. Başçıkta farklı eşeylerden çiçekler vardır ya da kenardaki çiçekler daha büyüktür. Brahte topluluğu örtüsü yumurtamsı, hemen hemen küremsi, dairesel, silindirik, dikdörtgensi ya da iğ şeklindedir; çanak brahteleri çok sıralı, kiremitsi, sert yapılı ve esnemez, genellikle yeşil olmayan ince, kuru kabuksu, samansı, zarımsı veya derimsi dokuludur. Ek kısmı tam veya parçalı, dikenli veya dikensi, silli kenarlı, dairemsi, mızraksı veya üç köşelidir. Çiçek tablası düz ve sert tüylüdür. Çiçekler pembe, menekşe, siyahımsı menekşe, mavi, beyaz, sarı renkli; kenar çiçekler cinsiyetsiz, fan şekilli, 5-8 veya daha fazla sayıda parçalı veya hemen hemen ipliksi ve çok gösterişsiz 4-5 şeritsi segmentlidir. Merkezdeki çiçekler erseliktir. Olgun akenler genellikle tüysüz, yanlardan sıkışmış, uç kısmı düz, kesik veya yuvarlaktır. Hilum tabana yakın yan durumlu, sıklıkla yağsı dokudan oluşan bir yapı mevcuttur. Akenin tepesindeki tüy demeti basit veya eşit olmayan iki sıra halindedir; sert tüylü, sakalsı, kuş tüyü gibi yumuşak tüylü, dökülücü veya değil, iç halka genellikle daha kısa veya yoktur (Wagenitz, 1975). Türkiye’de bulunan odunsu peygamber çiçeklerinin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir; 1. Ortadaki çanağa ait brahteler bariz bir eke sahip, küçük ve dikenli çalı formunda.......................................................................................Centaurea spinosa 1. Ortadaki çanağa ait brahteler eke sahip değil veya çoğu dar kenarlı (belirgin diş veya kirpik bulunmaz) veya bir küçük mukrolu, küçük çalı veya yarı çalı, bütün yapraklar tam ve çıplak (kenarı hafif beyaz tüylü) 2. Çalı (1-1,80 m), yaprakların çoğu derimsi, ayırt edici yan damarlı, akenin tepesindeki tüy demeti yaklaşık 4 mm, dökülür..........Centaurea ptosimopappa 2. Yarı çalı (yaklaşık 35 cm boyunda), yapraklar sert yapılı, derimsi değil, hafif belirgin yan damarlı, akenin tepesindeki tüy demeti yaklaşık 1-5 mm, kalıcı .................................................................................................................................................................................................Centaurea ptosimopappoides 189

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A S T E R AC E A E (Co m p o s i t a e )

Centaurea ptosimopappa Hayek

Endemik

Peygamber çiçeği

Yayılışı

Amanos Dağları’nda lokal yayılışı olan endemik bir türüdür.

1-1,80 m boyunda, dik duran, çıplak dallı çalılardır. Yapraklar kuvvetli, çoğu derimsi (kış boyunca kalıcı), her iki yüzü de çıplak, kenarı yünsü tüylü, dalların ucunda kısa üreyimsiz sürgünlerde toplanmıştır. Yaprak şekli tırpanımsı-kaşık şeklinde ya da yumurtamsı, sapa doğru daralmış, 12-15 x 2,5-3 cm; çiçekli sürgünlerdeki yapraklar çok küçük ve dar, en üst kısımlarda çiçeği sarmış durumdadır. Başçık hemen hemen şişkin bir sap üzerindedir. Brahte topluluğu 18-25 x 8-16 mm, dar yumurtamsı, brahteler çok sayıda, çıplak, yatıktır. Ekler çok küçük dikensidir. Çiçekler sarı, kenarları ışınsal değildir. Akenler 4-5 mm, akenin tepesindeki tüy demeti çok dökülücü, yaklaşık 4 mm’dir (Wagenitz, 1975).

Centaurea ptosimopappoides Wagenitz

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

Endemik

Peygamber çiçeği

Yayılışı

Güney Anadolu’da lokal bir yayılışı bulunan endemik bir türdür.

Yarı-çalı, gövde yaklaşık 35 cm, dik veya yükselen, basit veya birkaç uzun dallıdır. Yapraklar sağlam, hafif göze çarpan yan damarlı, her iki yüzü çıplak, kenarı hafif beyaz tüylü, tam kenarlı, tırpanımsıdır. Taban ve üst yaprak saplı, 10-13 x 1-2 cm (sap dahil), üstü yarı sapsız ve küçüktür. Brahte topluluğu 18-22x9-11 mm, dar yumurtamsıdır. Ekler kısa 0,5-1,5 mm çıkıntılıdır. Çiçekler sarı, başçık radyal değildir. Akenler 5-5,5 mm, akenin tepesindeki tüy demeti 1-5 mm, içteki sıra belirgin değildir (Wagenitz, 1975).

Centaurea spinosa L.

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

Doğal

Peygamber çiçeği

Yayılışı

Ege Adalarında yapan bu tür ülkemizin Ege Adaları ve Batı Anadolu’da bulunmaktadır.

Botanik Özellikleri

50 cm kadar boylanan, dikenli, çok dallı, sık küremsi ve kubbemsi yapıda yarı çalı ya da çalılardır. Sürgünler beyaz tüylü, diken veya 1-2 başçık ile sonlanır. Yapraklar yatık beyaz tüylü, bazen tüysüz, tabanda tek yıllık sürgünlerde tırpanımsı-kaşık şeklinde, tam kenarlı veya dişli, gövde yaprakları 1-2 pinnat parçalı belirgin olan segment yalnızca 0,5-1 mm genişliğinde, üst şeritsidir. Brahte topluluğu 8-12 x 2-5-4 mm ve silindiriktir. Ekler küçük, kahverengi, her iki tarafta 4-8 kirpiksi (0,5-1,5 mm) ve tabanda zarsı kulakçıklı, 0,5-1 mm’lik bir çıkıntı ile sonlanır. Çiçekler beyaz ya da pembemsidir. Akenler 2-3 mm, akenin tepesinde tüy demeti yoktur (Wagenitz, 1975). C. spinosa’nın varyetelerinin tanı anahtarı (Wagenitz, 1975). 1. Brahte topluluğu 9-12 x 3-4 mm……………....……….Centaurea sipinosa var. spinosa 1. Brahte topluluğu 8-9 x 2-5……………....……Centaurea spinosa var. tragacanthoides 190

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A S T E R AC E A E (Co m p o s i t a e )

Mehmet Yavuz Paksoy

Dittrichia Greuter (Andızotu)

Mehmet Yavuz Paksoy

Akdeniz Bölgesi’nde doğal, Amerika ve Avusturalya’da kaçak olarak yetişen iki türü vardır. Tek veya çok yıllık otsu ya da yarı çalımsı bitkilerdir. Yapraklar sarmal, mızraksıdan şeritsiye kadar, salgı tüylü, yapışkan, dişli ve tüylüdür. Başçıklar heterogam, ışınsal, uçtaki salkımlarda çok sayıdadır. Çiçek tablası kılçıksız, pul gibi kabarık yolludur. Kenardaki çiçekler dişi, sarı, dilsi veya küçük dilsidir. Tüpsü çiçekler erdişi ve sarıdır. Anterler mahmuzsuz, dallanmış kuyrukludur; endotesyal doku kutuplaşmıştır. Stilus dalları sivri süpürge tüylüdür. Akenler elipsoid, salgı tüylü; epidermis uzamış kristallidir. Akenin tepesindeki tüy demeti sakalsı, tüyler bir halkada, tabanda birleşmiş ve bir brahte topluluğu (kadeh) oluşturmuştur (Anderberg ve Eldenäs, 2007).

Dittrichia viscosa (L.) Greuter

Doğal

Yapışkan andızotu

Yayılışı

Türün genel yayılışı Akdeniz ülkeleridir. Ülkemizde ise Batı ve Güney Anadolu’da yayılış gösterir. Bu bölgelerde Tekirdağ, Çanakkale, Balıkesir, İstanbul, Kocaeli, Düzce, Kastamonu, Balıkesir, İzmir, Manisa, Eskişehir, Isparta, Muğla, Aydın, Antalya, Denizli, Karaman, Mersin, Adana ve Hatay illerinde 0-1850 m yükseltiler arasında yaygındır. Yamaçlar, kurumuş bataklık yerler ve kıyı kumullarını tercih eder.

191

Ünal Akkemik

Çok yıllık, rizomlu, yarı çalımsı, tabandan itibaren dallanmış çok gövdeli, 1-2 m, dik, tabanı neredeyse tüysüz, üst kısımlar ince uzun yumuşak tüylü, belirgin çizgili, tabanı morumsu üst kısımları kahverengi-yeşilimsi gövdeli bitkilerdir. Alt gövde yaprakları sapsız; aya mızraksı-ters mızraksı, (6-)8-9(-10) x (1,5-)2-2,5(-3) cm, özellikle damarlar üzerinde ince uzun yumuşak tüylü-salgı tüylü, tüysü damarlı; kenarı düzensiz testere dişli-küçük dikenli, ucu sivri, tabanı daralmış-yarı gövde sarıcı şekildedir. Üst gövde yaprakları benzer, fakat tabanı bazen kulakçıklıdır (Anderberg ve Eldenäs, 2007). Başçıklar bileşik salkım, çiçek kurulunda, 25-60 adet, ışınsal, tabanı ince uzun yumuşak tüylü-salgı tüylü, çiçek kurulu sapı 4-20 mm, vince uzun yumuşak tüylü-salgı tüylüdür. Brahte topluluğu 8-9 x 5-6 mm, fillariler 4-5-sıralı, kiremitsidir; en dış fillariler şeritsi-dar oblong, 2,5-3 x 08-1 mm, otsu ancak kenarları kıkırdaksı, salgı tüylü, kenarı silli, ucu sivri; orta fillariler zarımsı; en iç fillariler şeritsi, 7-8 x 0,5-1 mm, zarımsı, seyrek salgı tüylü, kenarı kirpiksi ve ucu sivridir. Dişi çiçekler dilsi, 10-15 adet, açık sarı; aya şeritsi, 9-11 x 1,5-2 mm, 3-dişli; tüp 3-4 mm’dir. Erdişi çiçekler 20-40 adet, 6-7 mm, 5-dişlidir. Aken uçta daralmış iğimsi, 2-2,5 mm, kısa yumuşak tüylü-salgı tüylü, kahverengimsidir. Akenin tepesindeki tüy demeti sakalsı, 20-40 adet, 5,5-6 mm, tabanda çanak şeklinde bir eksen üzerinde birleşik, beyazdır (Anderberg ve Eldenäs, 2007).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A S T E R AC E A E (Co m p o s i t a e )

Euryops (Cass.) Cass. (Sarı çalı papatyası) Cinsin ülkemizde doğal yetişen herhangi bir türü bulunmamaktadır. Güney Afrika’dan Socotra Adası ve Suudi Arabistan’a kadar sıcak iklimlerde yetişen 100 kadar türü vardır. Herdem yeşil küçük çalılardır. Yaprakları sarmal, tam kenarlı ya da genellikle parçalı, tüylü ya da çıplaktır. Yapraklar sürgünler üzerinde yoğun bir görünümdedir. Çiçekler başçık halinde, sarı renkli, tek tek bulunur, terminal ya da yan durumludur. Çiçekler yapraksız bir sap üzerinde dik konumludur ve görseldir (Krüssmann, 1977).

Euryops pectinatus (L.) Cass.

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

Egzotik

Sarı çalı papatyası

Yayılışı

Güney Afrika’da doğal yetişen bu tür, ülkemizde özellikle sahil kesimlere yakın yerlerde yaygın bir şekilde süs bitkisi olarak kullanılmaktadır.

En çok 1 m’ye kadar boylanabilen, dalları genel olarak düzensiz büyüyen çalılardır. Yaprakları genellikle gümüşi gri, derin parçalı loplu, loplar çoğunlukla orta damara yaklaşmıştır. Lopların kenarı düz, her iki yüzü de tüylüdür. Yapraklar sürgün uçlarında yoğunlaşmıştır. Çiçekler oldukça uzun bir sap üzerinde, her sap üzerinde tek çiçek vardır. Terminal konumlu çiçekler tek tek ya da 2-3 tanesi bir aradadır. Çiçeklerinde taç yapraklar ayrı ve sarı renktedir (Krüssmann, 1977).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Inula L. (Andızotu) Yaklaşık 100 tür ile eski Dünya’da yayılışını yapan bir cinstir. Çok yıllık, yarı çalımsı veya tek yıllık otlardır. Yapraklar sarmal, basit, tüylü veya tüysüzdür. Başçıklar tek veya yalancı şemsiye şeklindeki kurulda birkaç tane, heterogam ve ışınsal, heterogam ve orta çiçekler tüpsü, kenardakiler dilsi veya homogam ve bütün çiçekler tüpsüdür. Çiçek tablası pürüzsüz, kılçıksız, dar veya geniş çukurcukludur. Kenardaki çiçekler dişi; taç sarı, ışınsal veya nadiren tüpsüdür. Tüpsü çiçekler erdişidir. Anterler mahmuzsuz, dallanmış kuyruklu; endotesyum ışınsal; stilus dalları uçta sivri ve süpürgemsi tüylerle kaplıdır. Akenler elips şeklinde, silindirik veya açılı, çizgili, çukurlardan tek veya gruplar halinde çıkar; epidermis uzamış kristallidir. Akenin tepesindeki tüy demeti sakalsı, kısa sert tüylü veya kuş tüyü şeklinde, bir veya birkaç halkada, kalıcıdır. (Anderberg ve Eldenäs, 2007). Türleri ayıran bazı morfolojik özelliklere ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1. Bitki yoğun yünsü-keçemsi tüylü, grimsi-beyazımsı 2. İnvolukrum 1 cm’den az genişlikte...................................................Inula heterolepis 2. İnvolukrum 1-1.5 cm genişlikte.............................................................Inula fragilis 1. Bitki yoğun tomentoz (kıtıksı), grimsi-beyaz............................................Inula aschersoniana 192

Mehmet Yavuz Paksoy

Mehmet Yavuz Paksoy

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A S T E R AC E A E (Co m p o s i t a e )

Inula aschersoniana Janka

Doğal

Kaya yolotu

Yayılışı

Türün genel yayılışı Bulgaristan, Yunanistan ve Türkiye’dir. Ülkemizde Kuzey ve Orta Anadolu’da (Kastamonu, Sinop, Samsun, Amasya, Gümüşhane, Erzurum, Kırşehir, Kayseri, Sivas, Malatya, Erzincan) 450-1900 m’ler arasında yayılış gösterir; kalkerli yamaçlar ve kaya çatlakları arasında bulunur.

Botanik Özellikleri

Mehmet Yavuz Paksoy

Çok yıllık, tabanı yarı-çalımsı, odunsu-kazık köklü bitkilerdir. Tabandan itibaren çok gövdeli, (10)25-30(-40) cm, dik-yükselici, beyaz keçemsi tüylü, gövde çizgili (tüyler kazındığında görülüyor), beyazımsı-grimsidir. Taban yaprağı kalıcı, saplı, (2,5-)4-5(-6,5) cm, beyaz keçemsi tüylü; aya eliptik-mızraksı bazen dar yumurtamsı-spatül şeklinde, (6-)8-10(-12,5) x (1-)2-3(-4) cm’dir. Beyaz keçemsi-yünsü tüylü, damarlanma ağsı; kenarı düz-oymalı veya düzensiz dişli; ucu kör bazen sivri; tabanı daralmıştır. Alt gövde yaprakları benzer, fakat aya dar eliptik, ucu sivri; Üst gövde yaprakları benzer, fakat keçemsi-yünsü tüylü olup kenarı düzdür. Başçıklar salkım çiçek kurulu oluşturur, 4-30 adet, ışınsal, tabanı keçemsi-yünsü tüylü; çiçek kurulu sapı kısa 1-3 mm, keçemsi tüylüdür. Brahte topluluğu 9-11 x 8-10 mm, fillariler 4-5-sıralı, kiremitsi; en dış fillariler dikdörtgenimsi, 4,5-6 x 1,5-2 mm; tabanı sert kıkırdaksı uç kısmı otsu, beyaz keçemsi tüylü, kenarı düz, ucu kör; orta fillariler tabanı sert kıkırdaksı ucu otsu-zarımsı; en iç fillariler şeritsi, 7,5-9 x 0,5-1 mm, zarımsı, kenarı küçük tüylerden dolayı çıkıntılı ve ucu sivridir. Dişi çiçekler kısa dilsi, 25-35 adet, sarı; aya kısa dikdörtgenimsi, 6-6,5 x 1-1,5 mm, 3-dişli; tüp 3,5-4 mm’dir. Erdişi çiçekler çok sayıda (110-135), 5-6 mm ve 5 dişlidir. Aken dikdörtgenimsi, 1,752 mm, uzun, geriye yatık tüylü, 8-10-çizgili, kahverengimsidir. Akenin tepesindeki tüy demeti kısa sert tüylü, 8-12 adet, 4,5-5 mm, tabanda serbest ve beyaz renklidir (Anderberg ve Eldenäs, 2007).

Inula fragilis Boiss et Hauskn.

Endemik

Gevrek andızotu

Yayılışı Genel olarak Doğu Anadolu Bölgesi’nde yetişen “endemik” bir türümüzdür. Giresun, Sivas ve Malatya çevresinde yayılış yapar. Kalkerli kaya çatlaklarında ve 1300-1600 m’ler arasında bulunur.

193

Mehmet Yavuz Paksoy

Çok yıllık, tabanı yarı çalımsı, odunsu-kazık köklü bitkilerdir. Tabandan çok gövdeli, (10-)20-25(-35) cm, dik, beyaz keçemsi tüylü, çizgili, beyazımsı-grimsidir. Taban yaprakları kalıcı ve saplıdır. Yapraklar, (2-)3-5(-7) cm, beyaz keçemsi tüylü; aya yumurtamsı-ters yumurtamsı-eliptik bazen geniş mızraksı, (6,5)8-10(-13,5) x (1,5-)2-2,5(-3) cm, keçemsi tüylü, damarlanma ağsı; kenarı düzensiz dişli-oymalı, ucu sivri-küt, tabanı daralmıştır. Alt gövde yaprakları benzer, fakat daha küçük ve ucu sivridir. Üst gövde yaprakları benzer, fakat kenarı düzdür. Başçıklar salkım bazen de birleşik salkım halinde kurul oluştururlar, 4-10 adet, çiçeklerin tamamı tüpsü, tabanı beyaz keçemsi tüylü; çiçek kurulu sapı 1-2 mm, keçemsi tüylüdür. Brahte topluluğu 8-12 x 10-15 mm, fillariler 5-6-sıralı, kiremitsi; en dış fillariler dikdörtgensi, 5-6 x 1,5-2 mm, tabanı kıkırdaksı uç kısmı otsu, yünsü tüylü, kenarı düz, ucu kör; en iç fillariler şeritsi, 7,5-8 x 0,5-1 mm, zarımsı, uzun yünsü tüylü, kenarı düz, ucu sivridir. Başçıktaki tüm çiçekler erdişi, çok sayıda (120160), 5-6 mm, sarı, 5-dişlidir. Aken dikdörtgenimsi, 1,5-2 mm, geriye yatık uzun sert tüylü, 10-12-çizgili, kahverengimsidir. Akenin tepesindeki tüy demeti kısa sert tüylü, 10-12 adet, 4,5-5 mm, tabanı serbest, beyazdır. Çiçeklenme zamanı temmuz-ağustos aylarıdır (Anderberg ve Eldenäs, 2007).

Mehmet Yavuz Paksoy

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A S T E R AC E A E (Co m p o s i t a e )

Inula heterolepis Boiss.

Doğal

Ak andızotu

Yayılışı Genel yayılışı Güney Lübnan ve Türkiye’dir. Türkiye’deki yayılışı Kuzeybatı, Batı ve Güney Anadolu (genellikle sahil kesimi): Balıkesir, Bursa, Ankara, Karabük, Amasya, Tokat, Manisa, İzmir, Balıkesir, Denizli, Afyonkarahisar, Kütahya, Eskişehir, Yozgat, Aydın, Muğla, Denizli, Isparta, Antalya, Karaman, Konya ve Mersin. Kalkerli kaya çatlakları arasında ve 30-1900 m yükseltilerde yetişir.

Çok yıllık, tabanı yarı-çalımsı, kalın odunsu kazık köklü bitkilerdir. Tabandan itibaren çok gövdeli, (15-)25-45(-60) cm, keçemsi tüylü, dik-yükselici, gövde çizgili (tüyler kazındığında görülüyor), grimsi-beyazdır. Taban yaprakları kalıcı, saplı; saplar (2-)3-4(-6) cm, keçemsi tüylü; aya geniş yumurtamsı-eliptik veya dairemsi-yuvarlak, (4-)7-10(-12,5) x (2-)2,5-3(-3,5) cm, keçemsi tüylü, damarlanma ağsı; kenarı oymalı-dişli; ucu küt-yuvarlakça nadiren sivri; tabanı daralmıştır. Alt gövde yaprakları benzer, fakat daha küçük ve aya eliptik-yumurtamsı, kenarı düz-belirgin olmayan oymalıdır. Üst gövde yaprakları benzer, fakat daha küçük ve aya eliptik-yuvarlakçadır. Başçıklar birleşik salkım-salkım çiçek kurulları halinde bulunur ve 8-40 adettir; başçıklarda tüm çiçekler tüpsü ya da ortadakiler tüpsü, kenardakiler dilsidir. Çiçek tabanı keçemsi tüylü; çiçek kurulu sapı 1-2 mm, keçemsi tüylüdür. Brahte topluluğu 5-12 x 4-8 mm, fillariler 4-sıralı, kiremitsi; en dış fillariler dar yumurtamsı-dikdörtgenimsi, 3-3,5 x 1-1,5 mm, tabanı kıkırdaksı, uç kısmı otsu, keçemsi tüylü, kenarı düz, ucu kördür; orta fillariler tabanı sert kıkırdaksı ucu otsu veya zarımsı; en iç fillariler şeritsi, 6-7 x 0,5-0,8 mm, zarımsı, kısa yumuşak tüylü, kenarı düz uç kısma doğru tüylü, ucu sivridir. Dişi çiçekler tüpsü veya tamamen yok olmuş, 12-20 adet, 4-5 mm, sarı, 3-dişlidir. Erdişi çiçekler tüpsü, 50-80 adet, 5-6 mm, 5-dişli, sarı, dişi çiçeklerden daha kalındır. Aken dikdörtgenimsi, 1,5-2 mm, üstte kısa yumuşak tüylü bazen neredeyse tüysüz, 10-12-çizgili, kahverengimsidir. Akenin tepesindeki tüy demeti kısa sert tüylü, 10-12 adet, 4-5 mm, tabanı serbest ve beyazdır (Anderberg ve Eldenäs, 2007).

Mehmet Yavuz Paksoy

Botanik Özellikleri

Mehmet Yavuz Paksoy

Limbarda Adans.

Mehmet Yavuz Paksoy

Yapraklar almaşlı, etli, tüysüz, neredeyse yuvarlak, sapsız, düz veya uçta 3-lobludur. Başçıklar farklı eşeylerden oluşan çiçeklere sahip, ışınsal, tek veya gevşek yalancı şemsiye şeklinde kurul oluşturur. Çiçek tablası kılçıksız; kenardaki çiçekler dişi, sarı, dilsi, tüpsü çiçekler erdişi ve sarı renklidir. Anterler mahmuzsuz, dallanmış kuyruklu; endotesyal doku ışınsaldır. Stilus dalları sivri süpürge tüylüdür. Akenler elipsoid, 5-salgı kanallı; epidermis uzamış kristallidir. Akenin tepesindeki tüy demeti sakalsı, tüyler birkaç halkadadır. Akdeniz bölgesinde bir türü vardır (Anderberg ve Eldenäs, 2007). 194

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A S T E R AC E A E (Co m p o s i t a e )

(Syn: Inula crithmoides L.)

Limbarda crithmoides (L.) Dumort.

Doğal

Keşir çorağı

Yayılışı

Genel yayılışı Batı Avrupa ve Akdeniz kıyıları, Tunus ve Türkiye’dir. Türkiye’deki yayılışı Batı ve Güney Anadolu (İzmir, Aydın, Muğla, Antalya, Mersin) Bölgeleridir. Bölgedeki yayılışı deniz seviyesinde (0-50 m) tuzlu bataklıklardır.

Çok yıllık, rizomlu, tabanı yarı çalımsı bitkilerdir. Tabandan itibaren çok gövdeli, 35-95 cm, genellikle yatık bazen yükselici, neredeyse tüysüz, oluklu, altta koyu kahverengi, üstte yeşilimsidir. Alt gövde yaprakları sapsız; etli, boğumlardan küme halinde çıkmış; aya dar üçgenimsi-ters mızraksı veya silindirik-kaşık şeklinde, (12-)25-35(-45) x (1,5)2-3(-4,5) mm, tüysüz, damarlanma belirgin değil; kenarı düz; ucu üç dişli veya küt-yuvarlakça; tabanı daralmıştır. Üst gövde yaprakları benzer. Başçıklar yalancı şemsiye şeklinde çiçek kurulu oluşturmuştur ve 10-40 adettir; ışınsal, tabanı tüysüzdür; çiçek kurulu sapı 2-8 mm, tüysüzdür. Brahte topluluğu 9-12 x 9-15 mm, fillariler 3-4 sıralı, kiremitsi; en dış fillariler mızraksı, 2-2,5 x 1-1,2 mm, tabanı sert kıkırdaksı uç kısmı otsu, tüysüz, kenarı düz, ucu sivri; orta fillariler zarımsı; en iç fillariler şeritsi-dar mızraksı, 5-6 x 0,5-1 mm, zarımsı, tüysüz, kenarı tüylerden dolayı çıkıntılı, ucu sivridir. Dişi çiçekler dilsi, 15-20 adet, sarı; aya ters mızraksı-dar dikdörtgenimsi, 8-9 x 1,5-2 mm, 3-dişli; tüp 2,5-3 mm’dir. Erdişi çiçekler çok sayıda (80-130), 5,5-6,5 mm, 5-dişlidir. Aken iğimsi (ancak orta kısım çok şişkin değil), 2-2,5 mm, geriye yatık uzun beyaz tüylü, kahverengimsidir. Akenin tepesindeki tüy demeti kısa sert tüylü, 45-60 adet, 5-5,5 mm, tabanda serbest ve beyazdır (Anderberg ve Eldenäs, 2007).

Mehmet Yavuz Paksoy

Botanik Özellikleri

İki ya da çok yıllık dikenli otsu bitkiler ya da küçük dikensiz çalılardır. Yaprakların üst yüzü çıplak, alt yüzü beyaz tüylerle kaplıdır; yapraklar tam kenarlıdır. Gövde yaprakları sarmal dizilmiş ve sapsızdır. Çoğunlukla aşağıya doğru dönüktür. Çiçeklerinde başçık tabla şeklinde, belirgin şekilde başçıktaki tüm çiçekler aynı cinse ait, fakat dış çiçekler fonksiyonel olarak erkektir. Brahte kiremitsi, derimsi, sivri uçlu ya da dikensi, tam ya da nadiren birkaç yan durumlu küçük dikenlidir. Çiçek tablası tüylüdür. Taç morumsu, pembe ya da beyazımsıdır. Anterler görülebilir ve şişkin uçludur. Akenler meyilli ters yumurtamsıdır. Seyrek olarak yandan basıktır, düzdür. Yarı-basal hilum eliptik, kenarları kalınlaşmamış, apikal disk düzdür. Akenin tepesindeki tüy demeti hemen hemen eşit, kuş tüyü gibi yumuşak, dış çiçeklerinki bazen serttir (Greuter, 1975). Ülkemizde ve Akdeniz çevresinde yaygın olarak bulunan bir odunsu türü bulunmaktadır. 1.Yapraklar yavaş yavaş daralır, uç kısmı biz şeklinde, üst gövde yaprakları tabanda genişlemiş şekilde olup her iki yanda dikene benzer şekilde 1-2 kulakçıklı ...........................................................................…. Ptilostemon gnaphaloides subsp. pseudofruticosus 1.Yaprakların ucu sivri, üst gövde yaprakları ne geniş ne de tabanda dikensidir. ...........................................................................................................................…Ptilostemon chamapeuce 195

Ünal Akkemik

Tolga Ok

Ptilostemon Cass. (Bozlan)

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A S T E R AC E A E (Co m p o s i t a e )

Ptilostemon chamaepeuce (L.) Less.

Doğal

Bozlanotu

Yayılışı Genel yayılışı Doğu Akdeniz havzası olup Yunanistan, Girit, Kıbrıs, Lübnan, Filistin ve Türkiye’de yetişir. Ülkemizde Bursa, İzmir, Aydın, Muğla, Antalya, Hatay çevrelerinde, kireçtaşı kayalıklarında deniz seviyesinden 850 m’ye kadar yükselti kuşağında yetişir.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Yaklaşık 1 m’ye kadar boylanabilen, dikensiz ve herdem yeşil çalılardır. Yapraklar sarmal dizilmiş, sapsız şeritsi ve tam kenarlıdır. Yaprak uçları sivri ve kulakçık yoktur, yaprak tabanı genişlememiştir. Çiçekli gövde kısmı 10-60 cm, hemen hemen düzensiz bir yalancı şemsiye içinde 1-10 başcık şeklinde çiçek vardır. Brahte topluluğu çıplak ya da tüylü, orta bölümdeki brahtelerin her biri sivri ve basık, ya da geriye kıvrık, sivri, az çok batıcı uçludur. Taç morumsu, eşit olmayan bir şekilde parçalıdır. Anter uçları eşit bir şekilde tüm uzunlukları boyunca salgı ceplidir. Akenin tepesindeki tüy demeti uçta kısa sakalsı tüylü, dış çiçeklerdekiler ise sert tüylüdür (skabroz) (Greuter, 1975). Çiçeklenme nisan-haziran aylarıdır.

Ptilostemon gnaphaloides subsp. pseudofruticosus (Pamp.) Greuter

Doğal

Ada bozlanı

Yayılışı

Yunanistan, Girit ve İkaria adasında dağılım gösteren ve Doğu Akdeniz elemanı olan Ada Bozlanı, deniz seviyesinden 750 metre rakıma kadar kireç taşı kayalıklarda bulunur(Greuter, 1975). Ülkemizde ise Ege Bölgesi’nin Asıl Ege bölümünde doğal yayılış gösterdiği belirtilmektedir (Ekim, 2012).

Botanik Özellikleri

Dikensiz, yuvarlak görünüşlü ve 50-120 cm boyunda çalılardır. Yapraklar şeritsi, kenarları düz ve hemen hemen aşağıya doğru kıvrık, çoğunlukla 1-2 mm genişliğinde, uçları yavaş yavaş daralmış halde biz gibi, üst gövde yaprakları tabanda genişlemiş, her iki yanda dikene benzer şekilde 1-2 kulakçıklıdır. Çiçekli gövdeler 30-60 cm boyunda, düzensiz yalancı şemsiye tipi çiçek kümesi halinde 2- 10 başçıklı, brahte topluluğu kısa yumuşak tüylü veya sık yumuşak tüylü ortadaki fillariler zayıf yapıda, dik veya dik yayık şekilde, dikensi ek yapılar 4-8 mm’dir. Taç morumsu kırmızı, pembe veya beyazımsı renkte ve eşit parçalıdır. Erkek organlar aynı uzunlukta salgı kanallarına sahip, akenlerin tepesindeki tüyler tabanda kısa sakalsı, çiçeklerin dışında kısa sert tüylüdür. Çiçeklenme mayıs-haziran aylarındadır (Greuter, 1975). 196

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

A S T E R AC E A E (Co m p o s i t a e )

Ali Kavgacı

Staehelina L. (Kayadüğmesi)

Tolga Ok

Salgı bezeli yarı çalı veya çalılardır. Yapraklar basit, tam kenarlı ve sarmaldır. Başçık tek tek veya birkaçı bir arada, diske benzeyen bir yapıda ve homogamdır. Brahte topluluğu silindirik, reseptakulum ise düzdür. Çiçekler beyazımsıdır. Taç 5 parçalıdır (fid). Meyve (Aken), dar bir şekilde basık ve silindirik olup yoğun bir şekilde ipeksi tüylerle kaplıdır (Kupicha, 1975). Cinsin Türkiye’de S. lobelii adında bir türü bulunur. Cinsin yakın bölgelerde yayılış gösteren türlerinden S. fruticosa Güney Ege adalarında, S. kurdica ise Kuzey İran’da yayılış yapar.

Staehelina lobelii DC.

Doğal

Kayadüğmesi

Yayılışı

Genel yayılışını Kıbrıs ve Lübnan’da yapan tür, Türkiye’de Antalya, Mersin, Niğde ve Hatay çevresinde doğaldır.

Botanik Özellikleri

22-60 cm boylarında yarı-çalı bitkilerdir. Dip kısımları odunsu ve sert olan çok sayıda yapraksı dallanmamış gövdelere sahiptir. Yapraklar bir sap üzerinde sert ve pürüzlü, benekler halinde salgı bezleri vardır. Yapraklar tam kenarlı, yassı ve uzundurlar. Dip kısmı 15-30 x 1,.5-4 mm boyutlarındayken uca doğru yavaş yavaş daralır. Başçık tek tek veya bir kaçı bir aradadır. Çiçekler kirli beyaz ve güzel kokuludur. Brahte topluluğu 10-13 x 4-5 mm boyutlarındadır. Fillari, oval, mukrolu, seyrek tüylü ve yeşil-kahverengidir. Aken 3-6 mm boyutlarındadır (Kupicha, 1975). 197

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B E R B E R I DAC E A E

BERBERIDACEAE Çalı veya çok yıllık otsu bitkilerdir. Dokularında “berberin” maddesi vardır; bu nedenle odun özsuyu sarı renklidir. Yaprakları basit veya tüysü olup sürgünlere sarmal dizilmişlerdir. Çiçekleri tamdır (erselik); çanak ve taç yaprakları kesin olarak birbirinden ayrılmamıştır. Çiçeğin çevre yaprakları çoğunlukla 3, çok azında da 2 veya 4 halka halinde dizilmiştir; taç yaprakları çoğunlukla nektara değişmiştir; stamenler taç yaprakların sayısı kadardır ve karşılarında yer alırlar veya iki katı kadardır; anterler tepeden iki kapakçıkla açılır; ovaryum üst durumludur, tek gözlüdür; stilus kısa veya yoktur; meyve çoğunlukla üzümsü veya açılan kuru meyvelerden kapsül tipindedir (Davis, 1965). Familyanın 10 cinsi ve bu cinslerin de kuzey yarımkürede yayılmış 200’den fazla türü vardır. Ülkemizde odunsu türleri bulunan tek cinsi Berberis L. olup buna ait doğal ve egzotik türler ile Mahonia ve Nandina cinslerine ait türler aşağıda verilmiştir.

Neval Güneş Özkan

Berberis cretica

Ernaz Altundağ Çakır, Ünal Akkemik

Berberis L. (Karamuk çalıları, Kadın tuzluğu) Berberis thunbergii

Ünal Akkemik

Avrupa, Asya, Kuzey Afrika ve Amerika’da yaklaşık 175 türü bulunan herdemyeşil veya yaprağını döken dikenli çalılardır. Kabuklarının iç kısmı ve odunlarında “berberin” maddesi bulunduğundan açık sarı renklidirler. Bu cinsin karakteristiği uzun ve kısa sürgünlerindedir. Uzun sürgünler çalıların boylanmasını (habitusunu) sağlar, üzerinde sarmal dizilmiş 1-3(-7) parçalı yaprak dikenleri (yapraktan değişmiş) yer alır. Her bir yaprak dikeni koltuğunda ise kısa sürgünler gelişir, 1 veya çok sayıda tam kenarlı veya dikenli-dişli yaprakları, rozet halinde taşırlar. Çiçekleri sarı renklidir, kısa sürgünler üzerinde aşağıya doğru sarkan salkım, şemsiye veya demet halinde kurul oluştururlar veya nadiren tek olarak bulunurlar. Her bir çiçekte 6 tepal, 6 nektar, 6 stamen ve 1 pistil yer almıştır. Erkek organlar “tigmonastik” (dokunmaya duyarlı) olup, dokunulduğunda ortaya doğru hareket eder, böylece çiçeğe konmuş bulunan böceğin kafasına çiçek-tozlarını boşaltır. Meyve uzunca yumurta biçimindedir. Önceleri yeşil, olgunlaşınca türe göre kırmızı, sarı veya siyah bir renk alır; tadı hafif ekşidir, bileşiminde şeker, elma asidi, pektin ve C vitamini vardır. Güzel renkli şurup ve reçeller yapılır. İştah açıcıdır. Odunundan elde edilen sarı boya deri, yün ve pamuk boyası olarak kullanılır. Sarı renkli çiçekleri, sonbaharda kızaran yaprakları, kırmızı veya siyah renkli güzel meyvelerinden dolayı süs bitkisi olarak kültüre alınmış çok sayıda bahçe formları vardır. Karamuk çalılarından dört tür, ülkemizde doğal yetişir: B. vulgaris, B. integerrima, B.crataegiana, B. cretica. Bu türlere ait ait tanı anahtarı (Cullen ve Coode, 1965) aşağıda verilmiştir.

198

Ünal Akkemik

1. Çiçekleri taşıyan genç sürgünler soluk sarımsı veya gri renkte; daha yaşlıca sürgünler siyah lentiselli ve genellikle donuk …….………………….........................……………………….…..Berberis vulgaris 1. Çiçekleri taşıyan genç sürgünler parlak portakal-kahverenginde veya koyu morumsu kırmızımsı kahverenginde; sürgün üzerinde siyah lentiseller yok ve sürgünler az çok parlak 2. Dikenlerolgun yapraklardan uzun; çiçekkurulları 4-10 çiçekli salkım ...................................................................................…..………………..…….Berberis cretica 2. Dikenler, olgun yapraklardan kısa; çiçek kurulları 6-18 çiçekli salkım 3. En genç çiçekli sürgünler koyu morumsu kahverenginde; olgun meyve siyah renkli; yaprakların boyu genişliğinin en az 3 katı kadar………..Berberis crataegina 3. En genç çiçekli sürgünler soluk portakal kırmızısı kahverenginde; olgun meyve kırmızı renkte; yaprakların boyu genellikle genişliğinin üç katından daha kısa .…………..........................................................................……….Berberis integerrima Berberis juliana

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B E R B E R I DAC E A E

Berberis crataegina DC.

Doğal

Kadın tuzluğu, Karamuk çalısı

Yayılışı

Batı Anadolu hariç hemen her tarafta ve özellikle en geniş yayılışını İç Anadolu’da yapar. Taşlı yamaçlar ve sel yataklarında, 800-1500 m yüksekliklerde yayılış gösterir. Mayıs-Haziran aylarında çiçeklenir. Genellikle çit bitkisi olarak kullanılırlar. 2 m’ye kadar boylanan dikenli bir çalıdır. Tomurcukları çok pulludur. Genç sürgünler parlak koyu vişneçürüğü-kahverenginde olup, üzerinde siyah lentiseller yoktur ve oluklu da değildir; ikinci yılda griye dönüşür; 3’lü çatal dikenler genellikle yapraklardan kısadır. Kısa sürgünler üzerindeki yapraklar dar ters yumurta şeklinde olup genellikle boyu eninin 3 katı ya da daha uzundur, kenarları kaba testere dişli veya tamdır. Çiçek kurulu yoğun, 1-3 cm ve 6-15 adet çiçekten oluşmuş bir salkımdır. Olgunlaşmadan önce kırmızı, sonra siyah olan meyvesi üzümsü tiptedir. Odun rengi limon sarısıdır (Cullen ve Coode, 1965).

Berberis cretica L.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Doğal

Kadın tuzluğu, Karamuk çalısı

Yayılışı

Botanik Özellikleri

Boyu genellikle 1 m’nin altında olan yuvarlak tepeli ve uzun dikenli çalılardır. Gövde koyu eflatun renginde, dikenler genellikle yapraklardan daha uzundur. Yaprakları ters yumurta ya da oval şeklinde, 1-1,5 cm uzunluğunda ve 1 cm genişliğindedir. Yapraklar tam kenarlı ya da batıcı dikenli dişlidir. Çiçek kurulları 4-10 çiçekli, kısa salkımdır. Olgun meyve siyah renklidir (Cullen ve Coode, 1965).

Berberis integerrima Bunge

Neval Güneş Özkan

Grit, Yunanistan, Ege Adaları, Batı Anadolu ve Kıbrıs’ta doğal yetişir. Anadolu’da İzmir, Manisa ve Isparta civarında yayılışı vardır. Ülkemizde ayrıca Bolu-Aladağlar’da da yayılışı vardır. Kalkerli yamaçlarda 1000-1700 m yüksekliklerde yetişir. Haziran ayında çiçeklenir.

Doğal

Kadın tuzluğu, Karamuk çalısı

Yayılışı

İran ve Kafkasya’da doğal olarak bulunur. Türkiye’de ise Kastamonu ve Gümüşhane dolaylarında rastlanır. 3 m’ye kadar boylanan dikenli bir çalıdır. Tomurcukları çok pulludur. Genç sürgünleri açık portakal sarısı-kahverenginde olup parlaktır; derin oluklu değil, bazen çizgilidir ve üzerinde siyah lentiseller bariz görülmez. Kısa sürgünler üzerindeki yapraklar deri gibi sert olup genişçe elips veya ters yumurta şeklindedir; kenarı tam veya kaba testere dişlidir, yaprak boyları genellikle genişliğinin üç katından daha kısadır. 3’lü çatal dikenler yapraklarından kısadır. 6 cm’ye ulaşan salkım (rasemoz) çiçek kurulu 6-18 çiçek taşır. Meyve kırmızıdır. Odun limon sarısı rengindedir (Cullen ve Coode, 1965). 199

www.plantarium.ru

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B E R B E R I DAC E A E

Berberis julianae Schneid.

Egzotik

Karamuk çalısı

Yayılışı

Vatanı Cin olup ulkemiz park ve bahcelerinde sıkca yetiştirilir. (Prof. C.K. Schneider bu bitkiye eşinin adını vermiştir). 3 m’ye kadar boylanan dikenli bir çalıdır. Tomurcukları çok pulludur. Genç sürgünleri açık portakal sarısı-kahverenginde olup parlaktır, derin oluklu değil, bazen çizgilidir ve üzerinde siyah lentiseller bariz görülmez. Kısa sürgünler üzerindeki yapraklar deri gibi sert olup genişçe elips veya ters yumurta şeklindedir, kenarı tam veya kaba testere dişlidir, yaprak boyları genellikle genişliğinin üç katından daha kısadır. 3’lü çatal dikenler yapraklarından kısadır. 6 cm’ye ulaşan salkım (rasemoz) çiçek kurulu 6-18 çiçek taşır. Meyve kırmızıdır. Odun limon sarısı rengindedir (Cullen ve Coode, 1965).

Berberis thunbergii DC.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Egzotik

Japon karamuğu

Yayılışı

Vatanı Japonya olup ülkemiz park ve bahçelerinde çok sık görülen bir çalıdır. 0,6-2,5 m boyunda, kışın yaprağını döken çok sık dallı bir çalıdır. Sürgünler çıplak, boyuna derin oluklu olup kahverengindedir; sürgün üzerinde yer alan dikenler çatallanmamıştır, basit diken halindedir, bu özellik bu türü diğer türlerden kolayca ayırt etmemize yardım eder. Yapraklar dar yumurta biçiminde, tam kenarlı, 1,2-3,5 cm uzunluğunda, alt yüzü gri-mavi renklidir. Çiçekleri açık sarı renklidir, 1-3 çiçek bir arada bulunur; bir varyetesinde (var. pluriflora Koehne) çiçek sayısı 4-10 kadardır. Varyetelerinden var. atropurpurea Chenaulb’da yapraklar şarap kırmızısı veya kırmızımsı-kahverengindedir. var. minor Rehd. oldukça küçük bir çalı olup yaprakları 1,2 cm boyundadır.

Berberis vulgaris L.

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Doğal

Kırmızı Meyveli Karamuk, Adi Karamuk

Yayılışı

Kuzey bölgeleri hariç tüm Avrupa’da yayılış gösterir. Ülkemizde ise Kuzey Anadolu’da orman içi ve açıklıklarda, taşlı yamaçlarda 900-1500 m yükseklikler arasında yayılış gösterir. Mayıs-haziran aylarında çiçeklenir. 2 m’ye kadar boylanan, kabuğu gri renkli dikenli bir çalıdır. Tomurcukları çok pulludur. Sürgünler derin olukludur, genç sürgünler soluk sarımtırak veya sarımtırak renkte olup üzerinde siyah renkli lentiseller vardır, mattır, kabuk ikinci yılda gri renge dönüşür, sürgünler dikenlidir, 3’lü çatal dikenler 1-2 cm uzunluğundadır (bu dikenler uzun sürgünler üzerindeki yaprakların değişmesinden oluşmuştur-yaprak dikeni). Kısa sürgün üzerinde birçoğu bir arada bulunan yapraklar dikenlerden daha uzundur ve yumurta, ters yumurta veya elips şeklinde olup kenarları ince dikenli veya tam gibidir, 2-4 cm uzunluktadır, ucu küt, ender olarak sivri gibidir; yaprak sapı 1 cm’dir. Salkım halindeki çiçek kurulu, 4-6 cm uzunluğundaki bir sapta 15-25 adet çiçek taşır. Olgunlaştığı zaman kırmızı renk alan üzümsü meyve elipsoid veya elips-ters yumurta biçiminde ve 8-12 mm uzunluktadır; odunu limon sarısı rengindedir (Cullen ve Coode, 1965). 200

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B E R B E R I DAC E A E

Hatice Yılmaz

Mahonia Nutt. (Sarı boya çalısı) Berberis’lere çok benzeyen ve bazı yayınlarda (Whittemore, 1997; Laferriere, 1997) ) bu cinsin içine dahil edilen bitkilerdir. Tüm türlerinin herdem yeşil, yapraklarının basit değil bileşik yaprak ve sürgünlerinin dikensiz olması ile Berberis’lerden ayrılır. Herdem yeşil çalılardır. Kısa sürgün ve diken bulunmaz. Sürgüne çok sıralı sarmal olarak dizilen yapraklar tüysü bazen de üçlüdür. Yaprakçıklar koyu yeşil renkli, deri gibi sert, kenarları çoğunlukla dikensi dişlidir. Uçta yer alan yaprakçık saplı, diğerleri sapsızdır. Çiçekleri sarı renklidir, sürgün uçlarında salkım veya bileşik salkım tipi kurullar halinde birçoğu bir arada yer alır. Üzümsü meyveleri olgunlaştığında çoğunlukla koyu mavi renkli ve üzeri buğulu, bazen de kırmızımsı veya beyazımsıdır. (Loconte, 1993). Batı ve Kuzey Amerika ve Doğu Asya’da yayılış gösteren 100’den fazla türü vardır (Ahrendt 1961’ atfen Loconte, 1993). Herdem yeşil dekoratif yaprakları, türlere göre değişik zamanlarda açan sarı renkli, bazı türlerde kokulu çiçekleri, mavimsi-siyah renkli dekoratif meyveleri nedeniyle park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Mahonia aquifolium (Prush.) Nutt.

Mahonia x media

Hatice Yılmaz

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

Egzotik

Sarı boya çalısı

Yayılışı

Kuzey Amerika’da doğal olup İstanbul park ve bahçelerinde yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. 0,3-3 (4,5) m boylarında, herdem yeşil bir çalıdır. Bahçelerde nadiren 1 m’yi aşar. Gövde genellikle dallanmaz, nadiren kısa yan sürgünler verir. Yapraklar 5-9 yaprakçıktan oluşur, yaprak sapı 1-6 cm’dir. Yaprakçıklar ince ve esnek veya oldukça sert, her iki yüzü de parlak ve yeşildir. Yaprakçıklar tazeyken ve kış aylarında çoğu kez yeşil değil, kırmızımsı renktedir. Sarı çiçekler mart-haziran aylarında açar. 30-60 çiçek bir arada 3-9 (-11) cm boyunda, dik duran yoğun çiçekli salkımlar oluşturur. Olgun üzümsü meyve mavimsi renkli ve üzeri dumanlıdır (Whittemore, 1997; Kayacık, 1981).

Mahonia repens (Lindley) G. Don

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Egzotik

Bodur sarı boya çalısı

Yayılışı

Amerika’nın batısı ve Kanada’da doğal yetişir, ancak vatanı dışında park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

0,20 (0,60) cm kadar boylanabilen, stolonlu, sürünücü, herdem yeşil çalılardır. Gövde dallanmaz. Kabuk gri veya gri-kahverengidir. Yapraklar 3-7 yaprakçıktan oluşan bileşik yaprak halindedir. Yaprak sapı (1) 3-9 cm’dir. Yaprakçıklar ince, esnek, her iki yüzü de mat yeşil, bazen üst yüz parlak ya da mavimsi yeşil, kenarları 6-24 dikenli dişlidir. Uç yaprakçık saplıdır. Nisan-ağustos aylarında açan sarı renkli çiçeklerin 6 taç ve 6 çanak yaprağı vardır. 25-50 çiçekten oluşan bileşik salkım halindeki çiçek kurulu 3-10 cm boyundadır, sürgün uçlarında terminal olarak yer alır. Meyve mavi, donuk mavimsi yeşildir, 6-10 mm uzunluğundadır (Kayacık, 1981; Whittemore, 1997). Genellikle M.aquifolium ile karıştırılır, soluk yaprakları ve dökülmek üzere olan yapraklarının kırmızı renk almaması ile ondan ayrılır (Krüssmann 1976). 201

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B E R B E R I DAC E A E

Mahonia x media C.D. Brickell.

Egzotik

Sarı boya ağacı

Yayılışı

Mahonia lomariifolia x Mahonia japonica melezidir. Ülkemizin doğal bitkisi olmayıp park ve bahçelerde süs bitkisi olarak kullanılmaktadır.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Ilıman iklimlerde 5 m’ye kadar boylanabilen, herdem yeşil bir çalıdır. Tek tüysü bileşik yaprakları 45 cm uzunlukta ve 17-21 yaprakçıktan oluşur. Yaprakçıklar yumurta ya da mızrak şeklinde, sivrice dişli ve parlak koyu yeşil renklidir. Yaprak damarları belirgindir. Açık sarı-limon sarısı renkteki çiçekler 25-35 cm boyunda dik duran salkımlar oluşturur. Daha sonra bu çiçek salkımları dağınık bir görünüm alır. Çiçek açma zamanı güz sonu kış başıdır. Üzümsü meyve dumanlı morumsu-siyah renklidir( Kayacık, 1981).

Hatice Yılmaz

Nandina Thunb. (Kutsal bambular)

Nandina domestica Thunb.

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

Güney Asya’da yetişen tek türü vardır. Herdem yeşil, monoik, dikensiz, dik büyüyen çalılardır. Yapraklar büyük, 2-3 katlı tüysü yaprak, çok sayıda yaprakçıktan oluşmuştur. Çiçekler beyaz, birçoğu bir araya gelerek dik duran bileşik salkım halinde kurullar oluşturur. Çanak yapraklar çok sayıda, sarmal olarak dizilmiş, taç yapraklar ise 3-6 adet ve çanak yapraklardan daha büyüktür. Kırmızı renkli üzümsü meyve 1-3 tohum taşır (Krüssmann, 1977).

Egzotik

Kutsal bambu

Yayılışı

Doğal yayılış alanı Çin ve Japonya’dır. Çiçekleri, meyveleri ve zarif yapraklarından dolayı park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

3 m’ye kadar boylanan, dipten çok gövdeli, genellikle dallanmamış, dik büyüyen, herdem yeşil çalılardır. Sürgünlere sarmal dizilmiş yaprakları katlı tüysü ve 30-50 cm boyunda, her bir yaprakçık dar üçgenimsi, eliptik- mızraksı şekilde, 2-10 cm boyunda, 0,5-2 cm eninde, tam kenarlı ve kısa saplıdır. İlkbahar ve sonbaharda yapraklar morumtırak-kahverengi ya da bakır kırmızısına dönüşür. Mart-haziran aylarında açan beyaz çiçekler sürgün uçlarında dik duran bileşik salkımlar halindedir. Parlak kırmızı renkli, 6-8 mm çapındaki yuvarlak meyveler bitki üzerinde uzun süre kalır (Krüssmann, 1977; Ying ve diğ., 2011). 202

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B E T U L AC E A E

BETULACEAE Bir cinsli bir evcikli kışın yaprakları döken anemogam odunsu bitkilerdir. Tomurcuklar almaşlı ya da sarmal dizilmiştir. Çiçekler teker teker değil, dihazyumlar halinde birçoğu bir arada bulunurlar. Erkek çiçekler uzunca, sarkık kedicikler halindedir. Herbir erkek çiçeğin 2-10 stameni vardır. Çoğunlukla stamenlerin filamentleri çatallanmış olduğu için sayısal olarak iki katı görülür. Dişi çiçekler de dihazyumlar halinde olup önceleri dik durur, döllenip olgunlaştıktan sonra meyve kurulu halinde sarkar. Familyanın cinslerinden Betula ve Alnus’larda meyve örtüsü bir brahte ve 2-4 adet brahtecikten gelişmiştir. Oysa Corylus, Ostrya, Ostryopsis ve Carpinus’ta olduğu gibi meyve örtüsü yalnızca brahteciklerden (üç adet) oluşur. Bu duruma göre Betulaceae familyasını iki alt familyaya ayrılır (Yaltırık, 1993): •

Betuleae; cinsleri: Betula ve Alnus: Bu alt familyada bulunan örneklerin erkek çiçeklerinde periant örtüsü vardır. Ancak dişi çiçeklerde yoktur. Meyve örtüsü yukarda da değinildiği gibi bir brahte ile 2-4 brahtecikten oluşmaktadır.

•

Coryleae; cinsleri: Carpinus, Corylus, Ostrya ve Ostryopsis: Bu alt familyadaki bitkilerin birinci alt familyanın aksine erkek çiçeklerde çevre yaprağı yoktur, dişi çiçeklerde vardır. Ayrıca meyve örtüsü üç brahtecikten oluşmaktadır.

Betulaceae familyasında ovaryum alt durumlu ve iki karpelli dip tarafında iki gözlüdür. Ucunda ipek gibi ince iki stigması vardır. Meyve tek tohumlu açılmayan kuru meyve tipi, bir başka deyimle nuks meyvedir. Carpinus dışında tüm cinslerin erkek çiçekleri kışı açıkta geçirir. Dişi çiçekler ise Betula ve Carpinus’ta kışı tomurcukta geçirir. Oysa Alnus’larda dişi çiçekte kışı açıkta geçirmektedir. Genellikle erkek çiçekler son yılın sürgünlerinin dip kısımlarında, dişi çiçekler de yeni oluşan sürgünün ucunda terminal olarak yer alırlar. Betula cinsi içerisinde ülkemizde 5 tür tanımlanmış olmakla birlikte Betula recurvata ve Betula browicziana türleri halen tartışmalıdır. Özellikle B.browicziana için iki arazi çalışması yapılmış, tanım özelliklerinde sıkıntılar yaşandığından bu türlerin tekrar ele alınmasının yararlı olacağı görülmüştür. Familya cinslerinin tanı anahtarı: 1.Yaprak dizilişi çok sıralı sarmal; tomurcukları saplı ……………………………………………………………………………………………………………………Alnus 1.Yaprak dizilişi almaşlı; tomurcukları saplı değil 2.Erkek çiçek kurulları ilkbaharda oluşur.……………………………………………………………………………………………………………………Carpinus 2.Erkek çiçek kurulları sonbaharda oluşur ve kışı açıkta geçirirler; tomurcukları sürgüne açı yapar. 3.Nuks meyve kanatlı …………………………………………………………………………………………………………………………………Betula 3.Nuks meyve kanatlı değil 4. Yaprakları yumurtamsı, kenarları düzenli ince testere dişli; nuks meyve torba şeklinde bir örtü içerisine gömülü ……………………Ostrya 4.Yapraklar geniş ve hemen hemen dairemsi, kenarları kaba dişli; nuks meyve kısmen örtülmüş ve örtü parçalı ve yeşil renkli..………Corylus

203

Ünal Akkemik

Betula pendula

Ünal Akkemik

Corylus colurna

Ünal Akkemik

Carpinus betulus

Ünal Akkemik

Alnus glutinosa

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B E T U L AC E A E

Necmi Aksoy

Alnus Miller (Kızılağaçlar) Çok geniş bir coğrafi yayılışı vardır. Tüm Avrupa, Kuzey Afrika, Kafkasya, Türkiye, İran, Sibirya ve Japonya’da yayılmıştır. Türkiye’de iki ana türde toplanmış beş taksonu vardır.Kışın yaprağını döken ağaç ya da boylu çalı halinde odunsu bir bitkidir. Genç sürgünler köşeli, tomurcuklar belirgin saplıdır. Sürgünlere sarmal olarak dizilmişlerdir. Tomurcuk üzeri bir çift gaga gibi pulla örtülüdür ve pulların üstü de mum tabakası ile kaplıdır. Tomurcukların bu özellikleri Kızılağaçlar için önemli karakteristik özelliklerdir. Sympodial büyüme yaparlar. Yapraklar basit, kenarları kaba dişlidir. Erkek çiçek kurulları geçen sene oluşan kısa sürgünlerin ucunda yer alır. Sonbaharda oluşup, kışa açıkta geçirir. Erkek çiçek dihazyumlarının her üç çiçeği de gelişmiştir. Herbir erkek çiçeğin çevresinde dört çevre yaprağı vardır. Bunların önünde de birer stamen bulunur. Ancak stamenlerin filametleri çatallı olduğu için sekiz tane gibi görülür. Erkek çiçek dihazyumunun orta çiçeğinin iki, öteki iki yan çiçeğinin birer brahtesi ile birleşerek beşli bir örtü oluşturmuştur. Dişi çiçek dihazyumunun orta çiçeği körelmiş, iki yan çiçeği gelişmiştir. Burada da bir brahte ile dört brahtecik birbiri ile kaynaşarak, odunlaşmış bir meyve puluna dönüşür. Bunların birçoğu bir eksen üzerinde toplanmış, dik duran küçük bir kozalağa benzeyen meyve topluluğu oluştururlar. Meyve olgunlaşınca, huşların aksine dağılmazlar. Dişi çiçek son yılın sürgününün ucunda terminal olarak oluşur ve kışı açıkta geçirir. Dişi çiçeklerde çevre yaprağı yoktur, ovaryum iki karpelli, içinde iki tohum taslağı varsa da yalnız biri gelişir. Stigma iplik gibi ince olup iki parçalıdır. Meyve küçük kanatlı ya da kanatsız bir nukstur (Yaltırık, 1982a; Yaltırık, 1993). Ülkemizde doğal yetişen 2 türünün tanı anahtarı aşağıdadır: 1. Yaprak yumurtamsı veya yumurta-eliptik şekilde, genellikle sivri uçlu; kozalak 1,8-2,5 x 1-1,6 cm boyunda, nuks 4 mm boyunda, kanatsızdır ……………………………….……………………………Alnus orientalis 1. Yaprak ters yumurtamsı ve geniş ayalı, genellikle ucu kertikli veya yuvarlak, kısa ve sivri bir uçla sonlanır, kozalak 1-1,8 cm boyunda, nuks 2-3 mm boyunda, kalın kanatlı, koyu kahverengidir………Alnus glutinosa

Alnus glutinosa (L.) Gaertn.

Tolga Ok

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

Doğal

Adi kızılağaç

Yayılışı

Afrika’nın kuzey-batısı, tüm Avrupa (ekstrem yerler dışında), Kafkasya, Anadolu ve İran’ın kuzeyi olmak üzere geniş bir yayılış alanı vardır (Yaltırık, 1993). Çoğunlukla 20-30 m boylarında ağaç, bazen de boylu çalı halinde olan bir odunsu bitkilerdir. Genç sürgünler çıplak, yapraklar ve tomurcuklar yapışkandır. Yapraklarının uçları küt ya da makasla kesik gibidir. Alt yüzlerinde damarların birleşim yerlerinde pas rengi tüy demetleri bulunur. Üst yüzü çıplak ve koyu yeşildir. Kenarları düzensiz basit ya da çift sıralı dişlidir. Dişi çiçek kurullarının 3-5 adedi bir arada bulunur, her birinin çapları 1-2 cm’dir. Alnus orientalis meyvelerinin hemen hemen yarısı büyüklüğündedir. Bu tür, dere yatakları ile nemli ve durgun sulu yerlerde iyi yetişir, genel olarak 1200 m’den daha yükseklere çıkmaz (Yaltırık, 1982a; Yaltırık, 1993). Adi kızılağacın yaprak biçimi, yaprağının tüylü olup, olmayışı gibi botanik özelliklere göre dört alttüre ayrılır: 1.Tomurcuklar ve yaprak saplarının beyaz tüylü, yaprakların altı boz tüylü..…Alnus glutinosa subsp. antitaurica 1.Tomurcuklar, yaprak sapları ve yapraklar az-çok tüysüz 2.Gövde kabuğu, sürgünler ve yaşlı tomurcuklar beyaz veya yeşilimsi-beyaz renkte.Alnus glutinosa subsp. betuloides 2.Gövde kabuğu, sürgünler ve yaşlı tomurcukları beyaz değildir 3.Yapraklar 4-8(-9) çift yan damarlı, ters yumurtamsı-yarı dairesel ...Alnus glutinosa subsp. glutinosa 3.Yapraklar 8-11 çift yan damarlı, geniş yuvarlak eliptik, dairesel veya yavaşça ucu keskin, düz ………………………………………………………………..............… Alnus glutinosa subsp. barbata Alnus glutinosa subsp. glutinosa, Adi kızılağaç: Bu alttür Istranca’lardan Melet ırmağı arasında kalan Batı Karadeniz 204

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B E T U L AC E A E

Alnus glutinosa (L.) Gaertn.

Doğal

Bölümünde, Trakya ve Marmara çevresinde, Belgrad Ormanı, Kazdağı, Bolu ve Kastamonu yörelerinde yetişir. Bu alt türde yapraklar çoğunlukla ters yumurta şeklinde, yaprak ayasının ucu sivri değil, çoğu kez girintili, kütçe ya da yuvarlaktır. Yaprağın her iki yüzü, özellikle genç sürgün ve yaprak sapı çıplaktır. Ancak alt yüzde damarların birleşim yerlerinde az da olsa tüy demetleri bulunur (Yaltırık, 1982c; Yaltırık, 1993). Alnus glutinosa subsp. barbata (C.A.Mey.) Yalt., Sakallı kızılağaç: Ordu ili Melet ırmağından Kafkasya’ya değin Doğu Karadeniz Bölümünde (Kolşik) yayılır. 1000-1500 m yükseltilerde çoğu kez saf, yine öteki yapraklılarla karışık meşcere kurabilir. Bu alttürde yapraklar geniş yumurta ya da elips biçiminde, taze halde yapışkan değildir. Önceleri her iki yüzü de yumuşak kısa tüylü, sonra üst yüzdekiler dökülür, alt yüzde ise damarlarının birleşim yerlerinde açık sarı ya da kırmızı sarı tüy demetleri vardır. Kozalakçık daha büyükçe olup nuks çok dar kanatlıdır. Yapraklarının ucu çoğunluklar küttür. Yan damar sayısı 8-11 çifttir. Dere boylarında ve sızıntı suyunu bulabildiği yamaçlarda yetişebilir (Yaltırık, 1982a; Yaltırık, 1993). Alnus glutinosa subsp. antitaurica Yalt., Toros Kızılağacı: Toroslarda yerel bir yayılışı vardır. Özellikle Kahramanmaraş, Göksun, Andırın ve Feke yörelerinde bulunur. 6-7 m boylarında bir çalıdır. Sürgünler boz renkte tüylerle örtülüdür. Yaprakların her iki yüzü de tüylü olup ucu çoğunlukla yuvarlak, bazen küt ve kesiktir. Olgun yaprakların alt yüzü özellikle damarlar boyunca tüylüdür. Alnus glutinosa subsp. betuloides Anşin, Huş gövdeli kızılağaç: Lokal bir yayılışı vardır. Erzurum- Hınıs, Bingöl-Genç, Bitlis-Hizan’da yayılışı bulunur. Endemik bir alttürdür. Gövde kabuğu, sürgünler ve yaşlı tomurcuklar beyaz veya yeşilimsi-beyaz renktedir. Gövde kabuğunun beyaz rengi uzun yıllar çatlamadan ağaç üzerinde kalır. Bu özelliğiyle Huşlara benzer. Yaprak tabanları yaprak sapına doğru ani sivri bir daralma yapar. Dişi çiçek kozalaklarının 3-5’i bir arada topluluklar halinde kışın ağaç üzerinde kalır. Dere içlerinde ve nemli alanlarda yayılış yaparlar (Anşin ve Özder, 1993).

Alnus orientalis Decne

Ünal Akkemik

Adi kızılağaç

Doğal

Doğu kızılağacı

Yayılışı Genel olarak Lübnan, Suriye, Türkiye ve Kıbrıs’ta yayılır. Ülkemizde Batı ve Güney Anadolu’da özellikle Muğla: Köyceğiz, Denizli: Acıpayam, Antalya: Manavgat, Mersin: Anamur, Gözne, Osmaniye ve Hatay: Dörtyol çevresinde yaygındır (Yaltırık, 1993)

20 m, bazen de daha çok boylanabilen, kalın dallı, geniş tepeli bir ağaçtır. Genç sürgünler biraz tüylü, ancak sonra çıplaktır. Tomurcuklar kısa saplı, sivri uçlu, üzerleri tüylüdür. Yumurtamsı yapraklar eliptik yapıda, sivri ya da ender olarak küt uçludur. Kenarları düzensiz dişlidir. Dipleri yuvarlak ya da kama gibi, her iki yüzü de çıplak, ancak alt yüzünde damarların birleşim yerlerinde tüyler vardır. Meyve topluluklarının 3-5 tanesi bir arada bulunur ve üzüm salkımını andırır. Kozalakları Alnus glutinosa’nınkinden daha büyüktür. Ayrıca nuks kanatsızdır (Yaltırık, 1982a; Yaltırık, 1993). Ülkemizde iki varyetesi vardır: 1.Genç sürgünler ve yaprak sapı çıplak…………....…………Alnus orientalis Decne var.orientalis 1.Endemik olan bu varyetede genç sürgünleri ve yaprak sapları tümüyle tüylüdür ………………………………………......…………Alnus orientalis Decne var.pubescens Dippel

205

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B E T U L AC E A E

Necmi Aksoy

Betula L. (Huşlar)

Avrupa, Asya, Himalaya, Kuzey Amerika’da 40 kadar türü bilinen huşların ülkemizde 5 türü bulunur. Bunlar Betula browicziana, B. pendula, B. litvinowii, B. medwediewii ve B.recurvata’dır. Bir cinsli bir evcikli, boylu ağaç ya da çalı halinde anemogam odunsu bitkilerdir. Yapraklar basit, saplı ve almaşlı dizilmişlerdir. Genç sürgünlerin özü daire biçiminde olup sympodial büyüme yaparlar. Tomurcuk çok pullu, sürgüne açı yaparak dizilirler. Sürgünler ince, elastiki kimi türlerde aşağıya, kimilerinde ise yukarıya doğru yönelirler. Erkek çiçek kedicikleri uzun, silindirik olup terminal ya da yan durumludur. Sonbaharda oluşup kışı açıkta geçirirler. Erkek ve dişi çiçek dihazyumlarının her üç çiçeği de gelişmiştir. Herbir erkek çiçeğin çanak görünümünde dört parçalı çevre yaprağı, çatallanmış iki stameni bulunur. Dişi çiçekler ise bir brahte ile iki brahtecikten oluşan üç loblu bir pulun koltuğundadır. Ovaryum iki karpellidir. Meyve basık ve iki kanatlı bir nukstur. Çok küçüktür. Sonbaharda olgunlaşır (Browicz, 1982; Yaltırık, 1993). Huşlar ılıman ve serin yerlerin ağaçlarıdır. Işık gereksinimleri yüksek olup, hızlı büyürler. Populus tremula ile birlikte öncü ağaçlardandır. Kısa ömürlü olan huşlar, kumlu ve fakir toprakların ağaçlandırılmalarında çok uygundur. Bu maddesel yararlarının yanında Huşlar parkçılıkta da değerli tutulan, park ve yol kenarlarını süsleyen önemli süs bitkileridir. Ülkemizde doğal yetişen huş türlerinin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1.Yapraklar geniş yumurta biçiminde, en geniş yeri ortada, ucu sivrice, yan damarlar 7-11 çift, alt yüzlerinde uzun sarımtırak esmer tüyler var, dişi çiçek kurulları 3 cm’den büyük, olgunlaştığında dik durur …………………………………………………………………………………………………………………………Betula medwediewii 1.Yapraklar yürek biçiminde, en geniş yeri sap kısmına yakın, ucu sivri veya uzun damla uçlu, yan damarlar 4-7 çift, alt yüzeyleri çıplak veya damarların birleştiği yerlerde beyaz tüy demetleri var, dişi çiçek kurulları 3 cm den küçük, olgunlaşınca aşağıya sarkar 2.Yürek biçimindeki yapraklar uzun damla uçlu, kenarları çift dişli, alt yüzü çıplak ve genç sürgünler siğilli ………………………………………Betula pendula 2.Yaprak uçları uzun damla uçlu değil, alt yüzleri çıplak, genç sürgünler tüylü ve siğilli 3.Yürek biçimimdeki yapraklar 3,5-5,5 cm, sivri uçlu, çift dişli, alt yüzlerinde damarları boyunca tüyler bulunur, yaprak sapı ve genç sürgünler tüylü ve siğilli ………………………………………………………………………………………………………………………………………Betula litwinowii 3.Yapraklar en az 6 cm veya daha büyük 4.Yapraklar 6-7 cm, tomurcuklar reçineli, nusun üzeri tüylü, meyve örtüsü uzun ve nusun kanadı geniş……………………Betula browicziana 4.Yapraklar büyük 6-9 cm, tomurcuklar reçinesiz, meyve örtüsünün orta lobu geriye kıvrık, nusun kanadı dar………………Betula recurvata

Betula browicziana A. Güner

Endemik

Doğu Karadeniz huşu

Yayılışı

Necmi Aksoy

Doğu Karadeniz’de Trabzon Maçka’da ve Rize Çamlıhemşin’de yayılış yapan endemik bir türdür.

Botanik Özellikleri

12 m kadar boylanabilen bir ağaçtır. Tomurcuklar ve yaprak sapları salgı tüylü-reçinelidir. Yapraklar genişçe yumurtamsı şeklinden üçgenimsi şekle kadar değişir, 2-6 x 1,5-4,5 cm, yuvarlak, genişçe düz ya da tabanda kesilmiş şekilde, yaprak kenarı çift sıralı testere dişli, ucu sivri, gençken yaprakların altındaki damarlar tüylü, olgunlaştığında ise dökülür. Çiçek sapları 1-3 cm, sonuna doğru tüylüdür. Meyve kurulları 2,3-3,7 x 1-1,2 cm kadardır. Meyve örtüsü 6-7 x 5-6 mm, tüylü ve kirpikli yapıda, orta kısmı çıplaktır. Nuks yumurtamsı veya eliptik, 2,5 x 1,2 cm, üst tarafı bazen tüylüdür. Nuksun kanadı 2 mm olup zarsı yapıdadır.

206

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B E T U L AC E A E

Betula litwinowii Doluch.

Doğal

Tüylü huş

Yayılışı

Genel olarak Orta ve Kuzey Avrupa ile İsveç’ten Kuzey Asya’ya kadar geniş bir alanda yayılır. Türkiye’de Doğu ve Kuzey Doğu Anadolu’da, Erzurum, Bingöl, Bayburt, Tunceli ve Erzincan yörelerindeki yüksek kesimlerde doğaldır. Yerli halk sürgünlerinden süpürge yapar.

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

15-20 m boylarında, kalın dalları yukarıya ya da yana doğru uzamış bir huş türüdür. Gövdenin beyaz kabuğu uzun süre çatlamadan kalır, ancak ileri yaşlarda kavlar ve dökülür. Yerine koyu siyah bir kabuk gelir. Betula pendula’nın aksine reçine bezeleri yoktur. Genç sürgünler tüylüdür. Yaprak daha küçük, 3-7 cm ucu daha az sivridir. Kenarları sade ya da kaba çift sıralı dişlidir. Dişler damla ucuna yönelmemiştir. Yaprak alt yüzünde damarlar boyunca tüyler bulunur. Meyve pulunun orta lobu gayet belirgin olarak dil gibi uzamıştır. Nuksun kanatları oldukça dardır. Çoğu kez bataklık, turbalık ve çalılıklarda ve ormanlarda düşük yükseltilerden üst orman sınırına değin yayılır. Sulak ve nemli alanları sever (Browicz, 1982; Yaltırık, 1993).

Betula medwediewii Reg.

Doğal

Kızılağaç yapraklı huş

Yayılışı

Yerel bir dağılışı vardır. Kafkasya ile Kuzeydoğu Anadolu’da yayılır. Artvin-Murgul Şavval Tepe Yörelerinde, Rize-Vartar Yaylasında (3000 m) Artvin-Atila ormanlarında seyrek olarak relikt halde bulunur.

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

Çoğunlukla 4-5 m boylarında bir çalıdır. Dallar kalın ve yukarıya yönelmiştir. Sürgünler tüylüdür. Tomurcuklar büyük ve üzeri yapışkandır. Yapraklar geniş yumurta biçiminde olup, kızılağaç yaprağına benzer. Kenarları düzensiz çift sıralı dişlidir. Yaprak alt yüzünde orta ve yan damarların birleşim yerlerinde tüyler bulunur. Erkek çiçek kurulları kısa saplı ve dik durur. Bu yönüyle ilk iki türden ayrılır. Meyve pulunun orta lobu yandakilerin iki katıdır. Nuks dar kanatlıdır (Browicz, 1982; Yaltırık, 1993). Çoğunlukla doğu ladini ormanlarında, orman gülleri ve kuş üvezi çalılıkları arasında bulunur.

207

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B E T U L AC E A E

Betula pendula Roth.

Doğal

Siğili huş, Salkım huş

Yayılışı

Genel yayılışını Avrupa, Asya, Finlandiya, İsveç, Norveç ve Orta Avrupa’da yapar. Orman kenarlarında, çayır ve turbalık alanlarda, kuru kumlu topraklarda da yetişir. Türkiye’de özellikle Kuzey Doğu ve Doğu Anadolu’da, örneğin Nemrut Dağı kraterinde, Tunceli, Munzur Vadisi, Artvin, Erzurum, Muş illerinde görülür. Uzun yıllardır kültüre alınmıştır. Parklarda sıkça yetiştirilir.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Çoğunlukla 20-25 (30) m boylarında, sarkık dallı bir ağaçtır. Gövdelerinin kar gibi beyaz ince bir kabuğu vardır. Kabuk yatay yönde geniş bantlar halinde kavlar ve dökülür. Yerini siyah, sert bir kabuk alır. Sürgünler ince ve narin olup aşağıya sarkarlar, çıplak ancak üzerinde bol sayıda reçine bezeleri bulunur. Daha sonra bu bezeler kurur, yerlerini beyaz lekeler alır. Bu nedenle siğilli huş adını almıştır. Yapraklar 3-7 cm olup baklava dilimi şeklinde ve uzun bir damla ucu vardır. Dip kısmı üçgen gibidir. Yaprak gençken yapışkan, üst yüzü canlı yeşil, alt yüzü açık yeşildir. Kenarları keskin çift sıralı dişlidir. Damla ucuna yakın asıl dişler damla ucuna doğru yönelmiştir. Erkek çiçek kurulları 8-10 cm sapsız gibi, aşağıya sarkar. Dişi çiçek kediciği önce dik, sonra sarkar (Browicz, 1982; Yaltırık, 1993). Nuksun kanadı çok geniştir. Çiçeklenme mart-nisan, meyve olgunlaşması haziran-ağustos aylarında gerçekleşir. Tohumlar çimlenme yeteneğini 6 ayla bir sene koruyabilir.

Betula recurvata (I.V. Vassil.) V.N. Vassil.

Doğal

Kıvrık meyveli huş

Yayılışı

Genel yayılışını Kafkasya bölgesinde yapar. Ülkemizde ise Kars-Sarıkamış ve Artvin-Hatilla ormanında doğal olarak bulunur.

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

Kısa boylu ağaçlardır. Genç tomurcuklar hafif tüylüdür ve salgı tüyleri yoktur. Yapraklar, 6-9 x 3-5 cm, sivri uçlu, geniş, tabanda kama şeklinde, kenarları düzensiz testere dişlidir (2-3 büyük dişler arasında, 1 küçük dişli). Yaprak alt yüzeyleri hemen hemen tüysüz, sadece ana damar üzerinde kısa tüyler vardır. Çiçek kurulları 3-3,5 x 0,6-0,8 cm kadardır. Meyve örtüsünün orta lobu geriye kıvrıktır. Nuks kanadın iki katı genişliğindedir.

208

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B E T U L AC E A E

Necmi Aksoy

Carpinus L. (Gürgenler) Carpinus cinsi doğal olarak Asya, Himalaya, Avrupa, Kuzey ve Orta Amerika’da yetişir. Türkiye’de bilinen 26 türden ikisi doğal yetişir. Monoik ve anemogam odunsu bitkilerdir. Dallar ince, kabuk gri renkli, düz ya da levhalar halinde çatlar. Sympodial büyüme yapar. Tomurcuklar sivri uçlu, üzeri çok sayıda kiremitvari pullarla örtülü olup sürgüne yatık biçimde dizilmiştir. Yapraklar saplı ve sürgünlere dizilişi almaşlıdır. Kenarları keskin çift sıralı dişli olup 7-24 çift yan damar bulunur. Erkek ve dişi çiçekler kışı tomurcuk içinde geçirerek ilkbaharda ortaya çıkarlar. Bu özelliği ile familyası içinde tek cins durumundadır (Yaltırık, 1993). Erkek çiçekler geçen yılın sürgününün ucunda terminal olarak bulunur, aşağıya sarkan yalancı başak halinde kurul oluşturur. Erkek çiçeğin brahtecik ve çevre yaprakları yoktur. Bir brahte koltuğunda 3-13 stamenden oluşur. Doğal olarak stamenlerin filamentleri (familya özelliğinden) çatallı olduğu için bu sayı 6-23 gibi görülür. Dişi çiçekler de son yılın sürgünleri ucundan sarkan silindirik kurullar halindeki dihazyumlardan oluşur. Dişi çiçek dihazyumunun orta çiçeği körelmiş, iki yan çiçeği gelişmiştir. Ovaryum iki karpelden oluşur. Meyve örtüsü iki yan çiçeğe ait üç brahtecikten gelişir. Nuks meyvenin yüzeyi oluklu ya da boylu boyuna girintili çıkıntılıdır. Çevre yaprağı ovaryumla kaynaşmıştır, yalnız uçları 6-10 diş halinde serbest olup görülür. Meyve örtüsü nuksun etrafa dağılmasını sağlayan kanat görevi yapar. Çiçeklenme yapraklanma ile bir arada ilkbaharda, meyveler ise sonbaharda olgunlaşır (Yaltırık, 1993). Ülkemizde doğal yetişen 2 türün tanı anahtarı: 1. Yaprak 4-12 cm boyunda sivri veya çok sivri uçlu. meyve örtüsü 2-5 cm boyunda; meyve örtüsü 3 loplu ve 3-5 damarlı ……………………………………………Carpinus betulus 1. Yaprak 2,5 cm boyunda genellikle sivri uçlu, meyve örtüsü loplu değil, kenarları kaba ve düzensiz dişli …………………………………………………………Carpinus orientalis

Carpinus betulus L.

Carpinus betulus

Ünal Akkemik

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

Doğal

Adi gürgen

Yayılışı

Adi gürgenin genel coğrafi yayılışı tüm Avrupa, Türkiye, Kafkasya ve İran’dır. Türkiye’de tüm Avrupa-Sibirya flora alanı olan Karadeniz Bölgesinde bulunur. Bunun dışında Amanos dağlarında da yerel olarak yayılır. Türkiye’de en dolgun ve düzgün gövdeli adi gürgen meşcerelerine Trakya kesimindeki Demirköy ormanlarında rastlanır. 20-25 m boylarında, geniş tepeli, oluklu ve girintili çıkıntılı gövdeli bir ağaçtır. Gri renkli kabuk ince ve düzdür; ağacın ömrü boyunca çatlamadan kalır. Sivri, kahverengi-kırmızımsı tomurcuklar sürgünlere yatık olup pullarının kenarları kirpiklidir. Genç sürgün ve yaprak sapları da tüylüdür. 7-14 cm olan yapraklar sürgüne almaşlı dizilmiş, dipleri kama gibi, kenarları keskin çift sıralı dişlidir. Yan damar sayısı 11-15 çifttir. Genç yapraklar ipek gibi yumuşak tüylü olmasına karşın sonra bu tüyler dökülür. Alt yüzde yaprak damarları çok belirgindir ve çıkıntı oluşturur. Meyve örtüsü çok belirgin şekilde üç lobludur (Yaltırık, 1993). Orta lop iki yan loptan daha uzundur. Stigma koyu kırmızı renkli ve iplik biçimindedir.

209

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B E T U L AC E A E

Carpinus orientalis Mill.

Doğal

Doğu gürgeni

Yayılışı

Coğrafi olarak Balkanlar, Dalmaçya, İtalya, Sicilya, Türkiye, İran ve Kafkasya’da yayılır. Türkiye’nin ormanlık alanlarında yaygın bir türdür.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Çoğu kez çalı, bazen de 6-7 m boylarında küçük bir ağaçtır. Genç sürgünler kırmızı kahverengi ve tüylüdür. Yaprak 2,5 cm boyunda, kenarları keskin çift sıralı dişli olup üst yüzü parlak koyu yeşil ve çıplaktır. Alt yüzü ise özellikle damarlar civarı, sap ve sapa yakın yerleri yumuşak tüylüdür. Yan damar 11-15 çifttir. Meyve örtüsü düzensiz kaba dişli olup sanki bir yaprak görünüşündedir. Nuks meyvenin üzeri yolludur. Özellikle sahil kesimlerinde, ilk türün aksine kurak ve kalkerli yamaçlarda, güney yamaçlarda, tepelik kesimlerde, daha çok düşük yükseltilerde rastlanır (Yaltırık, 1993). Ülkemizde, C. orientalis Miller subsp. orientalis adlı alttürü doğal yayılış yapar.

Necmi Aksoy

Corylus L. (Fındıklar)

210

Corylus colurna

Ünal Akkemik

Corylus cinsinin kuzey yarı küresinin ılıman ve serin bölgelerinde doğal olarak yetişen 17 kadar türü varsa da Türkiye’de ancak iki türüne doğal olarak rastlanır. Kışın yaprağını döken, çoğunlukla boylu çalı, ender olarak ağaç halini alabilen odunsu bitkilerdir. Almaşlı olarak dizilmiş tomurcuklar genellikle küt uçlu, bazen de sivridir; çiçek ve yaprak tomurcukları farklı şekillerde olup küt ve iri tomurcuklar çoğunlukla çiçekleri, sivriler ise yaprakları oluşturur. Tomurcukların üzeri çok sayıda pulla örtülüdür. Sympodial büyüme yaparlar. Yapraklar geniş, yuvarlak, kenarları çift sıralı kaba dişli, her iki yüzü de az çok tüylüdür. Erkek çiçekler sonbaharda gelişir, uzun bir eksen üzerinde toplanmış, aşağıya sarkarlar ve kışı açıkta geçirirler. Çiçek çevre yaprakları yoktur. Her bir brahtenin koltuğunda 4-8 stameni vardır. Erkek çiçek dihazyumlarının iki yan çiçeği körelmiştir. Yalnızca orta çiçek gelişmiştir. Dişi çiçek dihazyumunun ise iki yan çiçeği gelişmiş, orta çiçeği körelmiştir. Dişi çiçekler tomurcuk içinde bulunur, tozlaşma öncesi dışardan kırmızı renkli stigmalar görülür. Bu durum dişi çiçekleri normal tomurcuklardan ayırır. Genellikle dört dihazyum bir arada bir tomurcukta bulunur. Dişi çiçeğin çevre yaprağı artıkları olup ovaryumla kaynaşmıştır. Yalnız uçları dişler halinde serbesttir. Ovaryum iki karpelli, her birinde bir, ender olarak iki tohum taslağı bulunur. Üç brahtecikten oluşan meyve örtüsü nuksu tümüyle içine almış olup türlerin ayırımında çok önem taşımaktadır. Birçok türü yenen yağlı ve lezzetli meyvelerinden dolayı kültüre alınmıştır. Bazıları ise çok dekoratif süs bitkileridir (Yaltırık, 1993). Türlerin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1.Nuks meyvenin alt yarısı meyve örtüsüne bağlı ve pürüzlüdür (Türk fındığının karakteristik özelliği); Meyve örtüsü yukarıdan aşağıya ince parçalar halinde ve çok derin yırtılmış ve kıvrılmış; meyveyi hemen hemen tümüyle sarmıştır. Boylu ağaç formundadır……………Corylus colurna 1.Nuks meyvenin sadece taban kısmı meyve örtüsüne bağlı ve pürüzlüdür Meyve örtüsü kenarları düzensiz mızrak veya yumurta biçiminde loplara ayrılmış, meyve örtüsü derin ya da sığ parçalanmış, meyveyi kısmen ya da tamamen kapatmış; eğer tamamen kapatmışsa meyve örtüsü derin parçalanmamıştır; genellikle çalı formundadırlar 2.Meyve örtüsü derin parçalı; nuksun boyunda veya biraz uzun………Corylus avellana 2.Meyve örtüsü nuksu tamamen örtmüş, meyveden çok daha uzun ve meyvenin üst kısmında hemen hemen boğazı büzülmüş uzun bir torba gibi görünür. .…Corylus maxima

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B E T U L AC E A E

Corylus avellana L.

Doğal

Adi fındık

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı tüm Avrupa, Kuzey Afrika, Kafkasya ve Batı Asya’dır. Ülkemizde bütün Karadeniz Dağları boyunca hem doğal yetişir hem de kültüre alınmıştır. Çoğunlukla 4-6 m boylarında yaprağını döken bir çalıdır. Sürgünler, yaprak sapı alt ve üst yüzleri sık ve basit tüylerle örtülüdür. Bu tüyler kirli kırmızı renkte, fırça gibidir. Yapraklar kuvvetli sürgünlerde çok sıralı, zayıf sürgünlerde iki sıralı sarmal dizilidir. Yaprakların kenarları çift sıralı kaba dişli, sivri uçlu, dip kısmı yüreksidir. Meyve örtüsü çan gibi, kupulanın kenarları düzensiz dişli, yırtık halde, nuksun boyunda, ya da ondan biraz uzundur. Bir başka deyişle, nuks kupula tarafından tümüyle örtülmeyip ucu açıkta kalmış, kupulanın bir tarafı ya da iki tarafı dip tarafına değin parçalanmıştır (Yaltırık, 1993). Lezzetli meyvelerinden dolayı ülkemizde uzun yıllardır kültüre alınan adi fındık, sıcağı sever, toprak isteği de çoktur. Çalılıklar arasında, nemli kuytu kesimlerde 1700-1800 m yükseltilere kadar çıkar. Bazen meşe, gürgen ve kızılağaçlarla birlikte tek tek ya da küçük gruplar halinde bulunur. Ülkemizde iki varyetesi olup varyetlerinin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1.Meyve örtüsü iki yönden parçalanmış, genellikle nukstan kısadır ………………………… ………………………… ……Corylus avellana L. var. avellana 1.Meyve örtüsü tek yönden parçalanmış, nukstan çok daha uzundur …………………………………… Corylus avellana L. var. pontica (C. Koch.) Winkler

Corylus colurna L.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Doğal

Türk fındığı, Ağaç fındığı

Yayılışı

Genel yayılışı güney doğu Avrupa, batı Asya’dır. Türkiye’de Kazdağları, Bolu, Kastamonu, Ankara-Nallıhan, Zonguldak-Yenice, Rize ve Trabzon yörelerinde doğal yetişir. 15-25 m boylarında düzgün gövdeli ağaçlardır. Bu nedenle ağaç fındığı adı verilir. Genç sürgünler siğilli tüylü, yaprak sapları da siğilli tüylerle örtülüdür. Bu tüyler kiremit kırmızısı rengindedir. Geniş yumurta biçimindeki yaprağın dip tarafı yüreğimsi, ucu sivridir. Kenarları kaba ya da keskin dişli, bazen de hafif lobludur. Kupula şeritsi yapıda, parçalı ve ince şeritler halinde düzensiz olarak yırtılmıştır. Ayrıca sivri uçları geriye kıvrılmıştır. Nuksun dibindeki mat kısmı nuksun hemen hemen yarısına kadar ulaşır (Yaltırık, 1993). Değerli odunları nedeniyle bugün büyük boylu bireyleri çok azalmıştır. Yüksek dağlık yörelerde örneğin Bolu Dağlarında çok yaygındır. Bu nedenle örneğin Bolu Orman Bölge Müdürlüğüne bağlı Merkez İşletmesi Kale İşletme Şefliğinde 347 hektarlık bir Corylus colurna alanı 1988 yılında tabiatı koruma alanı olarak ayrılmıştır. Burada 1 m çapında ve 3035 m boylarında bireyleri bulunur. Yine Zonguldak-Yenice ve Dirgine yörelerinde güzel bireylerine rastlanır.

211

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

ş

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B E T U L AC E A E

Corylus maxima Mill.

Egzotik

Lambert fındığı

Yayılışı

Güney Doğu Avrupa, Adriyatik sahilleri ve Balkanlar’da yayılır. Corylus maxima cv. “Atropurpurea” adlı kültivarı İstanbul’un park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Boylu çalı, bazen 8-10 m boylarında küçük bir ağaçtır. Genç sürgünler kırmızımsı gri ya da yeşil renkli tüylerle örtülüdür. Yapraklar 7-14 cm boyunda, yaprak sapı çok kısadır. Alt ve üst yüzü basit tüylerle örtülüdür. Ucu aniden sivrilir, dip kısmı yüreksidir. Kenarları düzensiz çift sıralı dişlidir. Meyve örtüsü torba gibi bir biçim alarak, nuksu içine almıştır. Meyvenin üst tarafında örtü daralmıştır ve torba ağzı gibi görünür (Yaltırık, 1993). Geniş ölçüde kültürü yapılır. Ülkemizde en çok kültüre edilen fındık türüdür.

Nurgül Karlıoglu

Botanik Özellikleri

Necmi Aksoy

Ostrya Scop. (Kayacık)

Tolga Ok

Ostrya’ların Kuzey ve Orta Amerika, Avrupa, Batı ve Doğu Asya’da yayılan yedi türü vardır. Yaprak döken ağaç ve çalıdırlar. Tomurcuklar kiremitvari, sivri, sapsız ve almaşlı dizlidirler. Sürgüne açı yaparak çıkarlar. Sonbaharda erkek çiçek kurulları oluşmaya başlar ve kışı dışarıda geçirirler. Dişi çiçek kurulları sık çiçeklidir; nuks, küçük ve meyve örtüsünden oluşmuş bir zarsı kese içerisinde saklıdırlar. Ostrya carpinifolia Türkiye’de doğal olarak yetişen tek türüdür (Yaltırık, 1993).

Ostrya carpinifolia Scop.

Doğal

Gürgen yapraklı kayacık

Yayılışı

Genel yayılışı Fransa’dan Bulgaristan’a kadar Güney Avrupa, Suriye’nin batısı, Türkiye ve Transkafkasya’dır. Ülkemizde Güney ve Kuzeydoğu Anadolu dağlarında yayılır (Yaltırık, 1993). 15-20 m boylarında, gürgenlere çok benzeyen, ancak gövde kabuğu düz değil, pürüzlü, boyuna derin çatlaklı bir kabuk yapısına sahip ağaçlardır. Tomurcuklar çok pullu, sürgüne yatmayıp onunla bir açı yapar. Yapraklar almaşlı dizilmiştir. Özellikle adi gürgene çok benzer, keskin çift sıralı dişlidir. Birinci derece dişlerin ucunda buğday kılçığı gibi ince tüyler bulunur. Dipleri hafifçe çarpıktır. 12-15 çift yan damar bulunur. Büyüme gürgenlerde olduğu gibi simpodialdır. Erkek çiçekler gürgenlerden farklı olarak kışı açıkta geçirir. Çevre yaprağı yok, 3-14 adet çatallanan stameni vardır. Dişi çiçek dihazyumlarının Carpinus’ta olduğu gibi iki yan çiçeği gelişmiştir. Burada üç brahtecik birleşerek torba gibi bir oluşumları bulunur. Meyve örtüsü döllendikten sonra kapanır ve kese gibi meyveyi tümüyle sarar (Yaltırık, 1993). 212

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B I G N O N I AC E A E

BIGNONIACEAE Catalpa bignonioides

Ünal Akkemik

Birçok cinsi Amerika’nın tropiklerinde yetişen ağaç ve tırmanıcı odunsu, nadiren otsu bitkilerdir. Yapraklar genellikle bileşik yaprak ya da üçgül biçiminde, bazen basit ya da elsidir ve kulakçıkları yoktur; sürgüne karşılıklı, bazen çevrel dizilir; bazı taksonlarında uç yapraklar sülük halindedir. Çiçekler 2 eşeyli, zigomorf ve hipogindir. Çiçekler simoz veya salkım halinde kurullar oluşturur, nadiren de tek tek bulunur. Çanak 5 dişli, taç çan veya huni şeklinde, 5 loplu, bazen 2 dudaklıdır. Stamenler taç yapraklara bağlı, tipik olarak 4 adet, bunlardan ikisi uzun ikisi kısa olup, biri verimsizdir. Pistil 1 adet, ovaryum üst durumlu 2 karpelli ve 2 gözlüdür. Meyve uzun bir lokulusid veya septisid kapsül, nadiren ise üzümsüdür. Kapsül meyvenin olgunlaşma fazında, tohum taşıyan bölme çeperi, dış çeperden, septisid tiplerde ise ayrıca septumun kenarından da ince bir çerçeve ile ayrılır. Tohum kanatlı ve çok sayıdadır. Genellikle tropikal bölgelerde yayılışı olan 110 cins 800 kadar türü vardır (Simpson, 2006). Adını Ünlü botanikçi Tournefort’un arkadaşı Paris’te sarayda kütüphaneci olarak çalışan Abb-Jean-Paul Bignon’dan alan Bignoniaceae familyasının ülkemizde doğal olarak hiçbir cinsi yetişmemesine rağmen gösterişli ve uzun süre açık kalan çiçekleri nedeniyle birçok cinsine ait türler park, bahçe süslemelerinde yol kenarı ağaçlandırmalarında sık sık kullanılır. Ülkemizde park-bahçe süslemelerinde ve yol kenarı ağaçlandırmalarında kullanılan 3 cinse ait ayırım anahtarı aşağıda verilmiştir. 1.Yapraklar pinnat ya da bipinnat bileşik yapraklı; çanak 2 dudaklı değil; meyve ters mızraksı veya yuvarlak 2.Sarılıcı odunsu bitki; yapraklar pinnat bileşik; taç kırmızı-turuncu, meyve ters mızraksı ……...........……Campsis 2.Ağaç formunda; yapraklar bipinnat bileşik; taç mavi-menekşe; meyve yuvarlak ………...........…………Jacaranda 1.Yapraklar basit; yapraklar yumurtamsı-yüreksi; ağaç formunda, çanak 2 dudaklı, meyve şeritsi taç beyaz-pembe; meyve şeritsi ..........................………………………….…………………………….…………………………….………………Catalpa

Tırmanıcı havai kökleri olan ve kışın yaprak döken odunsu sarmaşıklardır. Yapraklar bileşik, sürgüne karşılıklı dizilmiş; yaprakçık 7-11 adet kenarı testere dişli, mızraksıdır. Bileşik salkımlardaki çiçekler son sene sürgünü ucunda kümeler halindedir. Çanak, çan şeklinde; kalın, derimsi ve düzensiz 5 lopludur. Taç çan şeklinden geniş hunimsi şekle doğru kırmızı veya turuncu renkli, erkek organlar 4 ve ikisi uzun ikisi kısadır. Ovaryum üst durumlu ve 2 gözlüdür. Taban kısmı geniş disk şeklindedir. Meyve uzun iki çenetli açılmış kapsüldür. Tohum yassı ve kanatlıdır. Bir türü Doğu Asya diğeri ise Kuzey Amerika’da yayılış yapar (Krüssmann, 1976).

Campsis radicans (L.) Seem

Ünal Akkemik

Bilge Tunçkol

Campsis Lour. (Acem boruları)

Egzotik

Acem borusu

Yayılışı

Kuzey Amerika kökenli (Krüssmann, 1976) olan, ülkemizde park ve bahçe süslemelerinde sıkça kullanılan odunsu sarmaşıklardır. Ülkemize İran’dan getirildiğinden Acem borusu olarak isimlendirilmiştir.

10 m’ye kadar boylanan kışın yaprağını döken tırmanıcı odunsu bir sarmaşıktır. Tek tüysü bileşik yapraklı, yaprakçıklar 9-11 adet, eliptik, sivri uçlu 3-6 cm uzunluğunda ve testere dişlidir. Yaprak orta damarı alt yüzde, kısa, yumuşak tüylüdür. Çiçekler çan şeklinde 4-12 adet, uçta kümelenmiş ve son yılın sürgünü üzerindedir. Çanak 5 kısa dişli, çan şeklindedir. Taç canlı kırmızı ve turuncu, 5-7 cm uzunluğunda, uçta 5 yayık lopludur, stamen 4 adettir. Meyve 8-10 cm uzunluğundadır (Krüssmann, 1976). 213

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B I G N O N I AC E A E

Bilge Tunçkol

Catalpa Scop. (Katalpa)

Ünal Akkemik

Kışın yaprağını döken ağaçlardır. Yüreksi şekilde olan yapraklar basit, genellikle çok büyük karşılıklı veya çevrel dizilmiş, tam kenarlı ya da 3 lopludur. Yaprakların alt yüzünde damar koltuklarında genellikle kırmızı yağ bezeleri bulunur. Çiçekler uçta birleşik salkım veya salkımsıdır. Çanak yapraklar olgunlaşmadan önce kapalı, olgunlaşma aşamasında eşit olmayan şekilde açılır, iki lopludur. Taç birleşmiştir, çarpık çan şeklinde, uç kısmı 2 dudaklıdır. Üstteki 2 küçük dudaklı, alttaki ise daha büyük 3 dudaklıdır. Ovaryum üst durumludur. Meyve çok uzun iki çenetli tüpsü kapsüldür. Yassı tohumlar çift taraflı tüylü ve çok sayıdadır. Cinsin Kuzey Amerika, Küba, Çin ve Tibet kökenli 11 türü bulunur (Krüssmann, 1976).

Catalpa bignonioides Walter

Ünal Akkemik

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

Egzotik

Katalpa

Yayılışı

Vatanı Kuzey Amerika’nın doğu bölgesidir (Krüssmann, 1976). Ülkemizde özellikle sahil kesimindeki park ve bahçelerde, yol kenarlarında oldukça iyi gelişmiş bireyleri bulunur.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

15 m’ye kadar boylanan, kısa gövdeli, geniş tepeli, yayvan dallı bir ağaçtır. Gövde kabuğu açık kahverengidir. Genç sürgünleri yeşilimtırak kahverengi, tüysüz büyük gözeneklidir. Yapraklar büyük yumurta-yürek biçiminde 10-20 cm uzunluğunda genelde tam, nadiren 1-2 küçük yan lopludur. Yaprak ayasının üst yüzü açık yeşil ve çıplak, alt yüzü tüylüdür. Yapraklar ovuşturulduğunda kötü kokar. Bu özelliği teşhisi için önemlidir. Yaprak sapları 8-16 cm uzunluğundadır. Haziran-temmuz aylarında çiçek açar. Büyük gösterişli 3-4 cm uzunluğundaki beyaz renkli çiçekleri 20-25 cm boyunda dik duran bileşik salkım oluştururlar. Taç boğazında bir çift sarı çizgi ve pek çok mor leke vardır. Meyvesi boru gibi 20-40 cm boyunda, 6-8 mm kalınlığında silindirik bir kapsüldür. Gençlik aşamasında yeşil olan meyve olgunlaştığında kahverengi olur ve uzunlamasına iki parça halinde açılır (Krüssmann, 1976). 214

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B I G N O N I AC E A E

Bilge Tunçkol

Jacaranda Juss. (Jakaranda)

Ali Erhan Özer

Herdem yeşil veya yarı herdem yeşil ağaç ve çalılardır. Yapraklar sürgüne karşılıklı dizilmiş, çift katlı tüysü nadiren tüysüdür. Yaprakçıklar küçük ve çok sayıda, çiçekler terminal veya bileşik salkım, genellikle mavi veya menekşe rengindedir. Çanak küçük 5 dişli, taç tüpü dik veya geriye kıvrıktır. Meyve dikdörtgenimsi, yumurtamsıdan dairemsiye çok sayıda kanatlı tohum taşıyan açılan kapsüldür (Kayacık, 1982).

Jacaranda mimosifolia D. Don

Egzotik

Jakaranda

Yayılışı Vatanı Brezilya olan bu tür sıcak iklimleri tercih eder (Brauner ve Hasman, 1945). Ülkemizde gösterişli çiçekleri nedeniyle Akdeniz ve Ege sahil şeridindeki birçok şehrimizde park-bahçe süslemelerinde sıkça kullanılır.

Botanik Özellikleri

Ali Erhan Özer

20 m’ye kadar boylanan kışın yaprak döken geniş tepeli ağaçlardır. Eğrelti yaprağına benzeyen 45 cm uzunluğunda çift katlı birleşik (bipinnat) yaprakları vardır. Birinci bileşik yapraklar 16 çiftten oluşur ve her bir çift 14-24 yaprakçık taşır. Koyu yeşil yaprakçıklar 2-3 cm boyunda eliptik dikdörtgenimsi kenarlı ve yumuşak tüylüdür. Menekşe mavisi çiçekler 20 cm boyunda kümeler halinde dik duran salkımlar oluştururlar. Her bir çiçek 3-4 cm boyunda çan şeklindedir. Baharda açan çiçekler az da olsa sonbaharda yeniden açar. Yassı kalın meyve 7 cm uzunluğunda, 5 cm genişliğinde kenarları dalgalıdır. Olgunlaştıkça yeşilden kahverengiye dönen meyve ağaç üzerindeyken açılarak çok sayıda kanatlı tohum saçar (Kayacık, 1982). 215

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B O R AG I N AC E A E

Familyanın cinsleri tek, iki ve çok yıllık otsu bitkiler ve seyrek olarak da küçük çalı ve ağaçlardan oluşur. Yapraklar sarmal, kulakçıksız, basit, çoğunlukla kıllı bir tüy örtüsü ile kaplıdır. Simoz çiçek kurulunun en uçtaki dalları, akrep kuyruğu gibi kıvrık veya hemen hemen zembereksi kıvrıktır ya da nadiren dallanmıştır. Taç yapraklar çan şeklinde birleşmiştir. Çanak yapraklar da birleşik, 5 loplu, bitkinin çiçek açmasından sonra çoğunlukla büyümesine devam eder. Taç 5 loplu, aktinomorfik ya da nadiren zigomorfik, genellikle belirgin tüplü ve hemen hemen derin lopludur. Boğaz kısmı çoğunlukla 5 ek kısmına veya kümeye ya da tüylü bir zona sahip, düz ve çıplaktır. Stamenler 5, taç yaprağa bağlı ve taç loplarıyla almaşlıdır. Ovaryum üst durumlu ve 4 gözlüdür. Meyve genellikle 4 küçük fındıksı meyvedir (Davis, 1978).

Tolga Ok

BORAGINACEAE

Tolga Ok

Lithodora Griseb. (Ebruli çalıları)

Kısa boylu, cüce çalılardır. Gövdeleri yapraklı ve sık dallıdır. Çiçek kurulu terminal ve az sayıda çiçeklidir. Çanak derin bir şekilde ikiye bölünmüş fakat yaklaşık 1,5 mm boyunda ve belirgin şekilde görülebilen bir tüp şeklinedir. Çanak lopları yatık tüylüdür, sert tüylü veya kıllıdır. Taç mavi, leylak, soluk pembe veya beyaz, huni şeklinde ya da tepesi yayık dar uzun boru şeklinde; tüp tabanında halka yoktur, boğaz kısmı çıplak, pulları yoktur. Stilus basit veya dallanmıştır. Küçük fındıksı meyveler genellikle tek tek, hemen hemen yumurtamsıdır. Ülkemizde yetişen tek türü bulunur (Edmondson, 1978).

Lithodora hispidula (Sm.) Griseb.

Doğal

Ebruli çalısı

Yayılışı Kuzeydoğu Afrika, Güney Ege, Kıbrıs, Türkiye ve Rodos’ta 0-900 m’ler arasındaki maki ve frigana alanlarında bulunan kızılçam altında ve kayalık yamaçlarda yayılan bir türdür. Ülkemizde Muğla, Antalya, Mersin, Adana ve Hatay çevresinde bulunur (Edmondson, 1978).

Dalları karışık, herdem yeşil, boyları 10-30 cm arasında olan cüce çalılardır. Genç kabukları gümüşi renktedir. Yaprakları (6) 10-17 x 1,5-3,5 mm, dar bir şekilde ters yumurtamsı-şeritsi, ucu küt ya da sivri, sapsız, üst yüzü dik, kabarcıklı sert tüylerle örtülü, alt yüzde ise basık kılsı tüylüdür. Yaprak kenarları düz, hemen hemen alt kısma doğru kıvrık, sivri uçludur. Çanak yaklaşık 5 mm, lopları basık tüylü, meyvede belli belirsiz dikenciklidir. Taç başlangıçta beyaz, sonra pembe, leylak renge döner ve en sonunda da mavi veya mor renge dönüşür. Taç tüp şeklinde ve çıplaktır. Tüp boyu 10-13 mm, loplar küt uçludur. Stamenler tüpün boğaz kısmının 5-6 mm altından çıkar. Küçük fındıksı meyveleri beyaz (nadiren siyah), yumurtamsı, üçgenimsi, 2 x 1,6 mm, üzeri kabarcıklıdır. Çiçeklenme zamanı şubat-mayıs aylarıdır (Edmondson, 1978). Türkiye’de iki alt türü vardır. Tanı özellikleri aşağıda verilmiştir: 1.10-30 cm kadar boylanır; yaprakların üst yüzü dik, kabarcıklı sert tüylerle örtülü; çiçekleri önceleri beyaz, sonra pembe, leylak renginde ve en sonunda mavi veya mor renge döner. Muğla, Antalya, Adana, Mersin ve Hatay çevresinde yayılır....Lithodora hispidula (Sm.) Griseb. subsp.hispidula 1.1 m’ye kadar boylanır; yaprakları kalıcı basık tüylü, çiçekler pembe, kırmızı veya beyaz (nadiren mor, asla belirgin bir mavilik yoktur). Antalya, Adana, Mersin ve Hatay çevresinde yayılır. …...............................................….Lithodora hispidula (Sm.) Griseb. subsp.versicolor Meikle 216

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B U X AC E A E

BUXACEAE Buxus sempervirens

Ünal Akkemik

Herdem yeşil çalı veya ağaççık halindeki odunsu bitkilerdir. Yaprakların sürgünlere dizilişleri karşılıklı veya almaşlıdır. Kulakçıkları yoktur. Deri gibi sert yaprakların çoğu tam kenarlıdır. Çiçekler bir cinsli bir evciklidir. Bunlar teker teker bulunmaz, başçık veya saplı başak halinde kurullar oluştururlar. Çevrelerinde basit bir çiçek örtüsü vardır veya hiç yoktur. Stamen 4- çok sayıda, ovaryum üst durumlu ve 3 gözlü, çok azında 2-4 gözlüdür. Meyve kapsül veya çekirdekli sulu meyve tipindedir. Familyanın 5 cins 118 türü vardır (Theplantlist.org). Türler de ayrıca çok sayıda varyete ve formlara sahiptir. Bunlardan Türkiye’de doğal olarak yetişen taksonlara sahip cinsi Buxus’tur.

Necmi Aksoy, Tolga Ok

Buxus L. (Şimşirler)

Buxus sempervirens

Özgür Eminağaoğlu

Herdem yeşil çalı, boylu çalı halinde odunsu bitkilerdir. Sürgünler dört köşelidir. Yapraklar sürgünlere karşılıklı dizilmiş, bazen almaşlıdır. Yaprakların çoğu tam kenarlı, deri gibi serttir. Üst yüzleri parlak yeşil, alt yüzleri açık yeşildir. Çiçekler bir cinsli bir evciklidir. Başcık ya da saplı başak biçiminde kurullar oluşturur. Basit bir periantları vardır ya da tümden çıplaktır. Erkek çiçeklerde çiçek örtüsü 4 parçalı, stamen 4 ya da çok sayıda olup brahtecik yoktur. Dişi çiçeklerde ise brahtecikleri ve 6 parçalı çiçek örtüsü bulunur. Ovaryum üst durumlu, üç gözlüdür. Meyve küremsi ya da yumurta biçiminde üç gözlü bir kapsüldür. Herbir göz içinde iki adet, siyah, parlak tohum bulunur. Çok değerli süs bitkileridir. Odunları çok ağır ve değerlidir; yavaş büyürler. Örneğin Buxus sempervirens; Ancak 30-40 yılda 10-15 cm çapa ulaşabilir (Kayacık, 1981; Davis, 1982a). Türkiye’de Buxus sempervirens (Adi şimşir) ve B. balearica (Uzun yapraklı şimşir) türleri doğal, Buxus microphylla (Küçük yapraklı Şimşir) türü ise parklarımızda egzotik olarak yaygın halde bulunur. Şimşir türlerinin tanı anahtarı 1.Yaprak 2,5-5 cm boyunda. Genç sürgünler tüysüz …………………………………………………… Buxus balearica 1.Yaprakları en çok 3 cm boyundadır. 2.Yaprak eliptik, mızrak gibi-dikdörtgenimsi, en geniş yeri ortaya veya ortadan aşağıya rastlar, sürgünler genellikle hafif tüylü …….…………….………Buxus sempervirens 2.Yaprak ters yumurta ile oval-ters yumurta biçiminde, en geniş yeri yaklaşık ortaya rastlar, sürgünler genellikle tüylü …………………………………… Buxus microphylla

217

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B U X AC E A E

Buxus balearica Lam.

Doğal

Uzun yapraklı şimşir

Yayılışı

Ana yayılışını Kuzeybatı Afrika (Fas), Balear adaları, Güney ve Doğu İspanya’nın kıyıları, Sardinya’da yapan türün yayılışına ait daha küçük kısımlar Güney Anadolu’da ve Kuzeybatı Suriye’de yer almaktadır. Uzun yapraklı şimşirin nadir toplulukları Anadolu’da Antalya, Adana ve Hatay illerinde bulunmaktadır. Tür, Anadolu’daki yayılışında 150-900 metre rakımlar arasında bulunmaktadır (Browicz, 1986). İkinci yazar tarafından ülkemizde lokal yayılışa sahip olan nadir türün Adana-Kozan ve Aladağ(Akpınar mahallesi) ilçelerinde yayılış alanları tespit edilmiştir. Bu yayılış alanlarında uzun yapraklı şimşir karstik sahalarda oldukça geniş alanlar kaplamakta ve maki bitkileri ile birlikte yayılış göstermektedir.

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Buxus sempervirens (adi şimşir) türüne benzerlik gösterir. Genellikle boylu çalı olan bitki 5 m boyunda ağaççık halinde olabilir (Kayacık, 1981). Anadolu’daki yayılışında genellikle bir metre boyunda küçük bir çalı nadir olarak daha çok boylanır (Browicz, 1986). Yapraklar dar elips, mızrağımsı, 2,5-5 cm uzunluğunda ve 1-1,5 cm genişliğindedir. Yaprak ucu yuvarlakça ya da hafif kertiklidir. Genellikle yaprakların her iki yüzü de sarımsı yeşil renklidir. Çiçek kümeleri yaklaşık 10 mm çapındadır. Çiçek kümeleri nispeten geniş brahteciklere sahiptir. Anterler 2-2,5 mm, stiluslar 4-5 mm, stilusların boyu hemen hemen kapsüllere eşittir. Çiçeklenme baharda, meyve olgunlaşması temmuz ayındadır (Kayacık, 1981; Davis, 1982a).

Buxus microphylla Siebb and Zucc.

Egzotik

Küçük yapraklı şimşir, Osmanlı şimşiri

Yayılışı

Vatanı Japonya’dır. Avrupa’ya süs bitkisi olarak 1860 yılında getirilmiştir (Kayacık, 1981). Ülkemizde park ve bahçelerde sık kullanılan bir çalıdır.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

1 m boyunda, kompakt, bazen de yerde sürünen küçük bir çalıdır. Sürgünleri köşelidir. Yapraklar genellikle ters yumurta-mızrak şeklinde 8-25 mm boyundadır. Ayanın ucu yuvarlaktır. En geniş yeri ortanın üstüne rastlar. Çiçek toplulukları çoğunlukla terminal durumlu olup erkek çiçekler gelişmemiş pistil taşır (Kayacık, 1981).

218

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B U X AC E A E

Buxus sempervirens L.

Doğal

Adi şimşir

Yayılışı

Batıda; Kuzeybatı Afrika (Fas, Cezayir) ve İspanya’dan bilinmektedir. Doğuda İran’ın batısı, Kuzeyde Batı Avrupa’da, Güney İngiltere’de, Kuzey Fransa’da ve Güney Belçika’da yer alan tür yayılışının doğu kısmında Balkanlar’da bulunur. Türün Rusya ve Kuzey İran’da da yayılışı bulunmaktadır. Kafkaslardaki esas yayılışını Gürcistan ve onun kıyı bölgelerinde yapar (Browicz, 1986). Anadolu’daki yayılışı birkaç parçaya bölünür. En izole toplulukları Denizli yakınındaki dağlarda ve Amanos Dağlarında bulunmaktadır. Ülkemizde Kocaeli, Bolu, Kastamonu, Zonguldak, Trabzon, Rize, Artvin, Denizli, Osmaniye, Kahramanmaraş ve Hatay illerinde doğal yayılış gösterir (Davis, 1982a; Browicz, 1986; Aksoy, 1998).

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Çoğunlukla sık dallı bir çalı, bazen 6-10 m boylarında küçük bir ağaçtır. Yeşil renkli genç sürgünler dört köşeli ve hafif tüylüdür. Yapraklar eliptik, yumurtamsı biçimde, 1-3 cm uzunluğunda, üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü daha açık yeşildir. Tam kenarlıdır. Uçları yuvarlak ya da hafif kertiklidir. Yan durumlu çiçekler yaprakların koltuklarında bulunurlar. Yaklaşık 8 mm çapında kapsül deri gibi, tam olgunlaşınca koyu esmer renkte, tohum ise parlak siyahtır. Çiçeklenme nisan ayında, meyve olgunlaşması temmuz-eylül ayları arasındadır (Davis, 1982a). Çok ağır olan odunu aynı zamanda sert ve çok dayanıklıdır. Tornacılıkta, mekik ve makine yatağı olarak da çok kullanılır. Ana türden başka park ve bahçelerde kullanılan kültür formları bulunur (Kayacık, 1981). Çok yavaş büyüyen bir ağaçtır. Rize çevresinde seyrek olarak 50-60 cm çapında bireylerine rastlanır (Aksoy, 1998).

219

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A LYC A N T H AC E A E

CALYCANTHACEAE Chimonanthus preacox

Ünal Akemik

Kışın yaprağını döken ya da herdem yeşil ağaççık veya boylu çalılardır. Aromatik ve güzel kokulu kabukları vardır. Tomurcukları pullarla örtülmüş veya çıplaktır. Yaprakları sade ve tam kenarlı, dizilişleri karşılıklıdır. Kulakçıkları yoktur. Çiçekleri güzel kokulu, aktinomorf ve tamdır. Sürgünlerde teker teker bulunan çiçeklerin kısa bir sapı vardır. Çiçek örtüsü taç ve çanak şeklinde farklılaşmamış (perigon) ve sarmal olarak dizilmiş olan 10-40 adet tepalden oluşmuştur. Bunlar aynı renkte ve aynı yapıdadır; taç yaprak özelliğindedir. Stamenler, sarmal dizilmiş ve 5-30 adettir. Staminoidler (verimsiz stamen) verimli stamenlerin iç kısmındadır ve sayısı 10-25’tir. Ovaryum üst durumlu ve 1 gözlüdür, 1-2 tohum taslağı taşır. Karpel sayısı 5-35’tir. Çiçek tablası testi gibi şişmiş ve çukurlaşmıştır. Karpeller bunun iç yüzünde sarmal olarak ayrı ayrı yer almışlardır. Açılmayan kuru meyveleri yani nuksları, kapsülü andıran ve olgunlaşınca açılan şişkin çiçek tablası içerisinde kapanıp kalmıştır. Tohumları zehirlidir (Cronquist, 1981; Kayacık, 1981; Kubitzki, 1993; Heywood ve diğ. 2007). Calycanthaceae familyasının 4 cinsi, bu cinslerin de Kuzey Amerika ve Çin’de doğal olarak yetişen 8 türü vardır (Kubitzki, 1993). Familya cinslerinden 2 tanesi Türkiye’de süs bitkisi olarak park ve bahçelerde kullanılmaktadır. Bu cinslerin tanı anahtarı Kayacık (1981)’e göre aşağıda verilmiştir: 1.Stamen 10-30, çiçek kahverengi-kırmızı; tomurcuk saklı veya serbest ...Calycanthus 1.Stamen 5-6 tane, çiçek sarımsı beyaz renkte; tomurcuk serbest ……Chimonanthus

Gamze Tuttu

Calycanthus L. (Kızıl çanak)

Ünal Akemik

Calycanthus cinsinin Kuzey Amerika’da doğal olarak yetişen 4 türü vardır. Kışın yaprağını döken, kabukları güzel kokulu çalılardır. Tomurcuk serbest veya yaprak sapının dip kısmı tarafından örtülmüştür. Sürgünlere karşılıklı olarak dizilmiş olan yapraklar basit, tam kenarlı, üst yüzeyleri pürüzlü ve kısa saplıdır. Çiçekler yan durumlu kısa sürgünlerin uçlarında teker teker ve terminal olarak yer alırlar. Çiçekler kırmızı-kahverengi, kestane rengindedir, 15-30 adet şerit şeklinde tepalden oluşur. Stamen sayısı 10(-18)-30’dur, bunlardan dış kısımda bulunan 12 tanesi verimlidir. Karpel sayısı 5-35’tir. Birleşik meyve birçok kahverengi tohum taşıyan eliptik bir kapsül şeklindedir. Calycanthus scalycantin adında bir alkoloid içermektedir. Bu alkoloid insanlar ve hayvanlar için zehirlidir (Krüssmann, 1976; Kayacık, 1981; Kubitzki, 1993; Heywood ve diğ. 2007).

220

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A LYC A N T H AC E A E

Calycanthus floridus L.

Egzotik

Kızıl çanak

Yayılışı

Genel coğrafi yayılış alanı Kuzey Amerika’nın güneydoğu taraflarıdır. Ancak güzel kokulu çiçeklerinden ötürü bugün Türkiye de dahil birçok ülkede süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir.

1-3 m boylanabilen ufak bir çalıdır. Sürgün, yaprak ve kökleri, özellikle de kurutulmuş kabukları gayet güzel kokuludur. Genç sürgünler sık yumuşak tüylü, sonrasında ise zeytin yeşili-kahverengindedir. Yapraklar oval, dar eliptik, 5-12 cm boyundadır. Yaprak ucu sivri veya yuvarlak, kenarları tamdır. Yaprakların alt yüzü grimsi yeşil renkte ve sık tüylüdür. Çiçekler koyu kırmızı-kahverengi, 4-5 cm çapında ve çok güzel kokuludur. Meyve 6-7 cm, yumurta biçiminde ve üst kısımda oldukça daralmıştır. Çiçek açma zamanı haziran-temmuz aylarıdır (Kayacık, 1981; Krüssmann, 1976).

Ünal Akemik

Botanik Özellikleri

Kışın yaprak döken veya herdem yeşil çalı ya da ağaçlardır. Tomurcuk çok sayıda kiremitvari dizilmiş pullarla örtülüdür. Yapraklar karşılıklı dizilmiş, basit, tam kenarlı ve tüysüzdür. Yapraklanmadan önce kış aylarında çiçek açar. Bundan dolayı Yunanca Cheimon: kış ve anthos: çiçek kelimelerinin birleşiminden oluşan Chimonanthus ismini almıştır. Sürgünlerde teker teker bulunan çiçekler sarı, 15-25 tepalden oluşmuştur. Dış kısımdaki tepaller dairemsi-ters yumurta ve uçları yuvarlak; iç kısımdakiler ise petalsi ve tırnaklıdır. Stamenler 5-6, karpeller 5-15 tanedir. Meyve uca doğru daralan yalancı bir kapsül şeklinde, nukslar da bu kapsül içerisindedir. Chimonanthus cinsinin Çin’de doğal olarak yetişen 4 taksonu bulunmaktadır. Çin ve Japonya’da yaygın olarak yetiştirilmekte ayrıca kışın açan güzel kokulu çiçekleri nedeniyle birçok ülkede de süs bitkisi olarak kullanılmaktadır (Kayacık, 1981; Kubitzki, 1993).

Chimonanthus praecox (L.) Link.

Ünal Akemik

Gamze Tuttu

Chimonanthus Lindl. (Kış Çiçeği)

Egzotik

Kış Çiçeği

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışını Çin’de yapmaktadır. Ancak güzel kokulu çiçekleri nedeniyle özellikle ılıman iklime sahip olan yerlerin park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir.

Kışın yaprağını döken 2-3 (-4) m boyunda bir çalıdır. Sürgünler başta gri-yeşil renkli, sonrasında kahverengidir. Yapraklar eliptik-yumurta biçiminde veya yumurta-mızrak şeklinde ve kısa saplıdır. 6-7 (-20) cm uzunluğunda, 3-7 cm genişliğindedir. Açık parlak yeşil renkli, üst kısmı tüysüz, alt kısmı ise damarlar boyunca tüylüdür. Yapraklar sivri uçlu dip kısmı yuvarlaktır. Çiçekleri 2,5 cm çapında, çok güzel kokuludur. Dıştaki tepaller sarı, iç kısımdakiler kahverengi-kırmızı ve morumsu yolludur. Meyve 4 cm uzunluğunda ve eliptiktir. Çiçek açma zamanı ocak-mart aylarıdır ancak hava şartlarına bağlı olarak ılıman yerlerde daha erken de açabilmektedir (Kayacık, 1981; Krüssmann, 1976). 221

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B E T U L AC E A E

CANNABACEAE Celtis australis

Ünal Akemik

Cannabaceae familyası odunsu ve otsu cinslerden oluşan çiçekli bitkilerin küçük familyalarından biridir. Dünya üzerinde 11 cinse ait yaklaşık 170 türle temsil edilir. Familyayı oluşturan bitkilerin yaprakları basit ya da bileşik, çoğunlukla az çok palmat damarlıdır ve daime kulakçıkları vardır. Familyanın cinsleri genellikle dioik, bazen de monoiktir. Çiçekleri aktinomorf ve görsel değildir. Çiçeklerinde çanak kısa ve taç yapraklar gelişmemiştir. Bu durum da rüzgârla tozlaşma için bir adaptasyondur. Çiçekleri simoz kurullar oluşturur; bazen de bileşik salkımdır. Dişi çiçeklerinde pistil 2 karpelli, Ovaryum üst durumlu ve tek gözlüdür. Meyveleri aken, çekirdekli sulu ya da nuks meyve tipindedir. Ülkemizde odunsu olan ve ağaç formundaki tek cinsi, Celtis L., doğal olarak yetişir.

Özgür Eminağaoğlu

Celtis L. (Çitlenbikler)

Kışın yaprağını döken, subtropik ve ılıman bölgelerde ise herdem yeşil olan ağaç ya da nadiren boylu çalılardır. Kabuk ince, gri renkte, pürüzsüz düzgün veya büyük siğillidir. Çok sayıda pulla örtülmüş olan tomurcuklar sürgün üzerinde almaşlı dizilmişlerdir. Yaprakların kenarları çoğunlukla keskin veya dilimli dişli ya da tamdır. Dip tarafları çarpık, uçları sivri veya damla uçlu, ana damar dipten üçlü olarak çıkar, çatallanmıştır. Yaprakların 0,5-1,5 cm uzunluğunda bir sapı vardır. Çiçekler uzun saplı, bir eşeyli ya da erdişidir. Çiçek yaprakları 4-5 parçalıdır. Stamen sayısı çiçek yaprakları sayısı kadar olup 4-5 tanedir. Ovaryum 1 gözlüdür. Stigma 2 tanedir. Stillus kısadır. Ercikler sarı renklidir. Meyve çekirdekli sulu meyve tipinde, hemen hemen küremsi veya yumurta şeklinde, etli olup belirgin şekilde saplıdır. Çekirdek kemiksidir (Browicz ve Zielinski, 1982; Yaltırık, 1993). Celtis cinsi Euceltis, Sponioceltis, Solenostigma ve Mertensia olmak üzere 4 alt cinse ayrılmakta olup yaklaşık 60 kadar taksonu mevcuttur. Ülkemizde doğal yayılış gösteren 4 türün hepsi de Euceltis seksiyonu’na aittir (Wolpers, 1853). Ülkemizde doğal yetişen türlere ait tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Browicz ve Zielinski, 1982a): 1.Yapraklar tüysüz, eğer tüyler mevcutsa asla yumuşak değil, sert; endokarpın üzeri hafif pürüzlü ……………………………………………………….……Celtis glabrata 1. Yapraklar en azından damarlar boyunca tüylü; yumuşak tüyler her zaman bulunur 2. Olgun meyve sarı veya turuncu; yapraklar geniş yumurtamsı, kenarları kertikli - testere dişli-kertikli; diş geniş ve kısa; endokarpın üzeri düz, 4 adet çıkıntı vardır ………………………………………………………………………………………………………………………………………………Celtis tournefortii 2. Olgun meyve kahverengimsi-siyahımsı; yapraklar yumurtamsı-mızraksı, kenarları testere dişli veya keskin testere dişli; diş oldukça dar ve uzun 3. Yapraklar yumurtamsı-mızraksı veya mızraksı, genellikle uzun-uçlu, alt yüzü kadife tüylü ve kahverengimsi-yeşil veya grimsi-yeşil; endokarpın üzeri fazlasıyla girintili-çıkıntılıdır(ağsı-buruşuk)…………………………………………………………………………………………………Celtis australis 3. Yapraklar yumurtamsı veya baklava dilimi şeklinde-yumurtamsı, sivri-uçlu, altı yüzü tüylü veya nadiren hemen hemen tüysüz ve mat mavi-yeşil; endokarpın üzeri hafif pürüzlüdür (ağsı)……………………………………………………………………………………………………Celtis caucasica

222

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B E T U L AC E A E

Celtis australis L.

Doğal

Çitlenbik, Dardağan

Yayılışı

Türkiye, Kuzey Batı Afrika, Güney Avrupa ve Batı Transkafkasya’da, açık kayalık yamaçlarda ve çalılıklarda, nadiren ormanlarda 50-700 (-1000) m yükseltilerde doğal yayılış gösteren, genellikle yalnız bulunan, yenebilen meyvelerinden dolayı kültürü yapılan Akdeniz elementi olan bir türdür. Türkiye’de İstanbul, Bursa, Bilecik, Zonguldak, Sinop, Samsun, Trabzon, Rize, Balıkesir, Aydın, Denizli, Antalya, İçel ve Kahramanmaraş illerinde bulunur (Browicz ve Zielinski, 1982a).

Yuvarlak tepeli, seyrek dallı, gövde kabuğu düzgün, gri renkli, genç sürgünleri kadife tüylü olan 20-25 m’ye kadar boylanabilen ağaçtır. Yapraklar 4-12 (-15) x (2-) 3-4 (-5) cm boyutlarında, yumurtamsı-mızraksı veya mızraksı, dip tarafı kama biçiminde ve çarpık, genellikle uçları sivri ve damla uçlu, kenarları keskin testere dişli, üst yüzü dağ karaağacında olduğu gibi zımpara tüylü ve koyu yeşil renkte, alt yüzü kadife tüylü ve kahverengimsi-yeşil veya grimsi-yeşil renkte; yaprak sapı 1,5 (-2) cm kadardır. Yaprak sapı izi yarım daire biçiminde olup üzerinde üç adet iletim demeti izi vardır. Çiçekler erdişi veya bir cinslidir. Uzun saplı (1,5-2,5 cm) erdişi çiçekler yaprakların koltuklarında bulundukları halde, kısa saplı erkek çiçeklerin 3-5 adeti bir arada, sürgünün dip taraflarında toplu halde bulunurlar. Çanak 4-5 parçalı, stamen sayısı da çanak yaprak sayısı kadardır. Çiçek sapı 3,5 cm’ye kadar olup en yakın boğumdan daha uzundur. Çekirdekli sulu meyve 9-12 mm çapında, küre biçiminde, ekzokarp kahverengimsi-siyahımsı renklerde bulunur. Etli kısım tatlı, yenir. Endokarp’ın yüzeyi düz değil girintili-çıkıntılıdır (çopur, ağsı-buruşuk). Çiçeklenme zamanı mart-nisan (mayıs) aylarıdır (Browicz ve Zielinski, 1982).

Celtis caucasica Willd.

Ahmet Emre Yaprak

Botanik Özellikleri

Doğal

Kafkas çitlenbiği

Yayılışı

Türkiye, Kafkasya, Kuzey Irak, Iran, Horasan, Türkistan, Afganistan, Pakistan ve Keşmir’de; açık kayalık yamaçlarda, çoğu kez akarsu ve nehir kenarlarında 4001450(-1900) m yükseltilerde yayılış gösterir. Kültürü yapılır. Türkiye’de Kuzey ve Güney Doğu Anadolu bölgelerinde; Artvin, Zonguldak, Amasya, Samsun, Çorum, Tokat, Van, Urfa ve Hakkâri illerinde doğal olarak bulunur.

Sürgünleri seyrek tüylü veya hemen hemen tüysüz olan, genellikle 15 m’den büyük olmayan küçük bir ağaçtır. Yapraklar 4-8(-10) x (2-)2,5-5 cm boyutlarında, yumurtamsı ya da baklava dilimi şekilde, tabanda çarpık, sivri uçlu, testere dişli, üst yüzü çıplak, alt yüzü tüylü veya nadiren hemen hemen tüysüz ve mat mavimsi-yeşil renktedir. Çiçek sapı 1,5-2 cm’ ye kadar olup en yakın boğumdan daha kısadır. Çekirdekli sulu meyve ortalama 10 mm çapında, açık kahverengi veya kırmızımsı-kahverengi renklerindedir. Çekirdek (endokarp) hafifçe pürüzlüdür (ağsıdır). Çiçeklenme zamanı mart-nisan (-mayıs) aylarıdır (Browicz ve Zielinski, 1982). 223

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

B E T U L AC E A E

Celtis glabrata Steven ex Planchon

Doğal

Parlak yapraklı çitlenbik

Yayılışı

Türkiye, Balkanlar, Kırım, Kafkasya, Kuzey Irak ve İran’da, kayalık yamaçlar ve 650-1370 (-1800) m yükseltilerde yetişir. Türkiye’de Batı Anadolu dışında yaygındır. Kastamonu, Tokat, Gümüşhane, Kars, Ankara, Tunceli, Bitlis, Van, Antalya, Isparta, İçel, Hatay ve Hakkâri illerinde doğaldır (Browicz ve Zielinski, 1982).

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

Yuvarlak tepeli, sürgünleri tüysüz, parlak, kestane kahverenginde, belirgin beyazımsı lentiselli, 3-5 metre boylarında çalı veya küçük ağaçtır. Yapraklar 2-8 x 2-5(-6) cm boyutlarında, tüysüz veya bazen seyrek tüylü (yumuşak değil) ve alt yüzü sarımsı veya mat mavimsi-yeşil renklerinde, geniş yumurtamsı-dar yumurtamsı şeklinde, tabanı belirgin biçimde çarpık, yaprak ucu sivri, kenarları dişli veya dilimli dişlidir. Çekirdekli sulu meyve küremsi, sarı-turuncu rengindedir. Çiçek sapı 2 cm’ye kadardır. Çekirdek hafif pürüzlüdür. Çiçeklenme zamanı mart-nisan aylarıdır (Browicz ve Zielinski, 1982a).

Celtis tournefortii Lam.

Doğal

Doğu çitlenbiği

Yayılışı

Türkiye, Adalar, Balkanlar, Kuzey Irak, Batı İran ve Güney Transkafkasya’da bulunur. Açık kayalık yerlerde, 3001500 m yükseltilerde yayılış gösterir. Türkiye’de; Ankara, İzmir, Afyon, Niğde, Malatya, Muş, Bitlis, Kars, Isparta, Konya, İçel, Gaziantep, Urfa ve Mardin illerinde doğaldır.

Botanik Özellikleri

Neval Güneş Özkan

Sürgünleri tüylü olan ve 6 metreye kadar boylanan çalı veya küçük ağaçlardır. Yapraklar 2-6 x 1,5-4,5 cm boyutlarında, boyu genişliğinin iki katından fazla uzun değil, geniş yumurtamsı; tabanı çoğu kez fazlasıyla çarpık, bazen hemen hemen yüreğimsi; sivri uçlu, kenarları testere dişli veya testere dişli-kertikli, dişler geniş ve kısa, çoğu kez seyrek bulunur. Üst yüz tüysüz, mat mavi veya mat mavi-yeşil, alt yüzü hafif tüylü ve daha açık renktedir. Çekirdekli sulu meyve sarı veya turuncu renkte, 9-12 mm çapındadır. Çiçek sapı kısa, 0,5-1,5(-2) cm uzunlukta, yaprak sapının ortalama iki katı kadar uzunluğundadır. Çekirdek (endokarp) nerdeyse pürüzsüz 4 çıkıntılıdır. Çiçeklenme zamanı mart-nisan aylarıdır (Browicz ve Zielinski, 1982). 224

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A P PA R AC E A E

CAPPARACEAE Capparis sicula

Çalı ve otsu bitkilerden oluşan bir familyadır. Familyanın cinslerinde yapraklar almaşlı dizilmiş, kulakçıklar dikensi ya da bazılarında yoktur. Çiçekler alt durumlu, hemen hemen zigomorfik olup taç ve çanak yaprak sayıları 4’erdir. Stamen sayısı 6 ya da çok fazladır. Seksiyon Capparis’te 30-150 arasındadır. Ovaryum çoğunlukla bir sap şeklinde ovaryum taşıyıcısından oluşur, 2 veya daha çok karpelin birleşmesinden oluşmuş ve tohum taslakları çeperin iç kısmı üzerine dizilmiştir. Meyve kapsül ya da üzümsüdür (Davis, 1965; Inocencio ve diğ., 2006). Familyanın dünya üzerinde 33 cinsi ve bu cinslere dâhil yaklaşık 700 türü bulunmaktadır. Ülkemizde ise iki cinsi doğaldır. Bunlardan biri çalı formunda (Capparis L.) diğeri de otsu formda (Cleome L) olan cinslerdir.

Ünal Akkemik

Bu familyanın Capparis seksiyonuna ait olan Capparis cinsi ve türlerinin tamamı, seksiyonun en son revizyonuna göre yazılmıştır. Capparis cinsi ve dört türünün tüm özellikleri Inocencio ve diğ. (2006)’dan Türkçe’ye çevrilerek yazılmıştır.

Capparis L. (Kapari)

Tolga Ok, Ünal Akkemik

Genel olarak dağınık, sürgünleri fazla uzayıp yere yatık durumda büyüyen herdem yeşil çalılardır. Yaprakları basit ve tam kenarlıdır. Yaprak kulakçıkları dikensi ya da dikensi değildir. Çiçekleri oldukça gösterişli olup taç yaprakları beyazımsıdır. Çiçeklerinde çanak yaprak sayısı 4, taç yaprak sayısı 4 ve serbest durumlu çok sayıda (30-150) etamin vardır. Ovaryum, meyve aşamasında fazla uzayan, çiçek aşamasında daha kısa olan bir sap üzerinde oluşur. Meyveleri çok tohumlu üzümsü meyvedir. Çiçekleri hafif ya da belirgin şekilde zigomorftur (Coode, 1965d; Inocencio ve diğ., 2006). Dünya üzerinde 10 türü bulunan cinsin ülkemizde dört türü doğal yayılış yapmaktadır. Bu türlerin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Inocencio ve diğ., 2006). 1.Bitki dikensiz veya kulakçılar gelişmemiş ya da körelmiş ……………………………………………………………………………………….……..Capparis orientalis 1.Bitki daima dikenli; Kulakçıklar geriye kıvrık ya da yatay uzanmış 2.Yaprak az çok etli. Çiçekleri belli belirsiz zigomorfik. Sürgünleri yeşil- kırmızı morumsu ya da yapışkan bir örtüden dolayı çıplak; kulakçıklar portakal renginde, kuvvetlice geriye dönük ve sürgüne yatık. …………………………………………………………………………………………………….Capparis zoharyi 2. Yaprak etli değil. Çiçekler zigomorfik; Eksene uzak olan çanak yapraklar miğfer şeklinde 1.7-2.5 cm boyundadır. 3.Çalı kubbemsi; kulakçıklar genellikle kalın; yaprak üst yüzleri mumdan dolayı tüylü ya da çok tüylü, nadiren de çok mumsu ………Capparis sicula 3.Çalı genellikle dik ya da kubbemsi, 2 m’ye kadar boylanır. Yaprak kulakçıkları genellikle zayıf ya da gelişmemiş, nadiren kalın; yaprak üzerindeki tüy örtüsü daima çok mumsu. ………………………………………………………………………………………………………………Capparis spinosa 225

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A P PA R AC E A E

Capparis orientalis Veill.

Doğal

Dikensiz kapari

Yayılışı Genel yayılışı Akdeniz, Avrupa ve Kuzey Afrika-Albania, Cezayir, Hırvatistan, Yunanistan, İtalya, Libya, Malta, İspanya ve Türkiye’dir. Ülkemizde Muğla-Marmaris çevresinde bulunmaktadır (Inocencio ve diğ., 2006).

Botanik Özellikleri

J.Sibthop-JE.Smith

Bitki dikensiz; sarkık dallı ya da yatık çalılardır. Bazen gölgelik yerlerde büyük boyutlara ulaşırlar. Sürgünler düz, koyu yeşil, bazen 3 m boya kadar ulaşır. İnternodlar 2-7 cm arasında değişir. Yapraklar yuvarlak ya da az çok yumurtamsı, 3-8,5 x 2,3 – 8 cm boylarındadır. Yaprak az çok etli, yaprak damarları belirgin değil, yaprak tabanı yuvarlak; bazen yüreksi, uç kısımları küt, bazen ters böbreksi, nadiren sivri uçlu; dikensi çıkıntı yok ya da çok küçük; yaprak sapı uzun 1-1,5 cm’dir. Çiçek tomurcukları yuvarlak, nadiren sivri uçlu; çiçek sapları kalın ve uzun 5-8 cm; çiçekler belli belirsiz zigomorfik; dış çanak yapraklar belli belirsiz miğfer şeklinde, 1-1,5 cm boyunda. Stamen sayısı 3080, anter 2-3 mm ve yuvarlak uçludur. Meyve elipsoittir. Meyvenin etli kısmı kırmızı, olgun tohum koyu kahverengi, 3,2-3,6 x 2,8-3 x 2,8-3 mm’dir. Çiçeklenme zamanı mayıs-ekim aylarıdır (Coode, 1965d; Inocencio ve diğ., 2006).

Capparis sicula Veill.

Doğal

Kapari

Yayılışı

Genel yayılışı Afganistan, Cezayir, Azerbaycan, Kıbrıs, Gürcistan, Yunanistan, Hindistan, İran, Irak, Türkiye, Suriye, İsrail, Ürdün, İtalya, Kazakistan, Moğolistan, Fas, Pakistan, Arabistan, İspanya, Türkmenistan, Ukrayna, Özbekistan ve Yemen’dir (Inocencio ve diğ., 2006).

Kubbemsi bir tepe oluşturan çalılardır; bazen 3 m’ye kadar boylanır ve koyu yeşil renklidir. Sürgünleri düz, internodları 1,5-5 cm’dir. Kulakçıklar geriye doğru kıvrık ve belli belirsiz, sürgüne doğru kayıktır ve portakal veya altın sarısı rengindedir. Yapraklar yumurtamsı, dikdörtgenimsi ya da eliptik, 3-6 x 1,5-4,5 cm, etli değil, tüy örtüsü mumsu, tüy örtüsü ince, kalın ve uzundur. Yaprak damarları belirgin ya da fazla belirgin değildir. Yaprak tabanı yuvarlak ya da az çok incelmiş, yaprak ucu sivri, dikensi uç uzun (1-1,5 mm) ya da kısadır (0,5-1 mm), genellikle kıvrık ve yaprak sapı 1-1,5 cm’dir. Çiçek tomurcukları sivri uçlu, çiçek sapları kalın ve uzun 4-7 cm, çiçekler zigomorfiktir. Eksenden uzak olan çanak yapraklar miğfer şeklinde, 1,7-2,5 cm boyunda ve sivri uçludur. Etamin sayısı 100-150 adettir. Meyve uzun, kırmızı renkli, olgunlaştığında tohumlar koyu kahverengidir. Çiçeklenme zamanı mayıs-ekim aylarıdır (Coode, 1965d; Inocencio ve diğ., 2006). Dünya üzerinde 5 alttürü olan bu türün, aşağıda verilen iki alt türü ülkemizde doğal yetişmektedir. Capparis sicula Veill.subsp.herbacea (Willd.) Inocencio, D.Rivera, Obon & Alcaraz: Bitkiler düz ya da yaygın kulakçıklı kulakçıklar altın sarısı rengindedir. İnternodları 1-3 cm’dir; kulakçıklar sürgüne doğru kayık değildir; Yaprak yüzeyindeki mumsu tüyler kısadır; yaprak damarları belirgindir; yaprak ucu kördür. Sürgünleri açık yeşildir. Ülkemizde Artvin, Hakkâri, Kars, Karabük, Konya, Adana, Osmaniye, Sinop, Tokat ve Zonguldak çevrelerinde yetişir. Capparis sicula Veill.subsp.sicula: Bitkiler geriye doğru kıvrılmış ve sürgüne doğru kayık kulakçıklara sahiptir; kulakçıklar portakal rengindedir. İnternodları 1,5-5 cm’dir. Yaprak tüyleri mumsu ya da çok mumsu ve daha uzundur; yaprak ucu dikensi ve sürgünler koyu yeşildir. Ülkemizde Ankara, Denizli, Erzurum, Hakkari ve Çorum çevrelerinde yetişir. 226

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A P PA R AC E A E

Capparis spinosa L.

Doğal

Kapari

Yayılışı Genel yayılışını Fransa, Yunanistan, İtalya, İspanya ve Türkiye’de yapmaktadır. Ülkemizde İstanbul, Balıkesir, İzmir, Aydın, Muğla, Denizli, Antalya, Mersin ve Adana çevrelerinde doğaldır (Inocencio ve diğ., 2006).

Kubbe şeklinde bir tepe yapısı oluşturan, dalları düz ve 3 m’ye kadar boylanabilen bir çalıdır. Sürgünleri koyu yeşil ve internodları 1,5-3,5 cm’dir. Kulakçıkları geriye kıvrık, sürgüne yatık değil, ince, zayıf ve gelişmemiştir; nadiren gelişmiş, genellikle çok uzun ve ince; koyu sarıdır; 0,3-0,6 cm boyundadır. Yaprakları yumurtamsı ya da ters yumurtamsı, 4-5 x 2,5-3,5 cm boyundadır, etli değil; tüy örtüsü çok mumsu, tüy örtüsü kalın ve uzundur; erken dökülür. Yaprak damarları belirgin değildir. Yaprak tabanı yuvarlak ya da incelir; uçları sivridir. Dikensi uç çok kısadır (0,5 mm’den kısadır) ve düzdür. Yaprak sapları kısadır 0,7-1 cm’dir. Çiçek tomurcukları sivri uçludur. Çiçek sapları kalın ve uzundur (5-6,5 cm). Çiçekleri zigomorfik, eksene uzak çanak yapraklar miğferlidir. 1,8-2,4 cm boyundadır. Stamen sayısı 100-150 adettir. Meyve dikdörtgenimsi, kırmızı renklidir. Olgun tohum kahverengidir. Çiçeklenme zamanı mayıs-ekim aylarıdır (Coode, 1965d; Inocencio ve diğ., 2006).

Capparis zoharyi Inocencio, D.Rivera, Obon & Alcaraz

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Doğal

Kapari

Yayılışı Genel yayılışını Akdeniz, Avrupa ve Kuzey Afrika- Cezayir, Mısır, Yunanistan, İsrail, Ürdün, Lübnan, Fas, İspanya, Suriye ve Türkiye’de yapmaktadır. Ülkemizde Adana, Antalya çevrelerinde doğaldır (Inocencio ve diğ., 2006).

Dik büyüyen ve çıplak çalılardır. Sürgünleri düz, az çok dik, 2 m’ye kadar yükselir. Sürgünleri yeşilden kırmızı morumsu renge kadar değişir. Yaşlı sürgünleri mumsu bir tabakayla kaplı ve mavimsidir. İnternodları 1-5 cm, kulakçıkları geriye kıvrık ve kuvvetli bir şekilde sürgüne yatıktır. Portakal rengindedir. Yapraklar yuvarlak, ters yüreksi, nadiren yumurtamsıdır. Yapraklar 2-4 x 2-4 cm boyundadır; az çok etli; yaprak damarları belirgin değildir. Tabanı yuvarlak, az çok yüreksi, ucu yuvarlak ya da belli belirsiz ters yüreksidir. Uç kısmında diken yoktur ya da çok kısadır. Yaprak sapı 0,7-1 cm’dir. Çiçek tomurcukları yuvarlaktır. Çiçek sapları kalın, 3-5 cm’dir. Çiçekler belli belirsiz zigomorfiktir. Eksene uzak çanak yapraklar az çok miğferlidir. 1,5-1,7 cm uzunluğundadır. Stamen sayısı 30-80 adettir. Meyve dikdörtgenimsi, sarı renkli; olgun tohum kahverengidir. Çiçeklenme zamanı mart-ekim aylarıdır (Coode, 1965d; Inocencio ve diğ., 2006)

227

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A P R I F O L I AC E A E

CAPRIFOLIACEAE Çalı ya da otsu bitkilerden oluşan bir familyadır. Yaprakları karşılıklı dizilmiş; kulakçıkları yok; eğer kulakçık varsa bu durumda kulakçık yaprakla birlikte büyür ve genellikle küçüktür. Çiçekler ikili, uzun saplı veya simoz halinde, çoğunlukla başçık görünümündedir. Çiçekler erselik, aktinomorf ya da zigomorftur. Çanak 3, taç yaprak sayısı 5; taç yapraklar kısmen birleşmiş ve tüpsü, taç yaprakları 5 adettir. Stamenler 5, tüp şeklindeki taç içerisindedir. Ovaryum alt durumlu, 1-5 gözlüdür. Meyve çekirdekli sulu meyve tipinde ya da birkaç tohumlu sulu meyvedir. Tohumları etli endospermlidir (Davis, 1972). Türkiye’de Sambucus L., Viburnum L. ve Lonicera L. cinslerine ait türler doğal yetişir. Bununla birlikte Abelia ve Weigelia cinslerine ait türler de süs bitkisi olarak yetiştirir. Doğal cinslere ait tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Davis, 1972): 1.Yapraklar pinnat damarlı bileşik yaprak şeklinde…….……Sambucus 1.Yapraklar basit 2.Çiçekler bileşik yalancı şemsiye şeklindedir ………..…Viburnum 2.Çiçekler ikili, başçık veya halka şeklindedir………......…Lonicera

Ünal Akkemik

Lonicera japonica

Hatice Yılmaz

Abelia R. Brown (Abelya)

Hatice Yılmaz

Abelia cinsinin 2 türü Meksika, diğerleri Güney Asya’da olmak üzere yaklaşık 30 türü vardır (Barnes, 2000). Parlak renkli yaprakları ve uzun süre kalan çiçekleri dolayısıyla vatanı dışında park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Ancak pek çok türü soğuk iklimlere dayanıklı değildir. Güneşli bordürler için ideal bitkilerdir. Kuvvetli budamaya dayanıklıdır, şekil vermek ya da alçak boylu çit yapmak amacıyla budanabilirler. Kışın yaprağını döken, yarı herdem yeşil ya da herdem yeşil çalılardır. Sürgünlere karşılıklı bazen de 3-4’lü çevrel olarak dizilmiş yapraklar yuvarlak veya yumurta biçiminde, kısa saplı, kenarları tam ya da hafif dişlidir. Çiçekler tek tek ya da demetler halinde sürgün uçlarında veya yan durumlu yer alır. Taç yaprakları birleşik, çan, huni biçiminde, uç kısmı 5 lopludur. Stamen 2 kısa 2 uzun olmak üzere 4 adet olup tabanı taç yapraklara bitişiktir. Çanak yaprak 5, nadiren 2-4 parçalıdır. Meyve deri gibi, akendir. Birçok türünde çanak yapraklar taç yapraklarla birlikte dökülmez, aken meyveyi çevrelemiş halde uzun süre dökülmeden kalarak güzel bir görünüm oluşturur. Ülkemizde Abelia x grandiflora türü süs bitkisi olarak yaygın biçimde kullanılır.

228

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A P R I F O L I AC E A E

Abelia x grandiflora (Rovelli ex André) Rehder

Egzotik

Abelya, Çin güzellik çalısı

Yayılışı A. chinensis x A. uniflora melezi olan bu tür 1866 yılında İtalya’da Rovelli fidanlığında tanımlanmıştır (Bean 1970).

4 m’ye kadar boylanabilen, herdem ya da yarı herdem yeşil çalılardır. Yapraklar yumurta şeklinde, 2-5 cm boyunda, üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü daha soluk renkli, sivri uçlu olup tabanı yuvarlak veya kama biçimindedir. Yapraklar kış aylarında genellikle bronz renk alır. Yaz boyunca açan çiçekler, sürgün uçlarında ve yaprak koltuklarında yan durumlu olarak tek tek veya bileşik salkımlar halinde bulunur. Taç yapraklar huni biçiminde, pembe-beyaz renkli, yaklaşık 2 cm uzunluğunda olup uç kısmı 5 loplu ve boğaz kısmı tüylüdür. Pembe renkli çanak yapraklar 2-5 lopludur ve taç yapraklar döküldükten sonra da bitki üzerinde aylarca kalır.

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu, Emrah Yüksel, Güven Aksu

Lonicera L. (Hanımeli)

Herdem yeşil ya da kışın yaprağını döken çalılar ya da odunsu tırmanıcı-sarılıcı bitkilerdir. Yapraklar basit, tam kenarlı ve kulakçıksızdır. Çiçekler yaprak koltukaltlarında ikili ya da sürgün uçlarında bir başcık halinde; taç yapraklar (Türkiye’de) iki dudaklı, üst dudak 4 loblu; tüp dışbükey (kamburumsu) ya da düzdür. Stamen 5 tane; ovaryum 2-3(-5) gözlü, bazen eşleşmiş çiçeklerin diğer ovaryumlarıyla bitişik; tepecik baş şeklinde, tektir. Meyve basit veya bileşik meyvedir. Bazı türler süs için yetiştirilir (Chamberlain ve Long, 1972). Kuzey Afrika, Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika’da yayılış gösteren ve kabul görmüş yaklaşık 108 türü mevcuttur (eFloras.org: 2013). Lonicera cinsi, Lonicera, Nintooa (Spach) Maxim. ve Caprifolium (Mill.) DC. olmak üzere 3 seksiyona ayrılır (Tutin ve ark, 2010): 1.Dik çalı, çiçekler koltuk altında çiftler halinde, taç aktinomorf veya 2 dudaklı, kısa tüplü ……………….……………………………………………………Sek. Lonicera 1.Odunsu tırmanıcı, taç 2 dudaklı, uzun tüplü 2.Çiçekler koltuk altında çiftler halinde …………………………………………………………………………………………..………..………….…Sek. Nintooa 2.Çiçekler uç durumlu başçık halinde veya çevrel……………………………………………………………………………………………….…..Sek. Caprifolium Bu cinse mensup bazı türlere ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Chamberlain ve Long, 1972; Tutin ve ark, 2010): 1. Dik çalı; üst yapraklar serbest; çiçek kurulu genellikle 2 çiçekli………………………………………………………………………………………………(Sek. Lonicera) 2.Genç dalların içi dolu; ovaryumlar birleşik veya birleşmiş brahteciklerden oluşan kupula tarafından sarılmış; meyve bileşiktir 3.Kış tomurcukları birkaç dış pullu; brahteler 2-5 mm, ince ve uzun (linear); brahtecikler birleşik fakat eşli birleşik ovaryumları çevrelememiştir. ……………………………………………………………………………………………………………………………………………Lonicera caucasica 3.Kış tomurcukları 2 dış pullu; brahte 5-10 mm, geniş, yaprağımsı (foliose); brahteciklerin kaynaşmasından oluşan tek kupula, bir çift kaynaşmamış ovaryumu çevrelemiştir ……………………………………………………………………………………………..………………..……Lonicera iberica 2. Genç dalların içi boş; ovaryum serbest, kaynaşmamış, brahtecikler tarafından çevrili değil; meyve basit 4.Çiçek sapı 1-3 mm; taç yaprak tüpü dudağın ½’si kadar uzun………………………………..………………………………Lonicera nummulariifolia 4.Çiçek sapı 8-17 mm; taç yaprak tüpü yaklaşık dudak kadar uzun……………………………………………………………………Lonicera xylosteum 1. Odunsu tırmanıcı; en azından çiçek kurulu altındaki ilk yaprak çifti tabanda birleşmiş; çiçek kurulu 4-10 çiçekli……………………………………(Sek. Caprifolium) 5.Çiçek kurulu sapı 20-40 mm……………………………............……………………………………………………………………………..…….Lonicera etrusca 5.Çiçek kurulu sapsız 6.Yapraklar elips şeklinde, dökülür …………………………………………………………………………………………….….…Lonicera caprifolium 6.Yapraklar yumurtamsı-dikdörtgenimsi şekilde, herdem yeşil …………………………………………………………………………Lonicera implexa 229

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A P R I F O L I AC E A E

Lonicera caucasica Pallas

Doğal

Kafkas Hanımeli

Yayılışı Türkiye, Kafkasya, İran’da doğal olarak bulunur. Türkiye’de; Bursa, Bolu, Ankara, Amasya, Giresun, Trabzon, Artvin, Rize, Konya, Kayseri, Sivas, Tunceli, Niğde, Hatay Kars, Muş ve Bitlis illerinde yayılış gösterir

Lonicera caprifolium L.

Özgür Eminağaoğlu

Kışın yaprağını döken,1-3 metre boylarında dik büyüyen bir çalıdır. Genç sürgünlerin içi dolu, tüysüz; tomurcukları birkaç dış pulludur. Yapraklar eliptik-yumurtamsı şekilde, 2-10 x 1-5 cm boyutlarında, sivri uçlu, dipte yuvarlak, üst yüzü tüysüz veya çok seyrek tüylü, alt yüzü tüysüz veya ipeksi tüylü, hemen hemen kısa saplıdır. Çiçek kurulu koltuk altında, 2 çiçekli; çiçek sapları 6-14 mm, yaprak saplarından daha uzundur. Brahteler ince-uzun, 2-5 mm; brahtecikler geniş, birleşik, ortalama 1mm’dir. Taç yaprak 2 dudaklı, pembe veya beyaz renkte, 10-13 mm, tüysüz veya tüylü; tüp dudaktan çok kısa, dışbükeydir. Yumurtalıklar çift ve kaynaşmıştır. Meyve siyah renkte, küremsi, 5-10 mm çapında, bileşiktir. Çiçeklenme zamanı mayıs-temmuz aylarıdır. Bu türe ait alttürlerin ayrımı aşağıda verilmiştir (Chamberlain ve Long, 1972): Lonicera caucasica Pallas subsp. caucasica: Yapraklar tüysüz veya alt yüzleri nadiren hafifçe tüylü; brahteler 3-5 mm, yumurtalıktan daha uzundur. Türkiye’de, Kuzey Doğu ve Doğu Anadolu’da, Artvin, Trabzon, Kars, Muş ve Bitlis illerinde yayılış gösterir. Lonicera caucasica Pallas subsp. orientalis (Lam.) Chamb.et Long.: Yaprak alt yüzü ipeksi tüylü; brahteler ortalama 2 mm, yumurtalıktan daha kısa Türkiye için Endemik bir taksondur. Türkiye’de Kuzey, Güney ve Orta Anadolu’da, Artvin, Rize, Giresun, Bursa, Bolu, Ankara, Amasya, Tokat, Konya, Kayseri, Sivas, Tunceli, Niğde ve Hatay illerinde yayılış gösterir.

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

Doğal

Keçikulağı hanımeli

Yayılışı Türkiye, Avrupa ve Kafkasya’da doğal olarak bulunan bir türdür. Türkiye’de; Artvin, Tekirdağ, Çanakkale, İstanbul, Bursa ve Ankara illerinde yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

Kışın yaprağını döken, odunsu tırmanıcı bir bitkidir. Genç dalların içi boş ve tüysüzdür. Yapraklar elips şeklinde, 2-10 x 1-5 cm boyutlarında, küt uçlu, sapsız, hemen hemen tüysüz, üst yüz koyu yeşil, alt yüz mat dumanlı mavi renkte, sapsız veya kısa saplıdır. En üstteki yapraklar çift ve kaynaşmıştır. Çiçek kurulu uç durumlu, 4-10 çiçekli ve sapsızdır. Taç yapraklar sarımsı-beyaz renkte, bazen mor benekli, (18-)25-45 mm uzunlukta, çiçek tüpü dudağın 1-1,5 katı kadar olup dışbükey değildir. Üzümsü meyve kırmızı veya turuncu-kırmızı renkte, kümelenmiş ve basittir (Chamberlain ve Long, 1972). 230

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A P R I F O L I AC E A E

Lonicera etrusca Santi.

Doğal

Hanımeli

Yayılışı

Türkiye, Güney Avrupa, Asya ve Suriye’de 250-1200 m yükseltiler arasında, taş yığınlarında, kayalıklarda, yol kenarlarında, genellikle çalılıklar arasında yayılış gösterir. Türkiye’de Çanakkale, İstanbul, Bilecik, Ankara, Kastamonu, İzmir, Kütahya, Nevşehir, Elazığ, Muğla, Antalya, İçel, Kahramanmaraş Gaziantep arası, Urfa, Mardin, Amasya, Niğde ve Hatay illerinde yayılış gösteren Akdeniz elemanı olan bir türdür.

Kışın yaprağını döken, 3-4 m boylanabilen odunsu gövdeli tırmanıcılardır. Genç dalların içi boş, tüysüz veya bezeli-tüylüdür. Yapraklar ters yumurta ve yumurtamsı şekilde, 3-7 x 1,5-4 cm boyutlarında, küt uçlu, tüysüz veya guddeli-kısa yumuşak tüylü, sapsız, en üst yapraklar çift ve birbirleriyle kaynaşmıştır. Çiçek kurulu terminal, 4-10 çiçekli; çiçek kurulu sapı 20-40 mm’dir. Brahtecikler geniş, yumurtalığın 2/3’ü kadar uzundur. Taç yaprak sarımsı, 30-50 mm, tüysüz veya yoğun tüylüdür. Çiçek tüpü ince, dudak kadar uzunlukta ve dışbükey değildir. Üzümsü meyve kırmızı renkte, ortalama 6 mm çapında, kümelenmiş ve basittir. Çiçeklenme zamanı mayıs-haziran aylarıdır. Bu türe ait varyetelerin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Chamberlain ve Long, 1972): 1.Genç sürgünler, üst yapraklar ve çiçekler tüysüz; en alt yapraklar seyrek tüylü veya tüysüz …………………………………………………………………Lonicera etrusca var. etrusca 1.Genç sürgünler, üst yapraklar ve çiçekler yoğun bezeli-kısa yumuşak tüylü; en alt yapraklar kısa yumuşak tüylü, bezesizdir………………………... Lonicera etrusca var. hispidula Boiss.

Lonicera fragrantissima Lindl. & Paxt.

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Egzotik

Kış hanımeli

Yayılışı Doğal yayılışını Çin’de yapan tür, ülkemiz park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Yaklaşık 2 m’ye kadar boylanabilen yarı herdem yeşil çalılardır. Yaprak dizilişi karşılıklı ve yaprakları tam kenarlıdır. Yaprakları eliptik-geniş oval ya da yumurtamsı, 3-7 cm boyunda, sivri uçlu, koyu yeşil ve üst yüzü çıplaktır. Yapraklarının alt yüzü mavimsi yeşil, orta damar kıllıdır. Çiçekleri krem-beyaz, güzel ve hoş kokulu, yan durumlu çiftler halinde olup her bir çiçekteki tüp kısa, dış kısmı çıplaktır. Meyve soluk kırmızı, uzunca yuvarlaktır (Krüssmann, 1977).

231

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A P R I F O L I AC E A E

Lonicera iberica Bieb.

Doğal

Dadaş hanımeli

Yayılışı

Türkiye, Kafkasya ve Kuzey İran’da, 800-2500 m yükseltilerde, kayalık yamaçlarda, Spiraea ve Quercus bodurları arasında yayılış gösteren ve Hirkano-Öksin elementi olan bir türdür. Türkiye’de Kuzey Doğu Anadolu’da, Artvin, Erzurum ve Kars’ta yayılış gösterir.

Kışın yaprağını döken, 1-3 m boylanabilen, sık dallı, dik büyüyebilen bir çalıdır. Genç dallarının içi dolu, tüylü, kış tomurcukları iki pulludur. Yapraklar yumurtamsı-hemen hemen yuvarlak, 1-3 x 0,5-2,2 cm boyutlarında, küt uçlu veya sivri uçlu, dip kısmı yuvarlak ya da yüreğimsi, her iki yüzü de ince tüylüdür. Çiçek kurulu 2 çiçekli, koltukaltında, çiçek kurulu sapları 2-5 mm, belli-belirsiz olarak yaprak saplarından daha uzundur. Brahteler 5-10 mm, elips, yapraksıdır. Brahtecikler, serbest yumurtalıkların bir çiftini çevreleyen bir kupula formuna dönüşmüştür. Taç yaprak sarımsı-beyaz renkte, 10-15 mm, tüylü; tüp çiçek dudağı kadar uzun, oldukça dışbükeydir. Üzümsü meyve olgunken kırmızı renkte, 5-7 mm, bileşik meyve olup ince tüylüdür. Çiçeklenme zamanı haziran-temmuz aylarıdır (Chamberlain ve Long, 1972).

Lonicera japonica Thunb.

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

Egzotik

Hanımeli

Yayılışı

Botanik Özellikleri

Yarı herdem yeşil çalı, iyi gelişen, 6 m’ye kadar boylanabilen sarılıcılardır. Sürgünleri belirgin şekilde tüylüdür. Yaprakları yumurtamsı-dikdörtgenimsi, 3-8 cm boyunda, başlangıçta her iki yüzü de tüylü, sonraları üst yüzdekiler dökülür. Çiçekleri beyaz, sonra pembeye döner, döllendikten sonra sarı renklidir. Özellikle geceleri çok güzel kokar, taç tüpü tüylü ve dış yüzeyi bezeli, 3-4 cm boyundadır. Çiçeklenme temmuz-ağustos aylarındadır ve meyve siyahtır (Krüssmann, 1977).

Lonicera nitida Wils.

Ünal Akkemik

Doğal yayılışını Çin, Japonya ve Kore’de yapan tür (Krüssmann, 1977), ülkemiz park ve bahçelerinde yaygın bir şekilde yetiştirilir.

Egzotik

Hanımeli

Yayılışı

Genel yayılışını Çin’de yapan tür, ülkemiz park ve bahçelerinde yaygın bir şekilde süs bitkisi olarak kullanılır.

Herdem yeşil, doğal ortamında 2 m’ye kadar boylanabilen ve dik büyüyen çalılardır. Dallanması yoğundur. Yaprak dizilişi genellikle düzenli çapraz karşılıklıdır. Başlangıçta hafif morumsu olan sürgünler yoğun tüylüdür. Yapraklar oldukça küçük, 6-12 mm boyunda, yumurtamsı-dikdörtgenimsi, üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü açık yeşildir. Çiçekler krem-beyazımsı, 8-10 mm boyunda, kısa boylu yan sürgünler üzerinde kısa saplı çiftler halinde yer almıştır. Çiçeklenme mayıs ayındadır. Üzümsü meyve 5-6 mm çapında, morumsu renkte, parlak yüzeyli, genellikle yaprakların altında gizlenmiş gibidir ve zor görülür (Krüssmann, 1977). 232

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A P R I F O L I AC E A E

Lonicera nummulariifolia Jaub. & Spach

Doğal

Hanımeli

Yayılışı

Türkiye, Güneybatı Asya ve Yunanistan’da, 1000-2600 m yükseltilerde, korunaklı kayalık yamaçlarda, Cedrus ve Quercus arasında yayılış gösterir.

Kışın yaprağını döken, 9 m’ye kadar boylanan dik çalılardır. Genç dalların içi boş, üzeri ince tüylü veya bezeli-ipeksi tüylüdür. Yapraklar yumurtamsı-mızraksı, hemen hemen yuvarlağımsı, 1,5-5 x 0,8-3,5 cm boyutlarında, küt uçlu, seyrek ince tüylü veya ipeğimsi tüylü, bezeli tüylü veya değildir. Çiçek kurulu yaprak koltuk altında, 2 çiçekli; çiçek kurulu sapları 1-3 mm, yaprak saplarından daha kısa; brahteler ortalama 1 mm, ince-uzun-mızraksı şekilde; brahtecikler ortalama 1 mm, serbesttir. Taç yaprak soluk krem-koyu sarı renginde, (10-)15-20 mm, tüylüdür. Çiçek tüpü dudağın ½’si kadar ve açıkça dışbükeydir. Üzümsü meyve sarımsı renkte (kuruyunca siyahımsı), çift, basittir. Çiçeklenme zamanı mayıs-haziran aylarıdır. Bu türün Türkiye’de 2 alttürü vardır (Chamberlain ve Long, 1972): Lonicera nummulariifolia Jaub. & Spach subsp. nummulariifolia: Yapraklar bezesiz, dallar ve yaprak sapları çok az, kısa guddeli tüylü; meyve tüysüz ya da seyrek tüylüdür. Türkiye, Yunanistan, Girit, Lübnan, Kuzey Irak, İran, Afganistan ve Türkistan’da yayılış gösteren bir alttürdür. Türkiye’de Güney ve Orta Anadolu’da, Kayseri, Kahramanmaraş, Tunceli, Bitlis, Isparta, İçel, Niğde, Adıyaman, Mardin ve Hakkâri illerinde yayılış gösterir. Lonicera nummulariifolia Jaub. & Spach subsp. glandulifera (Hub.-Mor.) Chamberlain: Yapraklar bezeli tüylü; dallar ve yaprak sapları çok, uzun bezeli tüylü; meyve yoğun bezeli tüylüdür. Endemik olup, Türkiye’de Güney Batı Anadolu’da Denizli ve Antalya illerinde yayılış gösteren ve Doğu Akdeniz elementi olan bir taksondur.

Lonicera xylosteum L.

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Doğal

Avrupa hanımelisi

Yayılışı

Türkiye, Avrupa ve Sibirya’da 900-1400 m yükseltiler arasında, kayalık yerlerde yayılış gösterir. Türkiye’de Kuzey Doğu Anadolu’da, Artvin, Trabzon ve Rize illerinde doğal olarak bulunur.

Kışın yaprağını döken, 1-3 metre boylarında dik büyüyen bir çalıdır. Genç dalların içi boştur ve belli belirsiz tüylüdür. Tomurcukları tüylü birkaç dış pulla sahiptir. Yapraklar eliptik-yumurtamsı veya yumurtamsı şekillerde, 3-8 x 1,5-4-5 cm boyutlarında, sivri uçlu veya hemen hemen küt, dip kısmı yuvarlak, tüylü, alt yüzü ise daha yoğun tüylüdür. Çiçek kurulu yaprak koltuk altında, 2 çiçeklidir. Çiçek sapları 8-17 mm, yaprak saplarından daha uzundur. Brahteler mızrak şeklinde, ortalama 2 mm, ovaryum kadar uzundur. Brahtecikler geniş, ortalama brahtelerin ½’si kadardır ve bezelidir. Taç yapraklar sarımsı-beyaz renkte, ortalama 10 mm, tüylü, dışbükey, çiçek tüpü ve dudaklar hemen hemen eşit, ovaryum bezelidir. Üzümsü meyve olgunlaştığında kırmızı renkte, 3-7 mm, basittir. Çiçeklenme zamanı mayıs-haziran aylarıdır (Chamberlain ve Long, 1972). 233

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A P R I F O L I AC E A E

Rüya Yılmaz

Sambucus L. (Mürverler)

Ünal Akkemik

Çoğunlukla kışın yaprağını döken çalı veya ağaççık halindeki odunsu, ender olarak da otsu bitkilerdir. Sürgünlerin geniş bir özü vardır (Kayacık, 1982; Chamberlain 1972d). Yapraklar tüysü (bileşik), kenarları dişlidir. Sürgünlere dizilişi karşılıklıdır. Tomurcuklar bol sayıda pullarla örtülmüştür. Bazılarında kulakçık var; bazılarında yoktur. Çiçekler teker teker değil, 5 veya daha çok sayıda, nadiren de 3-4 tanesi bir araya gelerek terminal durumlu bileşik şemsiye veya salkım şeklinde kurullar oluştururlar. Çanak kısa, kenarında 3-6 dişi vardır. Taç, çark gibi, 3-6 parçalıdır. Ovaryum 3-5 gözlüdür. Çekirdekli sulu meyve adeta üzümsü gibidir (Kayacık, 1982; Chamberlain, 1972d). Türkiye’de doğal olarak odunsu olan Sambucus nigra ile otsu olan S. ebulus bulunur.

Sambucus nigra L.

Doğal

Kara mürver

Yayılışı

Kara mürverin vatanı Avrupa, Kuzey Afrika ve Batı Asya’dır (Kayacık, 1982). Türkiye’de Batı ve Doğu Anadolu’da Kırklareli, İstanbul, Bolu, Sinop, Amasya, Tokat, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, İzmir, Elazığ, Van da yayılışını yapar.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Boylu çalı veya 5-10 m boyunda ufak ağaçtır. Gövdenin boz renkli kabuğu uzun çatlaklıdır. Gri renkli sürgünlerin bol sayıda lentiselleri vardır. Öz, beyaz ve çok geniştir. Yaprakçık sayısı 3-7 arasında değişirse de genellikle 5 tanedir. Kısa saplı yapraklar eliptik-mızraksı veya eliptik-yumurtamsı, 4-12 cm uzunluğundadır. Sivri uçlu ve keskin dişlidir. Üst yüzü koyu, alt yüzü açık yeşil damarlar boyunca dağınık hafif tüylüdür. Kulakçık yok ya da biz şeklinde aniden daralmıştır. Beyaz renkli, keskin kokulu çiçeklerden birçoğu bir araya gelerek yayvan şemsiye gibi salkım şeklinde kurullar oluştururlar. Ovaryum genellikle 3 gözlüdür. 6-8 mm çapındaki küremsi meyve parlak siyah, içerisindeki sulu kısım kan kırmızısıdır (Kayacık, 1975; Chamberlain, 1972d)

Nihan Koçer

Dünya üzerinde yaklaşık 15 türü bulunur. Kışın yaprak döken küçük çalılardır. Yapraklar karşılıklı dizilmiş, kısa saplı, tam kenarlı ya da uzun sürgündekiler lopludur. Çiçekler dikkat çekmeyecek kadar küçük, gösterişsiz, terminal veya yan durumlu, kısa eksenli başak veya salkım halinde kurullar oluştururlar. Çanak kadeh şeklinde, 4-5 dişlidir. Taç çan şeklinde, düzenli 4-5 lobludur. Yalancı üzümsü meyve içinde 2 tohum bulundurur (Kayacık, 1982). Meyveleri uzun süre bitki üzerinde kalır ve inci tanesi gibi görülür. Kitaba dâhil edilen iki türünün tanı anahtarı aşağıdaki gibidir: 1.Meyve inci gibi beyaz renkli ………………………..………..Symphoricarpos albus 1.Meyve morumsu – kırmızı renkli …………………..…Symphoricarpos orbiculatus 234

Tolga Ok

Symphoricarpos Duham. (İnci çalıları)

Symphoricarpos albus

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A P R I F O L I AC E A E

Symphoricarpos albus Blake.

Egzotik

Beyaz inci

Yayılışı

Botanik Özellikleri

1 m’ye kadar boylanabilen ve kışın yapraklarını döken küçük çalılardır. Sürgünler ince tüylüdür. Yapraklar yumurta şeklinde, 2-5 cm boyunda, alt yüzü yumuşak tüylüdür. Kenarları tam, en geniş yeri ortada ya da sap kısmına daha yakındır. Meyve 8-12 mm çapında ve inci gibi beyaz renklidir. Tüm kış dökülmeden bitki üzerinde kalır. Temmuz – eylül aylarında çiçeklenir (Kayacık, 1982)

Symphoricarpos orbiculatus Moench

Hatice Yılmaz

Vatanı Kuzey Amerika’dır. Park ve bahçelerde yetiştirilir. Son yıllarda yaygın bir şekilde otoyol bitkilendirilmelerinde de kullanılır.

Egzotik

Kırmızı inci

Yayılışı

Amerika ve Meksika’da doğaldır. Ülkemiz park ve bahçelerinde yetiştirilir. Son yıllarda yaygın bir şekilde otoyol bitkilendirilmelerinde de kullanılır.

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

1-1,5 (2) metreye kadar boylanabilen çalılardır. Yapraklar oval şeklinde ve 3 mm boyundadır. Yaprak altı kısa yumuşak tüylüdür. Çiçekler küçük, çan şeklinde ve yoğun kümeler halindedir. Meyve morumsu-kırmızı renklidir ve uzun süre bitki üzerinde kalır.

Ünal Akkemik

Viburnum L. (Kartopları)

Viburnum cinsi ülkemizde toplam 4 türle temsil edilen bir cinstir. Doğal türler dışında kültüre alınmış türü (V.plicata) yaygındır. Kışın yaprağını döken ya da herdem yeşil çalı ya da küçük ağaç formunda olan odunsu bitkilerdir. Tomurcukları pullu ya da bazı türlerde çıplaktır. Yaprakları basit, pinnat damarlı; kenarları dişli ya da lopludur; alt yüzleri tüylü ya da çıplaktır. Yaprak ve tomurcuk dizilişleri karşılıklıdır. Çiçekleri, çok çiçekli bileşik şemsiye şeklinde simoz kurullar halindedir ve aktinomorf yapıdadır. Çiçek 5 parçalı olup taç çan şeklindedir. Ovaryum tek gözlü, stigma 3 adettir. Meyve çekirdekli sulu tiptedir (Chamberlain, 1972e). Ülkemizde 4 türü doğal yetişmekte olup tanı anahtarı aşağıda verilmiştir. 1.Yapraklar herdem yeşil …………………………………………………………………………………………………………………………….Viburnum tinus 1.Yapraklar kışın dökülür 2. Çiçek kurulundaki tüm çiçekler aynı/benzer; tomurcukları çıplak 3.Yapraklar loplu değil, alt yüzü yoğun bir şekilde yıldız tüylü………………………………….…………………………….Viburnum lantana 3.Yapraklar loplu, yaprak alt yüzü seyrek basit tüylü ya da damarlar boyunca tüylü…………………………………………Viburnum orientale 2.Çiçek kurulundaki çiçeklerden dış kısımda yer alanlar şekil bakımından farklı ve üreyimsiz, iç kısımdakiler üreyimli; tomurcuklar pullu ……………………………………………………………………………………………………………………………………………Viburnum opulus 235

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A P R I F O L I AC E A E

Viburnum lantana L.

Doğal

Tüylü kartopu

Yayılışı

Genel yayılışı Avrupa, Kuzey-Batı Afrika, Batı İran ve Türkiye’dir. Ülkemizde Bolu, Ankara, Samsun, Tokat, Sivas, Gümüşhane, Kars, Kütahya, Konya, Yozgat, Erzincan ve Ağrı çevrelerinde, 1000-2000 m yükseltiler arasındaki orman içi açıklıklarda ve ormanın üst sınırındaki kayalık yamaçlarda yetişir (Chamberlain, 1972e).

Hatice Yılmaz

2-6 m boylanabilen kışın yaprağını döken çalılardır. Tomurcuklar çıplak olup sürgün ve çıplak tomurcukları gri renklidir. Yaprakların her iki yüzü özellikle alt yüzleri yoğun yıldız tüylerle kaplıdır. Yaprak lopsuz, kenarları dişli, üst yüzleri buruşuk ve kalındır. Çiçek kurulu 6-10 cm çapındadır. Çiçeklerin tamamı birbirine benzer ve üreyimlidir. Krem renkli olan çiçekler yaklaşık 6 mm çapındadır. Çekirdekli sulu meyve yaklaşık 8 mm çapında, önceleri kırmızı sonra siyaha döner (Chamberlain, 1972e).

Viburnum opulus L.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Doğal

Gilaburu

Yayılışı

Genel yayılışı Avrupa, Kuzeybarı Afrika, Anadolu, Türkistan, Sibirya’dır. Ülkemizde Sakarya, Ankara, Tokat, Samsun, Trabzon, Artvin, Kayseri, Sivas, K.Maraş çevresinde yayılış yapar. Doğal yayılış alanları 10-1450 m yükseltiler arasıdır (Chamberlain, 1972e).

Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken, 4 m’ye kadar boylanabilen çalılardır. Sürgünler grimsi ve çıplaktır. Tomurcukları pulludur. Yaprakları palmat damarlı ve dipten 3 (-5) lopludur. Yaprak yüzeyleri pürüzlü değildir. Yeşil yapraklar sonbaharda kırmızı renge döner. Yapraklar çıplak, seyrek olarak basit tüylüdür. Kenarları düzensiz dişlidir. Çiçek kurulu 5-10 cm çapında, dışta yer alan üreyimsiz çiçekleri 15-20 mm çapında, içte yer alan üreyimli çiçekler yaklaşık 6 mm çapındadır. Meyve yuvarlak, yaklaşık 8 mm çapında ve parlak kırmızıdır (Chamberlain, 1972e). 236

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A P R I F O L I AC E A E

Viburnum orientale Pallas

Doğal

Doğu kartopu

Yayılışı

Genel yayılışı Anadolu, Kafkasya ve Azerbaycan’dır. Ülkemizde Amasya, Ordu, Trabzon, Rize, Artvin ve Erzincan çevrelerinde yayılış yapar. Doğal yayılış alanları 500-1800 m yükseltiler arasıdır (Chamberlain, 1972e).

Ünal Akkemik

En çok 3 m’ye kadar boylanabilen, kışın yaprağını döken çalılardır. Tomurcukları çıplaktır. Sürgünleri ve çıplak tomurcukları az sayıda tüyle kaplıdır. Yaprakları palmat damarlı ve dipten 3 lopludur. 8-15 cm boyunda olan yaprakların kenarları dişlidir. Yaprak yüzeyi pütürlü değildir. Yaprak damarları boyunca seyrek tüylüdür. Çiçek kurulu 6-10 cm çapındadır. Çiçeklerin tamamı aynı şekilde ve üreyimlidir. Yaklaşık 6 mm çapında olan çiçekler beyaz renklidir. Çekirdekli sulu meyve 10 mm çapında, oval şekilli ve kırmızı renklidir (Chamberlain, 1972e).

Viburnum plicatum Thunb.

Egzotik

Japon kartopu

Yayılışı

Genel yayılışı doğu Asya, Çin, Kore, Japonya ve Tayvan olan bu türün Viburnum plicatum ‘Mariesii’ kültivarı ülkemiz park ve bahçelerinde sıkça kullanılmaktadır.

Hatice Yılmaz

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Hemen hemen 3 m’ye kadar boylanabilen ve kışın yaprağını döken çalılardır. Yapraklar basit, kenarları dişli, üst yüzleri pütürlü, 5-10 x 3-6 cm boyutlarındadır. Çiçekler düz (tepsi gibi) bir bileşik yalancı şemsiye şeklinde ve 5-10 cm çapında kurul oluşturur. Çiçek kurulunun çevresinde yer alan ve 2-3 cm çapında olan çiçekler üreyimsiz, ortada yer alan 5 mm çapındaki çiçekler ise üreyimlidir. Çekirdekli sulu meyve oval şekilli, 8-10 mm boyunda ve mavi-siyah renklidir (Kayacık, 1982).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

237

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A P R I F O L I AC E A E

Viburnum tinus L.

Doğal

Herdem yeşil kartopu

Yayılışı

Genel yayılışı Avrupa’nın güneyi, Kuzey Afrika, Lübnan, Filistin ve Anadolu’dur. Ülkemizde Çanakkale, Balıkesir ve Aydın çevrelerinde yetişir. Park ve bahçelerde de en çok kültüre alınan çalılardan biridir. Maki alanları içerisinde deniz seviyesinden 400 m’ye kadar bir yükselti kuşağında yetişir.

Ünal Akkemik

5 m’ye kadar boylanabilen, herdem yeşil bir çalıdır. Yaprakları koyu yeşil, derimsi, yumurtamsı ya da eliptiktir. Yaprak boyutları 3,5-10 x 1,5-7 cm, tam kenarlı, alt yüzdeki damarlar boyunca tüylüdür. Kulakçık yoktur. Çiçek kurulları 2-3 dallı bileşik yalancı şemsiye şeklindedir. Çanak yaprakları geniş bir üçgen şekillidir. Taç yaprakları beyaz, çiçek tomurcukları pembe ve yuvarlaktır. Bir çiçek kurulundaki tüm çiçekler 6-8 mm çapında ve aynı şekildedir. Çekirdekli sulu meyve 8 mm, geniş oval şekilli ve parlak koyu mavi, morumsudur (Kayacık, 1982).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Dik duran, kışın yaprağını döken boylu çalılardır. Tomurcuklar çok pulludur. Sürgünlerin özü dolu, yaprakların dizilişi karşılıklıdır. Kısa saplı yaprakların kenarları dişli, kulakçıkları yok ve çiçekler oldukça büyüktür. Teker teker bulunur veya geçen yıla ait kısa sürgünlerde yer alan şemsiye tipi kurullar oluştururlar. Renkleri beyaz, kırmızı, eflatun veya sarımsıdır. Taç büyük, çan gibi, çanağın kenarında 5 çıkıntı vardır. Boyları taç yapraklardan daha kısa olan stamenlerin sayısı 5’tir. Meyve çok tohumlu odunsu bir kapsüldür (Kayacık 1982). Weigela cinsinin ülkemizde doğal yetişen herhangi bir türü bulunmamaktadır.

Weigela coraensis Thumb.

Ünal Akkemik

Rüya Yılmaz

Weigela Thunb. (Vangelya)

Egzotik

Vangelya

Yayılışı

Ana yayılışını Doğu Asya yapar (Kayacık 1982). Ülkemizin park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Kültüre alınmış olanlar çoğunlukla 2-3 m boyunda dik duran çalı, vatanında ise 4-5 m’ye ulaşan ufak bir ağaçtır. Sürgünler tüysüz, yapraklar geniş yumurta biçimindedir. Yaprak ucu birdenbire sivrilir, dip tarafı geniş kama gibidir. Kenarları ince oluklu veya dişlidir. Üst yüz parlak ve damarlar tüylü, alt yüzünde damarlar tüylü veya çıplaktır. Kısa, 5-10 mm boyunda bir sapı vardır. Çiçeklerden birçoğu bir araya gelerek yalancı şemsiye şeklinde kurullar oluşturur. Mayıs-haziran aylarında çiçek açar. 2-2,5 cm uzunluğundaki taç çan gibidir. Beyaz açık gül rengidir. Solmaya başlayınca karmen kırmızısına değişir (Kayacık 1982). 238

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A R YO P H Y L L AC E A E

CARYOPHYLLACEAE Acanthophyllum acerosum

Mehmet Fırat

Otsu ve çoğunlukla yarı çalı formunda bitkilerdir. Yapraklar genellikle karşılıklı, basit, tam kenarlı, kulakçıkları var ya da çoğunlukla kulakçıksızdır. Çiçekleri aktinomorf, genellikle erselik, tek tek ya da simoz kurullar halindedir. Çanak yapraklar 4-5 adet, serbest ya da bir tüp şeklinde birleşmiştir. Taç yapraklar (0) 4-5, serbesttir ve çoğunlukla tırnaklı, bazen de iç yüzeyde ekleri vardır (küçük dil şeklinde ya da taç pulları halindedir). Stamenler (0-) 3-10 adettir. Ovaryum üst durumlu ve 1 gözlüdür ya da tabana yakın kısımda 2-5 göze ayrılmıştır; tohum taslağı ovaryum içinde ortada ve serbesttir. Genellikle çok sayıda ya da nadiren az sayıdadır. Taç, stamenler ve ovaryum bazen uzamış bir internoddan ya da çanak yapraktan çıkar. Taç ve stamenler nadiren de perigondur. Stilus 2-5 ve serbesttir ya da kısmen kaynaşmıştır. Meyve genellikle çok yerden açılan kapsüldür. Tohum 1 ya da çok sayıdadır (Davis, 1967).

Mehmet Fırat

Yaprakları biz gibi, iğnemsi ve dikenli olan küçük çalılardır. Çiçekleri beyaz, sapsız, kümelenmiş yuvarlak ve kısa saplıdır. Gövde üzerinde yan durumlu ya da tepeden çıkarlar. Brahteler yapraksı şeritsi ve şeritsi-mızraksı olup dikendir. Çanak yaprak tüpsü-topaçsı, zarsı yapıda, 5-15 damarlı ve iğnemsi 5 dişe sahiptir. Çanak yapraklar küt ya da indirgenmiş, pençe arası uzun iki levhadır. Pençe tepeden aşağıya doğru kaideli olarak incelir. Stamen sayısı 10 ve anterlerden uzun, stilus 2, ovaryum 4 gözlü, olgunlaşamamadan dolayı kapsül bir tohumludur. Türkiye’de odunsu 3 türü vardır ve bunlara ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Huber-Morath, 1967): 1.Sıkça sorguçlu, gövde 5-15 cm, yapraklar nodlar arasına eşit veya uzun, çiçek başları brahtelerle birlikte 15-20 mm çapında …………….…………….………………….…......…Acanthophyllum acerosum 1.Sıkça sorguçlu değil, (15)- 20-40 cm, yapraklar çoğunlukla internodlardan kısa, çiçek başları brahtelerle birlikte 8-15 mm çapında 2.Kaliks dişleri kıvrık ve içe doğru zarımsı yapıya sahip……............ Acanthophyllum mucrunatum 2.Kaliks dişleri düz, yükselici zarımsı yapı içe doğru kıvrılmamış...Acanthophyllum microcephalum

Acanthophyllum acerosum Sosn.

Acanthophyllum mucronatum

Mehmet Fırat

Acanthophyllum C.A.Mey.

Doğal

Gıngıl

Yayılışı

Türkiye’de Kars, Erzurum ve Van’da bulunur. 1600-2000 metreler arasında yayılış gösterir. Dağların step alanlarında ve volkanik yerlerde yetişir. Kısa boylu çalı olup yastık şeklindedir. Papillos tüylü, gövde çok sayıda dallanmış hemen hemen sık ve düzensiz dallı 5-15 cm boyunda sürünücü yükselicidir. Yapraklar demet şeklinde iğneye benzeyen, hemen hemen inci tüylü, 10-13 x 0,3-0,5 mm, iğnemsi sarımsı bir uca sahiptir. İki düğüm arası 7-10 (-13) cm’dir. Çiçek kümeleri çok çiçekli olup tepeye yakın yaprakların koltuklarında ya da tepeden çıkarlar. Brahteler yapraklara benzer, linear-lanseolat, dikensi, dik, sert yapıda, tabanında zarımsı siller vardır. Boyu 8-10 mm, çiçeklerden uzun ve çiçek başçıklarının uzunluğu brahtelerle birlikte 15-20 mm’dir. Çanak yapraklar tüpsü-topaçsı, 4-6 mm, 5 kaburgalı, sık yumuşak tüylü, dişler lanseolat, çok eşit değil, 1-3 mm’dir. Taç yaprakları beyaz, şeritsi-dikdörtgenimsi, tepedeki girinti 6-8 mm’dir. Kapsül yuvarlak ya da yuvarlağa yakın ve tohumları pürüzsüzdür. Çiçeklenme tarihi temmuz-eylül ayları arasıdır (Huber-Morath, 1967). 239

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A R YO P H Y L L AC E A E

Acanthophyllum microcephalum Boiss.

Doğal

Gunikur

Yayılışı Van’da yayılışı vardır. Yüksek dağ steplerinde, 1800-2000 metreler arasında yetişir.

15-30 cm boylarında, çok gövdeli, kısa ince tüylü ve dik çalılardır. Yapraklar demet şeklinde, minik ince tüylü, dikene benzer, 10-15 x 0,5-1 mm boylarında ve tüysüz sarımsı diken uçludur. İki nod arası mesafe (-10) 15-20 mm ve çoğunlukla yapraklardan uzundur. Çiçekler tepede ya da yan kısımlarda toplanmıştır. Brahteler, yaprak şeklinde şeritsi mızraksı, yükselici dikenli, zarsı bir kenara sahip, tabanda 3-7 mm, çiçeklerden küçük ya da eşit, çiçek başları brahtelerle birlikte 8–13 mm’dir. Çan tüy ya da topaç şeklinde 3,5-5 mm, 5 kaburgalı, kısa tüylü, dişler kısa yumurtamsı ve geniştir. Düz yaslanmış, dikenli, 1-1,5 mm, geniş zarımsı bir yapıya sahiptir. Taç beyaz, ters yumurtamsı - ters mızraksı, tepede girintili, 4- 6 mm’dir. Kapsül meyve yumurtamsı veya yuvarlak, tohumlar düzdür. Temmuz-ağustos aylarında çiçek açarlar (Huber-Morath, 1967).

Acanthophyllum mucronatum C.A.Mey.

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

Doğal

Gunikur

Yayılışı Van’da yayılışı vardır. Yüksek dağ steplerinde ve kayalık tepelerin kenarlarında, 18001900 metreler arasında yetişir.

Botanik Özellikleri

Mehmet Fırat

15- 40 cm boylanabilen, tüysüz veya hafif tüy benzeri çıkıntıları olan, çok gövdeli ve yükselici çalılardır. Yapraklar şeritsi veya şeritsi-mızraksı, üç yüzlü veya düz, demet şeklinde, 5 – 17 x 0,5 – 2 mm, küçük bir dikenle sonlanmıştır. Nodlar arası (10-) 15 (-20) mm ve yapraklardan uzundur. Çiçekler tepede ya da yan kısımlarda toplanmıştır. Brahteler, yaprak şeklinde şeritsi-mızraksı, çoğunlukla şiş ve kıvrık halde, tüysüz veya hafif tüy benzeri çıkıntılı, 4-6 mm, çiçeklerden kısa, çiçek başları brahtelerle birlikte 8–13 mm’dir. Çan tüp ya da topaç şeklinde, 4-5 mm, hafif tüy benzeri çıkıntılar var; 5 kaburgalı, kısa tüylü, dişler kısa yumurtamsı, kıvrılmış, dikenli, 1-1,5 mm, kenar zarımsı bir yapıya sahip ve içe doğru kıvrılmıştır. Taç beyaz ters yumurtamsı-ters mızraksı, ucu kertikli, 5- 7 mm’dir. Kapsül meyve yumurtamsı veya yuvarlak, tohumlar düzdür. Temmuz-ağustos aylarında çiçek açar (Huber-Morath, 1967).

240

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C A S UA R I N AC A E

Monoik ya da dioik, tozlaşması rüzgârla olan ağaç veya çalılardır. Vejetatif yapıları ve üreme organları Gymnospermae’lere benzer. Tropik ve subtropik bölgelerde yetişir. Sürgünlere çevrel olarak dizilmiş olan yapraklar körleştiğinden, asimilasyonu yeşil renkli genç sürgünler üzerine almıştır. Familyanın günümüzde Avustralya ve Pasifik Adalarında yayılmış olan 25 değişik türe sahip Casuarina adlı tek bir cinsi vardır (Kayacık, 1981; Yaltırık ve Efe, 2000; Seçmen ve diğ. 2008).

Tuncay Güner

CASUARINACAE

Bu cins; genç sürgünleri Avustralya’da Casowary adlı bir kuşun tüylerine benzediğinden adını bu kuştan almıştır. Yaprakları herdem yeşil, bir halkada 4-16 adet ve çok küçük olarak pul şeklinde bulunurlar. Çiçekler kurullar halinde bulunur. Bunlardan erkek çiçekler genç sürgünlerin uçlarında başaklar halinde toplanmış ve üst üste gelerek çevrel olarak yerleşmiştir. Her bir erkek çiçeğin tek bir stameni, gözle görülmeyen iki küçük çevre yaprağı ile iki brahteciği vardır. Dişi çiçekler yan durumlu, çevre yaprakları yoktur. İki brahteciği vardır. İki karpelli ve iki gözlü ovaryumda bunlardan birisi körleşmiştir. Diğerinde iki tohum taslağı bulunursa da bunlardan yalnız bir tanesi gelişir. Meyve, odunlaşmış brahteciklerin içerisinde kapalı kalmış kanatlı bir nukstur. Birçoğu bir araya gelmiş olan bağımsız dişi çiçeklerin brahteciklerinin odunlaşması ile hemen hemen fındık büyüklüğünde bir kozalak oluşur (Kayacık, 1981; Yaltırık ve Efe, 2000; Seçmen ve diğ., 2008). Türkiye’de batı ve güney sahillerinde C. equisetifolia türü parklarda, yol kenarlarında, bağ ve bahçelerin çevrelerinde sıklıkla kullanılır. Ağır ve dayanıklı odunundan dolayı halk tarafından “Demir Ağacı” diye adlandırılmıştır (Kayacık, 1981).

Casuarina equisetifolia L.

Tuncay Güner

H. Tuncay Güner

Casuarina L. (Demir ağaçları)

Egzotik

Demir ağacı

Yayılışı

Anavatanı Kuzey Avustralya’dır. Doğal yayılış alanı dışında da, uygun yetişme koşullarında gayet hızlı büyür. Güney Anadolu’da yol, park ve bahçelerde süs ağacı olarak oldukça sık yetiştirilir. Sahil kesimlerde yer yer rüzgâr perdesi olarak da kullanılmıştır (Kayacık, 1981).

30-40 m boy, 40-50 cm, hatta bazen 1 m çap yapabilen gençlikte sivri sonra dağılan bir tepeye sahip, hızlı büyüyen, herdem yeşil bir ağaçtır. Gövde kabuğu mat boz renkli ve pürüzlüdür. Dallar gövdeden oldukça dar bir açıyla çıkar. Birçok ağaçta gövde kıvrıklığı dikkat çeker. Yaprakları çok küçülmüş, pul halini almış olan genç sürgünleri atkuyruklarına (Equisetum) benzediği için bu isim verilmiştir (Krüssmann, 1976; Kayacık, 1981; Yaltırık, 1993; Seçmen ve diğ, 2008). Yaprak olarak gördüğümüz kısımları, yapraklar köreldiği için yeşil renk alarak yaprakların görevini üstlenmiş olan sürgünleridir. 241

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C E L A S T R AC E A E

CELASTRACEAE Euonymus leiophleus

Özgür Eminağaoğlu

Herdem yeşil veya yaprağını döken ağaçlar, çalılar veya tırmanıcı bitkilerdir. Yapraklar basit olup sarmal, karşılıklı ya da çevrel diziliş gösterir. Kulakçıklar çok küçük veya yoktur. Çiçekler çoğunlukla simoz kurul halinde, erdişi veya bir cinslidir. Çanak 4-5 lopludur. Taç yapraklar ve stamenler 4-5 adettir. Ovaryum üst durumlu, 1-5 gözlü, stilus kısa, tohum taslağı her gözde 2 adettir. Meyve 4-5 kanatlı etli bir kapsüldür. Yaklaşık 97 cins, 1194 türü olan büyük bir familyadır (Davis, 1967; eFloras.org: 2013). Kitap kapsamında Türkiye’de doğal türleri ile park ve bahçelerde yaygın olarak kullanılan egzotik türleri olan Euonymus cinsi ve türlerinin botanik özellikleri açıklanmıştır.

Özgür Eminağaoğlu

Euonymus L. (Papaz külahları)

Çalı ya da küçük ağaçlardır. Yapraklar genellikle karşılıklı, nadiren sarmal dizilmiş ya da çevreldir; herdem yeşil ya da kışın yapraklarını dökerler. Çiçekler 4-5 parçalıdır. Kapsül meyve etli, 4-5 gözlü olup açılır. Tohumlar kısmen ya da tamamen parlak renkli, tohum zarı etlidir. Yaklaşık 130 türü olan bir cinstir (eFloras.org: 2013). Euonymus cinsine ait bazı türlere ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Coode ve Cullen, 1967; eFloras.org: 2013): 1. Yaprakları herdem yeşil 2. Yapraklar dikdörtgenimsi-şeritsi ………………………………………………………………………………………………………………………..Euonymus nanus 2. Yapraklar elips şeklinde 3.Yaprak kenarları ince testere şeklinde keskin dişli; sürgünler yuvarlak, ………………………………………………………………………Euonymus fortunei 3.Yaprak kenarlarındaki dişler keskin değil, küt; sürgünler yuvarlak değil, köşeli ……………………………………………………………Euonymus japonicus 1.Yaprakları kışın dökülür 4.Son sene sürgünleri belirgin şekilde 2-4 kanat şeklinde çıkıntılı mantar oluşumuna sahip………………………………………………………Euonymus alatus 4.Son sene sürgünlerinde mantar oluşumu yok 5. Dallar siğilli; taç yapraklar kahverengimsi mor.………………………………………………………………...…………………Euonymus verrucosus 5. Dallar siğilli değil; taç yapraklar yeşilimsi 6.Meyve kanatsız; uç durumlu tomurcuklar yumurtamsı, 2-4 mm uzunluğunda, dıştaki iki pul diğerlerini tamamen örter …………………………………………………………………………………………………………….…………………Euonymus europaeus 6.Meyve kanatlı; uç durumlu tomurcuklar 5-18 mm uzunluğunda, iğ şeklinde, pullar belirgin şekilde farklı uzunlukta 7.Meyve kanatları düz uzanmış ……………………………………………………………….……………………Euonymus latifolius 7.Meyve kanatları sap kısmına doğru, (bitki üzerindeki konumuna göre) yukarı doğru uzanmış ……………Euonymus leiophloeus 242

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C E L A S T R AC E A E

Euonymus alatus (Thunb.) Sieb.

Egzotik

Papaz külahı

Yayılışı

Genel yayılışını Çin, Japonya, Kore ve Rusya’da yapan bu tür, Avrupa ve Kuzey Amerika’da kültüre alınmıştır (efloras.org: 2014). Ülkemizde de park ve bahçelerde süs bitkisi olarak kullanılmaktadır. Kışın yaprağını döken, 1-4 m boylanabilen çalılardır. Genç sürgünlerinde 2-4 kanat şeklinde mantar oluşumları yaygındır. 1-2 mm kalınlığındaki sürgünler 4 köşelidir. Yeşil renkli olan sürgünler kuruduğunda kahverengidir. Yaprak sapı çok kısa ya da yapraklar sapsızdır, 2-4 mm kadardır. Yaprak ayası derimsi gibidir, ters yumurtamsı ya da yumurtamsı eliptiktir. Yapraklar 4-10 x 2-4 cm boyunda, tabanı kamamsı, kenarları dişli, uç kısmı sivridir. Yan damarları 5-7 çifttir. Çiçek sapları ince ve uzun, 1-2 cm, tipik olarak çift dallanma gösterir ve üç çiçeklidir. Çiçekler 4 parçalı, yaklaşık 9 mm, çanak yapraklar hemen hemen dairemsi, taç yaprakları yeşil, açık sarı ya da yeşilimsi sarıdır. Meyve tazeyken kırmızımsı kahverengi, olgunlaştığında koyu kahverengidir. Meyve 4 loplu, 1-3 cm çapındadır. Meyve örtüsü parlak kırmızıdır. Çiçeklenme zamanı temmuz-kasım aylarıdır (efloras.org: 2014)

Euonymus europaeus L.

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Doğal

Adi papaz külahı

Türkiye, Avrupa’nın çoğu bölgesi ve Kafkasya’da, deniz seviyesinden 1600 m yükseltilere kadar çalılık ve orman alanları ile sahil kenarlarında doğal olarak bulunan ve Avrupa-Sibirya elementi olan bir türdür. Türkiye’de Artvin, Kırklareli, İstanbul, Bolu, Ankara, Sinop, Trabzon, Sivas ve Hatay illerinde yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

E. latifolius’tan farklılıkları; 4 köşeli, oluklu dallı, yaprakların her iki yüzeyi de buruşuk, uç tomurcukları yumurtamsı şekilde ve 2-4 mm boyundadır; dıştaki pul çifti diğerlerini çevreler. Çiçekler genellikle 4 bölmeli, meyveli çiçek sapları sert şekilde dik durumlu ve meyve kanatsızdır. Çiçeklenme zamanı nisan- haziran aylarıdır (Coode ve Cullen, 1967).

Euonymus fortunei (Turcz.) Hand.-Mazz.

Özgür Eminağaoğlu

Yayılışı

Egzotik

Papaz külahı

Yayılışı

Hindistan, Endonezya, Japonya, Kore, Mianmar ve Pakistan’da deniz seviyesinden 4000 m yükseltiye kadar doğal yayılışa sahiptir. Afrika, Avrupa, Kuzey ve Güney Amerika ile ülkemizde ise park ve bahçelerde yetiştirilir. Hava köklerine sahip, 10 metreye kadar boylanabilen herdem yeşil çalıdır. Sürgünleri yuvarlak, gövde bazen çizgilidir. Yapraklar derimsi, yumurtamsı veya elips şeklinde, uçları sivri, dipte kama şeklinde, kenarları ince testere dişli, tüysüz, en fazla 4 cm boyunda ve 1,5 cm eninde olup sürgüne karşılıklı dizilir. Yaprak sapı 2-9 mm uzunluğunda, bazen sapsızdır. Çiçekler; koltukaltında, uzun bir sap üzerinde simoz olup 4 parçalıdır. Çiçek sapları ortalama 5 mm’den kısadır. Çanak yaprak 4 parçalı, yeşil ve çok küçük; taç yaprak 4 parçalı, yeşilimsi beyaz, 2-3 mm uzunluğundadır. Kapsül meyve; kırmızımsı kahverengi, 5-6 mm çapında, küremsi ve siğilsiz, arillus kırmızıdır. Çiçeklenme zamanı nisan-temmuz, tohum olgunlaşma zamanı ise eylül- aralık aylarıdır (Mohlenbrock, 1931). 243

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C E L A S T R AC E A E

Euonymus japonica L.

Egzotik

Japon papaz külahı

Yayılışı

Japonya, Kore ve Çin’de doğal olarak yayılış gösteren bir türdür. Avrupa’ya getirilerek park ve bahçelerde yetiştirilmiştir. Türkiye’de İstanbul ve İzmir gibi büyük şehirlerin park ve bahçelerinde çok sık bir şekilde kullanılır. Park ve bahçelerde yaygın olarak; sarı alacalı yapraklı ‘Aurea’ ve beyaz alacalı ‘Argentea’ kültivarları yetiştirilir. Herdem yeşil, çalı veya ufak 5-6 metre boyunda ağaç halindedir. Sürgünler tam yuvarlak değil, hemen hemen dört köşelidir. Uzun tomurcuklar yeşil renktedir. Elips görünüşteki yapraklar 3-7 cm boyunda ve sürgüne karşılıklı dizilir. Deri gibi kalın, üst yüzü parlak, alt yüzü soluk yeşildir. Kenarlarındaki dişler küttür. Beyaz veya yeşilimsi beyaz çiçeklerden 5-6 tanesi oldukça sık bir vaziyette, 3-5 cm boyundaki bir eksen üzerinde toplanmıştır. Açık karmen kırmızısı kapsül meyve basık küre biçimindedir. Arillus kırmızı, tohum beyaz renktedir (Kayacık, 1982; eFloras.org: 2013).

Euonymus latifolius (L.) Mill.

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Doğal

Papaz külahı

Yayılışı 800-2000 m rakımdaki fundalık ve ormanlık alanlarda yayılış yapar. Türkiye, Avrupa, Kafkasya ve Kuzey İran’da doğal ve Avrupa-Sibirya elementi olan bir türdür. Türkiye’de Artvin, Gümüşhane, Ordu, Samsun, Kastamonu, Bolu, Sinop, Kırklareli, Çanakkale, Balıkesir, Bilecik, Yozgat, Kayseri, Van, Isparta, Antalya ve Hatay illerinde yayılış gösterir.

6 metreye kadar boylanan, kışın yaprağını döken ve tomurcuk dizilişi karşılıklı olan çalı veya küçük ağaçlardır. Genç dallar düz ve yuvarlak, genellikle pürüzsüzdür. Uç tomurcuklar iğ şeklinde, 5-18 mm, pullar farklı uzunluktadır. Yapraklar elips - ters yumurtamsı şekilde, tüysüz, genellikle uzamış ve sivrilmiş, çok ince testere dişli, çoğunlukla çok büyüktür. Çiçek kurulu simoz olup genellikle 1 çiçekten fazladır. Çiçekler 4-5 gözlüdür. Taç yapraklar yeşilimsidir. Meyve geniş kanatlı, sarkık durumdadır. Tohumlar turuncu tohum zarı ile kaplıdır. Bu türe ait alttürlerin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Coode ve Cullen, 1967): 1.Uç durumlu tomurcuk 9-18 mm; yapraklar 8-17 cm, genellikle ters yumurtamsı şekilde ve ucu uzamış ve sivrilmiştir……………………..…Euonymus latifolius subsp. latifolius 1.Uç durumlu tomurcuk 5-8 mm; yapraklar 5-7 cm, genellikle elips şekilli ve sivridir ...................................................................................Euonymus latifolius subsp. cauconis subsp. latifolius: 800-2000 m yükseltilerde fundalık ve ormanlık alanlarda yayılış gösterir. Türkiye, Avrupa, Kafkasya ve Kuzey İran’da doğal olarak bulunan ve Avrupa-Sibirya elementi olan bir taksondur. Türkiye’de Artvin, Gümüşhane, Ordu, Samsun, Kastamonu, Bolu, Kırklareli, Çanakkale, Balıkesir, Bilecik, Yozgat, Kayseri, Van, Isparta, Antalya ve Hatay illerinde yayılış gösterir. subsp. cauconis Coode&Cullen (İğ Ağacı): Orman kenarlarında yayılış gösteren ve endemik olduğu tam olarak belirlenemeyen bir taksondur. Türkiye’de Sinop ilinde yayılış gösterir. 244

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C E L A S T R AC E A E

Euonymus leiophloeus Stev.

Doğal

Papaz külahı

Yayılışı

Gürcistan’da endemik olduğu bilinen bu türün, Eminağaoğlu ve Özcan (2013) tarafından ülkemizde Artvin-Şavşat’ta 1500-1800 m’ler arasında yayılış yaptığı saptanmıştır.

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

En çok 4 m’ye kadar boylanabilen çalılardır. Sürgünleri yuvarlak ve düzgün, gençlikte sarımsı renkte ve siyah lentisellidir. Olgunlaştığında gri-kahverengidir. Tomurcuklar yumurtamsı konik, 2-10 mm boyundadır. Yapraklar eliptik, ters yumurtamsı ya da dikdörtgenimsi, 2,5-7 x 1,5 – 4 mm boyunda, taban kısmı yuvarlak ya da kesik, testere dişli, bazen uç kısımlarında yarı-tam kenarlı, zarımsıdır. Yaprak sapı 3-5 mm boyunda, kanatlı değildir. Simoz çiçek kurulu 5 dallı, gevşek, çok çiçeklidir (21 çiçeğe kadar çıkar). Çiçekler 4 parçalı, yaklaşık 5 mm çapındadır. Çanak 1-1,5 mm boyundadır. Taç 2-2,5 mm boyunda, grimsi-beyazdır. Stamenler hemen hemen sapsız anterlidir. Kapsül meyve düz-tabla çeklinde, 4-5 mm boyunda, 4 loplu, loplar dik, şeritsi kanatlıdır. Kanatlar aşağı doğru uzun saplı olan meyvelerde yukarıya doğru kıvrılmıştır. Yavaş yavaş sivrilir. Kanatlar 10-15 mm boyundadır. Tohumlar portakal rengindeki bir örtüyle kaplıdır. Çiçeklenme dönemi nisan-haziran, meyve dönemi ağustos-eylüldür (Eminağaoğlu ve Özcan, 2013).

Euonymus nanus Bieb.

Doğal

Papaz külahı

Yayılışı

Türkiye, Romanya, Güney Rusya, Kafkasya, Türkistan, Moğolistan ve Çin’de doğşaldır. Türkiye’de Denizli ilinde 1600-1800 metreler arasında yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

Yatık ya da yükselen, tüysüz, herdem yeşil çalıdır. Yapraklar dikdörtgensi-şeritsi şeklinde, en fazla 3,5 cm boyunda, geriye doğru kıvrık, genç sürgünler üzerinde sarmal diziliş gösterirken, yaşlı sürgünler üzerinde 3’lü çevrel diziliş gösterir. Yaprak koltuğunda bulunan çiçekler tek ya da 3’lü simozdur. Çiçekler 4 parçalıdır. Kapsül meyve sivri köşeli, tohumlar kahverengi ve arillus turuncu renktedir (Coode ve Cullen, 1967).

Euonymus verrucosus Scop.

Doğal

Siğilli taflan, Siğilli papazkülahı

Yayılışı

Türkiye, Avrupa, Balkanlar, Rusya ve Kırım’da, 850-1600 metreler arasında, çalılıklarda doğal olarak bulunur. Türkiye’de Sakarya, Samsun, Amasya, Tokat ve Sivas illerinde yayılış gösterir.

245

Ünal Akkemik

3 metreye kadar boylanabilen dallı çalıdır. Kışın yaprakları dökülür ve yaprak dizilişi karşılıklıdır. Sürgünler yoğun mantarlaşmış siğillerle kaplanmıştır. Yapraklar dar yumurtamsı, sivri uçlu, kenarları testere dişlidir. Çiçek kurulu dihazyum ve 1-9 çiçeklidir. Çiçekler 4 parçalıdır. Taç yapraklar kahverengimsi mor renkte olup, ortalama 2,5 cm’dir. Kapsül meyve yuvarlak köşeli; tohumlar siyahtır. Arillus turuncu renktedir. Çiçeklenme zamanı mayıs-haziran aylarıdır (Coode ve Cullen, 1967).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C I S TAC E A E

CISTACEAE Familyanın bireyleri genellikle çalı, tek yıllık ya da çok yıllık otsu bitkilerdir. Yaprakları basit, çoğunlukla karşılıklı dizilmiş, kulakçık bazı türlerde bulunurken bazılarında yoktur. Çanak yapraklar 5 ya da 3, çoğunlukla birbirine eşit değildir. Taç aktinomorftur. Taç yaprakları 5, serbest, beyaz, pembe ya da sarı renklidir, kolay dökülür. Stamenler çok sayıda ve serbesttir. Dişi çiçek kısımlarında ovaryum üst durumlu, 3-10 karpelli, tek stilusludur. Meyve lokolusid (açılan) kapsüldür. Tohum sayısı en az üç olup bazılarında çok sayıdadır (Davis, 1965). Cistaceae familyasına dâhil olan odunsu cinslere ait tanı anahtarı (Davis, 1965) aşağıda verilmiştir: 1.Karpel sayısı 5 ya da 10; içte yer alan çanak yapraklar dıştakilerden çok daha geniş değil.……………………………………………………………………………Cistus 1.Karpel sayısı 3; içte yer alan çanak yapraklar dıştakilerden çok daha geniş 2.Stigma, hemen hemen sapsız ve dik ve kısa bir stilus üzerinden çıkar; çanak yaprakların damarları belirgin değil. ……………………………………………………………………………………………………………………………………Halimium 2.Stigma, uzamış ve diz gibi kıvrılmış (geniculate) stilus üzerinden çıkar; çanak yaprakların damarları belirgin 3.Tüm stamenler üreyimli (verimli); yapraklar karşılıklı; her bir kapsülde çok sayıda tohum vardır. ………....…………………………Helianthemum 3.Dış kısımda yer alan stamenler üreyimsiz (verimsiz); yapraklar genellikle almaşlı (F.thymifolia hariç); her bir kapsüldeki tohum sayısı 3-12’dir.………………………………………………………………………………………Fumana

Ünal Akkemik

Cistus L. (Ladenler)

En çok 3 m’ye kadar boylanabilen, bazı türleri 75 cm’den daha kısa olan herdem yeşil çalılardır. Yaprak dizilişi karşılıklı; yapraklar bazı türlerde şeritsi, sivri uçlu, bazılarında yumurtamsı, buruşuk ya da düzdür; kısa saplı olan yaprakların tabanında kulakçıklar vardır. Çiçeklerinde çanak yaprak sayısı 5 ya da 3, dışta yer alan çanak yapraklar içtekilerden daha küçük değildir. Taç yapraklar pembe ya da beyazdır. Stamenlerin tamamı üreyimlidir. Stigma hemen hemen sapsız ya da dik bir stilus üzerinde yer alır. Karpel sayısı 5 ya da 10’dur (Coode, 1965a). Laden türlerinin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1.Yaprak kenarları çok belirgin şekilde geriye kıvrık, yapraklar dar-mızraksı……………………………………………………………………………Cistus monspeliensis 1.Yaprak kenarları düz; yapraklar geniş yumurtamsı ya da ters yumurtamsı 2.Çiçekler pembe; simoz terminal; çanak yaprak sayısı 5, tabanda yuvarlak ve hemen hemen eşittir. 3.Simoz gevşek; çiçekler 3-5 (-6) cm çapında; yapraklar üst kısımlarda yeşilimsi; stilus stamenlerle aynı boyda……………………………Cistus creticus 3.Simoz yoğun, kompakt; çiçekler 2-3 cm çapında; yapraklar her iki yüzeyde de gri renkte; stilus stamenlerden kısa …………………Cistus parviflorus 2.Çiçekler beyaz; simoz yan durumlu (lateral); çanak yaprak sayısı 3, eğer 5’li ise tabanda yüreksi ve dıştaki 3 çanak yaprak içteki 2 çanak yapraktan daha geniş 4.Çanak yaprak 5’li, tabanda yüreksi; yaprak sapı serbest; yaprak yüzeyi yıldızsı tüylerle kaplı…………...……………………………Cistus salviifolius 4.Çanak yaprak sayısı 3, tabanda yuvarlak; yaprak sapı tabanda birleşik; yaprak üst yüzeyi çıplak; yapışkandır.………………….…….Cistus laurifolius

246

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C I S TAC E A E

Cistus creticus L.

Doğal

Tüylü laden

Yayılışı

Maki ve Garik vejetasyonunun bir elemanı olan türün genel yayılışı Kırım, Orta Avrupa ve Gürcistan’dır. Ülkemizde Çanakkale, İstanbul, Bolu, Zonguldak, Sinop, Ordu, Trabzon, Rize, İzmir, Aydın, Antalya, Mersin ve Mersin çevrelerideki 0-1000 m yükseltiye kadar geniş bir alanda bulunur.

Hatice Yılmaz

En çok 1 m’ye kadar boylanabilen herdem yeşil çalılardır. Yapraklar yumurtamsı, geniş ters-yumurtamsı veya hemen hemen dairesel, 1-6 x 0,5-2 cm boyutlarında, yaprak sapı geniş, üst yüzleri yeşildir. Simoz terminal, seyrek ve 1-6 çiçeklidir. Çiçekler pembe, 3-5 (-6) cm çapındadır. Stigmanın boyu hemen hemen stamenler kadardır. Kapsül meyve yoğun bir şekilde basık tüylerle kaplıdır (Coode, 1965a).

Cistus ladenifer L.

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Egzotik

Laden

Yayılışı

Genel yayılışını Güneybatı Avrupa ve Kuzey Afrika’da yapan bu tür, ülkemiz park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilir. 1,5 m’ye kadar boylanabilen çalılardır. Genç sürgünleri yapışkandır. Yaprakları dar, şeritsi-mızraksı, hemen hemen sapsız, 4-8 cm boyunda, uzun, üst kısmı çıplak, yapışkan, alt yüzü ise gri tüylüdür. Çiçekleri kısa yan sürgünler üzerinde tek tek bulunur; beyaz renkli olup taban kısmı kırmızı kahverengidir. Çiçekleri oldukça büyük olup 7-10 cm genişliğindedir. Çanak yaprak sayısı 3’tür. Sarı renkli ve konkavdır. Çiçeklenme haziran-temmuz aylarındadır (Krüssmann, 1976).

Cistus laurifolius L.

Ali Erhan Özer

Botanik Özellikleri

Doğal

Defne yapraklı laden

Yayılışı

Botanik Özellikleri

3 m’ye kadar boylanabilen herdem yeşil çalılardır. Yapraklar yumurtamsı, bazen mızraksı, sivri uçlu, tabanda birleşmiş uzun saplıdır. Üst yüzeyi hemen hemen çıplak, çok yapışkan, alt yüzeyi grimsi yoğun tüylüdür. Simoz yan durumlu, 3-5 çiçekli ve uzun saplıdır. Çiçekler 3-5 cm çapında ve beyaz renklidir. Çanak yapraklar 3 (-4), tabanda yüreksi değildir. Stilus çok kısa ya da yoktur. Kapsül meyve kahverengi ve kısa beyaz tüylüdür. Olgunlaştığında 5 parça halinde açılır (Coode, 1965a). 247

Hatice Yılmaz

İspanya’dan Türkiye’ye kadar geniş bir alanda yayılış gösterir. Ülkemizde genellikle yangınla tahrip olmuş karaçam sahalarında dominant bir yayılışı vardır. Bursa, Ankara, Kastamonu, Sinop, İzmir, Kütahya, Yozgat, Tokat, Denizli ve Adana’da 50-1300 m’ler arasındaki yükselti kuşağında yetişir. Bu tür, diğer türlerden farklı olarak Anadolu’nun iç bölgelerindeki karaçam ormanlarında yaygın bir şekilde görülür.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C I S TAC E A E

Cistus monspeliensis L.

Doğal

Laden

Yayılışı

Akdeniz elemanı olan tür, ülkemizde İzmir-Çeşme’de yayılış yapmaktadır. En çok 1 m’ye kadar boylanabilen herdem yeşil çalılardır. Yapraklar dar-uzun şeritsi, 2-6 x 0,3-1 cm boyutlarında, sapsızdır. Yaprak üst yüzeyi buruşuk, çıplak ya da hemen hemen çıplaktır. Yaprak alt yüzeyi yoğun bir şekilde sık tüylü, 3 damarlı, kenarları belirgin şekilde aşağıya doğru kıvrıktır. Simoz tek yönlü, 3-10 çiçekli, çiçek kurulu sapı 2-4 cm’dir. Çiçek sapı 8 mm’yi geçmez; yoğun bezeli ve uzun tüylüdür. Çanak yaprak sayısı 5, geniş yumurtamsı-sivri uçlu, 7-10 x 3-6 mm’dir. Taç yapraklar beyaz 1 x 0,7-0,8 cm boyutlarında olup diğer türlerden çok daha küçüktür. Stamenler 3 mm’ye kadardır ve filamentler çıplaktır. Stilus stamenlerden çok daha kısadır. Ovaryum hemen hemen küresel, kısa tüylüdür. Meyve kapsüldür. Meyve kağıtsı çanak yapraklar tarafından gizlenmiş, yarı küremsi, yarı çıplak ve koyu kahverengidir (Davis ve diğ., 1988).

Cistus parviflorus Lam.

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Doğal

Laden

Yayılışı

Doğu Akdeniz Havzasının bir elemanı olan türün genel yayılışı İtalya’dan Kıbrıs’a kadar olan geniş bir bölgedir. Ülkemizde ise Tekirdağ, Muğla, Mersin ve İzmir körfezidir. Akdeniz sahillerinin kalkerli alanlardaki frigana vejetasyonu içerisinde bulunan ve deniz seviyesinden 100 m’ye kadarlık sahil kesimlerde yetişen bir türdür. En çok 60 cm’ye kadar boylanabilen herdem yeşil küçük çalılardır. Yapraklar geniş saplı, yumurtamsı-elips şeklinde, 1-3 cm uzunluğunda, uçları sivri ya da yuvarlaktır; yaprakların her iki yüzü gri yıldızsı-sık tüylüdür. Yapraklar tabanda 3 damarlıdır. Simoz terminal, yoğun (sıkışık), 2-5 çiçeklidir. Çiçekler pembe, 2-3 cm çapındadır. Stilus çok kısadır (Krüssmann, 1976).

Cistus salviifolius L.

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Doğal

Adaçayı yapraklı laden

Yayılışı

Genel yayılışı Akdeniz havzası olan tür, Akdeniz’den Kuzey İran, Kafkasya ve Batı Avrupa’ya kadar geniş bir alanda yayılır. Ülkemizde Çanakkale, İstanbul, Bolu, Samsun, Rize, Trabzon, Aydın, Erzurum, Antalya, Mersin ve Hatay çevresinde yayılır. Akdeniz elemanı olan türün genel yayılışı deniz seviyesinden en azından 500 m’ye kadar bir yükselti kuşağıdır (Coode, 1965a). En çok 50 cm’ye kadar boylanabilen herdem yeşil kısa boylu çalılardır. Yapraklar yumurtamsı-eliptik, her iki yüzü yıldızsı tüylüdür. Yaprak sapları serbest olup basık değildir. Simoz 1-3 çiçekli ve yan durumludur. Çiçekler uzun saplı, beyaz, 2-4 cm çapındadır. Çanak yapraklar tabanda yüreksidir; dıştaki üçü içteki iki çanak yaprağı örter. Stilus çok kısa ya da yoktur. Kapsül basık tüylüdür (Coode, 1965a). 248

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C I S TAC E A E

Serdar Aslan, E. Burcu Yeşilyurt

Fumana Spach. (Kır güneşotu)

Dünya üzerinde 19 türle temsil edilen (Theplantlist.org: 2013) bu cinsin 10 türü Türkiye’de doğal olup bunların da 3’ü endemiktir (endemizm oranı: % 30). Genellikle Akdeniz Havzası ve İsveç’in Oland Adasından Orta ve Doğu Asya’ya kadar yayılış gösterir. Gövdesi odunsu, çok yıllık bodur çalılardır. Çanak yapraklar 5 adet ve dıştaki ikisi şeritsi ve içteki 3’ünden çok daha küçüktür. Taç yapraklar sarı ve çanak yaprakları aşar. Dıştaki stamenler verimsiz, tespih dizilişi şeklinde, içtekiler ise verimlidir. Stigma tabanda kıvrık bir stilus üzerindedir. Karpel 3, her kapsülde 3-12 adet tohum vardır. Doğal 10 türün tanı anahtarı (Coode, 1965b) aşağıda verilmiştir: 1- Yapraklar kulakçıklı olup dizilişi karşılıklı veya sarmal 2. Yapraklar yumurtamsı-mızraksı, kenarı hafifçe geri kıvrık, almaşlı, çiçekli gövde boyunca hemen hemen birbirine eşit boyda ………………………Fumana arabica 2. Yapraklar şeritsi veya dar eliptik, kenarı belirgin bir şekilde geri kıvrık, en azından aşağı kısımda karşılıklı, çiçek kurulundaki küçük brahtelere doğru boyları küçülür 3. Genç yapraklar tüylü ……...........……………………………………………………………………………………………………………………Fumana thymifolia 3. Genç yapraklar ± tüylü, kenarları bazen kılsı tüylü………………………….........………………………………………………………………………Fumana laevis 1- Yapraklar kulakçıksız ve sarmal 4. Her kapsül 3 tohumlu, çiçek kurulu belirgin, üstteki yapraklar genellikle küçük brahtelere indirgenmiş 5. Çiçek sapı ve genç yapraklar belirgin şekilde salgı tüylü 6. Yapraklar şeritsi-mızraksı, sivri, düz, tüysüz ama kenarı sert kılsı tüylü; çiçek kurulu yoğun değil……………………………………………Fumana oligosperma 6. Yapraklar şeritsi, nispeten kalın, küt, ince bir mukroyla sonlanan, her tarafı salgı tüylü, çiçek kurulu bazen yoğun………………………………Fumana trisperma 5. Çiçek sapı ve genç yapraklar tüysüz ya da seyrek hav tüylü …………………………………………………………………………………………Fumana aciphylla 4. Her kapsül 6-12 tohumlu, üstteki yapraklar genellikle belirgin bir çiçek kurulundaki küçük brahtelere indirgenmiş (F. scoparia) ya da indirgenmemiş veya üst kısımda hafifçe indirgenmiş; en azından alttaki çiçekler dağınık veya tek başına 7. Genç gövde ve çiçek sapları belirgin salgı tüylü; üst yapraklar belirgin 2-3 çiçekli çiçek kurulundaki küçük braketlere indirgenmiş………………Fumana scoparia 7. Genç gövde ve çiçek sapları belirgin şekilde salgı tüylü değil; fakat tüysüz, kısa hav veya kıtıksı tüylü; çiçekler belirgin olmayan bir çiçek kümesinde dağınık ve yaprak boyu nadiren yukarıda küçülüyor 8. Yapraklar yumurtamsı-dörtgensi, saplı, her kapsülde 6 tohumlu, çiçekler 3.5 cm çapında, verimsiz stamenler çok küçük……………………Fumana grandiflora 8. Yapraklar şeritsi, sapsız, her kapsülde 6-12 tohumlu, çiçekler daha küçük, verimsiz stamenler verimliler kadar uzun 9. Gövde yoğun beyaz kıtıksı tüylü, kapsüller olgunlaştığında açılır, tohumlar hızlıca dökülür………………………………………………Fumana paphlagonica 9. Gövde çoğunlukla kısa hav tüylü, kapsüller olgunlaştığında kapalı ve tohumlar saklı kalır…………………………....……………………Fumana procumbens

Burcu Yeşilyurt

Fumana thymifolia

249

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C I S TAC E A E

Fumana aciphylla Pomel

Doğal

Kır güneşotu

Yayılışı

Genel olarak Türkiye ve Yunanistan’da yayılış gösterir. Ülkemizde Batı Karadeniz, İç Batı Anadolu, Yukarı Sakarya, Konya bölümleri ve Yukarı Fırat bölümlerinde yayılış yapar. 800 2100 m arasındaki rakımlarda olan kuru kalkerli tepeler ve bozkırlarda yetişir (Coode, 1965b). 30 cm’ye kadar boylanabilen, gövdesi tabanda odunsu, dik zigzag şeklinde çiçekli gövdeleri tüysüz olan çok yıllık odunsu bir bitkidir. Yapraklar kulakçıksız, sarmal, kenarı bazen kılsı tüylüdür. Üst yapraklar seyrek 3-5 çiçekli çiçek kurulundaki küçük braketlere indirgenmiştir. Çiçek sapı uzun, çanak yaprakların 1,5–2 katı uzunluğundadır. Kapsül 3 tohumlu ve küt, kapsülü aşan ve tamamen örten, kağıtsı çanak yapraklar tarafından sarılmıştır. Tohum yüzeyi hemen hemen çukurcukludur. Çiçeklenme zamanı mayıs–haziran aylarıdır (Coode, 1965b).

Fumana arabica (L.) Spach

Burcu Yeşilyurt

Botanik Özellikleri

Doğal

Arap güneşotu

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı İtalya, Balkanlar, Kuzey Afrika, Kırım, Transkafkaslar, Kuzey ve Kuzeybatı İran, Batı Suriye, Kıbrıs, Yunanistan, Arabistan ve Türkiye’dir. Ülkemizde Marmara, Karadeniz, Ege, İç Anadolu Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yayılış gösterir. 0-1700 m arasındaki rakımlarda makilikteki kireçtaşlı tepeler, frigana ve çam ormanlarında yetişir. 10-25 cm boyunda çok yıllık bir bitkidir. Yapraklar kulakçıklı, sarmal, dörtgensi-eliptiktir. Tüm yapraklar yeşil veya en azından genç sürgünler ve yapraklar beyaz kıtıksı tüylüdür. Yapraklar 5-15 mm uzunluğunda ve 1-3 mm genişliğindedir. Alt yapraklar daha küçük ve daha sık dizilişlidir. Çiçek kurulu seyrek 3-6 çiçeklidir. Çiçekler sarı ve 2 cm çapındadır. Tohumlar her kapsülde 8-12 (-13) tanedir. Tohum yüzeyleri pürüzlü-çukurcukludur. Çiçeklenme zamanı mart–haziran aylarıdır (Coode, 1965b). Varyeteleri: 1. Tüm yapraklar yeşil .……………………....………………Fumana arabica var. arabica 1. Genç sürgünler ve yapraklar beyaz tüylü .......Fumana arabica var. incanascens Hausskn.

Fumana grandiflora Jaub. & Spach

Burcu Yeşilyurt

Botanik Özellikleri

Lokal Endemik

Koca güneşotu

Yayılışı

Endemik bir bitki türüdür. Habitatı ve rakımı hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Sadece Malatya civarından tip lokalitesinden bilinen lokal endemik bir türdür.

Botanik Özellikleri

20 cm’ye kadar boylanabilen bodur çalı formunda bir bitkidir. Yapraklar kulakçıksız, saplı, sarmal dizilişli, ters yumurtamsı-dörtgensi şekilde, sivri ve kenarlarında ve damarlar üzerinde kirpiksi tüyler vardır. Fakat bununla birlikte üst ve alt yüzeyi tüysüzdür, 1-3 çiçekli, çiçek kurulunda boyları küçülmez. Çiçek sapı, sapı taşıyıcı yaprakların 2-3 katı uzunluğundadır. Meyvede yay şeklinde geriye kıvrılır. Çiçekler büyük ve 3,5 cm çapındadır. Tohum 6 adet, büyük ve küçük tüylüdür. Çiçeklenme zamanı hakkında henüz yeterli bir bilgi yoktur (Coode, 1965b). 250

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C I S TAC E A E

Fumana oligosperma Boiss. & Kotschy.

Doğal

Güneşotu

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı, Türkiye ve Latakya’da (Suriye) yayılış gösterir. Ülkemizde Adana bölümünde (Hatay) yayılış göstermektedir. 1700 m rakımlardaki dağlık alanlarda yetişir (Coode, 1965b).

Botanik Özellikleri

Dalları yükselici bodur çalı formunda, gövdede yapışkan tüylere sahip bir bitkidir. Yapraklar kulakçıksız, sarmal, 1,5 mm genişliğine kadar şeritsi-mızraksı şekildedir. Kenarı sert kılsı tüylü, düz veya geriye kıvrık, 3-6 çiçekli seyrek çiçek kurulunda yer alan küçük brahteye kadar boyu küçülür. Çiçek sapı, yapışkan tüylü çanak yaprakların boyuna eşittir. Her kapsül 3 tohumlu, mavimsi beyaz bir mum tabakası ile kaplı veya kırışıktır. Çiçeklenme zamanı hakkında yeterli bilgi yoktur (Coode, 1965b).

Fumana paphlagonica Bornm. & Janch.

Doğal

Has güneşotu

Yayılışı

Botanik Özellikleri

Bodur sürünücü çalı formundadır. Genç sürgünler ve çanak yapraklar yoğun beyaz tüylüdür. Yapraklar kulakçıksız, sarmal ve şeritsi şekildedir. En alttaki çiçeğin altında her 2,5 cm’de bir (7-) 9-11 (-13) yapraklı, çiçek kuruluna doğru hafifçe küçülür veya küçülmez. Çiçekler az sayıda, yanlarda ve tek başına veya terminal gruplar halinde yapraklıdır. Çiçek sapları tabanda dik ve orta kısımdan itibaren geriye kıvrıktır. Kapsül 6-8 tohumlu ve açılır. Çiçeklenme zamanı, haziran – ağustos ayları arasındadır (Coode, 1965b).

Fumana procumbens (Dunal) Gren. & Godr.

Burcu Yeşilyurt

Ülkemize has endemik bir türdür. Ülkemizde Batı Karadeniz Bölümü, Ege Bölgesi, Yukarı Sakarya ve Konya Bölümlerinde yetişmektedir. 250 - 1300 m rakımları arasındaki özellikle tebeşirli ve jipsli (alçıtaşlı) tepelerde yetişir.

Doğal

Yer güneşotu

Yayılışı

Genel olarak Orta Akdeniz’den İsveç, Kırım ve Kafkaslara kadar geniş bir alanda yayılış gösterir. Ülkemizde 600 - 1700 m rakımları arasındaki kireçtaşlı kayalık yamaçlar ve bozkırlarda yetişir. Bodur sürünücü çalı formunda bir bitkidir. Gövde tüylüdür. Yapraklar kulakçıksız, sarmal ve şeritsi şekildedir. En alttaki çiçeğin altında her 2,5 cm’de bir (5-) 10-16 (-20) yapraklı, yukarıya doğru hafifçe küçülür ve dalların ucunda yukarı kıvrıktır. Çiçeklerin arası açık ve tek başına, 1,5-2 cm çapında, çiçek sapları kendisini taşıyıcı yapraklardan nadiren daha uzun ve meyveli dönemde tabandan geriye kıvrılır. Kapsül (4-) 8-12 tohumlu, 5-6 mm uzunluğundadır. Tohumlar genellikle meyve içerisinde kapalı kalır, son olarak çiçek sapı ve çanak yaprakla beraber düşer. Çiçeklenme zamanı, mayıs–ağustos aylarıdır (Coode, 1965b). 251

Burcu Yeşilyurt

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C I S TAC E A E

Fumana scoparia Pomel

Doğal

Nişan güneşotu

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı, Türkiye, Fas’tan Trablusgarp’a kadar Kuzey Afrika, G. Avrupa ve Kuzeybatı Suriye’ye kadar olan geniş bir alandır. Ülkemizde Çatalca-Kocaeli, Orta Fırat ve Adana Bölümünde yayılış gösterir. 90-600 m arasındaki rakımlarda olan tebeşirli toprak veya kireçtaşlı kayalık yamaçlarda yetişir. Gövdesi odunsu ve çiçekli gövdesi yükselici-dik olan ve 15 cm’ye kadar boylanabilen çok yıllık odunsu bir bitkidir. Gövde, üst yapraklar ve çiçek sapları yapışkan salgı tüylüdür. Yapraklar kulakçıksız, almaşlı, şeritsi, aşağıda yoğun ve daha kısa, yukarıda seyrek ve daha uzundur, aşağıdaki küçük brahteye kadar küçülür. Çiçek kurulu 2-3 çiçeklidir. Çiçekler genellikle aşağı doğru sarkar. Kapsül 6-9 tohumludur. Sonunda yarılarak açılır. Çiçeklenme zamanı, nisan–mayıs ayları arasındadır (Coode, 1965b).

Fumana thymifolia Boiss.

Burcu Yeşilyurt

Botanik Özellikleri

Doğal

Kekik güneşotu

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı, İspanya, Güney Fransa, İtalya ve Kuzey Afrika, Kıbrıs, Batı Suriye ve Türkiye’dir. Ülkemizde, Marmara, Batı Karadeniz, Asıl Ege Bölümü ve Akdeniz bölgesinde yetişir. 0 - 250 m arasındaki rakımlarda olan frigana ve makiliklerdeki kalker tepeler veya çam ormanlarındaki kum tepeler üzerinde bulunur. 10 – 15 cm’ye kadar boylanabilen, dalları yükselici-dik, bodur çalımsı bir bitkidir. Yapraklar kulakçıklı, en azından alt kısımda karşılıklı, şeritsi-dörtgensi şekilde, genellikle bariz bir şekilde kenarları geri kıvrık, alt brahteye kadar küçülür. Çiçekler 3-8 adet ve uzun saplıdır. Tohumlar 4-6 adet ve genellikle olgun bir kapsül içinde genişleyip açılıncaya kadar saklı kalır. Türün çiçeklenme zamanı, mart – nisan ayları arasındadır (Coode, 1965b). İki varyetesi doğal yetişir. Fumana thymifolia Boiss. var. thymifolia: En genç yapraklar salgı tüylüdür. Asıl Ege bölümü ve Akdeniz bölgesinde yayılış gösterir. Fumana thymifolia Boiss. var. viridis (Ten.) Boiss.: En genç yapraklar tüysüz, kenarı bazen sert batıcı tüylüdür. Marmara bölgesi, B. Karadeniz, Asıl Ege bölümleri ve Akdeniz bölgesinde yayılış gösterir.

Fumana trisperma Huber-Morath & Reese

Burcu Yeşilyurt

Botanik Özellikleri

Endemik

Üç güneşotu

Yayılışı

Botanik Özellikleri

Küçük, çok gövdeli bodur çalı formunda, gövdede kısa ve yapışkan tüylere sahip bir bitkidir. Yapraklar kulakçıksız, almaşlı, şeritsi ve kalın, küt bazen de ucu mukroludur. Çiçek kurulu 4-6 çiçekli ve bir araya toplanmış sıkışık şekildedir ve yapraklar çiçek kümesinde küçük brahtelere indirgenmiş haldedir. Kapsüllerin her biri 3 tohumludur ve belirsiz ağsı damarlıdır. Çiçeklenme zamanı mayıs ayıdır (Coode, 1965b). 252

Bilal Şahin

Endemik olup, Malatya ve Sivas’tan bilinen bir türdür. 1400 m’de kireçtaşlı alanlarda yetişir (Coode, 1965).

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C I S TAC E A E

E. Burcu Yeşilyurt, Serdar Aslan

Helianthemum Mill. (Güngülü)

Bu cins, Türkiye’de 16 tür, 1 alttür ile temsil edilmektedir. 4 tür ve türaltı takson ülkemize endemiktir (endemizm: % 25). Bunlardan ülkemizde 12 tür ve tür altı takson çok yıllık ömre sahiptir. Dünyada yaklaşık 80 türü vardır. Avrupa, Kanarya adaları, Kuzeydoğu Afrika’dan Orta Asya’ya kadar yayılış gösterir. Bunlardan Helianthemum strickeri endemik olmakla birlikte şimdiye kadar hakkında herhangi bir veri toplanamamıştır. Helianthemum apenninum türünün ise Türkiye’deki varlığının teyide ihtiyacı vardır (Yeşilyurt, 2012). Küçük çalı, yarı çalı ve tek yıllık bitkilerdir. Yapraklar karşılıklı, genellikle kulakçıklı, saplı veya hemen hemen sapsızdır. Çanak yapraklar 5, dıştaki 2 tanesi şeritsi ve içteki 3 tanesinden çok daha küçüktür. Taç yapraklar genellikle sarıdır (Türkiye’de). Stamenlerin hepsi verimlidir. Stigma en azından tabanda kıvrık olan bir stilus üzerindedir. Meyve yaprakları 3, tohum 3 veya daha fazla sayıdadır (Coode, 1965c). Çok yıllık Helianthemum türlerinin tür teşhis anahtarı aşağıda verilmiştir. 1.Yapraklar kulakçıksız; iç çanak yapraklar 3-5 mm …………………………………………………………………………Helianthemum oelandicum subsp. incanum 1.Yapraklar kulakçıklı; iç çanak yapraklar 5 mm den daha uzun 2.Çiçek kurulu kompakt, panikül, 20-80 çiçekli …………………………………………………………………………………………………Helianthemum syriacum 2.Çiçek kurulu gevşek, panikül ya da salkım, 3-30 çiçekli 3.Bitki tamamen çalı; çiçekler hemen hemen sapsız …………………………………………………………………………………………Helianthemum stipulatum 3.Bitki sadece tabanda çalı; çiçekler belirgin saplı 4.İç çanak yaprakların iç yüzeyi kısa yıldızsı tüylü; stilus çift kıvrımlı 5.Çiçekler tek,  lateral durumlu ve demet halindeki brahtelerden çıkar, veya eğer 2-3 tane ise, eklemsiz çiçek sapları üzerinden doğar; yapraklar genişliğinden 1,82,2 kat daha uzun…………………………………………………………………………………………………………………………Helianthemum strickeri 5.Çiçekler uçta; çiçek kurulu brahteli, veya eklemli saplar üzerinde çıkar; yapraklar genişliğinden (2,4-)2,7-3,4 kat daha uzun 6.Gövde dik; düğüm araları yapraklardan daha uzun; çiçek kurulu genellikle dallanmış, zembereksi seyrek 3-6 çiçekli; çiçek sapı genellikle eklemli değil; iç çanak yapraklar genişçe yumurtamsı, hemen hemen sivrimsi…………………………………………………………………Helianthemum germanicopolitanum 6.Gövde sürünücü; düğüm araları yapraklardan daha kısa; çiçek kurulu basit, seyrek 2-4-çiçekli; çiçek sapı genellikle eklemli; iç çanak yapraklar genişçe eliptik, küt…………………………………………………………………………………………………………………………………Helianthemum antitauricum 4.İç çanak yaprakların iç yüzeyi tüysüz; stilus tabanda kıvrık, üst yarısında düz 7.Gövde dik, çubuksu; iç çanak yaprakların dış kısmında yıldızsı tüyler yok, fakat özellikle damarlar üzerinde uzun, basit veya çatallı tüyler vardır …………………………………………………………………………………………………………………………………………Helianthemum kotschyanum 7.Gövde sürünücü veya yükselici; iç çanak yaprakların dış kısmı yıldızsı tüylü, damarlar üzerinde uzun, basit veya çatallı tüyler var veya yok 8.Çiçekler beyaz veya pembe, GB. Türkiye’de nadir……………………………………………………………………………………Helianthemum apenninum 8.Çiçekler sarı, Türkiye’de yaygın 9.Yaprak her iki yüzeyde yeşil renkte………………………………………………………………………………………………………Helianthemum ovatum 9.Yaprak en azından alt yüzeyinde beyaz kıtıksı tüylü 10.Taç yapraklar 8-13 mm, yapraklar (3-) 5-8 mm genişliğinde …………………………………………………………………Helianthemum tomentosum 10.Taç yapraklar 6-9 (-10) mm, yapraklar 3-5 (-7) mm genişliğinde……………………………………………………………Helianthemum nummularium

Helianthemum antitauricum Davis & Coode

Endemik

Has güngülü

Yayılışı

Ülkemizde sadece Adana ve Kayseri illerinden bilinen endemik bir türdür. 1800-2100 m rakımlardaki kayalık kireçtaşlı yamaçlarda ve karaçam ormanlarında yetişmektedir. Gövde 10 cm’ye kadar boylanabilen, sürünücü ve kısa ve kompakt şekildedir. Tüy durumu kısa ve yıldızsı tüylüdür. Yapraklar ters yumurtamsı – eliptik, 5-13 (-15) mm uzunluğunda ve düğüm aralarından çok fazla uzundur. En azından gençken kenarı geri kıvrıktır. Kulakçıklar aşağıda yoğundur ve dökülmez. Çiçek kurulu kısa, seyrek ve 2-4 çiçeklidir. Çiçek sapı sıklıkla eklemlidir ve çanak yapraklardan daha uzundur. İç çanak yapraklar genişçe eliptik, ucu küt, nadiren sivri ve iç yüzeyi tüylüdür. Stilus çift kıvrımlıdır. Kapsül seyrek tüylü, çenet kenarlarına doğru daha yoğun tüylüdür. Çiçeklenme zamanı haziran – temmuz ayları arasındadır (Coode, 1965c). 253

Burcu Yeşilyurt

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C I S TAC E A E

Helianthemum germanicopolitanum Bornm.

Endemik

Özge güngülü

Yayılışı

Ülkemizde sadece Çankırı’da yetişen lokal endemik bir türdür.

Botanik Özellikleri

Burcu Yeşilyurt

30 cm’ye kadar boylanabilen dik, çok yıllık yarı çalı bir türdür. Tüy durumu gövde üzerinde yatık tüylüdür. Yapraklar eliptik, dörtgensi ve çoğunlukla düğüm aralarından daha kısa, hemen hemen düz, yıldızsı-kıtıksı tüylü olup alt tarafta daha yoğundur. Kulakçık dökülücüdür. Çiçek kümesi dallanmış veya basit, zembereksi seyrek 3-6 çiçeklidir. Çiçek sapı, çanak yaprakları nadiren aşar. İç çanak yapraklar genişçe yumurtamsı, ani bir şekilde sivrilen uçlu ve iç yüzeyi kısa yıldızsı tüylüdür. Stilus çift kıvrımlıdır. Meyve kapsül olup kısa yoğun tüylüdür. Çiçeklenme zamanı haziran ayındadır (Coode, 1965c).

Helianthemum kotschyanum Boiss.

Doğal

Kır güngülü

Yayılışı

Ülkemizde sadece Adana ve Orta Fırat bölümlerinden bilinen bir türdür. 100-400 m arasındaki bozkırlarda yetişir.

Botanik Özellikleri

Burcu Yeşilyurt

8-30 cm’ye kadar boylanabilen, yarı çalı ve dik şekilde büyüyen, gövdesi sert kılsı tüylü bir türdür. Yapraklar 5-30 mm uzunluğunda, 2-5 mm genişliğinde, kenarı bazen geri kıvrık, şeritsi-dörtgensiden dar mızraksı yapıya kadar değişir. Üst yüzeyi kılsı, bazen her iki yüzeyi yıldızsı tüylüdür. Çiçek kurulu 4-17 çiçekli, dik, çiçek sapı hemen hemen çanak yapraklara eşittir. Çanak yapraklarda yıldızsı tüyler yoktur. İç yüzeyi tüysüzdür. Genellikle belirgin kahverengi damarlı ve sert kılsı tüylüdür. Taç yapraklar 10-18 mm uzunluğundadır. Stilus altta kıvrık, fakat üst yarısında bazen düzdür. Çiçeklenme zamanı mayıs - haziran ayları arasındadır (Coode, 1965c).

254

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C I S TAC E A E

Helianthemum nummularium (L.) Mill.

Doğal

Güngülü

Yayılışı

Ülkemizde Marmara, Batı Karadeniz, Orta Kızılırmak, Adana bölümü ile İç Anadolu ve Yukarı Fırat bölümlerinde doğal yayılış yapar.

Botanik Özellikleri

Helianthemum nummularium (L.) Mill. subsp. nummularium, Güngülü: Bitki tüylü olduğu halde yeşil, sadece alt yaprakların yüzeyi sık tüylüdür. Yapraklar 3-5(7) mm genişliğindedir. Taç yapraklar 6-9(-10) mm uzunluğundadır. Dünyada O. ve K. Avrupa, Balkanlar, G. ve O. Rusya’dan Kafkaslara kadar yayılış gösteren bu tür, ülkemizde G. Marmara, B. Karadeniz, O. Kızılırmak ve Adana bölümlerinde yayılış göstermektedir. 1000-2100 m rakımlardaki kayalık yamaçlarda ve nehir kenarlarındaki setlerde yetişir. Çiçeklenme zamanı nisan – ağustos ayları arasındadır. Helianthemum nummularium (L.) Mill. subsp. lycaonicum Coode & Cullen, Çayır güngülü: Bitki çok yoğun beyaz tüylüdür. Ülkemizde B. Karadeniz, İç B. Anadolu, Y. Sakarya ve Y. Fırat bölümlerinde yayılış gösteren endemik bir alttürdür. 800-1600 m rakımlardaki bozkırlarda yetişir. Çiçeklenme zamanı mayıs – temmuz ayları arasındadır.

Helianthemum oelandicum (L.) DC. subsp. incanum (Willk.) G.López

Burcu Yeşilyurt

Gövde yarı çalı ve sıklıkla gevşek ve dağınık görünümlü bir bitkidir. Tüy durumu değişkendir. Fakat genellikle sert kılsı tüylü değildir. Yapraklar çok dar eliptikten dörtgensi şekle kadar değişir. Kenarı geri kıvrık değil veya hafifçe geri kıvrıktır. Ülkemizde iki alttürle temsil edilmektedir (Coode, 1965c).

Doğal

Tüylü güngülü

Yayılışı Orta ve Güney Avrupa, Yunanistan, İtalya’dan Kafkaslara kadar yayılış gösteren bu tür, ülkemizde ise Batı ve Doğu Karadeniz, İç B. Anadolu, Konya, Yukarı ve Orta Kızılırmak, Adana ve Yukarı Fırat bölümlerinde yayılış göstermektedir. 800 - 2500 m rakımlardaki açık yamaçlar, bozkır, hareketli taşlık yamaçlarda yetişir.

Çok yıllık yarı çalı bir türdür. Yapraklar eliptikten mızraksıya kadar, kulakçıksız, ya kısa yıldızsı tüylerle birlikte sık tüylü ya da değil. Açık yeşil veya bazen sık tüylüdür. Çanak yapraklar seyrek veya yoğun kıtıksı tüylüdür. İç çanak yapraklar 3-5 mm, çiçekler sarı ve 4-7 mm’dir. Çiçeklenme zamanı mayıs– ağustos ayları arasındadır (Coode, 1965c).

255

Burcu Yeşilyurt

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C I S TAC E A E

Helianthemum ovatum Dunal

Doğal

Yeşil güngülü

Yayılışı

Botanik Özellikleri

Gövdesi yarı çalı, sıklıkla gevşek ve dağınık görünümlü bir bitkidir. Tüy durumu değişkendir. Fakat genellikle sert kılsı tüylü değildir. Yapraklar 3-5 (-7) mm genişliğinde, çok dar eliptikten dörtgensi şekle kadar değişir. Kenarı geri kıvrık değil veya hafifçe geri kıvrıktır. Yapraklar her iki yüzeyde yeşil renklidir. Çiçeklenme zamanı temmuz – ağustos ayları arasındadır (Coode, 1965c).

Helianthemum stipulatum (Forssk.) C.Chr.

Burcu Yeşilyurt

O. Avrupa, Balkanlar ve Kafkaslarda yayılış gösteren bu tür, ülkemizde ise B. Karadeniz Bölümünde yayılış göstermektedir. 900–2200 m rakımlardaki kireçtaşlı kayalık yamaçlarda yetişir.

Doğal

Kulak güngülü

Yayılışı

Kuzey Afrika ve Doğu Akdeniz’de ve Arabistan’da yayılış gösterir. Ülkemizde, Akdeniz bölgesinde kıyı kumulu ve çalılıklarında yetişir.

Botanik Özellikleri

Burcu Yeşilyurt

30 cm’ye kadar boylanabilen dallanmış çalı formunda bir bitkidir. Yapraklar küçük 5-15 mm uzunluğunda, eliptik ve kenarları bariz geriye kıvrıktır. Yapraklar yoğun, gri yıldızsı tüylüdür. Çiçek kurulu 3-8 adet yarı sapsız çiçeklerden oluşan zembereksi şekildedir. Çanak yaprakların iç kısmı yoğun tüylüdür. Meyve yoğun tüylüdür. Çiçeklenme zamanı, nisan ayındadır (Coode, 1965c).

Helianthemum syriacum (Jacq.) Dum.Cours.

Doğal

Arap güngülü

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı tüm Akdeniz Havzasıdır. Fakat Türkiye’de nadir yetişen bir türdür. Asıl Ege ve Adana bölümlerinde yayılış göstermektedir. Deniz seviyesinden 150 m’ye kadar olan yüksekliklerde yayılış göstermektedir. Habitat olarak friganadaki kireçtaşı çökelleri üzerinde yetişir.

40 cm’ye kadar boylanabilen, dik ve gövde çok dallanmıştır. Yapraklar şeritsi-ters mızraksı, kenarı geri kıvrık, genellikle demetler halinde ve yoğun kıtıksı tüylüdür. Çiçek kurulu yoğun çiçekli zembereksi bir bileşik salkımdır (panikül). Çiçekler aşağı doğru sarkar. Çiçeklenme zamanı, nisan – haziran ayları arasındadır (Coode, 1965c).

Burcu Yeşilyurt

Botanik Özellikleri

256

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

C I S TAC E A E

Helianthemum strickeri Grosser

Endemik

Bolkar güngülü

Yayılışı

Ülkemizde Niğde-Bolkar dağlarından bilinen lokal endemik bir türdür. 2200 m yüksekliğindeki alpin kuşakta yetişmesine rağmen 1853 yılından beri populasyonu hakkında yeterli bir veri elde edilmemiştir.

Botanik Özellikleri

20 cm’ye kadar boylanabilen grimsi renkte çalı formunda bir bitkidir. Özellikle genç kısımlarda yayık tüylüdür. Yapraklar genişçe eliptik, her iki yüzeyi de gri-kıtıksı tüylüdür. Nadiren üst yüzeyde tüyler körelmiştir. Çiçekler üst yaprakların koltuklarında tekli, nadiren uçta 2-3’lü gruplar halindedir. Çiçek sapı eklemli değil ve çanak yapraklardan daha uzundur. Çanak yapraklar yumurtamsı ve sivridir. Stilus çift kıvrımlıdır. Çiçeklenme zamanı temmuz ayındadır (Coode, 1965c).

Helianthemum tomentosum Gray

Doğal

Boz güngülü

Yayılışı Alpler ve Kafkaslar’da yayılış gösteren bu tür, ülkemizde O. ve D. Karadeniz, Yukarı ve Orta Kızılırmak ve Adana bölümlerinde yayılış yapar. 650 - 2200 m rakımlardaki yamaçlar, otlaklar ve kayalık yamaçlarda yetişir.

Botanik Özellikleri

Burcu Yeşilyurt

Gövde yarı çalı ve sıklıkla gevşek ve dağınık görünümlü bir bitkidir. Gövde her ne kadar tüylü olsa da bitki yeşildir. Fakat genellikle sert kılsı tüylü değildir. Yapraklar çok dar eliptikten dörtgensi şekle kadar değişir, (3-)5-8 mm genişliğindedir, sadece alt yaprakların yüzeyi sık tüylüdür. Kenarı geri kıvrık değil veya hafifçe geri kıvrıktır. Taç yapraklar 8-13 mm uzunluğundadır. Çiçeklenme zamanı nisan – ağustos ayları arasındadır (Coode, 1965c).

257

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

CO R N AC E A E

CORNACEAE Cornus mas

Ünal Akkemik

Cornaceae familyasının 10 cinsi, bunların da serin ve subtropik yerlerde yetişen 90 kadar türü vardır. Bu familyanın önemli cinsleri Cornus ile Aucuba’dır (Kayacık, 1982). Çoğunluğu odunsu, bazıları da otsu yapıdaki bitkilerdir. Yapraklar genellikle basit ve dizilişleri karşılıklıdır. Aktinomorf çiçekler erdişi, ender olarak da bir evciklidir. Teker teker değil, salkım, mürekkep salkım, bazen de şemsiye veya başçık halinde kurullar oluştururlar. Çanak ve taç çoğunlukla 4, ender olarak da 5 parçalıdır. Ovaryum 1-4 gözlüdür. Her bir göz içerisinde birer tane tohum taslağı bulunur. Meyve üzümsü veya yalancı çekirdekli sulu meyve tipindedir (Kayacık, 1982).

Nurgül Karlıoğlu

Cornus L. (Kızılcıklar)

Cornus cinsinin Kuzey Yarımkürenin ılıman bölgelerinde yetişen 40 kadar türü bulunmaktadır. Bunlardan ikisi hariç, diğerleri odunsudur. Birçok türü dikkat çekici meyve, çiçek ve yapraklarından dolayı süs bitkisi olarak, bazı türleri de yenen meyveleri için yetiştirilir (Kayacık, 1982; Krüssmann, 1984). En önemli türleri C. alba, C. capitata, C. florida, C. mas ve C. sanguinea’dır. Bunlardan C. mas ve C. sanguinea ülkemizde doğaldır (Kayacık, 1982). Çoğunluğu çalı veya ağaç halinde odunsu, birkaçı da otsu karakterde kışın yaprağını döken veya herdem yeşil bitkilerdir. Tomurcuklar iki pulludur. Sürgünlere karşılıklı, ender olarak da almaşlı dizilmiştir. Yapraklar sade, uzun veya kısa saplı, tam kenarlı veya hafif dişli ve genellikle çatallı tüylüdür. Erdişi çiçekler teker teker değil, çoğunlukla salkım, şemsiye veya başçık şeklinde kurullar oluşturur. Çiçek çevresi 4 parçalıdır. Bunlardan çanak yapraklar birbiri ile birleşmiş, çan, kadeh veya boru gibi bir şekil almıştır. Ancak uçları serbesttir. Taç yapraklar yumurta biçiminde veya uzuncadır. Disk kalın, ovaryum üst durumlu, iki gözlüdür. Her bir gözde bir tek tohum taslağı bulunur. Meyve uzunca, yumurta biçiminde, yalancı çekirdekli sulu meyvedir. İçerisinde iki gözlü, iki tohumlu çekirdeği vardır (Chamberlain, 1972b; Kayacık, 1982; Krüssmann, 1976). Cornus türlerinin ayırdım anahtarı (Kayacık, 1982): 1.Herdem yeşil; Çiçekler beyaz, meyve çileğe benzer…………….…………….…………….…………….…………….…………….…………….………Cornus capitata 1.Bitki herdem yeşil değil 2.Çiçek kurulları yalancı şemsiye veya salkımlar halinde; Çiçekler beyaz renkte, brahte yok 3.Sürgünler koyu kırmızı; Tüyler yaprak yüzeyinde dik durur…………….…………….…………….…………….…………….……Cornus sanguinea 3.Sürgünler yeşil; Tüyler ütülenmiş gibi yaprak yüzeyine yatmış …………….…………….…………….…………….…………….…Cornus australis 2.Çiçek kurulları yalancı şemsiye halinde. Brahte mevcut 4.Çiçekler ve brahteler sarı renkte…………….…………….…………….…………….…………….…………….………………….………Cornus mas 4.Çiçekler sarı, brahteler beyaz renkte…………….…………….…………….…………….…………….…………….………………….Cornus florida 258

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

CO R N AC E A E

Cornus alba L.

Egzotik

Süs kızılcığı, Kızılcık

Yayılışı

Genel yayılış alanı Rusya (Sibirya ile Mançurya arasında) ve Kuzey Kore’dir. Ülkemizde ise genellikle park ve bahçelerde kırmızı sürgünlerinden dolayı çok tercih edilmiş ve yetiştirilmiştir. Özellikle C. alba ‘Sibirica’ adlı kültivarı parkçılıkta çok yaygın olarak kullanılır (Krüssmann, 1976).

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Genellikle 3 m’ye kadar boylanan kışın yaprağını döken bir çalıdır. Sürgünler dar ve yukarı doğru dik durur. Genç sürgünler ise parlak kırmızı renktedir. Basit yapraklar oval veya eliptik şekilli, sivri uçlu, 4-8 cm uzunluğundadır. Üst yüzü açık yeşil, dağınık tüylü, alt yüzü ise mavimsidir. Genellikle 6 çift yan damara sahiptir. Çiçekler sarımsı-beyaz renkte, 3-5 cm genişliğindedir. Çiçek açma zamanı mayıs-haziran aylarıdır. Meyveler kirli beyaz ile açık mavi arasında değişen renklerde ve eliptik şekildedir (Krüssmann, 1976).

Cornus mas L.

Doğal

Sarı çiçekli kızılcık, Kiren

Yayılışı

Genel coğrafi yayılış alanı Orta ve Güney Avrupa ile Batı Asya’dır. Türkiye’nin kuzeyinde ve Güney Anadolu’da (Tekirdağ, İstanbul, Bolu, Ankara, Çorum, Trabzon, Erzurum, Çoruh, Kütahya, Isparta, Antalya, İçel, Maraş) yaygındır. Geniş yapraklı ormanlarda ve çalılıklarda, 20-1500 m yükselti basamağında yayılış gösterir (Chamberlain, 1972; Kayacık, 1982; Krüssmann, 1976).

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Kışın yapraklarını döken, genellikle 8 m’ye kadar boylanabilen ufak bir ağaç veya çalıdır. Yaşlı gövdelerin koyu esmer renkteki kabuğu düzensiz çatlaklıdır. Yeşilimsi sarı renkli genç sürgünler tüylüdür. Yaprakları karşılıklı, oval-eliptik, 4-10 cm boyunda ve 3-5 çift belirgin yan damara sahiptir. Kenarları dişli değildir. Sivri bir ucu vardır. Üst yüzü parlak yeşil, alt yüzü tüylüdür. Sarı renkteki çiçekler şemsiye şeklinde kurullar oluşturur ve yılın erken döneminde (Mart gibi) yapraklanmadan önce çıplak dallar üzerinde ortaya çıkar. Küçük çiçek kümeleri sadece 1 cm çapındadır, 10-25 çiçekten oluşur, kısa saplıdır ve kümenin dibinde 4 sarımsı dış çiçek zarı içerir. Çoğunlukla 1,5 cm boyundaki eliptik meyveler sonbaharda olgunlaşınca güzel, parlak kırmızı renklidir. Lezzeti ekşidir; ya doğrudan doğruya yenir ya da şurup, meşrubat ve reçel yapılır. Hem süs bitkisi olarak hem de yenilebilir meyveleri için yetiştirilmektedir. Meyvelerinden dolayı eski çağlardan beri kültüre alınmıştır (Chamberlain, 1972b; Kayacık, 1982; Krüssmann, 1976). 259

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

CO R N AC E A E

Cornus sanguinea L.

Doğal

Yabani kızılcık

Yayılışı

En kuzeyi hariç Avrupa genelinde yaygın bir çalıdır. Bu tür Türkiye’de de çok yaygın olup yayılış alanları alttürlere bağlı olarak aşağıda verilmiştir. Genellikle fundalıklar, orman kenarları ve çitlerde, kireç taşlı yamaçlarda, deniz seviyesi ile 1400 m arasında yayılış yapar (Chamberlain, 1972b; Kayacık, 1982; Krüssmann, 1976).

Botanik Özellikleri

Necmi Aksoy

Özgür Eminağaoğlu

Kışın yaprağını döken ve çoğunlukla 4 m’ye kadar boylanan çalılardır. İnce-uzun, koyu kırmızı, kışın çok belirgin görülen sürgünleri vardır. Yaprakları karşılıklı, kenarları dişsiz ve lopsuz, 4-10 cm boyundadır. Belirgin ve kıvrımlı 3-5 çift yan damara sahiptir. Yapraklar açık yeşil renkte olup sonbaharda koyu kırmızı-mor renge döner. Beyaz renkli çiçekleri çok sayıda, 4-5 cm çapında kümeler halindedir ve dalların ucundan ortaya çıkar. Çiçeklerin açılması bu türde yapraklanmadan sonra (mayıs-haziran) olur. Taç yaprakları 4 adet, dar; geniş şekilde açıktır. Meyve genellikle 5-8 mm çapında, küremsi, parlak siyahımsı mavi ve üzeri beyaz beneklidir (Chamberlain, 1972b; Kayacık, 1982; Krüssmann, 1976). Cornus sanguinea yaprağının alt yüzündeki tüylerin kıvrılmış veya düz, çanak yaprakların üçgen veya mızrak biçiminde oluşuna göre: subsp. sanguinea, subsp. australis ve subsp. cilicica olmak üzere 3 alt türe ayrılır. Bu alttürlerin tanı anahtarı (Chamberlain, 1972b) aşağıda verilmiştir: 1.Yaprakların alt yüzündeki tüyler kıvrık ve basit …………………….…………… Cornus sanguinea subsp. sanguinea 1.Yaprakların alt yüzündeki tüyler düz, kıvrık değil, tüyler ortalarından bağlı 2.Çanak dişleri yaklaşık 0,5 mm, üçgen şeklinde …………………….…… Cornus sanguinea subsp. australis 2.Çanak dişleri yaklaşık 1-1,5 mm, mızraksı şekilde …………………….………Cornus sanguinea subsp. cilicica Cornus sanguinea L.subsp. sanguinea : Avrupa’da yayılmıştır. Türkiye’de Kuzeybatı ve Güneybatı Anadolu’da (Tekirdağ, Bursa, Zonguldak, Denizli), İstanbul’da, Kütahya ve Gediz taraflarında görülür. Cornus sanguinea L.subsp. australis (C.A.Meyer) Jáv.: Orta ve Güneydoğu Avrupa, Kuzey ve Güneydoğu Anadolu’da (İstanbul, Sakarya, Zonguldak, Sinop, Samsun, Trabzon, Artvin, Bitlis, Hakkari) yayılmıştır. Cornus sanguinea L.subsp. cilicica (Wangerin) Chamberlain: Kuzey Anadolu’da, Trabzon dolaylarında görülürse de asıl yayılış alanı Güney Anadolu’dur (Adana, İçel, Hatay) (Chamberlain, 1972b; Kayacık, 1982).

260

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E B E N AC E A E

EBENACEAE

Diospyros kaki

Özgür Eminağaoğlu

Diospyros L. (Hurmalar) Diospyros kaki

Hatice Yılmaz

Ağaç veya çalı şeklindedir. Kışın yapraklarını dökerler (Türkiye’de), yaprak dizilişi almaşlı, hızlı büyüyen bazı genç sürgünlerde sarmal ve yaprak kenarları tamdır. Tomurcuklar iki-üç dış pullu, yumurtamsıdır. Çiçekler iki evcikli, sarımsı, kırmızımsı veya beyazımsı; dişi çiçekler genellikle tek tek, erkek çiçekler az ya da çok çiçekten oluşan koltuk altı simozudur. Çanak ve taç yaprak (Türkiye’de) genellikle 4 loblu; çanak yaprak kalıcıdır. Stamen 4 veya daha fazla; dişi çiçeklerde verimsiz stamenler mevcut, ovaryum 4-12 gözlüdür. Meyve, büyük ve sulu olup, 1-10 adet geniş basık tohumludur (Yaltırık, 1978a). Pantropikal bölgelerden ılıman bölgelere kadar yayılış gösteren yaklaşık 485 türü mevcuttur (eFloras.org: 2013). Diospyros cinsine ait iki türe ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Yaltırık, 1978a): 1.Meyve küremsi, ortalama 2 cm çapında; erkek çiçekler ortalama 5 mm; genç sürgünler tüylü ya da tüysüz ........…….....................................…………Diospyros lotus 1.Meyveler yumurtamsı veya basık-küremsi şekillerde, 5-8 cm çapında; erkek çiçekler ortalama 10 mm; genç sürgünler kalıcı kahverengimsi-tüylü ........………………………………………Diospyros kaki

Hatice Yılmaz

Boylu ağaç veya ağaççık halindeki bitkilerdir. Yapraklar çok sıralı sarmal ve almaşlı veya karşılıklı dizilmiş, basit, tam veya hemen hemen tam kenarlı ve deri gibi kalındır. Çiçekler çoğunlukla körleşme neticesi 1 cinslidir. Çanak 3-6 loplu, taç yaprakları birleşik ve 3-7 lopludur. Stamenler 1 veya 2 çevre halinde dizilmiştir. Anter içe doğru kıvrılmıştır. Ovaryum üst durumlu, 3 veya daha fazla gözlüdür. Her gözde 1 veya 2 adet tohum taslağı bulunur. Meyve üzümsü, ender olarak ta kapsüldür (Kayacık, 1982; Davis, 1978). Çoğunluğu tropiklerde olmak üzere 3 cinse mensup yaklaşık 500 türü mevcuttur (eFloras.org: 2013)

261

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E B E N AC E A E

Diospyros kaki L.

Egzotik

Trabzon hurması

Yayılışı

Çin ve Japonya’da doğal yayılış gösteren bir türdür. Türkiye’de Kuzey ve Güney Anadolu’da; Artvin, İstanbul, Trabzon, Antalya, İçel ve Hatay illerinde kültürü yapılmaktadır.

Botanik Özellikleri

Ali Erhan Özer

Yaprağını döken, 15 metreye kadar boylanabilen, yuvarlak tepeli bir ağaçtır. Yaşlı gövdeler üzerindeki kabuk pulludur. Genç sürgünler ve tomurcuklar belirgin şekilde tüylüdür. Yapraklar tam, elips-yumurtamsı, dikdörtgensi yumurta-yumurtamsı şekilde, büyüklüğü 18 x 9 cm’ye kadar, genellikle tabanda geniş kama şeklinde, koyu yeşil, üst yüzü tüysüz ve parlak, alt yüzü açık yeşil ve tüylü; yaprak sapı 1-1,5 cm ve tüylüdür. Çiçekler sarımsı-beyaz renkte; erkek çiçekler üç adet, ortalama 10 mm, 16-24 adet stamenlidir. Dişi çiçekler 12-20 mm’dir. Meyve yumurtamsı-basık küremsi şekilde, 5-8 cm çapında, 4 veya 8 oluklu, turuncu-kırmızı veya parlak sarı renklerindedir. Çiçeklenme zamanı haziran ayındadır (Yaltırık, 1978a).

Diospyros lotus L.

Doğal

Kara hurma

Yayılışı

Türkiye, Kafkasya, Çin ve Japonya’da, 50-350 m’ler arasındaki ormanlık yamaçlarda Alnus ve Castanea ile birlikte bulunur. Türkiye’de Kuzey, Güney ve Doğu Anadolu’da, Artvin, Trabzon, Giresun, Rize ve Kahramanmaraş illerinde yayılış gösterir.

Hatice Yılmaz

Yaprak döken, 15 m’ye kadar boylanan bir ağaçtır. Kabuk yaşlı gövde üzerinde kırışıktır. Genç sürgünler tüylü, sonra tüysüz, yeşilimsi-kahverengi, parlaktır. Tomurcuk kırmızımsı-kahverengi, tüysüz, sivridir. Yapraklar tam kenarlı, elips-dikdörtgensi, büyüklüğü 14 x 6 cm kadar, tabanda yuvarlak-geniş kama şeklinde, üst yüzü koyu yeşil ve tüysüz, alt yüzü grimsi veya mavimsi, en azından damarların üzeri tüylü; yaprak sapı ortalama 1,5 cm’dir. Erkek çiçekler 1-3 adet, ortalama 5 mm, kremsi-beyaz tüplü ve sarı veya pembemsi-kırmızı loplu, 16-28 adet stamenli; dişi çiçekler tek tek, hemen hemen sapsız, kırmızımsı-kahverengi renkte, 8-10 mm’dir. Meyve küremsi, 1,52 cm çapında, sarı veya mavimsi-siyahtır. Çiçeklenme zamanı mayıs-hazirandır (Yaltırık, 1978a).

Ali Erhan Özer

Botanik Özellikleri

262

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E L E AG N AC E A E

ELEAGNACEAE Hippophae rhamnoides

Aliye Aras

Elaeagnaceaae kuzey yarımkürenin genellikle ılıman ve subtropikal bölgelerinde 3 cins (Elaeagnus, Hippophae, Shepherdia), 45’den fazla tür ile yayılış gösterir. Ağaç ve çalı formunda odunsu bitkilerdir. Sürgünler gümüşi veya bronz renkteki kalkan veya yıldız tüylerle örtülmüştür. Yapraklar sarmal, karşılıklı veya dairesel dizilişli, basit ve kulakçıksızdır. Çiçekler hermofrodit (iki eşeyli) veya tek eşeylidir. Çiçekler yaprak koltuklarında tek, demet şeklinde veya salkım durumunda bulunur. Çanak tüp şeklinde 2-4 lopludur. Taç yaprak yoktur. Stamenler lop sayısı kadar veya iki katıdır. Pistil tek, ovaryum üst durumlu, tek gözlü ve tek karpelli, tohum taslağı tek, anatroptur. Meyve kalıcı ve etli bir örtü tarafından sarılmış bir aken olup çekirdekli sulu meyveye benzer (Kayacık, 1982; Seçmen ve diğ., 2008). Elaeagnaceae familyası Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika step bölgelerinde ve kayalık yerlerde yayılış gösterir (Seçmen ve diğ., 2008). Familyanın Eleagnus ve Hippophae cinslerine ait birer tür ülkemizde doğal yetişir. Cinslerin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir. 1.Çiçekleri hermofrodit (erselik), çiçek örtüsü lop sayısı 4; yaprakları yumurtamsı ya da geniş mızraksı-dikdörtgenimsi ……………………………….…Elaeagnus 1.Çiçekleri poligam (tek eşeyli, 1 cinsli 2 evcikli), çiçek örtüsü lop sayısı 2; yaprakları daha küçük ve dar mızraksı ………………………………………Hippophae

Ünal Akkemik

Elaeagnus L. (İğdeler) Elaeagnus angustifolia

Hatice Yılmaz

Küçük, genellikle dikenli, kışın yaprağını döken ya da herdem yeşil ağaç ve çalılardır. Yaprakları almaşlı dizilmiş, dikdörtgenimsi-şeritsi, tüy örtüsü parlak pulsudur. Yaprakları genellikle mavimsi-gri renktedir. Çiçekleri yan durumlu, tek tek ya da salkım halindedir; erselik veya erkek çiçek ve aynı bitki üzerinde erseliktir. Çiçekler tüp ve çan şeklinde, 4 lopludur. Etamin sayısı 4 adettir. Meyve çekirdekli sulu meyveye benzeyen bir akendir ve aken etsi bir örtü ile kaplıdır (Kayacık, 1982).

263

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E L E AG N AC E A E

Elaeagnus angustifolia L.

Doğallaşmış

İğde

Yayılışı

Genel yayılışını Balkanlar, Rusya, İran ve Anadolu’da yapan tür, ülkemizde yaygın bir şekilde açık alanlarda yetiştirilir. Özellikle yol şevlerinde yaygındır.

Botanik Özellikleri

Bilge Tunçkol

Yaklaşık 6 m’ye kadar boylanabilen, kışın yaprağını döken kısa boylu dioik ağaçlardır. Sürgünleri bazen dikenlidir. Genç sürgünleri gümüşi pullu iken yaşlı sürgünleri parlak kırmızı-kahverenginde ve çıplaktır. Yaprakları mızrak şeklinde 2,5-9 cm boyunda, üst yüzü gri yeşil, alt yüzü gümüşi renkte ve pulludur. İlkbaharda açan çan veya tüp şeklindeki çiçeklerden 1-3’ü demetler halinde bir arada bulunur. Dış kısmı gümüşi, iç kısmı sarı renktedir. Çiçekleri kokuludur. Meyveleri oval şekilde, yaklaşık 1 cm boyunda (Yaltırık ve diğ., 1993), olgunlaştığında kırmızı renktedir (Mamıkoğlu, 2010). Ülkemizde doğal yetişen iki varyetesi bulunur. Bunlar; • Elaeagnus angustifolia L.var. angustifolia • Elaeagnus angustifolia L.var. turcica Yıld.

Elaeagnus pungens Thunb.

Egzotik

Süs iğdesi

Yayılışı

Vatanı Çin, Japonya ve Kore olup ülkemizde park ve bahçelerde yaygın bir şekilde kullanılır.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Herdem yeşil 1-2 m boylanabilen dikenli bir çalıdır. Yaprakları yeşil, yumurtamsı, hafif sivri uçlu, tam kenarlı fakat dalgalıdır. Alt yüzü keçe gibi yıldız tüylerle örtülüdür. 3-7 cm boyunda ve 2-4 cm eninde olan yaprakların kısa saplı ve siğilli tüylüdür. Çiçekler 1-2 cm boyunda huni şeklinde yarıdan sonrası 4 parçalıdır. Sarı renk üzerine kahverengi beneklidir. Çiçekler tek tek ve bir sap üzerindedir. Meyveler de kahverengi benekli ve yaldızlı olup boyları 1-1,5 cm’dir (Kayacık, 1982). Yaprakları sarı alacalı olan Elaeagnus pungens cv ‘Maculata’ kültivarı park ve bahçelerde yaygın olarak kullanılır.

264

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E L E AG N AC E A E

Aliye Aras

Hippophae L. (Yalancı iğdeler) Kışın yaprağını döken, 10 m’ye kadar boylanabilen küçük ağaç ve çalılardır. Sürgün uçları dikenlidir. Sürgünleri dikenli ve yıldız şeklinde tüylerle kaplıdır. Az sayıda pullarla örtülmüş olan tomurcuk küçük ve yuvarlaktır. Yapraklarında kulakçık yoktur, tam kenarlı olan yapraklar dar-mızraksı şeritsidir. Yaprak sapı kısa, yaklaşık 3 mm boyundadır. Yapraklarının alt yüzü yoğun, üst yüzü daha az yıldız veya iri pulsu tüylerle kaplıdır (Rousi, 1971). Çiçekler dioik (1C 2E), erkek çiçekler küçük, başak şeklinde kurul oluşturur ve sapsızdır. Çiçeklenme yapraklanmadan öncedir. Çanak yaprakların dış yüzeyleri yıldız tüylüdür. Dişi çiçekler kısa saplıdır (Kayacık, 1982). Dişi çiçekler de başak şeklinde kurul oluşturur, ilk yapraklarla birlikte belirir. Perigonları (çiçek çevresi) 2 lopludur. Olgunlaşmış meyve sarıdan koyu kırmızıya kadar değişen renkte, küresel, oval veya armut şeklindedir. Meyve tipi, araştırmacılar tarafından farklı olarak tanımlanmıştır. Hippophae meyvesi drupaya benzer (Bailey ve Bailey, 1976), nuksa benzer (Lian ve diğ., 2000), aken (Pearson ve Rogers, 1962) ve bakka tipindedir (Harrison ve Beveridge, 2002). Odunsu tohum kabuğuna sahip olduğundan ve etli hipantiyum ile çevrelendiğinden Hippophae’nın meyve tipi tanımı en iyi aken tanımına uymaktadır (Aras-Tayhan, 1997).

Hippophae rhamnoides L. subsp. caucasica Rousi

Ünal Akkemik

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

Doğal

Yalancı iğde

Yayılışı

Kafkaslar, Almanya, Azerbaycan, Ermenistan ve Türkiye’nin doğu kısmından yaklaşık 32° doğu boylamına kadar; Varna’nın Karadeniz kıyıları, Bulgaristan ve İran’ın kuzeybatı kısmında Elburz dağlarına kadar geniş bir alanda, deniz seviyesinden 3000 m’ye (daha çok 1000-2500) yayılış gösterir. Nehir kenarları, dağ yamaçları veya göl kıyısı, kumlu alanlarda, çakıllı veya taşlı topraklarda, bazen çayırımsı yerlerde yetişir (Rousi, 1971). Türkiye’de Karadeniz ardı ve İç Anadolu çevresinde yayılış yapar.

Botanik Özellikleri

Aliye Aras

Genellikle 10 m’ye kadar boylanan dik çalı veya ağaçlardır. Dalları oldukça muntazam, nispeten parlak kahverengi veya gri renkte; lateral dikenler az sayıda ve dallanmamıştır. Yaprakları sarmal, çoğunlukla 35-65 mm boy ve 3-7 mm enindedir (uzunluğun genişliğine oranı 7-12 arasındadır). Yapraklar genellikle tabana yakın kısımlarda geniş, uca doğru gidildikçe genişlik azalır. Yaprakların üst yüzeyi yeşil veya (nadiren) gümüşümsü ve alt yüzeyi gümüşümsü beyaz olup pas renkli yıldız tüy yok veya nadiren birkaç tane bulunur. Meyveler takriben 6-9 mm boyunda, 3-6 mm genişliğinde (kültüre alınmış örneklerin taze meyveleri 7-8 mm uzunlukta, 6-7 mm genişlikte) ve eliptik şekillidir. Çiçek sapı 1-3 mm; tohumlar eliptik ile dikdörtgenimsi-mızraksı arasındadır; bazen yassılaşmış, bazen silindirik şeklindedir. Çoğunlukla 3,5-5,3 mm uzunluktadır (Rousi, 1971).

265

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E R I C AC E A E

ERICACEAE Çalı ve ağaç formunda, bazen de otsu bitkilere sahip olan bir familyadır. Familyayı oluşturan cinslerden bazılarında yaprak dizilişi almaşlı, bazılarında sarmal; yapraklar geniş tam kenarlı ya da dişli; yapraklar bazı cinslerde iğne şeklindedir. Çiçek kurulu genellikle başak şeklinde, bazen de çiçekler tek tek bulunur. Çiçeklerinde genellikle brahte vardır. Çiçekler genellikle 4-5 parçalı, aktinomorf ya da belli belirsiz zigomorftur. Çanak yapraklar serbest ya da tabanda birleşiktir. Taç yapraklar, serbest ya da kaynaşmıştır. Stamenler genellikle çift, taç yapraklar kadar, az ya da çok taç yapraklardan bağımsızdır. Ovaryum çoğunlukla üst durumlu, az sayıda cinste (Vaccinium) alt durumludur. Meyve, ülkemizde doğal yetişen türlerde kapsül ya da dut şeklindedir (Davis, 1978). Yaklaşık 125 cinse mensup 4000 civarında türü mevcuttur (eFloras. org: 2013). Familyanın ülkemizde doğal yetişen odunsu cinsleri Andromeda, Rhododendron, Empetrum, Epigaea, Rhodothamnus, Erica, Calluna, Arbutus ve Vaccinium olup bu cinsler arasındaki tanı anahtarı Davis (1978)’e göre aşağıda verilmiştir. 1.Yapraklar sarmal ya da karşılıklı; alt kısımda oluklu; korolla meyve aşamasında da kalıcıdır. 2.Yapraklar çapraz karşılıklı, tabanda iki kulakçık var; kaliks korolladan daha geniştir…………………………………………………………………………Calluna 2.Yapraklar daima sarmal, kulakçık yok; kaliks daha küçüktür ……………………………………………………………………………………………………Erica 1.Yapraklar almaşlı; alt kısımda oluklu değil; korolla kalıcı değildir. 3.Ovaryum alt durumlu .……………………………………………………………………………………………………………………………………Vaccinium 3. Ovaryum üst durumlu 4.Çiçek kurulu bileşik salkım; anterler mahmuzlu ..…………………………….…………………………………………………………………Arbutus 4.Çiçek kurulu bileşik salkım değil; anterler mahmuzlu değil 5.Çiçek kurulu geniş tomurcuk pullarıyla çevrelenmiş; tomurcuk pulları, brahte ve brahtecikler dökülür …………………………….……………………………………………………………Rhododendron 5.Çiçek kurullarında tomurcuk pulları yoktur; brahte ve brahtecikler kalıcıdır 6.Yapraklar en az 5 cm; korolla huni şeklinde……………………………………………………………………………………Epigaea 6.Yapraklar 2 cm’den daha küçük; korolla hemen hemen yuvarlaktır …………………………………………………Rhodothamnus

Özgür Eminağaoğlu

Andromeda L. (Gelinbohçası)

Hatice Yılmaz

Bodur, herdem yeşil çalılardır. Yapraklar sarmal (almaşlı), hemen hemen sapsızdır. Çiçek kurulu uç durumlu, şemsiye tipine benzer salkımdır. Brahtecikler 2 adet, çiçek sapının altında, brahtelerle gizlenmiştir. Çanak yapraklar, hemen hemen serbest, sadece dipten birleşiktir. Taç yapraklar testi şeklinde, dökülür; lopları kısadır. Stigma uzantılıdır. Meyve lokulusid kapsüldür (karpelleri sırt tarafından açılan kapsül meyve tipi). Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya’da yayılış gösteren yaklaşık 75 türü vardır (eFloras.org: 2013).

266

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E R I C AC E A E

Andromeda polifolia L.

Doğal

Gelinbohçası

Yayılışı

Ortalama 2000 metrede, Sphagnum’lar arasında, bataklıklarda yayılış gösteren bir türdür. Türkiye’de Kuzey Doğu Anadolu’da, Trabzon ilinde yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Gövdeleri yatık ya da dik olup 10 cm’ye kadar boylanabilen, sürünücü, odunsu rizomlu, az çok dallanabilen, herdem yeşil çalıdır. Yaprakları 0,9 – 1,7 x 0,2 – 0,4 cm, hemen hemen sapsız, şeritsi-dar elips şeklinde, sivri ya da ince uçlu, kenarları dışa doğru kıvrılmış, deri gibi, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü beyaz - gri yeşildir. Çiçek kurulu uç durumlu, şemsiye tipine benzer, 2-7 (12) çiçekli; çiçek sapları ince, genellikle alt kısmı hemen hemen dik, üst kısmı ise öne eğik, 0,7 – 1,5 cm’dir. Çanak yaprak lopları ortalama 1,5 mm, üçgen şeklinde, dipten birleşiktir. Taç yapraklar beyazımsı-pembe veya pembe, testi şeklinde, 5-8 mm, lopları kısa, ortalama 1 mm, dışa doğru kıvrıktır. Stamenler 10 adet; filamentler kavisli, başçıklarda bulunan uzantılar (boynuzcuk, çıkıntı) başçık kadar büyüktür ve gözenekler (delikçikler) başçığın ucunda bulunur. Ovaryum 5 gözlü; stilus ortalama 3 mm’dir. Kapsül meyve 4-5 mm, basık küremsidir (Byfield, 2000; Tutin ve ark, 2010; eFloras.org: 2013).

Hatice Yılmaz

Arbutus L. (Kocayemişler) Arbutus cinsinin Akdeniz kıyıları, batı Avrupa, kuzey Afrika ve kuzey Amerika’da yayılış gösteren 10 türü vardır (Steven ve diğ., 2004). Herdem yeşil, derimsi yapıda, parlak yaprakları, gösterişli çiçek ve meyveleri ile dikkat çekici gövdeleri dolayısıyla süs bitkisi olarak da yetiştirilir. Herdem yeşil boylu çalı veya kısa boylu ağaçlardır. Sürgünlere çok sıralı sarmal olarak dizilen yapraklar deri gibi sert, tam kenarlı veya dişli, uzun ya da kısa saplıdır. Erselik çiçekleri tek tek değil çok sayıda çiçekten oluşan bileşik salkım tipi kurullar halinde sürgün uçlarında yer alır. Çanak 5 loplu, taç beyaz veya pembe renkli, geniş karınlı bir çan şeklindedir. Görünüş itibariyle çileği andıran meyve (baccate) yuvarlak, olgunlaştığında turuncu-kırmızı renkli olup içinde çok sayıda tohum taşır. Bazı türlerinin meyveleri yenir.

Hatice Yılmaz

Ülkemizde iki türü doğal olarak yetişir. Bu türler içi ayrım anahtarı şöyledir (Stevens, 1978a): 1. Kabuk boyuna şeritler halinde çatlaklıdır; yaprak ayasının boyu genişliğinin en az iki katı, kenarları testere dişli; sonbaharda çiçek açar, çiçek kurulları aşağı sarkar ........... ................................................................................................….……Arburus unedo 1. Kabuk levhalar halinde kavlar dökülür; yaprak ayasının boyu genişliğinin iki katından daha az, kenarları tam, bazen düzensiz dişli; ilkbaharda çiçek açar, çiçek kurulları dik durur ……………………………………....…………………………….Arbutus andrachne

Arbutus unedo 267

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E R I C AC E A E

Arbutus andrachne L.

Doğal

Sandal

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı Doğu Akdeniz çevresidir. Türkiye’nin sahil bölgelerinde, özellikle Güney Anadolu’da makiler içerisinde, kızılçam ormanlarında, kurak kayalık yerlerde 0-800 metreler arasında görülür. Ülkemizde Çanakkale, Bursa, Zonguldak, Sinop, Amasya, Trabzon, Çoruh, İzmir, Muğla, Antalya, İçel, Adana ve Osmaniye çevresinde doğaldır (Stevens, 1978a).

Hatice Yılmaz

Herdem yeşil, boylu çalı, bazen de 5-6 m’ye kadar boylanabilen küçük ağaçlardır. Yaşlı gövdelerin kırmızı renkli kabuğu levhalar halinde kavlar, dökülür. Alttan çıkan kabuk taze iken yeşil-gri, daha sonra kiremit kırmızısıdır. Yapraklar 5-10 cm boyunda, geniş yumurta biçimindedir. Üst yüzü parlak koyu yeşil alt yüzü mavimsi yeşildir. Kenarları tam bazen de düzensiz dişlidir. Beyaz, erselik çiçekleri dik duran bileşik salkım halindedir. Mart - mayıs aylarında çiçeklenir. Meyveleri yuvarlak, 1-1,5 cm çapında, yüzeyi A. unedo’dan daha düz, olgunlaştığında portakal rengi ya da açık kırmızı olup fazla tatlı değildir. Arbutus unedo’dan şeritler halinde değil levhalar halinde çatlayıp dökülen kabukları; eliptik değil geniş yumurta biçiminde, kenarları tam ya da düzensiz dişli yaprakları; daha az pürtüklü turuncu-açık kırmızı renkli meyveleri; sonbaharda değil ilkbaharda açan ve dik duran çiçek kurulları ile kolayca ayrılabilir (Stevens, 1978a).

Arbutus unedo L.

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Doğal

Kocayemiş

Yayılışı

Atlantik Avrupa, Akdeniz havzası, Kanarya Adaları ve kuzeybatı Afrika’da yayılır. Maki içerisinde Erica arborea ile kızılçam altında bazen A. andrachne ile genellikle kalkersiz topraklarda deniz seviyesi ile 400 metreler arasında yayılır. Ülkemizde Çanakkale, Balıkesir, İstanbul, Bursa, Kocaeli, Sakarya, Bolu, Zonguldak, Bartın, Sinop, Samsun, İzmir, Muğla, Antalya, İçel (Stevens 1978a).

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Herdem yeşil, boyu genellikle 4 m’den az olan bir çalı, bazen de 7-8 m boyunda küçük bir ağaç halindedir (Stevens 1978a; Kayacık, 1982). Koyu renkli, kırmızımsı kahverengi kabuk yaşlı gövdelerde şeritler halinde çatlaklıdır. Genç sürgünler bezeli tüylüdür. Yaprakları uzun eliptik biçiminde, 5-10 cm boyunda, uçları sivri, kenarları keskin dişlidir. Üst yüzü parlak, koyu yeşil, alt yüzü açık yeşil, her iki yüzü de tüysüzdür. Eylül-aralık aylarında açan çan biçimindeki beyaz-açık pembe renkli çiçekler, aşağı sarkan bileşik salkımlar halindedir. Kocayemiş sonbaharda çiçek ve meyveleri aynı anda üzerinde taşır. 1-2 cm çapında, küre biçiminde, yüzeyi pürtüklü meyveler sonbaharda olgunlaşınca güzel kırmızı bir renk alır. Olgun meyveleri yenir. Kocayemişin sert, ağır bir odunu vardır. 268

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E R I C AC E A E

Ünal Akkemik

Calluna Salisb (Süpürge çalıları)

Hatice Yılmaz

Küçük ve kısa boylu herdem yeşil çalılardır. Yapraklar sapsız, çapraz karşılıklı ve yaprak tabanında 2 kulakçıklıdır. Yaprakların alt yüzeyleri olukludur. Çiçekler genellikle tek tek, yan durumlu ve 4 parçalıdır. Çiçek sapı çok brahteciklidir. Çanak yapraklar geniş, taç yapraklara benzer, serbest, kalıcı olarak çevreler, taç birleşiktir. Meyve perdelerden kırılan kapsül tiptedir. Monotipik bir cins olup dünya üzerinde tek türü vardır (Stevens, 1978b).

Calluna vulgaris (L.) Hull.

Doğal

Süpürge çalısı

Yayılışı

Genel yayılışı Avrupa, Fas, Azorlar ve seyrek olarak da Batı Asya’dır ve Avrupa-Sibirya elementidir. Ülkemizde ise İstanbul, Giresun, Trabzon, Rize, Artvin çevresinde 150-1000 m’ler arasında doğal yetişir (Stevens, 1978b).

Genel görünüşü oldukça küçük, bazen 1 m’ye kadar boylanabilen herdem yeşil çalılardır. Yapraklar pul yaprakmış gibi görünür; 2,5 x 0,8 mm boyutlarında, yan sürgündekiler daha da küçüktür. Yaprak dizilişi karşılıklı çaprazdır. Çiçekler tek tek, yaprak ekseninde dizilmiştir. Çiçek sapları 3,8 mm’ye kadardır; tüylüdür. Brahtecikler genellikle 6 tane, çapraz karşılıklıdır. Çiçekler hemen hemen zigomorftur. Çanak yapraklar pembe, 2,8-3,2 mm ve çıplaktır. Taç pembe, çan şeklinde, 1,7-2 mm, çıplak ve lopludur. Stamen sayısı 8, filamentler 0,9 mm, anterler de yaklaşık 0,8 mm’dir. Ovaryum 4 gözlü ve tüylüdür (Stevens, 1978b).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

Empetrum L. (Kargaüzümü)

Özgür Eminağaoğlu

Yatık ya da yükselen gövdeli, herdem yeşil, genç sürgünler tüysüz veya ince bezeli tüylü olan bodur çalılardır. Çiçekler kısa yan durumlu salkım şeklinde olup 3 brahtelidir. Brahtelerden 1’i, nadiren hepsi bir sapsız koltukaltı çiçek taşır. Çekirdekli sulu meyve siyah renkli olup 6-9 çekirdek içerir (Mill, 1982a). Yaklaşık 32 türü olan bir cinstir (eFloras.org: 2013). Cinsin, ülkemizde doğal yetişen E. nigrum türünün bir alttürü bulunur.

269

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E R I C AC E A E

Empetrum nigrum L. subsp. hermaphroditum (Hagerup) Böcher

Doğal

Kargaüzümü

Yayılışı Türkiye, Avrupa ve Kafkasya’nın yüksek dağlık kesimlerinde, 2100-3000 m yükseltilerdeki, magmatik kayalar ve çıkıntılarda, Alpin bozkırlarda ve çoğunlukla kuzeye bakan yamaçlar üzerinde doğal olarak bulunan bir alttürdür. Türkiye’de ise Artvin, Rize ve Trabzon illerinde yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

Yatık veya yükselen, 50 cm veya daha az boylu çalıdır. Dalları kırmızımsı siyah, gençken sürgünleri çok az da olsa bezeli tüylü iken olgunlaştığında tüyler dökülür. Yapraklar şeritsi-dikdörtgensi, dar elips şeklinde, 2-5 x 0,8-1,5 mm, gençken bezeli, yüzeyi tüysüz, kenarları kalıcı bezeli, alt yüzeyi sığ olukludur. Çiçekler erselik, nadiren bir evciklidir. Çiçek örtüsü yaprakları yeşilimsi-pembe, morumsu- kırmızı renklerde, ortalama 1,5 mm çapındadır. Ercik en fazla 5 mm uzunlukta, genellikle meyvede iken de kalıcıdır. Çekirdekli sulu meyve 5 (-7) mm çapındadır. Çiçeklenme zamanı haziran ayıdır (Mill, 1982a). Ana türde gövde 120 cm’ye kadar boylanabilir, dallanma sınırlı, yapraklar şeritsi-dikdörtgensi şekillerde, alt yüz oluksuzdur (Tutin ve ark, 2010).

Özgür Eminağaoğlu

Epigaea L. (Dağ elması)

Özgür Eminağaoğlu

Herdem yeşil çalıdır. Çiçek kurulu uç durumlu, kısa salkımsı veya başak şeklinde; brahteler ve brahtecikler yeşil olup kalıcıdır. Çiçekler 5 parçalı, aktinomorftur (çiçeğin merkezinden ikiden fazla simetri düzlemi geçirilebilen çiçekler). Çanak yaprak serbesttir. Taç yaprak huni şeklinde, dökülür. Başcıklarda uzantılar yoktur, yarıklarla açılır, polen yapışkan liflidir. Yumurtalık 5 bölmeli; tepecik baş şeklindedir. Meyve septisid kapsüldür. Tohumlar yumurtamsı olup etli plesenta içine gömülmüştür (Stevens, 1978c). Epigaea cinsinin; E. repens L. (Kuzey Amerika’da), E. cordifolia Sw. (Avusturya’da), E. asiatica Maximowicz (Doğu Asya’da) ve E. gaultherioides (Boiss. & Bal.) Takht. (Kafkasya’da) olmak üzere 4 türü vardır (eFloras.org: 2013).

270

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E R I C AC E A E

Epigaea gaultherioides (Boiss. & Bal.)Takht.

Doğal

Dağ Elması

Yayılışı

Türkiye, Kafkasya ve Gürcistan’da, 900-2300 metre yükseltiler arasında, Vaccinium arctostaphylos ve Rhododendron ile birlikte Fagus orientalis ve Picea orientalis ormanlarında, nadiren kuzeye bakan açıklı yamaçlarda yayılış gösterir. Türkiye’de, Kuzeydoğu Anadolu’da Artvin ve Rize illerinde yayılış gösteren, 3. Zaman (Tersiyer)’a ilişkin relik ve nadir türlerden olup Öksin elementidir.

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

Yerde sürünen, tüm vejetatif kısımları kahverengi renkte olan, 2,5 mm uzunluğunda, kılımsı, bezeli veya bezesiz tüyleri olan bir çalıdır. Yaprak sapı 1-1,5 cm; yaprak ayası mızraksı-elips şekillerde, 5-11,5 x 2,5-4,5 cm boyutlarında, daha çok deri gibidir. Çiçek kurulu 1-5 çiçekli; çiçek sapları 1,5-6 mm, tüysüz; brahteler 1,2-1,8 cm, brahtecikler 5-8 mm’dir. Çanak yaprak 1,2-1,5 cm, tüysüzdür. Taç yaprak beyaz, pembe renklerde, huni şeklinde, 2-6 cm çapında, içte dip kısımdaki tek sıra tüyler hariç diğer kısımlar tüysüz, loplar 0,5-1,3 cm’dir. Ercik sayısı 10, sapcık 1,5-2,5 cm, başcık 3,5 mm’dir. Yumurtalık tüysüz; dişicik borusu 1,5-2,3 cm’dir. Kapsül meyve ince duvarlı, küre şeklinde; tohumlar 0,3-0,4 mm’dir. Çiçeklenme mayıs-temmuz aylarındadır (Stevens, 1978c).

Tolga Ok, Ünal Akkemik

Erica L. (Süpürge çalıları, Fundalar)

1.Çiçekler 4 parçalı 2.Yapraklar genellikle 3’lü çevrel; Gövde yoğun bir şekilde tüylü ………………..Erica arborea 2.Yapraklar genellikle 4-6’lı çevrel; gövde tüylü ya da çıplak 3.Gövde hemen hemen çıplak ve beyaz; yapraklar genellikle dörtlü çevrel .................................................................................................….Erica manipuliflora 3.Gövde yuğun tüylü; yapraklar 4-6’lı çevrel ………………………. Erica spiculifolia 1.Çiçekler 5 parçalı 4.Yapraklar 8,5-13 mm, genellikle 4’lü çevrel; anterler küçük mahmuzlu……....….Erica sicula 4.Yapraklar 3-4 (-5) mm, genellikle 3’lü çevrel; anterlerde mahmuz yoktur …..Erica bocquetii

271

Erica spiculifolia

Özgür Eminağaoğlu

Erica cinsinin çoğunluğu Güney Afrika’da olmak üzere, Orta ve Güney Avrupa ile diğer Akdeniz çevresi ülkelerinde yayılmış olan 500 kadar türü vardır. Bu türlerden 5’i ülkemizde doğal yetişir. Çoğunluğu dik duran çalı veya yarı çalı, ender olarak da ağaç halindeki herdem yeşil odunsu bitkilerdir. Tomurcukları çok küçüktür. Kısa saplı yapraklar sürgünlerde çevrel dizilmiştir. Bunlar genellikle küçük, adeta iğne yaprak halindedir. Çiçekler teker teker bulunur ya da birçoğu bir araya gelerek salkım, mürekkep salkım veya şemsiye vaziyetinde kurullar oluştururlar. Meyve lokolosid kapsül, yarı küre biçiminde ve dört gözlüdür. Tohumlar bol sayıda ve küçüktür. Ülkemizde doğal yetişen türlerinin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Stevens, 1978d):

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E R I C AC E A E

Erica arborea L.

Doğal

Ağaç fundası

Yayılışı Genel yayılış alanı Akdeniz çevresi, Afrika, Küçük Asya ve Batı Kafkasya’dır. Türkiye’de Trakya, Marmara, Kuzey Anadolu, batı ve güneyde yayılmıştır. Orman içi ve kenar açıklıkları ve kayalıklarda deniz seviyesinden 900 m’ye kadar bir yükselti kuşağında bulunur. Ülkemizde Balıkesir, İstanbul, Bolu, Düzce, Zonguldak, Sinop, Ordu, Trabzon, İzmir ve Muğla çevresinde doğaldır (Stevens, 1978d).

Yaklaşık 3 m’ye kadar boylanabilen, dik duran çalılardır. Gövde yoğun bir şekilde tüylüdür. İğne yapraklar 3-7 mm boyunda ve tüysüzdür. Ucu kütçe, alt yüzü derin çizgili, kısa saplıdır. Sürgünlere 3’lü çevrel dizilmişlerdir. Şemsiyemsi çiçek kurulları yan sürgünler üzerinde terminal konumlu ve 1-5 çiçeklidir; çiçek sapları yaklaşık 5 mm ve çıplaktır. Taç beyaz ya da soluk pembe, hemen hemen çan şeklinde; 3x2,2 mm boyutlarında ve çıplaktır. Stamen sayısı 8, filamentler 1 mm boyundadır. Uç kısımlarında tüylü mahmuzlar vardır. Anterler 0,8 mm’dir. Ovaryum 4 gözlü, çıplak ve yaklaşık 1,2 mm’dir ve ovaryumun devamıdır. Çiçeklenme zamanı mart temmuz aylarıdır (Stevens, 1978d).

Erica bocquetii (Peşmen) P. F. Stevens

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Endemik

Çığlıkara fundası

Yayılışı Bu endemik tür, Antalya: Elmalı – Çığlıkara – Dokuzgöl – Akçam mevkiinde 1750 m’de yetişmektedir. Burada çok sınırlı bir yayılış alanına sahiptir (Stevens, 1978d). Bunun dışında Burton (1995) tarafından Antalya: Gömbe – Kaş’a giderken Sinekçibel geçidinde, 1200 m rakımda saptanmıştır. 1750 m yükseklikte Sedir ormanında bulunan bu takson, 1200 m de Kızılçam ile birlikte bulunmaktadır.

Boyları çok kısa olan ve en çok 40 cm’ye kadar boylanabilen, herdem yeşil, düzensiz dallanmış odunsu bir bitkidir. Genel olarak yere yatık formludur; fakat yapraklı sürgünleri yere dik durumda bulunmaktadır. Genç sürgünler başlangıçta hafif tüylü olup sonraları çıplaklaşır. Yapraklar sürgünlere üçlü çevrel olarak dizilmiş ve kısa saplıdır; 3-4 (-5) x 0,8-1 mm boyutlarındadır. Çiçek kurulları terminal durumlu, 1-4 çiçeklidir. Sapları 8-13 mm uzunluğunda, brahte ve brahtecikler 1,3-2 mm boyundadır. Çiçekleri 5 gözlüdür. Çanak yapraklar, taç yaprakların yarısı uzunluğunda ve 3-4 mm’dir. Taç yapraklar 5-6 (-8) x 3,2-4 mm boyutlarında, hafif tüylü ve pembe renklidir; lopların uzunluğu 1,1 mm’dir. Stamen sayısı 10 adettir; filamentleri 2,4-4 mm uzunluğundadır. Anterlerin boyu 2-2,5 mm’dir; uzunlamasına açılır. Ovaryum beş gözlü, tüylü ve 3,5-4 mm uzunluğundadır. Çiçek açma zamanı temmuz ayıdır (Stevens, 1978d; Burton, 1995). 272

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E R I C AC E A E

Erica manipuliflora Salisb.

Doğal

Güz fundası

Yayılışı

Genel olarak İtalya’dan Lübnan’a kadar Doğu Akdeniz havzasında yetişen bir Akdeniz elemanıdır. Ülkemizde İstanbul, İzmir, Muğla, Antalya, Mersin, Adana ve Hatay çevrelerinde deniz seviyesinden 1500 m yükseltiye kadar orman açıklıkları, maki alanları, kireç taşı kayalıkları ve serpantin alanlarda yayılış gösterir (Stevens, 1978d).

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Yaklaşık 4 m’ye kadar boylanabilen, dik büyüyen, gövdeleri beyaz, seyrek tüylü çalılardır. Yapraklar genellikle 4’lü çevrel, 3,2-7 x 0,4-0,8 mm boyutlarındadır. Salkım halindeki çiçek kurulu rasemoza benzer, 1-5 çiçekli ve çok kısa boylu yan sürgünler üzerindedir. Çiçek sapları 9 mm, ince ve çıplaktır. Brahte ve brahtecikler 0,7 mm’dir. Çanak yapraklar 1-3 mm; taç beyaz ya da genellikle pembe, çan şeklinde, 3,3-3 mm çapında ve çıplaktır. Stamen sayısı 8, filamentler 3-6 mm, mahmuz yoktur. Anter 0,9 mm’dir. Ovaryum 4 gözlü, çıplak, stilus basık ve 3-7 mm’dir (Stevens, 1978d). Çiçeklenme zamanı (mayıs) temmuz-kasım aylarıdır.

Erica sicula Guss. subsp. libanotica (Barb. - Boiss. & Barbey) P.F. Stevens

Doğal

Kaya fundası

Yayılışı

Erica sicula subsp. libanotica sadece Güney Batı Asya’dan ve burada yer alan üç ülkeden bilinmektedir. Orta Lübnan’dan tanımlanmıştır. Orta Lübnan’da kireç taşı kayaları üzerinde gelişir. Kuzey Kıbrıs’ta ve daha az yaygınlıkta Güney Batı Anadolu’da dağılım gösterir. Bu yayılışında 60-100 m gibi çok düşük rakımlarda ve gölgeli kireçtaşı kayalıklarda yer alır. Güney batı Anadolu’da Antalya ili Kemer yakınında bulunur (Browicz, 1983).

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Dik, 60’cm ye kadar boylanabilen bir çalıdır. Tüm bitki, sık beyaz, küçük ve glandular tüylerle kaplıdır. Yapraklar genellikle 4’lü çevrel, 8,5-13 x 0,8-1,3 mm boyutlarındadır. Çiçeklerinde brahte ve brahtecikler yaklaşık 6 mm boyundadır. Çiçekler 5 parçalı; çanak yapraklar pembemsi, 6,5 mm boyundadır. Taç pembe, testi şeklinde, 7,5-9 x 5-5,5 mm, seyrek kısa tüylüdür ve loplar yaklaşık 1,2 mm boyundadır. Stamen sayısı 10, filamentler eğik, 3-3,5 mm, tepede küçük mahmuzlu, anterler yaklaşık 2,7 mm boyundadır. Ovaryum 5 gözlü, tüylü, stilus basık, yaklaşık 5,5 mm boyundadır (Stevens, 1978d). Çiçeklenme zamanları nisan-mayıs aylarıdır. 273

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E R I C AC E A E

Erica spiculifolia Salisb.

Doğal

Dağ fundası

Yayılışı

Türkiye ile Romanya’dan Yunanistan’ın kuzeyine kadar 1500-2200 m yükseltilerdeki, Vaccinium, Rhododendron caucasicum çalılıkları ve asidik topraklar üzerinde yayılış gösterir. Türkiye’de Artvin, Gümüşhane ve Bursa illerinde yayılış gösteren Avrupa-Sibirya elementi olan bir türdür.

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Hemen hemen yerde sürünen ve yükselen gövdelere sahip, 15 cm’ye kadar boylanan, genç sürgünleri yoğun şekilde tüylü olan bir çalıdır. Yapraklar, şeritsi-dikdörtgenimsi şekilde, az çok kirpikli, bezeli tüylü, ortalama 5,5 x 0,7 mm boyutlarında, kenarları yaprak altına doğru kıvrık olup 4-6’lı çevrel diziliş gösterir. Çiçek kurulu uç durumlu salkım, en fazla 9 mm, yoğun, kısa silindirimsi ya da küremsi; 8-40 çiçekli; çiçekler 4-parçalı; çiçek sapı ortalama 3,5 mm, ince, tüylü ve brahteler 1,5-3 mm’dir. Çanak yaprak 1,5 mm, pembe renkte; taç yaprak kırmızı ya da açık kırmızımsı-pembe renkte, çan şeklinde, 2,5 x 2,3 mm boyutlarında, tüysüz, loblar 1 mm’dir. Stamen sayısı 8, filament 0,8 mm, stigma 0,8 mm, yan gözenekler açılmış ve uzantıları bulunmaz. Ovaryum 4-gözlü, tüysüz, stilus 2,6-3 mm’dir. Kapsül meyve tüysüzdür. Çiçeklenme haziran-temmuz aylarındadır (Stevens, 1978d; Tutin ve ark, 2010).

Bahadır Altun, Özgür Eminağaoğlu, Ünal Akkemik

274

R. caucasicum

Bahadır Altun

Himalayalar, Japonya, Çin, Malezya, Kuzeydoğu ve Batı Asya ile Kuzey Amerika’nın ılıman ve serin bölgelerinde (Avcı, 2004) yaklaşık 1000 türü (e-floras, 2017) olan bir cinstir. Kışın yapraklarını döken ya da herdemyeşil olan odunsu çalı ya da kısa boylu ağaç formunda bitkilerdir. Yaprak dizilişleri almaşlı; yapraklar basit, saplı, tam kenarlı ya da dişlidir. Yaprak ve sürgünleri genellikle tüylü ya da çıplaktır. Çiçekleri genellikle bileşik salkım halinde ya da tek tek bulunur. Kuruldaki çiçekler hafif zigomorftur. Çiçeklerinde çanak yapraklar 5 parçalı, serbest ya da birbiri ile kaynaşmış durumdadır. Taç yaprak türlere göre beyaz, pembe, sarı, kırmızı gibi farklı renklerde olup çan ya da huni şeklindedir. Çoğunlukla 5, ender olarak da 6-10 lopludur. Stamenler genellikle 5-10 adet, nadiren daha fazladır. Ovaryum 5-10 gözlü olup her bir gözde çok sayıda tohum vardır (Anşin ve Özkan, 1993; Stevens, 1978e). Ülkemizde doğal yetişen 5 türün tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Stevens, 1978e; Altun, 2011): 1.Bitki kışın yaprağını döker; yapraklar sert kıllı; stamen sayısı 5........Rhododendron luteum 1.Bitki herdem yeşil; yapraklar tüylü, bezeli-tüylü veya belirgin tüysüz; stamen sayısı 10 2.Çanak lopları 4-9 mm; ovaryum sık bezeli tüylü…...…............Rhododendron ungernii 2.Çanak yaprak lopları en çok 3 mm; yumurtalık tüysüz veya kırmızı veya beyaz tüylü 3.Yaprak olgunlaştığında ayasının alt yüzü keçe gibi tüylü 4.Taç yaprak kırmızımsı erguvani renkli; yumurtalık beyaz tüylü ...................................................................................................Rhododendron smirnowii 4.Taç yaprak soluk krem renkli; yumurtalık kırmızımsı tüylü .......................................................................................……..Rhododendron caucasicum 3.Yaprak olgunlaştığında yaprak ayasının her iki tarafı da tüysüz ........................................................................................................Rhododendron ponticum

R. ponticum

Bahadır Altun

Rhododendron L. (Ormangülleri)

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E R I C AC E A E

Rhododendron caucasicum Pall.

Doğal

Kafkas ormangülü, Kumar

Yayılışı Türkiye, Gürcistan ve Ermenistan’da 1800-3000 m’ler arasısnda doğaldır. Türkiye’de, Artvin, Rize, Ardahan, Kars, Erzurum ve Trabzon’da subalpin ve alpin kuşakta yayılış yapar (Altun, 2011).

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

Herdem yeşil, 1 m’ye kadar boylanabilen, açık çalı şeklinde bir gelişme gösteren odunsu bir bitkidir. Genç sürgünleri keçe gibi yatık tüylerle kaplıdır. Yapraklarının alt yüzleri gençlik evresinde yeşilimsi beyaz kadife gibi tüylü iken bu tüyler olgun yapraklarda pas rengini almakta ve yaprağa preslenmiş gibi yapışmaktadır; tüyler çıplak gözle de görülmektedir. Olgun yaprakları tam kenarlı ve eliptik olup kenarları içe doğru kıvrıktır. Yaprakların eni ortalama 3,6 cm, boyu da 10,3 cm’dir. Yaprak şekli yumurta, dar elips, yumurtamsı-ters yumurtamsı şekillerdedir. Çiçekleri beyaz renkli, geniş huni-huni şeklinde ve kokusuzdur. Çiçek kurulu ortalama 14 çiçekten oluşur. Çiçek kurulunun çapı 10 cm, kuruldaki bir çiçeğin çapı ise 4,4 cm’dir. Çanak yaprakları belirgin ancak oldukça küçüktür (1-2 mm). Taç yaprakların kenarları orta düzeyde dalgalı ve taç yaprak loblarında bulunan lekeler yeşil olup birbirine değmeyen benekler şeklindedir. Anter rengi beyaz, pistili stamenlerinden daha uzun ve stigma rengi yeşildir (Stevens, 1978e; Altun, 2011).

Rhododendron luteum Sweet

Doğal

Sarı çiçekli ormangülü (Sarı ağu, Cifin, Sifin, Zifin, Zifina, Yel Çiçeği, Eğri Çiçeği)

Yayılışı Genel yayılışını Orta ve Doğu Avrupa ile Türkiye ve Kafkaslarda yapar (Stevens, 1978e). Ülkemizde Balıkesir, Çanakkale, Kastamonu, Trabzon, Amasya, Boyabat, Sinop (deniz seviyesine yakın), Samsun, Giresun, Gümüşhane, Ordu, Rize ve Artvin (2000 m) dağlarında doğaldır. Bu türün en yoğun popülasyonlarına Ordu ili yaylalarındadır (Altun, 2011).

275

Özgür Eminağaoğlu

Ülkemizdeki yaprak döken tek tür olan R.luteum açık çalı şeklinde ve 4 m boylanabilen odunsu bir bitkidir. Genç ve olgun yaprakların her iki yüzü de sert ve seyrek tüylüdür. Tam kenarlı ve yumurta veya mızrak şeklindeki olgun yaprakların ortalama eni 3-4,5 boyu 8-13 cm arasında değişir Çiçekleri sarı renkli, geniş huni ve boru şekilli huni şeklinde ve keskin kokuludur. Çiçek kurulları 10-20 adet çiçekten oluşur ve çiçek kurulu çapları 6,5-12,5 cm’dir. Taç yaprakların kenarlarının dalgalılık durumu orta veya güçlüdür. Taç yaprak loblarında bulunan lekeler yok veya çok az ve orta, tek leke şeklinde açık kahverengi-kahverengi rengindedir. Anter renkleri kahverengi ve kırmızı-kahverengidir. Pistili stamenlerinden daha kısa veya uzun olup stigma rengi yeşildir (Stevens, 1978e; Altun, 2011).

Bahadır Altun

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E R I C AC E A E

Rhododendron ponticum L.

Doğal

Mor çiçekli ormangülü (Mor Ağu, Komar, Kumar, Zelinika)

R. ponticum forma. album

Yayılışı

Bulgaristan, Türkiye, Kafkaslar ve Lübnan’da yayılış yapar (Stevens, 1978e). Türkiye’de Kuzey Anadolu sıradağlarının daha çok kuzeye dönük yamaçları ve Trakya-Istranca Dağları’ndaki nemli alanlarda yayılış gösterir (Çolak, 1997).

Rhododendron smirnowii Trautv. ex Regel

Özgür Eminağaoğlu

Herdemyeşil, 10 m kadar yayılabilen çalılardır. Gençlikte tüylü, olgunlaştığında tüysüz; tam kenarlı ve eliptik, hafif yumurtamsı olan yapraklar, 3,6-6,5 cm eninde, 9,5- 22 cm boyundadır. Çiçekleri huni, açık veya huni şeklinde ve kokusuzdur. Kuruldaki çiçek sayısı ortalama 11-18 ve çiçek kurulu çapı 10-15 cm’dir. Çiçek sapı 5-7 cm’dir. Taç yaprakların kenarları düz ya da hafif dalgalıdır. Çanak yaprak lobları lekesiz ya da benekler birbirine temas etmeyen halinde, rengi kahverengi, kızıl-kahverengi, sarımsı kahverengi, açık kahverengi, kahverengi-kırmızı, sarı-kızıl ve sarıdır. Anter renkleri menekşe, kahverengi, beyaz, erguvani ve çok açık kahverengidir. Pistil stamenlerinden daha uzun veya eşit; stigma renkleri ise yeşil, kahverengi, kahverengi-yeşil veya sarıdır. Türün, forma. album adlı bir renk formu vardır (Stevens, 1978e; Altun, 2011).

Bahadır Altun

Botanik Özellikleri

Doğal

Pembe çiçekli ormangülü (Kızıl kumar, Kırmızı çiçekli ormangülü, Kumar)

Yayılışı Kafkaslarda yayılış yapan tür ülkemizde, Artvin ve Rize’de, 1000-1800 (-2256) m’lerde doğaldır (Altun, 2011).

Aromatik, 4 m’ye kadar boylanabilen, herdemyeşil açık veya yoğun çalıdır. Yaprakların her iki yüzü ve çiçekleri taşıyan genç sürgünler yoğun gri-beyaz tüylerle kaplıdır. Bu tüyler sürgün veya yaprak yaşlandıkça kahverengi veya koyu kahverengi bir renk almaktadır. Yaprakları tam kenarlı ve eliptik olup olgun yapraklar 2,5-4 cm eninde, 7,5-11,5 cm’dir. Çiçekleri pembe, geniş huni veya açık huni şeklinde ve kokusuzdur. Çiçek kurullarında 7-11 çiçek bulunur ve kurul çapları 11,5-12 cm’dir. Kuruldaki tek çiçeğin çapı 5,5-6,5 cm’dir. Çanak yaprak belirgindir. Taç yaprakların kenarları orta veya güçlü dalgalıdır. Taç yaprak loblarında bulunan lekeler kahverengi, yeşilimsi-kahverengi ve birbirine değmeyen benekler şeklindedir. Anter renkleri sarı veya kahverengidir. Pistili stamenlerinden daha kısa, eşit veya daha uzun olan tiplerin stigma renkleri ise sarımsı-yeşil veya kırmızıdır (Stevens, 1978e; Altun, 2011).

Rhododendron ungernii Trautv.

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

Doğal

Beyaz kumar (Komar, Kumar)

Yayılışı

Ülkemizde, Artvin ve Rize’de 800-2000 m yükseltiler arasında yayılış yapar (Altun, 2011).

Herdemyeşil, aromatik, çalı veya 7 m’ye kadar boylanabilen küçük ağaçlardır. Olgun yaprakların üst yüzü tüysüz alt yüzü tüylüdür. Yaprak alt yüzeyleri ve çiçekleri taşıyan genç sürgünler yoğun gri-beyaz tüylerle kaplıdır. Tam kenarlı ve ters yumurtamsı bir yaprak şekline sahip olan olgun yaprakların eni ortalama 7 cm boyu da ortalama 21,5 cm’dir. Çiçekleri açık huni çan şeklinde ve kokusuzdur. Kuruldaki çiçek sayısı ortalama 19 adettir. Çiçeklerin ortalama kurul çapı ise 13-14 cm; kuruldaki tek çiçeğin çapı da ortalama 5,5 cm’dir. Çanak yaprakları belirgin olup çanak yaprak boyu 4-9 mm’dir. Taç yaprakların kenarları dalgalı değil ya da hafif dalgalıdır. Taç yaprak loblarında bulunan lekeler yeşil renkli ve birbirine değmeyen benekler şeklindedir. Anter renkleri sarı, pistilinin stamenlerden daha kısa, eşit veya daha uzun olup stigma rengi sarıdır (Stevens, 1978e; Altun, 2011). 276

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E R I C AC E A E

Rhododendron hibritleri Rhododendron x sochadzeae Charadze & Davlianidze

Doğal

Rhododendron x davisianum R.Milne

Rhododendron x filidactylis R.Milne

Rhodothammus Reichb. (Dağgülü)

Özgür Eminağaoğlu

Özgür Eminağaoğlu

Herdem yeşil, bodur çalılardır. Yaprakların tamamı testere gibi dişli ve sarmal diziliş gösterir. Çiçekler uç durumlu; brahte ve dip brahtecikler kalıcıdır. Çiçekler 5 parçalı, aktinomorftur. Çanak yapraklar neredeyse serbest, sadece tabanda birleşmiştir. Taç yaprak yuvarlağımsı, dökülür. Anter uzantısız, uçtaki açıklıklara kadar yarılmış; polen yapışkan liflidir. Dişi organ 5 gözlü; tepecik baş şeklindedir. Meyve, karpellerin birleştiği yerden açılan kapsüldür. Tohumlar yumurtamsı olup tohum zarı hücreleri çok az kalınlaşmıştır (Stevens, 1978f). Rhodothamnus cinsinin R. chamaecistus (L.) Reichenb. (Doğu Alpler’de, Austurya, Almanya, İtalya ve Yugoslavya’da) ve R. sessilifolius P.H.Davis (Türkiye’de) olmak üzere 2 türü vardır (Tutin ve ark, 2010).

Bahadır Altun

Bahadır Altun

Bahadır Altun

Bahadır Altun

Bahadır Altun

Rhododendron x rosifaciens R.Milne

277

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E R I C AC E A E

Rhodothamnus sessilifolius P.H.Davis

Endemik

Dağgülü

Yayılışı

Yalnızca Artvin-Murgul’daki 2150-2400 metreler arasında bulunan çok küçük ve nemli bir alanda yer alan magmatik kayalık çıkıntılarda yayılış gösteren, endemik ve Öksin elementi olan bir türdür.

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

Herdem yeşil, 10 cm boylanabilen çalımsı bitkilerdir. Bitki tek hücreli ve bezeli tüylüdür. Yapraklar şişkin, sapsız, ters yumurtamsı şeklinde, 0,7-1,2 x 0,3-0,5 cm boyutlarında ve kirpiklidir. Çiçek kurulu 1-3 çiçekli; çiçek sapı 0,5-1 cm; brahteler yaprağa dönüşmüştür, brahtecikler yumurtamsı şekilde, 3 mm’dir. Çanak yaprak 4,5 – 5 mm’dir. Taç yaprak eflatun – pembe renkte, bir taraftan diğer tarafa 1,6-2,6 cm, tüysüz olup tüp 2-3 mm’dir. Stamen 10 adet, filament 8-9,5 mm, anter 2-2,5 mm’dir. Pistil bezeli tüylü; stilus 0,9-1,3 cm’dir. Kapsül meyve 4 mm, kapaklar 2 parçalıdır. Tohum özellikleri henüz daha bilinmemektedir. Çiçeklenme haziran-temmuz aylarındadır (Stevens, 1978f).

Özgür Eminağaoğlu

Vaccinium L. (Ayı üzümleri)

Herdem yeşil veya yaprağını döken çalılardır. Tomurcuklar yumurta biçiminde olup küçük, iki ya da çok sayıda pullarla örtülüdür. Yapraklar sürgünlere almaşlı dizilmiş, kenarları tam ya da dişlidir. Salkım şeklindeki çiçekler uçta veya koltukaltında bulunur. 4-5 parçalıdır. Taç yapraklar bitişik (simpetal) ve dökülür. Stamen çıkıntılı, ikili, uç durumlu tüp şeklinde; polen yapışkan lifli değildir. Ovaryum alt durumlu, 4-10 gözlü, her bir gözde bol sayıda tohum bulunur. Çiçek tozu torbalarında delikçik ve iki boynuzcuk vardır. Etli üzümsü meyveleri yenir (Stevens, 1978g; Tutin ve ark, 2010). Vaccinium cinsinin; çoğunlukla Kuzey Yarımküre’de yayılış gösteren, mavi yemiş olarak bilinen yaklaşık 450 civarında taksonu vardır (eFloras.org: 2013). Ülkemizde yetişen türlerinin hepsi yenebilen sulu meyvelere sahiptir. Bunlardan özellikle V. arctostaphylos çok değerli ve Bern Sözleşmesine tabi bir türdür (Stevens, 1978g). Vaccinium cinsi Oxycoccus (Hill.) A.Gray ve Vaccinium olmak üzere 2 altcinse ayrılır. Türkiye’de doğal yayılışa sahip 5 taksonun hepsi Vaccinium altcinsine mensuptur (eFloras.org: 2013). Altcins Oxycoccus (Hill.) A.Gray: Herdem yeşil, gövdeleri ince, çoğunlukla sürünücü, kısa dik yükselen çiçekli dallara sahiptir. Çiçekler 4 parçalı, (1-) 2-5 çiçekli salkım çiçek kurulu çoğunlukla uç durumlu (terminal); brahtecik pula benzer; çiçek sapları ipliksi, çok veya az dik, 2 brahtecikli; taç yapraklar yuvarlak, çoğunlukla dibe kadar bölünmüş, loplar geriye doğru kıvrık; ercik başçığı uzantılara (appendages) sahip değildir. Altcins Vaccinium: Herdem yeşil ya da yaprak döken, gövdeleri kalın, genellikle dik büyüyen çalılardır. Çiçekler 4 ya da 5 parçalı, salkım çiçek kurulu çoğunlukla koltukaltında nadiren uç durumlu; brahtecik yaprağa benzer; çiçek sapları açılmış ya da aşağı doğru kıvrılmış, ipliksi değil, brahtecikli veya brahteciksiz; taç yaprakları çan şeklinde ve küremsi, en fazla yarısına kadar bölünmüş; anter çoğunlukla uzantılıdır. Türkiye’nin doğal Vaccinium taksonlarına ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Stevens, 1978g; Eminagaoglu ve Akpulat, 2010): 1.Bitki herdem yeşil; yapraklar kalın; çiçek salkım halinde, uç durumlu…………………………………………………………………………..…….Vaccinium vitis-idaea 1.Bitki kışın yapraklarını döker; yapraklar ince ve kâğıdımsı; çiçekler salkımsı ya da tek tek veya 1-8’i bir arada ve koltukaltında yer alır 2. Yaprak ayası tam kenarlı, çoğu kez ters yumurtamsı…………………………………………………………………………………….…Vaccinium uliginosum 2. Yaprak ayası kenarı dişli, yumurtamsı, elips veya elips-mızrak şeklinde 3.Yapraklar 4 cm veya daha büyük; çiçek kurulu salkımsı………….………………………………………………..………………..Vaccinium arctostaphylos 3.Yapraklar 3,5 cm den daha küçük; çiçekler yaprak koltuğundan tek tek çıkar……………………………………………………..…….Vaccinium myrtillus 4.Yaprak küçük, en fazla 30 x 18 mm, yaprak tüysüz, meyve büyük, 9 mm çapında, rengi siyah, mavi buğulu ……………………………………………………………………………….……………………………….. Vaccinium myrtillus var. myrtillus 4.Yaprak daha büyük 35 x 20 mm, yaprak alt yüzü ve yaprak kenarlarındaki dişler bezeli tüylü, meyve daha küçük, 4 mm çapında, rengi koyu mor ……………………………………………………………………………………………………..….. Vaccinium myrtillus var. artvinense 278

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E R I C AC E A E

Vaccinium arctostaphylos L.

Doğal

Trabzon Çayı

Yayılışı

Türkiye, Bulgaristan, Kafkasya, Gürcistan ve Kuzey İran’da yayılış gösteren Öksin elementidir. Deniz seviyesinden 2200 m’ye kadarki dar ve derin ağaçlı derelerde, çoğunlukla Rhododendron ile birlikte doğal olarak bulunur. Türkiye’de Artvin, Rize, Trabzon, Sinop, Samsun, Kırklareli, Balıkesir, İstanbul, Bursa, Zonguldak, Kastamonu ve Bursa illerinde yayılış gösterir.

Kışın yaprağını döken, 1-6 metre boylanan, yuvarlak gövdeli, seyrek tüylü çalı ve küçük ağaçtır. Yapraklar hemen hemen sapsız; yaprak ayası elips-mızraksı şeklinde, 4,5-9 x 2,3-5 cm boyutlarında, ince testere dişlidir. Çiçek salkımı 3-8 çiçekli, ekseni 5,5 cm olup koltuk altında bulunur. Çiçek sapı en fazla 1 cm kadar, tüysüz veya tüylüdür. Yapraksı brahtecikler en fazla 9 mm kadardır. Çiçekler 5 parçalıdır. Çanak yaprak en fazla 1,7 mm kadar, loblar serbest veya bitişiktir. Taç yapraklar tomurcuk iken pembe, açıldığında ise beyazımsı, taç yaprak 6-7,5 x 4 mm, tüysüzdür. Stamen sayısı 10; filament 2,2 mm; anter 4,5 mm, tüpler 2,2 mm’dir. Yumurtalık 5 gözlü; stilus 6-8 mm’dir. Meyve mor-siyah, dumanlıdır. Çiçeklenme zamanı mayıs-temmuz aylarıdır (Stevens, 1978g; Tutin ve ark, 2010).

Vaccinium myrtillus L.

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

Doğal

Mavi meyveli ayı üzümü

Yayılışı

Türkiye, Avrupa, Kafkasya ve Kuzey Asya’da yayılış gösteren Avrupa-Sibirya elementidir. 1200-2800 m yükseltilerdeki asidik topraklarda, Rhododendron caucasicum, Pinus sylvestris ve Juniperus communis ile birlikte doğal olarak bulunur. Türkiye’de; Artvin, Ardahan, Rize, Trabzon, Gümüşhane, Ordu, Bursa, Kastamonu ve Balıkesir illerinde yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

1.Yaprak küçük, en fazla 30 x 18 mm, tüysüz; meyve büyük, 9 mm çapında, rengi siyah, mavi buğulu…………………………...……………Vaccinium myrtillus L. var. myrtillus 1.Yaprak daha büyük, 35 x 20 mm, yaprak alt yüzü ve yaprak kenarlarındaki dişler bezeli tüylü; meyve daha küçük, 4 mm çapında, rengi koyu mor …………………………Vaccinium myrtillus L. var. artvinense Akpulat&Eminağaoğlu 279

Özgür Eminağaoğlu

Kışın yaprağını döken, rizomlu, 30 cm’ye kadar boylanabilen gövdesi 3-köşeli, seyrek tüylü veya tüysüz olan çalıdır. Yapraklar kısa saplı, yaprak ayası yumurtamsı-elips şeklinde, 0,9-3 x 0,7-1,8 cm boyutlarında, kenarları testere dişlidir. Çiçekler; 1(-2) çiçekli salkım olup sürgün üzerindeki ilk 1-4 yaprağın koltuk altından çıkar. Meyve sapı ortalama 7 mm ve tüysüzdür. Çiçekler 4 veya 5 parçalıdır. Çanak yaprakların lobları 0,5-1 mm, yaklaşık olarak bitişiktir. Taç yaprak soluk yeşilimsi-kırmızı renkte, testi şeklinde, 4-5,5 x 5 mm’dir. Stamen sayısı 10; filament 1,2-1,6 mm; anter 2-2,5 mm, tüpler 0,8-1 mm’dir. Ovaryum 5 gözlü; stigma 5,5 mm’dir. Meyve koyu mor, mavimsi siyah veya mavi buğulu, 6-10 mm, tatlı ve yenebilir. Çiçeklenme zamanı mayıs-temmuz aylarıdır (Stevens, 1978g; Tutin ve ark, 2010). Bu türün ülkemizde doğal yayılış gösteren 2 varyetesi vardır (Eminağaoğlu ve Akpulat, 2010):

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E R I C AC E A E

Vaccinium uliginosum L.

Doğal

Siyah meyveli ayı üzümü

Yayılışı

Türkiye, Avrupa’nın büyük bir bölümü, Gürcistan, Kuzey Amerika ve Asya’da, 1700-3000 m yükseltilerde, iğne yapraklı ormanlar içerisinde, subalpin yamaçlar ve tundralık alanlarda doğal olarak bulunur. Türkiye’de, Kuzeybatı ve Kuzeydoğu Anadolu’da, Artvin, Rize, Trabzon, Gümüşhane, Giresun ve Bursa illerinde yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

Kışın yaprağını döken, rizomlu, 20 cm’ye kadar boylanabilen, gövdesi yuvarlak, hemen hemen tüysüz çalılardır. Yapraklar kısa saplı, ters yumurtamsı, 0,9-1,4 x 0,5-0,9 cm boyutlarında, seyrek tüylü, genellikle tüysüz, altı dumanlı, kenarları tam ve yaprak altına doğru belirgin olarak kıvrıktır. Çiçek salkımı koltuk altında, demetimsi, 1-3 çiçekli, çiçek kurulu sapı genellikle bulunmamakta, nadiren 2 mm kadar; çiçek sapı 2,5-3 mm, tüysüz; brahtecik 1,5-3 mm’dir. Çiçekler 5 parçalıdır. Çanak yapraklar 0,8-1,2 mm, loblar serbesttir. Taç yaprak beyaz-soluk pembe, testi şeklinde, 4-5 x 3 mm’dir. Stamen sayısı 10; filament 1,2 mm; anter 1,4 mm, tüpler 0,6 mm, gözenekler uç durumludur. Ovaryum 5 bölmeli; stilus 3,6 mm’dir. Meyve koyu mor – siyah, dumanlıdır. Çiçeklenme zamanı temmuz – ağustos aylarıdır (Stevens, 1978g; Tutin ve ark, 2010).

Vaccinium vitis-idaea L.

Doğal

Kırmızı meyveli ayı üzümü

Yayılışı

Türkiye, Avrupa ve özellikle Kafkasya’da yayılışa sahiptir. Türkiye’de Kuzeydoğu Anadolu’da, Kaçkar Dağları’nda, Rize’de doğal yayılış gösteren nadir bir türdür.

Botanik Özellikleri

Herdem yeşil, rizomlu, 30 cm’ye kadar boylanabilen, yuvarlak gövdeli, ince tüylü çalıdır. Yapraklar kısa saplı, yaprak ayası yumurtamsı-ters yumurtamsı şekillerde, 1,2-2,7 x 0,5-1,3 cm boyutlarında, tüysüz, derimsi, kalın, üst yüz koyu yeşil, alt yüz koyu kahverengi bezeli, genellikle tam kenarlı bazen dişli, kenarlar alta doğru kıvrılmıştır. Salkım çiçek kurulu terminal, kalabalık, kısa, 3-8 çiçekli, çiçekler tek tarafta toplanmış, çiçek sapı 1-3 mm, meyve ile eklemli, brahtecik 2-5 mm, yapraksıdır. Çiçekler genellikle 4 parçalıdır. Çan yaprak lobları 1 mm’dir. Taç yaprak beyaz, çan şeklinde, 4-5 x 4 mm’dir. Stamen sayısı 8; filament 0,5 mm, anter 1,8-2,1 mm, tüpler 0,7 mm, delikçikler uç durumludur. Ovaryum 4 gözlü; stilus 7-9 mm’dir. Meyve kırmızıdır (Stevens, 1978g; Tutin ve ark, 2010).

280

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E U P H O R B I AC E A E

EUPHORBIACEAE Euphorbia acanthothamnos

Tolga Ok

Bu familyaya ait bitkilerin bazıları yıllık, bazıları iki yıllık otsu ya da çalı formunda ve sık sık da latekslidir. Monoik ya da dioik bitkilerdir. Yapraklar genellikle sarmal, bazılarında karşılıklı bazılarında da çevreldir. Yapraklar basit ve kulakçık bazılarında var bazılarında yoktur. Çiçekler tek eşeyli, genellikle aktinomorf, çoğunlukla da taç yapraksız, bazen de çanak yapraksızdır. Çiçekler yan durumlu, tek tek ya da salkımlar halinde, başak şeklinde, yan eksenlerde veya yaprakla karşılıklı salkım halindedir. Erkek çiçekler 0-6 serbest ya da birleşik çanak, 0-6 taç yapraktan oluşur, disk vardır ya da bazılarında yoktur. Stamen sayısı 1’den başlar ve çok sayıdadır; filamentler serbest ya da birleşiktir. Dişi çiçeklerde erkek çiçeklerle benzer taç ve çanak yapraklara sahiptir. Ovaryum üst durumlu, 2-3 serbest ya da birleşik stillusludur. Her bir gözde 1-2 tohum taslağı vardır. Meyve açılan kuru meyvedir (şizokarp). Ülkemizde doğal yetişen cinslerinden odunsu türlere sahip olan cinsi Euphorbia’dır (Davis, 1982)

Tolga Ok

Euphorbia L. (Sütleğen)

1.Dallanma karışık ve en çok 35 cm’ye kadar boylanır. Bitkinin yaşlı dalları dikenlerle sonlanır.……………………..………………….Euphorbia acanthothamnus 1. Dallanma seyrek ve 2-3 m’ye kadar boylanır. Bitkinin dalları dikensizdir. 2.Yalancı şemsiye şeklindeki kurulun birinci derece kollarının sayısı 3’tür. ……………………………………………Euphorbia hierosoloymitana 2. Yalancı şemsiye şeklindeki kurulun birinci derece kollarının sayısı 5 (-8)’dir. ……………….….………………………..Euphorbia dendroides 281

Euphorbia dendroides

Tolga Ok

Bir cinsli bir evcikli, otsu, yarıçalı ya da çalı formunda bitkilerden oluşan, süt şeklinde lateksleri olan bir cinstir. Gövde yaprakları genellikle sarmal, nadiren karşılıklı, çapraz karşılıklı veya çevrel, sapsız, nadiren saplı; yalancı şemsiyemsi gibi görülen yaprakları çevrel; ışınsal yapraklar çevrel ya da karşılıklıdır; serbest ya da birleşiktir. Kulakçık var ya da yoktur. Yalancı şemsiye şeklindeki çiçek kurulunun kolları genellikle dikotom ya da değildir. Çiçek kurulu familyaya özgü küçük çiçek kuruludur (ortada bir dişi çiçeğe ait bir ovaryum, çevresinde 5 erkek çiçeğe ait 5 stamen vardır). Brahteler genellikle 5-loplu, loplara almaşlı dizilmiş 4-5 adet değişik şekillerde salgı dokusuna sahiptir. Erkek çiçeklerin her birisi tek bir çıplak stamenden oluşur. Dişi çiçekler üç gözlü çıplak ovaryumdan oluşur. Stilus 3 ve tabanda birleşiktir, Stigma çoğunlukla ikiye yarıktır. Çiçek sapları belirgin ve meyve aşamasında da uzar. Meyve olgunlaştığında yarılır, 3 çenetli (kenarları birbirine değer) açılan kuru meyvedir (Radcliffe-Smith, 1982). Ülkemizde doğal yetişen çok sayıdaki Euphorbia türünün 3 tanesi çalı ya da yarıçalı formundadır. Bunlara ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

E U P H O R B I AC E A E

Euphorbia acanthothamnos Heldr. Sart ex Boiss.

Doğal

Dikenli çalı sütleğeni

Yayılışı

Bir Akdeniz elemanı olan bu türün İzmir, Aydın ve Muğla çevrelerinde yayılışı bulunur. Kireçtaşı kayalıklarda, kızılçam altlarındaki serpantin yamaçlarda ve 30-300 m rakımda yetişir (Radcliffe-Smith, 1982).

Çıplak (tüysüz), en çok 35 cm’ye kadar boylanabilen karmaşık bir şekilde dallanmış, çalı ya da yarı çalı formunda, kökleri şişkin odunsu bitkilerdir. Yaşlı dallar genellikle çatallanmış dikenlerle sonlanır. Gövde ve yalancı şemsiye şeklindeki kurulların kollarındaki yaprakları eliptik, 0,5-2 x 0,2-0,5 cm boyutlarında, küt ya da hemen hemen sivri uçludur. Yaprak kenarları tam ve uçları dikensidir. İkinci derece kollardaki yaprakları ters yumurta şeklinde, 4-7 x 2-4 mm, kama gibi ve sarımsıdır. Kolların sayısı 3(-4) adettir. Meyve 3,5 mm çapında ve siğillidir. Tohumlar 2 mm ve kahverengindedir. Çiçeklenme zamanı mart-mayıs aylarıdır (Radcliffe-Smith, 1982).

Euphorbia dendroides L.

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Doğal

Çatal çalı sütleğeni

Yayılışı

Bir Akdeniz elemanı olan tür, Muğla ve Antalya çevrelerinde 10-400 m yükseltiler arasında, kireç taşı kayalıklarında, sahil kesimlerdeki maki vejetasyonu içerisinde yayılış gösterir (Radcliffe-Smith, 1982).

2 m’ye kadar boylanabilen, çıplak (tüysüz) ve yalancı dikotom dallanma gösteren bir çalı türüdür. Gövdeden yapraklanma özelliği olup kalın dallar üzerinde de yaprakları vardır. Bu yapraklar ve kollar üzerindekiler şeritsi, eliptik-şeritsi, (1-) 2-6 x 0,3-0,8 cm boyutlarında ve küttür. Yaprak uçları bazen batıcı, yaprak kenarları tamdır. Yukarıya doğru olan kısımlardaki ikinci derece kollarda bulunan yapraklar baklava dilimi ya da ters yumurtamsı veya böbreksidir, 0,5-1 x 1-1,5 cm, sarımsıdır. Kolların sayısı 5 (-8)’dir. Salgı dokuları hemen hemen dikdörtgenimsi, 2 kısa boynuzludur. Meyve 6-7 mm çapında, 3 derin loplu, loplar yanlardan basık, hemen hemen düzdür. Çiçeklenme zamanı mart-mayıs aylarıdır (Radcliffe-Smith, 1982).

Euphorbia hierosolymitana Boiss.

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Doğal

Narin çalı sütleğeni

Yayılışı

İsrail, Lübnan, Batı Suriye, Batı Ürdün, Mısır ve ülkemizde yetişmektedir. Tür Kıbrıs’tan kaydedildiği halde bu yayılışı şüphelidir (Browicz, 1992). Ülkemizde İzmir, Muğla ve Antalya’da doğaldır. Kireçtaşı kayalıklarında deniz seviyesinden 300 m’ye kadar sahil kuşağında maki vejetasyonu içerisinde bulunur (Radcliffe-Smith, 1982). Dikensiz, dik ve tüysüz, 1 metreye kadar boylanabilen çalılardır (Browicz, 1992). Gövde ve yalancı şemsiye şeklindeki kurulların yaprakları eliptik, eliptik-ters yumurta şeklinde, 1-4,5 x (0,2-) 0,5-1 (-1,7) cm, küt ya da hemen hemen sivri uçlu, bazen dikensi ve tam kenarlıdır. İkinci derece kollardaki yaprakları eliptik-ters yumurta şeklinde veya ters yumurta şeklinde 0,5-1,5 x 0,5-1 cm, sarımsıdır. Kolların sayısı 3, dikotom dallanmış ya da 3 kademe dikotom dallanmıştır. Yan durumlu kollar 0-1 (-3) adettir. Meyve 5 mm çapında ve üzeri siğillidir. Çiçeklenme zamanı ocak -haziran aylarıdır (Radcliffe-Smith, 1982). 282

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

FABACEAE Dünya üzerinde en fazla cins ve türe sahip olan familyalardan biridir. Hem odunsu hem de otsu çok sayıda bitki cins ve türüne sahiptir. Yaprakları genellikle çok sıralı sarmal, basit, tüysü, bileşik tüysü, üçgül, parmaksı, şeritsi gibi çok değişik şekillerdedir. Çiçekleri aktinomorf (simetrik) ya da zigomorfiktir (asimetrik). Çiçekler genellikle erselik, salkım, başak, şemsiye gibi çok değişik şekillerde kurul oluştururlar ya da tek tek bulunurlar. Çanak yapraklar genellikle (4-) 5, çift çift olan çanak yaprakların dışındaki çanak yapraklar daima öndedir. Taç yapraklar genellikle 5, tomurcuklarda kenarlarıyla birbirine değer ya da birbirlerinin kenarlarını kiremit gibi örter. Serbest ya da nadiren kısmen birbirine yaklaşmıştır. Stamen sayısı 4 ve üzeri, genellikle 10, tamamı bir tüp şeklinde birleşiktir (monodelf) ya da üst stamenler serbesttir (diadelf) ya da tamamı serbesttir. Karpel 1, üst durumlu ve sırttan açılır ya da açılmaz, bazen bir tohuma parçalanmıştır (lomentum). Bir meyvedeki tohum sayısı 1-çok sayıdadır (Davis, 1970). Çok sayıda cins içeren familyanın cinsleri önce gruplara bölünmüştür. Aşağıda grupların tanı anahtarı (Davis, 1970) verilmiştir. 1.Yaprak ayası yapışkan-benekli ya da yapışkan tüylü. …………………………………………………..…………………………………………………..Grup A 1.Yaprak ayası yapışkan değildir 2.Yetişkin bitkinin tüm yaprakları basit, tek yapraklı, fillodik (yaprak gibi görünen organlı ya da sülüklü)……………………………………………Grup B 2.En azından yetişkin bitkilerdeki yaprakların bir bölümü tüysüdür. 3.Yapraklar trifoliat, terminal yaprakçık genişlememiş; kulakçıklar yaprakçıklara benzemez, yaprak sapına bağlı ya da serbesttir. ………………Grup C 3.Yapraklar parmaksı, pinnat, bipinnat ya da eğer trifoliat ise terminal yaprakçıklar çok genişlemiş ya da kulakçıklar yaprakçıklara benzer ve yaprak sapından bağımsızdır. 4.En azından yaprakların bir kısmı çift katlı tüysü (bipinnat)…………………………………………………..………………Grup D 4.Yapraklar trifoliat, parmaksı ya da basit bir şekilde pinnat (yaprakçıklar 1-çok çift) 5.En azından bileşik yaprakların bazıları tepede çift yaprakçıklı (paripinnat) ya da yarı-parmaksı (örneğin orta eksen bir dikenle sonlanır)…………………………………………………..…………………………………………………..……Grup E 5.Tüm yapraklar tepede tek yaprakçıklı (imparipinnat), trifoliat ya da parmaksı (örneğin orta eksen bir yaprakçıkla sonlanır) ………………………………………………………..…………………………………………………..………………Grup F Bu gruplara dâhil olan cinslerin tanı anahtarları da ayrı ayrı gruplar halinde aşağıda verilmiştir: Grup A 1.Yapraklar yapışkan tüylü; Yaprakçıklar 0,2-3 cm 2.Meyve spiral olarak kıvrılmış; çoğunlukla dikenli ya da dişli.…………………………………………………..………………………………Medicago 2.Meyve hemen hemen düz; kulakçıklar yaprak sapına bağlı; Stamenler monodelphus; bakla silindirik ya da yer yer boğumlu, şişkinleşmiş…………………………………………………..……………………………Ononis Grup B 1.Ağaç formunda; gövdeden çiçek açar; yaprakları büyük, yuvarlak-yürek şeklinde, kenarları tam ve tabanı yüreksi, ucu yuvarlak…………………………Cercis 1.Çalı formunda; gövdeden çiçek açma özelliği yok; yapraklar dar 2.Bitki dikenli 3.Yapraklar dikene değişmiş; meyve çanak örtüsünü de taşır…………………………………………………..……………………………Ulex 3.Yapraklar normal yaprak görünümünde; meyve çanaktan dışarı taşmış ……………………….………………..……………………Genista 2.Bitki dikensiz 4.Çiçekler aktinomorfik; stamenler çok sayıda ve serbest ………………………………………..………………………………………Acacia 4.Çiçekler zigomorfik; stamen sayısı 10, en azından 9 tanesi bir tüpe birleşmiştir 5.Çanak örtüsü düzensiz parçalanmış, 5 küçük dişli spatül şeklinde…………...……………………………………....……Spartium 5.Çanak iki dudaklı ya da düzenli 5 gelişmiş dişe sahiptir…………………………….....……..………………………………Genista Grup C 1.Güçlü bir şekilde kötü kokulu geniş ve büyük çalılardır; Stamenler serbesttir………….............……………………..…………………………………Anagyris 1.Kokusuz çalılardır; Stamenler mono- ya da diadelf ’tir. 2.Dikenli çalılardır 3.Çanak örtüsü 5 kısa dişli, üst tarafı ayrılırken fincan şeklinde bir kalıntı bırakır………………………………………………….Calicotome 3.Çanak örtüsü ayrılmaz 4.Çanak örtüsünün üst dudağı derin bir şekilde ikiye yarılmıştır………………………………………………………………Genista 4.Çanak örtüsünün üst dudağı derin bir şekilde ikiye yarılmamıştır………………………………………………………….Anthyllis 2.Dikensiz çalılardır; çiçekleri sarı ya da beyazdır 283

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

FABACEAE

5.Bakla ve genellikle çanak örtüsü kalıcı yapışkan tüberküllere sahiptir……………………………………………………………Adenocarpus 5.Bakla ve genellikle çanak örtüsü kalıcı yapışkan tüberküllere sahip değildir 6.Bakla kanatlı; çanak örtüsünün üst dudağı alt dudağından genellikle daha kısadır………………………….………………Podocytisus 6.Bakla meyve kanatsız; çanak örtüsünün alt ve üst dudağı eşittir 7.Çanak örtüsü 12 mm veya daha uzun, belirgin şekilde tüp şeklinde, dudaklar tüpten daha kısadır; bayrakçık uca doğru incelmiş, boyunun c.1/3’ü kadardır...…………………….……………….…………………………………………………..………Chamaecytisus 7.Çanak örtüsü 10 mm veya daha az, tüp şeklinde ya da çan şeklinde, dudaklar eşit ya da tüpten daha uzundur; bayrakçık hemen hemen ani bir şekilde boyunun 1/3’nün ya da daha kısa bir tırnakla sonlanır, 8.Çiçek kurulu terminal, yapraksız ya da brahtesiz bir salkımdır; anterler uçta ve tabanda kirpikli tüylüdür.…..Gonocytisus 8.Çiçek kurulu değişken, fakat eğer terminalse salkım halinde, çiçekler brahteli; anterler kirpikli tüylü değildir 9.Çanak örtüsünün üst dudağı 2 kısa dişli, dişler dudağın boyunun ¼’ü kadar ya da daha kısadır………….Cytisus 9.Çanak örtüsünün üst dudağı hemen hemen tümüyle iki belirgin dişe bölünmüştür……….……………..Genista

Grup D 1.En azından bazı yapraklar basit bir şekilde pinnat; bipinnat yaprakların yaprakçıkları 3-8 mm genişliğinde……………………………………………Gleditsia 1.Tüm yapraklar katlı tüysü; yaprakçıklar 2-4 mm genişliğinde 2.Kısa boylu karmaşık çalılardır; meyve şişkindir …………………………………………………..……………………………………………Prosopis 2.Dik büyüyen çalılar ya da ağaçlardır; meyve basıktır 3.Stamenler kısa bir şekilde taşmış, 5 mm ya da daha azdır…………………………………………………..……………………………Acacia 3.Stamenler uzun taşmış, 2 cm boyunda ya da daha uzundur 4.Taç 20-25 mm; bakla siyahımsı-glandlıdır…………………………………………………..……………………………Caesalpinia 4.Taç 6-8 mm; baklada glandlar yoktur …………………………………………………..……………………………………Albizzia Grup E 1.Kulakçıklar dikensi; yaprakçıklar 1-2 (-5) çift 2.Yaprakçıklar 20-30 mm; çiçekler menekşe renginde …………………………………………………..………………………………Halimodendron 2.Yaprakçıklar 8-10 mm; çiçekler sarı …………………………………………………..…………………………………………………..……Caragana Grup F 1.Yaprak parmaksı (digitate); çiçekler şemsiyemsi, çiçek kurulu 1-3 çiçekli ve çiçekler sarı…………………………………..………………………….Cytisopsis 1.Yapraklar trifoliat ya da imparipinnat 2.Yapraklarında terminal yaprakçıklar belirgin şekilde yan yaprakçıklardan daha geniştir; Çanak dişleri kısa bir şekilde üçgenimsi; meyve kanatlı değil 3.Çanak 1 cm veya daha uzun, çoğunlukla inflated; meyve çanak örtüsünü de taşır…………………..………………………………………….Anthyllis 3.Çanak 1-2 mm, asla iflated yok; meyve çanak örtüsünden exserted……………………………………………………………………………Coronilla 2.Yapraklarında terminal yaprakçıklar yandaki yaprakçıklarla hemen hemen aynı boyda ya da daha küçüktür; yaprakçıklar basit tüylü 4.Yaprakçıkların üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü soluk yeşil; taç yaprak yok………………………….……………………………………………Ceratonia 4.Yaprakçıklar her iki yüzde de aynı renkte; çiçekler en azından bir taç yaprağa sahiptir 5.Genellikle büyük ve geniş dikenlere sahiptir; çiçekler 4-5 parçalı, düzenli ..…………………………………………..……………..Gleditsia 5.Dikensiz bitkilerdir; çiçekler zigomorfiktir 6.Çiçek kurulu bileşik salkım …………………………………………………..………………………………………………Sophora 6.Çiçek kurulu salkım 7.Çiçeklerinde omurga ve kanat yok; meyve düz, 9-11 mm …………………………………………………..……Amorpha 7.Taç örtüsünde bayrakçık, kanatlar ve omurga var; meyve düz ya da şişkin, en azından 15 mm 8.Çiçekler mavi ……………………………………………………..……………………………………Sphaerophysa 8.Çiçekler beyaz ya da sarı 9.Çiçekler beyaz; meyve iki yandan basık bir bakla …………………………………………………..…Robinia 9.Çiçekler sarı; meyve inflated ya da bir lomentum 10.Taç tırnakları çanak örtüsünün boyundan 2 kat daha uzundur; meyve bir boğumludur…..Coronilla 10.Taç tırnakları çanak örtüsünden belli belirsiz uzun ya da kısadır; meyve şişkin, kesemsi bir bakladır ……………………………………………………..……………………………………………Colutea

284

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

H. Tuncay Güner

Acacia Willd (Gerçek Akasyalar) Genellikle ağaç, zaman zaman ağaççık veya çalı halindedirler. Kısmen odunsu sarılıcı olanları da vardır. Gövde kabukları tanence zengindir. Bileşik yapraklar çift katlı tüysüdür (bipinnat). Kimi taksonlarda tüysü yaprak körelmiş, bunun yerine şerit halinde, yaprağı andıran filodium (phyllodium) almıştır; bunlarda sadece yaprak sapı görülür. Cinse ait taksonların bazılarında kulakçıklardan değişme dikenler de görülür. Hoş kokulu çiçeklerin çanak ve tacı dörder parçalıdır. Çiçekler teker teker değil, başçık veya başak tipindeki kurulları oluştururlar. Tropik ve subtropik bölgelerde, özellikle Avustralya, Amerika, Güney Afrika ve benzeri yerlerde yetişen 500 kadar türü vardır. Hızlı gelişmeleri nedeniyle ağaçlandırmalarda, özellikle doğal yetişme ortamları dışında ılıman iklimlere sahip yerlerde, örneğin Akdeniz çevresinde kumulların durdurulmasına yaygın bir şekilde kullanılmıştır. Bazı türleri de dekoratif süs bitkisi olarak yetiştirilir. Türkiye’de hiçbir doğal taksonu bulunmayan Akasya’nın birkaç türü süs bitkisi, bazıları da son yıllarda Güney Anadolu’daki sahil kumullarının durdurulması için yapılan ağaçlandırmalarda kullanılmıştır. Türkiye’de yetiştirilen türlerin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1.Basit yapraklı; Bitki tüysüz; çiçekler rasemozdur, kapitula 10-15 mm çapında; baklamsı meyve de tohumların arası daralmıştır......................................................................................Acacia saligna 1.Bileşik yapraklar çift katlı tüysü ve kulakçıklar dikene değişmiştir 2. Sürgünler ve genç yapraklar gümüş renginde sık tüylü; yaprakçıklar 30-50 çift, baklamsı meyve kısmen daralmış veya daralmamıştır....................................Acacia dealbata 2. Gövde gençken çatlaksız; lentiseller belirgin; yaprakçıklar 15-20 çift, meyve kıvrılmıştır............................................................................................................Acacia farnesiana

Acacia dealbata Link

Acacia saligna

Ünal Akkemik

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

Egzotik

Gümüşi akasya

Yayılışı Vatanı Avustralya olmasına rağmen uzun zamandan beri Güney Avrupa’nın park ve bahçeleri ile Orta Avrupa’da kapalı yerlerde süs bitkisi olarak kültüre alınmıştır, hatta Güney Avrupa’da yer yer yabanlaşmış, naturalize olmuştur. Türkiye’nin hemen hemen bütün sahil şehirlerinde yetiştirilir.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Genellikle ağaççık, bazen de 20-30 m boylanabilen ağaçlardır. Kabuk açık gri renkli ve düzgündür. Sürgünler ince, sık ve gümüş renginde, tüylü olup köşelidir. Çift katlı tüysü yapraklar 7-12 cm uzunlukta, 30-50 çift yaprakçıklı, yaprakçıklar ise 4-8 mm uzunlukta ve 1 mm genişliktedir. Taze iken yumuşak tüylü olan bu yaprakçıklar mavi yeşil renklidir. Kulakçıklar dikene değişmemiştir. Çiçeklenme ocak-mart aylarında olur. Bir çoğunun bir araya gelerek kurullar oluşturduğu çiçekler soluk sarı renkte ve hoş kokuludur (Krüssmann, 1976; Kayacık, 1982). 285

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Acacia farnesiana Willd

Egzotik

Amber akasyası

Yayılışı

Vatanı Dominik Cumhuriyeti’dir. Ilıman iklime sahip olan Kuzey Afrika, Güneybatı Avrupa’da yetiştirilir. Ülkemizde de park ve bahçelerde rastlamak mümkündür. Çoğunlukla 3-7 m boylanabilen ağaç veya çalı formunda bitkilerdir. Sürgünler dikenlidir, dalları sık ve zigzag şeklindedir. Açık kahverengindeki gövde gençken çatlaksız, lentiseller belirgindir. Yapraklar çift katlı tüysü bileşik yapraktır, 4-10 arası ikincil bileşik yapraktan oluşur. İkincil bileşik yapraklar ise 15-20 çift parlak yaprakçıktan oluşur ve kulakçıklar dikene değişmemiştir. Yaprak ve sapları ince kısa tüylüdür. Açık sarı renkli kokulu çiçekleri 1-2 cm çapında küre biçiminde ve saplıdır. Bezelye biçiminde mor renkli meyvesi 2-5 adet tohum taşır(Krüssmann, 1976; Kayacık, 1982).

Acacia saligna (Labill.) H. Wendl.

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Egzotik

Kıbrıs akasyası (Syn: Acacia cyanophylla Lindi)

Yayılışı

Anavatanı Batı Avustralya’dır. Güney Afrika’dan başlayarak Uruguay, Meksika, Filistin, İran, Irak, Ürdün, Suriye, Yunanistan, Kıbrıs, Türkiye ve Kuzey Afrika’da kültüre alınmıştır. Ülkemize tohumları Kıbrıs’tan getirildiği için “Kıbrıs Akasyası” olarak adlandırılmıştır. Bugün Güney Anadolu’da özellikle kumulların hareketinin durdurulması sebebiyle kullanılır (NAS, 1980; Kayacık, 1982; Maslin ve McDonald, 2004). Çoğunlukla 2-5(10) m boylanan, kalın ve sık dallı, yuvarlak tepeli ağaç veya çalılardır. Gövde ve kalın dalların, tanence çok zengin, koyu renkli düzgün bir kabuğu vardır. Tüysü yapraklar körelmiştir. Yapraklar, saplı, 15- 20 cm’ye ulaşabilen, mavi-yeşil renkli dar şerit halini almıştır. Yaprak kenarları düz veya ince dişlidir. Erdişi çiçekler sarı renkli, polence zengin ve küçük başçıklar oluşturacak şekilde bir araya toplanmıştır. Şubat-mayıs ayları arasında çiçekler açar. Olağanüstü kuvvetli kök ve kütük sürgünü yapma özelliğine sahiptir (Nas, 1980; Kayacık, 1982; Maslin ve McDonald, 2004).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Dikensiz, yaprakları üçgül (trifoliat) olan çalılardır. Yaprak kulakçıkları serbesttir. Çiçekleri terminal başak şeklinde salkım kurul oluşturur. Çanak belirgin birer alt ve üst dudağa sahip tüp şeklinde, üst dudak derin bir şekilde ikiye parçalı, alt dudak üç belirgin dişlidir. Taç portakal sarısı rengindedir. Bakla meyve dar bir şekilde dikdörtgenimsi, üzerinde salgı bezi çıkıntıları vardır ve birkaç tohumludur (Gibbs, 1970a). Ülkemizde doğal yetişen tek türü bulunmaktadır.

286

Tolga Ok

Tolga Ok

Adenocarpus DC.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Adenocarpus complicatus (L.) Gay

Doğal

Sıyırgı

Yayılışı

Genel olarak Güneybatı Avrupa ve Akdeniz çevresinde yayılış yapar. Ülkemizde Balıkesir, İzmir, Denizli, Antalya, Hatay çevrelerindeki çam ormanlarında ve çalılıklarda, 300-1340 m’ler arasında bulunur (Gibbs, 1970a).

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Yaklaşık 4 m’ye kadar boylanabilen, dik duran, sürgünleri hemen hemen tüysüz olandan yoğun tüylü olan sürgünlere kadar oldukça değişkenlik gösteren, sürgünlerinde seyrek ya da yoğun yapraklı olan çalılardır. Yaprakları trifoliat, sık sık demetler halinde, yaprak sapı 1-10 mm; yaprakçıkları 5-25 x 2-6 mm, ters mızraksı, alt yüzü seyrek ya da sık tüylü, üst yüzü çıplaktır. Çiçekleri nispeten yoğun terminal rasemoz kurullar oluşturur. Brahte yaklaşık 5 mm, basit, kalıcı ya da çabuk dökülür; brahtecikler yaklaşık 2 mm, genellikle çabuk dökülür. Çanak 5-7 mm, çıplak ya da tüylü, Bayrakçık 10-15 mm, geniş yumurtamsı, kısa basık tüylü; kanatlar ve omurga hemen hemen bayrakçığa eşit, çıplaktır. Omurga orak şeklindedir. Bakla meyve yaklaşık 20-30 x 5 mm, dar bir şekilde dikdörtgenimsidir. Üzerinde çıkıntılı bezeleri vardır (Gibbs, 1970a). Çiçeklenme zamanı mayıs-ağustos aylarıdır.

Ünal Akkemik

Albizia Durazz. (Gülibrişimler)

Tuncay Güner

Cinsin, dünya üzerinde, özellikle tropiklere yakın bölgelerde doğal yetişen yaklaşık 150 türü vardır. Bunlardan hiçbirisi ülkemizde doğal yetişmez. Genel olarak kısa boylu ağaç ve çalılardır. Yaprakları pinnat ya da bipinnat (tüysü ya da katlı tüysü) şeklindedir. Çiçekleri küçük, fakat çok sayıda çiçek bir arada yan sürgünlerin ucunda terminal salkım halinde kurul oluşturur. Diğer cinslerden en önemli farklarından birisi stamenleridir. Stamenler oldukça uzun ve 2-3 cm’dir ve taç yapraklardan çok daha uzundur. Stamen sayısı yaklaşık 10 ve stamenler tabanda birleşiktir. Cinsin meyvesi bakla tipindedir (Krüssmann, 1976).

287

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Albizia julibrissin Durazz.

Egzotik

Gülibrişim

Yayılışı

Dünya üzerinde İran’dan başlayarak Çin’in orta kesimlerine kadar geniş bir alanda yayılış gösterir. Türkiye’de yaygın bir şekilde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Genel olarak kanaatkâr bir türdür. Tür 18.yüzyılın ortalarında İstanbul’dan Avrupa’ya İtalyan Filippo Degli Albizzi tarafından taşınmıştır ve sonrasında yaygınlaşmıştır. Bundan dolayı bitkiye onun adı verilmiştir. Yaklaşık 10-12 m’ye kadar boylanabilen kısa boylu bir ağaç formunda olup kışın yaprağını dökerler. Tepe genellikle geniştir ve özellikle ileri yaşlarda yayvanlaşmaya başlar. Yaprakları çift katlı tüysü, oldukça büyük, 25-45 cm boyunda, 12-25 cm enindedir. Birinci orta damardan çıkan ikinci derece orta damar sayısı 6-12 çift ve her ikinci derece orta damar üzerinde de 20-30 çift yaprakçık vardır. Yaprakçık çok sayıda ve çok küçük olup yaklaşık 6 mm uzunluğundadır. Yaprakçıkların kenarları kirpiksi tüylü, bazen de alt yüzde damarlar boyunca türler vardır. Çiçeklenme erken yaşlarda başlar ve çiçekleri ağaç üzerinde yaz boyu kalır. Çiçekler genellikle yan sürgünlerin üzerinde birçoğu bir arada yoğun bir kurul halinde bulunur. Çiçekleri pembe renkli olup görseldir ve güzel kokar, stamenleri oldukça uzun olup 2-3 cm kadardır. Meyveleri yaklaşık 15 cm boyunda olup çalı fasulyesine benzer görünüştedir ve yaprakların dökülmesinden sonra da ağaç üzerinde kalır (Krüssmann, 1976; Şengönül ve Yılmaz, 2008).

Mehmet Fırat

Alhagi maurorum Medik.

Mehmet Fırat

Mehmet Fırat

Alhagi Gagnebin (Sıtırizek, Ağuldikeni) Alhagi cinsi ülkemizde tek tür ve bu türlere ait iki alttür ile temsil edilir. Dikenli çalı formundur. Yapraklar basit, sapsız, kulakçıklar küçüktür. Kısa saplı bir-iki çiçekli olup çiçekler ucu sivrilen dikenlerin etrafına dizilmiştir. Brahteler küçük, çanak çan şeklinde, 5 eşit parçadan oluşan üçgenimsi küçük dişlere sahiptir. Taç yaprak pembe ya da kırmızı, bayrakçık ve ucu oval, omurga kanatçıklardan uzundur. Stamenler iki demetlidir (9+1). Bakla meyve 1-5 tohumludur (Chamberlain, 1970a).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Doğal

Sıtırizek, Ağuldikeni

Yayılışı

Türkiye’nin batısı ve güneyi, doğusu ve iç kesimlerinde yayılışı vardır. Ülkemizde iki alttürle temsil edilir. Bu alttürlerden Alhagi maurorum Medik. subsp. maurorum Kars, Ankara, Niğde, Konya, İçel ve Mardin’de yayılırken, diğer alttür Alhagi maurorum Medik. subsp. graecorum (Boiss.) Awmack & Lock. Hatay ve Mardin’de doğaldır. Deniz seviyesinden 1200 m yüksekliğe kadar yayılış gösterir. Yol kenarı, sulama kanallarının kenarı ve çöplüklerin kenarında bulunur (Chamberlain, 1970a).

Botanik Özellikleri

Dikenli çalılardır. Çiçekleri tekli veya çift olarak dizilmiştir. Dikenler 1-5 cm’dir. Çiçek sapları 1-3 mm, her sapta 1-2 küçük brahtecik mevcuttur. Çanak yaprakları yaklaşık 2 mm, tüysüz, dişleri 0,5 mm kadar, üçgenimsi ve küttür. Taç yapraklar pembe renklidir. Ovaryumu alttürlere göre tüylü ya da tüysüzdür. Meyvesi lomentum (boğumlu) olup 8-30 x 2-3 mm, kahverengi, alttürlere göre tüylü ya da tüysüz, 1-9 tohumludur. Çiçeklenme zamanı haziran-ağustos aylarındadır (Chamberlain, 1970a). Ülkemizde doğal yetişen iki alttürün tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1.Ovaryum ve meyve tüysüz, kaliks dişleri oval boşluklara sahip……………………………………………….….. Alhagi maurorum Medik. subsp. maurorum 1.Ovaryum ve meyve tüylü, kaliks dişleri sivrilen boşluklara sahip……………………Alhagi maurorum Medik. subsp. graecorum (Boiss.) Awmack & Lock. 288

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Neval Güneş Özkan

Amorpha L. (Yalancı çivit)

Hatice Yılmaz

Türkiye’deki tüm örnekleri çalı formundadır. Yapraklar tek yaprakçıkla sonlanan birleşik yaprak, kulakçıklar küçük ve dökülücüdür. Salkım 1 ya da daha fazla, yoğun çiçekli, dar silindiriktir. Çiçekler mavi ya da mor renkli, hemen hemen sapsızdır. Çanak örtüsü (kaliks) çan şeklinde, düzenli 5 dişlidir. Taç örtüsünde kanat ve omurga eksiktir. Erkek organlar 2 demet halinde bulunur. Meyve kısa, silindirik, açılmayan 1-2 tohumlu bakladır (Chamberlain, 1970b).

Amorpha fruticosa L.

Egzotik

Yalancı çivit

Yayılışı

Kuzey Amerika’da doğaldır. Ülkemizde süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir. İşgalci bir tür olup doğallaşma eğilimindedir. 4-6 m kadar boylanabilen çalılardır. Sürgünler çıplak ya da çok hafif tüylüdür. Yaprakçıklar 5-12 çift, 15-40 mm boyunda, 8-20 mm genişliğinde, eliptik-yumurtamsıdır. Çıplak ya da az çok kısa yumuşak tüylüdür. Salkım 7-15 cm; çanak 3 mm, dişler kısa üçgensi; bayrakçık yaklaşık 6 mm, mavi ya da mor renklidir. Haziran ayında çiçeklenir. Meyve 7-9 mm, kıvrık ve yüzeyi yumrucuklu bir bakladır (Chamberlain, 1970b; Everett, 1981).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Saime Başaran

Kuvvetli bir şekilde kötü kokan çalılardır. Yaprakları trifoliattır (üç yaprakçıklı). Kulakçıkları mızraksı ve çok küçüktür. Çiçekler kısa salkım halinde ve yaşlı dallar üzerinden çıkarlar. Kaliks çan şeklinde, eşit boyutlarda beş lopludur. Korolla kanatları orta kısımdan belirgin şekilde daha kısadır. Stamenler serbesttir. Meyve geniş, yanlardan basık, açılan ve çıplak bir bakladır (Chamberlain, 1970c). 289

Saime Başaran

Tolga Ok

Anagyris L. (Kokar çalı)

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Anagyris foetida L.

Doğal

Kokar çalı

Yayılışı

Genel yayılışını Güney Avrupa, Kıbrıs, Suriye’nin batısı, Kuzey Irak, Kuzey Afrika, Arabistan ve Türkiye’de yapan bu tür bir Akdeniz elemanıdır (Chamberlain, 1970c). Ülkemizdeki yayılışını Yalova, İzmir, Aydın, Muğla, Antalya, Mersin, Hatay, Mardin, Siirt, Diyarbakır ve Hakkâri çevrelerinde yapmaktadır (Yaltırık, 1972).

Botanik Özellikleri

3 m’ye kadar boylanabilen dik duran ve sık dallı bir çalıdır. Uç tomurcuğu pseudo-terminaldir. Kabuk ve yaprakları kötü kokmaktadır. Yan tomurcukları bol pullu ve sık tüylüdür. Genç sürgünleri yeşilimsi-açık kahverengi olup önceleri tüylü sonradan çıplaktır. Yaprak sapları uzun olup 1-2,5 cm boyundadır. Yaprakları bileşik olup trifoliattır (üç yaprakçıklı). Yaprakçıklar eliptik, 2,5-6,5 x 0,8-3 cm boyutlarında ve tam kenarlıdır. Uç kısımları küt ve iğnemsidir. Yaprakçıkların üst yüzü koyu yeşil ve çıplak, alt yüzü gri yeşil ve hafif tüylüdür. Kısa sürgünler üzerinde yer alan sarı renkli çiçekler 2-12 adet olup salkım şeklinde çiçek kurulları oluştururlar. Çiçeğin kadeh biçimindeki çanağı 5 dişli olup üst yüzü tüylüdür ve meyve üzerinde dökülmeden kalır. Taç yapraklarından bayrakçık (standard), kanatlardan belirgin şekilde kısa ve üzeri siyah beneklidir. Stamenler serbesttir. Meyve bakla meyve olup fasulyeye benzer. 9-18 x 1,6-2 cm boyutlarında, çıplak, yanlardan basık, sarımsı kahverengindedir ve bol tohumludur. Tohumlar eflatun-mor renktedir (Chamberlain, 1970c; Yaltırık, 1972; Yaltırık, 1981). Türün fenolojisine dair yapılan bir araştırmada (Avşar & Ok, 2010) 31 Mart tarihinde türün çiçeklendiği, 18 Haziranda meyvenin olgunlaştığı, diğer çalı türlerinden farklı olarak 25 Haziran’da yaprak ve meyvelerini döktüğü tespit edilmiştir.

Dilek Oral

Anthyllis L. (Çoban gülü)

Ali Erhan Özer

Herdem yeşil veya yaprağını döken çalı veya çok yıllık otsu bitkilerdir. Yaprakları genellikle tek tüysü, nadiren 1-3 yaprakçıklı veya basittir; kulakçıkları yoktur veya önemsiz denecek kadar küçük ve erkenden düşücüdür. Çiçekleri küçüktür, genellikle yoğun olarak biraraya toplanmış başçık biçiminde çiçek kurulu halinde, nadiren brahtelerin koltuklarından tek başına veya grup halinde çıkar. Çanak tüp, çan veya uca doğru daralmış birbirine eşit veya üstteki 2’si uzun olmak üzere farklı boylarda 5 dişlidir; çanak tüpünün tabanı şişmiştir. Taç sarı, beyaz ve mor gibi çeşitli renklerdedir; tacın kısımlarından bayrakçık yumurtamsı şekilde ve taban kısmı uzun; yumurtamsı şekildeki dişli veya loplu olan kanatlar, yuvarlağımsı sivri veya uçta tepecikli olan omurgadan daha uzun ve genellikle erkek organların (stamenlerin) birleşerek oluşturduğu tüpe yapışıktır. Erkek organların hepsi bir demet halinde birleşiktir veya erkek organlar uzunluklarının yarısına kadar alttan birleşik, üst kısımları (uçları) tamamen veya kısmen ayrıdır. Meyve sapsız veya kısa saplı olan bir bakladır, hemen hemen açılmaz, meyvede kalıcı olan çanak az çok şişkindir. Tohum 1 tane veya az sayıdadır (Cullen, 1970; Krüssmann, 1976; Bailey, 1977; Rehder, 1977). Akdeniz Bölgesinde (Avrupa, Kuzey Afrika ve Asya) yayılış gösteren 35 türü olduğu kabul edilir (Cullen, 1970).

290

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Anthyllis hermanniae L.

Doğal

Akıllı geven, Çoban gülü

Yayılışı

Genista’nın bazı türlerine benzerlik gösterse de, çanağın şekli ve çiçek ile ilgili diğer özellikleriyle ayırt edilir. Dünya’da Akdeniz Bölgesinde (Avrupa kıtası) yayılış gösterir. Ülkemizde ise Kuzeybatı Türkiye, Batı Anadolu ve adalarda bulunur (Cullen, 1970; Güner ve diğ, 2012). Odunsu bir çalı olması, yaşlı dallarının dikenle sonlanması ve çanağın (kaliks) şişkin olmaması ile Türkiye’deki diğer Anthyllis taksonlarından ayrılır (Cullen, 1970). Ucu dikenle sonlanan kıvrımlı odunsu dallar ile birlikte 50 (-70) cm’ye kadar boylanabilen, yoğun dallanan ve yapraklarını döken bir çalıdır. Sürgünleri bükülmüş, düzensiz büyümüş, dalgalı, kısa gri tüylü ve dikenli uçludur. Yaprakları basit veya nadiren üç yaprakçıklı bileşik bir yapraktır. Yaprakçıkları 1-2,5 cm uzunluğunda, yumurtamsı spatül veya hemen hemen ters yumurtamsı şekilde; uçta yuvarlak, tabanda daralmıştır; her iki yüzde, özellikle de alt yüzde ince, yumuşak ve yatık tüylüdür. Nisan-temmuz ayları arasında çiçeklenir. Çiçekleri brahtenin koltuğunda tek tek veya (2-) 3-5’li gruplar halinde kısa bir rasemoz çiçek kurulu oluşturur. Çanak yaprak (kaliks) 3-5 mm, alt tarafta üzeri seyrek ince tüylü olan tüp şeklinde, uç tarafta ise tüpten daha kısa, ama aynı boyda olmayan üçgensel dişlerle sonlanır. Taç (korolla) turuncu-sarı, altın sarısı renktedir. Ucu kertikli olan bayrakçık (standard) 5,8-7 mm, kanatlar 5,4-6,2 mm, omurga ise 5-5,5 mm uzunluğundadır. Erkek organların birleşerek oluşturduğu tüp 4,5-5 mm uzunluğundadır. Dikdörtgenimsi ve tüysüz olan bakla (legümen) meyve, 2,5-3 mm uzunluğunda ve tek tohumludur (Cullen, 1970; Krüssmann, 1976; Rehder, 1977; Brullo ve Giusso, 2006).

Ali Erhan Özer

Botanik Özellikleri

Zeki Aytaç

Bir yıllık, çok yıllık, otsu, tabanda odunsu ve çalımsı formda, bazen batıcı dikenli bitkilerdir. Basit, yarı çatallı veya çatallı, beyaz veya beyaz - siyah karışımlı tüylüdür. Yapraklar paripinnat, imparipinnat bazende 1-3 foliat, serbest veya birleşik kulakçıklıdır. Yaprakçıklar ovat, orbikular, oblong, eliptik, lanseolat veya linear, basit veya çatallı tüylü nadiren tüysüzdür. Çiçekler uçlarda veya yaprak koltuklarında rasem, nadiren tekli, saplı veya sapsızdır. Stamenler 10’lu (9’u birleşik biri serbest – diadelphus)’dur. Ovaryum saplı (sitipitat) veya sapsızdır. Meyveler (legümen) değişik şekillerde, boyuna yarıklı, bir veya iki gözlü, 1- çok tohumludur. Antarktika ve Avustralya hariç diğer kıtalarda, 3000 kadar taksonla temsil edilir. Ülkemizde 63 seksiyon içerisinde 450 kadar taksona sahip olup bunun %40’ı (180) endemiktir. 150 takson dikenli ve odunlu, diğerleri otsu ve / veya tabanda odunsudur. 20 kadar takson bir yıllıktır (Chamberlain ve Matthews, 1970; Aytaç, 2000; Aytaç ve diğ. 2012). Iran – Turan Fitocoğrafik kökenli olan bu cins üyeleri genellikle steplerde, yüksek dağ çayırlıklarında ve orman açıklıkları ve altlarında yetişirler. Dikenli formları yastıklar oluşturur. Cins üyelerinin özellikle dikenli formları, dağ yamaçlarında erozyon önleyici ve küçük otsu bitkileri koruyucu olarak ekolojik bir görevi vardır. Astragalus microcephalus ve A.gummifer türlerinden geçmiş yıllarda kitre zamkı (gum) elde edilir ve bu madde plastik sanayinde sertleştirici olarak işlev yapardı. Ayrıca diş dolgularındaki amalgam maddesinin yapısına katılır ve yine sertleştirici olarak işlev yapardı. Yine geçmiş yıllarda erken baharda (şubat – mart), güz aylarında toprak altından çıkarılan kökler dövülerek liflerine ayrılır ve bu lifler hayvanlara besin olarak verilirdi. Ayrıca yakacak olarak da kullanılırdı. Bitkisel ilaçların yoğun olarak kullanıldığı Çin ve Hindistan gibi ülkelerde A. membranaceus türü tıbbi amaçlı kullanılır. Geven türlerinden orman ve çalılık altı veya açıklıklarında yetişen 16 tür aşağıda verilmiştir. 291

Astragalus tokatensis

Zeki Aytaç

Astragalus L. (Gevenler)

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Astragalus angustifolius Lam.

Doğal

Keçi geveni

Yayılışı

Anadolu’nun her tarafında, bozkırlarda, orman açıklıklarında; 800-2500 m’lere kadar olan yüksekliklerde, yayılış gösterir. Orman açıklıklarında, bozkırlarda, özellikle kalker anakayaçlı alanlarda yetişirler. A. angustifolius taksonomik olarak üç alt tür ile temsil edilir. A. angustifolius subsp. ansutifolius, Marmara, Batı Karadeniz, Akdeniz ve Ege bölgelerinde yayılış gösterir. Subsp. longidens Hub.-Mor & Matthwes Karın geveni. Batı Karadeniz, Akdeniz ve Ege bölgelerinde yayılış gösterir, endemiktir. Subsp. pungens (Willd.) Hayek Kör geven. Batı Karadeniz, Marmara ve Akdeniz bölgelerinde yayılış gösterir. Çok yıllık, çalımsı, tabandan itibaren dallanan, 20-30 cm boyunda yastık formu oluşturan dikenli bitkilerdir. Yapraklar 2-6 cm, dikenli uçlu; yaprakçıklar eliptik-oblong, bazen dikenli uçlu, 5-12 çift, çatallı basık tüylüdür. Kulakçıklar kılıçsı, 5-8 mm boyunda, beyaz tüylü. Çiçeklenme yapraklardan uzun veya kısa saplar (pedunkul) üzerinde salkım halindedir. Brahteler şeritsi, 2-4 mm boyundadır. Çanak yapraklar tüpsü, basık siyah-beyaz çatallı tüylü, 6-10 mm boyundadır. Korolla pembemsi-mor, krem-sarı veya beyazımsıdır. Meyve 8-12 mm boyunda, oblong, basık beyaz, bazen de dağınık beyaz- siyah tüylüdür. Çiçeklenme mayıs-ağustos aylarındadır.

Astragalus densifolius Lam. subsp. densifolius

Zeki Aytaç

Botanik Özellikleri

Doğal

Gümüş geven

Yayılışı

Ülkemizde güneydoğu Anadolu hariç bütün bölgelerde yayılış gösterir. Bozkırlarda, orman altlarında, yüksek dağ çayırlıklarında yetişirler. Astragalus densifolius taksonomik olarak üç alt türle temsil edilir. A. densifolius subsp. amasiensis (Freyn) Aytaç & Ekim Kuzey ve kuzeydoğu Anadolu’da yayılış gösterir. Ülkemiz dışında Kafkasya bölgesinde de bulunmaktadır. Subsp. ayashensis Aytaç & Ekim endemik bir takson olup, Ankara Ayaş bozkırlarına özgü bir taksondur. A. densifolius Lam. subsp. densifolius, endemik olmayan ve Anadolu’nun güneydoğu bölgesi hariç her tarafta yayılışa sahiptir.

Botanik Özellikleri

Zeki Aytaç

Çok yıllık, tabanda odunsu, üst kısımda otsu, gövdesiz bitkilerdir. Genelde sürünücü, zaman zaman yarı sürünücü formları bulunmaktadır. Kulakçıklar tabanda birleşik; yapraklar 5-20 cm boyunda ve 30-40 çift ovat-orbikular yaprakçıklıdır. Çiçeklenme uzun bir sap üzerinde dikdörtgenimsi, yumurtamsı veya hafif yuvarlakçadır; 20-50 çiçekli; çiçekler mor, pembemsi bazen de mor-mavi renktedir. Çanak yapraklar tüpsü, 5 dişli ve tüylüdür. Meyve gagalı, ovoid ve sık basit tüylüdür. Tohumlar böbreksi, kahverengi ve siyah beneklidir. Çiçeklenme mayıs-haziran-temmuz aylarında gerçekleşir.

292

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Astragalus microcephalus Willd

Doğal

Anadolu kitresi

Yayılışı

Marmara bölgesi hariç, Anadolu’nun her tarafında; bozkırlarda, orman açıklıklarında; 800-2900 m’lere kadar olan yüksekliklerde yayılış gösterir. Çok yıllık, çalımsı, tabandan itibaren dallanan, 30-50 cm boyunda dikenli bitkilerdir. Yapraklar 2-5 cm, dikenli uçlu; yaprakçıklar eliptik, dikenli uçlu, 4-6 çift, keçemsi tüylüdür. Kulakçıklar kılıçsıdır, 6-10 mm boyunda, tüysüz ama kenarlarda silidir. Çiçeklenme dikenli yaprak koltuklarında2-4 adet, globoz-oblongdur. Brahteler linear-kaşıksı ve uçta tüylü, 4-6 mm boyundadır. Çanak yapraklar tabana kadar bölünmüş, basık tüylü, 4-8 mm boyunda. Korolla (taç) krem-sarı, ortada hafifçe pembe damarlıdır. Çiçeklenme haziran-ağustos aylarındadır.

Astragalus oxytropifolius Boiss.

Zeki Aytaç

Botanik Özellikleri

Endemik

Mart geveni

Yayılışı

Endemik bir türümüz olup Akdeniz, İç Anadolu ve Karadeniz bölgelerinde yayılış gösterir. Bozkırlarda ve orman altlarında yetişirler. Çok yıllık, tabanda odunsu, üst kısımda otsu, gövdesiz bitkilerdir. Genelde sürünücü, zaman zaman yarı sürünücüdür. Kulakçıklar tabanda birleşik; yapraklar 4-20 cm boyunda ve 15-30 çift, dikdörtgenimsi yaprakçıklıdır. Çiçeklenme uzun bir sap üzerinde dikdörtgenimsi veya yumurtamsı; 20-50 çiçekli; çiçekler mor, pembemsi renktedir. Çanak yapraklar tüpsü, 5 dişli ve tüylüdür. Meyve uzunca (5-8 mm) gagalı, ovoid ve sık basık tüylü. Tohumlar böbreksi kahverengi ve siyah beneklidir. Çiçeklenme mart-mayıs aylarındadır.

Astragalus tokatensis Fisch.

Zeki Aytaç

Botanik Özellikleri

Endemik

Tokat geveni

Yayılışı

Tokat, Sivas, Amasya ve Kayseri civarlarında, 1300-1400 m’lerde yetişir. Endemiktir.

Çok yıllık, çalımsı, tabandan itibaren dallanan, 30-50 cm boyunda dikenli bitkilerdir. Yapraklar 2-5 cm, dikenli uçlu; yaprakçıklar eliptik, dikenli uçlu, 4-6 çift, keçemsi tüylüdür. Kulakçıklar kılıçsıdır, 6-10 mm boyunda, tüysüz ama kenarlarda silidir. Çiçekler dikenli yaprak koltuklarında2-4 adet, globoz-oblongdur. Brahteler linear-kaşıksı ve uçta tüylü, 4-6 mm boyundadır. Çanak yapraklar tabana kadar bölünmüş, basık tüylü, 4-8 mm boyundadır. Korolla krem-sarı, ortada hafifçe pembe damarlıdır. Çiçeklenme haziran-ağustos aylarındadır. 293

Zeki Aytaç

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Astragalus plumosus Willd.

Doğal

Tavşan topağı

Yayılışı

Orta Karadeniz, İç Anadolu ve Akdeniz bölgelerinde; bozkırlarda, karaçam ve kızılçam orman açıklıklarında; 250-3000 m’lere kadar olan yüksekliklerde yayılış gösterir. Çok yıllık, çalımsı, tabandan itibaren dallanan, 10-20 cm boyunda, yastık formunda dikenli bitkilerdir. Yapraklar 2-5 cm, dikenli uçlu; yaprakçıklar eliptik, 3-6 çift, keçemsi tüylüdür. Kulakçıklar kılıçsı, 9-16 mm boyunda, keçemsi tüylüdür. Çiçeklenme dikenli yaprak koltuklarında 1-2 adet, globoz-oblongdur. Brahteler linear-kılıçsı ve uçta tüylü, 5-15 mm boyundadır. Çanak yapraklar tabana kadar bölünmüş, basık tüylü, 10-22 mm boyunda. Korolla pembe-mor veya menekşe rengidir. Çiçeklenme haziran-temmuz aylarındadır.

Zeki Aytaç

Botanik Özellikleri

Endemik

Astragalus vaginans DC. Yayılışı

Akdeniz, Orta Karadeniz ve Doğu Anadolu’nun batısında, kızılçam ve karaçam altları ve açıklıklarında, çalılıklarda, 400-1500 m’lerde yetişen endemik bir türdür. Çok yıllık, tabandan dallanan, çalımsı, 30 cm boyunda, dik bitkilerdir. Yapraklar imparipinnat, uçta dikenli, 12-15 cm; yaprakçıklar eliptik, 5-10 çift, üst yüzde tüysüz, alt yüzde dağınık ve seyrek yünsü tüylüdür. Kulakçıklar tabanda birleşik, kılıçsı, 20-30 mm’dir. Çiçek globoz-ovoid, 20-60 çiçekli. Brahteler kılıçsı, seyrek beyaz tüylü, 10-20 mm. Çanak yapraklar tüpsü, uzun basit beyaz tüylü, 15-20 mm boyundadır. Korolla başlangıçta sarı sonradan mora dönüşür. Meyve kaliksin içinde, oblong ve basit tüylüdür. Çiçeklenme haziran-temmuz aylarındadır.

Astragalus vulneraria DC.

Zeki Aytaç

Botanik Özellikleri

Endemik

Civcivotu

Yayılışı

Marmara, Ege, İç Anadolu ve Akdeniz Bölgesi’nde 700-2200 m’lerdeki orman açıklıkları ve bozkırlarda yetişen endemik bir türdür. Çok yıllık, çalımsı, tabandan itibaren dallanan, yastık formunda dikenli bitkilerdir. Yapraklar 3-5 cm; yaprakçıklar ters yumurtamsı, 5-6 çift, sık çatallı tüylüdür. Kulakçıklar yumurtamsı, 3-5 mm boyunda, zarımsıdır. Çiçekler 1-6 cm boyundaki bir sap üzerinde başaksıdır. Brahteler yumurtamsı, 3-6 mm boyunda, beyaz tüylüdür. Çanak yapraklar tüpsü ve şişkin, uzun dağınık tüylü ve 7-15 mm boyundadır. Korolla sarı renktedir. Meyveler kaliksin içerisinde, oblong ve sık tüylüdür. Çiçeklenme mayıs-temmuz aylarındadır.

294

Zeki Aytaç

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Necmi Aksoy

Caesalpinia L. (Cennet kuşu) Yayılışı

Dünya’nın tropik ve subtropik bölgelerinde doğal olarak yayılan 60 kadar türü vardır. Kendi vatanlarında odunundan ya da diğer bazı özelliklerinden dolayı sanayide de kullanılır. Ülkemizde ise yaygın bir şekilde, özellikle Ege ve Akdeniz Bölgelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Kışın yapraklarını döken ağaç ya da çalıdırlar. Bazı türleri sarılıcı veya kısmen dikenlidirler. Yapraklar bileşik tüysü, sürgünlere dizilişi samaldır. Kulakçık bulunur. Çiçeklerde çanaklar kısa, boru şeklinde birleşmiş beş uçludur. Taç yapraklar 5 parçalıdır. Erkek çiçek kısımları (stamen) 10 tane olup dışarıya sarkmış durumda, çiçek kurulu bileşik salkım şeklinde, meyve bakla olup mızrak ya da yumurta biçimindedir.

Caesalpinia gilliesii Wall.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Egzotik

Cennet kuşu, Cennet çiçeği, Tavus çiçeği, Aslan bıyığı, Bodur akasya

Yayılışı

Güney Amerika ve Arjantin’de doğal yetişir. Gösterişli çiçekleri ve yaprağı bakımından değerli bir süs bitkisidir. Çalı ya da ağaççık formunda odunsu bitkilerdir. Yeni sürgünleri bezeli tüylüdür. Yapraklar 20 cm kadar uzunlukta, bileşik tüysü yaprak durumunda, yaprakçıklarda tüy yoktur. Çiçekler 30 cm kadar uzunlukta, çok çiçekli salkım kuruluşunda, örtü yaprakları çanak ve taç olarak ayrılmış, çanaklar boru görünüşünde birleşmiş, uçları serbest, taçlar altın sarısı renginde, stamen 10 tane, flamentleri (ipçikleri) kırmızı renkte, 7 cm kadar uzunluktadır.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Kışın yaprağını döken dikenli bodur çalılardır. Sürgünler çoğunlukla karşılıklıdır. Uzun saplı yapraklar 3’lü, yaprakçıklar küçük ve çok kısa saplıdır, kulakçıklar kaybolmuştur. Çiçekler koltuklarda teker teker veya şemsiye şeklinde demetler halindedir. Kaliks (çanak) borumsu beş dişli, fakat tepe kısmı çiçek geliştikçe ayrılır ve geriye çanaksı yapı kalır. Sarı renkli taç yapraklar tüysüz, ovaryum sapsız, içerisinde çok sayıda tohum bulunan bakla uzundur (Gibbs, 1970b; Krüssman, 1976; Kayacık, 1982).

295

Ünal Akkemik

H.Tuncay Güner

Calicotome Link. (Keçiboğanlar)

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Calicotome villosa (Poir) Link

Doğal

Tüylü keçiboğan

Yayılışı

Güney Avrupa, Kuzey Afrika, Korsika ve Doğu Akdeniz ülkeleri ile Anadolu’da yetişir (Kayacık, 1982). Tipik bir Akdeniz maki elemanıdır. Yavaş büyüyen ve en fazla 3 m’ye kadar boylanan bir çalıdır. Genç sürgünler, yaprakçıkların alt yüzü, sapları, çiçeğin çanağı ve baklalar ipek gibi sık tüylerle örtülüdür. Dikenler ince narin yapılıdır, Trifoliat yapraklı dikenli çalılardır. Yapraklanmadan önce sarı çiçekleri açar. Çiçekler çoğunlukla kurullar halindedir. Bakla meyve de yoğun tüylüdür (Krüssmann, 1976; Kayacık, 1982; Seçmen ve diğ, 2008).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Kışın yaprağını döken, dikenli çalı veya ağaçtır. Yaprakları, tam kenarlı, uçta çift yaprakçıklı tüysü yaprak tipinde olup ana sürgün üzerinde tek tek, çok kısa sürgünler üzerinde ise demet halinde bulunurlar. Yaprak orta damarı dikenimsi uçlu; kulakçıklar küçük olup dikenlidir. Kalıcı veya yaprakla beraber düşer. Çiçekler tek tek ya da demet halinde koltuk altında bulunur. Çiçek saplıdır. Çanak yapraklar kısa tüp şeklinde 5 eşit dişlidir. Taç yapraklar sarı ve serbesttir. Bayrakçık, kanat ve küt uçlu omurga kısımları eşit boydadır. Erkek organlar iki grup halinde toplanmıştır (diadelf). Meyve dar silindirik olup birkaç tohumlu üzümsü meyvedir (Chamberlain, 1972d). Yaklaşık 100 türe sahip olan bir cinstir (eFloras.org: 2013).

Caragana grandiflora (M.Bieb) DC.

Mehmet Önal

Özgür Eminağaoğlu

Caragana Lam. (Bezelye çalıları)

Doğal

Bezelye çalısı

Yayılışı

Türkiye, Pakistan, Afganistan, Rusya ve Kafkasya’da yayılış gösteren İran-Turan elementi olan bir türdür. Türkiye’de Kuzey Doğu Anadolu’da, Artvin ve Erzurum illerinde 1200-1500 m yükseltilerde, kuru kayalık yamaçlarda doğal olarak bulunur. Ortalama 1 metreye kadar boylanabilen dikenli çalılardır. Yapraklar 1-2 çift yaprakçıktan oluşur. Yaprakçıklar spatula gibi (kaşık biçiminde uca doğru genişleyen küt uçlu), 8-10 x 3 mm boyutlarında, grimsi, çok dikenciklidir. Çiçekler, 18-20 mm ve sarıdır. Çanak yapraklar kese şeklinde; dişleri ortalama 2 mm ve genişçe üçgen şeklindedir. Üzümsü meyve ortalama 5 cm ve sarkıktır. Çiçeklenme zamanı nisan-haziran aylarıdır (Chamberlain, 1970d; eFloras.org: 2013).

296

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Tolga Ok

Ceratonia L. (Keçiboynuzları)

Ali Erhan Özer

Herdem yeşil kısa boylu ağaç ya da çalı formunda odunsu bitkilerdir. Yapraklar pinnat bileşik yapraktır. Kulakçıkları küçük ve gelişmemiştir. Çiçek kurulu yoğun, çok çiçekli rasemozdur. Çiçekler yaşlı dallar üzerinden çıkarlar. Çiçeklerinde çanak yapraklar gelişmemiş, taç yapraklar yoktur. Stamen sayısı 5 olup serbesttir. Meyve legümen tipinde olup yandan basıktır. Açılmayan çok tohumlu meyvedir (Chamberlain, 1970e). Ülkemizde ve Akdeniz çevresinde yaygın olarak yetişen bir türü bulunmaktadır.

Ceratonia siliqua L.

Doğal

Keçiboynuzu, Harnup

Yayılışı

Botanik özellikleri: Yaklaşık 3-10 m boyunda herdem yeşil, boylu çalı ya da küçük ağaçlardır. Yaprak, 3-5 çift yaprakçıktan oluşan pinnat bileşik yapraktır. Yaprakçıklar geniş yumurta biçiminde, deri gibi kalın, 3-5 x 3-4 cm boyutlarında, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü soluk yeşildir. Yaşlı dallar üzerinde oluşan çiçek kurulu dik durur, yeşildir ve yaklaşık 50 çiçekten oluşur. Çiçekler tek eşeyli ya da erseliktir. Çiçek kurulu başak şeklindedir. Çiçeklerinde taç yapraklar yoktur, stamen sayısı 10’dur. Meyvesi bakla (legümen) tipte olup 10-30 cm boyundadır. Koyu kahverengi olan meyvenin mezokarpı etlenmiş olup bu kısımları yenir (Chamberlain, 1970e; Kayacık, 1982).

Tolga Ok

Genel yayılışı Akdeniz havzası olup Akdeniz’in kuzey ve güney taraflarında hem doğal olarak bulunur hem de kültüre alınmıştır. Ülkemizde İstanbul-Büyükada, Muğla, Antalya, Mersin, Adana çevrelerinde doğal yetişir (Chamberlain, 1970e). Ülkemizde türün yayılış gösterdiği yükselti genellikle deniz seviyesi ile 700-800 m’ler arasındadır. Ancak Ege ve Akdeniz Bölgesi’ndeki dağların nemli rüzgarlara bakan yamaçlarında ve bu etkilerin sokulduğu alanlarda 8001000 m ye kadar yükseldiği görülür. Doğu Akdeniz kıyılarında genel olarak 300-500 m’ye, ender olarak 600-700 m’ye kadar görülmektedir (Günal, 1998).

Cercis L. cinsinin Kuzey Amerika ile Güney Avrupa’dan Doğu Asya’ya doğru yayılmış olan 7 türü bulunur. Bu türler içerisinde C. siliquastrum, C. canadensis, C. chinensis ve C. racemosa en yaygın olanlarıdır (Kayacık, 1982). Çoğunlukla kışın yaprağını döken boylu çalı ve ağaç halinde bulunan bitkilerdir. Yapraklar basit, tam kenarlı, dairemsi, kalp şeklinde ve saplıdır. Dikkati çeken küçük kulakçıkları vardır. Sürgün, yaşlı dal, hatta gövde üzerinde yer alan çiçek kurulları kısa salkımlar oluştururlar. Çiçeklerin böyle kalın dal ve gövdede açması olayına “Cauliflora” denir. İlkbaharda yapraklanmadan önce bol ve güzel kokulu çiçeklerini açar. Her bir çiçeğin çanağı çan gibi, kenarında 5 tane kısa ve geniş dişi vardır. Taç genellikle pembenin tonlarıdır. Üstteki 3 taç yaprak, alttaki 2 tanesinden daha kısadır. 10 tane serbest stameni vardır. Ovaryum saplıdır. Legümen meyve (bakla) yassı, ince, sivri uçlu ve bol tohum taşır (Chamberlain ve Yaltırık, 1970; Kayacık, 1982; Krüssmann, 1976). 297

Ünal Akkemik

Nurgül Karlıoğlu

Cercis L. (Erguvanlar)

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Cercis siliquastrum L.

Doğal

Erguvan

Yayılışı

1.Çanak, çiçek sapı ve legümen meyve (bakla) tüysüz………….…………Cercis siliquastrum L. subsp. siliquastrum 1.Çanak ve çiçek sapı kısa sert yatık tüylü, legümen meyve (bakla) kadifemsi tüylü ……………………...……………………...……….……….. Cercis siliquastrum L.subsp. hebecarpa (Bornm.) Yalt. C. siliquastrum subsp. siliquastum, Güney ve Orta Avrupa ile Batı Suriye’de genel yayılışını yapar. Ülkemizde ise Anadolu’nun dışında (İstanbul, Kocaeli, Bursa, Zonguldak, Amasya, Balıkesir, Muğla, Antalya ve Adana) yayılış göstermektedir. C. s. subsp. hebecarpa’nın genel yayılış alanı Lübnan, Filistin ve Batı İran’dır. Ülkemizde ise Batı, Güney ve Doğu Anadolu’da (Çanakkale, Muğla, Antalya, Hatay, Adana, Urfa, Mardin) yayılış gösterir. Tip örneği de Hatay’dan toplanmıştır (Chamberlain ve Yaltırık, 1970).

Chamaespartium Adans (Kanatlı boya çalıları) Yarı çalımsı, yerde sürünücü çok yıllık bitkilerdir. Kışın yapraklarını dökerler ya da uzunca bir süre yapraklı olarak kalırlar. İpeksi tüyleri vardır. Sürgünler kanatlı ve dikensizdir; sürgünleri boyuna oluklu ve yeşildir. Yapraklar sürgünde almaşlı olarak dizilmiş, sade yaprak durumunda ya da kısmen yapraksızdır. Bazı türlerinde üç yaprakcıklı, tüysü yaprak durumunda, çiçekler çoğunlukla uç durumlu, az olarak da yan durumlu, salkım ya da başçık kuruluşunda bulunur. Çoğunlukla sarı, seyrek olarak açık sarı renktedir. Çanaklar çan şeklinde birleşmiş, ucu iki dudaklı, üst dudak iki, alt dudak üç dişlidir. Taç, çoğunlukla altın sarısı, az olarak da sarı ya da beyaz renktedir. Bunlardan bayrakçık yumurta biçiminde, omurga eğri ya da düzdür. Kanatlar uzuncadır. Stamenlerde ipcikler (flament) birbirleriyle birleşmiş durumda, stamen sayısı 5, boru görünüşünde, kanat ve omurgadaki yapraklar alt bölümlerinden boru durumunda olan ipciklerle bitişik, yumurtalık oturmuş durumda olup sapsızdır. Stilus (dişicik borusu) yukarı doğru eğri, stigma (dişicik tepesi) çoğunlukla başcık görünüşünde, ovaryum 5-8 gözlü, meyve bakla durumunda, yumurta biçiminde ya da dar ve uzuncadır. Tohum 1-5 tane olup, 3 mm çapındadır. Genista’ya çok yakın bir cinstir, fakat sürgünlerin kanatlı ve dikensiz olmasıyla ayrılır (Efe ve diğ., 2009). Güney Avrupa ve Balkanlar’da yayılışı bulunan bu cinsin, Türkiye’de doğal yayılışı 2009 yılında Kocaeli–Yuvacık Barajı Havzası’nda Prof. Dr. Asuman EFE’nin yürüttüğü biyolojik çeşitlilik proje çalışmasında (Efe ve diğ., 2009) keşfedilmiştir. 298

Ünal Akkemik

Çoğunlukla 2-10 m ye kadar boylanan boylu çalı veya ufak bir ağaçtır. Genç sürgünler kırmızı esmer renktedir. 5-10 cm çapındaki yapraklar hemen hemen daire şeklinde ve tam kenarlıdır. Yaprağın dip tarafı yürek gibi oyuk, tepeleri ise yuvarlaktır. Her iki yüzü de tüysüzdür. Üstü koyu yeşil, alt yüzü mavimsi yeşildir. Çiçeğinin kendisine has gayet güzel açık pembe ile mor arası ‘erguvani’ bir rengi vardır. Geçen yıllara ait dallar üzerinde çiçeklerinin 10 tanesi bir araya gelerek kısa salkım halinde kurullar oluştururlar. Çiçek açma zamanı genellikle nisan-mayıs aylarıdır. Kırmızı-kahverengindeki olgun bakla meyveler ince ve yassıdır. Bakla içinde çok sert kabuklu, mercimek gibi yassı 6-15 adet tohum vardır (Chamberlain ve Yaltırık, 1970; Kayacık, 1982). Ülkemizde doğal olarak yetişen 2 alttürü vardır; bunların ayırımları aşağıda verilmiştir:

Necmi Aksoy

Necmi Aksoy

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Genel yayılış alanı Güney Avrupa ile Batı Asya’dır. Türkiye’nin güney, batı ve hatta kuzey Anadolu sahillerinde yetişir. Akdeniz kıyılarındaki maki formasyonunun tipik elemanlarından birisidir. Maki ve yaprak döken ormanlarda 1370 m’ye kadar yayılış gösterir (Chamberlain ve Yaltırık, 1970; Kayacık, 1982). Ayrıca İstanbul’da Boğazın yamaçlarında yüzlercesi birden çiçek açarak ilkbaharın gelişini müjdeler ve Boğazın iki yakasını adeta eflatun bir tülle örterler

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Chamaespartium sagittale (L.) P.E. Gibbs

Doğal

Kanatlı boya çalısı

Yayılışı

Türkiye’de lokal olarak Kocaeli –Yuvacık Barajı Havzası’nda yayılış yapmaktadır.

Botanik Özellikleri

Necmi Aksoy

10-35 (60) cm boyunda, yarı çalı, rizomlu veya yerde sürünücü, 1 m çapında alanı kaplayan bir forma sahiptir. Dallar 1,7-9 mm genişliğinde, kanatlı, genç sürgünler ipeksi tüylü, dik-yatık tüylü, sonraları çıplaktır. Üreyimsiz sürgünler, uzunlamasına 4 omurgalı, 2’si kanatlı ve karşılıklı olarak birbiriyle bağlanmışlardır. Üreyimli sürgünler nadir birbiriyle bağlı, 5-8 uzunlamasına omurgalı, 3-4 kanatlıdır. Yapraklar, (7,5) 9-24 x (3,5) 5-10 mm, eliptik, her iki yüzü, uzun yası ve dik tüyler ile kaplı, bazen eksenden uzak olan yaprak yüzeyi çıplak, kulaksızdır (Efe ve diğ., 2009). Terminal çiçek kurulu (3) 7-13 çiçekli, brahteler 3-4 x 0,8-1 mm, ters mızraksı, uzun ve dik tüylü, çiçek sapı 2-3 mm, tüylü, brahtecikler 1,5-2 x 0,4 mm, şeritsi eliptik, uzun ve dik tüylü. Çanak 5-9 mm, uzun ve dik tüylü, tüp 2-3 mm, dudaklardan kısa, yukarı dudak kendi uzunluğu kadar ya da aşağıdaki dudaktan biraz kısa, 4-5 x 1,7-2 mm loplu, tırpanımsı, üst dudak lobu (1,7) 2-3 x 0,8-1,5 mm şeritsi tırpanımsı, merkezdeki bazen yanlardakinden dardır. Taç sarı, bayrakçık 10-12 x 9-10 mm, üstten alçak boyunlu ve tabandan daralmış, çıplak veya üst tarafı siyah, merkez bazen tüylü, 2 mm tırnaklı, kanatlar 9-10 x 2,5-3 mm, çıplak, omurga ile aynı boyda ve bayraktan daha küçük, 3 mm tırnaklı, omurga 9,5-11 x 2,7-3 mm, üst kenarı 3 mm tırnaklıdır. Ovaryum tüylü, 6-8 tohum taşır, stilus dik az çok çiçekten dışarı çıkmış veya kısa ucu kıvrık, çıplak, tepecik dışa yönelik, yarı terminal ve eliptiktir. Meyve, 11-18 x yaklaşık 4 mm, şeritsi-eliptik, kısa tüylü, 1-5 tohumludur. Tohum, 2-2,5 x 1,5-2 mm yuvarlak zeytin yeşil veya siyahtır (Efe ve diğ., 2009).

Tolga Ok, Ünal Akkemik

Colutea L. (Patlangaç çalıları)

Kışın yaprağını döken çalılardır. Yapraklar pinnat (bir orta damarlı bileşik yaprak) olup tek tepe yaprağı mevcuttur. Yaprak dizilişi sarmaldır. Kulakçıkları küçüktür. Çiçekleri yan durumlu başak şeklinde kurul oluştururlar. Çanak yapraklar çan şeklindedir; dişler eşit değildir. Taç sarı renkte, omurga sivri değildir. Stamenler iki küme halindedir. Meyve şişkin, zarsı dış örtülü ve açılmayan meyvedir (Chamberlain, 1970f). Türkiye’de 4 türü doğal yetişir. Bu türlere ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir. 1.Yaprakçıklar 5-6 (-9) mm, yaşlı sürgünler kırmızı kahverenginde ve cilalı gibi parlaktır. …………………………………..……………………………Colutea halepica 1.Yaprakçıklar 10 mm’den daha büyük; yaşlı sürgünler gri kahverenginde ve soyulur 2.Ovaryum çıplak .……………..………………………………..………………………………..………………………………………….……….Colutea cilicica 2.Ovaryum tüylü 3.Yapraklar çoğunlukla genişliğinin 1,2 katı kadar; çanak yaprak dişleri yuvarlak sinüslü……..…………………………………………Colutea armena 3.Yapraklar çoğunlukla genişliğinin 1,3 katı kadar; çanak yaprak dişleri sivri sinüslüdür.…………………………..……………….Colutea melanocalix 299

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Colutea armena Boiss.&Huet

Doğal

Patlangaç çalısı

Yayılışı

Kafkasya elemanı olan türün ülkemizdeki yayılışı Erzurum, Artvin ve Kars çevreleridir. Ormanlık alanlar ve kayalık yamaçlarda 150-1500 m’ler arasında yayılışını yapar (Chamberlain, 1970g).

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

Yaklaşık 2 m’ye kadar boylanabilen ve kışın yaprağını döken çalılardır. Yaşlı sürgünleri gri-kahverengidir. Yaprakları pinnat damarlı bileşik, yaprakçıkları (2-) 3-4 çift, küt uçlu ve geniş ters yumurtamsıdır. Uzunluğu genişliğinin 1,2 katı kadardır. Taç 18-20 mm, kanatlar belli belirsiz geriye kıvrık ya da kıvrık değildir. Ovaryum tüylüdür. Çanak beyaz tüylü, dişler sivri uçlu, yaklaşık 1.5 mm boyunda ve sinüsleri yuvarlaktır (Chamberlain, 1970f).

Colutea cilicica Boiss. & Bal.

Doğal

Patlangaç çalısı

Yayılışı

Genel yayılışını Yunanistan, Türkiye, Kırım, Kafkasya, Kuzeybatı İran, Kuzey Irak ve Batı Suriye’de yapmaktadır. Ülkemizde en yaygın patlangaç türü olup Çanakkale, İstanbul, Kocaeli, Adapazarı, Bolu, Kastamonu, Çorum, Samsun, Giresun, Kütahya, Eskişehir, Çankırı, Nevşehir, Sivas, Tokat, Tunceli, Siirt, Bitlis, Antalya, Mersin, Hatay, Hakkari çevrelerinde deniz seviyelerinden 2000 m yükseltiye kadar geniş bir yükselti kuşağında yetişir (Chamberlain, 1970g).

Saime Başaran

Botanik özellikleri: Çoğunlukla 2-3 (-5) m boyunda, kışın yaprağını döken çalılardır. Yaşlı sürgünleri gri-kahverengidir. Yapraklar bileşik yaprak olup yaprakçık sayısı (3-) 4-5 çifttir. Yaprakçık boyları 30 mm’ye kadar çıkar; eliptik ya da ters yumurta şeklindedir. Çiçeklerinde çanak 20-22 mm, kanatlar daima omurgadan daha uzun ve geriye kıvrıktır. Ovaryum çıplaktır. Taç siyah ve beyaz tüylerden oluşan bir tüy örtüsüne sahiptir. Dişler yaklaşık 2 mm; uçları sivri olan dişlerin sinüsleri yuvarlaktır (Chamberlain, 1970f). 300

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Colutea halepica Lam.

Tolga Ok

Patlangaç çalısı

Yayılışı

Genel yayılışı Türkiye, Filistin ve Suriye’dir. Ülkemizde Hatay çevresinde doğal yetişir. Yayılış alanları 600-1000 m’ler arasındaki kayalık yamaçlardır (Chamberlain, 1970g).

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Yaklaşık 3 m’ye kadar boylanabilen, kışın yaprağını döken, yaşlı sürgünleri kırmızı-kahverengi olan parlak görünüşlü çalılardır. Yaprakları pinnat damarlı bileşik yaprak olup yaprakçıkları 3-5 (-6) çifttir. Yaprakçık boyutları diğer türlerden daha küçük ve 5-6 (-9) mm, eliptik şekillidir. Çiçeklerinde taç 18-20 mm, kanatlar omurganın boyu kadar ya da daha uzundur; geriye kıvrık ya da değildir. Ovaryum tüylüdür. Çanak siyah tüylü, dişler sivri uçlu, 1,5-2 mm, sinüsleri yuvarlaktır (Chamberlain, 1970f).

Colutea melanocalyx Boiss. & Held.

Doğal

Patlangaç çalısı

Yayılışı

Doğu Akdeniz elemanı olan bu tür Türkiye ve Ege Adaları için endemiktir. Isparta, Uşak, İzmir, Kütahya, Burdur çevrelerindeki kayalık yamaçlarda ya da orman açıklıklarında 250 m yükseltiye kadar doğal yayılışını yapar (Chamberlain, 1970g).

Hüseyin Fakir

2-3 m’ye kadar boylanabilen ve kışın yaprağını döken çalılardır. Sürgünleri gri-kahverengidir. Yaprakçıklar 3(-4) çift, boyları 20 mm’ye kadar ve şekilleri eliptiktir. Taç yapraklar 19 mm’ye kadar, kanatların boyu hemen hemen omurganın boyu kadar, geriye kıvrık ya da değildir. Ovaryum ve genellikle bakla meyve tüylüdür. Çanak koyu kahverengi ya da siyah-beyaz tüylerle kaplı, dişler 1,5-2,5 mm, sivri uçlu ya da küt, sinüsleri ise sivridir (Chamberlain, 1970f). Ülkemizde yetişen iki alttürü vardır: 1.Çiçeklerinde çanak örtüsü koyu kahverengi tüylü, dişler yaklaşık 2,5 mm ve küt uçludur. Ülkemizde Isparta çevresinde yayılış yapar ..…...........…….Colutea melanocalyxBoiss.&Heldr.subsp.melanocalyx 1.Çanak örtüsü siyah-beyaz tüylerle örtülü, dişler yaklaşık 1,5 mm, sivri uçludur. Ülkemizde İzmir, Kütahya-Eskişehir, Uşak ve Burdur çevresinde yayılış yapar .Colutea melanocalyx Boiss.&Heldr.subsp.davisiana (Browicz) Chamb 301

Hüseyin Fakir

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Tolga Ok

Cytisopsis Jaub. & Spach (Keditırnağı)

Cytisopsis dorycnifolia Jaub. & Spach.

Tolga Ok

Cytisopsis pseudocytisus subsp. reseana

Cüce, kısa boylu çalılardır. Yaprakları ipeksi tüylü, sapsız, 5-7 parmaksı yaprakçıktan oluşur. Kulakçık yoktur. Çiçekler, üst yaprakların ekseninde tek tek ya da sapsız şemsiyeler halinde kurul oluşturur. Çanak tüp şeklinde, iki dudaklı, üst dudak derin iki parçalı, dudak daha az üç parçalıdır. Taç altın sarısı renktedir. Taç yaprakları uzun tırnaklı, kanatlar omurgadan daha uzun fakat bayrakçıktan daha kısadır. Stamenler iki küme halindedir. Meyve düz, tüylü bakla tipindedir (Chamberlain, 1970g). Ülkemizde Cytisopsis dorycnifolia ve Cytisopsis pseudocytisus subsp. reseana olmak üzere doğal yetişen iki taksonu bulunur.

Doğal

Keditırnağı

Yayılışı

Genel olarak Doğu Akdeniz elemanı olan bu türün Suriye ve ülkemizde yayılışı bulunmaktadır. Ülkemizde Denizli, Adana, Mersin Hatay çevrelerinde 50-1700 m’ler arasındaki tebeşir ve serpantin üzerindeki taşlı zeminlerde ve genellikle maki vejetasyonunda bulunur (Chamberlain, 1970g). Yerde sürünücü, çok kısa, 30 cm’ye kadar boylanabilen çalılardır. Yaprakları parmaksı, 5-7 şeritsi-spatül şeklindedir, ipeksi tüylü yaprakçıkları 7-12 mm’dir. Çiçekleri tek tek bulunur ya da en çok 3 çiçekli şemsiye şeklinde kurul oluşturur. Çan tüylü, çoğunlukla kırmızımsıdır. Çanak (11-)13-18 mm; bayrakçık (19-) 21-30 mm boylarındadır. Taç altın sarısı rengindedir, 14-30 mm, tırnaklar 12-18 mm, ipeksi tüylüdür. Bakla meyve 15-20 x 4 mm boyutlarında ve kırmızımsı renktedir. (Chamberlain, 1970g).

Cytisopsis pseudocytisus (Boiss.) Fertig

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Endemik

Keditırnağı

Yayılışı

Ülkemizde Güneybatı Anadolu, Denizli, Burdur ve Uşak çevrelerinde yetişen (Chamberlain, 1970g) subsp.reeseana (Guyot) Lassen adlı endemik bir alttürü vardır. Ülkemizde endemik olan alttürü Cytisopsis pseudocytisus (Boiss.) Fertig subsp. reeseana (Guyot) Lassen; Kısa boylu, yerde sürünücü, diğer türe benzemekle beraber çiçeklerinde çanağın 9-11 mm; bayrakçığın 13-17 mm boyutlarında olmasıyla ayrılır (Chamberlain, 1970g).

302

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Hatice Yılmaz

Cytisus Desf. (Keçitırfılları) Cytisus orientalis

Serdar Gökhan

Herdem yeşil ya da kışın yaprağını döken, dikensiz çalı halinde odunsu bitkilerdir. Bazı türlerinin sürgünlerinde 5-14 çizgi vardır. Sürgüne çok sıralı sarmal olarak dizilen yapraklar basit ya da üçgül biçiminde, saplı veya sapsızdır. Kulakçık vardır veya yoktur. Çiçekler terminal veya yan durumlu kurullarda birkaçı bir arada veya nadiren tek tek yer alır. Çiçekler genellikle saplıdır. Çanak, çan veya tüp biçiminde, iki dudaklı, üzeri çıplak veya tüylüdür. Üst dudak iki dişli, alt dudak 3 dişlidir. Taç yaprak genellikle sarı, bazen beyaz, nadiren kırmızıdır. Bayrakçık kanatlarla ve omurgayla hemen hemen aynı boyda veya daha kısa, ucu girintili veya tepecikli, çıplak veya tüylüdür. Stamenler bir demet halinde birleşmiştir. Bakla meyve 1-13 tohum taşır, üzeri çıplak veya tüylüdür. Tohum elipsoid veya yumurta biçiminde, sarı, yeşilimsi, kahverengi veya siyahtır, küçük etli bir doku taşır (Cristofolini ve Troia, 2006; Gibbs, 1970c). Avrupa, Kanarya Adaları, Kuzey Afrika ve Batı Asya’da yayılış gösteren yaklaşık 60 kadar türü vardır (ILDIS 2010; Theplantlist.org). Ülkemizde 16 taksonu doğal olarak yetişir (Vural Şenol, 2012). Türkiye’de yetişen türler aşağıdaki morfolojik özellikleriyle ayrılabilir: 1. Bayrakçık hemen hemen kanatlar ile aynı boyda 2.Yapraklar üçgül şeklinde, çiçekler terminal başçıklar halindedir; çanak tüpü iki dudaklı, üst dudak derin iki, alt dudak belirgin olarak üç dişlidir.......................................................................................................................................................................Cytisus orientalis 2.Yapraklar basit veya üçgül biçiminde, çiçekler yan durumlu ve yapraklı terminal salkımlar halindedir; çanak tüpü iki dudaklı, üst dudak çok kısa dişli, alt dudak belli belirsiz üç dişlidir. 3.Bayrakçık 15 mm veya daha uzun, yaprakların en azından birkaçı belirgin olarak üçgül biçimindedir. 4.Çanak çıplak, genç sürgünler belirgin olarak çizgili veya kanatlıdır..................................................................................................................Cytisus scoparius 4.Çanak ipeksi tüylü, genç sürgünler silindirik veya hafifçe köşeli..........................................................................................................................Cytisus villosus 3.Bayrakçık 12 mm veya daha kısa, yapraklar basit veya demetler halindedir 5.Çiçek sapı 4-6 mm; gövdenin çizgileri veya köşeleri enine kesitte T şeklindedir...........................................................................................Cytisus procumbens 5.Çiçek sapı 0-12 mm, gövdenin çizgileri veya köşeleri enine kesitte T şeklinde değildir..............................................................................Cytisus acutangulus 1.Bayrakçık kanatlar ve omurgadan büyüktür ve bazen kahverengi lekelidir. 6.Çiçekler beyaz..................................................................................................................................................................................................................Cytisus albus 6.Çiçekler sarı 7.Çiçekler salkımlar halindedir 8.Çiçekler sürgün uçlarında salkımlar halinde ve yaprak koltuklarında 1 veya 2 adet yer alır, yaprakçıklar 6-15 mm boyunda, 2-5 mm eninde, her iki yüzü de seyrek gümüşi yatık tüylüdür.................................................................................................................................................................................... Cytisus wulfii 8.Çiçekler sürgün uçlarında yapraklı salkımlarda yer alır; yaprakçıklar 5-20 mm boyunda, 4-10 mm eninde, üst yüzü seyrek basık tüylü, alt yüzü ipeksi yumuşak tüylüdür................................................................................................................................................................................................................Cytisus hirsutus 7.Çiçekler başçıklar halindedir. 9.Sürgün ve yaprak sapları dik veya yarı dik tüylerle örtülü 10.Yapraklar yoğun yatık tüylü, bazen dağınık ince uzun yumuşak tüylü........................................................................................................Cytisus eriocarpus 10.Yapraklar seyrek-yeknesak olarak dağınık ya da yatık tüylüdür, 11.Yaprakların her iki yüzü de beyaz dağınık tüylüdür......................................................................................................................................Cytisus hirsutus 11.Yaprakların üst yüzü hemen hemen çıplak, alt yüzü kısa ve basık tüylüdür 12.Çiçek 4-15 adet, çiçek kurullarında sadece dıştan 2-3 çiçeğin brahtesi üçgül biçiminde, diğerlerinin brahtesi tam kenarlıdır; bakla meyve kıvrık ve üzeri yatık tüylüdür......................................................................................................................................................................................Cytisus drepanolobus 12.Yaklaşık 5 çiçek taşıyan çiçek kurullarındaki her bir çiçeğin brahtesi üçgül biçimindedir, Meyve düz, üzeri dağınık tüylüdür.................Cytisus cassius 9.Sürgünler ve yaprak sapları yatık tüylü, bazen seyrek yatık tüylü 13.Sürgünleri yere yatık, 5-15 mm boyunda bodur çalılardır 14. Yaprakçıklar küçük 5-12 mm boyunda, 2,5-4 cm eninde, ters mızraksı, ters yumurta veya eliptik biçiminde; başçıklarda çiçek sayısı 1-4 ..............................................................................................................................................................................................Cytisus pygmaeus 14.Yaprakçıklar küçük 10 mm boyunda, 2-2,4 mm eninde, şeritsi, şeritsi-spatül şeklinde; başçıklarda çiçek sayısı 2-4 adettir.... Cytisus jankae 13.Sürgünler genellikle dik, 15-70 cm boyunda çalılardır 15.Taç yapraklar iki renkli, yaprakçıklar küçük, 4-10 mm boyunda, 2,5-4 mm enindedir; başçıklar 2-8 çiçekli.......................Cytisus guenerii 15.Taç yapraklar tek renkli, yaprakçıklar daha büyük 16.Yaprakçıklar 8-20 mm boyunda, 3-7 mm eninde, başçıklar 4-8 çiçekli, meyve düz .............................................Cytisus austriacus 16.Ortadaki yaprakçıklar 15-33 mm boyunda, 8-10,5 mm eninde, başçıklar 2-6 çiçekli, meyve düz veya hafifçe kıvrık ..................................................................................................…………………………………………………......Cytisus anatolicus 303

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Cytisus albus Hacq. (Syn.:Chamaecytisus albus (Hacq.) Rothm.)

Doğal

Ak keçitırfılı

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı Güneydoğu Avrupa ve Balkanlar olan bu türün ülkemizde İstanbul ve Çilingoz’da yayılışı vardır.

80 cm’ye kadar boylanabilen, dik veya yükselici çalılardır. Sürgünler genellikle yatık tüylüdür. Yapraklar üçgül biçiminde, yaprakçıklar 10-30 mm uzunluğunda, 7-12 mm genişliğinde, dikdörtgen-ters yumurta biçiminde, her iki yüzü ya da sadece alt yüzü basık tüylüdür. Haziran-temmuz aylarında açan çiçekler başçıklar halinde 5-8’i bir arada sürgün uçlarında yer alır. Çanak yaprak yoğun beyaz tüylüdür. Taç yapraklar beyaz, bayrakçık 10-20 mm uzunluğundadır. Bakla meyve 20-30 mm, dar dikdörtgen biçiminde, üzeri basık-uzun yumuşak tüylüdür (Gibbs, 1970d; Krüssmann, 1986).

Cytisus anatolicus (Güner) Vural (Syn: Chamaecytisus anatolicus Güner)

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Endemik

Keçitırfılı

Yayılışı

Ülkemize özgü endemik bir tür olup sadece Isparta Eğirdir Kasnak ormanında kalkerli yamaçlarda karışık ormanlarda 1700 m’lerde yayılışı bilinmektedir (Malyer, 2000).

Sürgünleri yatık yumuşak tüylerle örtülü çalılardır. Yapraklar üçgül biçiminde, yaprak sapı 5-20 mm boyunda, bazen kanatlıdır. Yaprakçıklar hemen hemen sapsız, ters yumurta-mızrak biçiminde, tabanı kama gibi daralmış, ucu yuvarlak, sivri ya da dikensi çıkıntılı, üzeri yatık ipeksi tüylüdür. Ortadaki yaprakçıklar 15-33 mm boyunda, 8-10,5 mm enindedir. Haziran-temmuz aylarında açan çiçekler yan durumlu 2-6 adedi bir aradadır. Çiçek sapı 4-5 mm uzunluğundadır. Çanak 12 mm boyunda, üzeri yatık ipeksi tüylüdür. Taç yapraklar sarı renkli, bayrakçık 24 mm uzunluğunda olup 6 mm tırnağı vardır. Taç yaprağın geniş kısmı (limb) hemen hemen dairemsi, ucu girintili, kısa tüylü, alt kenarları kirpiklidir. Kanatlar (9 mm uzunluğundaki tırnak dahil) 18 mm uzunluğunda, 4 mm genişliğinde olup alt kısımları kısmen kirpikli, yukarı kısımları 3,5 mm genişliğinde nasırlıdır; omurga 17x3 mm, arkası kısa tüylü, alt köşeleri kirpikli, ortasında bir kese vardır. Olgunlaşmamış meyve dik veya hafifçe kıvrık, üzeri uzun yumuşak tüylüdür. Cytisus austriacus’ çok benzer ancak C. austriacus 8-20 x 3-7 mm boyutlarındaki yaprakçıkları, 14-20 mm uzunluğundaki bayrakçığı, yaklaşık 20 mm uzunluğunda ve düz meyve özellikleri ile bu türden ayrılır (Malyer, 2000).

304

Gamze Tuttu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Cytisus austriacus L. (Syn.: Chamaecytisus asutriacus (L.) Link.)

Doğal

Keçitırfılı

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı Güney Avrupa, Balkanlar, Güney Rusya, Kırım olan bitki Türkiye’de Kırklareli, İstanbul, Kastamonu, Sinop, Bilecik’te tepe etekleri, nehir, göl kıyıları, orman kenarlarında 200-1020 m’ler arasında yetişir (Gibbs, 1970d).

Botanik Özellikleri

75 cm’ye kadar boylanabilen, dik veya yükselici çalılardır. Sürgünler genellikle yoğun yatık tüylüdür. Yapraklar üçgül, yaprakçıklar 8-20 mm boyunda, 3-7 mm eninde, ters mızrak veya ters yumurta biçiminde, üst yüzü hemen hemen çıplak ya da yoğun yatık tüylü, alt yüzü ise yoğun yatık ipeksi tüylüdür. Mayıs-haziran aylarında çiçek açar. Çiçekler 4-8’i bir arada başçıklar halinde bulunur. Çanak yoğun olarak yatık-uzun yumuşak tüylüdür. Taç yapraklar sarı; bayrakçık 14-20 mm, yoğun yatık ipeksi tüylüdür. Bakla meyve 20 mm uzunluğunda, düz, üzeri yoğun yatık ipeksi-uzun yumuşak tüylüdür (Gibbs, 1970d).

Cytisus acutangulus Jaub. et Spach.

Endemik

Angora tırfılı

Yayılışı

Ülkemizin endemik bir türü olup Ankara-Beypazarı, Nallıhan-Davutoğlan köyünün Nallıhan Kuş Cennetine bakan yamaçlarındaki jipsli-marnlı topraklarda yetişir (Gibss, 1970c; Vural, 2012).

Botanik Özellikleri

40 cm’ye kadar boylanabilen, sık dallı, dik çalılardır. Genç gövdeleri köşelidir. Ortadakinin yanlardakilerden çok daha uzun olduğu üçlü yaprakları vardır. Yapraklar 5-15 mm, ters mızraksı biçimde, alt yüzleri basık tüylü olup çok kısa saplı veya sapsızdır. Nisan ayında açmaya başlayan çiçekler yaprak koltuklarında tekli veya ikisi bir arada yer alır, 9-12 mm boyunda ve parlak koyu sarı renklidir. Çiçek sapı yok denecek kadar kısa veya 3 mm kadar uzayabilir. Meyve 25-30 mm boyunda, üzeri tüylüdür. Cytisus procumbens’e benzer, çok dallı ve dik habitusu, sürgünler üzerindeki kabarık çizgilerin karşılaşma yerlerinde T şekli bulunmaması ve çiçeklerin sapsız veya çok kısa saplı (en fazla 2-3 mm) olması ile ondan ayrılır (Gibbs, 1970c; Vural, 2012).

Cytisus cassius Boiss. (Syn: Chamaecytisus cassius (Boiss.) Rothm.).

Endemik

Keçitırfılı

Yayılışı

Türkiye’nin endemik bitkilerinden biridir. Güney Anadolu’da Hatay’da tabakalı kayalar üzerindeki koruluklar içerisinde 500-700 m’ler arasında yetişir.

Botanik Özellikleri

Sık dallı, dik çalılardır. Genel görünüş itibariyle C. drepanolubus’a benzer ancak çiçek taşıyan kısa yan dalları, üçgül bir brahtenin koltuğunda 2-5 çiçek taşıyan az çiçekli ve gevşek terminal küme halindeki çiçek kurulları, uzun yumuşak ve dik tüylü düz meyveleri ile ayrılır (Gibbs, 1970d). 305

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Cytisus eriocarpus Boiss. (Syn: Chamaecytisus eriocarpus (Boiss.) Rothm.)

Doğal

Keçitırfılı

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı Batı Anadolu ve Ege Adaları olan bu tür ülkemizde Balıkesir, İzmir, Burdur, Isparta’da Dağların yamaçları, tepe etekleri, çam ormanlarında 600-1600 m’ler arasında yetişir.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

50 cm’ye kadar boylanabilen, çok dallı, sürgünleri dik veya yükselici çalılardır. Sürgünler ve yapraklar genellikle dik veya yayık tüylü nadir olarak da basık tüylüdür. Yapraklar üçgül biçiminde, yaprakçıklar küçük, 7-15 mm uzunluğunda, 3-6 mm genişliğinde, ters mızraksı, dikdörtgenimsi, eliptik şekilli, her iki yüzü de yatık ince uzun yumuşak tüylüdür. Mayıs-haziran aylarında açan çiçekler 2-4 adedi bir arada başçıklar halindedir. Çanak yoğun tüylüdür. Taç sarı renkli, bayrakçık 1825 mm olup üzeri seyrek ipeksi tüylüdür. Bakla meyve 30 mm boyunda, üzeri yoğun yünsü tüylüdür (Gibbs, 1970d).

Cytisus gueneri (Duman, Baser & Malyer) Vural (Syn: Chamaecytisus gueneri Duman, B. & M.)

Endemik

Keçitırfılı

Yayılışı

Türkiye endemik bitkilerinden biridir. Muğla-Sandras Dağı’nda 1450-1700 m’ler arasında karaçam ormanları ve serpantin yamaçlarda doğal olarak yetişir.

Botanik Özellikleri

Gamze Tuttu

60 cm’ye kadar boylanan, sürgünleri yatık gümüşi tüylü çalılardır. Yapraklar üçgül biçiminde, yaprak sapı basık, üzeri yatık tüylüdür. Yaprakçıklar hemen hemen sapsız ya da 1-1.5 mm saplı, eliptik, dikdörtgenimsi, ters mızraksı, tabanı kama biçiminde, ucu dikensi çıkıntılı, 4-10 mm boyunda 3-7 mm eninde, üst yüzü çıplak veya seyrek yatık tüylü, alt yüzü ise yoğun yatık beyaz tüylüdür. Haziran-temmuz aylarında açan çiçekler 2-8’i bir arada başçık halinde kurul oluşturur. Çiçek sapı 1-3 mm, üzeri yoğun yatık ipeksi tüylüdür. Çanak yaklaşık 10 mm olup üzeri yatık ipeksi tüylüdür. Taç sarı ve kahverengimsi kırmızı olmak üzere iki renklidir. Bayrakçık 17-20 mm, hemen hemen dairemsi, ortası girintili; kanatlar 14-15 mm, omurga 12-13 mm, dudak hemen hemen tırnak ile aynı boydadır. Bakla meyve düz, 20-25 x 4 mm, yatık gümüşi ipeksi tüylerle örtülüdür. Cytisus anatolicus’tan daha küçük yaprakları, daha kısa yaprak sapı ve daha küçük çiçekler, iki renkli taç yaprakları ve küçük meyvesi ile ayrılır. Cytisus austriacus’tan ise daha kısa ve üst yüzü çıplak veya az tüylü yaprakları, iki renkli taç yaprakları, sırtı çıplak veya sadece ortası kısa tüylü bayrakçığı ile ayrılır (Malyer, 2000) 306

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Cytisus hirsutus L. (Syn:Chamaecytisus hirsutus (L.) Link., Chamaecytisus supinus (L.) Link. )

Doğal

Keçitırfılı

Yayılışı

Kuzey, Orta Anadolu ve Amanoslar: Kırklareli, Tekirdağ, İstanbul, Bolu, Bursa, Sakarya, Ankara, Zonguldak, Sinop, Samsun, Trabzon, Artvin, Balıkesir, Kütahya, Konya, Hatay. tepe yamaçları, seyrek korular, yol kenarlarında 100-1600 m’ler arasında yayılış gösterir.

100 cm’ye kadar boylanabilen, dik veya yükselici veya bazen de yatık büyüyen, ama genellikle oldukça değişken habituslu çalılardır. Sürgünler dik veya yükselici veya sürünücü olup üzeri dik tüylerle örtülüdür. Yapraklar üçgül biçiminde, yaprakçıklar 5-20 mm uzunluğunda, 4-10 mm genişliğinde, ters yumurtamsı, ters mızraksı veya eliptik, üst yüzü genellikle seyrek basık tüylü, alt yüzü yeknesak olarak ipeksi veya yumuşak tüylerle kaplıdır. Nisan-haziran aylarında açan çiçekler yapraklı salkımlarda yer alır. Çanak, dik veya ince-uzun yumuşak tüylüdür. Taç yapraklar sarı, bayrakçık 18-30 mm, bazen tabanı kahverengi benekli, genellikle seyrek tüylüdür. Bakla meyve 25-40 mm, dar dikdörtgen biçiminde, yoğun yumuşak tüylü bazen de seyrek tüylüdür (Gibbs, 1970d).

Cytisus drepanolobus Boiss. (Syn: Chamaecytisus drepanolobus (Boiss.) Rothm.)

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Endemik

Keçitırfılı

Yayılışı

Doğu Akdeniz elementi endemik bir çalıdır. Adana, Hatay ve İçel’de kalkerli dik yamaçlar veya dağlık alanlardaki seyrek korularda yetişir.

Botanik Özellikleri

1,5 m’ye kadar boylanabilen, sık dallı dik çalılardır. Sürgünler kısa, yarı yatık gümüşi beyaz tüylerle örtülmüştür. Yapraklar üçgül biçiminde, yaprak sapı 6-13 mm’dir. Yaprakçıklar 10-25 mm uzunluğunda, 4-8 mm genişliğinde, ters mızraksı ters yumurtamsı şekillerde, üst yüzü hemen hemen çıplak ya da çok seyrek tüylü, alt yüzü ise seyrek basık tüylüdür. Nisan-haziran aylarında açan çiçekler sürgün uçlarında 4-15’ i bir arada başçıklar halinde bulunur. Çiçek sapları 1,5-3,5 cm›dir. Çanağın hemen altında yer alan brahteler üçgül biçiminde, dış yüzeyi yoğun ve uzun ipeksi tüylüdür. Geniş tüpsü çanak, yoğun uzun ipeksi tüylüdür. Taç sarı, bayrakçık 18-22 mm boyunda, genellikle uzun ipeksi tüylüdür. Bakla meyve 25-30 mm boyunda, genellikle geriye kıvrık, yoğun uzun ipeksi tüylüdür, 1-5 tohum taşır (Gibbs, 1970d; Yıldırım ve diğ., 2009)

Cytisus jankae Velen. (Syn: Chamaecytisus jankae (Velen.) Rothm.)

Doğal

Keçitırfılı

Yayılışı

Balkan Yarımadasında Arnavutluk, Bulgaristan, Sırbistan, Bosna Hersek, Makedonya’da doğal olarak yetişen bu türe ait ülkemizdeki tek kayıt 1915 yılında İstanbul, Büyük-Han’dan Davidov tarafından toplanan ve Bulgaristan SOM Herbaryumu’nda yer alan (Vladimirov ve diğ., 2006) bir örneğe aittir.

Botanik Özellikleri

Bodur çalılardır. Sürgünler yere yatık, yatık ipeksi tüylü, gövde 8-10 cm boyunda, silindirik ve diktir. Yaprakçıklar 10 mm boyunda, 2-2,5 mm eninde, şeritsi, şeritsi-spatül şeklinde, her iki yüzü de yoğun gümüşi ipeksi tüylüdür. Çiçekler 2-4’lü olarak başçıklar halinde yer alır. Çanak ipeksi tüylüdür. Taç açık sarı, bayrakçık yaklaşık 15 mm, omurganın dış kısmı yoğun ipeksi tüylüdür. Bakla meyve 15 mm boyunda, 5 mm eninde, üzeri ipeksi tüylüdür (Frodin ve Heywood, 1968). 307

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Cytisus orientalis Loisel (Syn: Chronanthus orientalis (Lois.) Heywood&Frodin)

Endemik

Keçitırfılı

Yayılışı Endemik bir tür olup Batı Anadolu’da İzmir Tire ve Bozburun Dağı’nda tepe eteklerindeki meşe çalılıklarında 1000 m’den aşağılarda yetişir (Gibbs, 1970e). İzmir Ödemiş Beydağ’da 400-1200 m’ler arasında yol kenarları ve kestane açıklıklarında yetişen bir populasyonu daha saptanmıştır (Şentürk ve diğ., 2011).

50 cm’ye kadar boylanan, dik büyüyen çalılardır. Sürgünler çıkıntılı çizgili veya köşeli, üzeri ince uzun yumuşak tüylerle örtülüdür. Yapraklar üçgül (üç yaprakçıklı), yaprak sapı 2-4 mm boyundadır. Yaprakçıklar 10-30 mm boyunda, 3-5 mm eninde, eliptik-ters mızrak biçiminde, yayık tüylerle yoğun olarak örtülmüştür. Haziran ayında çiçek açar. Çiçekler sürgün uçlarında terminal başçık halinde kurullarda 2-4‘lü olarak yer alır. Kuruldaki her bir çiçeğin sapı yaklaşık 3 mm, şeritsi brahtecikler ise 12 mm uzunluğundadır. Çanak yaprak yaklaşık 9 mm, üzeri yoğun dağınık tüylüdür. İki dudaklı taç yaprakta üstteki dişler dudağın ¾ ü kadar, alt dişler hemen hemen dudağın boyu kadardır. Bayrakçık yaklaşık 20 mm, dikdörtgen-yumurta biçiminde ve çıplaktır. Kanat ve omurga hemen hemen bayrakçık boyundadır. Bakla meyve 15 mm boyunda ve çıplaktır (Gibbs, 1970e).

Cytisus procumbens (Waldst. &Kit. ex Willd.) Sprengel

Serdar Gökhan Şenol

Botanik Özellikleri

Doğal

Keçitırfılı

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı Güney Avrupa, Balkanlar ve Türkiye olan bu tür Kuzey ve Güney Anadolu’da, Kastamonu, Antalya’da tepe yamaçları, çağıllık yamaçlar, seyrek korularda 1000-1300 m’ler arasında yetişir (Gibbs, 1970c).

20-40 (-80) cm’ye kadar boylanabilen az ya da çok yere yatık çalılardır. Genç sürgünler kabarık çizgili, bu çizgilerin birleşme yerleri T şeklindedir. Yapraklar 5-15 mm uzunluğunda, 2,5-4 mm genişliğinde, ters mızraksı biçimde, sapsız, genç sürgünlerde tek tek, yaşlı dallarda 3-6’sı bir arada demetler halindedir. Üst yüzü çıplak veya seyrek tüylü, alt yüzü basık uzun ipeksi tüylüdür. Mayıs-temmuz aylarında açan çiçekler tek tek veya 2-3’ü bir arada demetler halinde sürgün ucuna yakın yaprak koltuklarında yer alır. Çiçek sapı 4-8 mm uzunluğunda ve incedir. Çanak 3 mm boyunda, üzeri yatık-ince uzun tüylüdür. Bayrakçık yaklaşık 11 mm, geniş yumurta biçiminde, çıplaktır. Bakla meyve yaklaşık 25-30 mm uzunluğunda, dar dikdörtgen biçiminde, uzun yumuşak tüylüdür (Gibbs, 1970c).

308

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Cytisus pygmaeus Willd.(Syn: Chamaecytisus pygmaeus (Willd.) Rothm.

Doğal

Keçitırfılı

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışını Balkanlar ve Türkiye’de yapan bu tür ülkemizde Kuzey ve Orta Anadolu’da İstanbul, Bursa, Bolu, Zonguldak, Kastamonu, Ankara, Amasya, Giresun, Kütahya’da kayalık yamaçlar ve hareketli kayalıklarda 200-2100 m’ler arasında bulunur 5-15 cm boylarında bodur çalılardır. Dallar yere yatık ya da uçları yukarı yönelmiş, üzeri yatık ipeksi tüylüdür. Yapraklar üçgül, yaprakçıklar küçük, 5-12 mm eninde, 2,5-4 mm boyunda, ters mızraksı, ters yumurta veya eliptik biçiminde, alt yüz daha belirgin olmak üzere her iki yüzü de yatık ipeksi tüylüdür. Mayıs-haziran aylarında açan çiçekler 1-4’ü bir arada başçık halinde bulunur. Çanak yoğun olarak yatık tüylüdür. Taç sarı; bayrakçık 7-20 mm, üzeri seyrek tüylüdür. Bakla meyve 20 mm, yatık ipeksi veya ince uzun yumuşak tüylüdür (Gibbs, 1970d). Bazen Cytisus austriacus’un daha yükseklerde yetişen alttürü olarak alınır (Theplantlist.org)

Cytisus scoparius (L.) Link

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Egzotik

Katırtırnağı

Yayılışı

Avrupa’da doğal olarak yetişen bu tür ülkemizde İstanbul’da Karaburun-Terkos arasındaki kumullar üzerindeki maki içinde görülür. Türkiye’ye getirilmiş ve sonradan yerleşmiş bir bitki olabilir.

2 m’ye kadar boylanabilen, yoğun dallı, dik büyüyen bir çalıdır. Sürgünler -özellikle gençken- genellikle boyuna oluklu veya kanatlıdır. Yapraklar genellikle üçgül şeklinde saplı veya sapsızdır. Ama aynı zamanda genç sürgünlerde sapsız tek yaprak halinde de görülebilir. Yaprakçıklar 6-15 mm uzunluğunda, 1,5-7 mm genişliğinde, eliptik ya da ters yumurta biçiminde, çıplak ya da seyrek tüylüdür. Nisan-haziran aylarında açan sarı çiçekler sürgünlerde yan durumlu olarak tek tek veya ikili yer alır. Çiçek sapı 6-10 mm uzunluğunda ve incedir. Çanak yaklaşık 5 mm uzunluğunda ve çıplaktır. Bayrakçık 15-18 mm uzunluğunda, çıplaktır. Bakla meyve dar dikdörtgen biçiminde olup üzeri çıplak sadece kenarları kahverengi ya da beyaz yoğun tüylüdür (Gibbs, 1970c).

Cytisus villosus Pourr.

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Doğal

Keçitırfılı

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı güney Avrupa olan bu tür Batı Anadolu’da Aydın’da Quercus ilex ile karışık korularda 200-400 m’ler arasında yetişir (Gibbs 1970c).

Botanik Özellikleri

2 m’ye kadar boylanabilen, dik büyüyen çalılardır. Sürgünler silindirik bazen köşeli, uçlarına doğru tüylüdür. Yapraklar üçgül, yaprak sapı 10-15 mm’dir. Yaprakçıklar 15-35 mm uzunluğunda, 7-12 mm genişliğinde, ortadaki yaprakçık yandakilerden daha uzundur. Ucunda dikensi bir çıkıntı bulunan, eliptik ters mızrak biçimindeki yaprakçıkların, üst yüzü çıplak, alt yüzü uzun yumuşak yatık tüylüdür. Nisan- mayıs aylarında açan çiçekler tek tek veya 2-3 çiçek bir arada demet halinde bulunur. Çiçek sapları 8-12 mm uzunluğunda ve incedir. Çanak yaklaşık 6 mm uzunluğunda, üzeri yatık ipeksi tüylüdür. Taç yapraklar sarı, çıplak; bayrakçık 15-18 mm, geniş yumurta biçimindedir. Bakla meyve 20-40 mm uzunluğunda, 4-7 mm genişliğinde, üzeri uzun yumuşak tüylüdür (Gibbs, 1970c).

309

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Cytisus wulfii V.I.Krecz.( Syn.: Chamaecytisus wulfii (V.Krecz.) A.Klaskova)

Doğal

Keçitırfılı

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı Kırım, Kafkasya ve Türkiye olan bu tür Kuzeybatı Anadolu’da Ankara, Kastamonu, Kütahya, Afyon’da ağaç hattına yakın çam ormanı ve taşlık yerlerde 1300-1750 m’ler arasında yetişir.

10-25 cm boylarında bodur çalılardır. Sürgünler yere yatık, yerde sürünür ya da uçları yukarı yönelmiştir. Genç sürgünler uzun beyaz yatıkça tüylerle kaplı, yaşlanınca çıplaklaşır. Yapraklar üçgül biçiminde, yaprak sapı 1-2 cm uzunluğunda, üzeri yoğun gümüşi tüylüdür. Yaprakçıklar 6-15 mm uzunluğunda, 2-5 mm genişliğinde eliptik-ters mızraksı, genellikle sivri uçlu veya hafifçe dikensi uçludur. Her iki yüzü de seyrek olarak gümüşi, yatık tüylüdür. Mayıs-haziran aylarında açan sarı çiçekler genellikle sürgün uçlarında salkımlar halinde ve yaprak koltuklarında 1 veya 2 adet yer alır. Çiçek sapları 5-10 mm uzunluğundadır. Çanak yatıkça gümüşi beyaz tüylerle kaplıdır. Bayrakçık tırnak dahil 2-3 cm uzunluğunda, yuvarlak-ters yumurtamsı, orta damarın yukarı kısımları basık tüylü, kahverengi beneklidir. Kanat 2-5,5 cm uzunluğunda, ucu girintili, omurganın orta damarı kıvrık tüylüdür. Bakla meyve 2,5-3 cm boyunda, 0,6-0,7 cm eninde, geniş şeritsi-ters mızraksı, üzeri uzun, gümüşi, basık tüylerle yoğun olarak kaplıdır. C. wulfii C. pygmaeus, C. eriocarpus, C. hirsutus’a çok benzer. Bu türlerden; uç kısımlarına doğru dik veya yarı yatık tüylerle kaplı olan genç sürgünleri, her iki yüzü de basık beyaz tüylerle kaplı yaprakçıkları, üzeri uzun, gümüşi, yatık tüylerle örtülü çanak ve meyveleri, yaprak koltuklarında 1 veya ikili, sürgün uçlarında tek taraflı salkım halinde yer alan çiçekleri ve ucu girintili kanatlarıyla ayrılır (Malyer, 2000).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Erythrina L. (Arap dudağı) Sıcak iklimlerde, tropik ve subtropiklerde yayılış gösteren 130 kadar türü vardır. Adını kırmızı renkli olan çiçeklerinden alır (erythros: kırmızı). Çalı ve ağaç formunda bitkilerdir. Ülkemizde park ve bahçe bitkisi olup, diğer tüm Fabaceae türlerinden çiçeklerinin kırmızı renkli olmasıyla ayrılır.

Erythrina crista-galli L.

Tolga Ok

Saime Başaran

Saime Başaran

Arap dudağı

Yayılışı

Anavatanı Arjantin, Uruguay, Güney Brezilya, Paraguay ve Güney Amerika’nın doğu kesimleri olup ülkemizde süs bitkisi olarak kullanılmaktadır.

1-2 m veya daha fazla (5-6 m) boy yapabilen dikenli çalılardır. Yapraklar üçgül (trifoliat-3 yaprakçıklı), yaprakçıklar hafif mavimsi-yeşil renkli, deri gibi sert, küçük dikenli saplıdır. Yaprakçıklar yumurta şeklindedir. Çiçekler kırmızı renkli, 5 cm uzunluğunda olup rasemoz çiçek kurulları oluştururlar ve yaz aylarında görülürler. Meyvesi sert, deri gibi, olgunlaştığında siyahlaşan bakla meyvedir. İyi drenajlı, humusça zengin toprakları tercih ederler (Yaltırık ve diğ., 1993). 310

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Nurgül Karlıoğlu, Gamze Tuttu, Bilge Tunçkol

Genista L. (Borcak)

Ünal Akkemik

Kışın yaprağını döken veya yarı herdem yeşil, bazen hemen hemen yapraksız çalılardır. Sürgünler dikenli veya dikensiz, boyuna oluklu ve yeşildir. Yaprak dizilişi sarmal bazen de karşılıklıdır. Basit veya bileşik yaprakları tam kenarlıdır. Çiçekler salkım veya başçık halinde nadiren yaprak koltuklarında kurullar şeklinde bulunur, sarı nadiren ise beyaz renklidir. Çanak çan şeklinde veya tüpsü ve iki dudaklıdır. Üst dudak iki derin parçaya ayrılmış; alt dudak ise üç dişlidir. Taç sarı, çıplak veya ipeksi tüylüdür. Bayrakçığın uzunluğu omurga kadar veya bazen de daha kısadır. Stamenlerin hepsi bir demet halinde birleşiktir. Stamen sayısı 10’dur. Bakla meyve hemen hemen yumurtamsı veya dar dikdörtgen şeklinde, 1 veya çok tohumludur. Ülkemizde doğal olarak yetişen 13 Genista türü bulunur (Gibbs, 1970f; Kayacık, 1982). Türkiye’de doğal yetişen bu 13 türün tanı anahtarı (Gibbs, 1970f) aşağıda verilmiştir: 1. Bitki dikenli 2. Yapraklar 3-yaprakçıklı; dallanma çoğunlukla karşılıklı.....Genista acanthoclada 2. Yapraklar 1-yaprakçıklı; dallanma çoğunlukla sarmal 3. Bayrakçık üçgen şeklinde, omurgadan daha kısa; bakla meyve tepede daralıp uzamış yumurta şeklinde, 1- tohumlu...............................Genista anatolica 3. Bayrakçık geniş yumurta şeklinde, uzunluğu omurga kadar; bakla meyve dar dikdörtgen şeklinde, birkaç tohumlu ........................Genista parnassica 1. Bitki dikenli değil 4. Yapraklar 3-yaprakçıklı 5.Petallerin kanadı omurganın uzunluğunun 2/3’ünden fazla değil; bayrakçığın ucu sivri..................................................................... Genista sessilifolia Genista lydia 5.Bayrakçığın ucu sivri değil 6.Petallerin kanadı hemen hemen omurgaya eşit, bayrakçığın ucu az ya da çok yuvarlak.............................................................Genista aucheri 6.Bayrakçık 10-12 mm, geniş yumurta şeklinde ve tüysüz, omurga ise seyrek ipeksi tüylü......................................................................................................................................................................Genista monspessulana 4. Yapraklar 1-yaprakçıklı 7. Bakla meyve tepede daralıp uzamış yumurta şeklinde, 1 tohumlu; bayrakçık üçgen şeklinde, omurgadan çok daha kısa .................................Genista carinalis 7. Bakla meyve dar dikdörtgen şeklinde, birkaç tohumlu; bayrakçık yumurta şeklinde, uzunluğu omurga kadar 8. Bayrakçık ve omurga sık ipeksi tüylü 9. Çiçekler terminal, hemen hemen baş şeklinde demetler halinde; brahtecikler 1-3 mm, çanak örtüsünün hemen altından çıkar.......Genista involucrata 9. Çiçekler her bir brahtenin koltuğunda tek olarak veya çiftler halinde yer alır veya bazen kısa, bir araya toplanmış salkım şeklinde kurullar halindedir; brahtecikler gelişmemiştir ve çiçek sapları boyunca yarıya kadar yer alırlar veya eksiktir..............................................................................Genista albida 8. Bayrakçık ve omurga çıplak 10. Yapraklar yumurta şeklinde, mızraksı veya eliptik, çoğunlukla 15 x 4 mm’den daha büyük; genellikle sık, çok çiçekli ve bazen dallı salkım şeklinde kurullar halinde................................................................................................................................................................................. Genista tinctoria 10. Yapraklar dar dikdörtgen veya dar eliptik şekilde, genellikle 15 x 3 mm’den daha küçük; salkım şeklinde kurullar az çiçekli, kısa yükselen veya yan durumlu dallarda yer alır 11. Bakla meyve tüylü 12.Bakla meyve ince yumuşak tüylü; gövdeler, yapraklar ve çanak hemen hemen sık, beyazımsı, yatık-ipeksi tüylü.......... Genista burdurensis 12.Bakla meyve yoğun beyaz tüylü, gövde ve yapraklar kılsı tüylü.........................................................................................................Genista vuralii 11. Bakla meyve çıplak (ovaryum bazen seyrek tüylü); gövdeler, yapraklar ve çanak çıplağımsı veya seyrek, yatık veya yayık tüylü 13. Bitki dik (25-100 cm) ve gevşek dallı veya tabanda meyilli sonra dikleşerek yükselen, eğrilmiş, çiçekli dalları ile hemen hemen toprak üzerinde yatık............................................................................................................................................................................................Genista lydia 13. Bitki yoğun ve sert dalları ile kısa boylu olup 7-20 cm kadardır 14.Yerde sürünücü, dalları ve gövdeleri oluklu ve çıplak..................................................................................................................Genista sandrasica 14.Yerde sürünücü değil, genç sürgünleri seyrek veya hemen hemen yatık tüylü........................................................................Genista libanotica 311

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Genista acanthoclada DC.

Doğal

Kertikefen

Yayılışı

Yunanistan, Ege Bölgesi, Ege Adaları ve Sirenayka’da (Libya’nın doğusunda bulunan kıyısal bir bölge) yayılışını yapar. Türkiye’de ise Batı ve Güney Anadolu’da (İzmir, Aydın, Muğla, Antalya, Denizli, İçel, Mersin ve Hatay’da) yayılış gösterir. Doğu Akdeniz elementidir. Kayalık kireç taşı yamaçlarda, maki ve karaçam ormanlarında 10-800 m yükselti basamağında bulunur (Gibbs, 1970f).

Botanik Özellikleri

Ahmet İlçim

Çoğunlukla 30-100 cm boyunda, dik veya yatık duran dikenli bir çalıdır. Dallanma karşılıklıdır. Yaşlı dallarda çok belirgin dal çatallarında oluşan yastıksı şişkinlikler bulunur. Bileşik yaprakları 3 yaprakçıklı, hemen hemen sapsız, sarmal ya da karşılıklıdır. Yaprakçıklar 5-10 mm uzunluğunda ve 1-3 mm genişliğinde, dar ters-mızraksı ve yatık tüylüdür. Çiçekler, kısa terminal salkım şeklinde kurullar halindedir. En alt brahteler yapraksı; en üsttekiler ise küçülmüştür. Küçük çiçek sapı 1-2 mm uzunluğundadır. Brahtecik 1 mm den daha küçüktür. Çanak 2,5-5 mm uzunluğunda ve ipeksi tüylüdür. Bayrakçık 7-14 mm uzunluğunda, geniş yumurtamsı-baklavamsı şeklinde ve ipeksi tüylüdür. Bakla (legümen) meyve 9 mm uzunluğunda, oval-sivri uçlu, yatık tüylü ve 1 tohumludur. Çiçeklenme zamanı mart-mayıs ayları arasındadır (Gibbs, 1970f).

Genista albida Willd.

Doğal

Ak borcak

Yayılışı

Balkanlar, Güney Rusya, Kırım ve Kafkasya’da yayılışını yapar. Türkiye’de ise İç ve Güney Anadolu’da (Ankara, Zonguldak, Amasya, Erzurum, Afyon, Kırşehir, Kayseri, Adana, Tunceli, Antalya, İçel, Adana ve Maraş) doğal olarak yetişir. Kayalıklarda, genellikle kalkerli yamaçlarda ve kızılçam ormanlarında, 700-2200 m yükseltiler arasında bulunur (Gibbs, 1970f).

Botanik Özellikleri

Ahmet İlçim

5-15 cm boyunda, toprak üzerine yatık veya tümsek formundaki ufak çalılardır. Dallar yoğun basık veya yayık tüylüdür. Yapraklar 3-10 x 1,5-4 mm, basit, sapsız, eliptik-ters yumurta şeklinde basık ya da yayık tüylü, bazen üst yüzü daha seyrek tüylüdür. Çiçekler her brahtenin koltuğunda tek tek veya çiftler halinde, bazen de dalların ucunda toplanmış olarak sık bir şekilde bulunurlar. Brahteler yapraksı, çiçek sapları 1,5-3 mm; brahtecikler çok küçük ve çiçek sapının orta kısmında bulunurlar veya eksiktir. Çanak 5-7 mm, ince uzun yumuşak tüylüdür. Bayrakçık 9-12(-16) mm, geniş yumurta şeklinde, ipeksi tüylü, omurga ve kanatlar ile aynı uzunluktadır. Bakla meyve dar dikdörtgen şeklinde, yoğun ince uzun yumuşak tüylü ve birkaç tohumludur. Çiçek açma zamanı mayıs-haziran aylarıdır (Gibbs, 1970f).

312

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Genista anatolica Boiss.

Doğal

Kandaş dikeni

Yayılışı

Avrupa’da (Bulgaristan) ve Ege Adalarında yayılışını yapar. Türkiye’de ise, Güney Marmara Bölümü, Batı ve Güney Anadolu’da (Çanakkale, İzmir, Muğla, Denizli, Hatay ve Adana) yayılış gösterir. Doğu Akdeniz elementidir. Çam ormanlarında ve işlenmemiş topraklarda deniz seviyesinden itibaren başlar ve 1350 m’ye kadar çıkar (Gibbs, 1970f).

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

6-100 cm boyunda yatık veya dik duran dikenli bir çalıdır. Genç sürgünler yoğun ince uzun yumuşak tüylüdür. Basit yapraklar 5-10 mm uzunluğunda ve 1-2,5 mm genişliğinde, dar eliptiktir. Yaprakların alt yüzünde yatık tüyler bulunurken, üst yüzünde tüy yoktur. Çiçekler kısa terminal salkım şeklinde kurullar halindedir. Çiçekli dal bir dikenle son bulur. Brahteler 3-7 mm uzunluğunda ve yapraksıdır. Küçük çiçek sapı 1-2 mm uzunluğunda, brahtecik ise 2-3 mm uzunluğunda şeritsi-eliptiktir. Çanak 6 mm uzunluğunda ve ince uzun yumuşak tüylüdür. Bayrakçık 8 mm uzunluğunda, yumurtamsı ile üçgenimsi arasında değişen, biraz tüysüz veya ipeksi tüylüdür. Bayrakçık, omurganın uzunluğunun 2/3 oranında olup daha kısadır. Bakla meyve; tepede birden daralmış ve uzamış yumurta şeklinde, ipeksi tüylü ve 1-tohumludur. Çiçeklenme zamanı mayıs-haziran ayları arasındadır (Gibbs, 1970f).

Genista aucheri Boiss.

Endemik

Bayır borcağı

Yayılışı

Genel yayılış alanı İç Anadolu ve Doğu Anadolu’nun kuzeyidir. Endemik olan bu tür Türkiye’de Ankara, Sivas, Gümüşhane, Erzurum, Kütahya, Konya ve Sivas’ta yayılış gösterir. İran-Turan elementidir. Taşlık yamaçlarda, nadasa bırakılmış tarlalarda ve step alanlarında 500-2000 m yükseltiler arasında bulunur (Gibbs, 1970f).

Botanik Özellikleri

Serdar Aslan

15-70 cm boyunda, dikensiz ve hemen hemen karşılıklı dallanmış olan, dik duran çalılardır. Yapraklar 3-yaprakçıklı, neredeyse sapsız, sarmal veya karşılıklıya yakın bir diziliştedir. Yaprakçıklar 10-20 x 1,5-3 mm, ipeksi tüylü, bazen üst yüzleri seyrek tüylüdür. Çiçekler çoğunlukla hemen hemen karşılıklı duran az ya da çok çiçekli salkım kurullar halindedir. En alttaki brahteler yapraksı, en üsttekiler ise indirgenmiş boyutlardadır. Çiçek sapı 1 mm veya daha kısa ve brahtecikler çok küçüktür. Çanak 3,5-5 mm, yoğun ipeksi ile uzun yumuşak arasında değişen tüylüdür. Bayrakçık 9-14 mm, geniş yumurta şeklinde, ipeksi tüylü, omurgadan uzun veya hemen hemen eşittir; kanatlar omurganın 2/3 uzunluğu kadar veya daha uzundur. Bakla meyve 7-10 mm, tepede daralıp uzamış yumurta şeklinde, basık tüylü ve 1 tohumludur. Çiçek açma zamanı haziran-temmuz aylarıdır (Gibbs, 1970f). 313

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Genista burdurensis P.E.Gibbs

Endemik

Kır borcağı

Yayılışı

Türkiye’ye endemik olan bu türün ilk örneği Burdur’dan toplanmıştır. Güneybatı Anadolu’da (Burdur) yayılış gösterir. İran-Turan elementidir. Ekili tarlalar ve step alanlarında 1100 m ye kadar yayılışını yapar (Gibbs, 1970f). Genellikle 15 cm boyunda yarı-çalımsı bir bitkidir. Çiçekli dallar ince, yükselici, sıkı bir şekilde sert, hemen hemen silindirik ve beyazımsı-ipeksi tüylüdür. Yapraklar 8 x 2,5 mm, dar eliptik şeklinde ve yatık beyazımsı-ipeksi tüylüdür. Çiçekler 2-8 adet kısa terminal salkım şeklinde kurullardan oluşur. En alttaki brahteler yapraksı, üsttekiler ise indirgenmiştir. Çiçek sapı 1 mm uzunluğundadır. Brahtecikler 1 mm veya daha kısa, şerit şeklindedir. Çanak 4,5 mm uzunluğunda ve yatık ipeksi tüylüdür. Taç çıplak, bayrakçık 10 mm ve yumurta şeklindedir. Bakla meyve dar dikdörtgen şeklinde ve yoğun uzun yumuşak tüylüdür. Çiçeklenme zamanı mayıs-haziran aylarıdır (Gibbs, 1970f).

Genista involucrata Spach

Ahmet Duran

Botanik Özellikleri

Endemik

Top borcak

Yayılışı

Botanik Özellikleri Genista albida Willd. türüne çok yakındır. G.albida’dan farkları; çiçeklerinin tepede baş şeklinde kümeleşmesi ve 1-3 mm uzunluğundaki brahteciklerinin çanağın hemen altında kalıcı olarak bulunmasıdır. Yapraklarının her iki yüzü de yoğun yayık tüylüdür. Haziran ayında çiçek açar (Gibbs, 1970f).

Genista libanotica Boiss.

Ahmet İlçim

Türkiye’ye endemik olan bu türün ilk örneği Kapadokya’dan toplanmıştır. Güney ve İç Anadolu’da (Uşak, Afyon, Yozgat, Konya ve İçel) yayılış gösterir. İran-Turan elementidir. 600-1500 m yükseltiler arasındaki makilik alanlar, iğne yapraklı ormanlar, kireçtaşı kayalıkları ve otlatılmış yamaçlarda bulunur (Gibbs, 1970f).

Doğal

Köse borcak

Yayılışı

Genel yayılış alanı Türkiye ve Lübnan’dır. Ülkemizde ise, Hatay’da yayılış gösterir. Doğu Akdeniz elementidir. Çam ormanlarında 600 m’ye kadar yayılışını yapar (Gibbs, 1970f). Çoğunlukla 10-20 cm boyunda, sıkışık dallanan bir çalıdır. Genç sürgünler seyrek veya hemen hemen yatık tüylüdür. Yapraklar 3-10 x 2-3 mm ve dar eliptik şeklindedir. Özellikle yaprağın alt yüzünde seyrek veya hemen hemen yatık tüyler bulunur. Çiçekler 2-6 adet kısa salkım şeklinde kurullardan oluşur. Brahteler yapraksı, çiçek sapı 1-2 mm uzunluğundadır. Brahtecikler 1 mm veya daha kısa, şerit şeklindedir. Çanak 4 mm uzunluğunda ve seyrek tüylüdür. Taç tüysüz, bayrakçık 9 mm ve yumurtamsıdır. Bakla meyve dar dikdörtgen şeklinde, tamamen tüysüz, fakat ovaryum bazen seyrek tüylüdür. Çiçek açma zamanı mayıs-haziran aylarıdır (Gibbs, 1970f). 314

Ahmet İlçim

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Genista lydia Boiss.

Doğal

Geyik borcağı

Yayılışı

Genel yayılış alanı Balkanlar, Türkiye ve Suriye’dir. Türkiye’de Batı, Güney ve Orta Anadolu’da yayılış gösterir (Gibbs, 1970f; Krüsmann, 1977). 10-200 cm boyunda, gövdeleri çizgili ancak kanatlı olmayan, yatık veya dik çalılardır. Yapraklar 3-15 x 1-2 (-3) mm, basit, dar eliptik, şeritsi-dikdörtgen veya şeritsi-ters mızrak şeklinde; hemen hemen tüysüz veya seyrek tüylüdür. Çiçekler 2-8 çiçekli kısa salkım kurullar (rasemoz) halinde; eğilmiş, yükselici veya yan dallar şeklindedir. Brahteler yapraksı, brahtecikler 1 mm uzunluğunda, çiçek sapları 1-2 mm’dir. Taç altın sarısı renginde ve çıplak; çanak 3,5-5 mm, tüp şeklinde, çıplak veya seyrek tüylüdür. Bayrakçık 10-12 mm, geniş yumurta şeklinde, çıplak ve omurga aynı uzunluktadır. Bakla meyve dar dikdörtgen şeklinde, çıplak ve birkaç tohumludur (Gibbs, 1970f; Krüsmann,1977). Genista lydia Boiss.’in Türkiye’de doğal olarak yetişen 2 varyetesi vardır. Bunlar: Genista lydia Boiss. var. lydia: Çiçek kurulu çoğunlukla kısa (2-5 cm) yan dallar üzerinde; çanak genellikle çıplak, damarları kirpiklidir. Coğrafi yayılış alanı Balkanlar’dır. Türkiye’de Trakya’da ve Orta Anadolu çevresinde (Kırklareli, İstanbul, Bursa, Bolu, Kastamonu, İzmir, Kütahya, Yozgat, Denizli, Isparta ve Hatay) yayılış gösterir. 300-2100 m yükseltiler arasında, kayalık yamaçlar ve maki içlerinde bulunur. Çiçek açma zamanı nisan-haziran aylarıdır. Genista lydia Boiss. var. antiochia (Boiss.) P.Gibbs: Çiçek kurulu uzun (10-25 cm), yükselici veya eğilmiş ipliksi dallarda bulunur. Çanak seyrek tüylüdür. Esas yayılış alanı Lazkiye (Suriye)’dir. Türkiye’de Hatay’da kayalık yamaçlar ve çam ormanı açıklıklarında yayılış gösterir. Çiçek açma zamanı nisan-mayıs aylarıdır (Gibbs, 1970f).

Genista monspessulana (L.) L.A.S.Johnson

Ahmet İlçim

Botanik Özellikleri

Doğal

Borcak

Yayılışı

Akdeniz Bölgesi, Batı Kafkasya ve Macaronesia’da (Kuzey Atlantik’te bir grup ada) yayılışını yapar. Türkiye’de ise Trakya ve Batı Anadolu’da (Kırklareli, İstanbul, İzmir, Lesvos adası ve Samos adası) yayılış gösterir. Orman içi açıklıklarda ve çalılıklarda, 300 m’ye kadar yetişir (Gibbs, 1970g). Dik duran bir çalıdır. Bileşik yaprakları 3 yaprakçıklı, yaprak sapı 2-8 mm uzunluğunda; yaprakçıklar 8-20 mm uzunluğunda ve 4-10 mm genişliğinde, ters yumurta şeklinde, her iki yüzünde yoğun ile seyrek arasında değişen yatık tüylüdür. Yaprak koltuğundan çıkan çiçekleri yoğun (birçoğu bir arada) ve rasemoz çiçek kurulu (tek eksenli) halindedir. En alt brahteler yapraksı; şeritsi 3 brahtecikli küçük çiçek sapı 1-2 mm uzunluğundadır. Çanak  5-6 mm uzunluğunda, yoğun olarak ipeksi tüylüdür. Bayrakçık 10-12 mm uzunluğunda, geniş yumurta şeklinde ve tüysüzdür; omurga seyrek olarak ipeksi tüylüdür. Bakla meyve 20 mm uzunluğunda, dar yumurtamsı dikdörtgen şeklinde, 2-6  tohumludur. Çiçeklenme zamanı nisan-ağustos ayları arasındadır (Gibbs, 1970g). 315

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Genista carinalis Griseb.

Doğal

Kırtıl çalısı

Yayılışı

Genel yayılış alanı Bulgaristan, Yunanistan ve Türkiye’dedir. Türkiye’nin kuzeybatı ve batısında (Kırklareli, İstanbul, Kocaeli, Balıkesir ve İzmir) yayılış gösterir. Maki ve orman içi açıklık alanlarda bulunur (Gibbs, 1970f).

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Çoğunlukla 15-30 cm boyunda, dalları tüysüz ve dikensiz, yatık bir yarı-çalıdır. Basit yapraklar 12 x 2 mm, dar eliptik veya şeritsi-dikdörtgen şeklinde ve tüysüzdür. Çiçekler gevşek terminal salkım şeklinde kurullar (rasemoz) oluşturur. Brahteler 1,5-2 mm uzunluğunda ve şeritsi-eliptiktir. Küçük çiçek sapı 1 mm, brahtecikler ise 1,5 mm’dir. Çanak 2,5-4 mm uzunluğunda ve tüysüzdür. Bayrakçık 5-7 mm, üçgen şeklinde, tüysüz, omurganın 2/3’ü kadardır. Bakla meyve; tepede birden daralmış ve uzamış yumurta şeklinde, seyrek tüylü, 1-tohumludur. Çiçeklenme zamanı haziran ayıdır (Gibbs, 1970f).

Genista parnassica Halácsy

Doğal

Borcak

Yayılışı

Yunanistan ve Ege Adalarında (Samos adası) yayılış yapar. Doğu Akdeniz elementidir. Kalkerli dağlarda 1200 m yükseltide yayılış gösterir (Gibbs, 1970f).

Botanik Özellikleri

Çoğunlukla 15-50 cm boyunda çok dallı ve dikenli bir çalıdır. Basit yapraklar 3-8 mm uzunluğunda ve 1-3 mm genişliğinde, eliptik ve her iki yüzü de gümüşi ipeksi tüylüdür. Çiçekler, her brahtenin koltuğunda tek veya çiftler halinde bulunur. Brahteler yapraksı, küçük çiçek sapı 1 mm uzunluğunda; brahtecik ise gelişmemiş veya eksiktir. Çanak 3 mm uzunluğunda ve yoğun olarak ipeksi tüylüdür. Bayrakçık 11 mm uzunluğunda (uzunluğu omurga kadar), geniş yumurta şeklinde ve yoğun olarak ipeksi tüylüdür. Bakla meyve, dar olarak dikdörtgenimsi, ipeksi tüylü ve birkaç tohumludur. Çiçeklenme zamanı haziran ayıdır (Gibbs, 1970f).

Genista sandrasica Hartvig & Strid

Endemik

Borcak

Yayılışı

Muğla-Sandras Dağı’nda, 1700 metrelerde yayılış gösteren lokal endemik bir türdür (Davis, 1988). Çok kısa boylu, yerde sürünücü, 7-20 cm boyunda çalılardır. Dalları ve gövdeleri 0,8-1,5 mm çapında, oyuklarla ayrılmış (4-) 6-8 sırttan oluşur ve çıplaktır. Sürgünleri yeşildir. Yaprakları hemen hemen karşılıklı, kalıcı, dar ya da geniş ters mızraksı, 3,5-5,5 x 1,5-2,2 mm boyutlarında, tam kenarlı, hemen hemen küt uçludur. Yaprakların kenarları ve alt yüzü gençlikte tüylü, sonra çıplaktır. Kulakçıklar 1-1,5 mm, dik, sivri uçlu biz şeklindedir. Çiçekleri, yan dallar üzerinde kısa 3-8 çiçekli salkım kurul oluşturur. Alt brahteleri yaprak şeklinde, üsttekiler körelmiştir. Çiçekler hemen hemen sapsız ya da sap çok kısadır. Brahtecikler şeritsi, 1,5 mm kadardır. Çanak, 3,3-4,2 mm, tüylü, hemen hemen yarısına kadar bölünmüş, üst dişler üçgen şeklinde ya da mızraksıdır. 2 mm kadardır. Alttakiler dar mızraksıdır. Taç parlak sarı, 8-10 mm boyunda, çıplak, bayrakçık geniş yumurtamsı, tabanı kamamsıdır. Bakla meyve linear-dikdörtgenimsi, 18 x 4 mm, sivri uçlu, seyrek tüylü, sırt damar hattı ve karın dikiş hattı kalınlaşmış; 1-3 tohumludur (Davis, 1988). 316

Ahmet Duran

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Genista sessilifolia DC.

Doğal

Borcak

Yayılışı

Balkanlar’da yayılışını yapar. Türkiye’de İç Anadolu’da (Ankara, Çankırı, Kastamonu, Çorum, Eskişehir, Amasya, Nevşehir ve Kayseri’de) doğaldır. İran-Turan elementidir. Kuru aşınmış yamaçlarla kireçtaşı üzerinde, ekili tarlalar ve üzüm bağlarında 500-1240 m yükseltiler arasında bulunur (Gibbs, 1970f; Krüsmann, 1977). 15-100 cm boyunda dik duran dikensiz bir çalıdır. Hemen hemen karşılıklı olan çubuksu dallar eğilmiş ve tabana kadar ulaşmıştır. Yapraklar 3-yaprakçıklı, sapsız; yaprakçıklar 5-25 x 1-2 mm, oldukça dar ters mızrak şeklinde, genellikle içe kıvrılmış, alt yüzleri basık tüylü, üst yüzleri ise çıplaktır. Sarı renkli çiçekler genellikle uzun ve gevşek salkım kurullar halinde, sarmal veya hemen hemen karşılıklı şekilde dizilirler. En alttaki brahteler yapraksı, en üsttekiler ise indirgenmiştir. Çiçek sapı 1 mm veya daha kısa, brahtecikler çok küçüktür. Çanak 3,5-5 mm, kısa ipeksi tüylüdür. Bayrakçık 7-11 mm, deltoit veya üçgen şeklinde, ipeksi tüylü, omurganın 1/2-2/3’ü uzunluğundadır. Taç kanatlarının uzunluğu omurganın 2/3’ünden fazla değildir. Bakla meyve 7-10 mm, tepede daralıp uzamış yumurta şeklinde, basık tüylü ve 1 tohumludur. Çiçek açma zamanı mayıs-haziran aylarıdır (Gibbs, 1970f; Krüsmann,1977).

Genista tinctoria L.

Tuğrul Körüklü

Botanik Özellikleri

Doğal

Boyacı katırtırnağı

Yayılışı

Genel yayılış alanı çok geniştir. Akdeniz’den başlar; Avrupa’dan doğuda Kafkasya ve Kuzey İran’a kadar uzanır. Türkiye’de ise Marmara Bölgesi, Kuzey ve Doğu Anadolu’da (Kırklareli, İstanbul, Adapazarı, Zonguldak, Sinop, Amasya, Trabzon, Artvin-Çoruh, Bursa ve Muş) yayılış gösterir. Avrupa–Sibirya elementi olan bu tür, çalılık ve orman içi açıklık alanlar ile kayalık kurak yamaçlar üzerinde bulunur. 2200 m yükseltiye kadar çıkabilmektedir. Vatanı dışında süs bitkisi olarak yetiştirilen formları vardır (Gibbs, 1970f; Kayacık, 1982). 10-200 cm boyunda, bazen sadece tabanı odunsu olan, seyrek dallı yatık veya dik çalılardır. Sürgünleri tazeyken tüylü veya tüysüz, sonrasında çıplaktır. Yapraklar 9-50 x 4-15 mm, basit, eliptik veya mızrak şeklinde; üst yüzü koyu yeşil ve çıplak, alt yüzü açık renkli, kenarları kirpiklidir. Yapraklar, çanak ve bakla meyve tüysüz veya yoğun ipeksi tüylüdür. Kulakçıkları körelmiştir. Çiçekler basit ya da bileşik salkım halinde kurullar oluştururlar veya her brahtenin koltuğunda tek tek bulunurlar. Nisan-temmuz aylarında çiçek açar. Brahteler yapraksı, çiçek sapları 1-2 mm, brahtecik ise 1 mm’dir. Çanak çıplak, 3-7 mm, taç tüysüz ve altın sarısı, nadiren soluk renklidir. Bayrakçık 8-15 mm ve yumurta biçimindedir. Bakla meyve dar dikdörtgen şeklinde, uzun ve içerisinde birkaç tohum (6-10 adet) bulunur (Gibbs, 1970f; Kayacık, 1982). 317

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Endemik

Genista vuralii A.Duran & H. Dural Yayılışı Endemik olan bu türün yayılışı Orta Anadolu’dur. Çankırı, Kastamonu, Bolu ve Ankara çevresinde yetişir (Duran ve Dural, 2003).

Küçük, çok kısa boylu, 5-18 cm boyunda, kubbemsi ya da yatık büyüyen çalılardır. Gövde ve dallar 0,5-1,5 mm çapında, oyuklarla ayrılmış 4-6 sırtlıdır. Beyaz tüylü, bazen seyrek kılsı tüylüdür ve sürgünleri yeşildir. Kulakçıklar 0,5-1 mm boyunda, dik, sivri uçlu biz gibidir. Yapraklar sarmal, kalıcı, ters mızraksı ya da elips şeklindedir, (4-) 6-15 x 1,3-2,5 (-3) mm, tam kenarlı, hemen hemen küt uçlu ya da sivridir. Yaprağın alt yüzü tümüyle kılsı tüylüdür. Çiçekler , kısa dallar üzerinde 2-8 çiçekli kısa salkım kurullar halindedir. Alt brahteler yapraksı, 3,5-7 x 1-1,4 mm, en üsttekiler çok küçülmüştür. Çiçek sapları, 1-2 mm boyunda, brahtecikler şeritsi, yaklaşık 1,5 mm boyundadır. Çanak 4,5-6 (-7) mm boyunda, yoğun basık tüylü, hemen hemen yarısından daha uzunca bölünmüştür. Üst dişler, üçgen-şeritsi, 2,5-3,5 mm boyunda, alt dişler dar mızraksı, 2-3 mm boyundadır. Taç, sarı, 8-11 mm boyunda, çıplak ya da bazen az sayıda bezesiz basit beyaz tüylüdür. Bayrakçık geniş yumurtamsı, tabanda kamamsı, omurgayla hemen hemen eşittir. Kanarlar belli belirsiz bayrakçıktan ve omurgadan daha kısadır, küt uçludur. Meyve linear dikdörtgensi, 22 x 4 mm boyutlarında, yoğun beyaz tüylü, sırt damar hattı ve karın dikiş hattından kaynaşmış; 3-8 tohumludur (Duran ve Dural, 2003).

Hatice Yılmaz

318

Hatice Yılmaz

Nurgül Karlıoğlu

Gleditsia L. (Gladiçyalar) Gleditsia L. cinsinin Kuzey Amerika, Güney Amerika, Asya ve tropikal Afrika’da yetişen yaklaşık 12 türü vardır. Bu türlerin içerisinde G. triacanthos, Türkiye’de çoğunlukla demiryolu istasyonlarında yalancı akasyalar ve kokar ağaçlarla birlikte yetiştirilip, özellikle bahçe ve bağların etrafında kuvvetli dikenlerinden dolayı canlı çit yapımında çok kullanılmıştır (Kayacık, 1982; Krüssmann, 1977). Çoğunlukla kışın yaprağını döken kalın dallı, dağınık tepeli ve uzun boylu ağaçlardır. Gövde ve dallarından gelişen ve çatallanan sivri uçlu dal dikenleri vardır. Tomurcuklar küçük ve bazı türlerde ana tomurcuktan başka bir kaç tane de yedek tomurcuk bulunur. Sürgünlere almaşlı olarak dizilen yapraklardan bazıları basit, bazıları da çift katlı tüysüdür. Yaprakçıklar çok kısa saplı, kenarları düzensiz hafif dişlidir. Kurullar halindeki çiçekler salkım şeklindedir. Taç ve çanak 3-5 parçalıdır. 6-10 tane stameni vardır. Aynı ağaç üzerinde erdişi çiçekler yanında bir cinsli olanlar da görülür ve poligamdır. Bakla meyve uzun ve yassı, içerisinde çok sayıda tohum bulunur (Chamberlain, 1970h; Kayacık, 1982; Krüssmann, 1977).

Ahmet Duran

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Gleditsia triacanthos L.

Egzotik

Amerikan gladiçyası

Yayılışı Genel yayılış alanı Kuzey Amerika’nın doğu kısımlarıdır. Çoğunlukla nehir yataklarında diğer yapraklı ağaçlara karışmış olarak bulunur. 1700 yılında ilk defa İtalya’ya getirilmiş ve oradan diğer Akdeniz ülkelerine yayılmıştır (Kayacık, 1982; Krüssmann, 1977).

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Çoğunlukla 20 m boylanan, gövde ve dallarında çoğunlukla üçlü çatallanan parlak kahverengi sert odunsu ve sivri uçlu dikenleri bulunan bir ağaçtır. Yapraklar tek ya da çift katlı tüysüdür. Çiçekler yeşilimsi, küçük ve hemen hemen sapsızdır. Haziran ve temmuz aylarında açan çiçekler teker teker değil, 5-7 cm boyunda salkım halinde bulunurlar. Meyveler çok büyük, 40 cm boy ve 3 cm genişliğindedir. Yassı, mercimek biçimindeki tohumlar meyvenin etli kısmına gömülmüştür. Sürgün verme özelliği vardır ve hızlı büyür. Bu tür, budamaya uygundur. Bu nedenle canlı çit olarak bağ, bahçe ve fidanlıkların etrafında yetiştirilir (Chamberlain, 1970h; Kayacık, 1982; Krüssmann, 1977).

Tolga Ok

Gonocytisus Spach. Gonocytisus angulatus

Ülkemizde doğal yetişen üç türü bulunur. Bu türlere ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Gibbs, 1970h): 1.Yaşlı dallar belirgin şekilde köşeli ve kanatlı; bayrakçık omurgaya eşit ya da hemen hemen eşit ……………….……………………………………Gonocytisus pterocladus 1.Yaşlı dallar uzunluğuna yollu fakat belli belirsiz silindirik; bayrakçık omurgadan daha kısadır. 2.Bayrakçık 4,5-8 mm; yapraklar genişliğinden 3 (-4) kat daha uzundur. ………………………………………………………Gonocytisus angulatus 2.Bayrakçık 10-11 mm; yapraklar genişliğinden 5-6 kat daha uzundur ………..……………………………………………..Gonocytisus dirmilensis

319

Tolga Ok

Dikenli olmayan, yaprakları üçgül (trifoliat) çalılardır. Yaprak kulakçıkları çok küçük ya da kaybolmuştur. Çiçekleri terminal, yapraksız rasemozdur. Çanak kısa, çan şeklinde üst dudak derin bir şekilde dişlerle ikiye ayrılmış ve sivri uçludur. Alt dudak üç kısa dişlidir. Taç sarı, dikdörtgenimsi-yumurtamsı ve omurgadan daha kısadır. Stamenler tek küme halinde bileşiktir. Anterler uç ve tabanda kirpiksi tüylüdür, almaşlı ve tepeciklidir. Bakla tipindeki meyveleri baklava şeklinde-dikdörtgenimsi, sivri uçlu, 1-2 tohumludur (Gibbs, 1970h).

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Doğal

Gonocytisus angulatus (L.) Spach. Yayılışı

Genel olarak Doğu Akdeniz elemanı olan bu türün ülkemizdeki yayılışı Çanakkale, İstanbul-Boğaziçi, Bursa, Balıkesir, İzmir, Manisa, Aydın, Denizli, Isparta, Antalya, Konya, Mersin çevrelerindeki maki alanlarında ve kayalık kenarlarında deniz seviyesinden 1000 m’ye kadar bir yükselti kuşağında yapar (Gibbs, 1970h). 5 m’ye kadar boylanabilen, dik duran ince çalılardır. Genç sürgünleri enine kesitlerinde üç köşeli, yaşlı sürgünleri ise ince çizgili fakat yuvarlaktır. Sürgünler seyrek olarak basık tüylüdür. Yaprakları trifoliat, yaprak sapları yok ya da büyük yapraklarda 1 mm kadar; yaprakçıklar 4-22 x 1-7 mm boyutlarında, dar eliptik ya da dar ters mızraksıdır. Yaprakların her iki yüzü de seyrek basık tüylerle kaplıdır. Çiçekleri kısa terminal rasemoz kurullar oluşturur. Brahte yoktur. Brahtecikler körelmiş ya da 1 mm’den küçüktür. Çiçek sapları 1-2 mm’dir. Çanak yaklaşık 2 mm’dir. Bayrakçık 4,5-8 mm, dikdörtgenimsi-yumurtamsıdır; çıplak ve omurgadan daha kısadır. Bakla meyve baklava dilimi-dikdörtgenimsi şekilde, sivri uçlu, seyrek basık tüylü, meyvenin dikiş hattı az çok kalınlaşmıştır (Gibbs, 1970h).

Gonocytisus dirmilensis Hub.

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Endemik

Dirmil borcağı

Yayılışı

Burdur-Dirmil civarında yetişen endemik bir çalı türüdür. 1050-1100 m yükseltilerde bulunur (Gibbs, 1970h).

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Bu tür genel görünüşü ve diğer morfolojik özellikleri bakımından Gonocytisus angulatus’a çok benzer. Bu türden, taç örtüsünün daha geniş (10-11 mm) ve yapraklarının daha dar olmasıyla ayrılır (Gibbs, 1970h).

Gonocytisus pterocladus (Boiss.) Spach.

Doğal

Koca borcak

Yayılışı

Genel yayılışını Doğu Akdeniz havzasında yapan tür ülkemiz dışında Lübnan ve Suriye’de de bulunur. Ülkemizde Hatay ve Osmaniye çevresindeki makilik alanlarda yayılır (Gibbs, 1970h). Yaklaşık 5 m’ye kadar boylanabilen, dik büyüyen çalılardır. Genç sürgünleri enine kesitlerinde üç köşeli, yaşlı dallar kalıcı, belirgin şekilde kanatlı ya da köşelidir. Genç sürgünleri seyrek basık tüylerle kaplıdır. Yaprakları trifoliat, yaprak sapları genellikle yok; yaprakçıklar 8-20 x 1-5 mm, seyrek basık tüylü, körelmiştir. Çanak 2-5 mm’dir. Bayrakçık yaklaşık 8 mm, dikdörgenimsi-yumurtamsı, çıplak, boyu hemen hemen omurganın boyuna eşittir. Bakla meyve baklava dilimi-dikdörtgenimsi şekilde, sivri uçlu, seyrek basık tüylüdür (Gibbs, 1970h). 320

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Nurgül Karlıoğlu

Gymnocladus Lam. (Boynuz Ağaçları) Gymnocladus Lam. cinsinin biri Kuzey Amerika, diğeri de Çin’de olmak üzere iki türü vardır. Vatanları dışında süs bitkisi olarak yetiştirilir. Türkiye’de bunlardan G. dioicus türüne özellikle İstanbul’un park ve bahçelerinde çok sık rastlanır (Kayacık, 1982). Kışın yaprağını döken uzun boylu ve kalın dallı ağaçlardır. Dallar boynuza benzediği için “Boynuz ağaçları” denmiştir. Yapraklar çift katlı tüysüdür, yaprakçıkların kenarları düz ve kısa saplıdır. Poligam çiçekler teker teker değil, salkım şeklinde kurullar oluşturur. Çanağın uç kısmı 5 parçalı, taç ise 4-5 yapraklıdır. Stamen sayısı 10’dur. Bunların boyları taç yapraklardan daha kısadır. Meyve uzun, etli ve kalındır. İçerisinde büyük, yassı ve sert tohumları bulunur (Kayacık, 1982; Krüssmann, 1977).

Gymnocladus dioicus (L.) K. Koch.

Ünal Akkemik

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

Egzotik

Boynuz ağacı

Yayılışı

Coğrafi yayılışı Kuzey Amerika’nın Atlantik sahilleridir. Buradaki yapraklı ağaç ormanlarında bulunur. 1748 yılında Avrupa’ya getirilmiştir. Süs bitkisi olarak yetiştirilen bu türün güzel örneklerine İstanbul’un saray parklarında rastlanır (Kayacık, 1982).

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Genellikle 25 m’ye kadar boylanabilen bir ağaçtır. Sürgünler önceleri mavimsi-gri renkte tüylüdür, fakat sonra bunlar dökülür. Çok büyük olan, 15-80 cm uzunluğundaki tüysü yapraklar 3-7 çift ikinci derece tüysü yapraktan meydana gelmiştir. En alttakiler çok kere basit yaprakçık halinde redüse olmuştur. Yaprakçıklar oval-eliptik, 5-8 cm uzunluğunda ve koyu yeşildir. Taze iken alt yüzleri tüylüdür. Yaprakların sonbahar rengi ise altın sarısıdır. Çiçekler 20-25 cm uzunluğunda bir eksen üzerinde salkım şeklinde bulunurlar. Uzun saplı çiçekler 1-2 cm boyunda ve yeşilimsi beyaz renktedir. 15-25 cm uzunluğundaki bakla meyve kalın ve esmer renktedir. Bu ağacın kabuğunda saponin maddesi bulunur. Vatanında yerel halk sabun gibi temizlik işlerinde kullanır (Kayacık, 1982; Krüssmann, 1977).

Mehmet Fırat

Monotipik (tek türle temsil edilen) bir cinstir. Uzun ve kısa sürgünleri bulunan, dikenli çalılardır. Son sene sürgünleri yaprak ekseninde (rachis) dikenlidir. Yapraklar tüysü, saplı, kulakçıklar dikensi, yayılmış görünümdedir. Çiçekler 1-3 adet, uzun saplı şemsiyemsi kurular halinde kısa sürgünlerin üzerinde yer almıştır. Brahteler küçük ve zarsıdır. Çanak geniş çansı, dişler üçgenimsidir. Taç menekşe rengi, kanatlar, bayrakçık ve omurga eşit boydadır. Erkek çiçekler iki demet halindedir. Meyve ters yumurtamsı-diktörtgenimsi, şişkin, çok tohumlu bir bakladır (Chamberlain, 1970i).

321

Mehmet Fırat

Halimodendron Fischer ex DC. (Pembe salkım)

Necmi Aksoy

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Halimodendron halodendron (Pall.) Voss

Doğal

Pembe salkım

Yayılışı İran, Gürcistan, Rusya, Balkanlar, orta ve doğu Asya’da yayılır. Türkiye’de Doğu Anadolu’da bulunur.

Çalı formunda 30-40 cm boylanabilen odunsu bitkilerdir. Yaprakçıklar 20-30 x 8-10 mm, , l-2 (-5)-çift, dar kama gibi, kısa yumuşak tüylüdür. Yaprak orta damarı kalıcı, olgunlaştığında, 3-4 cm ve dikenlidir. Sap 3-4 cm kadardır. Çanak 5-7 mm, dişler yaklaşık 1-5 mm’dir. Taç menekşe renginde, 15-18 mm boyundadır. Bakla meyve yaklaşık 2x1 cm, ters yumurtamsı-diktörtgenimsi şekilde ve şişkindir. Tuzcul steplerde yaşar (Chamberlain, 1970i).

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

5-50 cm boylanabilen tek ya da çok yıllık otsu bitkiler veya nadiren çalı formundadır. Hemen hemen dik ya da yerde sürünen bitkilerdir. Gövde yüzeyi çıplak ya da kılsı tüylü ya da tüylüdür. Dikenler bazı türlerde vardır, bazılarında da yoktur. Yapraklar tek tüysü, 6-16 yaprakçıktan oluşur. Yaprakçıklar dikdörtgenimsi, ters yumurtamsı ya da kamamsıdır. Kenarları tamdır. Yaprak ayası tüylü ve beze yoktur. Kulakçıklar küçük ya da bazılarında yoktur. Ya da yaprak sapıyla kaynaşmıştır. Çiçekler tek tek ya da şemsiyemsi kurul şeklindedir. Yan durumlu olup her bir çiçek kurulunda 1-6 çiçek vardır. Taç sarı, bayrakçık yarı-dairesel, uzun bir tırnağı vardır. Kanatlar kanca şeklinde ya da ters yumurtamsı-dikdörtgenimsidir. Omurga gagalı gibi ya da sivridir. Çanak çan şeklinde, dişler hemen hemen eşit çift lopludur. Brahte küçük ve/veya belirgin değildir, zarsıdır, brahtecik yoktur. , Stamenler iki grup halinde kaynaşmıştır. Anterler tek şekillidir. Stigma terminaldir. Stilus biz gibi ve uçta kıvrılmıştır. Ovaryum sapsız, çok sayıda tohum taslağı içerir. Meyve kavisli ya da şeritsi, nadiren düz ya da basıktır. Meyve yüzeyi düz ve çıplak, tüylü ya da dikensidir. U şeklinde bağlantılar mevcuttur. Bakla meyve boyu 15-45 mm, tohum sivri uçlu ve her meyvede 6-13 adettir (Woodgate ve diğ., 1999).

Hippocrepis emerus (L.) Lassen

Saime Başaran

Tolga Ok

Hippocrepis L. (Atnalı)

Doğal

Gevrecik

Yayılışı

Türün ülkemizde H.emerus subsp.emeroides adlı tek alttürü doğal yetişir. Genel yayılışını Akdeniz çevresi, Kırım ve Kafkasya’da yapan alttürün ülkemizdeki yayılış alanları Çanakkale, Uşak, İzmir, Muğla, Antalya, Mersin, Adana, Hatay, Gaziantep ve Maraş çevrelerinde yapar. Aşağıda bu alttürün özellikleri verilmiştir.

30-40 cm’den 2,5 m’ye kadar boylanabilen çalılardır. Yaprakları yeşil, pinnat damarlı bileşik yaprak, kama şeklinde olan yaprakçıkları 2-4 çifttir. Yaprak sapları yaprak boyunun 2-3 katı kadardır. Şemsiye şeklindeki kurullar 4-8 çiçekli, brahteler 0,5 mm ve halka şeklindedir. Taç 16-22 mm, sarı, taç yaprakların daralan taban kısmı çanak yaprakların boyunun iki katından daha fazladır. Boğumlu olan bakla meyve 5-11 x 0,2 cm, 3-12 eklemli ve daireseldir (Chamberlain, 1970j).

322

Tolga Ok

Botanik özellikleri

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken ağaç veya çalılardır. Yapraklar üçgül biçimindedir. Çiçekler aşağı sarkan salkım halinde kurullar oluşturur. Çanak yaprak çan biçiminde, hafifçe iki loplu, loplar tam ya da kısa dişlidir. Taç yapraklar sarı renkli, stamenler 10 adet ve filamentleri birleşmiştir. Bakla meyve tohumların aralarında hafifçe daralmıştır, olgunlaşınca açılır. Tohumlar çok sayıda ve basıktır. Güney Avrupa ve Balkanlarda doğal yayılışı gösteren Laburnum anagyroides ve Laburnum alpinum L. olmak üzere iki türü vardır (Heywood & Ball, 1968). Her iki Laburnum türü ve bunların hibrit ve kültivarları park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Ancak sürgün, meyve ve tohumları zehirli olduğundan çocuk oyun alanları ve okul bahçelerine dikilmemelidir.

Laburnum anagyroides Med.

Hatice Yılmaz

Laburnum Fabr. (Sarı salkımlar)

Hatice Yılmaz

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

Egzotik

Sarı salkım

Yayılışı

Doğal yayılış alanı Güney ve Orta Avrupa’dır (Heywood & Ball. 1968). Türkiye’de doğal olarak yetişmez, park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Boylu çalı ya da 7 m’ye kadar boylanabilen küçük ağaçlardır. Sürgünler grimsi-yeşil renkli, basık tüylüdür. Sürgünlere çok sıralı sarmal olarak dizilmiş yapraklar üçgül şeklindedir. Yaprakçıklar 3-8 cm uzunluğunda, eliptik biçimdedir. Ucu küt ya da dikensi sivri uçludur; alt yüzü genç iken ipeksi tüylüdür. İlkbahar sonunda çiçek açar. Altın sarısı çiçekler 10-30 cm boyunda salkım halinde aşağıya sarkan çiçek kurulları oluşturur. Taç yapraklar yaklaşık 2 cm uzunluğundadır. Bakla meyve 4-7 cm uzunluğunda, önceleri basık tüylü, olgunlaştığında çıplaktır. Meyvenin üst birleşme yeri kalınlaşmış ve omurgalıdır ancak kanatlı değildir. Tohumları siyahtır (Heywood ve Ball, 1968; Ern, 1995).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

H. Tuncay Güner

Medicago L. (Yoncalar)

Tolga Ok

Tek veya çok yıllık, otsu veya ender olarak çalı formunda bitkilerdir. Yapraklar üçgüldür; yaprakçıklar genellikle dişli, kulakçıklar tam veya dişlidir. Çiçekler küçük, mor veya sarı renklidirler; rasemoz kurul halinde veya teker teker bulunurlar. Beş dişli çanak kısa çan şeklinde, taç sarı renklidir. Meyve çoğunlukla açılmaz kıvrık veya düz olabilir. Asya, Avrupa ve Afrika’da yaklaşık 50 tür ile doğal olarak yayılış gösterirler. Ülkemizde bu cinse ait 30 tür doğal olarak yetişmektedir (Davis, 1970; Krüssmann, 1977; Yaltırık ve Efe, 1996; De Koning ve Duncan, 2000).

323

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Medicago arborea L.

Doğal

Yonca

Yayılışı

Bu türün genel yayılış alanı Akdeniz Bölgesi’dir. Kanarya Adaları, Akdeniz’in güneyi ve Anadolu’da kurak, kayalık ve kalkerli alanlarda doğal olarak yetişir (Lesins ve Lesins, 1979; De Koning ve Duncan, 2000). Türkiye’de İzmir ve çevresinde bulunur (Davis, 1970).

Hatice Yılmaz

Uygun koşullarda 1-4 m boylanabilen herdem yeşil, çok yıllık odunsu bitkilerdir. Yapraklar oval veya ters yumurta biçiminde, 10-18 x 5-8 mm kadardır. Çiçekler (10) 12-15 mm çapında, turuncu-sarı renktedirler, bir eksen üzerinde birçoğu bir arada bulunur. Kuraklığa oldukça dayanıklıdır ve kumlu topraklarda iyi gelişir (Davis, 1970; Krüssmann, 1977; Lesins ve Lesins, 1979).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu, Güven Aksu

Onobrychis Adans. (Korunga) Onobrychis cornuta

Ozgür Eminagaoğlu

Çoğunlukla basit tüylü, nadiren tüysüz, tek yıllık ya da çok yıllık gövdeli otsu bitkilerdir (nadiren dikenli bir çalıdır). Yapraklar tam yaprakçık ile sonlanır; kulakçıklar serbesttir veya karşılıklı olup tabandan birleşiktir. Çiçek kurulu yaprak koltuk altında olup salkım şeklindedir. Çanak yaprak çan şeklinde ya da eşit olmayan şeritsi-biz şeklinde dişli boru biçimindedir. Taç yapraklar pembe, mor, sarı ya da beyaz renkte olup genellikle daha koyu damarlıdır; Sancak ters yumurtamsı veya genişçe eliptik şekilde; kanatlar çanak yapraklardan daha kısa, nadiren daha uzundur. Omurga, bayrakçıktan daha kısa ya da hemen hemen ona eşittir. Stamenler iki grup halinde toplanmıştır. Ovaryum asimetrik bir şekilde yuvarlak-genişçe eliptik şekilde olup 1-2 tohum taslağı vardır. Meyve 1 (-2) tohumlu, açılmaz, hemen hemen bir yuvarlak bölmeli, sıkıştırılmış ya da sıkıştırılmamış, tüysüz veya kısa-ince-zayıf tüylü ya da yünlü tüylü olup daire şeklindedir. Disk ve sorguç üzeri dikensiz veya kancalı dikenli ya da dişlidir. Onobrychis hemen hemen Hedysarum’a benzer fakat meyve daima sadece bir bölmeden oluşur, ovaryumda 1-2 tohum taslağı vardır; ilaveten Onobrychis’ in çoğu türlerinde çiçeklerinin kanatları açık bir şekilde bayrakçık ve omurgadan daha kısadır (Hedge, 1970).

324

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Onobrychis cornuta (L.) Desv.

Doğal

Boynuzlu korunga, Dağ korungası

Yayılışı

Türkiye, Kafkasya, Batı Suriye, İran, Afganistan ve Türkmenistan’da; 1200-3100 metre yükseltiler arasında; kayalık ve dağlık yamaçlarda, yassı çakıl alanlarda yayılış gösteren İran-Turan elementi olan bir türdür. Türkiye’de; Artvin, Erzurum, Kars, Kastamonu, Çorum, Gümüşhane, Kütahya, Antalya, Kayseri, Kahramanmaraş, Erzincan, Bitlis, Van, Isparta, İçel ve Niğde illerinde doğal olarak bulunur.

Botanik Özellikleri

Ozgür Eminagaoğlu

Dikenli yastık formunda veya en fazla 60 cm çapında kümelerden oluşan ve en fazla 50 cm yüksekliğinde karmaşık dallı çalıdır. Yapraklar; 2-5 çift şeritsi ya da şeritsi-mızraksı yaprakçıklı olup her iki yüzü de ince tüylü veya yayılıcı kısa-ince-zayıf tüylerle örtülüdür. Kulakçıklar yapışık olup büzülmüş dokuludur. Çiçek sapları yapraklardan daha kısa veya hemen hemen ona eşittir. Çiçek kurulu 2-5 çiçeklidir. Boyları 2-2,5 mm uzunluğunda ve hemen hemen eşit olan dişlerle beraber çanak yaprak boyu 4,5-6 mm’dir. Taç yapraklar kırmızımsı mor, eflatun, beyaz veya pembe renkte, bayrakçık köşeleri yuvarlak ters üçgen şeklinde veya hemen hemen tırnaklı olup 12-15(-17) mm uzunluğundadır. Taç yaprak kanatları 10-14 mm, omurga 12-16 mm uzunluğundadır. Ovaryum tüysüz veya kısa-ince-zayıf tüylüdür. Meyve tüysüz veya kısa tüylü, yarım küre şeklinde, sıkıştırılmış ve sorguçlu olup 9-13 mm uzunluğundadır. Çiçeklenme dönemi mayıs-temmuz aylarıdır (Hedge, 1970).

Gamze Tuttu

Ononis L. (Kayışkıran)

Neval Güneş Özkan

Ononis cinsinin Avrupa’da çoğu Akdeniz bölgesinde doğal olarak yetişen 75 türü vardır; bunlardan sadece birkaçı yetiştirilir(Krüssmann, 1977). Tek yıllık otsu veya çok yıllık olan çalı, çalımsı veya otsu bitkilerdir. Bazılarında sürgün dikenlidir. Salgılı veya salgısız tüylü, nadiren tüysüzdür. Yapraklar sarmal dizilmiş, (1-) 3 yaprakçıklı (üçgül), yaprakçık kenarları dişlidir. Kulakçıklar yapraksı ve yaprak sapına birleşiktir. Çiçekler sapsız veya saplı, yaprak koltuklarında, 2-3’lü salkım halinde bulunurlar. Sürgün uçlarında kümelenmiştir. Çanak 5 dar parçalı ve çansı, nadiren tüp şeklindedir. Taç sarı, beyaz veya pembe, mor renktedir. Stamenler tek küme halinde birleşik, stigma küçük ve terminaldir. Bakla meyve dikdörtgensi-yumurta şeklinde, üzerinde kalıcı olan çanaktan daha uzun, iki çenetli açılan, şişkin veya yer yer boğumludur. Tohumlar böbrek şeklinde-dairemsidir. (Huber-Morath, 1970; Krüssmann, 1977).

Ononis spinosa 325

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Ononis natrix L.

Doğal

Öküzçanı

Yayılışı

Genel coğrafi dağılışı Akdeniz Bölgesi ve Avrupa’dır. 15-100 cm boyunda, çok sayıda dik duran, yükselici veya yatık gövdeye sahip, salgılı yumuşak tüylü ve yapışkan olan küçük çalılardır. Yapraklar 3 yaprakçıklı, üst kısımdakiler çoğunlukla tek parçalı; yaprakçıklar yumurta şeklinde, dikdörtgensi veya şeritsi ve dişlidir. Çiçek sapı 5-20 mm, kılçıklı (aristalı), 1-çiçeklidir. Çiçekler terminal durumlu yapraklı salkımlar halindedir. Çanak 5-10 mm ve çan şeklindedir. Taç sarı renkli, 8-20 mm, çoğunlukla taç örtüsünün üst taç yaprağında kırmızı renkli çizgiler vardır. Bakla meyve şeritsi, uzun yumuşak tüylü, 10-20 mm boyunda ve 3-4 mm genişliğinde, 6-9 tohumludur. Tohumlar dairemsi ve kabarcıklıdır (Huber-Morath, 1970) . Ononis natrix L. ‘in Türkiye’de doğal olarak yetişen 3 alt türü vardır. Bunlar: Ononis natrix L. subsp. natrix (Öküzçanı) gövdesi salgılı ve salgısız tüylerle kaplı, çanak yoğun kısa salgılı ve uzun salgısız tüylü, taç 12-20 mm boyutundadır. Esas yayılış alanı Güney Avrupa, Portekiz olmasına rağmen Türkiye’de Güney Anadolu’da, Amanoslarda, İzmir, Aydın, Muğla ve Hatay’da taşlık ve maki alanlarında yayılış gösterir. Çiçek açma zamanı mayıs-temmuz aylarıdır. Ononis natrix L. subsp. hispanica (L. Fil.) Countinho (Ölemez) Gövdesi salgılı ve salgısız tüylerle kaplı, çanak kısa salgılı tüylü, salgısız tüyler yok veya çok az, taç 6-11 (-15) mm boyutundadır. Yayılış alanı Akdeniz Bölgesi, İspanya ve Ege Adalar’dır. Türkiye’de Antalya ve İçel’de deniz kenarında kumluk alanlarda yayılış gösterir. Çiçek açma zamanı mayıs-ağustos aylarıdır. Ononis natrix L. subsp. ramosissima (Desf.) Briq. gövdesi tüysüz veya kısa tüylüdür, çanak kısa salgılı tüylü nadiren salgısız tüylü ve uzun tüyler yoktur; taç 10-15 mm boyutundadır. Esas yayılış alanı Kuzey Afrika, Suriye, Filistin ve Akdeniz Bölgesidir. Çiçek açma zamanı mart-mayıs aylarıdır (Huber-Morath, 1970).

Ononis spinosa L.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Doğal

Kayışkıran

Yayılışı

Botanik Özellikleri

Çok yıllık, yarı-çalı formunda yarı odunsu ve sert batıcı dikenli bitkilerdir. Yaprakları yapışkan tüylü, trifoliat ve yaprakçık kenarları dişlidir. Çiçekleri zigomorf ve pembe-mor renklidir (Huber-Morath, 1970).

326

Neval Güneş Özkan

Genel yayılışını Doğu Akdeniz havzasında, Kıbrıs, Filistin, İran, Türkiye ve Türkmenistan’da yapar. Ülkemizde Antalya, Çanakkale, Muğla, Denizli, Mersin, İzmir, Konya, Kütahya, Bolu ve Tokat çevresinde yapar. Taşlı yamaçlar, makilikler ve çam ormanlarında, 0-2000 m’ler arasında yetişir.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Parkinsonia L. (Kudüs dikeni, Sülünağacı)

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

Tropik iklimlerin bir bitkisi olup Kuzey ve Güney Amerika, Güney Afrika ve Batı Hindistan’da doğal yetişen 5 türü vardır. Sürgünleri genellikle her nodda 3 dikenli, yaprakları herdem yeşil, sarmal ya da salkım halindedir. Yaprak orta damarı çok kısa olup bu orta damardan çıkan ikinci damarlar çok uzun ve çift katlı tüysü (bipinnat) yaprakçıklar bu damardan çıkarlar. Yaprakçıklar küçüktürler. Çiçekleri sarı renkte, terminal ya da yan durumlu başak şeklinde kurul oluşturur. Çanak 5 parçalı, taç 5 adet; meyve bakla şeklinde derimsi ve çok tohumludur (Krüssmann, 1977).

Parkinsonia aculeata L.

Egzotik

Kudüs dikeni, Sülünağacı

Yayılışı

Doğal yayılışı Tropik Amerika olup Orta Doğu’da erozyon kontrol amacıyla yetiştirilmiştir. Ülkemizde ise Ege ve Akdeniz Bölgelerinin park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Küçük ve yaprakları herdem yeşil olan ağaçlardır. Sürgünleri kıvrımlı, çoğunlukla geniş kemer şeklindedir. Yaprakları bipinnattır (çift katlı tüysü) (Yaprak orta damarı çok kısa olduğu için bu özellik kolay fark edilememektedir). Ana damardan çıkan ikinci derece damarlar 20-40 cm boyunda, ekseni düz, üzerindeki yaprakçık sayısı çok fazladır. Yaprakçıklar, geniş aralıklarla dizilmiş, şeritsi, 1 cm boyunda, 2 mm eninde olup oldukça küçüktür. Çiçekleri sarı renkte, kokulu, sarkık başak şeklinde kurul oluşturur. Bakla şeklindeki meyve 5-10 cm boyundadır (Krüssmann, 1977).

Podocytisus Boiss. & Heldr. (Sorguç burçağı)

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Tolga Ok

Çok yıllık yarı çalımsı bitkilerdir. Yaprakları trifoliat, saplı, yaprakçıkları ise sapsızdır; kulakçıkları yoktur. Çiçekleri gevşek terminal rasemoz kurul oluşturur ve saplıdır. Brahtecikler 1-2, çok küçüktür. Çanak çan şeklinde ve iki dudaklıdır. Üst dudak kör, kısa bir şekilde bölünmüş, alt dudak kısa üç dişlidir. Taç sarı, taç örtüsünün üst yaprağı, kanatlar ve gagalı omurga eşit boydadır. Stamenler tek küme halindedir. Meyve dikdörtgenimsi, yanlardan basık, kanatlı, açılmaz. Monotipik bir cins olup tek türle temsil edilir (Chamberlain, 1970k).

327

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Podocytisus caramanicus Boiss. & Heldr.

Doğal

Sorguç burçağı

Yayılışı Genel yayılışını Yunanistan ve Türkiye’de yapan bir Doğu Akdeniz elemandır. Ülkemizdeki yayılış alanları Konya, Mersin ve Adana çevrelerinde 700-1000 m’ler arasındaki nehir vadileridir.

Dik büyüyen, en azından tabandan itibaren 1 m’lik kısmı odunsu olan bitkilerdir. Yaprakçıkları 10-20 x 6-12 mm boyutlarında ters yumurtamsı şekildedir. Trifoliat olup yaprakçıkları sapsızdır. Çiçekleri 5-10 çiçekten oluşan rasemozdur. Çanağın alt dudağı üsttekinden daha uzundur. Taç 15-20 mm ve sarı renktedir. Meyve 3050 x 12-18 mm, dikdörtgenimsi, orak şeklinde, kanatlı ve 3-9 tohumlu bakla tipinde meyvedir (Chamberlain, 1970k). Çiçeklenme zamanı haziran-temmuz aylarıdır.

Tolga Ok

Botanik özellikleri

Tolga Ok

Prosopis L. (Çete çalıları)

Tolga Ok

Dağınık büyüyen çalılardır. Yaprakları çift katlı tüysüdür. Kulakçıklar küçük ya da hiç yoktur. Başak şeklindeki çiçek kurulu yoğun, çok çiçekli, dar bir silindirik yapı oluşturur. Çiçekleri küçük olup aktinomorftur. Çiçeklerindeki çanak örtüsü 5 adet üçgen şeklinde ve kısa dişlidir. Taç yaprak 5 adet ve sarı renktedir. Stamen sayısı 10 olup stamenler serbesttir. Meyve açılmayan, şişkinleşmiş bir perikarpa sahiptir (Chamberlain, 1970l). Ülkemizde doğal yetişen tek türü vardır.

Prosopis fracta (Banks & Sol.) Macbride

Doğal

Çete çalısı

Yayılışı

Genel yayılışını Arabistan, Mısır, Kıbrıs, Sina, İran, Suriye çölleri, Trans-Kafkasya, Afganistan ve Orta Asya’da yapar. Ülkemizde Elazığ, Muş, Adana, Mersin, Hatay, Kahramanmaraş ve Diyarbakır çevrelerinde deniz seviyesinden 1500 m yükseltiye kadar kurak, kumul ve tarım alanlarında yetişir.

Kısa boylu (30-100 cm), dağınık büyüyen çalılardır. Gövde kancalı ve dikensi çıkıntılıdır. Yapraklar 3-5 çift katlı tüysüdür. Her bir çiftte 8-12 yaprakçık vardır. Çiçek kurulu 25-40 x 4-6 mm, yaklaşık 50 çiçekli ya da daha fazla sayıda çiçeklidir. Çiçekler çok küçük, yaklaşık 2 mm’dir. Meyve 12-30 x 10-15 mm, yumurtamsı ya da dikdörtgenimsi, yay şeklinde kıvrılmış, şişkin ve koyu kahverengidir (Chamberlain, 1970l).

328

Tolga Ok

Botanik özellikleri

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Nesibe Köse, Rüya Yılmaz

Robinia L. (Yalancı Akasyalar) Robinia pseudo-acacia

Ünal Akkemik

Amerika ve Meksika’da yetişen yaklaşık 20 türü vardır (Krüssmann, 1978). Birçok türü süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Hava kirliliğine ve kuraklığa dayanıklı olup her tür toprakta yetiştirilebilmektedir (Yaltırık ve Efe, 2000). Ülkemizde R. pseudoacacia L. ve R. hispida L. türleri yaygın olarak görülmektedir. Yaprağını döken ağaç ve çalılardır. Sürgünlere almaşlı olarak dizilmiş olan tomurcuklar, sürgüne gömülmüş durumda ve yaprak sapı tarafından gizlenmiş olduğundan görülmezler. Yapraklar tek tüysüdür. Kısa saplı ve tam kenarlı yaprakçıklar ana damara karşılıklı dizilmiştir. Yaprak sapının dip kısmında kulakçıklardan gelişmiş olan batıcı dikenler bulunur (Krüssmann, 1978; Yaltırık ve Efe, 2000). Güzel kokulu çiçekler, yaprakların koltuğunda aşağıya sarkan salkım halinde kurullar oluşturur. Çan biçimindeki çanağın kenarlarında 5 küt diş bulunur. Taç yapraklar, beyaz, sarımsı-beyaz, pembe-kırmızı renktedir. Tacın bayrakçığı büyük ve geriye doğru kıvrık; kanatlar serbest; omurga küttür (Yaltırık ve Efe, 2000). Bakla meyve uzun, yassı, bölmesizdir. Açıldığında, bol sayıda yassı, sert, parlak tohumlar dökülür (Chamberlain, 1970m; Kayacık, 1982).

Robinia hispida L.

Hatice Yılmaz

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

Egzotik

Tüylü yalancı akasya

Yayılışı

Anavatanı Amerika’dır. Gösterişli bir süs bitkisidir. Beyaz çiçekli yalancı akasya üzerine aşı yapılarak kullanımı da yaygındır. Stolonlarını kolaylıkla geliştirebildiği kumlu topraklarda iyi yetiştirilir (Kayacık, 1982; Krüssmann, 1978).

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Birkaç metre boylanabilen seyrek dallı bir çalı ya da küçük ağaçtır. Gövde, dallar ve yaprak sapları kaba tüylüdür. Dalları çok gevrektir. Bu nedenle rüzgarla kolayca kırılabilir (Kayacık, 1982). Sürgünler, yoğun bir şekilde kırmızı renkli, uzun, kaba tüylerle kaplanmıştır. Tüysü yapraklar 7-13 adet kısa saplı yaprakçıktan oluşmuştur. Her bir yaprakçık geniş eliptik veya hemen hemen dairesel biçimde; 3-5 cm uzunluğunda; üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü gri yeşil ve çıplaktır. Çiçekleri güzel kokulu değildir. Taç yaprakları pembe veya mor renklidir. Her bir çiçek 2,5 cm uzunluğunda olup birçoğu bir araya gelerek salkımlar halinde kurullar oluştururlar. Çiçek kurulları tüylüdür. Bakla meyve 5-8 cm uzunluğunda ve tüylüdür (Krüssmann, 1978).

329

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Robinia pseudo-acacia L.

Egzotik

Beyaz çiçekli yalancı akasya

Yayılışı

Anavatanı Kuzey Amerika’nın doğu sahilleridir. İlk kez Fransa’ya getirilmiş, daha sonra da Avrupa’ya yayılmıştır. Birçok Avrupa ülkesinde süs bitkisi ve orman ağacı olarak yetiştirilir. Ülkemiz için doğallaşmış bir tür olup istilacıdır. Yol kenarlarında, okul bahçelerinde, kışlalarda, tren istasyonlarında, köy ağaçlandırmalarında yaygın olarak kullanılmıştır (Kayacık, 1982). 25 m’ye (-30) kadar boylanabilen bir ağaçtır. Gri-esmer renkli gövde kabukları saç örgüsü görünümünde derin çatlaklıdır. Genç sürgünler, zeytuni kahverenginde veya soluk kahverenginde; hafif zigzaglı ve köşeli; lentiselleri belirgindir. Kabukları ve genç sürgünleri özellikle atlar için zehirlidir. Tüysü yapraklar 7-19 adet kısa saplı yaprakçıktan oluşmuştur (Krüssmann, 1978; Kayacık, 1982). Her bir yaprakçık elips veya yumurta biçiminde; uç kısmı çoğunlukla kertikli; üst yüzü parlak ve koyu yeşil, alt yüzü soluk yeşil renkli; 25-45 mm uzunluğunda, 12-25 mm genişliğindedir. Yaprak sapının iki tarafındaki dikenler, kuvvetli sürgünlerde 1-1,5 cm boya ulaşırken, çiçek ve meyve taşıyan sürgünler üzerinde yok denecek kadar küçülmüşlerdir (Kayacık, 1982; Chamberlain, 1970n; Yaltırık ve Efe, 2000) Yapraklar sonbaharda sararak dökülürler. Çiçekleri güzel kokulu ve taç yaprakları beyaz renklidir. Her bir çiçek 2 cm uzunluğunda olup birçoğu bir araya gelerek 10-20 cm uzunluğunda, salkımlar halinde kurullar oluştururlar. Çiçekleri bal bakımından zengindir. Bu nedenle arıcılıkta önemli bir türdür. Bakla meyve 5-10 cm uzunluğunda, 1 cm genişliğindedir ve 3-10 adet tohum taşır (Kayacık, 1982; Krüssmann, 1978). Işık ağacıdırlar. Kuvvetli kök ve kütük sürgünü verme özelliğine sahiptir (Yaltırık ve Efe, 2000).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Senna Mill. (Sinameki) Çalı, ağaç ya da otsu formda bitkilerdir. Yaprakları pinnattır (bileşik yaprak). Çiçeklerinde nektar bezeleri yoktur. Çanak örtüsü birbirine eşit 5 dişli, genellikle tüpten uzundur. Taç 5 tane olup genişlemiştir. Stamen sayısı 5-10 kadardır. Stamenlerin boyları çoğunlukla eşit değil, bazı anterler kısırdır; bakla düz veya çubuk şeklinde ve çok sayıda tohum taşır. Birkaç tanesi ılıman kuşakta olmak üzere çoğunlukla sıcak kuşakta 500-600 türü vardır. Bunlardan Mısır’da doğal yetişen Senna alexandrina Mill. yaygın bir şekilde kültüre alınmıştır (Krüssmann, 1977).

Senna alexandrina Mill.

Salih Sercan Kanoğlu

Ünal Akkemik

Egzotik

Sinameki

Yayılışı

Botanik Özellikleri 1-2 m kadar boylanabilen çalı formunda odunsu bitkilerdir. Yaprakları bileşik, 3-5 çift yaprakçıklı, yaprakçıkların kenarları tam, uçları sivridir. Yaprak orta damarı yaprakçıkların tabanında iki eşit parçaya ayrılmış, çift tüysüdür. Çiçekler büyük, başak şeklinde kurul oluşturur, genellikle sarı renklidir. Bakla şeklindeki meyve geniş dikdörtgenimsi, büyük, hemen hemen 6 tohum içerir ve yanlardan basıktır (Krüssmann, 1977). 330

Salih Sercan Kanoğlu

Doğal yayılışını Mısır’da yaban tür, ülkemiz Marmara, Ege ve Akdeniz Bölgelerindeki park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Nurgül Karlıoğlu

Nurgül Karlıoğlu

Sophora L. cinsinin Kuzey Asya, Yeni Zelanda ve Şili’de yayılış gösteren 50 türü bulunmaktadır. Ülkemizde doğal olarak yetişen S. alopecuroides ve S. jaubertii olmak üzere iki otsu türü vardır. Yurt dışından ülkemize süs bitkisi olarak getirilen S. japonica’ya park, bahçe ve yol ağacı olarak sık rastlanır. Çoğunlukla kışın yaprağını döken veya herdem yeşil ağaç ve ağaççıklardır. Bir kısmı da çok yıllık otsu bitkidir. Yapraklar tek tüysü ve yaprakçık sayısı 7 veya daha fazladır. Kulakçık çok küçük veya yoktur. Çiçekler sürgünlerin ucunda dik duran mürekkep salkım şeklinde kurullar oluşturur. Çanak yapraklar çan şeklindedir. Taç yapraklar krem veya sarı renklidir. Stamen sayısı 10 dur. Dar silindirik her bir bölümünde bir tohum bulunacak şekilde boğumlu olan bakla tipi meyveye (lomentum) sahiptir (Chamberlain, 1970n; Krüssmann, 1978; Kayacık, 1982).

Nurgül Karlıoğlu

Sophora L. (Sofora)

Sophora japonica L.

Egzotik

Japon soforası

Yayılışı Sophora japonica’nın ana vatanı Çin ve Japonya’dır. Doğu Asya’ya özgü olan bu ağaç, Orta Avrupa’da yaygın şekilde park ve bahçelerde süs bitkisi olarak dikilmiştir (Kayacık, 1982; Krüssmann, 1986).

Hatice Yılmaz

Genellikle 20-25 m’ye kadar boylanabilen yuvarlak tepeli bir ağaçtır. Genç sürgünler tüysüz ve koyu yeşil renktedir. Tüysü yapraklar 15-25 cm boyunda ve 7-17 adet yaprakçıktan oluşur. Ayrıca, bunların kısa sapları da vardır. Yaprakçıkların her biri 3-5 cm uzunluğunda ve oval-mızrağımsıdır. Üst yüzleri parlak koyu yeşil, alt yüzleri mavimsi yeşil ve tüylüdür. Yapraklar sonbaharda dökülmeden önce parlak açık sarı bir renk alır. Sarımsı beyaz kokulu küçük çiçekler, 25 cm uzunluğunda dikine duran salkım şeklinde kurullar oluşturur. Yeşil renkli etli baklalar, 5-6 cm uzunluğunda ve aşağıya sarkıktır. Tohumlar bu etli kısım içerisinde teker teker adeta düğümlenmiş gibi boğum boğum bulunurlar (Kayacık, 1982; Krüssmann, 1978). Parkçılıkta en çok kullanılan formu sarkık dallı Sophora japonica ‘Pendula’ dır. İstanbul’da ana türe sık, sarkık formuna ise daha az rastlanır.

331

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Tolga Ok

Spartium L. (Katırtırnakları)

Spartium junceum L.

Tolga Ok

Ünal Akkemik

Dik büyüyen, çok dallı ve gövdeleri yeşil renkli olan çalılardır. Sürgünleri yuvarlaktır. Yaprakları seyrek, küçük, basit ve dökülür. Kulakçıkları yoktur. Çiçekler gevşek başak kurullarında sarmal dizilmiştir. Çanak düzensiz gelişmiş, bölünmüş ya da tamdır. Uç kısımlarında 5 küçük diş vardır. Taç yapraklar altın sarısı renginde, omurga gagalı, kanatlardan daha uzundur fakat bayrakçıktan daha kısadır. Stamenlerin hepsi bir demet halde bileşiktir. Meyve yanlardan basık, çıplak bakla meyvedir (Chamberlain, 1970o). Monotipik olan bu cinsin Spartium junceum L. adlı tek türü vardır.

Doğal

İspanyol katırtırnağı, Katırtırnağı

Yayılışı Genel yayılış alanı Akdeniz Havzası olup Akdeniz’in kuzey ve güney taraflarında doğal olarak bulunur. Ülkemizde Çanakkale, İstanbul, Kocaeli, Kastamonu, Sinop, Samsun, Trabzon, İzmir, Muğla, Antalya, Mersin, Adana, Hatay çevrelerinde deniz seviyesinden 600 m yükseltilere kadar çok yaygın bir şekilde yetişir. Tipik bir maki elemanıdır (Chamberlain, 1970o).

Ünal Akkemik

Yaklaşık 3 m boylanabilen, gövde ve sürgünleri yeşil ve çok dallanmış bir çalıdır. Sürgünleri yeşil renkli, boyuna oluklu-yollu ve silindiriktir. Yaprakları basit, küçük, 1-2,5 cm boyundadır; mavi-yeşil renklidir ve kışın dökülür. Çiçekler büyük, seyrek çiçekli (5-20 çiçekli) salkım kurul oluştururlar. Taç 20-30 mm, omurganın gagası yaklaşık 2 mm’dir. 6-8 cm uzunluğundaki bakla meyve siyah-esmer renklidir; yanlardan basıktır ve içerisinde 12-20 tohum vardır (Chamberlain, 1970o; Yaltırık ve diğ., 1993). Çiçeklenme zamanı nisan-temmuz aylarıdır.

332

Tolga Ok

Botanik özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

H.Tuncay Güner

Ulex L. (Dikenli katırtırnağı)

Hatice Yılmaz

Sürgünleri dikenli olan çalılardır. Fide evresinde üç yaprakçıklı olan yapraklar olgunlaştığında sivri küçük dikenlere dönüşür, kın kaybolur. Sarı renkli çiçekler tek tek veya küme halindedir. 2 adet brahte çiçeğin altındadır. Bakla meyve oval ve çanak yapraklar içinde kapalı durumdadır (Chamberlain, 1970p; Krüssmann, 1978).

Ulex europaeus L.

Egzotik

Dikenli katırtırnağı

Yayılışı Doğal olarak Batı Avrupa’da yayılış gösterir. Portekiz, İspanya, İtalya başta olmak üzere İngiltere’de yayılış gösterir. Türkiye’de ise doğallaşmıştır; İstanbul ve Trabzon’da yayılış yapar (Chamberlain, 1970p; Krüssmann, 1978).

Hatice Yılmaz

1-2 m boylanabilen yoğun dikenli çalılardır. Dallar aralıklı olarak tüylüdür. Altın sarısı çiçeklerinde çanak yapraklar 12-16 mm ve tüylü, taç yapraklar 1620 mm’dir. Mayıs-haziran aylarında bol çiçek açarlar. Bazen yıl boyu çiçek gözlenebilir. Bakla meyve 11-20 mm ve tüylüdür (Chamberlain, 1970p; Krüssmann, 1978).

333

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FA B AC E A E

Dilek Oral

Wisteria Nutt. (Morsalkım)

Ünal Akkemik

Kışın yaprağını döken boylu, odunsu ve sarılıcı bitkilerdir. 3 pullu olan tomurcukları yumurta şeklindedir. Sürgünlere almaşlı olarak dizilen yaprakları tek tüysüdür. Herbir yaprakta 9-19 adet tam kenarlı yaprakçık bulunur; küçük ve narin olan kulakçıkları önemsizdir. Güzel kokulu büyük çiçekleri genellikle mavi veya leylak, birkaç türünde ise beyaz renklidir ve yapraklanmadan önce açar; uzun ve aşağı sarkan bir eksen üzerinde birçoğu birarada, salkım halinde kurullar oluşturur. Çiçeklenmesi ilkbahar sonu-yaz başıdır (Bailey, 1977). Çiçekte çanak, kenarları 5 dişli olan çan şeklindedir; taçlardan tabanda 2 ek yapıya sahip olan bayrak geriye kıvrık ve büyük, kanat orak şeklinde, omurga(omurga) ise eğri ve küt, bazen sivri uçludur (Rehder, 1977). Toplamda 10 tane olan erkek organlardan 9 tanesi birleşmiştir, en üstteki erkek organ (stamen) ise serbest veya alt bölümünde yarısına kadar diğerleriyle kaynaşmıştır. Saplı olan ovaryumun üst kısmındaki boyuncuk (stilus) tüysüz, başçık (stigma) ise hemen hemen küremsi (Rehder, 1977) dir. Uzun, dikdörtgenimsi, yassı, boğumlu olan ve açılan bakla (legümen) meyvesinin içinde çok sayıda tohum bulunur (Gökmen, 1973; Krüssmann, 1978; Kayacık, 1982). Kuzey Amerika ve Doğu Asya’da (Japonya, Çin) yayılış yapan 10 türü bulunur (Krüssmann, 1978; Theplantlist.org: 2013). Gösterişli ve güzel kokulu çiçeklerinden ve sarılıcı olmalarından dolayı süs bitkisi olarak özellikle çardaklarda ve pergolalarda kullanılır. Bu amaçla Türkiye’de kullanılan türü Wisteria sinensis’tir

Wisteria sinensis (Sims) Sweet

Egzotik

Morsalkım

Yayılışı Çin’de doğal yayılışını yapan bu tür, güzel ve hafif kokulu çiçeğinden dolayı süs bitkisi olarak yetiştirilir. Özellikleri asıl türe benzeyen ancak çiçekleri beyaz olan Wisteria sinensis ‘Alba’ da süs bitkisi olarak kullanılır (Gökmen, 1973; Krüssmann, 1978).

334

Ünal Akkemik

4-10 (-20) m boya ulaşabilen sarılıcı, kışın yapraklarını döken, odunsu bir bitkidir. Genç sürgünleri ile yaprakları önce ipeksi tüylüdür; sonra tüyler dökülür. Koyu yeşil renkli olan tek tüysü yaprakları 25-30 cm uzunluktadır; uzunca yumurtamsı veya mızrak şeklinde, 7-13 (-15) arasında değişen sayıda, çoğunlukla 11 yaprakçıktan oluşur. 4-8 cm uzunluğundaki kısa saplı yaprakçıkların ucu sivridir. Yaz başında, nisan-mayıs aylarında çiçeklenir. 2,5 cm uzunluğundaki çiçekleri menekşe mavisi veya mavimsi mor renkli, güzel ve hafif kokuludur; çiçeklerin birçoğu sık bir şekilde bir araya gelerek (13-) 1530 cm uzunluğunda aşağıya sarkan rasemoz çiçek kurullarını oluşturur; 1-2 (-2,5) cm uzunluğundaki sapı uzun kabarık tüylüdür. Çan şeklindeki çanak, ince uzun yumuşak tüylüdür. En üstteki erkek organ serbesttir. Saplı olan yumurtalık tüylüdür. Meyvesi 1015 cm uzunluğunda, 1-3 tohum taşıyan, derimsi ve üzeri kadifemsi yumuşak tüylerle örtülü bakladır (Gökmen, 1973; Bailey, 1977; Rehder, 1977; Krüssmann, 1978; Kayacık, 1982; Yaltırık ve diğ., 1993).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

FAGACEAE

Quercus cerris

335

Hatice Yılmaz

Fagaceae familyasının Fagus L., Castanea L., Castanopsis Spach., Quercus L., Trigonobalanus Forman, Lithocarpus Bl., Chrysolepis Hjelmquist ve Nothofagus Blume olmak üzere 8 cinsi ve bu cinslerin de kuzey yarıkürenin ılıman bölgelerinde yetişen 620-750 kadar türü vardır (Kubitzki, 1993). Ancak Nothofagus bazı çalışmalarda Nothofagaceae familyasına dahil monotipik bir cins olarak sınıflandırılır (Theplantlist.org: 2013; Nixon, 1989; Manos ve diğ., 2001) Kışın yaprağını döken ya da herdem yeşil, çoğunluğu ağaç veya boylu çalı halinde odunsu bitkilerdir. Çok sayıda pulla örtülü tomurcuklar sürgünlere çok sıralı sarmal veya iki sıralı sarmal olarak dizilir. Yapraklar basit, tüysü damarlı, kenarları tam, dişli ya da loplu; saplı ya da sapsız; kulakçıkları erken dökülür, nadiren kalıcıdır. Çiçekler bir cinsli bir evciklidir. Her bir çiçek bir brahte ve 2 brahtecik tarafından taşınır. Erkek çiçekler sarkık veya dik duran (yalancı başak) kedicik ya da başçık halindedir. Çiçek örtüsü 4-7 loplu, stamen sayısı 6-12 (40)’dir. Dişi çiçekler kısmi çiçek kurulu-dihazyum halindedir. Dihazyumun cinslere göre 3 çiçeği ya da 2 veya 1 çiçeği gelişir, diğerleri körelir. Dişi çiçek dihazyumları tek tek bulunur ya da birkaçı bir araya gelerek fakir kurullar oluşturur. Ovaryum 3-6 karpelden oluşmuştur; alt durumludur; 4-6 loplu çevre yaprakları ovaryumla kaynaşmış olup yalnızca uçları serbesttir. Familyanın en belirgin özelliği tüm cinslerde nuks meyvenin kısmen veya tamamen bir meyve örtüsü-kupula içerisinde yer almasıdır. Kupulanın dış yüzeyinde pul, diken, şişkinlik, halka gibi çıkıntılar bulunur. Kupula daha ilksel olan diğer cinslerde çiçeklenme sırasında oluşurken Quercus cinsinde çiçeklenmeden sonra oluşur. Büyük ve etli kotiledonlar Fagus ve Nothofagus’ta epigeik, diğerlerinde hipogeiktir (Davis, 1982; Kubitzki, 1993; Menitsky, 2005). Ülkemizde doğal türleri olan üç cinsin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1.Tomurcuklar iğ biçiminde, erkek çiçekler uzun bir sapın ucunda aşağı sarkan başçık halinde kurular oluşturur; nuks meyve 3 köşelidir ………………………………………………………………..…………Fagus 1.Tomurcuklar yumurtamsı, erkek çiçekler dik veya aşağıya sarkık kedicik halinde kurullar oluşturur; nuks meyve üç köşeli değil silindirik, yumurtamsı, küremsi şekillerdedir. 2.Erkek çiçek kurulları yukarı doğru dik durur, dişi çiçekler erkek çiçeklerin hemen aşağısında yer alır, kupula meyveyi tamamen içine almıştır, 2-4 parça halinde açılır …………………………………………………………..…Castanea 2.Erkek çiçek kurulları aşağıya sarkan kedicikler halindedir, dişi çiçekler ayrı çiçek kurulları oluşturur, kupula meyveyi tümüyle değil alt kısımdan belli oranda içine almıştır …………………...……………………………………….…Quercus

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Hatice Yılmaz

Castanea Mill. (Kestaneler) Castanea sativa

Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken boylu orman ağaçlarıdır. Sürgünler pseudoterminal tomurcukludur. Dışarıdan görülen 2-3 pulla örtülü tomurcuklar sürgüne almaşlı dizilmiştir. Yapraklar uzun geniş mızrak şeklinde, sivri uçlu ve kenarları düzenli bir şekilde kılçıksı dişlidir. Yan damarlar çok sayıda, birbirine paraleldir. Tozlaşma entomogamdır. Erkek çiçekler dik duran kedicik halinde çiçek kurulları oluşturur. Erkek çiçeklerde çiçek örtüsü 6 loplu, etamin sayısı 6-20’dir. Dişi çiçekler genellikle erkek çiçek kurullarının alt kısmında bazen de ayrı olarak bulunur. Pulsu brahte ve dallanmış dikenlerin oluşturduğu involukrum içinde yer alan dişi çiçek kurulunun 1-3 çiçeği gelişmiştir. Ovaryum 6-9 bölmeli, stilus 6-9 adettir. Üzeri sert dikenli, küremsi meyve örtüsü-kupula meyveyi tamamen içine almıştır. Dişi çiçek dihazyumunun her 3 çiçeği de gelişmiş ise meyve örtüsü olgunlaştığında dört parça halinde ayrılır ve içerisinde 3 meyve taşır; eğer yandaki çiçekler körelmiş ve sadece ortadaki çiçek gelişmiş ise iki parça halinde ayrılır ve içerisinde 1 meyve bulunur. Meyve büyük, parlak kırmızımtırak kahverengi, deri gibi sert kabuklu bir nukstur (Yaltırık, 1982b; Kubitzki 1993; Menitsky 2005). Bu cinsin kuzey yarımkürenin ılıman kesimlerinde yayılış gösteren 8 (Govaerts ve Frodin, 1998) – 10 (Kubitzki, 1993) türü bulunmaktadır. Castanea sativa Miller Türkiye’de doğal olarak yetişen tek türdür.

Castanea sativa Mill.

Doğal

Anadolu kestanesi

Yayılışı

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

30 m’ye kadar boylanabilen, geniş ve dağınık tepeli ağaçlardır. Gövde kabuğu kahverengimsi-gri, boyuna çatlaklıdır. Genç sürgünler koyu kırmızımtırak kahverengi, çıplak, üzerinde çok sayıda büyük lentiseller vardır. Tomurcukları yaklaşık 6 mm boyunda, çıplak veya hafifçe tüylü, kızıl-kestane rengi 2-3 pul ile örtülüdür. Yapraklar geniş mızraksı ya da dar eliptik nadiren dikdörtgenimsi-yumurtamsı biçimde, boyu 10-27 cm, eni 7 cm’dir. Yaprak kenarları 25 çift düzenli ve kılçıksı dişli, ucu sivri veya damla uçludur. Ayanın tabanı kamamsı veya yuvarlak, üst yüzü çıplak, alt yüzü yoğun yatık yıldız-keçemsi tüylü veya hafif tüylüdür. Yaprak sapı 0,8-2,5 cm’dir. Mayıs-haziran aylarında çiçek açar. Meyve örtüsü yaklaşık 6 cm çapında, üzeri sık ve batıcı dikenlerle kaplıdır. Olgunlaştığında 4 parçaya ayrılır ve içerisinde genellikle 3 nuks meyve bulunur. Üstten basık yarım küre şeklindeki meyveler 1,5-3,5 cm çapında, parlak kızıl-kahverengi kabuklu ve nişastalıdır (Yaltırık, 1982b; Yaltırık, 1993) 336

Ünal Akkemik

Hatice Yılmaz

Güney Avrupa ve Kafkasya’da yayılan bu tür ülkemizde Kuzey Anadolu ve Marmara Bölgesinde yaygın olup Ege ve Akdeniz’de lokal olarak bulunur. Tekirdağ, Kırklareli, İstanbul, Bursa, Balıkesir, Bolu, Kastamonu, Sinop, Ordu, Trabzon, Artvin, İzmir, Denizli, Antalya’da yaprak döken (Fagus-Quercus) veya karışık (Picea-Fagus) ormanlarda 30-1500 m’ler arasında yayılış gösterir (Yaltırık, 1982b).

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Hatice Yılmaz

Fagus orientalis Lipsky.

Fagus orientalis

Fagus orientalis

Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken boylu ağaçlardır. Açık veya koyu gri renkli gövde kabuğu düz ve pürüzsüzdür. Sürgünler pseudo-terminal tomurcukludur. Kiremitvari dizilmiş çok sayıda pulla örtülü iğ biçimindeki tomurcuklar sürgüne almaşlı olarak dizilmiştir. Yaprak ayası genellikle tam kenarlı, tüysü damarlı, kısa saplıdır. Tozlaşma anemogamdır. Erkek çiçekler aşağıya sarkan uzunca bir sapın ucunda küremsi başçık halinde kurullar oluşturur. Çanak 4-7 loplu, etamin sayısı 8-16’dır (Kubitzki, 1983; Tutin ve diğ., 1993). Dihazyum halindeki dişi çiçek kurulu yan çiçeklere ait 4 brahtecikten gelişmiş, uzun saplı bir involukrum tarafından çevrelenmiştir. Dişi çiçek dihazyumunun ortadaki çiçeği körelmiş, yandakiler gelişmiştir. Önceleri yeşil renkli olan kupula meyve gelişirken odunlaşır, kahverengi olur. Meyve örtüsünün üzerinde uzun iplikçik, şerit şeklinde, bazen de kısa ve deltoit biçimde pullar vardır. Olgunlaştığında dört parça halinde ayrılan meyve örtüsü içerisinde 3 köşeli (1-) 2 adet nuks meyve yer alır (Yaltırık, 1982c; Kubitzki, 1993). Kuzey yarımkürenin ılıman ve serin bölgelerinde saf ve karışık ormanlar kuran 10 türü bulunmaktadır (Kubitzki, 1983; Goaverts ve Frodin, 1998). Bu cins ülkemizde, geniş bir yayılışa sahip olan Fagus orientalis Lipsky. ve lokal olarak bulunan Fagus sylvatica L. türleriyle temsil edilir (Yaltırık, 1982a). Ancak son yıllarda bazı çalışmalarda (Denk, 1999; Denk, 2003; Tutin ve diğ., 1993; Greuter ve diğ., 1984) bu iki tür Fagus sylvatica L. subsp. sylvatica ve Fagus sylvatica subsp. orientalis (Lipsky) Greuter & Burdet olmak üzere Fagus sylvatica’nın alttürleri olarak sınıflandırılmaktadır. Ülkemizde özellikle Trakya’da ara formda pek çok örneğe rastlamak mümkündür. İki tür aşağıdaki morfolojik özelikleriyle birbirinden ayrılır (Yaltırık 1982c): 1.Ters yumurta biçimindeki yapraklar 8-12(13) çift yan damarlı, kupulanın dip tarafında şeritsi, uç taraflarına doğru ise ipliksi pullar yer alır; ..……………………………………..……Fagus orientalis 1.Yumurta biçimindeki yapraklar 5-8 çift yan damarlı, kupula pullarının tamamı ipliksi .Fagus sylvatica

Hatice Yılmaz

Fagus L. (Kayınlar)

Fagus orientalis

Hatice Yılmaz

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

Doğal

Doğu kayını

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı Doğu Balkan Yarımadası (Bulgaristan, Romanya, Yunanistan), Kırım, Kafkasya, K. İran olan bu tür ülkemizde Kırklareli, Balıkesir, İstanbul, Bursa, Sakarya, Kastamonu, Amasya, Tokat, Giresun, Artvin, Kütahya, Eskişehir, Adana, Hatay’da yapraklı ya da karışık ormanlarda(30-)700-1200 (-2000) m’ler arasında görülür (Yaltırık, 1982c).

40 m’ye kadar boylanabilen orman ağaçlarıdır. Gövde kabuğu açık gri, ince ve düzdür. Çok sayıda pulla örtülü iğ biçimindeki sivri uçlu tomurcuklar sürgünle açı yapar. Yapraklar 6,5-15,5 cm boyunda, 3,5-8 cm eninde, geniş eliptik, ters yumurta, nadiren yumurta biçiminde, tam kenarlı veya hafifçe dalgalı, üst yüzü çıplak, alt yüzü damarlar boyunca beyaz ipeksi tüylüdür. Yaprağın en geniş yeri ortanın üst kısmında olup yan damar sayısı 8-13 çifttir. Sonbaharda sarı-kahverengi bir renk alır. Yaprak sapı 0,6-1,2 cm’dir. Yaklaşık 3,5 cm boyunda olan kulakçıklar erken dökülür (Yaltırık, 1982c). Erkek çiçekler birçoğu bir arada uzun bir sap ucunda toplanıp, aşağıya sarkan küre biçiminde başçık halinde kurul oluştururlar. Erkek çiçek örtüsünün en fazla 1/3 kadarı bölünmüştür (Tutin ve diğ., 1993). Dört brahtecikten oluşan meyve örtüsü-kupula dört parçalı olup üzeri iki değişik tipte pullarla örtülüdür. Dip kısımlarda yeşil renkli, damarlı ve dar uzun yapraksı pullar, uçlara doğru ise ipliksi pullar bulunur. Meyve örtüsünün içinde üç köşeli, kırmızımtırak kahverengi, sert kabuklu ve yağlı iki tohum bulunur. 337

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Fagus sylvatica L.

Doğal

Avrupa kayını

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı Batı-Orta Avrupa, Balkanlar, Güney Rusya olan bu türün ülkemizde Kırklareli’de (Yaltırık, 1982c) ve seyrek olarak Batı Karadeniz kayın ormanlarında yayılışı olduğu Ü.Akkemik tarafından gözlemlenmiştir.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

30 m’ye kadar boylanan, dolgun ve düzgün gövdeli bir ağaçtır. Kabuk koyu gri renkli, parlak ve pürüzsüzdür. Genç sürgünler hafif tüylüdür. Yapraklar 4-9 cm boyunda, çoğunlukla yumurtamsı-eliptik biçimde, ayanın tabanı yuvarlak, ucu sivrice, kenarları tam ve çoğunlukla hafif dalgalı veya seyrek dişlidir. Yapraklarda 5-8 çift yan damar bulunur. Erkek çiçeklerde çiçek örtüsü neredeyse tabanına kadar bölünmüştür. Kupulanın dış yüzünü, biz gibi sivri uçlu, ipliksi pullar seyrek olarak örtmüştür. Fagus orientalis’ten az sayıda damarlı daha küçük yaprakları, koyu gri renkli kabuğu ve derin parçalanmış erkek çiçek örtüsü ile ayrılır (Yaltırık, 1982c; Tutin ve diğ., 1993).

Hatice Yılmaz

Quercus L. (Meşeler)

Kuzey yarıkürenin ılıman ve subtropik bölgelerinde geniş yayılış gösteren ve önemli bir orman ağacı olan meşenin Kuzey ve Orta Amerika, Kolombiya, Avrasya ve Kuzey Afrika’da yetişen yaklaşık 350-500 türü vardır ( 350-450 tür Kubitzki 1983; 400 tür Nixon, 1997; 400-500 Menitsky 2005; Govaerts ve Frodin, 1998). Önemli bir cins olan meşelerle ilgili kapsamlı bir çalışma Camus (1936-1938, 1938-1939 ve 1952-1954) tarafından üç cilt halinde yayımlanmıştır. Kışın yaprağını döken ya da herdem yeşil ağaç veya çalılardır. Gövde kabuğu genellikle boyuna şeritler halinde çatlaklı, bazılarında ise mantarlı ya da düzdür. Kiremitvari dizilmiş çok sayıda pullarla örtülü tomurcuklar sürgüne çok sıralı sarmal olarak dizilir. Sürgünler terminal tomurcukludur. Tepe tomurcuk yan tomurcuklardan daha büyüktür ve en üstteki yan tomurcuklar tepe tomurcuğunun hemen altında kısa internodlarla bir kaçı bir arada bulunur. Sürgünlerin özü homojen, enine kesiti 6 kollu yıldız biçimindedir. Yaz sürgünü yaygın olarak görülür. Yapraklar değişik boyut ve görünüştedir; kenarları loplu, dişli ender olarak da tamdır ve kısa ya da uzun saplıdır. Tomurcukların tabanından çıkan 2 kulakçık genellikle kısa bir süre sonra dökülür ancak bazı türlerinde kalıcıdır. Çiçekler bir cinsli bir evcikli, tozlaşma anemogamdır. Erkek çiçekler bir önceki yılın sürgün uçlarında ya da taze sürgünlerin dip kısımlarında 3-15 cm uzunluğunda, aşağıya sarkan iplik ince ve uzun eksenlerde, tek tek veya 3-7’li kümeler halinde seyrek bir vaziyette bir araya gelerek kedicik biçiminde kurullar oluştururlar. Her bir erkek çiçeğin 4-7 parçalı çevre yaprağı ile 6-15 arasında değişen, çoğunlukla 6 adet etamini vardır. Dihazyum halinde çiçek kurulları oluşturan küçük ve göze çarpmayan dişi çiçekler taze sürgünlerin üst kısımlarında erkek çiçeklerden yukarıda bulunur. Dişi çiçek dihazyumunun yalnız orta çiçeği gelişmiş, iki yan çiçek ve bu çiçeklere ait brahteciklerin tümü körelmiştir. Çiçek çevresi, genellikle belirgin olmayan 6 (bazen 3-9) loplu basit bir çanak görünümündedir. Ovaryum 3, ender olarak da 4-9 gözlüdür. Stillus genellikle 3 (bazen 4-9) tür. Nuks meyve 1 ya da 2 yılda olgunlaşır, küre, iğ, fişek, elipsoit biçimindedir ve halk arasında “palamut” ya da “pelit” adıyla bilinir. Çiçek tablasından gelişen kupula (kadeh) boyut ve biçim bakımından değişik şekillerde olup meyvenin dip kısmını, nadiren tümünü içine alır. Kadehin dış yüzü kısa ve basık, uzun ve dik hatta geri kıvrık veya dişli ya da tam kenarlı halka şeklinde tırnaklar ile örtülmüştür (Hedge ve Yaltırık, 1982; Yaltırık, 1984; Menitsky, 2005). Kuzey yarıkürenin en önemli odunsu cinslerinden biri ve önemli orman ağaçları olan meşelerde tür tespiti çok kolay değildir. Çoğu kez doğru teşhis için yaprak ve meyve taşıyan sürgünler gereklidir, çiçek özellikleri bu amaçla çok kullanılmaz. Türkiye meşeleri, odunlarının anatomik yapıları, meyvelerinin olgunlaşma süresi ve yaprak özelliklerine göre: 1-Akmeşeler, 2-Kırmızı meşeler, 3-Herdem yeşil meşeler olmak üzere üç gruba ayrılır. Bu grupların genel özellikleri ve Türkiye’de doğal yetişen taksonlar Yaltırık (1984)’e göre aşağıda verilmiştir: 1. AKMEŞELER (Seksiyon Quercus): Odunlarında geniş lümenli traheler yıllık halkanın ilkbahar odununda 1-2 sıra halinde yan yana gelerek çevrel diziliş gösterirler. İlkbahar odunu trahelerinden yaz odunu trahelerine geçiş birdenbire olur, yaz odunu trahelerinin lümenleri çok daralır. Yaz odunu traheleri “alevdili” veya “yelpaze” biçimindeki bir alan üzerinde çok sayıda ve sık bir şekilde yer alırlar. Yaprak lopları veya dişlerin ucunda kılçıksı-dikensi bir çıkıntı bulunmaz. Meyve olgunlaşması 1 yılda tamamlanır. Genellikle meyvenin iç yüzü çıplak ve tohumlar daha az tanenli olduğundan tatlıdır. Akmeşe grubundan Türkiye’de 338

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Quercus L. (Meşeler) doğal yetişen taksonlar şunlardır: Quercus robur, Quercus petraea, Quercus hartwissiana, Quercus frainetto, Quercus vulcanica, Quercus pontica, Quercus infectoria, Quercus pubescens, Quercus macranthera subsp. syspirensis 2. KIRMIZI MEŞELER (Seksiyon Cerris Loudon): İlkbahar odununda yıllık halkalar 1-2 sıra halinde yan yana gelerek çevrel diziliş gösterirler. İlkbahar odunu trahelerinden yaz odunu trahelerine geçiş ani değil yavaş yavaş olur, yaz odunu trahelerinin lümenleri birdenbire daralmaz. Yaz odunu traheleri oldukça seyrek, şekilleri oval veya dairemsi olup, zarları kalındır. Yaprak lopları ucunda kılçıksı dikensi çıkıntılar bulunur. Çoğunlukla meyve 2 yılda olgunlaşır. Meyvenin iç yüzü genellikle tüylü, tadı acıdır. Kırmızı meşe grubundan Türkiye’de doğal yetişen taksonlar şunlardır: Quercus libani, Quercus trojana, Quercus cerris, Quercus brantii, Quercus ithaburensis subsp. macrolepis 3. HERDEM YEŞİL MEŞELER (Seksiyon ilex Loudon): İlkbahar odununda büyük trahelerin oluşturduğu devamlı bir halka yoktur. İlkbahar ve yaz odunu içerisinde küçük ve büyük traheler yan yana bulunur. Traheler şeritler halinde radyal yönde bir yıllık halkadan diğerine uzanan sıralar halindedir. Trahelerde “thyll (tül)” oluşumu yoktur veya çok ender rastlanır. Yapraklar deri gibi sert, tam kenarlı veya kenarları dişli-sert dikenlidir. Meyve 1 veya 2 yılda olgunlaşır. Türkiye’de doğal yetişen herdem yeşil meşe taksonları şunlardır: Quercus coccifera, Quercus ilex, Quercus aucheri Ülkemizde 17 tür, alttür ve varyeteleri ile birlikte 24 takson doğal olarak yetişir. Bu meşe türleri aşağıdaki morfolojik özellikleriyle ayrılabilir:(Yaltırık, 1984’ten değiştirilerek alınmıştır.) 1.Yaprakları kalın, deri gibi sert, herdem yeşil (seksiyon ilex) 2.Olgun yapraklar çıplak; kenarları çoğunlukla dikenli dişli; meyve olgunlaşması 2 yılda olur; kadeh pullarının uç kısımları çıkıntılı ve batıcıdır …………………………………………………………………………………………………………………………….……………... Quercus coccifera 2.Olgun yaprakların alt yüzleri keçe gibi sık tüylü; tam kenarlı veya dişlidir; kadeh pulları birbiri üzerine yatmıştır, çıkıntılı değildir.. 3.Meyve 2 yılda olgunlaşır; kadeh 25 mm çapında; yaprak alt yüzü boz, mum tabakası ile karışık tüylü; yaprak sapları kısa (1-4 mm); meyveleri tatlı …………………………………………………………………………………………………………………………………..………. Quercus aucheri 3.Meyve 1 yılda olgunlaşır; kadeh 15 mm çapında; yaprakların alt yüzü mumlu değil fakat keçe gibi tüylü; yaprak sapları daha uzun (5-15 mm), meyvelerin tadı buruk ………………………………………………………………………………………………………………………………………….. Quercus ilex

Quercus cerris

Tolga Ok

Hatice Yılmaz

Quercus aucheri

339

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Quercus L. (Meşeler) 1.Yapraklar yumuşak veya deri gibi sert; yazın yeşil veya kurumuş olarak kışı ağaç üzerinde dökülmeden geçirir. 4.Meyve olgunlaşması 2. yılda olur; olgunlaşan kupulaların sapı kalındır (2,5-5 mm çapında); yaprak loplarının ucunda az veya çok belirgin kılçıksı-dikenli çıkıntılar bulunur; kadeh pulları çoğunlukla birbiri üzerine gevşek kapanmış veya geriye doğru kıvrık (seksiyon Cerris) 5.Yaprak uzun mızrak veya geniş şeritsi biçimde; alt yüzleri çıplak veya seyrek yıldız tüylü bazen her iki yüzü de yoğun yıldız tüylü (Q. trojana subsp. yaltırıkii) ; yaprak kenarları sivri keskin dişli; kadehin pulları dip tarafta birbiri üzerine kapanmış; kadeh kenarına doğru pulların ucu gevşemiş. 6.yaprak sapları 1-2 cm uzunluğunda; yapraklar 6-10 (-15) x 2-3 (-6) cm boyutlarında; yaprak kenarlarındaki diş sayısı 10-14 çift…….…… Quercus libani 6.Yaprak sapları 1 cm’den kısa; yapraklar 3-8 (-10)x(1,5-3 (-4) cm boyutlarında; yaprak kenarlarındaki diş sayısı 8-10 (-12) çift…………….. Quercus trojana 5.Yapraklar yumurtamsı-eliptik veya dar yumurta biçiminde; alt yüzleri keçe gibi sık yıldız tüylerle kaplı; kadeh büyük, tırnaklar uzun, şeritsi, çoğunlukla birbiri üzerine gevşek kapanmış veya geriye doğru kıvrık. 7.Tomurcuk dış pulları saç gibi ince ve uzundur ve dökülmezler; yapraklar az veya çok derin lopludur ve lopların ucunda oldukça kısa dikenleri vardır; kupulanın pulları (tırnaklar) iplik gibi incedir……………………………………………………………………………………………………….... Quercus cerris 7.Tomurcuk dış pulları saç gibi uzamamıştır. Yapraklar dişli veya çoğunlukla sığ loplu; diş ve lopların ucu uzun kılçıksı dikenlidir; kupula pulları (tırnaklar) geniş şeritsi veya köşelidir. 8.Yaprak kenarları düzenli aralıklarla dişli, loplu değil; kupula pulları geniş veya dar üçgen şeklinde, geriye kıvrılmamış……………… Quercus brantii 8.Yaprak kenarları düzensiz aralıklarla loplu, loplar sivri uçlu; kupula pulları dar şerit şeklinde ve köşeli, olgunlaştığında odunlaşır, çoğunlukla geriye kıvrık……………………………………………………………………………………….…………………… Quercus ithaburensis subsp. macrolepis 4.Meyve olgunlaşması 1 yılda olur; olgunlaşan kupulanın sapı incedir (1-3 mm çapında); yaprak loplarının ucunda dikensi çıkıntı bulunmaz; kadeh pulları çoğunlukla birbirinin üzerine sıkıca kapanmıştır veya bazı taksonlarda pulların uç kısmı gevşektir, hiçbir zaman geriye kıvrılmazlar (seksiyon Quercus) 9. Yaprak kenarı düzenli aralıklarla keskin dişli, diş sayısı 20-30 arasında değişir; yapraklar büyük, yan damarlar birbirine paralel ve çok sayıda (16-30) …………………………………………………………………………………………….………………………………………………… Quercus pontica 9.Yapraklar loplu veya tam kenarlıdır ( ender olarak dişli olabilir). 10.Yapraklar yarı daimi yeşil, dar yumurtamsı veya eliptik şekilde olup tam kenarlıdır, kenarları ondülelidir veya üçgen şeklinde kaba dişli lopludur ……………………………………………………………………………………………..………………………………………… Quercus infectoria 10.Yapraklar yazın yeşil; ters yumurta biçiminde, az veya çok derin loplu. 11.kadeh 12 cm’ye kadar saplı; kadeh pulları sıkı bir şekilde kadehe yatık olup sadece uçları dışarı dönüktür. 12.Yaprak sapı kısa veya sapsız; yaprak lopları ve oyuntuları düzensiz; 5-9 çift yan damar birbirine paralel değil; interkalar damarlar vardır ………………………………………………..……….…..… Quercus robur 12.Yaprak sapı 10-25 mm uzunluğunda; yaprak ayası sığ ve düzenli loplu; 8-14 çift yan damar birbirine paralel olarak uzanır, interkalar damar yoktur …………………………………………………………………………………………………………………… Quercus hartwissiana 11.Kadeh sapsız veya çok kısa saplı (5 mm’ye kadar) 13.Yaprakların alt yüzleri sık yıldız tüylerle örtülmüştür. 14.Terminal tomurcuklardaki kulakçıklar uzun süre dökülmeden kalır; yaprak ayası düzenli loplu, loplar derin oyuntulu değil; interkalar damar yoktur veya 1-2 tanedir; kadeh pulları dar, uzun şeritsi ve birbirinin üstüne gevşek kapanmıştır ……………………………………………………………………………………….. Quercus macranthera subsp. syspirensis 14.Tomurcuklardaki kulakçıklar erken dökülür, yapraklar düzensiz lopludur, interkalar damarlar vardır, kadeh pulları birbirinin üstüne gevşek veya sıkıca kapanmıştır………………………………………………..……………..…………… Quercus pubescens 13.Yapraklar çıplak veya seyrek ince tüylüdür. 15.Yapraklar sapsız, ayanın dip tarafı derin yüreğimsidir, yapraklar sürgünün uçlarına doğru toplanmıştır; düzenli, dar ve derin oyuntulu loplar tali lopçuklu; tomurcuklar büyük, köşeli ve üzeri sık tüylüdür…………………………………..… Quercus frainetto 15.Yapraklar saplı; sürgün üzerinde eşit aralıklarla dizilmiştir. 16. Yaprak ayasında interkalar damarlar ve lopların tali lopçukları mevcuttur…………………….………Quercus vulcanica 16.Yaprak ayasında interkalar yoktur, loplar düzenli aralıklı, tali lopçuklar yok veya belirgin değildir …….Quercus petraea

340

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Quercus pontica C. Koch.

Doğal

Doğu Karadeniz meşesi

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı Kafkasya ve Kuzeydoğu Anadolu olan bu tür Trabzon, Rize, Artvin’de Kayın, Doğu ladini ve orman gülleriyle beraber 800-1200 m’ler arasında Fagus orientalis-Picea orientalis karışık ormanlarında küçük gruplar halinde ya da tek tek bulunur (Hedge ve Yaltırık, 1982). Relikt bir tür olup tehlike kategorisi (VU) zarar görebilir olarak belirlenmiştir (Oldfield & Eastwood, 2007).

6 m’ye kadar boylanabilen kışın yaprağını döken küçük bir ağaç ya da 2-3 m boyunda gevşek ve yuvarlak tepeli bir çalıdır (Menitsky, 2005). Kabuk koyu kahverengi, gençlikte düzgün, yaşlanınca çatlaklıdır. Terminal tomurcuklar büyük, yaklaşık 1 cm boyunda ve tüylüdür. Tomurcukları örten pulların kenarı koyu renkli sürmelidir. Sürgünler kalın, çıplaktır. Yapraklar ters yumurta, elips veya geniş elips biçiminde, 10-26 (30) cm boyunda, 5-13(-15) cm enindedir. Yaprak sapı kısa, 1-2 cm‘dir. Ayanın kenarı düzenli, 20-30 çift dişli, dişler kısa, kavisli ve sivri uçludur. Yan damarlar yaklaşık 30 çift olup birbirine paraleldir. Ayanın üst yüzü çıplak, koyu yeşil, alt yüzü ise soluk yeşildir ve damarlar boyunca seyrek, yumuşak tüylüdür. Sonbaharda sarı sonra kahverengi olan yapraklar uzun süre dökülmeden ağaç üzerinde kalır. Meyve olgunlaşması 1 yılda olur. Kadeh yarıküre biçiminde, 15-20 mm çapındadır, sürgün uçlarında kısa ve kalın bir sap ucunda genellikle birkaçı bir arada yer alır. Kadeh pulları üçgenimsi-yumurta biçiminde olup birbiri üzerine sıkıca kapanmış ve tüylüdür. Kadeh palamudun 1/4’ ünü içine almıştır. (Hedge ve Yaltırık, 1982; Yaltırık, 1984). Meyve yumurta-elipsiod biçiminde, 2,5 cm uzunluğundadır. Tohumların çimlenme oranı düşüktür (Menitsky, 2005).

Quercus robur L.

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

Doğal

Saplı meşe

Yayılışı

Avrupa, Türkiye ve Kafkasya’da geniş bir yayılışı vardır. Ülkemizdeki genel yayılışını Trakya, Karadeniz Bölgesi ve Doğu Anadolu’da yapar.

25 (-40) m’ye kadar boylanabilen, kışın yaprağını döken geniş tepeli ağaçlardır. Yaşlı gövdelerde kabuk dar boyuna düzenli şeritler halinde, derin çatlaklı ve koyu gridir. Sürgünler açık kahverengi, kırmızımtırak kahverengi, çıplaktır. Tomurcuklar en fazla 4 mm boyunda, yumurtamsı biçimde, tilki sarısı veya kırmızımtırak-kahverenginde pullarla örtülmüş olup kenarları kirpiklidir, çıplak veya hafif tüylüdür. Yaprakları ters yumurta biçiminde, en fazla 20 cm boyunda, 9 cm eninde, hemen hemen sapsız ya da kısa saplı olup tabana doğru daralır ve dip tarafında iki kulakçık bulunur. Kenarları derin ve düzensiz olarak 5-8 loplu, loplar küt uçlu, tali lopçuk nadir olarak bulunur. Yan damar sayısı 5-9, interkalar damar mevcuttur. Ayanın alt yüzü soluk mavimsi yeşil veya sarımtırak yeşil, sık veya seyrek olarak yıldız tüylü, üst yüzü canlı yeşil olup hafif tüylü veya çıplaktır. Ender olarak her iki yüzü de çıplaktır. Meyve olgunlaşması bir yılda olur. Kadeh yarıküre biçiminde, 15-20 mm çapında olup (2) 4-12 mm uzunluğunda bir sap ucunda genellikle ikili, bazen daha çok sayıda ya da tek olarak yer alır. Kadeh pulları birbiri üzerine sıkıca kapanmıştır, sadece sivri uçları serbesttir, kadeh pullarının üzeri kadife gibi tüylüdür. Kadeh palamutun 1/3-1/2 sini içine almıştır. Palamut uzun yumurta biçiminde 2-3 cm uzunluğundadır (Hedge ve Yaltırık, 1982; Yaltırık, 1984). Ülkemizde coğrafi yayılışı ve morfolojik özellikleri ile kolayca ayrılabilen subsp. robur ve subsp. pedunculiflora (C. Koch) Menitsky olmak üzere iki alttürü 341

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Quercus robur L.

Doğal

Saplı meşe

Hatice Yılmaz

vardır. Bu iki alt tür aşağıdaki özellikleriyle birbirinden ayrılırlar (Yaltırık, 1984; Menitsky, 2005): Quercus robur subsp.robur: (Syn: Quercus haas Kotschy, Q. pedunculata Boiss., Q. brutia Ten subsp. pedunculiflora (C. Koch) O. Schwarz): Yapraklar hemen hemen sapsız veya çok kısa saplı (4-10 mm), lopların uzunluğu ayanın bir tarafının yarısından az, loplar arasındaki girintiler oldukça geniş, meyve sapı ince ve uzun (2-) 4-10 (-12) cm’dir. Genel coğrafi yayılışı Avrupa ve Kafkasya olup Kuzeybatı Anadolu, Trakya, Marmara, İç Anadolu ve Güney Anadolu’da Tekirdağ, Kırklareli, İstanbul, Bursa, Bolu, Kastamonu, Konya, Ankara, Niğde, Sivas, Konya, Mersin’de yaprak döken ormanlarda, yamaç eteklerinde, taban suyu yüksek düzlüklerde, dere yataklarında 1001000 m’ler arasında küçük gruplar halinde veya tek tek serpili olarak görülür, saf meşcereler oluşturmaz (Hedge ve Yaltırık, 1982). Quercus robur subsp.pedunculiflora (C. Koch.) Menitsky: (Syn.: Quercus longipes Steven, Q. erucifolia Steven, Q. pedunculiflora K. Koch.): Bu alttürde yaprak sapı 2 cm uzunluğunda, daha derin loplu ve lop oyuntuları dar, meyve kalın ve daha kısa (2-6 cm) bir sap ucunda yer alır. Genel coğrafi yayılışı Transkafkasya olup Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Tunceli, Erzincan, Bingöl, Muş, Bitlis, Van ve Hakkari’de nemli alanlarda kayalık, kireçtaşlı, yamaçlarda 1200-1800 m’ler arasında görülür (Hedge ve Yaltırık, 1982).

Quercus hartwissiana Steven

Doğal

Istranca meşesi (Syn: Quercus armeniaca Kotschy, Q. stranjensis Turrill)

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı Bulgaristan Istrancaları, Türkiye ve Kuzeybatı Kafkasya’dır. Kırklareli, İstanbul, Kocaeli, Sakarya, Kastamonu, Samsun, Ordu, Trabzon, Erzurum, Bursa ve Tunceli’de nemli yapraklı ve karışık yapraklı ormanlarda 20-1300 (1750) m’ler arasında görülür (Hedge ve Yaltırık, 1982).

35 m’ye kadar boylanabilen, kışın yaprağını döken düzgün gövdeli dar tepeli ağaçlardır (Menitsky, 2005). Kabuk gri-kahverengi, düzenli, dar aralıklarla boyuna derin çatlaklıdır. Genç sürgünler koyu kırmızımtırak kahverengi, çıplak ve parlaktır. Yapraklar çoğunlukla ters yumurta biçiminde, 12 (-14) x 7 (-9) cm boyutlarında, yaprak kenarları düzenli aralıklarla sığ parçalanmış, 7-10 adet loplu, yuvarlakça ve küt uçlu, 7-10 (-12) çift damarlı, damarlar birbirine az çok paralel uzanır, çoğunlukla her iki yüzü de çıplak veya yapraklar gençken basit veya yıldız tüylerle örtülü sonradan dökülür ancak damarlar üzerinde seyrek yıldız tüyler kalır. Yaprak sapı 2-3 cm uzunluğunda ve çıplaktır. Meyveleri 1 yılda olgunlaşır. Kadeh 15-20 mm çapında, yarım küre şeklinde olup kadeh pulları düzenli sıralar halinde birbiri üzerine kapanmıştır, ancak kadeh pullarının sivri uçları dıştan serbesttir. Uzunca bir meyve sapı (2-7 cm) ucunda yer alır, sap 1-4 meyve taşır. Palamut 8-20 mm boyundadır (Hedge ve Yaltırık, 1982). Hızlı büyüyen ve gölgeye oldukça dayanıklı bir meşe türüdür (Menitsky, 2005). Yapraklarının saplı ve muntazam sığ loplu olması ile Q. petraea’ya, meyvelerinin saplı olması ile de Q. robur’a benzer. Özellikle meyve sapı normalden kısa örnekler Q. petraea subsp. iberica ile karıştırılmaktadır ancak alttür iberica’da meyve sapının yaprak sapından uzun olmaması ayrım özelliğidir. 342

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Quercus frainetto Ten.

Doğal

Macar meşesi

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı Güney ve Doğu Avrupa, Balkanlar, Güney İtalya ve Türkiye’dir. Ülkemizde Trakya, Kuzeybatı Anadolu ve Marmara Bölgesinde Edirne, Kırklareli, Tekirdağ, İstanbul, Kocaeli, Bolu, Bursa, Çanakkale, Balıkesir, Sakarya, Zonguldak, Kütahya, İzmir’de 20-1000 m’ler arasında kayın, kestane ve meşe karışık yapraklı ormanlarda karışıma katılır ya da saf ormanlar kurar (Hedge ve Yaltırık, 1982). Kuraklık ve dona dayanıklı olup süs bitkisi olarak da değerlidir.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken, 25 (40) m’ye kadar boylanabilen kalın dallı, geniş yuvarlak tepeli ağaçlardır (Menitsky 2005, Yaltırık 1984). Kabuk açık gri-kahverengi, dar şeritler halinde çatlaklıdır. Genç sürgünler kalın, gri-kahverengi, tüylüdür. Tomurcuklar büyük, 1 cm kadar, köşeli, sarımtırak-gri, keçe gibi sık tüylüdür. Yapraklar ters yumurta biçiminde, en fazla 20 cm boyunda, 13 cm eninde, fakat güneşli, kurak yerdekiler daha küçüktür ve sürgün uçlarında toplanmıştır. Aya derin ve dar oyuntulu, düzenli 6-9 çift loplu, loplar 1-3 tali lopçukludur. Yandamar sayısı 6-9 olup interkalar damar birkaç adettir. Ayanın her iki yüzü de yıldız tüylerle örtülüdür, bazen üst yüzü veya yaz sonunda her iki yüzü de çıplaklaşır. Yaprak sapsız veya yok denecek kadar kısa saplı, yaprağın dip tarafında belirgin iki kulakçık kısa sapı örter. Meyve olgunlaşması 1 yılda olur. Kadeh yarı küre biçiminde, küçük, 15 mm çapında ve sapsız, genellikle bir kaçı bir aradadır. Kadeh pulları sarımtırak tüylü, kısa ve birbirinin üstüne gevşek kapanmıştır, uç kısımdakiler bazen kalkık ve uçları yukarı yönelmiştir. Kadeh palamutun ½ sini içine almıştır (Hedge ve Yaltırık, 1982).

Quercus petraea (Mattuschka) Lieb.

Doğal

Sapsız meşe

Yayılışı

Genel yayılışını Avrupa, Balkanlar, Anadolu, Iran ve Kafkasya’ya yapan bu türün ülkemizde oldukça geniş bir yayılış alanı vardır. Yayılış alanları alttürlere göre aşağıda verilmiştir.

Botanik Özellikleri

Kışın yaprağını döken, 30 m’ye kadar boylanabilen dar tepeli ağaçlardır. Kabuk düzenli ve dar aralıklarla boyuna derin çatlaklı, açık gri-kahverengidir. Sürgünler genellikle kırmızımtırak kahverenginde, çıplak, lentiseller belirgindir. Tomurcuklar 7 mm boyunda, sarımtırak kahverengi, çıplak, tomurcuk pullarının kenarı kirpiklidir. Kulakçıklar genellikle dökülür bazen terminal tomurcukların yanında dökülmeden kalır. Yapraklar 6-17 cm boyunda, 3-9 cm eninde, eliptik, ters yumurtamsı ya da uzun dikdörtgenimsi şekilde, dibe doğru kama gibi daralmış veya çarpık yuvarlakçadır. Ayanın kenarı 5-9 adet düzenli sığ veya derin loplu, 5-11 çift damar birbirine az çok paralel uzanır. İnterkalar damar yoktur veya yaprağın dip kısmına yakın bölgede 1-2 tane bulunabilir. Yaprağın üst yüzü parlak ve çıplak, alt yüzü ise soluk yeşil, çıplak veya basılmış yıldız tüylüdür. Ancak damarlar üzerinde uzun basit tüyler bulunmaktadır. Yaprak sapı 1-3.5 cm uzunluğundadır. Meyve bir yılda olgunlaşır. Kadeh yarıküre veya armut biçiminde, 10-20 mm çapındadır. Kadeh pulları birbiri üzerine sıkıca kapanmış, dipleri belirgin olarak yumru gibi çıkıntılı veya düz, basık ya da gevşek olup uçları kahverengi ve tüylüdür. Kadeh palamutun 1/2 veya 2/3’ ünü içerisine almıştır(Hedge ve Yaltırık, 1982). Kadeh sapsız veya kısa (bazen yaprak sapı uzunluğuna erişebilen) bir sap ucunda yer alır (Menitsky, 2005). Türkiye’nin en önemli orman ağaçlarından olan sapsız meşenin ülkemizde 3 alttürü vardır. Bu 3 alt tür aşağıdaki morfolojik özellikleriyle ayrılabilir (Hedge ve Yaltırık, 1982): 343

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Quercus petraea (Mattuschka) Lieb.

Doğal

Sapsız meşe

Quercus petraea subsp. petraea (Syn. Q. sessiliflora Salisb.): Bu alttürde kadeh pullarının dip kısmı yumrulu çıkıntılı değil düzdür, yaprakların alt yüzü tüylü, damar koltuklarında tüy demetleri bulunur. Genel coğrafi yayılışı Avrupa olan bu takson ülkemizde Demirköy, Malkara-Keşan ve Mudurnu’da meşe-kestane karışık ormanlarda yaklaşık 200 m’lerde sınırlı bir yayılış gösterir. Quercus petraea subsp. iberica (Steven ex Bieb.) Krassilin: (Syn.:Q. polycarpa Schur, Q. colchica Czecz., Q. lanuginosa Lam. subsp. medwediewii A. Camus, Q. kochiana O Schwarz, Q. dschorochensis K. Koch., Q. petraea subsp. medwediewii (A. Camus) Menitsky) Bu alttürde kadehler hemen hemen sapsız veya kısa ve kalın bir sap ucunda yer alır (Menitsky, 2005), kadeh pulları yumru gibi çıkıntılı ve yapraklar sığ lopludur. Ayanın her iki yüzü de çıplaktır (Hedge ve Yaltırık, 1982). Genel coğrafi yayılışı Balkanlar, Anadolu, Kafkaslar ve Kuzey İran’dır. Ülkemizde Marmara Bölgesi ile tüm Kuzey Anadolu Bölgesinde saf bükler veya ormanlar kurduğu gibi, Castanea sativa, Fagus orientalis, Carpinus betulus, Pinus nigra ve Picea orientalis ile karışıklığa girer, deniz seviyesinden 1300 (-1600) m yüksekliğe kadar çıkar.

344

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

Quercus petraea subsp. pinnatiloba (K. Koch.) Menitsky: (Syn.: Q. pinnatiloba K.Koch., Q. cedrorum Kotschy, Q. abietum Kotschy.) Bu alttürde yapraklar derin parçalı loplu, alt yüzleri grimsi yeşil renkli ve ince tüylüdür. Normalde boylu ağaçlar olduğu halde özellikle Doğu Anadolu’da yoğun hayvan otlatması nedeniyle boylu çalı görünümündedirler. Genel coğrafi yayılışı Balkanlar, Türkiye, Kafkasya ve Kuzey İran olup ülkemizde Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Maraş, Malatya, Elazığ, Tunceli, Bingöl, Muş, Bitlis, Van, İçel, Adana, Hatay ve Hakkari’de 1200-2200 m’ler arasında Q. infectoria Oliv. subsp. boissieri, Q. cerris, cedrus libani, Pinus nigra ile karışıklığa girer.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Quercus vulcanica (Boiss. Heldr. ex) Kotschy

Endemik

Kasnak meşesi

Yayılışı

Ülkemizin endemik bir türüdür. Kütahya-Murat ve Türkmen Dağları, Konya, Afyon, Isparta-Eğirdir, Kastamonu-Küre Dağları, Çankırı-Ilgaz Dağları ve Kayseri-Erciyes Dağında 1300-2000 m’ler arasında Cedrus libani, Acer hyrcanum, Quercus cerris, Pinus ile karışıklığa girer veya saf bükler ve ormanlar oluşturur (Yaltırık, 1984; Avcı, 1996; Duranözü, 2004). Gözlemlerimize göre, Ankara-Nallıhan Sarıçal Dağı, Ankara çevresinde bazı kalıntı ormanlarında da yayılışı bulunmaktadır.

Hüseyin Fakir

Hüseyin Fakir

Kışın yaprağını döken, 25-30 m’ye kadar boylanabilen, geniş ve yayvan tepeli ağaçlardır. Kabuk açık gri-kahverengi, boyuna şeritler halinde çatlaklıdır. Sarımtırak veya kırmızımtırak kahverengi sürgünler gençken tüylü, sonraları çıplaktır. Açık renkli lentiseller küçük fakat çok sayıdadır. Tomurcuklar parlak kırmızı-kahverengi, tüylü veya hemen hemen çıplak, tomurcuk pullarının kenarı kirpiklidir. Uç tomurcuk diğerlerinden çok büyük, yaklaşık 5-12 mm’dir. Kulakçıklar 10-14 mm boyundadır, uzun süre sürgün üzerinde dökülmeden kalır. Yapraklar ters yumurta veya eliptik biçiminde, 9-17 cm boyunda, 5-10 cm eninde olup genellikle sürgün ucunda toplanmıştır. Yaprağın dip tarafı çarpık veya kama biçimindedir (Hedge ve Yaltırık, 1982). Yaprak derin, bazen orta damara parçalanmış 4-8 (9) çift lopludur, tali lopçukları vardır ve loplar bazen birbiri üzerine taşar. Yan damar 7-8 (10) çift, interkalar damarlar belirgindir (Yılmaz, 1998a). Yaprakların alt yüzü basık yıldız tüylüdür ve soluk yeşil veya sarımtırak-yeşildir, üst yüzü ise çıplak ya da seyrek yıldız tüylü ve koyu yeşildir. Yaprak sapı 0,8-3,5 cm uzunluğunda olup hafif tüylüdür. Meyve bir yılda olgunlaşır. Kadeh 15-20 mm çapında, yarım küre biçiminde veya geniş ağızlı, sapsız ya da çık kısa saplıdır. Kadeh pulları yassı, düz, dar üçgenimsi-mızrak şeklindedir ve birbirinin üzerine sıkıca kapanmıştır, tüylüdür. Kadeh palamutun 1/2 veya 2/3 kadarını içerisine almıştır (Hedge ve Yaltırık, 1982; Yılmaz, 1998b). Kasnak meşesi Quercus petraea subsp. pinnatiloba’dan kadeh pullarının düz olması ile Q. frainetto’dan ise yapraklarının uzun saplı olması ile ayrılır.

Hüseyin Fakir

Botanik Özellikleri

345

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Quercus infectoria Olivier.

Doğal

Mazı meşesi

Yayılışı

Genel olarak Yunanistan, Türkiye, Kafkasya, İran, Irak, Kıbrıs, Lübnan, Suriye ve İsrail’de bulunmakta olup ülkemizin hemen her bölgesinde geniş bir yayılışa sahiptir.

Botanik Özellikleri

2-20 m’ye kadar boylanabilen geniş tepeli, kışın yaprağını döken ya da yarı herdem yeşil çalı veya ağaçlardır. Kabuk gri, boyuna derin çatlaklıdır. Genç sürgünler kırmızımtırak veya sarımtırak kahverengindedir. Tomurcukları kestane kırmızısı rengindedir ve pulların kenarı kirpiklidir. Yapraklar boyut ve renk bakımından çok değişkendir. Yaprak dökülmesi özelikle ılıman geçen kışlarda yeni yapraklar çıkıncaya kadar devam eder. Yapraklar derimsi yapıda, 40-70(100) mm boyunda, 10-45 mm eninde, yumurtamsı – dar dikdörtgenimsi biçimde, kenarları çoğunlukla ondüleli olan yaprakların kenarları 4-8 adet dilimli loplu, üçgenimsi dişli veya tamdır. 6-11 çift damarlı ayanın dip kısmı yuvarlakça veya geniş kama şeklindedir. Alt yüzü, bazen üst yüzü de seyrek yıldızımsı tüylü, sonraları çıplaktır. Yaprak sapı 1-15 (-25) mm uzunluğunda, yaz sürgünlerinde ise sapsızdır. Kadeh yarım küre biçiminde veya geniş ağızlı, 10-18 mm çapında, sapsız ya da 10 mm uzunluğunda bir sap ucunda tek tek veya ikisi bir arada yer alır. Kadeh palamutun 1/3 veya 2/3 kısmını içine alır. Kadeh pulları birbiri üzerine sıkıca kapanmıştır, tüylüdür. Türkiye’de geniş bir alanda yayılış gösterir, iki alttürü bulunur. Bu iki alttür aşağıdaki morfolojik özellikleriyle birbirinden ayrılır: 1.Yapraklar geniş ters yumurta biçiminde, 2-5(8) cm boyunda, 1-3 (4) cm eninde, kenarları belirgin olarak dilimli ya da sivri dişli, yaprak sapı kısa 1-5(10) mm. ………..……………………………… ………..……………………..…………………………………………………….... Quercus infectoria subsp. infectoria 1.Yapraklar büyük 5-10 cm boyunda, 2-4 cm eninde, ters yumurta, dar dikdörtgenimsi biçimde, kenarları dilimli sivri dişli ya da tam kenarlı, sapı uzun (-3) 1520 (30) mm.………..……………………………… ………..……………………………… ………..…………………………. Quercus infectoria subsp. veneris Quercus infectoria susbsp. İnfectoria: (Q. thirkeana K.Koch, Q. infectoria subsp. glabra O.Schwarz, Q. infectoria subsp. puberula O.Schwarz) Genellikle bir çalı ya da en fazla 8 m‘ye kadar boylanan küçük ağaçlardır. Yapraklar 2-5 (8) cm boyunda, 1,5-3 (4) cm eninde, eliptik, dikdörtgenimsi-eliptik veya yumurta biçiminde, çıplaktır. Yaprak sapı 1-5 (10) mm’dir. Yaprak kenarı 5-7 (8) belirgin olarak dilimli veya sivri dişli, genellikle dalgalıdır. İnterkalar damarlar belirgindir. Kupula yaklaşık 1 cm çapındadır (Menitsky, 2005). Diğer alttürden daha genellikle küçük bir çalı olması, daha küçük yaprakları ve daha kısa yaprak sapı ile ayrılır. Genel coğrafi yayılışı Yunanistan ve Türkiye olup Trakya, Marmara ve Kuzeybatı Anadolu’da Kırklareli, İstanbul, Çanakkale, Balıkesir, Bursa, Zonguldak, Sinop, Tokat, Giresun’da 150-850 m yükseltiler arasında diğer meşe taksonları ve kızılçam ile karışıklığa veya yalancı maki içerisinde yer alır (Hedge ve Yaltırık, 1982). Quercus infectoria subsp. veneris (A. Kern.) Meikle: (Q. veneris A. Kern., Q. boissierii Reuter, Q. infectoria subsp. boissierii (Reuter) O Schwarz ) Genellikle 20 m’ye kadar boylanan ağaçlardır. Sürgünler tüylü bazen sonradan dökülür. Yapraklar ters yumurta, dar dikdörtgenimsi biçimde, 5-10 cm boyunda, 2-4 cm eninde, 8-12 çift kısa, sivri dişli veya tam kenarlıdır. 8-14 çift yan damarlı olup interkalar damarlar yoktur. Yaprak sapı 1-3 cm uzunluğundadır. Yaprağın alt yüzü yoğun tüylü, sonraları bu tüyler dökülür sadece damar koltuklarında ve yaprak sapı tüylüdür. Kupula yaklaşık 2 cm çapındadır. Genel coğrafi yayılışı Kafkasya, İran, Irak, Kıbrıs, Lübnan, Suriye, İsrail ve Türkiye’dir (Menitsky, 2005; Yaltırık, 1984). Ülkemizde Batı, İç, Doğu, Güney ve Güneydoğu Anadolu’da Bilecik, Ankara, Kastamonu, Artvin, İzmir, Balıkesir, Konya, Niğde, Aksaray, Malatya, Elazığ, Bingöl, Bitlis, Muğla, Burdur, İçel, Hatay, Adana, Urfa, Siirt, Mardin, Hakkâri’de 200-1850 m’ler arasında saf veya diğer meşe türleri ile karışık ormanlar kurar veya maki ve antropojen step sahaları içinde yer alır (Yaltırık, 1984)

346

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

Ünal Akkemik

Hatice Yılmaz

Quercus infectoria subsp. veneris

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Quercus pubescens Willd.

Doğal

Tüylü meşe

Yayılışı

Doğal yayılış alanı Batı, Orta ve Güney Avrupa, Kırım ile Anadolu’dur. Ülkemizde çok geniş bir yayılışı vardır. İskenderun körfezinden Samsun’a doğru çekilen hattın doğusunda bu meşe taksonuna pek rastlanmaz, kurak yetişme yerlerinin ağacıdır. Trakya, özellikle Karadeniz ve Akdeniz ardı orman mıntıkalarında, Marmara ve Ege bölgelerinde bulunur. Stebe en fazla sokulan meşe türüdür. Edirne, İstanbul, Bursa, Bolu, Kastamonu, Sinop, Gökçeağaç, Manisa, Kütahya, Afyon, Ankara, Kayseri, Sivas, Yozgat, İzmir, Muğla, Burdur, Konya’da deniz seviyesinden 1700 m’lere kadar çoğunlukla Pinus nigra, Quercus cerris, Pyrus elaeagnifolia, Cistus laurifolius, Paliurus spina-christii ile beraber bulunur. Bu türün melezleri çoktur; özellikle Q. infectoria, Q. petraea ve Q. macranthera ile melezler yapar (Yaltırık, 1984).

Botanik Özellikleri

347

Hatice Yılmaz

Ünal Akkemik

Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken, 15 ender olarak 20 m’ye kadar boylanabilen, yuvarlak tepeli bir ağaçtır. Kabuk derin çatlaklıdır. Genç sürgünler ve tomurcuklar tüylüdür. Tomurcuklar 5 mm çapında, kestane kırmızısı renklidir. Çoğunlukla dar oval veya ters yumurta biçimindeki yapraklar 4,5-8,5 cm boyunda, 2,5-5 cm enindedir. Yaprak loplarının kenarı ondüleli ve içe kıvrıktır. Ayanın üst yüzü grimtırak-yeşil, alt yüzü ise boz gri renkli, dip tarafı çoğunlukla asimetrik olup kama veya yürek şeklindedir. Her iki yüzü de sık yıldızımsı tüylerle örtülmüştür, sonradan üst yüzündekiler dökülür, seyrekleşir. Tomurcuk, sürgün ve yapraklarının tüylü olması sebebiyle bu ad verilmiştir. Yan damar sayısı 4-8 çift, yaprak sapı kısadır (5-10 mm). Yapraklar kurumuş halde kışı ağaç üzerinde geçirir. Kadehler sapsız olarak sürgün üzerine oturmuştur. Teker teker veya 2-5 tanesi bir arada bulunur. Sürgünün uç kısmındaki yaprakların koltuğunda yer alır. Kadeh 15 mm çapında, yarım küre şeklinde veya oldukça sığdır. Kadeh pulları birbirini üzerine sıkıca kapanmıştır ve kül renkli tüylerle örtülmüştür. Palamutun 1/3 kısmı kadeh içine gömülüdür (Yaltırık, 1984). Türkiye’de iki alttürü bulunmaktadır. Bunlar aşağıdaki morfolojik özellikleriyle ayrılabilir (Menitsky, 2005): 1.Yapraklar ters yumurta veya ters yumurta-dairemsi, 5-8 cm boyunda, 4-6 cm eninde, loplu veya dişli, 5-8 çift damarlı, interkalar damarlar çok sayıda ve belirgin ……………………………….……………………………….……………………………….………………. ….. Quercus pubescens subsp. pubescens 1.Yapraklar dairemsi-eliptik veya eliptik, 3-5 (7) cm boyunda, 2-4 (5) cm eninde, küçük - sivri dişli, dalgalı, 4-6 çift damarlı, interkalar damar birkaç adet ………………………….……………………………….……………………………………………..………….………….. Quercus pubescens subsp. crispata Quercus pubescens subsp. pubescens: (Syn: Quercus virgiliana (Ten.) Ten., Q. lanuginosa (Lam.) Thuill. Q. humilis Mill. Q.brachyphylla Kotschy, Q. pubescens subsp. lanuginosa (Lam.) O. Schwarz) Yaprak şekli diğer alttüre göre daha az değişkendir. Yapraklar ters yumurta veya ters yumurta-dairemsi, 5-8 cm boyunda, 4-6 cm eninde, loplu veya dişli, yan damar sayısı 5-8 çift, interkalar damarlar çok sayıda ve belirgindir. Yaltırık ve Hedge (1982) ‘de tür statüsünün problemli olduğu ve geçici olarak ayrı bir tür olarak alındığı belirtilen Quercus virgiliana Ten. son yıllardaki çalışmalar (Borazan ve Babaç, 2003; Theplantlist) ışığında burada alttür olarak alınmıştır. Genel coğrafi yayılışı Doğu, Orta ve Güney Avrupa, Kuzey Türkiye olan bu alttür ülkemizde Edirne, Çanakkale, İstanbul, Bursa, Bolu, Kastamonu, Sinop, Tokat, Gümüşhane, Manisa, Kütahya, Afyon, Ankara, Kayseri, Sivas, Erzincan, İzmir, Muğla, Burdur, Konya’da 0-1700 m’ler arasında genellikle Pinus nigra, Quercus cerris, Fagus, Castanea, Pyrus elaeagnifolia, Cistus laurifolius, Paliurus spina-christii ile birlikte, antropojenik step ve yarı step, nadiren maki içinde görülür (Hedge ve Yaltırık, 1982). Quercus pubescens subsp. crispata (Steven) Greuter & Burdet: (Syn: Quercus anatolica O. Schwarz, Q. pubescens subsp. anatolica O. Schwarz, Q. crispata Steven, Q. lusitanica subsp. crispata (Steven) A. Camus) Genellikle küçük çalı formundadır. Yaprak şekli çok değişkendir. Yapraklar dairemsi-eliptik veya eliptik, 3-5 (7) cm boyunda, 2-4 (5) cm eninde, kenarları genellikle dalgalı ve küçük - sivri dişli, yan damar 4-6 çift, interkalar damar birkaç adettir. Genel coğrafi yayılışı Balkanların doğusu, Kırım ve Türkiye (Govaerts & Frodin, 1996) olan bu alttür ülkemizde Bilecik, Ankara, Çankırı, Tokat, Kastamonu, Sinop, Samsun, Çorum, Erzincan, Malatya, Gümüşhane’de Pinus nigra ve P. brutia altında çalı formunda, Pinus nigra ve diğer yapraklılar ile karışık ormanlarda ya da diğer meşelerle karışık olarak 0-1800 m’ler arasında görülür ( Zohary, 1973; Menitsky, 2005).

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Quercus macranthera Fisch. & C. A. Mey. ex Hoh. subsp. syspirensis (C. Koch.) Menitsky

Doğal

İspir meşesi

Yayılışı

Anadolu’ya özgü endemik bir takson olup Bolu, Ankara, Kastamonu, Çorum, Amasya, Sivas, Gümüşhane, Yozgat, Sivas-Zara, Tunceli ve Erzurum’da 1000-1900 m’ler arasında Q. pubescens, P. nigra, P. sylvestris, Populus tremula, Juniperus communis subsp. nana ile karışıklığa girer veya saf ormanlar oluşturur (Hedge ve Yaltırık, 1982).

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Ünal Akkemik

Kışın yaprağını döken, 7 m’ye kadar boylanabilen ağaçlardır. Genç sürgünler önceleri tüylü, daha sonra çıplaklaşır. Tomurcuklar 4-6 mm boyunda ve tüylüdür. Kulakçıklar ipliksi ve tüylüdür, yaklaşık 1-15 mm uzunluğunda ve terminal tomurcukların yanında kalıcıdır. Yapraklar ters yumurta biçiminde, kalın, 5-10 (3-13) cm boyunda, 3-5 (9) cm eninde olup genellikle sürgünlerin ucunda toplanmıştır. Yaprak ayası 5-9 çift düzenli ve sığ lopludur, tali lopçuk yoktur. Alt yüzü sarımtırak-kahverengi, keçe gibi sık tüylü, üst yüzü ise hemen hemen çıplak veya seyrek yıldız tüylüdür. Yaprak sapı 5-20 mm uzunluğunda ve genellikle tüylüdür. Meyve birinci yılda olgunlaşır. Kadeh yarım küre biçiminde, 1.5 cm çapında, sapsız ya da en fazla 6 mm uzunluğunda kalın bir sap ucunda yer alır. Kadeh pulları biz gibi sivri uçludur, gevşek kapanmıştır ve ince tüylüdür. Kadeh palamutun 1/2 ya da 2/3 ünü içine almıştır (Hedge ve Yaltırık, 1982; Yaltırık, 1984).

348

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Quercus cerris L.

Doğal

Saçlı meşe

Yayılışı

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

Kışın yaprağını döken, 25-30 m’ye kadar boylanabilen geniş tepeli ağaçlardır. Yaşlı ağaçların kabukları gri-beyaz renkli, derin çatlaklıdır. Genç sürgünleri açık kahverengi veya kırmızımtırak kahverengi, çok yumuşak sık tüylüdür. Tomurcuklar 4 mm boyunda, tüylü, etrafında 1 cm boyunda çok sayıda kulakçık bulunur, kulakçıklar dökülmez, kalıcıdır. Sürgün üzerinde eşit aralıklarla dağılmış 5,5-14(-20) cm uzunluğunda, 2,5-9 cm genişliğindeki yapraklar değişik boyut ve görünüştedir. Kenarları sığ loplu, derin loplu veya tali lopçukludur. Lopların ucunda sivri dikensi kılçık bulunur. Ayanın alt yüzü soluk yeşil veya yeşilimtırak beyaz, üzeri sık yıldız tüylüdür. Üst yüzü koyu yeşil ve dağınık seyrek yıldız tüylüdür. Yaprak sapı 3-20 mm uzunluğundadır. Meyve iki yılda olgunlaşır. Kadeh yarıküre biçiminde veya geniş ağızlı, iç çapı yaklaşık 20 mm’dir. Kupulanın en fazla 8 mm boyunda kısa ve kalın bir sapı vardır. Kupula pulları ipliksi, dağınık, uca doğru yönelmiş veya geriye kıvrıktır (Hedge ve Yaltırık, 1982). Ülkemizde en geniş yayılışı olan meşe türüdür (Kasaplıgil, 1981) ve iki varyetesi saptanmıştır (Hedge ve Yaltırık, 1982). Menitsky (2005)’e göre bu varyeteler form olarak değerlendirilmelidir Quercus cerris var.cerris: Yapraklar derin parçalı lopludur. Kırklareli, Çanakkale, İstanbul, Kastamonu, Sinop, Samsun, İzmir, Manisa, Balıkesir, Konya, Niğde, Malatya, Elazığ, Muğla, Denizli, Isparta, İçel, Adan, Hatay’da deniz seviyesinden 1500 (-1900) m yüksekliklere kadar diğer meşelerle (Q. frainetto, Q. pubescens, Q. infectoria, Q. petraea, Q. libani) ile birlikte yapraklı ormanlarda (Fagus, Carpinus, Castanea), Pinus nigra, P. brutia, P. pinea gibi iğne yapraklı ormanlarla karışıklığa girer veya saf meşcereler kurar (Hedge ve Yaltırık, 1982). Quercus cerris var. austriaca (Willd.) Loud.: Yapraklar sığ lopludur. Genel coğrafi yayılışı Orta ve Güneydoğu Avrupa olan ve doğudaki en uç yayılışını Kuzeydoğu Türkiye’de yapan bu takson ülkemizde Edirne, Kırlareli, İstanbul, Bolu, Zonguldak, Sinop’ta görülür (Hedge ve Yaltırık, 1982).

349

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Ülkemizde çok geniş bir yayılışı vardır. Genel coğrafi yayılışı Güney Avrupa ve Türkiye’dir. Ülkemizde Kuzeydoğu ve Doğu Anadolu dışında geniş bir yayılışa sahiptir.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Quercus ithaburensis Decne. subsp. macrolepis (Kotschy) Hedge

Doğal

Palamut meşesi Syn: Q. aegilops L. subsp. aegilops

Yayılışı

İtalya, Balkanlar ve Ön Asya’da yayılır. Ülkemizde Batı ve Güneybatı Anadolu, Trakya ve İç Anadolu’da yetişir. Edirne, Çanakkale, Bursa, Ankara, Uşak, Balıkesir, Sivas, Muğla, Afyon, İçel, Karaman’da 50-1700 m yükseltiler arasında seyrek, dağınık park görünümünde saf bükler kurduğu gibi diğer meşe türleri ile veya Pinus brutia, P. pinea ve Juniperus türleri ile karışıklığa girer (Hedge ve Yaltırık, 1982).

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken 15 (-25) m’ye kadar boylanabilen, geniş tepeli, kalın dallı ağaçlardır. Genç sürgünler kalın, boz yeşilimsi sarımtırak-gri renkli ve üzerleri keçe gibi sık tüylerle örtülüdür. Tomurcukları büyük dolgun-yumurta biçiminde, köşeli, açık sarımtırak-kahverengi pullu, pulların üzeri tüylü, kenarları kirpiklidir. Uç tomurcuğun yanında birkaç ipliksi kulakçık bulunur ve dökülmez. Yapraklar şekil olarak çok değişken ama genellikle yumurtamsı veya dikdörtgen biçiminde, 5-9 cm boyunda, 3-5 cm eninde olup sürgün üzerinde hemen hemen eşit aralıklarla yer alır. Sığ veya derin 5-8 loplu, lopların ucu kılçıksı çıkıntılı, interkalar damar yoktur. Ayanın üst yüzü donuk yeşil, yıldız tüylü, alt yüzü ise grimsi-yeşil ve sık yıldız tüylerle örtülüdür. Yaprak sapı 1-3.5 cm uzunluğundadır. Meyve iki yılda olgunlaşır. Kupula şekli ve büyüklüğü bakımından çok değişkendir. Kadeh yarıküre veya kase biçiminde, 2-4 cm çapında, hemen hemen sapsızdır. Kadeh pulları (tırnaklar) çok uzun ipliksi-şeritsi, kalın ve köşeli, düz, dağınık veya geriye kıvrık olup üzeri tüylüdür, odunlaşır. Kadeh palamutun 2/3 ünü içine alır (Hedge ve Yaltırık, 1982).

350

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Quercus brantii Lindl.

Doğal

İran palamut meşesi (Syn.: Q. persica Jaub. et Spach, Q. aegilops L. subsp. brantii (Lindly) Camus; Q. brantii Lindl. subsp. persica (Jaub. Et Spach) O. Schwarz

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı Türkiye, Kuzey Suriye, Kuzey Irak, Batı ve Güney İran’dır. Türkiye’de ise Doğu ve Güney Doğu Anadolu’da Malatya, Elazığ, Siirt, Bitlis, Diyarbakır, Urfa, Maraş, Mardin, Hakkâri gibi yörelerde 350-1700 m yükseltiler arasında saf bükler veya çalılıklar halinde ya da Q. infectoria subsp. veneris, Q. libani, Q. cerris, P. brutia, Pistacia eurycarpa, Pyrus ssp. ile karışıklığa girer ve çoğunlukla anakayası kalkerli yerlerde görülür (Hedge ve Yaltırık, 1982).

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Ali Erhan Özer

Kışın yaprağını döken, 10 m’ye kadar boylanabilen, yuvarlak tepeli ağaçlardır. Önceleri cilalı gibi parlak ve çatlaksız olan gri renkli kabuk ilerleyen yaşlarda çatlaklıdır. Genç sürgünler sarımtırak kahverengi, yoğun tüylü, sonraları çıplaktır. Tomurcuklar oval, köşeli, 4 mm boyundadır ve tomurcuk pulları tüylüdür. Yapraklar deri gibi sert, yumurtamsı, dikdörtgenimsi, 6-10 (-15) cm boyunda, 4-7 (-9) cm eninde olup sürgün üzerine hemen hemen eşit aralıklarla dağılmıştır. Kenarları 8-16 çift düzenli dişli, dişlerin uç kısmı sivri ve 1-2 mm uzunluğunda kılçıksı çıkıntılıdır, interkalar damar yoktur. Ayanın üst yüzü donuk, boz yeşil ve seyrek yıldız tüylü; alt yüzü ise sarımtırak kahverengi ve sık bezeli yıldız tüylüdür. Yaprak sapı 0,5-2 cm uzunluğundadır. Meyve iki yılda olgunlaşır. Kadeh boyutu ve üzerindeki pulların durumu bakımından çok değişkenlik gösterir. Kadeh yarıküre biçiminde, 20-30 (35) mm çapında olup hemen hemen sapsız veya 4-5 mm boyunda kalın ve üzeri tüylü bir sap ucunda yer alır. Kadeh pulları dip kısımda kalın şeritsi, birbiri üzerine kapanmış iken kenarına yakın pullar ince ipliksidir. Kadeh palamutun 1/3 veya 1/2 sini içine almıştır (Hedge ve Yaltırık, 1982). Genel görünüşü ve birçok özellikleri palamut meşesine benzer ondan düzenli dişli yaprakları, odunlaşmayan kupulanın odunlaşmayan geniş eşkenar dörtgenimsi biçimindeki pulları ile ayrılır. Ayrıca doğal yayılış alanları da farklıdır. Kuraklığa ve yüksek yaz sıcaklığına dayanıklı bir türdür. Palamutları yenir; kurutulup öğütülerek ekmek ununa karıştırılır (Menistky, 2005).

351

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Quercus libani Olivier

Doğal

Lübnan meşesi

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı Suriye, Kuzeybatı Irak, Batı İran ile Doğu Anadolu’dur. Maraş, Tunceli, Bingöl, Bitlis, Adana, Adıyaman ve Hakkari’de 700-2000 m’ler arasında saf bükler oluşturur veya diğer meşe (Quercus infectoria, Quercus brantii, Quercus cerris) türleriyle karışıma girer (Hedge ve Yaltırık, 1982).

Botanik Özellikleri

352

Ünal Akkemik

Tolga Ok

Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken ya da yarı herdem yeşil, 12 m’ye kadar boylanabilen ağaçlardır. Kabuk kırmızımtırak-gri, uzun yıllar düz ve parlak, ileri yaşlarda derin çatlaklı ve gridir. Genç sürgünler kestane kırmızısı renginde, önceleri tüylü daha sonra çıplaklaşır. Yaprakları 6-10 (-15) cm boyunda, 2-3 (-6) cm eninde, dikdörtgen ya da uzun mızrak biçimindedir. Kenarları 11-16 çift düzenli, keskin dişli, dişlerin uçları kılçıksı dişlidir. Ayanın üst yüzü parlak yeşil, alt yüzü mattır, çoğunlukla her iki yüzü de çıplak veya alt yüzü sık ya da seyrek yıldız tüylü, ucu sivridir. Yaprak sapı 8-15 (20) mm uzunluğundadır. Meyve iki yılda olgunlaşır. Kadeh yarım küre şeklinde, 2-3,5 cm çapında, sapsız veya en fazla 1 cm boyunda kısa kalın saplıdır. Kadeh pulları sivri uçlu üçgen biçiminde olup birbirinin üzerine sıkıca kapanmıştır, tüylüdür. Kadeh palamutun yaklaşık 1/3 - 2/3’ünü içine alır (Hedge ve Yaltırık, 1982; Menitsky, 2005). Quercus trojani’ye çok benzer, ancak uzun yaprak sapları, yaprak kenarlarında dikensi değil kılçıksı yapıdaki daha fazla sayıda dişleri ve daha büyük meyveleri ile ayrılır.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Quercus trojana P.B.Webb

Doğal

Makedonya meşesi

Quercus trojana subsp. yaltirikii

Yayılışı

Güneydoğu İtalya, Balkanlar’ın batı kesimi Güney ve Batı Anadolu’da doğal olarak yetişir.

Quercus ilex L.

Hatice Yılmaz Hatice Yılmaz

10-18 m’ye kadar boylanabilen, yaprağını döken ya da yarı herdem yeşil, yuvarlak veya geniş tepeli ufak bir ağaçtır. Kabuk ileri yaşlarda küçük pullar halinde çatlaklı ve açık gri-kahverengidir. Sivri uçlu, yumurta, uzun eliptik veya dar dikdörtgen biçimindeki yapraklar 3-8 (10) x 1,5-3 (-4) cm boyutlarındadır. Yaprak kenarları 8-10 (-12) çift dikensi dişlidir. Yaprak sapı 2-8 mm’dir (Yaltırık, 1984; Menitsky, 2005; Zielinski ve diğ, 2006). Yaprak şekli ve boyutları, yaprak kenarlarındaki diş sayısı ve tüylülük bakımından çok değişkenlik gösterir. Yaprakların üst yüzü parlak koyu yeşil ve çıplak ya da seyrek ya da yoğun yıldız tüylü ve donuk yeşil, alt yüzü açık yeşil ve hemen hemen tüysüz ya da yoğun yıldız tüylü, gri renklidir (Zielinski ve diğ., 2006). Kadeh pulları birbiri üzerine sıkıca kapanmış veya tüm pullar sapa doğru geri kıvrılmış ya da alt ve ortada yer alan pullar geriye doğru kıvrık olduğu halde, kadeh kenarına yakın olanlar birbiri üzerine sıkıca kapanmış ve düzdür. Türkiye’de yayılış gösteren iki alttürü vardır. Bu iki alttür aşağıdaki morfolojik özellikleri ile ayrılabilir (Zielinski ve diğ., 2006) : Quercus trojana subsp. trojana: Bu alttürde yaprakların sadece alt yüzü seyrek olarak tüylü veya her iki yüzü de çıplaktır. Genel coğrafi yayılışı güneydoğu İtalya, Balkanlar ve Türkiye olan bu alttür ülkemizde Batı ve Güneybatı Anadolu’da 300-1800 m’ler arasında Çanakkale, Balıkesir, Bursa, Manisa, Kütahya, Eskişehir, Isparta, Aydın, Niğde, Aksaray, Uşak, Burdur, Afyon, Konya’da yapraklı ormanlarda diğer meşe türleri ile karışıklığa girer veya bozuk meşe baltalıklarının pseudomakiye dönüştüğü yerlerde Pistacia terebinthus, Juniperus oxycedrus, Phillyrea latifolia, Pyrus amygdaliformis, Crataegus sp. ile birlikte bulunur (Hedge ve Yaltırık, 1982). Quercus trojana subsp. yaltırıkii Ziel. et al.: Bu alttürde yapraklar, yaprak sapı ve son sene sürgünleri yoğun tüylüdür. Endemik bir alttür olup Konya-Ermenek, İçel (Mut), Antalya. Pinus brutia, Pinus nigra ve Abies cilicica ormanlarında görülür (Zielinski ve diğ., 2006).

Hatice Yılmaz Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Doğal

Yayılışı

Genel coğrafi yayılış alanı Batı Akdeniz kıyılarıdır. Ülkemizde İstanbul, Zonguldak, Sinop, Çanakkale, Kuşadası, Muğla ve Antalya-Kemer’de 0-450 m’ler arasında Carpinus, Laurus, Phillyrea ile karışık olarak yamaçlarda ya da maki içerisinde sınırlı bir yayılışı vardır. Muğla-Datça’da ise 1100-1300 m’ler arasında en yüksek noktasına ulaşır.

Hatice Yılmaz

Pırnal meşesi

Boylu çalı veya 12-15 (-27) m’ye kadar boylanabilen herdem yeşil ağaçlardır. Genç ağaçlarda gövdenin kabuğu gri renkli ve düz, yaşlanınca boyuna çatlaklıdır. Genç sürgünler boz, sarımtırak kahverengi yıldız tüylerle örtülmüştür. Tomurcuklar 2 mm boyunda, tüylüdür. Yapraklar 3-7,5 cm boyunda, 1,5-4 cm eninde ve değişik formlardadır. Çoğunlukla dar eliptik, yumurta- mızrak şeklinde olup ucu sivrice, tabanı kama şeklinde veya yuvarlaktır. Deri gibi sert, tam kenarlı ya da ender olarak keskin, sivri dişlidir. Taze iken he riki yüzü de tüylü olan ayanın olgunlaşınca üst yüzü çıplak, koyu yeşil, alt yüzü sarımtırak-kirli beyaz renkli keçe gibi sık tüylüdür. Yaprak sapı 3-10 mm uzunluğundadır. Meyve bir yılda olgunlaşır. Kadeh yarıküre şeklinde, 15 mm çapında, en fazla 9 mm uzunluğunda, kalın bir sap ucunda ve çoğunlukla 2-3 ‘ü bir arada bulunur. Kadeh pulları dar mızrak şeklinde, tüylü olup birbiri üzerine gevşek kapanmıştır Tohum dar yumurta şeklinde, 2-2,5 cm uzunluğundadır. Kadeh nuks meyvenin yarısını veya 1/3’ünü içine almıştır. Yapraklarının alt yüzünün keçe gibi tüylü oluşu, meyvelerinin 1 yılda olgunlaşması, kadeh pullarının düz ve gevşek kapanması ile Q. coccifera’dan ayrılır (Yaltırık, 1984; Menitsky, 2005). Uzun yıllardır süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir. 353

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Quercus aucheri Jaub. et Spach. Boz pırnal

FAG AC E A E

Doğal Q. coccifera subsp. aucheri (Jaub.&Spach) K.I.Christensen

Yayılışı

Doğu Akdeniz (Türkiye ve Ege Adaları) için endemiktir. Aydın, Muğla ve Antalya’da maki vejetasyonu içinde, deniz seviyesi ile 400 m’ler arasında anakayası kalker olan topraklar üzerinde yetişir.

Quercus coccifera L.

Tolga Ok

Herdem yeşil bir çalı veya 10 m’ye kadar boylanabilen, sarkık dallı küçük ağaçlardır. Genç sürgünler sarımtırak-kahverengi, yoğun yıldız tüylüdür. Tomurcuklar 2 mm boyunda, soluk kırmızımsı kahverengi ve tüylüdür. Yapraklar 0,9-4 cm boyunda, 0,9-2,5 cm eninde, çoğunlukla geniş eliptik veya yumurta biçimindedir. Ayanın alt kısmı tam kenarlı, yukarı kısmı hafif dişli, ucu küt, kısa sivri dikensi çıkıntılı, ayanın tabanı yuvarlak ya da yürek biçimindedir. Yaprağın üst yüzü çıplak veya hafif yıldız tüylü, alt yüzü yoğun grimsi-beyaz yıldız tüyler ve ince mum tabakası ile örtülmüştür. Yan damar sayısı 5-9 olup belirgin değildir. Yaprak sapı çoğunlukla yok denecek kadar kısa, en fazla 6 mm boyundadır. Meyveleri 2 yılda olgunlaşır. Kadeh hemen hemen sapsız, uca doğru hafifçe genişleyen bir kâse biçiminde, 25 mm çapında, 18 mm uzunluğundadır. Kadeh pulları kahverengi-gri, basık ve tüylüdür. Kupula palamudun 2/3’ünü içine almıştır (Hedge ve Yaltırık, 1982; Yaltırık, 1984). Tohum sert kabuklu, tohum taslağı tabanına yakın yer aldığından çimlenme diğer meşe türlerinin aksine (Quercus alnifolia’da benzer) tohumun ucundan değil taban kısmından gerçekleşir (Yılmaz, 1998b). Alt yüzü mum tabakası ve grimsi-beyaz yoğun tüylerle örtülü yaprakları, düz, basık ve üzeri tüylü kadeh pulları ile Q. coccifera’dan ayrılır.

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Doğal

Kermes meşesi, Taş meşesi (Syn: Q. rigida Willd., Q. calliprinos Webb., Q. coccifera subsp. calliprinos (Webb.) Holmboe),

Yayılışı

Türkiye ve Ege Adalarına özgü bir türdür. Kuzeybatı, Batı, ve Güney Anadolu ile lokal olarak Karadeniz Bölgesinde Tekirdağ, Çanakkale, İstanbul, Bursa, Zonguldak, Tokat, Giresun, İzmir, Uşak, Konya, Aydın, Isparta, İçel, Gaziantep, Denizli maki, frigiana vejetasyonları ile kızılçam ve fıstıkçamı ormanlarında 0-1500 m’ler arasında görülür (Hedge ve Yaltırık, 1982).

Herdem yeşil, 2-3 m boyunda sık dallı çalı, ender olarak 10 m’ye kadar boylanan ağaçlardır. Genç sürgünler tüylü, sarımtırak-kahverengi, sonradan tüyler dökülür ve sürgün rengi gri-kahverengi olur. Tomurcuklar 3-4 mm boyunda, oval-sivri uçlu, kırmızımtırak-kahverengi, çıplak veya tüylüdür. Yapraklar geniş eliptik, geniş yumurta, dikdörtgenimsi, biçimde, deri gibi sert, 1,5-5 cm. boyunda, 1-3 cm. enindedir Yaprak kenarları Ilex-çoban püskülünde olduğu gibi dikensi dişli, dişler sivri ve batıcıdır ancak nadiren hemen hemen tam kenarlı, düz veya dalgalı olabilir. Ayanın dip tarafı yuvarlakça veya yürek şeklindedir. Üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü soluk yeşil, her iki yüzü de çıplak, yan damar sayısı 4-8’dir. Yaprak sapı 1-5 mm uzunluğundadır. Meyvenin olgunlaşması 2 yılda olur. Yarım küre biçimindeki kadeh hemen hemen sapsız veya kısa kalın saplıdır. Kadeh pulları dört köşeli, sivri uçlu, sert ve batıcı, basık-uçları kalkık, bazen de geriye doğru kıvrıktır. Kadeh, yumurta biçimindeki palamudun 1/2-1/3 ünü içine almıştır (Hedge ve Yaltırık, 1982; Yaltırık, 1984). *Odunu çok sert olduğundan “taş meşesi”, ortaçağda kabuklarına arız olan Cerme ilicis kermes böceğinin dişileri toplanarak bir çeşit boya elde edildiğinden “kermes meşesi” adıyla bilinir (Kasaplıgil, 1981, Menitsky, 2005). 354

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Quercus palustris Muench.

Egzotik

Bataklık meşesi

Yayılışı

Doğal yayılış alanı Kuzey Amerika’nın doğusu olup ülkemizde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken, 25 m’ye kadar boylanabilen ağaçlardır. Kabuk gri-kahverengi, geniş şeritler halinde sığ çatlaklıdır. Sürgünler kırmızımtırak kahverengi, sadece tazeyken tüylüdür. Yaşlı gövdelerde alt dallar aşağı doğru, ortadakiler yatay üst dallar ise yukarı yönelmiştir. Terminal tomurcuk kestane renginde, 3-5 mm boyunda, çıplaktır. Yapraklar eliptik, dikdörtgenimsi, 5-16 cm boyunda, 5-12 cm eninde, kenarları 5-7 derin, sivri lopludur. Ayanın üst yüzü parlak yeşil ve çıplak, alt yüzü açık yeşil ve damar koltuklarında bulunan tüy demetleri dışında çıplaktır. Yaprak sapı 20-60 mm’dir. Meyve iki yılda olgunlaşır. Yarım küre biçimindeki palamut 1-1,6 cm boyundadır. Hemen hemen sapsız kadeh tabak biçimindedir ve meyvenin 1/4’ünü içine alır. Kadeh pulları birbiri üzerine sıkıca kapanmıştır (Nixon, 1997).

Quercus rubra L.

Egzotik

Kırmızı Amerikan meşesi

Yayılışı

Doğal yayılış alanı Kuzey Amerika’da önemli bir orman ağacı olan ve hızlı büyüyen bu tür ülkemizde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Hatice Yılmaz

30 m’ye kadar boylanabilen kışın yaprağını döken ağaçlardır. Kabuk gri-koyu gri, parlak, boyuna geniş şeritler halinde çatlaklıdır. Terminal tomurcuk koyu kırmızımtırak kahverengi, yumurtamsı eliptik, 4-7 mm boyunda, çıplak ya da ucunda kırmızımtırak tüy demetleri bulunur. Yaprakları yumurtamsı-eliptik veya dikdörtgenimsi, 12-20 cm boyunda, 6-12 cm eninde, derin parçalanmış 7-11 lopludur. Loplar çoğunlukla 3, bazen 5 adet sivri uçlu diş veya lopçukla sonlanır. Yaprakların üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü ise açık yeşil ve her iki yüzü de çıplaktır. Yaprak sapı 25-50 mm’dir. Meyve iki yılda olgunlaşır. Fındık biçimindeki meyve 15-30 mm boyundadır. Tabak-kâse biçimindeki kadeh meyvenin 1/4-1/3’ünü içine alır. Kadeh pulları birbiri üzerine sıkıca kapanmıştır (Nixon, 1997). 355

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

FAG AC E A E

Quercus suber L.

Egzotik

Mantar meşesi

Yayılışı

Doğal yayılışı alanı Güney Avrupa ve Kuzey Afrika’dır. Uzun yıllardır kabuğundan mantar elde etmek için vatanı dışında da yetiştirilir. Ülkemizde süs bitkisi olarak kullanılır.

Hatice Yılmaz

20 m’ye kadar boylanabilen herdem yeşil ağaçlardır. Genç sürgünler sarı tüylüdür. Gövde kabukları kalın, mantarlı ve boyuna derin olukludur. Yapraklar yumurta, oval-dikdörtgen biçiminde, 3-7 cm boyunda, 1,5-4 cm eninde, uç kısmı sivri dip kısmı ise yuvarlakçadır. Kenarları 5-7 çift kısa dişli veya nadir olarak tam kenarlıdır. Üst yüzü parlak yeşil, alt yüzü gri-boz tüylü ender olarak da çıplaktır. Yaprak sapı 8-15 mm uzunluğundadır. Meyve bir yılda olgunlaşır, şekli oval, boyu 15-30 mm’dir. Kadeh yarıküre biçiminde, kısa saplıdır. Kadeh pulları uç kısımlarına doğru iplik gibi daralır ve uzar, uçları dik veya dışarıya doğru yayılmıştır (Yaltırık, 1993; Krüssmann, 1978)

Quercus castaneifolia C. A. Mey.

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Egzotik

Kestane yapraklı meşe

Yayılışı

Doğal yayılış alanı Kafkasya ve Kuzey İran olup ülkemizde süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

25 (-50) m’ye kadar boylanabilen, geniş konik tepeli, kışın yaprağını döken ağaçlardır. Kabuk gençlikte koyu gri ve düzgün sonraları gri, boyuna şeritler halinde derin çatlaklıdır. Sürgünler önceleri ince tüylü sonradan çıplaklaşır. Yapraklar 7-16 cm uzunluğunda, 3-4 cm genişliğinde, dikdörtgenimsi-eliptik, ayanın tabanı yuvarlak veya kama biçiminde, ucu damla uçludur. Üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü soluk yeşil, ince beyazımsı yıldız tüylü, sonradan çıplaklaşır. Kenarları 8-15 çift paralel damarlı ve 7-12(-14) çift dişli olup dişler kılçıksı bir uçla sonuçlanır. Yaprak sapı 1-2 cm uzunluğunda, kulakçıklar kalıcıdır. Meyve iki yılda olgunlaşır. Kadeh sapsız ya da çok kısa kalın saplı, yarım küre biçimindedir. Kadeh pulları geriye kıvrılmıştır. Kadeh palamudun ½ sini içine alır (Menitsky, 2005; Yaltırık, 1993).

356

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G A R R YAC E A E

GARRYACEAE Sadece iki cinsle (Garrya Douglas ex. Lindl. ve Aucuba Thunb.) temsil edilen bir familyadır. Genel yayılışlarını Kuzey Amerika (Garrya) ve Doğu Asya’da (Aucuba) yapar ve bireyleri büyük oranda süs bitkisi olarak yetiştirilir. Herdem yeşil olup yaprakları karşılıklı ve basittir; yaprak derimsidir. Çiçekleri genel olarak salkım ya da başak şeklinde halinde kurul oluşturur. Meyve çekirdekli sulu tiptedir. Tohum sayısı tek (Aucuba) ya da ikidir (Garrya) (eFloras. org: 2013). Türkiye’de doğal yetişen herhangi bir cinsi ve türü yoktur. Aucuba cinsine ait bir tür ve bu türün kültivarları park ve bahçelerde yaygın bir şekilde kullanılır. Gamze Tuttu

Ünal Akkemik

Aucuba cinsinin Doğu Asya ve Himalayalarda doğal olarak yetişen 3 türü vardır. Vatanları dışında ılıman yerlerde süs bitkisi olarak yetiştirilirler (Kayacık, 1982; Heywood ve diğ. 2007, Krüsmann,1976). Türkiye’de en çok tanınan ve en çok yetiştirilen türü ise Aucuba japonica Thunb.’dır. Herdem yeşil, kalın dallı çalı halindeki bitkilerdir. Yaprakları basit, geniş eliptik ya da uzun şerit biçiminde, deri gibi kalın ve parlak, yaprak kenarları dişli veya tamdır. Sürgünlere dizilişleri karşılıklıdır. Genişliği 3 mm’ye kadar olan kırmızı çiçekleri 4 çanak ve 4 taç yapraktan oluşmuştur. Dioik olan çiçekler terminal durumlu, birleşik salkım halinde kurullar oluştururlar. Erkek çiçeklerin taç yaprakları art arda gelen 4 adet kısa stameni vardır. Dişi çiçeklerde, ovaryum üst durumlu, 1 gözlü ve tek tohum taslaklıdır. Kızılcığı andıran çekirdekli sulu meyveleri tek tohumlu, uzun (2 cm’ye kadar) ve ovaldir (eFloras. org: 2013).

Hatice Yılmaz

Aucuba Thunb. (Akübalar)

Aucuba japonica Thunb.

Egzotik

Aküba

Yayılışı Genel coğrafi yayılış alanı Kore, Japonya ve Formoza’dır. Ancak süs bitkisi olarak yetiştirildiği için dünyanın hemen her yerinde rastlanır. Ana türden başka 30 kadar da bahçe formu vardır. Bunlardan yaprakları sarı lekeli olan A. japonica variegata (D’Ombr.) Rehd. ile sarı meyveli A. japonica luteocarpa parkçılıkta çok kullanılan dekoratif süs bitkileridir.

Hatice Yılmaz

2-3 m boylanabilen herdem yeşil bir çalıdır. Sürgünleri açık yeşil renkli, kalın ve tüysüzdür. Yaprakları (8-)10-25 cm boyunda, sade, dar oval, eliptik-yumurta biçiminde veya geniş şerit-mızrak gibidir. Yaprak kenarları seyrek kaba dişli veya tamdır. Yaprak ucu sivridir. Deri gibi kalın olan yaprakların her iki yüzü de parlak yeşil renktedir. Yapraklar gençken seyrek yatık tüylüdür, sonrasında tüyler dökülür. 4 (-5) çanak yapraktan oluşan kırmızı-kahverengi renkli erkek çiçekler, dik duran 8-10 cm boyunda terminal durumlu birleşik salkım halinde kurullar oluştururlar. Dişi çiçek kurullarında ise daha az sayıda çiçek bulunur. Olgunlaştığı zaman kızılcığı andıran kırmızı renkli meyve 1-2 cm uzunluğunda ve ovaldir (Krüssmann, 1976). Ülkemizde yaprakları yoğun sarı lekeli olan A. japonica variegata (D’Ombr.) Rehd. kültüvarı asli türden daha yaygın olarak kullanılır. 357

Nurgül Karlıoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G R O S S U L A R I AC E A E

GROSSULARIACEAE Ribes uva-crispa

Gülsen Kendir

Ribes rubrum

Salih Sercan Kanoğlu

Kışın yapraklarını döken, 1-3 m boya ulaşabilen çalıdırlar. Yapraklar almaşlı, basit, genellikle elsi loplu ve kulakçıksızdır. Çiçek kurulu rasemoz (salkım) tiptedir. Çiçekler erdişi veya 2 evcikli, aktinomorftur. Çanaklar 4-5 adet, taçlar 4-5 adet, serbesttir. Stamen 4-5 adettir. Ovaryum alt durumlu, 2 karpelli, tohum taslağı çok sayıda, Stilus 2 adettir. Meyve üzümsü meyvedir. Tek cinsi ve yaklaşık 160 türü olan bir familyadır (Tutin ve ark, 2010; Chamberlain,1972).

Özgür Eminağaoğlu

Ribes L. (Frenk üzümleri)

Çoğunlukla yaprağını döken, pek az olarak da herdem yeşil olan, bodur ya da orta boyda çalılardır. Yaprakları sade ya da az çok derince bölünmüş, uzunca saplı, dizilişi almaşlı, kulakçık bulunur ya da bulunmaz. Çiçekler yeşilimsi, beyaz, sarımsı ya da kırmızımsı renkte, az ya da çok çiçekli, sarkık salkım kuruluşunda toplanmış, az olarak tek durumda, erdişi, pek az olarak dioik, örtü yaprakları çanak ve taç yaprak olarak ayrılmış olup her biri 4 -5 parçalıdır. Taç yapraklar çoğu kez çanak yapraktan kısadır. Örtü yaprakları bardak ya da çan biçimindeki çiçek tablasıyla kaynaşmış durumda bulunur. Stamen 4-5 tanedir. Ovaryum 1 gözlü olup alt durumludur. Çok sayıda tohum taslağı vardır. Meyve üzümsü olup çok sayıda tohum taşır (Chamberlain,1972). Ribes cinsine ait Türkiye’de doğal yetişen 8 türe ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Tutin ve ark, 2010; Chamberlain,1972): 1.Dikenli çalı, 2.Çiçekler, yaprak koltuğunda 1-3 adeti bir arada, meyve guddeli tüylü, çanak yapraklar 5-7 mm, açık yada pembemsi yeşil ……………….... Ribes uva-crispa 2.Çiçekler, 8-15 çiçekli salkım şeklinde, meyve tüysüz, çanak yapraklar 2-2,3 mm ve yeşilimsi sarı renkte ………………………………….…..…. Ribes anatolica 1.Dikensiz çalı, 3.Çiçekler dioik; çiçek kurulu ekseni guddeli-tüylü 4.Tomurcuklar yumurtamsı, küt uçlu; meyve guddeli-tüylü………………………………………………….….…………………………Ribes orientale 4.Tomurcuklar uzunca, sivri uçlu; meyve tüysüz ………………………………………………….….……………………………………Ribes alpinum 3.Çiçekler erdişi; çiçek kurulu ekseni tüysüz 5.Yaprakların altı sapsız aromatik guddelerle kaplı; meyve morumsu siyah ………………………………………………………………… Ribes nigrum 5.Yaprakların altında sapsız guddeler yok, meyve kırmızı 6.Hipantiyum çan biçiminde; çanak yaprak kenarı yoğun bir şekilde kirpikli …………….…………………………...............…Ribes biebersteinii 6.Çukurlaşmış çiçek tablası (hipantiyum) neredeyse düz; çanak yaprak kenarları tüysüz ya da sadece çok az kirpikli 7.Çanak yapraklar dilsi, aşağı doğru eğik………………………………………………….….………………………Ribes multiflorum 7.Çanak yapraklar ters yumurtamsı veya spatula gibi, dik ya da yayık………………………………………………….….Ribes rubrum 358

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G R O S S U L A R I AC E A E

Ribes alpinum L.

Doğal

Dağ frenküzümü

Yayılışı

İlk kez İsveç, İsviçre ve İngiltere’den tanımlanmıştır. Türkiye, Avrupa, Kafkasya, Gürcistan, Ermenistan ve Kuzey İran’da yayılış gösterir. Türkiye’de, Kuzey Doğu Anadolu’da nadir olarak bulunan bir türdür. Artvin, Rize, Trabzon ve Giresun illerinde doğal yayılış gösterir.

Gülsen Kendir

Dikensiz, 1-3 m boylarında çalılardır. Tomurcuklar 10 mm’ye kadar, sivri uçludur. Yapraklar 3-6,5 x 3-6,5 cm, saplı guddelerin karışımıyla seyrek tüylü; dip kısmı kesik veya hemen hemen yüreğimsidir. Çiçek kurulu guddeli eksenli olup 8-30 çiçekli dik salkımdır. Brahtecikler 4-8 mm’dir. Çiçekler fonksiyonel olarak dioik, mor benekli sarımsı yeşil; hipantiyum leğen şeklinde; çanak yapraklar açık; taç yapraklar ufaktır. Meyve küremsi, 4-6 mm çapında, kırmızı, tüysüzdür. Çiçeklenme zamanı temmuz-ağustos aylarıdır (Chamberlain, 1972).

Gülsen Kendir

Botanik Özellikleri

Endemik

Ribes anatolica Behçet Yayılışı

Türkiye’de Bitlis ilinde 2500 m yükseklikteki volkanik kayalık alanlarda yayılış gösteren endemik bir türdür.

Mehmet Fırat

Gövdeleri ince, 1-1,5 m boylanabilen, nodları ve bazen nodlar arasında düz veya belli belirsiz kıvrımlı dikenli (2-6 mm uzunlukta-bazen yok) olan çalılardır. Yapraklar 1-2,5 x 1-2 cm boyutlarında, tüysüz, uçta düzensiz dişli ya da 3-5 loplu ve dipte köşeleri yuvarlak üçgen şeklindedir. Dik veya belli belirsiz kıvrımlı olan çiçek kurulu 8-15 çiçekli (3-5 cm uzunlukta) salkım halinde olup tüysüz eksenlidir. Brahte 3-5 mm uzunlukta, uçta tüysüz ve siğillidir. Çiçek erselik, hipantiyum daima düz; çanak yapraklar 2-2,3 mm uzunlukta, hemen hemen yayılmış, yeşilimsi sarı renkte, tüysüz; taç yapraklar çanak yaprakların ortalama yarısı kadar uzun, beyazımsı renkte, stilus tüysüz; çiçeklenme zamanı mayıs-haziran aylarıdır. Meyve tüysüz, küremsi şekilde, kırmızı veya sarımsı kırmızı renkte, 5-8 mm uzunlukta, meyve zamanı temmuz ayıdır (Behçet, 2000).

Ayşe Bodurlar Maraşlı

Botanik Özellikleri

359

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G R O S S U L A R I AC E A E

Doğal

Ribes biebersteinii Berlex DC. Yayılışı

Kafkasya ve Kuzey Batı İran’da yayılış gösteren ve Öksin elementi olan bir türdür. Türkiye’de Artvin, Rize, Trabzon ve Kars illerinde yayılış gösterir. Nadir türlerdendir.

Gülsen Kendir

Dikensiz, 1-3 metre boya ulaşabilen çalıdır. Yaprakları ortalama 12 x 13 cm boyutlarına ulaşabilir. 3-5 loplu elsi tipte olup tabanı yüreğimsidir. Çiçek kurulu ekseni tüysüz olup 20-40 çiçekli yatık salkımdır. Brahtecikler ortalama 1 mm’dir. Çiçekler erdişi, kırmızımsı; hipantiyum çan şeklinde; çanak yapraklar dipte dik, üstte açık; taç yapraklar çanak yaprakların ½’ si kadar uzunluğundadır. Meyve küremsi, 4-6 mm çapında, kırmızı ve tüysüzdür. Meyve olgunlaşma zamanı temmuz ayıdır (Chamberlain, 1972).

Gülsen Kendir

Botanik Özellikleri

Doğal

Ribes multiflorum Kit. ex Roemer & Schultes Yayılışı

Türkiye, Bulgaristan, Yunanistan, İtalya ve Yugoslavya’da yayılış gösteren Doğu Akdeniz elementidir. Türkiye’de yalnızca Uşak ilinden bilinen nadir türlerdendir.

Gülsen Kendir

1,5-2 m boya ulaşabilen bir çalıdır. Yapraklar ortalama 10 x 10 cm, genellikle tüysüz; yaprak sapı ise tüylüdür. Çiçekler sarkık salkım halinde kurullar oluşturur, 30-50 adet sarımsı-yeşil çiçeklerden oluşan kurul en fazla 12 cm uzunluğundadır. Brahtecikler 1 mm’dir. Çanak yapraklar dilsi ve aşağı doğru eğilmiş; taç yapraklar çok kısa, aşağı doğru eğilmiştir. Meyve kırmızı, ekşi ve tüysüzdür (Tutin ve ark., 2010).

360

Gülsen Kendir

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G R O S S U L A R I AC E A E

Ribes nigrum L.

Doğal

Frenk üzümü

Yayılışı

İsveç ve İsviçre’den ilk defa tanımlanmıştır. Orta ve Doğu Avrupa’da doğal yayılış gösteren bir türdür. Türkiye’de Doğu Anadolu’da, özellikle Artvin ve Muş illerinde yayılış gösterir.

Mehmet Koyuncu

Güçlü hoş kokulu, 1-2 metre boylarında, dikensiz çalılardır. Yapraklar 8,5 x 10 cm boyutlarına ulaşabilen, üst yüzü tüysüz, alt yüzü ise sapsız hoş kokulu guddeli seyrek tüylüdür. Çiçek kurulu ekseni tüysüz olup, 5-10 çiçekli sarkık salkımdır. Brahtecikler ortalama 1 mm’dir. Çiçekler erdişi, kırmızımsı ya da kahverengimsi yeşildir. Hipantiyum çan şeklinde; çanak yapraklar geriye kıvrık; taç yapraklar çanak yaprakların yaklaşık 2/3’ü kadar, beyazımsıdır. Meyve küremsi, çapı 10 mm’ye kadar, siyah ya da nadiren zeytin yeşili rengindedir (Chamberlain, 1972).

Ribes orientale Desf.

www.wikimedia.com

Botanik Özellikleri

Doğal

Doğu Frenküzümü, İtüzümü

Yayılışı

Türkiye, Yunanistan, Kafkasya, İran, Anti-Lübnan ve Filistin’de 1450-2500 m yükseltilerde çalılıklarda ve kayalıklarda doğal olarak bulunur. Türkiye’de Kuzeydoğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde; Erzurum, Gümüşhane, Bayburt, Kars, Kayseri, Niğde, Erzurum ve Isparta illerinde yayılış gösterir.

İsa Başköse

R. alpinum’dan farklılıkları; daha kısa, geniş tomurcuklu, daha yoğun guddeli yapraklı ve meyve rengi soluk (sarı veya turuncu-kırmızı) ve guddeli meyvelidir. Çiçeklenme zamanı temmuz-ağustos aylarıdır (Chamberlain, 1972).

361

İsa Başköse

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G R O S S U L A R I AC E A E

Ribes rubrum L.

Egzotik

Frenk üzümü

Yayılışı

İsveç’ten tanımlanmış olup Batı Avrupa’da doğaldır. Türkiye’de doğallaşmıştır. Yenen meyvelerinden dolayı kültürü yapılır.

Gülsen Kendir

Dikensiz bir çalı olup 1-1,5 metre boyuna ulaşır. Yapraklar 5-7 x 7-9 cm, elsi şekilde 3-5 loplu olup tabanı yüreğimsidir. Çiçek kurulu; 0-20 çiçekli yatık ya da sarkık salkım olup ekseni tüysüzdür. Brahtecikler ortalama 1 mm’dir. Çiçekler erdişi, yeşilimsi renkte ve mor benekli; çiçek tablası (hipantiyum) daima düz; çanak yapraklar açık; taç yapraklar çok küçüktür. Meyve küremsi, 6-10 mm çapında, kırmızı, tüysüzdür. Çiçeklenme zamanı haziran ayıdır. Kültürü yapılır (Chamberlain, 1972).

Ribes uva-crispa L.

Gülsen Kendir

Botanik Özellikleri

Doğal

Bektaşi üzümü

Yayılışı

İlk defa Kuzey Avrupa’dan tanımlanmıştır. Türkiye’nin Kuzey ve Kuzey doğusu’nda, Batı, Orta ve Güney Avrupa’da, Kafkasya ve Kuzey İran’da yayılış gösteren bir türdür. Yenebilen meyvelerinden dolayı kültürü yapılan bir bitkidir. Türkiye’de Kars ilinde doğal yayılışa sahiptir.

Gülsen Kendir

Dikenli, 1-1,5 m boylarında çalılardır. Gövdesi üzerindeki düğümlerde (nod) 2-3 diken bulunur. Yapraklar 4-5 x 4-6,5 cm; seyrek tüylü veya tüysüz, tabanı kesik veya hemen hemen yüreğimsidir. Çiçekler; yaprak koltuğunda 1-3’lü, erdişi, soluk yeşil, bazen pembemsi; hipantiyum yarım küre şeklinde; çanak yapraklar 5-7 mm, geriye doğru kıvrımlı; taç yapraklar beyaz ve çanak yaprakların ortalama 1/3’ü kadardır. Meyve küremsi-yumurtamsı şekillerde, ortalama 10 mm çapında, yeşil, sarı veya pembemsi kırmızı, genellikle tüylüdür. Çiçeklenme zamanı mayıs-haziran aylarıdır (Chamberlain, 1972). 362

Gülsen Kendir

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

H A M A M E L I DAC E A E

HAMAMELIDACEAE Yaprakları çoğunlukla 2 sıralıdır. Kulakçıkları yaprakla beraber gövdeden çıkar. Familyanın cinsleri genellikle iki karpelli bir pistile sahiptir. Familyanın taç yaprakları genellikle dar ve kurdela şeklinde (şeritsi) dir. Çiçekleri erselik, başak, salkım ya da başçık halindedirler. Meyvenin olgunlaşması sırasında taç ve çanak yaprak parçaları da kalıcıdır. Dilek Oral

Parrotia C.A.Mey. (Acem demir ağaçları)

Ünal Akkemik

10 m’ye kadar boylanabilen ağaç veya çalı formunda kışın yaprağını döken odunsu bitkilerdir. Saplı tomurcukları, üzeri hafif tüylü olan kahverengi 2 pulla örtülüdür. Sürgünlere almaşlı olarak dizilen kısa saplı yaprakları basit ve tam veya geniş ve derin dişli, dalgalı kenarlıdır; büyük, mızraksı ve kalıcı olmayan kulakçıkları bulunur. Yapraklanmadan önce çiçeklenir. Çiçeklerinde taç yaprakları yoktur. Kahverengi büyük brahtelerle örtülü olan ve 5-7 loplu olan çanak, sayıları (5-) 10-15 arasında değişen kırmızı renkli erkek organları (stamen) çevrelemiştir. Yumurtalık 2 gözlüdür. Kapsül meyvesi odunsu boynuzlu olup tabanının yan kenarlarında çanak mevcuttur; olgunlaşınca 2 kapakçıkla açılmaktadır. Her bir gözde 1 tane dikdörtgenimsi ve parlak tohum bulunur (Gökmen, 1973; Krüssman, 1977; Rehder, 1977). Türkiye’de süs bitkisi olarak yetiştirilen Parrotia persica C.A.Mey. adındaki türü, doğal olarak Kuzey İran’da yayılış göstermektedir (Krüssman, 1977; Rehder, 1977).

Parrotia persica (DC.) C.A.Mey.

Hatice Yılmaz

Familyanın ülkemizde doğal yetişen odunsu taksonu bulunmaz. Genel olarak Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika’da yayılış yapar ve tamamı odunsu bitkilerden oluşan bir familyadır. İstanbul’da seyrek olarak dikilmiş olan ve İran’da doğal yayılış yapan Parrotia C.A.Mey. cinsine ait bir tür vardır.

Egzotik

İran demir ağacı, Acem demir ağacı

Yayılışı Doğal olarak Kuzey İran’da yetişen bu tür, süs bitkisi olarak kullanılır. Türün, Azerbaycan’da ormanı kurulmuştur (Krüssman, 1977).

Botanik Özellikleri

Dilek Oral

Geniş tepeli çalı veya 5 m (nadiren 10 m) kadar boylanabilen ağaçlardır. Gövde kabuğu pürüzsüz, plakalar halinde kesintili çatlaklıdır. Genç sürgünleri kahverengidir. Koyu kahverengi tomurcuklarının üzeri kalın ve birbiriyle az çok karışmış sık yumuşak tüylüdür. 6-10 cm uzunluğundaki yapraklarının 2-6 mm uzunluğunda bir sapı vardır; genellikle ters yumurtamsı- dikdörtgenimsi şekillerde, sivri-yuvarlak, küt uçlu, tabanı yuvarlak-yarı yüreksi, kenarı uçtan itibaren yarısına kadar kaba oymalıdır; üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü açık yeşildir; her iki yüzü de hafifçe yıldız tüylüdür; sonbaharda dökülmeden önce genellikle altın sarısı ve kıpkırmızı bir renk alırlar; ancak bazı kültivarları bu renklenmeyi çok iyi göstermez. Mart-nisan aylarında yapraklanmadan önce çiçeklenir. 1,5 cm çapında başçıklar halinde bulunan küçük ve çok sayıdaki çiçeğin, çiçek tozu torbaları (anterleri) parlak koyu kırmızı, brahteleri ise koyu kahverengidir. Kapsül meyve yaklaşık 1 cm uzunluğunda ve uçta 2 lopludur; her lobu geriye kıvrık bir gagaya sahiptir (Krüssman, 1977; Rehder, 1977). 363

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

H Y D R A N G E AC E A E

HYDRANGEACEAE Dünya üzerinde Asya, Kuzey Amerika ve düşük oranda da güneydoğu Avrupa’da yayılış yapan ve 17 cinsle temsil edilen bir familyadır. Yaprakları karşılıklı dizilmiş (nadiren almaşlı ya da çevrel) ve kulakçıkları yoktur. Yaprakları basit, kenarları lopu ya da dişli, pinnat damarlıdır. Çiçekleri erseliktir. Çiçeklerinde çanak yapraklar çan şeklinde ve 5 loplu, taç yaprak sayısı 4-12 adettir. Çanak yapraklar tabanda birleşiktir. Taç yaprakları buruk ve kenarları birbirine temas eder. Stilus 1 ya da daha fazla, az çok tabanda kaynaşmıştır. Ovaryum 1 ya da çok gözlü, her gözde 3’ten fazla tohum taslağı vardır. Meyve 3 tohum taşıyan kapsüldür (eFloras.org: 2013). Ülkemiz park ve bahçelerinde çok yaygın bir şekilde kullanılan ve ortanca olarak adlandırılan Hydrangea ile Deutzia ve Philedelphus cinslerinin örneklerini ve kültivarlarını görmek mümkündür. Familyanın sadece tek türü Philidelphus caucasicus ülkemizde doğal yetişir.

Dilek Oral

Deutzia Thunb. (Havlu püskülleri)

Hatice Yılmaz

Genellikle kışın yapraklarını döken, nadiren herdem yeşil olan odunsu çalılardır. Yuvarlak olan dallar gövdede karşılıklı olarak yer alır. Kahverengi kabuğu pul pul dökülür. Genç sürgünleri kahverengidir; üzeri sert yıldız tüylüdür. Tomurcukları çok pullu, pulların üzeri çıplak veya yıldız tüylerle kaplıdır. Yaprakları az veya çok, sertçe yıldız-yatık kısa yumuşak tüylüdür; kulakçık yoktur. Sürgünlere karşılıklı dizilen yaprakları kısa saplı, yumurta veya mızrak şeklinde, kenarı testere dişlidir. Çiçekleri çoğunlukla yan sürgünlerin ucunda, bazen yaprak koltuklarında yalancı şemsiye şeklinde kurullar oluşturur; bazen tekli olarak bulunabilir; rengi çoğunlukla beyaz, nadiren pembe veya mordur. Çanak çan şeklinde ve 5 loplu; taç 5 parçalıdır; sayısı 10 (bazen 12-15) olan erkek organların (stamen) sapı genellikle kanatlı ve uçta dişlidir; alt durumlu ve 3-4 (-5) gözlü olan yumurtalık, çok sayıda tohum taslağı taşır. Kapsül meyve küremsi ve 3-5 gözlüdür; çok sayıda küçük tohum taşır; olgunlaşınca tohumların saçılması için alt bölümünden çatlar (Gökmen, 1973; Krüssmann, 1976; Bailey, 1977; Rehder, 1977; Kayacık, 1982). Doğu Asya (Japonya, Çin, Filipinler) ile Himalayalarda ve Meksika’da doğal olarak yetişen 72 türü olduğu kabul edilir (Theplantlist.org: 2013). Çok sayıda türü doğal yayılış alanı dışında süs bitkisi olarak yetiştirilir. Türkiye’de park ve bahçelerde yetiştirilen türü Deutzia scabra’dır (Gökmen, 1973; Krüssmann, 1976; Kayacık, 1982).

364

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

H Y D R A N G E AC E A E

Deutzia scabra Thunb.

Egzotik

Havlu Püskülü

Yayılışı Doğal olarak Japonya’da yetişir (Krüssmann, 1976). Güzel çiçekleri nedeniyle 1840’da Batı’ya getirilerek yetiştirilmeye başlanmıştır. Türkiye’de de süs bitkisi olarak park ve bahçelerde yaygındır (Gökmen, 1973; Kayacık, 1982).

Kışın yaprağını döken, 2 m’ye kadar boylanabilen, dar-dik büyüyen ve sonra kamburlaşan bir çalıdır; kabuğu grimsi renklidir (Bailey, 1977). Genç sürgünleri sarımsı-gri renklidir. 3-6 (-8) cm uzunluğundaki yaprakları dikdörtgenimsi-mızrak şeklinde ve açık yeşil renklidir. Tabanı yuvarlak, ucu uzunca sivri olan ayanın kenarları ise düzensiz dişlidir; üst yüzü seyrek yıldız tüylü, alt yüzü ise hemen hemen çıplaktır. 1,5-2 cm genişliğindeki, mayıs-haziran aylarında açan beyaz renkli çiçekleri, 4-9 cm uzunluğunda dik duran salkım tipi kurullar oluşturur. Çiçekte çanağın lopları tüpünden daha kısadır; taç yaprakları stamenlerden daha uzundur; stamenlerin sapı kanatlı ve kısa dişlidir (Bailey, 1977). Meyvesi kapsüldür. (Gökmen, 1973; Krüssmann, 1976; Kayacık, 1982; Yaltırık ve diğ., 1993).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Dilek Oral

Hydrangea L. (Ortancalar)

Ünal Akkemik

Kışın yapraklarını döken veya herdem yeşil, genellikle çalı ya da nadiren tropik bölgelerde ağaç veya tırmanıcı formda bulunan bitkilerdir. Sürgünlerinin özü geniş ve beyaz renklidir. Tomurcukları 2-3 çift pulla örtülmüştür. Sürgünlere karşılıklı olarak dizilen yapraklar saplı ve kulakçıksız (Bailey, 1977). Yaprakları basit, kenarları çoğunlukla dişli veya tam, nadiren lopludur. Beyaz, mavi ya da kırmızı renklerde açan çiçekleri tek tek bulunmaz, yalancı şemsiye halinde kurullar oluştururlar; bu kurullardaki çiçekler ya tamamıyla üreyimlidir ya da çoğu veya kurulun çevresindeki (dışındaki) çiçekler üreyimsizdir. Üreyimli poleni bulunmayan çiçek tozu torbaları vardır; üreyimli çiçeklerde çanağın tüp kısmı yumurtalıkla birleşmiştir; çanağın lopları ile taç yaprak sayısı 4-5’tir (Bailey, 1977). Stamen sayısı 8-20 arasında değişse de çoğunlukla bu sayı 10’dur. 2-5 gözlü olan ovaryum alt veya orta durumludur. Kapsül meyve 2-5 gözlüdür; küçük ve çoğunlukla kanatlı olan bol sayıda tohum taşır (Gökmen, 1973; Krüssmann, 1977; Rehder, 1977; Kayacık, 1982). Doğu Asya ile Kuzey ve Güney Amerika yayılış gösteren 43 türü bulunduğu kabul edilir (Theplantlist.org: 2013). Güzel ve gösterişli çiçeklerinden dolayı dünyanın hemen her yerinde süs bitkisi olarak yetiştirilen türleri vardır. Örneğin Hydrangea macrophylla (Thunb.) DC. bu amaçla Çin’den Avrupa’ya 1790 yılında getirilmiştir (Kayacık, 1982). 365

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

H Y D R A N G E AC E A E

Hydrangea macrophylla (Thunb.) Ser.

Egzotik

Ortanca

Yayılışı Doğal olarak Japonya, Güney Çin ve Himalayalarda yayılış yapar (Krüssmann, 1977). Türkiye’nin ılıman kesimlerindeki park-bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilen birçok alttürü ve formu vardır; bunlarda çiçek renkleri çok çeşitlilik (beyaz, pembe, kırmızı, karmen-kırmızısı, mavi, koyu mavi) gösterir (Gökmen, 1973).

Botanik Özellikleri

Dilek Oral

Kışın yaprağını döken, 1-1,5 (-4) m’ye kadar boylanabilen sık dallı ve yuvarlak tepeli bir çalıdır. Dalları güçlü ve tüysüzdür. Sürgünlere karşılıklı olarak dizilmiş olan yaprakları 5-19 cm uzunluğunda, 3-13 cm genişliğinde, yumurtamsı-oval ve ince ya da etlidir. Yaprakların her iki yüzü de tüysüzdür; bazen alt yüzünde damarların üzerinde seyrek olarak kısa-yumuşak tüylüdür (Bailey, 1977); üst yüzü parlak, alt yüzü ise açık yeşildir; ucu sivri, tabanı geniş kama şeklinde ve kenarı kaba dişlidir; 1-4 cm uzunluğunda sapı vardır. Şemsiyemsi bileşik salkım şeklinde sürgünlerin ucunda yer alan, 10-20 cm genişliğindeki çiçek kurulları ‘kartopu’ nu andırmaktadır (Kayacık, 1982); üreyimsiz olanlarda çiçek kurulu küresel formlu iken üreyimli olanlarda düzleşmiş formdadır. İlkbahar sonu-yaz aylarında uzunca bir süre açan çiçekleri mavi, pembe, nadiren beyaz hatta bazen karışık renklerdedir (Kayacık, 1982). Üreyimli çiçekleri beyaz, kurulun kenarında bulunan üreyimsiz çiçekleri ise beyaz veya mavi renklidir; çanak yapraklar taç yaprak görünümünde, 1-3 cm genişliğinde kenarı tam veya testere dişlidir; meyvesi kapsüldür (Gökmen, 1973; Krüssmann, 1977; Rehder, 1977; Yaltırık ve diğ., 1993).

Özgür Eminağaoğlu

Philadelphus L. (Filbahriler, Yalancı yaseminler) Orta boylu, kışın yaprağını döken, bazı bölgelerde herdem yeşil (Orta Amerika’da), geniş tepeli çalı formundaki odunsu bitkilerdir. Alt bölümleri tırmanıcı ve dikenli dallı, tomurcuk ve yaprak dizilişleri karşılıklıdır. Yapraklar yumurta biçiminde, basit yaprak, kenarları düz ya da dişli, 3 veya 5 tane yaprak damarı vardır. Çiçekler tek ya da salkım veya az çiçekli bileşik salkım kurulunda toplanmış, çoğunlukla beyaz renkte ya da taç yaprakların alt bölümü kırmızımsı renkte, çoğunlukla kokulu, örtü yaprakları çanak ve taç olarak ayrılmış olup çoğunlukla 4’er parçalıdır. Nadiren de 5’erlidir. Stamenler 13-90 tane, ovaryum alt ya da orta durumlu, çoğunlukla 4 gözlü, nadiren 3 ya da 5 gözlüdür. Stilus çoğunlukla 4, seyrek olarak da 3 ya da 5 tanedir. Meyve 4 kapaklı kapsül meyve durumunda, çok sayıda tohumu vardır (Gökmen, 1977; Davis ve ark, 1988). Çoğunlukla Kuzey yarıkürede yayılış gösteren yaklaşık 70 türü vardır (eFloras.org: 2013). Philadelphus cinsine ilişkin türlerin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Davis ve ark, 1988): 1.Çiçek tablası (hypanthia) diski ve stillus tüysüz (çıplak) 1.Çiçek tablası diski ve stillus tüylü …….........................……………………………............……………..Philadelphus caucasicus 366

Philedelphus coronarius

Ünal Akkemik

……………………………..............................................…………….. Philadelphus coronarius

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

H Y D R A N G E AC E A E

Philadelphus caucasicus Koehne

Doğal

Kafkas filbahrisi

Yayılışı Türkiye, Kafkasya’nın dağ ormanlarında ve orman kenarlarında, step alanlarında, yaklaşık 1400-1800 m yükseltiler arasında yayılış gösterir. Türkiye’de Ardahan ili Posof ilçesinde doğal yayılışa sahiptir.

Özgür Eminağaoğlu

Birkaç metreye kadar boylanan, dik duruşlu, bazı sürgünleri sarkık çalı durumunda bulunur. Yeni sürgünler tüylü, kabuk kahverengindedir. Yapraklar 5-9 x 2-3 (-4) cm, hafif sivri, yumurta biçiminde, yaprak tabanı yuvarlakça ya da sivri, yaprak kenarları kısmen tam, kısmen de dişli (her bir kenarda 0-8 diş), alt yüzü yumuşak tüylü, yaprak damarları 3-5 tanedir. Çiçekler 5-9 çiçekli salkım kuruluşunda, sap 3-10 cm uzunluğunda ve seyrek tüylüdür. Çiçeklerde taç yapraklar yuvarlak olup 3 cm genişliğindedir. Çanak yapraklar 5-6 mm ve çiçek sapı tüylüdür. Stamenler yaklaşık 22 adettir. Çiçek tablası ve stilusta, yoğun, sarı renkte tüyler bulunur (Davis ve ark, 1988).

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

Philadelphus coronarius L.

Egzotik

Filbahri, Yalancı yasemin

Yayılışı İtalya, Avusturya, Romanya, Avrupa’nın Güney bölgeleri ve Kafkasya’da doğal yayılış yapar. Türkiye’de özellikle İstanbul’un park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Dallanması yukarı doğru olan ve 3 metreye kadar boylanabilen çalılardır; dalları sıktır. Dal uçları çoğunlukla birbiri üzerine sarkmış durumda olup bu bakımdan bitkinin yuvarlak bir görünüşü vardır. Kabuk koyu kahverenginde ve plaklara ayrılmıştır. Yeni sürgünler kahverenginde, az tüylü ya da tüysüzdür. Dallar boz renktedir. Yapraklar 4-9 cm uzunluğunda, yumurta biçiminde, sivri uçlu, tabanı sivri ya da küt, yaprak kenarlarında seyrek ve küçük 6-11 diş bulunur. 3-5 damalıdır. Yaprağın üst yüzü tüysüz, alt yüzü de tüysüz ya da damar açılarında tüy demetleri bulunur. Çiçekler 5-9 çiçekli salkım şeklindedir. Çiçekler güzel kokulu, 2,5-3 cm çapında; çiçek sapı 6-10 mm iken meyve sapı 6-20 mm, çiçek sapı az tüylü, çanak yapraklar yumurtamsı, 4-5 mm, taç yapraklar dikdörtgenimsi-yumurtamsı, krem-beyazı renkte, 12-14 x 11 mm’dir. Stamen ortalama 25 adettir. Çiçek tablası (hipantiyum) diski ve stilus tüysüzdür. Kapsül meyve, topaç gibi ters koni şeklinde, 6-8 x 5-6 mm’dir. Çiçeklenme zamanı mayıs-haziran, meyve oluşum zamanı ise haziran-temmuz aylarıdır (Gökmen, 1977; Davis ve ark, 1988). 367

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

H Y P E R I C AC E A E

HYPERICACEAE Herdem yeşil veya kışın yaprağını döken çalı veya genellikle otsu bitkilerdir. İçerisinde uçucu yağ içeren yarı saydam salgı tüyleri ve Hypericin içeren siyah veya bazen kırmızı salgı tüylerine sahiptir. Yapraklar basit, karşılıklı, almaşlı veya nadiren çevresel dizilişlidir. Çiçek kurulu uçta, bazen simoz, nadiren yaprak koltuklarında bir çiçeklidir. Çanak (2-) 4-5, taç yapraklar (3-) 4-5 adet ve serbesttir. Stamenler serbest, demetsi veya bazen tabanda birleşiktir. Verimsiz erkek organ var veya yoktur. Ovaryum üst durumlu ve 3-5 gözlüdür. Meyve üzümsü veya kapsül şeklindedir. Tohumlarda besi dokusu yoktur. Plasentalanma eksensel veya çevreseldir. Bu familya 9 cins ve yaklaşık 540 türden oluşur.

Serdar Aslan

Hypericum L. (Binbirdelik otları)

Dünyada otsu ve odunsu formda 420 türü olan bu cins, Türkiye’de 96 tür, 9 alttür ve 11 varyete ile temsil edilmektedir. 48 tür ve türaltı takson ülkemize endemiktir (endemizm: % 50). Özellikle kuzey yarımkürede geniş yayılış gösterir. Ilıman kuşakta, tropik dağ kuşaklarında yetişir. Büyük veya küçük çalı formunda çok yıllık, bazen bir yıllık otsu bitkilerdir. 1 veya daha fazla sayıda iki eşeyli çiçeklere sahiptir. Çanak ve taç yapraklar 5’er adettir. Genellikle sarı, bazen kırmızı (H. capitatum subsp. capitatum) veya kırmızı damarlıdır. Stamenler 5’li demetler halinde, taç yaprakların karşısında, serbest veya bileşik 3-125 adettir. Nadiren verimsiz erkek organlar (stamen) olabilir. Ovaryum 3-5 gözlüdür. Stigma 3-5, serbest ve zayıftır. Meyve kapsül, bölmelerden açılır. Yağ kanalları veya kesecikler içerir. Nadiren etli veya açılmayan tiptedir (Robson, 1985 ve 1996). Hypericum cinsi Türkiye’de 19 seksiyon ile temsil edilir (Ocak ve ark., 2009). Çalı veya çalımsı görünümde türlere ait teşhis anahtarı: 1. Taç yapraklar ve erkek organlar çiçeklenmeden sonra dökülür. 2. Çiçekler eş boyuncuklu; erkek organ sapları hemen hemen tabana kadar serbest 3. Dişi organ boyuncuğu 5 (4) adet (Seksiyon: Ascyreia)…………………………………………………..……………….....................……….Hypericum calycinum 3. Dişi organ boyuncuğu 3 adet (Seksiyon: Androsaemum) 4. Çanak yapraklar buruşur ve meyve olgunlaşmadan önce dökülür; boyuncuk, ovaryumun 3-5 katı; yapraklar kırıldığında genellikle keçi gibi kokar …………………………………………………………………………………………………………………………………... Hypericum hircinum subsp. majus 4. Çanak yapraklar en azından meyve olgunlaşıncaya kadar kalıcı; boyuncuk ovaryumun 0,5 katı; yapraklar kırıldığında çok nadiren keçi gibi kokar ……………………………………………………………………………………………………………………………………………. Hypericum androsaemum 2. Çiçekler faklı boyda boyuncuklu; erkek organ sapları orta seviyenin biraz yukarısına kadar bitişik (Seksiyon: Adenotrias)................................. Hypericum russeggeri 1. Taç yapraklar ve erkek organlar çiçeklenmeden sonra dökülmez. 5. Dişi organ boyuncukları yapışık veya birleşmiş (en azından taban kısmında), çoğunlukla 5 (Seksiyon: Bupleuroides)....……….…………. Hypericum bupleuroides 5. Dişi organ boyuncukları serbest, yayık veya yükselici, yapışık değil, çoğunlukla 3 adet 6. Erkek organ demeti 5; boyuncuk 3; geniş yapraklı çalı, yapraklarda siyah salgı tüyü yok (Seksiyon: Inodora)……………………………………………………………………………..………… Hypericum xylosteifolium 6. Erkek organ demeti 3-4 veya düzensiz, veya 5 demetli ise, boyuncuk 5 adet ve bitki otsu veya siyah salgı tüylerine sahip çalı 7. Yapraklar bariz üçüncü derece ağsı damarlı; boyuncuk tabanları bitişik değil (Seksiyon: Arthrophyllum) 8. Çanak yapraklar ve braktelerin kenarı kırmızımsı veya siyah salgı tüylü 9. Yapraklar serbest, mızraksıdan dar yumurtamsıya veya dörtgensi-eliptiğe kadar değişir, ucu yuvarlak; çanak yapraklar yumurtamsıdan dörtgensiye kadar, 0.35-0.5 bitişik, kenardaki salgı tüyleri siyah…………………………………………………………………………………….....………. Hypericum rupestre

368

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

H Y P E R I C AC E A E

Hypericum L. (Binbirdelik otları) 9. Yapraklar gövdeyi sarıcı, hemen hemen tamamen bitişik, genişçe yumurtamsıdan dörtgensi-yumurtamsıya kadar, ucu sivri; çanak yapraklar mızraksı, hemen hemen serbest veya 0.35’e kadar bitişik, kenardaki salgı tüyleri kırmızımsı……………………………………....………… Hypericum pamphylicum 8. Çanak yapraklar ve brahtelerin kenarı salgı tüysüz 10. En azından orta ve üst yaprakların tabanı yüreksi-gövdeyi sarıcı; çok sayıda çiçekli, yoğun yalancı şemsiyemsi simoz.……….. Hypericum cardiophyllum 10. Bütün yaprakların tabanı kamamsıdan yuvarlağa kadar değişir; 1-9 çiçekli, tek veya gevşek yalancı şemsiyemsi simoz................. Hypericum vacciniifolium 7. Yapraklar bariz üçüncü derece ağsı damarlı değil (teleksi ikinci derece ağsı damarlı veya değil); boyuncuk damarı bitişik 11. Yaprak ucu sivri veya küt, 1 damarlı, alt ve üst yüzey aynı renkte, sapsız; gövde gençken sarımsı (Seksiyon: Heterophylla)…...….. Hypericum heterophyllum 11. Yaprak ucu yuvarlak, teleksi damarlı, alt ve üst yüzey hemen hemen farklı renkte, genellikle saplı; gövde gençken kırmızımsı (Seksiyon: Triadenioides) 12. Yapraklar 3’lü, koyu salgı tüyleri yok; genellikle yuvarlak görünümlü çalı…………………….…………….……….……….……………. Hypericum ternatum 12. Yapraklar çiftler halinde, koyu salgı tüyleri var; dağınık veya yatık görünümlü çalımsı....…………………………………………………. Hypericum pallens

Hypericum androsaemum L.

Doğal

Kamaniça

Yayılışı Genel coğrafi yayılışı, B. ve G. Avrupa ve Kafkasya, K. İran, B. Suriye ve KB. Afrika ve Türkiye’dir. Ülkemizde Marmara, Karadeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, 250-1300 m rakımları arasındaki orman kenarları, dere kenarındaki nemli ve gölgeli yerlerde yetişir (Aslan, 2012).

Botanik Özellikleri

369

Nihan Koçer

Nihan Koçer

30-90 cm boyunda çalı formunda bir bitkidir. Yapraklar 2,5-9 cm, sapsız veya gövdeyi saracak şekilde, genişçe yumurtamsı-dikdörtgensi, ucu küt veya yuvarlaktan sivriye kadar değişir. Yapraklar ezildiğinde keçi gibi kokmaz. Çanak yapraklar 8-15 mm, belirgin bir şekilde farklı boyda olup, şekli dörtgensi-yumurtamsıdan genişçe yumurtamsıya kadar değişir. Meyve zamanı genişler ve dökülmez. Taç yapraklar 6-12 mm, ters yumurtamsı biçimdedir. Erkek organlar taç yapraklardan daha kısa veya çok az taç yaprakları aşar. Dişi organ boyuncuğu yumurtalıktan daha kısadır. Meyve üzümsü, 7-12 mm, genişçe silindirik-eliptikten küremsi şekle kadar değişir. Meyve rengi kırmızımsı, olgunlukta siyah renge döner ve dökülücüdür. Haziran – temmuz ayları çiçeklenir.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

H Y P E R I C AC E A E

Hypericum bupleuroides Griseb.

Doğal

Tavukyumurtlamaz

Yayılışı Genel coğrafi yayılışı, Türkiye ve Gürcistan’dır. Ülkemizde, Doğu Karadeniz bölümünde, 1000 - 1900 m yükseltiler arasındaki ormanların nemli yerlerinde yetişmektedir (Aslan, 2012).

Gövdesi 45-80 cm boyunda ve dallanmamıştır. Yapraklar 7-21 (-28) x 4-8 (-10) cm, tamamen gövdeyi sarıcı ve yumurtamsı, eliptik yumurtamsı şekildedir. Ucu küt veya sivri, kenarı düzdür. Çanak yapraklar serbest, 2,5-4,5 x 2-2,3 mm, farklı boylarda, yumurtamsıdan eliptik-dörtgensi, yuvarlak şekle kadar değişir. Kenarı, düz veya küçük sapsız siyah veya kırmızımsı salgı tüylü, üzeri çizgisel veya noktasal salgı tüylüdür. Taç yapraklar 15-20 x 2,5-5 mm, kenarı küçük sapsız siyah veya kırmızımsı salgı tüylü, üzeri çizgisel veya noktasal salgı tüylüdür. Erkek organlar 50-75 adet olup en uzunu 15-17 mm uzunluktadır. Başçıkta amber renginde salgı tüyü vardır. Meyve kapsül şeklinde, 9-14 x 5-8 mm, şekli eliptikten yumurtamsıya kadar değişir. Temmuz–ağustos aylarında çiçeklenir.

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

Hypericum calycinum L.

Doğal

Koyunkıran

Yayılışı Genel coğrafi yayılışı Bulgaristan ve Türkiye’dir. İngiltere, Fransa, Almanya, İsveç, İsviçre, Avusturya, Finlandiya ve A.B.D.’de süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Fransa, Almanya, İsviçre, Yunanistan, Kırım, Gürcistan, Yugoslavya (eski) ve İngiltere’de doğallaşmıştır. Arjantin’den de kaydedilmiştir. Ülkemizde Marmara Bölgesi ve Orta ve Doğu Karadeniz Bölümlerinde yayılış göstermektedir (Aslan, 2012). Boissier’in Batı Transkafkasya’dan kaydı bulunmaktadır. 30-1200 m rakımlar arasındaki, gölgeli koruluklar ve kenarlarında yetişir.

20-60 cm boyunda, dik veya sürünücü gövde genellikle dallanmamıştır. Yapraklar 5-10 cm, dörtgensi-eliptik veya yumurtamsı, herdem yeşil bir bitkidir. Çanak yapraklar 1-2 cm, belirgin bir şekilde farklı boylarda, eliptik-yuvarlak, kenarı düz ve olgunlaşınca dökülmez. Taç yapraklar 3-5 cm ve belirgin bir şekilde asimetriktir. Çok sayıdaki erkek organlar kırmızı başçıklıdır. Kapsül, geriye kıvrık bir sap üzerinde yaklaşık 20 mm boyunda ve yumurtamsı şekildedir. Mayıs – ağustos (nadiren ekim) ayları arasında çiçeklenir.

Serdar Arslan

Botanik Özellikleri

370

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

H Y P E R I C AC E A E

Hypericum hircinum L. subsp. majus (Aiton) N.Robson

Doğal

Büyükteke otu

Yayılışı Genel coğrafi yayılışı, Avrupa, Kuzey Afrika ve Türkiye’dir. Akdeniz Bölgesi’nde, 100 – 600 m’lerde, nemli ve gölgeli yerler ile akarsu kenarlarında yetişir (Aslan, 2012).

Botanik Özellikleri 20-70 cm boyunda çalı formunda bir bitkidir. Yapraklar 2-7,5 cm, sapsız veya çok kısa saplı, dar mızraksıdan genişçe yumurtamsıya, ucu sivriden yuvarlağa kadar veya çok sivriye kadar değişir. Yapraklar ezildiğinde keçi gibi kokar. Çanak yapraklar 3-7 mm, bazen farklı boylarda olup şekli yumurtamsı-mızraksıdan mızraksıya veya dar dörtgensiye kadar değişir. Yapraklar, çiçeklenmeden sonra dökülür. Taç yapraklar 15-25 mm, dar ters mızraksıdan ters yumurtamsıya kadar değişir. Stamenler taç yaprakların boyunu aşar. Dişi organ boyuncuğu yumurtalığın 3-5 katı uzunluktadır. Meyve 8-13 mm uzunluğunda eliptik-silindirik şeklinde bir kapsüldür ve dökülmez. Haziran – ağustos aylarında çiçeklenir.

Hypericum cardiophyllum Boiss.

Doğal

Çalı Kantaron

Yayılışı Türkiye ve Suriye’de yayılır. Ülkemizde, Adana ve Orta Fırat bölümünde 500 - 1000 m yükseltiler arasındaki açık kalker kayalıklarda ve yamaçlarda yetişir.

Botanik Özellikleri Gövde, 12-90 cm boyunda dik ve çalımsıdır. Gövde iki çizgili ve gençken yeşildir. Yapraklar sapsız, (15) 20-45 x 10-30 mm, dörtgensi, eliptik, yumurtamsı veya mızraksı şekildedir. Ucu küt veya yuvarlak, tabanı kesik veya kalpsi ve gövdeyi sarıcıdır. Çiçek kurulu 10-40 çiçekli, yalancı şemsiye şeklinden küremsi şekle kadar değişir. Çiçek sapı 2-3 mm, çiçek yaprağı (brahte) üçgensi-iğnemsi ve kenarı düzdür. Çiçekler 16-20 mm çapındadır. Çanak yapraklar 2-4 x 0,9-2 mm, aşağı yukarı eşit, serbest, üçgensi-yumurtamsı, dörtgensi-mızraksı, ucu sivri veya yuvarlak şekle kadar olup kenarı düzdür. Salgı tüyleri kenara yakındır. Taç yapraklar açık sarı, kırmızı lekeli değil, 9-12 x (2,5-) 5-7 mm, ters yumurtamsı-eliptik, ucu yuvarlak, üzerindeki salgı tüyleri çizgisel veya noktasaldır. Erkek organlar 20-30 adet olup en uzunu 9-12 mm boyundadır. Yumurtalık yumurtamsıdır. Meyve kapsül şeklinde, 4,5 x 2,5-3,5 mm, çok dar yumurtamsı-silindirik şekilde, küt, çanak yaprakları aşar. Tohumlar 1,2 mm boyunda, sarımsı-kahverengi renktedir. Nisan – haziran aylarında çiçeklenir.

Hypericum heterophyllum Vent.

Endemik

Yarayaprağı

Yayılışı

Güney Marmara, Batı Karadeniz ve İç Batı Anadolu Bölümleri’nde yayılış gösteren endemik bir türdür (Aslan, 2012).

Botanik Özellikleri 30 cm’ye kadar boylanabilen, çatalsı dallanan, odunsu ve çok dallı bir bitkidir. Dallar dik, düz veya yatık ve burkuk, tamamen tüysüz ve koyu salgı tüyleri yoktur. Yapraklar sapsız ve serbesttir; 0,5–1,5 mm boyundaki pulsu yapraklar, genişçe yumurtamsı veya yuvarlakt-ters yumurtamsı, kukuletalı, kısa keskin uçlu veya küttür; baharda uzar ve kaşıksı bir şekil alır. Üst yüzü mavimsi mumsu tabakalı olup sonra dökülür; 5-15 x 1-2 mm boyutlarında, dar eliptik-dörtgensiden şeritsi şekle kadar değişir. İki yüzeyi de aynı renkte veya en azından gençken üst yüzey hafifçe mavimsi mumsu tabakalı, derimsi ve ucu sivri, kenarı düz ve tabanı kamamsıdır. Çiçek kurulu uçta ve 1 çiçekli veya alttaki boğumların tabanında 3-5 çiçeklidir. Tamamı 13 çiçeğe kadar, yuvarlak-piramidaldan hemen hemen yalancı şemsiyemsi duruma kadar değişir. Çiçek yaprakçıkları (brahte) üçgensi-mızraksıdan şeritsi şekle kadar değişir. Çiçek sapı çok kısa veya yoktur. Çiçekler 8-12 mm çapındadır. Taç yapraklar açık sarı ve kırmızı lekeli değil, 5-8 x 2,5-3 mm ebatlarında, ters yumurtamsıdan ters mızraksıya kadar değişir. Kapsül, kapakları yağ kanallı ve 6-8 x 3-3,5 mm, yumurtamsı-silindirikten dar silindirik şekle kadar değişir. Haziran – eylül aylarında çiçeklenir. 371

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

H Y P E R I C AC E A E

Hypericum pallens Banks & Sol.

Doğal

Gilindire kantaronu

Yayılışı

Türkiye, Suriye ve Lübnan’da yayılır. Konya, Antalya ve Isparta çevresinde 0-1700 m yükseltiye kadar sert kireçtaşlı kayalıkların çatlaklarında yetişir (Aslan, 2012).

Botanik Özellikleri

Çok dallı, odunsu yapıda, 5-25 (-40) cm ye kadar boylanabilen, çıplak bir bitkidir. Yapraklar, çiçekler ve bazen gövdede kırmızı veya siyah salgı tüyleri mevcuttur. Gövde 4 çizgili ve en sonunda silindirik, kabuk çizgili ve kırmızımsı kahverengidir. Yapraklar çift, serbest, kısa saplı, 2,5-22 x 1-9 mm boyutlarında, dörtgensi veya eliptik, ters yumurtamsı, ters mızraksı, iki yüzeyi de aynı renkte, bir veya her iki yüzde mumsu, ucu yuvarlak, kenarı düz veya hemen hemen geri kıvrık, tabanı kamamsı veya uzun dar veya yalancı saplıdır. Salgı tüyleri seyrek veya yok, bazen siyah renktedir. Çiçek kurulu 1-(2-3) çiçekli, uçta veya yaprak tabanında olup salkımsıdır. Çiçek sapı 5-9 mm, zayıf, dik veya geriye dönüktür. Çiçekler 10-13 (-15) mm çapındadır. Çanak yapraklar yeşil veya pembemsi kırmızı 2-6 x 0,7-2,5 mm, serbest veya hemen hemen serbest, hafifçe kiremitsi dizilişli veya değil, eşit boyda, mızraksı, dar dörtgensi veya dar eliptik, şeritsi, sivri veya yuvarlak uçlu, kenarı düz veya salgı tüylü düzensiz dişçikli, damarlar (3) 5-7, aya üzerindeki salgı tüyleri soluk, noktasal veya uzamış şekilde, inframarjinal salgı tüyleri soluk, yoğun veya seyrek, kenardaki salgı tüyleri yok veya 10 adet olup siyah renktedir. Taç yapraklar açık sarı, tomurcukta açık kırmızı lekeli, 6-12 x 2,5-4,5 mm, eliptik-dikdörtgensi, küt uçlu, salgı tüyleri dağınık, noktasal, nadiren çizgisel veya şeritsi, soluk, bazen uca doğru siyah veya kırmızımsı renktedir. Erkek organlar 20 – 30 adet, en uzunu 6-8 mm, başçıklar siyah salgı tüylüdür. Kapsül 4-5 x 3-4 mm, hemen hemen derimsi, eski taç yapraklar tarafından çevrelenir. Kapsül kapakları uzunlamasına yağ kanallı ve çanak yapraklardan daha kısadır. Mayıs – ağustos aylarında çiçeklenir.

Hypericum russeggeri (Fenzl) R.Keller

Doğal

Sarkık kantaron

Yayılışı

Genel yayılışını Suriye ve Türkiye’de yapar. Güney Marmara (bu bölgede tükenmiş olabilir) ve Adana bölümlerinde, 0-100 m arasında yayılış yapar (Aslan, 2012).

Botanik Özellikleri

30 cm’ye kadar boylanabilen, çok dallı, tüysüz, çalımsı bir bitkidir. Yapraklar serbest, hemen hemen sapsız, ikinci mevsime kadar kalıcı, aya 4-20 x 1,5-3 mm boyutlarında, dar ters mızraksı, iki yüzeyi de aynı renkte, mavimsi mumsu, derimsi, ucu küt, kenarı düz veya içe kıvrılmış, tabanı kamamsı; 1 damarlı, orta damar alt yüzeyde bazen belirgin, aya üzeri yoğun salgı tüylüdür. Çiçek kurulu 3-7 (-9) çiçekli, nadiren tektir. Çiçek yaprakları yapraksı, çiçek yaprakçıkları, şeritsi, pul şeklinde ve dökülücüdür. Çiçek kurulu sapı 1-2 cm ve çiçek sapı da 1,5-2,5 mm’dir. Salgı tüyleri şeritsi, içkenar salgı tüyleri yoğundur. Taç yapraklar soluk sarı, dökülücü, 6-9 x 3-4,5 mm, ters mızraksı, dışa kıvrık, hunimsi-tüpsü, yuvarlak, tabandaki dilsi çıkıntı ters mızraksı, kenarı içe kıvrıktır. Kapsül silindirik-eliptik, çanak yapraklardan daha uzun, uzunlamasına yağ kanallıdır. Nisan – mayıs aylarında çiçeklenir.

Hypericum pamphylicum N.Robson & P.H.Davis

Endemik

Alara kantaronu

Yayılışı

Antalya’da 0-100 m arasında yayılış gösteren lokal endemik bir türdür (Aslan, 2012). 14-25 cm boyunda dalları yatık bir çalıdır. Gövde silindirik, hafifçe 2 çizgili ve gençken yeşil renkli, ilk kabuk kırmızımsı kahverengi, daha sonra kabuk, ikinci yılda gri renge dönüşür. Yapraklar çiftler halinde, gövdeyi sarıcı, aya 18-35 x 14-35 mm, genişçe yumurtamsı veya dikdörtgensi-yumurtamsı, hemen hemen derimsi, ikinci yılda dökülür. Yaprak ucu sivri, küt ve yuvarlaktır. Tabanı birleşiktir. Damarlanma 3-4 çifttir. Çiçek kurulu 5-20 çiçekten oluşur. Çiçek kurulu hemen hemen yalancı şemsiyemsiden küresel şekle kadar değişir. Çiçek sapı 3-4 mm, çiçek yaprakçığı (brahtecik) mızraksı-bizsi, kenarı dişli, kırmızı salgı tüylüdür. Çiçekler 2 cm çapında, tomurcuk eliptik, küt veya sivridir. Çanak yapraklar 3-3,5 x 0,7-1 mm, farklı boylarda, mızraksı, dar dörtgensi, küt veya yuvarlak uçlu, kenarı dişli, kırmızı salgı tüylü ve 5 damarlıdır. Taç yapraklar açık sarı, kırmızı lekeleri yok, 11-12 (-14) x 3 mm, mızraksı veya dar dikdörtgensi, yuvarlak, aya üzerindeki salgı tüyleri çizgisel şekillidir. Erkek organlar 21-26 adet, en uzunu 10-14 mm boyunda, hemen hemen taç yapraklara eşittir. Ovaryum 3 x 1,5 mm boyutlarında, dar yumurtamsı, boyuncuk 10 mm boyundadır. Meyve kapsül şeklindedir. Mayıs ayında çiçeklenir. 372

Esra Eroğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

H Y P E R I C AC E A E

Hypericum rupestre Jaub. & Spach

Endemik

Ulaş kantaronu

Yayılışı Mersin çevresinde yayılış yapan lokal endemik bir türdür (Aslan, 2012). Deniz seviyesinden 150 m yükseltiye kadar kayalık alanlarda yetişir. Nesli “Tehlikede (EN)” olan ve korunması gereken bir türdür.

Botanik Özellikleri 30 cm’ye kadar boylanabilen bir çalıdır. Gövde 4 çizgili ve gençken yeşil renktedir. Yapraklar sapsız, 17-45 x 9-15 mm, mızraksı, eliptik veya hemen hemen yuvarlak şekillidir. İkinci yılda dökülür. Yaprak ucu küt, yuvarlak veya girintilidir. Tabanı geniş kamamsı veya yavaş yavaş daralır. Çiçek kurulu 9-16 çiçekli, hemen hemen yalancı şemşiyemsidir. Çiçek sapı 2,5-6 mm, çiçek yaprakçığı üçgensi-bizsi, kenarı kirpiksi siyah salgı tüylüdür. Çiçekler 20-25 mm çapında, tomurcuklar eliptik veya yuvarlaktır. Çanak yapraklar 2-3 x 0,7-1,2 mm, aşağı yukarı eşit veya farklı uzunlukta, yumurtamsı, dikdörtgensi, mızraksı veya genişçe eliptik, hemen hemen sivri veya yuvarlak uçlu, kenarı sapsız siyah salgı tüylüdür. Taç yapraklar açık sarı, kırmızı lekeli değil, 10-14 x 5-7 mm, ters yumurtamsı veya ters mızraksı, asimetrik girintili, ayadaki salgı tüyleri çizgisel şekillidir. Erkek organlar 30-40 adet, en uzunu 9-13 mm, hemen hemen taç yapraklara eşittir. Ovaryum eliptik şekillidir. Dişi organ boyuncuğu 10-12 mm uzunluğundadır. Meyve kapsül, 7 mm uzunluğunda, çanak yaprakları aşar ve dar yumurtamsı şekillidir. Nisan ayında çiçeklenir.

Hypericum vacciniifolium Hayek & Siehe

Endemik

Mut kantaronu

Yayılışı Ülkemizde Adana Bölümü’nde (İçel) yayılış gösteren lokal endemik bir türdür (Aslan, 2012). Deniz seviyesinden 1000 - 1500 m yükseklikteki kireçtaşlı uçurumlarda, kalker kayalıklarda yetişir. Endemik olan bu tür koruma kategorisi her ne kadar “Zarar görebilir (VU)” seviyesinde olsa da, sadece Adana Bölümü’nde olmasından dolayı korunması gereken türlerimizden biridir.

Botanik Özellikleri 8-20 cm boyunda dalları dolambaçlı bir çalıdır. Gövde, 2 çizgili ve daha sonra silindiriktir. Kabuk grimsi-kahverengiden beyazımsı griye kadar değişir. Yapraklar sapsız veya hemen hemen saplı (0,7 mm), aya 6-15 x 3,5-9 mm, eliptik veya dikdörtgensi-eliptik ve ters yumurtamsıdır. Ağsı damarlanma her iki yüzeyinde de belirgin şekilde görülür. Yaprak yapısı kağıtsıdır ve ikinci yılda dökülür. Ucu küt, sivrimsi veya yuvarlaktır. Tabanı kamamsı, daralıcı veya kısa saplıdır. Yan damarlar 3-6 çifttir. Çiçek kurulu 1-3 (-9) çiçeklidir. Çiçek sapı 4-7 mm, çiçek yaprakçığı üçgensi-bizsi ve kenarı düzdür. Çiçekler 15-18 mm çapındadır. Tomurcuklar eliptik, yuvarlak şekildedir. Çanak yapraklar 2-4 x 1,3-1,7 mm, farklı boyda, dörtgensi-yumurtamsı, sivri-yuvarlak ve kenarı düzdür. Salgı tüyleri submarjinal ve 3-5 damarlıdır. Taç yapraklar açık sarı, 10-12 x 4-5 mm, dörtgensi-mızraksı, farklı boyda girintilidir. Aya üzerindeki salgı tüyleri çizgiselden noktasal şekle kadar değişir. Erkek organlar 20 adet, en uzunu 11-12 mm, taç yaprakların boyuna eşittir. Ovaryum 2,5-1,5 mm, dar yumurtamsı-eliptik, boyuncuk 8-9 mm uzunluğundadır. Meyve kapsül, olgun değilken yumurtamsı şekildedir. Çiçeklenme zamanı mayıs – haziran aylarıdır.

373

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

H Y P E R I C AC E A E

Hypericum ternatum Poulter

Endemik

Zarif kantaron

Yayılışı Ülkemizde Antalya Bölümü’nde (Antalya ve Isparta) yayılış gösteren endemik bir türdür (Aslan, 2012). Deniz seviyesinden 1600 - 1900 m yükseltiye kadar kireçtaşlı veya konglomeralı kayalık yerler ve uçurumlardaki çatlaklarda, genellikle Sedir veya çam ormanlarında yetişir. Endemik olan bu tür koruma kategorisi Türkiye Bitkileri Kırmızı Listesinde “Zarar görebilir (VU)” seviyesinde olsa da, korunması gereken türlerimizden biridir.

30 cm’ye kadar boylanabilen, çok dallı, yuvarlak görünüşlü bir çalıdır. Dallar dik, açılı veya yatıktır. Tamamen tüysüzdür. Kırmızı ve siyah salgı tüyleri çiçeklerde bazen mevcuttur. Gövde başlangıçta 3 köşeli (6 çizgili), daha sonra silindiriktir. Kabuk pürüzsüz ve tarçın rengindedir. Yaprakların hepsi 3’lü dairesel veya en yukardaki yapraklar çiftler halinde, serbest, saplı (0,4-1 mm), yaprak ayası (2-) 3-8 (-10) x 1,2-2,4 mm, ters mızraksı-eliptik, tek renkli, mavimtırak, hemen hemen derimsi, ucu yuvarlak, kenarı geriye kıvrık, tabanı dar kamamsı, aya üzerindeki salgı tüyleri yoğun veya seyrek, biraz belirgin, içkenar salgı tüyleri yoğundur. Çiçek kurulu 1-3 çiçekli, uçta veya en üstteki yaprak tabanlarında; çiçek yaprakçıkları 1-2,5 mm uzunluğunda, şeritsi, hemen hemen zarsı; çiçek sapı 3-11 mm uzunluğunda ve zayıftır. Çiçekler 15 mm çapında, tomurcuk yumurtamsı-piramidal, ucu sivrimsidir. Çanak yapraklar yeşil veya pembe lekelidir. (2-) 3-4 (-5) x 0,75-2 mm, serbest, kiremitsi dizilişli değil, eşit boyda, mızraksı-şeritsi, sivri ve parşömensidir. Kenarı düz veya küçük dişlidir. Aya üzerindeki salgı tüyleri soluk, noktasal, seyrek; kenar veya içkenar salgı tüyleri 1-16, siyah veya kırmızımsı renktedir veya yoktur. Taç yapraklar sarı, bazen kırmızı damarlı, 7-10 (-12) x 2-3 mm, eliptik-dörtgensi, yuvarlak, salgı tüysüz veya uca doğru belirsiz soluk noktalar halindedir. Stamen ± 10 adet, en uzunu 6-8 mm, başçık her zaman siyah salgı tüylüdür. Ovaryum, dar yumurtamsı-eliptik, boyuncuk 3 mm uzunluğundadır. Meyve kapsül, yumurtamsı-konik, kapakları uzunlamasına salgı kanallı ve çanak yaprakları aşar. Tohum siyah renkte, 17 mm boyunda ve dar karinalıdır. Mayıs – temmuz aylarında çiçeklenir.

İlker Genç

Botanik Özellikleri

Hypericum xylosteifolium (Spach) N.Robson

Doğal

Yalı kantaronu

Botanik Özellikleri 1,5 m ye kadar boylanan, dalları dışa yayık bir çalıdır. Yapraklar 1,5-7 cm, yumurtamsı veya mızraksıdan dikdörtgensi veya eliptiğe kadar değişir. Ucu küt veya yuvarlaktan sivriye kadar değişir. Çanak yapraklar 5-12 (nadiren 22) mm, hemen hemen eşit veya farklı boyda ve yapraksı olup, şekli dar dörtgensi veya eliptikten ters yumurtamsı-kaşıksı arasında değişir. Kenarı ise düz veya kenarlarında sarımsı salgı tüyleri bulunur ve dökülmez. Taç yapraklar 10-15 mm, dar ters mızraksıdan dar ters yumurtamsıya kadar değişir. Erkek organlar, taç yapraklarla hemen hemen eşit boydadır. Dişi organ boyuncuğu yumurtalıktan 3 kat daha uzundur. Tohumlar açık kahverengi, yaklaşık 0,7 mm uzunluğunda, silindiriktir ve omurgalı değildir. Tohum yüzeyi şeritsi-çukurludur. Meyve kapsül şeklinde, 5-7 mm, küremsi veya hemen hemen küremsidir. Mayıs – temmuz aylarında çiçeklenir. 374

Özgür Eminağaoğlu

Genel coğrafi yayılışı Gürcistan (Abhazya) ve Türkiye’de yapar. İngiltere, İskoçya ve İsveç’de doğallaşmıştır. Ülkemizde Kapadokya bölgesinden tanımlanan ve Doğu Karadeniz bölümünde de yayılış yapan bu tür, deniz seviyesinden 670 m rakıma kadar yaprak döken ormanlar, gölgeli yerler ve uçurumlarda yetişir (Aslan, 2012).

Özgür Eminağaoğlu

Yayılışı

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

J U G L A N DAC E A E

JUGLANDACEAE Çoğunlukla ağaç halinde nadiren de boylu çalı formunda, kışın yapraklarını döken odunsu bitkilerden oluşan bir familyadır. Tomurcuklar çoğunlukla pullu ya da bazılarında çıplaktır. Pterocarya’da tomurcuklar saplı ve çıplaktır. Familyanın cinslerinde yapraklar çoğunlukla çok sıralı sarmal dizilirken bazı taksonlarında yapraklar almaşlı veya karşılıklı dizilmiştir. Yapraklar pinnat olup yaprakçık sayısı 3-23 arasındadır. Yapraklar ezilince güzel bir koku çıkarır. Çiçekler monoik olup çiçeklenme yapraklanma ile birlikte ya da ondan sonra olur. Erkek çiçekler bir önceki yıla ait sürgünlerde yan durumlu olarak aşağıya sarkan kedicik kurullar halindedir. Dişi çiçekler son yılın sürgününde terminal olarak tek tek veya 3-5 adedi bir arada bulunur. Meyve çekirdekli sulu veya nuks şeklindedir. Bazı taksonların tohumları yenir (Juglans, Carya vb.). Sürgünlerin özü bazı cinslerde bölmelidir (Gökmen, 1973; Yaltırık, 1993; Anşin ve Özkan, 2006). Familyanın dünya üzerinde 7 cinsi ve bu cinslere ait 50 türü vardır. Taksonların çoğunluğu Kuzey Yarımkürenin ılıman bölgelerinde yayılış gösterirken birkaç taksonu da Güney Yarımkürenin tropik ormanlarında yayılır (Yaltırık, 1993; eFloras.org: 2013). Ülkemizde, çekirdekli sulu meyveye sahip ve tohumları yenen Juglans regia ile kanatlı nuks meyveye sahip ve meyvesi yenmeyen Pterocarya fraxinifolia doğal olarak bulunur.

Carya Nutt. (Amerikan akcevizleri)

Hatice Yılmaz

Tolga Ok

Kışın yaprağını döken ağaç veya çalılardır. Kabuk gri veya kahverengi, gençken düzgün sonraları boyuna oluklu, derin çatlaklı ya da büyük-küçük levhalar veya ince şeritler halinde kavlar, dökülür. Sürgünlerinin özü bölmeli değildir; somdur. Tomurcuklar pulludur. Tomurcuk pullarının kenarları birbirine bitişik veya kiremitvari örtülmüştür. Yan tomurcuklar yan kenarlarıyla kapanmış bir çift brahtecik tarafından korunur veya brahtecikler birleşmiştir. Üzerleri çıplak veya tüylüdür. Tek tüysü bileşik yapraklar sürgüne çok sıralı sarmal olarak dizilmiştir. Yaprakçık sayısı 3-17 (-21)’dir. Yaprakçıkların kenarı dişlidir. Çiçekler yapraklarla aynı zamanda görülür. Erkek çiçek kurulları aşağıya sarkan kedicikler halindedir. Her bir erkek çiçek brahte ve brahteciklerden oluşmuş 3 loplu bir pulun koltuğunda yer alır. Her çiçekteki stamen sayısı 3-10’dur. Terminal durumlu dişi çiçekler sapsızdır, birkaçı bir arada dik duran başak halinde kurullar oluşturur. Meyve genellikle küremsi-oval, küçük bir ceviz büyüklüğündedir. Meyve olgunlaşınca üzerindeki düz veya kanatlı etli kabuk kısmen ya da tamamen açılarak odunsu kısmından ayrılır. Nuksun dış kısmı düz, hafif oyuntulu, siğilli, basık ya da düzgündür, kahverengi, kırmızımtırak kahverengi, taba renklerde olup bazen siyah ya da taba lekelidir. Kabuk ince veya kalındır (Kayacık, 1981; Stone, 1997). Yağlı ve lezzetli meyvelerinden dolayı vatanı dışında yetiştirilirler. Odunları da değerlidir. Carya cinsinin Kuzey Amerika, Meksika ve Doğu Asya’da doğal olarak yetişen 18 türü vardır (Stone, 1997). Bunlardan birkaçı İstanbul’un park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak kullanılır.

375

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

J U G L A N DAC E A E

Carya illinoensis (Wangh.) K. Koch.

Egzotik

Amerikan akcevizi

Yayılışı Kuzey Amerika ve Meksika’da 0-600 (1000) m’ler arasındaki akarsu kıyılarında, taşkın ovalarında ve iyi drenajlı topraklarda doğal olarak yetişir (Stone, 1997). Meyvelerinden dolayı uzun yıllardır vatanı dışında yetiştirilir. 1953 yılından bu yana Akdeniz Bölgesinde yetiştirilen türün, son yıllarda da GAP çevresinde adaptasyon denemeleri yapılmaktadır (Tuzcu ve diğ. 1993).

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

44 m’ye kadar boylanabilen, kışın yaprağını döken ağaçlardır. Gövde kabuğu gri, kahverengi-gri, boyuna küçük pullar halinde çatlaklı veya küçük levhalar halinde kavlayarak dökülür. Genç sürgünler, sarımtırak - kırmızımtırak kahverengi, genellikle tüylü, bazen çıplaktır. Sarımtırak kahverengi tomurcuklar tüylüdür, tomurcuk pullarının yan kenarları birbiri üzerine kapanmamıştır. Tek tüysü bileşik yaprakları (7) 9-13 (17) yaprakçıktan oluşur. Yaprakçıklar yumurtamsı-mızraksı, kenarları dişli, ucu damla uçlu, alt yüzü -özellikle gençken- tüylüdür. Erkek çiçek kurulları yaklaşık 18 cm boyundadır. Meyvelerin 3-10 tanesi başak şeklinde bir arada bulunur. Meyve oval, 2,5-6 cm boyunda, 1,5-3 cm enindedir, önceleri yeşil daha sonra koyu kahverengi olur. Meyvenin üzerindeki etli kabuk 3-4 mm kalınlığındadır, birleşim yerleri kanatlıdır, olgunlaştığında 4 parça halinde hemen hemen tabanına kadar ayrılır. Nuks ovaleliptik, basık veya köşeli değil, düz, sarımtırak-kahverengi olup üzerinde siyah lekeler vardır. Kabuk incedir, kolay kırılır. Tohumu lezzetlidir (Kayacık, 1981; Stone, 1997).

Turgay Birtürk

Juglans L. (Cevizler)

Juglans regia

Ünal Akkemik

Yaprağını döken, ağaç ya da ender olarak boylu çalı halinde odunsu bitkilerdir. Tomurcuklar çok sıralı sarmal olup sürgüne oturmuştur. Yaprak; tek tüysü bileşik, aromatik kokulu ve yaprakçıkların kenarları tam ya da dişlidir. Sürgün özü bölmelidir. Erkek çiçekler kedicikler halinde son yılın sürgününde aşağıya sarkarlar. Stamen sayısı 8-40 adet arasındadır. Dişi çiçekler yeni sürgünlerde terminal durumlu ve 2-3 adedi bir aradadır. (Anşin ve Özkan, 2006). Çekirdekli sulu meyve bir yılda olgunlaşır ve bazı türlerin yağlı tohumları yenir. Çimlenme hipogeiktir. Meyvenin ekzokarpı (dış kısım) ince zar halinde ve yeşil renkli, mezokarpı (orta kısım) etli sulu ve beyaz renkli olup bol “C” vitamini içerir ve endokarpı (iç kısım) ise odunlaşmıştır (Anşin ve Özkan, 2006). Odunları çok değerlidir. Açık sarımsı renkli diri odunu, koyu renkli öz odunu vardır. Odunu yar halkalı trahelidir. Mineralce zengin alüviyal topraklarda iyi gelişme gösterir. Yenen tohumları nedeni ile uzun yıllardır kültüre alınmıştır. Dünya’da 15-20 kadar türü varsa da ülkemizde bir türü (Juglans regia) doğaldır (Anşin ve Özkan, 2006). 376

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

J U G L A N DAC E A E

Juglans nigra L.

Egzotik

Karaceviz

Yayılışı Kuzey Amerika’nın doğu bölgelerinde (Texas ve Güney Dakota’nın batısı) ve Kanada’nın doğusunda doğal olarak bulunur. Doğal yayılışı içerisinde deniz seviyesinden 1000 m rakıma kadar çıkabilir. Orta Avrupa’da ise doğallaşmıştır (Gökmen, 1973; eFloras.org: 2013).

Hatice Yılmaz

Genellikle 25-35 m boy ve 60-90 cm çap yaparlar. Doğal ortamında seyrek olarak 50 m boy ve 2 m çap yapabilen fertlerine de rastlanır. Gövde kabuğu diğer türün aksine ince değil, kalın ve derin çatlaklıdır. Genç sürgünler kalın, açık kahverengi veya esmer-portakal sarısı renktedir, lentiseller belirgindir. Tüysü yaprağı oluşturan yaprakçık sayısı 15-23 adet olup bunlar sapsız olarak kalın ve tüylü bir orta eksene sapsız olarak oturmuşlardır. Tüysü yaprak 30-60 cm uzunluğundadır. Yaprakçıkların kenarları tam değil düzensiz dişlidir. Önceleri üst ve alt yüzleri tüylü, sonraları sadece alt yüzlerinde yapışkan tüyleri vardır. Yaprakçılar 6-12 cm uzunluğundadır. Erkek çiçek kurulları 5-10 cm boyunda, aşağıya sarkan kedicikler halindedir. Dişi çiçeğin 2-5 adeti bir arada bulunur. Meyve çekirdekli sulu tipte olup ekzokarpının üzeri diğer türün aksine hafif tüylüdür. Endokarpı da daha girintili çıkıntılı, oluklu ve koyu siyahtır. Tohumu ise yenmez. Daha çok odunu bakımından değerlidir (Gökmen, 1973; Yaltırık, 1993; Anşin ve Özkan, 2006; eFloras.org: 2013).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Juglans regia L.

Doğal

Ceviz

Yayılışı Doğal olarak İran, Türkiye ve Asya’da yetişir. Step dışında hemen hemen her yerde kültürü yapılmaktadır. Türkiye’de Van, Tunceli, Adilcevaz, Hakkari-Şemdinli Pesen Çayı boyunca özellikle meyveleri çok değerli cevizler yetişir. Mobilyacılıkta başta gelen cevizler ise Kuzeydoğu Anadolu ile Kafkasya’da yetişen cevizlerdir (Anşin ve Özkan, 2006).

30 m’ye kadar boylanabilen, geniş tepeli, kışın yaprağını döken bir ağaçtır. Gövde kabuğu gümüşi-gri renkte, parlak ve çatlaksız olup uzun yıllar çatlamadan kalır. Ancak çok ileri yaşlarda çatlar. Tomurcuklar pullu ve sapsızdır. Çoğunlukla yaprak koltuğunda yedek ikinci bir tomurcuk vardır. Parlak zeytin yeşili genç sürgünler çıplak ve özü bölmelidir. Sürgünlerin üzerinde gözle görülebilecek büyüklükte ve çok sayıda beyaz lentiseller bulunur. Yapraklar tek tüysü ve uzun saplıdır. Yaprakçıklar orta eksen üzerine karşılıklı dizilmiş, uçları küt, kenarı tam, alt ve üst yüzleri çıplak ve 6-12 cm uzunluğundadır. Yaprakçık sayısı 5-9, ender olarak 13 adettir. Yaprağı aromatik bir kokuya sahiptir (Yaltırık, 1993; Anşin ve Özkan, 2006). Erkek çiçek kurulları taslak halinde kışı açıkta geçirirler, sürgünler üzerinde yan durumlu olarak yer alırlar ve aşağıya sarkarlar. Dişi çiçeklerin 1-3 adeti bir arada, genç sürgülerin ucunda terminal durumlu olup dik dururlar. Meyvesi çekirdekli sulu tiptedir. Meyvenin ekzokarpı yeşil renkli olup üzeri çıplaktır. Endokarpı ise açık kahverengi olup üzeri fazla girintili çıkıntılı değildir. Tohumları yağlı ve lezzetli olup yenir (Yaltırık, 1993; Anşin ve Özkan, 2006). 377

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

J U G L A N DAC E A E

Tolga Ok

Bu cinsin biri Türkiye’de de doğal yetişen toplam 8 türü dünya üzerinde yayılış gösterir. Monoik, kışın yaprağını döken anemogam odunsu bitkilerdir. Sürgün üzerinde esas tomurcukla beraber, çoğu kez birkaç tomurcuk daha bulunur. Bu tomurcuklara yedek tomurcuk denir. Tomurcuk dizilişi sarmal; tomurcuklar çıplak (Japonya’da yetişen Japon kanatlı cevizi 2-3 pullu) ve saplıdır. Yaprakları bileşik, tek tüysü, yaprakçıklar orta damara karşılıklı dizilmişlerdir; yaprakçıklar sapsız, dip tarafı çarpık, kenarları ince dişlidir. Çiçekler teker teker değil, aşağı sarkan zengin kurullar oluştururlar. Erkek çiçek kurulları yeni sürgünlerin dip kısımlarında ya da geçen yıla ait sürgünlerde ve yan durumlu olarak görülürler. Stamen sayısı 6-18’dir. Dişi çiçeğin 4 sivri loplu çanağı, tek gözlü ovaryumu içine almış, boğazına kadar sarmış ve onunla kaynaşmıştır. Kısa stillus uçta iki stigmaya ayrılmıştır. Meyveleri küçük olup kanatlı nukstur (Yaltırık, 1982d; Yaltırık, 1993).

Tolga Ok

Pterocarya Kunth (Kanatlı cevizler)

Pterocarya fraxinifolia (Poir.)Spach

Doğal

Dişbudak yapraklı kanatlı ceviz, Yalankoz

Yayılışı Bu türün genel yayılış alanı Kafkasya, Kuzey İran ve Anadolu’dur. Kuzey Anadolu’da Kocaeli, Adapazarı, Akçakoca, Zonguldak ve Samsun; Güney Anadolu’da ise Bitlis, Mersin, Gaziantep, Kilis, Kahramanmaraş ve Siirt yörelerinde doğal olarak bulunur (Yaltırık, 1993). Türün Güney Anadolu’daki varlığı ilk kez Prof. Dr. Hayrettin Kayacık tarafından Mersin iline bağlı eski ismi Erçel yeni ismi Başpınar köyünde tespit edilmiştir. Bu alanda Yalankoz’un küçük bir dere içerisinde muhtelif yaşlarda ve bol sayıda bireylerinin bulunduğu bildirilmiştir (Kayacık, 1981). Bu yayılış türün Güney Anadolu’daki bilinen en batı yayılışıdır. Yazar tarafından bu alana 2006 ve 2013 yıllarında örnek toplamak üzere gidilmiş ve yazarın 2013 yılındaki son gidişinde bu populasyonun neredeyse yok olma noktasına geldiği tespit edilmiştir. Yazar tarafından daha önce Hatay ilinden kaydı olmayan türe ait, Hatay-Hassa-Akbez, Hatay-Samandağ-Batıayaz Köyü, İkiz köprü mevkii, Hatay-Harbiye yakınında bir dere içerisindeki bireylerinden örnekleri toplanmıştır.

20-25 m boyunda, geniş tepeli bir ağaçtır. Gövde kabuğu derin çatlaklıdır. Gövde çapı 1,8 m ye kadar ulaşır. Tomurcuk dizilişi sarmal, çıplak (pulsuz) ve saplıdır. Sürgün özü bölmeli; yaprak sapı izi yarım daire şeklindedir. Tek tüysü olan yaprakları 25-40 cm uzunluğundadır ve 11-23 adet yaprakçık orta damara karşılıklı olarak dizilmişlerdir. Yaprakçıklar 8-9,5 x 2,5-4,5 cm, kenarları keskin çift sıralı dişli, her iki yüzü de çıplaktır; ancak alt yüzlerinde hafif yıldız tüyler bulunmaktadır. Yaprakçıklar dar yumurtamsı veya geniş mızrak biçimindedir. Birçok çiçekten oluşan erkek çiçek kurulları aşağı doğru sarkar. Dişi çiçekler başak şeklinde olup erkek çiçeklerde olduğu gibi aşağıya sarkar. Meyve kanatlı nukstur. Birçok meyvenin bir arada bulunduğu kurul, aşağı sarkar ve 20-35 cm uzunluğundadır (Yaltırık, 1982d). 378

Tolga Ok

Botanik özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

LAMIACEAE Dünya üzerinde çok farklı habitatlarda; ağaç, çalı ve otsu bitkilerden oluşan genellikle karşılıklı yaprak dizilişi ve dudaklı çiçeklere sahip çok geniş bir familyadır. Genel yayılışı açısından çok kozmopolit bir grup olmakla birlikte özellikle Akdeniz Fitocoğrafik bölgesine karekteristik olan Phlomis, Rosmarinus, Salvia, Sideritis, Micromeria ve Thymus gibi aromatik yapılı cins üyelerinin maki ve garik alanların bitki birliklerinde bulunması dikkat çekicidir (Davis, 1982). Dünyada bu aile içerisinde 6 adet alt aile, 232 adet cins, 10.000’den fazla tür bulunur. Ekonomik olarak büyük öneme sahiptir. Dünyada popüler bahçe düzenleme bitkileri, saksı bitkileri, baharat, tıbbi, çay, yağ ve parfüm endüstrisinde, yemeği yapılan kök bitkileri gibi kullanım alanları mevcuttur. Dünya’da ve Akdeniz Bölgesinde; Teucrium cinsi Akdeniz Bölgesinde yaklaşık 250 tür, Scutellaria cinsi 360 tür;, Stachys cinsi 300 tür, Salvia cinsi 900 tür, Thymus cinsi Akdeniz Bölgesinde 220 tür, Phlomis cinsi 100 tür ve Sideritis cinsi 140 tür ile temsil edilirler. Familya, Türkiye’de 47 cins ile temsil edilir. Bunlar içerisinde odunsu türlere sahip cinslerinin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1. Üreyimli erkek organlar 2 adet 2. Erkek organ kısımlarını bağlayan yapı uzamış ………………………………………………………………………………………………………………………….………………………….Salvia 2. Erkek organ kısımlarını bağlayan yapı çok kısa 3. Yapraklar herdemyeşil, taç yapraklar şeritsi ve soluk mavi …………………………………………………………………………………………………………………………………….…..Rosmarinus 3. Yapraklar kışın dökülür, taç yapraklar oksu ve beyaz ………………………………………………………………………………………………………………………………..…….Dorystoechas 1. Üreyimli erkek organlar 4 adet 4. Tüy örtüsü en azından bazı organlarda yıldız veya çok kollu tipte 5. Taç yaprakların üst dudağı gelişmemiş ……………………………………………………..………………………………………………………………………Teucrium 5. Taç yaprakların üst dudağı iyi gelişmiş 6. Taç yapraklar morumsu-kırmızı renkli ………………………………………………………………………………………………………..……………..Lavandula 6. Taç yapraklar sarı ………………………………………………………………………………………………………………………..Phlomis 4. Tüy örtüsü sadece basit ve yukardakilerden farklı tipte 7. Meyve döneminde çanak yapraklar çok genişler .……………………………………………………………………………………………………….…………..Hymenocrater 7. Meyve döneminde çanak yapraklar zamanla genişler 8.Çanak yapraklar belirsiz iki dudaklı, alt ve üst dişler birbirine benzeyebilir ……………………………………………………………………………………………………………………………………………Satureja 8.Çanak yapraklar belirgin iki dudaklı ve alt dişler üsttekilerden belirgin farklı 9. Çanak yaprak tüpünün sırt kısmı şişkin ……………………………………………………………………………………………………………………………Thymus 9. Çanak yaprak tüpünün sırt kısmı basık …………………………………………………………………………………………………………..………………Thymbra

379

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Serdar Aslan

Clerodendrum L. (Kısmet ağacı) Bu cinsin adı Yunanca “kleros: şans, kısmet, dendron: ağaç” kelimelerinin bir araya gelmesinden oluşur. Asya’ nın ve Orta Amerika’ nın tropik ve subtropik bölgelerinde genişçe yayılış gösteren ve zengin türle temsil edilen odunsu bir cinstir. Yaklaşık 400 kadar türe sahiptir. Kültüvarlarla birlikte bu sayı 560’a çıkar. C. bungei ve C. trichotomum türleri park ve bahçelerde yetiştirilmiştir. C. bungei son yıllarda Karadeniz bölgesinde doğallaşarak istilacı özellik kazanmıştır. Kışın yaprağını döken, ağaç veya çalı, bazen tırmanıcı halindeki bitkilerdir. Yapraklar karşılıklı veya nadiren çevrel dizilişli, basit, düz veya nadiren dişli veya lobludur. Çiçekler genellikle uçta simoz veya bileşik salkım, beyaz, morumsu veya kırmızıdır. Çanak yapraklar çan şeklinde (nadiren tüpsü), 5 dişli, olgun meyveyi büyüyerek kapatır. Taç yapraklar genellikle uzun tüplü, tüp düz ya da kıvrık veya nadiren sadece kısa tüplü; dudak 5 parçalı, yayık, loblar eşit veya biraz farklıdır. Erkek organ 4, taç yaprak tüpüne bağlı ve dışarı taşar. Ovaryum belirsiz 4-gözlü, her göz 1-tohum taslaklı; stilus uzamış, stigma kısa iki parçalıdır. Meyve eriksi, çoğunlukla az veya çok belirgin 4-oluklu, bazen oluksuz, sıklıkla çanak yapraklar tarafından kuşatılır. Çekirdek 4 tane, olgunlukta ayrı ayrı ya da ikişerli gruplar halinde dökülür. Türkiye’de park ve bahçelerde süs bitkisi olarak kullanılan Clerodendrum türlerinin tür teşhis anahtarı şağıda verilmiştir (Aslan ve ark., 2009). 1.Çalı formunda olup, 1-2 metre kadar boylanır; çiçek kümesi uçta toplanmış sık simoz haldedir. ...............................................................................................................................…….Clerodendrum bungei 1.Ağaç formunda 5 - 10 metre kadar boylanır; çiçek kümesi yaprak koltuğunda ya da uçta seyrek simoz kaldedir. ……………………………………………………………………………………..Clerodendrum trichotomum

Clerodendrum bungei Steud.

Clerodendrum bungei

Serdar Aslan

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

Egzotik

Kısmet Ağacı

Yayılışı Genel coğrafi yayılışı Çin, Hindistan, Tayvan, Vietnam, Rusya, Irak ve Orta Amerika’da 1000 – 2500 m rakımlardır. Türkiye’de park ve bahçelerde süs bitkisi olarak deniz seviyesinden 500 m yükseltiye kadar kullanılmış, özellikle Orta ve Doğu Karadeniz Bölümlerinde işgalci bir tür özelliği göstererek, yol kenarlarında doğallaşmıştır.

1-2 metre boyunda, dallar silindirik, belirgin lentiselli olan bir çalıdır. Yaprak sapı 4-17 cm, gençken sarımsı-kahverengi veya morumsu şeftali tüylü, olgunlukta tüysüzdür. Yaprak ayası yumurtamsı, 8-20 x 5-15 cm, altta seyrek salgılı, tüylü veya tüysüz ve tabanında birkaç şemsiyemsi salgı tüylü, üstte seyrek tüylüdür. Yaprak tabanı kamamsı, küt ya da yüreksi; kenarları dişli, ucu sivri veya uzunca sivridir; Damarlar 4-6 çifttir. Çiçek kurulu uçta, sık, baş şeklinde, üstü düzlenmiş simoz; brahteler mızraksı veya yumurtamsı-mızraksı, yaklaşık 3 cm, dökülücü; brahtecikler mızraksı, yaklaşık 1,8 cm’dir. Çanak yapraklar çan şeklinde, tüp 2-6 mm, seyrek şemsiyemsi salgı tüylerle karışık tüylü; loplar dar veya geniş üçgensi, 1-10 mm’dir. Taç yapraklar pembemsi-kırmızı veya mor, tüp 2-3 cm; loblar ters yumurtamsı, 5-8 mm’dir. Stamenler ve stilus taç yapraklardan dışarı taşar. Meyve eriksi, mavimsi-siyah, küremsi ve 6-12 mm çapındadır. Çiçek ve meyve oluşum zamanı, mayıs – kasım ayları arasındadır. 380

Serdar Aslan

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Clerodendrum tirchotomum Thunb.

Egzotik

Hoş kısmet ağacı

Yayılışı Genel coğrafi yayılışı, Çin, Hindistan, Japonya, Kore ve Güney Doğu Asya’dır. Deniz seviyesinden 2500 m’ye kadar olan dağ yamaçlarındaki sık çalılıklarda yetişir. Ülkemizde Marmara ve Ege Bölgesi’nde park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Hatice Yılmaz

1,5-10 m boyunda çalı veya küçük ağaçlardır. Dallar belirgin lentisellidir. Yaprak sapı 2-8 cm; yaprak ayası altta açık, üstte koyu yeşil, yumurtamsı-eliptik, üçgensi-yumurtamsı veya yumurtamsı, 5-16 x 2-13 cm, kağıtsı; yaprak tabanı genişçe kamamsı, küt veya nadiren yüreksi; yaprak kenarı düz veya nadiren dalgalı, yaprak ucu sivri, damarlar 3-5 çifttir. Çiçek kurulu yaprak koltuğunda veya uçta, seyrek korimboz-simöz, çatallı, 8-18 cm; çiçek kurulu sapı 3-6 cm; brahteler eliptik ve dökülücüdür. Çiçekler kokuludur. Çanak yapraklar yeşilimsi, daha sonra morumsu, derin 5-lobludur. Loblar sivri, üçgensi-mızraksıdan yumurtamsıya kadar değişir. Çanak yapraklar beyaz veya pembemsi, 2 cm, tüp ince, loblar dikdörtgenimsi, 5-10 x 3-5 mm’dir. Dişi organ stilusu, stamenlerden kısa, her ikisi de taç yapraklardan dışarı taşar. Meyve eriksi, önce mavimsi-mor, sonra siyah renge döner; küremsi, ve 6-8 mm çapındadır. Meyveler kırmızı etli bir çanak üzerindedir. Çiçeklenme zamanı, temmuz – eylül aylarıdır.

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Mehtap Öztekin

Dünyada tek bir türe sahip olan monotipik bir cinstir. Ülkemizde Antalya bölgesinde çok sınırlı yayılış gösterir. Büyük yapraklara ve belirgin çiçek kurullarına sahip çok gösterişli çalı formunda odunsu bir bitkidir. Yaprakları basit, ok şeklinde ve saplıdır. Çiçek kurulu ince ve zayıf, dik, silindirik bir başaktır; çiçek kurulunun salkımları sık ve birbirine çok yakındır; çiçekler iki eşeylidir, genellikle erkek organlar verimsizdir. Çanak yapraklar iki dudaklı; dudaklar hemen hemen eşit, tüpsü ile çan şekli arasında değişen biçimlerdedir. 8-11 damarlı (1 tanesi çok belirgin, farklı), birbirine doğru yönelen dudaklar meyve dönemimde zamanla gelişir, ağız kısmı kapanır. Taç yapraklar iki dudaklı, açık boğazlı ve dudaklar yayıktır. Stamenler 2 adet, nadiren 3 tanedir, çok nadiren dışarı uzanırlar; başçıklar tepeye tutunurlar ve kıvrıktırlar; başçık parçaları yayıktır; verimsiz stamen genellikle bulunmaz, disk canlı kırmızı renklidir. Dişi organ borusu 2 lopludur. Fındıkçık meyveler tüysüz, üç köşeli, şeritsi-dikdörtgenimsi, pürüzsüz ve tepe uç kısmında gagalıdır (Hedge, 1982a).

Mehtap Öztekin

Dorystoechas Boiss. & Heldr. ex Benth. (Devrenkekiği)

381

Mehtap Öztekin

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Dorystoechas hastata Boiss. & Heldr. ex Benth.

Endemik

Devrenkekiği

Yayılışı Dünyada sadece Antalya, Kemer, Tahtalı Dağ bölgesi’nden bilinen tek türe sahip endemik bir cinstir. Kayalar arasında, Kızılçam ve Servi ormanlarında, Kermes meşesi çalılıklarında ve frigana bölgelerinde, 650 ile 2000 m yükseklikler arasında yetişir.

Çalı şeklinde, bütün organları yoğun aromatik kokulu bir bitkidir, 40-100 cm boyunda, yoğun uzun yumuşak tüy ile kısa yumuşak tüy arasında değişen tüy tipleriyle çok sayıda sapsız salgı tüyleri mevcuttur; bazen kısa başçıklı salgı tüyü bulunabilir. Yapraklar mızraksı, ok ucu şeklinde, 2,8-7,5 x 1,5-3 cm, karışık sık yumuşak tüylü-grimsi renkli sık tüylü ile çok sayıda sapsız salgı tüylü, genel olarak kısa başçık taşıyan salgı tüylü, pürüzlü, küçük oymalı kenarlıdır. Yaprak sapı (1-) 3 (-6) cm’dir. Çiçek kurulunun başakları yaklaşık 6-17 cm, meyve döneminde uzamaz; başak salkımlarının her biri yaklaşık 10-25 çiçekli; meyve döneminde sertleşir, mevsim boyunca kalıcıdır. Çiçek sapları yaklaşık 1 mm’dir. Çanak yapraklar 3-4,5 mm, meyvede 6-10 mm’ye kadar uzayabilir ve eksene basıktır, hemen hemen yoğun salgısız-uzun yumuşak tüylü, nadiren başçık taşıyan salgı tüylü; üst dudaklar belirsiz 3 dişli, alt dudaklar 2 dişli, dişler yaklaşık 1,5 mm uzunluğundadır. Taç yapraklar beyaz renkli, 4-6 mm; tüp kısmı yaklaşık çanak yapraklar kadardır; üst dudaklar genellikle açık bir şekilde iki çentikli, 3 loblu alt dudaklardan daha kısadır; her iki dudak sapsız salgı tüyleriyle kaplıdır. Fındıkçık meyveler yaklaşık 2,5 x 1 mm boyutlarındadır. Çiçeklenme dönemi mayıs-temmuz aylarıdır (Hedge, 1982a).

Mehtap Öztekin

Botanik Özellikleri

Mehmet Fırat

Kısa boylu çalılar veya çok yıllık otsulardır. Yapraklar yumurtamsı ile dikdörtgenimsi veya mızraksı, kalpsi ile kesik tabanlı biçimler arasında değişen şekillerdedir. Çanak yapraklar silindirik tüplü ve derin 5 loblu, genellikle çiçeklenme sonrasında genişler; zarımsı, sıklıkla renkli ve 15 damarlıdır. Taç yapraklar menekşe-mor renkli ve baş aşağı dönmüş, uzamış, boğaz kısmı genişlemiş, üst dudak iki parçalı ve dik, alt dudak yüzeye dik olarak bağlı ve 3 lobludur. Stamen 4 adettir. Fındıkçık meyveler yumurtamsı, pürüzsüz yüzeyli veya yumrucukludur (Mill, 1982b). Türkiye’de Doğu Anadolu’dan bilinen tek türü vardır. Türkiye dışında Transkafkasya ve İran’dan kayıtları bulunmkatadır.

Mehmet Fırat

Hymenocrater Fisch. & C.A. Mey. (Zarçanakotu)

382

Mehtap Öztekin

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Hymenocrater bituminosus Fisch. & Mey.

Doğal

Zarçanakotu

Yayılışı Van çevresindeki yalın şistli yamaçlar, kireçtaşı kaya çatlakları ve steplerde, 1900 ile 2100 m’ler arasındaki yüksekliklerde yayılış gösterir.

Mehmet Fırat

30-60 cm kadar büyüyebilen çalılardır. Dallarında nadiren yumrucuklu yapılar vardır; eğer bu yapılar yoksa tüysüzdür. Yapraklar ve çiçek taşıyıcı yaprakları yumurtamsı veya dikdörtgenimsi, 10-30 x 8-20 cm boyutlarında, kesik tabanlı ile yüreksi biçimler arasında değişen şekillerde, kenarları oymalı dişli, yarı sivri veya küt uçlu, noktalı, reçinelidir. Çiçek kurulunun her bir parçası 2-3 çiçeklidir. Çanak yaprak lobları soluk yeşil, kâğıtsı, 10-20 mm uzunluğunda, küt uçlu ve küçük çıkıntılıdır. Taç yapraklar menekşe-mor renkli, baş aşağı dönük, 15-21 mm uzunluğunda; tüp 12-18 mm; üst dudak 4-5 mm’dir. Stamen ve stilus, taç yaprakların alt dudağından dışarı fırlamış durumdadır; dişicik borusunun lopları leylak-pembe renklidir. Fındıkçıklar çok küçük siğillidir. Mayıs-haziran aylarında çiçeklenirler (Mill, 1982b).

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

Mehtap Öztekin

Lavandula L. (Lavanta)

383

Lavandula stoechas

Ünal Akkemik

Dünyada yaklaşık 120 kadar türü bulunan bir cinstir. Türkiye’de 3 ayrı taksonu kıyı bölgelerinde yayılış gösterir. Dünyada lavanta; çok eski yıllarda dekoratif amaçla, ardından parfümeri ve kozmetik sanayisinde kullanılırken tıbbi açıdan da değerlendirilmeye başlanmış, son yıllarda da buna mutfaktaki kullanımı eklenmiştir. Hafif acı, çiçeksi, otsu, ince lezzetinden dolayı taze yaprakları et ve balık yemeklerinde, çeşitli salata, tatlı ve şerbet yapımında kullanılır. Aromatik çalı ve çok yıllık otsu bitkilerdir. Yıldız tüy örtüsüne sahiptir. Çiçek kurullarındaki salkımlar bileşik salkımlardaki başak biçimdedir. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları mevcut, hepsi verimli veya üsttekiler verimsiz, çoğu genişlemiş ve tüy demeti şeklindedir. Çiçek taşıyıcı yaprakçıkları var veya yoktur. Çanak yapraklar yumurtamsı-tüpsü, 8-15 damarlı, kısa 5 dişli; dişler küçük, yarı-eşit, üstekilerin çoğu genellikle küçük bir ek taşır. Taç yapraklar 2 dudaklı, üst dudak 2, alt dudak 3 lobludur. Stamen 4 adet, ikisi uzun ikisi kısa, taç yaprak tüpünün içinde ve yaysıdır. Fındıkçık meyveler tüysüz ve pürüzsüzdür (Mill, 1982c). İki odunsu türünün tanı anahtarı (Mill, 1982c): 1.Çiçek kurulu yoğun, kesintili değil; en üstteki çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları genişlemiş, verimsiz, renkli püskül şeklinde ...............................................................................................Lavandula stoechas subsp. stoechas 1.Çiçek kurulu gevşek, kesintili; çiçek kurulu taşıyıcı yaprakların hepsi birbirine benzer, verimli, püskül bulunmaz ...................................................................................Lavandula angustifolia subsp. angustifolia

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Lavandula angustifolia Mill. subsp. angustifolia

Doğal

Lavanta

Yayılışı Marmara Bölgesinin doğusunda yayılış gösteren güzel kokulu bir alttürdür. İstanbul çevresinde yaygın bir şekilde kültürü yapılır.

45 cm veya daha fazla büyüyebilen çalılardır. Sık karışık kısa tüy örtüsüne sahiptir. Üst yaprakları mızraksı, eliptik ile dar eliptiktir. 14-40 x 1-5 mm, hafif aşağıya doğru kıvrık, çok sayıda küçük ve güçlü kenarları aşağıya doğru kıvrıktır. Çiçek kurulu dallanmış başak şeklinde, 1,5-4,5 cm, dikdörtgenimsi ile yumurtamsı biçimler arasında değişen şekillerde, yoğundur ve kesintili değildir. Verimli çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları 4-7 x 3-8 mm, baklava dilimi şeklinde-yüreksi, kısa karışık sık tüylüdür. Çiçek kurulunun her bir başağı 6-10 çiçeklidir. Çanak yapraklar 4-6 mm, 13 damarlı, ters yüreksi biçiminde ek taşır, belirgin değildir. Taç yapraklar morumsu kırmızı renkli, 10-12 mm’dir. Mart-haziran aylarında çiçeklenirler (Mill, 1982c).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Lavandula stoechas L.

Doğal

Karabaşotu

Yayılışı Kıyılarda, İstanbul-Adalar’dan Çanakkale’ye, buradan da Hatay’a kadar bol yayılış gösteren iyi tanınan türlerdendir. Kızılçam orman açıklıkları, maki, frigana, granit ve kireçtaşı kayalıkları, kumlu yerler ve yol kenarlarında, deniz seviyesi ile 700 m yükseltiler arasında yetişir (Mill, 1982c).

45 cm veya daha fazla büyüyebilen çalılardır. Sık karışık kısa tüy örtüsüne sahiptir. Üst yapraklar mızraksı, eliptik ile dar eliptik, 14-40 x 1-5 mm, hafif aşağıya doğru kıvrık, çok sayıda küçük ve güçlü kenarları aşağıya doğru kıvrık yapraklar küme halinde yaprak koltuklarında ya da gövde tabanındadır. Çiçek kurulu dallanmış başak şeklinde, 1,5-4,5 cm, dikdörtgenimsi ile yumurtamsı biçimler arasında değişen şekillerde, yoğundur ve kesintili değildir. Verimli çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları 4-7 x 3-8 mm, baklava dilimi şeklinde-yüreksi, kısa karışık sık tüylüdür. Üstteki çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları mor veya beyaz, 7-30 x 2-8 mm, ters yumurtamsı veya dar dikdörtgenimsi, bunların koltuğunda çiçek bulunmaz. Çiçek kurulunun her bir başağı 6-10 çiçeklidir. Çanak yapraklar 4-6 mm, 13 damarlı, üst dişler kürek şekli ile enine dikdörtgenimsi, tam kenarlı veya az loblu, hemen hemen saplı ek 0,5-1 x 1-2 mm’dir. Taç yapraklar siyahımsı-mor renkli, 4,5-8,5 mm’dir. Mart-haziran aylarında çiçeklenirler. Ülkemizde doğal yetişen iki alttürü vardır (Mill, 1982c): 1.Başak şeklindeki çiçek kurullarının sapları 0,5-2,5 (-2,7) cm, başaktan daha kısa; üst brahteler 7-17 x 3-8 mm, ters yumurtamsı; çanak ekleri tam; Çanakkale, İstanbul Adaları, Kocaeli, Balıkesir, Muğla, Antalya, Mersin, Adana, Hatay çevresinde doğaldır. …………………………………………………………….………………….. Lavandula stoechas L.subsp.stoechas 1.Çiçek kurullarının sapları 5-20 cm, başaktan daha uzun, üst brahteler (7-) 13-30 x 2-5 (-6) mm, dar bir şekilde dikdörtgenimsi, çan ekleri çoğunlukla dalgalı ya da loplu; İstanbul-Belgrad Ormanı, Bursa, İzmir, Aydın, Muğla çevresinde doğaldır …………………………………………………………….. Lavandula stoechas L. subsp.cariensis (Boiss.) Roziera 384

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Mehtap Öztekin

Phlomis L. (Çalbalar) Dünya’da yaklaşık 77 türü olan cinsin ülkemizde 52 taksonu vardır ve 29’u da endemiktir. Çok yıllık otsu bitki ve çalılardır. Tüyler salgılı veya salgısız, uzun yumuşak veya karışık olup kısadır. Tüyler; basit, yıldız şeklinde veya çok kollu olabilir. Odunlaşmayan gövde 4 köşelidir. Yapraklar basit ve parçalanmamış, kenarları düz, oymalı veya dişlidir. Yaprakları saplı, damarlanma ağsıdır. Çiçek kurulu salkımları 2-çok çiçeklidir; Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakçıkları yok, birkaç adet veya çok sayıda, biz şeklinde veya yumurtamsıdır; boyları çanak yaprakların tüp kısmı kadardır. Çanak yapraklar tüp veya dar çan şeklindedir, 5-10 adet damarlı ve 5 dişlidir; dişleri eşit veya değildir, dişler genellikle çanak yaprakların tüpünden kısadır. Taç yapraklar iki dudaklı, pembe, mor veya sarı (bazen alt dudak sarı, üst dudak kahverengi-beyaz olabilir); üst dudaklar oraksı, çentikli, alt dudak yayık 3 loblu ve yüzüklüdür. Erkek organlar 4 adet ve üst taç dudağının alt kısmından çıkar, ikisi uzun ikisi kısa boylu, taç yapraklardan taşkın veya değildir. Fındıkçık meyve, üçgensi ve kahverengidir (Huber-Morath, 1982). Ülkemizde doğal yetişen türlerin teşhis anahtarı: 1.Çanak yaprak dişleri 1 mm’den uzun 2.Yapraklar kısa kama biçimli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Phlomis monocephala 2.Yapraklar yüreksi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Phlomis lycia 1.Çanak yaprak dişleri 2-12 mm 3.Çanak yapraklar orta veya seyrek yıldız tüylü, alt yüzey tüysüz. . . . . . . . . . . Phlomis lunariifolia 3.Çanak yapraklar tamamıyla yıldız tüylü 4.Çiçek taşıyıcı yaprakçıklar 3-10 mm eninde 5.Çiçek taşıyıcı yaprakçıklar yıldız-yünsü tüylü. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Phlomis fruticosa 5.Çiçek taşıyıcı yaprakçılar seyrek veya nadiren çok kısa yıldız tüylü. . Phlomis grandiflora 4.Çiçek taşıyıcı yaprakçıklar 0,75-4 mm eninde 6.Taç yaprakların üst dudağı kahverengimsi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Phlomis leucophracta 6.Taç yaprakların tamamı sarı 7.Çanak yapraklar 14-16 mm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Phlomis viscosa 7.Çanak yapraklar 12-14 mm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Phlomis bourgaei

Phlomis viscosa Poir.

Phlomis fruticosa

Doğal

Yağlı çalba

Yayılışı Akdeniz Bölgesi’nin doğu kesiminde; Adana, Osmaniye, Hatay ve Kahramanmaraş çevrelerinde yayılış gösterir. Kayalık yamaçlarda, şistli tepelerde ve meşe çalılıklarında, 300-1440 m yükseklikler arasında yetişir.

Botanik Özellikleri 130 cm’ye kadar büyüyebilen çalılardır. Yapraklar yeşilimsi, salgılı-çok az tüylü, bu tüy tipi ile birlikte veya tek başına üst yüzeyde gevşek yıldız tüy örtülü, alt yüzeyde hemen hemen yoğun yıldız ile kısa karışık sık tüylüdür. Alt yapraklar genişçe yumurtamsı ile dikdörtgenimsi-mızraksı arasında değişen biçimlerde, tabanı yüreksi, kenarı oymalı, 4-15 x 1,5-7 cm’dir. Yaprak sapı 4 cm’ye kadar uzayabilir. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları dikdörtgenimsi ile mızraksı arasında, saplı, çiçek kurulu salkımları kadar veya onların 2 katına kadar olabilir. Çiçek kurulu salkımları 1-20 adet çiçeklidir. Çiçek taşıyıcı yaprakçıkları biz şeklinde, şeritsi veya dar mızraksı, 15-22 x 2-4 mm, sert tüylü ve yapışkandır. Çanak yapraklar kısa saplı, 18-25 mm, yoğun sert tüylü ve yapışkan, dişler biz şeklinde, 5-8 mm’dir. Taç yapraklar sarı renkli, 25-35 mm’dir. Fındıkçık meyveler tüysüzdür. Mayıs-temmuz aylarında çiçeklenirler (Huber-Morath, 1982).

385

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Phlomis bourgaei Boiss.

Doğal

Çobançırası

Yayılışı Güney Ege, Batı ve Orta Akdeniz Bölgeleri’nde yayılış gösterir. Makiler, meşe çalılıkları, çam ormanları, kalkerli ve serpantinli kayalıklarda, deniz seviyesi ile 1000 m yükseklikler arasında yetişir.

Botanik Özellikleri

ISTE Herbaryumu

150 cm’ye kadar büyüyebilen çalılardır. Yapraklar yeşilimsi, salgılı-çok az tüylü, üst yüzeyi gevşek yıldız tüy örtülü, alt yüzeyi yoğun yeşilimsi veya beyazımsı yıldız ve sık karışık kısa tüylüdür. Alt yapraklar üçgensi-yumurtamsı ile dikdörtgenimsi-mızraksı arasında değişen biçimlerde, taban kısmı yüreksi, kenarları oymalı-testere dişli, 3-16 x 1,5-6 cm, yaprak sapı 5 cm’ye kadar uzayabilir. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları üçgensi-yumurtamsı-mızraksı, kısa saplı, çiçek kurulu salkımlarının 2 katına kadar uzayabilir. Çiçek kurulu salkımları 1-20 adet çiçek taşır. Çiçek taşıyıcı yaprakçıkları biz şeklinde, yoğun ve uzun sert-yapışkan tüylü, 12-17 x 0,75-1,5 mm’dir. Çanak yapraklar sapsız, 17-20 mm, yoğun sert-yapışkan tüylü, dişler biz şeklinde, 3-7 mm’dir. Taç yapraklar sarı renkli, 20-30 mm’dir; Fındıkçık meyveler tüysüzdür. Nisan-ağustos aylarında çiçeklenirler (Huber-Morath, 1982).

Phlomis fruticosa L.

Doğal

Parşamba

Yayılışı İzmir çevresinde yayılış gösteren bir türdür. Kayalık kireçtaşlı yamaçlarda, deniz seviyesi ile 1000 m yükseklikler arasında yetişir.

Botanik Özellikleri

Galip Akaydın

130 cm’ye kadar büyüyebilen çalılardır. Basık gri renkli karışık kısa sık tüy örtüsü mevcuttur. Yaprakların üst yüzeyi kısa yıldız tüylü ve karışık kısa sık tüylü, alt yüzeyi beyaz yıldız tüy ile karışık kısa sık tüylü, alt yapraklardan birisi eliptik, mızraksı ve yumurtamsı veya mızraksı olabilir, kesik veya kama tabanlıdır, 3-9 x 2-3 cm, kenarları düz veya küçük oymalı, yaprak sapı 4 cm’ye kadar uzayabilir. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları sapsız veya saplı, çoğunlukla mızraksı ve küt uçludur. Çiçek kurulundaki salkımların her biri 1-36 adet çiçek taşıyabilir. Çiçek taşıyıcı yaprakçıkları ters yumurtamsı veya genişçe mızraksı, tepeye doğru daralan biçimli, 10-20 x 2-7 mm, çok sayıda kısa yıldız tüylü ve uzun bölünmemiş zayıf tüylüdür. Çanak yapraklar 10-20 mm, yoğun yıldız ve yünsü tüylü, silli değil, dişler 1-4 mm, biz şeklindedir. Taç yapraklar sarı renkli, 25-35 mm’dir. Fındıkçık meyveler tüysüz veya kısa yumuşak tüylüdür. Nisan-temmuz aylarında çiçeklenirler (Huber-Morath, 1982).

386

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Phlomis grandiflora H.S. Thompson

Doğal

Bahargülü

Yayılışı

Güney Ege, Batı ve Orta Akdeniz Bölgelerinde geniş yayılış gösteren bir türdür. Kızılçam ormanları, meşe çalılıkları, makiler, kireçtaşlı yamaçlar ve kayalıklarda, 600 ile 1220 m’ler arasında nadiren de deniz seviyesine yakın yerlerde yetişir.

Hüseyin Fakir

2 m’ye kadar boylanabilen çalılardır. Basık yıldız tüy örtüsüne sahiptir. Yapraklar kısa yıldız tüylü, üst yüzeyi yeşil, alt yüzeyi beyaz yıldız ile karışık kısa sık tüylerden oluşur. Alt yapraklar yumurtamsı ile dikdörtgenimsi arasında değişen biçimlerde olabilir; taban kısmı dar kama, yuvarlak, kesik veya yüreksi, 3-8 x 2-4 cm, kenarları düz veya küçük oymalı, yaprak sapı 3 cm’ye kadar uzayabilir. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları sapsız veya kısa saplı, dikdörtgenimsi, çiçek kurulundaki salkımlar kadar veya onların 2 katı uzunluktadır. Çiçek kurulu salkımları tek bir baş şeklinde ve her biri çok sayıda çiçek taşır. Çiçek taşıyıcı yaprakçıkları çok sayıda, genişçe yumurtamsı ile yumurtamsı-mızraksı arasında, tepeye doğru daralan biçimli, 12-18 x 3-10 mm, üst yüzeyi tüysüz, alt yüzeyi seyrek yıldız ile karışık sık kısa tüylü, hemen hemen salgı noktalı, yoğun ve uzun sillidir. Çanak yapraklar 13-17 mm, tüy örtüsü yoğun çok küçük yıldız tüy ile bunlardan daha az fakat çok sayıda yayılmış bölünmemiş tüylü, dişler biz şeklinde, 2-3 mm’dir. Taç yapraklar sarı renkli, 30-40 mm’dir. Fındıkçık meyveler tüysüzdür. Mayıs-ağustos aylarında çiçeklenirler (Huber-Morath, 1982). Ülkemizde Phlomis grandiflora H.S. Thompson var. grandiflora adlı varyetesi doğaldır.

Hüseyin Fakir

Botanik Özellikleri

Phlomis leucophracta P.H. Davis & Hub.-Mor.

Endemik

Çalba

Yayılışı Endemik olan bu takson Isparta, Antalya ve İçel çevrelerinde yayılış gösterir. Kireçtaşlı kayalıklar, metamorfik yamaçlar, makiler, meşe çalılıkları ve nadasa bırakılmış alanlarda, deniz seviyesi ile 1100 m yükseltiler arasında yetişir.

150 cm’ye kadar boylanabilen çalılardır. Yapraklar yeşilimsi, salgılı-az çok tüylü, üst yüzeyde seyrek yıldız tüylü, alt yüzeyde yoğun beyazımsı veya sarımsı yıldız-kısa karışık sık tüylüdür. Kenarları hemen hemen yukarı doğru kıvrık, beyaz veya sarımsı renkli; alt yapraklar üçgensi-yumurtamsı-mızraksı, tabanı yüreksi, kenarı oymalı, 5-12 x 2-5 cm, yaprak sapı 4 cm’ye kadar uzayabilir. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları dikdörtgenimsi-mızraksı, kısa saplı, çiçek kurulu salkımları kadar veya 2 katı uzunluğa kadar büyüyebilir. Çiçek kurulu salkımları 1-3 adet ve birbirinden uzak dizilişli, 6-12 adet çiçek taşır. Çiçek taşıyıcı yaprakçıkları biz şeklinde, 15-22 x 1-2 mm, yıldız-kısa karışık sık tüylü ve salgılı tüylüdür. Çanak yapraklar 20-27 mm, yapışkan-yıldız-kısa karışık sık tüylü, dişler biz şeklinde, 5-12 mm’dir. Taç yapraklar 30-35 mm, üst dudak kahverengimsi, alt dudak sarıdır. Fındıkçık meyveler tüysüzdür. Haziran-ağustos aylarında çiçeklenirler (Huber-Morath, 1982). 387

Hüseyin Fakir

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Phlomis lunariifolia Sm.

Doğal

Ayıkulağı

Yayılışı Akdeniz Bölgesi’nde yayılış gösterir. Kızılçam ormanları, makiler ve kireçtaşlı kayalık yamaçlarda, deniz seviyesi ile 640 m yükseltiler arasında yetişirler.

Galip Akaydın

130 cm’ye kadar büyüyebilen çalılardır. Basık yıldız şeklinde tüy örtüsüne sahiptir. Yapraklar kısa yıldız tüylü, üst yüzeyi yeşilimsi, alt yüzeyi beyaz yıldız ve karışık kısa sık tüylüdür; alt yapraklar yumurtamsı ile mızraksı arasında değişen biçimlerde, taban kısmı kısa kama, yuvarlak veya kesiktir, 4-8 x 1-3 cm, kenarları düz ile oymalı ve testere dişli arasında değişen şekillerdedir. Yaprak sapı 3 cm’ye kadar uzayabilir. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları sapsız veya kısa saplı, mızraksı ile şeritsi-mızraksı, çiçek salkımlarının 2 katı uzunluğundadır. Çiçek kurulundaki salkımlar 1-2 adet, 6-28 çiçeklidir. Çiçek taşıyıcı yaprakçıkları dar mızraksı ile mızraksı, dikenli daralan sivri uçlu, 7-12 x 2-3 mm, seyrek yıldız tüylü veya yarı-tüysüz, kenarları yıldız ve sert tüylü. Çanak yapraklar 12-18 mm, üst tarafı hemen hemen yıldız ile karışık kısa sık tüylü, alt kısmı tüysüz, dişler biz şeklinde, 2-3 mm’dir. Taç yapraklar sarı renkli, 20-30 mm’dir. Fındıkçık meyveler tüysüzdür. Mayıs-temmuz aylarında çiçeklenirler (Huber-Morath, 1982).

Phlomis lycia D. Don

Galip Akaydın

Botanik Özellikleri

Endemik

Tüylü çalba

Yayılışı Batı ve Orta Akdeniz Bölgesi’nde yayılış gösteren bir türdür. Maki, meşe çalılıkları, kızılçam ormanları ve serpantin kaya çatlaklarında, deniz seviyesi ile 900 m yükseltiler arasında yetişir.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

150 cm’ye kadar büyüyebilen, salgısız tüylü bitkidir. Yapraklar yoğun basık hemen hemen sarımsı yıldız-kısa karışık sık tüylü, özellikle alt yüzeyde, uzun bölünmemiş tüyler bulunmaz; alttaki gövde yaprakları küçük, dikdörtgenimsi-mızraksı, tabanı hemen hemen yüreksi, kenarı küçük oymalı, 2-5 x 0,7-2 cm, kısa saplıdır. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları kısa saplı, sıklıkla daha geniş, yüreksi, yaklaşık salkımların her birinin uzunluğu kadardır. Çiçek kurulu salkımları 1-2 adet, 6-12 adet çiçek taşır. Çiçek taşıyıcı yaprakları şeritsi-mızraksı, yoğun yaygın beyaz-yünsü tüylü, 8-11 x 1-2 mm’dir. Çanak yapraklar 10-12 mm, yoğun beyaz-yünsü tüylü, dişler 1 mm’ye kadar, üçgensi-biz şeklindedir. Taç yaprakları sarı, 25-30 mm’dir. Fındıkçık meyveleri tüysüzdür. Mayıs-ağustos aylarında çiçeklenirler (Huber-Morath, 1982). 388

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Phlomis monocephala P.H. Davis

Endemik

Topuz çalba

Yayılışı Batı ve Orta Akdeniz Bölgesi’nde yayılış gösteren endemik bir türdür. Makiler, meşe ve sedir çalılıkları ve kalkerli kayalık ormanlarda, deniz seviyesi ile 1500 m yükseltiler arasında yetişir.

Tolga Ok

Salgı tüyü taşımayan ve 150 cm’ye kadar büyüyebilen çalılardır. Yapraklar yoğun ve hemen hemen basık beyazımsı veya çoğunlukla sarımsı yıldız-kısa karışık sık tüylü, özellikle alt yüzeyde, bölünmemiş uzun tüyler bulunmaz, gövdenin alt yaprakları dikdörtgenimsi ile dikdörtgenimsi-yumurtamsı arasında değişen biçimlerde, küt uçlu, tabanı yüreksi, küçük dişli veya düz kenarlı, 2-6,5 x 1-3,5 cm’dir. Yaprak sapı 3 cm’ye kadar uzayabilir. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları kısa saplı, dikdörtgenimsi, çiçek salkımları kadar veya onların iki katına kadar büyüyebilir. Çiçek kurulu salkımları 1-2 adet ve 6-12 adet çiçek taşır. Çiçek taşıyıcı yaprakçıkları mızraksı, yoğun yaygın beyaz yünsü tüylü, 5-8 x 1,5-2 mm’dir. Çanak yapraklar 10-14 mm, yoğun beyaz yünsü tüylü ve yıldız tüylü, dişler genişçe üçgensi, nadiren açık, uç kısımdaki küçük, çıkıntı 0,5 mm’dir. Taç yaprakları sarı ve 20-30 mm’dir. Fındıkçık meyveler tüysüzdür. Mayıs-ağustos aylarında çiçeklenirler (Huber-Morath, 1982).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Prasium L. (Çalıbaba)

Tolga Ok

Kısa boylu küçük çalılardır. Çiçekleri ilk bakışta çevrelmiş görünmekte ve çiçek kurulundaki 1-2 çiçeğe düşmüştür. Çiçekler yapraksı terminal başak şeklindeki kurul üzerine dizilmiştir. Çanak çan şeklinde, 10 damarlı, düzensiz bir şekilde dudaklı, üst dudak üç loplu, alt dudak derin bir şekilde yarıktır. Taç da iki dudaklı, tüp iç kısmında pulsu tüy halkası ile kaplı; dudaklar hemen hemen eşit, üst dudak tam kenarlı, miğferli, alt dudak 3 yarıklı ve orta lop diğerlerinden daha geniştir. Stamen sayısı 4, paralel, üst dudağın altından yükselir; tekalar yayıktır. Fındık şeklindeki küçük meyveler siyah renkte, üzümsü ve yumurtamsı-üç köşelidir (Mill, 1982d).

389

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Prasium majus L.

Doğal

Çalıbaba

Yayılışı Genel yayılışını Akdeniz havzasında yapan türün ülkemizdeki yayılışı Çanakkale, İzmir, Aydın, Muğla, Antalya ve Mersin’dir. Bu alanlarda deniz seviyesinden 200 m yükseltilere kadar, kızılçam ve maki alanları, kayalıklar ve yol kenarlarında bulunur.

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Kısa, genellikle 30-60 cm boyunda yer yer de 100 cm’ye kadar çıkabilen çalılardır. Gövde dallanması yayılmış şekilde, çıplak ya da seyrek olarak tüylüdür. Yaprakları yumurtamsı ya da yumurtamsı-mızraksı, 15-45 x 7-30 mm, kenarları büyük oymalı ya da testere dişli, çıplak ya da tüylü, bazen de parlaktır. Yaprak sapları 6-18 mm’dir. Brahtecikler 5-9 mm, şeritsi-eliptiktir. Çanak 12-16 (-19) mm, çıplak, bezeli tüylü ya da seyrek yumuşak tüylü, loplar yumurtamsı ya da dar yumurtamsı, kısa kılçıklıdır. Taç beyaz, nadiren soluk krem renginde, alt dudak nadiren soluk pembemsi, 17-23 mm ve çıplaktır. Çekirdekli sulu meyve yaklaşık 3-4 x 3 mm çapındadır (Mill, 1982d). Çiçeklenme mart-mayıs aylarıdır.

Mehtap Öztekin

Rosmarinus L. (Biberiye)

Ünal Akkemik

Dünyada 5 türü bulunan biberiye cinsi, Türkiye’de kültür olarak yetiştirilir. Çay ve katkı maddesi olarak gıda endüstrisinde ve tıp alanında sıklıkla kullanılır. Ayrıca yağ elde edilir. Kuvvetli aromatik kokulu, kısa boylu herdem yeşil çalılardır. Yapraklar şeritsi veya dar dikdörtgenimsi, sapsız, derimsi, kenarları aşağıya doğru kıvrıktır. Salkım benzeri çiçek kurulundaki salkımların her biri birkaç çiçek taşır, çiçek kurulu taşıyıcı yaprağı mevcuttur; çiçek kurulu taşıyıcı yaprakçıkları bulunmaz. Çanak yapraklar çan şeklinde, iki dudaklı, üst dudak düz, alt dudak iki lobludur. Taç yapraklar çanak yapraklardan dışarı taşkındır, üst dudak iki çentikli, kuvvetli iç bükey; alttakiler daha geniş, 3 parçalıdır. Stamen 2 adet, uzun bir biçimde taç yapraklardan dışarı taşkın ve birbirine paraleldir; sapçıklar taban kısmın kenarlarında küçük dişli; başçık 1 parçalıdır. Stilus stamenin boyunu geçer, dallanmamış, yukarı kıvrıktır. Fındıkçık meyveler pürüzsüz, yumurtamsı şekildedir (Mill, 1982e).

390

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Rosmarinus officinalis L.

Egzotik

Biberiye

Yayılışı Akdeniz bölgesinde kültür olarak dikilir. Dünyada doğal olduğu bölgelerde; kızılçam ve fundalıklar arasında, kalkerli ve şistli tepelerde, yol kenarlarında ve üzüm bağlarında, 30-250 m yükseklikler arasında bulunur.

50 cm’ye kadar büyüyebilen dallar yükselici veya dik olan küçük çalılardır. Yapraklar 10-25 x 1-4 mm, koyu yeşil renkli, üst yüzeyi hafifçe pürüzlü ve uzun yumuşak tüylü, alt yüzeyi beyaz karışık kısa sık tüylüdür. Çiçek kurulu sapı ve çiçek sapları beyaz yıldız şekli ile karışık kısa sık tüylü arasında değişen biçimlerde tüylere sahiptir. Çanak yapraklar 3-5 mm, yarıya kadar bölünmüş, beyaz karışık kısa sık tüylü, meyvede zamanla gelişen ve zamanla damarlanma ve tüy örtüsü meydana gelir. Taç yapraklar soluk mavi, 8-12 mm’dir. Fındıkçık meyveler kahverengidir. Şubat-mayıs ayları arasında çiçek açarlar (Mill, 1982e).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Mehtap Öztekin

Salvia L. (Adaçayları)

Salvia cinsinin ülkemizde 106 taksonu olup 56’sı endemiktir. Ülkemizde en çok yayıldığı bölge Akdeniz’dir. Halk tarafından çay ve ilaç olarak sıklıkla kullanılır. Otsu, yarı çalımsı veya çalımsı çok yıllık ya da nadiren iki veya tek yıllık bitkilerdir. Sıklıkla kuvvetli aromatik kokuludurlar. Gövde dik veya toprak yüzeyine yatık, salgılı, salgısız veya tüysüz olabilirler. Yapraklar bölünmemiş, yırtık veya parçalı kenarlı olabilir. Çiçek kurulu salkımların çeşitli düzenlenmiş biçiminde olabilir. Salkımların her biri 1-40 adet çiçek taşır, çiçekler birbirine yakın veya uzak biçimde dizilir. Çanak yapraklar çan, huni veya tüpsü, iki dudaklıdır; üst dudak 3 dişli, belirsiz veya yarı-düz; alt dudaklar iki dişli; çanak yapraklar meyve döneminde az veya çok genişlemiş, eğer genişlediyse zarsıdır. Taç yapraklar beyaz, sarı, pembe, mavi veya menekşemor renkli, iki dudaklı; üst dudak düz veya oraksı; alt dudak 3 loblu ve genişçe bir iç bükey orta loblu ve 2 adet küçük yan loblara sahiptir. Tüp kısmı düz veya kıvrıktır, iç kısmı çukursuz veya karın şeklinde şişkin, yüzüklü veya değil, pulcuklu veya değildir (Hedge, 1982b). Stamen 2 adet, kısa bir sapçık ve hemen hemen kısa veya çok uzamış üstte verimli bir başçık parçasından doğan birleştirici dokudan ve alt kısmın sonunda yarı verimli başçık parçası ile küçük bir verimli erkek organ (tip A) veya çeşitli şekillerde verimsiz doku (tip B); erkek organlar normal olarak sapçık ve birleştirici dokunun birleşme yerinde eklenmiş olarak bulunurlar, nadiren yoktur (tip C); verimsiz erkek organlar (erkek organların sırt arka tarafındaki çifti) devamlı vardır ve küçüktür. Dişi organ borusu 2 lobludur. Fındıkçık meyveler tüysüz, yumurtamsı ve yarı-yuvarlağa kadar değişen biçimlerde, ıslandığında sıklıkla müsilaj üretir. Ülkemizde doğal yetişen 3 odunsu türünün tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1.Yapraklar teleksi parçalanmış veya 3 parçalı 2.Yaprak sapları belirgin silli ve uzun salgısız tüylü ……………………………………………...........……………………………………..………………………………………….……………Salvia heldreichiana 2.Yaprak sapları belirgin silli değil ……………………………………………...........…………………………………………………………………………………..……………….Salvia fruticosa 1.Yapraklar basit, parçalanmamış, kenarları düzensiz yırtık ……………………………………………………………………………………………………….…………………………………………….…………..Salvia pomifera 391

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Salvia fruticosa Mill.

Doğal

Adaçayı

Yayılışı Türkiye’nin özellikle Batı ve Güneybatı bölgelerinde yaygın olarak yetişen bir adaçayı türüdür. Kireçtaşı kayalıkları, maki ve frigana bitki örtüsü içerisinde, deniz seviyesi ile 700 m’ler arasındaki yüksekliklerde yetişir.

Çok dallanmış, 1 m’ye kadar uzayabilen çalılardır. Gövdelerinin alt kısımlarında hemen hemen her tipte tüy yapısı mevcuttur, fakat üst kısımları hemen hemen tüysüzdür. Yapraklar basit veya 3 loblu olup küçük yan parçaları olmayabilir; yumurtamsı ile dikdörtgenimsi biçimler arasında değişen şekillerde, yaklaşık 2-5 x 0.75-2 cm, hafif pürüzlü, küçük oymalı, alt yüzeyi beyaz karışık sık yumuşak tüylü ile kadifemsi tüy tipi arasında değişen tiplerde; yaprak sapı 0.5-3 cm. Çiçek durumlarındaki salkımların her biri 2-8 adet çiçek taşır, üst kısımda bu salkımlar birbirine yaklaşır. Çiçek taşıyıcı yaprakları yumurtamsı, yaklaşık 7 x 3 mm, kısa sürede dökülür; çiçek durumu yaprakçıkları vardır ve dökülücüdür. Çiçek sapı yaklaşık 2 mm’dir, dik veya yüzeye diktir. Çanak yapraklar tüpsü ile çan biçimli arasında değişen şekillerde, yaklaşık 9 mm, sıklıkla azçok morumsu kırmızı renkli, yoğun salgı tüylü; üst dudak daha kısa, 3 dişli; dudaklar meyve döneminde yakınsaktır. Taç yapraklar açık mor, nadiren beyaz, 20-25 mm; tüp hemen hemen düz, boğaz kısmına doğru genişler, yüzüklü; üst dudak düz. Erkek organlar tip A şeklindedir. Fındıkçık meyveler ters yumurtamsı ve küresel şekildedir, yaklaşık 3 x 2.5 mm boyutlarındadır. Mart ile temmuz ayları arasında çiçeklenirler.

Galip Akaydın

Botanik Özellikleri

Salvia heldreichiana Boiss. ex Benth.

Endemik

Ayaklı şalba

Yayılışı Endemik olan bu tür, İçel, Isparta, Konya, Adana, Niğde bölgelerinde, kireçtaşlı yamaçlarda, karaçam ve meşelerin yayıldığı alanlarda, yamaçlardaki toprak yığınlarında ve ekili alanların kenarlarında, 900 ile 2000 m yükseklikler arasında yetişir.

1.5 m’ye kadar büyüyebilen ve çok dallanmış çalılardır. Genç sürgünler hemen hemen dik, yapraksı, yumuşak kılsı ve ince uzun yumuşak tüylü ile bazen alt kısımda sapsız salgı tüylü, kısa tüyler hemen hemen geriye kıvrık, salgı tüylü ve yumuşak kılsı tüy ile üst kısımlarda tepesi baş şeklinde olan salgı tüylerine sahiptir. Yapraklar 3 parçalı, en tepedeki uç parça yandakilerden oldukça geniştir ve genişçe eliptik ile ters yumurtamsı arasında değişen biçimlerdedir. 1,2-3 x 0,5-1,2 cm, azçok yumuşak tüylü ve ince uzun yumuşak tüylü ile çok sayıda sapsız salgı tüyleri ile tüysüzce yapı arasında değişen biçimlerde, kenarları küçük testere dişli ile küçük oymalı arasında değişen biçimlerdedir. Yaprak sapı 0,8-1,5 cm, uzun silidir. Çiçek kurulundaki salkımların her biri 2-6 adet çiçek taşır, bu salkımların biçimi yumurtamsı veya uzamış dikdörtgenimsi başak şeklinde olabilir. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları yumurtamsı ile uzayarak tepede aniden daralan şekiller arasında olabilir, sıklıkla kırmızımsı ile kırmızımsı-mor arasında değişen hafif renkli, yaklaşık 20-25 x 7-10 mm; çiçek kurulu taşıyıcı yaprakçıkları mevcuttur. Çiçek sapı 2-4 mm’dir. Çanak yapraklar hemen hemen tüpsü, 14-17 mm, meyve döneminde 16-20 mm’ye kadar büyüyebilir, salgı tüylü-sillidir. Taç yapraklar mavi-morumsu kırmızı renkli, 20-30 mm uzunluğunda; tüp kısmı yaklaşık 20 mm, yüzüklüdür. Erkek organlar tip A şeklindedir. Fındıkçık meyveler yuvarlak, dikdörtgenimsi biçimlerdedir. Haziran-ağustos aylarında çiçeklenirler (Hedge, 1982b). 392

Galip Akaydın

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Salvia officinalis L.

Egzotik

Adaçayı

Yayılışı Akdeniz havzasının türlerinden biri olup ülkemiz park ve bahçelerinde, yaygın olarak gruplar halinde ya da yol kenarlarında yetiştirilir.

Nesibe Köse

Herdemyeşil, yarıçalı formunda, çok dallı, beyaz yoğun tüylü odunsu bitkilerdir. Yaprakları grimsi yeşil, yaprak sapı 0-3 cm boyunda, yaprak ayası dikdörtgenimsi-eliptik ya da yumurtamsı, 1-8 x 0,6-3,5 cm boyutlarında, kısa beyaz tüylü, buruşuk görünümlü, taban kısmı yuvarlak, hemen hemen kesik gibi, kenarları dişli, uç kısmı sivri ya da dikensi uçlu, nadiren akuttur. Çiçek kurulları terminal salkım halinde ve 2-18 çiçeklidir. Boyları 4-18 cm kadardır. Üst brahteleri geniş yumurtamsı; uç kısımları sivridir. Çiçek sapları 3 mm kadardır. Çanak çan şeklinde, 1-1,1 cm, meyve aşamasında 1,5 cm’ye kadar çıkar. Taç mor-mavi renklerdedir, 1,8-1,9 cm, damarlar ve kenarları boyunca kısa tüylüdür. Bezeler mevcuttur. Taç tüpü 9 mm kadardır; iki dudaklı olan tacın üst dudağı sığ 3 dişlidir. Kuru meyveleri parlak kahverengi, hemen hemen küresel ve yaklaşık 2,5 mm çapındadır. Çiçeklenme zamanı nisan-haziran aylarıdır (www.efloras.org: 2014)

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Salvia pomifera L.

Doğal

Acı elmaotu

Yayılışı Ege Bölgesi’ndeki kayalık yamaçlar, kireçtaşlı kaya çatlakları ve makiliklerde, deniz seviyesi ile 700 m yükseklikler arasında yayılış gösterir.

1 m yüksekliğe kadar büyüyebilen bitkilerdir. Gövde tüysüz veya alt kısmı basık-kısa yumuşak tüylü, üst kısımda tüysüzdür ve sıklıkla mazı bulunur. Yapraklar yumurtamsı, 5-8 x 3 cm, hafifçe pürüzlü, alt yüzeyde yoğun basık-kısa yumuşak tüylü, genç yapraklar beyaz ipeksi tüylü, kenarları iyi bir şekilde küçük oymalı ile yarı düz arasında değişen biçimlerde; yaprak sapı yaklaşık 2,5 cm’dir. Çiçek kurulu bileşik salkımdır. Çiçek kurulundaki salkımların her biri 4-10 adet çiçekli, üst kısımda birbirine yaklaşan şekilde dizilmiştir. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları yakaşık 15 x 12 mm, genişçe yumurtamsı, dökülücüdür. Çiçek sapları 3-4 mm ve diktir. Çanak yapraklar genişçe çansı, sıklıkla morumsu kırmızı, yaklaşık 15 mm, kısa salgı tüylü-uzun kılsı tüylü arasında değişen biçimlerde; üst dudak yarı-düz, kesik; dudaklar meyvede dışa doğru yönelerek birbirinden uzaklaşır; zarımsıdır. Taç yapraklar morumsu kırmızı ile mavi arasında değişen renklerde, dudaklar soluktur, 25-35 mm; tüp kısmıtaban doğru genişler, tabandan 6 mm’lik yoğun biçimde yüzüksüdür; üst dudak düzdür. Erkek organ tip A’dır. Fındıkçık meyveler küresel, yaklaşık 3,5 x 3 mm boyutlarındadır. Nisan ve haziran ayları arasında çiçeklenir (Hedge, 1982b). 393

Galip Akaydın

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Mehtap Öztekin

Satureja L. (Kayakekikleri) Satureja L. cinsine dahil ülkemizde yayılış gösteren 16 doğal türün 5’i endemiktir. Endemik türlerinin 4 tanesi Akdeniz Bölgesi’nde 1 tanesi ise Ege ve Marmara Bölgesi’nde bulunmaktadır. Tek bir türü bir yıllık olan diğerleri ise çok yıllık kısa boylu çalı, yarı çalımsı biçiminde yetişen bitkilerdir. Aromatik uçucu yağlara sahip oldukları için ilaç, çay ve baharat amaçlı olarak halk tarafından sıklıkla kullanılırlar. Bu özelliklerinden dolayı kekik kokulu bitkilerdir. Özellikle yaprakları başta olmak üzere diğer bazı organlarında da uçucu yağları taşıyan salgı noktaları bulunan bitkilerdir. Yapraklar genellikle alt kısımlarda kama şeklinde, parçalanmamış, yarı sapsız ve genç dönemlerinde birbiri içerisinde katlanmış biçimdedir. Çiçek kurulları hemen hemen gevşek salkım şeklinde veya yarı sapsız çiçeklerden oluşan yalancı dairesel biçimlidir. Çiçekleri veya çiçek kurullarını taşıyan yaprak ve yaprakçıklar, yapraklara benzerler. Çiçeklerin çanak yaprakları çok simetrili, dişleri eşit veya iki dudaklıdır. Çiçek çanak yapraklarının dişleri iki dudaklı ise, üstteki 3 diş alttaki 2 dişten belirgin olarak kısadır. Çiçek çanak yapraklarının tüp kısımları genellikle 10 damarlı, nadiren 13 damarlıdır, damarlar bazen belirsizdir, tüpün boğaz kısmı sıklıkla tüylüdür. Çiçeklerin taç yaprakları 2 dudaklıdır, beyaz, pembe, morumsu pembe veya açık mor renklidir. 4 tane erkek organ taşır. Yumurtalık üst durumludur. Meyve olgunlaştığında çiçek çanak yaprakları içinde kalan 4 adet fındıkçık şeklindedir (Davis, 1982a). Çalımsı formda yetişen 4 adet tür verilmiştir. Bu türlerin tanı anahtarı Davis (1982a)’e göre aşağıda verilmiştir: 1.Çiçek taşıyıcı yapraklar yumurtamsı ve uzayan sivri uçlu biçimlerde, uzun silli ve çiçek çanak yapraklarını kapatırlar, yarı küresel olan dairesel çiçek kurulları bulunan çok dallanmış çalılar. Satureja thymbra 1.Çiçek taşıyıcı yaprakları değişen biçimlerde, silli değil ve çiçek çanak yapraklarını kapatmaz, çiçek kurulları yarı küresel değil 2.Gövde sürgünleri batıcı uçlu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Satureja spinosa 2.Gövde sürgünleri yaprak ve çiçek ile sonlanır 3.Yaprak yüzeyi tüysüz, çiçekler eksenin bir tarafında dizili . . . . . . . . . . . . . . Satureja spicigera 3.Yaprak yüzeyi kısa sert veya yumuşak tüylü, çiçekler eksenin her tarafında dizili. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Satureja parnassica subsp. sipylea

Satureja parnassica Heldr. & Sart. ex Boiss. subsp. sipylea P.H. Davis

Endemik

Arı kekiği

Yayılışı Ege ve Marmara Bölgesi’nde bulunan sadece 2 küçük populasyona sahip olan endemik bir türdür. Populasyonun dar olması ve kekik olarak kullanımı nedeniyle türün nesli tehdit altındadır.

Botanik Özellikleri 8-10 cm uzunluğunda, kısa boylu, çok dallanmış, dikensiz, eğri tabanlı çok yıllık bitkidir. Gövde özellikle boğumlara yakın kısımlarda 3-5 mm uzunluğunda tüylere sahiptir. Gövde yabanda yapraksız, üst kısımlarda yoğun yapraklıdır. Yapraklar kama ile dikdörtgenimsi şekiller arasında değişen biçimlerde, 6-9 x 1,5-3 mm boyutlarda, yaklaşık sivri veya sert çıkıntılı uç kısımlara sahiptir. Yaprakların alt yüzeyinde yan damarlar belirsiz, kısa sert veya yumuşak tüylüdür. Çiçek kurulu çok yoğun, genişce yumurtamsı ve dikdörtgenimsidir, yaklaşık 1,5 cm’ye kadar uzayabilir. Çiçek kurularının her bir noktası 2 adet yarı sapsız çiçek taşır. Çiçek taşıyıcı yaprakları, çanak yaprakların 1,5-2 katı kadardır. Çiçeğin çanak yaprakları 3-3,5 mm uzunluğundadır ve hemen hemen eşit ve çok simetrilidir, sıkça yumuşak tüylere sahiptir. Çanak yaprak dişleri mızraksı biçimli ve toplam çanak yaprak boyunun 1/3-1/2 katı kadardır. Taç yapraklar beyaz renklidir ve 6 mm uzunluğundadır. Fındıkçık meyveler 0,5-1 mm boyundadır, çok küçük salgı tüylerine sahiptir. Olgunlaştığında genellikle çiçek kurulu üzerinde çanak yaprakların içerisinde kalır (Davis, 1982a). 394

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Satureja spicigera (K.Koch) Boiss.

Doğal

Çorba kekiği

Yayılışı Genel yayılışını Türkiye, Kafkasya ve Kuzey Batı İran’da yapan bir türdür. Ülkemizin özellikle Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi ve bu bölgelerin iç kesimlerdeki orman açılıkları, bitki örtüsünün doğal nedenlerle bozulduğu veya açıldığı yerler, kayalıklar ve yamaçlarda yoğun populasyonlarda yayılış yapar ve yayılış alanlarında yer örtücü özellik gösterir.

Toprak üzerine yatık şekilde gelişen, yumuşak çalımsı bir bitkidir. Sıklıkla yayık ve gevşek büyür. Çiçek kurulları, sürünücü olan bu gövdeler üzerinden meydana gelir. Gövdenin karşılıklı 2 tarafında, geriye kıvrık-kısa yumuşak tüylere sahiptir. Bu tüy sırası dışında tüy çok az veya hiç yoktur. Yapraklar şeritsi ile ters mızraksı arasında değişen biçimlerde, 8-25 x 2-5 mm, uç kısımlarda çıkıntı bulunmaz, tüysüz, yeşil renkli, sürgün eksenlerinin koltuğundan doğar. Çiçek kurulu dikdörtgenimsi ile şeritsi arasında değişen şekillerde, uzunluğu 3-15 cm ve çiçekler tek tarafta dizilmişlerdir. Çiçeklerin çıktığı noktalar birbirine yaklaşır, çiçek kurulu sapı üzerinde her biri 2-6 adet çiçek taşır. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları, çanak yaprak uzunluğunun 1 veya 2 katı kadardır. Çiçeğin çanak yaprakları hemen hemen iki dudaklı, 3-5 mm uzunluğunda, kısa yumuşak tüylüdür. Çiçeğin taç yaprakları 6-8 mm uzunluğunda, beyaz renkli, çanak yapraklardan dışarı taşkındır, dudakları büyüktür. Erkek organlar taç yapraklardan dışarı taşkındır. Fındıkçık meyveler 1,2 mm uzunluğunda genişçe dikdörtgenimsi ile yumurtamsı şekillerdedir (Davis, 1982a).

Satureja spinosa L.

Mehtap Öztekin

Botanik Özellikleri

Doğal

Dikenli kekik

Yayılışı Ülkemizde Muğla- Fethiye çevrsinde yayılış göstermektedir. Bulunduğu yerlerde çok dar bir populasyona sahiptir. Türkiye dışında Ege ve Akdeniz’deki Adalar’da yayılış göstermektedir. Ülkemizdeki kayakekikleri içerisinde batıcı gövde uçlarına sahip tek kekik türüdür.

Botanik Özellikleri Sert yapılı gövdeye sahip ve gövde uçları batıcı olan, çok dallanmış, kubbe şeklinde ve 6-10 cm uzunluğa kadar büyüyebilen çalımsı bitkidir. Gövde dalları nadiren tüysüz olmakla birlikte genellikle yoğun kısa ve yumuşak tüylere sahiptir. Gövdedeki batıcı uçlar çiçeklenme döneminden sonra meydana gelir. Yapraklar kama ile ters mızraksı şekiller arasında değişen biçimlerde, 3-9 x 1-3 mm boyutlarda, sıkı yapılı, pürüzlü, kısa yumuşak tüylü veya nadiren tüysüz olabilir. Çiçek kurullarının her biri 2 adet çiçek taşır, 1-2 cm uzunluğunda sapsız çiçeklerden oluşan sıkı bir başak şeklindedir. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları kalın ve 2-4 mm nadiren 5 mm olabilir. Her bir çiçeğin sapı 0,5-1,5 mm’dir. Çiçeğin çanak yaprakları yarı sapsız ve yaklaşık çok simetrili, 2,5-3 mm boyunda, alt kısımdaki dişler 1 mm, birisi diğerlerinden çok az uzundur. Taç yapraklar beyaz renkli, 5-6 mm uzunluktadır. Erkek organlar taç yapraklardan hafifçe dışarı taşkındır. Fındıkçık meyveler 1 mm boyunda, ters yumurtamsı ile dikdörtgenimsi biçimler arasında değişen şekillerde olabilir. Olgunlaştığında genellikle çiçek kurulu üzerinde çanak yaprakların içerisinde kalır (Davis, 1982a). 395

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Satureja thymbra L.

Doğal

Halilibrahim zahteri

Yayılışı Genel ve en geniş yayılış alanı Akdeniz havzası olmasının yanında, Asya ve Kuzey Afrika’nın açık güneşli ve kuru kayalık bölgelerinde de yayılış gösterir. Ülkemizde Hatay’dan Marmara Bölgesi’ne kadar, kıyı bölgelerde deniz seviyesinden 400 m’ye kadar orman açıklıkları ve özellikle kireçtaşı anakayaları üzerinde yayılış göstermektedir.

Botanik Özellikleri

Mehtap Öztekin

20 cm- 1 m arasında boylanabilen küçük kubbe şeklinde tepe oluşturan çok dallı bir çalıdır. Yapraklar şeritsi biçimden ters yumurtamsı ile kaşık biçimliye kadar değişen şekillerde, 9-14 x 3-5 mm boyutlarda ve pürüzlüdür. Çiçek kurulu dik şekilde büyür, gevşektir ve her bir uzayan eksende 4-30 cm’ye kadar ulaşabilir. Çiçek kurullarının her biri 2-7 adet arasında değişir, aralıklı olarak yerleşmiş, yarı küresel şekilde, sık ve çok çiçeklidir. Çiçek kurulunu taşıyan yapraklar genellikle çanak yaprak uzunluğunun 1-1,5 katı kadardır. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakçıkları çok belirgin, yumurtamsı, tepesi aniden daralan veya kılsı şekilde olabilir; silidir, çoğu çanak yaprakları kapatarak altında gizler. Çanak yapraklar 4-6 mm uzunluğunda, çok simetrili, dişleri mızraksı veya kısa kılsı ve hemen hemen tüp boyundadır. Taç yapraklar pembe, pembemsi mor veya açık mor renkli ve 8-12 mm uzunluğundadır. Fındıkçık meyveler 2 mm boyundadır, uç kısmı küt ve çok küçük salgı tüylerine sahiptir. Olgunlaştığında genellikle çiçek kurulu üzerinde çanak yaprakların içerisinde kalır (Davis, 1982a).

Mehtap Öztekin

Teucrium L. (Kısamahmutlar)

Nadiren tek ve iki yıllık olabilen çok yıllık otsu veya çalı biçiminde büyüyen bitkilerdir. Yapraklar genellikle parçalanmamış, dişli veya derin parçalanmış olabilir. Çiçekler gövdelerin üzerindeki en üstte bulunan yaprağın ekseninde salkım, bileşik salkım veya başçıklar şeklinde bulunur. Çanak yapraklar sıklıkla tabanda şişkin, düzensiz iki dudaklı, 5 adet eşit veya eşit olmayan dişlere sahiptir. Taç yapraklar kısa bir tüp kısmına ve 5 loblu alt dudaklara sahiptir, orta lob yandaki bir adet lobdan daha büyüktür. Erkek organlar 4 tane ve taç yaprakların tüp kısmından dışarı doğru uzamıştır; tüp ise yay şeklinde kavislidir. Dişi organ boyuncuğu yumurtalığın tabanından çıkmaz. Fındıkçık meyvelerin yüzeyi pürüzlü kırışık veya pürüzsüzdür (Ekim, 1982). Türkiye’de 45 taksona sahip cinsin 14 taksonu endemiktir. Dünyada çoğunluğu kuzey yarımkürede olmak üzere 600’den fazla türü yaşamaktadır. Teucrium türlerinden 4 tanesi de ülkemizde doğal yetişmektedir. Bu türlerin teşhis anahtarı: 1.Çiçek kurulu başçık. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teucrium montanum 1.Çiçek kurulu salkım veya bileşik salkım şeklinde 2.Çanak yapraklar 8 mm’den uzun; taç yapraklar sarı renkli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teucrium flavum 2.Çanak yapraklar 8 mm’den kısa; taç yapraklar pembe veya mor renkli 3.Bitki boyu 30-50 cm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teucrium brevifolium 3.Bitki boyu 10-15 cm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teucrium pestalozzae 396

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Teucrium brevifolium Schreb.

Doğal

Ververik

Yayılışı Muğla çevresinde yayılış gösteren bitki, kuru kireçtaşlı yamaçlar ve kayalık uçurumlarda, deniz seviyesi ile 50 m yükseklikler arasında yetişmektedir.

Botanik Özellikleri

Tuğrul Körüklü

20-50 cm boya kadar uzayabilen kubbe şeklindeki çalılardır. Karışık dallanmış, basık-gri renkli sık tüylü veya yarı tüysüzdür, genç sürgünleri sıklıkla kısa havlı tüylüdür. Yapraklar yoğun dizilişli, tam kenarlı(nadiren 1-2 dişli), şeritsi ile dikdörtgenimsi biçimler arasında değişen şekillerde, küt uçlu, kenarları alt kısıma doğru kıvrık, her iki yüzeyi de basık gri renkli tüylerle kaplıdır. Çiçek kurulu kısa salkım şeklindedir; çiçek taşıyıcı yaprakları, çanak yapraklar kadar veya onlardan çok az uzundur. Çiçek sapı nadiren, çanak yapraklara kadar uzunluktadır. Çanak yapraklar 5-6 mm uzunluğunda ve ortaya kadar bölünmüştür, dişleri küt uçludur. Çiçeklenme zamanı mart-mayıs aylarıdır (Ekim, 1982).

Teucrium flavum L. subsp. hellenicum Rech.f.

Doğal

Sarı yavşan

Yayılışı Çanakkale-Kaz Dağları ve Aydın-Dilek Yarımadası Milli Parkı’nda yayılış gösteren tür, kayalık yerler ve ağaçlık alanlarda, deniz seviyesi ile 700 m’ler arasındaki yükseltilerde yetişir.

Botanik Özellikleri

İSTE Herbaryumu

5-50 cm arasında uzayabilen yarı odunsu bitkilerdir. Yapraklar genişçe kama şeklinde ve tabanda kesik biçimlidir, yaprak kenarları küçük çıkıntılı veya dişli olabilir; tüysüz veya yarı tüylüdür. Çiçek kurulları sık veya seyrek olabilir. Çiçek taşıyıcı yapraklar, diğer yapraklardan belirgin olarak farklıdır. Çiçek sapı çanak yapraklar kadar veya daha kısadır. Taç yaprakları sarı renklidir (Ekim, 1982). 397

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Teucrium montanum L. subsp. montanum

Doğal

Dağdalak

Yayılışı Kırklareli, Bursa, Kastamonu, Çanakkale, Kütahya, Isparta, Denizli, İçel çevrelerinde 800-2500 m yükseltiler arasındaki kalkerli ve kumtaşı içeren kayalık yamaçlar ve steplerde yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

İSTE Herbaryumu

5-10 cm arasında uzayabilen kısa boylu çalılardır. Yastık biçiminde büyürler ve basık-kıvrık tüylere sahiptirler. Yapraklar 10-15 mm boyunda, mızraksı, eliptik ile ters yumurtamsı arasında değişen biçimlerde, üst yüzeyi basık kısa yumuşak tüylü ve yeşil renklidir; alt yüzeyi ise gri renkli tüylere sahiptir. Çiçekler tepede başçık şeklinde, kısa saplı, çiçek taşıyıcı yaprakları, gövde yapraklarına çok benzer ve tam kenarlıdır. Çanak yapraklar tüpsü ile çan şekli arasında olabilir; 7-8 mm, kalın yapılı, basık kısa yumuşak tüylü ve 5 eşit sivri uçludur. Taç yapraklar sarı tenkli ve 10-12 mm boyundadır, lobları kaşık şeklinde ve sillidir. Temmuz-ağustos aylarında çiçeklenir (Ekim, 1982).

Teucrium pestalozzae Boiss.

Endemik

Oğlanotu

Yayılışı Antalya çevresinde, 800-1000 m yükseltiler arasında yayılış yapan endemik bir türdür.

Botanik Özellikleri

İSTE Herbaryumu

15 cm’ye kadar büyüyebilen kubbe şeklindeki çalılardır. Çiçek taşıyan gövde dik duruşlu ve kısadır; sık olmayan kısa yumuşak tüylüdür. Yapraklar sapsız veya hemen hemen saplıdır, 15-30 mm boyunda, şeritsi ile ters mızraksı arasında değişen biçimlerde, parçalanmamış, küt uçlu, güçlü bir şekilde iki renkli, alt yüzeyi sık yumuşak tüylüdür. Çiçek kurulu kısa ve gevşek bir salkım şeklindedir; çiçekler yaprak koltuklarındadır; çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları şeritsi ve çiçek sapından uzundur. Çiçek sapı çanak yapraklardan biraz kısadır. Çanak yapraklar çan şeklinde ve yaklaşık 6 mm, seyrek kısa yumuşak tüylü ve yarıya kadar bölünmüştür; dişler üç köşeli, sivri ve kılçıksızdır. Taç yapraklar mavi renkli, parçaları küt uçludur. Erkek organların uzunlukları hemen hemen taç yapraklar kadardır. Mayıs ayında çiçeklenirler (Ekim, 1982).

398

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Mehtap Öztekin, Mehmet Fırat

Türkiye’nin Doğu Akdeniz çevresinde “Zahter” adı ile bilinen ve halk tarafından kekik olarak kullanılan önemli bir ekonomik bitkidir. Bazı yemeklere katıldığında lezzet vericidir ve çiçeksiz genç sürgünlerinin salatası yapılır ve ayrıca suyu çıkartılır. Ülkemizde 5 ayrı taksonu özellikle Akdeniz Bölgesi’nde doğal olarak yayılış gösterir. Güney Batı Asya ve Yakın Doğu’da da 4 taksonu doğal olarak bulunmaktadır. Salgı noktaları taşıyan küçük boylu çalılardır. Yapraklar tam kenarlı, gençlikte iç içe katlanmış durumdadırlar. Çiçek kurulu başak şeklinde ve genellikle yoğun çiçeklidir. Çiçek kurulunun her bir salkımında 6-10 adet hemen hemen sapsız olan çiçek taşırlar. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları çiçekli gövdenin üst kısmındaki yapraklara benzerler. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakçıkları mızraksı, basık, belirgin, uzunca veya kısaca sillidir. Çanak yapraklar tüpsü, sırt kısmından basık, iki dudaklı ile ortaya kadar bölünmüş dişli biçim arasında değişen şekillerde olabilir; belirgin olan 13 adet damarın sadece birkaç tanesi tüp kısmında görülebilir, boğaz kısmında tüylü ve kulak kısımları yanda 2 adet silidir; üst dudak 3 kısa üçgen dişlidir, mızraksı ve silli uçları kıvrık 2 adet alt dudak mevcuttur. Taç yapraklar iki dudaklı, tüp kısmı düz, üst dudak ileri doğru çıkık, alt dudak 3 lobludur. Erkek organlar 4 adet, başçık parçalarının her biri hemen hemen birbirine paralel, dudağın üst kısmının altına uzanır. Dişicik borusu lobları hemen hemen eşittir. Fındıkçık meyveler yumurtamsı, üstü papillalı tüysüzcedir (Davis, 1982b).

Mehmet Fırat

Thymbra L. (Zahterler)

Thymbra sintenisii

Doğal

Thymbra sintenisii Bornm.&Aznav. Yayılışı Bir alt türü endemik olan bu türün ülkemizde iki alt türü yetişir. Genel yayılışları Irak ve Türkiye olup ülkemizde Mardin ve Malatya (subsp.sintenisii) ile Antalya-Alanya (subsp.isaurica) çevresinde doğaldır (Davis, 1982b).

Botanik Özellikleri

Mehmet Fırat

Bu tür, T.spicata’ya çok benzemekle beraber, taç örtüsünün beyaz ve daha küçük (yaklaşık 9 mm), yeşil, genellikle daha kısa kirpikli tüylere sahip brahtecikli olmasıyla ayrılır. Yaprak yüzeyi çıplak ya da tüylüdür. İki alt türü aşağıdaki şekilde ayrılır (Davis, 1982b). 1.Brahtecikler hemen hemen çanak kadar, kısa kirpiksi tüylü (tüyler 0,5 mm’yi aşmaz); Mardin ve Malatya çevresinde doğaldır. …………………………………………… Thymbra sintenisii Bornm.&Aznav.subsp.sintenisii 1.Brahtecikler çanak örtüsünün 1,5-2 katı kadar boyda, eşit olmayan uzun kirpiksi tüylü (uzun tüyler 1 mm kadar). Antalya-Alanya çevresinde doğaldır (endemik). .………………………………….Thymbra sintenisii Bornm.&Aznav.subsp.isaurica P.H.Davis

399

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Thymbra spicata L. subsp. spicata

Doğal

Zahter

Yayılışı Adapazarı ve Tokat dâhil olmak üzere, Türkiye’nin tüm kıyı bölgelerinde, deniz seviyesinden 1400 m’ye kadar kıyı frigana alanları, makilikler, genellikle kalkerli kuru kayalık yerler, çalılıklar ve steplerde gruplar halinde yayılış gösterir.

10-50 cm’ye kadar büyüyebilen sert ve cüce çalılardır. Çiçek kurulunu taşıyan gövdeler tırmanıcı veya dik, basit veya bazen çatalsı damarlanmış, her iki tarafta temel olarak geriye kıvrık-kısa yumuşak tüylüdür. Yapraklar şeritsi ile şeritsi-mızraksı arasında değişen biçimlerde, küt uçlu, tabana doğru tüysüz veya seyrek sillidir. Çiçek kurulu yumurtamsı ile dikdörtgenimsi-daralmış, 1-10 cm, genellikle yoğundur (nadiren alttaki çiçek kurulu salkımları biribirinden uzaklaşmış olabilir). Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları mızraksı, genellikle kısaca sillidir. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakçıkları da taşıyıcı yapraklara benzer fakat sivri ile tepede birden daralarak uzayan biçimler arasında değişen şekillerde, yoğun olarak uzun silli, azçok morumsu kırmızı, çanak yaprakların 1,5 veya 2 katı kadardır. Çanak yapraklar 4-6 mm, kırmızımsı mor-kahverengileşen renklerde ve meyve döneminde dökülür. Taç yapraklar morumsu kırmızı, açık mor veya pembe, 12-16 mm, salgı noktalıdır. Çiçeklenme zamanı haziran-temmuz aylarıdır (Davis, 1982b).

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

Mehtap Öztekin

Thymus L. (Kekikler)

Türkiye’de 42 taksonu bulunur. Bu taksonların 18’i endemiktir. Türkiye’de yerel kullanımı olan bu cinse ait taksonların yayılışları çok farklı bölgelerde ve habitatlardadır. Küme şeklinde ve en azından taban kısmı odunsu olan küçük boylu çalılar veya çok yıllık otsu bitkilerdir. Yaprak kenarları parçalanmamış düz veya aşağıya kıvrık ve/ veya kalınlaşmış (nadiren omurga şeklinde veya yarı-üç köşeli), sapsız veya saplı, yaprak ayası tabana doğru sıklıkla sillidir. Çiçek taşıyıcı yaprakları ve çanak yaprakları özellikle sapsız olanlarda renksiz veya parlak kırmızı renkli salgı noktaları taşır; genellikle basit tüy bulunur. Çiçek taşıyıcı yaprakları tarafından taşınan, çiçek kurullarındaki çiçek gruplarının her birinde 2 veya daha çok çiçek bulunur veya yoğun çiçekli sık başçık durumlarındadır; çiçek taşıyıcı yaprakları diğer yapraklarda farklılaşmıştır. Çiçek taşıyıcı yaprakçıkları sıklıkla çok küçüktür. Çanak yapraklar belirgin olarak iki dudaklıdır; tüp kısmı silindirik veya çan şeklinde, 10-13 damarlı, düz, genellikle şişkin değil, boğaz kısmında sakallı yapı taşır; üst dudaklar geniş, yayık veya kıvrık, 3 dişli, yarıya kadar veya yarıdan az kısıma kadar bölünmüş; alt dişler biz şeklinde, silli ve yukarıya kıvrıktır. Taç yapraklar pembe-mor, pembe, krem veya beyaz; tüp düz, yüksüksüz; üst dudak tepede çentikli hemen hemen düz; alt dudak 3 lobludur. Erkek organlar 4 adet, iki eşeyli olanlarda dışarıya doğru uzamıştır. Fındıkçık meyve pürüssüzdür. Genellikle dişi ve erkek çiçekler farklı bireyler üzerindedir (Jalas, 1982). Odunsu formda olan 7 türüne ilişkin tanı anahtarı (Jalas, 1982) aşağıda verilmiştir. 1. Yaprak kenarları aşağıya doğru kıvrık 2.Yapraklar 12-18 x 0,6-1 mm, oraksı; çanak yapraklar 5,7-7,2 mm………………………………………………………………………..……Thymus pulvinatus 2.Yapraklar daha kısa ve/veya enli; çanak yapraklar 5,5 mm’ye kadar 3. Salgı noktaları çok sayıda, portakal rengi ile yakut kırmızı………………….…………………….……………….………………… Thymus revolutus 3. Salgı noktaları seyrek, sarımsı ile renksiz 4. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları, yapraklara benzer……………………….…………………………………..………… Thymus cherleriodes 4. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları, yapraklara benzemez 5. Çanak yapraklar 3-3,5 mm………………………………..……………....….……………………….……. Thymus cappadocicus 5. Çanak yapraklar 3,8-5,5 mm………………………………………………………………………………….... Thymus leucotrichus 1. Yaprak kenarları düz, aşağıya doğru kıvrık değil 6. Salgı noktaları yakut kırmızısı………………………………………………………………….……………….…………………………….. Thymus pectinatus 6. Salgı noktaları soluk veya renksiz………………………………………………...……….………………………………………….…… Thymus haussknechtii 400

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Thymus revolutus Celak.

Endemik

Kumkekiği

Yayılışı Endemik olan bu tür İçel ve Antalya çevrelerinde deniz seviyesinden 870 m’ye kadar açık kayalık ve çakıllı zeminlerde yayılış yapar.

Odunsu cüce çalı biçiminde büyüyen, ince yapılı, sürünücü, kısmen toprak altında ve birincil dallanan köklenme oluşur. Çiçek taşıyan gövde 2-9 cm uzunluğunda, dik, her bölgesi ince uzun yumuşak tüylüdür. Boğumlar yapraklardan kısadır. Eksen üzerinde yaprak kümeleri mevcuttur. Yapraklar 8-13 x 0,7-0,9 mm boyutlarında, mızraksı-oraksı, kenarları aşağıya kıvrık, kısa ve uzun tüyler mevcut, uç kısıma doğru sillidir. Salgı noktaları çok sayıda, portakal renkli ile yakut kırmızısı rengindedir. Çiçek kurulu sık dizilişli başçık şeklinde; 1,5 x 1,5 cm’dir. Çiçek taşıyıcı yaprakları 7-12 x 3,5-7,5 mm, genişçe yumurtamsı-tepede aniden daralan şekilde, kenarlar uç kısıma doğru aşağıya kıvrık, uzun yumuşak sık tüylü, uç kısıma doğru silli, 3-5 adet kuvvetli yan damarlara sahiptir. Çiçek taşıyıcı yaprakçıkları çok küçüktür. Çanak yapraklar 4-5 mm, kısa yumuşak tüylü ile uzun yumuşak tüylü arasında değişen biçimlerde tüylere sahip olabilir, dudaklar eşit, genellikle tüpten uzun; üst dişler yaklaşık 0,8 mm, sillidir. Taç yapraklar pembe-mor, 6-8 mm uzunluğundadır. Mayıs-temmuz aylarında çiçeklenirler (Jalas, 1982).

Thymus cappadocicus Boiss.

Tuğrul Körüklü

Botanik Özellikleri

Endemik

Taş kekiği

Yayılışı İç bölgelerde 1000-1800 m’ler arasında yayılış gösteren endemik bir türdür.

Botanik Özellikleri Tabanı odunsu, yoğun küme şeklinde yarı odunsu bir bitkidir. Gövde dört köşeli ve yumuşak tüylüdür. Yapraklar şeritsi, sivri uçlu, 3-9 x 0,4-0,8 mm, internodlardan uzun, salgı noktaları yok veya seyrek, sarı ile portakal renginde; kenarları aşağıya doğru kıvrık, yarısına kadar sillidir. Çiçek kurulu 2-3 cm ve birkaç çiçeklidir. Brahteler yaprak gibi, 4-6,5 x 0,8-1,5 mm, çiçek kısmına doğru birbiri üzerine binmiş biçimde ve yan damar yoktur. Çanak çan şeklinde, 2,6-4 mm, tüp kısmı az çok yumuşak tüylü, üst dudaklar alt dudaklardan kısa veya eşit; üst dişler 0,6-1,2 mm, üç köşelidir. Taç beyaz ya da leylak renginde, 5-6 mm, kısa tüylü ve seyrek salgılıdır. Haziran-temmuz aylarında çiçeklenirler (Jalas, 1982).

Thymus cherlerioides Vis.

Endemik

Kaz kekiği

Yayılışı Endemik olan bu takson Ege ve Akdeniz Bölgesi’nde 2800 m’ye kadar yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri Küme şeklinde, uç kısımları yukarı doğru büyüyen birincil dallanmaları olan cüce çalılardır. Çiçekli gövdeler 1-3 cm, kısa yumuşak tüylü, nadiren tüysüzdür. Yapraklar 4-7 x 0,5-0,7 mm, şeritsi, kadifemsi-yumuşak tüylü, nadiren tüysüzdür, salgı noktaları yok veya sık değil, sarı renkli; kenarları aşağıya kıvrık, ortası sillidir. Yan damarları belirgin ve yaprağa benzeyen brahteler 5-6,5 mm’ye kadar uzayabilir. Çiçek kurulu birkaç çiçekli küçük bir başçıktır. Çanak 3,5-4,5 mm, dudakları hemen hemen eşit; üst dişler 0,7-1 mm, çoğunlukla sillidir. Taç pembe-mor, çanak yaprakları çok az geçer. Haziran-temmuz aylarında çiçeklenirler (Jalas, 1982). 401

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Thymus leucotrichus Hal. subsp. leucotrichus

Doğal

Dağ kekiği

Yayılışı İç Anadolu, Doğu Anadolu, Doğu Karadeniz ve Akdeniz Bölgesi’nde 1200-3000 m’ler arasında yetişen yaygın bir türdür.

Botanik Özellikleri Gevşek küme veya yastık şeklinde büyüyen cüce çalılardır. Birincil dallar toprak yüzeyine yatıktır. Yapraklar 4-9,5 x 0,6-1,3 mm, şeritsi-mızraksı, kadifemsi-kısa yumuşak ya da uzun tüylü, salgı noktaları yok veya birkaç tane, soluk renkli, kenarları az kıvrık veya kalınlaşmış yalancı kıvrık ve taban kısımları yarı silidir. Çiçek kurulu 1-5-6 cm ve başçık şeklindedir. Brahteler 1,8-3,5 mm, eliptik-yumurtamsı, kenarları kalınlaşmış ve uca doğru kenarları aşağıya kıvrık, tabana doğru renkli, alt yüzeyi 1-3 adet yan damarlıdır. Brahteleri 1-2,5 mm’dir. Çanak 3,5-6,5 mm, salgı yok veya sarı, sarımsı; üst dişler 0,8-1,6 mm, sillidir. Taç açık mor, pembe-mor renklerde ve 6-8 mm’dir. Haziran-temmuz aylarında çiçeklenirler (Jalas, 1982).

Thymus haussknechtii Velen.

Endemik

Fırat kekiği

Yayılışı Endemik olan bu tür, Erzurum, Elazığ, Tunceli ve Malatya çevrelerinde 680-1600 m yükseltiler arasındaki kayalık yerlerde yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

İSTE Herbaryumu

Geniş kümeler halinde büyüyen cüce çalılardır. Çiçek kurulunu taşıyan gövdeler ince ve zayıf, yükselici ve dik, tabandan çıkan dallar odunsu, 3-20 cm, kısa geriye kıvrık tüylüdür. Yapraklar 6-10 x 1-2,5 mm, dar kaşıksı, soluk grimsi yeşil renkli, tüysüz veya pürüzlü; salgı noktaları çok sayıda; renksiz; alt yüzeydeki orta damar soluk ve yan damarlar belirgin değildir. Yapraklar aşağı kısımlardaki eksende kümelenmiş, 3,5-4 x 0,6-0,8 mm, kaşıksıdır. Yaprak kenarı düz, tabanda birkaç adet sillidir. Çiçek kurulu gevşek başçık üzerinde birkaç çiçeklidir. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları yaprak benzeri, 4,5-6,5 x 1,2-2 mm, mızraksı-eliptik, uçta yuvarlak, tabanda geniş, en kenardaki damarların tepede birleşmesiyle oluşan yan damarlar 2 adet ve belirgindir. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları 1,2-3 mm, biz şeklinde, çiçek saplarından uzundur. Çanak yapraklar çan şeklinde, 3-4,7 mm, ventralde az çok yumuşak tüylüdür; dudaklar eşit veya üst dudak daha kısadır, üst diş 0,6-0,8 mm, üç köşeli, kılçıklıdır. Taç yapraklar beyaz ve 4-7,5 mm uzunluğundadır. Çiçeklenme zamanı haziran-temmuz aylarıdır (Jalas, 1982).

402

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Thymus pectinatus Fisch. & C.A. Mey.

Endemik

Sivas kekiği

Yayılışı Sivas, Kayseri ve Malatya çevrelerinde bulunan, jipsli ve kalkerli yamaçların olduğu açık steplerde, 1100-2160 m yükseklikler arasında yetişen endemik bir türdür.

Botanik Özellikleri

İSTE Herbaryumu

Küçük yoğun kümeler halinde, 15-20 cm’ye kadar boylanabilen küçük çalılardır. Anakök kuvvetli odunsu yapıda; toprak üstü sürgünleri tabanda odunsu ve çok dallanmıştır; çiçek kurulunu taşıyan gövde dik ve yaklaşık 7 cm, kısa basık tüylü ve bazen yakut kırmızısı salgı noktalı, alt kısımda eksende kümelenmiş küçük yapraklar 3,5-0,8 mm. Yapraklar 6-10 x 0,8-1 mm, dar kaşıksı, küt uçlu, etli, düz veya hemen hemen omurgalı, yan damarlar belirgin değil, yaprak ayası yoğun yakut kırmızısı renkli salgı noktalı; kenarları tabanda sillidir. Çiçek kurulu başçık veya kesintilidir. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakları 4-5 x 1 mm, mızraksı-eliptik ve renksizdir. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakçıkları çok küçük, yaklaşık 1 mm, tüylü, genellikle çiçek saplarından kısa. Çanak yapraklar 3,3-4,5 mm, çan biçimli, yüzeyi kısa yumuşak tüylü ile az çok yumuşak tüy ile kaplı, üst dudak alt dudağın dişlerinden kısa; üst dişler 0,3-0,6 mm, altakiler biz şeklinde, pembe-mor, taraksı-silli ve her yeri yumuşak kılsı tüylüdür. Taç yapraklar gül rengi ile pembe-mor arasında değişen renklerde, bazen beyaz, 4-8 mm uzunluğundadır. Erkek organlar 2-4 mm ve dışarı doğru uzanmıştır. Temmuz-eylül aylarında çiçeklenirler (Jalas, 1982).

Thymus pulvinatus Celak.

Endemik

Yer kekiği

Yayılışı Balıkesir Kaz dağları’nda yetişen endemik bir taksondur.

Botanik Özellikleri

İSTE Herbaryumu

T. revolutus türünün özelliklerine çok benzer fakat daha kuvvetli büyür. Çiçek kurulunu taşıyan gövde 2-4 cm’dir; yüzeye dik olarak bağlanan uzun yumuşak olmayan tüyler mevcuttur. Yapraklar 12-18 x 0,6-1,2 mm boyutlarında, yoğun kadifemsi-kısa yumuşak tüylü, uca doğru kenar kısımları sillidir. Salgı noktaları sarımsı portakal renklidir. Çiçek taşıyıcı yaprakları tek olan çiçekleri çok geçer, çiçeklerin alt kısmında 1,2-1,7 mm genişliğindedir; yapraklara çok benzerler, çiçek kurulunda zayıfça farklılaşmıştır; genellikle tabanın 1/3 kısmında 2 adet belirgin yan damarlar mevcuttur. Çiçek kurulu taşıyıcı yaprakçıkları 7 mm’ye kadar uzayabilir ve yaprak benzeridir. Çanak yapraklar 5,2-7,2 mm, az çok yumuşak tüylü ve sapsız salgı noktaları taşır, çanak yaprakların üst dişleri 0,8-1,3 mm’dir. Taç yapraklar yaklaşık 10 mm uzunluğundadır. Çiçeklenme zamanı temmuz ayıdır (Jalas, 1982). 403

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L A M I AC E A E

Tolga Ok, Mehmet Fırat

Vitex L. (Hayıtlar)

Tolga Ok

Kışın yaprağını döken ya da herdem yeşil aromatik ağaç ya da çalı formunda odunsu bitkilerdir. Tomurcuk ve yaprak dizilişleri karşılıklı olup tomurcukları fazla belirgin olmayan pullarla örtülüdür. Yaprakları ise ışınsal tüysü olup 3-7 parçalıdır. Çiçekleri küçük, beyaz, mavi ya da sarımsı renktedir. Çanak çan şeklinde ve genellikle beş dişlidir. Taç küt veya testi gibi, kenarları 5 loplu ya da iki dudaklıdır. Çiçeklerinde stamen sayısı 4, ovaryum 4 gözlü ve meyve çekirdekli sulu meyve tipindedir (Kayacık, 1982).

Vitex agnus-castus L.

Doğal

Hayıt

Yayılışı Genel yayılışını Akdeniz havzasında yapan türün yayılışı Batı Kafkasya’ya kadar uzanır. Ülkemizde Düzce, Zonguldak, Amasya, Adana, Antalya, Bursa, Çanakkale, Giresun, Hatay, Mersin, Muğla, Samsun ve Trabzon çevrelerinde deniz seviyesinden 750 m yükseltiye kadarlık bir alanda, kumlu yerlerde, denize yakın kayalık alanlarda ve alüvyon topraklar üzerinde yayılış gösterir (Townsned, 1982).

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Genellikle 3 m’ye kadar boylanabilen, kışın yaprağını döken, dağınık tepeli bir çalıdır. Güney batı Anadolu’da zaman zaman küçük ağaç formuna ulaşabilir. Sürgünleri dört köşeli olup gri tüylüdür. Yaprakları uzun saplı, ışınsal tüysü ve 5-7 parçalıdır. Yaprakçıkların kenarı tam ya da seyrek kaba dişlidir. Yaprakçıkların alt yüzü de gri tüylüdür. Çiçekleri terminal durumlu başak şeklinde kurullar oluşturur. Bu kurullar ayrıca bir araya gelerek 10-15 cm uzunluğunda bileşik salkım halinde kurul oluşturur. Çiçekler menekşe renginde ya da beyaz renkli, kokulu, çanak 5 dişli ve yumuşak tüylüdür. Çekirdekli sulu meyve yuvarlak küt, 3-4 mm çapındadır. Çiçeklenme zamanı hazıran-eylül aylarıdır (Kayacık, 1982; Townsned, 1982). 404

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L AU R AC E A E

LAURACEAE Çoğunlukla herdemyeşil, bazı taksonları da kışın yapraklarını döken ağaç ve çalılardır. Çeşitli organlarında aromatik yağlar vardır. Yaprakları basit, deri gibi sert, tam kenarlı veya dalgalıdır. Kulakçıkları yoktur. Sürgünlere sarmal, ender olarak karşılıklı dizilmiştir. Çiçekler erselik veya bir cinsli iki evciklidir. Çanak 4-6 parçalı ve iki çevre halinde dizilmiştir. Taç yaprakları yoktur. Stamenler de 3-4 çevre halinde bulunur; her çevrede 3-4 stamen vardır. Ovaryum tek gözlü ve üst durumludur. Meyve çekirdekli sulu veya üzümsü meyvedir. Genel olarak tropiklerde yayılış gösteren bir familya olup birkaç cinsi ılıman kuşakta yetişir. Yaklaşık 50 cinse ait 2500-3000 civarında türle temsil edilir (Kayacık, 1982; Rohwer, 1993;Yaltırık ve Efe, 2000)

8-15 m kadar boylanabilen herdemyeşil ağaçlardır. Derimsi yapraklar tam kenarlı veya kısa saplıdır; sürgünlere çok sıralı sarmal olarak dizilmişlerdir. 1 cinsli iki evcikli çiçekler yeşilimsi renkte ve oldukça küçüktür. Teker teker değil, yan durumlu demetler halinde kurullar oluştururlar (Yaltırık ve Efe, 1994). Çiçek kurulları saplı yalancı şemsiye şeklindedir ve her bir yalancı şemsiyede genellikle 5 çiçek bulundurur. Çiçek çevresi dört eşit parçalıdır. Erkek çiçeklerde 8-30 adet üreyimli stamen vardır. Dişi çiçekler, değişken sayıda üreyimsiz stamen taşırlar ve çiçek tablası derin değildir. Meyve üzümsüdür. Akdeniz bölgesinde yetişen L. nobilis L. ile Kanarya Adalarında yetişen L. canariensis olmak üzere 2 türü vardır (Rohwer, 1993; Yaltırık ve Efe, 2000).

Ünal Akkemik

Laurus L. (Defneler)

Ünal Akkemik

Nesibe Köse, Rüya Yılmaz

Laurus nobilis L.

Doğal

Akdeniz defnesi

Yayılışı Akdeniz’in karakteristik bitkilerinden biridir. Anavatanı Balkanlar ve Anadolu’dur. Ancak antik devirde Akdeniz’in bütün kıyılarına götürülmüştür (Kayacık, 1982). Güney Avrupa, Kuzeybatı Afrika, Batı Suriye, Kırım’da bulunmaktadır. Türkiye’nin güneyinde Hatay’dan başlayarak Kuzeydoğu Karadeniz’e kadar olan kıyılarda (Çanakkale, Balıkesir, İstanbul, Bursa, Zonguldak, Kastamonu, Sinop, Samsun, Trabzon, Rize, İzmir, Aydın, Muğla, Antalya, Mersin, Kahramanmaraş) doğal olarak bulunur (Demiriz, 1982; Kayacık, 1982).

Ağaççık veya 15 m’ye kadar boylanabilen yuvarlak tepeli, sık dallı, herdemyeşil bir ağaçtır. Gövde kabuğu, düzgün, çatlaksız, koyu gri renklidir. Genç sürgünler yeşil, sonraları kırmızımsı esmer renkte ve tüysüzdür. Yapraklar 3-10 (-11) cm boyunda, 2-4 (5) cm genişliğinde ve her iki uca doğru sivrilmiştir. Dar eliptikten geniş yumurtamsıya kadar farklı şekillerde yapraklar görülmektedir. Yaprak sapları kısa ve kalındır. Yaprak kenarları dalgalı (undulat)dır. Üst yüzleri parlak koyu yeşil renklidir. Çiçekleri bir cinsli iki evciklidir. Çoğunlukla yaprakların koltuğunda yan durumlu demetler halinde kurullar oluşturur. Çiçek çevresi yeşilimsi renkte ve dört parçalıdır. Erkek çiçeklerinde 8-12 adet stamen bulunur, dip tarafında bal bezeleri vardır. Dişi çiçeklerinde ovaryumun çevresinde üreyimsiz 4 adet stamen bulunur. Ovaryum kısa saplı tek gözlüdür ve tek tohum taslağı taşır. Üzümsü meyve, önceleri yeşil renklidir, olgunlaştığında siyaha döner. Uzunluğu en fazla 2 cm, genellikle 1-1,2 cm’dir (Yaltırık ve Efe, 2000; Kayacık, 1982; Demiriz, 1982). Yetişme ortamına bağlı olarak türün yaprak ve meyvelerinin şekil ve büyüklüklerinde değişkenlik görülmektedir. Kuzey Anadolu’daki örnekleri dar eliptik yapraklar ve küre şeklinde meyveler taşırken güney Anadolu’daki örnekleri geniş yumurtamsı yapraklar ve eliptik meyveler bulundurur (Demiriz, 1982). Dekoratif bir park bitkisi olmasının yanında odun dışı orman ürünü olarak oldukça değerli bir ağaçtır. Yaprakları ve meyvesinden elde edilen defne yağı (Oleum lauri) eczacılıkta, özellikle sabun endüstrisinde kullanılır. Kurutulan yaprakları da baharat olarak kullanılmaktadır (Yaltırık ve Efe, 2000; Kayacık, 1982). 405

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

LO R A N T H AC E A E

LORANTHACEAE Dioik (1C 2E), ağaç dalları üzerinde yaşayan yarı parazit odunsu bitkilerdir. Yapraklar karşılıklı ya da çevrel, tam kenarlı, bazen pul yaprak şeklindedir. Herdem yeşil ya da kışın yapraklarını dökerler. Çiçekleri aktinomorf, çiçek örtüsü 1-2 sıralı çevrel, serbest ya da bileşiktir. Dıştaki kalikulus (brahteciklerden oluşan halka) saçak şeklinde veya yoktur; stamenler taç yaprakların önünde ya da üstündedir; anterler yarık ya da delikler halinde açılır. Ovaryum alt durumlu, tek gözlü, stilus basit ya da yoktur. Meyve üzümsü, içinde tek tohum vardır ve tohum etrafı yapışkan ve musilaj tabakasıyla çevrilidir (Davis, 1982).

Tolga Ok

Loranthus Jacq. Yarı parazit kışın yaprağını döken odunsu bitkilerdir. Yapraklar karşılıklı, pinnat damarlıdır. Çiçek kurulu başak şeklindedir. Çiçek örtüsü 2 sıralı çevrel, dıştaki saçak şeklinde, ovaryuma bağlı, içteki 4-6 parçalı ve serbesttir. Anterler 2 loplu ve boyuna yarılır. Meyve sarımsı, yapışkan üzümsü meyvedir. Çiçeklenme zamanı mayıs-haziran aylarıdır (Miller, 1982a).

Loranthus europeus Jacq.

Doğal

Meşe ökseotu

Yayılışı Genel yayılışı Orta ve Güney Avrupa, Rusya ve Türkiye olan bu yarı parazit odunsu bitkilerin ülkemizdeki yayılışını Kırklareli, İstanbul, İzmir, Mersin, Adana, Maraş, Hatay, Siirt ve Hakkâri çevrelerindeki 600-2000 m’ler arasında ve genellikle Fagaceae familyası bireyleri üzerinde yapar (Miller, 1982a).

Botanik Özellikleri Dallar üzerinde büyüyen ve 50 cm’ye kadar boylanabilen odunsu bitkilerdir. Yapraklar (1-) 1,5-6 x 0,5-1,5 cm boyutlarında, dikdörtgenimsi-ters yumurta şeklinde, küt uçludur. Çiçekler 6 parçalıdır. Erkek çiçeklerindeki tepaller 3-4,5 mm, yumurtamsı, sivri uçlu, gelişmemiş ovaryumlar mevcuttur. Dişi çiçeklerdeki tepaller, 1,5-2 mm, dar bir şekilde dikdörtgenimsi, verimsiz stamenler (staminoid) vardır. Meyve 10 mm’ye kadar, armut şeklinde ya da yuvarlak olup sarı renklidir (Miller, 1982a). Çiçeklenme mayıs-haziran aylarındadır. 406

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

LY T H R AC E A E

Ünal Akkemik

Tropik ve ılıman bölgelerde geniş yayılış alanına sahip olan Lythraceae familyasının 31 cinsi ve 600 kadar taksonu vardır (Kubitzki, 2007). Bunlardan sadece iki odunsu türü ülkemizde yetişir. Parkçılık bakımından önemli ve olan egzotik cins Lagerstroemia ile doğal olan Punica cinsi park ve bahçelerde de yaygın bir şekilde yetiştirilir. Ağaç, çalı veya otsu karakterde, genellikle genç gövdeleri dört köşeli olan bitkilerdir (Kubitzki, 2007). Yaprakları basit ve tam kenarlı; dizilişleri çoğunlukla karşılıklı, nadiren almaşlı veya çevreldir. Kulakçık küçüktür veya yoktur. Erdişi çiçekler aktinomorf veya zigomorftur. Nadiren teker teker, genellikle yaprak koltuklarında veya terminal durumlu olarak dihazyumlar halinde bulunurlar. Çiçek tablası kadeh ya da boru şeklindedir. Çanak üçgenimsi oval şekilde kenarları birleşik; taç yapraklar 4-6 adet, buruşuk ve serbesttir. Stamen sayısı genellikle çanak yaprak sayısının 2 katıdır, bazen daha az veya çok olabilir. Ovaryum üst durumlu, 2-6 karpelli ve 2-6 gözlüdür. Meyve kapsüldür (Kayacık, 1982; Kubitzki, 2007).

Ünal Akkemik

LYTHRACEAE

Lagerstroemia indica

Gamze Tuttu

Nurgül Karlıoğlu

Lagerstroemia L. (Oya ağacı) Güneydoğu Asya, Yeni Gine, Malezya, Filipin ve Avustralya’da yetişen 56 kadar türü bulunur (Kubitzki, 2007). Kışın yaprağını döken ya da herdem yeşil çalı veya ağaç halindeki odunsu bitkilerdir. Tomurcukları dışarıdan görülen 2 pulla örtülmüştür. Yapraklar yumurta biçiminde, tam kenarlı ve çok kısa saplıdır. Sürgünlere dizilişi karşılıklı veya sürgünün alt kısımlarında karşılıklı, uç kısımlarında ise almaşlıdır. Çiçekler terminal veya yan durumlu, yarı küremsi- armut şeklinde kurullar halindedir. Çanak kısa, 6-9 parçalıdır. Taç genellikle 6 parçalı, kenarları belirgin şekilde dalgalı, uzun tırnaklı ve pembe, mor veya beyaz renktedir. Stamenler çok sayıda, ovaryum 3-6 gözlüdür. Meyve 3-6 çenetli açılan, lokolosid kapsüldür. Tohumları ters piramidal şekilde, 8-10 mm boyunda ve tepelerinde kanat vardır (Kayacık, 1982; Krüssmann, 1977; Kubitzki, 2007).

Lagerstroemia indica

407

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

LY T H R AC E A E

Lagerstroemia indica L.

Egzotik

Oya Ağacı

Yayılışı Genel yayılış alanı Çin ve Japonya başta olmak üzere Doğu Asya’dır. Vatanı dışında tropik ve subtropik iklimlere sahip olan ülkelerde, çiçeklerinin rengi ve gösterişliliği nedeniyle süs bitkisi olarak yaygın olarak yetiştirilir. Türkiye’de de kıyı şehirlerinde park ve bahçelerde yetiştirilmiş çok güzel örnekleri bulunur.

Kışın yaprağını döken boylu çalı veya 6-7 m’ye kadar boylanabilen yuvarlak tepeli ufak bir ağaçtır. Gövde kabuğu ince ve düzgündür. Sürgünleri açık pembe-kahverengi veya bej renkli, 4 köşeli ve tüysüzdür. Yapraklar çok kısa saplı, eliptik veya yumurta biçiminde, 2-7 cm boyunda, uçları küt, tüysüz veya nadiren alt yüzlerinde damar boyunca tüylüdür. Sonbaharda kırmızı renk alırlar. Yaz aylarında açan çiçekler açık gül pembesi renginde, 3-4 cm genişliğindedir. Bir eksende toplanarak 4-20 cm uzunluğunda dik duran, terminal durumlu birleşik salkım tipi kurullar oluştururlar. Meyveleri kapsüldür. Halk arasında ‘İspanyol leylağı’ da denilen Lagerstroemia indica’nın süs bitkisi olarak kullanılan soluk gül, kırmızı, mor, eflatun ve beyaz renkli değişik kültüvarları vardır (Kayacık, 1982; Krüssmann, 1977; Kubitzki, 2007).

Nurgül Karlıoğlu

Botanik Özellikleri

H. Tuncay Güner

Ünal Akkemik

Güneydoğu Asya, Yeni Gine, Malezya, Filipin ve Avustralya’da yetişen 56 kadar türü bulunur (Kubitzki, 2007). Kışın yaprağını döken ya da herdem yeşil çalı veya ağaç halindeki odunsu bitkilerdir. Tomurcukları dışarıdan görülen 2 pulla örtülmüştür. Yapraklar yumurta biçiminde, tam kenarlı ve çok kısa saplıdır. Sürgünlere dizilişi karşılıklı veya sürgünün alt kısımlarında karşılıklı, uç kısımlarında ise almaşlıdır. Çiçekler terminal veya yan durumlu, yarı küremsi-armut şeklinde kurullar halindedir. Çanak kısa, 6-9 parçalıdır. Taç genellikle 6 parçalı, kenarları belirgin şekilde dalgalı, uzun tırnaklı ve pembe, mor veya beyaz renktedir. Stamenler çok sayıda, ovaryum 3-6 gözlüdür. Meyve 3-6 çenetli açılan, lokolosid kapsüldür. Tohumları ters piramidal şekilde, 8-10 mm boyunda ve tepelerinde kanat vardır (Kayacık, 1982; Krüssmann, 1977; Kubitzki, 2007).

Özgür Eminağaoğlu

Punica L. (Nar)

Punica granatum L.

Doğal

Nar

Yayılışı

Doğal yayılış alanı Akdeniz’den Himalayalara kadardır. Kuzey Afrika’dan Güney Avrupa’ya ve Batı Asya’ya yayıldığı düşünülmektedir. Türkiye’de genellikle sıcak ve kurak iklim bölgelerinde Güney Doğu Anadolu Bölgesinden Doğu Karadeniz’e kadar, çok soğuk yöreler dışında, her bölgede kültür bitkisi olarak yetiştirilir (Kayacık, 1982; Özkal ve Dinç, 1993).

Botanik Özellikleri

Kışın yaprağını döken 2-7 m boylanabilen küçük ağaç veya çalılardır. Gövde ve sürgünler dikenli veya dikensizdir. Tomurcuklar karşılıklı dizilmiş, yapraklar basit, mızraksı veya ters yumurta şeklinde ve 2-7 cm boyundadır. Çan şeklindeki parlak kırmızı renkli çiçekleri uçta ve tektir. 6-12 cm çapındaki küremsi meyve olgunlaşmadan önce yeşilimsi, olgunlaşınca soluk pembe sarı renktedir. Üzümsü meyvede yenen kısım tohumların kabuklarıdır (Chamberlain, 1972a; Krüssmann, 1978; Kayacık, 1982). 408

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

M AG N O L I AC E A E

Herdem yeşil ya da kışın yaprağını döken ağaç ve çalılardır. Sürgüne çok sıralı sarmal dizilen yapraklar basit, tam kenarlı veya loplu ve saplıdır. Kulakçık genellikle büyük, erken dökülür ve dökülünce boğumun etrafında göze çarpan bir iz bırakır. Büyük ve gösterişli çiçekler erselik, çok eksene göre simetrik olup genellikle sürgün ucunda tek tek yer alır. Çiçekte çiçek tablası uzamış, çiçek sapında çiçeği çevreleyen 1 ya da daha çok sayıda brahte vardır ancak çiçek büyüdükçe dökülür. Çanak yapraklar da çoğunlukla taç yaprak görünümündedir. Çiçek örtüsü 2 ya da daha çok (genellikle 3) sıralıdır. Çok sayıda stamen spiral olarak dizilir, serbesttir; filamentler kısa ve kalındır. Ovaryum üst durumlu, karpeller çok sayıdadır; spiral olarak dizilir, serbest veya kısmen birleşmiştir. Her bir karpel 2 veya çok sayıda tohum taslağı taşır. Agregat meyve kozalak halindedir. Kozalağı oluşturan her bir meyve folikül-keseli veya samaradır (Heywood ve diğ., 2007). Magnoliaceae familyasının sınıflandırılması konusunda henüz bir fikir birliği sağlanamamıştır. Liriodendroidae ve Magnolioidae olmak üzere iki alt familyaya ayrılan Magnoliaceae familyasında Frodin ve Govaerts (1996)’ya göre Elmerrillia Dandy (4 spp.), Kmeria Dandy (2 spp.), Liriodendron L. (2 spp.), Magnolia L. (128 spp.), Manglietia Blume (29 spp.), Michelia L. (47 spp.), ve Pachylarnax Dandy (2 spp.) olmak üzere 7 cinse dahil 223 takson vardır. Nianhe ve diğ. (2008)’e göre 17 veya 2 (yazarlardan Noteboom 2 cinsi olduğunu belirtmiştir) cins, Figlar ve Nooteboom (2004)’e göre ise Magnolioidae alt familyası altındaki taksonlar Magnolia cinsine dâhil edilmiş olup familyanın Magnolia ve Liriodendron olmak üzere iki cinsi bulunmaktadır. Liriodendron ve Magnolia taksonları dünyanın değişik ülkelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Bu iki cins aşağıdaki morfolojik özellikleriyle birbirinden ayrılır: 1. Tomurcuklar tek pullu, yapraklar tam kenarlı, folikül-keseli meyvelerden oluşan meyve kurulu dağılmaz………….………..………..…………….……….…….…………Magnolia 1. Tomurcuklar iki pullu, yapraklar loplu, uçtaki lop kesik ve kertikli; kanatlı nus meyvelerden oluşan meyve kurulu dağılır …………………………………………………………….………….…....…..Liriodendron

Hatice Yılmaz

MAGNOLIACEAE

Magnolia grandiflora

Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken boylu ağaçlardır. Karşılıklı kapanmış iki pulla örtülü tomurcuklar sürgüne çok sıralı sarmal olarak dizilir. Yaprak sapı izi büyük, daire biçiminde, üzerinde çok sayıda iletim demeti izi vardır. Kulakçıklar sürgün üzerinde çizgi halinde çepeçevre bir iz bırakır. Yapraklar simetrik, yaprak ayası (2-) 4-6 (-10) loplu, tabanı yuvarlak, hafifçe yüreksi veya düz (kesik gibi), ucu kertikli veya kesik gibi, alt yüzü mavimsi, üst yüzü parlaktır. Sürgün uçlarında tek tek yer alan laleye benzer büyük ve gösterişli çiçekler tek tek bulunur. Çiçek örtüsü (7-) 9 parçalıdır. Çanak yaprağa benzeyen dış sırada yer alan 3’ü yeşil renklidir ve geriye doğru kıvrılmıştır. Taç yaprağa benzeyen içteki sıra 6 parçalıdır. Her birinin uçları geri kıvrık, rengi yeşilimtırak sarı olup iç kısmında, dip tarafında geniş oranj bant veya lekeler bulunur. Stamen ve karpel çok sayıdadır. Meyve kanatlı nuks (samara)dır. Uzun bir eksen etrafında kiremitvari dizilen kanatlı nuks meyveler iğ biçiminde bir kozalak oluşturur (Yaltırık ve Efe, 2000; Meyer, 1997). Biri kuzey Amerika’da diğeri güney Asya’da yetişen iki türü vardır. Kuzey Amerika’da doğal yetişen türü, ülkemiz park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak kullanılmaktadır. 409

Hatice Yılmaz

Liriodendron L. (Lale Ağaçları)

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

M AG N O L I AC E A E

Liriodendron tulipifera L.

Egzotik

Lale ağacı

Yayılışı Kuzey Amerika’nın doğusunda, 0-1500 m’ler arasında yetişir. Vatanında değerli bir orman ağacı iken vatanı dışında kıymetli bir süs bitkisidir. Ülkemizde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Hatice Yılmaz

45 m’ye kadar boy, 3 m’ye kadar çap yapabilen, dağınık ya da piramidal yapılı ağaçlardır (Meyer, 1997). Yaşlı ağaçların kabuğu gri, kalın, boyuna derin çatlaklıdır. Sürgünler kalın, yeşilimtırak-gri-kahverengi, çıplak, üzeri mumsudur. Kulakçık 2 adet, açık yeşil, eliptik, ters mızraksı, 20-45 mm uzunluğundadır. Yaprak ayası uç kısmı makasla kesilmiş gibi kertikli, üstte iki sığ lop, yanlarda geniş kısmında birer lop olmak üzere genellikle 4 lopludur. (6,5)7,515 (23,5) cm boyunda, (8,5)12,5-18,5 (25,5) cm eninde, üst yüzü parlak yeşil, alt yüzü açık ya da mavimsi yeşildir. Sonbahar yaprak renklenmesi altın sarısı-bakır rengidir. Yaprak sapı 5-11,5 cm’dir. Çiçekler lale şeklinde, 4-5 cm uzunluğunda olup sürgün uçlarında tek tek yer alır. Yeşilimtırak-sarı renkli taç yaprakların iç kısmında, dip tarafında geniş oranj lekeler görülür. Mayıs –temmuz aylarında çiçek açar. Çok sayıda kanatlı nuksun bir eksen üzerinde dizilmesiyle oluşan bileşik meyve iğ şeklinde olup, önceleri yeşil olgunlaşınca kahverengiye dönüşür (Meyer, 1997; Yaltırık ve Efe, 2000).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz Magnolia grandiflora

Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken veya herdem yeşil ağaç ya da çalılardır. Kabuk düz, kaba veya derin çatlaklıdır. Sürgün özü bölmeli veya boştur. Tomurcuklar tek bir pul ile örtülmüştür. Yapraklar çok sıralı sarmal dizilmiş olup bazen sürgün ucunda toplanarak çevrel dizilmiş görüntüsü verir. Yapraklar saplı, kulakçılar erken dökülür. Yaprak ayası kalın deri gibiden zarımsı yapıya kadar değişir ve tam kenarlıdır. Sürgün uçlarında terminal olarak tek tek yer alan çiçekler büyük, kokulu, yapraklardan önce veya yapraklarla beraber görülür. Çiçek örtüsü 6-9 veya çok sayıda (-33) parçalı, beyaz, pembe veya mor, nadiren yeşil ya da sarı renklidir. Stamenler çok sayıda, spiral olarak dizilmiştir. Karpeller çok sayıda, her biri 2 tohum taslağı taşır, uzun veya kısa bir çiçek ekseni etrafında spiral dizilirler. Agregat meyve kozalak biçimindedir. Kırmızı, pembe veya portakal rengi bir örtü ile kaplı tohumlar, olgunlaştığında açılan kapsülden iplik gibi bir bağ ile aşağıya sarkarlar. Kuzey ve Orta Amerika, Doğu Asya ve Himalaya’larda yetişen 80-120 kadar taksonu vardır (Krüssmann, 1977; Meyer, 1997). 410

Magnolia grandiflora

Hatice Yılmaz

Magnolia L. (Manolyalar)

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

M AG N O L I AC E A E

Magnolia grandiflora L.

Egzotik

Büyük çiçekli manolya

Yayılışı Amerika’nın güneydoğu kesimlerindeki nehir kenarlarında ve nemli kesimlerde 0-120 m’ler arasında doğal olarak yetişir (Meyer, 1997). Herdem yeşil ağaçların en gösterişlilerinden biri olduğundan ılıman iklime sahip ülkelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

37 m’ye kadar boylanabilen, piramidal geniş tepeli, herdem yeşil ağaçlardır (Meyer 1997). Kabuk kalın, gri, gençlikte düzgün, yaşlandığında kalın levhalar halinde çatlaklıdır. Kulakçıklar büyük, iki adet, serbest, alt yüzü kahverengi ipeksi tüylerle örtülüdür. Yapraklar 12-20 cm uzunluğunda, 5-8 cm genişliğinde, ters yumurta-eliptik biçiminde, deri gibidir. Ayanın kenarları tam, üst yüzü cilalanmış gibi parlak, alt yüzü ise pas rengi tüylüdür. Yapraklar genellikle ikinci yılın sonunda dökülür. Çiçekler krem-beyaz renkli, çok büyük 2030 cm genişliğinde ve güzel kokuludur. Çanak 3, taç 6 (9-12) parçalı, stamen ise çok sayıdadır. Çiçek açma zamanı mayıs-ağustos aylarıdır. Kozalağı andıran oval biçimli meyve 7-10 cm uzunluğunda olup pas rengi tüylerle kaplıdır. Kırmızı renkli tohumlar açılan keseden iplik gibi bir bağ ile aşağıya sarkar (Krüssmann, 1977).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Egzotik

Magnolia liliflora Desr. Yayılışı Doğal yayılış alanı Çin’dir. Ülkemiz park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken 3 m boyunda, genellikle kökten itibaren çok gövdeli, dağınık büyüyen bir çalıdır. Kulakçık yaprak sapının hemen hemen yarısı kadardır. Yaprak sapı 0,8-2 cm‘dir. Yapraklar 8-18 cm uzunluğunda, 3-10 cm genişliğinde ters yumurta veya eliptik şekilli, sivri veya damla uçlu, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü açık yeşil ve damarlar boyunca ince tüylüdür. Çan şeklinde ve hafif kokulu gösterişli çiçekler yapraklardan hemen önce veya yapraklarla beraber açar. Çiçek sapı kısa ve kalındır. Çiçek örtüsü 9-12 parçalıdır. Bunlardan dış kısımdaki 3’ü morumsu yeşil, çanak yaprak görünümünde, taç yaprakların 1/3’ü boyundadır ve çabuk dökülür. İçte iki sıralı taç yapraklar 8-10 cm uzunluğunda, 3-4,5 cm genişliğinde, eliptik-ters yumurta biçiminde, dış kısmı koyu pembe renkli iç kısmı ise genellikle beyazdır. Stamenler morumsu-kırmızı renklidir. Meyve oval silindirik, 7-10 cm boyunda, koyu morkahverengidir (Krüssmann, 1977; Nianhe ve diğ., 2008). Bu tür, manolyaların en koyu renkli ve hemen hemen en son çiçek açanıdır. Yaz boyunca tek tük çiçek açmaya devam eder. Magnolia liliflora ‘Nigra’ koyu erguvani çiçekleri ile türün en güzel kültivarıdır ve ülkemiz park ve bahçelerinde yaygın olarak yetiştirilir.

411

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

M AG N O L I AC E A E

Magnolia stellata (S.&Z.) Maxim.

Egzotik

Yıldız çiçekli manolya

Yayılışı Japonya’da sadece Nagoya’nın kuzeydoğusundaki dağlarda doğal olarak yetişir. İlk olarak 1977’de İngiltere’ye getirilmiştir. Günümüzde dünyanın değişik yerlerinde park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir (Bean, 1970).

Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken, 0,3-2,4 m boyunda, bahçelerde nadiren 3 m’yi geçen, çok dallı, yuvarlak formlu çalılardır. Sürgünler tazeyken ipeksi tüylüdür. Kış tomurcukları pösteki gibi kaba tüylüdür. Dar dikdörtgenimsi veya ters yumurta biçimindeki yapraklar 7-12 cm boyunda, 2,5-4 cm eninde, ucu küt veya yuvarlak, tabanı kama biçimindedir. Yaprak sapı 3-12 mm boyunda, kulakçıklar ise yaprak sapının yarısı kadar olup erken dökülür. 5-7 cm çapındaki beyaz çiçekler yapraklardan önce açar. Çiçek sapı 3-5 mm boyundadır, yoğun tüylüdür. Çiçek örtüsü, dar şerit şeklinde 12-18 taç yapraktan oluşur. Taç yapraklar önceleri dik durur, sonraları uçları geri kıvrılır. Özellikle küçük bahçeler için çok uygun gösterişli çiçekli bir manolya türüdür (Krüssmann, 1977; Nianhe ve diğ., 2008).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Magnolia stellata ‘Rubra’

Magnolia x soulangiana Soulange-Bodin

Egzotik

Manolya, Saray lalesi

Yayılışı M. denudata X M. liliflora melezidir. İlk defa Paris yakınlarında Soulange-Bodin’in bahçesinde yetiştirilmiştir. İlk çiçeklenmesi 1826’da olmuş ve bu tarihten sonra tüm Avrupa bahçelerinin en popüler manolyası haline gelmiştir (Bean, 1970).

Genellikle 3-4 m boylarında, kışın yaprağını döken çalılardır. Yapraklar ters yumurta, geniş eliptik biçiminde, 10-15 cm uzunluğunda, tam kenarlı, üst yüzleri açık yeşil, alt yüzleri hafif tüylü olup uç kısımlara doğru sivrilir. Dik duran kâse biçiminde, soluk erguvan renkli, gösterişli çiçekler yapraklanmadan önce açar ama yapraklanma tamamlanana kadar açmaya devam eder. Yaz boyunca bitki üzerinde tek tük açan çiçekler görülür. Günümüzde park ve bahçelerinde yetiştirilen çok sayıda kültivarı vardır. Hemen hemen hepsinin çiçeklerinin içi beyaz dış kısmı az ya da çok koyu pembedir. (Krüssmann, 1977)

412

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

M A LVAC E A E

MALVACEAE Ağaç, çalı ya da otsu formda bitkilerdir. Yaprakları almaşlı dizilmiş, pinnat ya da palmat damarlıdır; nadiren bileşiktir. Yaprak kenarları tam ya da dişlidir. Kulakçıkları mevcuttur. Çiçekler tek tek ya da kurul halindedir. Çiçekleri aktinomorf, çiçek parçaları ovaryum altından çiçek tablasına bağlı ve erseliktir. Çiçeklerinin alt kısmında oldukça fazla gelişmiş bir brahte bulunur. Çiçeklerinde çanak ve taç 5’er parçalı ve serbesttir. Stamen sayısı 10 veya daha fazladır; Stamenler serbest ya da birleşmiştir. Anterler 2 gözlüdür. Ovaryum üst durumlu, 2-10 gözlüdür. Stilus basit ya da bölünmüştür. Meyve nuks ya da kapsüldür. Familyaya ait ağaç formunda olan Tilia cinsi ülkemizde doğal yetişir. Ayrıca Ceiba ve Hibiscus türleri de park ve bahçelerde yetiştirilir.

Saime Başaran

Ceiba Mill.

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

Tropik bölgelerde yaşayan uzun boylara ulaşabilen ve kışın yaprağını döken ağaçlardır. Gövde kabukları yoğun bir şekilde büyük batıcı dikenlere sahiptir. Yaprakları palmat damarlı bileşik yapraktır. Yaprakçıkların kenarları dişlidir. Çiçekleri dekoratif, kırmızımsı, çanak kupula şeklinde, düzensiz bir şekilde 2-5 loplu, taç yaprak sayısı 5, şeritsi veya dar dikdörtgenimsidir. Çiçekler yan durumlu ya da terminaldir. Stamenler bileşik ve 2 sütun şeklindedir, dış kısımdakiler kısa ve üreyimsiz anterlere sahiptir. Ovaryum 5 gözlü, meyve armut şeklinde olup çok tohumlu kapsüldür. Meyve uzun ipeksi tüylüdür. Güney Amerika’nın tropiklerinde 5 türü vardır (Krüssmann, 1976).

413

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

M A LVAC E A E

Ceiba speciosa (A.St.Hill.) Ravenna

Egzotik

İpek ipi ağacı

Yayılışı

Dünya üzerinde Arjantin, Paraguay, Uruguay ve Güney Brezilya ormanlarında bulunur. Cinsin bu türü ülkemizin Akdeniz Bölgesi’nde park ve yol ağacı olarak son yıllarda yaygın bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır.

Botanik Özellikleri

Kışın yaprağını döken, hızlı büyüyen ve boyu 25 m’ye kadar ulaşabilen bir ağaçtır. Dalları kalın, konik yapıda, gövdesi kalın dikenlerle kaplı bir yapı gösterir. Yaprakları palmat damarlı bileşik yaprak olup 5-7 yaprakçıktan oluşur ve yaprakçık kenarları dişlidir. Çiçeklerin taç yaprakları 5 parçalı, dıştan içe doğru pembemsi-krem renginde ya da kırmızımsı olup dekoratif çiçeklere sahiptir. Çiçekler 10 cm çapa kadar ulaşmakta olup oldukça büyük ve gösterişlidir. Çiçeklenme dönemi şubat-mayıs ayları arasında olsa da yılın diğer dönemlerinde de çiçekli olarak görülebilir. Meyveleri fasulye şeklinde siyah renkli, 20 cm kadar uzunluğunda ve baklaya benzer. Tohumlar pamuk yığını gibi tüysü bir örtünün içerisinde yer alır (Krüssmann, 1976).

Dilek Oral

Hibiscus L. (Hatmiler)

Çoğunluğu otsu, bazıları odunsu olan bitkilerdir. Odunsu olanların çoğu herdem yeşil (tropikal yerlerde) veya yaprağını döken çalı iken, bazıları da küçük ağaç halindedir. Sürgünlere sarmal olarak dizilen ışınsal loplu yaprakları ışınsal tüysü damarlıdır. Genellikle teker teker ve yan durumlu olarak bulunan erselik çiçekleri büyük ve dikkat çekici şekilde; kıpkırmızı, pembe, beyaz, sarı renklerdedir (Bailey, 1977). Çiçeklerinde 5 dişli veya 5 parçalı olan çanak, birleşik olan brahteler tarafından çevrelenmiştir. Taç çoğunlukla geniş çan şeklinde ve tabanda birleşik 5 parçalıdır. Çok sayıdaki stamen bir sütun halinde birbirleri ile kaynaşmış ve çok sayıda çiçek tozu torbası taşır (anter); dişi organdaki stilus uçta 5 dala ayrılır, başçık küreseldir (Rehder, 1977); ovaryum ise her birinde 3 veya daha fazla sayıda tohum taslağı bulunan 5 göze sahiptir. Meyvesi çok sayıda tohum taşıyan lokolosid kapsüldür (Krüssmann, 1977; Kayacık, 1982). 154 türü olduğu kabul edilen (Theplantlist.org: 2013) bu familyanın çoğu tropik ve subtropik bölgelerde yayılışını yapar (Krüssmann, 1977). Türkiye’de süs bitkisi olarak park ve bahçelerde rastlanan türleri H.rosa-sinensis ve H. syriacus’tur.

Hibiscus rosa-sinensis L.

Egzotik

Çin gülü, Çin hatmisi

Yayılışı

Çin ve Doğu Hindistan’da doğal yayılış yapar. Ancak 1730’dan beri yetiştirilmekte olan bir bitkidir (Krüssmann, 1977). Güle benzeyen çiçekleri nedeniyle halk arasında “Çin gülü” adıyla benimsenmiştir. Anadolu’nun güney ve batısındaki kıyı kıyı şehirlerinin park ve bahçelerinde güzel örnekleri bulunur.

2-3 (-5) m boyunda, tüysüz, dik duran, dağınık tepeli herdem yeşil çalı veya (subtopik yerlerde) küçük ağaçlardır. Yumurtamsı mızrak şeklindeki parlak ve koyu yeşil renkli, çoğunlukla lopsuz olan yaprakları 6-10 cm uzunluğundadır. Sivri uçlu, tabanı düz olarak daralan, yuvarlak veya bazen yüreksi, kenarları alt yarısında düz, yarısından uca kadar olan kısımda az veya çok kaba ve küt dişli veya kısa-sert (skabroz) dişlidir. Ayanın alt yüzünde damarların üzerindeki birkaç tüy dışında tüysüzdür. Çiçekleri genç sürgünler üzerinde üstteki yaprakların koltuklarında tek tek ve yan durumlu olarak bulunur; uzun saplıdır; 10-15 cm çapında yayılmış formdadır; erkek ve dişi organ taç yapraklardan uzun olduğu için dışarı taşmıştır; taç parlak kırmızı, bazen pembe veya beyaz tonlarında değişen renklidir; yaz boyunca çiçeklidir. Yalın kat veya katmerli, farklı renklerde birçok formu bulunmaktadır. Meyvesi yumurtamsı ve sivri uçlu kapsüldür. (Bailey, 1977; Kayacık, 1982; Yaltırık ve diğ., 1993). 414

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

M A LVAC E A E

Hibiscus syriacus L.

Egzotik

Ağaç hatmi

Yayılışı

Vatanı kesin olarak bilinmemekle beraber Asya’nın doğusunda Hindistan ile Çin’de doğal olabileceği ve buradan dünyaya yayıldığı düşünülmektedir (Kayacık, 1982). Özellikle gösterişli çiçekleri ile çiçeklenme döneminin geç olması nedeniyle çok yoğun bir şekilde yetiştirilir (Rehder, 1977). Türkiye’de park ve bahçelerde yetiştirilen önemli bir bitkidir.

2-3 m boyunda yuvarlak tepeli dik duran çalı veya 4-5 (-6) m boyunda küçük ağaç şeklindeki kışın yapraklarını döken odunsu bitkilerdir. Önce tüylü olan genç sürgünleri, sonra çıplaklaşır. Yumurtamsı-rombik (baklava dilimi) şekildeki yaprakları, 5-10 cm uzunluğunda, 3 loplu ve 3 ışınsal damarlıdır. Sivri ya da küt dişli olan ayanın taban kısmı yuvarlaktır; kenarları kaba dişlidir; ayanın alt yüzünde damarların üzerindeki birkaç tüy haricinde tüysüzdür; 5-15 mm uzunluğunda bir sapı vardır. Yaz sonlarında (ağustos-eylül) beyaz, pembe, kırmızı, mor, menekşe renklerinde açan çiçekleri geniş çan şeklinde ve 6-8 (-10) cm çapında ve kısa saplıdır; genellikle tek tek ve yan durumlu olarak bulunur. 6-7 geniş mızraksı brahteden oluşan brahteler topluluğu, neredeyse çanağın uzunluğundadır. Meyve kapsüldür (Krüssman, 1977; Rehder, 1977; Kayacık, 1982; Yaltırık ve diğ., 1993).

Dilek Oral

Botanik Özellikleri

Dilek Oral

Tilia L. (Ihlamur)

30-40 m’ye kadar boylanabilen ve dar tepeli yaprağını döken ağaçlardır. Kabuk 15-20 yaşına kadar düzgün ve çatlaksız; ilerleyen yıllarda boyuna yönde çatlaklıdır; soluk gri veya kahverengimsi gri renklidir. Tomurcuklar 2-3 pullu olup dizilişi almaşlıdır. Yaprakları basit, tabanı asimetrik, uzun saplı ve kulakçıklıdır; dairemsi-yumurtamsı-üçgenimsi biçimdeki yaprağın tabanı az-çok yüreksiden düz-eğimli kesilmiş şekillere kadar çeşitlilik gösterir. Yaprak kenarları dişli veya testere dişlidir. Yaprakta basit veya yıldız olan tüyler, türler arasında belirgin farklılıklar göstermektedir. Brahte dil veya pala şeklinde, genellikle 5-15 cm uzunluk ve 1-2,5 cm genişlikte, şeritsi-dar eliptik, tam kenarlı, yuvarlak uçlu, saplı veya sapsızdır; tüylü veya tüysüzdür. Brahtenin orta damarından çıkan simoz çiçek kurulu türlere göre değişen sayılarda çiçek taşır. Küçük, hoş kokulu ve nektarlı olan çiçekte, çanak ve taç 5’er parçalıdır. Taç beyazımsı-sarı ya da soluk veya parlak sarıdır. Stamenler 5’li gruplar halinde 25-60 tanedir; bazen taç yapraklara benzeyen verimsiz stamenler taşır. Ovaryum sapsız ve 5 gözlü, stigma 5 lopludur. Meyve çoğunlukla 1, bazen 2, nadiren 3 tohumlu açılmayan bir nuks meyvedir; küremsi, yumurtamsı-ters yumurtamsı şekillerde, omurgalı veya düz, ince veya kalın kabukludur; üzeri genellikle yoğun ve kısa, kahverengi, demetler halinde yıldız tüylüdür (Browicz, 1968; Bailey, 1977; Krüssmann, 1978; Pigott, 2012). Avrupa, Batı ve Doğu Asya ile Kuzey ve Orta Amerika’da yayılışını yapmakta olan 23 türü bulunur ve bunlardan 4’ü Türkiye’de doğal olarak yetişir. Bu taksonlara ait tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Yaltırık, 1967c; Pigott, 2012): 1.Yaprakların alt yüzü, gümüşi beyaz yıldız tüylerle kaplıdır. ......................................................................................................................................................Tilia tomentosa 1.Yaprakların alt yüzündeki tüyler ya damarlar boyunca ya da damarların birleşme yerlerinde tüy demetleri vardır. 2.Son sene sürgünü çıplak ya da yıldız tüylü; yaprakları hafifçe buruşuk, tüysüz veya her iki yüzünde ya da yalnızca alt yüzünde seyrek basit tüylü; çiçekler 38- 46 stamenli..............................................................................................................................................................................................................................Tilia platyphyllos 2.Son sene sürgünü çıplak; yaprakları düz veya hafifçe buruşuk, alt yüzünde damar koltuklarındaki küçük tüy grupları haricinde her iki yüzünde tüysüz; çiçek ler 20-45 stamenli 3.Yaprakları 38-70 (-90) mm uzunluğunda, 37-68 mm genişliğinde, dairemsi, tabanı az-çok simetrik yürek şeklinde, ucu birdenbire daralmış ve uzamış; alt yüzü belirgin olarak mat mavimsi ve damar koltuklarında kümelenmiş kırmızımsı-kahverengi tüylü, bu kümeler dışındaki alanda ve damarlar üzerinde seyrek olarak tüylü; simozdaki çiçek sayısı (4-) 5-8 (-30); stamen sayısı 20-32; meyve (5-) 6-7 mm ve kabuğu ince .....................Tilia cordata subsp. cordata 3.Yaprakları (50-) 66-128 mm uzunluğunda, (40-) 52-106 mm genişliğinde, yumurtamsı, tabanı asimetrik, az-çok yürek şeklinde veya kesilmiş gibi düz, ucu yavaşça daralmış ve uzamış; alt yüzü grimsi veya açık yeşil ve damar koltuklarında kümelenmiş açık-kahverengi tüylü, bu kümeler dışındaki alanda tüysüz; simozdaki çiçek sayısı (2-) 3-5 (-6); stamen sayısı 39-45; meyve (7-) 10-11 mm ve kabuğu kalın .................................Tilia dasystyla subsp. caucasica 415

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

M A LVAC E A E

Tilia cordata Miller subsp. cordata

Doğal

Küçük yapraklı Ihlamur, Kış ıhlamuru

Yayılışı

Batı Asya ve Avrupa’da yayılış yapar (Pigott, 2012). Ülkemizde İstanbul-Tekirdağ sınırındaki Karadeniz’e dökülen bazı akarsuların çevresinde birkaç lokalitede vardır (Yaltırık, 1967c; Demir, 2003; Oral, 2010).

30 (-37) m’ye kadar boylanabilen ağaçlardır. Sürgünleri zeytin yeşili, yeşil veya kırmızı renkli ve seyrek yıldız tüylü veya tüysüzdür. Tomurcukları görünen 2 pulludur. Yaprağı 38-70 (-90) mm uzunluk ve 37-68 mm genişlikte, çoğunlukla dairemsi, bazen eni boyundan uzun, birdenbire daralan düz, 5-15 mm uzunluğunda, dar ve sivri uçludur. Tabanı hafifçe asimetrik yürek şeklinde, nadiren kesilmiş gibidir. Kenarı tabanda düz, taban dışında testere dişlidir. Üst yüzü mat koyu yeşil ve tüysüz, alt yüzü ise mat mavi, nadiren soluk yeşil, önceleri seyrek yıldız tüylü, sonraları ana damarların koltuklarındaki pas rengindeki tüy grupları dışındaki alanda ve damarlar üzerinde seyrek olarak tüylüdür. Yaprak sapı (15-) 21-46 mm uzunluğunda, narin, tüysüz veya seyrek tüylüdür. Brahte açık sarımsı-yeşil, ince saplı ve tüysüzdür. Çiçek kurulu ve brahte dik durur. 1 veya 2 kez dallanan çiçek kurulu genellikle (4-) 5-8 (-30) çiçeklidir; Mayıs-haziran (-temmuz) da açar (Demir, 2003). Çiçek tamamen açıkken düzdür; çanak yapraklar eksene bakmayan tarafta açık yeşil, taç yapraklar ise açık sarı veya sarımsı-beyaz renkli ve hoş kokuludur. Stamenler 20-32 adettir ve taç yapraklar kadar veya biraz uzundur; verimsiz stamen bulunmaz. Meyve (5-) 6-7 mm uzunluğundadır ve üzeri yoğun, kahverengi, kabarık, demetler halinde tüylüdür; ince ve kolay kırılabilen bir kabuğu vardır; omurgasızdır, ama bazen kuru iken beşgen olabilir. Tohumu koyu kahverengidir (Yaltırık, 1967c; Browicz, 1968; Bailey, 1977; Rehder, 1977; Krüssman, 1978; Pigott, 2012).

Tilia dasystyla Steven subsp. caucasica (V.Engl.) Pigott Kafkas Ihlamuru, Felamur

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Doğal

Syn. Tilia rubra DC. subsp. caucasica V.Engler

Yayılışı

Türkiye ile Büyük Kafkasya’nın kuzey ve güney yamaçlarındaki ormanlarda, batıda Novorossiysk yakınlarından Dağıstan’a ve Kuzeydoğu Azerbaycan’a kadar olan kısımda; Küçük Kafkasya’da ise dağınık olarak Ermenistan, Gürcistan, İran’ın kuzeyinde Hazar Denizini sınırlayan Elburz Dağlarında yayılış gösterir (Pigott, 2012). Türkiye’de Güney Marmara ve Asıl Ege Bölümleri ile Karadeniz Bölgesi ve Erzurum-Kars Bölümlerinde bulunur (Yaltırık, 1967c; Demir, 2003; Güner ve diğ., 2012).

35 (-40) m’ye kadar boylanabilen ağaçlardır. Sürgünleri ilk yılda çoğunlukla kırmızı, nadiren yeşil renkli, tüysüz veya çok seyrek basit tüylüdür; ikinci yılda grimsi-kahverengi olur. Tomurcukları tüysüz, soluk kırmızı veya kırmızımsı-yeşil renkli, görünen 2-3 pula sahiptir. Yaprağı (50-) 66-128 mm uzunluk ve (40-) 52106 mm genişlikte, genişçe yumurtamsı, yüreğimsi şekildedir. Tabanı basık-yüreğimsi veya eğimli kesilmiş gibi düzdür; birdenbire daralarak dar üçgenimsi 7-13 mm uzunluğunda bir uçla sonlanır. Kenarı tabanda düz, taban dışında testere dişli veya dişlidir, dişler kılçıksı bir uzantıyla sonlanır; üst yüzü yeşil ve tüysüz, alt yüzü ise grimsi-yeşil, ana damarların koltuklarında açık-kahverengi tüy grupları dışında tüysüzdür. Yaprak sapı 26-56 mm uzunluğunda, tabanı şişkin, çoğunlukla tüysüzdür. Brahte açık yeşil, yuvarlak uçlu, tüysüz ve alt kenarları dalgalıdır. 1 kez dallanan çiçek kurulu genellikle (2-) 3-5 (-7) çiçeklidir ve sarkık değildir; Temmuz ayında açar. Taç yapraklar ise açık sarı renklidir. Stamenler 39-45 adettir ve taç yapraklar kadar uzunluktadır; verimsiz stamen bulunmaz. Meyve (7-) 10-11 mm uzunluğunda, elipsoid, nadiren ters yumurtamsı şekildedir; üzeri aynı tipte, kısa, sık, yumuşak, beyaz ve yıldız tüylüdür; orta kalınlıkta ve nispeten kolay kırılabilen ve kuruduğunda yarılabilen bir kabuğu vardır; bir kısmında veya tamamında belirgin omurgalıdır (Yaltırık, 1967c; Bailey, 1977; Rehder, 1977; Browicz, 1968; Pigott, 2012). 416

Dilek Oral

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

M A LVAC E A E

Tilia platyphyllos Scopoli

Doğal

Yaz ıhlamuru

Yayılışı

Avrupa, Ukrayna, Türkiye Kafkasya ve İran’da yayılış yapar (Yaltırık, 1967c; Browicz, 1968; Pigott, 2012). Karadeniz, Marmara ve Antalya çevresinde doğaldır (Demir, 2003; Güner ve diğ., 2012).

25-40 m’ye kadar boylanabilen ağaçlardır. Sürgünleri tüysüz veya çok seyrek yıldız tüylü, parlak yeşil renkli, kışın ise çoğunlukla kırmızı renklidir. Tomurcukları çıplak ve görünen 2-3 pula sahiptir. Yaprağı 59-109 (-120) mm uzunluk (Browicz, 1968) ve 59-100 (-110) mm genişlikte, dairemsi şekildedir. Tabanı az-çok asimetrik yüreğimsi ile eğimli kesilmiş gibi düz arasındaki şekillerde çeşitlilik gösterir. Yapraklar birdenbire daralarak dar ve 5-16 mm uzunluğunda bir uçla sonlanır; kenarı tabanda düz, taban dışında dişlidir; üst yüzü koyu-yeşil, genellikle hafifçe buruşuktur. Yaprak ayası tüysüz veya ana damar boyunca ya da yan damarlarda seyrek basit tüylü; alt yüzü ise açık yeşil, tüysüz veya seyrek-yoğun basit, beyaz tüylü, bazen ana damarların koltuklarında bu tüyler biraz daha yoğun veya kümelenmiş olabilmektedir. Yaprak sapı (15-) 23-48 mm uzunluğunda, tüysüz veya seyrek yıldız tüylüdür. Brahte açık yeşil renkli, sapsız veya 10-27 mm uzunluğunda saplı, yuvarlak veya hafif sivri uçlu, tabanı bazen asimetrik, eksene bakan yüzü seyrek salkım tüylü veya çiçek kurulu sapının koltuğundaki küçük ve basit tüy grubu dışında tüysüz, eksene bakmayan yüzü tüysüz veya seyrek-yoğun salkım tüylüdür. Çoğunlukla 1 kez dallanan 3 çiçekli ya da nadiren 2 kez dallanan (2-) 3-5 (-7) çiçekli olan çiçek kurulu aşağıya doğru sarkar. Çiçek büyük, taç yapraklar açık sarı, çoğunlukla hafifçe geri kıvrılmıştır ve tatlı kokuludur; Haziran sonunda açar (Krüssmann, 1978). Stamenler 38-46 adettir ve boyları taç yaprakları aşar; verimsiz stamen bulunmaz. Meyve (7-) 8-12 mm uzunluğunda, küresel-ters yumurtamsı; üzeri yoğun, yumuşak, beyaz tüylüdür; az-çok kalın bir kabuğu vardır; kuru iken genellikle beşgen şeklinde omurgalı veya omurgasızdır (Yaltırık, 1967c; Browicz, 1968; Bailey, 1977; Rehder, 1977; Pigott, 2012).

Tilia tomentosa Moench

Necmi Aksoy

Botanik Özellikleri

Syn. Tilia argentea Desf. ex DC.

Gümüşi Ihlamur

Yayılışı

Balkanlar, Macaristan, Ukrayna ve Türkiye’de yayılış yapar (Browicz, 1968; Pigott, 2012). Marmara, Batı Karadeniz, Asıl Ege ve Adana bölümlerinde bulunur (Yaltırık, 1967c).

35-40 m’ye kadar boylanan bir ağaçtır. Sürgünleri ilk yıl yeşil ve tüylüdür. Tomurcukları 2-3 pula sahiptir; pulların dış kenarları yoğun, kahverengi, yumuşak, yıldız tüylüdür. Yaprağı (50-) 63-107 (-130) mm uzunluk ve (55-) 60-107 mm genişlikte, dairemsi veya genişçe yumurtamsı şekilde, bazen uca yakın loplu; tabanı yüreksi, eğimli kesilmiş gibi düz; 3-10 mm boyunda damla uçlu; kenarları testere dişlidir; üst yüzü koyu-yeşil; alt yüzü yoğun gümüşi tüylüdür. Yaprak sapı 25-56 mm boyundadır. Kulakçık 14-22 mm uzunluğunda, dikdörtgenimsi, pembemsi yeşil ve zarımsıdır. 4-10 çiçekli olan çiçek kurulu, çoğunlukla 3 dal üzerinde 9 çiçek taşır; Haziran sonu-temmuz başında açan (Krüssmann, 1978) çiçekleri aşağıya doğru sarkar. Çiçek ve çiçek kurulu sapları sık ve yumuşak tüylüdür. Çanak yapraklar açık yeşil ve üzeri beyaz yıldız tüylerle kaplıdır; taç yapraklar mızraksı, dişli uçlu ve sarı renklidir. Stamenler 45-48 adettir ve boyları taç yapraklardan kısadır; verimsiz stamenler 5 tane, spatül şeklinde ve taç yapraklardan biraz kısadır. Meyve (6-) 9,3-10,5 mm uzunluğunda, elipsoid veya hafifçe yumurtamsı, uçta daralarak konik kısa bir çıkıntı ile sonlanır. Meyve ucu düz veya hafifçe olukludur; üzeri düz veya kabarcıklı (siğilli), yoğun, kahverengimsi-gri yumuşak, yıldız tüylerle kaplıdır; kalın bir kabuğu vardır (Yaltırık, 1967c; Browicz, 1968; Bailey, 1977; Rehder, 1977; Pigott, 2012). 417

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Doğal

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

M E L I AC E A E

Ünal Akkemik

Kokulu ve odunu sert olan ağaç veya çalılardır. Yapraklar sarmal dizilmiş ve pinnat ya da bipinnattır; herdem yeşil veya kışın yaprağını döker. Çiçekler salkım ve erseliktir. Çanak yapraklar dipte 4-5 adet, taç yapraklar serbest veya birleşik 4-5 adettir. Meyve üzümsü veya kapsül şeklindedir. Tropiklerde ve subtropiklerde yayılış gösteren 50 cins ile yaklaşık 600 kadar tür içerir. Ülkemizde doğal olarak yetişen herhangi bir cinsi yoktur. Odunu oldukça kullanışlıdır ve kereste ticaretinde tercih edilir. Bazı türlerinin meyvesi yenir veya süs bitkisi olarak kullanılır (Yaltırık ve Efe, 2000; Seçmen ve diğ., 2008).

Ali Erhan Özer

MELIACEAE

H. Tuncay Güner

Melia L. (Tespih ağaçları)

Ünal Akkemik

Kışın yaprağını döken veya herdem yeşil ağaç ya da ağaççıklardır. Çift katlı tüysü yaprakçıklar sürgüne çok sıralı sarmal dizilmiştir. Yaprakçıkları tam kenarlı veya dişlidir. Çiçekler tam, çanak ve taç 5-6 parçalı ve taç serbesttir. Stamenlerin flamentleri birbiri ile boru halinde kaynaşmıştır. Ovaryum kısa bir tabla üzerinde oturmuştur, 5-8 gözlüdür. Herbir gözde iki tane tohum taslağı vardır. Stillus uzun ve silindiriktir. Çekirdekli sulu meyvenin dış kısmı etlidir (Krüssmann, 1977; Kayacık, 1982). Güney Asya ve Avustralya’da yayılmış olan 10 taksonu vardır. Bunlardan biri, Türkiye’de İstanbul ve Batı Anadolu kıyı şehirleri başta olmak üzere muhtelif yerlerde yol ve parklarda süs bitkisi olarak yetiştirilen Melia azedarach L.’dır (Kayacık, 1982; Yaltırık ve Efe, 2000).

Melia azedarach L.

Egzotik

Tesbih ağacı

Yayılışı

Anavatanı Doğu Asya özellikle Hindistan, Çin ve Himalaya olan tür, Güney Avrupa şehirlerinde alle ağacı olarak yaygın bir şekilde yetiştirilir. Ülkemizde de Batı ve güney kesimlerde park ve bahçelerde sıklıkla kullanılır(Kayacık, 1982; Seçmen ve diğ., 2008).

10-15 m’ye kadar boy yapabilen kışın yaprağını döken ufak bir ağaçtır. Genel görünüm olarak dişbudakları anımsatırlar. Çatlaklı gövde kabuğuna sahiptirler. Çift-katlı tüysü bileşik (bipinnat) yaprakları vardır. Yaprakçıklar, 2-5 cm uzunluğunda yumurta-elips şeklindedir. Yaprakçık kenarları dişli, uçları sivridir. Leylak rengindeki çiçekler ilkbahar-yaz aylarında açar. Yaprakların koltuğundan çıkan çiçekler salkım halinde kurul oluşturur. Tespih tanesi büyüklüğündeki iri ve yuvarlak çekirdekli sulu meyveler demetler halinde bulunur ve sürgünlerde uzun zaman kalabilirler. Olgunlaşınca kabuğu açık sarı bir renk alır. Endokarp tamamen odunlaşmıştır (Kayacık, 1982; Yaltırık ve Efe, 2000, Seçmen ve diğ, 2008). Tespih ağacından elde edilen Melia yağından, kabuklarından faydalanıldığı gibi, İtalya’da meyvelerinden kolyeler yapılır. Odunu nefesli müzik aletlerinin yapımında kullanılır. 418

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

M O R AC E A E

MORACEAE Maclura pomifera

Hatice Yılmaz

Moraceae familyası tropik ve subtropik bölgelerde yayılmış olan 43 cins ve yaklaşık 1400 türle temsil edilir (Zhekun & Gilbert, 2003). Ülkemizde park ve bahçelerde en çok Broussonetia L’Hér. ex. Vent., Ficus L., Maclura Nutt. ve Morus L. cinsleri yetiştirilmiştir. Kışın yaprağını döken veya herdem yeşil ağaç ve çalı halinde bulunan odunsu bitkilerdir. Bu familyadaki birçok türün çeşitli dokularında süt bulunur. Basit yapraklar sürgünlere almaşlı dizilmiştir. Yaprak kenarı tam, dişli veya lobludur. Kulakçıkları vardır, fakat genelde dökülür. Çiçekleri bir cinsli bir evcikli, bazılarında da iki evciklidir. Sürgünlerde teker teker değil, yalancı salkım, başçık halinde kurullar oluştururlar. Birçoğunda çiçek tablası testi gibi şişmiş veya çukurlaşmıştır. Basit çiçek örtüsü genelde 4 parçadan oluşur; yaprakları birbirine az veya çok kaynaşmış veya serbesttir. Dişi çiçeklerde çevre yapraklar çoğu kez şişer, etlenir, bu şekilde meyve oluşumuna katılır. Stamen sayısı 1-6 arasında değişir ve bunlar periyant yaprakların önünde yer alır. Stamenlerin filamentleri bazı türlerinde içeriye doğru kıvrılmış, fakat bazılarında ise düz durur. Çoğu anemogam, bazıları ise entomogamdır. Ovaryum çoğunlukla üst durumlu ve iki karpelden oluşmuştur. Tek gözlü, normal olarak tek tohumludur. Stilus çoğunlukla 2’dir, ender olarak da 1 tane veya hiç gelişmemiştir. Meyve nuks, bazı örneklerinde de çekirdekli suludur. Çoğu zaman bunlar bir araya gelerek mürekkep meyveleri oluşturur (Davis, 1982; Kayacık, 1981). Familyanın önemli cinslerinin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir:

1.Çiçek oyuk bir çiçek tablası içerisinde; Filamentler düz. Yaprak tam veya loblu; Tomurcuk içerisinde rulo gibi sarılmış; Kulakçıklar birbirine kaynaşmış ve terminal tomurcuğu içine almış; Düştüğü zaman sürgün üzerinde daire şeklinde bir iz bırakır………………………………...…….………..……….………..………….……..Ficus 1.Çiçekler yalancı şemsiye veya başçık halindeki kurullar halindedir; Kulakçıklar serbest, düşünce sürgün üzerinde dairemsi bir iz bırakmaz; Yapraklar tomurcuk içerisinde katlanmış veya kıvrılmıştır. 2.Yapraklar tam kenarlı; Sürgünler dikenli; Erkek ve dişi çiçekler başçık veya salkım gibi; Mürekkep meyve yuvarlak, kalın kabuklu; Yaprak parçalanmamış; 6-16 cm uzunluğunda; Meyve büyük; Stamenlerin filamentleri bükük, kıvrık...………………….………………..……………….…..…………….….…..Maclura 2.Yaprakların kenarları ince veya kaba dişli, parçalanmamış veya loblu; Sürgünler hiçbir zaman dikenli değil; Erkek çiçekler kedicik halinde toplanmış ve stamenlerin filamentleri bükülmüş. 3.Mürekkep meyve armut biçiminde, etli sulu; Tomurcuk 3-6 pullu.....…………..…………..…………..…………..…………..…………..….……….Morus 3.Mürekkep meyve küremsi; Tomurcuk 2-3 pullu; Yapraklar bazen karşılıklı……………………….……………………….….……………….Broussonetia

Broussonetia L’Hér. ex. Vent. (Kağıt dutları)

Nurgül Karlıoğlu

Nurgül Karlıoğlu

Broussonetia cinsinin bugün Doğu Asya, Pasifik Adaları ve Çin’de doğal olarak yetişen 8 türü vardır (Zhekun & Gilbert, 2003). Genel görünüşü ve yaprakları bakımından dutlara benzediği, kabuğunun liflerinden kâğıt yapıldığı için bu bitkiye “Kâğıt dutu” adı verilmiştir. Kışın yaprağını döken ağaç veya çalı halindeki bitkilerdir. Dıştan görülen 2-3 pulla örtülü tomurcuklar küçük ve sürgün üzerinde almaşlı dizilmiştir. Yaprak şekli aynı dutlarda olduğu gibi çok değişiktir. Kenarları dişli, tam veya lobludur. Yaprakların uzun bir sapı vardır. Kulakçıklar önceleri belirgin, yumurta-mızrak gibi, fakat sonraları düşerler (Krüssmann, 1976; Kayacık, 1981). Çiçekler dioiktir. Erkek çiçekler aşağıya sarkan silindirik kedicik durumunda kurullar oluşturur. Çanak 4 parçalı ve stamen sayısı yine 4 tanedir. Stamenlerin filamentleri tomurcuk içerisinde kıvrılmış haldedir. Dişi çiçekler küremsi, başçık durumunda kurullar oluşturur. Çanak boru gibi uzamış, saplı ovaryumu içerisine almıştır. Mürekkep meyve etlidir (Krüssmann, 1976; Kayacık, 1981).

419

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

M O R AC E A E

Broussonetia papyrifera (L.) L’Hér ex. Vent.

Egzotik

Japon kağıt Dutu, Acem dutu

Yayılışı

Ana vatanı Japonya’dır. Kore, Çin, Malezya, Vietnam ve Pasifik Adaları’nda doğal olarak yetişir (Zhekun & Gilbert, 2003). Süs bitkisi olarak uzun zaman önce Güney Avrupa ve diğer ülkelere götürülmüştür. Bu türe Türkiye’nin kıyı şehirlerinde, Ege Bölgesi’nde, örneğin İstanbul’un park ve bahçelerinde, Adalarda rastlanır. Halk arasında çoğunlukla bu bitkiye “Acem dutu” denir (Kayacık, 1981).

Botanik Özellikleri

Nurgül Karlıoğlu

10-15 m boyunda, dağınık tepeli, ufak bir ağaçtır. Gövdenin gri renkli kabuğu düzgündür. Sürgün kalın ve yumuşak tüylüdür. Yumurta biçimindeki yapraklar 7-20 cm uzunluğunda, sivri uçlu ve dip tarafı yürek gibidir. Kenarları kaba dişli, genç bitkilerde ise derin lobludur. Yaprakların alt yüzü yumuşak tüylüdür. Yaprak sapı oldukça uzun, 3-10 cm boyundadır. Portakal sarısı rengindeki olgun mürekkep meyvenin çapı 2 cm genişliğindedir ve yenmez (Krüssmann, 1976; Kayacık, 1981).

Nurgül Karlıoğlu

Ficus L. (İncirler)

Ficus carica

Ünal Akkemik

Ficus cinsinin her iki yarı kürenin tropik ve subtropik bölgelerinde yayılmış olan 800 kadar taksonu vardır (Krüssmann, 1977). Bunlardan bazıları yenen lezzetli meyveleri ve bazıları da kauçuk elde etmek için yetiştirilir (Kayacık, 1981). Batı Asya, Akdeniz çevresi ve Türkiye’de bu cinsin doğal olarak yalnız F. carica L. türü yetişir. Kültürü yapılan yabani incir yalnız erkek bireyleri oluşturan var. caprificas, diğeri de dişi bireyleri oluşturan, yani yenen meyveleri veren var. domestica olmak üzere iki ırka ayrılır. Türkiye’de bugün özellikle Batı Anadolu’da Aydın ve çevresinde geniş ölçüde kültürü yapılmakta olan incir büyük bir ekonomik değer taşımaktadır. Süt salgılayan, herdem yeşil, çok azı da kışın yaprağını döken ağaç veya çalı halindeki bitkilerdir (Browicz, 1982). Tomurcuk pulu ve yaprak düştüğü zaman sürgün üzerinde dairemsi bir iz bırakır. Yapraklar sürgünlere çok sıralı sarmal dizilmiştir. Yaprak kenarı genellikle tam, nadiren dişli veya lobludur. Yaprak tomurcuk içerisine rulo gibi sarılmıştır (Kayacık, 1981). Çiçekler genelde monoik, çok azında ise dioiktir. Çiçek tablası şişmiş ve testi gibi çukurlaşmış ve çiçekler bunun iç yüzeyinde yer alırlar. Erkek çiçek çevresi 2-6 parçalıdır. Stamen sayısı 1 veya 2, çok azının da 3-6 tanedir. Dişi çiçek genellikle 5 parçalıdır. Çiçek biyolojisi çok karışık bir durum gösterir. Bu konu henüz tam ve kesin olarak açıklanamamıştır. Tozlaşma bir çeşit mazı arısı (Blostophaga)’nın yumurtalarını dişi çiçeğe bırakmasıyla olur. Dişi çiçekler morfolojik görünümü yönünden iki çeşittir (dimorf). Bileşik meyve, küremsi veya armut biçimindedir (Kayacık, 1981).

420

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

M O R AC E A E

Egzotik

Ficus benjamina L. Benjamin

Yayılışı

Güneydoğu Asya ve Avustralya’da doğal yetişen bu tür, ülkemizin Akdeniz Bölgesinde dış mekânda, Karadeniz Bölgesinde de iç mekânda süs bitkisi olarak kullanılır.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Herdem yeşil, doğal yetişme ortamında geniş, genellikle 8 m veya daha fazla boy yapabilen, 10 m genişliğe kadar tepe oluşturabilen çalı ya da ağaçlardır. Dalları genellikle aşağıya doğru sarkıktır. Genç sürgünleri ince, çıplak, kahverengidir. Yaprakları 10-25 mm boyunda saplı, 5-12 cm uzunluğunda ve 2-6 cm genişliğindedir. Yaprak tabanı hafif yüreksi uç kısmı ise sivri ya da çoğunlukla damla uçludur. Yapraklarının üst yüzü parlak koyu yeşil, her iki yüzü de çıplaktır. Yaprak dizilişi almaşlıdır. Erkek çiçekleri dağınık, saplı, çanak serbest, stamenler tek tek çıkmıştır. Dişi çiçekler çok sayıda ve sapsız, çanak yapraklar 3-4 adet ve hemen hemen spatül şeklindedir. Ovaryum yumurtamsıdır. Meyve portakal-kırmızı renkte, 2-2,5 cm çapında ve çıplaktır (eFloras.org: 2013).

Ficus carica L. subsp.carica

Doğal

İncir

Yayılışı

Açık alanlar, karışık ormanlar, nehir vadilerindeki taşlı yamaçlar ve kaya çatlaklarında 10-1770 m arasında yayılış yapar (Davis, 1982). İç Anadolu haricinde çok geniş bir yayılış alanına sahiptir (Kırklareli, İstanbul, Bilecik, Kastamonu, Sinop, Trabzon, Zonguldak, İzmir, Aydın, Adana, Antalya, Muğla, Gaziantep, Erzurum, Malatya ve Elazığ). F. carica subsp. rupestris ise, Doğu Anadolu’da yetişir (Malatya, Diyarbakır, Elazığ, Bitlis, İçel, Maraş, Urfa, Siirt ve Hakkâri) (Browicz, 1982a).

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Kışın yaprağını döken ağaç veya çalı formundaki bitkilerdir. Çoğunlukla 10 m boy yapar. Genç dallar önce yeşil, sonra kahverengi ve yumuşak tüylü; yaşlı dallar ise gri renkte, düz, kalın ve serttir. Yapraklar derin 3-5 (-7) loplu, ışınsal damarlı ve genelde 5-20 (-35) cm uzunluğundadır. Yaprak kenarı düzensiz dişlidir. Yaprağın üst yüzü kaba tüylü, alt yüzü ise yumuşak tüylüdür. Yaprak sapı 2-8 (-10) cm uzunluğunda ve kalındır. Bileşik meyveleri tek, 2-3 (-8) cm uzunluğunda, armut şeklinde veya basık-küresel, kısa saplı veya sapsızdır. Meyveleri yeşil, kahverengi ve mor rengindedir (Browicz, 1982; Krüssmann, 1977). Türkiye’de doğal yetişen 2 alt türü vardır ve bunların ayırım anahtarı aşağıda verilmiştir (Browicz, 1982a): 1. Yapraklar büyük, genelde 10 cm den daha uzun, loplu, bazen tam, yuvarlakça, büyük çalı ve ağaçlar....…..........Ficus carica L. subsp. carica 1. Yapraklar küçük, genelde 10 cm den daha kısa, tam, geniş yumurtamsı biçiminde veya yumurtamsı-dikdörtgensi biçimde, sivri uçlu ve küçük çalı halinde ...…. Ficus carica L. subsp. rupestris (Hausskn) Browicz 421

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

M O R AC E A E

Ficus elastica Roxb. Ex Hornem.

Egzotik

Kauçuk ağacı

Yayılışı

Popüler ismi “kauçuk” olan bu bitkinin ana vatanı Doğu Hindistan’dır (Kayacık, 1981). Ülkemizde ise güneyde dış mekân süs bitkisi, kuzeyde iç mekân süs bitkisi olarak kullanılır.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Herdem yeşil, geniş tepe tacına sahip, uzun boylu ve çok gövdeli ağaçlardır. Dallardan yere uzanan birçok havai kökü bulunur. Yaşlı gövdeler dikey düz köklerle tabanda yer alır. Yerin üzerindeki kalın köklerle gövde arasında bir bağlantı vardır. Kabuk kırmızı-kahverengidir. Yapraklar dikdörtgenimsi ile eliptik arasında ve 10-15 cm uzunluğundadır. Yapraklarında göze çarpan ince-uzun bir uç kısım vardır. İkincil damarlar, orta damara paralel uzanır. Yaprak sapı 3-5 cm uzunluğundadır. Yaprağın üst kısmı cilalı gibi parlak ve koyu yeşil, alt yüzü ise açık yeşil ve çıplaktır. Meyve yeşilimsi-sarı renkte ve 1-2 cm uzunluğundadır (Krüssmann, 1977). Kauçuğa kapalı yerlerde; salon ve evlerde süs bitkisi olarak da çok rastlanır. Nemli sıcak yerlerde bulunur. Önceleri epifit olarak yaşar fakat sonraları çok kere bağımsız boylu bir ağaç halini alır. Gövdeleri çizilerek kauçuk elde edilir. Fakat vatanları dışında dökülmeyen koyu parlak yeşil büyük yapraklarından dolayı çelikle elde edilen genç fidanları kaplar içerisinde salon ve evlerde süs bitkisi olarak çok yetiştirilir. Ana türden başka değişik yaprak biçimine sahip formları da bulunur (Kayacık, 1981).

Maclura Nutt. (Kızılderili portakalı)

Hatice Yılmaz

Bu cinsin Afrika, Asya, Avustralya, Kuzey Amerika, Güney Amerika ve Pasifik Adaları’nda yetişen 12 türü bulunur (Krüssmann, 1977; Zhekun & Gilbert, 2003). Kışın yaprağını döken ağaç ve çalılardır. Sürgünlerinde dikenli, tomurcuklar az pullu ve basık küremsidir. Basit yapraklar çok ince saplı ve tam kenarlı, kulakçıklar çok küçüktür (Kayacık, 1981). Çiçekler dioiktir. Erkek çiçekler kısa sürgünlerde uzun bir sapın ucunda küre biçiminde kurullar oluşturur. Filamentler, tomurcuk halinde iken içeriye doğru kıvrılmıştır. Stamen sayısı 4’tür. Çanak 4 parçalıdır. Dişi çiçekler de teker teker değil, birçoğu bir araya gelerek kısa saplı yuvarlak bir topluluk oluşturur. Büyük küre şeklinde buruşuk mürekkep meyveleri vardır (Krüssmann, 1977; Kayacık 1981).

Nurgül Karlıoğlu

422

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

M O R AC E A E

Maclura pomifera (Raf.) C.K. Schneid.

Egzotik

Ayı dutu, Kızılderili portakalı

Yayılışı

Kuzey Amerika’da Arkansas ile Texas arasında doğal olarak yetişen M. pomifera, ülkemizde de Çatalca-Kocaeli ve Güney Marmara Bölümlerinde birçok park ve bahçede yetiştirilmiştir.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken, düzensiz tepeli ve 20 m’ye kadar boylanabilen bir ağaçtır. Gövdenin derin çatlaklı ve boz renkli bir kabuğu vardır. Sürgünlerde 1-2,5 cm boyunda kuvvetli dikenler bulunur. Yapraklar 5-12 cm uzunluğunda oval şeklinde ve sivri uçludur. Üst yüzü parlak olan yaprakların dip kısmı ise yürek gibidir (Krüssmann, 1977; Kayacık, 1981). 10-12 cm çapındaki küremsi mürekkep meyve önce yeşil, sonbaharda olgunlaştığı zaman ise sarı renktedir ve yenmez. Tohumların boyu ise yaklaşık olarak 1 cm’dir. M. pomifera’nın odununda da dutlarda olduğu gibi morin maddesi bulunduğundan sarı renktedir. Sürgünlerindeki batıcı büyük dikenlerinden ötürü meyve ve sebze bahçelerinin etrafında canlı çit olarak kullanılır (Kayacık, 1981).

Nurgül Karlıoğlu

Morus L. (Dutlar)

423

Morus nigra

Salih Sercan Kanoğlu

Kuzey Yarı Küresinin ılıman ve subtropik bölgelerine yayılmış olan 16 kadar türü vardır. Dutların çoğu (11 türü) Çin’de doğal yetişir. Uzun zaman önce yenen meyveleri ve ipekçilik için birçok ılıman ve tropikal ülkede kültüre alınmıştır (Zhekun & Gilbert, 2003). Kışın yaprağını döken, bazı dokularında süt bulunan ağaç ve çalılardır. Tomurcuklar 3-6 pulla örtülmüş ve sürgün üzerindeki dizilişi almaşlıdır. Yaprak ayası değişik formdadır. Bazıları sade, bir kısmı loblu, kenarları ince veya dişlidir. Ana damar dipten itibaren 3-5 kol halinde uzanır. Mızrak biçimindeki kulakçıklar sonraları dökülür. Monoik veya dioiktirler. Erkek çiçekler yan durumlu silindirik kedicikler halinde kurullar oluşturur ve aşağıya doğru sarkarlar. Çanak 4 parçalı ve periyant yaprakların önünde yer alan stamen sayısı 4 tanedir. Dişi çiçek kurulları uzun yumurta biçimindedir. Çiçek örtüsü 4 parçalı ve serbesttir. Fakat sonraları etlenir, böylece mürekkep bir meyve oluşur. Ovaryum 2 gözlü, tek tohumludur. Gerçek meyve küçük bir nukstur ve beyaz veya siyah renkte etlenen çanak yapraklar, dutlarda yenen tatlı kısımlardır (Krüssmann, 1977; Kayacık, 1981). Bazı türleri park ve bahçelerde süs bitkisi olarak da yetiştirilir. Ayrıca odunları morin maddesinden dolayı sarı bir renk almıştır. Bu yüzden odunları değerlidir ve müzik aletleri ile takunya yapımında kullanılır (Kayacık, 1981). Morus cinsine ait kitapta yer alan ve ülkemizde yaygın bir şekilde görülen türlerin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir. 1.Yapraklar tüysüz veya yalnız alt yüzü seyrek tüylüdür; Stigma sapsız veya çok kısa saplı; Yaprakların üst yüzü düzgün, yalnız alt yüzünde, damarların birleşim noktalarında tüy demetleri vardır; Meyve genelde beyaz renkte……..………………...………..………...……...….……………….....…….……...………Morus alba 1.Yaprakların alt yüzü tüylü. Üst yüzü basık kaba tüylü, genellikle büyük ve parçalanmamış 2.Yaprak derin yürek biçiminde, kısa-sivri uçlu, alt yüzü tüylü, meyve siyah renkte........Morus nigra 2.Yaprağın dip tarafı yüreğimsi bir şekilde yuvarlak, alt yüzü yumuşak tüylü; meyve yumurta biçiminde ve koyu kırmızı-mor renkte. Yapraklar oldukça sık ve keskin dişli…………...…Morus rubra

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

M O R AC E A E

Morus alba L.

Egzotik

Akdut

Yayılışı

Ana vatanı Çin’dir. Fakat zamanla Asya’nın diğer tarafları ile Avrupa ve Amerika’ya götürülmüş, buralarda doğallaşmıştır (Zhekun & Gilbert, 2003; Kayacık, 1981).

Genelde 15 m’ye kadar boylanan, geniş tepeli ufak bir ağaçtır. Gövdenin kabuğu açık gri esmer renktedir. Önceleri düzgün ve sonra uzun çatlaklar oluşur. Genç sürgünler hafif tüylü, sonraları çıplaktır. Yapraklar saplı ve değişik formdadır. Çoğunlukla yapraklar, yumurta-geniş yumurta biçiminde ve boyları 6-18 cm’dir. Yaprak ucu sivri, dip tarafları yuvarlak ve yürek gibidir. Parçalanmamış veya küt 3-5 loba ayrılır. Yaprakların alt yüzü seyrek kısa tüylü, üst yüzü ise düzgün, tüysüz ve biraz parlaktır. Bir veya iki evcikli olan çiçekler oldukça küçük, nisan-mayısta açılır. Mürekkep meyve 1,5-2,5 cm büyüklükte, olgunlaştığı zaman beyaz-pembe beyaz renkte ve tatlıdır (Krüssmann, 1977; Kayacık, 1981). Yenen tatlı meyveleri yanında, daha da önemlisi yaprakları ipek böcekleri için yem olarak kullanılır. Bundan dolayı ülkemizin birçok yerinde yetiştirilir. Meyveleri kurutulduğu gibi pekmezi ve pestili de yapılmaktadır. Ayrıca, sarkık dallı olan M. alba park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir (Kayacık, 1981).

Salih Sercan Kanoğlu

Botanik Özellikleri

Morus nigra L.

Egzotik

Karadut

Yayılışı

Ana vatanı İran’dır. Fakat zamanla Asya ve Avrupa’ya götürülmüş, günümüzde birçok yerde yetiştirilmiştir. Karadut, özellikle şarapların boyanmasında kullanılmıştır. Türkiye’de akduta kıyasla park ve bahçelerde daha az rastlanır (Zhekun & Gilbert, 2003; Kayacık, 1981).

10 m boyunda, kalın dallı bir ağaçtır. Kabuk esmer gri renkli ve uzun çatlaklıdır. Genç sürgünler tüylüdür. Genç yumurta biçimindeki yapraklar 6-12 (-20) cm uzunluğundadır. Yaprağın ucu sivri ve dip tarafı derin yürek biçimindedir. Kenarları düzensiz kaba dişlidir. Genellikle parçalanmamış, bazen de 2-3 lobludur. Üst yüzü koyu yeşil ve basık kaba tüylü, alt yüzü sık, yumuşak tüylüdür. Olgun mürekkep meyve siyah renkte ve 2-2,5 cm boyundadır. Taze iken yenir veya şurup yapılır. Yaprakları kaba ve tüylü olduğu için ipek böceklerine yem olarak verilmez (Kayacık, 1981).

Salih Sercan Kanoğlu

Botanik Özellikleri

Morus rubra L.

Egzotik

Mor dut

Yayılışı

Ana vatanı Amerika’dır. Meyve ağacı olarak diğer dut türlerine göre az da olsa, Türkiye’nin değişik bölgelerinde yetiştirilir (Krüssmann, 1977; Kayacık, 1981).

Çoğunlukla 15 m boyunda, kalın dallı bir ağaçtır. Gövdenin kabuğu pul halinde çatlaklıdır. Sürgünler önceleri tüylü, sonra çıplaktır. Yapraklar genellikle geniş yumurta biçiminde ve 7-12 (-20) cm boyundadır. Kenarları oldukça sık ve keskin dişlidir. Yaprağın dip kısmı yüreğimsi şekildedir. Üst yüzü kaba tüylü veya çıplak, alt yüzü ise yumuşak sık tüylüdür. Yaprak sapı 2-3 cm uzunluğunda ve taze iken tüylüdür. Olgun meyve koyu kırmızı-mor renkte, 2-3 cm boyunda ve suludur. Tadı hafif mayhoştur. Yendiği zaman dil ve dudakları boyar, parmaklarda leke bırakır (Davis, 1982; Kayacık, 1981). 424

www.wikimedia.org

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

MY RTAC E A E

MYRTACEAE Herdemyeşil çalı veya boylu ağaç halindeki odunsu bitkilerdir. Çoğunlukla karşılıklı, bazen almaşlı dizilmiş olan yaprakları genellikle basittir ve belirgin kulakçıkları yoktur. Üzerinde eterik yağlar içeren yuvarlak saydam noktalar şeklinde salgı bezleri vardır, ezildiğinde aromatik keskin bir koku verir. Çiçekleri teker teker, şemsiye veya salkım şeklinde kurullar oluşturur. Çiçekte taç ve çanak çoğunlukla 4-5 basit ve kaynaşmamış parçadan oluşur; çok sayıda gösterişli erkek organı (stameni) bulunur; bazen bu stamenler bir demet halinde birbirine kaynaşmıştır. 1 veya çok gözlü olan ovaryum çukurlaşmış olan çiçek tablasına ya tamamen kaynaşmış (alt durumlu) ya da çiçek tablasının çukurlaşmış olan kısmına gömülü olarak bulunur. Meyvesi üzümsü, çekirdekli sulu, kapsül veya kapalı meyvedir (Kayacık, 1982; Heywood et al., 2007). Çoğunlukla tropikal, bazen sıcak yerlerde yayılış gösteren bitkilerdir (Kayacık, 1982; Heywood ve diğ. 2007) Acca, Callistemon, Eucalyptus ve Myrtus Türkiye için önemli olan cinsleridir.

Tuncay Güner

Herdem yeşil çalı veya küçük ağaçlardır. Yaprakları karşılıklı dizilmiş, alt yüzü beyaz sık yumuşak tüylüdür. Uzun saplı çiçekleri yaprak koltuklarında teker teker bulunur. Çiçek tablası gibi çanak da ince uzun tüp şeklindedir; çanak uçta 4 lopludur. Taç 4 parçalıdır; bu parçalar bir düzlemde gibi açılmış yaygın konumludur. Stamenleri birkaç sıra halinde çok sayıda ve uzundur. Dişi organ ile erkek organlar aynı uzunluktadır; ovaryum her birinde birkaç tohum taşıyan 4 bölmeye sahiptir. Çanağa ait kalıntılar taşıyan üzümsü meyveleri, dikdörtgenimsidir (Bailey, 1977). Güney Amerika’da (Brezilya, Paraguay, Uruguay ve Arjantin) yayılışını yapan 3 türü olduğu kabul edilir (Theplantlist.org: 2013); ancak çoğunlukla süs bitkisi olarak ya da meyvelerinden dolayı kültüre alınarak yetiştirilirler (Krüssmann, 1976; Bailey, 1977). Türkiye’de yaygın olarak yetiştirilen türü Acca sellowiana’dır.

Acca sellowiana (O.Berg.) Burret

Tuncay Güner

Dilek Oral

Acca Berg.

Egzotik

Kaymak ağacı

Yayılışı

Güney Amerika’da doğal olarak yetişir (Bailey, 1977). Ülkemiz park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak kullanılır.

Herdemyeşil çalı veya küçük ağaçtır; dalları, tomurcukları ve yapraklarının alt yüzü beyaz kısa sık yumuşak tüylüdür. Karşılıklı dizilen yaprakları eliptik-yumurtamsı, 3-8 cm uzunluğunda, 2-4 cm genişliğinde, üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü beyaz sık yumuşak tüylüdür; kenarı tam, ucu yuvarlak ya da hafif sivri, tabanı genellikle yuvarlaktır. Yaz aylarında açan 3-4 cm genişliğindeki çiçekleri son yılın sürgünlerindeki 2 veya 4 yaprağın koltuğunda tekli olarak bulunurlar. Taç yaprağın her biri geniş eliptik kaşık şeklinde, ortası beyazımsı kırmızı renkli, ucu geriye kıvrık ve dışı beyaz sık yumuşak tüylü olan 4 parçadan oluşur. Çanak da 4 parçalıdır. Parlak kırmızı renkli stamenler 2,5 cm’ye kadar uzunlukta ve çok sayıda olup ortada demet halindedir. Anterler sarı, dişi organ kırmızı renklidir. 5 cm uzunluğunda ve yumurta şeklinde olan üzümsü meyveleri, ucunda çanağa ait kalıntılar taşır; sarı-yeşil renkte ve aromatik kokuludur; tohumların gömülü olduğu jelimsi etli kısmın etrafı beyazımsı etlidir; yenebilir, armut tadındadır (Bailey, 1977; Krüssmann, 1976; Yaltırık ve diğ., 1993). 425

Ali Erhan Özer

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

MY RTAC E A E

Saime Başaran

Callistemon R. Br. (Fırça çalıları)

Ünal Akkemik

Callistemon, dünya üzerinde 30’dan fazla türe sahip, bu türlerin de tamamı Avustralya’ya endemik olan Myrtaceae familyasının bir cinsidir. Çiçeklerinin dekoratif görüntüsü nedeniyle özellikle bir türü Callistemon citrinus Avrupa park ve bahçelerde çok tercih edilen bir çalıdır. Genellikle 1-3 m boyunda çalı ya da seyrek olarak 15 m’ye kadar boylanabilen ağaç formundaki herdem yeşil bitkilerdir. Yaprakları genellikle tam kenarlı, dar eliptik, mızraksı ya da şeritsidir. Yaprak dizilişleri sarmaldır. Çiçekleri erselik, gövde üzerinde topluca yer almıştır. Gövdeyi çepeçevre saran çiçekleri sık ve kompakt bir görüntü oluşturur ve bu özelliğinden dolayı da fırça çalıları olarak adlandırılırlar. Çiçeklerinde en belirgin şekilde görülen kısım stamenlerdir. Stamenler oldukça uzun ve genellikle kırmızı, bazı türlerinde yeşil, sarı, portakal rengi veya beyazdır. Çiçeklerinde taç yaprak belirgin değildir. Her çiçek üç gözlü kapsül meyve oluşturur ve meyve sürgüne sıkı bir şekilde bağlı olup uzun süre sürgün üzerinde kalır (Krüssmann, 1976).

Callistemon citrinus (Curtis) Skeels

Egzotik

Fırça çalısı

Yayılışı

Dünya üzerindeki doğal yayılışını Avustralya’nın güneydoğu kısımlarında yapan bu tür ülkemizde park ve bahçe bitkisi olarak yaygın bir şekilde kullanılır.

Botanik Özellikleri

426

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

Dik büyüyen çalı formundadır; 1-3 m boylanır ve herdem yeşildir. Yapraklar uzun eliptik yapıda, 3-7 cm boyunda ve 5-8 mm genişliğinde olup dar şerit şeklindedir. Yaprak damarları belirgindir. Sürgünlere dizilişi sarmaldır. Çok sayıda çiçek sürgünlerin uç kısımlarında (fakat terminal değil) 6-10 cm boyunda, 4-7 cm genişliğinde ve fırça gibi görünür. Çiçek renkleri genellikle kırmızıdır. Pembemsi-kırmızı, koyu leylak renkleri de bulunur. Tohum kapsülleri gövde üzerinde uzun süre kalıcı olup odunsu yapıdadır ve yaklaşık 6-7 mm çapındadır (Krüssmann, 1976).

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

MY RTAC E A E

Saime Başaran

Eucalyptus L’Her. (Ökaliptuslar)

Ünal Akkemik

Dünya üzerinde yaklaşık 700 türü bulunan cinsin, türlerinin çoğu Avustralya’da yayılış gösterir. Az sayıda türü de Yeni Gine, Endonezya ve Filipinler’de yayılış yapar. Bazı türleri dünyanın değişik bölgelerinde yaygın bir şekilde kültüre alınmıştır. Herdem yeşil ağaç ya da ağaççık formunda odunsu bitkilerdir. Gövdeleri ve kalın dalları levhalar halinde kavlar ve dökülür; bu nedenle gövdelerindeki kabukların döküldüğü kısımlar beyazımsıdır. Yaprakları dar uzun mızraksı, hatta oraksı olup kenarları düz, uçları sivridir. Yaprakların sürgünlere dizilişi genellikle almaşlı, nadiren de karşılıklıdır. Yapraklar saplı ya da sapsızdır. Tomurcukları genellikle tüysüzdür. Çiçekleri erselik olup beyaz-sarı veya kırmızı renktedir. Teker teker ya da kurullar halindedir (Kayacık, 1982). Çiçeklerinde stamen sayısı çok fazla olup bir kapsül üzerine oturmuştur ve taç yaprakları kaybolmuştur. Meyveleri odunsu kapsüller halinde olup kozalak şeklindedir ve tohumların serbest kalmasını sağlayan valfleri vardır. Cins adını “iyi korunmuş” anlamına gelen bu özelliğinden alır (Krüssmann, 1976).

Eucalyptus camaldulensis Dehnh.

Egzotik

Okaliptus

Yayılışı

Doğal yayılışını Avustralya’da yapan tür, ülkemizin güney illerinde hem bataklıkları kurutmak amacıyla hem de süs bitkisi olarak yaygın olarak kullanılır.

427

Ünal Akkemik

Boylu ve hızlı gelişen bir ağaç olup 45-50 m boya ulaşabilir ve herdem yeşildir. Kabukları levhalar halinde döküldüğünden gövdeleri alacalı ve düzdür; kabuk rengi ise çoğunlukla beyazımsı olup gri, kırmızı kahverengidir. Geniş ve yoğun bir tepe yapısına sahiptir. Yaprakları saplı, yapraklarının en geniş yeri sap kısmına yakın ve uç kısma doğru daralır. Olgun yaprakları soluk mavimsi yeşildir ve tırpan gibidir. Yaprak ayasının damarsız bölgelerinde yer yer yağ üreten bezelere sahiptir. Çiçeklerinde stamen sayısı çok fazla olup taç yaprak yoktur. Çiçek tabanında bir disk vardır ve meyve kapsüldür (Krüssmann, 1976). Ülkemizde vatanı Tazmanya olan Eucalyptus globulus Labill. adlı (mavi ökaliptus) türü de yetiştirilir. Bu iki tür arasındaki en önemli farklar, mavi okaliptusta, yaprak ve meyve daha büyük (10-30 cm boyunda ve 3-4 cm eninde), meyve topaç şeklinde ve yaprak daha mavimsidir.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

MY RTAC E A E

Tolga Ok

Myrtus L. (Mersinler)

Tolga Ok

Dünyada 100’den fazla türü olan cinsin ülkemizde sadece tek türü (M. communis) doğal yetişir. Türlerinin çoğu Güney Amerika’da doğaldır. Mersinler çalı formunda olup herdem yeşil odunsu bitkilerdir. Yaprak dizilişleri karşılıklı, yaprakları deri gibi sert, sivri uçlu ve kenarları tamdır. Yaprak sapları kısadır. Yapraklarında aromatik kokulu eterik yağ bezeleri vardır. Çiçekleri beyaz renkli, yaprak koltuklarında tek tek ya da şemsiye şeklinde kurullar halindedir. Çiçek tablası kadeh ya da testi şeklinde ve ovaryumu sarmıştır. Taç ve çanak yapraklar 5’er parçalı olup ayrı taç yapraklıdırlar. Stamen sayısı fazla, filamentleri uzun iplik şeklinde ve incedir. Ovaryum iki gözlü, seyrek olarak da 3 gözlüdür. Meyve üzümsü yalancı tipte ve şekli yumurtamsıdır (Anşin ve Özkan, 1993).

Myrtus communis L.

Doğal

Yabani mersin

Yayılışı

Doğu Akdeniz havzasında yaygın olan tür, Arnavutluk, Yunanistan, Batı ve Güney Anadolu, Suriye, Lübnan, İsrail ve Sirenayka’da sahil boylarında yetişir. Bunun yanında Girit, bazı Ege adaları ve Kıbrıs’ta da yetişir. Akdeniz Bölgesi dışında Kuzey Anadolu’da Karadeniz boyunca doğuda Trabzon’a kadar görülür. Birkaç topluluğu Irak ve İran’ın iç kesimlerinde bilhassa ülkenin güney batısında görülür. Doğu Afganistan ve Batı Pakistan’dan kayıtlı olduğu halde bu yayılışların doğal olmadığı düşünülür. Ayrıca türün en batı dağılımı Azorlar ve Madeira adalarındadır (Browicz, 1984). Ülkemizde Çanakkale, İstanbul, Zonguldak, Sinop, Ordu, Trabzon, İzmir, Muğla, Antalya, Mersin, Adana ve Hatay’da doğal olarak kayalık yamaçlarda, Kızılçam ormanlarında, maki vejetasyonunda ve kum tepelerinde bulunur (Chamberlain, 1972f).

1-3 metre boyunda olan herdem yeşil, aromatik çok dallı çalılardır. Bazen boyu 5 m’ye kadar uzayabilir. Çok elverişli olan yetişme ortamlarında 8 m’ye kadar ulaştığı da bilinmektedir. Gövdeler 11-17 cm çapa ulaşabilir. Büyüme formu, yapraklarının şekli ve büyüklüğü, meyvelerin rengi ve şekli açısından çok değişken bir türdür (Browicz, 1984). Sürgünleri dört köşelidir. Tomurcuk dizilişi karşılıklıdır. Yaprakları basit, tam kenarlı ve sivri uçlu olup kısa bir sapı vardır. Deri gibi sert olan yapraklarının üst yüzleri koyu yeşil alt yüzleri mattır. Yapraklarında aromatik bir koku vardır. Çiçekleri beyaz renklidir. Yalancı üzümsü meyve tipinde olan meyveleri küçük, nohut büyüklüğündedir. Meyve rengi genellikle siyah, bazen de beyazdır. Siyah meyve üzeri bazen mavimsi görünümdedir. Meyveler tatlı ve baharat tadında olup halk tarafından yenir (Anşin ve Özkan, 1993). Çiçeklenme zamanı haziran-eylül ayları arasındadır (Chamberlain, 1972f). Akdeniz Bölgesi’nde yaz mevsiminin en sıcak dönemlerinde çiçek açan birkaç çalıdan biridir (Browicz, 1984). 428

Hatice Yılmaz

Botanik özellikleri:

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

N I T R A R I AC E A E

NITRARIACEAE Küçük çalılar ya da otsu bitkilerdir. Bazı cinsleri dikenli bitkilerdir. Yükselici ya da sürünücüdür. Yaprakları karşılıklı ya da sarmal, basit ya da bileşiktir. Genellikle kulakçıkları vardır ve salgı bezeleri yoktur. Çiçekleri erselik ve hemen hemen aktinomorftur. Genellikle disk vardır. Çanak ve taç yaprakları (4-) 5 parçalı ve serbesttir. Stamen sayısı (8-) 10 ya da 12-15 adettir ve bunlar da serbesttir. Ovaryum üst durumlu, sinkarp, 2-6 gözlüdür. Stilus 1 adettir. Meyve şizokarp, kapsül ya da üzümsüdür (Liou Yingxin, 1998). Dünyada 3 cins (Nitreria, Peganum ve Tetradiclis) ve 16 türle temsil edilir. Ülkemizde 3 cinsi de mevcut olup her cins birer türle temsil edilir.

Mehmet Fırat

Basit, dikenli çalılardır. 0,5-2 m boyunda olabilen, gövde bazen tabandan itibaren dikenlidir. Yaprakları karşılıklı ya da sarmal basit ya da bileşiktir. Çiçekler 5 parçalı ve serbesttir. Stamen sayısı 15’tir. Ovaryum üst durumlu, sinkarp ve 3 gözlüdür. Stilus 1’dir. Meyve üzümsüdür (Coode, 1965e).

Mehmet Fırat

Mehmet Fırat

Nitraria L.

Doğal

Nitraria schoberi L. Tuzağacı, Yöresel Adı: Huliya maran

Yayılışı

Suriye çölleri, Güney Rusya, Kırım, Kafkasya, Kuzeybatı ve Orta İran, Sibirya, Orta Asya ile İç ve Doğu Anadolu’daki 2001000 m’ler arasında, kumlu ve tuzlu alanlarda yayılış gösterir (Coode, 1965).

Botanik Özellikleri

Mehmet Fırat

Boyları 50-100 cm, sürgün uçları dikenli, bazen de gövdeleri tabandan itibaren dikenli olan çalılardır. Genç sürgünleri beyaz kabukludur. Yaşlanınca yeşil-kahverengi renge dönüşürler. Son sene sürgünler kısa tüylüdür. Yapraklar açınca tüyler dökülür. Yapraklar ters mızraksıdır. Yaprak uçları küt ya da kısa sivri serttir. Kulakçıklar küçük ve dökülücüdür. Çiçekler hemen hemen sapsız, düzensiz çatallı dallanmış olup bileşik salkım şeklindedir. Çanak yaprak 5 adet ve 1-1,5 mm, taç yaprak 5 adet ve 2-3 mm boyundadır. Meyve üzümsü ve 8-10 mm çapındadır (Coode, 1965e). 429

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

N YC TAG I N AC E A E

Bougainvillea Comm. ex Juss. (Begonvil) Dikenli ya da dikensiz, çalı ya da tırmanıcı formda olan odunsu bitkilerdir. Yaprak dizilişi sarmal, yaprakları yumurtamsı ya da eliptik-mızraksıdır. Yaprak kenarları tam ve yaprak saplıdır. Çiçekleri yan durumlu ya da terminal konumda, 1-3 tanesi bir arada ve saplıdır. Çiçek renkleri değişkendir. Brahte de çoğunlukla renklidir. Çiçekler erselik, çiçek örtüsü (periant) tüpsü, belli belirsiz eğik, hafif baca gibi görünümdedir. Stamen sayısı 7-8 (5-10), çok düzensiz, taç boyuna nadiren ulaşır, taç boyundan daha kısadır. Agregat meyve iğ ya da armut şeklindedir. Meyve dökülmeyen sabit bir brahte ile çevrelenmiştir. Güney Amerika’da yetişen 18 türü vardır (Krüssmann, 1976). Ülkemizde doğal türü yoktur. Marmara’nın sıcak kesimleri, Ege ve Akdeniz çevresinde çok yaygın olan sarılıcı bir türü kültüre alınmıştır.

Bougainvillea spectabilis Willd.

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

Tropikler ve sıcak iklimlerde yaşayan 30 cinse dâhil 300 kadar türü olan bir familyadır. Otsu, çalı ve ağaç formunda bitkiler olup yaprakları tam kenarlıdır. Familyanın bireylerinde yapraklar genellikle tam kenarlıdır ve çiçeklerinde genellikle taç yapraklar bulunmaz. Tüp şeklindeki çiçeklerin çevresinde bulunan yapraklar, diğer familyalardaki çanak yapraklara karşılık gelmektedir. Diğer familyalardan farklı olarak brahteler genellikle renkli ve çiçeği içine almış taç yaprakmış gibi görülmektedir. Genellikle kuru meyveleri hafif olukludur (eFloras.org: 2013). Çiçekli bitkilerden “akşamsefasıgiller” familyası olarak bilinirler. Familyanın cins ve türlerinden hiçbirisi Türkiye’de doğal yetişmez. Bougainvillea cinsine ait bir tür olan B. spectabilis türü ve değişik kültivarları yaygın bir şekilde kullanılır.

Salih Sercan Kanoğlu

NYCTAGINACEAE

Egzotik

Begonvil

Yayılışı

Güney Amerika’da doğal yetişen türün beyazdan pembeye kadar çok değişik çiçek rengine sahip kültüre alınmış bireyleri tüm Akdeniz ve Ege’nin sahil kesimleri ile Marmara Adalarında süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Oldukça hızlı gelişen ve sarılıcı formda ve dikenli olan odunsu bitkilerdir. Yaprakları yumurtamsı, en çok 10 cm boya ve 6 cm genişliğe ulaşabilmektedir. Özellikle yoğun çiçekli sürgünlerde yaprak boyları daha küçüktür. Yaprakların her iki yüzü de yoğun tüylüdür. Brahteleri mor renkli, taç tüp şeklinde ve az çok köşeli, çoğunlukla kısa dik tüylerle kaplıdır. Kültüre alınmış çeşitli kültivarları olup brahte renkleri pembe, kırmızı ya da beyaz renktedir (Krüssmann, 1976). Hatta aynı çiçek topluluğu içinde bazı çiçeklerde brahte beyazken bazılarında kırmızı ya da morumsudur. Çiçeklenme dönemi uzun olup ilkbahardan yaz sonuna kadar çiçekli kalabilmektedir.

430

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

O L E AC E A E

OLEACEAE Kışın yapraklarını döken ya da herdem yeşil ağaç, boylu çalı ve çalı halinde odunsu bitkilerdir. Yaprak dizilişleri çoğunlukla karşılıklı, ender olarak almaşlıdır. Yapraklar basit ya da pinnat bileşiktir. Çiçekler erselik ya da bir cinslidir. Çanak 4 loblu ya da parçalı, ender olarak da 5-16 lobludur. Taç esasen dipten itibaren hemen hemen uca kadar birbiri ile kaynaşmış olup 4 loblu, ender olarak 6-12 lobludur. Stamen sayısı 2, nadiren 3-5, ovaryum üst durumlu ve iki gözlüdür. Meyve üzümsü, çekirdekli sulu, kapsül ya da kanatlı nus tipindedir. Oleaceae familyasının çoğunluğu süs bitkisidir. Bazısı meyveleri yönüyle değerli, kimileri odunları ile ormancılık açısından önemli cinsleri vardır. Başlıca cinsleri Fraxinus, Olea, Ligustrum, Phillyrea, Forsythia, Osmanthus, Syringa, Fontanesia ve Jasminum’dur. Bunların ormancılıkta en önemlisi Fraxinus’tur. Oleaceae familyasının ülkemizde doğal yetişen cinslerinin tanı anahtarı (Davis, 1978; Yaltırık, 1978b): 1.Yapraklar bileşik (doğal türlerde) 2.Yapraklar sarmal; taç uzun tüp şeklinde; meyve üzümsü………………………………………………………………………………………………..Jasminum 2.Yapraklar karşılıklı (seyrek olarak çevrel); taç derin bir şekilde bölünmüş ya da yok; meyve samara…………………………………………………….Fraxinus 1.Yapraklar basit 3.Meyve yanlardan kanatlı (samara)...…………………………………………………………………………………………………………………….Fontanesia 3.Meyve drupa (çekirdekli sulu) ya da üzümsü 4.Yaprakların alt yüzü yoğun bir şekilde pulsu, yapraklar grimsi renkte……………………………………………………………………………….Olea 4.Yapraklarda pulsu yapılar yoktur, genellikle açık ya da koyu yeşildir 5.Çiçekler çoğunlukla terminal konumlu bileşik salkım oluşturur; taç tüpü hemen hemen lopların boyu kadardır.…………………Ligustrum 5.Çiçekler çoğunlukla yan durumlu salkım kurullar oluşturur; taç tüpü loplardan daha kısadır 6.Yaprak ayası 4,5-17 cm; drupa 10-14 mm…….…………………………………………….………….………………….Osmanthus 6.Yaprak ayası 4 cm’den az; drupa 3-8 mm……………………………………………………………………………………..Phillyrea

Tolga Ok

Fontanesia Labill. (Çılbırtı)

431

Hatice Yılmaz

Tolga Ok

Kışın yaprağını döken ve 2-3 m’ye kadar boylanabilen çalılardır. Yaprakları basit ve dizilişleri karşılıklıdır. Yaprak kenarları tam ya da küçük testere dişlidir. Çiçek kurulları kısa bileşik salkım halinde, yan durumlu ya da terminaldir. Çan ve taç 4 loplu; stamenler dışarıya doğru uzamıştır. Meyve düz bir samaradır (kanatlı nuks meyvedir). Meyve içerisinde 1-2 tohum vardır (Yaltırık, 1978c).

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

O L E AC E A E

Fontanesia phillyreoides Labill.

Doğal

Çılbırtı

Yayılışı

Genel yayılışını Doğu Akdeniz’de, Sicilya, Kuzeybatı Suriye, Lübnan ve Türkiye’de yapan bir odunsu bitkidir. Ülkemizde Kastamonu, Samsun, Çanakkale, Balıkesir, Antalya, Mersin, Adana, Kahramanmaraş, Hatay, Adıyaman, Siirt ve Batman çevrelerinde dağılım göstermektedir. Kuzey Anadolu’daki lokal yayılış alanında yüksek rakımlara çıkmadığı (yaklaşık olarak 400 m) halde, Güneybatı Anadolu’da 1300 veya 1500 m’ye kadar çıkabilmektedir. 800-1000 metre rakıma kadar en yaygın ve yoğun olarak maki alanlarında, bozuk kızılçam ormanları altlarında, doğuda yer alan yayılış alanlarında çalılaşmış yapraklı-iğne yapraklı bozuk yapıdaki karışık ormanlar içerisinde çok taşlı ve sığ topraklar üzerinde bulunur (Yaltırık, 1978b; Yaltırık, 1978c) .

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Sık dallı ve 3 m’ye kadar boylanabilen bir çalıdır. Genç sürgünleri ince ve köşelidir. Sürgün rengi kırmızı kahverengi ve çıplaktır. Yaprakları eliptik-mızraksı, 1,5-4,5 (-6,5) x 0,6-1,5 (-2) cm boyutlarında, tam kenarlı, nadiren ince testere dişli, çıplaktır. Meyveli sürgünler üzerindeki yapraklar daha kısa ve daha geniş iken steril sürgünler üzerindeki yapraklar çok daha uzun ve dardır. Çiçekleri ağır bir aromatik kokuya sahiptir. Taç 2-3 mm, krem beyazı rengindedir. Anterler dışarıya doğru uzamış(taşmış)tır, rengi krem sarısı veya açıldığında kırmızı kahverengidir. Meyve 6-9 mm çapında ve eliptiktir; meyve tipi kanatlı nukstur. Çiçeklenme zamanı nisan ayıdır. (Yaltırık, 1978c).

Salih Sercan Kanoğlu

Forsythia Vahl. (Altın çanı) Forsythia viridissima

Ünal Akkemik

Dünya üzerinde 7 türle temsil edilen ve kışın yapraklarını döken bir cins olup yarı herdem yeşil türleri de vardır. Ağırlıklı olarak Doğu Asya’da yayılış gösterirler. Tek bir türü Güneydoğu Avrupa’da yayılış yapar. Genellikle kısa boylu çalı formundadır ve yapraklanmadan önce erken ilkbaharda sarı çiçek açarlar. Yaprak dizilişi karşılıklı, yaprakları basit veya 3 loplu, kenarları dişli veya tamdır. Yaprak kenarlarının genellikle uç tarafında kalan yarısı dişli iken taban tarafı tam kenarlıdır. Sarı renkli çiçekleri tabanda çan şeklinde birleşik, uç kısımda dört parçalı, stilus genellikle kısa, seyrek olarak da uzundur (Krüssmann, 1977).

432

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

O L E AC E A E

Forsythia x intermedia Zabel

Egzotik

Altın çanı

Yayılışı Vatanı Çin’dir. “Forsythia suspensa (Thunb.) Vahl” ile “Forsythia viridissima Lindl.” türünün melezidir. Ülkemizde park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yaygın bir şekilde yetiştirilir.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Kışın yaprağını döken 1-3 metre boyunda dik bir çalıdır. İnce, düzgün, parlak kahverengimsi - kırmızı kabuklu sürgünleri vardır. Sürgünler üzerinde girintili çıkıntılı birçok lentisel vardır. Gövdenin içi boştur. Geniş mızrak biçimindeki yaprakları 5-10 cm boyunda ve sivri uçlu olup karşılıklı dizilmişlerdir. Kısa saplıdır. Yaprak kenarlarının tabana yakın 1/3’lük kısmı tam, uca doğru olan 2/3’lük kısım da dişlidir; parlak yeşil renklidir. Açık sarı renkli çiçekleri 2-3 cm boyunda ve çan biçimindedirler. Sürgünler üzerinde teker teker veya kısa sürgün üzerinde üçü bir arada yer alırlar. Altın sarısı renkli çiçekleri 4 lopludur. Yapraklanmadan önce çiçek açarlar. Meyveleri deri gibi sert, iki parçalı kapsüldür.

Forsythia viridissima Lindl.

Egzotik

Altın çanı

Yayılışı Vatanı Çin’dir. Ülkemizde park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yaygın bir şekilde yetiştirilir.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Kışın yaprağını döken veya yarı herdem yeşil, 2 metre boyunda dik bir çalıdır. Dik sürgünleri ikinci yıllarında da yeşil kalır. Mızrak biçimindeki yaprakları 15 cm uzunluğunda olup kenarları dişlidir. Parlak sarı renkli çiçekleri genellikle tekli olmakla birlikte bazen çiftli veya üçlü olarak bir arada bulunabilir. Çiçeklenme erken ilkbaharda gözlenir. Yapraklanmadan önce altın sarısı renkte çiçek açarlar.

433

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

O L E AC E A E

Özgür Eminağaoğlu, Tolga Ok, Güven Aksu, Emrah Yüksel

Fraxinus L. (Dişbudaklar)

Kışın yaprağını döken, tek bir yaprakçıkla sonlanan tek tüysü yaprak (imparipinnate) veya üç yaprakçıklı (trifoliolate) yaprakları olan, nodlarda sürgünleri düzleşmiş olan ağaç ve ağaççık halindeki odunsu bitkilerdir. Yapraklar karşılıklı dizilmişlerdir. Çiçekler uç durumlu veya yan durumlu birleşik salkım veya salkım halinde, çok eşeyli veya iki evciklidir. Çanak yapraklar çan şeklinde, 4 dişli veya düzensiz parçalı veya hiç yoktur. Taç yaprak 4 (nadiren 6 veya 2) parçalı veya hiç bulunmamakta, şerit şeklinde ve kısaca dipte birleşmiştir. Stamenler serbest, dipte taç yapraklarına bitişik veya ovaryumun altında bulunur ve stigma 2 adettir. Meyve uzamış ve samara meyvedir (Yaltırık, 1978d). Çoğunluğu ılıman bölgelerde ve Kuzey yarımkürenin subtropik alanlarında yayılış gösteren yaklaşık 60 türü vardır (eFloras.org: 2013). Bu cinse ait türlerin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Yaltırık, 1978d): 1.Taç yaprak mevcut; birleşik salkım uç durumlu (terminal) ve çoğu kez yapraklı sürgünler üzerinde yan durumlu; yaprakçıklar saplı .……….…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..Fraxinus ornus 1. Taç yaprak yok; birleşik salkım veya salkımlar koltuk altında, yapraklanmadan önce görünür; yaprakçıklar sapsız 2. Tomurcuklar siyah; yaprakçıklar yan damarlardan çok daha fazla dişlidir (her kenarı 20-40 dişli); çiçekler birleşik salkımdır .…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….Fraxinus excelsior 2. Tomurcuklar kahverengi; yaprakçıklar yan damarların 1-1,5 katı kadar dişli (her kenarı 8-20 dişli); çiçekler salkımdır. 3. Sürgünler, yapraklar ve meyveler tüysüz veya yaprakçıklar (en azından verimli sürgünler üzerindekiler) çok kısa tüylü veya sadece alt yüzdeki yaprak orta damarı boyunca ipeksi tüylü; meyveler tüysüz .…..………………….…………………………………………………………………………………………………………….…………………Fraxinus angustifolia 3. Sürgünler, yaprak orta ekseni ve yaprakçıklar (her iki yüzeyinde, en azından gençken) yoğun ve kısa ipeksi tüylü; meyveler çok kısa tüylü ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Fraxinus pallisae

Ünal Akkemik

Fraxinus angustifolia

434

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

O L E AC E A E

Fraxinus angustifolia Vahl.

Doğal

Sivri meyveli dişbudak

Yayılışı Türkiye, Güneydoğu Avrupa, İran ve Türkistan’da yayılış gösterir. Türkiye’de en geniş yayılışı olan dişbudak türüdür. Yayılış alanları alttürlere göre aşağıda verilmiştir.

435

Ünal Akkemik

25 metreye kadar boylanabilen ağaçlardır. Gövde kabuğu boz esmer renkli ve derin çatlaklıdır. Sürgünler ve yaprak sapları tüysüz, tomurcukları koyu kahverengidir. Yaprakçıklar 1-7 çift, sapsız, dikdörtgenimsi-mızraksı veya şeritsi-mızraksı şekillerdedir. (3-)6-8(-11) x (1-)1,5-2,5(4,5) cm boyutlarında, keskin uçlu, kama şeklinde ve tabanda tamdır (genç ağaçlar ya da genç sürgünler üzerindeki yaprakçıklar genişçe elips-ters yumurtamsı, küt veya sivri uçlu, 0,8-3 x 0,6-1,7 cm). Yaprakçıklar, genellikle keskin testere dişli (8-20 diş), testere dişler yan damarlardan 1-1,5 kat fazla sayıda; yaprakçıkların her iki yüzü tüysüz veya alt yüzü orta damar boyunca kısa ince tüylü; Yaprak orta ekseni (yaprak orta damarı) tüysüzdür. Çiçek kurulu bir salkım olup koltuk altında, yapraksız, yapraklardan önce ortaya çıkar. Çanak ve taç yaprak bulunmaz. Samara tipte olan meyveler değişik şekillerde, ters yumurtamsı-dikdörtgenimsi veya mızraksı, 2-4,5(-5) x 0,6-1 cm boyutlarında, küt veya sivri uçludur. Bu türün; subsp. oxycarpa, subsp. angustifolia ve subsp. syriaca olmak üzere üç alttürü vardır. Bu alttürlere ilişkin tanı anahtarı (Yaltırık, 1978d) aşağıda verilmiştir: 1.Yaprakçıkların alt yüzü orta damar boyunca kısa ipeksi tüylü ...................................................................................... Fraxinus angustifolia subsp. oxycarpa 1.Yaprakçıkların her iki yüzü de tüysüz 2.Yaprakçık sayısı 7-13(-15); mumsu örtülü değil …………………………………………… Fraxinus angustifolia subsp. angustifolia 2.Yaprakçık sayısı 3-7, genellikle kalın ve daha mat mavimsi (mumsu örtülü) ...................…………………………………… Fraxinus angustifolia subsp. syriaca Fraxinus angustifolia Vahl. subsp. angustifolia: Türkiye, Kuzey Batı Afrika’da, Avrupa’dan Kafkasya’nın doğusuna doğru uzanan alanlarda yayılış gösterir. Türkiye’de Bolu, Ankara, Sinop, İzmir, Kütahya, Afyon, Tunceli, Muğla, Antalya, İçel, Adana, Kahramanmaraş, Diyarbakır ve Hakkâri illerinde, 650-1700 m arasında, çoğunlukla kuru, kayalık alanlar, maki içinde, yaprağını döken çalılık veya ormanlık alanlarda, Pinus brutia veya Pinus nigra ormanları veya karışık ormanlarda yayılış gösterir. Çiçeklenme zamanı mart- nisan aylarıdır. Fraxinus angustifolia Vahl. subsp. oxycarpa (Bieb. ex Willd.) Franco & Rocha Afonso: Türkiye, Güney Avrupa’da ve Kuzey Doğu İspanya’dan Kafkasya’nın doğusuna doğru uzanan bölgelerde yayılış gösteren Avrupa-Sibirya Elementi olan bir alttürdür. Çiçeklenme zamanı mart-nisan aylarıdır. Türkiye’de Artvin, Tekirdağ, İstanbul, Zonguldak, Kastamonu, Samsun, Trabzon ve Kütahya illerinde, deniz seviyesinden 900 m yükseltiye kadar, çoğu zaman ıslak alanlar, taşkın ovalar, akarsular, karışık yaprak döken ormanlar içinde yayılış gösterir. En geniş yayılışa sahip taksondur. Fraxinus angustifolia Vahl.subsp. syriaca (Boiss)Yalt.: Türkiye, Kuzey Batı Afrika, Batı Suriye, Kuzey Irak ve İran yayılış gösteren İran-Turan Elementi olan bir alttürdür. Çiçeklenme zamanı mart-nisan aylarıdır. Türkiye’de İstanbul, İzmir, Tunceli, Bingöl, Bitlis, Adana, Kahramanmaraş, Diyarbakır, Mardin ve Hakkâri illerinde, 450-1980 m yükseltilerde, yaprak döken çalılık veya karışık ormanlarda, akarsu kenarlarında, genel olarak nispeten daha kuru ve kayalık alanlarda yayılış gösterir.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

O L E AC E A E

Fraxinus excelsior L.

Doğal

Adi dişbudak

Yayılışı

Kuzey, güney ve doğu kenarları hariç bütün Avrupa’da (Türkiye dâhil) bulunur. Türkiye’de Karadeniz Bölgesinde (özellikle Batı Karadeniz) doğal yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Tolga Ok

Dolgun ve düzgün gövdeli, yuvarlak tepeli, 40 metreye kadar boylanabilen odunsu bitkilerdir. Gövde kabuğu boz-esmer renkli ve uzunlamasına derin çatlaklıdır. Genç sürgünleri ve yaprak sapları tüysüz veya yoğun tüylüdür. Kış tomurcukları siyah renklidir. Yaprakçıklar 4-6 (-7) çift, sapsız, dikdörtgenimsi - yumurtamsı, dikdörtgenimsi - mızraksı şekillerde, (3-)5-9(-11) x (1-)2-3(-4) cm boyutlarında, uzun keskin uçlu, dipte yuvarlaklaşan, düzenli kertikli-testere dişli veya yatık-testere dişlidir (testere dişler 20-40 adet, yan damarlardan daha çok sayıda). Yaprakçıkların üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü soluk, alt yüzde ince-uzun-yumuşak tüylü olan orta damar dışındaki yerler tüysüzdür. Yaprak orta ekseni tüysüz veya çok kısa ince tüylüdür. Birleşik salkım koltuk altında, yapraksız, yapraklardan önce ortaya çıkar. Çanak ve taç yaprak yoktur. Anter koyu mor renktedir. Meyve mızraksı-dar dikdörtgenimsi şekillerde, (2-)2,5-4(-5) x (0,5-)0,7-0,9(-1) cm boyutlarında, ucu girintili uçlu veya sivridir. Bu tür 2 alttüre sahiptir. Bu alttürlere ilişkin tanı anahtarı (Yaltırık, 1978d) aşağıda verilmiştir: 1.Genç sürgünler ve yaprak sapı tüysüz ……………………………… Fraxinus excelsior subsp. excelsior 1.Genç sürgünler ve yaprak sapı yoğun tüylü …….…..………………… Fraxinus excelsior subsp. coriariifolia Fraxinus excelsior L.subsp. excelsior: Kuzey, güney ve doğu kenarları hariç bütün Avrupa ve Kafkasya’da bulunur. Türkiye’de Bolu, Zonguldak, Kastamonu, Sinop, Samsun, Giresun ve Hatay illerinde, (600-)9002100 m yükseltiler arasında, yaprak döken (Fagus orientalis-Carpinus betulus) veya karışık (Abies-Fagus ve Picea-Fagus) ormanlar ve derelerde yayılış gösteren Avrupa-Sibirya elementi olan bir taksondur. Fraxinus excelsior L.subsp. coriariifolia (Scheele) E.Murray: Güneydoğu Avrupa, Kafkasya, Türkiye, Azerbaycan ve İran’da yayılış gösterir. Türkiye’de Kars ilinde, 1750 metrede yapraklarını döken çalılık (çoğunlukla Spiraea hypericifolia) alanlarda bulunan Hyrcano-Öksin Elementi olan bir taksondur.

436

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

O L E AC E A E

Fraxinus ornus L.

Doğal

Çiçekli Dişbudak

Yayılışı

Türkiye, Akdeniz ülkeleri, Avrupa, Çekoslovakya ve Romanya’da karışık ormanlarda ve taşlık-kayalık yamaçlarda yayılış gösterir. Türkiye’de Marmara, Ege ve Akdeniz bölgelerinde doğal olarak bulunur.

437

Hüseyin Fakir

Hüseyin Fakir

Yaprak döken, 20 metreye kadar boylanan ağaçlardır. Yaşlı gövdelerde bile ağaç kabuğu kayın gövdesi gibi düzgün, pürüzsüz ve çatlaksızdır. Genç sürgünler gri veya yeşilimsi-gri renklerde olup tüysüzdür. Tomurcukları kahverengi veya kahverengimsi-gri renkte olup ince tüylüdür. Yaprakçıklar 2-4(-5) çift, saplı (yaprak sapı 2-18 mm), yumurtamsı-mızraksı şekillerde, genellikle 6-10 (-13) x (2-) 2,5-6 cm boyutlarında, aniden incelen kısaca veya uzun uçludur. Yaprakçıkların her iki yüzü de tüysüz veya alt yüzü orta damar ve ana damarlar boyunca kahverengimsi-tüylü, kenarı düzenli kertikli-testere dişlidir (her kenarı 25-45 dişli). Birleşik salkım geniş, uç durumlu ve çoğu kez yapraklı sürgünler üzerinde koltuk altındadır. Çiçekler güzel kokuludur. Taç yaprak lobları şeritsi (ince ve uzun) şekilde, 4 adet, genellikle 6(-10) mm, beyaz renkteki stamenlerden daha uzun veya yaklaşık aynı boydadır. Samara şeritsi-ters mızraksı şeklinde, 20-25 x 3-4 mm boyutlarında, silindirik ve kalıcı çanak yaprakla birliktedir. Bu türe ait alttürlerin tanı anahtarı (Yaltırık, 1978d) aşağıda verilmiştir: 1.Yaprakçıklar orta damar boyunca kahverengimsi-tüylü, kısa saplı (yaprakçık sapı 2-6 mm), aniden ve kısa keskin uçlu……………………………………………………...Fraxinus ornus subsp. ornus 1.Yaprakçıkların her iki yüzü de tüysüz, uzun saplı (yaprakçık sapı 6-16 mm), uzun keskin uçlu …………………………………………………………………… Fraxinus ornus subsp. cilicica Fraxinus ornus L.subsp. ornus: Avrupa’da, 100-900 metreler arasında yaprak döken çalılık veya ormanlık alanlarda yayılış gösterir. Türkiye’de; Kırklareli, Edirne, Tekirdağ, Balıkesir, İstanbul, Kocaeli, Bursa, Balıkkesir ve İzmir illerinde yayılış gösteren ve Avrupa-Sibirya elementi olan bir taksondur. Fraxinus ornus L.subsp. cilicica (Lingelsh.) Yalt. : Endemik ve Akdeniz elementi olan bir taksondur. (600-) 900 – 1450 (-2300) metreler arasında yaprak döken çalılık veya ormanlık alanlarda (temel olarak Quercus-Ostrya), çoğunlukla kayalık kalkerli yamaçlar üzerinde doğal olarak bulunur. Türkiye’de Konya, Isparta, Antalya, Adana, İçel, Hatay ve Kahramanmaraş illerinde yayılış gösterir.

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

O L E AC E A E

Fraxinus pallisae Wilmott

Doğal

Tüylü dişbudak

Yayılışı

Türkiye, Kuzey Doğu Yunanistan, Doğu Bulgaristan ve Romanya’da bulunur. Türkiye’de nadir olarak yayılış gösteren bu tür yalnızca İstanbul ilinde bulunur. Nemli kıyı şeridi düzlüklerinde yetişir.

Salih Sercan Kanoğlu

F. angustifolia subsp. oxycarpa’ya çok benzer. Ancak ondan, 30 m boya ulaşabilmesi; sürgün, yaprak sapları ve yaprak orta damarının yoğun kısa ince tüylü olması; gençken her iki yüzü yoğun kısa ince tüylü, daha sonraları üst yüzü tüysüzleşen yaprakçıklarıyla ayrılır. Samara kısa ince tüylüdür. Çiçeklenme zamanı nisan–mayıs aylarıdır (Yaltırık, 1978d).

Salih Sercan Kanoğlu

Botanik Özellikleri

Nihan Koçer

Dünya üzerinde 200’den fazla türle temsil edilen bir cinstir (efloras, 2013). Bu türlerden biri (Jasminum fruticans) ülkemizde doğal yetişir. Kışın yaprak döken veya herdem yeşil çalı formunda, bazen de tırmanıcı bitkilerdir. Genç sürgünler genellikle köşelidir. Yapraklar sarmal veya karşılıklı, yaprakçıkları tek sayıda olan pinnat yaprak şeklinde, üç yaprakçıklı veya nadiren basittir. Çiçekler erdişi, stilusları farklı, terminal durumlu veya koltuklarda simoz şeklindedir. Çanak çan şeklinde, 4-9 minik dişli veya biz şeklinde lopları vardır. Taç yayık laminalı boru şeklindedir. Erkek organlar taç yaprağa bağlı, anterler büyük, filamentler kısadır. Ovaryum 2 gözlüdür. Siyah üzümsü meyveler çoğu zaman çifttir (Yaltırık, 1978e). Kitaba dahi edilen iki türün tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1.Yaprakçık sayısı 1-3, çiçekler sarı ........................Jasminum fruticans 1.Yaprakçık sayısı 7-9, çiçekler beyaz ……...............Jasminum officinale

Ünal Akkemik

Jasminum L. (Yaseminler)

438

Jasminum fruticans

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

O L E AC E A E

Jasminum fruticans L.

Doğal

Sarı çiçekli yasemin

Yayılışı

Kuzey Batı Afrika, Güney Avrupa, Batı Suriye, Kafkasya, Kuzey İran ve Türkiye’de doğaldır. Türkiye’nin hemen her bölgesinde maki içindeki kuru kayalık yerler, kızılçam ormanı, meşe çalılığı ve kır kenarlarında doğal olarak yayılış yapan tek yasemin türüdür.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

0,5- 2 metreye kadar boylanabilen herdem yeşil ya da yarı herdem yeşil çalılardır. Sürgünler ince, dağınık veya dik, köşeli, koyu yeşil ve çıplaktır. Yapraklar sarmal dizilişli, yaprakçıklar 3, nadiren 1; yumurta, dikdörtgenimsi veya dikdörtgenimsi- kaşık şeklinde 0,7- 2 (-3) cm boyundadır. Yaprak ucu kör, kama şeklinde ve kısa kirpiklidir. Çiçek kümeleri yan dallarda yer alır ve 2-5 çiçeklidir. Taç sarı renkli, 12-15 mm, 5 adet dikdörtgenimsi lopludur. Loplar tüpten biraz kısadır. Çanak çan şeklinde, 5 dişlidir. Üzümsü meyve küre şeklinde, cilalı siyah veya koyu mavi renkte ve 7-9 mm çapındadır. Mayıs ayında çiçeklenir. (Yaltırık, 1978e).

Jasminum officinale L.

Egzotik

Beyaz çiçekli yasemin

Yayılışı

Asya’da doğaldır. İran ve Akdeniz kıyı ülkelerinde yayılış gösterir. Ülkemiz park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Botanik Özellikleri

Nurgül Karlıoğlu

Kışın yaprağını döken ya da yarı herdem yeşil, 1-1,5 metreye kadar boylanabilen çalılardır. Sürgünler narin, tüysüz ya da az tüylüdür. Sürgünlere karşılıklı dizilmiş olan koyu yeşil yapraklar 7-9 yaprakçığa sahiptir. Tomurcuk kümeleri koyu pembedir. Hoş kokulu, yıldızımsı beyaz çiçekler park ve bahçeleri süsler. Çiçeklerinden parfüm sanayinde kullanılan değerli bir uçucu yağ çıkarılır. Siyah meyveler 3-7 cm çapındadır. Yazın çiçeklenir ve çiçekler sonbahara dek kalır.

439

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Ligustrum L. (Kurtbağrı)

O L E AC E A E

Neval Güneş Özkan

Kışın yaprak döken veya herdem yeşil çalı ya da küçük ağaç formunda bitkilerdir. Genç sürgünler silindiriktir. Yapraklar karşılıklı, kısa saplı, basit ve tam kenarlıdır. Hermafrodit çiçekler terminal durumlu ve dik duran bileşik salkım oluştururlar. Çanak çan şeklinde ve 4 minik dişli; taç huni şeklinde, beyaz renkte ve 4 yayık lobludur. Stamenler taç yapraklara bağlı durumdadır. 2-4 tohumlu, küçük üzümsü meyveler olgunlaştığında siyah renk alır (Yaltırık, 1978f). 1.Yapraklar genellikle 7 cm’yi geçmez, 2. Genç sürgünler tüylü; yapraklar dar uzun sivri uçlu………………………………………………………………………………….Ligustrum vulgare 2.Genç sürgünleri çıplak; yapraklar geniş, ucu çoğunlukla yuvarlak……………………………………………………………….Ligustrum ovalifolium 1.Yapraklar genellikle 7 cm’den uzun, genç sürgünler çıplak, meyvede endokarp taşlaşmış 3.Yapraktaki yan damar sayısı 3-4,meyve oval, endokarbın yüzeyi kanallı değil……………………………………………………Ligustrum japonicum 3.Yapraktaki yan damar sayısı 6-8, meyve küremsi, endokarbın yüzeyi kanallı………………………………………………………...Ligustrum lucidum

Ligustrum japonicum Thunb.

Egzotik

Japon kurtbağrı

Yayılışı

Japonya ve Kore’de doğal olarak yetişir. Budamaya elverişli olmasından dolayı canlı çit olarak sıklıkla kullanılır. Park ve bahçelerde yaygındır.

Botanik Özellikleri

Herdemyeşil çalı ya da ağaççık formunda bitkilerdir. Boyu 3 metrenin üzerine nadiren çıkar. Genç sürgünler genellikle çıplak, bazen çok kısa havlıdır. Yapraklar geniş yumurtamsı ya da mızraksı şekildedir. Koyu yeşil renkte, sert, yüzeyi parlak ve tüysüzdür. 3-4 çift birincil yan damar bulunur. Yaprak uzunluğu 10 cm’yi geçmez. Uçları kütçe ve aniden sivrilir. Kenarları tamdır. Çiçekler en fazla 15 cm boyunda bileşik salkım oluşturur. Taç tüpü taç yapraklardan hafifçe uzundur. Çiçekler kısa saplıdır (0,5-2 mm). Meyve 7-8 mm, 1-2 çekirdekli, endokarbı taşlaşmış, yüzeyi kanalsız, soluk mavimsi siyah renkli, oval, etli bir meyvedir. Ağaç üzerinde uzun süre kalır. Nisan-haziran aylarında çiçeklenir (Everett, 1981; Nesom, 2009).

Ligustrum lucidum W.T. Aiton Japon kurtbağrı

Yayılışı

Japonya, Kore ve Çin’de doğal olarak yetişir. Ülkemiz park ve bahçelerinde peyzaj amaçlı olarak sıklıkla kullanılır.

Botanik Özellikleri

2-5 m boylanan, herdemyeşil çalı ya da küçük ağaçtır. Genç sürgünler çıplaktır. Yapraklar 6-15 cm uzunluğunda, daha soluk yeşil, çıplak, yumurtamsı-mızraksı şekildedir. 6-8 çift birincil yan damar bulunur. Uçları uzunca sivridir. Kenarları tamdır. Çiçek kurulu 7-20 cm uzunluğunda geniş piramidal şekilli terminal durumlu bileşik salkımdır. Taç tüpü hemen hemen taç yapraklar kadardır. Çiçekler sapsız ya da çok kısa (0-0,5 mm) saplıdır. Meyve 5-10 mm, 1-3 çekirdekli, endokarbı taşlaşmış ve üzeri boyuna kanallı, küremsi şekilde ve soluk mavimsi siyah renktedir. Nisan-haziran aylarında çiçeklenir (Everett, 1981; Nesom, 2009). 440

Egzotik

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

O L E AC E A E

Ligustrum ovalifolium Hassk.

Egzotik

Oval yapraklı kurtbağrı

Yayılışı

Japonya’da doğal olan tür, ülkemiz park ve bahçelerinde yaygın bir şekilde kullanılır.

Kışın yaprağını döken ya da yarı herdemyeşil olan 5 m kadar boy yapabilen çalılardır. Elverişli koşullarda boylanması daha fazla ve hemen hemen herdemyeşildir. Sürgünleri çıplak, yaprakları eliptik-dikdörtgenimsi, 3-7 cm boyunda, üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü sarımsı yeşildir. Yaprak uçları genellikle hafif yuvarlak ya da çok kısa sivri uçludur. Yapraklarındaki yan damar sayısı genellikle 5-6 çifttir. Çiçekler yoğun ve 5-10 cm boyunda bileşik salkım halindedir. Taç sarımsı beyaz renkte, 8 cm boyunda, stamenler taç tüpünün boyu kadardır (Krüssmann, 1977).

Ligustrum vulgare L.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Doğal

Kurtbağrı

Yayılışı

Avrupa, Kuzey Afrika ve Batı Asya’da doğaldır. Kuzey ve Orta Anadolu’daki ormanlık alanlar, açık çalılıklar ve nemli yerlerde yayılış gösterir.

3 metreye kadar boylanan ve geç yaprak döken çalılardır. İnce dallı ve pürüzsüz gri kabukludur. Genç sürgünler kısa yumuşak tüylüdür. Olgunlaştıkça grimsi kahverengine döner. Eliptik, mızraksı veya yumurtamsı şekildeki yapraklar 2-6 cm boyunda 1-2 cm enindedir. 4-6 çift birincil yan damar bulunur. Kısa saplı (3-6 mm) ve çıplaktır. Piramidal şekilli birleşik salkım uç durumlu, 3-6 cm uzunluğunda ve kısa, yumuşak tüylüdür. Çiçekler güzel kokuludur. Taç 4-5 mm, tüp ile loplar eşit boydadır. Çanak 1 mm, çıplaktır. Çiçekler çok kısa saplıdır (0,5-1 mm). Üzümsü meyve küre şeklinde, cilalı siyah renkte ve 3-8 mm çapındadır. Endokarp zarsıdır ve üzeri kanallı değildir. Mayıs- haziran aylarında çiçeklenir. (Yaltırık, 1978f; Everett, 1981; Nesom, 2009).

Neval Güneş Özkan

Botanik Özellikleri

Akdeniz Bölgesi ve Akdeniz ikliminin doğal bitkisidir; bu bölgelerde meyvesi için yaygın şekilde yetiştirilmiştir. Kurak kayalık yerler, herdemyeşil makilikler ve açık ormanlarda bulunurlar. Herdem yeşil ağaç ya da boylu çalı halinde odunsu bitkilerdir. Sürgünler silindirik ya da dört köşelidir. Yapraklar sürgünlere karşılıklı dizili olup şeritsi mızrak veya ters yumurta biçiminde, deri gibi sert, sade ve tam kenarlıdır. Çiçekler erdişi ya da bir cinslidir. Teker teker değil, yaprakların koltuklarında veya terminal durumlu bileşik salkım kurullardır. Taç ve çanak 4’er parçalı, çanak çan şeklinde, taç ise kısa bir tüp halindedir. Ovaryum iki gözlü, meyve çekirdekli sulu meyvedir. Endokarp sert ve odunlaşmıştır. İçerisinde çoğunlukla bir, ender olarak iki tohum vardır (Yaltırık, 1978g). 441

Ünal Akkemik

Neval Güneş Özkan

Olea L. (Zeytinler)

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

O L E AC E A E

Olea europea L.

Doğal

Zeytin

Yayılışı

Genel yayılışını Akdeniz havzasında yapan bu tür, yaygın bir şekilde kültüre alınmıştır. Tarih boyunca insanlar tarafından meyveleri için yetiştirilmektedir. Ülkemizde Ege, Akdeniz, Marmara’nın güney kısımları ile yer yer Karadeniz Bölgesi’nde yayılış yapar.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Herdem yeşil, yaprakları karşılıklı dizilmiş ve gümüşi yeşil olan kısa boylu ağaçlardır. Yaprak kenarları tam, şeritsi mızrak şeklinde ya da ters yumurta gibidir. Meyveleri çekirdekli sulu meyve tipinde ve olgunlaştığında siyahtır (Yaltırık, 1978g). Zeytinin iki varyetesi bulunur. Birincisi kültür bitkisi olan O. europaea L. var. europaea ikincisi doğal olarak yetişen O. europaea L. var. sylvestris Lehr adında halk arasında delice adıyla anılan varyetedir. Olea europaea L. var. europaea, Zeytin: Akdeniz, Ege ve Marmara Bölgesi’nde, Akdeniz ikliminin görüldüğü alanlarda kültüre alınmıştır. 15 m boylanabilir, yaprakları gümüşi-yeşil görüntüdedir; gövdesi eğri büğrü, genellikle yumruludur; ana dalları yayılıcı ve gridir. Yetiştirilen ağaçların 2-8 cm boyunda mızrağımsı yaprakları vardır, yaprakların alt yüzü ve sürgünleri açık grimsidir ve küçük gümüşi pullarla kaplıdır. Çiçekleri beyaz, dal ucunda bulunan sık kümeler halindedir. Meyve yumurta şekilli, 1-3,5 cm uzunluğundadır, önceleri yeşil, zamanla siyah ya da kahverengimsi yeşil olur, nadiren fildişi beyazı da olabilir (Yaltırık, 1978g). Olea europaea L. var. sylvestris Lehr., Delice: Türkiye’nin özellikle Güney ve Batı sahillerinde seyrek kızılçam ormanı altında, maki içlerinde çok sık rastlanır. Görünüş olarak çok değişiktir; genellikle çalımsıdır. Boylu bir çalı, dallar dikenli, sürgünler köşeli, yapraklar küçük oval yaprakları bulunur, meyve küçük ve yuvarlakça ve yağ içeriği azdır. Ekonomik açıdan son derece önemli bir ağaçtır. Bunlardan anaç olarak yararlanılır (Yaltırık, 1978g). Özgür Eminağaoğlu

Genç sürgünleri çıplak veya hafif tüylü olan herdemyeşil çalılardır. Sürgünler üzerinde karşılıklı bulunan yapraklar, basit, kalın ve deri gibi sert, geniş, tüysüz, nadiren yaprak orta damarı ve yaprak sapı tüylü, kenarı tam veya keskin dikenli dişli, yaprakta damarlanma belirgin biçimde ağsıdır. Çiçekler koltuk altında salkım şeklinde demet oluştururlar. Çiçek sapları çoğunlukla tüysüz ender olarak hafif tüylüdür. Çanak çan şeklinde, çanak yapraklar yumurtamsı-üçgen şeklinde, 4 dişlidir. Taç sarımsı beyaz renkte ve dikdörtgenimsi-yumurta şeklinde 4 lobludur. Stamen taç yaprakla birleşik ve ondan kısadır. Çekirdekli sulu meyve elips şeklide, ortalama 12 mm, endokarp normalde sert, ince veya kalın, çoğu kez hafif çıkıntılıdır (Yaltırık, 1978h). Güneydoğu Asya ve Amerika’da doğal yayılış gösteren yaklaşık 30 türü vardır (eFloras.org: 2013). Bu cinse ait iki türün tanı anahtarı (Tutin ve ark, 2010; Yaltırık, 1978h; eFloras.org: 2013) aşağıda verilmiştir: 1.Yapraklar büyük, 4,5-17 cm uzunluğunda, genç sürgünler tüysüz, yaprak sapı 10-30 mm, yapraklar tam kenarlı veya ince testere dişli, yaprak orta damarı üst yüzde pek belirgin değildir ...........………………………………..…………... Osmanthus decorus 1.Yapraklar küçük, 2-6 cm uzunluğunda, genç sürgünler tüylü, yaprak sapı 5-10 mm, yapraklar tam kenarlı veya 3-4 çift 5-9 mm uzunluğunda dikenli dişli, yaprak orta damarı her iki yüzde de belirgindir ………………………….. Osmanthus heterophyllus 442

Osmanthus decorus

Özgür Eminağaoğlu

Osmanthus Lour.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

O L E AC E A E

Osmanthus decorus (Boiss. & Balans) Kasapl.

Doğal

Yayılışı

Türkiye, Kafkasya ve Gürcistan’da, 100-1600 m yükseltilerde, karışık yaprak döken veya karışık Fagus, Picea ormanlarında bulunur. Türkiye’de Artvin, Rize, Trabzon ve Giresun illerinde yayılış gösteren, Öksin elementi olan bir türdür. Reliktir.

Herdemyeşil, dipten itibaren bol sürgün verme özelliği olan, 4 metreye kadar boylanabilen, geniş konik tepeli çalıdır. Genç sürgünler kahverengimsi yeşil renkte, tüysüz, ileri yaşlarda boz-gri renktedir. Yapraklar derimsi, parlak, yumurtamsı-mızraksı veya dikdörtgenimsi-mızraksı şekillerde, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü açık sarımsı-yeşildir. Yaprak ayası 4,5-17 x 1,2-6,5 cm boyutlarında, yan damar sayısı 8-11 çift, orta damar üst yüzde belirgin değil, kenarları tam ve alta doğru kıvrılmış veya belirgin bir şekilde testere dişli, dipte kama şeklinde, her iki yüzü tüysüzdür. Yaprak sapı 8-20(-28) mm uzunluğundadır. Çiçekler beyazımsı krem renginde ve güzel kokuludur. Taç yaprak ortalama 5 mm, derin 4-parçalı, loblar hafifçe içbükeydir. Çekirdekli sulu meyve elips şeklinde, 10-14 x 11-12 mm boyutlarında, koyu mavi-mor rengindedir. Çiçeklenme zamanı mayıs ayıdır (Yaltırık, 1978h).

Osmanthus heterophyllus (G. Don) PS.

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

Egzotik

Yayılışı

Japonya’da doğal yayılış gösteren bir türdür. Türkiye’de sahil kesimlerinde yetiştirilebilen dekoratif, makasa gelebilen değerli bir park bitkisidir.

Çoğunlukla sık dallı, genç sürgünleri tüylü, yuvarlak tepeli, boylu bir çalı, bazen de 5-6 metreye ulaşabilen ufak bir ağaçtır. Yapraklar, 2-6 cm boyunda, elips-yumurtamsı veya uzun elips şeklinde, deri gibi, tam kenarlı veya 3-4 çift 5-9 mm uzunluğunda dikenli dişli, yaprak orta damarı her iki yüzde de belirgindir. Yaprak sapı 5-10 mm, üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü ise sarımsı yeşildir. Yaprakların koltuğunda salkım vaziyetinde yer alan beyaz renkli çiçekler güzel kokuludur. Çiçek sapları 5-6 mm ve tüysüzdür. Çanak yapraklar 1-1,5 mm, taç yapraklar beyaz, 3,5-7 mm uzunluktadır. Koyu mor renkli çekirdekli sulu meyve yumurta biçiminde ve 1-1,5 cm uzunluğundadır. Çiçeklenme zamanı eylül-ekim aylarıdır (Kayacık, 1982; eFloras.org: 2013).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Phillyrea L. (Akçakesme) Akdeniz Havzasında tek türle temsil edilen bir cinstir. Herdem yeşil ağaç ya da çalı formunda bitkilerdir. Yapraklar basittir. Hermafrodit çiçekler yaprakların koltuklarında yer alan bileşik salkım oluştururlar. Çanak 4 loblu; taç tekerleğimsi ve yeşilimsi beyaz renkte, 4 loplu ve lopların uzunluğu genişliğinden fazladır. Erkek organlar taç yaprağa bağlıdır. Eriksi meyve mavimsi-siyah renkte ve tek tohumludur (Yaltırık, 1978i).

443

Neval Güneş Özkan

Neval Güneş Özkan

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Phillyrea latifolia L.

O L E AC E A E

Doğal

Akçakesme

Kuzeydoğu Avrupa ve Asya’da doğaldır. Türkiye’nin kuzey, güney ve batı kesimlerinde, makiliklerdeki kuru yerler, Pinus brutia ya da yaprak döken meşe ormanlarında, karışık yaprak döken çalı ormanlarında, 10-1350 metre yükseltiler arasında yayılış yapar.

Ünal Akkemik

Yayılışı

Botanik Özellikleri

Çalı ya da 9 metreye kadar boylanan küçük ağaçtır. Tomurcuk ve genç sürgünleri tüylüdür. Koyu yeşil renkli, yumurtamsı ve cilalı yapraklar 1-4 cm boyunda, 0,5-2,5 cm enindedir. Kenarları dişli ya da testere dişli, nadiren tamdır. Çanak sarımsı renkte, taç lopları üçgenimsi ve kenarları kirpiksi; taç 2-2,5 mm’dir. Mayıs ayında çiçeklenir. Olgun eriksi meyve küremsi, 3-8 mm çapında ve mavimsi-siyah renklidir (Yaltırık, 1978i; Everett, 1981).

Avrupa ve Asya da yayılış gösteren 20 türü vardır. Kışın yaprak döken çalı ya da küçük ağaç formunda bitkilerdir. Yapraklar karşılıklı, parlak yeşil, genellikle basit, nadiren tüysüdür. Küçük çiçekler terminal durumlu ya da yan sürgünlerde bileşik salkım oluştururlar. Çanak çan şeklinde ve dişli, taç huni ya da silindir şeklinde, 4 yayık ya da dik lobludur. 2 kanatlı tohum içeren kuru kapsül şeklindeki meyveler bariz leylak rengindedir (Kayacık, 1982).

Syringa vulgaris L.

Nihan Koçer

Hatice Yılmaz

Syringa L. (Leylaklar)

Egzotik

Leylak

Doğal yayılış alanı Güney Avrupa’dır. Ülkemiz park ve bahçelerde yaygın bir şekilde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Botanik Özellikleri

Dik duran bir çalı veya bazen 7 m’ye kadar boylanabilen küçük ağaç şeklindedir. Sürgünler çıplak, 1,5-3 cm’dir. Koyu yeşil yapraklar sürgünlere karşılıklı olarak dizilmiş, oval ya da geniş yumurta biçiminde, 5-12 cm uzunluğunda, sivri uçlu ve çıplaktır. Yapraklarının en geniş yeri sap kısmına yakın olup tabana doğru birden bire incelir. Güzel kokulu çiçekler, 10-20 cm uzunluğunda terminal durumlu bir salkım oluşturur. Çiçekleri pembe renktedir. Bununla beraber beyaz çiçekli kültivarları da vardır (Kayacık, 1982). 444

Hatice Yılmaz

Yayılışı

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

PA E O N I AC E A E

PAEONIACEAE

Hatice Yılmaz

Paeonia adlı tek cinse sahip bir familya olup Asya, Güney Avrupa ile Kuzey ve Batı Amerika sınırında yetişen 25-40 türü vardır. Çoğunluğu otsu bitkilerden oluşan cinsin bazı türleri çok yıllık otsu, bazıları da kısa boylu ağaç ve çalı formundadır. Yaprakları derin loplu, bileşik ve geniştir. Çiçekleri çoğunlukla kokuludur, rengi kırmızıdan beyaz ya da sarıya kadar değişir. Geç ilkbahar ya da erken yaz döneminde çiçeklenir.

Ünal Akkemik

Paeonia L. (Şakayıklar)

Hatice Yılmaz

Otsu ya da kışın yaprağını döken çalı formunda odunsu bitkilerdir. Sürgünleri sert ve katıdır. Tomurcukları geniştir. Yaprakları çok geniş, sarmal, pinnat parçalıdır. Yapraklarında bir ana damar olup yan damarlar boyunca ya tam ya da kısmen parçalanmıştır. Her bir yaprakçık da lop şeklinde derin parçalıdır. Çiçekleri tek tek, terminal konumlu ya da sık sık grup halinde bir arada bulunur. Çiçek rengi kırmızı, pembe, beyaz ya da sarıdır. Stamen sayısı çoktur. Çanak yaprak sayısı 5 ve kalıcıdır; taç yaprak sayısı 5-20 ve geniştir. Karpel 2-5 adet, bunlar daha sonra meyveye gelişir. Ülkemizde otsu doğal türleri yetişmektedir. Dünya üzerinde 33 odunsu türü olup bunlar Avrupa, Asya, Batı Amerika ve Çin’de doğal yetişir (Krüssmann, 1977). Ülkemizde Paeonia suffruticosa Andr. adlı türü park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Paeonia suffruticosa Andr.

Egzotik

Şakayık

Yayılışı

Çin’de doğal yetişen bir çalı türü olup ülkemiz park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak kullanılır.

Yaklaşık 2 metreye kadar boylanabilen ve dik büyüyen çalılardır. Sürgünleri çıplak ve kalındır. Yaprakları çift katlı tüysü (bipinnat), yaprakçıklar 5-10 cm uzunluğunda, yumurtamsı, 3-5 geniş dişli ya da lopludur. Yan loplar 5 cm boya kadar ulaşır. Terminal loplar ise 7-9 cm boyundadır. Loplar sivri uçlu, yaprak üst yüzü açık yeşil, alt yüzü mavimsi ve damarlar boyunca seyrek tüylüdür. Çiçekler pembeden beyaza kadar değişik renklerdedir. Taç yaprakların tabanında koyu morumsu kırmızı ya da kırmızı bir kenar vardır. Çiçekler büyüktür. Taç yapraklar çok sayıda, 8 cm genişliğinde, kenarları dişlidir. Karpel sayısı 5 adet ve yeşil renklidir (Krüssmann, 1977).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

445

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

PA S S I F LO R AC E A E

Hatice Yılmaz

Otsu veya odunsu yapıda sarılıcı, nadiren ağaç veya çalı formunda bitkilerdir. Basit ya da bileşik yapraklar sürgüne çok sıralı sarmal dizilmiş, saplı ve kulakçıklıdır. Yaprak sapı ve ayasında bal bezesi bulunur. Erdişi veya bir cinsli olan çiçekler ışınsal simetrilidir. Taç yaprak, çanak yaprak ve stamen sayısı çoğunlukla 5 (3) adettir. Az ya da çok gelişmiş bir disk (çiçek tablası) vardır. Taç yapraklar ile stamenler arasında taç oluşmuştur. 3-5 karpelden meydana gelmiş ovaryum üst durumlu ve bir gözlüdür. Meyve üzümsü veya bazen kapsüldür. Tohumların torba gibi bir arillusu vardır (Wang. ve diğ., 2007; Kayacık, 1981). Tropik ve subtropik bölgelerde yayılmış 16 cins ve 660 türü vardır (Wang ve diğ., 2007) Bu familyanın Passiflora cinsine ait bazı türler süs bitkisi olarak, bazıları da yenen meyvelerinden dolayı vatanları dışında yetiştirilir.

Hatice Yılmaz

PASSIFLORACEAE

Hatice Yılmaz

Passiflora L. (Çarkıfelekler)

Yaprak koltuklarında yer alan sülükleri ile tırmanan otsu veya odunsu sarılıcılar, nadiren de çalı veya ağaç halinde bitkilerdir. Yapraklar basit veya bazen bileşik yaprak (ışınsal tüysü) halinde olup sürgüne çok sıralı sarmal dizilir. Yaprakları saplı ve kulakçıklıdır. Genellikle yaprak sapı, brahte ve yaprağın alt yüzünde bal bezeleri vardır. Kulakçıklar, şeritsi-yapraksı, genellikle yağ bezelidir. Çiçekler fakir simoz çiçek kurulları halinde yan durumlu olarak yer alır. Simoz çiçek kurulunda ana eksen bir sülüğe gelişmiş, ikincil eksenler genellikle 1 veya iki çiçek taşır. Brahte küçük veya yaprağımsıdır, bazen yağ bezesi taşır. Çiçekler genellikle erdişi nadiren dioiktir. Çanak yaprak 5 adet, genellikle taç yaprak görünümündedir, taç yaprak 5 adet, bazen de yoktur. Taç yapraklar ile stamenler arasında bir ya da birkaç sıra halinde dizilmiş gösterişli filamentlerden oluşan taç vardır. Pistil ve (4-) 5 (-8) adet stamen uzamış bir eksen üzerinde yer alır, stigma başçık halindedir. Meyve üzümsü (nadiren açılan bir kapsül) dür, bazı türlerinde yenir. Tohumlar kapçıkla çevrilidir. Çoğunluğu Tropik Asya ve Tropik Amerika’da olmak üzere 520 türü vardır. (Wang ve diğ., 2007). Türkiye’nin ılıman iklime sahip bazı kıyı şehirlerinde P. caerulea türüne rastlanır.

Passiflora caerulea L.

Egzotik

Mavi çiçekli çarkıfelek

Yayılışı

Orta ve Güney Amerika’nın batısında (Peru, Arjantin Brezilya’da) doğal olarak yetişir. Soğuğa en dayanıklı çarkıfelek türüdür.

Ilıman iklimlerde az ya da çok herdemyeşil, sarılıcı, hızlı büyüyen bitkilerdir. Yeşil renkli sürgün ve yapraklar çıplaktır. Kulakçıklar böbrek biçiminde, 1,2 cm uzunluğunda, kenarları dalgalıdır. Yapraklar 10-15 cm genişliğinde, çıplak, (3) 5 (-9) ışınsal lopludur. Yaprak sapı 2-4 cm‘dir. Mayıs-temmuz aylarında çiçek açar. Çiçek kurulu simozdur, ortadaki çiçek körelmiş yandaki dallardan biri sülüğe gelişmiş, sülüğün karşısındaki diğer dalda tek bir çiçek yer almıştır. Brahte 2-3 cm, geniş yumurta biçimindedir. Çiçek sapı 3-4 (-6) cm’dir. Çiçekler 6-10 cm çapında, çanak yapraklar açık yeşil, taç yapraklar beyaz-hafifçe pembedir. Tacı oluşturan filamentler 3-4 sıralıdır. Dış iki sıradakiler 1-1,5 cm boyunda, tabanı koyu mor, ortası beyaz, uca doğru açık mavidir. İçteki bir veya iki sırada yer alan filamentler ise 1-2 mm, tabanı açık yeşil, ucu beyaz ve baş şeklindedir. Kapak saçaklı, lopları koyu mor, tabanında bal bezesi vardır. Stilus mor renkli, stigma böbrek biçimindedir. Üzümsü meyve olgunlaşınca oranj-sarı, sarı, 6 cm boyundadır. Yaklaşık 5 mm çapında çok sayıda tohum taşır (Krüssmann, 1977; Wang ve diğ., 2007). 446

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

PAU LO W N I AC E A E

PAULOWNIACEAE

Ünal Akkemik

Dünya üzerinde 3 cinse sahip olan bir familyadır. Familyanın tek cinsine, Paulownia, ait tek tür ülkemiz park ve bahçelerinde çok yaygın bir şekilde kullanılır. Yaprakları genellikle karşılıklı dizilmiş ve tam kenarlı; genellikle büyük ve tüylüdür. Çiçekler bileşik salkım halinde kurul oluşturur. Çanak yaprakları kaynaşmış ve çan şeklindedir. Taç yaprakları da birleşmiş, tüpsü ya da çan şeklindedir.

Turgay Birtürk

Paulownia Siebold et Zucc. (Pavlonya)

Ünal Akkemik

Kışın yaprağını döken, 8-15 m boylarında ağaç halinde odunsu bitkilerdir. Tomurcuklar karşılıklı dizilişte olup, yapraklar geniş yürek biçimindedir. Yaprak sapı tüylüdür. Çiçekler bileşik salkım kuruluşunda olup, taç ve çanak yapraklar 5 parçalıdır. Taç ve çanak yapraklar dip kısımda birleşmişlerdir. Taç yapraklar ucu genişçe boru şeklindedir. Stamen 5 adet olup 2’si uzundur. Kapsül meyve yuvarlakça, tohumları çok sayıda küçük ve kanatlıdır (Gökmen, 1977). Dünya üzerinde 7 türünün var olduğu kabul edilir (Theplantlist.org: 2013; eFloras.org: 2013). Güzel çiçekleri veya hızlı büyümesi nedeni ile anavatanı dışında da yaygındır ve ülkemizde bir türü süs bitkisi olarak ya da hızlı büyümesinden dolayı yetiştirilir.

Egzotik

Paulownia tomentosa (Thunb.) Britton. Pavlonya

Yayılışı

Vatanı Çin’dir. Antarktika hariç dünyanın her yerinde kültüre alınmıştır. Ülkemizde süs bitkisi olarak kullanımı yaygındır (Anşin ve Özkan, 2006).

30 m’ye kadar boylanabilen, kışın yapraklarını döken küçük ya da orta boylu geniş tepeli, dalları yatay olarak uzanan bir ağaçtır. Genç sürgünler sık tüylü iken olgun sürgünler çıplaktır. Yapraklar genişçe oval, 12—25 cm büyüklüğündedir. Taze sürgün üzerinde olan yapraklar 50 cm’ye büyüklüğünde olabilir. Basit yaprakların uçlar sivri, kenarları tam, bazen üç lobludur. Yaprağın alt yüzü keçe gibi sık tüylüdür. Yaprak sapı 8-20 cm uzunluğundadır. Çiçek kurulu 20-30 cm ve piramit gibi dik durur, çanak yapraklar geniş çan gibi üzeri kirli tüylüdür. Taç yaprak ise boru ya da çan şeklinde, 5-6 cm uzunluğunda soluk menekşe renginde, üzerinde koyu benekler bulunur, alt yüzünde ise sarı çizgiler vardır. Meyve kapsül şeklinde olup 3-4 cm büyüklüğünde odunsu yapıdadır. Ekstrem iklim koşullarına dayanıklı- ve hızlı büyüyen bir türdür (Anşin ve Özkan, 2006). 447

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P H Y L L A N T H AC E A E

Çoğunluğu tropiklerde yaşayan 54 cins ve yaklaşık 2000 türe sahip ağaç, çalı ve otsu bitkilerden oluşan bir familyadır (Hoffmann ve diğ., 2006). Euphorbiaceae familyasına benzemesine rağmen bu familya bireylerinde lateks yoktur; bir kaçı reçine salgılar, tüy yoktur, varsa da basittir ve diken nadiren vardır. Kulakçıklar yaprakla birlikte oluşur. Yapraklar genellikle basittir ve almaşlı dizilmiştir. Yaprak kenarları genellikle tam, nadiren dişli ve genellikle saplıdır. Çiçek kurulları genellikle yaprak eksenlerinde bulunur ve yan durumludur. Çiçekleri genellikle tek eşeylidir. Bitkiler monoik ya da dioiktir. Çiçekleri aktinomorf formdadır. Çanak yaprak sayısı 3-8 arasında değişir. Taç yaprak bazı cinslerinde var, bazılarında yoktur. Eğer varsa sayısı 4-6 adettir. Stamen sayısı 3-10 arasında değişir. Dişi çiçeklerinde ovaryum üst durumlu, her bir ovaryumdaki göz sayısı değişken olup 2-5’tir (Hoffmann ve diğ, 2006; Hoffmann, 2007).

Tolga Ok

PHYLLANTHACEAE

Flueggea Willd. (Kadıncık çalıları) Dioik veya nadiren monoik, dikensiz ya da dikenli çalılardır. Yaprakları almaşlı, kısa saplı, basit ve kulakçıkları vardır. Yapraklar tam kenarlıdır. Çiçekler yan durumlu, genellikle yapraklı dalların ekseninde bulunur. Erkek çiçek sapları kılcal (kıl gibi ince), çanak yaprak sayısı 5, eşit olmayan bir şekilde parçalanmış, taç yaprak yoktur. Stamen sayısı 5 ve filamentler serbesttir. Dişi çiçeklerde çiçek sapları ve çanak yapraklar aynı, taç yaprak yoktur. Disk düz, halka şeklinde, tam ya da sığ 5 lopludur. Ovaryum düz, 2-3 gözlü, her gözde 2 tohum taslağı vardır. Stilus 2-3, tabanda bileşik, geriye kıvrık ya da dağınıktır. Meyve küremsi, seyrek olarak etli veya açılan meyvedir (Gemici, 2000). Her iki yarımkürenin özellikle tropiklerinde 16 türü bulunan bir çalıdır (Theplantlist.org, 2013). Ülkemizde tek türü (Flueggea anatolica Gemici) bulunmakta olup endemiktir (Gemici, 2000).

Flueggea anatolica Gemici

Tolga Ok

Tolga Ok

Endemik

Kadıncık çalısı

Yayılışı

Ülkemizde Mersin-Tarsus-Kadıncık Vadisi, Adana-Kozan - Gedikli köyü ve Kahramanmaraş - Andırın yöresinde doğal yetişen nadir ve endemik bir türdür (Gemici, 2000; Ok ve Avşar, 2007; Ok ve Avşar, 2009). Yazar tarafından Adana-Aladağ İlçesi-Kelerbaşı Köyü üstü ve Osmaniye-Sumbas İlçesi, Çiçeklidere Köyü, Kırıkköprü Mahallesi civarındaki karstik alanlarda yeni yayılış alanları tespit edilmiştir.  

5 m boy yapabilen çalı formunda, sürgünleri keskin bir şekilde köşeli ve yeşilimsi renkte olan çalılardır. (2-) 4-7 (-8) mm boyundaki yaprak sapları dar kanatlıdır. Kulakçıklar üçgen ya da mızraksıdır. 1,5-2 mm boyunda ve hemen hemen tam kenarlıdır. Zarsı, kestane renginde ve dökülür. Yaprak ayası 2,5-6,5 x 1,5-3,5 cm boyutlarında yumurtamsı ya da eliptik, uç kısmı hemen hemen sivri uçlu, taban kısmı kama gibidir. Yan damar sayısı 5-9 (-11) çifttir. Her erkek çiçek kümesindeki erkek çiçek sayısı 13’tür. Dişi çiçekler (1-) 2-3’lü gruplar halindedir. Erkek çiçek sapları 5,5 mm boyundadır. Çanak yapraklar yeşilimsi sarıdır. 1-1,5 mm boyundadır. Dişi çiçeklerin sapları çiçek aşamasında 5-10 mm, meyve aşamasında ise 30 mm’dir. Stilus 3 ve stigma iki parçalıdır. Meyve 3,5-5,5 mm çapındadır (Gemici, 2000). 448

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P I T TO S P O R AC E A E

Genel özellikleri, çoğunlukla sarılıcı bazıları yarı çalı, çalı veya ağaççık halinde olan odunsu bitkilerdir. Bu familyada herdem yeşil olanlar çoğunluktadır. Hemen hemen sapsız, kalın deri gibi sert yaprakların kulakçıkları yoktur. Bu familya, Saxifragaceaea familyasından özellikle kabuklarının içerisinde reçine kanallarının bulunuşuyla ayrılır. Erselik çiçeklerin 5 parçalı tacı bazen biraz bileşiktir. Tohum taslağı tek integümentlidir. Pittosporaceae familyasının ana yayılış alanı Avustralya kıtasıdır. Zengin bir cins olan Pittosporum’un birçok türü Avustralya dışında, Yeni Zelanda, Güney ve Doğu Asya’da yetişir. Keskin ve güzel kokulu çiçekleri ile koyu ve parlak yeşil yapraklarından dolayı özellikle P. tobira türüne, dekoratif süs bitkisi olarak ılıman iklime sahip yerlerde ve Akdeniz çevresi ülkelerinde çok sık rastlanır (Kayacık, 1982).

Ünal Akkemik

PITTOSPORACEAE

Pittosporum Banks (Pitos) Genellikle herdem yeşil ağaç veya çalılardır. Bitkiler çıplak ya da tüylüdür. Yapraklar sürgüne çok sıralı sarmal dizilmiştir; kenarları genellikle tam, bazen sinüslü dişli ya da lopludur. Çiçekler yaprak koltuklarında ya da uçta, tek başına veya bir araya gelerek şemsiye ya da yalancı şemsiye tipinde kurul oluştururlar. Çanak ayrı ya da tabanda birleşiktir. Taç yaprak 5, az ya da çok çanaksı veya geriye kıvrıktır. Stamen 5; ovaryum 2-4 gözlüdür. Meyve, küre şeklinde ya da yumurtamsı, reçineli, yapışkan, 2-4 çenekli, odunsu bir kapsüldür (Krüssmann, 1978). Yeni Zelanda, Güney Afrika, Subtropikal Asya ve Avustralya’nın yanı sıra Pasifik Adalarında yaklaşık 150 türü bulunur (Krüssmann, 1978).

Nurgül Karlıoğlu

Rüya Yılmaz

Egzotik

Pittosporum tobira (Thunb.) Ait Pitos

Yayılışı Doğal yayılışını Japonya, Çin ve Kore’de yapan bu tür, ülkemiz park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilir (Kayacık, 1982).

Herdem yeşil, 2-3 m boyunda sık dallı, bir odunsu bitkidir. Kalın, tam kenarlı, parlak koyu yeşil, ucu küt yaprakları ortalama olarak 5 cm uzunluğunda, 3 cm genişliğindedir. Yaprakların en geniş yeri uç kısma daha yakındır. Genellikle aşağıya doğru hafif kıvrıktır. Çiçekler terminal durumludur. Şemsiye tipi salkım şeklinde kurullar oluşturur. Çanak ve taç parçalıdır. Beyaz renkli taç yapraklar, limon çiçeğine benzeyen kuvvetli kokuludur. Ovaryum 2 karpelli, meyve kapsüldür. Bu kapsülde yapışkan bir sıvı içerisine gömülmüş olan birçok tohum vardır (Kayacık, 1982). 449

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P L A N TAG I N AC E A E

Dünya üzerinde geniş bir yayılışı bulunan Plantaginaceae familyasının önceleri her biri ayrı birer familya olarak kabul edilen Callitrichaceae, Globulariaceae, Hippuridaceae ve Plantaginaceae kladları vardı. Günümüzde ise bu familyalar tek bir familya (Plantaginaceae) altında toplanmıştır. Plantaginaceae familyasının karasal veya sucul, erselik, monoik ya da ginomonoik otsu veya çalı 101 cinsi ve 1700-1900 kadar türü vardır. Yapraklar basit, sarmal, karşılıklı veya çevrel dizilişli, kulakçıksız, bazen büyük ve paralel damarlıdır. Çiçek kurulu bir başçık şeklinde, salkım, tirse ya da tektir. İki eşeyli çiçek bilateral veya ışınsal simetrili, brahteli, hipogin veya epigindir. Çanak 3-5 adet, kiremitsi dizilmiş loplu ve birleşik çanaklıdır. Taç 3-5 adet kiremitsi loplu bazen iki loplu, bileşik tepallidir. Stamen 1-8 adet olup başçıklar çevreldir. Ginekeum sinkarp, ovaryum üst durumlu 1-2 karpelli ve 1-2 gözlüdür. Stilus tek, stigmalar 2 loplu ve başçık şeklindedir. Meyve kapsül, aken, agregat ya da açılan kuru meyvedir. Tohumlar endospermlidir. Familyayı oluşturan taksonlar, böcek ya da rüzgârla tozlaşır. Ülkemizde Globularia L. cinsine ait odunsu bazı türleri doğal yetişmekte olup bazıları endemiktir.

Gencay Akgül

PLANTAGINACEAE

Gençay Akgül, Bilge Tunçkol

Globularia L. (Küre çiçeği)

Cinsin İspanya, Güney Avrupa, Türkiye ve Güney Batı Afrika’da yayılış gösteren yaklaşık 22 türü vardır. Ülkemizde ise bazıları odunsu 11 türü (5’i endemik) doğaldır. 10-100 cm boyunda çoğunlukla herdem yeşil çok yıllık otsu veya küçük çalılardır. Yapraklar sürgünlerde sarmal dizilmiş, basit, mızraksı, yarı dairemsi, kaşıksı bazen kertikli uçlu; kulakçıksız, genellikle tabanda rozet oluşturur. Çiçekler alt durumlu, 5 parçalı, zigomorf, çok sayıda brahteler involukrum oluşturur ve küresel (nadiren uzamış) bir başcık şeklindedir. Çiçek rengi mavi, mor, pembe veya lila tonlarındadır. Taç 2 dudaklı, üst dudak 2 dar parçaya veya dişe bölünmüş, alt dudak uzun, derince 3 lobludur. Stamen sayısı 4 olup taç yaprakların üstünde dışarı uzamıştır. Ovaryum üst durumlu, tek gözlü, 1 sarkık tohum taslaklı; stigma 2 lobludur. Meyve çanak içinde kalıcıdır. Odunsu Türlerine Ait Ayırım Anahtarı 1.Başçıklar tek tek değil, başak şeklinde kurullarda gevşek olarak bulunur 2.Gövde yaprakları yarı dairemsiden eliptiğe doğru veya genişçe yumurtamsı, tabana doğru daralmaz, düz kenarlı; çiçekler gövde tepesinde kümelenmiş durumda.....……………………………….....…………………………………………………….………….…………………………..........…Globularia davisiana 2.Gövde yaprakları mızraksı-şeritsi, tabana doğru daralır, dalgalı kenarlı; çiçekler gövde tepesinde düzensiz dağılmış durumda.....………Globularia anatolica 1.Başçık sürgün ucunda tek, aşağılarda yaprak koltuklarında nadiren bir kaçı bir arada küme halinde bulunur. 3.Küçük sert dik çalılar; taç iki dudaklı, alt dudağı üç dişli, üst dudağı az gelişmiş belirgin değil ...….………..……………........………..… Globularia alypum 3.Yarı çalımsı bitkiler veya sık dallı çalılar; alt dudak derin yarıklı 3 parçalı, üst dudak çeşitli biçimlerde, 2 parçalı. 4.Başçık hemen hemen sapsız; bitki yoğun yastık şeklinde; gövdelerin alt kısmı yaprak sapı kalıntılarıyla yoğun şekilde kaplanmış......Globularia dumulosa 4. Başçık uzamış yapraksız gövdeden doğar; gevşek küme halindeki bitkiler; gövdelerin alt kısmı yaprak sapı kalıntılarıyla yoğun şekilde kaplanmamış …………………….....………………..……………..……………..……………..……….……..…………….…………………..……. Globularia cordifolia Endemik

Globularia dumulosa O. Schwarz Yayılışı

Doğu Akdeniz elemanı endemik olan bu tür Antalya Akdağ, Denizli Bozdağ ve Muğla Boncuk Dağlarında bulunur.

Botanik Özellikleri

Çok sayıda kalın dallı yastık şeklinde yatık gövdeli çalılardır. Taban yaprakları çok sayıda rozet şeklinde 15 mm boyunda 3,5 mm eninde saplı, aya geniş eliptik-dairemsi, ucu sivrimsi-mukroludur. Çiçek taşıyan gövde çok kısa veya 2 cm kadar olup yaprak taşımaz. Başçık uçta (8-)10-12(25-) mm çapında involukrumun brahteleri mızraksı ince uzun ve yumuşak tüylüdür. Çanak neredeyse tabana kadar bölünmüş olup zigomorf loplar dik-yayık üst diş alttakinden daha dardır. Taç yarıya kadar bölünmüş alt dudak 3 şeritsi dikdörtgenimsi parça halinde yarıya kadar bölünmüş üst dudak ise 2 dar şeritsi parça halinde boğaza kadarbölünmüştür (Edmondson, 1982). 450

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P L A N TAG I N AC E A E

Globularia alypum L.

Doğal

Kürrevi

Yayılışı

Fransa; Montpellier ve Valence ’den tanımlanan Akdeniz elemanı olan bu tür ülkemizde İzmir çevresinde yetişir.

Gencay Akgül

30-100 cm ye kadar boylanan çok dallı ve yaprak taşıyan sürgünleri dik büyüyen çalılardır. Yapraklar sarmal dizilmiş demetler halindedir. Derimsi yaprak ters mızraksı yumurtamsı, tam kenarlı veya 3 dişlidir. Başçık çoğunlukla uçta, 10-17 mm çapında involukrumun brahteleri geniş yumurta biçiminde, ucu küt veya dikensi çıkıntılı, kenarları yoğun kirpiklidir. Çanak merkezin 0,7’sine kadar bölünmüş lobları eşit ve mızraksıdır. Tacın üst dudağı küçük 2 dişli, alt dudağı ise az derin 3 loplu, tüpten daha uzundur (Edmondson, 1982).

Globularia anatolica A.Duran, Ö.Çetin & M.Öztürk

Gencay Akgül

Botanik Özellikleri

Endemik

Ana küreçiçeği

Yayılışı

Honaz Dağı Milli Parkı sınırları içinde bulunan nadir endemik bir yeni türdür. Aşınmış durumdaki cipsli alanlar ve kızılçam orman açıklıklarında yetişir (Duran ve diğ., 2009).

Gencay Akgül

Dik duran, 22-40 cm boylarına ulaşabilen sık dallı bir yarıçalıdır. Tabandaki her bir rozette yapraklar 3-4 adedi çevrel olarak dizilmiştir. 3-6 yapraklı steril sürgünleri mevcuttur. Canlı gövdeler arasında ölü gövdeler de bulunmaktadır. Çiçek başçıkları dışında tüm bitki çıplaktır. Taban yaprakları dar ters-yumurtamsı-ters mızraksı, 7-13 x 2-4 mm boyutlarında ve tabana doğru yavaş yavaş daralır. Kenarları hafif dalgalı, düz, kalın ve ana damar fazla belirgin değildir. Gövde yaprakları 10-30 adet, alttakiler taban yapraklarına benzer. Gövde yaprakları dar mızraksı-şeritsi, uçları sivridir. Yapraklar çiçek kuruluna doğru yavaş yavaş küçülür. Başçık 1-4 (-5) adet ve terminal ve yan başçıklar benzer, gövdenin tepesinde düzensiz dağılmışlardır. Çiçekler 3-5 x 2-4 (-5) mm, yumurtamsı ya da nadiren yarı küresel, çoğunlukla sapsız ya da kısa saplıdır. Çanak iki lopludur, 2-2,5 x 0,7-1 mm, 1/3’ünden loplara ayrılmıştır. Taç çıplaktır. Akenler yaklaşık 2 x 0,7 mm, dar eliptik-silindirik, kahverengimsi, parlak, düz, çanak kalıcıdır. Çiçeklenme temmuz, meyve oluşumu ağustos ayındadır (Duran ve diğ., 2009). 451

Gencay Akgül

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P L A N TAG I N AC E A E

Globularia cordifolia L.

Doğal

Cıbıl küreçiçeği

Yayılışı

Avrupa-Sibirya elemanı olan bu tür Macaristan, Avusturya, İspanya ve Türkiye’de yayılış yapar. Ülkemizdeki tek kaydı Davis tarafından Karabük-Keltepe’den verilmiştir.

Gencay Akgül

Küçük, sürünücü gövdeleri olan herdem yeşil sık dallı çalılardır. Tabanda yer alan rozet yapraklar çok sayıda, 15-20 mm boyunda 4-7 mm eninde kaşık şeklinde, eliptik ters, mızraksı veya dairemsidir. Sap 2,5-8 cm yapraksız ya da bir iki küçük pulludur, başçık uçta 10-14 mm çapında involukrumun brahteleri yumurtamsı-mızraksı olup kiremitvari dizilmiştir. Çanak; merkezin yarısına kadar bölünmüş, lopları yıldız şeklinde yayık ve boğazı yoğun tüylüdür. Taç yarıya kadar bölünmüş, alt dudak ortaya kadar 3 şeritsi parçaya bölünüş, üst dudak ise 2 dar şeritsi parça halinde boğaza kadar bölünmüştür (Edmondson, 1982).

Globularia davisiana O.Schwarz

Gencay Akgül

Botanik Özellikleri

Endemik

Has küreçiçeği

Yayılışı

Doğu Akdeniz elemanı, endemik olan bu tür Antalya-Tahtalı Dağlarında yayılış yapar. Tip örneği, Antalya’dan 1947 yılında Davis tarafından toplanmıştır.

Botanik Özellikleri

452

Gencay Akgül

Gencay Akgül

Yaprak taşıyan ince sürgünlere sahip 20-100 cm boyunda çalılardır. Tabandaki rozet yapraklar belirsiz, gövde yaprakları çok sayıda, dairemsi eliptik veya genişçe oval biçimdedir. Yaprak ayası 20 mm boyunda 12 mm eninde ve uzun saplıdır. Yumurtamsı-silindirik başçık en uç yaprakların koltuklarında kümelenmiştir. Gümüş rengindeki kadifemsi brahteler tarafından çevrelenmiştir. Çanak merkezin 0,4’üne kadar bölünmüştür. Çanağın üst dişleri diğerlerinden daha kısa ve dardır. Taç eşit olmayan iki dudaklıdır (Edmondson, 1982).

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P L ATA N AC E A E

PLATANACEAE Platanus orientalis

Ünal Akkemik

Kışın yaprağını döken, uzun boylu ve kalın dallı ağaçlardır. Kabukları düzensiz levhalar halinde çatlayarak dökülür. Sürgünlere almaşlı dizilmiş olan yumurta biçimindeki tomurcuklar külah şeklini almış tek bir pul ile örtülmüştür ve yaprak sapının dip tarafında saklanmış olarak bulunur. Bu yüzden ancak yapraklar döküldükten sonra ortaya çıkarlar. Yapraklar uzun saplı, ışınsal damarlı ve lobludur. Kulakçıkları vardır. Bir cinsli bir evcikli olan çiçekler anemogamdır ve başçık halinde kurullar oluştururlar. Aşağıya sarkmış uzun bir eksen üzerinde toplanmış olarak bulunan erkek ve dişi çiçek kurullarının görünüşleri aynıdır. Çanak yapraklar 2 halka halinde, 3-8 adettir; dıştakiler üçgen, içtekilerse spatül (kaşık) şeklindedir. Erkek çiçekler 3-8 stamenli, filamentleri çok kısa ve anterleri kalkan şeklindedir. Dişi çiçeklerde 3-8 adet serbest karpel bulunur ve stilus uzamıştır. Nuks meyve ters koni şeklinde ve tabanda uzun tüylerle çevrilmiştir. Kışın ağaç üzerinde kalıcı olan meyve kurulları (1-) 2-6’lıdır (Kayacık, 1981; Yaltırık, 1984). Platanaceae familyasının Platanus adında tek bir cinsi vardır. Bu cinsin de Kuzey Amerika, Meksika ve Güneydoğu Avrupa’dan Himalaya’lara kadar yayılmış 7 türü bulunur (Kayacık, 1981; Kubitzki, 1993).

Gamze Tuttu

Platanus L. (Çınar) Kışın yaprağını döken, kabukları levhalar halinde pul pul dökülen, kalın dallı ve uzun ömürlü ağaçlardır. Yapraklar 3-5 (7) ışınsal loplu ve kulakçıklıdır. Çiçekleri gösterişsiz ve monoiktir, küre şeklinde kurullar oluştururlar. Uzun bir eksen üzerinde 1-3 ya da daha fazlası bir arada bulunan meyve kurulları da küre şeklindedir. Orman kurmazlar, daha çok dere içlerinde, ırmak ve nehir yataklarında bulunurlar. Ancak eski çağlardan beri dekoratif amaçlı olarak da kullanılmıştır. Günümüzde büyük şehirlerde parklarda ve yol ağacı olarak çok sık görülür. Kirli havadan ve tozlardan çok fazla etkilenmediği için şehir ağaçlandırmalarında tercih edilir. Gövdelerinin içi zamanla çürüyüp boşalsa bile yaşamlarına uzun yıllar devam ederler (Kayacık, 1981; Krüssmann,1977).

Platanus orientalis

Çınar türlerinin tanı anahtarı Kayacık (1981)’e göre aşağıda verilmiştir: 1.Bir eksende bulunan başçık halindeki meyve kurullarının sayısı 3 veya daha fazla, kaba tüylü. Yaprak genellikle derin loblu

…………………………………………………………………………..Platanus orientalis

1.Meyve kurullarının 1 veya 2’si, ender olarak da 3’ü bir arada 2.Meyve kurulu 2, ender olarak daha fazla. Yaprağın orta lobunun uzunluğu genişliğine eşit

……………….……….….………….….………….….…………..Platanus acerifolia ………………………………………………………………….Platanus occidentalis

453

Ünal Akkemik

2.Meyve kurulu genellikle tek tek, yaprak loblarının genişlikleri boylarından daha fazla

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P L ATA N AC E A E

Platanus x acerifolia Wild.

Egzotik

Londra çınarı, Akçaağaç yapraklı çınar

Yayılışı

Hibrit bir tür olan Londra çınarı ülkemize 1850’li yıllarda getirilmiş ve büyük şehirlerde yol ağacı olarak kullanılmıştır. Halen de yaygın bir şekilde dikilmektedir. Kuru, kirli havaya ve yaralara karşı oldukça dayanıklıdır.

35 m’ye kadar boylanabilen bir ağaçtır. Doğu çınarı ile batı çınarının doğal bir hibridi (P.orientalis x P.occidentalis) olarak kabul edilmektedir. Londra çınarı da denir. Gövde kabukları büyük levhalar halinde dökülür. Genç sürgünleri sık kahverengi tüylüdür. Yaprakları 3-5 loblu, 12-25 cm genişliğinde ve alt yüzleri tüysüzdür. Loplar üçgen şeklinde, kenarları kaba dişli veya tamdır. Orta lop taban genişliğinden çok az uzundur. Yaprak tabanı düz veya yuvarlak-yürek şeklinde, yaprak sapı 3-10 cm uzunluğundadır. Kulakçıklar yürek şeklindedir. Küre şeklindeki meyve kurulları 2,5 cm çapında, çoğunlukla 2’li gruplar halinde, nadiren de 1 veya 3 tanesi bir arada bulunur. Tüylü nukslardan oluşan bileşik meyveler olgunlaştığında dağılırlar. Nuks meyveler oval veya küremsidir (Kayacık, 1981; Krüssmann, 1977).

Tuncay Güner

Botanik Özellikleri

Platanus occidentalis L.

Egzotik

Batı çınarı

Yayılışı

Botanik Özellikleri

Kışın yaprağını döken, 40 m boyunda, dolgun gövdeli ve yuvarlak tepeli ağaçlardır. Gövde kabukları açık grimat beyaz renklidir ve yaşlı gövdelerde büyük levhalar halinde dökülür. Yaprakları genellikle 3, bazen de 5 lobludur. Lobların oyuntuları fazla derin değildir. Üçgen şeklindeki lobların taban genişlikleri yüksekliğinden daha fazla ve kenarları kaba dişli veya tamdır. Yaprak tabanı düz veya yürek biçimindedir. Genç yaprakların alt yüzleri tüylü iken tam gelişmiş yapraklarda yalnızca damarlar boyunca tüy vardır. Kulakçıklar büyük ve konik-tüpsü şekildedir. Küre şeklindeki bileşik meyveler genellikle teker teker, nadiren 2’si birlikte bulunurlar. Tüylü nukslardan oluşan bileşik meyveler olgunlaştıklarında dağılırlar (Kayacık, 1981; Krüssmann,1977).

www.beautifulwildlifegarden.com

Genel coğrafi yayılış alanı Kuzey Amerika’nın güney taraflarıdır. Dere ve nehir kenarlarında bulunur. 17.yy’da süs bitkisi olarak Avrupa’ya getirilmiş, daha sonra dünyanın her tarafına yayılmıştır. Türkiye’de de şehirlerde yol kenarlarında, park ve bahçelerde nadiren de olsa görülür.

Platanus orientalis L.

Doğal

Doğu çınarı

Yayılışı

Coğrafi yayılış alanı Güneydoğu Avrupa, Türkiye ve Batı Asya’da Himalaya’lara kadar uzanır. Türkiye’de hemen hemen bütün ormanlık alanlardaki dere içlerinde, nehir yataklarında bulunur. Ayrıca şehir, kasaba ve köylerde de su başlarında, yol kenarları, park ve bahçelerde gölge ağacı olarak sık sık rastlanır. Türkiye’nin birçok yerinde ‘Doğal Anıt’ olarak korunmakta olan ulu çınar ağaçları vardır.

30 m’ye kadar boylanabilen, 5-6 m çap yapan, geniş-yayvan tepeli, uzun ömürlü, ulu ağaçlardır. Gövde açık gri veya yeşilimsi gri renktedir. Yaşlı gövdelerin kabukları diğer türlerin aksine küçük pullar halinde dökülür. Yapraklar derin 3-5 (-7) loblu, 11-18 x 12-24 cm ve açık yeşil renklidir. Lopların boyu eninden fazla, 7-11 x 2,5-6 cm, kenarları kaba dişli veya tam, uçları sivridir. Tabanları geniş kama şeklinde olan yapraklar olgunlukta tüysüz veya az tüylüdür. 2,5-7,5 cm uzunluğundaki yaprak sapının dip kısmı huni gibi genişleyerek tomurcuğu içerisinde saklar. Mart-mayıs aylarında çiçeklenir. 2-2,5 cm çapında olan küre şeklindeki meyvelerden 3-6 (-7) tanesi uzun bir eksen üzerinde yer alırlar. Tüylü nukslardan oluşan bileşik meyveler olgunlaştıklarında dağılırlar (Kayacık, 1981). 454

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P LU M B AG I N AC E A E

PLUMBAGINACEAE Acantholimon puberulum

Galip Akaydın

Çok yıllık (nadiren tek yıllık) otsu, yarıçalı ya da çalı formunda bitkilerdir. Yaprakları sarmal, tabanda rozet şeklinde, basit, tam kenarlı ya da derin lopludur. Çiçek kurulu başak şeklinde, salkım ya da kısmen başçık şeklindedir. Dallanması genellikle simozdur. Çiçekler genellikle aktinomorf, 5 parçalıdır. Çan bileşik çanak yapraklı, tüp şeklinde, huni ya da ters konik şekilde, taç yaprağın geniş kısmı (ayası) çoğunlukla zarsı, meyve aşamasında da kalıcıdır. Taç 5 parçalı ve taç yaprakları serbesttir. Bazen de bileşiktir (Plumbago). Etamin sayısı 5, etaminler taç yaprakların altında ve taç yaprak tüpüne bağlıdır. Ovaryum üst durumlu, 1 gözlü ve tohum taslağına tabandan bağlı ve tohum taslağının tabanındaki funikül (sap kısmı) uzun ve tohum taslağı sarkıktır. Stigma 5 adet ya da 5 loplu tek stigma şeklindedir. Meyve tek tohumlu, çanak içinde ve çanakla birlikte dağılır. Meyve örtüsü kuru ve zarsıdır (Davis, 1982). Genel olarak Kuzey yarımkürenin ılıman kuşağında yayılış gösteren kozmopolit bir familyadır. Familya dünya üzerinde toplam 27 cins ve yaklaşık 650 tür içermektedir. Plumbaginaceae familyası genellikle soğuk, kurak ve tuzlu ortamlarda yayılış göstermekle birlikte kıyı habitatlarını da tercih eder (Kubitzki, 1993). Bu familyanın ülkemizde 7 cinse ait 87 türü yetişmektedir. Ülkemizde doğal yetişen, dikenli, yastık oluşturan yarı çalı formundaki Acantholimon cinsi ile park ve bahçelerde yaygın bir şekilde kullanılan çalı formundaki Plumbago cinsi kitaba dâhil edilmiştir.

Çok yıllık, herdem yeşil, gevşek ya da sıkı yastıklar (öbekler) oluşturan çalımsı bitkilerdir. İlkbahar ve yaz yaprakları aynı veya farklı formlarda olabilir. İlkbahar yaprakları (farklı olduğunda) kısa, geniş ve yassı, genellikle hafifçe etlidir. Yaz yaprakları, şeritsi, biz şeklinde veya nadiren yarı silindirik ve uç kısımları genellikle dikenlidir. Çiçek durumları basit veya dallanmış olup uzun ve gevşek ya da kısa ve sıkı iki sıralı başak (spika), panikula ya da başcık şeklindedir. Çiçekleri taşıyan gövde (skape) uzun ya da kısa, genellikle pulsu yapraklıdır. Başakçıklar (spikaletler) sapsız, genellikle kırılgan yapılı bir eksen üzerindedir. Brahteler genellikle 1 adet dış ve 2 adet iç brahte şeklinde dizilmiş olup kalıcıdır. Nadiren iç brahte sayısı çiçek sayısı ile bağlantılı olarak (çiçek sayısı artınca) 3-4 adet olabilir. Çiçek sayısı çoğunlukla 1 ya da nadiren 2 veya daha fazladır. Çanak (çanak yaprak) kalıcı, genellikle huni gibi ya da nadiren tüpsü olup 5 damarlıdır. Çanak yaprakların dudak kısmı zarsı veya membranımsı olup, beyaz, pembe, morumsu, kahverengimsi veya et rengindedir. Taç yapraklar (Petaller) çoğunlukla pembe ve pembenin değişik tonlarında olup, nadiren krem veya sarımsıdır. Taç yapraklar tabanda birleşik olup, genellikle çanak yapraklardan daha uzundur. Acantholimon cinsi ormanların üst sınırlarında kuru ve soğuk alanlarda yayılış göstermekle birlikte, steplerin karakteristiği olarak Orta ve Güneydoğu Asya’da dağılım gösterir. Cins dünya üzerinde yaklaşık 200 tür içerir. Yayılış alanları genellikle Anadolu-İran ve Afganistan’ın dağlık bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Dağılım alanı batıda Girit, Doğu Yunanistan ve Güney Arnavutluk’a doğuda ise Batı Tibet ve Doğu Tien Şan’a kadar ulaşmaktadır (Kubitzki, 1993). Türkiye’de genellikle ormanların üst sınırlarında ve yüksek steplerde 52 türe sahiptir (Doğan & Akaydın, 2007). 455

Galip Akaydın

Acantholimon Boiss. (Kardikenleri, Çoban yastıkları, Kevenler, Kirpi yastıkları)

Galip Akaydın

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P LU M B AG I N AC E A E

Acantholimon acerosum (Willd.) Boiss.

Doğal

Pişik keveni

Yayılışı

Dünya üzerinde, Batı Suriye, Kuzey Irak, Ermenistan, Kuzey batı İran’da yayılış gösteren bu bitkinin Acantholimon acerosum (Willd.) Boiss. subsp. acerosum var. acerosum adlı bir varyetesi Türkiye’de Güneydoğu Anadolu dışında, tüm Anadolu’da, 0-2400 m’ler arasında, kayalık yamaçlar, kalkerli ve derin topraklı, steplerde yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

Galip Akaydın

Sıkı, dikenli, öbek oluşturan çalılar. Yapraklar 15-60 x 0,8-2.2 mm, linear (şeritsi) ya da yassı-üçgenimsi, mavimsi, kalker noktacıklı, kenarları skabrid. Skape yapraklardan uzun 15-25 cm, 3-4 pulsu yapraklıdır (scale). Pulsu yapraklar, 12-13 mm, internodlardan kısa, aristat, hiyalin kenarlıdır. Başak dallanmamış, 8-14 cm, çoğunlukla seyrek- nadiren yoğun dizilişli, 5-15 başakçıklıdır. Başakçıklar 12-14 mm. Dış brahte 7-8 mm, iç brahtelerden daha kısa, üçgenimsi-mızraksı, sivri uçlu-kuspidat, dar hiyalin kenarlı; iç brahteler 8-10 mm, dikdörtgenimsi-mızraksı, dar mızraksı, sivri-yuvarlak, küt uçlu, kuspitat, geniş hiyalin kenarlı ya da damar dışında tamamen hiyalin, tüysüz. Çanak 11-12 mm; tüp 5-6 mm, damarlar üzeri pilos; dudak 4-5 mm, 5 loblu, 5-7 mm genişliğinde; beyaz ya da nadiren açık et renginde; damarlar dudak dışına çıkmamıştır. Taç yapraklar pembedir. Haziran-ağustos aylarında çiçeklenir.

Acantholimon anatolicum Dogan & Akaydın Anadolu kardikeni

Yayılışı

Ankara-Nallıhan cevresinde yetişen lokal endemik bir bitkidir. 1100-1500 m’ler arasında, jipsli ve tuzlu kurak dağ yamaclarında yayılış gosterir.

Botanik Özellikleri

Galip Akaydın

Kışın yaprağını döken, 40 m boyunda, dolgun gövdeli ve yuvarlak tepeli ağaçlardır. Gövde kabukları açık gri-mat beyaz renklidir ve yaşlı gövdelerde büyük levhalar halinde dökülür. Yaprakları genellikle 3, bazen de 5 lobludur. Lobların oyuntuları fazla derin değildir. Üçgen şeklindeki lobların taban genişlikleri yüksekliğinden daha fazla ve kenarları kaba dişli veya tamdır. Yaprak tabanı düz veya yürek biçimindedir. Genç yaprakların alt yüzleri tüylü iken tam gelişmiş yapraklarda yalnızca damarlar boyunca tüy vardır. Kulakçıklar büyük ve konik-tüpsü şekildedir. Küre şeklindeki bileşik meyveler genellikle teker teker, nadiren 2’si birlikte bulunurlar. Tüylü nukslardan oluşan bileşik meyveler olgunlaştıklarında dağılırlar (Kayacık, 1981; Krüssmann,1977).

456

Endemik

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P LU M B AG I N AC E A E

Acantholimon caesareum Boiss. & Bal.

Endemik

Köslü keveni

Yayılışı

İç- ve Kuzey Anadolu’da yaygın olarak yetişen endemik bir türdür. 800-2285 m ler arasında, volkanik yamaçlarda, yamaç eteklerinde biriken kireçsiz taş ve toprak yığınlarında ve steplerde yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

Galip Akaydın

Gevşek ya da sıkı, dikenli, öbek oluşturan çalılardır. Yapraklar 15-22 x 0,7-1 mm, linear- üçgenimsi, glaukos- açık yeşil, pubeskent, nadiren tüysüz, kenarları skabridulos. Skape 7-10 cm, yapraklardan 2-3 kat daha uzun, 2-3 pulsu yapraklıdır (scale). Pulsu yapraklar, 6-7 mm, aristat, hiyalin kenarlı. Başak dallanmış, 3-4 cm, 6-15 başakçıklıdır. Başakçıklar 12-14 mm, tepede yoğunlaşmış. Brahteler tüysüz; dış brahte 5-6 mm, ovat-üçgenimsi, morumsu, akut-sivri uçlu; iç brahteler 7,5-9 mm, eliptik-mızraksı, obtus, kuspidat, morumsudur. Çanak 11-12 mm; tüp 8-9 mm, altta tüysüz, üst kısımda pilos; dudak 4-5 mm, beyaz, 6-8 mm genişliğinde, 5- lobludur. Damarlar morumsu, dudağın ucuna kadar uzanmıştır. Taç yapraklar pembedir. Temmuz-ağustos aylarında çiçeklenir.

Acantholimon hoshapicum Doğan & Akaydın

Endemik

Hoşap kardikeni

Yayılışı

Van iline bağlı Hoşap ilçesi çevresinde yetişen lokal endemik bir bitkidir. Yaklaşık 2050 m yükseklikte ve kurak dağ steplerinde yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

Galip Akaydın

Sıkı, dikenli, öbek oluşturan çalılardır. Bahar yaprakları 13-20 x 1,5 mm; yaz yaprakları 25-35 x 1-1,5 mm, linear-triquetrous, açık yeşil, kenarları skabrid. Skape yapraklardan çok daha uzun, 9-13 cm, 3- pulsu yapraklıdır (scale). Pulsu yapraklar internodlardan kısa, 10-12 mm, mızraksı-acuminat, hiyalin. Başak dallanmamış, 3-5 cm, interrupted terminal, 6-12 başakçıklıdır. Başakçıklar 1114 mm, 2-çiçekli, 4-brahteli; brahteler subequal, glabrous; dış brahte 7-10 mm, çanak tüpü ile aynı boyda, yumurtamsı - geniş mızraksı, sivri uçlu, geniş hiyalin kenarlı; iç brahteler 3- adet, 8-11 mm, çanak tüpünden uzun, dikdörtgenimsi - elliptik, obtus, geniş hiyaline kenarlıdır. Çanak huni şeklinde, 13-14 mm, tüp 6-7 mm, tüp ve damarlar dudak ortasına kadar pilos; dudak beyaz, 7-10 mm genişliğinde, 10- loblu, loblar akut-obtus; damarlar çanak dudaklarından dışarı çıkmıştır. Taç yapraklar pembedir. Haziran ayında çiçeklenir. Bu tür A. latifolium’a yakın olmakla birlikte, yapraklarının darlığı (1-1,5 mm), skapenin kısa (9-13 cm) olması ve 3 pulsu yaprak taşıması, bu yaprakların da 11-17 mm uzunluğunda olması ile bu türden kolaylıkla ayrılır. Iran-Turan elementidir. Tehlike kategorisi: CR 457

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P LU M B AG I N AC E A E

Acantholimon karamanicum Akaydın & Dogan

Endemik

Karaman kardikeni

Yayılışı

Torosların yükseklerinde (Karaman, Basyayla ve Taskent arasında, Turansah Dağında, Ermenek- Anamur arası, Abanoz Yaylasında, Karaman- Ermenek arası, Oyuklu Dağında ve Ermenek- Balkusan köyü arasında yetişen lokal endemik bir bitkidir. 1600-1700 m’ler arasında, kalkerli dağ yamaçları, meşe açıklıkları, Astragalus (geven) stepleri ve Abies (göknar) orman açıklıklarında yetişir.

Botanik Özellikleri

Galip Akaydın

Sıkı, dikenli ve öbek oluşturan çalılardır. Yapraklar 13-30 (-35) x 1-1,5 mm, şeritsi-subulat, tüysüz, kenarları skabridulos, tabanda kırmızımsıdır. Skape 1,54 cm yapraklardan hafifçe uzun ya da hemen hemen eşit, 2-4 pulsu yapraklıdır. Pulsu yapraklar, 5-6 mm, internodlara eşit dağılmış, sivri uçlu, geniş hiyalin kenarlıdır. Başak sıkı dizilmiş, 1-2 cm, 2-6 (-8) başakçıklıdır. Başakçıklar 10-12 mm. Dış brahte 6-7 mm, şeritsi-mızraksı, sivri uçlu, dikensi uçlu, dar hiyalin kenarlı; iç brahteler 5-6 mm, dikdörtgenimsi- mızraksı, sivri uçlu-mukronat, omurga üzeri sillidir. Çanak 9-10 mm; tüp 5-6 mm, dudaklardan daha uzun, seyrek tüylü; dudak 3-4 mm, 5- loblu, beyaz, 4-6 mm genişliğinde; damarlar morumsu, dudağın ucuna kadar uzanmıştır. Taç yapraklar beyaz-krem renktedir. Ağustos-eylül aylarında çiçeklenir. Iran-Turan elementidir. Tehlike kategorisi: CR

Acantholimon puberulum Boiss. & Bal. subsp. puberulum Çoban yastığı

Yayılışı

Dünya üzerinde, Kuzey Irak ve ülkemizde oldukça yaygındır. 650-2100 m ler arasında, serpantin, kalkerli yamaçlar ve steplerde yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

Galip Akaydın

Sıkı, dikenli, öbek oluşturan çalılar, dallar kısa ve yoğun yapraklı. Yapraklar 18-24 x c. 1,5 mm, linear-üçgenimsi, açık yeşil, pubeskent ya da nadiren tüylü, kenarları skabrid. Skape 2-2,5 cm, genellikle yok, 2 pulsu yapraklı; pulsu yapraklar 5-7 mm, aristat, hiyalin kenarlı. Başak dallanmamış, sıkı ve terminalde yoğunlaşmış, 2-3 cm, 6-8 başakçıklıdır. Başakçıklar 12-14 mm. Brahteler pubeskent ya da tüysüz; dış brahte (-6) 8-10 mm, üçgenimsi, kısa kuspidat, dar hiyalin kenarlı; iç brahteler 9-11 mm, dikdörtgenimsi-mızraksı, omurgalı, geniş (nadiren dar) hiyalin kenarlı, kuspidat. Çanak beyaz, 13-15 mm; tüp 7-8 mm, pilos, iç brahtelerden kısa; dudak 5-7 mm, 10- loplu, damarlar üzeri pilos, yaklaşık 8 mm genişliğinde. Damarlar dudağın ucuna kadar uzanmış. Taç yaprakları pembedir. Haziran-ağustos aylarında çiçeklenir. Iran-Turan elementidir. Tehlike kategorisi: LC

458

Doğal

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P LU M B AG I N AC E A E

Acantholimon ulicinum (Willd. ex Schultes) Boiss.

Doğal

Kar dikeni

Yayılışı

Dünya üzerinde, Arnavutluk, Yunanistan ve ülkemizde çoğunlukla Güney ve Batı Anadolu’da nadir olarak İç Anadolu ve Adalarda yaygındır. 1600-2350 m’lerde, kalkerli, serpantin ve hareketli taşlı yamaçlarda yetişir. Ülkemizde var. ulicinum adlı varyetesi doğaldır.

Botanik Özellikleri

Galip Akaydın

Sıkı ya da gevşek, dikenli, öbek oluşturan çalılar. Yapraklar 5-20 x yaklaşık 1 mm, linear-üçgenimsi, bazan yassı-üçgenimsi, kalker noktacıklı, tüysüz ya da nadiren pubeskent, kenarları skabridilos. Skape 1-1,5 cm, oldukça kısa. Başak sıkı, 1-1,5 cm, 3-7 başakletli. Başakçıklar 12-14 mm. Brahteler pubeskent ya da tüysüz; dış brahte 5-6 mm, üçgenimsi, aristat; iç brahteler yaklaşık 7 mm, dikdörtgenimsi-mızraksı, geniş hiyalin kenarlı ya da damarlar dışında tamamen hiyalin, obtus-sivri uçlu. Çanak beyaz ya da morumsu, 9-11 mm; tüp 5-6 mm, pilos, brahtelerden kısa; dudak 4-5 mm, 10- loblu, 9-10 mm genişliğinde. Damarlar dudağın ucundan taşmıştır. Taç yaprakları pembedir. Temmuz-ağustos aylarında çiçeklenir. Doğu Akdeniz elementidir. Tehlike kategorisi: LC

Acantholimon venustum Boiss. var. venustum Kınalı kirpi otu

Yayılışı

Dünya üzerinde, Batı Suriye, Kuzey Irak, Batı Iran ve Türkiye’de yaygındır. 690- 2650 m ler arasında, volkanik kayalı yamaçlar, kireç taşlı tepeler, dağ stepleri, çam ve karışık ormanlarda yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

Galip Akaydın

Sıkı, dikenli, öbek oluşturan çalılar. Yapraklar 15-40 x 1-2 mm, glaukos-yeşil, linear, linear-mızraksı, kalker noktacıklı, kenarları skabridulos. Skape genellikle yapraklardan uzun, 8-10 cm, 2-3 pulsu yapraklı (scale). Pulsu yapraklar internodlardan kısa, yaklaşık 6 mm, aristat, hiyalin kenarlı. Başak dallanmamış, 3-5 cm, 7-15 başakletli. Başakçıklar 12-14 mm, seyrek dizilişli. Dış brahte 3-6 mm, ovat-üçgenimsi, akut-sivri uçlu, tüysüz, yeşilimsi kahverengi, iç brahtelerden kısa; iç brahteler 7-8 mm, dikdörtgenimsi-mızraksı, omurgalı, sivri-küt uçlu, kuspidat, tüysüz, geniş hiyaline kenarlı. Çanak 13-14 mm; tüp 9-10 mm, pilos, iç brahtelerden uzun; dudak 4-5 mm, kahverengi, 5- loplu, 6-7 mm genişliğinde, kalix damarları genellikle uca kadar uzanır. Taç yapraklar koyu pembedir. Haziran-ağustos aylarında çiçeklenir. Iran-Turan elementidir. Tehlike kategorisi: LC

459

Doğal

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P LU M B AG I N AC E A E

Ünal Akkemik

Plumbago auriculata Lam. Kurşunkök, Mavi yasemin



Ünal Akkemik

Çalı formunda ya da çok yıllık, çoğunlukla da tek yıllık bitkilerdir. Yaprak dizilişleri sarmal/almaşlı, tam kenarlı, çoğunlukla taban kısmında kulak kepçesi şeklindedir. Çiçekleri sürgün ucunda küçük salkım ya da başak şeklindedir. Çiçeklerinde çanak tüp şeklinde, 5 parçalı, çoğunlukla az çok köşeli ve hafif yapışkanlıdır. Taç ise daha uzun v, dar ve düz bir tüp şeklindedir. Taç da 5 lopludur. Etamin sayısı 5 ve stigma sayısı da 5’tir. Dünyanın sıcak bölgelerinde 12 türü bulunmakta olup ülkemizde bir türü Plumbago capensis Thunb. Akdeniz Bölgesi’nde kültüre alınmıştır (Krüssmann, 1977).

Ünal Akkemik

Plumbago L. (Mavi yasemin)

Egzotik Syn: Plumbago capensis Thunb.

Yayılışı

Güney Afrika’da doğal yetişmekte olup ülkemizin Ege ve Akdeniz Bölgelerindeki park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir.

Ünal Akkemik

Tırmanıcı (sarılıcı) ya da 2-3 m boyuna kadar ulaşabilen herdem yeşil çalı formunda odunsu bitkilerdir. Park ve bahçelerdeki genel formu ise küçük, yuvarlak ve kompakt tepelidir. Sürgünleri yuvarlak ve soyulmuş gibidir. Yapraklar dağınık, oval-dikdörtgenimsiden hafif spatül şeklinde kadar değişik formlardadır. Yaprak uçları küt ya da küçük bir mukrosu vardır. Yapraklar 5-6 cm boyunda 1-2 cm enindedir; üst yüzleri açık yeşil, alt yüzleri genellikle çıplaktır. Çiçekleri açık mavi, kısa bir başak üzerinde çok sayıdadır. Tacın oluşturduğu tüp, yapışkan tüylü çanaktan üç kat daha uzundur. Çiçeklenme dönemi oldukça uzun olup mayıs-ekim arasıdır (Krüssmann, 1977).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

460

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P O LYG O N AC E A E

POLYGONACEAE Genel olarak otsu, çalı ya da tırmanıcı bitkilerden oluşan bir familyadır. Yapraklar genellikle sarmaldır. Kulakçıklar genellikle gövde çevresini saran zarsı bir kın şeklinde birleşmiştir. Çiçekler başak şeklinde kurul oluşturur, demet ya da salkım haldedir. Çiçekler erselik ya da tek eşeylidir ve aktinomorftur. Çiçek sapları genellikle eklemlidir. Çiçek örtüsü 3-6 parçalı (segmentli), segmentler alt kısımda birleşiktir; meyve aşamasında da genellikle büyür. Taç yoktur. Stamen sayısı 6-9, nadiren 16’ya kadar çıkar. Ovaryum üst durumlu, tek gözlüdür. Stillus 2-4 adettir. Tohum taslağı tek ve tabandadır. Meyve üç köşeli veya mercimek şeklinde nukstur. Çoğunlukla kalıcı bir örtüyle kapatılmıştır. Familyanın ülkemizde doğal yetişen üç odunsu cinsi bulunmaktadır. Bu cinslerin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Davis, 1967). 1.Çiçeklerinde stamen sayısı 10-16; meyve sert, tüp şeklinde, birbirine dolanmış kılsı bir örtüyle kapatılmıştır……………………….………….……………Calligonum 1.Çiçeklerinde stamen sayısı 6-8; meyve yukarıda tanımlanan kılsı örtü ile kaplanmamıştır. …………………….……………………….……………………..Atraphaxis Tolga Ok, Ünal Akkemik

Atraphaxis L. (Devekıran)

Kışın yaprağını döken, dik büyüyen ve sert çalılardır. Kın şeklinde sürgünü çevreleyen kulakçıkların alt yüzü kahverengimsidir. Üst kısmı zarımsıdır. Çiçekleri erselik ve başak şeklinde kurul oluşturur. Çiçek örtüsü 4-5 segmentli, beyaz ya da pembe, meyve aşamasında da büyür. Stamen sayısı 6-8, tabanda birleşiktir. Stigma 2-3 adettir. Meyve üç köşeli veya mercimek şeklinde nukstur (Cullen, 1967d). Ülkemizde doğal yetişen 3 türü vardır. Bu türlerin tanı anahtarı aşağıdaki şekildedir (Cullen, 1967d): 1.Çiçek örtüsü 4 parçalı; stamen sayısı 6; stigma 2; meyve mercimek tanesi şeklinde …………………………………………………………………..Atraphaxis spinosa 1.Çiçek örtüsü 5 parçalı; stamen sayısı 8; stigma 3; meyve 3 yüzlü (nadiren birkaç çiçek 4 parçalı örtüye sahip ve mercimek tanesi şeklindeki meyve de çok nadiren vardır) 2.Dışta yer alan çanak yapraklar içtekilere benzer, meyvede geriye kıvrık değildir ………………………………………………………..Atraphaxis grandiflora 2.Dışta yer alan çanak yapraklar içte yer alanlardan çok daha küçüktür, meyvede geriye kıvrıktır …………………………………………Atraphaxis billardieri

Atraphaxis billardieri Jaub. & Spach.

Doğal

Koca devekıran

Yayılışı

Ana yayılış bölgesi Anadolu, Lübnan ve Batı Suriye’dedir. Seyrek toplulukları Asya’da Kuzeydoğu Irak, Batı İran’da ayrıca Ege Adalarından Rodos, Sakız, Sisam adalarında bulunur. Avrupa’da bu çalı Girit adası ve Yunanistan’dan bilindiği halde Yunanistan kayıtları olan Imithos ve Timfristos dağlarındaki kayıtların eski kayıtlar olduğu, halen bu lokasyonlarda bulunup bulunmadığının bilinmediği belirtilmektedir (Browicz, 1984). Ülkemizdeki yayılışı aşağıda iki varyete halinde ayrı ayrı verilmiştir.

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Kısa boylu, çoğunlukla eğri büğrü bir çalıdır. Boyu en çok 60 cm’ye ulaşır. Yaşlı kabuklar grimsi renkten siyaha kadar değişir. Genç kabuklar ise beyaz, hafif çıkıntılı tüylüdür. Yapraklar parlak yeşil, eliptik-dikdörtgenimsi, yumurtamsı ve ağsı damarlıdır. Kulakçıklar iki sivri uçludur (çıkıntılıdır). Yaprak saplarının alt yarısı kulakçıklarla kaynaşmıştır. Çiçek örtüsü 5 parçalıdır. Stamen sayısı 8, stillus 3’tür. Meyveli çiçek örtüsü pembe ya da pembemsi beyazdır. Örtünün dıştaki 2 çanak yaprağı içtekilerden çok daha kısadır ve geriye doğru kıvrıktır. Meyve üç köşelidir. Türün ülkemizde iki varyetesi bulunur (Cullen, 1967d): Atraphaxis billardieri Jaub. & Spach.var.billardieri: Yaprakları 15-20 x 4-8 mm, güçlü bir şekilde sivri uzantılıdır. Ülkemizde Ankara, Kütahya, Nevşehir, Van, Antalya, Isparta, Konya, Gaziantep ve Adıyaman çevrelerinde ve 1300-2600 m’ler arasındaki kayalık yamaçlarda step içerisinde ve kurak alanlarda bulunur. Çiçeklenme zamanı mayıs-temmuz aylarıdır. Atraphaxis billardieri Jaub. & Spach.var.tournefortii (Jaub. & Spach.) Cullen: Yapraklar daha küçük, sivri uçlu fakat güçlü bir şekilde sivri uzantılı değildir. Ülkemizde Erzurum, Artvin, Tunceli ve Bitlis çevrelerinde, 1500-2000 m’leri arasındaki kayalık yamaçlarda bulunur. Çiçeklenme zamanı temmuz ayıdır. 461

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P O LYG O N AC E A E

Atraphaxis grandiflora Willd.

Endemik

Devekıran

Yayılışı

Endemik olan bu türün yayılış alanları Kayseri, Erzincan, Erzurum çevreleridir (Cullen, 1967d). Kahramanmaraş yöresinde, Kayseri’ye sınır olan kesimlerde lokal olarak da bulunur.

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Tolga Ok

Kısa boylu çalılardır. Sürgünü saran kulakçıkları beyaz, uzamış, internodların boyu kadardır. Yapraklar dikdörtgenimsi-mızraksı, sivri uçlu, sert tüylüdür. Çiçek sapları uca yakın yerde mafsallıdır. Çiçek örtüsü 5 parçalıdır. Stamen sayısı 8, stillus 3 adettir. Meyveli çiçek örtüsündeki tüm parçalar hemen hemen aynı boydadır ve geriye kıvrık değildir. Çiçeklenme zamanı mayıs-haziran aylarıdır. (Cullen, 1967d).

Atraphaxis spinosa L.

Doğal

Devekıran

Yayılışı

Genel yayılışını Rusya, Güneybatı Asya’da yapan türün ülkemizdeki yayılışı Malatya, Tunceli, Erzurum, Erzincan, Van ve Mardin çevreleridir. Genel yayılış alanları kurak kayalıklar ve yamaçlardır.

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Tolga Ok

Yaklaşık 1 m’ye kadar boylanabilen ve dik büyüyen çalılardır. Yaşlı dallar beyazımsı kahverengi, kabuk liflidir ve soyulur. Genç dallar grimsi beyaz ve olukludur. Dallar çoğunlukla diken olarak kalıcıdır. Yapraklar kısa saplı, yumurtamsı ya da dairemsi, mavimsi ve çıplaktır. Çiçek sapları hemen hemen ortadadır. Çiçek örtüsü 4 parçalıdır. Stamen sayısı 6’dır. Stillus 2’dir. Meyveli çiçek örtüsü pembe, dıştaki iki çanak yaprak içtekilerden daha küçüktür ve geriye kıvrıktır. Meyve mercimek tanesi gibidir. Çiçeklenme zamanı haziran-ağustos aylarıdır (Cullen, 1967d).

462

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P O LYG O N AC E A E

Calligonum L. (Ebucehil çalıları)

Tolga Ok

Tolga Ok

Tolga Ok

Boyları 0,5-2(-3) m’ye kadar uzayabilen sık dallı çalılardır (Browicz, 1996). Yapraklar çok küçük ve erken dökülürler. Çalılar uzun süre yapraksızdırlar. Kulakçıkları zarsıdır. Çiçekler kulakçıkların ekseninden çıkan salkımlar halinde kurul oluşturur. Çiçek örtüsü 5 parçalıdır. Stamen sayısı 10-16 ve birleşiktir. Ovaryum 4 köşelidir. Stilus 4 ve stigma başçık şeklindedir. Ülkemizde tek türü doğal yetişir (Cullen, 1967e).

Calligonum polygonoides L.

Doğal

Ebucehil çalısı

Yayılışı Genel yayılışını Ermenistan, Nahçivan, Kuzeydoğu Anadolu(Ağrı Dağı çevresinde), Doğu ve Güney Irak, İran, Afganistan, Pakistan, hemen hemen bütün Arap yarımadası, İsrail ve Ürdün’de yapar. Suriye’de Palmira bölgesinden kayıtlı ise de bu yayılışın teyide ihtiyacı olduğu belirtilmektedir. Derin kumlar üzerinde büyüyen çöl alanlarının bir çalısıdır. Artemisia ve Haloxylon cinsinin türleri ile çeşitli toplumlar oluşturur. Bu toplumlarda baskın tür ya da ikincil tür durumundadır. Deniz seviyesinden 600-800 metreye kadar yükseklikte bulunur. En yüksek lokaliteleri Afganistan’da 1000 m, Suudi Arabistan’da 1200 m ve İran’da 1500-1700 metrelerdedir (Browicz, 1996). Ülkemizde sadece Iğdır ili Aralık ilçesinde doğal yayılış göstermektedir (Cullen, 1967e). Bu yayılışında Calligonum polygonoides’e eşlik eden bir diğer çalı Atraphaxis spinosa’dır (Cullen, 1967d).

1,5-2 m uzunluğunda çalılardır. Çıplak, soluk kahverengimsi-beyazımsı kabuklara sahiptir. Dallanma yaygındır. Genç sürgünleri yeşil ve kulakçıkların bulunduğu yerlerde segmentlidir. Yapraklar çok küçüktür, kısa zamanda döküldükleri için genellikle yapraksızdırlar. Çiçekler küçük ve kümeleşmiş, 5-6 parçalıdır. Çiçek örtüleri de beyaz renkte ve 3-4 mm boyunda segmentlidir. Çiçek sapları hemen hemen yarıda birleşiktir. Meyve dikdörtgenimsi, 7-10 mm boyunda, beyaz ya da kırmızımsı renge sahip olup sert birbirine karışmış kıllarla örtülüdür. Meyveler tüpsü bir tabandan çıkarlar. Dallanmış ve üst kısmında birbirine dolanmıştır (Browicz, 1996; Cullen, 1967e). 463

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

P R OT E AC E A E

Genellikle ağaç ve çalılardan seyrek olarak da otsu bitkilerden oluşan bir familya olup güney yarımkürede 80 cinse ait 1600 türü bulunur. Bunlardan hiçbiri ülkemizde doğal yetişmemektedir. Grevillea cinsinin bazı türleri ülkemiz park ve bahçelerinde yetiştirilir. Yapraklar genellikle almaşlı, sarmal ya da karşılıklı dizilmiş, basit ya da bileşik, nadiren etli ya da dikensidir. Yaprak ve yaprakçıkların kenarları genellikle düz ya da üç derin lopludur; nadiren de seyrek dişlidir. Çiçekleri genellikle erselik, nadiren de monoik ya da dioiktir. Çiçek kurulu büyük değişkenlik gösterir. Basit ya da bileşik kurul halinde, yan durumlu ya da terminal, yan çiçekler tek tek ya da çift çift yer almıştır. Çiçekler, genellikle erselik, aktinomorf ya da zigomorftur. Çiçek örtüsü (3-) 4 (-8) tepalli, (3-) 4 (-5) stamenlidir. Meyve açılan ya da açılmayan kuru meyvedir (aken ya da folikül). Meyve bazı cinslerde de çekirdekli sulu tiptedir (eFloras.org: 2013).

Ünal Akkemik

PROTEACEAE

Ünal Akkemik

Grevillea R. Br. (Grevilya)

Ünal Akkemik

Herdem yeşil çalı ya da ağaç formunda odunsu bitkilerdir. Yaprakları sarmal dizilmiş, basit ya da loplu, katlı tüysüdür. Çiçekleri saplı, genellikle salkım halinde ya da şemsiye şeklindedir. Çiçek renkleri çekici ve göze çarpar. Çiçeklerinde brahte gelişmemiş, çiçek örtüsü düz ya da geriye kıvrık, stilus uzun, dip kısımda kalındır. Ovaryum disk şeklinde veya etlenmiştir. Meyve 1-2 tohumludur. Malezya, New Hebrids, New Caledonia ve Avustralya’da doğal yetişen 200 civarında türü vardır (Krüssmann, 1977).

Grevillea robusta A. Cunn.ex R. Br.

Egzotik

Grevilya, İpek meşesi

Yayılışı

Doğal yayılışını Avustralya’da yapan tür, ülkemizin Marmara, Ege ve Akdeniz çevrelerinde yaygın bir şekilde süs bitkisi olarak kullanılır.

Yaklaşık 50 metreye kadar boy yapabilen, dalları gümüşi tüylü olan ağaçlardır. Yaprakları pinnat loplu bileşik yaprak olup yaprakçıkların kenarları derin parçalı ya da çift katlı tüysü görünümdedir. Yapraklar 15-20 cm uzunluğunda, mızraksı, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü ipeksi tüylüdür. Çiçeklerin bir tarafı çok güzel görünüşlü altın sarısı renkte, 7-10 cm boyunda, salkımdır. Çiçeklenme sadece subtropik iklimlerde görülür (Krüssmann, 1977).

464

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R A N U N C U L AC E A E

RANUNCULACEAE Kuzey yarımkürenin ılıman bölgelerinde ve arktik kuşakta yayılış gösteren 35’ten fazla cinse dâhil 1500 civarında türü bulunur. Bunların önemli bir kısmı otsu iken az sayıda odunsu çalı ya da sarılıcı türlere sahiptir. Ranunculaceae familyasının çiçeklerinde tüm kısımlar mevcuttur. Taç yaprakları serbesttir ve birleşmemiştir. Bazılarında çanak yaprak yoktur ve “petaloid”e dönüşmüştür veya hem çanak hem de taç yapraklar nektar taşıyan mahmuzlara dönüşmüşlerdir. Yaprakları basit ya da bileşiktir; sürgünlere sarmal dizilmişlerdir. Ender olarak da karşılıklı dizilmişlerdir. Çiçek parçaları spiral ya da dairesel dizilmiştir; erseliktir ve aktinomorftur. Meyve aken veya folikül topluluğu şeklinde, ender olarak da tek folikül veya üzümsü (bakka) tiptedir (Yaltırık ve Efe, 1996). Familyanın birisi sarılıcı ve ülkemizde doğal yetişen odunsu cinsi Clematis ile diğeri egzotik çalı formundaki cinsi Paeonia kitaba dâhil edilmiştir.

Necmi Aksoy

Clematis L. (Orman asmaları)

Çoğunlukla sarılıcı, çok azı dik duran bir gövdeye sahip çalı ya da yarı çalı halindeki odunsu bitkilerdir. Tomurcuklar çok sayıda pulla örtülmüştür. Yaprakların dizilişleri karşılıklıdır. Bunlar tek tüysü veya sade yaprak halindedir. Çok kere bir sülükle sonlanır. Orman asmalarında çiçekler erdişidir. Bir cinsli olanlar çok azdır. Bunlar teker teker veya kurullar halinde bulunurlar. Çiçek örtüsü 4 (bazen de 4–8 ) adet çanak yapraktan oluşur. Etamin ve karpel bol sayıdadır. Ovaryum tek gözlüdür. Meyve nuks tipindedir. Bu meyvenin uzun veya kısa tüylü, kuyruğu andıracak şekilde, stilusun uzamamasından oluşmuş bir uçma organı vardır. Bu sayede meyve etrafa kolayca yayılır. Clematis cinsinin çoğu Kuzey Yarı Küresinin serin ve ılıman bölgelerinde çok sayıda türü olup bunlardan 6’sı ülkemizde doğal yetişir. Orman asmalarının büyük çiçekli kültür formları parkçılık yönünden önemli süs bitkileridir (Davis ve diğ., 1965). Orman Asmalarının ülkemizde doğal yetişen 6 türüne ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1.Çiçekler 2 tane büyük çanak şeklinde brahtelerden çıkar, yapraklar genellikle basit ...................................................................................................... Clematis cirrhosa 1. Brahteler bulunmaz, yapraklar bileşik 2.Çiçekler tek çıkar, mor, çiçek segmentleri 2,5-4,5 cm ............................................................................................................................................Clematis viticella 2.Çiçekler panikul veya dihazyum şeklinde, beyaz veya sarı, çiçek parçaları kısa 3.Filament tüylü, çiçek örtüsü parçaları sivri uçlu ............................................................................................................................................ Clematis orientalis 3.Filament çıplak, çiçek örtüsü parçaları küt uçlu 4.Anterler sapçıklarda oldukça kısa, internod tüylü........................................................................………………………………….................Clematis vitalba 4.Anterler sapçıklar kadar, internod çıplak 5.Çiçek yapraklarının kısmı tüylü değil, kenarları bir tüy bandı ile çevrili ............................................................................……..... Clematis flammula 5. Çiçek yapraklarının her iki yüzü tüylü .........................................................................................……………………….....Clematis austroanatolica

Clematis austroanatolica Ziel. & Kit Tan

Endemik

Güney Anadolu orman asması

Yayılışı

Doğal yayılışını Antalya-Alanya’da yapan lokal endemik bir türdür (Zielinski ve Kit Tan, 2011). Zielinski ve Kit Tan, 2011

Botanik Özellikleri

Herdem yeşil sarılıcı ya da yerde sürünücü odunsu bir bitkidir. C. vitalba’dan dar oval, testere dişli yaprakçıkları, üç yapraklı alt pinnat yaprakları, filamentlerinin turuncu-kahverengi ve küçük, çiçeklerinin de soluk pembe olması ile ayrılır (Zielinski ve Kit Tan, 2011). 465

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R A N U N C U L AC E A E

Clematis cirrhosa L.

Doğal

Mor çiçekli orman asması

Yayılışı

Genel yayılış alanı Akdeniz çevresi, Güney Avrupa, Kuzey Afrika, Türkiye ve Batı Suriye’dir. Akdeniz havzasının bir elemanıdır. Türkiye’de İstanbul, Çanakkale, Antalya-Kaş arası ve Hatay-Amanos Dağlarında doğal yetişir.

4-5 m boyunda, dip kısmı odunsu, yarı herdem yeşil sarılıcı bir bitkidir. Sürgünler tüysüz, çıplaktır. Uzun saplı yapraklar genel olarak iki katlı tüysü, bazen de yalın kat tüysüdür. Yaprakçıklar yumurta biçiminde yuvarlakça, hatta bazen rozet halindedir. Kenarları loblu veya tamdır. Bunlar çoğunlukla 3’er 3’er bulunur. Bu türde çiçekler sürgünlerin uçlarında toplanmış kurullar halindedir. Çiçek örtüsü beyazdır. İç kısmı tüysüz, dış kısmının kenarları ise beyaz tüylü dar bir bant ile çevrelenmiştir. Sarı renkli etaminler bol sayıdadır. Bunların sapları çiçek çevresinde daha kısadır. Temmuz- eylülde çiçek açar. Meyve yumurta biçiminde, ipek tüylü – çıplak, 2 cm’ye kadar ulaşabilen kuyruğu vardır (Davis ve diğ. 1965).

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Clematis flammula L.

Doğal

Yakıcı orman asması

Ünal Akkemik

Genel yayılış alanı Akdeniz çevresi, Güney Avrupa, Kuzey Afrika, Türkiye ve Batı Suriye’dir. İstanbul, Çanakkale, Antalya-Kaş arası ve Hatay-Amanos Dağlarında doğal yetişir.

Clematis orientalis L.

Doğal

Doğu orman asması

Yayılışı

Doğu Orman Asmasının vatanı Asya’dır. Güney Rusya, Kafkasya, İran, Küçük Asya, Türkistan, Afganistan ve Batı Pakistan’da yayılmıştır. Türkiye’nin orman mıntıkalarında, Bursa ve Malatya ile Harput arasındaki dağlık arazide, Gümüşhane, Kayseri, Göreme, Erzurum, Erzincan, Van ve Hakkâri’de 2000 m yükseltiye kadar geniş bir alanda bulunur.

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

6–7 m’ye kadar tırmanan, kışın yaprağını döken odunsu bir sarılıcıdır. Yapraklar basit tüysü veya iki katlı tüysüdür. Yaprakların biçimi yumurta veya elips gibidir. Boyları 2–5 cm’ye ulaşan bu yaprakçıklardan 3- 5 tanesi bir arada bulunur. Kenarları loplu veya kaba dişlidir. Bu türün sarı renkli çiçekleri vardır. Çiçek boyutları 3–5 cm arasında değişir. Ayrıca uzun bir sapı vardır. Çanak yapraklar elips biçimindedir. Çiçekler teker teker veya birkaçı bir arada bulunur; çiçeklenme ağustos – eylül aylarında gerçekleşir (Davis ve diğ. 1965). 466

Ünal Akkemik

4-5 m boyunda, dip kısmı odunsu, yarı herdem yeşil sarılıcı bir bitkidir. Sürgünler tüysüz, çıplaktır. Uzun saplı yapraklar genel olarak iki katlı tüysü, bazen de yalın kat tüysüdür. Yaprakçıklar yumurta biçiminde yuvarlakça, hatta bazen rozet halindedir. Kenarları loblu veya tamdır. Bunlar çoğunlukla 3’er 3’er bulunur. Bu türde çiçekler sürgünlerin uçlarında toplanmış kurullar halindedir. Çiçek örtüsü beyazdır. İç kısmı tüysüz, dış kısmının kenarları ise beyaz tüylü dar bir bant ile çevrelenmiştir. Sarı renkli etaminler bol sayıdadır. Bunların sapları çiçek çevresinde daha kısadır. Temmuz- eylülde çiçek açar. Meyve yumurta biçiminde, ipek tüylü – çıplak, 2 cm’ye kadar ulaşabilen kuyruğu vardır (Davis ve diğ. 1965).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Yayılışı

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R A N U N C U L AC E A E

Clematis vitalba L.

Doğal

Adi orman asması

Yayılışı

Güney, Orta Avrupa ile Kuzey Amerika ve Batı Asya’da yayılmıştır. Kuzey batı Anadolu’daki yapraklı ağaç Ormanlarında, keza Akdeniz ikliminin hüküm sürdüğü yerlerde sık sık görülür.

Tutunduğu ağaçlar üzerinde 7-8 m’ye kadar sarılıp yükselen 3–4 cm çap yapan, herdem yeşil odunsu bir bitkidir. Yapraklar tek tüysüdür. Sapları vardır. Dizilişleri karşılıklıdır. Tüysü yaprak sayısı 3–5 tanedir. Bunlar uzun saplı, sivri yumurta–yürek biçimindedir. Çoğunlukla sivri uçlu, tam kenarlı yahut da kaba, gelişigüzel dişlidir. Yabancı bitkilere yaprak sapları ile tutunarak sarılır. Çiçekler teker teker değil, kurullar halindedir. Bunlar yaprak koltuklarında yer aldığı gibi sürgün uçlarında da bulunur. Uzun saplıdır. Hafif, tatlı bir kokusu vardır. Çevre yaprakların içi ve dışı süt gibi beyaz veya dış kısmı yeşilimsi, sık tüylerle örtülmüştür. Meyvenin 2 – 3 cm’ye ulaşan tüylü bir kuyruğu vardır. Adi orman asması nemli yerlerdeki ormanlar ile çalılıklarda her çeşit ağaç ve çalılar üzerine sarılır. Bazen kayalıklar üzerinde de bulunur, kireçli toprakları sever. Bunun üzerine büyük çiçekli kültür formları aşılanır (Davis ve diğ., 1965).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Clematis viticella L.

Doğal

Mavi çiçekli orman asması

Yayılışı

Romanya, Balkanlar, Gürcistan, Kuzeybatı İran, Türkiye ve Batı Suriye’de yayılmıştır. Anadolu’nun batı ve kuzey kısımlarında özellikle Akdeniz ikliminin egemen olduğu yerlerde görülür. Nemli yetişme yerlerini seçer. Zonguldak, Mengen, Devrek dolaylarında dere içlerinde sık sık rastlanır. Samsun, Kütahya, Eskişehir, Uşak, Denizli dolaylarında görülür.

Bu türe İtalyan orman asması da denir. 3-6 m boyunda uzun ömürlü, kışın yaprağını döken odunsu bir bitkidir. Grimsi, ince tüylü sürgünleri vardır. Bu sürgünlerde yer alan yapraklar uzun saplı ve tek tüysüdür. Bunların yaprakçıkları yumurta biçiminde tam kenarlı ve kısa saplıdır. Ya da iki katlı tüysü olup yaprakçıklar da 3 lopludur. Çiçekler sürgün uçlarında veya yaprak koltuklarında teker teker bulunur. Çok uzun sapları vardır. Çevre yaprakları kırmızı-pembe veya koyu mor-mavidir. Haziran- ağustosta çiçek açar (Davis ve diğ., 1965). Bu türün çok çeşitli melez ve bahçe formları vardır. En çok tutulan melezi C. v. X. laniginosa= C.jackmani’dir. Çiçekleri beyaz olan “Albiflora”, mavi violet “Caerulea”, şarap kırmızısı kermesine, purpur kırmızı “Purpurea”, çiçekler büyük karmen kırmızısı renginde olan “Rubra Grandiflora” gibi bahçe formları da çok yaygındır.

467

Dilek Oral

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R H A M N AC E A E

RHAMNACEAE

Özgür Eminağaoğlu

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

Frangula Mill. (Barut ağacı) Gövde ve dallar dikensiz; kışın yapraklarını döken kısa boylu ya da boylu çalı veya ağaçlardır. Kış tomurcukları pulsuzdur. Yapraklar almaşlı dizilmiş; tüysü damarlıdır. Yaprak kulakçıkları dökülür. Çiçekler demetler halinde, 5 parçalı ve erdişidir. Dişicik borusu 3 loblu tepeciklidir. Meyve sulu, 2-3 çekirdekli; tohum oluklu değildir. Çoğunluğu kuzey Amerika’da olmak üzere 20 kadar türü vardır (Kayacık, 1982; Yaltırık, 1967d). Bunlardan biri Frangula alnus ülkemizde doğal yetişir.

Rhamnus kayacikii

Mehmet Fırat

Rhamnaceae familyasına ait cinsler, genellikle çalı formundaki odunsu bitkilerdir. Dalları dikenli ya da dikensizdir. Yapraklar basit, tam kenarlı ya da dişlidir ve kulakçıkları mevcuttur. Yaprak ve tomurcuk dizilişi bazı cins ve türlerde karşılıklı bazılarında almaşlıdır. Çiçekler küçük, aktinomorf (dairesel) bir cinsli (uniseksual) veya tamdır (hermofrodit). Çanak ve taç yaprak sayısı 4-5 olup serbesttir. Stamen sayısı da 4-5’tir. Ovaryum üst ya da orta durumludur ve 2-4 gözlüdür. Meyveleri cinslere göre çekirdekli sulu meyve (drupa) ya da kuru ve kanatlı tiptedir, sert kabuklu 2-4 tohum içerir. Rahmnaceae familyasına ait 5 cins Türkiye’de doğal yetişir. Bu cinslerin tanı anahtarı Davis (1965)’e göre aşağıda verilmiştir: 1.Yapraklar tabandan 3 damarlı; kulakçıklar dikenli, dimorfik, yaşlı sürgünlerde de kalıcıdır. 2. Meyve kuru, disk şeklinde bir kanatla çevrili; yaprak sapı, yaprak ayasının ¼ - ½’i kadar uzunluğundadır ………………………………………………………………………………………............……..…Paliurus 2. Meyve etli drupa (çekirdekli sulu meyve); yaprak sayı çok kısa…………………….…..………Ziziphus 1.Yapraklar pinnat damarlı (tabandan itibaren ana damardan yan damarlar tek tek çıkar); kulakçıklar dikene dönüşmemiş, tek biçimli (monomorfik) ve çoğunlukla dökülür. 3.Çiçekler hemen hemen sapsız, çiçekler çoğunlukla bir başak şeklinde ortaya çıkar, yapraklar karşılıklı.………………………………………………….…………………….……………………….…..Sageretia 3.Çiçekler uzun ya da kısa saplı, dallanmış salkım halinde (paniculate) ve nadiren tek tek bulunur; yapraklar almaşlı ya da karşılıklı 4.Tomurcukları çıplak; çiçekleri 5 parçalı, hermafrodit, taç yapraksız çiçeklere rastlanmaz, stillus bölünmemiş; tohumların sırt kısımları oluklu değil.............................................Frangula 4.Tomurcukları pullu; çiçekler genellikle 4 parçalı ve tek cinsli (unisexual) (nadiren 5 parçalı ve taç yapraksız-apetalous-); Stillus 2-4 kama şeklinde bölünmüş; tohumların sırt kısımları oluklu ....………………………………….………….………….…………………………..….…….Rhamnus

468

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R H A M N AC E A E

Frangula dodonei Ard.

Doğal

Barut ağacı (Syn: Frangula alnus Mill.)

Yayılışı

Türkiye, Avrupa’nın çoğu bölgesi ve Altay Cumhuriyeti’nin doğusuna doğru bulunan bölgelerde yayılış gösteren Avrupa-Sibirya Elementi olan bir taksondur. Ormanlık (çoğunlukla Alnus glutinosa ile birlikte), çalılık alanlarda ve akarsu kenarlarında, 10-1700 m yükseltilerde doğal olarak bulunur. Türkiye’de Artvin, İstanbul, Sakarya, Bolu, Kastamonu, Tokat, Samsun, Ankara, Kayseri, Denizli, Konya, Tunceli, Erzincan, Bitlis ve Hakkâri illerinde yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

2-5 metre (nadiren daha kısa) boylanabilen çalı veya küçük ağaçtır. Yapraklar ters yumurtamsı-elips ya da dikdörtgensi-mızrak şeklinde, 3,5-8,5 cm uzunluğunda, hemen hemen sivri uçlu, nadiren kütçe, alt yüzde damarlar boyunca bulunan basık tüyler hariç her iki yüz de tüysüzdür; yan damarlar 5-11 çift; yaprak sapı 1-2 cm uzunluğunda ve yumuşak tüylüdür. Meyve 6-10 mm çapında, olgunlaştığında siyah renklidir. Çiçeklenme zamanı haziran-temmuz aylarıdır. Ülkemizde biri endemik olmak üzere 2 alttürü vardır. Alttürlere ilişkin ayrım anahtarı aşağıdaki gibidir (Yaltırık, 1967d): 1.Yaprak ayası ters yumurtamsı-elips şeklinde, 3,5-8,5 cm uzunluğunda; yan damarlar 7-11 çift; genç sürgünler basık yumuşak tüylü ... Frangula dodonei subsp. dodonei 1.Yaprak ayası dikdörtgensi-mızrak şeklinde, 4-5,5 x 1,5-2,2 cm; yan damarlar 5-7 çift; genç sürgünler tüysüz.…….…………...…… Frangula dodonei subsp. pontica Frangula dodonei Ard. subsp. dodonei: Türkiye, Avrupa’nın çoğu bölgesi ve Altay Cumhuriyeti’nin doğusuna doğru bulunan bölgelerde yayılış gösteren Avrupa-Sibirya Elementi olan bir taksondur. Ormanlık (çoğunlukla Alnus glutinosa ile birlikte), çalılık alanlarda ve akarsu kenarlarında, 10-1700 m yükseltilerde doğal olarak bulunur. Türkiye’de Artvin, İstanbul, Sakarya, Bolu, Kastamonu, Samsun, Ankara, Kayseri, Denizli ve Konya illerinde yayılış gösterir. Frangula dodonei Ard. subsp. pontica (Boiss.) Soldano: Ülkemiz için endemik olan bu alttür, Tunceli, Erzincan, Bitlis ve Hakkâri illerinde, akarsu boyunca, taşlık yamaçlarda,1700-1800 m yükseltilerde yayılış gösterir.

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

Kışın yaprağını döken çalı veya ağaç halindeki odunsu bitkilerdir. Kulakçıklar dikene değişmiştir. Tomurcuklar küçük, dışarıdan görülen 2-3 pulla örtülmüştür. Sürgünlere dizilişleri almaşlıdır. Yaprakları tabandan üç damarlıdır. Erdişi çiçekler küçük, yıldız gibidir. Çanak yassı, taç 5 parçalı, ovaryum 2-3 gözlüdür. Meyve kuru, basık küre biçiminde, etrafı daire şeklinde geniş bir kanatla çevrelenmiştir. Her bir göz içerisinde yassı, ters yumurta biçiminde tek bir tohum bulunur. Yaprakların koltuğunda yer alan çiçekler yalancı şemsiye tipinde kurullar oluştururlar. Paliurus cinsinin Güney Avrupa’dan Doğu Asya’ya kadar uzanan ülkelerde doğal olarak yetişen 8 türü vardır. Bu türlerden biri ülkemizde yetişir (Davis,1967a).

Ünal Akkemik

Paliurus Miller (Karaçalı)

469

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R H A M N AC E A E

Paliurus spina-christii Mill.

Doğal

Karaçalı

Yayılışı

Genel coğrafi dağılışı Güney Avrupa ve Batı Asya’dır. Türkiye ve çevresinde çok geniş bir yayılış alanına sahip olan çok yaygın bir türdür. Orman içi açıklıklarda, yol kenarlarında ve açık alanlarda bazen tek tek bazen de çok geniş gruplar halinde yayılırlar.

2-3 m boyunda düzensiz tepeli, dikenli bir çalıdır. Genç sürgünler tüylü, sonraları kırmızı kahverenginde ve tüysüzdür. Yumurta biçimindeki yapraklar 2-4 cm boyunda, 1,5-3,5 cm. genişliğindedir. Kısa saplı ve dipten 3 damarlıdır. Kenarları düz veya çok hafif dişlidir. Üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü soluktur. Kulakçıklar kırmızı kahverengi dikenlere değişmiştir. Bu dikenlerden biri düz ve uzun, ötekiler kısa ve geriye kıvrıktır. Yeşilimsi sarı renkli erdişi çiçeklerin çanak, taç ve stamen sayıları 5’tir. Ovaryum 2-3 gözlüdür. Yaprakların koltuğunda şemsiye gibi kurullar oluştururlar. Meyve yassı, kuru, 2-3 cm genişliğinde ve disk şeklinde bir kanatla çevrilmiştir. Kanat önceleri yeşil, olgunlaştığında kahverengi bir renge dönüşür (Davis, 1967a; Akkemik, 1998).

Rhamnus L. (Cehriler)

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik, Tolga Ok, Özgür Eminağaoğlu, Mehmet Fırat, Necmi Aksoy

Tolga Ok

Rhamnus pallasii Rhamnus cinsi, Dünya üzerinde yaklaşık 100 türle temsil edilirken bu türlerden 22’si Türkiye’de doğal, bunlardan 6’ı da endemik olan önemli bir cinstir. Endemik türlerinin büyük oranda Akdeniz çevresinde yayılış gösterdiği bu cinse ait türler 0,5 m’ye kadar boylanabilen kısa boylu çalılardan 4-5 m boya kadar ulaşan değişik boylarda türlere sahip olan çalılardır. Rhamnus cinsi türleri büyük değişkenlik gösterirler. Bazı türleri herdem yeşil (Rhamnus alaternus), bazıları (Türkiye’de doğal yetişen diğer türler) kışın yaprağını döker, bazıları dikenli, bazıları dikensizdir. Tomurcukları pullu, dizilişi sarmal ya da karşılıklıdır. Kulakçıkları dikensiz, çoğunlukla dökülür. Çiçekler çok belirgin görülmez, 4-5 parçalı, genellikle bir cinsli, salkım ya da yoğun kurullar halindedir. Stillus 2-3 parçalıdır. Meyve çekirdekli sulu meyve ve 2-4 sert tohumlu ve tohumların sırt kısmı olukludur (Davis ve Yaltırık, 1967). Rhamnus cinsi 3 seksiyona ayrılır: Sec.Espinosa: Gövde dikensiz; Kışın yaprağını dökerler; yaprak ve tomurcuk dizilişi almaşlı, yaprak kenarları çoğunlukla dişlidir. Çiçekleri 4 parçalı, taç yaprakları vardır. R.imeretinus, R.fallax, R.microcarpus, R.depressus, R.cornifolius, R.libanoticus Sec.Alaternus: Gövde dikensiz. Yapraklar deri gibi sert, herdem yeşil; çoğunlukla sarmal dizilmiştir. Çiçekler 5 parçalı, rasemoz bileşik salkım oluşturur ve taç yaprakları yoktur. R.alaternus Sec.Rhamnus: En azından bir çok dalı dikenlidir. Yapraklar sarmal ya da karşılıklı, kısa sürgünler üzerinde sık demetler halindedir. Çiçekler 4 parçalı, salkım halinde ya da seyrek olarak tek tek bulunur. R.catharticus, R.kayacikii , R.petiolaris, R.orbiculatus, R.rhodopeus, R.prunifolius, R.pallasii, R.kurdicus, R.nitidus, R.oleoides subsp. oleoides, R.oleoides subsp. graecus, R.thymifolius, R.hirtellus, R.pyrellus, R.punctatus var. punctatus, R.punctatus var. angustifolius, R.pichleri Türkiye’de doğal yetişen 22 Rahmnus türüne ilişkin tanı anahtarı Davis ve Yaltırık (1967) tarafından aşağıda şekilde hazırlanmıştır: 1.Dikensiz çalı ve küçük ağaçlar; çiçek kurulları rasemoz veya demet halinde 2.Çiçek kurulu bileşik salkım; yapraklar herdem yeşil, deri gibi sert, boynuz gibi testere dişli………………………………………………....Rhamnus alaternus 2.Çiçek kurulu demet; kışın yaprağını döker, yapraklar deri gibi sert değil, oymalı testere dişli 3. Yaprakların her iki yüzü de çıplak 4.Yaprakları 5-10 cm, her bir yandaki yan damar sayısı 10-16……………………………………….…………………………………….. Rhamnus fallax 4. Yapraklar 2-5 cm, her bir yandaki yan damar sayısı 5-10 adet 470

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R H A M N AC E A E

5.Yapraklar geniş yumurta şeklinde, 3-5 x 2.5-3.5 cm, tabanı hemen hemen yürek şeklinde, yan damar sayısı 7-10..……… Rhamnus microcarpus 5.Yapraklar elips şeklinde, yaklaşık 2 cm boyunda, tabanı hemen hemen yürek şeklinde değil, yan damar sayısı 5-7..………… Rhamnus depressus 3.Yaprakların her iki yüzü de kısa yumuşak tüylü 6.Tomurcuk pulları çıplak; yapraklar 8-15 (-25) cm, her bir yandaki damar sayısı 15-25 (30). …………….…………………. Rhamnus imeretinus 6.Tomurcuk pulları kısa yumuşak tüylü; yapraklar 2.5-9 cm, her bir yandaki damar sayısı 6-15 7.Yaprakları oymalı testere dişli; meyve aşamasında çanak yaprakları dökülür…………………….………………………. Rhamnus libanoticus 7.Yapraklar hemen hemen tam kenarlı; meyve aşamasında da çanak yapraklar kalıcıdır……………..….………..….……. Rhamnus cornifolius 1.Dikenli çalı ya da küçük ağaçlar; çiçek kurulları demet halindedir 8.Yapraklar tam kenarlı ya da seyrek oymalı testere dişli (her bir tarafta 1-8 dişli); dallar ve yapraklar almaşlı 9.Yaprak kenarları tam; herhangi bir diş oluşumu yok 10.Meyve yoğun bir şekilde kısa yumuşak tüylü; yapraklar 8-12 mm, yumuşak tüylü, kalın ve yüzeyi mumsudur ………………….. Rhamnus pichleri 10.Meyve çıplak; yapraklar 6-30 mm, kısa tüylü ya da çıplak 11.Yaprak ayası geriye kıvrık, yoğun bir şekilde kısa yumuşak tüylü, alt yüzde damarlar belirgin şekilde çıkıntılı……………. Rhamnus punctatus 11.Yaprak ayası düz, çıplak veya tüylü, alt yüzde damarlar belirgin çıkıntılı değil 12.Meyve sapı 5-6 mm; yapraklar tümüyle çıplak, 17-25 x 8-17 mm; genç dikenler parlak kestane renginde……….……… Rhamnus nitidus 12.Meyve sapı 1-4 mm; yapraklar tüylü ya da çıplak, 6-23 x 5-12 mm; genç dikenler parlak kestane renginde değil 13.Yaprakların her iki yüzü de aynı renkte, yeşilimsi, alt yüz nadiren mavimsi, yaprakların alt yüzü kısa yumuşak tüylü fakat yaz sonlarına doğru dökülür………………….…………………………………………………………………………………………. Rhamnus oleoides 13.Yaprakların alt yüzü beyazımsı mavi, tüyler dökülmeden kalır 14.Yaprakları geniş bir şekilde eliptik ya da ters yumurta şeklinde, 15-25 x 8-12 mm, tüyler 0.2 mm ye kadar boylanır; Tohum olukları fazla belirgin olmayan şekilde bölünmüş……………………………………………………….…………………… Rhamnus hirtellus 14.Yapraklar dar ve ters yumurta şeklinde, 7-12 x 5 mm, tüyler 0.1 mm ye kadar boylanır; tohum olukları belirgin şekilde bölünmüş …….……….…………….................................................................…….………….……….……….………….….. Rhamnus pyrellus 9.Yaprak kenarları seyrek oymalı testere dişli 15.Yaprak ayasının boyu genişliğinin 4-7 katıdır……………….………………………………………..…………….…………………. Rhamnus pallasii 15.Yaprak ayasının boyu genişliğinin 2-3 katıdır 16.Meyve sapları 5-8 mm; yapraklar yoğun ve kalıcı bir şekilde karışık, sık ve uzun yumuşak tüylü, 15-30 x 5-13 mm………… Rhamnus kurdicus 16.Meyve sapları 1-3 mm; yapraklar şeffaf kısa yumuşak tüylü (en azından gençlikte), 8-23 x 3-12 mm 17.Yapraklar 8-15 x 3-6 mm; düzenli bir şekilde oymalı testere dişli, tüy örtüsü kalıcı…………………………………. Rhamnus thymifolius 17.Yapraklar (6) 10-23 x 5-12 mm, düzensiz bir şekilde oymalı testere dişli, tüy örtüsü yaz sonunda dökülür………….……... Rhamnus oleoides 8.Yapraklar düzenli ve sık bir şekilde oymalı dişli (her bir yandaki diş sayısı 15-70); en azından alt dallar ve yapraklar karşılıklı ya da hemen hemen karşılıklı 18.Yaprak sapı 3-7 (-14) mm, yaprak sapı boyu kulakçıkların 1-2 katı kadar, kulakçıklar kısa zamanda dökülür 19. Boyu 1-4 m olan ve dik duran çalılardır; yapraklar 9-33 mm, genellikle her iki yüzü de tüylü, yan damarları oldukça belirgin ....……………………………………………………………………………………….……………….……….………………….Rhamnus rhodopeus 19.Boyu 50 cm nin altında cüce ve karışık çalılardır; yapraklar 6-12 mm, genellikle çıplak, yan damarlar belirgin değildir…… Rhamnus prunifolius 18.Yaprak sapı 8-25 mm, yaprak sapı boyu kulakçıkların 2-4 katı kadar, kulakçıklar kısa zamanda dökülür 20.Yaprak ayası, yaprak sapının 1-1.5 (-2) katı kadar, derimsi ya da ince 21.Yapraklar derimsi, eliptik-dikdörtgenimsi biçimde, hemen hemen sivri uçlu (subacute), 2-5 x 1.3-2.6 cm, alt yüzü kahverengimsi retiküllü …………………………………………………………………………………………………………………………………….. Rhamnus petiolaris 21.Yapraklar ince, ters yumurta biçiminde, hemen hemen dairemsi, uç kısmı küt ve yuvarlak, 2-2.5 x 1.5-2 cm, alt yüzü mavimsi …………………………………………………………………………………….……….………….………………………….Rhamnus orbiculatus 20.Yaprak ayası, yaprak sapının genellikle 2 katından daha uzun, ince 22.Çalı ya da 2-6 m ye kadar küçük ağaç formunda; yaprak ayası 2-5 cm boyunda, yaprağın her bir kenarındaki diş sayısı 40-70 ……………………………………………………………………………………………………………………………………Rhamnus catharticus 22.Boyu 1 m nin altında çalı formunda; yaprak ayası 1.5-3 cm boyunda, yaprağın her bir kenarındaki diş sayısı 15-30……....Rhamnus kayacikii

471

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R H A M N AC E A E

Rhamnus alaternus L.

Doğal

Cehri

Yayılışı

Genel yayılışını Akdeniz çevresi, Türkiye ve Kırımda yapar. Ülkemizde Kocaeli, Trabzon, İzmir, Antalya ve Mersin çevresinde doğal yetişir (Davis ve Yaltırık, 1967).

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

1-5 m boyunda, dik büyüyen, dikensiz bir çalıdır. Yaprakları herdem yeşil ve derimsidir. Yumurta-elips şeklinde olan yapraklar çıplak, alt yüzde yan damarların ana damara birleştiği yerlerde tüy demetleri vardır. Yapraklar diğer türlere oranla büyük, 3-7 x 2-3 cm, sivri uçlu, kenarları boynuz gibi testere dişlidir. Çiçeklerinde taç yaprakları yoktur; Çiçek kuruları yoğun bileşik salkım halindedir. Meyve olgunlaştığında siyahtır (Davis ve Yaltırık, 1967).

Rhamnus catharticus L.

Doğal

Cehri

Yayılışı

Genel yayılışını Avrupa, Asya ve Türkiye’de yapan, ülkemizde de Kastamonu, Amasya, Tokat, Samsun, Trabzon ve Kars çevrelerinde, 400-2000 m’ler arasında yetişen dikenli bir çalı türüdür (Davis ve Yaltırık, 1967).

6 m’ye kadar boylanabilen küçük bir ağaç ya da çoğunlukla 2-3 m boyunda bir çalıdır. Dalları, tomurcuk ve yaprakları karşılıklıdır. Genç sürgünleri çıplak, grimsi yeşil veya kahverengindedir. Yaprakları yeşil, deri gibi değil, eliptik, 2-5,5 x 1,5-2,5 cm boyutlarında, uç kısmı kör bir şekilde hemen hemen sivri uçlu, her iki yüzü çıplak ya da alt yüzü çok az kısa yumuşak tüylü, her bir taraftaki yan damar sayısı 3-5 adettir. Yaprak kenarları düzenli dişli, her bir yandaki oymalı diş sayısı da 35-70’tir. Yaprak sapı, (6-) 8-20 mm’dir. Yaprak ayasının boyu, yaprak sapı boyunun iki katından daha uzundur. Çanak yaprakları 1,5-2,5 mm’dir. Meyve diski çıplaktır. Meyve sapları 5-9 cm’dir. Olgun meyve siyah renklidir. Tohumları dar olukludur ve yarık değildir (Davis ve Yaltırık, 1967).

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

Rhamnus cornifolius Boiss. & Hoh.

Doğal

Cehri

Yayılışı

Genel yayılışını Kuzey Irak, Güney-Batı İran ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde, Hakkâri çevresinde, 2000 m’de yetişen bir çalıdır (Davis ve Yaltırık, 1967).

Kısa boylu, tabanı geniş, yukarı doğru daralarak yükselen dikensiz bir çalıdır. Genç sürgünler ve tomurcuklar kısa yumuşak tüylüdür. Yapraklar eliptik-ters yumurta şeklinde, hemen hemen tam kenarlı, yaprakların her iki yüzü de yumuşak dik ve uzun tüylüdür. Yaprak boyutları 4,5-8 x 2,5-3,5 cm, tabanı yumuşak ya da hemen hemen kama gibi daralmakta, her bir taraftaki yan damar sayısı 6-12 ve yaprak sapı boyu 8-12 mm’dir. Çanak yapraklar, yumuşak dik ve uzun tüylü, meyve üzerinde de kalıcıdır. Meyve çıplak ve olgunlaştığında siyahtır (Davis ve Yaltırık, 1967). 472

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R H A M N AC E A E

Rhamnus depressus Grub.

Doğal

Cehri

Yayılışı

Genel olarak Kafkasya elemanı olan bu tür ülkemizde Artvin ve Kars çevresinde yetişir (Davis ve Yaltırık, 1967).

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

Cüce, kayalara yapışık kısa boylu dikensiz çalılardır. Genç sürgünler kısa yumuşak tüylü ya da çıplaktır. Tomurcuk pulları da çıplaktır. Yaprakları eliptik, 2 cm boyunda, kenarları oymalı testere dişli, her iki yüzü de çıplaktır; üst yüzleri koyu yeşil, alt yüzleri sarımsı yeşil, her bir taraftaki yan damar sayısı 5-7’dir. Bu tür, R. microcrpus’a çok benzemekle beraber, yapraklarının küçük ve yan damar sayısının daha az olmasıyla ayrılır (Davis ve Yaltırık, 1967).

Rhamnus fallax Boiss.

Doğal

Cehri

Yayılışı

Genel yayılışını Balkanlar ve Lübnan’da sedir ormanlarının üzerinde yapar. Ülkemizde ise Tunceli-Munzur Dağında, 2400 m yükseltilerde doğaldır (Davis ve Yaltırık, 1967).

Botanik Özellikleri

Wilfried Franz

Çok kısa boylu, 0,5 m’ye kadar boylanabilen dikensiz bir çalıdır. Genç sürgünleri ve tomurcuk pulları çıplaktır. Yapraklar yumurtamsı-elips şeklinde, kenarları oymalı testere dişli, her iki yüzü de çıplak, tabanı yuvarlak ya da hemen hemen yüreksi, her bir tarafta 10-16 yan damarlıdır. Yapraklar 5-10 cm boyundadır. Yaprak sapı 10-18 mm boyunda ve çıplaktır. Meyve 4-5 mm çapında ve çıplaktır (Davis ve Yaltırık, 1967).

Rhamnus hirtellus Boiss.

Endemik

Cehri, Kördiken

Yayılışı

Genel yayılışını Kuzey Irak, Güney-Batı İran ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde, Hakkâri çevresinde, 2000 m’de yetişen bir çalıdır (Davis ve Yaltırık, 1967).

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Kısa boylu, daralarak yükselen dikensiz bir çalıdır. Genç sürgünler ve tomurcuklar kısa yumuşak tüylüdür. Yapraklar eliptik-ters yumurta şeklinde, hemen hemen tam kenarlı, yaprakların her iki yüzü de yumuşak dik ve uzun tüylüdür. Yaprak boyutları 4,5-8 x 2,5-3,5 cm, tabanı yumuşak ya da hemen hemen kama gibi daralmakta, her bir taraftaki yan damar sayısı 6-12 ve yaprak sapı boyu 8-12 mm’dir. Çanak yapraklar, yumuşak dik ve uzun tüylü, meyve üzerinde de kalıcıdır. Meyve çıplak ve olgunlaştığında siyahtır (Davis ve Yaltırık, 1967). 473

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R H A M N AC E A E

Rhamnus imeretinus Booth in Petzold & Kirchner

Doğal

Cehri

Yayılışı

Genel yayılışını Kafkasya ve ülkemizde yapan bir türdür. Ülkemizde Trabzon, Rize ve Artvin çevresinde, 1300-1700 m’lerde doğal yetişir (Davis ve Yaltırık, 1967).

2-3 m’ye kadar boylanabilen dikensiz bir çalıdır. Genç sürgünleri tüylüdür. Tomurcuk pulları çıplaktır. Yaprakları oldukça büyük, geniş bir şekilde eliptik-dikdörtgenimsi, 8-15 (-25) x 4-6 (-9) cm boyunda, yaprak kenarları oymalı-testere dişli, her iki yüzü de kısa ve yumuşak tüylü, tabanı yuvarlak, her bir tarafta 15-25 (-30) yan damarlıdır. Yaprak sapı 1,5-2 cm boyunda ve kısa yumuşak tüylüdür. Meyve 4-5 mm çapında, olgunlaştığında siyah renklidir (Davis ve Yaltırık, 1967).

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

Rhamnus kayacikii Davis & Yaltirik

Endemik

Cehri

Yayılışı

Bitlis çevresindeki 2200-2600 m yükseltiler arasında, dağlık kesimlerdeki kayalık yamaçlarda yetişen “endemik” dikenli bir çalı türüdür.

Çok kısa boylu 1 m den daha az olan cüce ve dikenli, 6 m’ye kadar boylanabilen küçük bir çalıdır. Yaprakları eliptik, yaprak boyları 1,5-3 x 1-1,5 cm boyutlarında, uç kısmı kör bir şekilde hemen hemen sivri uçlu, her iki yüzü çıplak, her bir taraftaki yan damar sayısı 3-5 adettir. Her bir yandaki oymalı diş sayısı da 15-30’dur. Yaprak ayasının boyu, yaprak sapı boyunun iki katından daha uzundur. Bu tür, R.catharticus’a benzemekle beraber, boyunun cüce olması, yapraklarının daime çıplak, boyutlarının küçük, diş sayısının daha az ve çanak yapraklarının da daha küçük olmasıyla ayrılır (Davis ve Yaltırık, 1967).

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

Rhamnus kurdicus Boiss. & Hoh.

Doğal

Cehri

Yayılışı

Genel yayılışını Kuzey Irak, İran, Suriye çölleri, Türkiye, Afganistan ve Batı Pakistan’da yapar. Ülkemizde sınırlı bir yayılışı olup Bitlis çevresindeki 1900 m yükseltilerde, kayalık yamaçlar ve kayalıklarda yetişir (Davis ve Yaltırık, 1967).

Boyu çok kısa, 1 m’den daha az, bazen de kayalıklara yapışık durumda olan küçük dikenli çalılardır. Dalları, tomurcukları ve yaprakları sarmaldır. Genç dikenleri kısa yumuşak tüylü, grimsi-kahverengidir. Yaprak ayası dar, ters yumurta şeklinde ya da eliptik-ters mızraksı, 15-30 x 5-13 mm’dir. Yaprak ayası düz, seyrek bir şekilde testere dişli ya da hemen hemen tam kenarlıdır. Yaprak ayasının her iki yüzü de kısa yumuşak tüylü ya da karışık dik ve uzun tüylüdür. Yaprak sapı 5-10 mm’dir. Meyve sapı 5-8 mm, disk çıplak ya da kısa yumuşak tüylü, meyve 5-6 mm çapındadır. Tohum ikiye bölünmüş bir oluğa sahiptir (Davis ve Yaltırık, 1967). 474

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R H A M N AC E A E

Rhamnus libanoticus Boiss.

Doğal

Cehri

Yayılışı

Genel yayılışını Lübnan, Latakya ve Anti Lübnan ile Türkiye’de yapar. Ülkemizde Antalya, Isparta, Konya, Mersin, Niğde, Maraş ve Hatay çevrelerinde, 1500-2200 m yükseltilerdeki kayalık kireç taşları ve yamaçlarda doğal yetişen bir çalı türüdür (Davis ve Yaltırık, 1967).

Yaklaşık 3 m’ye kadar boylanabilen dikensiz çalılardır. Genç sürgünleri ve tomurcuk pulları kısa yumuşak tüylerle kaplıdırlar. Yapraklar geniş yumurta veya yumurtamsı dikdörtgen şeklinde, 2,5-9 x 2,5-4 cm boyunda, kenarları oymalı testere dişli, her iki yüzü de kısa yumuşak tüylerle kaplı ve her bir taraftaki yan damar sayısı 10-25 adettir. Yaprak sapları 5-10 mm, yoğun bir şekilde yumuşak dik ve uzun tüylü ya da bazen de hemen hemen çıplaktır. Çanak yapraklar meyve olgunlaştığında dökülür, kalıcı değildir. Meyve 4-5 mm çapında, seyrek ya da sık bir şekilde kısa yumuşak tüylerle kaplıdır (Davis ve Yaltırık, 1967).

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Rhamnus microcarpus Boiss.

Doğal

Cehri

Yayılışı

Genel yayılışını Batı Kafkasya ve ülkemizde yapar. Ülkemizde Giresun, Gümüşhane, Rize, Artvin ve Erzincan çevrelerinde 1500-2900 m’ler arasında, kurak yamaçlar üzerinde kayalara yapışık olan bir çalı türüdür (Davis ve Yaltırık, 1967).

Cüce, kayalara yapışık kısa boylu dikensiz çalılardır. Genç sürgünler kısa yumuşak tüylü ya da çıplaktır. Tomurcuk pulları da çıplaktır. Yaprakları geniş yumurtamsı, 3-5 x 2,5-3,5 cm boyutlarında, kenarları oymalı testere dişli, her iki yüzü de çıplaktır; üst yüzleri koyu yeşil, alt yüzleri sarımsı yeşil, tabanı genellikle hemen hemen yüreksi, her bir taraftaki yan damar sayısı 7-10’dur. Yaprak sapı 5-10 mm ve çıplaktır. Meyveleri diğer türlerden daha küçük olup 3 mm çapındadır (Davis ve Yaltırık, 1967).

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

Rhamnus nitidus Davis

Endemik

Cehri, Kördiken

Yayılışı

Antalya ve Isparta çevresinde 1000-1700 m’lerde, çoğunlukla maki elemanlarıyla birlikte doğal yetişen “endemik” bir türdür.

3-4 m boyunda, dik büyüyen uygun yetişme ortamlarında 10-15 cm çap yapabilen, çıplak (tüylü olmayan) çalılardır. Tomurcukların sürgünlere dizilişi sarmaldır; dikenli olup dikenler önceleri kestane renginde ve parlaktır. Yaprak ayası geniş olarak ters yumurta-eliptik şekilde, 1725 x 8-17 mm boyutlarında, tam kenarlı, çıplaktır. Yaprağın her iki tarafı da aynı renktedir, ayanın ucu yuvarlak veya tepenin ortasında girinti vardır; yaprak sapı uzunluğu 6-8 mm’dir. Meyve sapı 5-6 mm uzunluğundadır. Disk çok küçük tüylüdür. Meyve 6-7 mm çapındadır; tohumlar çatallı olukludur. Çiçek açma zamanı nisan sonu-mayıs aylarıdır (Davis ve Yaltırık, 1967; Efe ve diğ., 2002) 475

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R H A M N AC E A E

Rhamnus oleoides L. subsp. graecus (Boiss. & Reut.) Holmboe

Doğal

Cehri, Kördiken

Yayılışı

Genel yayılışını Güney Avrupa, Kuzey Batı Afrika ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde Amasya, Nevşehir, Muğla, Antalya, Mersin, Hatay, Gaziantep ve Kahramanmaraş çevrelerinde, 20-1300 m’ler arasında doğal yetişir (Davis ve Yaltırık, 1967).

Bu tür, çok değişken özellikler gösteren, karmaşık bir yapıya sahip, yerde sürünen ya da dik büyüyen, 2 m ye kadar boylanabilen dikenli bir çalıdır. Dalları, tomurcukları ve yaprakları sarmal dizilmiştir. Genç dikenleri genellikle gri-kahverenginde, kısa yumuşak tüylü ya da çıplaktır. Yaprakları (6-) 10-23 x 5-12 mm boyutlarında, kışın dökülür (subsp. oleoides’te herdem yeşildir), ters yumurta-elips şeklinde, yaprak kenarları tam ya da seyrek dişli, çıplak ya da kısa yumuşak tüylüdür. Yaprak sapı 1-5 mm kadardır. Meyve sapları 1-3 mm, disk tüylü ya da çıplak, meyve 4-6 mm çapındadır. Meyve olgunlaştığında siyah, kırmızı, sarımsı ya da bezelidir. Tohum ikiye yarıktır (Davis ve Yaltırık, 1967).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Rhamnus orbiculatus Bornm.

Doğal

Cehri

Yayılışı

Genel yayılışını Eski Yugoslavya, Arnavutluk, İran, Irak ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde Mersin, Van ve Hakkâri civarındaki kayalık yamaçlarda 1600-2700 m’ler arasında yetişir(Davis ve Yaltırık, 1967).

Yaklaşık 3 m’ye kadar boylanabilen, dalları karşılıklı ya da bazen almaşlı dizilmiş, dikenli çalılardır. Genç sürgünleri genellikle çıplak, koyu kırmızımsı kahverengidir. Sürgünleri, tomurcukları ve yaprakları genellikle karşılıklı ya da bazen sarmaldır. Yapraklar ince, ters yumurta biçiminde, hemen hemen dairemsi, uç kısmı küt ve yuvarlak, 2-2,5 x 1,5-2 cm, alt yüzü mavimsidir. Yaprak ayasının boyu genellikle yaprak sapı boyunun iki katından daha kısadır. Yaprak sapı (8-) 10-14 mm’dir. Bu tür, R.petiolaris’ten yapraklarının daha yumuşak, alt yüzlerinin mavimsi, yaprak ayasının hemen hemen dairemsi, uç kısmının yuvarlak, yapraklarının daha küçük ve alt yüzdeki damarların daha az belirgin olmasıyla ayrılır (Davis ve Yaltırık, 1967).

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

Rhamnus pallasii Fisch. & Mey.

Doğal

Cehri

Yayılışı

Genel yayılışını Transkafkasya, İran ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde Gümüşhane, Bayburt, Artvin, Ardahan, Kars, Erzincan ve Erzurum çevrelerindeki kayalık yamaçlarda, 450-1600 m’ler arasında yetişir (Davis ve Yaltırık, 1967).

Yaklaşık 3 m’ye kadar boylanabilen, dalları almaşlı, dikenli bir çalıdır. Genç dikenleri çıplak ya da kısa yumuşak tüylü, kahverengidir. Yaprakları diğer tüm doğal türlerden daha dar olmasıyla ayrılır. Yaprak ayası şeritsi-ters mızraksı, 20-30 x 4-6 mm boyutlarında, seyrek bir şekilde oymalı dişli veya seyrek olarak hemen hemen tam kenarlı, ayanın her iki yüzü de kısa yumuşak tüylü ya da çıplaktır. Yaprak ayası tabana doğru daralarak kısa bir sap görünümündedir. Meyve sapları yaklaşık 5 mm’dir. Disk çıplak ve meyve 4-5 mm çapındadır. Tohum ikiye bölünmüş bir oluğa sahiptir (Davis ve Yaltırık, 1967). 476

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R H A M N AC E A E

Rhamnus petiolaris Boiss.

Doğal

Cehri

Yayılışı

Ankara, Amasya, Tokat, Konya, Kayseri, Nevşehir, Niğde, Bingöl, K.Maraş, İçel ve Gaziantep çevresinde, 1000-2400 m’ler arasında doğal yetişen dikenli bir çalıdır. Davis ve Yaltırık(1967) bu türün “endemik” olabileceğini belirtmiştir.

Yaklaşık 3 m’ye kadar boylanabilen, dalları karşılıklı ya da bazen almaşlı dizilmiş, dikenli çalılardır. Genç sürgünleri genellikle çıplak, koyu kırmızımsı kahverengidir. Sürgünleri, tomurcukları ve yaprakları genellikle karşılıklı ya da bazen sarmaldır. Yaprakları derimsi, eliptik dikdörtgenimsi, 2,5-5 x 1,3-2,6 cm boyutlarında, uç kısmı hemen hemen sivri, her iki yüzü de çıplak ya da nadiren seyrek olarak kısa yumuşak tüylüdür. Her bir yandaki yan damar sayısı 3-4, alt yüzdeki damarlar kahverengimsi ağsı görünümünde ve yaprak sapı 10-23 mm’dir. Yaprak ayasının boyu genellikle yaprak sapı boyunun iki katından daha kısadır. Meyve sapları 5-8 mm’dir. Meyve 6-7 mm çapında, olgunlaştığında siyah ve çıplaktır. Tohumun olukları açık ve yarık değildir (Davis ve Yaltırık, 1967).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Rhamnus pichleri Schneider & Bornm.ex Bornm.

Endemik

Cehri, Kördiken

Yayılışı

Aydın ve Antalya çevresinde 800-1600 m’ler arasında doğal yetişen, kayalara yapışık konumda olan, “endemik” bir çalı türüdür (Davis ve Yaltırık, 1967).

En çok 0,5 metreye kadar boylanabilen, çoğunlukla kayalar üzerinde tamamen yatık konumlu, dikenli, küçük, sürünücü çalılardır. Dikenleri önceleri kısa kahverengidir. Yaprak ayası ters yumurta-spatül şeklinde, kalın, 8-12 x 4-5 mm boyutlarında olup oldukça küçük ve en geniş yeri uca yakındır. Ayanın ucu yuvarlak veya kertiklidir. Her iki yüzü de sık tüylüdür. Yaprak sapı uzunluğu 1-2,5 mm’dir. Meyve sapları 2-3 mm uzunluğunda ve tüylüdür. Meyve 3-4 mm çaplarında olup olgunlaştığında koyu kırmızı renklidir. Çiçek açma zamanı mayıs ayıdır (Davis ve Yaltırık, 1967).

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Rhamnus punctatus Boiss.

Doğal

Cehri

Yayılışı

Genel yayılışını Suriye’nin batısında ve Türkiye’de yapan herdem yeşil dikenli bir çalı türüdür. Ülkemizde Gaziantep ve Hatay çevresinde, 100-1700 m’ler arasında kireçtaşı kayalıklarında yetişir (Davis ve Yaltırık, 1967).

Herdem yeşil, 3 ‘m ye kadar boylanabilen, dalları almaşlı olan, genç dikenleri kahverengi, kısa yumuşak tüylü bir çalıdır. Yaprak ayası ters yumurtamsı, şeritsi-ters mızrak şeklinde, 12-25 x 2-10 mm boyutlarında, kalın, kenarları yaprak ayasının alt kısmına doğru kıvrık, yaprak üst yüzü çıplak, alt yüzü kısa yumuşak tüylü ve damarlar belirgin şekilde çıkıntılı, yaprak sapı 1-5 mm ve kısa yumuşak tüylüdür. Meyve sapları 3-5 mm, disk kısa yumuşak tüylü, meyve çıplaktır. Tohum ikiye yarık değildir. Türün ülkemizde yetişen iki varyetesi bulunur (Davis ve Yaltırık, 1967): 1. Rhamnus punctatus var.punctatus: Yapraklar ters yumurta şeklinde, daha büyük, 12-25 x 5-10 mm boyundadır. Gaziantep civarında, 1300-1700 m’lerde yetişir. 2. Rhamnus punctatus var.angustifolus: Yaprakları şeritsi-ters mızrak şeklinde, daha küçük, 10-13 x 2-4 mm boyundadır. Hatay çevresinde, 100 m yükseltide yetişir. 477

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R H A M N AC E A E

Rhamnus pyrellus O. Schwarz

Endemik

Cehri, Kördiken

Yayılışı

Muğla ve Antalya çevresinde 700-1200 m’ler arasında doğal yetişen “endemik” bir çalı türüdür.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

En çok 1 m’ye kadar boylanabilen, dik duran veya kayalara yatık olarak gelişmiş, kısa boylu bir çalıdır. Dikenleri başlangıçta kahverengi ve çıplaktır. Yaprak ayası ters yumurta-eliptik-oval veya ters mızrak şeklinde, 7-15 x 3-6 mm boyutlarındadır. Ayanın kenarı tam ve kirpiklidir. Üst yüzü açık yeşil, alt yüzü beyazımsı mavi-yeşil renkli ve sık tüylüdür. Yaprak sapı 3-4 mm uzunluğunda ve tüylüdür. 4-5 mm çapındaki meyve çıplak, olgunlaştığında kırmızı renklidir. Çiçek açma zamanı nisan-mayıs aylarıdır (Davis ve Yaltırık, 1967).

Rhamnus rhodopeus Velenovsky

Doğal

Cehri

Yayılışı

Bulgaristan, Yunanistan, eski Yugoslavya ve Türkiye’de doğaldır. Edirne, Bilecik, Bolu, Kastamonu, Çankırı, Ankara, Samsun, Kütahya, Isparta ve Konya çevresinde, 100-900 m’lerde, kayalık yamaçlar üzerinde yayılış gösterir (Davis ve Yaltırık, 1967).

Botanik Özellikleri

4 m’ye kadar boylanabilen dikenli çalıdır. Dalları, tomurcukları ve yaprakları karşılıklı dizilmiştir. Genç dikenleri kahverengi ve kısa yumuşak tüylüdür. Yaprakları ters yumurta şeklinde veya geniş bir şekilde oval-eliptik, 9-33 x 8-25 mm, sık bir şekilde testere dişli, her iki yüzü de genellikle kısa yumuşak tüylü, yan damarlar 3-5 adet ve belirgindir. Yaprak sapı 3-14 mm’dir. Yaprak sapı boyu, yaprak ayası boyunun yarısından daha kısadır. Çiçek ve meyve sapları 4-7 mm’dir. Çanak yapraklar yaklaşık 2 mm ve disk çıplaktır. Tohum oluğu açık ve tohumu ikiye bölen bir oluğa sahiptir (Davis ve Yaltırık, 1967).

Rhamnus thymifolius Bornm.

Endemik

Cehri, Kördiken

Yayılışı

Bursa, Sakarya, Bilecik, Ankara, Karabük, Kastamonu, Kütahya, Eskişehir, Isparta ve Antalya çevresindeki kurak yamaçlarda, 100-2000 m’ler arasında doğal yetişen “endemik” bir türdür (Davis ve Yaltırık, 1967).

1 m’ye kadar boylanabilen veya yerde sürünen çalılardır. Dikenleri önceleri koyu kahverengi ve tüylüdür. Yaprak ayası küçük, yumurta-spatül şeklinde, 8-15 x 3-6 mm boyutlarındadır. Kenarları düzensiz dilimli dişlidir. Grimsi yeşil renkli olan yaprakların her iki yüzü de özellikle gençken tüylüdür. Yaprak sapı 1-2 mm’dir. Meyve sapı 2-3 mm’dir. Meyve ortalama 5 mm çapında olup olgunlaştığında siyah renklidir. Çiçek açma zamanı nisan-mayıs aylarıdır (Davis ve Yaltırık, 1967; Başaran ve Yaman, 1998) 478

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R H A M N AC E A E

Sageretia Brongn. (Sageretya)

Tolga Ok

Tolga Ok

Dünya üzerine Asya’nın güney ve doğu kısımları ile Kuzeydoğu Afrika’da bulunan yaklaşık 35 türü vardır. Dikenli ya da dikensiz çalılardır. Dalları karşılıklıdır. Tomurcuk pulları küçüktür. Yapraklar karşılıklı dizilmiş, sert, pinnat damarlıdır. Çiçekler belirgin değil, genellikle 5 parçalı, çift eşeyli, başak şeklindeki çiçek kurullarında sapsızdır. Stillus kapitat stigma ile birliktedir. Meyve 2-3 tohum taşıyan çekirdekli sulu meyve tipindedir (Davis, 1967b).

Sageretia spinosa Wettst.

Doğal

Sageretya

Yayılışı

Ülkemizde yayılışı çok sınırlı olan bir türdür. Sadece Antalya ilinde 850-900 m’lerde gölgeli kireçtaşı kayalıklarda ve maki içerisinde bulunur (Davis, 1967c).

Genellikle Rhamnus cinsinin Rhamnus seksiyonunun bulunduğu alanlarda yetişen dikenli çalılardır. Yapraklar geniş eliptik, 8-12 x 4-6 mm boyutlarında, testere dişli ya da tam kenarlı, uç kısımları batıcı, tüylü, kenarları kirpikli tüylüdür. Çiçekler genellikle sürgünlerin uç kısımlarında salkım halinde başak kurullar oluşturur, yeşilimsi krem rengindedir. Meyve siyah renkli ve yenilebilir. Meyve tipi çekirdekli suludur. Çiçeklenme zamanı haziran-temmuz aylarıdır (Davis, 1967b).

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Ziziphus Miller (Hünnaplar) Ziziphus jujuba

Salih Sercan Kanoğlu

Dünya üzerinde yaklaşık 40 türü bulunan cinsin genel olarak yayılış alanı sıcak-ılıman ve subtropik bölgelerdir (Kayacık, 1982). Genellikle ağaç ve çalı formunda olan, kışın yaprağını döken ya da herdem yeşil odunsu bitkilerdir. Dallar genellikle salkım halindedirler. Yapraklar almaşlı, tabandan üç damarlıdır. Kulakçıklar, en azından yaşlı sürgünler üzerindekiler dikensidir. Dikenlerin biri düz, diğeri kanca gibi kıvrıktır. Çiçekler Paliurus’da olduğu gibidir; Erdişi çiçekler küçük, yıldız şeklindedir. Çanak yassı, taç 5 parçalıdır. Meyve büyük, hemen hemen küremsi ya da dikdörtgenimsi çekirdekli sulu meyvedir (Davis, 1967c).

Tolga Ok

479

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R H A M N AC E A E

Ziziphus jujuba Miller.

Egzotik

Hünnap

Yayılışı

Ülkemizde doğal olmayıp, çok geniş bir şekilde kültüre alınmıştır. Özellikle Batı ve Güney Anadolu’da hemen hemen doğallaşmıştır.

Ünal Akkemik

Genellikle kısa boylu, en çok 10 m’ye kadar boylanabilen, kışın yaprağını döken ağaçlardır. Yapraklar dar yumurtamsı, 2-6 cm boyunda, kenarları dişli, çıplak, sert ve çok kısa saplıdır. Ayanın ucu sivri ya da küttür. Yapraklar tabandan itibaren 3 damarlıdır. Simoz çiçek kurulu yoğundur. Çiçekler sarı renkli ve 2-3’ü bir arada bulunur. Çanak yapraklar tüylüdür. Meyve çekirdekli sulu meyve tipindedir. Önceleri koyu kırmızı, olgunlaşmanın ilerleyen aşamalarında siyahımsıdır; meyve çapları yaklaşık 2 cm’dir (Davis, 1967c; Yaltırık ve diğ., 1993). Davis (1967c) kulakçıkları dikensiz olan bir varyetesinin var. inermis (Bunge) Rehder olarak tanımlandığını belirtmiştir. Çiçeklenme zamanı mayıs -temmuz aylarıdır.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Ziziphus lotus (L.) Lam.

Doğal

Yabani hünnap

Yayılışı

Genel yayılışını Akdeniz çevresinde yapan bir çalıdır. Güney Avrupa, Kuzey Afrika, Suriye, Türkiye ve Kıbrıs’ta yayılır. Ülkemizde ise Adana çevresinde yaygın olarak bulunur (Davis, 1967c). Güney Anadolu’da Mersin ve Antakya çevresinde dağılımı bildirilmiştir (Browicz, 1988). Yazar tarafından Hatay-Kırıkhan, Mersin-Tarsus ve Taşucu yörelerinden örnekleri toplanmıştır. Türün ülkemizdeki en batı yayılışı, bugünkü bilgilerimize göre Taşucu yöresindedir.

Tolga Ok

Karışık (girift), kışın yaprağını döken çalılardır. 1-1,5 m boyundadır ve dalları zig zag şeklindedir. Yapraklar yumurtamsı, yaprak kenarı belli belirsiz bir şekilde oymalı ve 10-15 mm boyundadır. Yaprak sapı çok kısadır. Simoz çiçek kümesi yoğun olup çanak tüysüzdür. Çekirdekli sulu meyve hemen hemen küremsi, 8-10 mm çapındadır (Davis, 1967c).

Salih Sercan Kanoğlu

Botanik Özellikleri

480

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

ROSACEAE Rosaceae familyası, ülkemiz florasındaki en önemli familyalardan biri olup çok sayıda otsu veya odunsu türle temsil edilir. Bu kitap kapsamında odunsu cins ve türleri ele alınmıştır. Bu familyada yer alan bitkilerin çoğu çok yıllık, birkaç tanesi tek yıllıktır. Bazı bitkiler dikenlidir; bunlar yüzey dikeni (Rosa, Rubus) veya gövde dikeni (Prunus, Crataegus) biçimindedir. Yapraklar genellikle çok sıralı sarmal ya da almaşlı dizilmiş, nadiren karşılıklıdır; basit ya da bileşiktir. Yaprak tabanlarında genellikle kulakçık vardır, kulakçıklar yaprak sapının tabanıyla birleşmiştir. Çiçekler aktinomorf, hermafrodit nadiren monoiktir, perigin veya epigindir ve genellikle hipantiyum içerir. Çanak yapraklar 4-5 adet, serbest, bazen epikaliks bulunabilir. Taç yapraklar 4-5 adet, serbest, stamen çok sayıdadır. Karpel çok sayıda ve serbesttir. Meyve etli veya kuru aken, nuks, çekirdekli sulu (drupa) ya da folikül tipindedir. Çoğunlukla agregat meyve taşırlar. Tohumlarda endosperma yoktur, besin maddeleri kotiledonlarda toplanmıştır. Genel çiçek formülü a K5 C5 A5/10/29 G(1-5-20)’ dır. Rosaceae çok geniş bir familya olduğundan 4 alt familyaya ayrılarak incelenir: 1- Spiraeoideae: Ginekeum apokarp, karpel sayısı 5, meyve agregat, her bir ovaryumdan folikül tipi meyve gelişir. Çiçek formülü: K5 C5 A∞ G2-5; Örnek: Spiraea 2- Rosoideae: Ginekeum apokarp, karpel çok sayıda, meyve agregat, nuks veya drupa. Çiçek formülü: K5 C5 A~ G~ Örnek: Rosa canina, Rubus idaeus, Fragaria vesca 3- Pomoideae: Ginekeum sinkarp, ovaryum 2-5 karpelden oluşur, reseptakulumun içine gömülü, reseptakulum etlenmiş, meyve drupa. Çiçek formülü: K5 C5 A~ G(2-5) Örnek: Crataegus monogyna, Mespilus germanica 4- Prunoideae: Ginekeum sinkarp, ovaryum 1 tane, tek karpelli, reseptakulumun tabanında serbest. Reseptakulum yassı veya çukur, meyve drupa. Çiçek formülü: K5 C5 A~ G1 Örnek: Prunus laurocerasus, Prunus amygdalus Rosaceae familyasına ait 3’ü kültüre alınarak doğallaşmış ( Armeniaca, Persica, Eriobotrya) olmak üzere 23 odunsu cinsin ayırt edici teşhis anahtarı Davis (1972) baz alınarak yeniden düzenlenmiş olarak aşağıda verilmiştir. 1. Yapraklar basit; kenarları dişli, düz ya da hemen hemen loplu 2. Ovaryum üst durumlu, meyve tek tohumlu çekirdekli sulu (bazen açılan), veya çok sayıda gözden oluşmuş 3. Karpel sayısı 5; meyve birkaç gözden oluşur; kulakçık yok…………………………………………………….…………….…………………………….……..Spiraea 3. Karpel sayısı 1; meyve çekirdekli sulu, kulakçık mevcut, bazen düşücü (Prunus grubunda) 4. Çiçekler tek, demet halinde, şemsiye şeklinde ya da az sayıda çiçekli (12 çiçeğe kadar) gevşek rasemoz şeklinde 5.Meyve açılır; perikarp olgunlaşma aşamasında kurudur.………………………………………………………………………………..……Amygdalus 5.Meyve açılmaz; perikarp etli ve suludur 6. Çekirdekli sulu meyveler çıplak veya bazen yumuşak tüylü 7. Çekirdekli sulu meyvenin yüzeyi mavimsi-beyaz bir mum tabakası ile kaplı; yaprak tomurcukları içe kıvrık………………Prunus 7. Çekirdekli sulu meyvenin yüzeyi mavimsi-beyaz bir mum tabakası ile kaplı değil; yaprak tomurcukları uzunluğuna geriye kıvrık …………………………….....................................................................................................………………………………….……Cerasus 6. Çekirdekli sulu meyvenin yüzeyi kadifemsi ya da sık yumuşak tüylü veya istisnai olarak çıplak 8. Meyvedeki çekirdek yüzeyi düz; yaprak tomurcukları içe kıvrık, genişçe yumurtamsı, boyu genişliğinin 1,5 katı kadar………….…………………….…………………………..……..Armeniaca 8. Meyvenin çekirdek yüzeyi belirgin şekilde delikli; yaprak tomurcukları uzunluğuna ortasından kıvrılmış, eliptik mızraksı, dikdörtgenimsi mızraksı; boyu genişliğinin 3 katı kadar……………………………..…………………………………………Persica 4. Çiçekler 15 ya da daha fazla, boyu eninden uzun fakat yoğun rasemoz şeklinde 9.Yapraklar kışın dökülür; rasemoz tabanda yapraklı ………………………………………………….……………….……………………….….…Padus 9.Yapraklar herdem yeşil; rasemoz brahteli fakat tabanda yapraksız....….….….….….….….….….…..….…..….….…..…..….….….…....…Laurocerasus

481

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

2.Ovaryum alt durumlu; meyve elma tipinde 10. Çiçekler tek tek yer almıştır 11.Çiçekler 1 cm’den daha küçüktür; meyve kırmızı veya siyah renkte…………………….………………….……………………………….Cotoneaster 11.Çiçekler 1 cm’den daha büyüktür; meyve kahverengi, yeşilimsi ya da sarı renkte 12 Dallar dikensiz; meyve boyu 5 cm’den daha uzun, karpel duvarları derimsi………………………………………………………….Cydonia 12.Dallar genellikle dikenli; meyve boyu 5 cm den daha kısa, karpel duvarları kemiksi………………………………………………….Mespilus 10.Çiçek kurulundaki çiçek sayısı 2 ya da daha fazla 13.Yapraklar çoğunlukla loplu 14.Çiçekler bileşik yalancı şemsiye şeklinde………………………………………………………………………………….……………..Sorbus 14.Çiçekler basit yalancı şemsiye ya da şemsiye şeklinde 15.Bitki genellikle dikenli; karpel duvarları meyvede odunsu.………………………………………………………………...Crataegus 15.Dikensiz; karpel duvarları meyvede kıkırdaklı 16.Yapraklar üç loplu, çanak yaprak meyvede de kalıcı…….….….….….….……………….……………………….Eriolobus 16.Yapraklar üçten fazla loplu , çanak yaprak meyvede düşücü…..……..…….………….……….……………..xMalosorbus 13.Yapraklar loplu değil 17.Yaprak kenarları tam 18. Taç yapraklar 5 mm ya da daha kısa, yuvarlak; karpel duvarları meyvede odunsu.……………………………….……Cotoneaster 18.Taç yapraklar 10-15 mm, uzamış, karpel duvarları meyvede kıkırdaksı………………………………………………..Amelanchier 17.Yaprak kenarları testere ta da orta eksene dik dişli 19.Çiçek kurulu bileşik yalancı şemsiyeya da bileşik salkım 20.Yapraklar 25 cm’e kadar uzun; çiçek kurulu bileşik salkım; meyve sarı, pyriform ya da elips şeklinde, 20-30 (-100) mm …………….……………………………………………………………….…………………………………….……Eriobotrya 20.Yapraklar 11 cm’ e kadar uzun; çiçek kurulu bileşik yalancı şemsiye meyve kırmızı, küremsi, 9-16 mm çapında 21.Çalı, genellikle dikenli; yapraklar herdemyeşil; karpeller tamamen birleşik……...…..….…..…..…….Pyracantha 21.Dikensiz ağaçlar; yapraklar kışın dökülür; karpeller kısmen serbest…………………..…..…..…..…..……Sorbus 19.Çiçek kurulu basit yalancı şemsiye, şemsiye ya da rasemoz 22 Çiçek kurulu bir rasemoz; ovaryum ve meyve her gözde 2 tohum taslağı taşıyacak şekilde 4-10 gözlü.....….Amelanchier 22.Çiçek kurulu şemsiye ya da şemsiye; ovaryum ve meyve her gözde 2 tohum taslağı taşıyacak şekilde 2-5 gözlü 23.Meyve yuvarlak ya da pyriform (armut) şeklinde, meyvede çok sayıda sert taş hücreleri mevcut, stilus serbest……….……...……………………………………………………………………………………………………Pyrus 23.Meyve yuvarlak ve ortası göbek şeklinde çukur; taş hücreleri seyrek ya da eksik, stilus tabanda birleşik.…….Malus 1.Yapraklar bileşik 24. Bitki dikensiz, kısa boylu ağaç; ovaryum alt durumlu; meyve küçük elmamsı (pome)……………………………………………………………………..Sorbus 24. Çalı, bazen dikenli, ovaryum üst durumlu, meyve elmamsı değil 25.Çiçek kurulu küçük ve yoğun, başak şeklinde, taç yaprak yok, bitkinin dikenleri kalıcı ve batıcı dal uçlarından ibaret ...…………...Sarcopoterium 25.Çiçek kurulu seyrek, bileşik salkım ya da yalancı şemsiye; taç yaprak mevcut; dikenlerin tümü dallar boyunca dağılmış ve yüzeysel dikenli (emergens) 26. Meyve tipi agregat; konveks çiçek tablasından çıkan çok sayıda çekirdekli sulu meyveye sahiptir. ……………………………Rubus 26. Testi şeklindeki bir çiçek tablası üzerinde bulunan ve çok sayıda kuru çekirdek içeren ve bunları çevreleyen etli bir dış kısma sahip olan hipantiyum meyvedir.……………………………………….………………………………………………………….…Rosa 482

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Amelanchier Medik. (Kaya armutları)

Amelanchier rotundifolia

Özgür Eminağaoğlu

Kışın yapraklarını döken küçük ağaç ya da çalılardır. Tomurcuklar sivri uçlu olup çok pulludur. Yapraklar almaşlı olarak dizilmiş, saplı, basit, kenarları düz ya da dişlidir. Dökülen küçük kulakçığa sahip olup kenarları tüylü ya da kirpiklidir. Çiçekler kısa sürgünlerin ucunda salkım şeklinde toplanmış, beyaz renkte, çanaklar 5 parçalı ve çok azı da teker teker bulunur. Çanak yaprakların bulunduğu tabla tüylüdür. Taç yapraklar 5 parçalı, beyaz renkte, mızrak ya da ters yumurta biçiminde, erkek çiçekler çoğunlukla 10-20 tanedir. Ovaryum 2-5 gözlüdür. Stilus 2-5 tane olup serbest ya da az çok birleşmiş durumdadır. Üzümsü yalancı meyve küçük siyah-koyu kırmızı renkte ve yuvarlak, 4-10 çekirdeğe sahiptir. Meyvenin ucunda kalıcı çanak yapraklar bulunur (Browicz,1972a). Kaya armutları cinsinin 25 kadar türü vardır. Kuzey yarıkürenin ılıman bölgelerinde, dağlık çevrelerde bulunurlar. Çoğunlukla Kuzey Amerika, az olarak da Avrupa, Türkiye ve Asya’nın doğu çevrelerinde doğal olarak görülürler. Bazı türleri meyveleri bakımından faydalı bitki olarak da yetiştirilir. Bunlardan bazıları yenen meyvelerinden dolayı kültüre alınmıştır. Türkiye’de, A. parviflora Boiss. ve A. rotundifolia (Lam.) Dum – Corset. türleri doğal olarak yetişir. Kaya armutlarının tanı anahtarı (Browicz, 1972a); 1.Yapraklar 2 cm veya büyük, olgunlaştığında çıplak, taç yapraklar çanak yapraklarının 3-4 katı kadar..……………………………………. Amelanchier rotundifolia 1.Yapraklar 2 cm kadar, taban kısmında beyaz gümüşi tüyler, taç yapraklar çanak yapraklarının 2 katı kadar…………………....……………. Amelanchier parviflora

Necmi Aksoy

Amelanchier parviflora Boiss.

Doğal

Kaya armudu

Yayılışı Kafkaslar, Ermenistan’da ve Doğu Anadolu’da yayılış yaparlar.

2 m’ye kadar boylanabilen çalılardır. Genç sürgünler ince ve kalıcı beyaz tüylüdür. Yapraklar yumurtamsı-yuvarlak, 1-2 x 0,6-1,5 cm, üst yüzü küt ve çıkıntısı bulunur, üst yüzü mavimsi yeşil renkte olup alt yüzü beyaz tüylüdür. Kenarları çoğunlukla düzdür. Çanak yaprakların dişleri üçgenimsi şeritsi, taç yaprakların tabla tüpünden kısa veya uzunluğu kadardır. Çiçekler 1-1,5 cm çapında, taç yapraklar 0,50,8 mm, dışı tüylü, meyve sapları beyaz tüylüdür. Meyve yarı yuvarlaktır. Ülkemizde iki varyetesi vardır (Browicz, 1972a): Amelanchier parviflora Boiss. var. parviflora: Yaprakların kenarı tamdır. Amelanchier parviflora Boiss. var. dentata Browicz: Endemik olan bu takson, A. p. var. parviflora’dan yapraklarının uç tarafının az dişli olması ile ayrılır. Güney Anadolu-Toros Dağlarında Antalya-Isparta arasında yayılış yapar.

483

Hüseyin Fakir

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Amelanchier rotundifolia (Lam.) Dum.-Courset

Doğal

Kaya armudu

Yayılışı Avrupa’nın orta ve güney bölgelerindeki dağlık çevrelerde, Türkiye’de, Asya’nın batı bölgelerinde ve Kuzey Amerika’da bulunur. Anadolu’da yaygındır. Bu arada Amasya, Tokat ve Ankara dolaylarında özellikle Beynam Ormanı çevresinde, taşlık ve kayalık yamaçlarda çalı formunda yetişir (Browicz, 1972a).

Botanik Özellikleri Özgür Eminağaoğlu

3 metre kadar boylanan çok gövdeli bir çalıdır. Dalları yukarı doğru gelişmiştir. Yeni sürgünler koyu kahverenginde, seyrek tüylü, sonraları tüyler dökülür. Dallar üzerinde küçük ve yuvarlak nokta şeklinde lentiseller bulunur. Tomurcuklar sivri ve tüylüdür. Yapraklar 4 cm uzunlukta, yuvarlak yumurta biçiminde, kenarları tam veya çoğunlukla keskin dişli, her iki ucu da yuvarlakça, tabanı çoğunlukla yürek biçimindedir. Genç yaprakların alt yüzünde açık sarı renkte, sık tüyler bulunur. Sonraları tüyler dökülür. Olgun yaprakların yüzü koyu yeşil renkte ve tüysüz, alt yüzü açık, mavimsi yeşil renkte, yaprak sapı en çok 2 cm kadar uzunlukta ve üstünde tüyler bulunur. Çiçekler 3-8 çiçekli salkım kuruluşundadır. Salkımlar dik durur. Çanak yapraklar üç köşeli olup dar ve uzun, seyrek tüylü ya da çıplaktır. Çanak yaprakların tablası beyaz tüylüdür. Taç yapraklar dar ve uzun ters yumurta görünüşünde, beyaz ya da sarımsı beyaz renkte, çoğunlukla uçlarına kırmızımsı renktedir. Erkek çiçek 20 tanedir. Ovaryum 5 gözlüdür. Stilus (dişicik borusu) 5 tane olup serbesttir. Ve çanak yaprak kadehciğinden yüksek değildir. Üzümsü yalancı meyve yuvarlak, siyah renkte olup mavi dumanlıdır. 0,5-1 cm kadardır. Lezzetlidir ve yenir. Nisan’da çiçek açar. Kırmızımsı renkte odunu vardır. Ülkemizde doğal yetişen iki alt türü vardır (Browicz, 1972a): Amelanchier rotundifolia (Lam.) Dum.-Courset subsp. rotundifolia: Yaprakların taban kısmı belirgin testere dişli, salkım 5-8 çiçeklidir. Amelanchier rotundifolia (Lam.) Dum.-Courset subsp. integrifolia (Boiss. & Hohen.) Browicz: A. r. ssp. rotundifolia’dan, yapraklarım kenarı tam veya uç tarafının dişli, çiçek kurularındaki salkımın 2-5 çiçekli olması ile ayrılır. Kuzey, Güney ve İç Anadolu’da yayılışını yapar.

Amygdalus L. (Bademler)

Necmi Aksoy

Bazıları dikenli, kışın yaprağını döken çalılar veya küçük ağaçlardır. Yapraklar basit, tüylü ya da çıplak, kenarları tam ya da dişlidir. Genellikle elips, mızraksı-şeritsi şekillerdedir. Yaprak sapları tüylüdür. Çiçekler yaprak koltuklarında tek veya çift olarak, sapsız veya kısa saplı olarak bulunur. Hypantium silindirik ya da ters konik, çan şeklinde veya daireseldir. Çanak ve taç yapraklar 5 adet; taç beyaz veya pembedir. Ovaryum üst durumludur. Meyve çekirdekli sulu, çıplak ya da tüylü, olgunlaştığında perikarp kurur ve bir kenar boyunca yarılır. Çekirdek düz veya yivli şekilde perikarpın içine yerleşmişitir. Tohum tatlı veya acıdır (Browicz, 1972b). Ülkemizde 11 türü vardır. Badem ( Amygdalus) türlerinin tanı anahtarı (Browicz, 1972b): 1.Erkek çiçek 17 adet, yapraklar tomurcuklarda bükülmüş, sürgünler sert dikensi, hypantium dar silindirik…………......….….…….………….... Amygdalus lycioides 1.Erkek çiçek 20 veya fazla, yapraklar tomurcuklarda uzunluğundan ikiye bölünmüş, sürgünler çıplak ve dikensi, hypantium çan ya da küremsi yapıda 2.Sürgünler kanatlı, yeşil, yazın yaprakçıklar dökülür, hypantium küremsiden geniş çan şeklinde kadar değişir ………………….……..…..Amygdalus arabica 2.Sürgünler kanatsız, yazın yapraklar kalıcı, hypantium ters konikten çan şekline kadar değişir 3.Sürgünler dikensiz 4.Yapraklar 9 x 3 cm, ince –testere dişli, sap 2 cm uzunluğunda…………………….………………….……………….…………….. Amygdalus communis 4.Yapraklar 4 x 2 cm, kaba dişli, sap kısa, 0.5 cm uzunluğunda…………………………………………………………………… Amygdalus trichamygdalu 3.Sürgünler yarı dikenli veya dikenli 5.Genç sürgünler sık beyaz tüylü, altı az tüylü, çekirdek düz veya derin oluklu, ağsı değil 6.Yaprakların her iki yüzü beyaz tüylü, ucu küt veya yuvarlak……………………….……………………………………..…..… Amygdalus orientalis 6.Yaprakların altı beyaz tüylü, yuvarlak ve dişli veya içe girik……………………….………….…………………………….…….… Amygdalus graeca 5.Genç sürgünler çıplak veya kısa seyrek tüylü 7.Yapraklar belirgin saplı, genç meyve gri veya sarı tüylü 484

T Ü R K İ Y E ’ N İ N



A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

8.Yapraklar hemen hemen tüylü, çekirdek belirgin oluklu.…………………………………………………………………….Amygdalus x balansae 8. Yapraklar çıplak veya altı az tüylü, çekirdek belirgin oyuklu veya ağsı oluklu 9.Çekirdek geniş oval, yalnızca yarı basık, yapraklar çoğunlukla eliptik veya yumurtamsı-eli………………….……… Amygdalus korshinskyi 9.Çekirdek basık, yapraklar şeritsi veya tırpanımsı 10.Yapraklar 5 cm uzunluğunda ve 2 cm genişliğinde, çekirdek omurganın her iki tarafıda uzun oluklu…………………………………………………………………………………………...… Amygdalus fenzliana 10.Yapraklar 4- 5 cm uzunluğunda ve 9 mm genişliğinde, çekirdek omurganın her iki tarafıda kesintili oluklu veya olukusuz.....…………………………………………………………………….………….…………………………………….... Amygdalus webbii 7.Yapraklar hemen hemen sapsız, genç meyve altın-kahve tüylü 11.Yapraklar yoğun sarı-gri renkte, her iki yüzü tüylü..………………………………….……….………………….………….. Amygdalus kotschyi 11.Yapraklar yeşil renkte, çıplak veya hemen hemen sık tüylü, alt yüzün bir kısmı tüylü……………………….………. Amygdalus carduchorum

Amygdalus arabica Oliv.

Doğal

Badem

Yayılışı Genel yayılışı Suriye ve Lübnan’dır. Ülkemizin güney bölgelerinde 600-1200 m yükseklikte, kuru taşlı yamaçlarda, ormanlık alanlarda ve step ortamlarında yetişirler.

2-5 m boyunda, çok dallı, dikensiz çalılardır. Yapraklar iğ biçimli 3,75-26,5 mm uzunluğunda ve 4-5,6 mm eninde, ağsı damarlanma gösterir, yaprak ucu kör uzun uçlu, yaprak kenarı testere dişli, yaprak tabanı kamamsı; yaprakta beyaz tüy bulunur; alt ve üst yüz keçemsi tüylüdür; gövde kadifemsi tüye sahiptir. Yaprak sapı 7 mm’dir. Çiçekler beyazımsı pembe renkli, 15-17 mm çapında, sapsız veya saplı, mart-nisan aylarında çiçek açar. Meyveler küre veya yumurta şekilli, hafif basık, başlangıçta ince sık tüylü, daha sonra az veya çok tüysüz, sert kıllı (hispid); çekirdeğin yalnızca tabana yakın kısımlarında hafif bir oyuk bulunur, bu oyuk büyüyünce düzleşir. Stamen ve pistil sayısı 20-21 veya daha fazladır, stamen boyu 6 mm’ dir. Çanak yaprak sayısı 5, yünsü tüylü, 4 mm uzunluğunda ve 2 mm enindedir. Taç yaprak sayısı 5, 8 mm uzunluğunda ve 6 mm enindedir (Browicz, 1972b).

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Amygdalus carduchorum Bornm. subsp. serrata Browicz

Endemik

Badem

Yayılışı

Güneydoğu Anadolu’da lokal olarak bulunur.

Mehmet Fırat

1 m kadar boylanabilen, seyrek dikenimsi bir çalıdır. Alt dalları kıvrık, genç sürgünler çıplaktır. Yapraklar şeritsi tırpanımsı ya da dar ters yumurtamsı, 4 x 0,6 cm, bezeli dişli, çıplak, yaprak sapı tabana doğru gelişmiştir. Çiçekler pembe, 1-1,5 cm çapında ve sapsızdır. Çekirdekli sulu meyve küremsi-yuvarlak küremsi, 15 x 12 mm, gençken sarımsı, sonraları grimsi, kadifemsi ya da seyrek tüylüdür. Çekirdek düz, omurgada bazen belirsiz çukur veya kısa oyuklar vardır (Browicz, 1972b). Bu alttür lokal endemik taksonumuzdur. Kuzey Irak ve Batı İran’da yayılış yapan diğer alttür A. c. subsp. carduchorum’dan yapraklarının dişli olması ile ayrılır. 485

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Amygdalus communis L.

Doğal

Yaygın badem

Yayılışı

Orta Avrupa, Türkistan, Afganistan, Kafkaslar, İran, Türkiye, Suriye ve Kuzey Afrika’da doğal olarak bulunur. Uzun zamandır Amerika, Avrupa ve Türkiye’de meyve bahçelerinde yenilebilen meyveleri için kuzeyde ise süs bitkisi olarak yetiştirilir (Browicz, 1972b).

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Çalı ya da 12 m kadar boylanabilen ağaç ya da küçük ağaçlardır. Geniş tepelidir. Dalları kırmızımsı renkte, doğadaki türleri dikenli, kültüre alınanlarda diken bulunmaz. Genç sürgünlerde tüy yoktur. Yapraklar 4-12 cm uzunlukta, sivri uçlu, uzunca mızrak biçiminde, hemen hemen uzun saplı, kenarları dişli ya da kertiklidir. Üst yüzü parlak yeşil renkte olup alt ve üst yüzünde tüy yoktur. Tabanı yuvarlakça ya da geniş kama biçiminde, çiçekler çoğunlukla 2-3 tanesi bir arada, seyrek olarak da tek durumda bulunur. Çanak yapraklar yumurtamsı biçimde, kenarları tüylüdür. Çanak kadehciği testi ya da çan biçimindedir. Taç yapraklar ters yumurta biçiminde, pembe ya da beyaz renktedir. Üzerinde koyu renkte damarlar bulunur. Stamenler yapraklardan kısadır. Meyve uzunca yumurta biçiminde olup hafif yassı ve üzeri tüylüdür. Boz yeşil renktedir. Genellikle bir, seyrek olarak da iki çekirdeklidir. Çekirdek sert kabukludur. Kabuk üzerinde nokta görünüşünde çukurlar vardır (Browicz, 1972b). Sarı renktedir. Hafif derin, besince zengin toprakları, sıcak ve güneşli yerleri tercih ederler.

Amygdalus fenzliana (Fritsch) Lipsky

Doğal

Badem

Yayılışı

Botanik Özellikleri

Güvenç Mamıkoğlu

4 m kadar boylanabilen küçük ağaç veya çalıdırlar. Sürgünleri dikenimsi ve çıplaktır. Yapraklar şeritsi eliptik 8 x 2 cm uzunluğunda kaba dişli, çıplak, derimsi, yaprak sapı 15 mm’dir. Çiçekler beyaz veya pembe, 15-20 mm çapında, kısa saplıdır. Çekirdekli sulu meyve küremsi-oval, 25 x15 mm, beyaz tüylü, çekirdek basık, omurganın her iki tarafı uzunlamasına ağsı olukludur (Browicz, 1972b).

Amygdalus graeca Lindley in Sibth. & Sm.

Güvenç Mamıkoğlu

Doğal yayılışı Kafkasya, İran ve Türkiye’dir. Ülkemizda, Doğu Anadolu’nun yüksek bölgelerinde (1000-1800 m’lerde) yetişir; soğuğa çok dayanıklıdır ve erken olgunlaşır.

Doğal

Badem

Yayılışı

Yayılışı Doğu Akdeniz’dir. Türkiye’de kuzey batı ve güney batı Anadolu’da ve güney Anadolu’da doğal olarak yetişir.

Botanik Özellikleri

2 m’ye kadar boylanabilen, dikenli çalılardır. Genç sürgünler beyaz tüylü, sonraları çıplaktır. Yapraklar ters yumurtamsı, 1,5 (-2) x 0,8 cm, tam veya hafif dişli, ucu yuvarlak ya da girintili, altı sık beyaz tüylü, üstü yeşil ve çıplak, orta damar hariç, kısa saplıdır. Çiçekler önceleri pembemsi, sonraları beyaz, 30 mm çapındadır. Çekirdekli sulu meyve, yarı basık, 18 x 12 mm, sap yaklaşık 2 mm, çekirdek sivri omurga boyunca 1 veya 2 oyuklu, diğer yandan düz veya parçalı ve fark edilmeyen ağsı oyukludur (Browicz, 1972b). 486

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Amygdalus korshinskyi (Hand.-Mazz.) Bornm.

Doğal

Badem

Yayılışı

Yayılışı Batı Suriye, Doğu Akdeniz ve Türkiye’dir. Türkiye’de iç Anadolu’da doğaldır.

Botanik Özellikleri

4 m kadar boylanabilen küçük ağaç veya çalılardır. Sürgünleri dikenimsi ve çıplaktır. Yapraklar yuvarlak şeritsiden elips şekline kadar değişir; 2,5(-3) x 1 (-1,5) cm, bezeli dişli, gençken seyrek tüylü, olgunlaştığında çıplak, sap 8-10 mm’dir. Çiçek yapısı bilinmiyor. Çekirdekli sulu meyve genişçe yuvarlak, 30 x 23 mm, sarı, kısa yünlü tüylü, sapı kalın, 2-3 mm, çekirdeğın üst tarafı ağsı, nadiren ağsı yapı oyuklara kadar ilerlemiş ve omurga az belirgindir (Browicz, 1972b).

Amygdalus kotschyi Boiss. & Hohen

Doğal

Badem

Yayılışı Kuzey Irak, Batı İran ve Türkiye’de yayılır. Türkiye’de Güney Doğu Anadolu Bölgesi’nde bulunur.

Botanik Özellikleri Çok dallı ve dikenli çalılardır. Genç sürgünleri beyaz tüylü, sonraları çıplaktır. Yapraklar şeritsi, şeritsi- yumurtamsı, 5 x 1 cm, yarı girintili, oymalı dişli veya kaba ince dişli, sık sarı grimsi- beyaz tüylü her iki yüzü tüylü veya sonraları bu tüyler düşer; sapsız veya yaprak tabanı aşağıya doğru ilerlemiş, çok kısa saplıdır. Çiçekler pembe, gösterişli, 2 cm çapında, kısa saplı, hypantium çan şeklindedir. Çekirdekli sulu meyve elips şeklinde, kısmen basık, 15-20 x 10-13 mm, özellikle gençken sık sarımsı gri sonraları düşen tüylere sahiptir. Çekirdek düz, hafif ağsı veya kısa oyukludur (Browicz, 1972b).

Amygdalus lycioides Spach

Doğal

Badem

Yayılışı Genel yayılış alanı İran’dır. Ülkemizde güney bölgelerinde yayılış yapar.

Botanik Özellikleri

ISTE Herbaryumu

Çok yıllık, sık dallı ağaç ve dikenli çalılardır. Gövde yumuşak seyrek tüylüdür. Genç sürgünleri tüysüzdür. Yapraklar eliptik, 13,4-17 mm uzunluğunda ve 5,2-7 mm eninde, yaprak kenarı kör dişli, kenarlar kalındır. Yaprak ucu kör, yaprak tabanı attenuattır. Yaprak kılsı tipi tüye sahip, yaprağın alt ve üst yüzeyinde tüyler ince sık tüyler halindedir. Çiçekleri 1 cm çapında, sapsızdır. Stamen ve pistil sayısı 1617 adet; Stamen boyu 6 mm’ dir. Çanak yaprak 5 tane, 2 mm uzunluğunda ve 1 mm eninde, yünsü tüylüdür. Taç yapraklar 5 tane, 8 mm uzunluğunda ve 3 mm enindedir. Meyve tipi çekirdekli sulu (drupa) olup, yumurtamsı veya geniş yumurtamsı şekilli, basık, 17 x 9 mm çapında, kadifemsi, uzun yumuşak sık tüylüdür (Browicz, 1972b) 487

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Amygdalus orientalis Miller

Doğal

Badem

Yayılışı Genel yayılış alanı Irak, Suriye ve Lübnan’dır. Ülkemizde İç ve Güney Anadolu bölgelerinde yayılış yapar.

Ünal Akkemik

0,5-3 m boyunda, çoğu dallı ağaç ve dikenli çalılardır. Genç sürgünlerin üzeri yoğun bir şekilde beyaz tüylü, gelişim safhasında yuvarlak ve tüysüzdür. Yapraklar ters yumurtamsı veya eliptik şekilli, 13,6-29 mm uzunluğunda ve 5,8-12,5 mm enindedir. Yaprak kenarı dişli, tepe kısımları hafif çökük, yaprağın her iki yüzünde beyaz renkli ince sık tüyler bulunur. Yaprak tabanı kama gibi daralmış, sapsız veya 5 mm’lik sapa sahip, çiçekler solgun pembe renklidir; 12-15 mm çapındadır, sapları kısadır; Meyveler çekirdekli sulu meyve tipinde ve dar yumurtamsı, hafif basık şekilli, 25x16 mm çapında, beyaz renkli kaba uzun yumuşak sık tüylü, gelişim safhasında tüysüz; çekirdek geniş bir omurgaya sahiptir. Stamen ve pistil sayısı sayısı 22-23 veya daha fazla, stamen 5 mm boyundadır. Çanak yaprak 5 adet, yünsü tüylü 6 mm uzunluğunda ve 2-3 mm eninde; taç yaprak sayısı 5, 11 mm uzunluğunda ve 5 mm enindedir. Gövde yünsü tüylü, nisan- mayıs aylarında çiçek açar (Browicz, 1972b).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

488

Amelanchier rotundifolia

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Amygdalus trichamygdalus (Hand.-Mazz.) Woronow

Endemik

Badem

Yayılışı

Mehmet Fırat

Güneydoğu Anadolu’da lokal olarak bulunur. Amygdalus trichamygdalus var. elongata Browicz, Hakkari bölgesine özgü endemik bir varyetedir.

Botanik Özellikleri

Mehmet Fırat

Dikensiz çalı veya ağaç olup genç sürgünler çıplaktır. Yapraklar eliptik, 4 x 2 cm, ince bezeli dişli, üst yüzü çıplak, alt tarafı sık gümüşi tüylü, yarı derimsi, sapı 5 mm’dir. Çekirdekli sulu meyve, yumurtamsı dar yumurtamsı ve basık, 20 x 30 mm, sapsız, kısa kadifemsi tüylüdür. Çekirdek çukurludur (Browicz, 1972b). Amygdalus trichamygdalus’un varyetlerinin tanı anahtarı (Browicz, 1972b): 1.Çekirdekli sulu meyve yumurtamsı, 22 x 15 mm, çekirdek omurga boyunca belirsiz oyuk izli ve ucunda dik çıkıntı var......................................…. Amygdalus trichamygdalus (Hand.-Mazz.) Woronow var. trichamygdalus 1.Çekirdekli dar yumurtamsı, sıkıca basık 30 x 20 mm, çekirdek oyukusuz, küt ve ucundaki dik çıkıntı kıvrık .......................................................Amygdalus trichamygdalus (Hand.-Mazz.) Woronow var. elongata Browicz

Amygdalus webbii Spach

Doğal

Badem

Yayılışı

Balkanlar, Ege Bölgesi ve Doğu Akdeniz’de yayılır. Türkiye’de kuzey batı Anadolu’da bulunur.

Amygdalus x balansae Boiss.

Necmi Aksoy

Çok dallı dikensi çalı veya küçük boylu ağaçlardır. Genç sürgünler çıplaktır. Yapraklar şeritsi ters yumurtamsı, 3-4,5 x 0,6-0,9 cm oymalı dişli, çıplak, alt yüzü birkaç tüylü, yaprak sapı 10 mm’dir. Çiçekler beyaz veya pembe, 2,5 cm kadar, sapsız veya kısa saplıdır. Çekirdekli sulu meyve, yumurtamsı ya da dar yumurtamsı, basık, 25 x 15 mm, kısa kadifemsi tüylü; çekirdek omurgalı, ağsı, bazen tabanda kısa oyukludur (Browicz, 1972b).

Necmi Aksoy

Botanik Özellikleri

Endemik

Badem

Yayılışı

İç Anadolu’ya özgü lokal bir türdür. Lokal endemik bir hibrit tür olup A. communis ve A. orientalis arasında hibrit olduğu düşünülmektedir.

489

Güvenç Mamıkoğlu

Dikenli çalılardır. Genç sürgünleri beyazımsı tüylü veya tüysüzdür. Yapraklar eliptik ters yumurtamsı şeritsi, 3 (-4) x 1,2 (-1,5) cm, bezeli, oymalı veya oymalı dişli, beyazımsı tüylü, sonraları üst yüzü çıplak, alt yüzü seyrek tüylü, sap 5-10 mm’dir. Çiçekleri bilinmiyor. Çekirdekli sulu meyve, yarı basık 22 x 15 mm, kısa saplı veya saplı, beyazımsı tüylü, çekirdeğin omurgasının her iki yüzü 1-2 derin oyukludur (Browicz, 1972b).

Güvenç Mamıkoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Ünal Akkemik

Armeniaca Scop. (Kayısı)

Ünal Akkemik

15 m’ye kadar boylanabilen küçük ağaçlardır. Yapraklar yumurtamsı, 5-10 cm boyunda 4-8 cm eninde ve tabanı yuvarlakçadır. Yaprak uçları sivri ve kenarları testere dişlidir. Çiçekler 2-5 cm çapında ve yapraklanmadan önce açarlar. Meyve 2-2,5 cm çapında çekirdekli sulu meyvedir (Browicz, 1972c).

Armeniaca vulgaris Lam.

Egzotik

Kayısı

Yayılışı Doğal yayılışı kesin olarak bilinmemekle beraber Çin olduğu düşünülmektedir. Ermenistan’da kültüre alınmış ve buradan yayılmıştır. Ülkemizin hemen her bölgesinde, özellikle de İç Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgelerinde kültüre alınmış önemli bir meyve ağacıdır.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri Genel olarak kısa boylu, kışın yaprağını döken ağaçlardır. Yaprak dizilişi çok sıralı sarmaldır. Yaprakları uzun saplı, sap 2-4 cm, geniş oval veya yumurtamsı, kenarları ince ve düzenli dişli olup ucu sivri; 4-7 cm boyunda 4-6 cm enindedir. Yaprak ve sürgünleri çıplaktır. Çiçeklenme yapraklanmadan önce gerçekleşir. Meyve çekirdekli sulu tipte olup 2-4 cm çapındadır. Tek tek ya da 2-3 tanesi bir arada oluşan meyvenin rengi hafif kırmızımsı sarı, mezokarp kısmı bol suludur. Tohum kısmının yüzeyi hafif pürüzlüdür (Browicz, 1972c).

Amelanchier rotundifolia

490

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Cerasus Duhamel (Kirazlar)

Necmi Aksoy

Dikensiz veya nadiren dikenli ağaç ve çalılardır. Kışın yaprağını dökerler; tomurcukları küçüktür. Yaprakları basit ve kenarları dişlidir. Çiçekleri tek veya demetler halinde, şemsiyemsi ya da seyrek salkım kurular halinde bulunur; yapraklanmadan sonra çiçeklenirler. Taç ve çanak yapraklar 5 parçalıdır. Erkek çiçekler çok sayıda, 50 kadardır. Çekirdekli sulu meyve, etli ve sulu, olgunlaşmadan açılmaz. Çekirdek yuvarlak veya oval, düz, girintili veya siğillidir (Browicz, 1972d). Türkiye’de 9 türü doğal yetişir. Bu türlere ilişkin tanı anahtarı (Browicz, 1972d) aşağıda verilmiştir: 1.Çiçekler tek ya da bir çift, hipantiyum silindirik, kulakçıklar kalıcı 2.Çiçekler belirgin saplı, saplar 20 mm kadardır.…...…………………………………………………………………………….……………Cerasus microcarpa



2.Çiçekler sapsız veya kısa saplı, saplar 2 (-5) mm’yi geçmez





3.Yapraklar ince-mızraksı, genişliğinin 5-8 katı kadar, yaprak kenarı kıvrık 4.Yapraklar çıplak veya altı belirgin beyaz tüylü, çanak tüpü, çanak yaprakların boyundan yaklaşık 3 katı kadar uzun .….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….… Cerasus angustifolia 4. Yapraklar alt ve üst yüzü beyaz tüylü, çanak tüpü, çanak yaprakların boyundan yaklaşık 2 katı kadar uzun…..…. Cerasus hippopbaeoides 3.Yapraklar dar ters–mızraksı dan yuvarlakça , genişliğinin 4 katı kadar, yaprak kenarı kıvrık değil veya belli belirsiz kıvrık 5. Boylu çalı, yapraklar boyu eninin 2,5 – 4 katı kadar..….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….….... Cerasus incana



5.Sürünücü formda, yaprakların boyu eninin 1-2.5 katı kadar 6.Yaprakların üstü hemen hemen sık beyaz veya ipeksi -beyaz tüylü, dişi çiçek boyuncuğun üst yarısı ve ovaryumun üst kısmı tüylü…………………………………………….…………………….……………………….....Cerasus brachypetala var. bornmuelleri 6.Yaprakların üstü seyrek tüylü, ovaryum çıplak, dişi çiçek boyuncuğun alt kısmı hafif tüylü.…………….…….. Cerasus prostrata

1.Çiçekler birkaç çiçekli şemsiye veya seyrek salkım, hipantiyum çan şeklinde, kulakçıklar dökülür

7.Çiçekler seyrek salkım, yapraklar hemen hemen yuvarlakça ya da geniş eliptiktir.…………………….……………………………………. Cerasus mahaleb



7.Çiçekler birkaç çiçekli şemsiye, yapraklar eliptik ya da yumurtamsı

8.Çiçek kurulları yapraklar ile birlikte bulunmaz, involukrumdaki pullar kıvrık………………………………………….….………….. Cerasus avium



8.Çiçek kurulları küçük yapraklar ile birlikte bulunur, involukrumdaki pullar dik………………………………….…….…………....Cerasus vulgaris

Cerasus hippophaeoides (Bornm.) Bornm

Endemik

Yayılışı Ülkemizde lokal olarak Sivas’ta yayılır ve endemik bir türümüzdür.

Botanik Özellikleri C. angustifolia’dan, kısa yapraklara (kısa sürgünlerde 15 x 2 mm, uzun sürgünlerde 35 x 4-6 mm), yaprağın her iki yüzünde gri-beyaz tüylere, uzun çanak yaprakların kaliks tüpünün 1 katı uzunluğunda olmasına ve küçük çekirdekli sulu meyveye (7 mm uzunluğunda) sahip olması ile ayrılır (Browicz, 1972d).

491

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Cerasus angustifolia (Spach) Browicz

Doğal

Yayılışı Kafkasya, Ermenistan ve Türkiye’de yayılışını yapmaktadır. Türkiye’de İç ve Doğu Anadolu bölgelerinde doğaldır.

Botanik Özellikleri 2 m kadar dik boylanan çalıdır. Genç sürgünleri ince çubuksudur. Kulakçıkları sivri ve kalıcıdır. Yapraklar ince şeritsiden daralan tırpan şekline kadar değişir, boyu genişliğinin 5-8 katıdır; kısa sürgünlerde 30 x 4 mm, uzun sürgünlerde 70 x 12 mm, düzenli ince dişli, kenarı kıvrık, üst ve alt yüzü çıplak, damarlar boyunca beyaz tüylü, hemen hemen sapsız ya da 5 mm sapa sahiptir. Çiçekler teker teker veya çift halde sık birleşiktir; 2 cm sapa sahiptir. Hypantium silindirik, 6 mm uzunluğunda, çanak yapraklar tabanda birleşik, taç yapraklar yaklaşık 5 mm; ovaryumun özellikle üstü tüylüdür. Çekirdekli sulu meyve kırmızı, genişçe yuvarlak, 8 (-10) mm, çekirdek ağsı-olukludur (Browicz, 1972d). Ülkemizde 2 varyetesi vardır (Browicz, 1972d): 1.Genç sürgünler yumuşak seyrek tüylü veya çıplak, yaprakların altı beyaz tüylü, çekirdekli sulu meyve hemen hemen tüylü 1.Genç sürgünler çıplak, yaprakların altı hemen hemen tüysüz, çekirdekli sulu meyve çıplak ..............Cerasus angustifolia (Spach) Browicz var. sintenisi (Schneider) Browicz

Tolga Ok

...........................................Cerasus angustifolia (Spach) Browicz var. angustifolia

Cerasus brachypetala Boiss.var. bornmuelieri (Schneider) Browicz Yayılışı Türkiye, Irak ve İran’da yayılışını yapar. Ülkemizde Doğu ve Güney Anadolu Bölgesi’nde doğal olarak yetişir.

Mehmet Fırat

Yerde sürünücü, sık dallı, burkulmuş, ilk ve ikinci yıl sürgünleri ince tüylü çalılardır. Kulakçıklar, iğnemsi ve kalıcıdır. Yapraklar genişçe eliptik az çok küremsi yapıda, genişliğinin 1-2 katı kadar, kısa sürgünlerde 20 mm, ince dişli, nadir loplu, ince yünsü-beyaz tüylü, alt tarafı sık tüylü, bazen üst yüzü tüylü ve sapı 1-2 mm’dir. Çiçekler tek, sapsız veya 2 mm saplı, hypantium silindirik, 6 mm boyunda, ince tüylü ya da çıplaktır Taç yaprak, pembe ya da kırmızı, 5-6 mm boyunda, boyuncuğun yarısından sonrası ve ovaryumun üst kısmı tüylüdür. Çekirdekli sulu meyve, yuvarlak-küremsi 8 mm çapında, yüzeyi tüylü, tüyler olgunlaştığında kalıcıdır. Çekirdek hafif omurgalı ve olukludur. Mayıs ayında çiçeklenir (Browicz, 1972d).

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

492

Doğal

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Cerasus avium (L.) Moench

Doğal

Kiraz

Yayılışı Avrupa ve Asya’da yaygın olarak bulunur. Türkiye’de geniş bir yayılış alanı vardır. Çok eski zamanlardan beri Kuzey Yarıkürenin birçok bölgesinde kültüre alınmıştır. Doğal olarak Karadeniz Bölgesi ormanlarında karışıma girerken, birçok formu ve varyetesi süs bitkisi olarak kültüre alınmış olup park ve bahçelerde kullanılır.

Cerasus incana (Pallas) Spach

Hatice Yılmaz

15-30 metre kadar boylanan ağaçlardır. Gövde kabuğu parlak, kırmızımsıdır ve yatay olarak şeritler halinde soyulur. Ana dalları yukarıya yöneliktir; tepe genişçe piramit görünüşünde, dallar çıplak ve boz renkte olup kalındır. Yapraklar 6-15 cm uzunluğunda, uzunca yumurta biçiminde, sivri uçlu, kenarları çift sıralı kaba dişlidir. Yaprak tabanı yuvarlakça ya da kısa kama biçiminde, üst yüzü dalgalı olup tüysüz ya da damarlar üzerinde seyrek tüyler bulunur. Alt yüzü önceleri sık, sonraları seyrek tüylüdür. Kulakçık vardır ve bezeli dişlidir. Yaprak sapı 3 cm kadar uzunlukta tüysüz ve bezelidir. Çiçeklerin 2-3 tanesi şemsiyemsi görünüşte toplanmış, beyaz renktedir. Çanak yaprak çoğunlukla geriye yatmış, düz kenarlı, taç yaprak yuvarlakça yumurta görünüşünde, meyve 1 cm çapında, çekirdekli sulu meyve tipinde ve yuvarlaktır. Koyu kırmızı renkte, sonraları parlak siyah, yabani olanları acımsı ve kekremsi tatta, kültüre alınmışlar ise lezzetlidir. Çekirdek uzunca yumurta biçiminde ve düzgündür. Tatlı meyvesi için yetiştirilen birçok formu vardır; bu meyvelerin rengi siyah ve kırmızıdan beyaza kadar değişiklik gösterir (Browicz, 1972d). Işık istekleri yüksektir. Çoğunlukla güneşli yamaçlarda, nemli yerlerde, besince zengin ve çoğunlukla derince, kireçli – killi toprakları severler. Yapraklı karışık ormanlarda, bazen de iğne yapraklı ormanlarda bulunur. Dere kıyılarında görülür. Odunları esnek ve parlaktır. Mobilyacılıkta ve bazı aletlerin yapımında sanayide kullanılır. Meyveleri için kültür formunun tarımı yapılır.

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Doğal

Yayılışı Himalayalar, Avrupa’nın güney doğusu, Kafkaslar ve Türkiye’de bulunur. Ülkemizde, Batı ve Orta Karadeniz ile İç Anadolu bölgelerinde doğaldır.

2 m kadar boylanan dik ve seyrek görünüşlü çalılardır. Sürgünler ince ve önceleri tüylüdür. Yapraklar 5 cm kadar uzunlukta, yumurtamsı ya da mızrak biçiminde, ucu sivri, kenarları ince ve keskin dişli, üst yüzü tüysüz, düzgün ve koyu yeşil renkte, alt yüzü yumuşak ve beyaz tüylüdür. Düz ve küçük kulakçıklar bulunur. Çiçekler tek ya da 2-4 tanesi bir arada, çanak yaprakların iç yüzü yumuşak tüylü, taç yapraklar açık pembe renkte, ters yumurta biçiminde ve çanak yaprakların iki katı uzunluğundadır. Meyve kırmızı renkte, bezelye büyüklüğünde ve küre biçimindedir. Parlak olup çekirdeği düzgün yüzlüdür (Browicz, 1972d). Çok eski zamanlardan bu yana kültüre alınıp yetiştirilmektedir. Cerasus incana’ın iki varyetesi olup varyetelerin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir:

İsa Başköse

Botanik Özellikleri

1.Ovaryum ve hypantium çıplak, yaprakların çoğunun üst yüzü çıplak…………………….………………………………. C. incana (Pallas) Spach var. incana 1.Ovaryum tüylü ve hypantium kısa tüylü, yaprakların her iki yüzü kısa tüylü…………………………………. C. incana (Pallas) Spach var. velutina Browicz 493

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Cerasus mahaleb (L.) Miller

Doğal

Mahlep

Yayılışı Asya’nın batı bölgeleri, Türkiye ve Avrupa’da doğal olarak bulunur. Türkiye’nin birçok bölgesinde kültüre alınmıştır. Bundan başka kurak yamaçların ağaçlandırılmasında ve toprak koruması çalışmalarında geniş ölçüde kullanılır. Aşılanma yoluyla meyve ağacı olarak da değeri vardır. Süs bitkisi olarak kullanılan kültür formları bulunur.

Botanik Özellikleri Ünal Akkemik

Çok dallı yayılıcı bir çalı ve 10 metre kadar boylanabilen bir ağaçtır. Tepe tacı yuvarlakçadır. Yeni sürgünler ince tüylü, önceleri yapışkan, boz renkte, sonraları kahverengimsi, dallar ince ve uçları sarkık, tomurcuklar ince tüylü, açık kahverenginde ve yumurta biçimindedir. Yapraklar 4-8 cm uzunlukta, yuvarlak-yumurtamsı görünüşte, ucu sivri, tabanı yuvarlak ya da hafif yürek biçiminde, kenarları dişli, üst yüzü parlak yeşil renkte, tüysüz, alt yüzü orta damar üzerinde tüylüdür. Küçük, kubbemsi, kollu çiçek kümeleri ile tanınır; kümeler koltuk altlarından çıkar; kısa ve yapraklı yan sürgünler üzerinde bulunurlar. Çiçekler 4-12 çiçekli şemsiyemsi salkım kurullar halinde, beyaz renkte, güzel kokulu, çanaklar yumurta biçiminde, kenarları düz, ucu sivri ya da küttür. Taç yapraklar yumurta biçiminde ve beyaz renktedir. Meyve çekirdekli sulu tipte ve bezelye büyüklüğündedir. Önceleri sarı, sonraları koyu kırmızı, olgunlukla koyu parlak siyah renktedir. Kekremsi ve acımsı bir tadı vardır. Çekirdek düzgün kabukludur. Çiçek açma zamanı nisan- mayıs aylarıdır (Browicz, 1972d). Amelanchier rotundifolia Tohumların çimlenme yeteneği yüksek olup büyümesi hızlıdır. Güneşli, taşlık, kayalık, nisbeten kuru yamaçlarda, gevşek, killi-kireçli topraklarda iyi gelişir. Meşe ve çam ormanlarında alt tabakada karışıma katılan tür olarak görülür. Ülkemizde iki varyetesi olup tanı anahtarı (Browicz, 1972d) aşağıda verilmiştir: 1.Yapraklar 60(-80) x 50(-60) mm, sapları 30 mm, çekirdekli sulu meyve 7-12 x 6-10 mm.................………….……. Cerasus mahalep (L.) Miller var. mahaleb 1.Yapraklar 25(-30) x 15(-20) mm, sapları 10 (-12) mm, çekirdekli sulu meyve 6 x 4 mm............……………………….Cerasus mahalep (L.) Miller var. alpina

Cerasus microcarpa (C.A.Meyer) Boiss.

Doğal

Yayılışı Türkistan, İran, Kafkaslar ve Türkiye’de doğaldır. Anadolu’nun güney doğusunda özellikle Gaziantep dolaylarında görülür.

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

2 metre kadar boylanabilen sık dallı çalılardır. Yapraklar 15-25 mm uzunlukta, elips ya da geniş yumurta biçiminde, önceleri tüylü, olgunlaştığında tüyler dökülür; yaprak sapı 7-12 mm’dir. Yaprak tabanı hafif kama görünüşünde, çoğunlukla yuvarlakçadır. Yaprak kenarları düzensiz dişlidir. Çiçekler açık pembe renkte olup 2 -3 tanesi bir arada bulunur. Çanaklar üç köşeli, iç yüzü tüylü, stilus çıplak, meyve 1 cm kadar uzunlukta, çoğunlukla koyu kırmızı, kısmen de sarı renktedir (Browicz, 1972d). Ülkemizde iki alttürü doğaldır (Browicz, 1972d). Bunların yayılışları ve tanı anahtarı aşağıda verilmiştir. 1.Yaprakları 15-25 mm boyunda, her iki yüzü de çıplak veya gençken yaprakların altı tüylü, uç tarafı genellikle yuvarlak; özellikle Gaziantep taraflarında yetişir .Cerasus microcarpa (C.A.Meyer) Boiss. subsp. microcarpa 1. Kısa, 0,5-1 m boylarında, bodur görünüşlü ve seyrek dallı bir çalıdır. Yaprakları 12 mm uzunlukta, uzun yumurta ya da elips biçiminde, yaprak ucu küt, alt yüzü çokça tüylü, bazen de çıplak, çiçek sapı çok kısadır. Anadolu’nun doğu kesimi ile Kayseri dolaylarında bulunur. ……….............................................................................................……....Cerasus microcarpa (C.A.Meyer) Boiss. subsp. tortusa (Boiss. et Hauss.) Browicz 494

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Cerasus prostrata (Lab.) Ser.

Doğal

Yayılışı Himalayalardan Balkanlara kadar uzanan bölgede, Avrupa’nın güneyinde, batıda İspanya’dan doğuda Balkanlar’a ve Kuzey Afrika’da Fas ve Tunus’ta bulunur. Türkiye’nin Akdeniz Bölgesinde daha çok dağlık kesimlerde ve kayalıklarda görülür.

Botanik Özellikleri Hüseyin Fakir

1 m kadar boylanabilen, seyrek dallanma yapan çalılardır. Dalları yaralı ve urlu bir yapıya sahiptir. Yapraklar 2-3 cm uzunluğunda, geniş yumurta biçiminde, kenarları keskin dişli, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü beyaz tüylüdür. Bazen her iki yüzü tüylü ya da çıplaktır. Çiçekler pembe renkte olup tek ya da iki tanesi bir arada bulunur. Çanak yapraklar çan biçiminde, alt bölümlerinden birleşmiş, ucunda üç köşeli ve iç yüzü tüylüdür. Taç yapraklar ters yumurta biçiminde, çanak yaprakların iki kat uzunluğundadır. Ovaryum ve stilusta tüyler bulunur. Meyve kırmızı- kahverenginde, 1 cm çapında olup hemen hemen yuvarlaktır (Browicz, 1972d). Cerasus prostrata türünün iki varyetesi olup bunların tanı anahtarı aşağıdadır: 1.Yapraklar ince, kısa tüylü veya üst yüzü çıplak, alt tarafı gri-donuk yeşil …....................………………………… Cerasus prostrata (Lab.) Ser. var. prostrata 1.Yapraklar her iki yüzü de çıplak..………………………………………………………...…… Cerasus prostrata (Lab.) Ser. var. glabrifolia (Moris) Browicz

Cerasus vulgaris Miller

Egzotik

Vişne

Yayılışı Asya kökenli olup Hindistan’ın kuzeyi, İran, Türkiye ve Balkanlarda bulunur. Kuzey Yarıkürenin birçok yerinde meyvesi için yetiştirilir ve yaygın şekilde doğallaşmıştır. Türkiye’nin birçok bölgesinde de yetiştirilmektedir.

Boylu çalı ya da 10 metre kadar boylanan ağaçlardır. Tepe yuvarlakça, sık ya da seyrek görünüşlüdür. Genç sürgünleri tüysüz, önceleri açık boz renkte, sonraları kızıl kahverenginde ve parlaktır. Dallar çoğunlukla ince ve uçlarından sarkık durumdadır. Yapraklar 5-8 cm uzunlukta, yumurtamsı ya da elips biçimindedir. Ucu sivri, tabanı kama şeklinde, kenarları dişli, üst yüzü parlak ve tüysüz, alt yüzü damarlar boyunca tüylüdür. Çiçekleri 3-4 çiçekli şemsiyemsi kurullarda bulunur. Çiçek sapları 2-4 cm uzunlukta, çanaklar bezeli dişli, tüysüz ve sivridir. Kahverengimsi görünüştedir. Taç yapraklar beyaz renkte, yuvarlakça ya da ters yumurta biçimindedir. Meyve çekirdekli sulu tipte, yuvarlak, uzun saplı, olgunlaştığında, siyah-kırmızı renkte, çekirdeği yuvarlaktır. Çiçek açma zamanı nisan sonu mayıs başıdır. Yapraklar ve çiçekler birlikte açarlar (Browicz, 1972d). Hafif kumlu ve madence zengin killi toprakları sever.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Chaenomeles Lindl. (Bahar dalı, Japon ayvası)

495

Chenomeles japonica

Gamze Tuttu

Chaenomeles cinsinin Doğu Asya’da doğal olarak yetişen 3 türü vardır. Ancak süs bitkisi olarak vatanı dışında diğer ülkelerde de yaygın olarak kullanılır. Kışın yaprağını döken, sürgünleri dikenli olan çalılardır. Yapraklar çok sıralı sarmal dizilmiş, yaprak kenarları oymalı veya testere dişlidir. Kulakçıkları büyük ve böbrek şeklindedir. Çiçekler erselik ya da bir cinslidir. Tek tek veya birkaçı bir arada demetler halinde bulunur. Çiçek tablası çan şeklindedir. Taç ve çanak yapraklar 5 tanedir. Çanak yaprak boyları eşit değildir ve gençlikte kısmen kiremitvaridir. Taç yapraklar büyük, tırnaklı ve kırmızı renklidir. Stamen sayısı 20-60’dır. Birleşik olan ve çiçek tablasıyla birlikte büyüyen karpeller ise 5 adettir. Stilus 5 adet ve tabanda birleşiktir. Ayvaya benzeyen meyve güzel kokuludur. Tohumlar çok sayıda ve koyu kahverengidir (Krüssmann,1976; Kubitzki,2004). Türkiye’de iki türü (Chenomeles speciosa ve C.japonica) süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Gamze Tuttu

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Chaenomeles japonica (Thunb.) Lindl. & Spach

Egzotik

Bahar Dalı, Japon Ayvası

Yayılışı Doğal yayılış alanı Japonya’dır. Ancak vatanı dışında süs bitkisi olarak park ve bahçelerde yaygın olarak yetiştirilir.

Ünal Akkemik

Kışın yaprağını döken, sık dallı ve dikenli, 1 m boyunda olan ufak bir çalıdır. Sürgünler dikenli, genç sürgünler kısa, kaba-yumuşak tüylüdür. Yapraklar geniş yumurta şeklinde, 3-5 cm boyunda ve tüysüzdür. Yaprak ucu sivri ile yuvarlak arasında, yaprak kenarları oymalıdır. Yaprakların en geniş yeri uca yakındır ve ters yumurtamsıdır. Kulakçıkları büyük ve böbrek şeklindedir. Çiçekler 3 cm çapında, tuğla kırmızısı renginde ve 2-4’ü bir arada demetler halinde bulunur. Ayvaya benzeyen meyvesi yuvarlak, sarımsı-yeşil renkli, 4-5 cm çapında ve oldukça kokuludur. Genellikle meyve üzerinde birkaç derin oluk vardır. Yapraklanmadan önce mart-nisan aylarında çiçek açar (Krüsmann, 1976).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Chaenomeles speciosa (Sweet) Nakai.

Amelanchier rotundifolia

Egzotik

Bahar Dalı, Japon Ayvası

Yayılışı Doğal yayılış alanı Çin ve Japonya’dır. Yapraklanmadan önce açan kırmızı çiçekleri ve ayvaya benzeyen meyveleri nedeniyle dünyanın birçok yerinde ve ülkemizde park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken, sık dallı ve dikenli, 2 m boyunda dik duran bir çalıdır. Sürgünler üzerinde sivri uçlu dikenler vardır ve tüysüzdür. Yapraklar parlak koyu yeşil, 4-9 cm boyunda, oval, hemen hemen genişçe şeritsi, dar yumurtamsı şekilli, sivri uçlu ve kenarları ince dişlidir. Yaprakların en geniş yeri genellikle orta kısımdadır. Kulakçıkları büyük ve böbrek şeklindedir. Çiçekler 3-4 cm çapında, parlak kırmızı renkli, tek tek veya birkaçı bir arada bulunur. Ayvaya benzeyen meyvesi uzun-yuvarlak veya yumurta biçiminde yeşil-sarı renkli, 4-6 cm çapında ve kokuludur. Çiçeklenme mart-nisan aylarıdır. Yapraklanmadan önce çiçek açar (Krüsmann, 1976; Şengönül ve Yılmaz, 2008).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

496

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Cotoneaster Erhr. (Dağ muşmulaları)

Necmi Aksoy

Çoğunluğu kışın yaprağını döken veya herdem yeşil çalı, bir kısmı da ağaççık halindeki odunsu bitkilerdir. Tomurcukları çok sıralı sarmal, tomurcuk pulları kiremitvari dizilmiş ve çok sayıdadır. Yapraklar tam kenarlıdır. Dar mızrak biçiminde kulakçıklara sahiptir. Çiçekler çoğunlukla kısa yan sürgünlerin ucunda, tek ya da çok çiçekli salkım ya da bileşik salkım şeklinde, erselik, çanak örtüsü 5 parçalı ve dökülmez; taç yapraklar çoğunlukla beyaz ya da pembe renktedir. Erkek çiçekler çoğunlukla 20 olmak üzere 15-20 tanedir. Ovaryum 2-5 gözlüdür. Stilus da 2-5 tanedir; nadiren tektir. Yalancı meyve değişik renklerde (prlak kırmızı, portakal rengi veya sarı) ve küçük olup 2-5 çekirdeği vardır (Browicz, 1972e). Kuzey Yarıkürenin ılıman kaşağında Avrupa, Kuzey Afrika, Anadolu ve Himalaya’da yayılan 50 kadar taksonu vardır. Bunların çoğu çiçeklerinden veya uzun zaman, hemen bütün kış süresince bitki üzerinde kalan göz alıcı meyvelerinden ötürü süs bitkisi olarak park ve bahçelerde yetiştirilir. Türkiye’de doğal yetişen 7 türünün tanı anahtarı aşağıda veilmiştir: 1.Taç yapraklar pembe ve/veya kırmızı, dik 2.Meyve kırmızı, simoz kısa, 1-4 çiçekli………………………….………….………….………….………….…….…….……….….... Cotoneaster integerrimus 2.Meyve siyah, eriksi, simoz hemen hemen uzamış, 3-15 çiçekli..…………………………………………………………………… Cotoneaster melanocarpus 1.Taç yapraklar beyaz, dağınık 3.Olgun yaprakların altı tüysüz veya alt kısmı dağınık, parçalı tüylü 4.Meyve kırmızı, yapraklar genellikle küt……..…………………………………………………………………………….…... Cotoneaster multiflorus 4.Meyve siyah-mor, yapraklar genellikle sivri …….…………………………………………………………………………………. Cotoneaster meyeri 3.Olgun yaprakların altı tüylü 5.Meyve siyah-mor, yapraklar 2 cm kadar..……………..……..……..……..……..……..……..……..……..……..……..……….. Cotoneaster morulus 5.Meyve kırmızı, yapraklar 4 cm kadar 6.Yapraklar çoğunlukla dairemsiden geniş yumurtamsı……………………………………………………………... Cotoneaster nummularia 6.Yapraklar çoğunlukla yumurtamsı..…………………………………………………………………………….. Cotoneaster transcaucasicus

Cotoneaster franchetii Boiss.

Egzotik

Dağ muşmulası

Yayılışı Çin’in batı kesimleri, Myanmar ve Tayland’da doğal yetişen bu tür, ülkemiz park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak kullanılmaktadır.

Ünal Akkemik

Herdem yeşil ya da yarı herdem yeşil çalılar olup 3 m’ye kadar boylanabilmektedir. Yaprakları oval şekilli, sivri uçlu, 2-3,5 cm uzunluğunda ve 1-1,5 cm genişliğindedir. Yapraklarının üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü ise beyazımsı ya da sarımsı tüylüdür. Çiçekleri yalancı şemsiye şeklinde kurul oluşturur. Her bir çiçek kurulunda 5-15 çiçek bulunur ve her bir çiçek yaklaşık 6-7 mm’dir. Meyveleri kırmızı renkli ve 6-9 mm çapındadır.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

497

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Cotoneaster horizontalis Decne.

Egzotik

Yayılıcı dağ muşmulası

Yayılışı Batı Çin’de doğal olarak yetişen bu tür ülkemiz park ve bahçelerinde yetiştirilen bir süs çalısıdır.

Kışın yaprağını döken, oldukça kısa, yayılıcı bir şekilde büyüyen ve en çok 6090 cm boylanabilen bir çalıdır. Yaprakları yuvarlak, sarmal dizilmiş, 12 mm boyunda ve oldukça küçük olup uç kısımları dikenlidir. Yapraklarının üst yüzü koyu yeşil, parlak ve çıplak, alt yüzü tüylüdür. Yaprak sapının uzunluğu 1-2 mm kadardır. Beyaz ya da pembe renkli olan çiçekleri tek tek ya da ikili olarak bulunur ve ilkbaharda açarlar. Yaklaşık 5 mm çapında olan meyve küre şeklinde ve parlak kırmızı renklidir (Yaltırık ve diğ, 1993).

Hatici Yılmaz

Botanik Özellikleri

Cotoneaster integerrimus Medik

Doğal

Dağ muşmulası

Amelanchier rotundifolia

Yayılışı Avrupa, Rusya, Kırım ve Kafkasya’da 1600-3400 m yükseltiler arasında yayılışını yapar. Ülkemizde; Bolu, Ağrı, Ankara, Artvin, Bursa, Erzincan, Erzurum, Gümüşhane, Kayseri, Rize ve Sivas illerinde doğal olarak bulunur.

2 m kadar boylanan, kışın yaprağını döken, dik boylu veya yerde sürünen çalılardır. Yapraklar kısa sürgünlerde, yuvarlak küremsi, 4 (-5) x 3 cm uzunluğunda, uçları küt veya küçük çıkıntılara sahip, uzun sürgünlerde bulunan yaprakların ucu sivri, tabanı yuvarlaktır. Yapraklar koyu yeşil, üst tarafında tüysüz veya az tüylü, alt tarafı kalıcı yeşil-beyaz tüyle kaplı, sapları 2-4 mm’dir. Çiçekler, (l-)2-3(-4) çiçekli simoz kurullar halinde bulunurlar. Taç yapraklar, pembe ve diktir. Çiçek sapları ve çanak yapraklar tüysüzdür. Meyve kırmızı, 6-8 mm boyunda ve yarı küremsidir (Browicz, 1972e).

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

Cotoneaster tomentosa (Ait.) Lindl.

Doğal

Dağ muşmulası

Yayılışı Avrupa’nın güneyi ve Balkanların daha çok dağlık bölgelerinde bulunur. Ülkemizde Çankırı’dan kaydı bulunan bir çalıdır.

Botanik Özellikleri Kışın yaprağını döken, 2-2,5 (3) m kadar boylanabilen dik ya da bodur formlu çalılardır. Sürgünler önceleri tüylü, sonraları kahverenginde ve tüysüzdür. Yapraklar 3-6 cm uzunlukta, yumurta ya da genişçe elips biçiminde, alt yüzü açık boz renkte, sık tüylüdür. Üst yüzü yeşil renktedir. Çiçekler 3-12 çiçekli şemsiyemsi salkım kurullar halinde, çanak yapraklar beyaz tüylüdür. Çanak yaprakların dışı yüzü çoğunlukla kırmızımsıdır. Meyve hemen hemen büyükçe nohut kadar ve yuvarlakça olup kırmızı renktedir. Meyve beyazımsı tüylerle kaplıdır. 498

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Cotoneaster meyeri Pojark.

Doğal

Dağ muşmulası

Yayılışı Genel yayılışını Kafkasya, Azerbeycan ve Türkiye’de 1250-2300 m yükseltiler arasında yapar. Ülkemizde Kars, Ağrı-Doğu Beyazıt’ta doğal olarak yetişir.

Botanik Özellikleri Kışın yaprağını döken, bu tür, Cotoneaster multiflorus’a çok benzemekle beraber ondan, meyvelerinin siyahımsı-mor, yapraklarının sivri uçlu ve çiçek kurullarının kısa olmasıyla ayrılır (Browicz, 1972e).

Cotoneaster melanocarpus Lodd.

Doğal

Dağ muşmulası

Yayılışı Moğolistan’ın doğusu, Avrupa’nın doğusundan Asya’nın batısına kadar olan yerlerde doğal olarak bulunur. Ülkemizde Kars ve Ağrı illerindeki 1650 m’lerden kaydı vardır. Türün bazı kültivarları süs bitkisi olarak kullanılır.

Botanik Özellikleri 2 metre kadar boylanabilen, dik ve geniş tepeli çalı ya da bodur çalı formundadır. Kışın yapraklarını döker. Dallar ana dallara dik açıyla çıkar uçları sarkık, parlak kızıl kahverenginde, genç sürgünler boz tüylü, sonradan tüyler dökülür. Yapraklar sürgünlere, sarmal dizilmiş, 2-5 cm uzunluğunda, küt ya da sivri uçlu, geniş yumurta biçimimde, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü boz tüylüdür. Çiçekler 2-12 çiçekli ve az tüylü şemsiyemsi salkım kurullar şeklinde, örtü yaprakları çanak ve taç olarak ayrılmış, taç yaprak kırmızımsı renkte ya da kırmızımsı dumanlı beyaz renkte, yalancı meyve yuvarlak ve 1 cm’den küçük olup kızıl-siyah renkte ve mavi dumanlıdır (Browicz, 1972e).

Cotoneaster morulus Pojark

Doğal

Dağ muşmulası

Yayılışı Türün genel yayılış alanı Kafkasya, Azerbaycan ve Türkiye’dedir. Ülkemizde Çoruh vadisinde 450-950 m’ler arasında doğal yayılışını yapar.

Özgür Eminağaoğlu

Kışın yaprağını döken, 0,5-1,25 m boyunda çalılardır. Yapraklar yumurta-eliptik ya da yumurtamsı, 0,6-2,6 x 0,4-1,9 cm boyunda, küt uçlu, girintili veya nadiren yarı sivri, açık yeşil renkte, çıplak veya orta damar üzerinde tüylüdür; yaprak sapı 2-3 mm kadar olup hemen hemen sapsızdır. Simoz çiçek kurulları dik, sık 3-6(-8) çiçeklidir. Taç yapraklar beyaz 2,5 mm, çiçek sapı ve hipantium beyaz tüylü nadiren tüysüzdür. Meyve morumsu-siyah, yumurtamsı, 5-7 x 4-6 mm boyunda ve 2 tohumludur (Browicz, 1972e).

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

499

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Cotoneaster multiflorus Bunge.

Doğal

Dağ muşmulası

Yayılışı Asya’nın doğusundan başlayarak batıda Kafkaslara kadar uzanan çevrelerde yayılışını yapar. Ülkemizde Iğdır, Kars, Hakkari illerinde, 1250-2300 m yükseltiler arasında doğal yetişir. Bazı kültivarları süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Mehmet Fırat

4 metre kadar boylanan, kışın yapraklarını döken çalılardır. Dallar parlak kızıl kahverenginde, çoğunlukla uçları sarkık durumda, genç sürgünleri tüylüdür. Sonradan tüyleri dökülür. Yapraklar 2-5 cm uzunlukta, elips ya da genişçe yumurta biçiminde, taze yaprakların altı tüylü, sonraları tüyler çabuk dökülür. Üst yüzü yeşil, alt yüzü açık bozumsu yeşil renktedir. Orta damar boyunca tüyler kırmızı renktedir. Çiçekler beyaz renkte olup 10-20 kadarı çiçekli şemsiyemsi salkım kurullar halinde; meyve çoğunlukla 1 cm’den küçük, ters yumurta biçiminde olup kırmızı renktedir (Browicz, 1972e).

Cotoneaster nummularia Fich. et. Mey.

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

Doğal

Dağ muşmulası

Amelanchier rotundifolia

Yayılışı

Asya’da Himalayaların batısından Türkiye’ye kadar olan bölgelerde ve Kafkaslarda doğal olarak bulunur. Ülkemizde, 800-2300 m yükseltiler arasında hemen hemen tüm bölge ve illerde yayılışı vardır.

Botanik Özellikleri

Necip Aksoy

1-2 m boyunda ve bodur çalı formunda olup sürgünleri kısadır. Yapraklar 1,52,5 cm uzunluğunda, oval şeklindedir. Yaprakların üst yüzünde seyrek tüyler bulunur. Çiçekler 2-7 çiçekli kısa şemsiyemsi kurullarda bulunur. Meyve çoğunlukla 0,5-0,8 cm çapında ve kırmızı renklidir.

Cotoneaster salicifolia Franch.

Egzotik

Söğüt yapraklı dağ muşmulası

Yayılışı Batı Çin’de doğal yetişir. Ülkemiz park ve bahçelerinde ise yaygın bir şekilde süs çalısı olarak kullanılır.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Herdem yeşil, 5 m’ye kadar boy yapabilen bir çalıdır. Tomurcuk dizilişi sarmaldır. Yaprakları eliptik veya mızrak şeklinde 4-9 cm boyundadır. Yaprak ayası biraz buruşuktur. Yaprakların alt yüzü mavimsi yeşil ve ince tüylüdür. Çiçekleri beyaz renkli ve yaklaşık 5 cm çapında şemsiye şeklinde kurul oluşturur. Çiçeklenme yaz aylarında görülür. Meyveleri yoğun, kırmızı renkli ve 5 mm çapındadır (Yaltırık ve diğ, 1993). 500

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Cotoneaster transcaucasicus Pojark.

Doğal

Dağ muşmulası

Yayılışı

Genel yayılışını Kafkasya, Ermenistan ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde, Kars çevrelerinde 1450 m yükseltilerde doğaldır.

Mehmet Fırat

Bu tür Cotoneaster nummularia’ya çok benzer. Yapraklarının ters yumurtamsı, genç sürgünlerin gri-beyaz tüylü ve meyvelerinin ucunun tüylü oluşu ile o türden ayrılır.

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

Crataegus L. (Alıçlar)

Neval Güneş Özkan, Serdar Aslan, Mehmet Fırat

Bu cins; Türkiye’de 16 tür, 3 alttür, 6 varyete ve 6 melez tür olmak üzere toplam 27 taksonla temsil edilir. Endemizim oranı % 37’dir. Dünya üzerinde 1000’den fazla isim yayımlanmasına rağmen 100-200 arasında türe sahiptir. Sistematik botanik açısından oldukça karmaşık bir türdür. Genellikle kuzey yarımkürenin ılıman bölgelerinde ve orta Amerika’da yayılış gösterir. Melezleşme ve apomiklik gösteren bir cins olduğundan karmaşık bir cinstir. Süs ve çit bitkisi olarak kullanılır. Orman kenarlarında, koruluklarda, çalılıklarda ve dağların alçak veya yüksek kesimlerinde yetişir.

Crataegus yaltirikii

Mehmet Fırat

Yaprak döken ağaç veya çalılardır ve genellikle dikenlidir. Yapraklar çok sıralı sarmal, basit, loblu veya hemen hemen teleksi, kenarı düz veya dişlidir. Çiçek kurulu yalancı şemsiye (korimboz) şeklindedir. Çiçeklerde çanak ve taç yapraklar 5’lidir. Üst çanak (epikaliks) yoktur. Hipantiyum meyve yapraklarına bitişiktir. Taç yapraklar beyaz veya pembemsi, genellikle çanak yapraklardan daha uzundur. Erkek organlar 5-25 adettir. Meyve yaprakları 1-5 adettir. Meyve eriksi, sarımsı, kırmızı, siyahımsı mor veya siyah, genellikle etlidir. Meyve çekirdekleri 1-5 adet ve kemiksidir (Browicz, 1972f: Dönmez, 2004 ve 2007).

501

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Crataegus L. (Alıçlar) Türkiye’de doğal yetişen türlerinin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1.Dişi organ boyuncuğu (2-) 3-5; meyve (2-) 3-5 çekirdekli 2.Meyve soluk turuncudan hafifçe kırmızıya kadar; yaprak ve çiçek kurulu tüysüz veya nadiren ince uzun yumuşak tüylü; kulakçık dişli ………..Crataegus peshmenii 2.Meyve siyah, sarımsı, turuncu veya kırmızı; yaprak ve çiçek kurulu yoğun ince uzun yumuşak tüylü; kulakçık düz veya dişli 3.Yaprak ve sürgünlerin tüy durumu seyrek, ince, uzun, yumuşak tüylü; meyve kırmızıdan koyu kırmızıya kadar değişir, ince uzun yumuşak tüylü……………………………………………………………..…………………………………………………………...…….………………….. Crataegus turcicus 3.Yaprak ve sürgünlerin tüy durumu yünsü-kırtıksı tüylü; meyve siyah, siyahımsı mor, sarımsı, turuncu veya kırmızı, tüysüz 4.Meyve siyah; çiçek kurulu 50 çiçeğe kadar……………………………………………………………………………………………….…….. Crataegus pentagyna 4.Meyve sarımsı, turuncu veya kırmızı; çiçek kurulu 25 çiçeğe kadar 5.Yaprak dişleri salgı bezesiz………………………………………………………………………………………………….………………….. Crataegus orientalis 5.Yaprak dişleri salgı bezeli 6.Yapraklar 1,5 – 2,5 (-5) cm, seyrek ince uzun yumuşak tüylü…………………………………………………….………….………….. Crataegus tanacetifolia 6.Yapraklar 3 - 5 cm, yoğun grimsi ince uzun yumuşak tüylü………………………………………………………………………….. Crataegus × bornmuelleri 1.Dişi organ boyuncuğu 1-3; meyve 1-3 çekirdekli 7.Dişi organ boyuncuğu 2-3; meyve kırmızı, siyahımsı mor, sarımsı veya turuncu

Amelanchier rotundifolia

8.Meyve sarımsı veya turuncu……………………………………………………………………………………………..………………………….. Crataegus azarolus 8.Meyve kırmızı veya siyahımsı mor 9.Meyve siyahımsı mor…………………………………………………………………………………………….………………………………. Crataegus caucasica 9.Meyve kırmızı……………………………………………………………………………………………………….……………………………. Crataegus yaltirikii 7.Dişi organ boyuncuğu 1-2 (-4); meyve siyah, siyahımsı mor, kırmızı veya turuncumsu kırmızı 10.Meyve siyah veya siyahımsı mor 11.Yapraklar ince uzun yumuşak tüylü ve üzeri cilalı değil; meyve (1-) 2 (-4) çekirdekli…………………………………………………….. Crataegus × rubrinervis 11.Yaprak hemen hemen tüysüz ve üzeri cilalı; meyve 1 (-2) çekirdekli 12.Çiçekli sürgünlerin ucuna yakın yapraklar 4-5 cm; kulakçık dişli (2-16 adet); çanak yapraklar genişliğinin 1,2-1,9 katı kadar uzunlukta, düz veya 1-5 testere dişli ve ucunda salgı bezeli……………………………………………………………………………………….………………… Crataegus heterophylloides 12.Çiçekli sürgünlerin ucuna yakın yapraklar 2,5 – 4,2 cm; kulakçık düz veya 1-3 dişli; çanak yapraklar genişliğinin 1-1,2 katı kadar uzunlukta, düz…………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………. Crataegus longipes 10.Meyve kırmızı ya da turuncumsu-kırmızı 13.Yapraklar, en azından alt loblar hemen hemen veya oldukça orta damara kadar bölmeli……………………………………………………………………………….………………………….…….……………… Crataegus monogyna 13.Yapraklar orta damara kadar bölmeli değil 14.Dişi organ boyuncuğu 2 15.Yaprak ayası lobları hemen hemen testere dişli ve salgı tüylü; yaprak sapı ayanın 0,2 katına kadar………………………….…………. Crataegus × yosgatica 15.Yaprak ayası lobları testere dişli ve salgı tüysüz, nadiren 1-2 dişli ve salgı tüylü; yaprak sapı ayanın en az 0,2 katı 16.Çiçek kurulu tüysüz; yapraklar tüysüz veya orta damarın alt kenarında birkaç tüy var 502

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Crataegus L. (Alıçlar) 17.Yaprak 3 (-5) loblu, tabanı dar kamamsı; meyve yumurtamsı-eliptik, 6-8 mm…………………………………...…………………… Crataegus × sinaica 17.Yaprak genellikle 5-7 loblu, tabanı genişçe kamamsı; meyve küremsi veya hafifçe ters yumurtamsı 18.Çiçekli sürgünlerin yapraklarına ait kulaçıklar düz veya 1-16 dişli; meyve 12-18 mm çapında, meyve çekirdeği 1-2 adet….……. Crataegus ambigua 18.Çiçekli sürgünlerin yapraklarına ait kulaçıklar düz veya 1-3 dişli; yaprak tabanı lobları simetrik; meyve 10-11 mm, meyve çekirdeği 2-3 adet …… …………………………………………………………………………………………………..…………………………….. Crataegus christensenii 16.Çiçek kurulu ve yapraklar (özellikle alt tarafta) ince uzun yumuşak tüylü …………………………………………...…………………….. Crataegus meyeri 14.Dişi organ boyuncuğu 1 19.Yapraklar 1-3 cm; meyvede çanak yapraklar dik………………………………………………………………………………………… Crataegus microphylla 19.Yapraklar genellikle 3 cm uzun 20.Yaprak altı yeşil; en azından alttaki lobların dış kenarı, uzunluğunun yarısına kadar testere dişli; meyve koyu mor 21.Yaprakların taban lobları arası boşlukları orta damara kadar ulaşır……………………………………………………………… Crataegus × browicziana 21.Yaprakların taban lobları arası derin değil, parçalanma taban loblarının yarısından fazla değil………………………………… Crataegus rhipidophylla 20.Yapraklar yeşil veya mavimsi mumsu tabakalı; eğer yeşilse loblar az derin veya dişlerin yerine geçmiş, sadece uç kısımda testere dişli; meyve kırmızı, kahverengimsi-kırmızı veya bilinmiyor 22.Çiçekli sürgünler üzerindeki yapraklar genellikle 5 loblu, üstteki loblar genellikle dar dişli…………………………………………. Crataegus monogyna 22.Çiçekli sürgünler üzerindeki yapraklar genellikle 3 loblu 23.Çiçekli sürgünlerin ucuna yakın yaprakların taban lob çifti 0-9 dişli; çiçekli sürgünlerin tüm kulakçıkları veya çoğu düz veya hemen hemen düz……… …………………………………………………………………………………………………….……………….………………….… Crataegus sinaica 23.Çiçekli sürgünlerin ucuna yakın yaprakların taban lob çifti 0-22 dişli; çiçekli sürgünlerin tüm kulakçıklar ya da çoğu, hemen hemen düzensiz testere dişli veya hemen hemen dişçikli…………………………….….……………………...…….…………………………… Crataegus pseudoheterophylla

Crataegus ambigua A.K.Becker subsp. ambigua

Doğal

Kuş yemişi

Yayılışı Genel yayılışını Ermenistan ve İran’da yapar. Ülkemizde Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da; Erzincan, Elazığ ve Hakkâri’de kayalık yamaçlar ve sarp yerlerde bulunur.

Botanik özellikleri 10-12 m boylanan çalı ya da küçük ağaç formunda bitkilerdir. Dikensizdir ya da çok az sayıda ve 15 mm boyunda dikenleri vardır. Bitki çıplak ya da seyrek ince uzun yumuşak tüylüdür. Yapraklar 5-8 cm uzunluğundadır; derimsi değildir. Uzunluğu genişliği kadardır. Parlak yeşil ya da mavimsi renklidir. Yaprakların taban lobları asimetriktir. Önceleri ana damar üzerinde seyrek tüylü, sonraları çıplaklaşır. Kısa sürgünler üzerindeki alt yapraklar ters yumurtamsı dikdörtgensi, tabanı kama şeklinde, uçta dişli ya da 3 lobludur. Üst yapraklar geniş yumurtamsı, tabanı geniş kama şeklinde, genellikle derin 5-7 loblu, düzensiz dişlidir. Çiçekli sürgünlerin yapraklarına ait kulaçıklar düz veya 1-16 dişlidir. Çiçek kurulu çok çiçeklidir. Çiçek çapı 2 cm, çiçek sapı tüysüz, 7-13 mm, çanak yapraklar üçgenimsi yumurtamsı, bazen dişli ya da sillidir. Dişi organ boyuncuğu (Stilus) 2 adettir. Meyve koyu kırmızı, küremsi, 12-18 mm çapında ve suludur. 1-2 çekirdeklidir. Çiçeklenme zamanı haziran ayıdır. (Browicz, 1972f; Dönmez, 2007)

503

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Crataegus x browicziana K.I.Chr.

Endemik

Haziran ağacı

Yayılışı Türkiye’de Kütahya ile Eskişehir arasında yayılış yapan endemik bir türdür. Crataegus microphylla K.Koch subsp. microphylla ile Crataegus rhipidophylla Gand.’nın tür hibritidir.

Botanik özellikleri 2 m’ye kadar boylanan çalılardır. Dallar çıplak, dikenler 1 cm uzunluğunda ve serttir. Yaprakların üst yüzü cilalı, koyu yeşil ve seyrek, ince, uzun yumuşak tüylü; alt yüzü soluk yeşil ya da grimsi yeşil ve damarlar boyunca ince, uzun yumuşak tüylüdür. Çiçekli sürgünlerde 2-3,3 cm boyunda ve 1,7-3 cm eninde; çiçeksiz sürgünlerde 2-3,5 cm boyunda ve 2-3,5 cm enindedir. Loblar yarı sivri, kenarları düzenli testere dişli ve 2-3 çifttir. Yaprakların taban lobları arasındaki boşluklar orta damara kadar ulaşır. Yaprak sapı 1-2,5 cm’dir. Çiçek kurulu seyrek dizilmiş 7 çiçekten oluşur ve çıplaktır. Çanak yapraklar üçgenimsi ve meyvede geriye kıvrılır. Dişi organ boyuncuğu (stilus) 1 (-2)’dir. Meyve tuğla kırmızısı renginde ve dikdörtgenimsi-silindirik şekildedir. 8-9 mm boyunda ve 4-7 mm enindedir. 1(-2) adet çekirdek içerir. Haziran-temmuz aylarında meyveye döner (Christensen ve Zielinski, 2008).

Crataegus azarolus L.

Doğal

Müzmüldek

Yayılışı Genel olarak Akdeniz bölgesinden Irak ve İran’a, Türkmenistan’dan Güney Kazakistan, Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan’a kadar yayılış yapar.

Botanik özellikleri

Serdar Aslan

Neval Güneş Özkan

10 m’ye kadar boylanan küçük ağaçlardır. 3,5 cm’ye kadar uzayan, az-çok sert dikenleri vardır. 5 cm uzunluğunda, yaklaşık 4 cm enindeki yapraklar hemen hemen derimsi, üst yüzü cilalı, parlak; alt yüzü soluk, grimsi yeşil, çıplak ya da yatık kısa tüylüdür. Tabanda daralmış ya da yuvarlak; loblar yuvarlağımsı, sivri ya da sivri uzantılıdır. Kenarları kaba testere dişlidir. Yaprak sapı 0,2-1,7 cm’dir. Çiçek kurulu sık dizilmiş, 3-18 adet beyaz çiçekten oluşur. Kıtıksı (tomentoz) tüylüdür. Çanak yapraklar üçgenimsidir ve meyvede geriye kıvrılır. Dişi organ boyuncuğu 2-3 adettir. Meyve sarımsı ya da turuncu, küremsi, 12-25 (-27) mm çapında, çıplak ya da minik tüylü ve 2-3 çekirdeklidir. Mart-haziran aylarında çiçeklenir. Nisan- ekim aylarında meyveye döner. Crataegus azarolus L. Türkiye’de yayılış yapan en kurakçıl alıç türüdür. Ülkemizde yayılış yapan iki varyetesi vardır: 1.Yapraklar alt tarafta tamamen yatık tüylü; meyve sarımsı veya turuncu.………………………………………………………………..Crataegus azarolus var. azarolus 1.Yapraklar alt tarafta tamamen çıplak; meyve turuncu….……….………………….……….……….……………………………………..Crataegus azarolus var. pontica Crataegus azarolus L. var. azarolus (Sin.: C. aronia (L.) Bosc ex DC., C. azarolus var. aronia L., C. aronia var. dentata Browicz, C. aronia var. minuta Browicz) Genel olarak Girit, Kıbrıs, Suriye’nin güneyi, Irak’ın kuzeyi ve İran’ın batısında yayılış yapar. Ülkemizin güneyinde, güneydoğusunda ve İç Anadolu’da meşe çalılıkları ve kalkerli kayalık yamaçlarda yayılış gösterir. Crataegus azarolus L. var. pontica (K.Koch) K.I.Chr. (Sin.: C. pontica K.Koch) Genel yayılışını Gürcistan, Kuzey İran ve Hazar Denizi’nin doğusunda (Transcaspia) yapar. Türkiye’de Çoruh Vadisi, Erzurum ve Nevşehir’de yayılış yapan nadir bir türdür (Browicz, 1972f; Christensen & Zielinski, 2008, Dönmez, 2004). 504

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Crataegus x bornmuelleri Zabel ex K.I.Chr. & Ziel.

Doğal

Kızlar yemişi

Yayılışı Yayılış alanı genel olarak Crataegus tanacetifolia (Poir.) Pers. ile benzerdir, ancak daha dar bir alanda yayılır. Ülkemizde genel olarak İç Anadolu bölgesinde Ankara, Kastamonu ve Çankırı’da ve ayrıca Malatya’da 800-1800 m’ler arasında yayılış yapar.

Crataegus tanacetifolia ile Crataegus orientalis’in tür hibritidir. Brahtelerinin salgı bezeli oluşu ile Crataegus orientalis’den, meyve olgunlaştığında brahtelerin dökülmesiyle ve yaprak boyunun 3-5 cm ve ince uzun yumuşak tüylü olması ile de Crataegus tanacetifolia’dan ayrılır. Çiçeklenme zamanı mayıs-haziran’dır (Browicz, 1972f; Dönmez, 2004).

Necmi Aksoy

Botanik özellikleri

Crataegus caucasica K.Koch.

Doğal

Sülsülük

Yayılışı Genel olarak Gürcistan, Nahcivan, Ermenistan, Azerbaycan ve Türkiye’nin kuzey doğusunda yayılış yapar. Iğdır’dan çiçekli ve meyveli örnekleri toplanmıştır. Artvin’de de yeni bir lokalitesi bulunduğu belirtilmiştir (Dönmez, 2004).

Botanik özellikleri 7 m boylanan çalı ya da ağaçtır. Dallar çıplak ya da seyrek uzun, ince, yumuşak tüylüdür. Nadiren dikenlidir. Yaprakların üst yüzü az çok cilalı ve koyu yeşil, ince, uzun, yumuşak tüylüdür. Alt yüzü ise soluk yeşildir. Ana damar boyunca ve damarların birleşim yerlerinde seyrek ince, uzun, yumuşak tüylüdür. Tabanda kesilmiş gibi düz ya da geniş kama biçimindedir. Loblar sivri ve kenarları testere dişlidir. Çiçekli sürgünlerde 2,7-4,5 cm uzunluğunda, 2,4-6 cm enindedir. Loblar 2-3 çifttir. Yaprak sapı 1,5-2,7 cm kadardır. Çiçek kurulu seyrek dizilmiş, 9-15 adet çiçekten oluşur. Çıplaktır ya da seyrek ince, uzun, yumuşak tüylüdür. Çanak yapraklar üçgenimsidir. Ucu sivri, kenarları düzdür. Meyvede geriye kıvrılır. Stilus (1-) 2-3 adettir. Az çok silindirik meyve siyahımsı mor renklidir ve 6-9 mm çapındadır. (1-) 2-3 çekirdek içerir. Mayıs ayında çiçeklenir. Haziran-ekim aylarında meyveye döner (Christensen, 1992).

Crataegus longipes Pojark.

Doğal

Sülün yemişen

Yayılışı Türkiye’nin doğusunda ve Suriye’de yayılış yapar.

Botanik özellikleri Dalları çıplak, dikenleri 1,3 cm kadardır. Yaprakların üst yüzü hemen hemen cilalı ve koyu yeşildir. Tüysüz ya da hemen hemen ince, uzun, yumuşak tüylüdür. Alt yüzü ise grimsi yeşildir. Damarların birleşim yerlerinde ince, uzun, yumuşak tüyler bulunur. Tabanda kama biçimindedir ya da daralmıştır. Loblar hemen hemen sivri, kenarları testere dişlidir. Çiçekli sürgünlerin ucuna yakın yapraklar 2,5-4,2 cm uzunluğunda, 2-3,2 cm enindedir. Loblar 2-3 çifttir. Yaprak sapı 1-2 cm kadardır. Kulakçık 2-16 dişlidir. Çiçek kurulu seyrek dizilmiş, 9 adet çiçekten oluşur. Çıplaktır. Çanak yapraklar üçgenimsi, genişliğinin 1,2-1,9 katı kadar uzunlukta, düz veya 1-5 testere dişli ve ucunda salgı bezeleri vardır. Meyvede geriye kıvrılır. Dişi organ boyuncuğu 1 adettir. Küremsi-geniş elipsoid meyve morumsu-siyah renklidir ve 7-9 mm uzunluğunda, 6-8 mm enindedir. 1 çekirdek içerir. Haziran-ekim aylarında meyveye döner (Christensen, 1992). 505

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Crataegus christensenii Dönmez

Endemik

Pek sülsülük

Yayılışı Türkiye’nin güneydoğusunda meşe çalılıklarında 1600-1700 m’ler arasında yayılış yapan endemik bir alıç türüdür.

Botanik özellikleri

Mehmet Fırat

Mehmet Fırat

7 m boylanan ağaç formunda bir bitkidir. Dallar dikensiz ya da seyrek dikenli ve seyrek ince uzun yumuşak tüylüdür. 3,5-5 cm boyunda, 4-6,5 cm enindeki yapraklar derimsi, üst yüzü koyu yeşil ve cilalı; alt yüzü ise grimsi yeşildir. Her iki yüzü de yatık, kısa yumuşak tüylüdür. Yaprak tabanı geniş kama biçimindedir ve yaprak tabanı lobları simetriktir. Yaprak sapı 1,5-2,2 cm’dir. Çiçekli sürgünlerin yapraklarına ait kulaçıklar düz veya 1-3 dişlidir. 15-20 adet 1,2-1,6 cm çapında çiçek taşıyan yalancı şemsiye şeklindeki çiçek kurulu ince, uzun, yumuşak tüylüdür. Çanak yapraklar geniş üçgenimsi ve sivri uçludur. Meyvede geriye kıvrılır. Dişi organ boyuncuğu 2-3 adettir. Yaklaşık 10-11 mm çapındaki küremsi meyve koyu kırmızı renkli ve çıplaktır. 2-3 çekirdek içerir (Dönmez, 2007).

Crataegus heterophylloides Pojark. ex K.I.Chr.

Endemik

Yar yemişeni

Yayılışı Elazığ (Harput)’da yayılış yapan endemik bir alıç türüdür.

Botanik özellikleri

Mehmet Fırat

Mehmet Fırat

Dallar çıplak ya da seyrek, uzun, ince, yumuşak tüylüdür. Nadiren dikenlidir. Yaprakların üst yüzü hemen hemen cilalı ve koyu yeşildir. Ana damar boyunca ince, uzun, yumuşak tüylüdür. Alt yüzü ise soluk yeşildir. Çıplak ya da damarların birleşim yerlerinde ince, uzun, yumuşak tüylüdür. Tabanda hemen hemen yuvarlaklaşmış ya da dar kama biçimindedir. Loblar sivri ya da yuvarlakça, kenarları kaba dişlidir. Çiçekli sürgünlerin ucuna yakın yapraklar 4-5 cm uzunluğunda, 3,2-4,4 cm enindedir. Loblar 1-2 çifttir. Yaprak sapı 1,5-2 cm kadardır. Çiçek kurulu seyrek dizilmiş, 5-10 adet çiçekten oluşur. Çıplaktır. Çanak yapraklar dar üçgenimsidir. Ucu sivri, kenarları salgı tüylü, 1-5 testere dişlidir. Meyvede geriye kıvrılır. Dişi organ boyuncuğu 1 (-2) adettir. Hemen hemen küremsi şekildeki meyve siyah renklidir ve ortalama 9 mm uzunluğunda, 8 mm enindedir. 1(-2) çekirdek içerir. Mayıs ayında çiçeklenir. Ekim ayında meyveye döner (Christensen, 1992). 506

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Doğal

Crataegus meyeri Pojark.

Roğuk (Sin.: C. dikmensis Pojark.)

Yayılışı Kafkasya, İran’ın batısı ve Kuzey Irak’ta yayılış gösterir. Türkiye’de İç Anadolu ve Doğu Anadolu’da meyilli çayırlar ve kayalık alanlarda 1300-2050 m’lerde doğal olarak bulunur.

Botanik özellikleri

Serdar Aslan

Serdar Aslan

2-4 m boylanan ve 0,5-1,5 mm’lik dikenleri olan çalı ya da küçük ağaçlardır. 2,5-5 cm boyunda, 2-3,5 cm enindeki yaprakların, alt yüzeyi daha yoğun olmak üzere, her iki yüzeyi de gri-ince, uzun, yumuşak tüylüdür. Kısa sürgünlerde yer alan alt yapraklar dikdörtgenimsi-oval, ters yumurtamsı şekildedir. Tabanı dar kama şeklinde, uçları ise dişli ya da 3 sığ lobludur. Üst yapraklar 5(-7) dar loblu ve uç kısımları dişlidir. Yaprak sapı 1-2 cm’dir. Çiçek kurulu 3-15 beyaz çiçekten oluşur ve ince, uzun, yumuşak tüylüdür. Çanak yapraklar dikdörtgenimsi, üçgenimsi-mızraksı şekildedir. Meyvede geriye kıvrılır. Dişi organ boyuncuğu 1-2 adettir. Küremsi meyve 12-18 mm çapında ve kırmızı renklidir. Üzeri tüysüzdür ya da uca doğru ve dip kısımda çok ince tüylüdür. 1-2 çekirdeklidir. Mayıs-haziran aylarında çiçeklenir (Browicz, 1972f).

Crataegus microphylla K.Koch subsp. microphylla

Doğal

Kocakarı armudu

Yayılışı Genel yayılışını Kırım, Gürcistan, Kafkasya ve Kuzey İran’da yapar. Türkiye’nin kuzeyinde ve İç Anadolu’da ormanlar ve sık ağaçlıklarda 20-1250 m’lerde doğal olarak yetişir.

Botanik özellikleri

Mehmet Fırat

Mehmet Fırat

4 m’ye kadar boylanan dikenli çalı formunda bitkilerdir. Dikenler 0,5-1,2 cm uzunluğundadır. Yapraklar çiçekli sürgünlerde 1-3 cm boyunda, 1-2,8 cm enindedir. Çiçeksiz sürgünlerde boyu 5 cm’ye ulaşır. Tabanda geniş kama biçiminde ya da yarı düz şekilde sonlanır. Yaprak üst yüzeyi damarlar boyunca ve uç kısımda tüylüdür. Sonraları çıplaklaşır. Ayanın 2/3-3/4’üne kadar parçalanmış, uç kısımları yuvarlakça veya sivri, kenarları dişli ya da oymalı 3-5 (-7) lobdan oluşur. Yaprak sapı 0,5-2,5 cm’dir. Çiçek kurulu yalancı şemsiye şeklindedir. Çanak yapraklar üçgenimsi ve sivridir. Meyvede dik durur. Dişi organ boyuncuğu 1 adettir. Parlak kırmızı renkte ve armut şeklindeki meyve 9-12 mm boyunda ve yaklaşık 6 mm enindedir. Tek çekirdeklidir. Nisan- haziran ayları arasında çiçeklenir (Browicz, 1972f). 507

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Crataegus monogyna Jacq.

Doğal

Yemişen, Yemişgen, Geyik dikeni

Yayılışı Genel yayılışını Avrupa, Kıbrıs, Suriye ve Kuzey Irak’ta yapar. Türkiye’de yaygındır. Kireç taşı kayalıkları, maki, yamaç araziler, meşe çalılığı ve karışık ormanlarda, 0-1800 (-2000) m’lerde doğal olarak yetişir.

Botanik özellikleri

Ünal Akkemik

10 m’ye kadar boylanan dikenli çalı ya da ağaçlardır. Dikenler 0,7-2 cm uzunluğunda ve yaprak taşırlar. Yapraklar yumurtamsı ya da ters yumurtamsı, 3,5-5 cm boyunda ve yaklaşık 4 cm enindedir. Tabanı kama biçiminde ya da yarı düz; üst yüzeyi koyu yeşil, alt yüzeyi mavimsi renkte, çıplak ya da kısa yumuşak tüylüdür. Uç kısımlarda yer alan yapraklar 3-5 (-7) derin parçalanmış lobludur. Lobların uçları sivri ya da yuvarlakça, kenarları düz ya da seyrek dişlidir. Meyveli sürgünlerde alt yapraklar bazen sadece sığ loblu ya da kaba dişlidir. Yaprak sapı 3,5 cm’dir. Çiçek kurulu gevşek dizilmiş, 8-15 mm çapında, 10-18 adet, beyaz ya da pembemsi çiçekten oluşur. Çanak yapraklar üçgenimsi- mızraksıdır. Meyvede geriye kıvrılır. Dişi organ boyuncuğu 1 (-2)’dir. Kırmızı veya turuncumsu kırmızı renkli, hemen hemen küremsi ya da yumurtamsı şekildeki meyve 6-10 mm çapında ve 1 (-2) çekirdeklidir. Nisan- haziran ayları arasında çiçeklenir (Browicz, 1972f). Ülkemizde doğal olarak yayılış yapan iki varyetesi vardır. 1.Yaprak ayası alt tarafta ana damarlar boyunca veya damar eksenlerinde ince uzun tüylü; ince dallar, çiçek kurulu, hipantium ve meyve tüysüz veya ince uzun tüylü……………………………………………………………………………………………………………………………….….. Crataegus monogyna var. monogyna 1.Yaprak ayası alt tarafta hemen hemen yoğun ince uzun tüylü; ince dallar, çiçek kurulu, hipantium ve meyve ince uzun tüylü….... Crataegus monogyna var. lasiocarpa Crataegus monogyna Jacq. var. monogyna, tüm Türkiye’de yayılış gösterirken, Crataegus monogyna Jacq. var. lasiocarpa (Lange) K.I.Chr. Genel yayılışını Sovyet Azerbaycan ve İran’ın batısında yapar. Ülkemizde Istranca, Ergene, Asıl Ege, Y. Sakarya ve Antalya bölümlerinde yayılış gösterir (Güner ve ark., 2012).

Crataegus orientalis Pall. ex M.Bieb.

Doğal

Alıç

Yayılışı Genel yayılışını Avrupa’nın güneyi, Kırım ve Kafkasya’da yapar. Ülkemizde Batı ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri hariç yaygındır. Özellikle Orta Anadolu ve çevresinde yaygındır.

Botanik özellikleri Neval Güneş Özkan

3-5 m boylanan çalı ya da küçük ağaçlardır. Dikenler uzun ve yaprak taşır. Yapraklar baklava dilimi şeklinde ya da ters yumurtamsı-dikdörtgenimsidir. 3-5 cm boyunda, 2,5-4 mm enindedir. 3-7 derin loblu, iki yana yatık, gri, ince, uzun, yumuşak tüylüdür. Tabanı kama şeklindedir. Yaprak sapı 5-15 mm’dir. Yalancı şemsiye şeklindeki çiçek kurulu yoğun, beyaz, kırtıksı (tomentoz) tüylüdür. Sık dizilmiş, 1,5-2 cm çapında, 4-10 adet çiçek taşır. Çanak yapraklar 4-5 mm, üçgenimsi, kısa, sivri uçlu, meyvede geriye kıvrık veya yayıktır. Yaklaşık 2 cm çapındaki küremsi meyve kırmızımsı turuncu renktedir. Seyrek, kısa yumuşak tüylü ya da çıplaktır. Mayıs-temmuz aylarında çiçeklenir. Ülkemizde doğal olarak yayılış yapan iki alttürü vardır: 1.Meyve kırmızımsı-turuncu, meyvede çekirdek sayısı 4 (-5); çanak yapraklar meyvede geri kıvrık…….……….......................… Crataegus orientalis subsp. orientalis 1.Meyve kırmızı, meyvede çekirdek sayısı (2-) 3-4; çanak yapraklar meyvede yayık.……….……….…….……………………….…. Crataegus orientalis subsp. szovitsii Crataegus orientalis Pall. ex M.Bieb. subsp. orientalis: Alıç: Ülkemizde Kuzey, İç Anadolu’nun kuzeye komşu kesimlerinde kayalık alanlar, açık alanlar ve ormanlarda 450-2240 m’ lerde yayılış yapar. Crataegus orientalis Pall. ex M.Bieb. subsp. szovitsii (Pojark.) K.I.Chr.: Koyun alıcı (Sin.: Crataegus szovitsii Pojark.): Genel yayılışını Azerbaycan, Türkiye ve İran’ın batısında yapar. Ülkemizde Kuzey, İç Anadolu ve Doğu Anadolu’da step ve meşe ormanlarında 700-2150 m’ler arasında doğal olarak yetişir (Browicz, 1972f; Dönmez, 2004 ve 2005). 508

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Crataegus pentagyna Waldst. & Kit. ex Willd. subsp. pentagyna

Doğal

Kömüş dikeni (Sin.: C. dikmensis Pojark.)

Yayılışı Genel olarak Orta ve Güney Avrupa, Kırım, Kafkasya, Kuzey İran ve Türkiye’de yayılış yapar. Ülkemizde Kuzey ve Batı Anadolu’da ve Adalarda 0-1700 m yükeltiler arasında doğal olarak yetişir.

3-8 m boylanan, seyrek dikenli çalı ya da küçük ağaçlardır. Dikenler 1 cm uzunluğundadır. Yapraklar ters yumurtamsı ya da geniş yumurta biçimindedir. Üst yüzeyi koyu yeşil, çıplak; alt yüzeyi daha açık renkte ve kısa yumuşak tüylüdür. Çiçekli sürgünlerde 2-6 cm boyunda ve 1,5-5 cm enindedir. Yapraklar düzensiz testere dişli, ayanın 2/3’üne kadar parçalanmış 3-7 adet lobdan oluşur. Çiçeksiz sürgünlerde yapraklar daha geniş ve daha derin lobludur. Yaprak sapı 1-3 cm’dir. Çiçek kurulu sık dizilmiş, 12-17 mm çapında çok sayıda (50 adede kadar) çiçekten oluşur. Çanak yapraklar geniş üçgenimsidir ve meyvede geriye kıvrılır. Dişi organ boyuncuğu 3-5 adettir. Meyve siyahımsı mor ya da siyah renkli, küremsi elipsoid, 5-9 mm boyunda ve 5-9 mm enindedir. 3-5 çekirdek içerir. Mayıs- Haziran aylarında çiçeklenir (Browicz, 1972f; Dönmez, 2007).

Neval Güneş Özkan

Botanik özellikleri

Crataegus peshmenii Dönmez

Doğal

Peşmen alıcı

Yayılışı Türkiye’nin güneydoğusunda, Şemdinli ile Yüksekova arasında, meşe çalılıklarında 1500-1700 m’lerde yetişen endemik bir alıç türüdür.

5 m’ye kadar boylanan, dikensiz ya da nadiren dikenli küçük ağaçlardır. Dikenler 1,5 cm uzunluğunda, kıvrık ve yapraklı dalları olmayanlar ve 10 cm uzunluğunda ve yapraklı dalları olanlar olmak üzere iki çeşittir. Yapraklar yarı derimsi, tüysüz ve üst yüzü hafifçe cilalıdır. Nadiren damarlar ve yaprak sapı ince, uzun yumuşak tüylüdür. Tabanda geniş kama biçiminde sonlanır. Basit ya da 2-3 lobludur. Çiçekli sürgünlerde 3-5,5 cm boyunda ve 2,5-5,5 cm enindedir. Yaprak sapı 1-2,5 cm kadardır. Kulakçık dişlidir. Çiçek kurulu seyrek dizilmiş, 15-18 mm çapında, 10-15 çiçekten oluşur. Çanak yapraklar geniş üçgenimsidir. Uç kısımlarında kısa sivri uçludur ve meyvede geriye kıvrılır. Dişi organ boyuncuğu (2-) 3-4 (-5) adettir. Küremsi meyve soluk turuncudan hafif kırmızıya kadar değişir. 6-8 mm boyunda ve 6-8 mm enindedir. (2-) 3-4 (-5) çekirdek içerir (Dönmez, 2007).

Mehmet Fırat

Botanik özellikleri

Crataegus pseudoheterophylla Pojark.

Doğal

Alıç, Geyik dikeni

Yayılışı

Botanik özellikleri Crataegus monogyna’dan farkı, çiçekli sürgünlerdeki yaprakların mavimsi renkte ve 3 derin loblu olması; meyve topluluğunda daha az sayıda meyve bulunması ve çanak yaprakların üçgenimsi olmasıdır. Mayıs- haziran ayları arasında çiçeklenir (Browicz, 1972f). 509

Özgür Eminağaoğlu

Genel olarak Kafkasya, Güney Ermenistan, İran, Afganistan ve Türkiye’nin kuzeydoğusunda, İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerinde yayılış yapar. Nehir kenarları ve ormanlarda, 500-1500 m’lerde doğal yetişir. Crataegus monogyna ile çok yakındır.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Crataegus rhipidophylla Gand.

Doğal

Kızılcırık

Yayılışı Genel yayılışını Orta ve Doğu Avrupa, Güney Rusya, Kafkasya ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde genel olarak kuzey ve güney kesimlerde doğal olarak yetişir.

Botanik özellikleri

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

7 m’ye kadar boylanan, dikenli ya da nadiren dikensiz çalı ya da küçük ağaçlardır. Dikenler 1,5 cm uzunluğundadır. Yaprakların üst yüzü hemen hemen cilalı ve koyu yeşildir. Hemen hemen tüysüz ya da hemen hemen ince, uzun, yumuşak tüylüdür. Alt yüzü ise soluk yeşil ya da grimsi yeşildir. Damarların birleşim yerlerinde ince, uzun, yumuşak tüyler bulunur. Tabanda kama biçimindedir. Loblar sivridir, kenarları testere dişlidir. Çiçekli sürgünlerde 2-6,5 cm uzunluğunda, 1,2-7 cm enindedir. Loblar 2-4 çifttir. Yaprakların taban lobları arası derin değil ve parçalanma taban loblarının yarısından fazla değildir. Kısa sürgünlerde 1,8-5 cm uzunluğunda, 1,8-5 cm enindedir. Yaprak sapı 1-5 cm kadardır. Çiçek kurulu seyrek dizilmiş, (6-) 10-15 (-18) mm çapında, 5-15 (-20) adet çiçekten oluşur. Çıplaktır. Çanak yapraklar geniş ya da daha dar üçgenimsidir. Kenarları düzdür. Meyvede geriye kıvrılır, düz ya da dağınıktır. Dişi organ boyuncuğu (1-) 2’dir. Küremsi- elipsoid ya da silindirik meyve parlak ya da koyu kırmızı renkli ve 5-11 mm çapındadır. (-1) 2 çekirdek içerir. Mayıs- haziran aylarında çiçeklenir (Browicz, 1972f; Dönmez, 2004 ve 2007). Ülkemizde yayılış yapan iki varyetesi vardır: 1.Yaprak tabanı dar kamamsı, ayası düzensiz boşluklu………………………..……………..……….…………..…..….….…..Crataegus rhipidophylla var. kutahyaensis 1.Yaprak tabanı küt veya kısa kamamsı, ayası düzenli boşluklu...………...…………….………………..………....….………Crataegus rhipidophylla var. rhipidophylla Crataegus rhipidophylla Gand. var. rhipidophylla. (Sin.: C. curvisepala Lindm.). Türkiye’ de Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde yaygındır. Crataegus rhipidophylla Gand. var. kutahyaensis Dönmez. Kütahya’da yayılış yapan endemik bir taksondur. (Dönmez, 2004 ve 2007).

Crataegus tanacetifolia (Poir.) Pers.

Endemik

Kotan alıcı

Yayılışı Ülkemizde Kuzey ve İç Anadolu’da, Karaçam ve meşe ormanlarındaki kireçtaşı kayalıklarında 800-1800 m’ler arasında yayılış yapan endemik bir alıç türüdür.

8-10 m boylanan çalı ya da küçük ağaçlardır. Seyrek dikenlidir. Ters yumurtamsı ya da baklavamsı-yumurta şeklindeki yapraklar 1,5-2,5 (-5) cm uzunluğunda, 1,5-2,5 cm enindedir. Tabanı kama şeklindedir. Üst yüzü yeşil renkte ve alt yüze göre daha yoğun ince, uzun, yumuşak tüylüdür. Çiçeksiz sürgünlerde orta damara kadar derin parçalanmış 3-7 (-9) lobludur. Kenarları salgı bezeli, testere dişlidir. Yaprak sapı 3-10 mm’dir. Çiçek kurulu 4-8 adet, 2-2,5 cm çapında beyaz çiçekten oluşur. Çanak yapraklar geniş üçgenimsidir ve meyvede geriye kıvrılır. Dişi organ boyuncuğu 5 adettir. 2 cm çapındaki küremsi meyve sarı renklidir. Bazen kırmızı lekeli olabilir. Özellikle uç kısımda kısa yumuşak tüylüdür ve 5 çekirdeklidir. Mayıs-temmuz aylarında çiçeklenir (Browicz, 1972f). 510

Neval Güneş Özkan

Botanik özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Crataegus turcicus Dönmez

Endemik

Türk alıcı

Yayılışı Artvin- Ardanuç’ta 1800 m’de yayılış yapan endemik bir alıç türüdür.

Özgür Eminağaoğlu

6 m’ye kadar boylanan küçük ağaç ya da çalılardır. Dallar dikensiz ya da nadiren 1,5-3 (-5) cm uzunluğunda dikenleri vardır. Sürgünler seyrek ince, uzun, yumuşak tüylüdür. 3-5,5 cm boyunda, 3-6 cm enindeki yaprakların üst yüzeyi yeşil; seyrek, uzun, yumuşak tüylü; alt yüzeyi grimsi yeşil uzun, yumuşak tüylüdür. Kenarları düzensiz testere dişli, loblar sivridir. Tabanı geniş kama biçimindedir. Yaprak sapı 1,5-2 (-3) cm’dir. Kulakçık 5-15 dişli, nadiren düzdür. 10-30 adet, 8-10 mm çapında çiçek taşıyan yalancı şemsiye şeklindeki çiçek kurulu çiçeklenme döneminde yünsü; meyve döneminde ise ince uzun yumuşak tüylüdür. Çanak yapraklar üçgenimsi ve kısa sivri uçludur. Meyvede geriye kıvrılır. Dişi organ boyuncuğu (4-) 5 adettir. 1-1,2 cm boyunda, 0,8-1 cm enindeki meyve hafifçe dikdörtgenimsi şekildedir. Meyve rengi kırmızıdan koyu kırmızıya kadar değişir ve ince, uzun, yumuşak tüylüdür. (4-) 5 çekirdek içerir. Haziran-temmuz aylarında çiçeklenir. Eylül-ekim aylarında meyveye döner (Dönmez ve Dönmez, 2005).

Crataegus x rubrinervis Lange

Özgür Eminağaoğlu

Botanik özellikleri

Doğal

Kızıldamar

Yayılışı Romanya, Kırım ve Trakya’da kayalık yamaçlar ve çalılıklarda yayılış yapar.

Botanik özellikleri 2 m’ye kadar boylanan çalı formunda bir bitkidir. Dallar çıplak ya da seyrek ince, uzun, yumuşak tüylüdür. Nadiren dikenlidir. Dikenler 0,8 cm uzunluğundadır. Yaprakların üst yüzü koyu yeşil, çıplak ya da seyrek ince, uzun, yumuşak tüylüdür. Alt yüzü ise soluk yeşil ve damarların birleşim yerlerinde ince, uzun, yu-

muşak tüyler bulunur. Tabanda geniş kama biçiminde ya da yuvarlaktır. Loblar sivri ya da yuvarlak, kenarları kaba testere dişli ya da oymalı-testere dişlidir. Çiçekli sürgünlerde 3,4-5,7 cm uzunluğunda, 3,4-6 cm enindedir. Loblar 1-3 çifttir. Yaprak sapı 1,3-3 cm kadardır. Çiçek kurulu seyrek dizilmiş, 7-16 çiçekten oluşur. Çıplaktır. Çanak yapraklar geniş üçgenimsidir. Kenarları düzdür. Meyvede geriye kıvrılır. Dişi organ boyuncuğu (1-) 2 (-4) adettir. Hemen hemen küremsi şekildeki meyve morumsu-siyah ya da siyah renklidir ve 8-14 mm çapındadır. 1 çekirdek içerir. Mayıs ayında çiçeklenir. Ekim ayında meyveye döner (Christensen, 1992).

Crataegus x yosgatica K.I.Chr.

Endemik

Yozgat alıcı

Yayılışı Yozgat ve Tunceli’de nadir olarak yayılış yapan endemik bir alıç türüdür. Crataegus monogyna ile Crataegus tanacetifolia’nın tür hibritidir.

Botanik özellikleri Dalları yoğun ya da seyrek kısa yumuşak tüylüdür. Dikenler 1 cm’ye kadardır. Yapraklar her iki yüzde de yoğun, ince, uzun, yumuşak tüylüdür. Üst yüzü hemen hemen cilalı ve koyu yeşildir. Alt yüzü ise grimsi yeşildir. Tabanda kama biçiminde ya da daralmıştır. Loblar sivridir; kenarları düzenli ve belirgin şekilde küremsi

salgı tüylü, testere dişlidir. Çiçekli sürgünlerde 1,5-4 cm uzunluğunda, 1,5-3 cm enindedir. Loblar 2-3 çifttir. Kısa sürgünlerde de hemen hemen aynı ölçülerdedir. Yaprak sapı 3-11 mm kadardır. Çiçek kurulu hemen hemen seyrek dizilmiş, 4-12 adet çiçekten oluşur. Yoğun uzun, ince, yumuşak tüylüdür. Çanak yapraklar ve çiçek sapı tüysüzdür. Çanak yapraklar geniş ya da daha dar üçgenimsidir. Kenarları düzdür ya da 1-4 salgı tüylü dişi vardır. Meyvede geriye kıvrılır. Dişi organ boyuncuğu 1 (-2)’dir. Dar ters yumurtamsı-elipsoid meyve kırmızı renkli ve 6-7 mm uzunluğunda, 4-5 mm enindedir. Üzeri yoğun ince, uzun, yumuşak tüylüdür. 1 (-2) çekirdek içerir. Mayıs-haziran aylarında çiçeklenir, haziran ayında meyveye döner (Christensen and Zielinski, 2008).

511

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Doğal

Crataegus x sinaica Boiss.

Çöl alıcı (Sin.: C. azarolus L. var. sinaica (Boiss.) Lange

Yayılışı Genel yayılışını Orta ve Doğu Akdeniz bölgelerinde, Suriye’nin güneyi, Suriye Çölleri ve Sinai’de yapar. Türkiye’nin güneybatısında ve doğusunda, kayalık alanlarda, 1250-1500 m’lerde nadir olarak bulunur. Crataegus azarolus ile Crataegus monogyna’nın tür hibritidir.

5 m’ye kadar boylanan, dikenli çalı ya da küçük ağaçlardır. Dikenler 3,5 cm uzunluğundadır. Yapraklar 3 cm’e kadar, yarı derimsi ve ters yumurtamsıdır. Tabanda dar kama biçiminde sonlanır. Alt yüzü koyu yeşil, üst yüzü parlaktır. Her iki yüzü de çıplaktır ya da orta damar etrafında dağınık tüylüdür. 3 (-5) kısa loblu; loblar 3-5 geniş ve sivri dişlidir. Çiçek kurulu ortalama 15 mm çapında, 6-14 adet, hemen hemen seyrek dizilmiş beyaz çiçeklerden oluşur. Çanak yapraklar ve çiçek sapı tüysüzdür. Çanak yapraklar üçgenimsi- mızraksıdır ve meyvede geriye kıvrılır. Dişi organ boyuncuğu 1-2 adettir. Yumurtamsı-elipsoid meyve turuncumsu-kırmızı renkli ve 6-8 mm çapındadır. 1-2 çekirdek içerir. Mart-mayıs aylarında çiçeklenir, Mayıs- ekim aylarında meyveye döner (Browicz,1972f; Christensen ve Zielinski, 2008).

Mehmet Fırat

Botanik özellikleri

Crataegus yaltirikii Dönmez

Endemik

Efe alıcı

Yayılışı Yalnızca Şırnak’ta yayılış yapan endemik bir alıç türüdür.

Botanik özellikleri

Mehmet Fırat

Mehmet Fırat

4 m’ye kadar boylanan, dikenli çalı ya da küçük ağaçlardır. Dallar seyrek kıtıksı (tomentoz) tüylüdür. Dikenli dallar iki çeşittir. 5-10 mm olanlar yapraksızdır. 10 cm kadar olanlar serttir ve yaprak taşır. Yapraklar hafifçe derimsi, üst yüzü yeşil, alt yüzü grimsi yeşildir. Üst yüzü hafifçe cilalıdır. Her iki yüzü de seyrek, yatık, kısa, yumuşak tüylüdür. Tabanda geniş kama biçiminde sonlanır. Loblar genelde uç kısımda nokta şeklinde sonlanır. Çiçekli sürgünlerde 2,5-3,5 cm boyunda ve 2-3 cm eninde, 3 loblu, tam ya da 2-5 dişlidir. Yaprak sapı 0,6-1,2 cm kadardır. Çiçek kurulu kısa yumuşak tüylüdür. Seyrek dizilmiş, 10-15 mm çapında, 5-10 çiçekten oluşur. Çanak yapraklar geniş üçgenimsidir. Uç kısımlarında kısa sivri uçludur ve meyvede geriye kıvrılır. Dişi organ boyuncuğu 2-3 adettir. Küremsi-hafifçe dikdörtgenimsi meyve 8-11 mm boyunda ve 7-10 mm enindedir. Koyu kırmızı renklidir ve üzerinde beyaz lentiseller bulunur. Çanak yaprakların etrafında yoğun kılsı tüylüdür. 2-3 çekirdek içerir. Mayıs-haziran aylarında çiçeklenir, eylül-ekim aylarında meyve olgunlaşır (Dönmez, 2005). 512

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Cydonia Mill. (Ayva)

Nurgül Karlıoğlu

Hatice Yılmaz

Vatanı Kafkasya, İran, Türkistan ve Suudi Arabistan olan bu cinsin Cydonia oblonga Mill. (Ayva) adında tek türü bulunur (monotipik bir cinstir). Eski çağlardan buyana kültüre alınmış bir bitkidir ve meyve ağacı olarak özel bir yeri vardır (Kayacık, 1982; Krüssmann, 1976). Çoğunlukla kışın yaprağını döken boylu bir çalı, bazen de 7-8 m’ye ulaşan ufak bir ağaçtır. Genç sürgünler, tomurcuk ve yapraklar tüylüdür. Boyu 5-10 cm’ye ulaşan yürek biçimindeki yaprağın kenarı tamdır. Büyük çiçekler teker teker bulunur. Taç yapraklar beyaz veya çok açık pembe renktedir. Çiçek açma zamanı mayıs ve haziran aylarıdır. Stamenler 15-25 adet ve stilus 5 tanedir. Ovaryum 5 gözlü ve alt durumludur. Meyve; çiçek tablasının etlenmesi ve büyümesi ile meydana gelmiş oval, küre şeklinde, sarı-yeşil renkli ve tüylüdür (Browicz, 1972g; Kayacık, 1982; Krüssmann, 1976).

Cydonia oblonga Mill.

Egzotik

Ayva

Yayılışı Ülkemizde özellikle Batı Anadolu’da (Çanakkale, İstanbul, Bursa, Sakarya, Zonguldak, Amasya ve Antalya) kültüre alınmış bir bitkidir. Orman içinde ve çalılıklarda, 10-1000 m arasında yayılış göstermektedir (Browicz, 1972g).

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Genellikle 8 m’ye kadar boylanan, kışın yaprağını döken, dikensiz bir çalı veya ufak bir ağaçtır. Genç sürgünler beyaz-gri sık yumuşak tüylüdür. Basit yapraklar 10 cm uzunluğunda, 7 cm genişliğinde ve yuvarlak-oval şekillidir. Üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü ise gri ve bol tüylüdür. Yaprakların sonbahar rengi sarıdır. Yaprak sapı 1-2 cm uzunluğundadır. Çiçekler yapraklanmadan sonra, mayıs-haziran aylarında açar. Çoğunlukla çiçekler tek, terminal, beyaz veya açık pembe renktedir. Meyve elma veya armut biçiminde, (3-)5-12 cm, sarı renkte, üzeri yoğun, sık yumuşak tüylü ve hoş kokuludur (Browicz, 1972g; Krüssmann, 1976).

Eriobotrya Lindl. (Yenidünya, Malta eriği)

Hatice Yılmaz

Herdemyeşil, çalı ya da ağaççık halinde odunsu bitkilerdir. Basit yapraklıdır, yaprak kenarları kaba dişli, damarlanma tüysüdür. Yan damarlar birer dişe gider. Terminal durumlu çiçekler bileşik salkım şeklindedir. Çanak yapraklar boru gibi birleşmiş, uçları serbest ve 5 tanedir. Taç yapraklar 5 parçalı ve beyaz renklidir. Stamen 20-40 adet, pistil ise 2-5 adettir. Üzümsü meyvenin 2-3 adet büyük tohumu vardır (Gökmen, 1973).

513

Turgay Birtürk

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Eriobotrya japonica (Thunb.) Lindl.

Egzotik

Yenidünya, Malta eriği

Yayılışı Asya’nın doğusunda Japonya ve Çin’de doğal olarak bulunur. Dünyanın değişik ülkelerinde ve ülkemizde yenen meyveleri için yetiştirildiği gibi süs bitkisi olarak da değerlendirilir (Gökmen, 1973).

Herdemyeşil, çalı ya da ağaççık halinde, 7 m kadar boy yapabilen bir türdür. Taze sürgünler tüylü, kalın dallar tüysüzdür. Basit yapraklar 15-25 cm uzunluğundadır. Yaprakların uçları sivri, dip kısımları kama şeklindedir. Kenarları kaba dişli olan yaprakların üst yüzü koyu yeşil olup alt yüzü kahverengi tüylerle kaplıdır. Yaprak üst yüzü hafif kaba ve pütürlüdür. Taç yaprakları beyaz renkte olan çiçekler terminal durumludur. Çiçek kurulu bileşik salkım şeklindedir. Küçük armut biçiminde olan meyvesi sarı renkli olup yenir. Meyve 2-4 cm çapında ve çanak meyvede kalıcıdır (Gökmen, 1973).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Eriolobus (Ser.) M. Roem (At elmaları, Geyik elmaları)

Tolga Ok

Tolga Ok

Kışın yaprağını döken dikensiz ağaçlardır. Işınsal loplu yaprakların uzun sapları vardır. Çiçekleri geniş, terminal durumlu, kısa saplı ve beyaz renkli olup şemsiye tipi kurullar oluşturur. Stamen sayısı 20 ve tabanda birleşmiştir. Ovaryum alt durumlu, 5 gözlü, meyve elips şeklinde, armut biçiminde, içerisinde 1-2 basık tohum vardır (Browicz, 1972h; Kayacık, 1982).

Eriolobus trilobatus (Labill. ex Poir.) M. Roem

Doğal

At elması, Geyik elması

Yayılışı Yunanistan, Bulgaristan, Türkiye, Suriye, Lübnan ve İsrail’de yayılış gösteren tür ülkemizde Balıkesir, Manisa, İzmir, Muğla, Antalya, Kütahya, Uşak, Isparta, Konya, İçel, K.Maraş, Gaziantep ve Hatay’da doğal yayılış yapar. Orman kenarları, çalılıklar ve kalkerli topraklarda yetişir. Genellikle 400-1450 m yüksekliklerde bulunur. (Browicz ve Karaca, 1993).

6-8 m boyunda küçük ağaçtır, ancak uygun şartlarda 10-12, hatta 18 m’ye kadar boylanabilir (Browicz ve Karaca, 1993). Genç sürgünler önceleri beyaz tüylü olup sonraları tüysüzdür. Yapraklar genişçe yumurtamısı dan dairemsi’ye kadar şekillidir. Yapraklar 7-9 cm’ye kadar ve derin 3 lobludur. Orta lob düz veya 1-2 parçalı ikincil küçük loplara sahiptir. Yan loblar ise tabanda küçük loblara sahiptir. Yaprak kenarları dişli, iki tarafı da tüysüz veya alt yüzeyinde orta damar çevresinde az tüy bulunabilir. Yaprak sapı 7 cm’ye kadardır. Çiçek kurulu şemsiyeler şeklinde ve çapları yaklaşık 7 cm ve 5-10 çiçeklidir. Çiçekler 4 cm çapında, çiçek sapları 2-4 cm, petaller beyaz ve düzden 3 dişliye kadar yapıdadır. Meyve 3 cm ve sarımsı yeşil ve üzerleri buğuludur. Çiçeklenme mayıs-hazirandadır (Browicz, 1972h). K.Maraş-Kazma bağlarında tespit edilen bir bireyin boyu 14 m ve K.Maraş-Önsen yöresinde bulunan bir bireyin çapı 75 cm olarak ölçülmüştür (Yılmaz ve Ok, 2012). 514

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Kerria DC. (Kanaryagülleri, Keriya)

Necmi Aksoy

Hatice Yılmaz

Cinsin bir türü vardır (monotipiktir). Japonya ve Çin’de doğal olarak bulunur. Kışın yapraklarını döken çalılardır. Dallar ince, aşağı sarkar, tüysüz ve yeşil renkte, yapraklar sivri uçlu, yumurta biçiminde, kenarları kaba dişli, yaprak damarları tüysüz, sürgünde amaşlı dizilmiştir. Çiçekler çoğunlukla bir eşeyli, seyrek olarak da erseliktir. Çiçeklerinde çanak ve taç yapraklar 5’er parçalıdır. Ovaryum 5-8 gözlü olup serbest gelişir. Dişi çiçeğin borusu (boyuncuk) iplik görünüşündedir. Meyve çekirdekli kuru meyvedir. Bir tohumludur. Cinsin 1,5-2 metre kadar boylanan çalı durumunda, dalları ince, parlak yeşil, çiçekleri altın sarısı renginde ve tek tek bulunan bir türü (Kerria Japonica (L.) DC.) vardır. Bunun da yaprak ve çiçeklerinin güzelliği bakımından değerli olan değişik formları vardır.

Kerria japonica (L.) DC.

Egzotik

Japon gülü

Yayılışı Japonya’da doğal yetişmekte olup ülkemiz park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.

Botanik Özellikleri Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken 1,5-2 m boyunda bir çalıdır. Sürgünleri oldukça ince olduğu ve üzerinde çok sayıda çiçek taşıdığı için yanlara doğru sarkarlar. Yapraklar 3-5 cm uzunluğuna sivri uçlu kenarları dişlidir. Nisan ve mayıs aylarında sarı renkli çiçek açar ve süs bitkisi olarak kullanılır. Özellikle park ve bahçelerde kışın çiçek açmasından dolayı kullanımı yaygındır. Güneşli çevreleri ve besince iyi durumda olan toprakları severler (Krüssmann, 1977).

Laurocerasus Duhamel (Karayemişler)

Turgay Birtürk

Ünal Akkemik

Herdemyeşil, ağaç ya da çalı halinde odunsu bitkilerdir. Yaprakları büyük, koyu yeşil ve kenarları küçük ve seyrek dişlidir. Çiçek kurulu yaprakların koltuğunda ve basit salkım şeklindedir. Taç ve çanak yapraklar 5 parçalı ve küçüktür. Çanak yapraklar beyaz renklidir. Ovaryum üst durumludur. Stamen 20 adet ve iki sıra üzerine sarmal dizilmiştir. Çekirdekli sulu meyve mor veya siyahımsı renkte olup yenir (Browicz, 1972i).

515

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Laurocerasus officinalis M. Roem.

Doğal

Karayemiş, Laz kirazı, Taflan

Yayılışı İran, Türkiye ve Balkanlarda yetişir. Ülkemizde Karadeniz ormanlarının nemli ve gölgeli kısımlarında yaygındır. Lokal olarak da Amanos dağlarında yayılış gösterir ( Anşin ve Özkan, 2006).

Malus Mill. (Elmalar)

Hatice Yılmaz

Herdem yeşil, 5-6 m boyunda çalı ya da küçük bir ağaçtır. Taze sürgünler açık yeşil renkli ve tüysüzdür. Yapraklar kısa saplı, şerit şeklinde uzundur. Yaprak kenarları tam ya da dişli olup üst ve alt yüzleri çıplaktır. Yaprakları ormangüllerinin yaprakları ile karıştırılsa da yaprak sapına yakın yerde, 1 ya da 2 çift kahverengimsi yağ bezelerinin bulunuşu ile ayrılır. Uç durumlu beyaz renkli çiçekler dik duran salkım kurullardan oluşur. Olgunlaştığında siyah ya da mor renkli çekirdekli sulu meyveler yenir. Ayrıca meyvelerinden likör ve pekmez yapılır. Süs bitkisi olarak da yaygındır. Yapraklarından elde edilen Aqua laurocerasi ya da Laurocerasin maddesi eczacılıkta ve tıpta kullanılır (Anşin ve Özkan, 2006).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu, Tolga Ok, Güven Aksu, Hayal Akyıldırım

Malus domestica Borkh.

Malus sylvestris

Bilge Tunçkol

Kışın yapraklarını döken, çalı ya da ağaççık formunda olan odunsu bitkilerdir. Yan dallarında bazen dikenler bulunur. Yaprak kenarları dişli, çok azı da dilimli dişlidir ve yaprak saplıdır. Dizilişi almaşlıdır. Çiçekleri erdişi olup büyüktür. Çiçekler şemsiye-salkım şeklinde kurul oluştururlar. Çanak yapraklar az çok üç köşeli, kısa, taç yapraklar beş parçalı, yuvarlakça ya da ters yumurta biçimindedir. Hafif tüylüdür. Beyaz, pembe ya da dışı kırmızı, içi beyaz renkte görülür. Stamenler çoğunlukla 20 tanedir. Seyrek olarak da daha az veya çok sayıdadır. Meyve yaprakları çoğunlukla 5 olmak üzere 3-5 tanedir. Alt bölümlerinden birleşmiş durumdadırlar. Yalancı meyve yuvarlakçadır. Meyvenin 5 gözü vardır. Her gözde 1-2 tohum bulunur (Browicz, 1972j). Dünya üzerinde yaklaşık 55 türü mevcuttur. Türkiye, Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika’da geniş bir yayılış alanı vardır. Türkiye’de doğal olarak yetişen türleri bulunur. Ülkemizde tek türü, Malus sylvestris doğal yayılış gösterir.

Egzotik

Yayılışı Ülkemizde yoğun bir şekilde kültüre alınmış olan bir türdür.

Sürgünleri keçeli tüylü olup dikensiz küçük-orta büyüklükte ağaçlardır. Yapraklar 4-13 x 3-7 cm boyutlarında, yumurtamsı-elips şeklinde, kenarları testere dişli, yuvarlağımsı şekilde, nadiren dipte yüreğimsi şekilde, üst yüzü belli belirsiz keçeli tüylü ve alt yüzü yoğun keçeli tüylüdür. Meyve 5 cm’den daha fazla uzunlukta, çeşitli renklerde, tatlı veya ekşi, meyve sapından daha uzundur. 516

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Malus floribunda Siebold. ex Van Houtte.

Egzotik

Süs elması

Yayılışı Japonya ve Doğu Asya’da doğal olarak yayılış göstermektedir. Ülkemiz park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir.

Hatice Yılmaz

Tepesi yuvarlak görünüşlü olup yapraklarını döken, 10 metreye kadar boylanabilen ağaçlardır. Dallar üzerindeki yaprakları dardır. Çiçekler beyaz veya pembe olup koyu kırmızı renkteki tomurcuklardan açarlar ve erdişidirler. Tozlaşma böceklerle gerçekleşir. Meyve kırmızı ve sarı olup yaklaşık 1 cm çapındadır. Çiçeklenme zamanı nisan-mayıs aylarıdır. Muhtemelen gerçek yabani bir tür değildir. Fakat M. sieboldii x M. baccata veya M. prun’nun bir hibriti olabilir.

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

Malus pumila Mill.

Egzotik

Bodurelma

Yayılışı Avrupa’da doğal, Türkiye’de doğallaşmış olarak yayılış gösteren bir türdür. Çok eski zamanlardan beri kültüre alınmıştır. Melezleme yoluyla birçok form ve çeşidi elde edilmektedir.

Botanik Özellikleri

Jonathan Color

Tepesi yuvarlak, gövdesi kısa, seyrek görünüşlü, yeni sürgünleri az tüylü, dalları kızıl kahverenginde ve çoğunlukla dikensiz, kısa sürgünleri de az tüylü olup bazen 15 metreye kadar boylanan ağaç ya da 7 metreye kadar boylanan ağaççık durumunda olan bitkidir. Yapraklar 4-10 cm uzunlukta, yumurtamsı veya elips biçiminde, kenarları dişli, ucu küt ya da sivri, sapı 3 cm kadar uzunluktadır. Taze yaprakların her iki yüzü de tüylü, olgun yapraklarda ise üst yüz tüysüz, alt yüz sık tüylüdür. Tomurcuk pullarında tüyler bulunur. Çiçekler az çiçekli şemsiyemsi salkım şeklinde kurul oluşturur, uzun ve tüylü saplıdır. Çanak yaprakların her iki yüzü de beyaz tüylüdür. İç yüzü seyrek olarak tüysüzdür. Taç yaprak beyaz ya da pembe renktedir. Stilusun alt yarısında tüyler bulunur. Yalancı meyve yuvarlak görünüşte, üst ve alt bölümü çukurcadır. Ayrıca meyve tatlıdır.

517

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Malus sylvestris (L.) Mill

Doğal

Yabanelma

Yayılışı Türkiye, Avrupa ve Afrika’nın kuzeyinde sıcağı seven ve nispeten kurak çevre ormanlarında, besince zengin, serin, kalkerli ya da gınays kırıntılı topraklarda yayılış gösteren bir türdür.

Botanik Özellikleri

Bilge Tunçkol

Dalları seyrek duruşlu, sürgünleri kızıl kahverenginde, önceleri tüylü, sonraları az çok tüysüz, kısa sürgünleri dikenli ve kış tomurcukları tüylü olup 10 metreye kadar boylanabilen çalı, ağaççık veya ağaç durumunda odunsu bitkilerdir. Yapraklar 4-8 cm uzunlukta, yumurta biçiminde, kenarları dişli, az tüylü ya da tüysüz, yaprak dizilişi almaşlıdır. Çiçekler kısa saplı ve az çiçekli şemsiyemsi salkım kurulunda toplanmış, çiçek sapı tüysüz, çanaklar üç köşeli ve ince tüylüdür. Çanak kadehçiği de tüylüdür. Taç ters yumurta biçiminde, beyaz ya da pembe renktedir (Browicz, 1972j; Zielinski, 2000a). Meyve yaprakları birbiri ile kaynaşmış durumda, dişicik borusu tabanından veya altından yarısına kadar birleşmiş, tüysüz, yalancı meyve yuvarlak-yumurtamsı şekilde, sarımsı yeşil renkte, üzerinde kırmızı renkte lekeler ya da çizgiler bulunur. Bazen de tam olarak kırmızı renkte görülürler. Meyve sapı kısadır. Çiçeklenme zamanı nisan-haziran aylarıdır. Ülkemizde bulunan alttür ve varyetelerinin tanı anahtarı (Browicz, 1972j) aşağıda verilmiştir: 1.Sürgün ve gövde tüysüz……………………………………………………………………………………………………………..……..Malus sylvestris subsp. sylvestris 1.Sürgün ve gövde tüylü 2.Meyve 2-3 cm çapında; yaprak dipte köşeleri yuvarlak üçgen şeklinde-aşağı doğru uzamış şekilde………….….……………Malus sylvestris subsp. orientalis 3. Yapraklar 4x2 cm’den fazla……………………………………………………………………………………………………….........………var. orientalis 3. Yapraklar 4,5x1,2 cm’e kadar………..…………………………………………………………………………………….……..........……..var. microphylla 2.Meyve 5-15 cm çapında; yaprak dipte yuvarlağımsı şekilde…………………………………………………………………………Malus sylvestris subsp. mitis Malus sylvestris (L.) Mill. subsp. sylvestris: Kars’ta 1100-1600 metre yükseltiler arasında yayılış gösterir. Malus sylvestris(L.) Mill. subsp. orientalis (A. Uglitzkich) Browicz var. orientalis: Türkiye, Kafkasya ve Kuzey İran’da doğal olarak bulunur. Tekirdağ, İstanbul, Bursa, Bolu, Kastamonu, Amasya, Samsun, Gümüşhane, Kars, Çanakkale, Erzincan, Muş, Bitlis, Antalya, İçel, Kahramanmaraş ve Hakkâri illerinde 150-2000 m yükseltiler arasında yayılış gösteren bir taksondur. var. microphylla: Türkiye’de Amasya’da 630 metre yükseltide yayılış gösteren endemik bir bitkidir. Malus sylvestris (L.) Mill. subsp. mitis (Wallr.) Mansf.: Samsun ve Gümüşhane’de yayılış göstermektedir

Mespilus L. (Muşmulalar) Mespilus L. cinsinin Orta ve Güney Avrupa ile Balkanlar, Küçük Asya, Kafkasya ve Kuzey İran’da doğal olarak yetişen Mespilus germanica L. adında tek bir türü bulunmaktadır (Kayacık, 1982). Çoğunlukla kışın yaprağını döken dikensiz bir ağaç veya dikenli bir çalı halindedir. Genç sürgünleri açık kahverengi sık yumuşak tüylerle kaplıdır. Yapraklar almaşlı, çok kısa saplı ve dikdörtgensidir. Yaprak kenarı tam veya çok ince dişlidir. Çiçekler büyük, genellikle tek, terminal ve beyaz renklidir. Çanak genellikle brahteli; çanak lopları, çanaksı çiçek tablasından 4 kat daha uzundur. Taç yaprak sayısı 5’tir. Stamenler çok sayıda ve genellikle 25-40 arasında değişir. Meyveler göz alıcı, olgunlaştığında kahverengi, küremsi veya armut şeklindedir (Krüssmann, 1977; Kayacık, 1982).

518

Özgür Eminağaoğlu

Nurgül Karlıoğlu

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Mespilus germanica L.

Doğal

Muşmula, Beşbıyık, Döngel

Yayılışı Genel yayılış alanı Türkiye’nin kuzeyidir (Kırklareli, İstanbul, Bursa, Bolu, Kastamonu, Sinop, Samsun, Trabzon, Çoruh, Kars, Bitlis, Aydın ve Maraş). Karadeniz ve Marmara çevresindeki yapraklı ağaç ormanlarında sık rastlanır. Orman içi açıklıklarda, kayalıklarda ve maki içinde 1650 m’ye kadar yayılışını yapar. Batı Anadolu’da özellikle Gemlik Körfezi çevresindeki bazı sahil köylerinde meyve ağacı olarak yetiştirilir (Kayacık, 1982).

Kışın yaprağını döken 2-3 m boyunda dikenli bir çalı veya kültüre alındığı yerlerde 6 m boyunda dikensiz ufak bir ağaçtır. Genç sürgünler ince uzun yumuşak tüylüdür. Sürgün üzerinde dikenler vardır. Yapraklar 5-12 x 2-6 cm, mızraksı veya ters yumurtamsı şeklindedir. Yaprakların kenarı tam veya ince dişlidir. Yaprağın alt yüzü daha açık renkli ve özellikle orta damar boyunca kısa yatık yumuşak tüylerle örtülmüştür. Sürgünlerde teker teker terminal olarak bulunan çiçekler beyaz renkli ve 3-4 cm çapındadır. Küçük çiçek sapı 5 mm dir. Çanak yoğun tüylü ve çanak yapraklar taç yapraklardan daha uzundur. Çiçeklenme zamanı mayıs-haziran aylarıdır. Yalancı çekirdekli sulu meyve büyük, topaç biçiminde ve 1,5-3 cm boyutlarındadır. Meyve olgunlaşmadan önce yeşilimsi, olgunlaştıktan sonra ise açık kahverengindedir (Kayacık, 1982).

Gamze Tuttu

Botanik Özellikleri

Padus Mill. (Kuş kirazları)

Özgür Eminağaoğlu

Özgür Eminağaoğlu

Yapraklarını döken, dikensiz, çalı veya ağaçlardır. Çiçekler, salkım şeklinde olup yapraklarla aynı zamanda tek yıllık sürgünlerin ucunda oluşurlar; çanak ve taç yapraklar 5’li; ovaryum üst durumlu; stamenler çok sayıdadır. Meyve siyah veya morumsu-siyah renkte olup çekirdekli sulu meyvedir (Browicz, 1972k). Yaklaşık 20 türü vardır (eFloras.org: 2013). Türkiye’de Padus avium Mill. türü doğal yetişmektedir.

Özgür Eminağaoğlu

Padus avium Mill. Kuş kirazı

Yayılışı Türkiye, Avrupa, Kafkasya ve Batı Sibirya’da, alpin zonda akarsu kenarlarında, 1800-2300 m yükseltilerde yayılış gösterir. Türkiye’de Ardahan ili Posof ilçesinde ve Trabzon Çevresinde doğal yayılışa sahiptir.

Botanik Özellikleri Çalı ya da küçük ağaçlardır. Genç sürgünler ince tüylü ya da tüysüzdür. Yapraklar elips veya dikdörtgen-yumurtamsı şekillerde, 12-15 x 6 cm boyutlarında, kenarları keskin testere dişli, tüysüz ya da sadece yaprak orta damarının dip tarafı tüylü; yaprak sapları 1-2 cm’dir. Salkım çiçek kurulu 12 ya da daha fazla çiçekli, sarkık; çiçekler güzel kokulu; çiçek sapları 10-12 mm; taç yapraklar beyaz, 5-8 mm; hipantiyum kısa çan şeklinde, içi tüylü, dışı tüysüzdür. Çekirdekli sulu meyve küremsi, ortalama 8 mm çapında, siyah, ekşi; meyve çekirdeği buruşuktur. Çiçeklenme zamanı mayıs-haziran aylarıdır (Browicz, 1972k). 519

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Persica Mill. (Şeftali)

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

Kışın yaprağını döken kısa boylu ağaçlardır. Yaprakları basit, kenarları testere dişli, kısa saplı ve kışın dökülürler. Yaprak ve tomurcuk dizilişleri çok sıralı sarmaldır. Çiçekleri tek tek ya da 2-3 tanesi bir arada olup taç ve çanak 5’er parçalıdır. Meyveleri çekirdekli sulu meyve tipinde olup dış kısım bol sulu ve etlidir ve yenir (Browicz, 1972l).

Egzotik

Persica vulgaris Mill.

Şeftali

(Syn: Prunus persica)

Yayılışı Doğal yayılışını Kuzey-Batı Çin’de yapan tür, önce İran’da sonra da Avrupa’ya doğru yayılarak kültüre alınmıştır. Ülkemizde de ılıman kuşakta yaygın bir şekilde kültüre alınmış olup meyvelerinden yararlanılır.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Şeftali, kısa boylu en çok 10 metreye kadar boylanabilen ve kışın yaprağını döken ağaçlardır. Yaprakları dar uzun olup 7-16 cm boyunda ve 2-3 cm enindedir. Yaprakları basit olup kenarları testere dişlidir. Çiçekleri, erken ilkbaharda yapraklanmadan önce ortaya çıkarlar; tek tek ya da çiftler halindedir. Çiçeklerindeki taç yaprak sayısı 5 olup genellikle pembe renklidir; çiçeklenme yaprak oluşumundan önce gerçekleşir. Meyve çekirdekli sulu meyve tipinde, aromalı ve 5-10 cm çapındadır. Çekirdek 1,5-2 cm çapında olup yüzeyi pürüzlüdür (Browicz, 1972l).

Photinia Lindl. (Alev ağaçları)

Nurgül Karlıoğlu

520

Ünal Akkemik

Photinia Lindl. cinsinin Güney ve Doğu Asya’da doğal olarak yetişen 60 kadar türü bulunmaktadır. Bunlardan bazıları vatanları dışında süs bitkisi olarak park ve bahçelerde görülmektedir (Kayacık, 1982; Krüssmann, 1977). Genellikle herdem yeşil veya kışın yaprağını döken boylu çalı ve ağaçlardır. Basit yapraklar sürgün üzerinde almaşlı diziliş gösterir. Büyük ve uzun yaprağın kısa bir sapı vardır. Yaprak kenarları genellikle düzenli ince dişlidir. Parlak yeşil renkli büyük yapraklar dökülmeden önce alev gibi güzel kırmızı bir renk aldığından dolayı, kendilerine alev ağacı adı verilmiştir. Beyaz renkli çiçekleri teker teker değil, şemsiye şeklinde kurullar oluşturur. Taç yaprakların sayısı 5, stamenlerin sayısı ise genellikle 20’dir. Parlak kırmızı renkteki meyve ise oldukça küçüktür (Kayacık, 1982; Krüssmann, 1977). Photinia serrulata

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Photinia serrulata Lindl.

Egzotik

Alev ağacı

Yayılışı Doğal yayılış alanı Çin’dir. Parlak yeşil yaprakları, kırmızı meyveleri ve ilkbaharda açan gösterişli beyaz çiçeklerinden dolayı, ülkemizde birçok park ve bahçede süs bitkisi olarak yetiştirilmiştir (Krüssmann, 1977).

Çoğunlukla 5-12 m boylanan herdem yeşil bir ağaç veya daha kısa boylu bir çalıdır. Sürgünler çıplaktır. Basit yapraklar 10-18 cm uzunluğunda oval şekilli, sivri uçlu, yuvarlak tabanlı ve ince dişlidir. Yaprakların üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü ise sarımsıdır. Genç yapraklar büyüme döneminde parlak kırmızı renktedir. Yaprak sapı 2-4 cm uzunluğundadır. Beyaz renkli küçük çiçekler, 10-18 cm genişliğinde büyük yalancı şemsiye şeklinde kurullar oluşturmaktadır. Çiçek açma zamanı Nisan ve Mayıs aylarıdır. Kırmızı meyveleri bezelye büyüklüğündedir (Krüssmann, 1977).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Photinia x fraseri Dress

Egzotik

Alev çalısı

Yayılışı Bu hibrit tür, Photinia glabra ve Photinia serrulata türlerinin hibridi olup (Krüssmann, 1977) park ve bahçelerde yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.

Geniş dallanan, ana türlere göre biraz daha kısa boylu olan herdem yeşil melez çalılardır. Yapraklar eliptik-geniş yumurtamsı, 7-9 cm boyunda, belirgin şekilde testere dişlidir. Yaprak uçları birden bire daralır ve kısa sivri uçludur. Tabanı ise geniş kamamsıdır. Yaprak üst yüzeyi parlak koyu yeşil, alt yüzeyi açık yeşil, sapları 1,2-2,3 cm boyunda, üst yüzeyi genç iken tüylüdür. Çiçekleri şemsiye şeklinde kurul oluşturur, 10-12 cm genişliğindedir. Beyaz renklidir. Taç yapraklar taban kısmının iç tarfında tüylüdür (Krüssmann, 1977).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Potentilla L.(Parmakotları)

Özgür Eminağaoğlu, Mehmet Fırat

Mehmet Fırat

Potentilla lignosa Genellikle kışın yapraklarını döken, çoğunlukla çok yıllık otlar, çalımsı ya da bodur çalı durumunda bulunan odunsu bitkilerdir. Yapraklar tüysüz, elsi şekilde, tüysü veya üç yaprakçıklı, yaprak dizilişi sarmaldır. Çiçekler çoğunlukla erselik, nadiren tek eşeyli, genellikle uç durumlu (terminal), tek ya da az çiçekli bileşik salkım(simoz) halinde, 5 veya nadiren 4 parçalıdır. Hipantium, hafifçe içbükeydir. Dış çanak yaprak mevcuttur. Taç yapraklar sarı veya beyaz, nadiren kırmızımsı renklidir. Stamenler ortalama 20 adettir. Meyve, akenlerin oluşturduğu bir başçık halinde ve stilus hemen hemen uç durumludur (hemen hemen ovaryumun tepesine yapışıktır). Meyve yan durumlu ya da tabana yakın yerleşmiş, uzun veya kısa, genellikle kalınlaşmış, akendir. (Peşmen, 1972; Gökmen, 1977). Potentilla cinsi Trichothalamus (Lehm.) Reichb.,Schystopyllidium Juz., Comarum (L.) Syme., Potentilla ve Fragariastrum (Heister ex Fabr.) Reichb. olmak üzere 5 altcinse ayrılır. Türkiye’de 53 türü doğal olarak bulunan Potentilla cinsinin 2 türü odunsu olup Trichothalamus seksiyonuna aittir (Tutin ve ark, 2010). Bu iki türe ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Peşmen, 1972): 1.Taç yapraklar sarı; yaprakçıklar tam kenarlı; gövde dik, boyu 1 metre kadar ……………...................................................................………..……..Potentilla fruticosa 1.Taç yapraklar beyaz; yaprakçıklar uçta dişli; gövde yatık ……………………...................................................................………….…………………. Potentilla lignosa 521

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Potentilla fruticosa L. subsp. floribunda (Pursh) Elkington

Doğal

Parmakotu

Yayılışı Türkiye, Güney Avrupa, Kafkasya, Asya ve Kuzey Amerika’da, 2100-2300 metreler arasında, kayalık yamaçlarda yayılış gösterir. Gümüşhane, Bayburt, Kars, Erzurum’da doğal olarak bulunur.

Özgür Eminağaoğlu

Yapraklarını döken, 30-100 cm boylarında, dik ya da yükselen çalılardır. Gövdeleri tüylüdür. Yapraklar, tüysü, yaprakçıklar 5 veya nadiren 7 adet, mızrak şeklinde, (8-) 10-20 mm, tam kenarlı, kenarları geriye doğru kıvrık, alt ve üst yüz yatık kısa, ince tüylüdür. Çiçekler uç durumlu simoz olup fonksiyonel olarak erseliktir. Dış çanak yaprak (epicalyx) parçaları ters mızraksı-şeritsidir. Çanak yapraklar üçgen şeklinde-yumurtamsı, 5-6 mm’dir. Taç yapraklar sarı renkte, ters yumurtamsı-yuvarlak şekillerde, 7-10 mm’dir. Aken meyveler yoğun tüylü; dişicik borusu hemen hemen dipte, topuz şeklindedir. Çiçeklenme zamanı haziran-ağustos aylarıdır (Peşmen, 1972).

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

Potentilla lignosa Willd.

Doğal

Parmakotu

Yayılışı Türkiye ve İran’da, 1700-2450 m’ler arasındaki dikey kalkerli tepeler üzerinde yayılış gösteren İran-Turan elementi olan bir türdür. Tunceli, Siirt, Van ve Hakkâri illerinde doğal yayılış gösterir.

Mehmet Fırat

Kayalar üzerine yatık, tüylü ve kalın odunsu dalları olan bodur çalılardır. Yapraklar, tüysü; yaprakçıklar 5(-7) adet, ters yumurtası-dikdörtgenimsi şekillerde, 5-15 mm, uçta 4-8 dişli, grimsi-yeşildir. Çiçekler uç durumlu, tek veya çifttir. Dış çanak yaprak (Epicalyx) parçaları şeritsi-mızraksı; çanak yapraklar 5-7 mm boyunda, yumurtamsı-mızrak şeklinde, sivri uçludur. Taç yapraklar beyaz, ters yumurta şeklinde, tırnaklı, ortalama 5 mm, çanak yapraklardan belirgin şekilde daha kısadır. Aken meyveler tüylü; dişicik borusu hemen hemen tabanda, akenden daha uzundur. Çiçeklenme zamanı haziran-temmuz aylarıdır (Peşmen, 1972).

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

522

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Prunus L. (Erikler)

Ünal Akkemik, Özgür Eminağaoğlu

Ünal Akkemik

Prunus cinsi ülkemizde toplam 4 türe ait 5 taksonla temsil edilen, Prunus divaricata çoğunlukla kültüre alınmış ve orman içerisinde karışıma giren bir cinstir. Dönmez ve Yıldırımlı (2000) tarafından ülkemizde yetişen türlerinin revizyonu yapılan cinsin botanik özellikleri aşağıda verilmiştir. Kışın yaprağını döken ağaç ya da çalı formunda odunsu bitkilerdir. Bazı türleri dikenli iken bazıları dikensizdir. Tomurcukları çok pullu, çok sıralı sarmal dizilmiştir. Kulakçıklar dökülür. Çiçekleri tek tek, çift ya da küme halinde; çiçeklenme genellikle yapraklanmadan önce ya da nadiren yapraklanmayla birliktedir. Dönmez ve Yıldırımlı (2000), çanak yaprak sayısının 5, taç yaprak sayısının 5 (-7), stamenlerin 2030 (-40) ve iki sıra halinde olduğunu belirtmektedir. Meyve çekirdekli sulu meyve tipinde, sulu ve üzeri buğuludur. Çekirdek yumurtamsı, hafif basık, yüzeyi düz ya da süslüdür. Tohum basık, yumurtamsı ya da eliptiktir. Ülkemizde doğal yetişen türlere ilişkin tanı anahtarı Browicz (1972m) ve Dönmez ve Yıldırımlı (2000)’e göre aşağıda verilmiştir. 1.Bitki dikenli; meyve genellikle 12 (-15) x 10 mm boyutlarında ve sürgünden dik çıkarlar...……………..……………………………..……………...……Prunus spinosa 1.Bitki dikensiz ya da hafif dikenlidir. Meyve en az 15 x 12 mm boyutlarındadır. 2.Çanak yapraklar geriye kıvrık; meyve sarkık, meyve sapları meyveden daha uzundur......…………………………………….………………Prunus divaricata 2.Çanak yapraklar dik ya da patent; meyve sarkık ya da dik, meyve sapları genellikle meyveden kısa. 3.Yapraklar 2-4 cm, oymalı dişli; bitki zayıf dikenli, meyve mayhoş. Çiçek sapları (1-) 3-10 (-15) mm.…………….…………………Prunus cocomilia 3.Yapraklar 4 cm den daha uzun, testere dişli; dikensiz; meyve tatlı; meyve sapları 5-20 (-30) mm.…..….….……………….……..Prunus x domestica

Prunus cocomilia Ten.

Doğal

Erik

Yayılışı

Türkiye’nin önemli bir kısmında oldukça yaygın olan bir türdür. Orta Anadolu, Akdeniz, Orta Karadeniz ve Egenin orta ve iç kesimlerinde yaygındır. 300-1700 m’ler arasında geniş bir yükselti kuşağındaki ormanlık alanlarda, orman açıklıklarında, tarla kenarlarında, bahçelerde ve dik yamaçlarda yetişir.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

En çok 5 m ye kadar boylanabilen, dikensiz ya da zayıf dikenli kışın yaprağını döken kısa boylu ağaç ve çalılardır. Sürgünleri yumuşak tüylü ya da çıplaktır. Tomurcukları yumurtamsı eliptik ve küçüktür. Yaprakları 20-30 x 15-25 mm, ters yumurta şeklinde, eliptik, tüylü ya da çıplak, uç geniş ve sivri, yaprak kenarı testere dişli ya da bazen çift sıralı dişli. Yaprak sapı 10-15 mm dir. Yaprak ayasının tabanında geniş beze çiftleri vardır. Çiçekler genellikle yapraklanmadan önce açarlar ve nadiren yapraklarla birlikte görülür. Çiçekler 20-30 mm çapında ve her bir tomurcuktaki çiçek sayısı 1-2 dir. Çiçek sapları 3-10 (-15) mm dir. Çanak yaprakları dik ya da yana doğru uzanmış durumdadır. Taç yaprakları yuvarlak ya da ters yumurta şeklinde, beyaz veya nadiren pembemsidir. Stamen sayısı 30-35 dir. Meyve 10-20 x 8-20 (-25) mm çapında, yuvarlak ya da yumurtamsı, dik ya da yana doğru uzanmış (sarkık değil), sarı, portakal renginde veya koyu morumsu, mavimsidir. Tatları ekşidir. Çekirdek hafif basık, belli belirsiz delikli ya da yüzey düzdür (Browicz, 1972m; Dönmez ve Yıldırımlı, 2000). 523

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Prunus divaricata L.

Doğal

Kuş eriği

Yayılışı Anadolu’da çok yaygın olan bu tür deniz seviyesinden 2.500 m’ye kadar geniş bir yükselti kuşağında yetişir. Orman içi açıklıklarda, eğimli dik yamaçlarda, kayalar arasında yetişir.

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

Çalı ya da 10 m’ye kadar (çoğunlukla 2-4 m) boylanabilen, dikensiz ya da zayıf dikenli çalı ya da küçük ağaçlardır. Sürgün ve tomurcukları çıplaktır. Yapraklar 3-6 (-10) x 2-4(-6) cm’ dir. Yumurtamsı eliptik ya da ters yumurta şeklindedir. Yaprak kenarları belirgin şekilde testere dişlidir. Üst yüzü çıplak alt yüzü villoustur. Yaprak sapları 2 cm ye kadardır ve bezeler yoktur. Çiçekleri beyaz, yapraklanmadan önce görülür, çapı 2.5 cm’ye kadardır. Çiçek sapları 2 cm’ye kadardır. Olgun çiçeklerde çanak yaprakları geriye doğru kıvrıktır. Çekirdekli sulu meyve sarkık, küre şeklinde, oval ya da yumurtamsıdır. 1.5-3 cm çapındadır. Sarı, kırmızı ya da mor renge kadar farklı renklerdedir. Çekirdek düz ya da pürüzlüdür (Browicz, 1972m; Dönmez ve Yıldırımlı, 2000). İki varyetesi vardır: var.divaricata ve var.pissardi; ilk varyetesi doğal olup çok geniş bir yayılışa sahipken, ikincisi (var.pissardi) kültüre alınmış ve park ve bahçelerde bulunan bir varyetedir. Farkları aşağıda verilmiştir: 1.Yaprak ve meyve yeşil; taç yaprakları beyaz….….….….….….….….….….….............….….….….….….….….….….….….…..Prunus divaricata var.divaricata 1.Yaprakları, meyveleri kırmızımsı, taç yaprakları pembe….…….….…..….….….….….….….….….….….….….….….….….…..Prunus divaricata var.pissardi

Prunus spinosa L.

Doğal

Çakal eriği

Yayılışı Anadolu’da çok yaygın bir türdür. Deniz seviyesinden 1700 m ye kadar orman açıklıklarında, orman kenarında ya da açık alanlarda yayılışı vardır.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Yaklaşık 3 m ye kadar boylanabilen dikenli ve kışın yaprağını döken çalılardır. Genç sürgünleri ve tomurcukları tüylü, seyrek olarak çıplaktır. Yapraklar tüylü, yaprak sapı 5-10 (-20) mm, yaprak ayası (10-) 20-30 x 8-15 (-25) mm, genç sürgünlerde çok daha büyüktür. Yapraklar ters yumurta şeklinde ya da eliptik, kenarları testere dişli, oymalı dişli, bezeli, yaprak ayasının tabanında geniş beze çiftleri vardır. Yaprak ayasının alt yüzündeki tüyler kalıcıdır. Çiçekler 10-15 mm çapında, tek tek ya da çift halde bulunur. Çiçeklenme genellikle yapraklanmadan öncedir, nadiren de yapraklanmayla beraberdir. Çiçek sapları 1015 mm, meyvelerde 25 mm’ye kadardır. Çiçek sapları da tüylüdür. Hipantium 1.5-3.5 x 1.2-4 mm, kubbemsi, iç ve dış kısımları tüylüdür. Çanak yaprakları 2-3 x 1.5-2 mm, eliptik-dikdörtgenimsi, uç kısmı geniş, tüylü, nadiren çıplak. Taç yaprakları 3-4.5 x 2-4 mm, beyaz, dairemsi, ters yumurta-eliptiktir. Stamen sayısı 15-18 adettir. Hipantium üzerinde bir sıra halinde dizilmiştir. Meyve 10-15 mm çapında ve dik durur. Yuvarlak ya da yumurtamsı, mavimsi-siyah mor renklidir ve acıdır. Çekirdek perikarpa yapışık, düz ya da belli belirsiz sert tüylüdür (Browicz, 1972m; Dönmez ve Yıldırımlı, 2000). 524

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Prunus x domestica L.

Doğal

Erik

Yayılışı Anadolu’nun hemen her tarafında çok yaygın bir türdür. Doğal ya da yerleşim birimlerine yakın düz ya da yamaç arazilerde, tarla kenarları, yol kenarları, yaylalar ve yerleşim yerlerine yakın ormanlarda yaygındır. Büyük oranda kültüre alınmış bir türdür. 1900 m yükseltiye kadar yetişir.

12 m ye kadar boylanabilen dikensiz ya da nadiren zayıf bir şekilde dikenlidir. Sürgünleri ve tomurcukları çıplak, özellikle gençlik döneminde tüylüdür. Yapraklar 10 x 6 cm kadar, eliptik ya da dikdörtgenimsi, gençlikte tüylü olan yapraklar sonraları çıplaklaşır. Alt yüzleri seyrek olarak tüylüdür ya da tüyler damarlar boyunca kalır. Yaprak sapları 20 mm’ye kadardır. Çiçekleri beyaz, 2-4 çiçekli salkımlar halinde, yapraklarla birlikte ortaya çıkarlar, 15-25 mm çapında ve çiçek sapları 20 mm’ye kadardır. Çekirdekli sulu meyve sarkık, yumurtamsı veya yarı dairemsidir. Boyları 8 cm’ye kadardır. Renkleri yeşilimsi, sarı, kırmızı ya da mor veya koyu mavidir. Etli kısım yeşilimsi ya da sarımsıdır. Tatlıdır. Meyve sapları 5-20 (-30) mm kadardır. Tohum etli kısma yapışık ya da ayrılır; tohum yüzeyleri yarı deliksidir (Browicz, 1972m; Dönmez ve Yıldırımlı, 2000).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

Herdem yeşil, genellikle dikenli ve 3-4 m’ye kadar boylanabilen çalılardır. Yapraklar basit ve yaprak dizilişi almaşlıdır. Çiçekleri kurul halinde ve bileşik yalancı şemsiye şeklindedir. Çiçekler beyaz ya da krem renginde, küçük, taç yaprakları hemen hemen yuvarlaktır. Stamen sayısı 20; ovaryum yarı alt durumludur. Karpel 5 adet, karın tarafında serbest, sırt tarafında birleşiktir. Her karpelde 2 ovaryum vardır. Meyve küçük, küremsi, çanak yapraklar meyvede kalıcı ve tohum sayısı 5’tir (Browicz, 1972n).

Ünal Akkemik

Pyracantha M. J. Roemer (Ateş dikenleri)

Pyracantha coccinea M.J.Roemer

Doğal

Ateş dikeni

Yayılışı Genel yayılışı Avrupa, Kırım, Kafkasya, Kuzeybatı İran ve Anadolu olan bu türün ülkemizdeki yayılışı Tekirdağ, İstanbul, Bursa, Bolu, Zonguldak, Sinop, Tokat, Trabzon, Artvin, Konya, Ankara, Mersin ve Hatay çevreleridir. Yayılış alanlarında kireçtaşı anakayalar, orman açıklıkları, çalılıklar ve kumlu topraklarda 30-1800 m’ler arasında bulunur.

Genel olarak 2-4 m boyunda herdem yeşil, dikenli çalılardır. Genç sürgünleri gri tüylü, dikenler yapraklıdır. Yapraklar mızraksı, elips şeklinde ve ters yumurtamsı elips şeklindedir. Yaprak boyutları 2-4 (-5) x 1-1,5 (-2) cm’dir. Yaprak kenarları testere dişli, özellikle gençlik döneminde alt yüzleri tüylü, bazen de çıplaktır. Yaprak sapları 5-10 mm’dir. Yalancı şemsiye şeklindeki çiçek kurulu çok sayıda çiçek içerir. Çiçekler yaklaşık 8 mm çapındadır. Çiçek sapları yaklaşık 5 mm çapındadır. Meyve yuvarlak, 5-7 mm çapında, genellikle kırmızı, sarı ya da portakal rengindedir (Browicz, 1972n). 525

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Pyrus L. (Ahlatlar)

Ali Kaya, Ünal Akkemik, Mehmet Fırat

Pyrus cinsi ilk olarak Linnaeus tarafından “Species Plantarum (1753)” adlı eserinde tanımlanmıştır. Pyrus cinsinin yeryüzünde yetişen 76 türü (Judd ve diğ., 1999) vardır. Bu Cinsin taksonlarının çoğu doğal yetişme alanında bulunsa da, bazı taksonlarının gerek tarımsal gerekse dekoratif özelliği nedeniyle kültüre alınmıştır. Kışın yaprağını döken ağaç ya da çalı formunda odunsu bitkilerdir. Bazı türlerin sürgünleri bir dikenle sonlanır iken bazıları dikensizdir. Beyaz renkli çiçekleri şemsiye şeklinde kümeler oluşturur. Çiçeklenme genellikle yapraklanmadan önce veya yapraklanmayla birlikte başlar. Bazı taksonların sürgün ve yaprakları tamamen tüylü iken bazı taksonların erken dönemde tüylü olan sürgün ve yaprakları ilerleyen zamanlarda dökülür ve çıplak kalır. Yaprakları basittir ve kısa veya uzun bir sapa sahiptir. Meyve yalancı meyve tipindedir ve etki kısım içerisinde genellikle taş hücreleri bulunur (Browicz, 1972o). Pyrus cinsinin ülkemizde doğal olarak yetişen 10 türe ait 18 taksonu bulunur. Bu taksonların 7’si ülkemiz için endemiktir. Sistematik botanik açısından hala tartışmalı olup revizyonu gerekli olan bir cinstir. Ülkemizde doğal yetişen türlere ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir. 1.Olgun sürgün ve yapraklar tüysüzdür (Olgunlaşma aşamasında tüysüz, az ya da yoğun tüylüdür) 2.Meyvede çanak yaprak kalıntıları bulunmaz.……………………………………………………………………………………………….…………. Pyrus serikensis 2.Meyvede çanak yaprak kalıntıları bulunur 3.Yaprak kenarları tamdır veya uç kısmın iki kenarında belirsiz dişlere sahiptir, yaprak kenarında kirpiksi tüyler bulunmaz ……..……...Pyrus amygdaliformis 3.Yaprak kenarları dişli; seyrek olarak tam kenarlı, eğer yaprak kenarı tam ise yünlü kirpiksi tüyler bulundurur. 4.Aynı sürgün üzerinde iki tip yaprak bulundurur, geniş yumurta şeklinde (boyu hemen hemen genişliği kadardır) ve yumurtamsı-eliptik şeklinde (boyu genişliğinin 2 katına kadardır)......…………………………………………………………………………………………………………..…. Pyrus hakkiarica 4.Tek tip yaprak bulundurur, yapaklar uzun, mızarksı, yumurtamsı ya da dikdörtgenimsi (boyu genişliğinin 1-3 katı kadardır) 5.Yaprak boyu genişliğinin 1-2 katı kadardır, yumurtamsı-eliptik ya da yumurtamsı-dikdörtgenimsi şekildedir.…….…….…..……..….Pyrus communis 5.Yaprak boyu genişliğinin en az 2 katıdır

6.Yaprağın en geniş yeri sapa yakın ve 5-9 x 1-2 cm’dir; meyve sapı 4-5 cm; genç sürgünler ağımsı tüylerle kaplı ................................…Pyrus oxyprion 6.Yaprağın en geniş yeri ortada; Yaprak boyutları 4-8 x 1,5-3 cm’dir; genç sürgünler ağımsı tüylerle kaplı değildir ....….….……………..Pyrus syriaca

1.Olgun sürgün ve yapraklar tüylüdür (olgunlaşma aşamasında da yoğun tüylüdür) 7.Yapraklar dar, uzun, mızraksı, 8. Yaprak sivri uçlu; kenarları tam ya da testere dişli; gövdeye doğru kayıcı, sapsız ya da çok kısa saplı; yaprağın en geniş yeri uca doğru……Pyrus salicifolia 8.Yaprak damla uçlu; kenarları düzensiz testere dişli, boyu eninin 3-4 katı kadar, yaprak sapı 1,5-2 cm; yaprağın en geniş yeri ortada..…….…Pyrus yaltirikii 7.Yapraklar eliptik ya da geniş eliptik, daha uzun saplı 9.Yapraklar geniş eliptik, yaprağın uzunluğu orta genişliğinin 1.5 katıdır, yaprak ucu küt, tabanı ise çarpık………………………………………Pyrus anatolica 9.Yapraklar eliptik ya da ters yumurtamsı, boyu eninin 2 katı, damla uçlu veya küttür, tabanı ise simetrik veya çarpık.......……………….… Pyrus elaeagnifolia

526

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Pyrus amygdaliformis Vill.

Doğal

Ahlat

Yayılışı Ülkemizin tamamında, genellikle orman içi açıklıklar ve maki içerisinde, 80-1500 m yükselti arasında doğal yayılış gösteren bir türdür.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Dikenli bir çalı veya boyu 6 m’ye kadar ulaşan bir ağaççıktır. Genç sürgünleri başlangıçta beyaz yoğun tüylere sahiptir, ancak ilerleyen zamanlarda çıplaklaşır. Yapraklar dar mızraksıdır veya yuvarlaktan ters yumurtamsıya değişim gösterir. Aya 2,5-5(-7) × 1-2(-3) cm boyutlarındadır. Yapraklar sapsız ya da 2 cm ye kadar kısa saplıdır. Kenarları tamdır veya ayanın uç kısmına yakın her iki tarafında da ince dişler bulunabilir. Yaprağının alt yüzü başlangıçta yoğun beyaz tüylerle kaplıyken zamanla dökülür ve çıplaklaşır. Yaprağın üst kısmı yeşilimsi iken alt yünsü mumsu bir görünüm kazanır. Yaprak tabanı yuvarlak veya çarpıktır. Yayılış gösterdiği yere bağlı olarak mart, nisan, ve mayıs aylarında çiçeklenir. Çiçek kurulu çok miktarda çiçek barındırır ve yoğun tüylüdür. Çiçekler beyaz renklidir ve 2-2,5 cm çapındır. Sapları 2 cm ye kadar uzar. Meyveleri 2-3 cm çapında, sarımsı yeşil, çanak yapraklar kalıcı ve küremsi biçimlidir. Meyve sapı 2-3 cm kadardır ve şişkindir (Browicz, 1972o). Türün ülkemizde yetişen 2 varyetesi bulunur. Varyetelerin ayrımı aşağıdaki gibidir. 1.Yapraklar ters yumurtamsı veya daireseldir, uç kısmı ise genellikle küttür ……………………..…………...…………Pyrus amygdaliformis Vill.var. amygdaliformis 1.Yapraklar mızraksı veya yumurtamsı mızraksıdır, uç kısmı genellikle sivridir…….……………….……..……...……Pyrus amygdaliformis Vill.var. lanceolata Diap.

Pyrus anatolica Browicz.

Endemik

Ahlat

Yayılışı Ülkemize özgü oldukça dar yayılışlı ve nadir bulunan bir türdür. Bu endemik türün yayılışı sadece Uşak ili ve çevresidir.

Botanik Özellikleri Kışın yaprağını döken bir ağaçtır. Yaprak şekli eliptik ya da dairemsidir. Aya 3-4 × 2,5-3 cm boyutlarındadır. Kenarları, uç kısımda (uç kısım kimi zaman çarpık olabilir) belli belirsiz ince dişlidir, bunun dışında tamdır. Yaprağın üst yüzeyi başlangıçta az miktarda tüylüyken daha sonraları çıplaklaşır, alt yüzü ise beyaz kılsı tüylerle ile örtülüdür. Yapraklar sapının boyu 1-2 cm kadardır. Armut şeklindeki meyveleri 2-3 cm boyundadır. Çanak yapraklar kalıcıdır. Meyve sapı 1-2,5 cm kadardır ve şişkindir (Browicz, 1972o).

Pyrus oxyprion Woronow

Doğal

Ahlat

Yayılışı Kafkaslara özgü bu tür ülkemizde Doğu Karadeniz Bölgesi ve Doğu Anadolu Bölgesi’nin kuzey kesiminde yayılış gösterir. Kurak taşlı subalpin ve vadi yamaçları habitat olarak tercih eder.

Botanik Özellikleri Kışın yaprağını döken, dikenli küçük bir ağaç veya çalıdır. Dağınık bir tepe oluşturur. Genç sürgünleri ağımsı tüylerle kaplıdır. 5-9 cm x 10-18 mm boyutlarındaki yaprakların şekli ters mızraksıdır. Yaprağın en geniş kısmı ayanın alt tarafındadır. Yaprak kenarları hafif dişli ya da testere dişlidir. Yaprak tabanı dalgalıdır ve 5-20 mm boyunda bir yaprak sapına sahiptir. Genç yaprakların üst kısmı ağımsı tüylerle kaplıdır. İlerleyen zamanla dökülerek az tüylü, çıplak veya parlak bir yüzeye sahip olabilir. Meyveler ortalama 2x3 cm çapında ve armut şeklindedir. Uç kısmı ilk zamanlar tüylüdür. Meyve sapı 4-5 cm’dir. Çanak yapraklar kalıcıdır (Browicz, 1972o). 527

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Pyrus yaltirikii Browicz.

Endemik

Ahlat

Yayılışı Ülkemize özgü lokal endemik bir ahlat türüdür. Türün bilenen tek yayılış noktası türün tanımlandığı örneğin toplandığı yer Solhan-Bingöl’dür. Browicz tarafından, ilk örneği toplayan Prof. Dr. Faik Yaltırık’ın adı verilmiştir.

Botanik Özellikleri Kışın yaprağını döken küçük bir ağaçtır. Genç dallar ve tomurcuklar beyaz yoğun tüylerle kaplıdır. 4,5-6 x 1,2-1,8 cm boyutundaki (eninin 3-4 katı) yapraklar dar eliptik veya yumurtamsı-mızraksı şekildedir. Yaprağın en geniş kısmı ayanın ortasıdır. Yaprak ucu damla uçlu, kenarları düzensiz testere dişlidir. Yaprağın üst kısımları genellikle tüylüdür. İlerleyen zamanda üst kısım, ana damar hariç çıplaklaşır. Yaprağın alt yüzeyi her zaman yoğun tüylüdür. Yaprak sapı boyu 15-18 mm kadardır (Browicz, 1972o).

Pyrus communis L.

Doğal

Armut, Yabani armut, Çördük

Yayılışı Ülkemizin tamamında doğal veya kültüre alınmış bireyleriyle yayılış gösteren önemli bir türdür.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Boyu 20 m’ye kadar ulaşabilen, kışın yaprağını döken dikenli bir ağaçtır. Sürgünlerin uçları özellikle gençlikte dikenlidir. Sürgün yüzeyi çıplaktır veya gençlikte hafif tüyler görülebilir. Yapraklar yumurtamsı- dairesel veya yumurtamsı-dikdörtgenimsidir. Aya, 3-5 (7) × 1,5-4 cm boyutlarında; yaprak sapı 5 cm kadardır. Kenarları tam veya oymalı ya da testere dişlidir. Yapraklar gençlikte tüylü ancak olgunlaştıkça çıplaklaşır ve üst yüzeyi parlaklaşır, kururken siyahımsı bir renk alır. Yaprak tabanı yuvarlak veya yüreğimsidir. Nisan-mayıs aylarında çiçeklenir. Çiçek renkleri beyazdır. Çiçek kurulunda 5-9 adet çiçek bulunur. Çiçekler 2-3 cm çapında ve sapları 1,5-3 cm kadardır. Çanak yapraklar kalıcıdır. Doğal ortamdakilerin meyveleri 2-4 cm (kültüre alınanlarda en az 5 cm) uzunluğunda, sarımsı yeşil, armut şeklinde veya küremsidir. Meyve sapı en az meyvenin boyu uzunluğundadır. Türün ülkemizde yetişen 3 alt türü bulunur (Browicz, 1972o). Alt türlerin ayrımı aşağıdaki gibidir. 1.Sürgünler genellikle dikensiz, meyve boyu en az 5 cm ve yumuşaktır. ...........................……………………………………………Pyrus communis subsp. sativa 1.Sürgünler dikenli, meyve boyu en fazla 4 cm ve serttir 2.Yapraklar oymalı ya da testere dişli veya tam kenarlı, kenarları kirpikli değil...………………………………….………Pyrus communis subsp.communis 2.Yapraklar tam kenarlı ve kenarları yünsü kirpiklidir......…………………………………………………………..………Pyrus communis subsp. caucasica

528

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Pyrus elaeagnifolia Pallas

Doğal

Ahlat

Yayılışı Deniz seviyesinden 1700 m’ye kadar oldukça geniş yayılışa sahip bir ahlat türüdür.

Botanik Özellikleri

Hüseyin Fakir

Hüseyin Fakir

Kışın yaprağını döken, dikenli veya dikensiz, boyu 15 m’ye kadar ulaşabilen bir ağaçtır. Genç sürgünleri grimsi veya beyazımsı tüylerle kaplıdır. Yaprakları dar eliptik veya yumurtamsı yuvarlaktır. Yaprak ucu küt veya kısa damla uçlu, yaprak tabanı sivri, dalgalı veya çarpıktır. 3-7(-8) x 2-3(-4) cm boyutlarındaki yaprakların iki yüzü de ilk zamanlar beyazımsı veya grimsi tüylerle kaplıdır. Sonraları üst yüzündekiler dökülebilir. Yapraklar tam kenarlı; sapı 1-4 cm boyundadır. Çiçek kurulu çok sayıda çiçek taşır. Çiçekleri beyaz ve 3 cm çapında olup 1-2 cm boyunda bir sap taşır. Çiçeklenmesi nisan mayıs aylarındadır. Meyveler tek tek veya çift halinde, 2-3 cm ve armut şeklinde veya küremsidir. Sarımsı yeşil meyveler başlangıçta beyaz tüylüdür, ilerleyen zamanda çıplaklaşır veya az miktarda tüy, sap ve uç kusma yakın bölümlerde kalabilir. Meyve sapı ortalama 2 cm boyundadır. Çanak yapraklar kalıcıdır (Browicz, 1972o). Türün ülkemizde doğal yayılış gösteren P. elaeagnifolia subsp. elaeagnifolia, P. elaeagnifolia subsp. kotschyana ve P. elaeagnifolia subsp. bulgarica olmak üzere 3 alttürü bulunur. Söz konusu alttürlerin ayrım anahtarı aşağıdaki gibidir. 1.Yaprağın üst yüzü ilerleyen zamanlarda çıplaklaşır ve yağlı parlak bir görünüm kazanır. ………...…….…….……….. Pyrus elaegnifolia Pallas subsp. bulgarica 1.Yaprağın her iki yüzeyi de yoğun tüylüdür. 2.Genellikle dikenlidir, yaprağı en geniş kısmı ortada veya uca yakın kısmındadır. Yaprak tabanı dar sivridir. Grimsi yoğun tüylerle kaplıdır. ………………………………………….................……………………………………….………………… Pyrus elaegnifolia Pallas subsp. elaeagnifolia 2.Dikensiz, yaprağı en geniş kısmı tabana yakın kısmındadır. Yaprak tabanı genellikle çarpıktır. Beyazımsı yoğun tüylerle kaplıdır. .…………………….………………….....................………………………………………. Pyrus elaegnifolia Pallas subsp. kotschyana (Boiss.) Browicz

Pyrus hakkiarica Browicz.

Endemik

Ahlat

Yayılışı Türün dünya üzerinde bilinen tek yayılış alanı adını da aldığı Hakkâri’dir. Oldukça dar yayılışlı nadir bir endemiktir. Kayalık yamamçlar ve dere kenarlarında, 1250-1550 m yükseltiler arasında bulunur.

Mehmet Fırat

Dikenli küçük bir ağaçtır. Genç sürgünleri tüysüzdür. Yapraklar 7 x 4-5 cm kadar; kenarları oymalı ya da testere dişlidir; çoğunlukla da kısmen tam kenarlıdır. Yaprakların her iki yüzü de çıplak ve yeşil renkli, tek sürgün üzerinde bile iki şekillidir. Geniş yumurtamsı şekilde olan yaprakların boyu eni kadar ya da 1,5 katı kadardır, tabanı yüreksi ya da az çok düzdür. Bazen de eliptik-yumurtamsı, boyu genişliğinin 2 katı kadar ve tabanı yuvarlaktır. Yaprak sapları 2,5-5 cm kadardır. Meyve 1-3 adet, armut şeklinde, 3 cm boya kadar ulaşır ve çanak yaprak kalıcıdır. Meyve sapları 3-5 cm ve kalındır (Browicz, 1972o). 529

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Pyrus salicifolia Pallas

Doğal

Ahlat

Yayılışı Ülkemizde karasal iklimin hâkim olduğu Doğu Anadolu Bölgesi’nde yayılış gösteren bir ahlat türüdür. Yayılış alanı olarak kurak taşlı yamaçları seçer.

Kışın yaprağını döken, dikenli, boyu 10 m’ye kadar ulaşabilen bir ağaçtır. Genç sürgünleri ipeksi gri tüylerle kaplıdır. Yaprak şekli dar mızraksıdan geniş geniş mızraksıya kadar değişiklik gösterir. Yaprağın en geniş kısmı ayanın uca yakın tarafındadır. Yaprak kenarları tam veya testere dişlidir. Yaprak tabanı çarpıktır. Yaprakların iki yüzü de ipeksi gri tüylerle kaplıdır. Yapraklar sapsız veya çok kısa bir sapa sahiptir. Beyaz renkli çiçeklerin çapları ortalama 2-2,5 cm’dir. Meyveler 2-3 cm çapında küre veya armut şeklindedir. Meyve sapı şişkindir ve meyveden daha kısadır. Çanak yapraklar kalıcıdır (Browicz, 1972o). Türün ülkemizde doğal yayılış gösteren P. salicifolia var. salicifolia, ve P. salicifolia var. serrulata olmak üzere 2 varyetesi bulunmaktadır. Bu varyetelerden P. salicifolia var. serrulata ülkemize özgü, nadir endemik bir taksondur. Söz konusu taksonların ayrım anahtarı aşağıdaki gibidir. 1.Yaprak kenarları tamdır ………….……….….………… Pyrus salicifolia Pallas var. salicifolia 1.Yaprak kenarları testere dişlidir …….……....… Pyrus salicifolia Pallas var. serrulata Browicz

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Pyrus serikensis A. Guner et H. Duman

Endemik

Zingit, Serik armudu

Yayılışı Ülkemize özgü, oldukça lokal yayılışlı endemik bir türdür. Yayılış alanı Antalya’nın Serik ve Manavgat ilçeleri çevresi olarak bilinen tür, ismini de ana yayılış gösterdiği Serik ilçesinden almıştır.

Kışın yaprağını döken, dikenli bir ağaç veya boylu bir çalıdır. Boyu 10 metreye gövde kalınlığı ise 60 cm’ye kadar ulaşır. İleri yaşlarda kabuğu çok çatlaklı bir yapı alır. Tepe tacı küresel görünüşlü ve genellikle yayvandır. Genç sürgünlerin uçları dikenlidir. Diken 5-16 × 1-2 mm boyutlarındadır. Tomurcuk pulları 5-10 × 4-7 mm, yumurtamsı-dairesel, kırmızı-kahverengi ve kirpiklidir. Olgun yapraklar derimsi ve tüysüzken, genç yaprakların kenarları ve alt kısımları tüylüdür. Yumurtamsı-dairesel şekle sahip yaprakların kenarları ince küt dişli, ucu sivri ve tabanı yuvarlaktır. Aya 1,64,5 × 1,2-2,9 cm boyutlarındadır ve 0,6-5,5 cm boyunda bir sap taşır. Mart ayında açan çiçekleri beyaz renklidir. Çiçek kurulları en az 15 çiçek içeren kısa salkım şeklindedir. Çanak yaprakları 5-6 adettir ve dökülür. Loplar üçgensi ve 3-4 × 2 mm’dir. Taç yaprakları beyaz renkli, 4-7 adet ve 7-12 × 4-7 mm’dir. Meyveleri küre biçiminde ve 0,7-1,5 mm çapındadır. Kırmızımsı kahverengindedir ve üzerinde beyaz benekler bulunur. Türün meyveleri eylül-ekim aylarında olgunlaşır. Doğal ahlar türleri içinde en küçük meyveye sahip türdür (Browicz, 1972o).

530

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Pyrus syriaca Boiss.

Doğal

Ahlat

Yayılışı Ülkemizde biri endemik olmak üzere iki varyete ile temsil edilen bir ahlat türüdür. Endemik olan Pyrus syriaca var. microphylla Orta ve Güney Anadolu’ya özgü oldukça nadir bir taksonken diğer varyete olan Pyrus syriaca var. syriaca’nın hemen hemen ülkemizin tüm bölgelerinde az veya çok yayılışı vardır. Kurak, taşlı yamaçlar, orman içi açıklıklar ve tarla kenarlarında bulunur. 500-2000 metreler arasında yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

Mehmet Fırat

Kışın yaprağını döken, boyu 12 m’ye kadar uzayan dikenli bir ağaçtır. Yapraklar dar mızrak veya yumurtamsı-dikdörtgen şeklindedir. Yaprak ayasının alt yarısı daha geniştir. Aya (3-) 4-8 (-9) × 1,5-3 cm boyutlarındadır. Kenarları oymalı ya da testere dişli, kimi zaman alt kısımı tam olabilir Yaprağın her iki yüzü de tüysüz, üst yüz cilalı gibi parlak, alt yüz soluk yeşil, yaprak kısmen derimsidir. Yaprak tabanı yuvarlak veya sivridir. Yaprak sapının boyu 5 cm’ye kadar uzayabilir. Çiçeklenmesi nisan-mayıs aylarındadır. Çiçek kurulu çok sayıda çiçek taşır. Çiçekler beyaz renkli ve ortalama 2,5 cm çapındadır. Meyve döneminde 5 cm’ye kadar uzayabilir. Meyveleri 2-2,5 cm çapındadır. Çanak yapraklar kalıcıdır (Browicz, 1972o). Türün ülkemizde yetişen 2 alt türü vardır. Alt türlerin ayrımı aşağıdaki gibidir. 1.Yaprak boyu en az 3 cm ve daha uzun ve yaprak sapı en fazla 5 cm…………………….………….……………….…………………Pyrus syriaca Boiss. subsp. syriaca 1.Yaprak boyu en fazla 3,5 cm ve yaprak sapı en fazla 3,5 cm………………….………….……………….…… Pyrus syriaca Boiss. subsp. microphylla Zoh.ex Browicz

Rosa L. (Yabani güller)

Şükran Kültür

Genellikle kışın yaprağını döken çalılardır. Gövde ve dallar çoğunlukla dikenli, yapraklar pinnat (tüysü), tepede tek yaprakçıklıdır. Yaprakçıklar testere dişli, kulakçıklar genellikle kınlı olup serbest kulakçıklıdır. Yaprak ve tomurcuk dizilişi çok sıralı sarmaldır. Çiçekler tek tek veya yalancı şemsiye şeklinde kurul oluşturur ve erseliktir. Çanak yaprak 5 parçalı, hepsi tam veya dışta 3 tanesi loplu, içte 2 tanesi tamdır. Taç yapraklar 5 parçalı, sarı, beyaz, pembe ve pembe-kırmızı renklerdedir. Stamen, stilus ve karpel çok sayıdadır. Hipantiyum tabandan yukarı doğru geniş sonra uca doğru yavaş yavaş daralan yapıda olup olgunlukta etlenir ve rengi değişir; stiluslar serbest ya da tepede bir tüp şeklinde birleşik, stigmalar genellikle baş şeklindedir (Nilsson, 1972; Kültür, 1998) Türkiye Florası’nda 26 Rosa türü kayıtlı olup bunlardan Kuzey Doğu ve Doğu Anadolu Bölgesi’nde yetişen Rosa pisiformis (Christ)D.Sosn., Antalya ve Isparta civarında bulunan, Rosa dumalis Bechst. subsp. boissieri (Crepin) Ö. Nilsson var. antalyensis (Manden.) Ö. Nilsson ve Malatya bölgesinde yayılış gösteren Rosa vanheurckiana Crep. var. barbata Kit Tan, Yıldırım & Zielinski endemiktir. Aynı zamanda 13 adet hibrit kayıtlıdır (Nilsson, 1972; Özhatay & Kültür 2006; Kit Tan et al., 2012) Rosa türlerine ilişkin Doç. Dr. Şükran Kültür tarafından hazırlanan tanı anahtarı aşağıda verilmiştir. 1.Stiluslar tüp şeklinde birleşik 2. Stilus tüpü tüylü, yapraklar derimsi, parlak, çıplak ve kalıcı, çanak yapraklar tam………………….……………………………….………….Rosa sempervirens 2. Stilus tüpü çıplak, yapraklar otsu, mat, tüylü ve düşücü, dış çanak yapraklar parçalı 3. Çiçek kurulu genellikle 10-20 çiçekli; yaprakçıkların dişleri büyük ve geniş…………………………………………………….…………..Rosa phoenicia 3. Çiçek kurulu 2-6 çiçekli, veya çiçekler tek; yaprakçıkların dişleri küçük ve kısa……………………………………………………………….Rosa arvensis

531

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rosa L. (Yabani güller)

Şükran Kültür

1. Stiluslar serbest 4. Çanak yapraklar, hipantiyum tablası ve tepesi, meyve olgunlaşmadan önce düşücüdür; taç yapraklar koyu pembe veya beyaz 5. Dikenler seyrek, zayıf, hemen hemen düz, çiçek sapları çıplak…………………………………………………………….………………Rosa pisiformis 5. Dikenler çok sayıda, kaba, yay şeklinde kıvrılmış veya falkat; çiçek sapı yumuşak tüylü……………….…………………..……………..Rosa beggeriana 4. Hipantiyum tablası ve tepesi düşücü değildir; taç yapraklar sarı, kırmızı, pembe, krem veya beyaz renkte 6. Taç yapraklar sarı veya canlı kırmızı alt yüzü sarımsı 7. Dikenler tabandan uca doğru çok diktir; yaprakçıklar eliptik ya da yumurtamsı olup tabanda yuvarlaktır, mat yeşildir………………Rosa foetida 7. Dikenler tabandan itibaren giderek incelir; genç dalların kabuğu paslı kırmızıdır; yaprakçıklar ters yumurtamsı olup tabanda kama şeklinde, altta soluk mavimsi-yeşildir……………………………………………………………………………………………….………….Rosa hemisphaerka 6. Taç yapraklar beyaz, pembe, krem veya kırmızı 8. Çanak yapraklar genellikle tam veya dışta 3 tanesi küçük lobludur 9. Dikenler narin, dar bir tabandan yükselir, seyrek olarak iğnemsi, kılsı dikenlidir; çiçekler tek, brahtesiz; hipantiyum ve çiçek sapı morumsu siyah; yaprakçıklar yeşil ………………………………………………………………………………..………….Rosa pimpinellifolia 9. Dikenler sert, geniş ve şişkin bir tabandan çıkar, tek şekilli, ince iğnemsi, kılsı diken yoktur; çiçekler brahteli; hipantiyum kırmızı; yaprakçıklar soluk mavimsi yeşil……………………………….…………………………………………………………………..Rosa elymaitica 8. Dış üç çanak yaprak bariz pinnat loplu , hemen hemen çok sayıda loblu 10. Yaprakçıklar alt yüzde genellikle yoğun bezeli, çift sıralı testere dişler de, reçine veya meyve kokulu 11. Çanak yapraklar genellikle geriye kıvrık ve çiçek açma evresinden sonra düşücüdür; stilus çıplak ve seyrek tüylüdür, stigma-başı geniş, yuvarlak veya koni şeklindedir, disk geniş, hemen hemen koni şeklinde, orifis dardır 12. Yaprakçıklar her iki yüzde yoğun kısa beyaz tüylü(tomentos) …………………………………….………………..Rosa tomentosa 12. Yaprakçıklar çıplak veya altta seyrek kısa beyaz tüylü 13. Çanak yapraklar sırtta guddeli değil (taç yapraklar beyaz; yaprakçıklar tabanda kama gibi) ……………………..Rosa agrestis 13. Çanak yapraklar sırtta bezeli 14. Dikenler genellikle iğnemsi kılsı bezeli dikenlerle karışık, kısa boylu çalılar; yaprakçıklar küçük, 2 cm’den az uzunlukta; taç yapraklar beyaz ve küçük…………………………….…….…….…….…….…….…….….………………..Rosa horrida 14. Dikenler tek şekilli, ince iğnemsi ve bezeli dikenler eksiktir; yüksek çalılardır; yaprakçıklar 2 cm’den büyüktür, taç yapraklar pembe………………………………………………………………………………….……………….Rosa micrantha 11. Çanak yapraklar dik veya geriye kıvrıktır; stilus ince uzun yumuşak tüylü veya yünlüdür, stigma-başı kompaktır, yarı küremsidir 15. Yaprakçıklar yoğun iki yüzde tüylü veya kısa beyaz tüylüdür; bitki reçine kokulu 16. Dikenler tek şekilli, ince iğnemsi kılsı dikenler eksiktir; gövde kabuğu açık grimsi kahverengidir, çıplak, çanak yapraklar az lobludur, anthesisden (çiçek açma evresinden) sonra diktir ……..……...………..……..……..……..…….... Rosa villosa 16. Dikenler araya serpilmiş ve ince iğnemsi kılsı dikenlerle birlikte; gövde kabuğu morumsu-kahverengi, genç sürgünlerde ve çiçek sapıde (çiçek sapı) yoğun pubesent; çanak yapraklar çok lobludur, çiçek açma evresinden sonra yayık veya yükselicidir…………………………………………………………………………………………….….………..….Rosa hirtissima

532

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rosa L. (Yabani güller)

Şükran Kültür

15. Yaprakçıklar çıplak veya bazen tüylü, en azından, tüyler yaprak alt yüzündedir. 17. Dikenler genellikle araya serpilmiş ince iğnemsi ve kılsı dikenlerin ve tüylerin arasına geçmiştir (yaprakçıklar genellikle suborbicular, küçük, yapışkan, genellikle her tarafta 10-25 dişli; taç yapraklar küçük, pembe; çanak yapraklar sırtta bezeli, hemen hemen dik, çiçek açma evresinden sonra kalıcıdır ..………………………….……………..…….Rosa pulverulenta 17. Dikenler tek şekilli ve ince iğnemsi; kılsı dikenler eksiktir 18. Yaprakçıklar küçük, 1,5 cm’den kısa, orbikular, her iki yüzde 3-10 dişli; çanak yapraklar hemen hemen dik ve çiçek açma evresinden sonra kalıcı; taç yapraklar küçük, pembe renkte……………..………………………………Rosa sicula 18. Yaprakçıklar 1,5 cm’den uzun, yumurtamsı, eliptik veya ters yumurtamsı; çanak yapraklar çiçek açma evresinde sonra yayık veya geri kıvrık, düşücü; taç yapraklar beyaz veya soluk pembe 19. Dikenler narin, dik veya hafif kıvrılmış; yaprakçıklar genellikle çıplak, yapışkan değil…………Rosa jundzillii 19. Dikenler kaba, kıvrık veya çengelli; yaprakçıklar çıplak veya alt yüzde hafif tüylü, genelde ters yumurtamsı, yapışkan ve alt yüzde sık bezeli; taç yapraklar 2,5 cm uzunlukta ……………………………………….Rosa iberica 10.Yaprakçıklar genellikle bezesiz bazen damar üzerinde hafif tüylü, bezesiz ve kokusuz 20. Çanak yapraklar genellikle geriye kıvrık ve anthesis (çiçek açama evresinden) sonra düşücü 21.Yaprakçıklar derimsi, üstte donuk mavimsi yeşil renkte, altta soluk gri-yeşil; stilus yünlü, stigma-başı kompakt, geniş, yarı-küremsi, orifis geniş; taç yapraklar geniş (3-4.5 cm), koyu pembe, kısa boylu çalı, 1 m’den az…….……………………….Rosa gallica 21.Yaprakçıklar otsu, soluk yeşil; stilus çıplak veya seyrek tüylü, nadiren villoz, stigma-başı gevşek, küremsi veya koni şeklinde, disk koni şeklinde, geniş, orifisin 3 katı genişliğinde, taç yapraklar genellikle soluk pembe veya beyaz; çalı genelde 2 m’den uzun …………….................................................................................................…………………….………………………Rosa canina 20.Çanak yapraklar yayık veya dik, nadiren geri kıvrık, çiçek açma zamanından sonra kalıcı 22.Gövde kabuğu genelde çıplak değil, dikenler zayıf, dik veya hafif kıvrık 23. Çiçek sapları gladsız kısa boylu, 1 m’ye kadar uzayan çalılar, genç sürgünler pubesent ve prunoz, çiçek sapları genellikle yoğun pubesent ve bezesiz, dikenler oldukça zayıf ve tabanda yumuşak tüylü, yaprakçıklar eliptik-suborbikular ………………….....................................................................................................………….……………….Rosa heckeliana 23.Çiçek sapları gladlı 24.Kısa, 0,5 m boyunda çalılar, genç dallar yoğun pubesent, çiçek sapıler yoğun saplı bezeli ve tomentoz, dikenler zayıf, iğnemsi ve küçük yuvarlak tabanlı hemen hemen pubesent, yaprakçıklar yumurtamsı–suborbikular.................Rosa orientalis 24. 0,6 m nadiren de 1 m’ye ulaşan çalılar, çok sürünücü dallı, hafif pubesent, yoğun pubesent, genellikle saplı bezeli, dikenler hafif uçta kıvrık ve pubesent…………………………………………….……………..…………..Rosa vanheurckiana 22. Gövde kabuğu genelde çıplak; dikenler dik veya çengelli 25.Dikenler dik; yaprakçıklar otsu; çanak yapraklarin tepesi uzun ve tepede genişlemiş, genellikle sırtta bezeli; taç yapraklar beyaz veya soluk pembe…………………………………….……….………………………..Rosa montana subsp. woronowii 25.Dikenler hemen hemen yay şeklinde kıvrılmış; yaprakçıklar yarı derimsi; çanak yapraklar derimsi ve hemen hemen sert ve tepede daralan, genelde sırtta çıplak; taç yapraklar genellikle parlak pembe....….……….….….Rosa dumalis subsp. boissieri

533

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rosa agrestis Savi

Doğal

Gül

Yayılışı Genel yayılış Batı, Orta ve Güney Avrupa, Yunanistan, Bulgaristan, Türkiye, Orta ve Güney Rusya, Kırım, Kafkasya, Kuzey Batı Afrika ve Kıbrıs’tadır. Ülkemizde Kırklareli, Tekirdağ, İstanbul, Bilecik ve Balıkesir çevrelerinde yayılış gösterir.

1,5-2 m boyunda dik büyüyen çalılardır. Dalları ince ve hafifçe aşağı doğru eğik, dikenler genç dallarda narin ve küçük, yaşlılarda büyük 0,4-1 cm boyunda ve serttir. Yapraklar genellikle 5, nadiren 7 yaprakçıklı, eliptik, dar-yumurtamsı, 1,2-3 x 0,6-2 cm, sivri ya da küt, tabanı kamamsı ya da sivridir. Yaprakçıkların üst yüzü çıplak alt yüzü damarlar boyunca yoğun olmak üzere hafif tüylü ayrıca çok sık saplı bezelidir. Kulakçıklar 1,5-2 x 0,4-0,8 cm, dar uzun, kulakçıklar belirgin kenarları tam ve sık bezelidir. Çiçekler nadiren tek, çoğunlukla 2-8’li gruplar halindedir. Çiçek sapı 1-1,8 cm, genellikle çıplak bazen tepede seyrek tüylüdür. Çanak yapraklar mızraksı, tepede dar uzun loplu, 1,5-1,9 x 0,3 cm, dış çanak yapraklar pennatifid, kenarları bezelidir. Çanak yapraklar geriye kıvrık ve çiçeklenme zamanında kalıcı fakat meyveli durumunda düşücüdür. Taç yapraklar 1,2-1,8 x 0,7-1,3 cm, beyaz, hafif kokulu, tam-sivri uçlu, stilus serbest, çıplak ya da seyrek tüylü, stigma başı gevşek, koni şeklinde, disk geniş koni şeklinde, ağız kısmı çok dardır. Hipantiyum oval, üzeri çıplak, 1,3-2 x 0,8-1,2 cm boyunda, kırmızı renktedir (Nilsson, 1972; Kültür, 1998).

Rosa arvensis Huds.

Hatice Yılmaz

Botanik özellikleri

Doğal

Gül

Yayılışı Genel yayılışı Batı ve Orta Avrupa, Balkanlar, İngiltere, Hırvatistan, Yunanistan ve Türkiye’dir. Güney Anadolu, Amanoslar ve Adana civarında yayılış yapar.

Botanik özellikleri Ali Erhan Özer

Rosa phoenicia’dan farklı olarak, gövde zayıf, tırmanıcı; dikenler ince ve seyrek; yaprakçıklar nadiren 3, genellikle 5-7, genişçe eliptik veya yumurtamsı, 1,53,5 x 1-2 cm, hemen hemen tepede sivri, tabanda yuvarlaktır. Genellikle tek sıralı dişli, dişler genellikle her tarafta 9-15, küçük, sivri, soluk yeşil, çıplak veya altta seyrek yumuşak tüylüdür. Çiçekler tek ya da 2-6’lı gruplar halinde; çanak yapraklar tepede uzun, hafifçe genişlemiş, loblar mızraksı, genellikle bezeli-dişlidir, glandsız veya arkada seyrek bezeli, stilus tüpü çıplaktır (Nilsson, 1972).

Rosa beggeriana Schrenk

Doğal

Gül

Yayılışı Genel yayılış olarak İran, Afganistan, Batı Pakistan, Tien Shan, ülkemizde ise iç Anadolu’da Amasya, Erzincan, Elazığ da yayılış gösterir.

Botanik özellikleri Rosa pisiformis’den farkı: gövde kabuğu hafifçe mavimsi yeşil; dikenler çok sayıda, kaba, yay şeklinde kıvrılmış veya orak şeklinde, yassılaşmış, sarımsı, tek şekilli; yaprakçıklar genellikle 7, dar yumurtamsı veya ters yumurtamsı, yuvarlak uçlu ya da kısmen sivri uçlu, tabanda yuvarlak veya kamamsı olmasıdır. Ayrıca, kulakçıkları oldukça dar, kirpiksi değildir. Brahteler dar, yumurtamsı-mızraksı; çiçek sapı hemen hemen yumuşak tüylüdür. Çanak yapraklar tam, yumurtamsı-mızraksı, sivri uçlu, 0,7-1,1 cm, arkada glandsız, çiçek açma döneminden sonra hafif dik; taç yapraklar süt beyazı veya hafif pembemsi renkte, stigma-başı hemen hemen geniş; hipantiyum mor renktedir (Nilsson, 1972). 534

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rosa tomentosa Smith

Doğal

Gül

Yayılışı Genel yayılış Avrupa, Kafkasya, Lübnan ve Türkiye’dedir. Ülkemizde Güney Anadolu, Amanoslar ve Hatay civarında yetişir.

Botanik Özellikleri 1-2,5 m civarında, hemen hemen dik, yay şeklinde dallanmış çalılardır. Dikenler hafif kıvrık nadiren dik, tabanda hafif yassılmış, uniform ve genellikle seyrektir. Yaprakçıklar genellikle 5, geniş veya dar eliptik, 2-4 x 1,5-3 cm, genellikle her iki yüzde de yoğun tüylü, hemen hemen alt yüzde bezeli, sivri ya da veya hemen hemen kesilmiş uçlu gibidir. Tabanda kamamsı genellikle bezeli-çift sıralı dişli ve kısa dişli, kulakçıklar oldukça dar ve üçgenimsidir. Çiçekler tek tek ya da 7’si bir aradadır. Çiçek sapları (l,5-)2-3(-5) cm uzunlukta olup hemen hemen bezeli-sert tüylüdür. Çanak yapraklar yumurtamsı, 1,5-2,5 cm civarında, tepede genişlemiş, dış çanak yapraklar pennatifid, genelde uzun mızaraksı loblar bezeli dişli, arkada bezeli, yayık veya geri kıvrık, çiçek açma zamanından (anthesis) sonra genellikle düşücüdür. Taç yapraklar 2 cm uzunlukta, beyaz veya uçuk pembe renktedir. Stilus genellikle çıplak veya seyrek tüylü, stigma başı gevşek, hemen hemen koni şeklinde, genelde biraz dışa doğru uzamış; disk geniş, düz veya koni şeklinde, ağız kısmı çok dardır. Hipantiyum genellikle küremsi veya genişçe ovoid, hemen hemen bezeli-sert tüylü veya bazen çıplaktır (Nilsson, 1972).

Rosa canina L.

Doğal

Gül, Kuşburnu

Yayılışı Genel yayılışını Avrasya, Kuzey Batı Afrika, Lübnan, Kuzeydoğu Irak, Kafkasya, Kuzey ve Batı İran, Türkiye, Kuzey Afganistan, Kuzey Pakistan, Kaşmir, Orta Asya’da yapmaktadır. Ülkemizde çok kozmopolittir. Edirne, Kırklareli, Tekirdağ, İstanbul, Çanakkale, Balıkesir, Kocaeli, Bursa, Bilecik, Kastamonu, Çorum, Yozgat, Trabzon, Kütahya, Ankara, Afyon, Bitlis, Elazığ, Ağrı, Gümüşhane, Konya, Niğde, Kahramanmaraş, Mardin, Antalya, Hakkâri çevrelerinde yayılış gösterir.

Botanik özellikleri

Ali Erhan Özer

Dik büyüyen, 1-3 m boylarında, bazen sarılıcı çalılardır. Yan dallar genelde bir yay şeklinde esnek ve aşağı doğru sarkık; dikenler genç dallarda narin ve küçük, yaşlı ve ana gövdelerde sert görünüşlü ve aşağı doğru kıvrık, uniform, iğnemsidir ve kılsı dikenler yoktur. Yapraklar donuk yeşil renkte; 5-7 nadiren 3 yaprakçıklıdır. Yaprakçıklar dar eliptik-geniş yumurtamsı, 1,2-4,5 x 0,9-2,5 cm, genelde sivri uçlu, nadiren küt ya da yuvarlak uçlu, tabanı sivri-kamamsı, yuvarlağımsı küttür. Yaprakların her iki yüzü de çıplak veya tüylü, yaprak orta damarı çıplak ya da tüylü, seyrek olarak saplı bezeli ve küçük dikenlidir. Kulakçık 1,3-2,2 x 0,2-0,6 cm, dar uzun bazen geniş, kulakçıklar belirgin, kenarları tam ve bezelidir. Çiçekler tek tek ya da 2-8’li gruplar halindedir. Çiçek kurulunun tabanında, gösterişli mızraksı 1,5-2,5 x 0,5-1 cm boyunda, çıplak ya da hafif tüylü, kenarları bezeli testere dişli brahteler mevcuttur. Çiçek sapı 0,5-2,5 cm çıplak ya da saplı bezeli ve iğnemsi dikenlidir. Çanak yapraklar mızraksı, tepede dar uzun loplu, 1,2-2,5 x 0,3-0,4 cm, dış çanak yapraklar pennatifid, dar ya da genişçe mızraksı, tam ya da bezeli-dişli loplu, çıplak ya da yumuşak sık tüylü, nadiren arkada bezelidir. Çanak yapraklar genellikle geriye kıvrılmış ve çiçeklenme zamanından hemen sonra düşücüdür. Taç yapraklar 1,5-2,7 x 0,8-1,5 cm beyaz, uçuk pembe, pembe, nadiren koyu pembe renktedir. Stiluslar serbest, uzun, genellikle çıplak ya da hafif tüylü, nadiren ince uzun tüylü, stigma başı az çok gevşek, koni veya küre şeklinde, disk geniş ve koni şeklinde, ağız kısmı dardır. Hipantiyum oval ya da küremsi, üzeri genellikle çıplak nadiren saplı bezeli, turuncu kırmızı, olgunlaşınca siyahımsı-kırmızı renktedir (Nilsson, 1972; Kültür, 1998). 535

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rosa dumalis Bechst. subsp. boissieri (Crepin) Ö. Nilsson

Doğal

Gül, Kuşburnu

Yayılışı Genel yayılışı Kafkasya, Gürcistan, Ermenistan, Kuzey Batı İran ve Türkiye’dedir.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

1-2 m boylanabilen hemen hemen dik büyüyen çalılardır. Dikenler küçük ve oldukça kaba, hemen hemen yay şeklinde kıvrık, tabanda genişlemiş, uniform, genelde seyrektir. Yapraklar genellikle hafifçe mavimsi yeşil renkte, bazen mavimsi beyaz bir mum tabakası ile kaplı ve yarı derimsidir. Yaprakçıklar 5-7, geniş eliptik veya yumurtamsı, 1,2-3,5 x 1-2,6 cm, küt veya sivri, tabanda kamamsı veya yuvarlak, alt yüzde çıplak veya pubesent, üst yüzde de seyrek, 1- veya çift sıralı testere dişli, dişler kısa ve tepecikli; kulakçıklar geniş, üçgenimsi veya sivri uçlu dışa dönüktür. Çiçekler genelde tek veya 2-6’sı birlikte ve brahteler geniştir. Çiçek sapı genellikle kısa, 0,5-l,5 (-2) cm, çıplak veya bezeli-sert tüylüdür. Çanak yapraklar yumurtamsı, 1,5-2,7 cm, genellikle kısa, çoğu kez tepede genişlememiş, derimsi, hemen hemen serttir. Dış çanak yapraklar pennatifid, dar-uzun mızraksı, tam veya seyrek bezeli-dişli loblu, genellikle çıplak veya arkada seyrek bezeli, yayık veya hemen hemen dik ya da bazen geriye kıvrık ve meyve olgunlaşana kadar kalıcıdır. Taç yapraklar 3 cm’ye kadar uzunlukta, parlak pembe renktedir. Stiluslar fazla dışarı uzamamış, ince uzun yumuşak tüylü ya da yünlü, stigma-başı yoğun, yarı küremsi, disk dar, düz veya konkav, ağız kısmı geniştir. Hipantiyum ovoid veya armut şeklinde, nadiren küremsi, 1,5-2,2 cm, çıplak veya saplı bezeli, sıklıkla mavimsi mum tabakası ile örtülü, kırmızı renktedir (Nilsson, 1972). Ülkemizde doğal yetişen iki varyetesi vardır: Rosa dumalis Bechst. subsp. boissieri (Crepin) Ö. Nilsson var. boissieri: Yapraklar mavimsi-mumsu tabakalı değil, yaprak orta ekseni yeşil renktedir. Rize, Gümüşhane, Kastamonu, Kars, Erzincan, Bingöl, Erzurum, Van, Ağrı ve Hakkari çevrelerinde yayılış gösterir. Rosa dumalis Bechst. subsp. boissieri (Crepin) Ö. Nilsson var. antalyensis (Manden.) Ö. Nilsson: Yapraklar mavimsi-mumsu tabakalı, yaprak orta ekseni morumsu renktedir. Endemik olan bu takson, ülkemizde Antalya ve Isparta çevrelerinde yayılış gösterir.

Rosa elymaitica Boiss. & Hausskn.

Doğal

Gül

Yayılışı Kuzey ve Batı İran, Kuzey Irak, Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan ve Türkiye’dir. Ülkemizde Kuzey Doğu Anadolu, Çoruh, Artvin ve Erzurum çevrelerinde yayılış gösterir.

Kısa, yoğun, 1 m’ye kadar boylanabilen, yayılan ve zig zag şeklinde çiçekli dalları olan çalılardır. Gövde kabukları mavimsi-mumsu renktedir. Dikenler dik veya hafif kıvrık, kalın, tabanda şişkin, çok sayıda ve uniformdur. Yaprakçıklar genellikle 5, ters yumurtamsı veya hemen hemen yuvarlaktır, 0,7-1,3 x 0,5-1,1 cm, tek ya da çift sıralı testere dişli, dişler kısa ve küçük, çıplaktır. Kulakçık dar, bezeli dişli, kısa, hemen hemen üçgensi ve birbirinden uzaktadır. Çiçekler genellikle tek ve brahtelidir. Çiçek sapı kısa, 0,2-1 cm, saplı bezelidir. Çanak yapraklar genellikle tam, dar mızraksıdır, 1-1,4 cm, arka yüzde bezeli, çiçek açma evresinden sonra yarı-dik, olgunluğa kadar kalıcıdır. Taç yapraklar 1,2-1,5 x 1,1-1,5 cm, beyaz-pembedir. Stilus hemen hemen tüylü, stigma-başı gevşek, hemen hemen koni şeklinde; disk dar, ağız kısmı geniştir. Hipantiyum yarı-küremsi, 0,6-1,1 cm uzunluğunda ve bezelidir (Nilsson, 1972). 536

ISTE Herbaryumu

Botanik özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rosa foetida J. Herrm.

Doğal

Gül

Yayılışı Irak, İran, Afganistan, Pakistan, Türkistan ve Türkiye’dir. Tekirdağ, İstanbul, Bilecik, Ankara, Çorum, Gümüşhane, Niğde, Erzincan, Van, Gaziantep ve Mardin civarında yayılış gösterir.

1-2 (3) m’ye kadar boylanan dik ve sık dallı çalılardır. Dikenler oldukça seyrek, bazen genç sürgünlerde bulunmaz. 5-9 mm uzunluğunda oldukça kaba yapılı, düz ya da hafifçe eğri, geniş tabanlı ve genellikle iğnemsi kılsı dikenlerle içiçedir. Yapraklar 5-7 yaprakçıklı, eliptik ya da yumurtamsı, 1,2-2,5 cm x 0,8-1,6 cm tepesi yuvarlak ya da kısmen sivri uçludur. Yaprak tabanı geniş yuvarlak, kenarları bezeli iki sıra dişli, tek kenarında 8-10 dişli; üst yüzü çıplak ya da hafifçe dağınık tüylü, alt yüzü bezeli ve tüylü en azından damarlar üzerinde, her iki yüzü donuk yeşil renktedir. Kulakçıklar uzun, sivri uçlu ve dardır. Çiçekler tek tek ya da bazen 2-4 tanesi birarada bulunur. Brahte yok, hoş olmayan bir kokusu vardır. Çiçek sapı 1,5-5,3 cm olup çıplak ya da tüylüdür. Dıştaki çanak yapraklar genellikle parçalı ya da loplu, uç kısmı genişlemiş, 2-2,5 cm uzunluğunda olan çanak yapraklarin arka yüzleri bezeli ve iğnemsi dikenlidir. Taç yapraklar 2,5-3 cm x 2,5-3,5 cm, sivri uçlu, parlak sarı ya da iç kısmı sarımsı kırmızıdır. Stiluslar serbest uzun, sık tüylü, stigma başı geniş, gevşek ve yarıküremsi; disk oldukça dar, ağız kısmı ise çok geniştir. Hipantiyum 0,8-1,1 cm, küremsi, çıplak ya da iğnemsi dikenli, olgunlaştığında kiremit kırmızısı rengindedir (Nilsson, 1972; Kültür, 1998).

Fatih Yayla

Botanik Özellikleri

Rosa gallica L.

Doğal

Gül

Yayılışı Genel yayılış alanı Kuzey, Orta ve Doğu Avrupa, Yunanistan, Bulgaristan, Kafkasya, Irak ve Türkiye’dir. Ülkemizde Edirne, Kırklareli, Tekidağ, İstanbul, Çanakkale, Ordu, Gümüşhane, Ankara ve Erzincan çevrelerinde yayılış gösterir.

Bitki kısa boylu 10-50 cm yüksekliğinde nadiren 1 m’ye kadar boylanabilen dikyapıda çalılardır. Dikenler küçük, düz ve çok seyrek; bazen eksik; genellikle saplı bezeli ve iğnemsi dikenlerle birlikte bulunur. Yapraklar genellikle 5-7 yaprakçıklı nadiren 3 yaprakçıklı; yumurtamsı, oblong, bazen eliptik, 1,5-6 cm x 0,9-3,8 cm, küt, yuvarlak, sivri uçlu bazen ucu kesik gibi, tabanı genelde yuvarlak-küt, nadiren sivri-kamamsıdır. Yaprakçıklarin her iki yüzü de çıplak, nadiren alt yüzünde damarlar boyunca tüylü ve üst yüzü genelde mat mavimsi-yeşil, bazen bordo-açık yeşil renkte, alt yüzü ise genelde açık grimsi-yeşildir. Yaprakçıklar kalın derimsi, kenarları belirgin tek ya da iki sıralı dişli (biserrat), genelde bezesizdir. Yaprak orta damarı çıplak nadiren hafif tüylü, çok sık saplı bezeli ve küçük dikenli; kulakçık 1-2,8 cm x 0,2-0,8 cm, saplı bezeli ve küçük dikenli; kulakçık 1-2,8 cm x 0,2-0,8 cm, geniş, kulakçıklar çoğunlıkla dar, kenarları bezeli dişlidir. Çiçekler genellikle tek tek, bazen 2’li gruplar halindedir. Çiçek sapı 2-4 cm ve çok sık bezeli ve iğnemsi dikenlidir. Çanak yapraklar geniş mızraksı, tepede dar uzun loplu, 2,5-3 cm-0,3-0,4 cm, iç yüzü bezesiz, yatık, sık beyaz tüylü, çanak yapraklar geriye kıvrık, çiçeklenme zamanından sonra düşücüdür. Taç yapraklar büyük 2,5-3 cm x 1,3-1,7 cm, koyu pembe, kuvvetli gül kokulu, sivri, stilus serbest, ipek gibi sık tüylü, stigma başçıkları sık, küre şeklinde, disk geniş koni biçiminde ve ağız kısmı geniştir. Hipantiyum küremsi, üzeri saplı bezeli ve iğnemsi dikenli, 1,5-2 x 0,8- 1,7 cm boyunda, parlak kırmızı renktedir (Nilsson, 1972; Kültür, 1998). 537

Hatice Yılmaz

Botanik özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rosa heckeliana Tratt.

Doğal

Gül

Yayılışı Avrupa, Arnavutluk, Hırvatistan, Yunanistan, İtalya, Sicilya ve Türkiye’de yayılır. Bingöl, Van ve Hakkâri çevrelerinde yayılış gösterir.

1 m’ye kadar boylanabilir. Bazen genç dalların kabukları mavimsi mum tabakalı ve hemen hemen tüylüdür. Dikenler seyrek, dik veya yay şeklinde kıvrıktır. Yaprakçıklar 5-7 adet, eliptik veya yuvarlağımsıdır, 1-7 x 0,8-3,7 cm, sivri veya küt uçlu ya da tepede girintili, tabanda yuvarlak veya kamamsı, kısa, yatık-yumuşak tüylü veya kadifemsi, genellikle bezesiz, soluk grimsi yeşil renkte, genelde tek sıralı testere dişlidir ve dişler belirgindir. Çiçekler tek tek yer almıştır. Çiçek sapları 0,5 cm, yoğun yumuşak tüylü ve glandsızdır. Dış çanak yapraklar sıklıkla loblu, dar yumurtamsı üstte geniş, 1-2,5 cm, glandsız veya arkada seyrek bezeli, tırmanıcı veya dik, çiçek açma evresinden sonra meyve olgunlaşana kadar kalıcıdır. Taç yapraklar 1,1-1,5 x1-1,5 cm, genellikle uçuk veya koyu pembedir. Stiluslar yünlü, stigma-başı yoğun, yarı küremsi, hemen hemen eni kadar genişlikte, disk dar, ağız kısmı geniştir. Hipantiyum küremsi veya ovoid, 1,5 cm, çıplak veya saplı bezelidir (Nilsson, 1972).

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

Rosa hemisphaerica J. Herrm.

Doğal

Gül

Yayılışı Kafkasya, Azerbaycan, Iran ve Türkiye’de yetişir. Ülkemizde Çankırı, Çorum, Gümüşhane, Bayburt, Kars, Uşak, Ankara, Nevşehir, Sivas, Elaziğ, Erzurum ve Konya civarında yayılış gösterir.

Rosa foetida’dan farkı; küçük bir bitkidir ve 1,5 m’ye kadar boylanır. Dikenler daha çok, kaba, yay şeklinde kıvrılmış, geniş bir tabandan uca doğru daralmış, genç sürgünlerde ince dikenlerin ve kılların arasına serpilmiş, genç sürgünlerde paslı renkte bezeler bulunur. Yaprakçık sayısı 5-9, ters yumurtamsı, obtus, tabanda dar kamamsı, genellikle tek sıralı dişli yaprakçıkların alt yüzü mavimsi yeşil ve kısa yatık yumuşak tüylü; eksen yoğun bezeli; kulakçıklar genelde dişlidir. Çiçek sapı kısa, 0,5-l(-2) cm; taç yapraklar dar ve soluk sarı renkli; stilus az tüylü, stigma-başı yoğun; hipantiyum 1,2-1,5 cm, koyu turuncu-kırmızı renktedir (Nilsson, 1972).

Fatih Yayla

Botanik özellikleri

Rosa hirtissima Lonacz.

Doğal

Gül

Yayılışı Genel yayılışı Kafkaslar olup Türkiye’de Çoruh ve Artvin civarlarında yetişir.

Rosa villosa’dan farklı olarak, 0,5 m boyunda kısa boylu bir çalılardır. Genç sürgünlerin kabuğu mor –kahverengi, yoğun yumuşak tüylüdür. Dikenler ince dikenler ve kılsı yapıların içinden geçer ve çok sayıdadır. Yaprakçık sayısı 7, dikdörtgenimsi veya eliptiktir; grimsi- yeşil renktetir. Çiçek sapı ince yumuşak tüylü ve bezeli sert tüylü, çanak yapraklar yumurtamsı tepede genişlemiş; dış çanak yapraklar çok sayıda mızraksı loplu, çiçek açma zamanından sonra (anthesis) yayık; taç yapraklar pembe, hipantiyum küremsi, bezeli-sert tüylüdür (Nilsson, 1972). 538

Ünal Akkemik

Botanik özellikleri:

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rosa horrida Fischer

Doğal

Gül

Yayılışı Genel yayılışı Güneydoğu Avrupa, Balkanlar, Güney Rusya, Kırım, Kaflasya, Ermenistan ve Türkiye’dedir. Ülkemizde Kırklareli, Tekirdağ, İstanbul, Balıkesir, Bolu, Amasya, Zonguldak, Kütahya, Eskişehir ve Muğla çevrelerinde yetişir.

Bitki kısa boylu olup 0,5-0,6 m yüksekliğindedir. Dalları yumak şeklinde çok sık olan çalılardır. Dikenler çok sert görünüşlü, tabanda genişlemiş, uçları ise bir askı gibi kuvvetlice kıvrılmış, gövde üzerinde genellikle saplı gland, iğnemsi ve kılsı dikenler mevcuttur. Yapraklar genellikle 5 yaprakçıklı, nadiren 7 yaprakçıklı, eliptik, yumurtamsı-ters yumurtamsı, 0,8-2 x 0,5-1,2 cm, sivri uçlu, yuvarlağımsı, tabanı kamamsı-sivri, küt-yuvarlağımsı, üst yüzü çıplak nadiren hafif tüylü, alt yüzü de nadiren damarlar boyunca daha yoğun olmak üzere tüylü, alt yüzü çok sık saplı bezeli, üst yüzü glandsız, yaprak orta damarı seyrek olarak tüylüdür. Kulakçıklar 1-1,3 x 0,2-0,4 cm, dar uzun, kulakçıklar belirgindir. Çiçekler genellikle tek tek, nadiren 2-3 lü gruplar halindedir. Çiçek sapı 0,3-0,5 cm genellikle saplı bezeli ve iğnemsi dikenlidir. Çanak yapraklar yumurtamsı-mızraksı, tepede dar uzun loplu, 1,3-1,8 x 0,3 cm, dış çanak yapraklar pennatifid, arkada bezeli, çanak yapraklar geriye kıvrık ve çiçeklenme zamanında kalıcı fakat meyveli durumda düşücüdür. Taç yapraklar küçük ve dar, 1,5 cm’ ye kadar, beyaz renkte, stilus serbest, nadiren çıplak genelde hafif tüylü, stigma başı gevşek, küre şeklinde, disk geniş, koni biçiminde, ağız kısmı çok dardır. Hipantiyum oval-küremsi, üzeri saplı gland ve iğnemsi dikenli, parlak kırmızı renktedir (Nilsson, 1972; Kültür, 1998).

Ali Erhan Özer

Botanik özellikleri

Rosa iberica Stev.

Doğal

Gül

Yayılışı Genel yayılışını Kafkasya, Kuzey Irak, İran ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde Kırklareli, Tekirdağ, İstanbul, Bolu, Amasya, Gümüşhane, Çoruh, Kars ve Van çevrelerinde yetişir.

Sık dallı, 1-2 m yüksekliğinde çalılardır. Dikenler çok sert görünüşlü, kaba yapılı, uçları aşağı doğru kanca şeklinde kıvrık, tabanda geniş, diken boyu 0,3-0,7 cm civarındadır. Dikenler uniform, iğnemsi ve kılsı dikenler eksiktir. Yapraklar biraz yapışkan ve aromatik, genellikle 5 nadiren 7 yaprakçıklı, yumurtamsı-eliptik, ters yumurtamsı, 1-3 x 0,5-1,5 cm, sivri uçlu ya da ucu uzunca sivri veya kesilmiş gibi, tabanı genelde kamamsı bazen yuvarlağımsı, üst yüzü çıplak bazen seyrek olarak bezeli, alt yüzü damarlar boyunca yoğun olmak suretiyle seyrek tüylü ve sık saplı bezelidir. Yaprak orta damarı tüylü sık bezelidir. Kulakçıklar geniş, gösterişli ve belirgindir. Çiçekler tek veya 2-4’lü gruplar halindedir. Çiçek ve çiçek kurulunun tabanındaki brahteler büyük ve gösterişli, yumurtamsı-eliptik, çıplak nadiren bezeli, kenarları sık bezelidır. Çiçek sapı 0,5-1,5 cm, hafif tüylü ve saplı bezelidir. Çanak yapraklar dar yumurtamsı, genelde tepede dar uzun loplu, 1,6-2,2 x 0,2-0,4 cm, dış çanak yapraklar pennatifid, kenarları bezeli-dişli lanseolat loplu, genellikle arkada glandsızdır. Çanak yapraklar yatık ve geriye kıvrık, meyveli durumda düşücüdür. Taç yapraklar 1,8-2,5 x1-1,8 cm, beyaz ya da uçuk pembe renkte, stiluslar serbest, villoz-lanat, disk genellikle dar, ağız kısmı geniştir. Hipantiyum oval ya da küremsi, üzeri çıplak ya da seyrek bezeli, turuncu-kırmızı renktedir (Nilsson, 1972; Kültür, 1998). 539

Şükran Kültür

Botanik özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rosa jundzillii Beser

Doğal

Gül

Yayılışı Genel yayılışı Orta ve Güney Avrupa, Kırım, Güney Rusya ve Kafkaslar ve Türkiye’dir. Sivas ve Erzincan civarlarında doğal yetişir.

Dik büyüyen veya tırmanıcı, 1-2 m boylanan çalılardır. Gövde kabuğu açık kahverengi-kırmızıdır. Dikenler ince, dik veya hafif kıvrılmış, bazen eksiktir. Yaprakçıklar 5-7 adet, eliptik veya ters yumurtamsı, 2,5-4 x 1,5-3 cm, tepede küt ya da sivri uçlu, genellikle tabanda üçgenimsidir. Yaprakçıklar bazen derimsi, genellikle çıplak bazen alt yüzdeki damarlar üzeri bezeli, kulakçıklar oldukça geniş ve büyük, genellikle uzun sivri ve dik kulakçıklıdır. Çiçekler tek tek veya 6’lı gruplar halindedir. Çiçek sapı 3 cm, genellikle bezeli-sert tüylüdür. Çanak yapraklar 2,5 cm, tepede hafif genişlemiş, dış çanak yapraklar pennatifid dar-uzun mızraksı loblu ve bezeli-dişli, arkada da bezeli, yayık veya geri kıvrık ve çiçek açma zamanından sonra düşücüdür. Taç yapraklar geniş, 4 cm’ye kadar, beyaz veya hafif pembemsi renktedir. Stilus hemen hemen ince uzun yumuşak tüylü, stigma başı yarı küremsi, yoğun; disk geniş, hemen hemen düz, hipantiyum genellikle ovoid, 1,5 cm boyunda, bezeli-sert tüylü veya düz ve kırmızı renktedir (Nilsson, 1972).

ISTE Herbaryumu

Botanik özellikleri

Rosa micrantha Sm.

Doğal

Gül

Yayılışı Genel yayılışını Batı, Güney ve Orta Avrupa, Rusya’nın Güneyi, Kırım, Kafkasya, Türkiye, Ermenistan, Lübnan ve Kuzey Batı Afrika’da yapar. Ülkemizde ise Kırklareli, İstanbul, Çanakkale, Balıkesir, İzmir, Manisa ve Konya çevrelerinde yetişir.

3,5 m’ye kadar boylanabilen, boylu ve yaygın çalılardır; dikenler çok kaba, hafifçe aşağı doğru eğilmiş veya kanca şeklinde olup tabanda genişlemiş, dikenler tektip (uniform), iğnemsi ve kılsı dikenler nadiren mevcut, genellikle eksiktir. Yapraklar 5-7 yaprakçıklı; yumurtamsı-eliptik, 1,5-3,5 x 0,8-2 cm, tepede sivri ya da küt, tabanı genellike küt-yuvarlakça, nadiren üçgenimsidir. Yaprakçıkların üst yüzü çıplak veya çok seyrek tüylü ve seyrek olarak bezeli, alt yüzü ise seyrek uzun tüylü, çok sık saplı bezeli, kenarları yatık kısa bezeli dişli, iki sıralı testere dişli (biserrat), elma kokuludur. Kulakçık 1-1,2 x 0,3-0,4 cm, dar uzun, kulakçıklar belirgin, kenarları tam ve bezelidır. Çiçekler tek tek veya 2-3’lü gruplar halindedir. Çiçek sapı 0,5-1,3 cm boyunda, saplı bezeli ve iğnemsi dikenlidir. Çanak yapraklar yumurtamsı, tepede dar uzun loplu, 1,5-2 x 0,2-0,4 cm, dış çanak yapraklar pennatifid, genellikle lopların kenarları bezeli ve dişli, arkada bezeli, yayık ya da geri kıvrık olup çiçeklenme zamanından hemen sonra düşücüdür. Taç yapraklar 1,4-2 x 1-1,4 cm, pembe, hafif kokulu, sivri uçlu, stiluslar serbest, çıplak veya hafif tüylü, stigma başı gevşek, küremsi, disk geniş, koni şeklinde, ağız kısmı dardır. Hipantiyum küremsi üzeri çıplak veya seyrek olarak saplı bezeli ve iğnemsi dikenli, kırmızı renktedir (Nilsson, 1972; Kültür, 1998).

540

Fatih Yayla

Botanik özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rosa montana Chaix subsp. woronowii (Lonacz.) Ö. Nilsson

Doğal

Gül

Yayılışı Genel yayılışı Gürcistan, Ermenistan, İran ve Türkiye’dedir. Ülkemizde Çoruh, Artvin, Gümüşhane, Giresun, Kars, Sivas, Erzincan ve Ağrı çevrelerinde bulunur.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Hemen hemen dik büyüyen 1-2 m boylanabilen çalılardır. Genç gövdelerin kabuğu genellike morumsu-kahverengidir. Dikenler ince, narin, 9 mm’ye kadar, dik, tabanda ise basık ve genişlemiş, seyrek, bazen de kaybolmuştur. Yapraklar soluk yeşil renkte, genelde alt yüzde grimsi yeşildir. Yaprakçıklar genellikle 7, eliptik, 1-3 x 0,8-2,6 cm, genellikle obtus, tabanda yuvarlak, en azından altta çıplak veya seyrek pubesent, bir veya iki sıralı testere dişli, dişler kısa, sivri; kulakçıklar genellikle çok geniş, bezeli biserrat, üçgenimsi ve dik kulakçıklıdır. Çiçekler nadiren tek, genellikle 2-8 tanesi birlikte, hoş kokulu, brahteler geniştir. Çiçek sapları 1-2 cm uzunluğunda, çıplak veya bezeli-hispittir. Çanak yapraklar dar yumurtamsı, 3 cm’ye kadar uzun, tepede dar-uzun genişlemiş, dış çanak yapraklar pennatifid, uzun linear-lanseolat loplu, arkada bezeli, yayık veya geriye kıvrık, kalıcı fakat meyve olgunlaşmadan düşücüdür. Taç yapraklar 3 cm uzunluğunda, beyaz veya uçuk pembe renktedir. Stiluslar villoz-lanat, stigma-başı geniş, yoğun, yarıküremsi; disk dar, düz veya konkav, orifis geniştir. Hipantiyum ovoid, 1-1,5 cm, bezeli-hispit veya çıplak, parlak kırmızı renktedir (Nilsson, 1972).

Rosa orientalis Dupont ex Ser.

Doğal

Gül

Yayılışı Genel yayılışı Güney Doğu Avrupa, Güney Batı Asya, Hırvatistan, Arnavutluk, Yunanistan, Güney Batı Asya, Ermenistan, Gürcistan, Irak, İran, Lübnan, Suriye ve Türkiye’dir. Ülkemizde Gümüşhane, Kayseri, Sivas, Elazığ, Bitlis, İçel, Niğde ve Mardin bölgelerinde yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri 0,5 m kadar boylanabilen kısa boylu çalılardır. Genç dalların kabukları yoğun tüylüdür. Dikenler, genellikle zayıf, iğnemsi ve küçük yuvarlak tabanlı, hemen hemen tüylüdür. Yaprakçıklar 5-7 adet, yumurtamsı veya suborbikular, 1-7 x 0,8-3,7 cm, genellikle yuvarlak tabanlı, yuvarlak ve girintili, her iki yüzde de soluk grimsi-yeşil renkte ve kadifemsi, genelde tek sıralı testere dişli, belirgin dişlidir. Kulakçıkları kısa ve üçgenimsidir. Çiçekler tek tek yer almıştır. Çiçek sapları 1 cm, yoğun saplı bezeli ve sık yumuşak tüylüdür. Çanak yapraklarin lobları küçük, şeritsi-mızraksı, çanak yapraklar sadece tepede hafifçe genişlemiş, çanak yapraklar arkada yoğun bezelisert tüylü, tırmanıcı veya dik, çiçek açma evresinden sonra meyve olgunlaşana kadar kalıcıdır. Taç yapraklar 1,1-1,5 x 1-1,5 cm boyutlarında ve pembe renktedir. Stiluslar lanat, stigma-başı yoğun, yarı küremsi, hemen hemen eni kadar genişlikte, hemen hemen disk dar, ağız kısmı geniştir. Hipantiyum küremsi veya ovoid, 1,5 cm çapında ve yoğun saplı bezelidir (Nilsson, 1972). 541

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rosa phoenicia Boiss.

Doğal

Gül

Yayılışı Kuzey–Doğu Yunanistan, Doğu Ege Adaları, Latakia, Lübnan, Kıbrıs ve Türkiye’dir. Türkiye’de Bursa, Balıkesir, Çanakkale, Manisa, İzmir, Antalya, Adana, Hatay, Kahramanmaraş, Gaziantep, Adıyaman ve Siirt civarında yayılış göserir.

Botanik özellikleri 3-5 m boylanabilen, uzun, tırmanıcı dalları olan çalılardır. Dikenler oldukça sert görünüşlü, uçları aşağı doğru eğik ve kıvrık, tektip (uniform), tabanda hafifçe genişlemiş ve diken boyu 0,4-0,7 cm’dir. Yapraklar düşücü, kağıt gibi kalın ve sert genellikle 5, nadiren 3 yaprakçıklı; geniş yumurtamsı-oblong, 1,5-4,5 cm x 1-2,8 cm, yuvarlak, tabanı da yuvarlakça, üst yüzü seyrek tüylü ve soluk yeşil renkte, alt yüzü çok sık tüylü ve açık gri yeşil renkte, kenarları belirgin yatık dişli, dişler geniş açılı genellikle tek sıralı testere diş şeklinde, nadiren iki sıralı dişli bir kenarda küçük yaprakçıklarda yaklaşık 8, büyüklerde yaklaşık 16 diş vardır. Yaprak orta damarı sık tüylü ve küçük dikenli, kulakçık 1-2 cm x 0,2-0,4 cm, dar uzun, kulakçıklar kısa ve akuminat uçlu, kenarları hafif serrat bezeli dişlidir. Çiçek durumu çok sık yalancı şemsiye, 9-13’lü gruplar halindedir. Çiçek sapı 1,2-2,5 cm, sık olarak saplı bezeli, seyrek tüylü ve iğnemsi dikenlidir. Çanak yapraklar yumurtamsı, tepede loplu 1-2 cm x 0,4-0,5 cm, iç yüzü sık beyaz yatık tüylü, glandsız, dış yüzü seyrek bezeli ve sık beyaz tüylü, çanak yapraklar geriye kıvrık ve çiçeklenme zamanında kalıcı daha sonra meyveli durumda düşücüdür. Taç yapraklar 1,3-2,1 cm x 0,9-1,5 cm, beyaz, güzel kokulu, tam-tepesi girintili, stiluslar 0,4-0,5 cm civarında çıplak tüp şeklinde birleşik, disk hafifçe basık, genişçe, ağız kısmı ise dardır. Hipantiyum oval, genellikle çıplak, bazen hafif tüylü ve saplı bezeli, küçük iğnemsi dikenli, 1-1,3 cm x 0,6-1 cm boyunda turuncu-kırmızı, olgunlaşınca siyah-kırmızı renktedir. Aken oval, üzeri hafif sarı tüylü 0,5-0,3 cm boyunda sarı-turuncu bazen de kırmızı-bordo renktedir (Nilsson, 1972).

Rosa pimpinellifolia L.

Doğal

Gül

Yayılışı Batı ve Güney Avrupa, Güney Batı ve Orta Asya, Çin, Kore ve Türkiye’dir. Türkiye’de ise Kuzey ve Doğu Doğu Anadolu Tokat, Gümüşhane, Erzurum, Kars, Ağrı ve Van bölgelerindeki yüksek dağlık kesimlerde yetişir.

Botanik özellikleri

542

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

Kısa, genellikle 1 m’ye kadar boylanabilen ve hemen hemen dik büyüyen çalılardır. Dikenler bol, zayıf, dik veya hafif yay gibi kıvrık, küçük bir tabandan çok dik inceliyor, çiçekli sürgünlerde daha seyrek ve küçük, ince diken ve tüylerin arasına serpilmiştir. Yaprakçıklar 7-11, hemen hemen oval, 0,5-2 x 0,4-1,2 cm, tabanda yuvarlak, tek sıralı testere dişli veya bezeli-çift sıralı testere dişli, iki yüzde de çıplak veya bazen seyrek yumuşak tüylü ve altta bezelidır. Kulakçıklar dar, kısa, genişleyen kulakçıklıdır. Çiçekler tek, brahtesizdir. Çiçek sapı 1,5-2,7 cm, çıplak ya da bezeli ve siyaha döner. Çanak yapraklar tam, dar sivri uçlu, 1,2-1,9 cm, çıplak veya seyrek yumuşak tüylü, genellikle arka yüzde saplı bezeli, tırmanıcı, meyvede yarı dik ve kalıcıdır. Taç yapraklar 1,5-2 x 1,7-2,2 cm, sivri uçlu, beyaz veya krem rengindedir. Stilus kısa, yünlü, stigma-başı çok geniş, yoğun, yarı küremsi; disk dar, ağız kısmı çok geniştir. Hipantiyum 0,7-1,3 cm, basık küre şeklinde, pürüzsüz, morumsu siyah renktedir (Nilsson, 1972).

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rosa pisiformis (Christ) D. Sosn.

Doğal

Gül

Yayılışı Endemik bir tür olan Rosa pisiformis Kuzey Doğu ve Doğu Anadolu’da, Gümüşane, Kars, Erzincan, Erzurum, Ağrı, Van bölgelerinde yayılış gösterir.

2 m’ye kadar büyüyebilen dik gövdeli, gövde kabuğu kırmızı-kahverengidir. Yaşlı gövdelerde kabuk pul halinde dökülür. Dikenler seyrek, genellikle genç sürgünlerde yoktur, zayıf, hemen hemen dik, 4-6 mm, kısa kılsı şekle geçerler. Yapraklar 3-9 cm uzunluğunda; yaprakçıklar genellikle 5 nadiren 7, oval veya daralan yumurtamsı, 1,5-4,5 x 0,7-2 cm, hemen hemen sivri, tabanda yuvarlak, kenarı tek sıralı dişlidir. Dişler kısa, üstte çıplak veya hafif yumuşak tüylü, altta yoğun yumuşak tüylü, nadiren bezeli ve mavimsi-yeşil renkte, kulakçık geniş, bezeli dişli ve kirpiksi tüylüdür. Çiçekler genellikle 3-8-çiçekli yalancı şemsiye, brahteler geniştir. Çiçek sapı 2 cm ve çıplaktır. Çanak yapraklar tam, çok dar, hemen hemen linear, 1,7-2,3 cm, arka yüzde hafif yumuşak tüylü ve seyrek bezelidır. Çiçek açma zamanından sonra tırmanıcı, taç yapraklar koyu pembe renkte 1,2-1,7 x 1,3-2 cm’dir. Stilus yoğun yumuşak tüylü, stigma başı yarı-küremsidir. Hipantiyum 0,5-0,7 cm boyunda, kırmızı, yuvarlak ve çıplak, çanak yapraklar ve disk düşücüdür (Nilsson, 1972).

Rosa pulverulenta Bieb.

Fatih Yayla

Botanik özellikleri

Doğal

Gül

Yayılışı Genel yayılışını Güney-Doğu Avrupa, Batı Suriye, Kıbrıs, Kafkasya, Azerbaycan, Ermenistan, Kuzey İran, Doğu Irak, Lübnan, Afganistan ve Türkiye’ de yapar. Ülkemizde Çanakkale, Balıkesir, Bursa, Bolu, Ankara, Amasya, Gümüşhane, Kars, İzmir, Konya, Kayseri, Malatya, Bitlis, Isparta, Muğla, Niğde, Kahramanmaraş, Adıyaman ve Hakkâri çevrelerinde yayılış gösterir.

Botanik özellikleri

Ünal Akkemik

0,3-0,6 m yüksekliğinde olan çok sık dallı yumak şeklinde bodur çalılardır. Dikenler çok sık, bazıları küçük, narin ve düz, bazıları ise sert görünüşlü, hafifçe aşağıya doğru eğik, tabanda genişlemiş ve asimetrik, dikenlerin boyu 0,3-1,2 cm’dir. Gövde üzerinde çok sık saplı gland ve iğnemsi, kılsı dikenler mevcuttur ve diğer dikenlerle iç içe bulunur. Yapraklar 5-7 yaprakçıklı; geniş yumurtamsı, yuvarlağımsı şekilde, 0,8-2,5 x 0,7-2,2 cm, ucu kesik gibi, tabanı nadiren sivri ya da kamamsı, genelde yuvarlağımsı, üst yüzü hafif tüylü ve seyrek bezeli, alt yüzü özellikle damarlar boyunca çok sık tüylü ve çok sık bezelidır. Yaprakçık kenarları kısa belirgin bezeli dişli, yapraklar yapışkan, aromatik, reçine kokulu, kulakçık oldukça geniş ve gösterişlidir. Çiçekler genellikle tek tek, nadiren 2-3’lü gruplar halindedir. Çiçek sapı 0,21,8 cm, genellikle sık saplı bezeli, seyrek olarak da iğnemsi dikenli, nadiren çıplaktır. Çanak yapraklar yumurtamsı, tepede dar uzun loplu, 2,5 cm’ye kadar uzunlukta, dış çanak yapraklar pennatifid ve mızraksı loplu ve loplar bezeli-çift sıralı testere dişli, arkada hemen hemen bezeli, çiçeklenme zamanından sonra yayık ya da diktir, genellikle meyve olgunlaşıncaya kadar kalıcıdır. Taç yapraklar 1,4-2,2 x 1,1-1,9 cm, koyu pembe renkte; stilus ince uzun yumuşak tüylü ya da yünsü, stigma başı sık ve basık, yarıküremsi, disk dar, ağız kısmı geniştir. Hipantiyum genellikle küremsi, nadiren oval, üzeri sık olarak saplı bezeli ve seyrek iğnemsi dikenli ve parlak kırmızıdır (Nilsson, 1972; Kültür, 1998). 543

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rosa sempervirens L.

Doğal

Gül

Yayılışı Güney Avrupa, İspanya’dan Yunanistan’ın doğusuna kadar, Kuzey Afrika, Kuzey Batı Afrika ve Türkiye’dir. Ülkemizde İstanbul, Tekirdağ, Çanakkale, Bursa ve Kahramanmaraş bölgelerinde yayılış gösterir.

Botanik özellikleri

Hatice Yılmaz

Uzun boylu, 3-4 m yükseklikte, yanlara doğru tırmanarak büyüyen çalılardır. Dikenler seyrek, küçük ve tek tip, narin görünüşlü, uçları hafifçe aşağı doğru eğik, diken boyu 0,2-0,6 cm’dir. Yapraklar herdem yeşil, derimsi, genellikle 5, nadiren 7 yaprakçıklı, yumurtamsı-mızraksı, 1-5 cm x 0,7-2,6 cm boyutlarında ve genellikle sivri uçlu, nadiren yuvarlak uçludur. Yaprakçık tabanı genellikle yuvarlak, obtus rotundat, nadiren kamamsı, her iki yüzü de çıplak, glandsızdır. Alt yüzde damarlar çıkık, çok belirgin, parlak canlı yeşil renkte, kenarları çok kısa, sık yatık tek sıralı testere dişli ve glandsızdır. Yaprakların kokusu yok, yaprak orta damarı çıplaktır. Gland tüyler saplıdır. Çiçekler nadiren tek, genellikle 3-6’lı gruplar halinde, gevşek yapıdadır. Çiçek kurulu tabanındaki brahteler oldukça kısa, kenarları tam, çıplak ve düşücüdür. Çiçek sapı 1,5-4 cm, çok sık saplı bezeli, seyrek kılsı dikenli. Çanak yapraklar yumurtamsı, tepede sivri uçlu 0,8-1,5 cm x 0,3-0,4 cm, genellikle tam, nadiren dış çanak yapraklar hafif loblu, çanak yapraklar aşağıya doğru kıvrık, çiçeklenme zamanında kalıcı, meyvalı durumda düşücüdür. Taç yapraklar 1,5-2,8 cm 0,7-1,6 cm, beyaz mis kokulu, tam-emarginat; çiçek tomurcukları genişçe oval, tepeleri kısa, küttür. Stiluslar tüp şeklinde birleşik, tüylü, stilus tübünün boyu yaklaşık 0,5-0,7 cm civarında, disk yassı ya da koni şeklinde genişçe, ağız kısmı ise çok dardır. Hipantiyum küremsi üzeri saplı bezeli 0,9-1,5 cm x 0,8-1 cm boyunda, turuncu kırmızı ya da kırmızı renktedir. Aken oval üzeri hafif beyaz tüylü 0,5 x 0,3 cm boyunda sarı renktedir (Nilsson, 1972; Kültür, 1998).

Rosa sicula Tratt.

Doğal

Gül

Yayılışı Genel yayılışı Güney Avrupa, Akdeniz bölgesi, İtalya, Sicilya, Yunanistan, Türkiye, Batı Suriye ve Kuzey Batı Afrika’dır. Ülkemizde Balıkesir Kaz Dağında yayılış gösterir.

0,5-1 m yüksekliğinde olan, çok sık dallı çalılardır. Dikenler küçük, tek tip, narin görünüşlü, düz veya hafifçe aşağı doğru eğik, dikenlerin boyu 0,2-0,5 cm civarındadır. Gövde üzerinde saplı gland ve iğnemsi, kılsı dikenler yoktur. Yapraklar küçük, genellikle 7, nadiren 5 yaprakçıklı, yumurtamsı-eliptik, yuvarlağımsı, 0,4-1,4 x 0,3-1 cm, tabanı yuvarlağımsı, kesilmiş gibi, tabanı genellikle kamamsı, üst yüzü çıplak ve seyrek bezeli, alt yüzü özellikle damarlar boyunca hafif tüylü ve çok sık saplı ve sapsız bezelidır. Yaprak orta damarı hafif tüylüdür. Kulakçık 0,5-0,8 x 0,2-0,4 cm, kısa ve küçük, kenarları tam ve sık bezelidır. Çiçekler genellikle tek tek, nadiren 2-3’lü gruplar halindedir. Çiçek sapı 0,1-0,9 cm, genellikle çıplaktır. Çanak yapraklar yumurtamsı, tepede dar uzun uçlu, kısa boylu, 1-1,4 x 0,2-0,3 cm, çanak yapraklar arkada seyrek bezelidır. Taç yapraklar küçük 1-1,4 x 0,7-0,9 cm uçuk pembe renkte, stiluslar serbest, seyrek beyaz uzun tüylü, stigma başı gevşektir. Hipantiyum oval ya da küremsi, üzeri çıplak, parlak kırmızı ve olgunlukta koyu kırmızı renktedir (Nilsson, 1972; Kültür, 1998). 544

ISTE Herbaryumu

Botanik özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rosa vanheurckiana Crep.

Doğal

Gül

Yayılışı Genel yayılış alanı Güney Batı Asya, Ermenistan, Gürcistan, Irak, İran, Suriye, Lübnan ve Türkiye’dir.

Botanik Özellikleri Kısa boylu, 0,l-0,6(-l,5) m kadar boylanabilen, çok dallı, hemen hemen toprak altı dalları sürünücü ve dönücü olan çalılardır. Genç dalların kabukları hemen hemen tüylüdür. Dikenler dik veya yay şeklinde kıvrık, 1,1 cm’e kadar uzunlukta, ince ve kılsı, hemen hemen uniform, genellikle yükselici ve tüylüdür. Yaprakçıklar 5-7 adet, eliptik veya yuvarlağımsı, 1-7 x 0,8-3,7 cm, sivri veya küt ya da ucu kertikli, tabanda yuvarlak veya kamamsı, kısa, yatık-tüylü veya kadifemsi, genellikle glandsızdır. Yaprakçıklar soluk grimsi yeşil renkte, genelde tek sıralı testere dişli, belirgin dişli, yaprak orta ekseni yoğun tüylü, hemen hemen dikenli ve saplı bezelidır. Kulakçıklar geniş, tüylü, tam veya bezeli-tek sıralı dişli olup belirgindir. Çiçekler tek veya 2-3’lü gruplar halindedir. Çiçek sapları 0,5-1,5(-3) cm, yoğun tüylü ve genellikle saplı bezelidır. Dış çanak yapraklar sıklıkla loblu, dar yumurtamsı, üstte geniş, 1-2,5 cm, glandsız veya arkada seyrek bezeli, tırmanıcı veya dik, çiçek açma evresinden sonra meyve olgunlaşana kadar kalıcıdır. Taç yapraklar 1,1-1,5 x1-1,2 cm, genellikle uçuk veya koyu pembe, nadiren beyaz renkte, çiçek açma evresinde sonra genelde kalıcıdır. Stiluslar yünlü, stigma-başı yoğun, yarı küremsi, hemen hemen eni kadar genişlikte, hemen hemen disk konkav, ağız kısmı geniştir. Hipan-

Rosa villosa L.

tiyum yarı-küremsi veya ovoid, 1,5 cm çapında, çıplak veya genelde yoğun kılsı tüylü, kıl şeklindeki tüyler genellikle uzun, çok kalın değil, bezeli veya glandsız, soluk kırmızısı renktedir (Kit Tan ve diğ., 2012). Rosa vanheurckiana Crep. var. vanheurckiana: Dikenler, geniş basık tabanlı ve oldukça kuvvetli ve çıplaktır. Yaprakçıklar eliptik veya yumurtamsı, genellikle sivri ve tabanda kamamsı, üst yüz yeşil renkte ve hemen hemen yumuşak kısa tüylü, alt yüzde ise soluk grimsi-yeşil renkte ve kadifemsidir; kulakçıkları oldukça uzun, sivri; çanak yaprak örtüsünün lobları eliptik, tepede genişler, arkada seyrek bezeli, hipantiyum ovoiddir. Ülkemizde Muş, Bingöl, Ağrı, Van ve Hakkâri çevrelerinde yayılış gösterir. Rosa vanheurckiana Crep. var. barbata Kit Tan, Yıldırım & Zielinski: Dikenler genç dallarda yoğun, uniform, zayıf 4-9 mm uzunlukta ve tüylüdür. Yaprakçıklar eliptik veya yumurtamsı, 1,5-4,5 x 1,0-2,5 cm, sivri uçlu, küt veya kertikli, tabanda kamamsı, yoğun kadifemsi, yapraklar gri yeşil renktedir; dişlerin kenarları glandsızdır. Yaprak orta damarı yoğun kadifemsi, seyrek saplı bezeli, kulakçıklar 10-20 x 2-3 mm, tüylü, bezeli-testere dişlidir. Çanak yapraklar yumurtamsı-mızraksı ve tepede dar uçlu, arkada yoğun kuş tüyü şeklinde yumuşak tüylü, saplı bezeli ve yoğun kıllıdır. Hipantiyum ters yumurtamsı, 2,5 cm çapında, yoğun kuş tüyü şeklinde yumuşak tüylü, saplı bezeli ve kıllı, parlak belirgin kırmızı renktedir. Endemik olan bu takson, ülkemizde Malatya bölgesinde yayılış gösterir.

Doğal

Gül

Yayılışı Genel yayılışını Avrupa (Kuzey uç kısımları hariç), Kafkasya, İran ve Türkiye’de yapar.

Botanik özellikleri Kısa boylu, 0,3-1,5 m, nadiren 2 m boyunda dik çalılardır. Dikenler ince ve düz, 0,8 cm uzunluğunda bazen küçük kıl gibi, tabanda hafifçe genişlemiştir; çoğunlukla genç sürgünlerde diken yoktur. Yapraklar düşücü, genellikle 7, nadiren 5 yaprakçıklıdır. Yaprakçıklar, dikdörtgenimsi-yumurtamsı ya da geniş ovalden suborbikulara kadar değişebilen şekillerdedir. Yaprakçık boyutları, 2-7 cm x 1,2-3,5 cm’dir. Genellikle tepede obtus, tabanda yuvarlak, her iki yüzü de sık tüylü, gri-mavimsi renkte, alt yüzü genellikle bezeli, kokusuz ya da reçine veya meyve kokulu, kenarları bezeli ve iki sıralı dişlidir (biserrat). Çiçekler tek tek ya da birkaçı birada ve geniş brahtelidir. Çiçek sapları genellikle kısa, 0,5-1,5 (-2,5) cm, saplı veya sapsız bezeli, nadiren çıplaktır. Çanak yapraklar dar yumurtamsı ve 2,5 cm’ye kadar uzayan, dış çanak yapraklar pennatifid hafif linear veya tam loplu, arkasında bezeli ve çiçek açma döneminden sonra yükselen veya dik ve kalıcıdır. Taç yapraklar 2-3 cm boyunda, tepesi kesilmiş gibi görünümde, koyu pembe ya da bazen beyaz renkte-

545

dir. Stiluslar yünlü ya da ince uzun yumuşak tüylü, stigma başı yoğun, yarı küremsi disk oldukça geniş, ağız kısmı da geniştir. Hipantiyum genellikle küremsi ya da piriform 1-2,5 cm, olgunlukta saf kırmızı renkte, üzeri bezeli ve iğnemsi dikenli nadiren düzdür (Nilsson, 1972; Kültür, 1998). Ülkemizde doğal olarak yetişen iki alt türü bulunmaktadır Rosa villosa L. subsp. villosa: 2 m kadar boylanabilen çalılardır. Gövde mavimsi-mumsu değildir, yaprakçıklar dikdörtgenimsi-yumurtamsı şeklinde, 3,5-7 x 1,8-3,5 cm civarında geniş dişli, mavimsi-yeşil renktedir. Yaprakçıkların alt yüzü sık bezeli ve meyve kokulu, çiçekler genellikle tek tek, hipantiyum küremsi veya armut şeklinde, genellikle sık saplı bezelidır. Ülkemizde Kastamonu, Gümüşhane, Yozgat, Erzincan ve Erzurum çevrelerinde yetişir. Rosa villosa L. subsp. mollis (Sm.) Keller & Gams: Kısa boylu çalılardır. Genç gövdeler mavimsi-mumsu, yaprakçıklar ovalden hemen hemen yuvarlağa kadar, 2-3,5 x 1,5-2,5 cm civarında ve küçük dişlidir. Gri-yeşil renkte, alt yüzde seyrek bezeli ve reçine kokuludur. Çiçekler 1-3’lü, hipantiyum genellikle küremsi, 1-1,8 cm, üzeri çıplak ya da bezeli ve iğnemsi dikenli, olgunlukta kırmızı renktedir. Ülkemizde Çankırı, Kastamonu, Balıkesir, Sivas, Gümüşhane, Erzurum, Rize, Erzincan çevrelerinde yetişir.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rubus L. (Böğürtlenler)

Şükran Kültür, Özgür Eminağaoğlu

Çalı ya da nadiren çok yıllık otsu bitkilerdir. Gövde genellikle dikenli, çiçekli sürgünler ve dallar genellikle bir önceki yıldan kalmış uzun, odunsu, vejetatif sürgünlerden doğarlar. Çiçek kurulu bileşik salkımdır. Çanak yapraklar 5 adet olup, epikaliks yoktur. Taç yapraklar 5 parçalıdır. Stameneler çok sayıdadır. Çiçek tablası (torus) kubbe şeklinde sivrilmiş, birkaç veya çok sayıda tohum taslağı içeren karpellerden oluşmuş etli, tek tohumlu siyah ya da kırmızı renkli drupalardır (Davis ve Meikle, 1972). Ülkemizde doğal yetişen 9 türü olup tanı anahtarı (Davis ve Meikle, 1972) aşağıda verilmiştir: 1.Yapraklar bariz iki renkli, alt yüzde gri veya beyaz tomentoz, sürgünler köşeli veya yarı silindirik, yapraklar 3–5(-7) loblu. 2. Gövdeler dik; alt yapraklar pennat, üstte ternat (3 loplu); taç yapraklar dik, küçük drupa şeklindeki meyveler kırmızı, olgunlaşınca çiçek tablasından ayrılır. …………………………………………………………………………………………………………………………………………..………Rubus idaeus 2. Gövdeler (sürgünler) yay şeklinde ya da tırmanıcı, yapraklar üç ya da beş loplu; taç yapraklar yayık, küçük drupalar çiçek tablası ile birlikte düşer. 3. Çiçek kurulu ve çanak yapraklar bariz kırmızı bezeli tüylü, sürgünler yarı silendirik, çanak yapraklar kuyruk şeklinde uzamış ve meyvede yayık ya da dik durumdadır. …………………………………………………………………………………………………………………………………….…..Rubus caucasicus 3. Çiçek kurulu ve çanak yapraklar glandsız veya seyrek bezeli, sürgünler köşeli, çanak yapraklar kuyruksuz olup meyvede geri kıvrılmış 4. Dikensi çıkıntılar zayıf, kısa, ince dikenli, taç yapraklar beyaz, genelde dar oval, kulakçıklar yaprak tabanına bağlı. …………………………………………………………………………………………………………………………….…..Rubus canescens 4. Dikensi çıkıntılar kuvvetli, yassı, genelde kıvrık dikenli, taç yapraklar pembe, ters yumurtamsı veya hemen hemen yuvarlak. Kulakçıklar yaprak sapının üzerine bağlı. 5. Anterler piloz (yumuşak kılsı); filamentler eşit veya stilusdan kısa; sürgünler prunoz (mavimsi-buğulu) ve genellikle kanesent (grimsi beyaz görünüşte sık tüylü) ve oyuklu. …………………………………………………………………………………………………………………………Rubus sanctus 5. Anterler çıplak; filamentler stilusdan uzun, sürgünler prunoz değil, genellikle çıplak ve parlak kahverengi renkte ve oyuklu değil. .………………………………………………………………………………………………………………..………Rubus discolor 1. Yapraklar altta ve üstte aynı renkte, altta yeşilimsi, sürgünler genellikle yarı silindrik, yapraklar çoğunlukla ternat (3 loblu ) nadiren 5 loblu. 6. Bitki yapraksı, stolonlu (toprak üzerinde uzanan ve noduslarından köklenerek yeni bitkiler veren sürünücü gövde) dik, tek yıllık, çiçekli gövdeli, küçük drupalar kırmızı renkte. ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………Rubus saxatilis 6. Bitki odunsu, gövdeler (sürgünler) iki yıllık veya kalıcı, tırmanıcı, küçük drupalar siyah renkte. 7. Sürgünler çıplak, prunoz, kısa ve zayıf dikenli, genellikle bezesiz, yapraklar ternat (3 loblu), küçük drupalar az sayıda (2–20) ve 5 mm genişliğinde. ………………………………………………………………………………………………………………………………….………..Rubus caesius 7. Sürgünler karışık dikenli, ince kılsı dikenli, bezeli ve glandsız tüyler mevcut, yapraklar 3 nadiren 5 loblu, küçük drupalar çok sayıda, prunoz değil. 8. Çiçekli gövdeler ve çiçek durumu yoğun hirsut (sert tüylü) fakat seyrek olarak bezeli. ………………………………………………………………………………………………………………………….….Rubus tereticaulis 8. Çiçekli gövdeler ve çiçek durumu bariz bezeli tüylü (bezeler genellikle kırmızı renkte) ………….………………………….………………………………………………………….…………………………………Rubus hirtus

546

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rubus caesius L.

Doğal

Böğürtlen

Yayılışı Genel yayılış olarak Avrupa’nın çoğu bölgesinde, Kafkaslarda, Kuzey Irak, Afganistan ve Türkiye’de yayılış gösterir. Ülkemizde İstanbul, Bursa, Bolu, Ankara, Yozgat, Erzincan, Van, Kars, Niğde, Maraş ve Hakkâri bölgelerinde yayılış gösterir.

Kısa boylu ve tırmanıcı bir çalıdır. Sürgünler uzun ve genellikle toprak üzerine yayık, silindirik, buğulu mavimsi, genellikle çıplak, dallanmış ve dikenli, dikenler kısa, dik veya oraksıdır. Yapraklar ternat (3 parçalı) veya üst kısımdaki yapraklar bazen basit ve 3 lobludur. Yaprakçıklar, üst yüzde hemen hemen tüysüz, altta ise sık yumuşak tüylüdür, kenarları iki sıralı-dişlidir. Yandaki yaprakçıklar sapsız, ortadakiler saplı, yumurtamsı, genellikle kısa loblu, kulakçıklar mızraksıdır. Çiçekli sürgünler dik, 14-40 cm boyunda, tüylü, çiçek kümeleri koltuklarda 2-6 çiçekli yalancı şemsiyedir. Çanak yapraklar yumurtamsı – sivri uçlu, sık tüylü, bezeli veya glandsız ve olgun meyve zamanında yatık durumdadır. Taç yapraklar beyaz, eliptikten- suborbikulara değişen durumda, 8-10 mm boyundadır. Küçük drupalar siyah renkte ve buğulu mavimsi, genişliği 5 mm, az sayıda ve birbirine gevşek bağlanmıştır (Davis ve Meikle, 1972).

Rubus canescens DC.

Özgür Eminağaoğlu

Botanik özellikleri

Doğal

Böğürtlen

Yayılışı Genel yayılışı Güney, Orta Avrupa, Belçika, Arnavutluk, Avusturya, Bulgaristan, İtalya, Romanya, Polonya, Sicilya, Çek Cumhuriyeti, Hırvatistan, Sırbistan ve Türkiye’dir.

Çoğunlukla sürünücü olan kısa boylu çalılardır. Sürgünler yatık, çoğunlukla köşeli, mavimsi dumanlı değil, kısa yumuşak tüylü veya az çok çıplak, seyrek, ince, kısa ve oraksı dikenlidir. Yapraklar ternat veya bazen 5 yaprakçıklı pedat, her iki yüz de farklı renkli, yaprakçıklar üstte tomentoz veya çıplak, koyu yeşil veya grimsi yeşil renkte, altta ise yıldız tüylü, kısa ve sık basit tüylüdür. Kenarları çift sıralı dişli, yan yaprakçıklar az çok sapsız, uçtakiler saplı, kamamsı–ters yumurtamsıtan baklava dilimi şekline kadar değişen formdadır; kulakçıklar şeritsidir. Çiçekli sürgünler dik, 15–40 cm, köşeli, kısa yumuşak tüylüdür. Çiçek kurulu terminal bileşik salkım, çok çiçekli ve yumurtamsı–dikdörtgenimsi veya dar dikdörtgenimsidir; 1,5–3 (-5) cm genişlikte, tomentoz, zayıf, ince, düz dikenli, bezesiz veya nadiren seyrek bezeli yapraklar ile çevrilidir. Çanak yapraklar yumurtamsı–dikdörtgenimsi, sivri, sık yumuşak tüylü, çiçek açtıktan sonra geri kıvrıktır. Taç yapraklar beyaz renkte (kuruyunca uçuk sarı), ters yumurtamsı–dikdörtgenimsi, 5–8 (-10) mm’dir. Küçük drupalar siyah renkte, küçük ve çok sayıda olup çıplaktır (Davis ve Meikle, 1972). Rubus canescens DC. var. canesens: Yaprakçıklar üst yüzde küçük yıldız tüylü-basit sık tüylü ve soluk mat yeşil renkte ya da grimsi yeşil renktedir. Ülkemizde Adana, Amasya, Artvin, Balıkesir, Bolu, Denizli, Eskişehir, Gümüşhane, Isparta, İçel, İstanbul, İzmir, Kastamonu, Kırklareli, Kütahya, Samsun, Sinop, Tokat, Sivas, Tunceli ve Yozgat çevrelerinde yetişir. Rubus canescens DC. var. glabratus (Gordon) Davis et Meikle: Yaprakçıklar üst yüzde çıplak ya da seyrek olarak basit tüylü, yeşil ve parlak renktedir. Ülkemizde Antalya, Artvin, Balıkesir, Bursa, Erzincan, Giresun, Hatay, İstanbul, İzmir, Kırklareli, Samsun, Sinop, Tekirdağ ve Zonguldak çevrelerinde yetişir. 547

Ünal Akkemik

Botanik özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rubus caucasicus Focke

Doğal

Böğürtlen

Yayılışı Genel yayılışı Kafkaslar ve Türkiye’dir. Ülkemizde Rize ve Çoruh bölgelerinde yayılış gösterir.

Tırmanıcı sürgünleri olan çalılardır. Sürgünler yarı silindirik, hafif mavimsi dumanlı, ince yumuşak tüylü veya çıplak, zayıf dikenli ve bezeli tüyler 1-6 mm’ye kadar uzunluktadır. Yapraklar 3(-5) loblu, alt ve üst yüzü farklı renklerde, üst yüzde çıplak alt yüzde ince yumuşak tüylüdür, yandaki yaprakçıklar kısa saplı, ortadaki yaprakçık 6-11 cm uzunlukta, yarı daremsiden ters yumurtamsıya kadar değişen şekillerde, tabanda hemen hemen yüreksi, tepede sivri uçlu ya da sivri uzantılıdır. Kulakçıklar şeritsi, kenarları bezelidır. Çiçekli sürgünler çiçeksiz sürgünlere benzer, daha yoğun mor bezeli ve üstte tüylüdür. Çiçek kurulu zigzaglı ve yapraklı, kısa bileşik salkım halinde ve 2-5 çiçeklidir. Çanak yapraklar tüylü ve çıkıntılı, çiçekte geri kıvrık, meyvede iken ise yayık veya diktir, yoğun bezeli ve genellikle iğnemsi dikenlidir. Taç yapraklar beyaz renkte, kaşıkçıktan eliptiğe kadar değişen şekillerde ve çanak yapraklarla hemen hemen aynı boydadır. Stamen stilusdan kısa veya uzun olabilir, anterler çıplak, karpeller de çıplaktır. Küçük drupalar siyah renkte ve çok sayıdadır (Davis ve Meikle, 1972).

Özgür Eminağaoğlu

Botanik özellikleri

Rubus discolor Weihe & Nees

Doğal

Böğürtlen

Yayılışı Genel yayılış olarak Batı, Orta ve Güney Avrupa, Kafkasya, Lübnan ve Türkiye’dir. Türkiye’de Adana, Artvin, Balıkesir, Bolu, Giresun, İstanbul, İzmir, Kastamonu, Kırklareli, Ordu, Sakarya, Samsun, Tekirdağ ve Trabzon bölgelerinde yayılış gösterir.

Botanik özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

1-2 m uzunluğunda çalılardır. Dallar köşeli ve oluksuz, çoğunluklabuğulu mavimsi değildir; az çok çıplak, çoğunlukla parlak; dikenler dardır. Yapraklar 5 yaprakçıklı pedat veya ternattır. Yaprakçıklar çoğunlukla büyük ve tepede uzunca sivri uçlu, üst yüzde çıplak veya seyrek kılsıdır; kulakçıklar geniş (şeritsi veya mızraksı-şeritsi), seyrek olarak bezeli kenarlı; çiçek taşıyan sürgünler daha az tüylüdür. Çiçek salkımları her zaman gevşek yapılıdır. Çanak yapraklar yumurtamsı-dikdörtgenimsi, sivri, sık tüylü, geri kıvrıktır. Taç yapraklar pembe, ters yumurtamsıdan az çok dairemsiye kadar değişen şekillerde, 8-13 mm boyundadır. Filamentler beyaz, stiluslardan daha uzun; anterler çıplaktır. Karpeller az çok kılsıdır. Küçük drupa şeklindeki meyveler daha büyük (yaklaşık 4 mm) ve çok suludur (Davis ve Meikle, 1972).

548

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rubus hirtus Waldst & Kit

Doğal

Böğürtlen

Yayılışı Genel yayılışını Batı ve Orta Avrupa, Balkanlar, Rusya, Kırım, Kafkaslar ve Türkiye’ de yapar. Türkiye’de Amanoslar, Kırklareli, Bursa, Bolu, Zonguldak, Kastamonu, Amasya ve Ordu çevrelerinde bulunur.

Uzun, tırmanıcı sürgünlü çalılardır. Sürgünler hafif silindirik, kahverengi, yumuşak tüylü, zayıf dikenlidir. Genellikle morumsu kırmızı renkte bezeli tüyler ve bazı ince dikenler mevcuttur. Yapraklar 3(-5) loblu, her iki yüzde aynı renklidir. Genellikle her iki yüzde az çok yumuşak tüylü ve dişli, ortadaki yaprakçık saplı, yanlardaki yaprakçıklar 5-16 cm, yaprakçıklar sapın 4-6(10) katı büyüklükte yumurtamsıtan yarı dairesele değişen şekillerde, tabanda hemen hemen yüreksi, tepede sivri veya sivri uzantılıdır. Kulakçıklar şeritsi, kenarları bezeli tüylerle çevrilidir. Çiçekli sürgünler genellikle hafif mavimsi dumanlı, dikenler, sürgünlerdeki ince dikenlerden farklı ve bezeli tüylü, 1,5-4 mm uzunluğundadır. Bileşik salkım halindeki kurullar gevşek, yumurtamsıdan piramide değişen şekillerde, zig zaglı eksende 12-50 çiçekli, ince dikenlerle çevrili ve bezeli tüylerin uzunluğu 1,5-4 mm’dir. Çanak yapraklar belirgin kuyruklu, meyvede iken dik, ince sık tüylü, bezeli tüylüdür. Taç yapraklar beyaz renkte, dikdörtgenimsi-yumurtamsı, 6-8 (-10) mm’dir. Filamentler stilusdan uzun, anterler çıplaktır. Karpeller çıplak veya kıllıdır. Küçük siyah drupalar çok sayıda ve 3 mm çapında (Davis ve Meikle, 1972).

Ünal Akkemik

Botanik özellikleri

Rubus idaeus L.

Doğal

Böğürtlen

Yayılışı Avrupa, Asya ve Amerika’da yayılır. Bursa, Giresun, Gümüşhane, İstanbul, Kars, Kırklareli, Rize ve Trabzon çevrelerinde doğaldır.

Botanik özellikleri

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

Dik gövdeli, 50–100 cm (kültür formlarında 150 cm kadar) uzunlukta basit veya dallanmış çalılardır. Dallar ince dikencikli veya dikensiz, çoğunlukla ikinci yılda çiçek açar. Alttaki yapraklar pennat, genellikle 5, nadiren 7 yaprakçıklı, üstteki yapraklar ternat; yaprakçıklar üst yüzde hemen hemen çıplak, aşağıda ise beyaz-tomentoz, 1-2 sıralı testere dişli, yandaki yaprakçıklar hemen hemen sapsız, uçtakiler kısa saplı, yumurtamsı-sivri uçludur; kulakçıklar ipliksidir. Çiçek kurulu terminal ve yan durumlu, birkaç çiçekten oluşmuş, sarkık salkım halinde, bazen alttaki çiçekler yaprak koltuklarında tektir. Çanak yapraklar mızraksı, sivri-kuyruklu, tüylü, meyvede iken geri kıvrıktır. Taç yapraklar beyaz renke, dar, ufak ve diktir. Stamenler tek sıra halindedir. Küçük drupalar kırmızı renkte, yumuşak tüylü, çok sayıda, birbirine bitişik ve çiçek tablasından bir bütün halinde ayrılma özelliği gösterir (Davis ve Meikle, 1972). 549

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rubus sanctus Schreber

Doğal

Böğürtlen

Genel yayılışını Batı ve Orta Avrupa, Akdeniz Bölgesi, Kırım, Güney Batı Asya ve Batı Himalaya’larda yapar. Ülkemizde Adıyaman, Ankara, Antalya, Artvin, Balıkesir, Bilecik, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Gaziantep, Hakkâri, Hatay, Isparta, İçel, İstanbul, İzmir, Kahramanmaraş, Kütahya, Mardin, Muğla, Sakarya, Samsun, Sinop, Tekirdağ, Trabzon, Yalova ve Zonguldak civarlarında yayılış gösterir.

Botanik özellikleri

Ali Erhan Özer

Yayılışı

1–2 m uzunluğunda çalılardır. Dallar köşeli ve oluklu, buğulu mavimsi, çoğunlukla ince ve sık tüylü, güçlü, üçgenimsi tabanlı, düz veya geri kıvrık dikenli ve glandsız. Çiçekli sürgünler de benzer yapıda, fakat daha yoğun tüylü ve daha küçük dikenlidir. Yapraklar 5 yaprakçıklı pedat veya ternat, her iki yüz de farklı renkte, üst yüz çıplak veya yıldızsı–kısa yumuşak tüylü, altta beyaz–tomentoz; yaprakçıklar 1-2 sıralı dişli, kenardakiler kısa saplı, uçtakiler 2,5–10 cm, ters yumurtamsıdan yuvarlağa kadar değişen şekillerdedir. Tepede yer alan yapraklar yuvarlaktan akuminata kadar değişen şekillerdedir. Kulakçıklar ipliksi ve glandsız. Salkımlar uzun ve çoğunlukla gevşek, gösterişli, bazen altta yapraklı, çok çiçekli, 10–25 x (2-)3–10 cm boyutlarındadır. Çanak yapraklar yumurtamsı–dikdörtgenimsi, sivri uçlu, sık tüylü ve geriye kıvrıktır. Taç yapraklar pembe renkte, ters yumurtamsı-yarı dairesel, 8–15 mm’dir. Filamentler stiluslara eşit uzunlukta veya onlardan daha kısa, çoğunlukla pembe renkte; anterler kılsıdır. Karpeller de kılsıdır. Küçük drupalar siyah renkte, çok sayıda, küçük ve az suludur (Davis ve Meikle, 1972).

Rubus saxatilis L.

Doğal

Böğürtlen

Yayılışı Genel olarak Avrupa’nın güneybatısında seyrek, diğer kısımlarında yaygın olarak görülür. Asya ve Kafkasya’da da yayılışı vardır. Ülkemizde ise Trabzon, Rize, Kars, Ağrı ve Erzincan çevrelerinde yayılış gösterir.

Mehmet Fırat

Kısa boylu, yerde sürünen bitkilerdir. Vejetatif sürgünler toprak üzerine yatık, kısa dik dikenler taşır, uçlardan köklenip, tekrar tabana doğru geri dönüp gelecek yılın çiçekli sürgünlerini verir. Çiçekli sürgün tek yıllık, dik, 8–20 cm, pubesent ve dallanmış dik küçük dikenlidir. Yaprakların hepsi ternat (üç parçalı) yaprakçıklar testere dişli, kenardaki iki yaprakçık sapsız, ortadaki saplı, yumurtamsı veya baklava dilimi şeklinde yumurtamsı, kulakçıklar ters yumurtamsı-dikdörtgenimsidir. Çiçek kurulu yoğun 3–6 çiçekli yalancı şemsiyedir. Çanak yapraklar yumurtamsı-mızraksı, sivri uçlu, yumuşak tüylü, meyveli zamanda dik durumdadır. Taç yapraklar beyaz renkte ve dardır. Küçük drupalar kırmızı renkte olup 2–6 adet, genişliği 6–8 mm’dir (Davis ve Meikle, 1972).

Mehmet Fırat

Botanik özellikleri

550

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Rubus tereticaulis PJ. Mueller

Doğal

Böğürtlen

Yayılışı Avrupa, Macaristan, Romanya ve Türkiye’de yayılır. İstanbul, Bursa ve Bolu çevrelerinde doğaldır.

Botanik özellikleri

Ünal Akkemik

Yerde sürünücü sürgünleri olan çalılardır. Sürgünler hafif silindirik, kahverengi, yumuşak tüylü ve küçük iğnemsi dikenlidir. Yapraklar 3-5 loblu hemen hemen üst ve alt yüzde aynı renklidir. Yaprakçıklar her iki yüzde piloz, biserrat, yan yaprakçıklar kısa saplı, orta yaprakçık 4-6 cm uzunluğunda, sapın 4-6 katı, yumurtamsıdan yarı dairesele değişen şekillerdedir. Yaprakçıklar tabanda yuvarlak veya hafif yüreksi, tepede sivri sivri uçludur. Kulakçıklar şeritsi, kenarları bezeli veya glandsız tüylüdür. Çiçekli sürgünler hemen hemen zigzaglı, yatık pubesent veya yoğun hirsut-villoz, ince zayıf dikenli ve genellikle bezeli tüylü. Çiçek kurulu hemen hemen yoğun, yumurtamsı, altta yapraklı, 7-25 çiçekli, genelde 3’lü çiçekli dallardan oluşmuştur. Çanak yapraklar kuyruklu, meyvede iken dik durumda, tüylü-kıllı ve bazen de ince dikenlidir. Taç yapraklar yeşilimsi-beyaz renkte, eliptik-dikdörtgenimsi, 8-10 mm’dir. Filamentler stilusdan biraz kısa, anterler çıplaktır. Karpeller de çıplaktır. Küçük druplar siyah renkte ve çok sayıdadır (Davis ve Meikle, 1972).

Sarcopoterium Spach (Abdestbozan)

Sarcopoterium spinosum (L.) Spach

Tolga Ok

Tolga Ok

Doğu Akdeniz havzasının bir bitkisi olup monotipiktir. Kısa boylu, küme ya da yığın halinde tepe geliştiren dikenli çalılardır. Dal ve sürgünlerin uçları, dallanmış dikenlerle sonlanır. Yapraklar derimsi, uç kısımda tek terminal yaprakla sonlanan pinnat damarlı bileşik yapraktır (imparipinnat). Yapraklar çoğunlukla kısalmış sürgünlerden çıkarlar. Kulakçıklar küçük, yaprak sapının tabanını örter. Çiçek kurulu yaprağın karşı tarafında ya da terminal durumlu başaktır. Çiçekler tek eşeyli, çiçek kurulundaki çiçeklerden alttakiler çoğunlukla erkek, üsttekiler ise dişi çiçeklerdir. Çanak yaprak 4, stamen sayısı çok fazla, karpel 2’dir. Meyve üzümsü meyve tipindedir; çanak yapraklar bazen meyve oluşması esnasında da kalıcıdır (Cullen, 1972).

Tolga Ok

Doğal

Abdestbozan

Yayılışı

Genel yayılışı Doğu Akdeniz Havzası olup ülkemizde Çanakkale, İstanbul, Sinop, İzmir, Aydın, Antalya, Adana çevresinde yayılış yapar. Frigana vejetasyonunun tipik bir elemanı olup tüm sahil kesimlerde görülür (Cullen, 1972).

Yaklaşık 75 cm’ye kadar boylanabilen küme ya da yığınlar şeklinde bir tepe yapısı oluşturan dikenli çalılardır. Kabukların dış kısımları gümüşi, kısa beyaz tüylerle kaplıdır; kabuklar boyuna yönde soyularak dökülürler. Dökülen kabukların alt kısımları kahverengidir. Yapraklar pinnat damarlı bileşik yapraktır. Yaprakçık sayısı (9-) 11-25 adet ve tepede tek terminal yaprakla sonlanır. Yaprak şekli dikdörtgenimsi-oval, tam kenarlı, ya da 3-5 dişli ve aşağıya doğru kıvrıktır. Çiçeklerinde çanak yaprakları yeşil, çoğunlukla beyaz kenarlı, oval-dikdörtgenimsi; yaklaşık 2 mm boyunadır. Stigma kırmızımsıdır. Üzümsü meyve küremsi olup sarımsı kahverengi ve 3-5 mm çapındadır. Çiçeklenme zamanı mart ayıdır (Cullen, 1972). 551

Tolga Ok

Botanik özellikleri:

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Sorbus L. (Üvezler)

Bilge Tunçkol, Necmi Aksoy, Özgür Eminağaoğlu

Kışın yaprağını döken, sürgünleri dikensiz, kısa boylu ağaç veya çalılardır. Oldukça iri olan tomurcuklarının üzerleri kiremitvari dizilmiş pullarla örtülüdür. Sürgünlere çok sıralı sarmal olarak dizilmiş olan kenarları dişli ve loplu yapraklar basit veya bileşiktir. Çiçekleri beyaz, nadiren pembe olup birleşik yalancı şemsiye biçiminde kurul oluştururlar. Taç ve çanak yapraklar 5 parçalı stamen sayısı 15-20 dir. Ovaryum 2-5 karpelden oluşmuş 2 tohum taslağı taşır. Ovaryum 2-5 gözlü, yalancı sulu meyve tipindedir. Olgunlaştığında sarı kırmızı veya portakal rengini alır (Gabrialian, 1972). Ülkemizde 15 türü doğal yetişmekte olup bu türlere ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir. 1.Yapraklar tüysü veya yarı tüysü; 2.Yapraklar yarı tüysü, yaprak 5.5-12 cm uzunluğunda, tomurcuklar sarımtırak-kahverengi, tomurcuk pulları çıplak ve yapışkan değil …...…....Sorbus roopiana 2.Yapraklar tek tüysü, tüysü yaprak 6-30 cm uzunluğunda 3.Tomurcuklar koyu siyahımtırak–kahverengi ve yapışkan değildir; meyveleri basık küre şeklinde olup, 6-9(-11) mm’dir. Situlus çoğunlukla 3 adet, gövde kabuğu düz ve boyuna çatlaklı…………………………………………………………………………......……………...………………………..………Sorbus aucuparia 3.Tomurcuklar sarımtırak–yeşil renkli ve yapışkandır; meyveleri küremsi veya armut şeklinde olup 15-22 mm’ dir. Sitilus çoğunlukla 5 adet, gövde kabuğu uzunlamasına dar şeritsi pullar halinde çataklı ……..…………..…………..……………………………………………………………………. Sorbus domestica 1.Yapraklar basit, loplu veya kenarları dişli 4.Yapraklar loplu, yaprak kenarları basit veya çift sıralı dişli; 5.Yaprakların alt yüzeyleri gençken hafif tüylü daha sonra çıplaklaşır; 6.Tomurcuk pulları elma yeşili renginde ve kenarları koyu kahverengi sürmeli, hafif yapışkan; yapraklar derin veya sığ loplu, lop kenarları ince dişli, damar sayısı 5-6(-7) adet. Sitilus çoğunlukla 2, nadiren 3’ tür …….……………………………………………………………………………… Sorbus torminalis 6.Tomurcuk pulları sarımtırak–kahverengi, yapışkan değil, yapraklar az veya çok loplu, lop kenarları kaba ve belirgin, çift sıralı dişlidir damar sayısı 7-9(-11) çift. Sitilus 3 ..…..…..…..…..…..…..…..…..…..…..…..…..…..…..………………………….………………………………………..…….Sorbus caucasica 5. Genç ve olgun yaprakların alt yüzeyleri keçe gibi sık veya pamuksu tüylü; 7.Yaprak ayasının dip kısımlarında loplar derin parçalanmış fakat yaprakçık şeklinde ayrılmamıştır; damar sayısı 8-9 çift; çiçek kurulu zengin 25-60(-90) çiçekten oluşur. ………………………………………………………………….………………….………….……….…………... Sorbus tamamschjanae 7.Yaprak ayası derin loplu değil; damar sayısı 5-7(-8) çift; çiçek kurulu fakir (20-40); 8.Tomurcuklar sarımtırak–kahverengi ve pul uçları sürmesiz; yaprak ayası dar–eliptik (5-11x3-7cm), sığ loplu ve lop kenarları basit dişli; aya dip taraftan 1/3 oranında tam kenarlı veya belirsiz dişli; meyve rengi belirgin kırmızı……………...………………………………. Sorbus luristanica 8.Tomurcuklar sarımtırak- kahverengi ve pul uçları kızıl kestane renginde sürmeli; yaprak ayası geniş eliptik veya rombik-eliptik (baklava dilimi biçiminde); 9.Yaprak ayası geniş eliptik (4,5-10x3-9 cm) lop kenarları basit dişli olup dişlerin uç kısımları küttür, ayanın dip tarafı tam kenarlı; meyve yumurta biçiminde ve küçücük (0.6-1.4 cm boyunda) olup portakal veya altın sarısı rengindedir ve üzerinde benekler görülmez. …………...….....……...………...…………...………...………...………...….…………………………….……………...…...Sorbus persica 9.Yaprak sayısı rombik–eliptik (baklava dilimi biçiminde) (4,5-7x3-5,5 cm); lop kenarları çift sıralı dişli olup dişler sivri uçludur ve dışarı doğru bakar; meyve basık küremsi ve büyük (1.2–1.8 cm boyunda) olup sarımtırak–kırmızı renkte ve üzerlerinde büyük benekler görülür .………………….....…………………………………………………………...………………………….………………. Sorbus takhtajanii 4. Yapraklar lopsuz, yaprak kenarları basit veya çift sıralı dişli; 10.Yapraklar çıplak veya az- çok gri-beyaz sık tüylerle örtülüdür. Tomurcuk pulları sarımtırak- kahverengi ve pul uçları sürmesiz; anterler pembe renkte …………………........………………………………………………………………………………………………………………………… Sorbus subfusca 10.Yaprakların alt yüzeyleri beyaz veya gri keçemsi tüylerle örtülüdür. Tomurcuk pullarının uçları sürmeli; anterler sarı renkte 11.Çoğunlukla yapraklar dar veya geniş elips biçiminde olup sivri uçludur. Yaprak alt yüzeyleri grimsi–beyaz tüylüdür. Tomurcuk pulları parlak sarı renkli olup pulların kenarları koyu kırmızımtırak–kahverengi sürmeli ve hafif kirpiklidir. Tomurcuklar yapışkan değil; meyvesi geniş yumurta biçiminde, parlak koyu kırmızı renkli ve üzerinde büyük benekler belirgin olarak görülür…………….…….…………………….. Sorbus kusnetzovii

552

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Sorbus L. (Üvezler) 11.Çoğunlukla yapraklar dairesel veya geniş yumurta biçiminde olup küt uçludur ve alt yüzleri beyaz tüylüdür tomurcuk pulları sarımtırak-kahverengi veya kırmızımtırak-kahverengi olup kenarları dar şerit halinde koyu sürmeli ve hafif yapışkan; meyvesi küre biçiminde koyu kırmızı olup üzeri küçük beneklidir. 12.Yaprakların üst yüzeyleri açık yeşil, yaprağın bir kenarındaki diş sayısı 10-20, dişler büyük kaba tüysü damar sayısı 5-7(-8) yaprak sapları 5-12 mm. 13.Yapraklar dairesel geniş yumurta veya geniş ters yumurta biçiminde (3-7x2,5-6 cm) yaprağın uç kısmı küt veya yuvarlakça, dip tarafı ise geniş yuvarlakçadır..…...………………………………………………………………………………………………. Sorbus umbellata 13.Yapraklar eliptik veya geniş-yumurta biçiminde (3,5-6,5x2,5-4,5 cm) yaprağın uç kısmı uzunca sivri yaprağın dip tarafı ise kama şeklinde daralmıştır …………………………………….…………………………………….....…….………….……………….… Sorbus taurica 12.Yaprağın üst yüzeyleri koyu yeşil yaprağın bir kenarındaki diş sayısı 20-37 dişler sivri uçlu küçük ve sık tüysü damar sayısı 7-9(-11) yaprak sapları 5-20 mm 14.Yapraklar dairesel veya geniş yumurta biçiminde (4-9x3,5-7,5) yaprağın uç kısmı küt veya yuvarlakça, dip tarafı ise geniş yuvarlakçadır …………………………………………………………………………..………………………………………………. Sorbus migarica 14.Yapraklar geniş eliptik veya eliptik biçimde (4-7(-13)x2-6,5(-10) cm.) yaprağın uç kısmı sivri, dip tarafı ise kama şeklinde daralmıştır ……………………………………………………………………………………………....….………………… Sorbus schemachensis

Sorbus aucuparia L.

Doğal

Üvez

Yayılışı Genel yayılışını Avrupa, Kafkasya ve Sibirya’da yapar. Ülkemizde Bolu, Zonguldak, Ankara, Çankırı, Ordu, Erzurum, Kars, Kastamonu, Ağrı, Amasya, Artvin, Bursa, Çanakkale, Giresun, Kayseri, Trabzon illerinde ve genel olarak 800–2500 m yükseltiler arasında yayılır.

4–20 m boylanan yuvarlak gevşek tepe yapısına sahip küçük bir ağaçtır. Gençlikte açık gri renkli olan gövde kabuğu parlak düz ve pürüzsüzdür. Yaşlı bireylerde kabuk boyuna çatlaklıdır ve renk koyulaşır. Son sene sürgünleri gri kahve veya kırmızımtırak kahve renkli olup seyrek ve dökülücü pamuksu tüylerle örtülüdür. Sürgün üzerinde beyaz renkli lentiseller bulunur. Kırmızımtırak-kahverengi olan yaprak sapları 1,5–6,7 cm boyutlarındadır. Seyrek tüylü veya tamamen çıplaktır. Yaprak sapı sürgün üzerinde hilal şeklinde iz bırakır. Bileşik yapraklar 9-30 × 4-18 cm boyutlarındadır. Dar eliptik veya mızraksı yapraklar 1117 çifttir. Kenarları testere dişli yaprakçıklar sapsız ve asimetriktir. Yaprak üst yüzeyi donuk yeşil alt yüzeyi sarımtrak yeşil veya gri yeşil renkli. Orta damar ve dip kısımları seyrek pamuksu tüylüdür, tüyler sonra dökülür. Bileşik yalancı şemsiye tipindeki çiçek kurulları 8-15 cm boyutlarında olup dik durur. Üvezler içinde en yoğun çiçek taşıyan taksondur. Taç yapraklar kirli beyaz renkli 8-15 mm boyutlarında önceleri dökülücü hafif tüylerle kaplıdır. Stilus 3 nadiren 2-4(-5) adet ve serbesttir. Ovaryum üst durumludur. Basık küre biçimindeki meyveler 6-9-11 mm çapında kırmızımtırak-portakal renkli üzeri seyrek küçük beneklidir. Meyve 3 nadiren 2-5 tohumludur (Gabrialian, 1972). 553

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Sorbus caucasica Zinserl

Doğal

Üvez

Yayılışı Ülkemizde bu türe ait yayılış yapan iki varyeteden var. caucasica genel yayılışını Batı ve Doğu Kafkasya’da yapar. Ülkemizde bu varyete Artvin ilinde 900–2000 m’ler arasında yayılış yapar. Diğer varyete ise endemik olan var. yaltirikii’dir. Bu takson ise Rize ilinde 1750 m’de yayılış yapar.

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

7 m’ye kadar boylanan geniş tepeli küçük bir ağaçtır. Kabuk kırmızımtırak-koyu gri renkli, ince ve düzgün yüzeylidir. Kabuk üzerinde oval şekilli lentiseller bulunur. Genç sürgünler kestane kırmızısı renginde çıplak cilalanmış gibi parlak yoğun lentisellidir. 6-12 mm uzunluğundaki tomurcuklar koni şeklinde olup 3-4 adet sarımtırak-kahverengi çıplak veya tüylü pullarla örtülmüştür. Yaprak sapı 1,2–2,2 cm arasındadır. Sarımtırak-yeşil renkteki sapların üzeri dökülücü seyrek tüylü veya çıplaktır. Yaprak sapının sürgün üzerinde bıraktığı izde 3 veya 5 iletim demeti izi vardır. Yaprak 5,5–12 × 3,5–6,5 cm boyutlarında olup geniş eliptik veya geniş yumurta biçimindedir. Yaprak ayasının kenarı 5-7 lopludur. Lop kenarları çift sıralı sivri dişlidir. Yaprak üst yüzeyi koyu yeşil ve çıplak, alt yüzü açık sarımtırak-yeşil ve çıplaktır. Damar koltuklarında tüy demetleri görülür. 40-50 (-70) adet çiçek taşıyan dik duran bileşik yalancı şemsiye tipindeki çiçek kurulları 8-10 cm boyundadır. Çiçek 15-16 mm çapında olup taç yapraklar kirli beyaz renktedir. Stilus 3 adet ve serbesttir. 1-1,5 cm çapındaki meyveler küre veya geniş ovoid biçimlidir. Olgunlaşma aşamasında parlak portakal sarısı-kiremit kırmızısı meyveler daha sonraları koyu kırmızı bir renk alır ve üzeri beneklidir. Meyve içerisinde 2-3 adet kırmızımtırak-kahverengi 5-6 mm çapında tohumlar bulunur (Gabrialian, 1972). Ülkemizde bu türe ait iki alttür doğal olarak yayılış yapar: Sorbus caucasica Zinserl var. yaltirikii Gökşin (Endemik): Rize, Çamlıhemşin civarında bulunur. Bu varyete Özgür Eminağaoğlu tarafından Artvin-Yusufeli çevresinde 1700-1800 metrelerde de tespit edilmiştir. Tomurcuklar ve yaprakların her iki yüzü ’de çıplak damarların birleştiği yerlerde tüy demetleri vardır. Sorbus caucasica Zinserl var. caucasica: Bu varyete Artvin-Yusufeli çevresinde bulunur. Tomurcuklar ve yaprakların alt yüzü kül rengi pamuksu tüylerle örtülüdür.

Sorbus domestica L.

Doğal

Üvez

Yayılışı Genel yayılışını Avrupa’nın güneyinde ve kısmen orta kesiminde yapar. Kuzeyde Almanya’nın doğusuna kadar yayılış yapan bu türün doğu sınırı ise Kırım, Güney Rusya ve Türkiye’dir. Ülkemizde Kırklareli, Çanakkale, İstanbul, Sakarya, Bursa, Zonguldak, Bartın, İzmit, Bolu, Düzce, Ankara, Kastamonu, Sinop, Karabük, Tokat, Hatay ve Eskişehir illerinde ve genel olarak 100–1300 m yükseltiler arasında yayılır.

Botanik Özellikleri Hatice Yılmaz

4-10 m’ye kadar boy 70-80 cm’ye kadar çap yapabilen dolgun gövdeli gençlikte konik, daha sonraları dağınık ve yayvan tepeli bir ağaçtır. Gövde kabuğu kül grisi renkli düz ve pürüzsüzdür. Kabuk yaşlı fertlerde uzunlamasına dar şeritsi pullar halinde çatlaklıdır. Son sene sürgünleri kalın kızıl kestane veya grimsi zeytin yeşili renklidir. Sürgün uçlarına doğru hafif tüylüdür. Tomurcuk uçları hafif tüylü ve yapışkandır. Bu özelliği ile Cormus aucuparia’dan ayrılır. 2–4,8 uzunluğundaki yaprak sapı gençlikte seyrek beyaz pamuksu tüylerle örtülüdür. Yaprak sapının sürgün üzerinde bıraktığı iz hilal şeklindedir. Bileşik yaprak 7-20 × 4-10 cm boyutlarındadır. Bileşik yaprak 7-10 çift yaprakçıktan meydana gelir. Sapsız yaprakçıklar 2,4–5,3 × 0 8,1–9 cm boyutlarında dar elips veya mızraksıdır. Yaprakçık kenarı tek sıralı testere dişlidir. Yaprakçığın alt yüzeyleri önceleri seyrek pamuksu tüylerle örtülüdür. Sonraları bu tüyler kısmen dökülür. Bileşik yalancı şemsiye tipindeki çiçek kurulları 6-11 cm boyutlarındadır. Çanak yapraklar tüylü stiluslar çoğunlukla 5 adet ve serbesttir. Stamen sayısı 15-20 dir. Ülkemizde doğal olarak yetişen tüm taksonlar içerisinde en büyük meyveye sahiptir. Küremsi-armut biçimindeki meyveler önceleri yeşilimtırak olgunlaştığında sarımtrak-kahverengi 1,5-2,2 cm çapında üzeri kırmızı beneklidir. Meyve içerisinde 3 nadiren 5 tohum taşır (Gabrialian, 1972). 554

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Sorbus kusnetzovii Zinserl

Doğal

Üvez

Genel yayılışını Kafkasya, Lübnan ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde Adana, Kars, Kastamonu, Ağrı, Amasya, Ankara, Konya, Yozgat, Hatay, Denizli, Erzincan, Erzurum ve Gümüşhane illerinde ve genel olarak 750–2500 m yükseltiler arasında yayılır.

Botanik Özellikleri

ISTE Herbaryumu

Yayılışı

5-6 m’ye kadar boylanan yayvan tepeli küçük ağaç veya çalılardır. Sarımtırak-kahverengi kabuk düzgün yüzeyli ve çatlaksızdır. Üzeri seyrek lentisellerle kaplıdır. Kırmızımtırak-kahverengi genç sürgünleri çıplaktır. Sürgünlerin üzeri sık beyaz lentisellidir. 5-6 (-10) mm boyunda sivri-yumurta veya köşeli koni biçimindeki tomurcuklar dıştan 3-4 adet parlak sarı çıplak pullarla örtülmüştür. Pul kenarları koyu kırmızımtırak-kahverengi sürmeli ve beyaz kirpiklidir. Yaprak sapı 0,9–2,1 cm uzunluğundadır. Sarımtırak-yeşil renkteki sapın üzeri beyaz pamuksu tüylerle kaplıdır. 4–9 (-12) × 2,5–5(-8,5) cm boyutlarındaki yapraklar dar veya geniş elips biçiminde kenarları çift sıralı dişlidir. Yaprak üst yüzeyi koyu yeşil ve çıplak alt yüzü keçe gibi sık grimsi-beyaz tüylerle kaplıdır. Yaprak üst yüzeyinde damarlar boyunca seyrek glandlar görülür. 20–40 çiçek taşıyan dik duran yalancı şemsiye tipindeki çiçek kurulları 3,5–7 cm boyutlarındadır. Çiçek eksenleri üzerinde sık beyaz pamuklu tüyler bulunur. 15-18 mm çapındaki beyaz renkli çiçekleri vardır. Taç yapraklar ise beyaz renkli kenarları hafifçe kertikli uzun oval biçimlidir. Stiluslar 2-3 adet dip kısımları seyrek tüylü ve bitişiktir. Parlak koyu kırmızı renkli olgun meyveler 9-16 mm çapında geniş yumurta biçiminde üzeri beyaz beneklidir. Çanak yapraklar kalıcıdır. 6-7 mm boyutlarında koyu kahverengi tohumları vardır. Yalancı meyvede tohum sayısı 3-4 adettir (Gabrialian, 1972).

Sorbus luristanica (Bornm.) Schonb.

Doğal

Üvez

Yayılışı Genel yayılışını Kafkasya’nın güneyi, Batı İran ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde Hakkâri ilinde 1500–2500 m yükseltiler arasında yayılır.

5-6 m’ye kadar boylanan piramidal tepeli küçük ağaç veya çalılardır. Kırmızımtırak-sarı renkli kabuk düzgün yüzeyli ve çatlaksı, üzeri yatık baklava dilimi şeklinde lentisellidir. Kırmızımtırak-kahverengi genç sürgünler çıplak üzeri beyaz lentisellidir. Yaşlı sürgünler grimsi boz renklidir. 3-6 mm boyunda yumurta biçimli tomurcuklar dıştan 3 adet sarımtırak kahverengi pul ile kaplıdır. Pul üzerleri pamuksu tüylüdür. Yaprak sapı 1–2,5 cm uzunluğundadır. Sarımtırak-yeşil renkli sapın üzeri beyaz pamuksu tüylüdür. 5–11× 3-7 cm boyutlarındaki yaprak ayası eliptik veya dar eliptik biçimde olup kenarları sığ loplu ve basit dişlidir. Yaprak üst yüzeyleri açık yeşil, alt yüzeyleri gri-beyaz renkte keçe gibi sık tüylerle örtülüdür. 25-40 adet çiçek taşıyan dik duran yalancı şemsiye tipindeki çiçek kurulları 3-7,5 cm boyutlarındadır. Çiçek eksenleri üzerinde dökülücü pamuksu tüyler bulunur. Sarımtırak beyaz renkli çiçekler 10-15 mm çapındadır. Üçgen biçimindeki çanak yaprağın her iki yüzü de keçemsi beyaz tüylüdür. Stilus 2 adet ve serbesttir. Kırmızımtırak sarı veya kırmızı renkli meyveler 11-14 mm çapında olup elipsoidaldır. Gençlikte üzerleri pamuksu tüylerle örtülüdür. Meyve üzerinde benekler bulunmaz. Çanak yapraklar meyve üzerinde kalıcıdır. 5-6 mm boyutlarındaki tohumlar 2-4 adettir (Gabrialian, 1972). 555

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Sorbus migarica Zinserl

Doğal

Üvez

Yayılışı Genel yayılışını Kafkasya’nın batısı ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde Amasya, Tokat, Erzurum illerinde ve genel olarak 1300–2000 m yükseltiler arasında yayılır.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

6 m’ye kadar boylanan çatal gövdeli dağınık tepeli çalı görünümlü odunsu bitkilerdir. Pürüzsüz ve çatlaksız gövde kabuğu açık gri renklidir. Genç sürgünleri kalın kırmızımtırak kahverengi, üzerleri lentisellidir. Yaşlı sürgünler ise koyu gri esmer renkli üzeri yer yer mum tabakası ile kaplıdır. Sivri uçlu yumurta biçimindeki tomurcuklar 3-4 adet pul ile örtülmüş 4-6 mm boyutlarında hafif yapışkandır. Yaprak sapı 5-20 mm, üzeri pamuksu tüylerle kaplıdır. Sapın sürgünde bıraktığı iz hilal şeklindedir. Yaprak dairesel veya geniş yumurta şeklindedir. Yaprak kenarındaki diş sayısı 20-35 adet küçük sivri uçludur. Yaprak alt yüzü beyaz keçe gibi tüylüdür. Çiçek kurulları 3,5–7 × 4,5–9 cm boy ve çapında, çiçek sayısı (6) 10–45 (60) arasında, çiçek kurullarının eksenleri üzeri sık pamuksu beyaz tüylerle kaplıdır. Çiçekler 15-20 mm çapında çanak 5 parçalı üzeri tüylüdür. Taç yapraklar ters yumurta şeklinde 7-9 mm boyundadır. Stiluslar 2, nadiren 1 veya 3’tür; ayrı ve dip kısmı tüylüdür. Meyve 6-16 mm çapında küre şeklinde koyu kırmızı çanak yapraklar kalıcı 5-6 mm boyundaki tohumlar; meyve içinde 3-4 adet bulunur. Meyvelerin üzeri beyaz beneklidir (Gabrialian, 1972).

Sorbus persica Hedl.

Doğal

Üvez

Yayılışı Genel yayılışını Rusya, Ermenistan, Azerbaycan, Kuzey-Batı İran ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde Kars, Hakkâri, Artvin, Bingöl, İçel, Bitlis, Van illerinde ve genel olarak 700–2500 m yükseltiler arasında bulunur.

Botanik Özellikleri

Mehmet Fırat

3-7 m boylanan piramidal tepeli ağaçlardır. Parlak kırmızımtırak gri renkli kabuk düzgün yüzeyli ve çatlaksızdır. Üzeri baklava dilimi şeklindeki lentisellerle kaplıdır. 3-7 mm boyutlarında yumurta biçimindeki tomurcuklar dıştan 3 adet sarımtırak-kahverengi pul ile örtülmüştür. Pul kenarları pamuksu beyaz tüylü kızıl-kestane renklidir. Yaprak sapı 1-3 cm boyutlarındandır. Sarımtırak-yeşil renkli sap dip kısma doğru seyrekleşen beyaz pamuksu tüylerle kaplıdır. 4,5-10×3-9 cm boyutlarındaki yaprak ayası geniş eliptik, dip kısımları kama biçimindedir. Yaprak kenarı sığ loplu ve kenarı basit dişlidir. Yaprak üst yüzü açık yeşil alt yüzleri gri-beyaz keçe gibi sık tüylerle kaplıdır. 20-40 adet çiçek taşıyan dik duran yalancı şemsiye tipindeki çiçek kurulları 3-8 cm boyutlarındadır. Çiçek eksenleri üzerinde dökülücü beyaz pamuksu tüyler bulunur. 12-17 mm çapındaki sarımtırak beyaz renkli çiçekleri vardır. Stilus 2 adet ve serbesttir. Portakal veya altın sarısı renkli meyveleri elipsoidal biçimli 6-14 mm büyüklüğündedir. Gençlikte üzeri pamuksu dökülücü tüylerle örtülüdür. Benekli yapı bulunmaz. Açık kahverengi tohumları 6–7,5 mm boyutlarındadır. Meyve 2-3 tohumludur (Gabrialian, 1972). 556

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Sorbus roopiana Bordz.

Doğal

Üvez

Yayılışı Genel yayılışını Ermenistan ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde Kars, Erzincan, Erzurum illerinde ve genel olarak 1500–2500 m yükseltiler arasında yayılır.

Botanik Özellikleri 4-10 metreye kadar boylanan piramidal tepeli küçük ağaç veya çalılardır. Genç bireylerinin gövde kabukları grimsi–kırmızı renkte parlak ve düzdür. Kabuk üzerinde açık renkte gözle görülebilen lentiseller bulunur. Son sene sürgünleri kestane kırmızımsı renginde olup üzerleri ince bir mum tabakası ile örtülüdür. Sürgün tamamen çıplaktır. Tepe tomurcukları yan tomurcuklardan daha büyük 6-9 mm boyundadır. Sivri uçlu geniş koni biçimindeki tomurcuklar dıştan sarımtırak kahverengi 3-4 adet pulla örtülmüştür. Pulların uç kısımları pamuksu beyaz tüyler taşır. Yaprak sapı 1,1–3,1 cm arasında sarımtırak yeşil renkte üzeri pamuksu tüylerle kaplıdır. Yaprak sapının sürgün üzerinde bıraktığı iz dar hilal şeklindedir. Yumurtamsı–oblong yaprakları 5,5-12 x 3-7 cm boylarındadır. Yaprağın altı 1-3(-4) çift serbest yaprakçıktan oluşur, üst tarafı ise orta damara kadar derin loplu veya derin dişlidir. Bu görünümü ile yaprak kısmı birleşik yaprak görünümündedir. S. tamamschjanae’ den bu yaprak farklılığı ile kolayca ayırt edilir. Yaprak alt yüzeyleri yeşilimtırak gri pamuksu tüylerle örtülüdür. Daha sonraları bu tüyler kısmen dökülür. Lop kenarları çift sıralı keskin dişlidir. Yaprak üst düzeyi koyu yeşil ve çıplaktır. Dik duran yalancı şemsiye tipindeki çiçek kurulları 9 cm boyunda ve 7-10 cm genişliğindedir. Çiçek eksenleri üzerinde seyrek pamuksu tüyler bulunur. Kirli beyaz renkteki çiçekler 12-14 mm çapında olup taç yapraklarının dip kısmında uzunca tüyler bulunur. Filamentler taç yapraklardan daha uzundur. Stilus çoğunlukla 3 adet ve serbesttir. Olgunlaştığında koyu kırmızı bir renk alan meyveleri küremsi elipsoidal biçimdedir. 10 mm çapındaki bu meyvelerin dip ve uç kısımları seyrek beyaz pamuksu tüylerle kaplıdır. 5 mm boyundaki tohumları meyve içerisinde 3-5 adettir (Gabrialian, 1972).

Sorbus schemachensis Zinserl

Doğal

Üvez

Yayılışı Genel yayılışını Orta-Güney Avrupa, Güneybatı Asya ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde Hakkâri, Karabük, Bitlis, Ağrı, Antalya, Artvin, Bursa, Bolu, Kastamonu, Ankara, Balıkesir, Denizli, Erzurum, Eskişehir, İçel, Kayseri, Kahramanmaraş, Sivas, Tunceli illerinde ve genel olarak 1000–2500 m yükseltiler arasında yayılır.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

6 m’ye kadar boylanan çatal gövdeli dağınık tepeli çalı görünümlü odunsu bitkilerdir. Pürüzsüz ve çatlaksız gövde kabuğu esmerimsi gri renklidir. Genç sürgünleri kalın kırmızımtırak kahverengi üzeri lentisellidir. Yaşlı sürgünler ise koyu gri esmer renkli üzeri yer yer mum tabakası ile kaplıdır. Sivri uçlu yumurta biçimindeki tomurcuklar 3-4 adet pul ile örtülmüş, 4-6 mm boyutlarında hafif yapışkandır. Yaprak sapı 5-20 mm uzunluğunda üzeri pamuksu tüylerle kaplıdır. Sapın sürgünde bıraktığı iz hilal şeklindedir. Yaprak geniş eliptik veya eliptik, yaprak kenarındaki diş sayısı 20-35 adet küçük sivri uçludur. Yaprak alt yüzü beyaz keçe gibi tüylüdür. Çiçek kurulları 3,5-7 × 4,5–9 cm boyutlarında, çiçek sayısı (6) 10–45 (60) arasında, çiçek kurullarının eksenleri üzeri sık pamuksu beyaz tüylerle kaplıdır. Çiçekler 15-20 mm çapında, çanak 5 parçalı üzeri tüylüdür. Taç yapraklar ters yumurta şeklinde 7-9 mm boyundadır. Stiluslar 2, nadiren 1 veya 3’tür ayrı ve dip kısmı tüylüdür. Meyve 6-16 mm çapında küre şeklinde, koyu kırmızı çanak yapraklar kalıcıdır. 5-6 mm boyundaki tohumlar; meyve içinde 3-4 adet bulunur meyve üzeri beyaz beneklidir. 557

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Sorbus subfusca Boiss.

Doğal

Üvez

Yayılışı Genel yayılışını Kafkasya ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde Artvin, Rize, Trabzon illerinde ve genel olarak 1200–2400 m yükseltiler arasında yayılır.

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

2-5 m’ye kadar boylanan sık dallı yuvarlak tepeli küçük ağaç ve çalılardır. Kabuk ince parlak kahverengi kül renginde üzeri büyük baklava dilimi şeklindeki lentisellerle kaplıdır. Gri-kahverengi veya kırmızımtırak renkli sürgünler tüysüz olup üzerleri boz renkli mumsu bir tabaka ile örtülüdür. 5-10 mm boyundaki tomurcuk sivri uçlu ve yumurta biçimindedir. Yaprak sapı 0,5-2 cm uzunluğundadır. Üzeri pamuksu tüylü veya çıplaktır. Yaprak sapının sürgünde bıraktığı izde 3-4 adet iletim demeti bulunur. Lopsuz yaprakların kenarı çift sıralı dişlidir. Ters yumurta-dairemsi yapraklar (4-)6–12(-14) x 4–7(-12) cm boyutlarındadır. Yaprağın üst yüzü koyu yeşil renkli ve çıplak, alt yüzleri açık sarımtırak yeşil çıplak veya gri-beyaz sık tüylerle örtülüdür. Yaprak üst yüzeyi damarlar boyunca seyrek glandlarla kaplıdır. 20-50 adet çiçek taşıyan dik duran yalancı şemsiye tipindeki çiçek kurulları 3-11 cm boyutlarındadır. 16 mm çapında kirli beyaz renkli çiçekleri vardır. Stilus 2 adet serbest ve çıplaktır. Anterler açık pembe renklidir. Koyu kırmızı renkli olgun meyveler ters yumurta biçiminde 10-13 mm boyutlarında, üzeri beneklidir. Çanak yapraklar meyve üzerinde kalıcıdır. 6-8 mm boyutlarındaki tohumlar 2-4 adettir (Gabrialian, 1972).

Sorbus takhtajanii Gabr.

Doğal

Üvez

Yayılışı Genel yayılışını Ermenistan, Azerbaycan ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde Bingöl, Hakkâri, Bitlis illerinde ve genel olarak 1300–2300 m yükseltiler arasında yayılır.

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

5-6 m’ye kadar boylanan seyrek dallı yayvan tepeli, bozuk gövdeli ağaç veya çalılardır. Kırmızımtırak-gri renkli ince kabuklar düzgün yüzeylidir ve üzerinde baklava dilimi şeklinde lentiseller vardır. Genç sürgünler kırmızımtırak-kahve veya kızıl kestane renkli çıplak ve parlaktır. Tomurcuklar 3-6 mm boyutlarında ve yumurtamsı-konik biçimlidir. Tomurcuklar dıştan 3-4 adet sarımtırak-kahverengi pulla örtülüdür. Tomurcuklar çıplak pullarının uç kısımları ise pamuksu beyaz tüylüdür. Yaprak sapı 0,7–2 cm boyutlarındadır. Sarımtırak-yeşil renkli sapların üzeri sık beyaz pamuksu tüylerle kaplıdır. 4,5– 7 ×3–5,5 cm boyutlarındaki yapraklar rombik-eliptik şekillidir. Dişli yaprak nadiren loplu çift sıralı dişli sivri uçludur. Yaprak üst yüzü koyu yeşil ve çıplak alt yüzü keçe gibi sık grimsi beyaz renkli tüylerle örtülüdür. Yalancı şemsiye şeklindeki çiçek kurulu dik duran 25-30 çiçek taşıyan başak şeklindedir. Çiçek kurulları 4-7 cm boyutlarındadır. Çiçek eksenleri sık pamuksu tüylerle kaplıdır. Taç yapraklar kirli beyaz renklidir. Stilus 2 adet ve serbesttir. Portakal sarısı veya sarımtırak-kırmızı meyveler 12-18 × 10-19 mm boyutlarındadır. Meyveler küre şeklindeki pamuksu tüylüdür. 7,5 mm boyutlarındaki kahverengimsi tohumlar yarım buğday tanesi büyüklüğünde 2-4 tohumludur (Gabrialian, 1972). 558

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Sorbus tamamschjanae Gabr.

Doğal

Üvez

Yayılışı Genel yayılışını Ermenistan ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde Erzurum, Kars, Erzincan, Bitlis illerinde ve genel olarak 1600–2600 m yükseltiler arasında yayılır.

Botanik Özellikleri

Mehmet Fırat

8 m’ye kadar boylanan yayvan tepeli bozuk gövdeli ağaç veya çalılardır. Sarımtırak kahverengi ince ve düzgün çataklı gövde kabuğu üzerinde küre şeklinde lentiseller bulunur. Genç sürgünler yanık kiremit kırmızısı veya kızıl kestane renginde çıplak ve parlaktır. Tepe tomurcukları yan tomurcuklardan daha büyük 4-6 mm boyundadır. Yumurta biçimindeki tomurcuklar sarımtırak kahverengi üç adet pulla örtülüdür. Pulların uç kısımları pamuksu tüyler taşır. Yaprak sapı gri yeşil renkte 0,9–2,1 cm uzunluğunda üzeri yoğun pamuksu tüylerle kaplıdır. Yaprak sapı sürgün üzerinde hilal şeklinde iz bırakır. Yapraklar 5-9,5x2,5-6 cm boyutlarında eliptik-oblong veya nadiren geniş yumurta biçimindedir. Yaprak kenarları dilimli loplu loplar yaprağın dip kısmına doğru derinleşmiştir. Lop kenarları çift sıralı sivri dişlidir. Yaprak üst yüzeyi koyu yeşil ve çıplak alt yüzeyi keçe gibi gri beyaz pamuksu tüylerle örtülmüştür. Yukarıya doğru dik duran yalancı şemsiye tipindeki çiçek kurulları 25-60 (-90) çiçek taşır yaklaşık 4-11 cm boylarındadır. Çiçek eksenleri üzerinde seyrek pamuksu tüyler bulunur. Kirli beyaz renkteki çiçekler 15-18 mm çapında olup taç yaprakların dip kısımlarında tüyler bulunur. Stamenler taç yapraklardan daha uzundur, stilus 2-3 adet ve serbesttir. Olgunlaşan meyveler sarımtırak kırmızı veya koyu portakal sarısı renkte 0,8–1,2 cm boylarında elipsoidaldir. Yalancı meyvenin dış kabuğu üzerinde çizgi halinde uzanan şeritsi çıkıntılar vardır. 4-6 mm boylarındaki tohumları meyve de 3 adettir (Gabrialian, 1972).

Sorbus taurica Zinserl

Doğal

Üvez

Yayılışı Genel yayılışını Kırım, Kafkasya’nın kuzeyi ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde Bolu, Ankara, Amasya, Zonguldak, Manisa, Konya, Denizli, Niğde illerinde ve genel olarak 1000–1800 m yükseltiler arasında yayılır.

6 m’ye kadar boylanan çatal gövdeli dağınık tepeli çalı görünümlü odunsu bitkilerdir. Gövde kabuğu pürüzsüz ve çatlaksızdır. Genç sürgünleri kalın kırmızımtırak kahverengi üzeri lentisellidir. Yaşlı sürgünler ise koyu gri esmer renkli üzeri yer yer mum tabakası ile kaplıdır. Sivri uçlu yumurta biçimindeki tomurcuklar 3-4 adet pul ile örtülmüş 4-6 mm boyutlarında hafif yapışkandır. Yaprak sapı 5-12 (-15) mm pamuksu tüylerle kaplıdır. Sapın sürgünde bıraktığı iz hilal şeklindedir. Yaprak eliptik veya geniş yumurta şeklindedir. Yaprak kenarındaki diş sayısı 10-20 adet kaba dişlidir. Yaprak alt yüzü beyaz keçe gibi tüylüdür. Çiçek kurulları 3,5-7 × 4,5-9 cm boy ve çapında çiçek sayısı (6) 10-45 (60) arasında çiçek kurullarının eksenleri üzeri sık pamuksu beyaz tüylerle kaplıdır. Çiçekler 15-20 mm çapında, çanak 5 parçalı üzeri tüylüdür. Taç yapraklar ters yumurta şeklinde 7-9 mm boyundadır. Stiluslar 2, nadiren 1 veya 3’tür ayrı ve dip kısmı tüylüdür. Meyve 6-16 mm çapında küre şeklinde koyu kırmızı, çanak yapraklar kalıcı 5-6 mm boyundaki tohumlar; meyve içinde 3-4 adet bulunur.

559

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Sorbus torminalis (L.) Crantz

Doğal

Üvez

Yayılışı Ülkemizde bu türe ait yayılış yapan iki alttürden var. torminalis genel yayılışını Batı ve Orta Avrupa’da yapar. Ülkemizde Adana, İstanbul, Zonguldak, Kastamonu, Artvin, Balıkesir, Hatay, Isparta, Kocaeli, Çanakkale, Bursa, Muş, Niğde, Sinop, Tekirdağ, Edirne, Kırklareli, Tokat, Trabzon, Tunceli illerinde ve genel olarak 1000–1800 m yükseltiler arasında yayılır. Diğer alttür var. pinnatifida ise genel yayılışını Bulgaristan, Lübnan ve Türkiye’de yapar. Ülkemizde ise Adana, Hatay, İçel, Kahramanmaraş, Muş, Amasya ve Tokat illerinde ve genel olarak 1000–2000 m yükseltiler arasında yayılır.

Botanik Özellikleri Ünal Akkemik

Dolgun gövdeli geniş ve dağınık tepeli veya pramidal yapıya sahip gövdeler 2025 m’ye kadar boylanır. Son sene sürgünleri kestane kırmızısı veya koyu kahverengi-kırmızı renkli ve çıplak üzerleri yer yer mum tabakasıyla kaplıdır. Tomurcuklar 3-5 mm çapında küre veya yumurta şeklinde küt tepeli ve parlaktır. Sarımtırak yeşil renkli yaprak sapı 1,5–5 cm uzunluğunda önceleri hafif tüylü sonradan tüyler dökülerek çıplaklaşır. Sapların sürgün üzerinde bıraktığı iz hilal şeklindedir. Loplu yapraklar 5-13 cm boyutlarında üst yüzeyi koyu donuk yeşil, alt yüzleri parlak açık yeşildir. Yaprak alt yüzü ise önceleri seyrek çatal tüylü olup sonraları bu tüyler dökülerek çıplaklaşır. Çiçek kurulları 6-9,5 × 5-10 (-14) cm boyunda çiçek sayısı 20-40 (-60) arasındadır. Çiçek kurulları eksenleri üzerinde seyrek pamuksu tüyler vardır. Meyve kurullarına dönüştüğünde bu tüyler kısmen dökülür. Çiçekler 12-15 mm çapındadır. Çanak yapraklar sivri uçlu sık tüylüdür. Taç yapraklar beyaz renkli stiluslar 2-3 adet filamentler dip kısmında kaynaşmış seyrek tüylüdür (Gabrialian, 1972). Ülkemizde bu türe ait iki alttür doğal olarak yayılış yapmaktadır. Sorbus torminalis (L.) Crantz var. torminalis: Ergene, Çatalca-Kocaeli ve Güney Marmara Bölümleri, Karadeniz Bölgesi, Ege Bölgesi, Yukarı Fırat ve Yukarı Murat-Van Bölümleri, Adana Bölümünde yetişir. Yapraklar üçgenimsi yumurta biçimli lopları 3-5 çift, ayanın dip tarafındaki sinüsler en fazla orta damarın yarısına kadar mesafededir. Sorbus torminalis (L.) Crantz var. pinnatifida Boiss.: Yukarı Murat-Van, Adana ve Orta Karadeniz Bölümünde yetişir. Yapraklar dar-uzun damla uçlu lopları, 3-7 çift, ayanın dip tarafındaki sinüsleri orta damara yaprak ayasının yarısından daha fazla girmiş durumdadır.

Sorbus umbellata Fritsch

Doğal

Üvez

Yayılışı Genel yayılışını Asya, Balkanlar ve Türkiye’de yapar. Bolu, İstanbul, Kars, Karabük, Kastamonu, Ankara, Balıkesir, Çanakkale, Giresun, Mersin, İzmir, Konya, Malatya, Muğla, Rize, Sivas, Tekirdağ, Tokat, Yozgat, Kütahya, Afyon, Niğde, illerinde ve genel olarak 800–2500 m yükseltiler arasında yayılır.

6 m’ye kadar boylanan çatal gövdeli dağınık tepeli çalı görünümlü odunsu bitkidir. Çatlaksız gövde kabuğu açık gri renklidir. Genç sürgünleri kalın kırmızımtırak kahverengi üzeri lentisellidir. Yaşlı sürgünler ise koyu gri esmer renkli üzeri yer yer mum tabakası ile kaplıdır. Sivri uçlu yumurtamsı tomurcuklar 3-4 adet pul ile örtülmüş 4-6 mm ve hafif yapışkandır. Yaprak sapı 5-12(15) mm uzunluğunda üzeri pamuksu tüylerle kaplıdır. Yaprak sapının sürgünde bıraktığı iz hilal şeklindedir. Yaprak geniş yumurta veya ters yumurta şeklindedir. Yaprak kenarındaki diş sayısı 10-20 adet kaba dişli, yaprak alt yüzeyi beyaz keçe gibi tüylüdür. Çiçek kurulları 3,5–7 × 4,5–9 cm boy ve çapında, çiçek sayısı (6)10-45(60) arasında çiçek kurullarının eksenleri üzeri sık pamuksu beyaz tüylerle kaplıdır. Çiçekler 15-20 mm çapında çanak 5 parçalı üzeri tüylüdür. Taç yapraklar ters yumurta şeklinde 7-9 mm boyundadır. Stiluslar 2, nadiren 1 veya 3’tür ayrı ve dip kısmı tüylü meyve 6-16 mm çapında küre şeklinde koyu kırmızı çanak yapraklar kalıcı 5-6 mm boyundaki tohumlar; meyve içinde 3-4 adet bulunur (Gabrialian, 1972). 560

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Spiraea L. (İspirya çalısı, Keçi sakalı) Spiraea crenata

Mehmet Önal

Kışın yaprağını döken çalılardır. Küçük tomurcuklar dışarıdan görülen 2-8 çift pulla örtülüdür. Sürgüne çok sıralı sarmal dizilen yapraklar basit, kenarları dişli, loplu, bazen de tamdır. Yaprak sapı kısadır. Yaprakta damarlanma genellikle tüysü, nadiren tabandan çıkan 3-5 ışınsal damar şeklindedir. Erselik, nadiren bir cinsli çiçekler tek tek değil salkım, bileşik salkım, şemsiye veya yalancı şemsiye tipi kurullarda yer alır. Rengi beyaz veya pembe tonlarıdır. Taç ve çanak 5 parçalı, stamen sayısı 15-60’dır. Taç yapraklar çanak yapraklardan daha uzundur. Ovaryum üst durumlu, karpel saysı 5’tir. Meyve içinde 2-10 tohum taşıyan folikül kapsüldür. Asya, Avrupa, Kuzey Amerika ve Meksika’nın ılıman yerlerinde yetişen 100 kadar türü vardır (Krüssmann 1986) ve bunların bir çoğu pembe, beyaz renkli gösterişli çiçekleri nedeniyle park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir. Ülkemizde doğal olarak yetişen iki türü vardır (Browicz, 1972p).

Hatice Yılmaz

Spiraea crenata L.

Doğal

İspirya çalısı, Keçi sakalı

Yayılışı Kuzey ve Doğu Anadolu’da, Ankara, Zonguldak, Amasya, Çorum, Samsun, Erzurum, Kars ve Erzincan’da doğal olarak yetişir (Browicz, 1972p).

1 m’ye kadar boylanan, yoğun dallı çalılardır. Sürgünler silindirik, kırmızı-kahverengi, başlangıçta tüylü, sonraları çıplaktır. Yapraklar ters yumurta-dikdörtgen biçiminde, 3 damarlı, 2-3,5 cm uzunluğunda, tam kenarlı veya uç kısma doğru 3-5 dişli olup tazeyken yumuşak tüylüdür. Mayıs (haziran) aylarında çiçek açar. Beyaz renkli çiçekler, 5 mm çapındadır. Çiçekler tek tek değil şemsiyemsi salkım tipi çiçek kurullarında yer alır. Çiçek kurulları yarıküre biçimindedir, 2-7 cm uzunluğundaki yoğun yapraklı sürgünlerin ucunda yer alır. Taç yapraklar dairemsi ters yumurta biçiminde olup genellikle stamenlerden kısadır. Meyve tüylüdür, dik duran stilus kalıntısı kapanan çanak yapraklarıyla çevrilidir (Krüssmann, 1978; Browicz, 1972p)

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

Spiraea hypericifolia L.

Doğal

İspirya çalısı, Keçi sakalı

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı Güneydoğu Avrupa, Kırım, Kafkasya, Sibirya ve Orta Asya’dır. Türkiye’de Doğu Anadolu’da Erzurum, Kars, Muş, Kahramanmaraş’ta tepeler, sarp kıyılar, çalılar içerisinde (1400) 1600-2000 m’ler arasında yetişir (Browicz, 1972p).

Botanik Özellikleri Mehmet Fırat

2 m’ye kadar boylanabilen çalılardır. Dik büyüyen dalların uçları aşağıya sarkar. Sürgünler silindirik, kahverengi, gençken tüylü veya çıplaktır. Yapraklar 1-3,5 cm boyunda, 0,2-1,5 cm eninde, verimsiz kuvvetli sürgünlerde daha geniştir. Yaprak ayası dikdörtgen-ters yumurta veya ters yumurta-mızraksı şekilde, sapsız ya da çok kısa saplı, ucu sivri veya küttür. Üst yüzü gri-yeşil, alt yüzü açık veya mavimsi yeşil, genellikle 3 damarlı, çıplak veya sadece tazeyken tüylü, kenarları tam ya da uca doğru 3-5 dişli veya küçük lopludur. Nisan-mayıs aylarında çiçek açar. Çiçekler beyaz renkli, yaklaşık 5-8 mm çapında, çiçek sapı 1 cm boyunda ve çıplaktır. 5 veya daha fazla çiçek bir araya gelerek şemsiye tipi kurullar oluşturur. Çiçek kurulu sapsız veya çok kısa saplı olup tabanında rozet şeklinde küçük yapraklar yer alır ya da çıplaktır. Meyve 3 mm uzunluğunda keseli (folikül) kapsüldür. Taç yapraklar dairemsidir, bazen stamenlerden daha uzundur (Browicz, 1972p; Krüssmann, 1978). 561

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

Spiraea japonica L.

Egzotik

Pembe çiçekli İspir, Japon ispiryası

Yayılışı Genel coğrafi yayılışı Çin, Japonya ve Kore (Flora China) olan tür ülkemiz park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir.

Hatice Yılmaz

1,5 m’ye kadar boylanan, dik büyüyen çalılardır. Sürgünler silindirik veya üzeri hafif oluklu, çıplak veya gençlikte tüylüdür. Yapraklar oval-dikdörtgen biçiminde, 2-8 cm uzunluğunda, sivri uçlu, kenarları çift sıralı testere dişlidir. Üst yüzü yeşil, alt yüzü gri-yeşil, yaprak damarları boyunca tüylüdür. Haziran-temmuz aylarında çiçek açar. Çiçekler 6 mm genişliğinde, rengi açık veya koyu pembe-kırmızıdır. Çok sayıda çiçek taşıyan 15-20 cm çapındaki bileşik yalancı şemsiye tipi kurullar son yılın yapraklı sürgünlerinin ucunda yer alır. Taç yapraklar stamenlerden daha kısadır. Meyve çıplaktır (Krüssmann, 1978).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Spiraea x vanhouttei (Briot) Zab.

Egzotik

Beyaz Çiçekli İspirya

Yayılışı 1862 yılında Fransa’ya getirilen S. cantoniensis x S. trilobata melezi olup Spiraea cinsinin park ve bahçelerde yetiştirilen en iyi formudur (Krüssmann, 1986). Ülkemiz park ve bahçelerinde, karayolu kenarlarında bol ve gösterişli çiçeklerinden dolayı süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Hatice Yılmaz

2 m boyunda, dalları yanlara sarkık çalılardır. Sürgünler çıplaktır. Yapraklar yumurta ya da eşkenar dörtgen biçiminde, 2-4 cm uzunluğunda, sığ olarak 3-5 loplu, lopların kenarları dişli, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü mavimsi yeşil renkli ve çıplaktır. Sonbaharda dökülmeden rengi sarı-bronz olur. Mayıs-haziran aylarında açan beyaz çiçekler 8 mm çapındadır. Çok sayıda çiçek taşıyan yalancı şemsiye tipi kurullar sürgün boyunca yer alır, dolayısıyla çiçeklenme dönemi kısa sürse de çok gösterişlidir. Taç yapraklar yuvarlak, genellikle stamenlerin iki katı uzunluğundadır. Meyve tipi foliküldür (Krüssmann, 1978). 562

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R O S AC E A E

x Malosorbus Browicz

Neval Güneş Özkan

Necmi Aksoy

Kışın yaprağını döken çalılardır. Küçük tomurcuklar dışarıdan görülen 2-8 çift pulla örtülüdür. Sürgüne çok sıralı sarmal dizilen yapraklar basit, kenarları dişli, loplu, bezen tamdır. Yaprak sapı kısadır. Yaprakta damarlanma genellikle tüysü, nadiren tabandan çıkan 3-5 ışınsal damar şeklindedir. Erselik, nadiren bir cinsli çiçekler tek tek değil salkım, bileşik salkım, şemsiye veya yalancı şemsiye tipi kurullarda yer alır. Rengi beyaz veya pembe tonlarıdır. Taç ve çanak 5 parçalı, stamen sayısı 15-60’dır. Taç yapraklar çanak yapraklardan daha uzundur. Ovaryum üst durumlu, karpel saysı 5’tir. Meyve içinde 2-10 tohum taşıyan folikül kapsüldür. Asya, Avrupa, Kuzey Amerika ve Meksika’nın ılıman yerlerinde yetişen 100 kadar türü vardır (Krüssmann 1986) ve bunların bir çoğu pembe, beyaz renkli gösterişli çiçekleri nedeniyle park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir. (Browicz, 1972p).

x Malosorbus florentina (Zucc.) Browicz

Doğal

Yayılışı

Botanik özellikleri

Neval Güneş Özkan

Bu tür, Malus sylvestris Miller × Sorbus torminalis (L.) Crantz türlerinin bir hibritidir. İtalya’da Apenin dağları, Sırbistan, Makedonya, Yunanistan, Arnavutluk ve Türkiye’de yayılış yapar. Kırklareli, İstanbul, Düzce ve Amasya illerinde, 3801100 m yükseltilerde maki, kuru çayırlık, kayalık yamaçlarda yetişir.

Necmi Aksoy

4-6 m boyunda, dikensiz çalı ya da küçük ağaçlardır. Yaprak ayası genelde geniş yumurtamsı, ⅓ - ½ oranında parçalanmış pinnat loblu, 3-8 × 2-6 cm boyutlarında; ucu sivri, tabanda kesik ya da yarı yüreksi, kenarları testere dişli, üst yüzü çıplak ya da seyrek olarak kısa, yumuşak tüylü, alt yüzü kalıcı ve seyrek, ince, uzun yumuşak tüylü; yaprak sapı 1-4 cm boyundadır. Çiçekler beyaz, 1,5-2,5 cm çapında; çiçek sapı 2-4 cm; kaliks beyaz karışık, sık tüylüdür. Çiçekler erdişidir ve böceklerle tozlaşır. Mayıs-haziran aylarında çiçeklenir. Meyve küremsi ya da elipsoid, 8-14 mm uzunluğunda, kırmızı ya da hafif kırmızımsı sarı renktedir. (Browicz, 1972q; Savic vd., 2006; Guan-Ze vd., 2008) 563

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R U B I AC E A E

RUBIACEAE Wendlandia ligustroides

Mehmet Fırat

Ağaç, ağaççık halindeki odunsu veya otsu bitkilerdir. Tam kenarlı basit yaprakların sürgüne dizilişi karşılıklı veya çevreldir. Çiçekler simoz çiçek kurulları halinde, nadiren de tek tek bulunur; iki eşeyli ve genellikle epigin, ovaryum alt durumludur. Çiçekler 4-5 parçalı, stamen sayısı taç yaprak sayısına eşit, ovaryum çoğunlukla iki gözlü, bazılarında da 1 veya çok sayıda tohum taslağı vardır. Meyve üzümsü, kapsül, nuks, çekirdekli sulu veya ayrılan meyve tipindedir. Tohumlar genellikle endospermlidir. Dünya üzerinde yaklaşık 600 cinsi bu cinslere ait çoğu tropik bölgelerde olmak üzere bütün dünyaya yayılmış olan 10.900-13.500 türü vardır (Simpson, 2006; Kayacık, 1982).

Bilge Tunçkol

Plocama Aiton

Ünal Akkemik

Toprak üzerine yatık çalılardır. Yapraklar karşılıklı dizilmiş, şeritsi-dikdörtgenimsi ve kulakçıklar küçüktür. Çiçekler erdişi 4 parçalı, kısa saplı, simoz çiçek kurullarında yer alır. Çanak kısa tüplü ve 4 eşit olmayan üçgenimsi dişlidir. Taç huni şeklinde, loplar çenetsi ve pembe renklidir. Stamen taç boğazına bağlanmış, başçıklar sırta tabandan bağlı, dışarıya doğru uzamıştır. Stilus ipliksi, çok kısa ikiye ayrılmış tepecik ile birliktedir. Ovaryum iki gözlü, her bir göz 1 tohum taslağı vardır. Dikdörtgenimsi çekirdekli sulu meyve 2 tohum taşır (Ehrendorfer, 1982).

Plocama calabrica (L.f.) M. Backlund & Thulin

Doğal

Yayılışı

Akdeniz elemanı olan bu tür, ülkemizde Akdeniz Bölgesi başta olmak üzere, Adalar, İç Anadolu, Güney Anadolu ile Batı ve Orta Karadeniz Bölgelerindeki kayalık yamaçlarda, çoğunlukla kireçli kayalar üzerinde yayılış yapar (Ehrendorfer, 1982).

Gövdeler toprak üzerine yatık, tabanda odunsu, (5-)10-20 (-30) cm boyunda, sık ve karmaşık dallı, geriye kıvrık kısa tüylüdür. Yapraklar (7-) 10-15 (-20) mm eninde (2-)2,5-3,5(-4,5) mm boyunda, dikdörtgenimsi, mızraksı, kısa küt uçlu, yaprak sapı içinde daralmış, alta doğru kıvrık, kenarları ve orta damarın üstü hafif pürüzlü, biraz derimsi-etli, kurudukça siyahlaşır. Haziran-ağustos aylarında çiçek açar. Taç pembe, (8-)10-13(-17) mm boyundadır. Eriksi meyve 4,5-6 mm çapında, parlak, kırmızıdır (Ehrendorfer, 1982). 564

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R U B I AC E A E

Mehmet Fırat

Wendlandia Bartl.

Mehmet Fırat

Wendlandia cinsi, genel olarak Afrika’nın kuzeydoğu tropiklerinde, tropiklerden, subtropik Asya’ya kadar sıcak bölgelerde yetişen ve en az 90 türle temsil edilen bir cinstir. Çalı ya da ağaç formunda, dikensiz odunsu bitkilerdir. Dallar bazen yassılaşmıştır. Yapraklar karşılıklı, kenarları düz ya da dişlidir. Çiçek kurulu terminal, simoz ve çok çiçeklidir. Çiçekler sapsız ya da saplı, erselik, Çanak 5 loplu, taç beyaz, morumsu, kırmızı, tüp, tepsi ya da huni formunda, tüylü ya da çıplaktır. Lop 4-5 parçalı; Stamen 4-5 adettir. Ovaryum 2-3 gözlü ve çok sayıda tohum taslaklıdır. Meyve kapsüldür. Hemen hemen küresel, taç kalıcı, tohum çok sayıda, küçük, basık, bazen dar kanatlıdır.

Wendlandia ligustroides (Boiss. & Hohen.) Blakelock

Doğal

Yayılışı

Genel yayılışı Irak’ın kuzeyi olan bu tür, Irak için endemik olan bir çalı iken ülkemizde de varlığı saptanmıştır. Ülkemizde Hakkâri-Çukurca arası kireçtaşı kayası çatlaklarında 1080 m yükseltide yayılış yapar (Dönmez, 2002).

Mehmet Fırat

Kısa boylu, en çok 50 cm’ye kadar boylanabilen ve kışın yaprağını döken çalılardır. Gövde kabukları kül renginde, boyuna yarılır ve zamanla kendiliğinden soyulur. Genç sürgünleri ince tüylü, tüyler geriye kıvrık, sürgünleri kahverengindedir. Yapraklar çiçek taşıyan uzun sürgünler üzerinde tek tek ve karşılıklı dizilmiştir. Uzun sürgünlerde yer alan ve çiçek taşımayan kısa sürgünler üzerindeki yapraklar 3-4’lü gruplar halindedir. Bu yapraklar ters yumurtamsı ya da kısa saplı kaşıksı şekilde olup 10-15 x 4-8 mm boyutlarındadır; uzun sürgündeki karşılıklı yapraklar ise biraz daha büyüktür. Yaprakların üst yüzeyi çıplak ya da hafif tüylü, alt yüzeyi ile kenarları yumuşak tüylü, yaprak kenarları tam (dişsiz) ve hafif dalgalıdır. Gövdenin aşağı kısımlarındaki kulakçıklar genişçe üçgenimsi ve derince bölünmüştür. Çiçekleri kurul halinde, terminal durumlu ve çok dallı, ana dal, çiçek sapı, brahte kısımları tüylüdür. Brahteleri 1-2 mm boyunda, biz şeklinde veya şeritsidir. Çanak yapraklar biz şeklinde ya da şeritsi, meyve aşamasında da kalıcıdır. Taç yapraklar borazan gibi, tüp 3-4 (-4.5) mm boyunda, hemen hemen loba eşit, dış yüzü çıplak, iç yüzü tüylüdür. Stamen sayısı 5, filament 2 mm’dir. Ovaryum alt durumludur. Stilus 9-10 mm boyundadır. Tohumları çok küçük ve çok sayıdadır (70-80 adet) (Dönmez, 2002). 565

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R U TAC E A E

RUTACEAE Citrus x limon

Güvenç Mamıkoğlu

Ağaç, çalı ya da seyrek olarak otsu bitkilerdir. Bazıları dikenlidir. Yaprak, sürgün, çiçek ve meyvelerinde aromatik kokulu bezeler vardır ve bunlar kolaylıkla görünebilir şekildedir. Yaprakları sarmal ya da karşılıklı dizilmiş, basit veya bileşiktir. Çiçekler genellikle simoz kurul halinde, erselik ya da tek eşeyli, 3-5 parçalı, genellikle aktinomorf, seyrek olarak da zigomorftur. Ovaryum üst durumludur. Çevre yaprakları çanak ve taç olarak ayrıdır. Çanak yapraklar serbest ya da birleşmiştir. Stamenler genellikle taç yaprak sayısı kadar ya da iki katı veya daha çok sayıdadır. Disk çan ya da kupa şeklindedir. Pistil sayısı 1-5, karpeller tek gözlü, Her gözdeki tohum taslağı 1 veya çok sayıdadır. Meyve üzümsü, çekirdekli sulu, samara ya da kapsül şeklindedir. Dünya üzerinde 155 cins ve bu cinslere dahil 1600 türü vardır (Dianxiang ve diğ., 2008).

Saime Başaran, Ünal Akkemik

Citrus L. (Turunçgiller)

Herdem yeşil küçük ve dikenli ağaç ya da çalılardır. Yaprakları basit, benekli salgı noktaları vardır, yaprak sapları dar ya da geniş kanatlıdır. Çiçekler genellikle salkımlar halinde, beyaz, kokulu, tomurcuk aşamasında çoğunlukla pembedir. Taç yaprak sayısı 5 (çoğunlukla 4 ya da 6), etli, dil şeklinde uzamış, tabanda daralmamıştır, kiremitvari dizilmiş, stamen sayısı çok, 15-60 adet, fakat genellikle 20-40 adettir; ovaryum 8-15 gözlü; meyve yuvarlak küremsi ya da iki yandan basık küremsi, üzümsü meyve tipindedir (Krüssmann, 1976). Çin, Güneydoğu Asya ve İndomalezya’da doğal olan 12 türü olup Akdeniz Havzası, Güney Amerika Kıtası ve Amerika’nın güney kısımlarında yaygın bir şekilde kültüre alınmıştır (Krüssmann, 1976). Ülkemizde de 5 türü yaygın bir şekilde kültüre alınmıştır.

Citrus x aurantium L.

Egzotik

Turunç

Yayılışı

Bu tür, Citrus maxima Merr. ve Citrus reticulata Blanco türlerinin bir melezi olarak kabul edilir. Akdeniz Havzasında oldukça yaygın bir şekilde kültüre alınmıştır.

Ünal Akkemik

Herdem yeşil dekoratif, 2,5-5 m boyunda, tacı oldukça çok çatallanan, dikenli bir çalı ya da kısa boylu ağaçtır. Yaprakları 12-17 cm uzunluğunda, 8-12 cm eninde, kenarları bütün, oval veya eliptik şekilde, derimsi tazesi sarımsı yeşil, olgunları koyu yeşil renklidir. Çiçeklerinin taç yaprakları 5 adet dil veya oval şekilde, beyaz renkli, ortada 15-30 adet beyaz renkli filament ve sarı renkli anterleri vardır. Meyveleri 7-10 cm çapında altın sarısı renkte üzeri gözenekli, kabuğu 0,5-1 cm kalınlığında ve acımsı bir tadı vardır. Görünüş bakımından portakala benzemekle beraber meyvelerinin ekşi-acı tadı ile portakaldan farklıdır (Krüssmann, 1976; Dianxiang ve diğ., 2008). 566

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R U TAC E A E

Citrus reticulata Blanco

Egzotik

Mandalina, Mandarin

Yayılışı

Doğal yayılış alanı Çin olan bu tür, meyvelerinden dolayı Akdeniz havzasında yaygın bir şekilde kültüre alınmıştır. Akdeniz Bölgesinde oldukça iyi gelişir.

Citrus bergamia Risso&Poit.

Ali Erhan Özer

Herdem yeşil, ince ve sık dalları olan 4-6 m kadar boylanabilen ve seyrek dikenleri bulunan kısa boylu bir ağaçtır. Yaprakları parlak yeşil renkli, eliptik ya da geniş yumurtamsı veya dar uzundur. Çiçekleri beyaz renkli mart-nisan aylarında açar, tek tek ya da 3’ü bir aradadır. Stamen sayısı 20-25 adettir. Çanak düzensiz 3-5 loplu, taç 1,5 cm veya daha küçüktür. Stilus ince ve uzundur. Meyveleri üst ve alttan basık şekilde olup olgunlaştığında kırmızımsı turuncu renktedir. Kabukları kolay soyulur (Krüssmann, 1976; Dianxiang ve diğ., 2008).

Ali Erhan Özer

Botanik Özellikleri

Egzotik

Bergamut

Yayılışı

Anavatanı, Güney Doğu Asya olarak bilinir. Akdeniz havzasında, Güney İtalya, Güney Fransa, Fildişi Sahili ve Antalya çevresinde yetiştirilir.

Botanik Özellikleri

Bergamot ağacı, bir ılıman ülke bitkisi olup boyu, büyüklüğü, yapraklarının şekli,  çiçeklerinin rengi ile diğer turunçgillere ve özellikle limona benzer. Bergamot ağacı kimilerine göre turunç ile limonun, kimilerine göre turunç ile acı limonun melezidir. Çiçekleri Nisan- Mayıs aylarında beyaz renkli ve güzel kokuludur. Bergamot meyvesi, armut biçiminde, yeşilimsi sarı renkli kendine has güzel bir kokusu olan kabuğa sahiptir. Meyvesi sarı renkli olup ekşidir, her bir meyvede uçuk sarı renkteki beş altı çekirdek bulunur. Dış kabuğu, iç kabuğu ve etli kısmı limona benzer daha acıdır fakat daha hoş ve değişik bir kokuya sahiptir.

Citrus japonica Thunb. Kamkat

Egzotik

Yayılışı

Genel yayılışı Güney Asya ve Asya-Pasifik Bölgesidir (Dianxiang ve diğ., 2008). Ülkemizde özellikle Akdeniz Bölgesinde yaygın bir şekilde yetiştirilmeye başlanmıştır.

567

Ünal Akkemik

Herdem yeşil, çok yavaş büyüyen, kısa boylu, en çok 5 m kadar boylanabilen ve yoğun dallı ağaçlardır. Dikensizdir, fakat bazen küçük dikenler taşır. Yaprakları çok sıralı sarmal dizilmiş, tam kenarlı, uç kısımları sığ dişli, her iki yüzü de çıplaktır. 4-6 x 1,5-3 cm boyutlarında, tabanı yuvarlak ya da geniş kamamsı, yaprak ucu yuvarlak ya da nadiren sivridir. Çiçekleri tek tek ya da yaprak koltuklarından salkım halinde çıkar. Meyveleri portakala benzer fakat çok küçük olmasıyla kolaylıkla ayırt edilir. Meyveleri zeytin büyüklüğünde ya da biraz daha büyüktür (Dianxiang ve diğ., 2008).

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R U TAC E A E

Citrus x limon (L.) Burn.

Egzotik

Limon

Yayılışı

Asya’da doğal olan bu tür, Akdeniz havzasında yoğun olarak kültüre alınmıştır. Citrus maxima Merr. ve Citrus medica L. türlerinin bir melezi olarak değerlendirilir.

Botanik Özellikleri

Güvenç Mamıkoğlu

Herdem y eşil, 6-7m kadar boylanabilen, dikenli ve dağınık dallı bir ağaçtır. Yaprakları 1015 cm uzunluğunda 5-10 cm eninde eliptik şekilde kenarları çok hafif dişli veya kertikli, uca doğru sivrilen derimsi sertlikte, üst yüzeyi koyu ve alt yüzeyi açık yeşil renktedir. Çiçeklerinin beş adet beyaz renkte, dil şeklinde üzeri çizgili taç yaprakları vardır. Taç yaprakları kavrayan kupa yaprakları yeşilimsi mor veya leylaki rengindedir. Çiçeğin ortasında 15-20 adet sarımsı başlı beyaz saplı stamen bulunur ve merkezde de yuvarlak stigmalı bir pistil bulunur. Meyvesi 7-14 cm uzunluğunda 5-10 cm çapında oval (eliptik) veya yumurta şeklinde, yüzeyi bazen pürtüklü bazen parlak, sarı veya altın sarısı renkte olup içi sulu beyazımsı sarı ve 10-20 adet küçük sarımsı beyaz çekirdek taşır (Krüssmann, 1976; Dianxiang ve diğ., 2008).

Citrus x sinensis (L.) Osbeck

Egzotik

Portakal

Yayılışı

Kökeni Amerika olup Akdeniz havzasında yaygın kültürü olan bu tür, Citrus maxima Merr. ve Citrus reticulata Blanco türlerinin bir melezidir.

Botanik Özellikleri

Güvenç Mamıkoğlu

7-8 m boyunda, herdem yeşil, beyaz çiçekleri ve turuncu meyveleri ile dekoratif bir ağaçtır. 1,2-2,5 cm boyundaki çiçeğin 5 adet kalın, beyaz taç yaprağı bulunur. 15-25 adet stamenin kalın filamentleri beyaz, başçıkları sarı renktedir. Stigma 2-4 mm. genişlikte, yapışkan ve sarı renktedir. Mart-nisan aylarında açar, güzel ve keskin kokuludur. Yapraklar 6-12 cm boyunda, 3-7 cm genişliğindeki kalın, oval, sivri uçlu, düz kenarlı ya da çok sığ, düzensiz dişlidir. Üst yüzü koyu yeşil, parlak, alt yüzü mat yeşil, her iki yüzü de tüysüzdür. Yaprak sapı 1-2 cm boyundadır. Meyveler önceleri yeşil, olgunlukta kendine özel turuncu renkte 7-12 cm çapında küresel ya da yumurta biçimindedir. Kalın kabuk, biri 1-2 mm kalınlıkta, pürtüklü turuncu renkteki dış kabuk, diğeri 2-8 mm kalınlıktaki beyaz yumuşak dokulu iç kabuk olmak üzere iki bölümden oluşur. Dış kabuk aromalı ve alkollüdür. Meyve ince bir zarla kaplı, birbirinden kolayca ayrılan 8-10 adet dilimden oluşur. 5-10 mm boyundaki çekirdekler, sulu, etli kısmın içinde yer alır (Krüssmann, 1976; Dianxiang ve diğ., 2008). Kış başında olgunlaşır. C vitamini bakımından zengindir.

Egzotik

Citrus trifoliata L. Yayılışı

Çin ve Japonya’da yayılan bu tür, ülkemizin özellikle Karadeniz Bölgesi’nde yetiştirilir.

568

Özgür Eminağaoğlu

Kışın yaprağını döken, 3,5 m boyunda ve 3-5 cm boyunda dikenli olan ağaçlardır. Yaprakları üçgül, 22-40 x 10-20 mm’dir. Ortadaki yaprakçık diğer ikisinden daha büyüktür ve sapsızdır. Çiçekler hemen hemen sapsız, beyaz ve stamenleri pembedir. Çiçekleri diğer türlerden daha büyüktür. Diğer türler gibi yapraklar ezildiğinde acı bir koku verir. Meyve yeşil renkte, olgunlaştığında sarıya döner ve 3-4 cm çapındadır. Küçük bir portakala benzer ve tadı çok acıdır, taze iken yenmez. Meyvenin üzeri tüylüdür. Çiçeklenme zamanı mart-nisan aylarıdır (eFloras.org: 2013).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

R U TAC E A E

Ünal Akkemik

Ruta L. (Sedefotu)

Ünal Akkemik

Çok yıllık, hemen hemen yarı çalı formunda, parlak ve bezeli bitkilerdir. Yaprakları sarmal, 2-3 kat pinnat parçalıdır. Çiçek kurulu simoz ve brahtelidir. Çanak ve taç yaprak sayısı 4 ya da kurulun merkezindeki çiçekte genellikle 5’tir. Taç yapraklar hemen hemen kukuleteli, sarı renkli, dişli ya da kirpiksi; nadiren de tam kenarlı ve dalgalıdır. Stamenler çift ve taç yaprak sayısı kadardır. Filamentler çıplak, dar ve tabana yapışıktır. Kapsül 4-5 loplu, açılır ve her bir gözde çok sayıda tohum taşır. Ülkemizde iki türü doğal olup Ruta chalepensis L. türü hemen hemen odunsudur (Townsend, 1967).

Ruta chalepensis L.

Doğal

Sedefotu

Yayılışı

Genel yayılışını Akdeniz Çevresinde yapan tür ülkemizde Samsun, Trabzon, Antalya, Mersin Adana illerinde doğal, başta İstanbul olmak üzere özellikle batı illerinde de süs bitkisi olarak yetişmektedir.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

Gövdesi sert, azçok odunsu ya da yarı-çalımsı, 70-80 cm’ye kadar boylanabilen, çıplak, yoğun yapraklı olan çok yıllık bitkilerdir. Yaprakları çift ya da hemen hemen 3 kat parçalanmış, en uçtaki segmentleri dar oval-mızraksı ya da ters yumurtamsıdır. Çiçek kurulu gevşek, çiçek sapları kapsül meyveye eşit ya da daha uzundur. Dallar ve çiçek sapları çıplak ya da az sayıda bezelidir. Brahte çıplak, çok geniş, en alttaki yüreksi-yumurtamsı, dal kısmından çok daha geniştir. Çanak çıplak, segmentleri sivri uçludur. Çiçeklenme zamanı mayıs-haziran aylarıdır (Townsend, 1967).

569

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

SALICACEAE

1.Tomurcuklar tek bir dış pullu; brahteler tam; tozlaşma entomogam……………………….…….…………Salix 1.Tomurcuklar birkaç dış pullu; brahteler dişli veya saçaklı; tozlaşma anemogam……………………….Populus

Salix alba

Ünal Akkemik

Yapraklarını döken, entomogam ya da anemogam olan ağaç veya çalı halinde odunsu bitkilerdir. Yapraklar sarmal veya nadiren karşılıklı dizilmiş, basit ve çoğunlukla kulakcıklı; kenarları tam, dişli veya nadiren de düzdür. Yaprak damarları tüysü ya da el görünüşündedir. Çiçekler tek eşeyli, iki evcikli ve brahteli olup bir yıllık sürgünlerin yan, çok az olarak da tepe sürgünlerindeki tomurcukların ilkbaharda patlamasıyla oluşur. Çiçekler birçok çiçekten oluşmuş başak kuruluşunda görülür. Kedicik (çiçek kurulu) dik veya sarkıktır. Çiçeklerin her bir kenarı düz veya dilimli olan bir brahtenin koltuğundan çıkar. Çiçeğin alt bölümünde, kadeh ya da çanak görünüşünde bir kısımla çevrilmiş veya bunun yerine bir ya da iki körleşmiş çiçek yaprağı bulunur. Erkek çiçeklerde 2-10 (50) adet serbest ya da nadiren yapışık stamen bulunur. Dişi çiçeklerde ise 2-5 (10) karpel bulunur. Ovaryum üst durumlu, 2 karpelli ve tek gözlüdür. Stilus çoğunlukla çok kısa, 2-(3,4) tepecikli; tohum taslağı çok sayıdadır. Tohum çok sayıda olup küçük ince kabuklu, alt bölümü demet görünüşünde çok sayıda uzun, ipek gibi parlak ve ince tüylerle örtülmüştür. Bu tüy demetleri tohumların yayılmasına yardım eder. Meyve 2 kapakçıklı kapsüldür (Davis, 1982). Familyanın ülkemizde Populus ve Salix adında iki cinsi ülkemizde doğaldır. Bu cinslere ait tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Davis, 1982):

Özgür Eminağaoğlu, Meral Avcı, Tolga Ok, Necmi Aksoy

Populus L. (Kavaklar)

Hemen bütün taksonları boylu ağaç, ender olarak boylu çalı halinde bulunan, neredeyse hepsi kışın yapraklarını döken odunsu bitkilerdir. Terminal tomurcuklu (monopodial) veya ender olarak pseudo-terminal (Populus euphratica) tomurcuklu olup tomurcuklar sürgünle açı yaparak çok sıralı sarmal dizilmişlerdir. Tomurcuklar eşit büyüklükte olmayan, çok sayıda pullarla örtülmüş olup üzerinde çoğu kez yapışkan ve aromatik bir madde vardır. Uzun ve kısa sürgünleri belirgindir. Sürgün özü beş kollu yıldız biçimindedir. Genellikle uzun saplı yapraklar elips, yumurtamsı-yürek biçiminde, dar şerit, üçgen, şeklinde, kenarları tam, bazen kaba veya ince dişli, dilimli dişli, ender olarak da loblu, genellikle kısa ve uzun sürgünler üzerinde değişik formlarda ve boyutlardadır. Kulakçıklar dikkat çekecek şekilde büyüktür. Yaprak sapları uzun, yandan basık, düz veya yuvarlak, dört köşe veya silindirik olup üzerinde 3 adet iletim demeti izi bulunur. Bir cinsli iki evcikli, polenleri rüzgârla taşınan (anemogam) odunsu bitkilerdir. Çiçekleri tek değil, birçoğu bir araya gelerek “kedicik” durumunda kurullar oluştururlar. Erkek ve Dişi çiçek kurulları söğütlerden farklı olarak dik değil, aşağı sarkan kedicikler halindedir. Çiçeklerin açılması her zaman yapraklanmadan önce olur. Her saplı çiçek, fincan şekilli disk şeklindedir. Brahtelerin kenarı düz değil, horozibiği gibi, dişli veya parçalanmıştır, çıplak veya üzeri tüylü, kirpiklidir. Bal bezeleri yoktur. Çiçek kılıfının değişmesi ile oluştuğu kabul edilen kadeh (kapcık) biçimindeki bir oluşum erkek ve dişi çiçeği içine almıştır. Erkek çiçeğin stamen sayısı 6-12 veya 12-60 adet; 2, 3 ender olarak da 4 adet karpelden oluşan ovaryumun üzeri çoğunlukla tüysüzdür. Rüzgâr ile taşınan çiçek tozlarını yakalayabilmek için stigma çoğunlukla 2, ender olarak da 3 ve 4 parçalıdır. Ovaryum sapsız, stilus kısa ve dallanmış stigmalıdır. Meyve 2, bazen 3 veya 4 parçaya ayrılan lokolosit (meyve, karpellerin sırt damar hattından açılır) kapsüldür. İçinde çok sayıda tohum vardır. Tohumun taban kısmına bağlı çok sayıda ince ve uzun tüy demetleri bulunur. Bunlar tohumların uçmalarını ve uzak mesafelere taşınmalarını sağlar. Dünya’da yaklaşık 100 türü bulunmaktadır: Kuzey Afrika, Asya, Avrupa, Kuzey Amerika’da yayılış gösterir (eFloras.org: 2013). Kavaklar altı seksiyona ayrılarak incelenir (Browicz ve Yaltırık, 1982; Tutin ve ark., 2010; Yaltırık, 1993): 1. Seksiyon Populus: Ak-Titrek kavaklar: Kabuk gençken düz, ileri yaşlarda çatlaklı; tomurcuklar keçeli-yünsü tüylü veya tüysüz ve yapışkan; tepe tomurcuğu mevcut; yapraklar keçeli-yünlü tüylü veya tüysüz, yaprak kenarları yarı-saydam değil, kısa ve uzun sürgün üzerindeki yapraklar az veya çok farklı şekillerde; brahteler uzun tüylü, daha sonraları dökülür. P. adenopoda, P. alba, P. x canescens, P. gamblei, P. grandidentata, P. guzmanantlensis, P.monticola, P.sieboldii, P. simaroa, P. tremula, P.tremuloides. 2. Seksiyon Leucoides Spach: Doğu Asya Kavakları: Sürgün özü dolu; tomurcuklar konik, kuru (çok az yapışkan); yapraklar yürek şeklinde; brahteler derin ve uzun parçalı; kapçık (disk) loblu, dişicik tüylüdür. P. glauca, P. heterophylla, P. lasiocarpa. 570

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Özgür Eminağaoğlu, Meral Avcı, Tolga Ok, Necmi Aksoy

Populus L. (Kavaklar)

3. Seksiyon Tacamahaca Spach: Balsam Kavakları: Kabuk çatlaklı ve oluklu; kuvvetli sürgünlerinin özü dolu değil; tomurcuklar yapışkan, bol reçine ve balsam kokulu, oldukça büyük, tepe tomurcuğu mevcut; yaprak ayasının alt yüzleri karakteristik olarak soluk ya da beyazımsı renkte, çıplak (tüysüz); yaprak kenarları yarı-saydam değil, çoğunlukla kısa ve uzun sürgün üzerindeki yapraklar farklı şekillerde; stigma 2-4 adet; brahteler derin parçalanmamış; kapçık (disk) yatay olarak kesiktir. P. angustifolia, P. balsamifera, P. ciliata, P. laurifolia, P. simonii, P. suavolens, P. szechuanica, P. trcihocarpa, P. yunnanensis. 4. Seksiyon Aigeiros Duby: Kara Kavaklar: Yaşlı fertlerde kabuk oluklu; yaprak kenarları çok belirgin şekilde yarı-saydam; yapraklar karakteristik olarak üçgen biçiminde yüreğimsi şekillerde, her iki yüzü de yeşil; tomurcuklar yapışkan, tepe tomurcuğu mevcut; brahteler uzun-derin parçalı, çıplak (tüysüz) ve erkenden dökülür. P. angulata, P. x canadensis, P. deltoides, P. fremontii, P. nigra. 5. Seksiyon Turanga Bunge: Tepe tomurcuğu yoktur (Yalancı-tepe=pseudo-terminal tomurcuğu halindedir), tomurcuklar reçinesiz (kuru); grimsi-mavimsi yeşil yaprakları çok değişik form ve boyuttadır (yumurtamsı, üçgen, mızrak veya orak gibi). P. euphratica. P. ilicifolia, P. pruinosa 6. Seksiyon Abaso Eckenwalder: Kavaklar arasında, fosil örneklerinden yararlanılarak açık bir şekilde tanımlanabilmiş en yaşlı (58 milyon yıllık) tür olan P. mexicana’nın dahil olduğu bir seksiyondur. Türkiye’de doğal yayılış gösteren Populus türlerine ilişkin tanı anahtarı aşağıdaki gibidir (Browicz ve Yaltırık, 1982): 1.Uç tomurcuk yok; yaprak alt ve üst yüzü tamamen aynı renkte, her iki yüzeyi de mat mavi-yeşil, yapraklar şeritsiden böbreğimsiye değişik şekillerde ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………Populus euphratica 1.Uç tomurcuk var; yaprak alt ve üst yüzleri değişik renklerde; şeritsi değil, yaprak mızraksı veya böbrek şeklinde, 2.Uzun sürgün yaprakları belirgin olarak elsi loblu, alt yüzeyi beyaz keçemsi tüylü…………………………………………………………………..Populus alba 2.Uzun sürgün yaprakları ne elsi loblu ne de alt yüzeyi beyaz keçemsi tüylü 3.Yapraklar eşkenar dörtgenimsi-yumurtamsı şekilde, damla uçlu, kenarları yarı-saydam, dilimli-testere dişli …………….……………Populus nigra 3.Yapraklar hemen hemen dairemsi, yuvarlağımsı şekilde, kenarları yarı-saydam değil, kabaca dişli 4.Yaprakların her iki yüzü de tamamen çıplak …………………………………………………………………………………Populus tremula 4.Yaprakların alt yüzü başlangıçta tüylü, yuvarlağımsı ya da hafif sivri uçlu; yaprak kenarları kaba dişli…………………Populus x canascens

Güvenç Mamıkoğlu

Populus tremula

571

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Populus afghanica (Aiton & Hemsley) C.K. Schneider

Egzotik

Asya selvi kavağı

Yayılışı

Afganistan, Kazakistan, Kırgızistan, Pakistan, Tacikistan, Özbekistan’da, 1400-2800 m yükseltilerde, nehir yatakları boyunca yayılış gösterir (eFloras.org: 2013). Türkiye’de doğal değildir, fakat geniş ölçüde yetiştirilir. Bütün kısımları tüysüz, 30 m’ye kadar boylanabilen, yükselen ve ince dallı tepe çatısına sahip bir ağaçtır. Gövde ve ana dalların kabuğu kireç kaymağı gibi beyaz renkte, dip kısmı nayloid değil, silindiriktir. Tomurcuklar küçük ve yumurtamsı şekildedir. Yaprak sapları (1,5)-2-7 cm uzunluğundadır. Yaprak ayası; dalların dip kısmında yumurtamsı ya da ters yumurtamsı şekillerde, 2-3 x 3 cm, uca yakın kısımda dairemsi-yumurtamsı veya üçgenimsi-dairemsi şekilde, 6-7 x 5-7,5 cm boyutlarında, dip kısmı yuvarlağımsı veya kama şeklindedir. Yaprak kenarları basık testere dişli ya da hemen hemen tam, damla uçlu, her iki yüzü de belirgin ve ince ağsı damarlıdır. Kedicikler yapraklarla beraber ortaya çıkar, erkek kedicik ortalama 4 cm; dişi kedicik 5-7 cm uzunluğunda, meyve halindeyken ince uzun, eksen tüysüz veya tüylüdür. Çiçek sapı 1,5-2 mm uzunluğundadır. Brahteler yumurtamsı, saçaklı ve tüysüzdür. Dişi çiçeğin örtüsü kadeh şeklindedir. Ovaryum iki karpelli, yumurtamsı şekilde ve tüysüz; stigma 2 adet, sapsız, geniş ve ters yüreğimsi şekildedir. Kapsül 5-6 mm uzunluğunda ve 2 kapakçıklıdır. Çiçeklenme zamanı nisan-mayıs aylarıdır (eFloras.org: 2013).

Populus alba L.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Doğal

Akkavak

Yayılışı

Türkiye, Kuzey Afrika, Avrupa, Orta ve Güney Rusya, Güney ve Batı Sibirya, Güney ve Orta Anadolu, Orta Asya’da deniz seviyesinden 1100 m yükseltiler arasında özellikle nehir boylarında, alüviyal, dolma topraklarda iyi gelişmekle birlikte, kurak ve fakir topraklarda ve ormanlık alanlarda yayılış gösteren Avrupa-Sibirya elementi olan bir türdür. (eFloras.org: 2013). Türkiye’de Edirne, İstanbul, Bursa, Zonguldak, Ankara, Çorum, Balıkesir, Kayseri, Erzincan, Aydın, Samsun, Muğla, Isparta ve Hatay’da doğal olarak bulunur.

Tolga Ok

Yerden itibaren dallanabilen, 30- 40 m’ye kadar boylanabilen, kalın dallı ve geniş tepeli bir ağaçtır. Açık kül renginde beyaz-parlak kabuk önceleri düz, daha sonra derin çatlaklıdır. Yaşlı gövdelerin dip kısımları pulludur. Kabuk üzerinde büyük baklava dilimli koyu renkli lentiseller bulunur. Tomurcuklar sürgünlere sarmal dizili olup hakiki terminal tomurcuklu, tomurcuk pullarının kenarları kirpikli, ender olarak tüysüzdür. Yaprak üst yüzleri parlak koyu yeşil; alt yüzeyi, yaprak sapları, genç sürgünleri ve tomurcukları ipek gibi yumuşak, beyaz tüylerle kaplı olduğu için akkavak adını almıştır. Sürgünlere göre yapraklar farklılık gösterir. Uzun sürgünler üzerindeki yapraklar büyük, alt yüzü kalıcı beyaz keçeli tüylü, elsi şekilde 3-5 (-7) loplu ve düzensiz dişli, dip kısmı yüreğimsi veya kesik küt şeklindedir. Kısa sürgünler üzerindeki yapraklar daha küçük, 2,5-6 x 3,5-8 cm boyutlarında, küremsi ya da hemen hemen elips şeklinde, kenarları almaşık olarak çok düzensiz girintili çıkıntılı-dişli, gençken alt yüzü beyaz-keçeli tüylü, sonraları az çok tüysüz fakat gümüşi renktedir. Yaprak sapı düz yuvarlaktır. Erkek kedicikler 5-8 cm, meyve halindeyken dişi kedicikler 8-12 cm uzunluğundadır. Brahteleri koyu sarı, pas renkte, kenarları hemen hemen tam veya küçük dişli, ipeksi ve uzun kirpiklidir. Kapsül şişemsi şekilde, hemen hemen sapsız, 2 kapakçıklı ve tüysüzdür. Stamen 3-10 adettir. Ovaryum iki tane kırmızı gül renginde stigma bulundurur. Çiçeklenme zamanı (mart-) nisan ayıdır (Anşin ve Özkan, 1993; Yaltırık, 1993; Browicz ve Yaltırık, 1982).

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

572

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Populus euphratica Oliv.

Doğal

Gerçek Fırat kavağı

Yayılışı

Türkiye, Suriye, Arabistan, Kafkasya, Afganistan, Pakistan, Kazakistan, Türkmenistan, Tacikistan, Özbekistan, Çin, İspanya, Irak ve İran’da 200-2400 m yükseltilerde ova, vadi, nehir kenarlarında, havzalarda ve sulak alanlarda yayılış yapar (eFloras.org: 2013). Siirt, Hakkâri, Şemdinli, Urfa, Kahramanmaraş, Mersin, Gaziantep, Mardin illerinde doğaldır.

Populus nigra L.

Güvenç Mamıkoğlu

Boylu çalı, bazen 10-15 m boyunda, gövde kabukları grimsi ve çatlaklı olan bir ağaç türüdür. Tomurcuk üzerinde yapışkan bir madde yoktur ve tepe tomurcuğu pseudo-terminaldir. Yapraklar derimsi, tüysüz, her iki tarafı da mavimsi yeşil (mumsu tabaka ile örtülü) renklerde; boyutları değişken olup yuvarlaksı, üçgensi ya da mızraksı, bazıları da söğüt yaprağı gibi şeritsidir. Genç sürgünler sarımtırak-kahverenginde, tüysüzdür. Genç bitkiler ve uzun sürgünler üzerindeki yapraklar şeridimsi, uzunlamasına - yumurtamsı şekillerde, 12 x 0,5-4 cm boyutlarındadır. Yaprak kenarları genellikle tam; daha yaşlı ağaçlar ve kısa sürgünler üzerinde ise yumurtamsı-eşkenar dörtgen, elips, dairesel veya böbreğimsi şekillerde, 2-5 x 3-7 cm boyutlarında veya daha büyük, uca yakın kenarları (üst yarısında) yüzeysel dişlidir. Yaprak sapı 3,5 cm uzunluğundadır. Dişi kedicikler seyrek, bazen 1-2 adet daha küçük yaprak tarafından sarılmıştır. Çiçekler uzun saplıdır. Kapsül 10-12 mm uzunluğunda, düz, tüysüz ve gençken belli belirsiz tüylü, 2-3 kapakçıklıdır (Browicz ve Yaltırık, 1982).

Güvenç Mamıkoğlu

Botanik Özellikleri

Doğal

Karakavak

Yayılışı

Türkiye, Kuzey Afrika, Orta ve Batı Asya ve Avrupa’da nehir kenarlarında yayılış gösteren ağaçlardır (eFloras.org: 2013). Türkiye’de Bolu, Zonguldak, Karabük, Ankara ve Kastamonu’da doğal olarak bulunur.

Botanik Özellikleri

Geniş tepeli, 30-35 m kadar boylanabilen bir ağaçtır. Yaşlı gövdesi, siyahımsı renklerde, kalın kabuklu ve derin çatlaklıdır. Genç sürgünler düz-yuvarlağımsı şekilde, uzunlamasına damarlar bulunmaz, ilk yıl sarımsı-kahverengi, daha sonraları grimsi renkte olup tüysüz; ikinci sene zeytin yeşili renginde ve üzeri lentisellidir. Sivri uçlu, dar yumurta biçimindeki tomurcukları 4-6 pullu; üzeri kokulu, yapışkan, tüysüz, kırmızımsı-kahverengidir. Yapraklar 5-(10) x 4-8 (15 ) cm boyutlarında, koyu yeşil ve parlak, yaprak sapı yanında gudde bulunmaz, saydam kenarlıdır. Uzun sürgünler üzerindeki yapraklar büyük, geniş üçgen biçiminde, genellikle uzunluğundan daha geniş, sivri uçlu, dip kısmı yuvarlağımsı veya kesik küt şeklinde, kenarları küt dişlidir. Kısa sürgünler üzerindeki yapraklar daha küçük, eşkenar dörtgen-yumurtamsı şekilde, genişliğinden daha uzun, belirgin damla uçlu, dipte kama şeklinde; kenarları inceden inceye dilimli dişli-testere dişlidir (30-40 çift diş bulunur). Her iki yüzü de çıplaktır. Yaprak sapı ince, uzun (3-6 cm), yan taraftan basık ve çıplaktır. Çiçek kurulu ekseni çıplaktır. Çiçeklerin çok kısa sapları vardır. Erkek çiçek kurulu 5-6 cm uzunluğunda olup her bir erkek çiçekte 15-30 kadar stamen bulunur. Dişi çiçek kurulu da 6-8 cm uzunluğundadır (Yaltırık ve Efe, 2000). Meyve halindeki kedicikler en fazla 16 cm uzunluğundadır. Kapsül yumurtamsı şekilde, 2 kapakçıklıdır. Çiçeklenme zamanı mart-nisan aylarıdır. Populus nigra türünün alttürlerine ait tanı anahtarı (Tutin ve ark., 2010): 1.Sürgünler ve yapraklar tüysüz …………………………………………………………………………………………………....………………Populus nigra subsp. nigra 1.Sürgünler ve yapraklar tüylü 2.Sürgünler ve genç yapraklar ince tüylü; kısa sürgünün yapraklarının uç kısmı kuyruğumsu değil………………………....……….… Populus nigra subsp. betulifolia 2.Sürgünler ve genç yapraklar dik ve sert tüylü; kısa sürgünün yapraklarının uç kısmı kuyruğumsu ………………………..………….… Populus nigra subsp. caudina Populus nigra’nın 2 alt türü, subsp. nigra ve subsp. caudina Türkiye’de doğal yayılış gösterirken, diğer alttürü subsp. betulifolia yoktur. 573

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Populus nigra L.

Doğal

Populus tremula L.

Güvenç Mamıkoğlu

Populus nigra L. subsp. caudina (Ten) Bugala: Türkiye, İspanya, Sicilya, Güney İtalya, Arnavutluk, Yugoslavya ve Yunanistan’da vadilerde, nehir kenarlarında yayılış gösterir (Yaltırık ve Efe, 2000). Türkiye’de Tunceli, Antalya ve Kahramanmaraş’ta doğal olarak bulunur. Sürgünlerin, genç yaprakların ve kedicik ekseninin dik ve sert tüylü olması ile subsp. nigra’dan ayrılır. Tomurcukları koruyucu bir madde ile çok bol olarak sıvanmıştır. Kısa sürgünler üzerindeki yaprakların uç kısımları kuyruğumsudur (caudate). Populus nigra L. subsp. betulifolia (Pursh) W.Wettst.: Batı Avrupa’da doğallaştırılmıştır. Sürgünlerin, genç yaprakların ve kedicik ekseninin ince tüylü olması ile subsp. nigra’dan ayrılır. Türkiye’de doğal değildir.

Güvenç Mamıkoğlu

Populus nigra L. subsp. nigra: Türkiye ve Avrupa’da akarsu vadileri ve nehir kenarlarında yayılış gösterirler (Browicz ve Yaltırık, 1982). Türkiye’de Bolu, Zonguldak, Karabük, Ankara ve Kastamonu’da doğal olarak bulunur. Geniş, yamuk tepeli ağaçtır; sürgünler, yapraklar ve kedicik ekseni tüysüz; kısa sürgün yaprakları sivri uçlu. • Populus nigra subsp. nigra cv. ‘Italica’: Bu türün ülkemizde yoğun olarak yol kenarlarına dikimi yapılmaktadır. subsp. nigra’nın yapraklarından küçük yapraklı, dar sütunumsu formludur. • Populus nigra subsp. nigra cv. ‘Plantierensis’: Habitat olarak Populus nigra subsp. nigra cv. ‘Italica’ ile benzerdir ancak sürgün, yaprak ve kedicik-ekseninin ince tüylü oluşuyla farklılaşır. Nehir kenarlarında dikimi yapılır (Tutin ve ark., 2010).

Güvenç Mamıkoğlu

Karakavak

Doğal

Titrek kavak, Orman kavağı, Dağ kavağı

Yayılışı

Silindirik gövdeli, 20-25 m boylara ulaşan, sık dallı, geniş konik tepeli bir ağaçtır. Kabukları düz, yeşilimsi veya zeytin-yeşili, parlak renkte olup uzun süre çatlamadan gövde üzerinde kalır. Sürgünler ve tomurcuklar kızıl-kestane kırmızımsı renkte, dolgun, biraz yapışkan genç olanları tüysüzdür. Tomurcuklar sürgünlere sarmal (almaşlı) dizili olup terminal tomurcukludur. Genellikle çiçek tomurcukları yuvarlak, büyük, dolgun, küt uçlu; yaprak tomurcukları ise sivri uçlu, daha küçük, hafif ve yapışkandır. Yaprak biçimleri daire ya da geniş yumurta gibi, üst yarısından sonra dilimli ya da kaba dişlidir. Uzun sürgünler üzerindeki yapraklar damla uçlu, yumurtamsı şekilde, dip kısmı yüreğimsi şekilde, kenarları düzensiz testere dişli-dişli, alt yüzleri ipeksi tüylüdür. Kısa sürgünler üzerindeki yapraklar 3-7 x 3-7 cm boyutlarında veya daha geniş, hemen hemen küremsi şekilde, küt uçlu veya kısa sivri uçlu, dip kısmı hemen hemen yüreğimsi, yuvarlağımsı veya geniş kama şeklindedir. Yaprak kenarları dalgalı dilimli dişli-dişli, tüysüz, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü açık yeşil renkte ya da az çok tüysüzdür. Yaprak sapları tüysüz, en fazla 8 cm uzunlukta, yandan basık ve çok uzun olduğu için hafif bir rüzgârla bile sallanmasından bu adı almıştır. Yaprak sapı izi daire dilimi şeklinde olup, üzerinde 3 adet iletim demeti izi vardır. Kedicikler çok yoğundur ve çiçek halindeyken 4-8 cm, meyve halindeyken ise 8-14 cm uzunluğundadır. Brahteler elsi şekilde, siyahımsı, kenarları yumuşak uzun tüylü-sillidir. Kapsül şişemsi şekilde, 2 kapakçıklı, tüysüzdür. Stamen sayısı çoğunlukla 5, ender olarak 8-12’dir. Çiçek tozu torbaları koyu kırmızıdır. Dişi çiçeğin iki parçalı stigması kırmızımsı renktedir. Çiçeklenme zamanı mart-nisan aylarıdır (Yaltırık ve Efe, 2000). 574

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Türkiye, Avrupa, Kuzey Afrika, Lübnan, Rusya, Orta Doğu, Kuzey Çin, Kafkasya, Sibirya ve Japonya’da deniz seviyesinden 2000 (-2350) m yükseltiler arasında step bölgesi hariç tüm orman alanlarında, akarsu boylarında, orman içi açıklarda yayılış gösteren Avrupa-Sibirya elementi olan bir türdür. (eFloras.org: 2013; Anşin ve Özkan, 2006). Türkiye’de Kırklareli, Balıkesir, İstanbul, Ankara, Çorum, Ordu, Trabzon, Kars, İzmir, Kütahya, Konya, Kayseri, Muş, Tunceli, Bitlis, Denizli, Antalya, Adana ve Hakkâri illerinde doğal olarak bulunur. Ormanlarda en çok görülen kavak türüdür.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Populus x canescens ( Aiton.) Sm.

Doğal

Boz Kavak

Yayılışı

Batı Asya, Avrupa ve Türkiye’de nemli orman alanları ve su kenarlarında yayılış gösterirler (eFloras, 2008b). Türkiye’de Edirne, Kütahya, Ankara, Muş, Van, Hakkâri ve Muğla’da doğal olarak bulunur. Bu tür ayrıca deniz kenarı ağaçlandırmalarında da kullanılır.

Botanik Özellikleri

Akkavak (P. alba) ve Titrek Kavak (P. tremula)’ın bir doğal hibridi olan Boz Kavak, 35 m kadar boylanabilen geniş tepeli bir ağaçtır. Gövde üstünde kabuk gümüşi gri renkte, kare biçiminde çok sayıda lentiselli; alt kısmı ise koyu, kahverengi siyaha dönük renkte, derin çatlaklıdır. Yapraklar uzun ve kısa sürgünler üzerinde farklı şekillerdedir. Uzun sürgünün yaprakları üçgenimsi-yumurtamsı, yüreğimsi, yaprak alt yüzleri Akkavak gibi grimsi-keçeli tüylü iken kısa sürgünlerin yaprakları hemen hemen küremsi veya yumurtamsı, az çok tüysüzdür. Yaprak kenarları loplu değil, Titrek Kavak yaprak kenarları gibi kaba dişlidir (Yaltırık, 1993; Yaltırık ve Efe, 2000).

Özgür Eminağaoğlu, Meral Avcı, Tolga Ok, Necmi Aksoy

Salix L.

Simpodial büyüme yapan ve yapraklarını döken ağaç, çalı veya nadiren de sürünücü çalımsı görünüşte olan odunsu bitkilerdir. Tomurcuklar tek bir dış pullu olup sürgüne tamamen yatmış durumda ve nadiren yapışkan tüylü ya da tüysüz, sürgünlere sarmal ya da birkaç türde karşılıklı dizilmiştir. Yapraklar sarmal (nadiren karşılıklı) dizilmiş, şeritsi-ters yumurtamsı şekilde, kenarları tam veya hafif guddeli-dişli, nadiren hemen hemen testere dişlidir. Yaprak sapı kısa ya da yoktur. Yaprak sinirleri daha çok tüysü, nadiren el biçiminde görülür. Yaprak yüzeyleri çoğunlukla tüysüz ya da özellikle alt yüzleri tüylü, çoğunlukla kulakçık vardır ve genellikle erken dökülür, bazen de hiç bulunmaz. Çiçekler bir cinsli iki evcikli olup tozlaşma böceklerle (entomogam) olmaktadır. Kedicikler yapraklardan önce veya yapraklar ile beraber görünür, elips veya yumurtamsı ya da uzamış-silindirik şekilde, dik ya da sarkık olup saplı veya sapsızdır. Brahtenin kenarı tam ve genellikle tüylüdür. Çiçek çevresi (periant) yoktur, bal bezesine değiştiği sanılmaktadır. Söğüt çiçeklerinin dip tarafında önlü arkalı bir iki adet değişik biçimlerde bal bezeleri vardır. Erkek çiçeklerin stamen sayısı en fazla 10 adettir. Bunların flamentleri çoğunlukla serbest bazen de az ya da çok kaynaşmıştır. Her bir dişi çiçeğin tüylü bir brahtesi ve bunun koltuğunda iki karpelli tek gözlü bir ovaryumu bulunur. Ovaryum genellikle belli bir şekilde saplı; Stilus kısa, dallanmış tepecikli ve bol sayıda tohum taslağına sahiptir. Meyve 2 kapakçıklı kapsül meyve durumunda, tüysüz veya tüylü, tohum küçük, kahverengi ya da koyu yeşil renktedir. Kuzey yarım kürenin soğuk ve ılıman bölgelerinde yaklaşık 520 türü bulunur (Skvortsov ve Edmondson, 1982; eFloras.org: 2013). Türkiye’de Salix cinsine mensup 27 takson doğal yayılışa sahiptir. Salix L. cinsinin altcins ve seksiyonları ile bunlara ait türleri: Subgen. Salix 1. Sect. Humboldtianae Pax S. acmophylla 2. Sect. Amygdalinae W.Koch S. triandra 3. Sect. Pentandrae (Borrer) Schneider S.pentandra, S. pentandroides 4. Sect. Salix S. alba, S. excelsa, S. fragilis 5. Sect. Subalbae Koidzumi S.babylonica Subgen. Vetrix Dumort. 6. Sect. Hastatae Kerner. S.hastata, S. trabzonica, S. apoda 7.Sect. Nigricantes Borr. S. myrsinifolia Salisb. 575

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Doğal

Salix L. 8. Sect. Cinerella Seringe (Syn.: Vetrix Dumort.) S. caucasica, S. pedicellata, S. caprea, S. aegyptiaca, S. cinerea, S. pseudomedemii, S. pseudodepressa, S. anatolica 9. Sect. Vimen Dumort. S.viminalis, S. armenorossica 10. Sect. Canae Kerner S. elaeagnos 11. Sect. Helix Dumort. S. elbursensis, S. amplexicaulis, S. purpurea, S. rizenensis 12. Sect. Cheilophilae Hao S. wilhelmsiana

Salix L. cinsinin altcins ve seksiyon tanı anahtarı 1.Yaprak sapları dar kanallı ………………………………………………………………………………………………………………………….……………Subgen. Salix 2.Tomurcuk pulları ayrı, kenarları üst üste…………………………………………………………………………………………………………1. Humboldtianae 2.Tomurcuk pulları kap gibi, kenarları bitişik 3.Stamen 3 adet veya daha fazla 4.Yaşlı gövdeler üzerindeki kabuk pul pul dökülür. Kalıcı kabuk parçaları pürüzsüzdür. Genç yapraklar guddesiz; stamenler 3 adet ………………………………………………………………………………………………………………………………………2. Amygdalinae 4.Yaşlı gövdeler üzerindeki kabuk uzunlamasına kalın çatlaklı, pul pul dökülmez. Genç yapraklar guddeli; stamenler 4-10 (nadiren 3) adet …………………………………………………………………………………………………………………………………...……3. Pentandrae 3.Stamen 2 adet ………………………………………………………………………………………………………………………………………4. Salix 1.Yaprak sapları yuvarlak, üst kısmı dış bükey……………………………………………………………………………………………………………………Subgen. Vetrix 5.Stamen ya kısmen ya da tamamen birleşik 6.Yaprakların alt yüzü oldukça ince ve dağınık tüylerden oluşan yoğun beyaz keçeli……………………………………………………………10. Canae 6.Yapraklar tüysüz ya da tüyler farklı görünür 7.Yapraklar 2-6 mm genişliğinde, filamentler tüysüz ……………………………………………………………………………12. Cheilophilae 7.Yapraklar 6 mm genişlikten fazla; filamentler ince tüylü, ………………………………………………………………………………11. Helix 5.Stamenler ayrı 8.Ağaç ya da uzun çalılardır. Yapraklar mızraksı veya dar mızraksı şekilde, uzun sivri uçlu, kenarları düzenli dişli, alt yüzü şişmanca ( damarlar belirgin değil), tüysüz ya da ince tüylü, 7-15 cm uzunluğundadır. Kulakçık sivri uçlu, yarım yüreğimsi veya mızraksı şekildedir. Çiçeğe gelişecek tomurcuklar 4-7 mm uzunlukta, yumurtamsı veya genişçe elips şekilde, küt uçludur. Kapsül meyveler sapsız ya da hemen hemen sapsız…………………5. Subalbae 8.Karakterler yukarıdaki gibi değil 9.Yapraklar ince-uzun şekilde, genişliğinden 6-20 ( nadiren 3-5) kat uzun, alt yüz çok sayıda belirgin paralel damarlı, çok ya da az ipeksi kılsı çıkıntılı olup kenarları küçük dişli veya tamdır. Yaprakların alt yüzü çoğunlukla geniş orta damarlıdır. Yaprak damarları tüylenmeden dolayı belirgin değil. Çiçeğe gelişecek tomurcuklar uzun gagalı değildir. Kapsül meyve sapsız veya hemen hemen sapsız; Stilus ince uzun şekilde ………………………………………………………………………………………………………………………………………………9. Vimen 9.Karakterler yukarıdaki gibi değil 10.Kulakçıklar eşit kenarlı veya hemen hemen eşit kenarlı ve yaprak kenarları yoğun küçük dişlidir. Kapsül meyve tüysüz ve sivri uçlu; ya kapsül sapları ya da Stilus ince uzun ………………………………………………………………………………………6. Hastatae 10.Ya kulakçıklar belirgin olarak eşit kenarlı değil ya da yapraklar dişli değil. Kapsül meyve yukarıdaki gibi değil; 11.Yapraklar düz, üst yüzü oldukça parlak, genç olan yapraklar kuruduğu zaman siyahlaşır. Olgun kapsüllerin sapları ince uzun değildir. Kapsüller sivri uçlu, Stilus belirgin, stigma Stilustan daha kısadır. ……………………………7. Nigricanthes 11.Yapraklar basık damarlarla oldukça pürüzlü, üst yüzü çoğunlukla mat (bazen olgun olanlar parlak), kurudukları zaman çok fazla siyahlaşmazlar. Olgun kapsüllerin sapları çoğunlukla ince uzundur. Stilus kısa olup 0,1-0,5 mm, bazen en fazla 0,70,8 mm uzunluğunda, fakat stigmadan daha uzun değildir. Stigma çoğunlukla ayrık değildir. ……………………8. Cinerella Verimsiz Salix L. Örnekleri İçin Tanı Anahtarı: 1.Tomurcuk pulları birleşik değil (kaynaşmamış) ……………………………………………………………………………………………………………Salix acmophylla 1.Tomurcuk pulları birleşik kenarlı, 2.Sürgün üzerinde karşılıklı dizili tomurcuklar mevcut; yaprak kenarları belirsiz dişli ……………………………………………………………Salix purpurea 2.Sürgün üzerindeki bütün tomurcuklar sarmal dizili, yaprak kenarları keskin testere dişli 3.Sarkık ağaç; dallar uzun 4.1-3 yıllık yaşlı dallar açık sarı …………………………………………………………………………………….………………………………Salix alba 4.1-3 yıllık yaşlı dallar zeytinimsi yeşil, kırmızımsı veya kırmızı-kahverengi ……………………………………………………………Salix babylonica 3. Dik ağaç veya çalı; dallar sarkık değil 5.Çiçekli ve vejetatif tomurcuklar benzer; yaprak sapı, ayanın dibinde bulunan 1-3 çift guddeli sürgünün üst kısmında bulunur 576

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Doğal

Salix L.

6.Çalılar veya küçük ağaçlar; kabuk soyulur, ince lekeli, uzunlamasına çatlaklar yok; kulakçıklar mevcut, yarım yüreğimsi şekilde ………………………………………………………………………………………………………………………………………Salix triandra 6.Ağaçlar; kabuk soyulur, gövde ortalama 10 cm çapına ulaştığında uzun pürüzlü çatlaklar oluşur; kulakçıklar çoğunlukla dökülür 7.Kulakçıklar mızraksı veya şeritsi şekilde; guddeler yaprak sapının ucuna yakın, küçük, tek ve sadece sürgün yapraklarının üstünde olanlar görülür; yapraklar dar mızraksı, ipeksi-ince tüylü veya tüysüz, dipte kama şeklinde 8.Tomurcuklar mızraksı-dikdörtgensi şekilde, şişkin, ortalama 2 mm genişlikte; yapraklar dar mızraksı şekilde, ince tüylü (olgun yapraklar tüysüz)……………………..…………………………...................................................................Salix alba 8.Tomurcuklar yumurtamsı-mızraksı veya yumurtamsı-üçgensi şekilde, sırtta dış bukey, ortalama 2,5 mm genişlikte; yapraklar mızraksı, hafif ince tüylü veya tüysüz…….……………………………...........................................…………Salix excelsa 7. Kulakçıklar genişçe yarım yüreğimsi şekilde; yaprak sapının ucuna yakın olan guddeler belirgin; yapraklar genişçe mızraksı şekilde, epeyce tüysüz, genellikle dipte yuvarlak 9.Tepe sürgünleri (çalılardaki sürgünler dışındakiler) dipte çok ince (kırılgan); bir yıllık sürgünler soluk-açık grimsi-sarı renkte; tomurcuklar kışa doğru siyahlaşır; yaprak sapı 1 çift guddeli; olgun yaprakların alt yüzü mumsu çiçekli …………… ………………………………………………………………………………………………………………………Salix fragilis 9.Sürgünler ince (kırılgan) değil; 1 yıllık sürgünler kırmızımsı, zeytinimsi-kahverengi veya kahverengimsi - yeşil renkte ve parlak; tomurcuklar kışa doğru siyahlaşmaz; yaprak sapı 2-3 çift guddeli; olgun yapraklar mumsu çiçekli değil 10.Yaprakların üst yüzü parlak ve koyu yeşil ………………………………………………Salix pentandra 10.Yaprakların üst yüzü soluk ve açık yeşil ……………………………………………Salix pentandroides 5.Çiçekli tomurcuklar belirgin bir şekilde dış görünüş olarak vejetatif tomurcuklardan farklı; yaprak sapları guddesiz 11.Yapraklar karşılıklı veya hemen hemen karşılıklı dizili; hemen hemen sapsız ya da yaprak sapları en fazla 3 mm uzunlukta, 12.Yapraklar ters mızraksı şekilde………………………………………………………………………………………………………………… Salix amplexicaulis 12.Yapraklar ters yumurtamsı………………………………………………………………………………………………………………………Salix myrsinifolia 11.Yapraklar sarmal (almaşlı) dizili; hemen hemen belirgin saplı, genellikle altta ya da orta da en geniş 13.Yapraklar şeritsi şekilde, 2-4(-5) mm genişliğinde, paralel kenarlı, inceden inceye dişli, renkli, her iki yüzü de basık-ince tüylü………………Salix wilhelmsiana 13.Yapraklar şeritsi-mızraksı veya daha geniş şekilde, ya da renksiz ve şeritsi şekilde 14.Yaprakların alt yüzü beyaz-keçeli veya hemen hemen ipeksi, yoğun tüylü, üst yüz tüysüz veya hafif ince tüylü; yapraklar genellikle dar mızraksı veya şeridimsi 15.Yaprak kenarları ince ve yoğun sivri uçlu-dişli; alt yüzü mat, beyaz-keçeli……………………………………………………………………Salix elaeagnos 15.Yaprak kenarları pürüzsüz veya belirgin küçük dalgalı; alt yüzü gümüşi basık tüylü 16.Yaprak üst yüzü tüysüz, koyu yeşil……………………………………………………………………………………………………………Salix viminalis 16.Yaprak üst yüzü ince tüylü, açık yeşil……………………………………………………………………………………………………Salix armenorossica 14.Yaprak alt yüzü tüysüz veya ince tüylü, ipeksi veya beyaz-keçeli değil; yapraklar mızraksı ve daha geniş şekilde 17.Yaprak uzunluğu genişliğinin 2-3 katından fazla değil, hemen hemen tamamen tüysüz ya da seyrek (yünlü) tüylü, kenarları yoğun ve ince testere dişli 18.Kulakçıklar dökülür, 19.Yaprak alt yüzü yoğun ve hemen hemen kısa basık tüylü………………………………………………………………………………Salix trabzonica 19.Yaprakların her iki yüzüde tüysüz………………………………………………………………………………………………….………Salix rizeensis 18.Kulakçıklar kalıcı, yaprak alt yüzü tüysüz (nadiren sadece orta damar tüylü) 20.Kısa-kalın ve hemen hemen yatık dallı, 1,5 m’ye kadar boylanabilen bodur çalı; yaprak kenarları ince guddeli-testere dişli………………Salix apoda 20.Uzun yay şeklinde ve geriye doğru eğilmiş veya dik dallı, 2-3 m boyunda çalı olup orantılı kalınlıkta değil; yaprak kenarları düzensiz dişli ……… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………Salix caucasica 17.Yaprak uzunluğu genişliğinin iki (çoğunlukla 5-10x) katından fazla, tüy ve yaprak kenarları yukarıdaki gibi değil 21.Yapraklar ters mızraksı, genişliğinin 5-10 katı kadar uzunlukta, 30-100 x 5-10 (-15) mm boyutlarında, kenarlarının üst kısmının yarısı yoğun testere dişli, alt kısmının yarısı seyrek dişli-tam şekilde, alt yüzü tüysüz veya gümüşi-ipeksi tüylü…………………………………………………………….…………. Salix elbursensis 21.Yapraklar yukarıdaki gibi değil 22.Yapraklar hemen hemen geniş elips ya da ters yumurtamsı şekilde, 20-60 x 12-33 mm boyutlarında; yaprak sapları kısa, 3-7 mm uzunlukta………………………………………………………………………………………………………………………………………..…………Salix pseudodepressa 22.Yapraklar 50-150 mm, şekli yukarıdaki değil; yaprak sapı daha uzun, (5-)7-20 mm 23.Ağaçlar (çalı durumu hariç); verimli tomurcuklar 7-15 mm, hafif basık veya değil; yapraklar 25-60 mm genişliğinde, uzunluğu genişliğinin 3-3,5 katı kadar, kuruduğunda siyahlaşmaz 24.Kabukları soyulmuş odunun yüzeyi pürüzsüz, küçük dağınık çizgili veya çıkıntısız; yaprak alt yüzeyi tam olarak ve yoğun olarak tüylü, orta kısım çok geniş ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………Salix caprea 24.Kabukları soyulmuş odun çok sayıda belirgin uzunlamasına çıkıntılı; yaprak alt yüzü genellikle orta damar boyunca çok yoğun tüylü, kenarlar tüysüz .………………………………………………........................................................................................................................................................…… Salix aegyptiaca 23.Çalılar, nadiren küçük ağaçlar; verimli tomurcuklar 5-10 mm, genellikle belirgin damarlı ve basık; iyi gelişmiş sürgünler üzerindeki alt yapraklar üsttekilerden daha geniş ve kısa; üst yapraklar yaklaşık genişliğinin 3,5 katı uzunluğunda, nadiren 40 mm den daha fazla genişlikte; genç yapraklar bazen kuruduğunda siyahlaşır. 25.Yaprak alt yüzeyi yoğun gri-tüylü veya keçeli………………………………………………………………………………………………………Salix cinera 577

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Doğal

Salix L.

25.Yaprak alt yüzeyi mat mavi (mumsu tabaka ile örtülü) veya yeşilimsi ve tüysüz veya seyrek ince tüylü 26.Yaprak üst yüzü ince, açık veya sarımsı yeşil; alt yüzü grimsi veya açık yeşil; tomurcuk yaprağı (cataphylls) ve en alt yapraklar hemen hemen tüylü ………………………………………………………………………………………………………………………………………......……Salix pedicellata 26.Yapraklar kalınımsı, üst yüzü kirli koyu yeşil, alt yüzü açık mavimsi-mat mavi (mumsu tabaka ile örtülü) renkte; tomurcuk yaprağı ve en alt yaprakların sadece orta kısmı tüylü, kenarları yeşil …………………………………………………………………………………………Salix pseudomedemii Erkek Çiçekli Salix L. Örnekleri İçin Tanı Anahtarı 1.Her çiçekte stamen 3 adet veya daha fazla; stamen sapçıkları serbest 2.Stamen her zaman 3 adet; kedicikler dar silindirik, 4-8 cm uzunluğunda, genellikle kıvrılmış veya sarkık; çiçekler kediciğin dibinden yavaş yavaş açar ………………………………………………………………………………………………………………………......................……………………………Salix triandra 2.Stamen sayısı değişken, 3-5 (-9) adet; kedicikleri daha geniş, 20-40 mm uzunluğunda (10-13 mm çapından daha uzun olduğu zaman), genellikle dik; çiçekler ile beraber açılır 3.Kedicikler 12-20 x 6-8 mm boyutlarında; stamen başçıkları küremsi, 0,3-0,5 mm uzunlukta; kuruduklarında kağıt üstüne reçinemsi iz bırakmazlar………………………………………………………………………………………………………………………………......……………………Salix acmophylla 3.Kedicikler 25-30 x 10-15 mm boyutlarında; stamen başçıkları yumurtamsı, 0,5-0,8 mm uzunlukta; kuruduklarında kağıt üstüne reçinemsi iz bırakır 4.Stamen başçıkları 0,5-0,6 (-0,7) mm uzunlukta; sürgünler şarap kırmızısı veya koyu kahverengi renkte……………………………….……..Salix pentandra 4.Stamen başçıkları genellikle daha büyük, 0,5-0,8 mm uzunlukta; sürgünler zeytinimsi veya kırmızımsı kahverengi renkte……..........…Salix pentandroides 1.Her çiçekte stamen 1-2 adet; stamen sapçıkları serbest ya da kısmen veya tamamen birleşik 5.Stamen sapçıkları boylu boyunca birleşmiş 6.Stamen sapçıkları tüysüz; başçıklar açılmadan önce soluk sarı; brahteler soluk renkli …………...............................................................………..Salix wilhelmsiana 6.Stamen sapçıkları dipte tüylü; başçıklar açılmadan önce çoğunlukla koyu mor; brahteler kahverengimsi, uçta koyu mor veya siyah renkte 7.Yapraklar ve kedicikler karşılıklı veya hemen hemen karşılıklı………………………………………………………………………………Salix amplexicaulis 7.Yapraklar ve kedicikler sarmal (almaşlı) dizilişli…………………………………………………………………………………………………Salix elbursensis 5.Stamen sapçıkları serbest veya sadece kısmen birleşik 8.Stamen sapçıkları kısmen birleşik 9.Yarısından fazlası birleşik……………………………………………………………………………………………………………………....……Salix purpurea 9.Yarısından azı ya da fazlası birleşik 10.Yarısından azı birleşik, sapçıklar tüysüz……………………………………………………………………………………………………Salix rizeensis 10.Yarısından azı ya da fazlası birleşik, sapçıklar dipte tüylü ………………………………………………………………………………Salix elaeagnos 8.Stamen sapçıkları uzunluğu boyunca serbest 11.Brahteler soluk, yeşilimsi-sarı veya donuk kırmızı, çoğunlukla dipte kısa-ince-zayıf tüylü, başçıklar açılmadan önce sarı renkte 12.Yüksek dağ çalıları; olgunlaşmayan yapraklar buruşuk tüylü; ipeksi tüylü değil……………………………………………………Salix pseudodepressa 12.Ağaçlar; olgunlaşmayan yapraklar tüysüz veya basık ipeksi tüylü 13.Brahteler uzun, sarkık; kedicikler genellikle iki eşeyli 14.1-3 yıllık sürgünler parlak sarı renkte; brahteler küt uçlu, sarımsı renkte, kuruduğunda tilki-kırmızısı renkte .………… Salix alba 14.1-3 yıllık sürgünler zeytinimsi-yeşil, kırmızımsı veya sarı-kahverengi renkte, parlak sarı renkte değil; brahteler hemen hemen üçgenimsi-sivri uçlu, yeşilimsi veya saman renkli, kuruduğunda kırmızımsı değil...………………………….......…..Salix babylonica 13.Dallar dik, sarkık değil; kedicikler bir eşeyli 15.Tepe sürgünler (çalı sürgünleri dışında) dipte çok ince (kırılgan); olgunlaşmamış yapraklar soluk sarı-yeşil renkte, çoğunlukla tüysüz; Brahteler yeşilimsi, kuruduklarında tilki kırmızısı rengine dönmez……………………………….……........…… Salix fragilis 15.Tepe sürgünler ince (kırılgan) değil; olgunlaşmamış yapraklar mat mavi (mumsu tabaka ile örtülü), hemen hemen ipeksi ince tüylü, brahteler bazen belli belirsiz sarımsı, çoğunlukla kuruduklarında tilki kırmızısı renkte 16.Başçıkların ortaya çıkmasından önce kedicikler 4-5 mm genişliğinde; brahteler genellikle 1 mm den daha fazla geniş; başçıklar (0,7-)0,8-0,9 mm uzunlukta …………………………...……………....................................……………. Salix excelsa 16.Başçıkların ortaya çıkmasından önce kedicikler 3-4 mm genişliğinde; brahteler genellikle 1 mm den daha az geniş; başçıklar 0,5-0,6 (-0,7) mm uzunlukta……………………………..........................................……………………….….... Salix alba 11.Brahtelerin ucu veya tamamı siyah, kahverengi ya da koyu mor renkte; başçıklar açılmadan önce kırmızımsı ya da morumsu renkte 17.Tomurcuk yaprakları ve ilk yapraklar tüysüz, kenarlar ince ve belirgin dişli…………...…….......................................................................... Salix hastata 17.Tomurcuk yaprakları ve ilk yapraklar tüylü, tüysüz olduğunda kenarlar seyrek dişli veya tam 18.Başçıklar (0,6-)0,7-1,2 mm uzunlukta; kedicikler yumurtamsı veya silindirik, sapsız ya da kısa (1-6 mm)- kalın (1,2-1,8 mm) saplı 19.Kabukları soyulmuş odun çıkıntısız; olgunlaşmayan yaprakların alt yüzü ince-kısa-ipeksi tüylü; kedicikler hemen hemen dar, elips veya dikdörtgensi şekilde; stamen sapçıkları tüysüz, 5-6 (-7) mm uzunluğunda 20.Yaprak üst yüzü tüysüz, koyu yeşil………………………………….………..........................................................................………..………….. Salix viminalis 20.Yaprak üst yüzü basık tüylü, parlak yeşil..………………..........................................................................……………………..………….. Salix armenorossica

578

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Doğal

Salix L.

19.Kabukları soyulmuş odun çoğunlukla belirgin çıkıntılı; olgunlaşmamış yaprakların alt yüzü sadece damarlar üzerinde ince-kısa-ipeksi tüylü, diğer yerler buruşuk ve ince-kısa-ipeksi tüylü değil, kedicikler hemen hemen yumurtamsı; stamen sapçıkları dipte tüylü veya tüysüz (6-)7-12 mm 21.Çalı formunda 1,5-6 m uzunlukta; kedicikler çoğunlukla belirgin saplı; tomurcuk yapraklarının alt yüzünün ortası ince-kısa-ipeksi tüylü, kenarları yeşil renkte ............................................................................................................................................................................................................... Salix pseudomedemii 21.Uzun çalı ya da küçük ağaç; kedicikler hemen hemen sapsız, saplar alt yüzünde saklı, tomurcuk yaprakları yoğun ince-kısa-ipeksi tüylü 22.Kabukları soyulmuş odun pürüzsüz ya da dağınık zayıf çizgili; genç yapraklar ince-zayıf-ipeksi tüylü; en alttaki yapraklar yumurtamsı veya yumurtamsı-dikdörtgenimsi şekillerde, orta kısmı daha geniş; stamen başçıkları 0,9-1,2 mm uzunlukta………………….………………………... Salix caprea 22.Kabukları soyulmuş odun belirgin çıkıntılı(en fazla 1,5 cm uzunlukta); sadece tomurcuk yaprakları ince-zayıf-ipeksi tüylü; en alttaki yapraklar çoğunlukla ters yumurtamsı şekilde, üst yüzünün orta kısmı daha geniş; stamen başçıkları (0,6-)0,7-1 mm uzunlukta 23.Tomurcuklar büyük, 6-9x4-6 mm boyutlarında, sürgüne kadar basık yünlü veya ince tüylü, nadiren tüylü…………….….. Salix aegyptiaca 23.Tomurcuklar daha küçük, en fazla 4x2 mm boyutlarında, hemen hemen seyrek tüylü 24.Yaprak üst yüzü mat yeşil…………….....................................................................................…………………….………. Salix cinerea 24.Yaprak üst yüzü parlak yeşil...…………………….............................................................................…..….…. Salix myrsinifolia 18.Başçıklar 0,4-0,7 mm uzunlukta; kedicikler silindirik veya dar silindirik (nadiren yumurtamsı), belirgin ince saplar 3-12 x 0,7-1 mm boyutlarında 25.Tomurcuk yapraklarının alt yüzü tüysüz ve sadece kenarları, orta damarı ve ucu ince tüylü, en alttaki yaprakların kenarları belirgin dişli…………………………………………………………………... Salix caucasica 25.Tomurcuk yapraklarının alt yüzü yoğun tüylü, en alt yaprakların kenarları tam ve kısa aralıklı birkaç dişli 26.Sürgünler ince (bir önceki yılın sürgünleri 1,2-1,7 mm genişliğinde); verimli tomurcuklar hemen hemen basık; genç yaprakların her iki yüzü de benzer tüylü; stamen başçıkları 0,4-0,5 mm uzunlukta…………………………………………………………..….......................… Salix pseudodepressa 26.Sürgünler kalın (bir önceki yılın sürgünleri 1,5-2,2 mm genişliğinde); verimli tomurcuklar daha büyük, sırt kısmı dışbükey, basık değil; genç yaprakların üst ve alt yüzü farklı tüylü; stamen başçıkları 0,5-0,7 mm uzunlukta 27.Kabukları soyulmuş odun çok sayıda çıkıntılı; genç yapraklar elips ve ters yumurtamsı şekilde, alt yüzü çoğunlukla beyaz ve grimsi-keçeli tüylü……..……………….................................................................................................................................................................…… Salix pedicellata 27.Kabukları soyulmuş odun pürüzsüz; genç yapraklar dar ters mızraksı şekilde, alt yüzü gümüşi tüylü……............……. Salix armenorossica Dişi Çiçekli Salix L. Örnekleri İçin Tanı Anahtarı 1.Çiçekler mat mavi (mumsu tabaka ile kaplı) renkte ………………………………….......................................................................……………………….….. Salix anatolica 1.Çiçekler mat mavi (mumsu tabaka ile kaplı değil) renkte değil 2.Dişicik tüysüz 3.Brahte gri, siyah veya siyahımsı-pembe renklerde, yoğun tüylü 4.Brahte 1,4-3 mm uzunlukta, genellikle her tarafı siyah renkte, yoğun tüyler 1,5-2,5 mm boyunda olup uç kısmı aşar; meyve sapı 0,2-0,5 mm uzunluğunda, balözü boyunu aşmaz ………….......................................................................................................................................................………………………….. Salix apoda 4.Brahte 0,8-2 mm uzunlukta, sadece üst kısmı siyahımsı, 0,5-1,5 mm boyunda tüyler uç kısmı aşar, meyve sapı 0,7-4 mm, boyu nektardan çok fazla 5.Kabuğu soyulmuş ağaç yüzeyi çok sayıda çatlaklı, tomurcuk yaprağının alt kısmı yoğun tüylü; genç yaprak altları yumuşak tüylü; meyve sapı 2-4 mm .. …………………….............................................................................................................................................................………………….….... Salix pedicellata 5.Kabuğu soyulmuş ağaç yüzeyi düz veya çok az kısa çizgili, tomurcuk yaprağı seyrek tüylü veya tüysüz; genç yapraklar tüysüz veya sadece orta damar üstü tüylü; meyve sapı 0,7-1,8 mm ...............................................................................................................................................................……… Salix caucasica 3.Brahte açık renkli, bazen kuruduklarında tilki kırmızısı (nadiren pembemsi) renginde, genellikle buruşuk tüylü 6.Kedicikler dar-silindirik, yumuşak, genellikle sarkık; brahte kalıcı veya kısmen dökülür, dökülen brahtelerde kapsül küçük, 3-4 mm uzunlukta, hemen hemen iğ şeklinde; çiçek sapı 1-2 mm uzunluğunda 7.Genç sürgünler ağımsı-tüylü; kedicikler 2-7 mm uzunluktaki kısa sap üzerinde oluşur; genç yaprakların kenarları yaprak altına doğru kıvrılmış …………………………..........................................................................................................................................................………………..….... Salix elaeagnos 7.Genç sürgünler ve yaprak tüysüz veya tüylü, ağımsı değil; kedicikler hemen hemen uzun yaprağımsı sapların üzerinde oluşur; genç yaprakların kenarları yaprak altına doğru kıvrılmamış 8.Dallar sarkık değil, kapsül sapı 1-2 mm uzunlukta; çalı formunda (nadiren küçük ağaçlar), kabuk yaşlı gövdeler üzerinde uzunlamasına çatlaklar oluşturmaz, kabuk pul pul soyulur………………………………………………………….......................................…..…. Salix triandra 8.Dallar uzun, sarkık (sarkık ağaç); kapsül sapı 0-0,5 mm uzunlukta; ağaç formunda, kabuk yaşlı gövdeler üzerinde uzunlamasına çatlaklar oluşturur ……………………….........................................................................................................................................................….. Salix babylonica 6.Kedicik yoğun, kısa silindirik şekilde, düm düz veya belli belirsiz kıvrık; brahteler çiçek açtıktan kısa süre sonra dökülür 9.Kedicikler 15-40 mm uzunlukta; balözü 0,2-0,3 mm uzunlukta, ters trapez şeklinde; dişicik borusu ve tepecik uzunluğu toplamı 0,5 mm’yi geçmez, stamen başçığı 0,1-0,2 mm uzunlukta.…...............................................................................................................................……….…… Salix acmophylla 9.Kedicik 30-70 mm uzunlukta; balözü 0,3-0,7 mm uzunlukta, karemsi, dikdörtgensi ya da düzensiz şekilde; dişicik borusu ve tepecik uzunluğu toplamı 0,5 mm den fazla, stamen başçığı 0,3-0,5 mm uzunlukta 10.Kedicik sapı 15-40 mm uzunlukta, yoğun guddeli kenarlı yaprağımsı pullar iyi gelişmiş dişli

579

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Doğal

Salix L.

11.Yapraklar koyu yeşil ve üst yüzü parlak…………………………..............................................................................……………. Salix pentandra 11.Yapraklar açık yeşil ve üst yüzü mat..………….............................................................................………………….…..….... Salix pentandroides 10.Kedicik sapı 5-20 mm, yaprağımsı pullar genellikle prematüre-gelişmemiş (abortive), büyükse sadece kısmen guddeli-dişli, kısmen tam 12.Tepe sürgünlerin dip kısmı kırılgan (ağaç sürgünleri hariç); ince dallar açık zeytinimsi-sarı renklerde; genç yapraklar tüysüz, nadiren ince-kısa-ipeksi tüylü-tüysüz, açık sarı-yeşil renklerde; brahteler kuruduğunda kırmızılaşmaz……………………………….…….... Salix fragilis 12.Tepe sürgünü kırılgan değil, farklı renklerde; genç yapraklar ipeksi tüylü, parlak yeşil veya mat mavi (mumsu tabaka ile örtülü) renginde; brahteler kuruyunca tilki kırmızısı renginde 13.Balözleri çoğunlukla 0,4-0,8 mm uzunlukta, dikdörtgenimsi şekilde, nadiren hemen hemen karemsi şekilde; olgun kapsül meyve 5-7 mm uzunlukta; dişicik boyuncuğu ve başçığının uzunlukları toplamı 0,8-1,5 mm...………...................…………….... Salix excelsa 13.Balözleri çoğunlukla 0,3-0,4 mm uzunlukta, hemen hemen karemsi şekilde, olgun kapsül meyve 4-5 mm uzunlukta; dişicik boyuncuğu ve başçığının uzunlukları toplamı 0,5-1 mm……….………..…………………………………….....………….…... Salix alba 2.Dişicik, en azından kısmen belirgin biçimde keçeli veya ince tüylü; 14.Dişicik ince ve narin tüylü 15.Dişicik tamamen tüylü 16.Dişicik sapsız………………..............................................………………………………………………………………Salix purpurea 16.Dişicik belirgin saplı …………………............................……………………………………………………………Salix myrsinifolia 15.Dişicik sadece dipte tüylü………………………………………......................................………………………………………Salix babylonica 14.Dişicik keçeli tüylü 17.Kapsül sapsız veya çiçek sapı 0,2-0,6 mm uzunlukta, balözünden daha kısa ya da hemen hemen eşit uzunlukta 18.Çiçekteki kedicikler büyük, 20-80 x 5-7 mm boyutlarında, meyvedekiler en fazla 9-12 mm genişlikte; brahte tüylü; olgun kapsül meyve 4,5-7 mm uzunlukta; dişicik boyuncuğu ve başçığının uzunlukları toplamı 1,2-3 mm 19.Yaprak kenarları testere dişli, yaprakların her iki yüzü de tüysüz ……….............................................................................…….. Salix rizeensis 19.Yaprakların kenarları alta doğru kıvrık, kenarları tam; yaprak üst yüzeyi tüylü ya da tüysüz 20.Yaprak üst yüzü koyu yeşil renkte, parlak, tüysüz...……….................................................................................……….. Salix viminalis 20.Yaprakların üst yüzeyi gri-yeşil renkte, mat, basık-ince tüylü………..………………....……………………… Salix armenorossica 18.Çiçekteki kedicikler küçük, 12-40(-45) x 3-5 mm boyutlarında, meyvedekiler 6-8(-10) mm genişliğinde; olgun kapsül meyveler 3-5 mm uzunlukta; dişicik boyuncuğu ve başçığının uzunlukları toplamı 0,3-1,2 mm 21.Yapraklar ve kedicikler karşılıklı veya hemen hemen karşılıklı .……..............................................................................…… Salix amplexicaulis 21.Yapraklar ve kapsüller sarmal (almaşlı) dizili 22.Yapraklar dar ters mızraksı şekilde, alt kısımları tam, üst kısımları dişli, brahteler geniş ters yumurtamsı-dairemsi şekillerde; balözü karemsi veya belli belirsiz dikdörtgensi veya trapez şeklinde, ucu kesikli; kapsül meyve bazen kısa saplı …………Salix elbursensis 22.Yapraklar dar şeritsi, tamamen veya kısmen dişli; brahteler açık renkli, uzamış şekilde; balözü uca doğru daralmış, hemen hemen sivri uçlu-üçgen şeklinde; kapsül meyve sapsız..........………………………………..………….............................…. Salix wilhelmsiana 17.Kapsül meyve belirgin saplı, sap 0,7-4 mm uzunlukta, balözünün 1,5-2 katı kadar uzunlukta 23.Tomurcuk yaprakları tüysüz veya hafif tüylü; dişicik kısa buruşuk-tüylü ………………….….........................................................................……. Salix caucasica 23.Tomurcuk yaprakları en azından alt kısımlarda belirgin tüylü; dişicik hemen hemen düz-tüylü, ince-kısa-ipeksi veya keçeli tüylü 24.Brahteler 1,2-1,8 mm uzunlukta, kapsül sapından daha kısa; uç kısmın üstündeki tüyler 0,5-1,5 mm uzunlukta; başçık 0,2-0,3 mm boyutunda 25.Kabuğu soyulmuş odun pürüzsüz veya seyrek kısa çizgili; bir yıllık sürgünler 1,2-1,8 mm kalınlıkta; meyvedeki kedicikler 25-40 mm boyutunda; meyve sapı 1,5-2,5 mm uzunlukta; boyuncuk başçıktan uzun değil …….………..……………...…………..…. Salix pseudodepressa 25.Kabuğu soyulmuş odun genellikle çok sayıda çatlaklı; bir yıllık sürgünler 1,5-2,3 mm kalınlıkta; meyvedeki kedicikler 40-90 mm boyutunda; meyve sapı 2-4,5 mm uzunlukta; boyuncuk başçıktan genellikle uzun.……………………………………………………... Salix pedicellata 24.Brahteler 1,7-3,5 mm uzunlukta, kapsül sapından genellikle uzun; uç kısmın üstündeki tüyler 1,5-3 mm (nadiren daha az) uzunlukta, başçık (0,3-) 0,4-0,7 mm boyutunda 26.Kedicikler belirgin saplı 27.Kedicik sapı 6 mm veya daha az uzunlukta, tomurcuk yaprakları ile yoğun olarak sarılmış; 1,5-6 m boylanabilen çalı veya küçük ağ aç...…............................................................................................................................................................................….. Salix pseudomedemii 27.Kedicik sapı 7-12 mm uzunlukta, birkaç dağınık tomurcuk yaprakları taşır; (2,5-)4-10 m boylanabilen uzun çalı veya ağaçlar……...............................................................................................................................................................................………Salix aegyptiaca 26.Kedicikler hemen hemen sapsız 28.Kabuğu soyulmuş odun pürüzsüz veya dağınık zayıf çizgili; meyve sapları balözünün 4-6 katı kadar……....…………Salix caprea 28.Kabuğu soyulmuş odun dar kalıcı çatlaklı; meyve sapları balözünün 2-5 katı kadar…………………………....………Salix cinerea

580

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Salix acmophylla Boiss.

Doğal

Acem söğüdü

Yayılışı

Türkiye ve Güneybatı ve Orta Asya’da 700-1830 m yükseltiler arasında akarsu ve nehir kenarlarında yayılış gösteren İran-Turan elementi olan bir türdür. Türkiye’de Güneydoğu Anadolu’da Siirt, Bitlis, Gaziantep, Urfa, Mardin ve Hakkâri illerinde doğal olarak bulunur.

Botanik Özellikleri

Güvenç Mamıkoğlu

Sürgünleri ince ve çoğunlukla aşağı doğru sarkık, cilalanmış gibi parlak, tüysüz ve pas kırmızısı renginde, tomurcukları küçük sivri uçlu olup yaşlı gövde kabukları uzunlamasına çatlaklı olan çalı veya 5 m ye kadar boylanabilen küçük bir ağaçtır. Yaprakları şerit gibi dar uzundur, uzunluğu genişliğinin 5-20 katı kadar, 60-160 x 7-20 mm boyutlarında, ucu damla ucu gibi sivrilmiş; aya tam kenarlı, alt yüzleri mavi yeşil, üst yüzleri de soluk yeşil renginde, her iki yüzü de tüysüzdür. Kulakçıkları küçüktür, dökülür. Kedicikler yapraklardan önce oluşur ve kısadır. Erkek çiçek kurulu dar-yumurtamsı şekilde olup 8-12 mm uzunluğunda bir sapı vardır (Skvortsov ve Edmondson, 1982).

Salix aegyptiaca L.

Doğal

Mısır söğüdü

Yayılışı

Kuzey Irak, İran, Afganistan ve Suriye’de doğaldır. Mısır da yetiştirilmiş ve adını bu kültür bitkisinden almıştır. Güney Doğu Anadolu’da Bitlis, Van ve Hakkâri illerinde doğal olarak bulunur. (Skvortsov, 1999)

Botanik Özellikleri

Mehmet Fırat

Boylu çalı ve 2,5-10 m’ye kadar boylanabilen ağaçlardır. Sürgünler kırmızımsı renklerde, sürekli ve yoğun olarak gri-keçeli tüylü, çiçeklenen tomurcuklar büyük, yumurtamsı şekilde, 6-9 x 4-6 mm boyutunda, kısa sivri-küt uçludur. Kabuğu soyulmuş odun çok sayıda uzunlamasına belirgin çatlaklıdır. Yapraklar ters yumurtamsı veya elips-mızraksı şekillerde, uzunluğu genişliğinin ortalama 2 katı uzunluğundadır. 5-12 (-15) x 2,5-6 cm boyutlarındaki yapraklar, hemen hemen sivri uçlu, kenarları testere dişli, alt yüzü özellikle orta damar boyunca kısa gri basık tüylü, üst yüzü ince tüylü veya tüysüz; belirgin sinir ağlı; yaprak sapı 4-12 mm uzunluğundadır. Kulakçıklar yarım üçgen şeklinde, uçlu, kenarları dişli ve erken dökülür. Kedicikler yapraklardan önce oluşur, kalın, yoğun kılsı çıkıntılıdır. Brahteler 2-3,5 mm uzunluğunda, tüyler brahtenin uç kısmından daha uzun, 1,5-3 mm boyutundadır. Erkek çiçekler yumurtamsı veya hemen hemen silindirik biçimde, stamen 2 adet, stamen sapı tüysüz, stamen başçıkları (0,6-)0,7-1 mm uzunluğunda; dişi çiçekler uzun saplı, 5-6 x 1-1,5 cm boyutunda, ovaryum keçeli tüylüdür. Kapsül 7-9 mm uzunluğunda, meyvede çiçek sapı ortalama 2 mm uzunluğundadır. Çiçeklenme zamanı mayıs-haziran aylarıdır. 581

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Salix alba L.

Doğal

Aksöğüt, Köy söğüdü

Yayılışı

Avrupa’dan tanımlanmıştır. Türkiye, Kuzey Batı Afrika, Asya ve Batı Sibirya’da göl ve akarsu kenarlarında deniz seviyesinden 2000 m yükseltiye kadar yayılış gösteren Avrupa- Sibirya elementi olan bir türdür. Türkiye’de Artvin, Rize, Trabzon, Samsun, Çorum, Ankara, İstanbul, İzmit, Tekirdağ, Balıkesir, Eskişehir, Elazığ, Kütahya, Erzurum, Bitlis, Muğla, Antalya, Konya, İçel, Adana, Urfa ve Hakkâri illerinde doğal olarak yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Gövdeleri düzgün silindir biçiminde, kabuğu boz renkte olup yaşlandıkça uzunlamasına yarıklar görülen ve 30 m‘ye kadar boylanabilen uzun ağaçlardır. Genç sürgünler, tomurcuklar ve genç yaprakların alt yüzleri ipek gibi yumuşak beyaz tüyler ile örtülmüştür. Uç tomurcuğu pseudo-terminaldir. Tomurcuklar mızraksı-dikdörtgenimsi şekilde, sarmal dizilişli, küçük, yandan basık, sivri uçlu ve hafif tüylüdürler. Sürgünler oldukça ince, dik ya da sarkık halde, başlangıçta açık zeytini yeşil renkte ve tüylüyken, daha sonraları tüyler dökülür, açık kahve, kirli koyu kahverengine dönüşür, esnek, kolay kırılmaz, gevrek değildir. Yapraklar dar-mızraksı veya şerit halinde, 6-10x1-3 cm boyutlarında, orta kısmı geniş, sap ve uç kısmına doğru sivrileşir, kenarları çok ince dişli, önceleri her iki yüzü tüylü, daha sonra üst yüzündekiler dökülür ve üst yüz koyu yeşil renkte, alt yüz tüylü olup mavimsi renktedir. Yaprak sapı 5-8 mm uzunlukta, guddesiz, sapın sürgün üzerindeki izi geniş V şeklinde ve üzerinde 3 iletim demeti izi vardır. Yaprak orta ve yan damarlar her iki yüzde de belirli ve sarı renktedir. Kulakçık az gelişmiş ya da hiç bulunmaz (Skvortsov ve Edmondson, 1982). Dişi ve erkek çiçekler başak şeklinde toplanır, dişi başaklar erkek başaklardan kısa olup 4,5 cm uzunlukta ve ince, dik, silindir görünüşünde, silindirin aşağısına doğru seyrek çiçekli, erkek başaklar 6,5 cm uzunlukta, kalınca yay görünüşünde ve silindir biçiminde, çiçekler sık olarak bulunur. Erkek çiçekler 2, nadir olarak 3 stamenlidir. Stamenler 0,5-0,6 mm uzunlukta, brahteler sarı renkte, tüylü, birisi arkada, diğeri önde olmak üzere 2 bal bezesi vardır. Stamen sapçığının alt bölümü beyaz tüylüdür, çiçek tozu kesesi sarı renkte, dişi çiçeklerde brahteler erkek çiçeklerdekine benzer ancak bir bal bezelidir. Ovaryum tüysüz, çok kısa saplı, dişicik borusu kısa, tepecik bölünmüş durumdadır. Çiçeklenme yapraklanma ile birlikte olur. Çiçeklenme zamanı nisan-mayıs aylarıdır (Skvortsov ve Edmondson, 1982).

Salix amplexicaulis Bory&Chanb.

Doğal

Karşılıklı yapraklı söğüt

Yayılışı Türkiye, Güney Balkanlar, İtalya ve Fransa’da 850-1450 m yükseltiler arasında nemli kıyılarda, nehir yataklarında, göl kenarlarında yayılış gösteren Akdeniz elementi olan bir türdür. Türkiye’de Tekirdağ, İstanbul, Bursa, Bolu, Ankara, Kastamonu, Zonguldak, Karabük, Amasya, Samsun ve Balıkesir’de doğal olarak bulunur.

Güvenç Mamıkoğlu

Dalları ince ve düz, genellikle ilk oluştuğunda koyu mor ve tüysüz, tomurcukları belirgin yan damarlı olan ve 5 m kadar boylanan çalılardır. Kabuğu soyulmuş odun düz-pürüzsüzdür. Yapraklar çoğunlukla karşılıklı veya hemen hemen karşılıklı dizilmiş, her iki yüzü de tüysüz, alt yüzü boz gri-yeşil renkte, ters mızraksı şeklinde, küt uçlu, kenarları tam, ucu kesik veya sürgünü yarım kavramış ve dip kısmı yarım saplı; yaprak sapı 1-2(-3) mm uzunluğundadır. Kulakçık küçük ve erken dökülür. Kedicikler karşılıklı dizilişli, yapraklardan önce oluşur, yoğun, silindirik, kısa saplı; brahteler uç kısımda kahverengimsi veya siyahımsı; stamen 2 adet, stamen sapları tamamen birleşmiş, dip kısmı tüylü, stamen başı 0,5-0,6 mm boyundadır. Kapsül 3-5 mm, tüylü, sapsız veya kısa saplıdır (Skvortsov ve Edmondson, 1982). 582

Güvenç Mamıkoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Salix anatolica J.Zielinski & D.Tomaszewski

Endemik

Anadolu söğüdü

Yayılışı

Adana ve Erzincan’da 1000-1200 m yükseltilerde yayılış gösteren endemik bir türdür. Yıllık sürgünleri belirgin bir şekilde tüylü olan ortalama 3 m boylanabilen çalılardır. Yapraklar sarmal dizili, 4,5-10 x 1,5-2,4 cm boyutlarında, uzunluğu genişliğinin 3-4 kat kadar, dar, dikdörtgenimsi, bazen ters mızraksı şekillerde, sivri uçlu, kertikli veya dip kısmı daralmıştır. Koyu yeşil renkli ve üst yüzünde stoma yok, belirgin tozumsu salgı ile kaplı ve alt yüzü belirgin damarlı, kenarı dar-geriye kıvrık, düzensiz dişli veya testere dişli ve alt kısımların çoğu hemen hemen tam kenarlıdır. Yaprak sapı 4-10 mm uzunluğunda ve yoğun tüylüdür. Kulakçıklar büyük, yarı yüreğimsi şekilde, dişli, tüylü ve çok veya az süre kalıcıdır. Dişi kedicikler yapraklardan sonra oluşur, kısa saplı ve ekseni yoğun tüylü; brahteler koyu kahverengi renginde, her iki yüzüde uzun tüylüdür. Kapsül konik şekilli, ortalama 5 mm uzunluğunda, yoğun basık tüylüdür. Meyve sapları 3-3,5 mm uzunluğunda, basık tüylü ve tüyler brahteden uzundur. Erkek kedicikler bilinmiyor (Zielinski ve Tomaszewski, 2008). S. anatolica; beyaz toza benzeyen mumsu tabakalı sürgünleri, dar dikdörtgensi şekilde olması, farklı renklerde yüzeyi olan yaprakları ve uzun-saplı kapsülleri ile kolaylıkla ayırt edilir. Morfolojik olarak Akdeniz S. pedicellata ve Kafkas-Doğu Anadolu türü olan Salix pseudomedemii’ye daha çok benzer. S. pedicellata’dan yaprak ve gövdenin sürekli ince tüyler ile çevrili olmasıyla, S. pseudomedemii’den ise çok kısa tüyleri olması ile her ikisinden de dar, dikdörtgen biçiminde yaprakları ve belirgin tozumsu salgılı sürgünleri ile ayrılır (Zielinski ve Tomaszewski, 2008). Salix anatolica’da sürgün üzerindeki mat-mavi renkli (mumsu tabakayla kaplı) çiçekleri onu tüm Türkiye’deki söğüt türlerinden ayırır.

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Doğal

Salix apoda Trautv. Yayılışı

Genel yayılışını Kuzey ve Orta Avrupa ve Kafkasya’da yapan tür ülkemizde Gümüşhane ilinde doğal olarak bulunur.

Botanik Özellikleri

1,5 m’ye kadar boylanabilen çalılardır. Tomurcuklar yumurtamsı, tüysüzdür. Kabuğu soyulmuş odun düz-pürüzsüz, seyrek çizgilidir. Yapraklar ters yumurtamsı, elips veya dikdörtgensi-mızraksı şekillerde, genişliğinin 2,5 katı, 5-7 x 2,5-4 cm, küt uçlu, kenarları guddeli-dişli, üst yüzü parlak yeşil, alt yüzü mavimsi veya açık yeşil, sonraları tüysüzdür. Yaprak sapları 2-4 mm’dir. Kulakçıklar büyük, yarı yüreğimsi-böbreğimsi, hemen hemen kalıcıdır. Kedicikler yapraklar ile beraber ortaya çıkar, kısa saplı (1-6 mm). Kapsül meyve şişkindir. Çiçeklenme zamanı hazirandır (Skvortsov ve Edmondson, 1982).

Doğal

Salix euxina I.V.Belyaeva Yayılışı

Türkiye, Kanada, Amerika, Asya’da nehir kıyılarında yayılış gösteren veya kültürü yapılan bir türdür. Kastamonu çevresinde 1200 m yükseltide doğal olarak bulunur.

Botanik Özellikleri

Dalları sarımsı-yeşil ve çıplak olan 6-18 m uzunluğunda ağaçlardır. Yaprak sapları 6-8,6 mm, tüysüz veya yumuşak tüylüdür. Yaprak boyutları 6-12 x1,4-3 cm olup dip kısmı dairemsi veya dışbükey, kenarları düz veya belli belirsiz aşağı doğru kıvrılmış, dişli veya kertikli, sivri uçlu, uzun sivri uçlu veya kuyruğumsu şekillerdedir. Yüzeyi parlak, tüysüzdür. Brahteler 12-15 mm, uç kısmı dışbükey veya dairemsi şekilde, eksene uzak kısımları düz veya dalgalı tüylüdür. Çiçek sapı 0,6-1,2 mm uzunluğundadır. Kapsül 3-5 mm uzunlukta, ovaryum armut şeklindedir (Skvortsov ve Edmondson, 1982). 583

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Doğal

Salix pedicellata Desf. subsp. pedicellata Yayılışı

Genel yayılışını Kuzeybatı Afrika, Güney İspanya, Sardunya, Sicilya, Malta, Suriye ve Lübnan’da yapan tür ülkemizde Gümüşhane, Malatya, Antalya, Isparta, Konya, Mersin, Adana, Hatay, Gaziantep ve Kahramanmaraş illerinde doğal olarak bulunur.

Botanik Özellikleri

Sürgünleri kahverengi-kırmızımtırak, hafif boğumlu, tüysüz veya gençken gri-tüylü, 2-10 m boylanabilen çalı veya ağaçtır. Kabuğu soyulmuş odun çok sayıda uzunlamasına belirgin çatlaklıdır. Verimli tomurcukları dışbükey olup basık değildir. Yapraklar geniş (ters-) mızraksı, uzunluğu genişliğinin 3-4 katı, (3-) 4,5-12 x 1,5-3 cm, ucu küt, kenarları testere dişli, kertikli veya tam kenarlı, her iki yüzü de yeşil veya alt yüzü mat mavimsi (mumsu tabaka ile örtülü), tüysüzdür. Kulakçıklar büyük, dişli ve erken dökülür. Kedicikler yapraklardan önce ortaya çıkar, 3-6 x 1-1,5 cm; erkek çiçekler yoğun altın sarısı tüylü, sapsızdır. Çiçek ekseni beyaz tüylüdür. Kapsül konik şekilde, yeşilimsi renkte, tüysüz (nadiren tüylü), çiçek sapı 2-4,5 mm’dir (Skvortsov ve Edmondson, 1982). Doğal

Salix armenorossica A.Skv. Yayılışı

Kafkasya bölgesinde akarsu kenarlarında 1400-2500 m yükseltilerde yayılış gösteren Öksin elementi olan bir türdür. Türkiye’de Kars, Gümüşhane, Bayburt, Erzurum, Muş, Bingöl, Ağrı ve Van illerinde doğal olarak bulunur.

Mehmet Fırat

S. viminalis’e benzer ve ondan farklılıkları; yaprak üst yüzü açık yeşil ve basık tüylü, brahteler genellikle siyah ve dişicik borusu 0,82 mm uzunluğunda olup tepecikten daha uzun; genellikle 2-3 m boylanabilen çalılardır (Skvortsov ve Edmondson, 1982).

Salix babylonica L.

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

Egzotik

Salkım söğüt

Yayılışı

Çin’de doğal olarak yayılış göstermektedir. Dekoratif süs bitkisi olarak dünyanın her tarafına dağılmıştır. Türkiye’de hemen her yerde, park ve bahçelerde, havuz kenarlarında yetiştirilmektedir. Erkek fertlerine ender rastlanır. Kırklareli, İstanbul, Bursa, Amasya, Gümüşhane, Rize, İzmir ve Mersin illerinde bulunmaktadır. Sarkık dallı ve 15 m’ye kadar boylanabilen bir ağaçtır. Sürgün ve dallar çok ince ve elastik olduğundan dik durmaz, aşağıya sarkarlar. Yaşlı gövdelerin uzunlamasına çatlaklı, boz renkli kabukları vardır. Sürgünler sarımtırak- yeşil renkte, cilalanmış gibi parlak; uç tomurcuğu pseudo-terminaldir. Küçük sivri uçlu, yeşilimtırak-kırmızımsı renkte ve tüysüz pullu tomurcukları sürgüne sarmal dizilmişlerdir. Yaprakları dar - şeritsi şekilde, uzunluğu genişliğinin ortalama 10 katı kadar, 8-16 x 0,8-1,5 cm boyutlarında, ucu sivri olup kenarları ince dişli, her iki yüzü de tüysüz, üst yüzü koyu, alt yüzü mat, açık gri- yeşil renktedir. Çoğunlukla yapraklar kıvrık, damarlar belirgin ve tüysüz, sapı kısa 3-5 mm uzunluğunda, sürgün üzerinde bıraktığı iz dar şerit şeklinde ve üzerinde 3 adet iletim demeti izi vardır. Kedicikler sarkık, yapraklarla birlikte veya onlardan önce ortaya çıkar. Erkek çiçekler en fazla 2,5 cm uzunluğuna, ercikler 2 adet, sapçıklar dibe doğru tüylü; dişi çiçekler en fazla 5 cm uzunluğunda, bir dikdörtgensi bal özü bulunmakta, çiçek saplarından uzun; dişicik yumurtamsı, tüysüz ve hemen hemen sapsızdır. Çiçeklenme zamanı Nisan ayıdır. 584

Güvenç Mamıkoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Salix caprea L.

Doğal

Keçi söğüdü

Yayılışı

Türkiye, Avrupa ve Kuzeybatı Asya’da orman içi açıklıklarda, dere ve su kenarlarında, turbalıklarda ve çayırlıklarda deniz seviyesinden 2300 m yükseltiye kadar yayılış gösteren Avrupa-Sibirya elementi olan bir türdür. Türkiye’de Rize, Artvin, Kırklareli, İstanbul, Bursa, Bolu, Zonguldak, Ordu, Gümüşhane, Kars, Balıkesir, Erzincan, Erzurum ve Bitlis illerinde doğal yayılışa sahiptir. Dikkati çeken çiçek topluluklarından dolayı park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilirler. Dalları aşağı sarkık olan kültivarı ‘S. caprea cv. “Pendula” park ve bahçelerde özellikle küçük tepecikler üzerinde sıklıkla kullanılmaktadır.

Botanik Özellikleri

Özgur Eminağaoğlu

Sürgünleri kırmızımsı renkte, kalıcı ve yoğun gri keçeli tüylü olan uzun çalı ya da 3-10 m boyunda küçük ağaçtır. Kabuğu soyulmuş odun çok sayıda belirgin uzunlamasına çatlaklıdır. Uç tomurcuğu pseudo-terminaldir. Tomurcuklar yumurta biçiminde, 3-11 x 2-5 cm boyutlarında, ucu kısa damla uçlu veya sivricedir. Yapraklar ters yumurtamsı veya ters yumurtamsı-dikdörtgenimsi şekilde, uzunluğu genişliğinin 1,5-2,2 katı kadardır. 5-12(-15) x 2,5-6 cm boyutlarındaki yapraklar küt uçlu, uçlu veya eğik sivri uçlu, kenarları testere dişli, kertikli veya tam, hemen hemen dalgalı, üst yüzü koyu yeşil ve tüysüz, alt yüzü yumuşak gri-keçeli tüylü, hemen hemen yünlü tüylüdür (nadiren tüysüz). Yaprak sapı 1-1,5 cm uzunluğunda, sürgün üzerinde bıraktığı iz dar “v” biçiminde olup üzerinde 3 adet iletim demeti izi vardır. Kulakçıklar büyük, böbreksi veya yarı yüreksi şekilde, kenarları dişli ve erken dökülür. Kedicikler yapraklardan önce görünür, hemen hemen sapsız; erkek çiçekler dikdörtgenimsi-yumurtamsı şekilde, 2-3,5 x 1,5-2 cm boyutlarında; stamenler 2 adet, sapçıklar tüysüz, başçıklar 0,9-1,2 mm uzunluğunda; dişi çiçekler meyvede uzunlamasına 3-7 cm boyutundadır. Meyvede çiçek sapları balözünün 4-6 katı kadardır. (Farklı ağaçlarda yer alan erkek ve dişi çiçekler üzeri gri-beyaz renkli tüylerle sık olarak kaplı olan ve dik duran kedicikler oluştururlar, yapraklanmadan önce olur. Kapsül 6-8 mm uzunluğunda, yumurtamsı-konik şeklinde ve keçeli tüylüdür. Çiçeklenme zamanı nisan-mayıs aylarıdır (Skvortsov ve Edmondson, 1982).

Salix caucasica Andersson

Doğal

Kafkas söğüdü

Yayılışı

Türkiye ve Kafkasya’da 1550-1700 m yükseltilerdeki Picea/ Rhododendron ormanlarında yayılış gösteren ve Öksin elementi olan bir türdür. Kastamonu ve Artvin illerinde doğal olarak bulunur.

585

Özgür Eminağaoğlu

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

Sürgünleri kavisli-eğik veya dik, tüysüz veya gençken tüylü olup koyu kahverengi veya gri renklerde olan 2-3 m boylanabilen çalıdır. Kabuğu soyulmuş odunda düz-pürüzsüz veya üzerinde belli belirsiz dağınık çatlaklar bulunur. Tomurcuklar üçgenimsi veya yumurtamsı şekilde, düz, kahverengi, küt uçlu ve tüysüzdür. Yapraklar ters yumurtamsı, elips-oval, uzunluğu genişliğinin 2,5 katından daha az, 4-15 x 2,5-6 cm boyutlarında, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü mat mavi renklerinde (mumsu tabaka ile örtülü), kenarları düzensiz dişli, tüysüz veya sadece alt yüzün orta damarı üzeri tüylüdür. Yaprak sapı 4-9 mm boyundadır. Kulakçıklar böbreğimsi veya yarı yüreğimsi, tüysüz ve kalıcıdır. Kedicikler yaprakla beraber veya önce çıkar; erkek kedicikler dik, dar silindirik, 2-3 cm uzunluğunda, yoğun; ince olan sapları 3-12 mm boyunda; stamen 2 adet, sapı tüysüz, başçık 0,4-0,7 mm boyundadır. Dişi kedicikler yayılıcı veya sarkık, silindirik, uzun-saplı, meyvede 8 cm kadardır. Kapsül tüysüz, 0,7-1,8 cm boyundaki çiçek sapı üzerinde oluşur, tek olan balözünden uzundur. Çiçeklenme mayıs ayındadır.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Salix cinerea L.

Doğal

Boz Söğüt

Yayılışı

Türkiye, Avrupa, Sibirya, Rusya ve Asya’da nemli orman ve dere kenarlarında, sulak çayırlarda, turbalıklarda yayılış gösteren Avrupa-Sibirya elementi olan bir türdür. Kırklareli, İstanbul, Kocaeli, Bursa, Sakarya, Zonguldak ve Ankara’da doğal olarak bulunur.

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Sık dallı, boylu bir çalı veya 5-6 m’ye ulaşabilen küçük bir ağaçtır. Koyu gri-kahverenkli kabuk ileri yaşlarda çatlaklıdır. Sürgünler oldukça kalın, kadife gibi yumuşak ve sıkı, koyu esmer tüylerle örtülmüştür, tüyler ikinci yıl sürgünlerde de kalır daha sonra dökülür. Sürgünün kabuğu soyulduğunda, çıplak gövdesi üzerinde 1,5 cm boyunda, boyuna uzanan, ince çizikçikler halinde çıkıntılı izler görülür. Tomurcuklar yumurtamsı şekilde, en fazla 4-2 mm uzunluğunda, dış pulu koyu renkli, üzerleri kadife gibi ince ve sarı tüylerle örtülüdür. Yapraklar geniş eliptik veya ters yumurta biçiminde olup en geniş kısmı uç tarafta, kısa damla uçlu, kenarları dalgalı, dilimli dişli, her iki yüzü de tüylü, ayanın üst yüzü buruşuk, mat yeşil, alt yüzü grimsi tüylü; yaprak kenarları alt tarafa doğru kıvrık, orta damar alt yüzde belirgin şekilde çıkıntılıdır. Böbrek biçimindeki kulakçıklar sürgün üzerinde uzun süre dökülmeden kalır. Yaprak sapı izi “V” şeklinde olup üzerinde 3 adet iletim demeti izi vardır. Kedicikler yapraklardan önce ortaya çıkar ve sıktır. Erkek çiçekler dikdörtgenimsi-yumurtamsı veya silindirik şekilde, meyvede 3-7 cm uzunluğundadır. Kapsül yumurtamsı-konik şekilde, keçeli tüylü, meyvede yaprak sapı balözünün 2-5 katı kadardır. Çiçeklenme zamanı nisan ayıdır (Skvortsov ve Edmondson, 1982).

Salix elaeagnos Scop.

Doğal

İğde yapraklı söğüt

Yayılışı Türkiye, Orta ve Güney Avrupa, Kuzeybatı Afrika ve Balkanlar’da 400-1900 metre yükseltilerdeki akarsu kenarlar, çalılıklar ve fakir yamaçlar ile özellikle kalkerce zengin topraklarda yayılış gösteren Avrupa-Sibirya elementi olan bir türdür. Türkiye’de Bolu, Kastamonu, Zonguldak ve Amasya’da doğal olarak bulunur.

Güvenç Mamıkoğlu

Sürgünleri önceleri gri tüylü, sonraları tüysüz, 6 m kadar boylanabilen çalı veya nadiren 16 m’ye kadar boylanabilen ağaçtır. Kabuğu soyulmuş odun düz; tomurcuklar küt, üzeri seyrek yumuşak tüylüdür. Yapraklar dar şeridimsi veya şeritsi-mızraksı şeklinde, uçlu, 3-12 x 0,6-1,3 (-1,8) cm boyutlarındadır. Kenarları ince dişli veya hemen hemen tam; Taze iken her iki yüz de tüylü olan yapraklar gelişmesini tamamladığında üst yüzü tüysüz veya ince tüylü, koyu yeşil renkte, alt yüzü ise belirgin biçimde çıkık olan sarı veya kırmızı renkli orta damar hariç, gri-beyaz keçeli tüylüdür. Kulakçıklar yoktur. Çiçeklenme yapraklanmadan biraz önce veya aynı zamanda olur. Kedicikler silindirik, narin, bükük, sürgünlere oturmuş vaziyet, 20-50 x 5-8 mm boyutlarında, stamen 2 adet, sapçıklar dipten itibaren yarıya kadar birbirine kaynaşmış, dip tarafı tüylü, arka tarafı yuvarlakça, böbrek biçiminde tek bir bal bezesi taşır. Ovaryum tüysüz, kısa saplı, Stilus ince, stigma uzunca ve parçalıdır. Brahteler açık renkte, yumurtalığın yarısı kadar uzunluktadır. Çiçeklenme zamanı mart ayıdır (Skvortsov ve Edmondson, 1982). 586

Güvenç Mamıkoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Salix elbursensis Boiss.

Doğal

Elbruz söğüdü

Yayılışı

Türkiye ve Kuzey İran’da 1200-2600 m yükseltiler arasında nehir kenarlarında yayılış gösteren Avrupa-Sibirya elementi olan bir türdür. Türkiye’de Kuzey Doğu ve Doğu Anadolu’da Gümüşhane, Bayburt, Kars, Malatya, Erzurum, Van, Siirt, Şırnak ve Hakkâri illerinde doğal olarak bulunur. Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

Mehmet Fırat

Uzun, esnek dallı olup açık kahverengi-koyu mor renkli sürgünleri ve tomurcukları tüysüz olan çalı veya 2-5 m uzunluğunda küçük ağaçlardır. Kabuğu soyulmuş odun düz-pürüzsüzdür. Yapraklar ters mızraksı veya şeritsi şekillerde, 30-100 x 5-10 (-15) mm boyutlarında, üst yüzü koyu yeşil ve alt yüzü açık veya beyazımsı renklerde, tüysüz veya gençken gümüşi ince tüylü, sivri uçlu, kenarları düz, üst kısmının yarısı testere dişli; yaprak sapı 1-3 mm uzunluğundadır. Kulakçık genellikle bulunmaz. Kedicikler silindirik şekilde, yoğun, hemen hemen yapraklar ile beraber oluşurlar. Erkek çiçekler 20-40 x 7-9 mm boyutlarında, brahteler çoğunlukla uç kısımda siyahımsı renkte, iç tarafı yoğun tüylü, stamen 2, stamen sapı uzunluğu boyunca tamamen birleşmiş olup dip kısmı tüylüdür. Stamen başı 0,5-0,6 mm uzunluğunda; dişi çiçek meyvede 15-35 x 7-8 mm boyutlarında; brahteler yeşil veya kahverengimsi, 0,7-1,5 x 0,6-1 mm boyutlarında, kısmen tüylüdür. Kapsül yumurtamsı şekilde, sapsız veya sap varsa en fazla 0,4 mm uzunluğundadır.

Salix excelsa J.F.Gmelin

Doğal

Boylu söğüt

Yayılışı

Türkiye, Batı Suriye, Kuzey Irak, İran, Afganistan, Pakistan, Kafkasya ve Kuzey Çin’in batısıda yayılış gösteren bir türdür. Türkiye’de Gümüşhane, Erzurum, İzmir, Ankara, Yozgat, Sivas, Muş ve Adana illerinde doğal olarak bulunmaktadır.

Güvenç Mamıkoğlu

Aksöğüt ile karıştırılırsa da, ondan sürgün ve dallarının daha kalın ve daha gevrek, tomurcuklarının sivri yumurtamsı şekilde olup sırt kısmının şişkin olması ve yapraklarının tüysüz olması ile ayırt edilir. 10-30 m’ye kadar boylanabilen bir ağaçtır (Skvortsov ve Edmondson, 1982). 587

Güvenç Mamıkoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Salix fragilis L.

Doğal

Gevrek söğüt

Yayılışı

Türkiye, Avrupa ve Sibirya’da 900-1600 m yükseltiler arasında dere kenarlarında yayılış gösteren Avrupa-Sibirya elementi olan bir bitkidir. Türkiye’de Kuzey Anadolu ile Doğu Anadolu’da İstanbul, Kastamonu, Bolu, Gümüşhane, Kars, Erzincan, Elazığ, Erzurum ve Ağrı illerinde doğal olarak bulunmaktadır.

Botanik Özellikleri

Güvenç Mamıkoğlu

Dağınık geniş tepeli olup yaşlı fertlerde gövde kabuğu kalın ve çatlaklı olan 10-20 m’ye kadar boylanabilen bir ağaçtır. Sürgünler kahverengi veya zeytin yeşili renginde, parlak ve tüysüz, gevrek olup kolay kırılır. Dipten kolay kırılmasının nedeni genç sürgünlerin ana sürgünden 60-90 derecelik bir büyüme açısı ile ayrılmasıdır. Tomurcuklar kestane renginde, tüysüz ve dolgun olup uç kısımları ördekgagası gibi geriye kıvrık, yapışkan ya da değildir. Kabuğu soyulmuş odun düzgündür. Yapraklar dikdörtgenimsi-yumurtamsı veya yumurtamsı-mızraksı şeklinde, 6-15 x 1,5-4 cm boyutlarında, uzun damla uçlu, kenarları testere dişli, her iki yüzü de tüysüz, ancak genç yapraklar hafif tüylü olup tüyler sonradan dökülür. Ayanın sapa yakın yerinde bir veya iki çift gudde bulunur. Yaprakların alt yüzü mavimtırak-yeşil veya açık yeşil renktedir. Yaprak sapı 0,5-2,5 cm uzunluğunda, sürgün üzerinde bıraktığı iz dar hilal biçiminde olup üzerinde 3 adet iletim demeti izi vardır. Kedicikler sarkık, yapraklarla birlikte ortaya çıkar, sapları tüylü; erkek çiçekler oldukça yoğun, 2,5-5 x ortalama 1 cm boyutlarında, ercikler 2 adet, sapçıkların dibe yakın kısmı tüylü; meyve halindeki dişi çiçekler 6-7 cm uzunlukta, bal özleri genellikle 2 adettir. Kapsül meyve yumurtamsı-konik şeklinde olup tüysüzdür. Meyvedeki çiçek sapı bal özlerinin 2-3 katıdır. Çiçeklenme zamanı Nisan-mayıs aylarıdır.

Salix matsudana Koidz var. tortuosa Rehd.

Egzotik

Tribişon söğüdü- Arapsaçı söğüdü

Yayılışı

Vatanı Kuzey Çin, Mançurya ve Kore’dir. Son yıllarda İstanbul park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir.

Hatice Yılmaz

Sık dallı, 10-12 m’ye kadar boylanan bir ağaçtır. Kabuğu gençlikte yeşilimsi-gri renkli, düz ve parlak olup yaşlandıkça mantarlı-çatlaklı (boyuna) bir hal alır ve rengi de koyu gri-kahverengine dönüşür. Genç sürgünler, yaşlı dallar ve hatta yaşlı gövdeler bile tribişon biçiminde kıvrık, dönüktür. Uç tomurcuğu yalancı uçludur. Tomurcuklar sarımsı yeşil pullu, tüysüz, uç kısımları kırmızımsı renkte; genç sürgünler sarımsı yeşil veya zeytin yeşili renkli, parlak ve tüysüzdür. Yapraklar 5-8 cm uzunluğunda, dar mızraksı şekilde (uzun damla uçlu), kenarları sık ve ince dişli, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü gri-yeşil renkte, her iki yüzü de tüysüzdür. Yaprak sapı 2-8 cm boyunda, helezon şeklinde ve dönük; sapın sürgün üzerine bıraktığı iz dar hilal biçiminde olup üzerinde 3 adet iletim demeti izi vardır. Erkek kedicikler silindirik şekilde, 15-25 (-30) × 6-8 mm boyutlarında; brahteler sarımsı-yeşil renklerde, yumurtamsı şekilde, dip kısmı hemen hemen yumurtamsı şekilde ve tüysüz, uç kısmı küt uçludur. Stamen 2 adet, dip kısmında uzun tüylü; stamen başçığı sarı renkli; dişi kedicikler ortalama 20 × 4 mm boyutlarında, dip kısmında 3-5 yaprakçık bulunur; brahteler erkek kedicikteki gibidir. Ovaryum uzun elips şeklinde, tüysüz, kısa saplı; Stilus genellikle bulunmaz; stigma yumurtamsı şekilde, lobludur. 588

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Doğal

Salix wilhelmsina Bieb. Yayılışı

Kafkaslar, İran ve Orta Asya’da yayılış yapar. Türkiye’de Erzurum, Gümüşhane, Kars ve Hakkâri’de doğal olarak bulunur.

Botanik Özellikleri

İnce dallı olup genç sürgünleri yoğun ipeksi tüylü olan çalı veya 2-7 m boyunda küçük ağaçtırlar. Çiçek tomurcukları vejetatif tomurcuklara benzemez, çok sayıda, 4-7 x 2-2,3 mm boyutlarında, kırmızımsı renktedir. Kabuğu soyulmuş odun düz-pürüzsüzdür. Yapraklar şeritsi şekilde, uzunluğu genişliğinin yaklaşık 10 katı kadar, 2-6 x 0,2-0,5 cm boyutlarında, sivri uçlu, kenarları tam ve ince guddeli dişli, başta her iki yüzü de ince ipeksi tüylü, sonraları tüyler dökülür; yaprak sapı 1-2 mm uzunluğundadır. Kulakçıklar bulunmaz. Kedicikler çok sayıda ve yoğun olup yapraklarla beraber veya yapraklardan sonra oluşur. Erkek çiçekler yarım saplı, 15-25 x 5-6 mm boyutlarında, stamen 2 adet, stamen sapı uzunluğu boyunca birleşmiş ve tüysüz; dişi çiçekler meyvede kısa silindirik şekilde, 15-30 x 7-8 mm boyutlarındadır. Kapsül 3-4 mm uzunluğunda, yoğun ince-ipeksi-kısa tüylü, yumurtamsı-konik şeklinde, sapsızdır. Çiçeklenme zamanı haziran-temmuz aylarıdır (Skvortsov ve Edmondson, 1982).

Salix myrsinifolia Salisb.

Doğal

Mersin yapraklı söğüt

Yayılışı

Türkiye ve Avrupa’da deniz seviyesinden 2400 m yükseltiler arasında bulunur. Relikt bir türdür. Türkiye’de Kuzey Anadolu’da Kastamonu’da 1750 m’lerde seyrek bir yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

Kahverengi veya siyahımsı renkli sürgünleri tüysüz veya kısa tüylü ya da daha sonraları tüysüzleşen, 3-4(-6) m uzunlukta olan çalı veya küçük ağaçlardır. Kabuğu soyulmuş odunlar (2-)3 yıllık (veya daha fazla) olup pürüzsüz veya çok kısa, dağınık, uzunlamasına çatlaklıdır. Çiçek tomurcukları genellikle vejatatif kısımlardan daha belirgindir. Yapraklar kısa-orta boyutlarda, genellikle 5(-6) cm uzunluğunda, (daralarak) elips, orta kısımda genişlemiş, uç kısımda küt, sivri veya kısa uçlu, dipte kama şeklinde veya daralmış, kenarları genellikle düzenli dişli, üst yüzü tüysüz veya orta damar boyunca tüylü, alt yüz tüysüz veya dip kısmı nadiren hemen hemen tüylüdür. Yaprak sapı kısa, uç kısmı sivri, sonraları dökülür veya bulunmaz. Kedicikler yapraklar ile beraber oluşur; kedicik ekseni uzun beyaz tüyler ile örtülüdür. Dişicik belirgin saplı, kısmen tüylü-tüysüz; dişicik borusu belirgin şekilde stamenden uzun, brahteler siyahımsı, kahverengimsi-siyah renkte, uzun tüylü; stamen 1 adet, stamen sapı 2 adet; serbest, dip kısmı tüylü; bal özü, dişi ve erkek çiçeklerde 1 adettir (Avcı ve Zielinski, 1997).

Salix pentandra L.

Doğal

Defne yapraklı söğüt

Yayılışı

Türkiye, Avrupa ve Batı Sibirya’da 800-1300 m yükseltiler arasında nehir ve göl kenarlarında yayılış gösteren Avrupa-Sibirya elementi olan bir türdür. Türkiye’de Bolu, Manisa ve Kahramanmaraş illerinde doğal olarak bulunmaktadır.

Botanik Özellikleri

Çalı ya da 15 m’ye kadar boylanabilen ağaçlardır. Sürgünler tüysüz, şarap kırmızısı-kırmızı veya koyu kahverengi renklerinde, gevrek değildir. Tomurcuklar dar yumurta biçiminde, sivri uçlu, sürgünlere yatık değildir. Kabuğu soyulmuş odun düzgündür. Yapraklar elips-mızraksı ya da elips-yumurtamsı şekillerde, uzunluğu genişliğinin 2-4 katı kadar, 5-9 x 2,2-3,5 cm boyutlarında, damla uçlu, guddeli testere dişli, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü soluk yeşil ve tüysüzdür. Yaprak sapı 6-12 (-15) mm uzunluğunda, ayaya yakın yerinde 1-3 çift gudde taşırlar. Kulakçıklar küçük, hemen hemen yumurtamsı biçiminde olup çabuk dökülür. Silindirik kedicikler yapraklardan sonra ortaya çıkar. Erkek çiçekler 2-6 x 1-1,5 cm boyutlarında, yoğun, stamen sayısı genellikle 5 nadiren 9 adet, başçıklar 0,5-0,6 (-0,7) mm uzunluğunda, filamentlerin tabana yakın kısmı tüylüdür. Dişi çiçekler 2-5 x 0,8-1 cm boyutlarında, ince; çiçekler iki bal bezesi taşırlar. Ovaryum dar yumurtamsı şeklindedir. Kapsül meyve 5-6 mm uzunluğunda, meyve kurulu sapı bal özlerinin 2 katı kadardır (Skvortsov ve Edmondson, 1982). 589

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Doğal

Salix pentandroides A.Skv. Yayılışı

Türkiye ve Kafkasya’da nehir kenarları ve kaynak yakınlarında 1600-1900 m’ler arasında yayılış gösteren Öksin elementi olan bir türdür. Türkiye’de Kuzey ve Kuzeydoğu Anadolu ile Doğu Anadolu’da Kastamonu, Rize, Erzurum, Gümüşhane, Kars ve Ağrı’da doğal olarak bulunur.

Botanik Özellikleri

Salix pentandra’ya benzemekte ve ondan farkı; tomurcukların sürgün üzerindeki konumudur. Tomurcuklar sürgüne yatmamış belirgin olarak ayrık olup yumurtamsı şekilde, orta kısmı şişkin (2-2,5 mm) ve küt uçludur. Sürgünler zeytin yeşili veya pas-kahverengidir. Yaprakların üst yüzü soluk açık yeşil renkte, yaprak sapı 3-8 (-10) mm uzunluğundadır. Stamen başçıkları 0,5-0,8 mm uzunluğundadır. Çiçeklenme zamanı haziran ayıdır (Skvortsov ve Edmondson, 1982).

Doğal

Salix pseudomedemii E. Yayılışı

Türkiye ve Kafkasya’da 400-2350 m yükseltiler arasında akarsu ve nehir kenarlarında yayılış gösterir. Türkiye’de Kastamonu, Samsun, Gümüşhane, Kars, Malatya, Tunceli, Erzurum, Ağrı, Adana ve Kahramanmaraş’ta doğal olarak bulunur.

Botanik Özellikleri

Kabuğu düzgün olup 1,5-6 metre boylanabilen çalı veya küçük ağaçlardır. Sürgünler koyu grimsi-kahverengi renkte, oldukça kalın, hemen hemen yoğun keçeli tüylü; tomurcuklar belirgin yan damarlıdır. Kabuğu soyulmuş odun uzunlamasına belirgin çatlaklıdır. Yapraklar yoğun demet şeklinde, elips-dikdörtgenimsi veya ters yumurtamsı şekilde, uzunluğu genişliğinin ortalama 3,5 katı kadardır. (1,5-)6-8,5 x (1-) 1,6-2,2 mm boyutlarında olan yaprakların kenarı tam veya hemen hemen testere dişli, sivri uçlu, üst yüzü hemen hemen tüysüz, alt yüzü seyrek tüylü; yaprak sapı 3-7 mm uzunluğundadır. Kulakçıklar büyük, yarım yüreğimsi, kalıcıdır. Kedicikler yapraklardan önce ortaya çıkar, belirgin saplı; erkek çiçekler yumurtamsı, en fazla 2x1,5 cm boyutlarında, stamenler 2 adet, sapçıklar dibe yakın kısımda tüylü, başçıklar 0,4-0,5 mm uzunluğunda; 7-12 mm sap üstündeki dişi çiçekler silindirik şekilde, meyvede 4-9 cm uzunluğundadır. Çiçek sapları ortalama 2 mm uzunluğundadır. Kapsül dar yumurtamsı-konik şeklinde, tüylüdür. Çiçeklenme zamanı mart-nisan aylarıdır (Skvortsov ve Edmondson, 1982).

Doğal

Salix pseudodepressa A.Skv. Yayılışı

Kuzey Doğu Kafkasya’da akarsu kenarlarında, bataklık alanlarda ve dere kenarlarında 2150-2200 m yükseltilerde yayılış gösteren Öksin elementi olan bir türdür. Türkiye’de Kuzey Doğu Anadolu, Trabzon, Kars, Erzurum ve Ağrı’da doğal olarak bulunur.

Botanik Özellikleri

Kabuk düz-pürüzsüz olan çalı veya 2-5 m’ye kadar boylanabilen ağaçlardır. Sürgünler grimsi veya kahverengimsi renklerde olup hemen hemen yoğun grimsi-yumuşak kısa tüylü; verimli tomurcuklar yumurtamsı-mızrağımsı şekillerde, 4-6 x 2 mm boyutlarında, küt uçludur. Kabuğu soğulmuş odun düz-pürüzsüz ve seyrek kısa çatlaklıdır. Yapraklar geniş elips-ters yumurtamsı şekilde, uzunluğu genişliğinin yaklaşık 2 katı kadar, 2-6 x 0,7-3,3 cm boyutlarında, üst yüzü parlak yeşil, alt yüzü açık renklerde, hemen hemen tüysüz, kenarları tam veya kısmen kertikli, uzun sivri uçlu; yaprak sapı 3-7 mm uzunluğundadır. Kulakçıklar küçük, yarı elips şeklinde, kalıcıdır-dökülmez. Kedicikler yapraklar ile beraber oluşur. Erkek çiçekler 1,5-3 cm boyutlarında, stamen 2 adet, stamen sapı serbest, dip kısmı tüylü, başçık 0,4-0,5 mm boyutunda; dişi çiçekler kısa silindirik şekilde, meyvede 3-4 cm uzunluğunda, yaprak orta damarı oldukça tüylü; çiçek sapı 0,5-2,5 mm uzunluğundadır. Kapsül yumurtamsı-konik şeklinde, ince-kısa-ipeksi tüylü, meyve halinde 2,5 mm boyundadır (Skvortsov ve Edmondson, 1982). 590

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Salix purpurea L. subsp.leucodermis

Doğal

Erguvani söğüt

Yayılışı

Türkiye, Kuzey Amerika, Kuzey Afrika, Kuzey Batı Kafkasya ve İran’da denizden 1200-1400 m yükseltilerdeki karaçam ormanları ve akarsu kenarında yayılış gösteren olan bir türdür. Türkiye’de bir alttürü (Salix purpurea subsp. leucodermis Yalt.) bulunmakta olup endemiktir. Denizli-Muğla arasında bulunan Sandras Dağında dere boylarında yetişir.

Botanik Özellikleri

Türkiye’de tek bir alttürü doğal olarak yetişmektedir: Salix purpurea L. subsp. leucodermis Yalt.: Sürgünleri ince, parlak olup başlangıçta sarımsı yeşil daha sonraları beyazımsı gri renklerde olan 2,5-3 m boylanabilen çalıdırlar. Yapraklar sürgün dibindeki birkaç karşılıklı diziliş gösterenler dışında, sürgün boyunca sarmaldır. Yaprak ayası uzunluğu genişliğinin 8-10 katı kadar, 4-6,2 x 0,4-0,7 cm boyutlarında, şeritsi veya dar mızraksı şeklinde, dip kısmında kama şeklinde, kenarları üst kısmının yarısında tam veya inceden inceye dişli; tüysüz, üst yüzü mavimsi yeşil, alt yüzü açık grimsi mavi renklerdedir. Kedicikler sapsız, yapraklardan önce oluşur ve kısa silindirik biçimlidir. Brahteler uç kısımda siyah renklidir. Stamen 2adet; stamen sapı birleşmiştir. Kapsül incemsi keçeli tüylüdür (Yaltırık, 1988).

Salix rizeensis L.

Güvenç Mamıkoğlu

Sürgünleri ince, elastiki, sarımtırak veya sarımtırak-kırmızı renkte olup gövde kabuğunun iç tarafı, limon sarısı renginde, dış yüz ise yer yer mavimtırak-yeşil renkli lekeli olan çoğunlukla 1 m boyunda, bazen 2-4 (-10) m’ye kadar boylanabilen bir çalıdır. Tomurcuklar sürgüne yaslanmış, yandan basık, kırmızı-kahverengi renginde olup karşılıklı diziliş gösterir ve tüysüzdür. Çiçek tomurcukları sarı renktedir. Yapraklar ters-mızraksı şeklinde, 3-13 x 0,8-1,5 cm boyutlarında; kenarları tam veya uç kısımları belirsiz dişli; her iki yüzü de tüysüz, mavimsi yeşil renkte (mum tabakası ile örtülü) olup kuruduğunda siyahlaşır ve tadı acıdır. Yaprak sapı izi dar-şeritsi veya hilal şeklinde olup, üzerinde 3 adet iletim demeti izi vardır. Erkek çiçek kurulları çok renklidir. Erguvan rengindeki brahteler gümüşi tüylü ve koltuklarında kısa stamen sapçığı üzerinde kiremit kırmızısı başçıklar açıldığında parlak sarı çiçek tozları saçılır. Dişi çiçeklerin brahteleri yeşil olup, uçları siyah renktedir (Skvortsov ve Edmondson, 1982).

Endemik

Rize söğüdü

Yayılışı

Türkiye’de Rize İkizdere’de yaklaşık 2100 m yükseltide yayılış gösterir (Güner ve Zielinski, 1993). Dik, yere yakın, küçük boylu çalılardır. Kabuğu soyulmuş odun pürüzsüz-düzdür. Genç sürgün çapı 1,5-2 mm boyutunda, sarımsı-kahverengi renklerinde, tüysüzdür. Çiçekli tomurcuklar vejetatif kısımlardan daha geniş, yumurtamsı şekilde, uç kısma doğru daralmış, tüysüzdür. Yapraklar 7x3 cm’ye kadar ulaşır, uzunluğu genişliğinin ortalama 2-2,5 katı kadar, ters yumurtamsı veya ters mızraksı şekilde, dip kısmı kama şeklinde, çoğunlukla uç kısmı kısa-keskindir. Yapraklarının her iki yüzü de tüysüz, parlak, deniz yeşili renginde, üst yüzünde stoma yok, alt yüzü mat mavi ve yoğun olarak stomalı; kenarları yoğun ince testere dişli; yan damarlar 14-16 adet, yaprak kenarının eksene yakın kısmı kavislidir. Yaprak sapı 8-11(12) mm uzunluğunda, tüysüzdür. Kulakçık erken dökülür. Kedicikler dik, tüylü sap üzerinde yapraklarla beraber ortaya çıkar ve silindirik şekilde, erkek kedicikler oldukça yoğun ve 1,5-2,5 x 0,6-1 cm boyutlarındadır. Sapçıklar birleşik ve genişliği uzunluğunun 0,5-0,8 katı kadar, dibe yakın kısmı tüysüz, stamenler 2 adet, başçıklar 0,6-1 mm uzunluğundadır. Dişi kedicikler çiçek halindeyken 50-90 x 6-8 mm boyutlarında ve meyve halindeyken 50-100 x 10-12 mm boyutlarındadır. Brahteler tüylü ve kahverengimsi, 1,5-2 x 1,2-1,8 mm boyutlarında, dişicik borusu (0,5-1 mm) tepecik (0,8-1,5) kadar uzun ya da ondan daha kısa, dişicik borusu ve tepeciğinin toplamı 1,5-3 mm’dir. Kapsül yumurtamsı-konik şekilde, 3,5-5 mm uzunluğunda, ipeksi keçeli tüylü, sapsızdır. Çiçeklenme zamanı temmuz-ağustos aylarıdır. 591

Güvenç Mamıkoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Salix trabzonica A.Skv.

Endemik

Trabzon söğüdü

Yayılışı Türkiye’de Trabzon ilinin dağ yamaçlarının yaklaşık 2100 m yükseltilerinde yayılış gösteren bir türdür.

Güvenç Mamıkoğlu

Sürgünleri tüysüz, kısa ve kalın, kahverengi veya grimsi kahverenginde olan yayılıcı bodur çalılardır. Genç sürgünler önce girimsi keçeli tüylü, daha sonraları tüysüzleşir; çiçek tomurcukları vejetatif olanlardan farklı olup yumurtamsı şekilde, küt uçlu, 7-8 mm uzunluğundadır. Kabuğu soyulmuş odun düzgün ve pürüzsüzdür. Yapraklar elips şeklinde, uzunluğu genişliğinin yaklaşık 3 katı kadar, 50-80 x 17-32 mm boyutlarında olup dip kısma doğru ve uca doğru sivrileşir. Üst yüzü tüysüz ve koyu yeşil, alt yüzü açık ve grimsi-yeşil renklerde, yoğun ve kısa basık tüylü, kenarları yaprak altına doğru kıvrık olup inceden inceye dişlidir. Kulakçıklar geçicidir (dökülür). Dişi kedicikler sapsız veya kısa saplı (en fazla15 mm), meyvedeki sap uzunluğu 50-80 mm, eksen kısa keçeli tüylüdür. Brahteler 0,8-1,2 x 0,5-0,7 mm boyutlarında, küt uçlu veya dairemsi, üst kısmın yarısı kahverengimsi renktedir. Bal özü 1adet, karemsi şekilde, yaklaşık 0,4 mm’dir. Yaprak sapı 1-1,5 mm boyundadır. Kapsül dar mızraksı veya şeritsi-mızraksı şekillerde, kısa basık tüylü, 6-7 mm uzunluğundadır. Çiçeklenme zamanı temmuz ayıdır.

Güvenç Mamıkoğlu

Botanik Özellikleri

Salix viminalis L.

Doğal

Sepetçi söğüdü

Yayılışı

Avrupa, Kırım, Kuzey ve Doğu Asya ve Himalayalarda akarsu kenarlarında, düz arazilerde yayılış gösteren Avrupa-Sibirya elementi olan bir türdür. Dalları çok esnek olduğundan sepet yapımına en elverişli olan türlerden birisidir. Bu sebeple yapay olarak çok yetiştirilir. Türkiye’de İstanbul ilinde doğal olarak bulunduğu belirtilmekle beraber hala şüpeli bir kayıttır (Skvortsov ve Edmondson, 1982).

592

Güvenç Mamıkoğlu

Dik duran çalı veya 3-5 m boylanabilen küçük ağaçtır. Genç sürgünler önceleri tüylü sonradan bu tüyler dökülür. Tomurcuklar da tüylüdür. Kabuğu soyulmuş odun düzdür. Yaprak şeritsi veya mızraksı şekilde, uzunluğu genişliğinin 10-17 katı kadar, 10-25 x 1-1,5 cm boyutlarında, ucu sivri; kenarları tam, yaprak altına doğru kıvrık, üst yüzü koyu yeşil renkte ve tüysüz, alt yüzü ise ince-ipek gibi gümüşi tüylerle örtülüdür. Yaprak sapı 4-12 mm uzunluğundadır. Kulakçıklar küçük, şeritsi-mızraksı şekilde ve erken düşer. Yapraklardan önce veya birlikte görülen kedicikler kısa saplı, sık çiçeklidir. Brahteler uzunca, yumurta gibi, üzerleri ipek gibi yumuşak tüylü, kahverengimsi veya kırmızımsı renkte, uçları siyahımsıdır. Ön tarafta yer alan tek bir bal bezesi vardır. Erkek çiçekler 2,5-3 cm uzunluğunda, dar elips-dikdörtgenimsi şekilde, stamen 2 adet, sapçıklar serbest ve tüysüz, başçıklar 0,4-0,5 mm uzunluğundadır. Dişi çiçekler silindirik şekilde, meyvede 4-6 cm uzunluğundadır. Ovaryum küremsi, üzeri ipek gibi yumuşak tüylü; dişicik borusu çok kısa (0,4-0,8 mm uzunluğunda), tepecikten 0,8-1,5 mm daha kısadır. Kapsül yumurtamsı-konik şekilde, ipeksi keçeli tüylü, hemen hemen sapsızdır.

Güvenç Mamıkoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A L I C AC E A E

Salix triandra L.

Doğal

Badem yapraklı söğüt

Yayılışı Anadolu dışında, Kuzey Irak ve Ermenistan’da deniz seviyesinden 2000 m yükseltilere kadar dere ve nehir kenarlarında, çayırlıkların çevresinde yayılış gösterir. Bulunduğu yerlerde mahalli halk genç sürgünlerini sepet yapımında kullanmaktadır.

Botanik Özellikleri

Güvenç Mamıkoğlu

Kül rengi kabuğu düz ve parlak olup ileri yaşlarda ince küçük parçalar halinde çatlayan ve soyularak dökülen tüylü veya tüysüz olan boylu çalı veya 6 m’ye kadar olan küçük bir ağaçtır. Genç sürgünleri ince, elastiki, tüysüz ve ipek gibi sık tüylü, zeytin yeşili veya kestane kırmızısı renkte ve oldukça gevrektir. Tomurcukları küçük, yumurtamsı şekilde olup kahverengi pullarla örtülmüştür. Yapraklar dar yumurtamsı, eliptik veya dar eliptik-mızraksı şeklinde, 5-10 cm uzunluğunda, boyu eninin 3-7 katı kadar, sivri uçlu veya damla uçlu, kenarları ince dişli, tüysüz veya hafif ipeksi tüylüdür. Ayanın üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü açık yeşil veya mavimsi yeşil renkte (mumsu tabaka ile örtülü), yaprak sapları 6-15 mm uzunluğunda olup ayaya yakın yerinde 2-3 adet gudde taşırlar. Yaprakları bademe benzediği için bu türe ayrıca Salix amgydalina da denir. Çiçek açma yapraklanma ile aynı zamanda olur. Uzun silindirik erkek kedicikler dik veya kıvrık, 8 cm uzunluğunda, üzeri ince tüylüdür. Her bir erkek çiçekte 3 adet stamen bulunur, bundan dolayı bu söğüde “triandra” adı verilmiştir. Dişi çiçek kurulu daha kısa ve daha sık, 6 cm uzunluğunda, brahteleri meyve olgunlaşıncaya kadar düşmez, kalır. Ovaryum dar yumurtamsı-konik şeklinde, tüysüz; tek bir bal bezesi taşır (Skvortsov ve Edmondson, 1982). Bu türün Türkiye’de bulunan alt türleri tanı anahtarı aşağıda verilmiştir; 1.Sürgünler hafif tüylü veya tüysüz; yapraklar hemen hemen dar mızraksı-elips şeklinde, tüysüz……………………………………………Salix triandra subsp. triandra 1.Sürgünler en azından gençken genellikle yoğun kısa-tüylü; yapraklar genişçe dikdörtgenimsi-mızraksı veya yumurtamsı-elips şeklinde, hemen hemen yoğun kadife tüylü…………………………………………….…………………………………………………………………………………………Salix triandra subsp. bornmülleri Salix triandra L. subsp. triandra: İsviçre ve Sibirya’dan tanımlanmıştır. Türkiye, Avrupa, Batı Asya, Kafkasya, İran ve Afganistan’da yayılış gösteren Avrupa-Sibirya elementi olan bir türdür. Türkiye’de Kars, İzmir, Ankara, Muş, İçel ve Hakkâri illerinde doğal olarak bulunur. Salix triandra L. subsp. bornmülleri (Hausskn.)A.Skv.: Türkiye ve Kuzey Irak’ta yayılış gösteren İran-Turan elementi olan bir türdür. Türkiye’de Sakarya, Ankara, Amasya, Gümüşhane, Balıkesir, Kayseri, Kahramanmaraş, Tunceli, Bitlis, Ağrı, Antalya, Konya, Adıyaman ve Mardin illerinde doğal olarak bulunur.

593

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A N TA L AC E A E

SANTALACEAE

Ünal Akkemik

Osyris alba

Ünal Akkemik

Osyris alba

Bazı cinsleri yarı parazit olan çalı ya da otsu bitkilerden oluşan bir familyadır. Yapraklar sarmal, tam kenarlı ve basittir. Bazı cinslerde yapraklar pul şeklinde karşılıklı ya da çevreldir. Çiçekler aktinomorf, iki evcikli (dioik) ya da erseliktir. Çiçeklerin çevre yaprağı 1-2 sıralı, serbest ya da tabanda birleşiktir. Etaminler çiçek çevre yapraklarına karşılıklı ve çiçek çevresi loplarına tabanda birleşiktir. Ovaryum alt durumlu, 1 gözlü, tohum taslağı 1-3 adettir; stilus basit, stigma başçık şeklinde veya lopludur. Meyve kuru, üzümsü ya da çekirdekli sulu meyve tipindedir. Tek tohum taşır, tohum testa taşımaz ve endosperm büyüktür (Davis, 1982).

Tolga Ok

Arceuthobium M. Bieb.

Tolga Ok

Ağaç dallarında yarı parazit olarak yaşayan çalımsı-odunsu bitkilerdir. Yaprakları pul şeklinde, çift çift dizilmiş, gövdeyi sarar. Çiçekler tek tek ya da çift çifttir, çiçek çevresi tek sıralıdır. Erkek çiçekler sapsız, 2-5 parçalı, anterler 1 loplu, enine ince yarık halinde açılır; dişi çiçekler kısa saplı, çevre yaprağı 2 kısa dişlidir. Meyve yeşil, üzümsü meyvedir (Miller, 1982b).

Arceuthobium oxycedri (DC.) M. Bieb.

Doğal

Ardıç ökseotu

Yayılışı

Genel yayılış alanı Azorlar, Akdeniz çevresi, Kırım, Güneybatı Asya, Hindistan ve Kenya’dır (Miller, 1982b). Ardıç cinsinin çeşitli türlerinin sürgünleri üzerinde gelişen yarı-parazit, herdem yeşil çalılardır. Coğrafi dağılıma göre konukçu türleri değişim göstermektedir. Batı dağılımında yaygın olarak J. oxycedrus üzerinde daha nadir olarak J. communis, J. phoenicea, J. sabina, J. excelsa, J.drupacea, J.semiglobosa, J. servaschanica ya da J. turkestanica türleri; Doğu Afrika(Kenya)’da J. procera türü üzerinde bulunur. B (Browicz ve Zielinski, 1990). Ülkemizde Tekirdağ, İstanbul, Bolu, Amasya, Artvin, Kars, İzmir, Bitlis, Denizli, Antalya, Mersin, Hatay, Siirt çevreleridir. Genel olarak, 200-1200 m’ler arasındaki Juniperus oxycedrus ve Juniperus drupacea türleri üzerinde bulunur (Miller, 1982b). Kahramanmaraş yöresinde de Juniperus oxycedrus ve J. drupecea türleri üzerinde görülmektedir.

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Gövde küme şeklinde, eklemli, 3-12 (20) cm boyunda olup andız ve katran ardıcı üzerinde bulunan odunsu yarı parazit çalımsı bitkilerdir. Yapraklar pul yaprak, 0,5-1 mm, yumurtamsı ve sivri uçludur. Dişi çiçekler yaklaşık 1 mm, çevre yaprağı (çiçek örtüsü) kalıcıdır. Erkek çiçekler 1-1,5 mm, segmentler yumurtamsı, külahlıdır. Meyve 2-3 mm, oval şekilli, sivri uçludur (Miller, 1982b). Çiçeklenme temmuz-ekim aylarındadır. 594

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A N TA L AC E A E

Tolga Ok

Osyris L.

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

Herdem yeşil, iki evcikli çalılardır. Tek bir brahte tarafından tutturulan erkek çiçekler, yapraksız sürgünler üzerinde hemen hemen yan durumlu şemsiyemsi simoz kurullar halinde dizilmiştir. Dişi çiçekler, yan durumlu yapraklı dallar üzerinde 2-4 brahte tarafından tutturulmuş, hemen hemen tek tek bulunur. Ovaryum alt durumlu, stilus basit, stigma 3 lopludur. Meyve çekirdekli sulu meyvedir (Miller, 1982c).

Doğal

Osyris alba L. Yayılışı

Kuzeydoğu Afrika(Sirenayka)’da nadir olarak, Doğu Akdeniz’de genellikle yaygın olarak Yunanistan, Girit, Batı Anadolu, Lübnan ve Filistin’de bulunur nadir olarak ise Kıbrıs ve Güney Anadolu’da dağılım gösterir. Karadeniz’de Istranca dağlarından(Güneydoğu Bulgaristan) Kuzey Anadolu’da Sinop’a kadar birkaç topluluğu bulunur. En güneydeki toplulukları Ürdün ve Ölü Deniz’in güneyine ulaşır (Browicz, 1984). Ülkemizde Çanakkale, Kırklareli, Balıkesir, İstanbul, Bursa, Zonguldak, Sinop, İzmir, Muğla, Antalya, Mersin, Hatay ve Ege Adalarında doğal yayılışını yapar. Yayılış alanlarında kireçtaşı kayalıkları, maki vejetasyonu hâkim olup, deniz seviyesinden 500 m’ye kadarlık bir yükselti kuşağında yetişir (Miller, 1982c). Aynı zamanda Pinus halepensis ve Pinus brutia ormanlarında ve Erica manipuliflora fundalıklarında da bulunabilir (Browicz, 1984).

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Yapraklarını döken, yarı pazarit çalılardır. Dalları köşeli olup birkaç yıl yeşil kalır. Yaklaşık 2 m’ye kadar boylanabilen bir çalıdır. Gövde çok dallı bir yapı geliştirir ve dik büyürler. Yapraklar çok küçük, dar şeritsi, derimsidir. Yaprak boyları 10-20 (-30) mm x 1-3 mm, uçları sivri ya da batıcıdır. Genellikle yapraklarını erken dökerler. Çiçekler yeşilimsi sarı renkte, çiçek çevresi (perianth) lopları yumurtamsı-üç köşeli gibi, 1,5 (-2) mm; dişi çiçeklerde üreyimsiz etaminler mevcuttur. Meyve çekirdekli sulu meyve tipinde, başlangıçta yeşil, sonra sarı renkli olgun halde parlak kırmızı ve küremsi, 5-8 mm çapındadır (Browicz, 1984; Miller, 1982). 595

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A N TA L AC E A E

Özgür Eminağaoğlu, Güven Aksu

Viscum L. (Ökseotları)

Ünal Akkemik

Yarı parazit, herdem yeşil çalıdır. Ağaçların kalın ya da ince dalları ile gövdeleri üzerinde kümeler halinde yaşarlar. Yapraklar karşılıklı, paralel-damarlıdır. Çiçek kurulu simoz, çiçekler bir yerde toplanmıştır. Çiçek örtüsü tek sıralı, brahtelidir. Anter perigon yaprakların yüzeyine yapışık, çok sayıda gözeneklerle yarılmıştır. Meyve bir tohumlu üzümsü meyve durumunda, kalınca ve yapışkan tabakalıdır (Gökmen, 1977; Miller, 1982d).

Viscum album L.

Doğal

Ökseotu, Burç

Yayılışı

Bütün Avrupa ve Kuzey Afrika’da yaygındır. Türkiye’nin kuzey ve kuzeybatısında, 300-2000 m yükseltilerdeki çeşitli ağaçlar üzerinde bulunur. Gövdeler dallı, 80 cm’ye kadar boylanabilir. Yapraklar 2,5 - 7 (-8) cm, ters yumurtamsı-dikdörtgen şeklinde, ucu az yuvarlak, 3-5 damarlıdır. Çiçekler, 3-5 çiçekli demet halinde sapsızdır. Çiçek örtüsü 4 parçalı; erkek çiçeklerde çevre yaprakları 4-5 mm, yumurtamsı, sivri; dişi çevre yaprakları 0,5 - 0,75 mm, üç köşeli, sivridir. Meyve ortalama 1 cm, beyaz veya sarı, küremsi veya armut şeklindedir. Çiçeklenme zamanı mart-haziran aylarıdır. Viscum album türü 3 alttüre ayrılmıştır Bu alttürlere ilişkin tanı anahtarı aşağıdaki gibidir (Miller, 1982d): 1.Tohumlar genellikle üçgen şeklinde; meyve genellikle küremsi; yaprakların uzunluğu genişliğinin 4 katından daha az ………………………………………..……………………… Viscum album L.subsp. album 1.Tohumlar dikdörtgen, dışbükey-kenarlı; meyve genellikle armut şeklinde; yaprakların uzunluğu genişliğinin 4 katından daha fazla ya da az 2. Meyve sarı; yaprakların uzunluğu genişliğinin 4 katından daha fazla ....………………………………………...Viscum album L.subsp. austriacum (Wiesb.) Vollmann 2.Meyve beyaz; yaprakların uzunluğu genişliğinin 4 katından daha az …………………………………………………Viscum album L.subsp. abietis (Wiesb.) Abromeit Alttürlerin yayılış alanları: Viscum album L. subsp. album: Güney Avrupa’da yaygındır. Türkiye’de Kuzey, Batı ve Güneybatı Anadolu’da; 300-1500 m yükseltilerde çeşitli dikotiledon ağaçlar üzerinde bulunur. Artvin ve İzmir’de Malus sylvestris üzerinde, Ankara’da Pyrus communis üzerinde, Kırklareli’nde Carpinus üzerinde, Bolu, Kastamonu, Çorum’da Pyrus elaeagnifolia üzerinde, Bilecik, Afyon ve Isparta’da meyveli ağaçlar üzerinde, Isparta’da Amygdalus üzerinde tespit edilmiştir. Viscum album L. subsp. abietis: Güney Avrupa’da yaygındır. Türkiye’de Kuzeybatı ve Güney Anadolu’da 1400-2000 m yükseltilerde Abies türleri üzerinde bulunur. Bolu ve Bursa’da Abies nordmanniana subsp. bornmuelleriana üzerinde, Antalya, İçel, Adana ve Hatay’da Abies cilicica üzerinde tespit edilmiştir. Viscum album L. subsp. austriacum: Güney Avrupa Rusya, Gürcistan ve Ermenistan’da yaygındır. Türkiye’de Kuzey, Orta ve Güney Anadolu’da 600-1600 m yükseltilerde Pinus türleri üzerinde bulunur. Artvin, Ankara, Samsun ve Yozgat’ta Pinus sylvestris üzerinde, Kütahya ve Denizli’de Pinus nigra üzerinde, Adana’da Pinus halepensis üzerinde yayılış gösterir. 596

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A P I N DAC E A E

SAPINDACEAE

Tropik bölgelerde tür çeşitliliği fazla olan bir familyadır. Yaklaşık 120 cins ve 1000 den fazla taksonla temsil edilir. Bunlardan birçoğunun vejetatif organlarında salgı hücreleri, süt boruları vardır. Sarılıcı olanlarda anormal gövde yapısı görülür. Birçoğunda meyvenin etrafa dağılmasını sağlayan kanat bulunur. Tropik bölgelerde yetişen türlerden bazılarının üstün özelliklere sahip kıymetli sert odunları, çeşitli şekillerde faydalanılabilen meyve ve tohumları vardır (Kayacık, 1982; Gilman ve Watson, 1993). Familyanın Acer, Aesculus ve Koelreuteria adlı üç cinsi ve bunların türlerine ilişkin özellikleri aşağıda verilmiştir.

Acer monspessulanum

Güvenç Mamıkoğlu

Çoğunluğu odunsu, böceklerle tozlaşan(entomogam) bitkilerdir. Fakat sülükler yardımı ile tutunan odunsu yapıda sarmaşıklar da vardır. Çok azı da otsudur. Çiçekler genellikle bir cinslidir. Çevre yapraklar 4-5 parçalıdır. Etaminler bunun iki katı veya körelme sonucu 6-8, çok azında ise çok sayıdadır ve iki çevre halindedir. Taç yapraklar ile etamin arasında halka şeklinde bir disk vardır. Ovaryum çoğunlukla üç gözlüdür. Meyve kapsül, nuks, kanatlı, üzümsü veya çekirdekli suludur. Tohumlarında nişasta yoktur (Kayacık, 1982).

Nesibe Köse, Rüya Yılmaz

Acer L. (Akçaağaçlar) Akçaağaçlar genel olarak kuzey yarıküresinde Asya, Avrupa, Kuzey Afrika, Kuzey Amerika’da yayılış gösterir ve yaklaşık 150 türle temsil edilirler (Yaltırık, 1971). Çoğunlukla (Türkiye’de doğal yetişenlerin tamamı) kışın yaprağını döken boylu çalı veya kısa boylu ağaçlardır. Kabuk genellikle boyuna çatlaklı veya pulludur (hem boyuna hem de enine çatlaklı). A. trautwetteri’de olduğu gibi bazı türlerde ise kabuk, ağacın yaşamı boyunca düz, pürüzsüz ve çatlaksızdır. Tomurcukları pulludur ve sürgüne karşılıklı dizilmiştir. Uzun ya da kısa saplı yapraklarında yaprak ayası sade (tam kenarlı veya dişli), loplu (loplar tam, dişli veya ikici derecede lopçuklu), veya tüysüdür. Damarlanma sade yapraklı olanlarda tüysü, loplu olanlarda ise ışınsal tüysüdür. Bazı türlerinde yaprak sapı koparıldığında beyaz bir sıvı (latex) çıkar (Yaltırık, 1971; Yaltırık ve Efe, 2000). Yaprak sapı izi dar hilal şeklinde ve üzerinde 3 adet iletim demeti izi vardır. Sürgün üzerindeki karşılıklı iki yaprak sapı izinin birbiriyle temas etmesi veya ayrı olması, türleri birbirinden ayırmaya yarayan özelliklerdendir. Çiçekler çoğunlukla bir evcikli entomogam; nadiren iki evcikli anemogamdır. Bir evcikli olanlarda, erkek çiçekler ve erselik görünüşlü fakat fonksiyonel olarak dişi çiçekler olmak üzere iki tip çiçek görülür: Bu çiçekler aynı çiçek kurulu üzerinde genellikle birlikte bulunurlar. Çiçekler teker değil, birçoğu bir arada kurullar oluştururlar. Çiçek kurulları ya yukarı doğru dik duran basit veya bileşik şemsiye; ya da aşağı doğru sarkan basit veya bileşik salkımlar halindedir. Meyve iki parçaya ayrılan kanatlı nukstur. Kanatlar arasındaki açı; nuksun basık, küresel veya uzun-yumurtamsı olması; nuksun dış yüzünün çıplak ya da tüylü olması; benzer şekilde perikarbın iç yüzünün çıplak ya da tüylü olması gibi özellikler türden türe farklılık göstermektedir. Meyvelerin olgunlaşması genel olarak yaz sonu veya sonbaharda olur. Akçaağaçlar yürek kök yaparlar. (Yaltırık, 1971). Acer cinsinin Türkiye’de doğal yetişen 10 türü vardır (Yaltırık, 1967e; 1971; Davis et al. 1988). Vejetatif ve generatif organlarına göre doğal akçaağaç türleri tanı anahtarı (Yaltırık, 1971) aşağıda verilmiştir:

Güvenç Mamıkoğlu

Acer negundo

597

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A P I N DAC E A E

Acer L. (Akçaağaçlar) 1.Yapraklar sade, loplu değil 2.Yaprak kenarları çift sıralı dişli, damarlar tüylü …………………………………………………………………………………………………………… Acer tataricum 2.Yaprak kenarları tam, damarlar ışınsal tüysü ……………………………………………………………………………………………………………Acer sempervirens 1. Yapraklar loplu, 3. Yapraklar 5-7 loplu (3 loplu ise, meyve kanatları arasındaki açı geniştir). 4. Yaprak lopları tam kenarlı, uzun damla uçlu veya loplar sivri uçlu ikinci derecede lopçuklara ayrılmış; yaprak sapları koparıldığında süt (latex) çıkar. 5. Loplar tam kenarlı, kama biçiminde, uzun damla uçlu……………………………………………………………………………………………Acer cappadocicum 5. Loplar ikinci derecede sivri uçlu lopçuklara ayrılmış ………………………………………………………………………………………………Acer platonoides 4. Yaprak lopları tam kenarı veya dişli veya lopçuklu fakat sivri uçu ve damla uçlu değil; yaprak sapları koparıldığında süt çıkar veya çıkmaz. 6. Yaprak lopları ikinci derecede lopçuklara ayrılmamış (nadiren ikinci, derecedeki lopçuklar varsa meyve kanatları arasındaki açı 180°’dir); yaprak sapları koparıldığında süt çıkar. 7. Meyve kanatları 180°’lik bir açı ile birbirinden uzaklaşmıştır; yaprakların alt yüzü daha parlaktır………………………………………………Acer campestre 7. Meyve kanatları arasındaki açı geniştir (120°-140°) yaprakların üst yüzü daha parlaktır …………………………………………………………Acer divergens 6. Yaprak lopları ikinci derecede lopçuklara ayrılmış veya kaba dişli; yaprak sapları koparıldığında süt çıkmaz. 8. Yaprak lopları tam kenarlı lopçuklara ayrılmış; meyvenin (nuksun) iç yüzü çıplak………………………………………………………......…..Acer hyrcanum 8. Yaprak lopları kenarlı dişli lopçuklara ayrılmış; meyvenin (nuksun) iç yüzü tüylü 9. Çiçek kurulunun boyu genişliği kadar (yalancı şemsiye), sürgün üzerinde dik durur, yaprakların alt yüzünde, damarların birleştiği yerde kırmızımtırak tüy demetleri var; meyve kanatları kırmızımtırak; tomurcukları kırmızımtırak-kahverenginde …………………………………………...Acer trautvetteri 9. Çiçek kurulu uzun (bileşik salkım), sürgün üzerinde aşağı sarkık; yaprakların alt yüzünde, damarların birleştiği yerde beyaz tüy demetleri var; meyve kanatları kırmızımtırak değil, saman sarısı renginde; tomurcuk pulları elma yeşili renginde, kenarları esmer sürmeli……………….Acer pseudoplatanus 3. Yapraklar genel olarak 3 loplu, nadiren steril sürgünler üzerinde 5 loplu veya lopsuz (5 loplu veya sade ise meyve kanatları arasındaki açı geniş değil daima dardır). 10. Yaprak sapları yaprak ayasından daha uzun veya asgari yaprak ayası kadar; yaprak lopları tam kenarlı; meyve (nuks) küre biçiminde yuvarlakça ………………………...........................................................................................................…………………………………………………Acer monspessulanum 10. Yaprak sapları yaprak ayasından daha kısa; yaprak loplarının kenarı dikensi; meyve (nuks) iğ biçiminde söbemsi 11.Yaprak kenarları dalgalı (undulat)……....……………………………....……………………………………………………………………Acer undulatum 11.Yaprak kenarları dalgalı değil, düz………...………………………………………………………………………………………………Acer sempervirens

Egzotik

Acer buergerianum Miq. Yayılışı

Yayılış alanı doğu Çin ve Tayvan’dır (Krüssmann, 1976; Gibbs ve Chen, 2009). Ülkemiz park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak kullanılır.

Botanik Özellikleri

Nesibe Köse

10-13 m’ye kadar boylanabilen düzgün gövdeli bir ağaçtır. Yaprak sapı 3-7 cm boyundadır. Yaprak ayası 3 loplu; 4-8 cm genişliğinde ve 10 cm uzunluğundadır. Loplar sivri uçlu, kenarı tam veya hafif dilimlidir. Yaprak tabanı yuvarlak veya açılıdır. Yaprak ayası derimsi, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü mavi yeşil renkli, gençken tüylüdür. Sonbaharda yapraklar kırmızı, turuncu ve mor karışımı renk alırlar (Yaltırık ve diğ., 1993; Vertrees ve Gregory, 2007; Krüssmann, 1976). Çiçek kurulları dik duran yalancı şemsiyedir. Çiçekler sarı renklidir. Meyvede kanatlar arasında dar açı vardır. Kanatlar birbirine paraleldir ve genellikle birbirine değer (Yaltırık ve diğ., 1993; Krüssman, 1976). Kuraklığa ve hava kirliliğine toleransı yüksek olduğundan yol kenarı ağaçlandırmalarına uygun bir türdür (Vertrees ve Gregory, 2007). 598

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A P I N DAC E A E

Acer campestre L.

Doğal

Ova akçaağacı

Yayılışı

Ünal Akkemik

1.Meyvenin dış yüzü kadife gibi tüylü; genç sürgünler ve yaprak sapları sık tüylerle örtülü ………………………………………………………………...………….Acer campestre L. subsp. campestre 1.Meyvenin dış yüzü çıplak; genç sürgünler ve yaprak sapları çıplak ………………………………………………………………Acer campestre L. subsp. leiocarpum (Opiz.) Pav.

599

Ünal Akkemik

9-25 m boylanabilen, eğri veya düzgün gövdeli, sık dallı bir ağaçtır. Kabuk gençlikte düz, çatlaksızdır. Daha sonra boyuna çatlaklı ve ileri yaşlarda da pullu bir yapı alır. Gençlikte açık gri renkli olan kabuk, ileri yaşlarda esmer gri renk alır. Sarı esmer veya kızılımtırak esmer renkli genç sürgünler kısa tüylerle kaplıdır. Bu tüyler daha sonra dökülür. Sürgünler üzerinde yer yer mantar oluşumu görülür. Tomurcuklar 4-6 çift pulla kaplanmıştır. Yeşilimtırak esmer renkli pulların üzerinde sert tüyler bulunur. Yaprak sapları 1,5-6,2 cm uzunluğunda, çıplak veya tüylü, sapın sürgüne bakan tarafı hafif olukludur. Koparıldığında süt çıkartır. Karşılıklı iki yaprak sapı izi genellikle birbiriyle temas eder. Yaprak ayası 3-5 loplu; 1,5-6,4 cm boyunda ve 2,5-8,2 cm genişliğindedir. Loplar tam kenarlı, sivri uçludur; nadiren ikinci dereceden lopçuklara ayrılır. Yaprağın üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü parlak ve açık yeşildir. Üst yüzü çıplaktır, alt yüzü ise tüylü veya çıplaktır. Çiçekler yapraklanma ile birlikte, mayıs başında görülür. Çiçek kurulları kısa saplı, yukarıya doğru dik duran, boyu enine eşit, bileşik yalancı şemsiyedir. Çiçek ekseni ve sapı tüylüdür. Erkek çiçekler dişi çiçeklerden önce oluşur. Erkek çiçekler çiçek kurulunun ortasında terminal durumlu olarak yer alırken, dişi çiçekler dip kısmında bulunmaktadır. Meyvede nuks yanlardan kuvvetlice basılmış yarım elipsoid biçimindedir. Perikarpın iç beyaz parlak ve çıplak, dış yüzü ise tüylü veya çıplaktır. Üzerindeki damarlar çıkıntılı değil ancak belirgindir. Uca doğru genişleyen kanatlar olgunlaşınca koyu saman sarısı renk alır. Kanatlar arasındaki açı 180°’dir. Bu özelliği ile diğer türlerden kolaylıkla ayırt edilir. A. campestre’nin ülkemizde iki alttürü vardır (Yaltırık, 1967e; 1971):

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

Kuzey ve Güney Avrupa hariç tüm Avrupa, Trakya ve Kuzey Anadolu, Kafkasya, Kuzey İran, Kuzey-Batı Afrika’da yayılış gösterir. Bu tür ülkemizde Trakya, Marmara çevresi ve Kuzey Anadolu’da yayılış yapar. Dikey yayılışı 10-1450 m’ler arasındadır. Ülkemizde iki alttürü bulunur. A. campestre subsp. campestre, daha geniş bir yayılış göstermesine karşın (Tekirdağ, Edirne, Balıkesir, İstanbul, Bursa, Çanakkale, Adapazarı, Bolu, Zonguldak, Bartın, Kastamonu, Ankara, Sinop, Samsun, Trabzon, Artvin, Eskişehir ve Yozgat’ta), A. campestre subsp. leiocarpum daha nemli olan Doğu Karadeniz ormanlarında (Samsun, Tokat, Trabzon, Giresun, Artvin ve Sivas’ta) bulunur (Yaltırık, 1967e; 1971).

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A P I N DAC E A E

Acer cappadocicum Glesitsch

Doğal

Beşparmak akçaağacı

Yayılışı

Doğu Karadeniz, Kafkasya ve Kuzey İran’da yayılır. Bu türün ülkemizde iki varyetesi bulunur (Yaltırık, 1971). A. cappadocicum var. cappadocicum Ordu, Giresun, Trabzon, Rize, Artvin ve Muş’ta yayılış gösterir. A. cappadocicum var. stenocarpum endemiktir ve Artvin’de bulunur (Yaltırık, 1967e; 1971). 20-25 m’ye kadar boylanabilen, düzgün gövdeli, sık dallı ve yuvarlak tepeli bir ağaçtır. Kabuk rengi beyazımtırak gri olup, doğal türlerimiz arasında en açık renkli olanıdır. 25-30 yaşına kadar düz ve çatlaksız olan kabuk, sonraki yıllarda boyuna yönde çatlar. Beyazımtırak gri renkli gövde üzerindeki çatlaklar daha koyu, açık kahverengidir. Sürgünleri çıplak, önceleri elma yeşili renkli, daha sonraları yeşilimtırak esmer renklidir. İleri yaşlarda açık gri renge döner. Küçük tomurcuklar 3-4 çift pulla kaplanmıştır. Tomurcuk pulları çıplak ve yeşilimtırak esmer renklidir. Yaprak sapları 3-12 cm uzunluğunda, çıplak ve hemen hemen yuvarlaktır. Koparıldığında süt çıkartır. Karşılıklı iki yaprak sapı izi birbiriyle temas eder. Yaprak ayası 5-7 loplu; 4-10 cm boyunda ve 6-16 cm genişliğindedir. Her bir lop tam kenarlı, yumurtamsı üçgen biçiminde ve damla uçludur. Yaprağın üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü parlak ve açık yeşildir. Her iki yüzü de çıplaktır, ancak alt yüzünde damarların birleştiği yerde küçük tüy demetleri vardır. Çiçekler yapraklanmadan önce, nisan sonu-mayıs başında görülür. Çiçek kurulları çok kısa saplı, yukarıya doğru dik duran, boyu enine eşit, bileşik yalancı şemsiyedir. Çiçek ekseni ve sapı çıplaktır. Erken çiçekler dişi çiçeklerden daha önce oluşur. Erkek çiçeklere çiçek kurulunun dip tarafında daha fazla rastlanır, orta ve uca doğru sayısı azalır. Uç kısımda ise yerini dişi çiçeklere bırakır. Meyvede nuks yanlardan kuvvetlice basılmış büyük bir mercimeği andırır. Perikarpın iç ve dış yüzü çıplaktır ve üzerindeki damarlar belirgindir. Uca doğru genişleyen kanatlar önceleri elma yeşili veya sarımtırak, olgunlaşınca saman sarısı rengine döner. Kanatlar arasındaki açı geniş açıdır (110°-140°). Bu türün iki varyetesi Türkiye’de yayılış göstermektedir (Yaltırık, 1967e; 1971): 1.Yaprak ayasında loplar üçgenimsi, uç kısmı yavaş yavaş uzayan bir damla ucu ile sonlanır; meyveler 25x5 mm’den daha büyüktür ....……………………………………...………………………………………………Acer cappadocicum Glesitsch var. cappadocicum 1.Loplar geniş üçgensi, uçlar aniden sivrileşir; meyve 25x5 mm’den daha küçük…..Acer cappadocicum Glesitschar. stenocarpum Yalt.

Acer divergens Pax.

Nesibe Köse

Botanik Özellikleri

Endemik

Çoruh akçaağacı

Botanik Özellikleri

5-6 m’ye kadar boylanabilen, geniş tepeli küçük bir ağaçtır. Sürgünler ince olduğundan aşağıya doğru sarkar. Kabuk, genç gövdelerde parlak ve çatlaksız olup koyu kül rengindedir. Sürgünler genç yaşlarda kırmızımtırak kahverenginde, çıplak, parlak ve beyaz mum tabakasıyla örtülüdür. İleri yaşlarda koyu kül rengine döner. Tomurcuklar küçük, 2-3 çift pulla örtülüdür. Tomurcuk pulları kırmızı esmer renkli ve çıplaktır. Yaprak sapları 2-3,4 cm uzunluğunda, çıplak ve yaprağa yakın kısımları hemen hemen silindiriktir. Koparıldığında süt çıkartır. Karşılıklı iki yaprak sapı izi birbiriyle temas eder. Yaprak ayası 3-5 loplu; 2-3,5 cm boyunda ve 3-5,2 cm genişliğindedir. Her bir lop tam kenarlı, üçgenimsi, sivri uçlu ve yaklaşık yaprak ayasının yarı boyundadır. Yaprağın üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü açık yeşildir ve ağsı damarlar belirgindir. Her iki yüzü de çıplaktır. Çiçekler yapraklanmadan sonra, nisan ortasında görülür. Çiçek kurulları kısa saplı, yukarıya doğru dik duran, boyu enine eşit, bileşik yalancı şemsiyedir. Çiçek ekseni ve sapı çıplaktır. Dişi çiçekler erkek çiçeklerden daha önce görülür. Erkek çiçekler çiçek kurulunun alt kısmında; dişi çiçekler ise ortada yer alır. Meyvede nuks yanlardan kuvvetlice basılmış yarım elipsoid biçimindedir. Perikarpın iç ve dış yüzü çıplaktır ve üzerindeki damarlar belirgindir. Uca doğru genişleyen kanatlar olgunlaşınca koyu saman sarısı renk alır. Kanatlar arasındaki açı geniş açıdır (120°-140°). Bu türün iki varyetesi Türkiye’de yayılış gösterir (Yaltırık, 1967e; 1971): 1.Yapraklar 3 loplu; yaprak ayasının dip tarafı yuvarlakça (dışbükey) ………Acer divergens Pax. var. trilobum Yalt 1.Yaprak 5 loplu; yaprak ayasının dip tarafı düz veya geniş açı yapar (içbükey) ...Acer divergens Pax. var. divergens 600

Güvenç Mamıkoğlu

Kuzey Anadolu’ya has endemik bir türdür. Bu türün ülkemizde iki varyetesi bulunur. A. divergens Pax. var. divergens Artvin ve Erzurum; A. divergens Pax. var. trilobum Yalt. Erzurum’da yayılış gösterir (Yaltırık, 1967e; 1971).

Güvenç Mamıkoğlu

Yayılışı

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A P I N DAC E A E

Egzotik

Acer ginnala Maxim. Yayılışı

Doğal yayılışı Kuzeydoğu Çin, Mançurya, Kuzey Kore ve Japon adalarıdır (Vertrees ve Gregory, 2007). Ülkemiz park ve bahçelerinde yer yer kullanılır. 6-8 m’ye kadar boylanabilen geniş tepeli küçük bir ağaç veya çalıdır. Sürgünler ince ve çıplaktır. Yaprak ayası 3 loplu; 4-8 cm uzunluğunda 3-6 cm genişliğindedir. Bazı yapraklar lopsuz olabilir. Üçgenimsi yumurta biçimindeki orta lop belirgin bir şekilde yan loplardan daha uzundur. Loplar sivri uçlu, kenarları keskin veya kaba çift sıralı dişlidir. Yaprak ayasının üst yüzü parlak koyu yeşil alt yüzü açık yeşil, çıplaktır. Sonbaharda açık kırmızı renk alır. Mayıs sonunda görülen çiçekler sarımsı beyaz renkte ve hoş kokuludur. Çiçek kurulları uzun saplı şemsiye şeklindedir. Bol miktarda parlak kırmızı renkli meyveler erken yaz başında görülür. Kanatlar birbirine paralel olabileceği gibi aralarında dar açı da bulunabilir (Vertrees ve Gregory, 2007; Krüssmann, 1976).

Acer hyrcanum F. et Mey

Nesibe Köse

Botanik Özellikleri

Doğal

İran akçaağacı, Tüylü akçaağaç

Balkanlar, Anadolu, Kafkasya, Kuzey İran, Lübnan’da yayılış gösterir. Ülkemizde Kuzey, Batı ve Güney Anadolu ormanlarında geniş bir yayılışı olan ve değişik yetişme ortamlarına uyum sağlayabilen polimorfik bir türdür. Dikey yayılışı 600-2100 m’ler arasındadır. Türün ülkemizde 4 alttürü vardır. A. hyrcanum F.et Mey subsp. hyrcanum daha çok Kuzey Anadolu’da (Tekirdağ, Bolu, Zonguldak, Karabük, Kastamonu, Çankırı, Ankara, Sinop, Amasya, Gümüşhane, Trabzon, Artvin, Balıkesir, Erzincan ve Tunceli’de); A. hyrcanum F.et Mey subsp. keckianum (Pax.) Yaltırık (endemik) Batı Anadolu’da (Balıkesir, Kütahya, Afyon ve Denizli’de); A. hyrcanum F.et Mey subsp. tauricolum (Boiss. et Bal.) Yaltırık, Orta Toroslarda ve Amanos Dağlarının kuzeyinde (Mersin, Kahramanmaraş ve Adana’da); A. hyrcanum F.et Mey subsp. sphaerocaryum Yaltırık, (endemik) Batı Toroslarda ve lokal olarak Sultan Dağlarında (Afyon, Isparta, Antalya ve Konya’da) bulunur (Yaltırık, 1967e; 1971).

Güvenç Mamıkoğlu

Yayılışı

1.Yaprakların alt yüzü kısa ve sık tüylerle örtülü ………………………………....……………Acer hyrcanum subsp. keckianum 1.Yaprakların alt yüzü çıplak (damarların birleştiği yerde tüy demetleri bulunabilir) 2.Yaprağın lop ve lopçuklarının uçları küt; meyve kanadının boyu genişliğine oranla 2,5 defa veya daha fazla uzun ..………………………………………………………………………………………Acer hyrcanum subsp. hyrcanum 2.Yaprağın lop ve lopçuklarının uçları sivri; meyve kanadının boyu genişliğine oranla 2,5 defa veya daha az uzun. 3.Meyve kanadı 2,5-3 cm uzunluğunda; en büyük yaprak ayası 7-9 cm uzunluğundadır ....………………………………………………………………………………Acer hyrcanum subsp. tauricolum 3.Meyve kanadı 2-2,3 cm uzunluğunda; en büyük yaprak ayası 3,5-5,5 cm uzunluğundadır .....…………………………………………………………………………Acer hyrcanum subsp. sphaerocaryum 601

Güvenç Mamıkoğlu

10-20 m boylanabilen, geniş tepeli, sık dallı, düzgün gövdeli bir ağaçtır. Kabuk genç yaşlarda düz, pürüzsüz ve parlak; ileri yaşlarda boyuna derin çatlaklı ve esmer gri renklidir. Genç sürgünler kırmızımtırak esmer renkte, çıplak veya sık tüylerle örtülü; ileri yaşlarda kül rengine döner. Tomurcuklar 3-4 (6) çift pulla kaplıdır. Pullar kırmızı esmer renkte, çıplak veya tüylü, kenarları kirpiklidir. Yaprak sapları 2-10,4 cm uzunluğunda, çıplak veya tüylüdür. Koparıldığında süt çıkarmaz. Karşılıklı iki yaprak sapı izi genellikle birbiriyle temas eder. Yaprak ayası 5 loplu; 3-9 cm boyunda ve 3,4-11 cm genişliğindedir. Loplar kaba dişlere veya lopçuklara ayrılmıştır. Lop ve lopçukların uçları küt veya sivridir. Üst üç lopun kenarları birbirine paraleldir ve her biri üç lopçuğa ayrılır. Yaprağın üst yüzü parlak yeşil, alt yüzü açık yeşil, çıplak veya tüylüdür. Çiçekler yapraklanmadan sonra, nisan-mayıs başında görülür. Çiçek kurulları kısa saplı, yukarıya doğru dik duran, boyu enine eşit, bileşik yalancı şemsiyedir. Her bir çiçek kurulunun dip tarafında 1veya 2 çift yaprak bulunur. Erkek çiçekler dişi çiçeklerden önce oluşur. Erkek çiçekler kurulun alt ve orta kısmında, dişi çiçekler orta kısmında terminal durumlu olarak yer alırlar. Meyvede nuks yanlardan basılmış küre biçimindedir. Perikarp kalın, iç ve dış yüzü çıplaktır. Kanadın en geniş kısmı ortadadır ve uca doğru gittikçe daralır. Kanatlar birbirine paraleldir ve aralarında 80°-120°’lik açı vardır. Türün ülkemizde 4 alttürü bulunur (Yaltırık, 1967e; 1971):

Güvenç Mamıkoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A P I N DAC E A E

Acer monspessulanum L.

Doğal

Fransız akçaağacı

15 m’ye kadar boylanabilen, sık dallı, yayvan tepeli, nadiren düzgün gövdeli küçük bir ağaçtır. Kabuk genç yaşlarda düz, pürüzsüz ve parlak; ileri yaşlarda pul halinde çatlaklı ve esmer kül renklidir. Genç sürgünler kırmızımtırak esmer renkte, çıplak veya az çok tüylü; ileri yaşlarda kül rengine döner ve tamamen çıplaklaşır. Tomurcuklar 3-6 çift pulla örtülüdür. Kırmızımtırak esmer renkli pullar tüylü veya çıplak, kenarları kirpiklidir. Yaprak sapları 1,2-9,8 cm uzunluğunda, çıplak veya tüylüdür. Koparıldığında süt çıkarmaz. Karşılıklı iki yaprak sapı izi aralıklıdır, birbirine temas etmez. Yaprak ayası 3 loplu (nadiren 5 loplu); 1,1-6 cm boyunda ve 1-7,8 cm genişliğindedir. Loplar üçgenimsi yumurta biçiminde, uçları küt, tam kenarlıdır. Yaprağın üst yüzü koyu yeşil veya boz yeşil, alt yüzü açık yeşil veya gri yeşildir. Üst yüzü çıplaktır, alt yüzü ise tüylü veya çıplaktır. Çiçekler yapraklanmadan sonra görülür. Çiçek kurulları kısa saplı, yukarıya doğru dik duran, boyu enine eşit, bileşik yalancı şemsiyedir. Erkek çiçekler kurulun yan ve alt kısmında, dişi çiçekler orta kısmında terminal durumlu olarak yer alırlar. Meyvede nuks yanlarından hafif basılmış küre biçimindedir. Perikarp kalın, dış yüzü çıplak veya az çok tüylü, iç yüzü tüylü veya çıplaktır. Kanatlar çoğunlukla uca doğru genişler. Kanatlar birbirine paraleldir veya uçları birbirinin üstüne biner, ya da aralarında dar açı (40°-80°) vardır. Bu türün ülkemizde 5 alttürü bulunmaktadır (Yaltırık, 1967e; 1971): 1.Perikarpın iç yüzü çıplak; çanak yaprakların kenarları kirpiksiz (çıplak); olgun yapraklar çıplak …………………………...................………….. Acer monspessulanum subsp. monspessulanum 1.Perikarpın iç yüzü tüylü; çanak yaprakların kenarı kirpikli; olgun yapraklar çıplak veya alt yüzleri tüylü, 2.Meyvenin dış yüzü + tüylü, yaprakların alt yüzü keçe gibi tüylü ………………..….....………………..…. Acer monspessulanum subsp. oksalianum 2.Meyvenin dış yüzü çıplak; yapraklar çıplak veya alt yüzleri çok kısa tüylü, 3.Yaprakların alt yüzü ince, ütülenmiş gibi tüylerle örtülü (yaprak şekli subsp. ibericum gibi, 2-6 cm kadar)…...….. Acer monspessulanum subsp. cinerascens 3.Yaprakların her iki yüzü de çıplak 4.Loplar ayanın 2/3 kısmını oluşturur, ortadaki lop dar yumurta biçimindedir ve lopun dip tarafındaki genişliği 7-15 mm kadardır; yaprak ayası 3,5 cm’den daha küçüktür …………...…………… Acer monspessulanum. subsp. microphyllum 4.Loplar ayanın 1/2 kısmını oluşturur, ortadaki lop geniş yumurta biçimindedir ve lopun dip tarafındaki genişliği 17-25 mm kadardır; yaprak ayası 3,5 cm’den daha büyüktür ..…..………………………… Acer monspessulanum subsp. ibericum

602

Güvenç Mamıkoğlu

Botanik Özellikleri

Güvenç Mamıkoğlu

Orta ve Güney Avrupa, Kuzey Afrika, Anadolu, Kafkasya, Kuzey ve Kuzeybatı İran, Kuzey Irak, Güney İran, Lübnan ve Suriye’de yayılış gösterir. Polimorfik bir tür olup Türkiye’de 5 alttür ile temsil edilir. A. mosnspessulanum L. subsp. monspessulanum Balıkesir (Marmara Adası), Manisa, Uşak, Isparta, Burdur, Antalya, Mersin ve Konya’da; A. mosnspessulanum L. subsp. microphyllum (Boiss.) Bornm. Orta Toroslar ve Amanos Dağlarında (Konya, Mersin, Adana, Gaziantep, Hatay, Kahramanmaraş ve Mardin’de); A. mosnspessulanum L. subsp. cinerascens (Boiss.) Yalt. Doğu Anadolu ve özellikle Güneydoğu Anadolu’da (Bitlis, Tunceli, Mardin, Van, Kahramanmaraş ve Hakkâri’de); A. mosnspessulanum L. subsp. oksalianum Yalt. (Endemik) Amanos Dağlarının kuzeyinde ve Maraş çevresi dağlarında (Kahramanmaraş, Adana ve Hatay’da); A. mosnspessulanum L. subsp. ibericum (Bieb.) Yalt. Arvin, Kars, Erzincan ve Tunceli’de yayılış göstermektedir (Yaltırık 1967e; 1971).

Güvenç Mamıkoğlu

Yayılışı

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A P I N DAC E A E

Acer negundo L.

Egzotik

Dişbudak yapraklı akçaağaç

Yayılışı

Kuzey Amerika’da doğal olarak yetişir. Ülkemizde süs bitkisi olarak yaygın bir şekilde kullanılmış ve doğallaşmış bir türdür (Yaltırık, 1967e).

Güvenç Mamıkoğlu

20 m’ye kadar boylanabilen, düzensiz tepeli bir ağaçtır. Genç sürgünler çıplak, parlak yeşil ve üzeri beyaz dumanlıdır. Bileşik (tüysü) yapraklı olmasıyla diğer türlerden kolaylıkla ayrılır. Her bir yaprak 3-5 (-9) yaprakçıktan oluşmaktadır. Tüysü yapraklar değişik formlar oluştururlar. Yaprakçıklar, tam kenarlı, düzensiz kaba dişli veya genellikle loplara ayrılmıştır. Üst yüzü çıplak, alt yüzü tüylüdür (Yaltırık 1967e; Kayacık 1981). Diğer akçaağaç türlerinin aksine rüzgârla tozlaşır (anemogamdır). Yapraklanmadan önce çiçek açar. Çiçekler uzunca bir sap üzerinde aşağıya doğru sarkan kurullar oluştururlar. Çiçek ekseni tüylüdür (Kayacık 1982). Meyvenin nuksu tüysüzdür. Kanatlar arasında dar açı vardır.

Acer palmatum Thunb.

Güvenç Mamıkoğlu

Botanik Özellikleri

Egzotik

Japon akçaağacı

Yayılışı

Doğal yayılış alanı Kore, Japonya ve etrafındaki adalardır (Krüssman, 1976). Ülkemiz park ve bahçelerinde çok yaygın bir şekilde kullanılır ve çok değişik kültivarları vardır.

Hatice Yılmaz

Genellikle büyük bir çalı veya 8 m’ye kadar boylanabilen küçük, yuvarlak tepeli bir ağaçtır. Yaprak ayası 5-7 (-11) loplu; 5-10 cm genişliğindedir. Lopları düzenli çift sıralı dişli ve sivri uçludur. Yaprak ayasının üst yüzü canlı yeşil, alt yüzü açık yeşil ve damarlar boyunca tüylüdür. Başlangıçta yeşil olan yapraklar sonbaharda canlı kırmızı renk alır. Çiçek kurulları küçük bir yalancı şemsiyedir. Çiçekler morumsu renktedir. Meyvede kanatlar arasında geniş açı vardır (Krüssmann, 1976).

603

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A P I N DAC E A E

Acer platanoides L.

Doğal

Çınar yapraklı akçaağaç

Yayılışı

20-25 (30) m’ye kadar boylanabilen dolgun ve düzgün gövdeli, sık dallı, yuvarlak tepeli bir ağaçtır. Kabuk, doğal türler arasında en kalınıdır. Genç yaşlarda düz ve pürüzsüz, ileri yaşlarda boyuna derin çatlaklıdır. Gri esmer renktedir. Sürgünler çıplak; genç yaşlarda parlak kırmızımtırak esmer renktedir, ileri yaşlarda gri esmer renk alır. Oldukça büyük olan tomurcukları 3-6 çift pulla kaplanmıştır. Tomurcuk pulları çıplak ve kırmızımtırak esmer renklidir. Yaprak sapları 6-20 cm uzunluğunda, çıplak ve sapın sürgüne bakan tarafı hafif basılmış gibidir. Koparıldığında süt çıkartır. Karşılıklı iki yaprak sapı izi birbiriyle temas eder. Yaprak ayası 5 loplu; 6-13 cm boyunda ve 8-14 cm genişliğindedir. Her bir lop, birdenbire sivrilen lopçuklara ayrılır. Yaprağın üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü parlak ve açık yeşildir. Her iki yüzü de çıplaktır, ancak bazılarının alt yüzünde damarların birleştiği yerde küçük tüy demetleri vardır. Çiçekler yapraklanmadan önce, nisan ortalarında görülür. Çiçek kurulları kısa saplı, yukarıya doğru dik duran, boyu enine eşit, bileşik yalancı şemsiyedir. Çiçek ekseni ve sapı çıplaktır. Bu türde sadece dişi çiçeklerden veya sadece erkek çiçeklerden oluşan kurallar olabileceği gibi, erkek ve dişi çiçekleri birlikte taşıyan çiçek kurulları da bulunur. Meyvede nuks yanlardan kuvvetlice basılmış yarım elipsoid biçimindedir. Perikarpın iç ve dış yüzü çıplaktır. Uca doğru genişleyen kanatlar olgunlaşınca saman sarısı rengine döner. Kanatlar arasındaki açı geniş açıdır (130°-170°) (Yaltırık, 1967e; 1971).

Acer pseudoplatanus L.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Nesibe Köse

Güvenç Mamıkoğlu

Kuzey ve Güney Avrupa hariç tüm Avrupa, Kafkasya, Kuzey İran ve Anadolu’da yayılış gösterir. Ülkemizde Kırklareli, Bursa, Bolu, Zonguldak, Amasya, Giresun, Trabzon, Artvin, Kars, Balıkesir, Kütahya, İzmir, Kayseri, Muş, Tunceli, Bitlis, Denizli, Isparta, Antalya, Adana, Kahramanmaraş, Hatay çevresinde doğaldır. Dikey yayılışı 500-1900 (-2400) m’ler arasındadır (Yaltırık, 1967e; 1971).

Egzotik

Dağ akçaağacı

Yayılışı

15-25 m (30) boylanabilen, düzgün gövdeli, yuvarlak tepeli bir ağaçtır. Koyu kül renkli gövde kabuğu genç yaşlarda çatlaksız, ileri yaşlarda pul halinde çatlaklıdır. Sürgünleri oldukça kalın, çıplak, elma yeşili renklidir. Daha sonraları sarımtırak kahverengine, ileri yaşlarda kül rengine döner. Oldukça büyük olan tomurcukları 3-7 çift pulla kaplanmıştır. Tamamen çıplak olan tomurcuk pulları zeytuni yeşil, kenarları esmer renkte sürmeli ve kirpiklidir. Yaprak sapları 4,5-15 cm uzunluğunda, çıplak ve sürgüne bakan yüzü olukludur. Koparıldığında süt çıkmaz. Karşılıklı iki yaprak sapı izi birbirine değmez, aralıklıdır. Yaprak ayası 5 loplu; 8-12 cm boyunda ve 8-14 cm genişliğindedir. Loplar kısa damla uçlu, yumurta biçiminde; kenarları kaba dişli lopçuklara ayrılmıştır. Yaprağın üst yüzü parlak, koyu yeşil renkli ve tüysüz; alt yüzü gri-mavi renkte, önceleri sık tüylü, daha sonra damarlar hariç çıplaktır. Ana damarların birleştiği yerde beyaz tüy demetleri vardır. Çiçekler yapraklanmadan sonra görülür. Çiçek kurulları aşağıya sarkan bileşik salkımdır. Ana eksen ve çiçek sapları tüylüdür. Erkek çiçekler çoğunlukla çiçek kurulunun orta ekseninin altına rastlayan kısımları ile uç kısımlarında yer alırken, dişi çiçekler orta ve dip kısımlarında yer alır. Meyvede nuks yanlardan hafif basık, hemen hemen küreseldir. Perikarp çıplak, üzerindeki damarlar belirgin şekilde çıkıntılıdır. Perikarpın iç yüzü ise beyaz sık tüylerle örtülüdür. Kanatlar arasındaki açı dar (50°-60°) veya en fazla 90°’dir (Yaltırık, 1967e; 1971). 604

Nesibe Köse

Botanik Özellikleri

Güvenç Mamıkoğlu

Kuzey Avrupa’nın alçak rakımlı yerleri, Orta ve Güney Avrupa’nın yüksek bölgelerinde ve Batı Asya’da yayılış göstermektedir (Yaltırık, 1971).

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A P I N DAC E A E

Acer saccharum Marsh.

Egzotik

Şeker akçaağacı, Kanada akçaağacı

Yayılışı

Kanada ve Kuzey Amerika’nın doğusunda doğal olarak yetişir. Kanada bayrağının ambleminde bu türün yaprakları yer alır (Yaltırık ve Efe,2000; Kayacık, 1981).

Hatice Yılmaz

40 m’ye kadar boylanabilen bir ağaçtır. Genel görünüşü A. platanoides’e çok benzer. Gövde kabuğu ileri yaşlarda gri renkli ve çatlaklıdır. Gövdesinden akçaağaç şurubu elde edilmektedir (Yaltırık ve Efe, 1994; Kayacık, 1982). Yaprakları 3-5 loplu; 8-14 cm genişliğindedir. Loplar sivri uçlu, kenarları dişlidir. Yaprakların alt yüzü açık yeşil ve tüysüzdür. Yaprak sapları koparıldığında süt çıkarmaz. Yapraklar dökülmeden önce sonbaharda altın sarısı renk alır. Çiçek kurulları aşağıya sarkan salkımlar halindedir (Kayacık, 1982). Meyvede kanatlar paralele yakındır ya da arasındaki açı dardır (Krüssman, 1976).

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Doğal

Acer sempervirens L. Yayılışı

Yunanistan’ın Batı Ege adalarında ve Güneybatı Anadolu’da yayılmıştır. Ülkemizde Aydın, Muğla, İzmir, Antalya’da görülür (Yaltırık, 1967e; 1971).

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

5-12 m boylanabilen, düzensiz gövdeli, sık dallı, kışın yaprağını döken veya yarı herdem yeşil küçük bir ağaçtır. Kabuk genç yaşlarda düz, pürüzsüz ve parlak açık kül renginde; ileri yaşlarda pullu çatlaklıdır. Genç sürgünler kırmızımtırak esmer renkte, önceleri tüylü, sonradan çıplaklaşır. Daha yaşlı sürgünler parlak kül rengine dönmektedir. Tomurcuklar 3-5 (7) çift pulla kaplıdır. Pullar kırmızımtırak esmer renkte ve üzeri hafif tüylüdür. Yaprak sapları 4-15 mm uzunluğunda ve çıplaktır. Koparıldığında süt çıkarmaz. Karşılıklı iki yaprak sapı izi birbiriyle temas etmez. Deri gibi sert yaprak ayası genellikle 3 loplu, nadiren yumurta biçiminde ve ovaldir. Kenarları tam veya çok küçük dikensi dişlidir. 1,5-2,5 cm boyunda ve (1-) 2,5-3,5 cm genişliğindedir. Yaprağın üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü açık gri yeşil, her iki yüzü de çıplaktır. Çiçekler yapraklanma ile beraber, mart sonu- nisan başında görülür. Çiçek kurulları çok kısa saplı, yukarıya doğru dik duran, boyu enine eşit, bileşik yalancı şemsiyedir. Çiçek ekseni ve sapı çıplaktır. Erkek çiçekler kurulun alt ve yan, dişi çiçekler orta kısmında terminal durumlu olarak yer alırlar. Meyvede nuks iğ biçimindedir. Perikarp ince, iç ve dış yüzü çıplak, üzerindeki damarlar belirgindir. Kolay açılır. Uca doğru genişleyen kanatlar başlangıçta kırmızımtırak, olgunlaştığına saman rengindedir. Kanatlar paraleldir veya aralarında 25°-120°’lik açı vardır (Yaltırık, 1967e; 1971). 605

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A P I N DAC E A E

Acer tataricum L.

Doğal

Tatar akçaağacı

Yayılışı Yayılış alanı, Güneydoğu Avrupa, Macaristan, Kırım, Kafkasya ve Küçük Asya’dır. Ülkemizde Edirne, Tekirdağ, Bolu, Ankara, Amasya, Ordu, Kars, Afyon, Konya, Eskişehir, Erzincan, Bingöl, Van, Bitlis, Antalya, Hakkâri’de yayılış göstermektedir. Yaz ve kışa ait ekstrem sıcaklık farklarının yüksek olduğu karasal iklimin hakim olduğu alanlarda, Trakya ve İç Anadolu steplerine dönük orman sınırlarında ve doğu Anadolu’da dere kenarlarında ve dere tabanlarında görülür. Dikey yayılışı 500-1700 m’ler arasındadır. Sarmasya (Avrupa Sibirya Floristik Bölgesinin Doğu Avrupa’yı kapsayan bölümü) elementidir (Yaltırık, 1967e; 1971).

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

5-6 m (en fazla 10 m) boylanabilen yayvan tepeli küçük bir ağaçtır. Koyu gri renkli kabuğu, ilk yaşlarda çatlaksız olmasına rağmen ileriki yaşlarda çatlamakta, pullu olmaktadır. Sürgünleri oldukça kalın, bir dereceye kadar köşeli, çıplak, canlı kırmızı-esmer renktedir. İleri yaşlarda gri-esmer renk alır. Tomurcuk 3-4 çift pulla kaplanmıştır. Tomurcuk pulları esmer renkte ve çıplak, kenarı beyaz kirpiklidir. Yaprak sapları 2,8-6,6 cm uzunluğunda, çıplak ve sürgüne bakan yüzü olukludur. Koparıldığında süt çıkmaz. Sürgün üzerinde karşılıklı iki yaprak sapı izi birbirine değmez, aralıklıdır. Oval veya yürek biçimindeki yapraklar lopsuz, basit veya yalnız yanda iki hafif lop bulunur. Kenarları düzensiz çift sıralı dişlidir. Yaprak ayasının üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü açık yeşildir. Her iki yüzü de çıplaktır; yalnız damarlar boyunca seyrek tüyler bulunur. Damarlar, diğer türlerden farklı olarak tüysüdür. Damarlar yaprağın alt yüzünde çıkıntılı, üst yüzünde ise girintilidir. Yapraklar sonbaharda canlı kırmızı renge bürünerek dökülür (Yaltırık, 1967e; 1971). Çiçekler yapraklanmadan sonra, nisan sonu - mayıs başında görülür. Çiçek kurulları, uzun saplı, dik duran, bileşik yalancı şemsiyedir. Çiçek ekseni ve çiçek sapları çıplaktır. Çiçek kurulunun alt ve orta kısmında bulunan çiçekleri oluşturan erkek çiçekler, dişi çiçeklerden daha geç oluşur. Çiçek kurulunu oluşturan salkımcıkların ucunda terminal durumludur. Meyvede nuks yanlardan hafif basılmış yumurta biçimindedir. Nuksun dış ve iç yüzü çıplak, üzerindeki damarlar belirgin şekilde çıkıntılıdır. Kanatlar birbirinin üstüne binmiş veya paralel olabileceği gibi, aralarında 10-45 derecelik dar bir açı vardır. Uca doğru genişleyen kanatlar, olgun meyvede saman renkli, nadiren kırmızımtıraktır (Yaltırık, 1967e; 1971).

Acer trautvetteri Medv.

Doğal

Kayın gövdeli akçaağaç

Yayılışı Yayılış alanı Kafkasya, Kuzey Anadolu ve Doğu Trakya’dır. Kuzey Anadolu’da, batıda Istıranca Dağlarından doğuda Artvin ormanlarına kadar (Kırklareli, İstanbul, Balıkesir, Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Zonguldak, Sinop, Ordu, Giresun, Trabzon, Rize, Artvin) devamlı bir yayılış gösterir. En güney yayılışını Simav-Kiçir Bölgesi (Kütahya) ormanlarında yapar. Dikey yayılış alanı 100 m ila 2100 m’ler arasındadır (Yaltırık, 1967e; 1971).

606

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A P I N DAC E A E

Acer trautvetteri Medv.

Doğal

Kayın gövdeli akçaağaç

Güvenç Mamıkoğlu

15-25 m boylanabilen, düzgün gövdeli geniş tepeli bir ağaçtır. Açık kül renkli kabuk, ileri yaşlarda dahi çatlamaz. Sürgünler kalın, çıplak, önceleri esmerimtırak yeşil, daha sonra kırmızımtırak kahverengindedir. Tomurcukları büyük ve kırmızımtırak kahverengidir. Tomurcukları 4-5 pullu (nadiren 10) ve pullar çıplaktır. Yaprak sapları 4,5-17 cm uzunluğunda, çıplak ve sürgüne bakan yüzü derin olukludur. Koparıldığında süt çıkarmaz. 5 loplu yaprak ayası 9-14 cm boyunda ve 11-17 cm genişliğindedir. Loplar kısa damla uçlu, yumurta biçiminde; kenarları kaba dişli lopçuklara ayrılmıştır. Yaprağın üst yüzü parlak, koyu yeşil renkli ve tüysüz; alt yüzü gri-mavi renkte, önceleri sık tüylü, daha sonra damarlar hariç çıplaktır. Ana damarların birleştiği yerde kırmızımtırak kahverengi tüy demetleri vardır (Yaltırık, 1967e; 1971). Çiçekler yapraklanmadan sonra mayıs ayı başında görülür. Çiçek kurulları dik duran bileşik yalancı şemsiyedir. Ana eksen ve çiçek sapları çıplaktır. Erkek çiçekler çiçek kurulunun alt kısmında yer alırken, dişi çiçekler salkımlarının ucunda terminal durumlu olarak yer alır. Meyvede nuks yanlardan hafif basık yumurta biçiminde ve kanat tarafına doğru çekiktir. Perikarp çıplak, üzerindeki damarlar belirgindir. Perikarpın iç yüzü ise beyaz sık tüylerle örtülüdür. Uca doğru genişleyen kanatlar olgun meyvelerde kırmızımtırak renktedir. Kanatlar birbirine paraleldir veya en fazla 80°’lik açı yapar (Yaltırık, 1971).

Güvenç Mamıkoğlu

Botanik Özellikleri

Endemik

Acer undulatum Pojark. Yayılışı

Endemik bir türdür. Babadağ (Fethiye-Muğla)’da Akbel Yaylasının yukarısında yetişmektedir (Davis et al, 1988). Sık dallı kısa boylu bir ağaçtır. Son sene sürgünleri çok kısa yumuşak tüylü; önceki yılın sürgünleri gri-kahverengi ve çıplak; ileri yaşlarda ise gri renklidir. Tomurcuklar 7 (-9) pulludur. Pullar kahverengimsi ve çok kısa yumuşak tüylüdür. Yaprak sapı laminayla aynı uzunlukta ya da daha kısa ve belirgin tüylüdür. Yapraklar (-1,6) 2,4-4 cm boyunda ve (-1,2) 1,8-3 cm genişliğindedir. Deri gibi sert yaprak ayası genişçe enine eliptik, tabanı yürek şeklinde, genellikle 3-5 lopludur. Loplar sivri uçlu, üst loplar hemen hemen eşit, ya da ortadaki daha geniş ve dip kısımdakiler daha kısa (genellikle dişli); ana loplar dalgalı ve seyrek dişli, orta lop lopçuklara ayrılmıştır. Genç sürgünlerdeki yapraklarda belirgin bir orta lopla birlikte yaprak kenarları kaba dişlidir. Yaprak ayasının üst yüzü mavimsi yeşil, parlak ve tamamen çıplak; alt yüzü donuk ve damarlar belirgin, tabanda kısa yumuşak tüylüdür. Çiçek kurulları kısa saplı, yukarıya doğru dik duran, bileşik yalancı şemsiyedir. Çiçek sapı çıplaktır. Perikarpın dış kısmı seyrek tüylü, iç kısmı ise çıplaktır. Uca doğru genişleyen meyve kanatları arasındaki açı 90°’dir. A. undulatum genç sürgünlerinin tüylü oluşu, yaprak tekstürü, meyve kanatlarının rengi gibi özellikleriyle A. sempervirens’e benzemekle birlikte, yaprak kenarlarının dalgalı oluşu ve uzun sivri loplarıyla bu türden ayrılmaktadır (Davis et al, 1988).

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

607

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A P I N DAC E A E

Doğal Akçaağaç Türlerinin Ayrım Tablosu -Gri renkli -İ.Y. pullu çatlaklı

Tomurcuk pulları

Yaprak sapı izi

Yaprak sapı

Yaprak

-Esmer,

Sade,

Çıplak,

Üst y. koyu, a.y, açık yeşil,

- Kenarları beyaz kirpikli

Çıplak, yalnız damarlar boyunca tüylü -5 loplu,

A. trautwetteri

Ağaç

-Açık kül, renkli

-Üst y. koyu, a.y, açık yeşil,

Kırmızımtrakkahve,

-A.Y, önceleri sık tüylü,

Küçük ağaç

A.undulatum

Küçük ağaç

A.hyrcanum

Ağaç

-esmer kül renkli -Açık kül renginde -İ.Y. pullu çatlaklı,

A. platanoides

A. divergens

Ağaç

Ağaç

Küçük ağaç

-Kenarları kirpikli Kırmızımtrak esmer renkli, -üzeri hafif tüylü

-Çok kısa yumuşak tüylü.

-İ.Y. boyuna derin çatlaklı, -esmer gri renkli

-Beyazımtrak gri renkli, A. cappadocicum

-Çıplak veya tüylü,

- İ.Y. Boyuna çatlaklı, çatlarlar koyu renkli -Gri-esmer renkte -İ.Y. boyuna derin çatlaklı Gençlikte çatlaksı ve koyu kül renginde

-Kırmızı esmer renkte,

Ağaç

sonra dökülür, ana damarın birleştiği yerde kırmızımtrak kahverengi tüyler -3 (5) loplu, -üst yüzü koyu veya boz yeşil, alt yüzü açık veya gri yeşil.

-Her iki yüzü de çıplak -3-5 loplu - üst yüzü mavimsi yeşil, parlak ve tamamen çıplak; alt yüzü donuk ve damarlar belirgin

-A.Y. çıplak veya tüylü

-5-7 loplu, -Yeşilimtrak esmer renkli,

-üst yüzü koyu, alt yüzü parlak ve açık yeşil

-Çıplak

-A.Y. damarların birleştiği yerde tüy demetleri var.

Kırmızımtrak esmer renkli, -Çıplak

-Kırmızı esmer renkli -Çıplak

-sonra boyuna çatlaklı,

-Yeşilimtrak esmer renkte,

İ.Y. pullu çatlaklı ve esmer

-Sert tüylü

Perikarpın iç yüzü

Perikarpın dış yüzü

-

Basık yumurta

Çıplak

Çıplak

-kısa damla uçlu, -yumurta biçiminde -kenarları kaba dişli lopçuklara ayrılmış

-Üçgenimsi yumurta biçiminde, -Uçları küt,

-Kenarları tam veya küçük dikensi dişlidir.

Çıplak

Tüylü

Paralel veya en fazla 80° açı yapar.

Yanlardan hafif basık, küre

Çıplak veya tüylü

Çıplak veya tüylü

40°-80°

Iğ biçimindedir.

Çıplak

Çıplak

Çıplak

Tüylü

90°

Çıplak

Çıplak

Parallel veya 80°120°

Çıplak

Çıplak

110°140°

Çıplak

Çıplak

130°170°

Çıplak

Çıplak

120°140°

Çıplak

Çıplak veya tüylü

(kanat tarafına doğru çekik)

- Üst üç lopun kenarları paraleldir ve 3 lopçuğa ayrılır. -lop veya lopçukları uçları küt veya sivri -damla uçlu -yumurtamsı üçgen biçiminnde, -tam kenarlı

sivrilen lopçuklara ayrılır.

-3-5 loplu,

-tam kenarlı, -üçgenimsi sivri uçlu,

-ağsı damarlar belirgin,

-yaprak ayasının yarı boyunda

-3 loplu - üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü parlak ve açık yeşil, -Üst yüzü çıplak, alt yüzü ise tüylü veya çıplak

608

25°120°

- Loplar sivri uçlu

-üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü açık yeşil, -her iki yüzü de çıplak

Paralel veya

Basık yumurta

- ana loplar dalgalı ve seyrek dişli

5 loplu, -üst yüzü koyu, alt yüzü parlak ve açık yeşil

Kanatlar arası açı

10°-15°

-3 loplu ve sade -Üst yüzü koyu, atl yüzü açık gri yeşil

-üst yüzü parlak yeşil, alt yüzü açık yeşil,

-Kenarları kirpikli

Nuks

-Tam kenarlı

-5 loplu,

-Çıplak veya tüylü,

-gençlikte düz, açık gri, A. campestre

KOPARILDIĞINDA SÜT ÇIKARMAZ

A. sempervirens

İ.Y. pullu çatlaklı,

KOPARILDIĞINDA SÜT ÇIKARTIR.

Küçük ağaç

TEMAS EDER

A. monspessulanum

Kırmızımtrak esmer renkli,

TEMAS ETMEZ

-Çatlamaz

Loplar

DAR AÇI

A. tataricum

Küçük ağaç

Kabuk

-tam kenarlı -sivri uçlu, -nadiren lopçuklara ayrılır.

Yanlardan basık, küre Yanlardan kuvvetli basık, mercimek biçiminde Yanlardan kuvvetli basık, yarım elipsoid Yanlardan kuvvetli basık, yarım elipsoid Yanlardan kuvvetli basık, yarım elipsoid

GENİŞ AÇI

Habitus

180°

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A P I N DAC E A E

Nurgül Karlıoğlu

Aesculus L. (At Kestaneleri)

Aesulus carnea

Nurgül Karlıoğlu

Kışın yaprağını döken ağaç ve boylu çalılardır. Sürgünlere karşılıklı olarak dizilmiş olan tomurcuklar çok sayıda pullarla örtülmüştür. Uzun saplı ışınsal tüysü yapraklar 5-9 yaprakçıktan oluşmaktadır. Bunların kenarları düz veya dişlidir. Çiçekler terminal durumlu, dik duran uzun bir eksen üzerinde toplanmış salkım şeklinde kurullar oluşturur. Çanak çan şeklinde 4-5 parçalı, taç yaprak sayısı da 4-5’tir. Meyve üzeri dikenli veya düz, büyük bir kapsüldür. İçerisinde az sayıda (1-3) tohum bulunur (Kayacık, 1982). Kuzey Amerika, Güneydoğu Avrupa ile Doğu Asya’dan Hindistan’a kadar uzanan yerlerde yetişen 25 kadar türü vardır. At Kestaneleri güzel, göz alıcı büyük çiçekleri ve yaprakları dolayısıyla süs bitkisi olarak park ve bahçeler ile yol kenarlarında yetiştirilir (Kayacık, 1982).

Aesculus carnea Hayne.

Egzotik

Kırmızı çiçekli atkestanesi

Yayılışı

Melez olan bu türün kökeni belirgin olmamakla birlikte ilk kez 1820 yılında Almanya’da görülmüş, sonrasında yaygınlaşmaya başlamıştır. İstanbul’un park ve bahçelerinde ana türe, gerekse bu güzel formuna, beyaz çiçekli atkestanesi kadar sık olmasa bile ara sıra rastlanır.

Hatice Yılmaz

15-20 m ye kadar boylanabilen bir ağaçtır. Tomurcuklar diğer türde olduğu gibi fazla yapışkan değildir. Sürgünler tüysüzdür. Işınsal tüysü yaprakların parçacıkları çoğunlukla 5’tir. Kenarları kaba çift dişli ve kısa saplıdır. Açık-koyu kırmızı renkli çiçekler 10-20 cm uzunluğundaki bir eksen üzerinde toplanmıştır. Çiçeklerin açılması mayıs ayında olur. Yuvarlak meyveler 2,5- 4 cm çapındadır ve üzerleri fazla dikenli değildir (Kayacık, 1982).

Nurgül Karlıoğlu

Botanik Özellikleri

Aesculus hippocastanum L.

Doğal

Beyaz çiçekli atkestanesi

Yayılışı

Asıl vatanı Balkan Yarımadasıdır. Arnavutluk ile Kuzey Yunanistan’da Teselya’da bulunur. Fakat günümüzde çok yaygın bir şekilde gölge ve alle ağacı olarak kullanılır. İlk kez 1576 senesinde Clusus tarafından İstanbul’dan Viyana’ya götürülmüş, buradan da tüm Avrupa’ya yayılmıştır.

609

Nurgül Karlıoğlu

20-30 m ye kadar boylanan sık dallı, yuvarlak tepeli, güzel görünüşlü bir ağaçtır. Genç gövdelerin düzgün, sonraları çatlayan ve oldukça ince, düzensiz levhalar halinde kavlayan gri esmer bir kabuğu vardır. Genç sürgünler sarımsı esmer-kırmızı esmer renkte, başlangıçta kaba tüylüdür. Tomurcuklar konik biçimde, üzerleri yapışkandır. Bunlardan uç tomurcuklar diğerinden çok daha büyüktür. Tomurcuk pulları koyu kırmızı kahverengindedir. Işınsal tüysü yapraklar 5-7 parçalıdır. Bunların kenarları çift dişlidir. Üst yüzü parlak, alt yüzü açık yeşildir. Önceleri kahverengi kırmızı tüylüdür. Sonra bunlar dökülür, yalnız damarların bileşim noktalarındaki açılar arasında kalır. Çiçek kurulları dikine durur. Çanak eşit olmayan 5 parçalıdır. Taç da 4-5 parçalıdır, uzunluğu 1015 mm, kenarları kirpiklidir. Renkleri beyazdır, fakat dip tarafa doğru sarı ve daha sonra kırmızı lekeler vardır. Stamen çoğunlukla 7 tanedir. Ovaryum yumuşak ipek gibi tüylü, kapsül yuvarlak, 5-6 cm çapındadır. Sarı yeşil, üzeri seyrek yumuşak dikenli ve ince tüylüdür. Parlak kahverengi tohumlar 1-2 cm çapındadır (Kayacık, 1982).

Nurgül Karlıoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S A P I N DAC E A E

Egzotik

Aesculus pavia L. Yayılışı

Bu türün de vatanı Kuzey Amerika’nın doğu taraflarıdır. Türkiye’de süs bitkisi olarak çok az rastlanır.

Nurgül Karlıoğlu

Boylu çalı veya 5-6 m boyunda küçük bir ağaç halindedir. Işınsal tüysü yaprakçıkların sayısı 5’tir. Bunlar kısa saplı, dar eliptik, 8-15 cm boyunda, kenarları düzensiz dişlidir. Yan sürgünlerin ucunda terminal konumlu olan çiçekleri açık kırmızıdır ve diğer türlere göre daha ince çiçeklidir (Kayacık, 1982).

H. Tuncay Güner

Ünal Akkemik

Ünal Akkemik

Koelreuteria Laxm. (Güvey kandilleri) Kışın yapraklarını döken ağaç halindeki bitkilerdir. Tomurcuklar küçük, dıştan görülen iki pulla örtülmüştür. Tüysü yapraklar sürgünlere çok sıralı sarmal olarak dizilmiştir. Yaprakçıkların kenarları düz değil, dişlidir. Düzensiz yapıdaki sarı renkli çiçekler bileşik salkım halinde terminal durumlu kurullar oluşturur. Çanak eşit olmayan 5 parçalıdır. Taç geriye kıvrılmış, mızrak biçimindeki dört yapraktan oluşmuştur. Meyve lokolusid kapsüldür. Kapsül kalın, kâğıt gibi, içerisinde teşbih tanesi büyüklüğünde yuvarlak, siyah renkli 3 tane tohum bulunur (Kayacık, 1982; Gilman& Watson, 1993). Bu cinsin doğu Asya’da doğal yetişen 4 türü vardır. Türkiye park ve bahçelerinde K. paniculata’ya yaygın olarak rastlanır.

Nurgül Karlıoğlu

Botanik Özellikleri

Koelreuteria paniculata Laxm.

Egzotik

Güvey kandili

Yayılışı

Çin, Japonya ve Kore’de doğaldır. 1700’lü yılların ortasında Avrupa’ya getirilmiştir. Işık isteği yüksek, genç yaşlarda donlara karşı duyarlıdır (Kayacık, 1981).

Hatice Yılmaz

8-15 m veya daha fazla boylanan bir ağaçtır. Genç sürgünler tüylüdür. 30-45 cm uzunluğundaki tek tüysü yapraklar, 7-15 adet kenarları dişli, kertikli veya loplu yaprakçıktan oluşmuştur. Üst yüzü tüysüz, alt yüzünde yalnız damarlar boyunca tüylü veya tamamen çıplaktır. Yaz ve sonbahar aylarında açan dik duran sarı renkli çiçekler, 50 cm uzunluğundaki kurullar oluştururlar. Kahverengimsi-sarı-menekşe renkli meyve kapsül şeklindedir. İyi drenajlı ve güneşli yerleri tercih ederler (Krüssmann, 1977; Kayacık, 1982; Gilman & Watson, 1993; Yaltırık ve Efe, 2000). 610

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S C R O P H U L A R I AC E A E

SCROPHULARIACEAE Çoğunluğu süs bitkisi olarak yetiştirilen, dünya üzerinde 3000’den fazla türü olan bir familyadır. Otsu, çalı ya da seyrek olarak ağaç halinde bitkilerden oluşur. Yapraklar sürgünlere sarmal, karşılıklı ya da çevrel olarak dizilmişlerdir. Kulakçıkları bulunmaz. Çiçekleri erselik ve taç yaprakları bileşiktir. Taç, kısa ya da uzun tüpsü veya çan şeklindedir. Dudakları 4-5 loplu ya da taç iki dudaklıdır. Bazen de taban torba şeklinde veya mahmuzludur. Çiçekler az veya çok zigomorfiktir. Ovaryum iki bölmeli, her bir bölmede çok sayıda tohum taslağı vardır. Meyve kapsül ya da üzümsüdür (Yaltırık ve Efe, 1996). Familyanın ülkemiz park ve bahçelerinde yaygın bir şekilde yetiştirilen çalı formunda Buddleja L. adlı bir cinsi ve bu cinse ait bir türü vardır.

Herdem yeşil veya kışın yaprağını döken bitkilerdir. Çoğunlukla çalı veya bazen doğal alanlarında küçük ağaç iken, birkaçı yarı çalı veya nadiren otsu bitkilerdir; genellikle yıldız tüylü, salgı tüylü veya pulsu kısa yumuşak tüylüdürler. Sürgünleri çoğunlukla dört köşelidir. Genellikle üzerinde birbirini örtecek şekilde dizilen 2 tane (görünen) pul taşıyan tomurcukları sivri uçludur. Sürgüne çoğunlukla karşılıklı olarak dizilen, kısa saplı ve büyük yaprakları mızrağımsı oval, uzun sivri uçlu, tam kenarlı veya dişlidir; üzerinde yumuşak veya kaba tüyler bulunur; kulakçıkları genellikle ipliksi şekilde indirgenmiş, bazen gelişmiş olarak bulunur. Çok çeşitli renklerde olan çiçekleri bileşik salkım, yalancı başak veya başçık şeklinde kurullar oluşturur. Çiçekte çanak çan şeklinde ve 4 lopludur; taç ise altta ya kısa tüp şeklinde ya da çan şeklinde veya uzun silindir şeklinde boru gibidir; üstte bir düzlemde (tabak gibi) bulunan 4 lopludur; Stilus ucunda 2 loplu başçık bulunur; Stamen sayısı da 4’tür. Meyvesi çok sayıda küçük tohum taşıyan septisid kapsüldür (Krüssman, 1976; Bailey, 1977; Rehder, 1977; Kayacık, 1982). Buddleja cinsinin Doğu Asya, Güney Afrika ve Güney Amerika’da doğal olarak yetişen 141 türü olduğu kabul edilir (Bailey, 1977; Rehder, 1977; Theplantlist.org: 2013). Bunların çoğu tropik alanlarda yetişen herdem yeşil bitkilerdir (Krüssman, 1976; Kayacık, 1982). Türkiye’de süs bitkisi olarak kullanılan türü Buddleia davidii’dir.

Buddleja davidii Franch.

Hatice Yılmaz

Dilek Oral

Buddleja L. (Kelebek çalısı)

Egzotik

Kelebek çalısı

Yayılışı

Çin’de doğaldır (Krüssman, 1976; Bailey, 1977); 1896’da Avrupa’da kültüre alınmış; farklı kültivarları ülkemizdeki park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir (Kayacık, 1982).

3-5 m boylanan ve kışın yapraklarını döken çalılardır. Yılda 1-2 m kadar uzayabilir. Üzeri tüylü olan genç sürgünler hafifçe dört köşeli veya yuvarlaktır. 10-25 cm boyundaki mızraksı-yumurta şeklindeki yapraklarının üst yüzü koyu yeşil ve tüylü (zamanla dökülür), alt yüzü ince, beyazımsı gri tüylü, kenarları sık dişli, ucu sivri, tabanı ise yuvarlak veya daralmış olup çok kısa saplıdır (Bailey, 1977). 6 mm enindeki güzel kokulu çiçeklerin birçoğu bir araya gelerek 10-25 (-40) cm boyunda dik duran bileşik salkım kurul oluştururlar; yaz sonu veya sonbaharda (temmuz-ekim) çiçeklenir, boğaz kısmı turuncu olup çoğunlukla leylak-mor renklerde açar. Çanak tüylü ve yumurtamsı lopludur. Taç çanağın boyunun 3-4 katıdır; tüp kısmı yaklaşık 1 cm boyundadır; dışı tüysüz veya seyrek tüylüdür. Çiçekleri kelebekler tarafından sıkça ziyaret edildiğinden “Kelebek çalısı” adını almıştır. Meyvesi 6-8 mm boyunda, sivri uçlu, oval şekilli bir kapsüldür (Krüssman, 1976; Rehder, 1977; Kayacık, 1982; Yaltırık ve diğ., 1993). 611

Dilek Oral

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S I M A R O U B AC E A E

Ünal Akkemik

Ağaç veya çalı halindeki odunsu bitkilerdir. Genellikle gövde kabukları acıdır veya odunlarında suda çözünen acı bir madde bulunur. Yapraklar tüysü (bileşik) ve sürgünlere genellikle sarmal dizilmişlerdir. Yapraklarında kulakçıkları yoktur. Oldukça küçük çiçekleri erselik veya körelme sonucunda bir evciklidir. Teker teker değil bileşik başak veya bileşik salkım halindedirler (Yaltırık ve Efe, 2000; Davis, 1967). Çanak ve taç 3-6 parçalıdır. Erkek çiçeklerde etamin sayısı 3-5 veya 6-10’dur. Dişi çiçeklerde ovaryum üst durumlu, 2-6 karpelin bir araya gelmesiyle oluşur. Karpeller serbest veya birleşiktir. Meyve, açılmayan meyve tipindedir (Davis, 1967).

Ünal Akkemik

SIMAROUBACEAE

Nesibe Köse, Rüya Yılmaz

Ailanthus Desf. (Kokarağaçlar)

Hatice Yılmaz

Yaklaşık 10 türü Doğu Hindistan, Doğu Asya ve Kuzey Avustralya’da yayılış gösterir (Krüssmann, 1976). Kışın yaprağını döken boylu ağaçlardır. Tek tüysü yaprakları sürgünlere çok sıralı sarmal dizilmiştir. Her bir yaprak 13-41 adet yaprakçık taşır (Kayacık, 1982). Çiçekler erselik veya körelme sonucu iki evcikli veya poligamdır (Yaltırık ve Efe, 2000). Çiçekler terminal durumlu salkımlar halinde kurullar oluşturur. Çanak ve taç 5-6 parçalıdır. Stamen sayısı erkek çiçeklerde 10, dişi çiçeklerde küçük ve üreyimsiz, erselik çiçeklerde ise daha az sayıdadır. Ovaryum 5-6 karpelin bir araya gelmesiyle oluşur. Karpeller serbest ancak alt kısımlarında ve stilus kısmında birleşiktir. Ortalarında tek bir tohum taslağı bulunur. Meyve samaradır (Kayacık, 1982; Cullen, 1967a).

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle.

Egzotik

Kokarağaç, Cennet ağacı

Yayılışı

Anavatanı Çin’dir. Ancak Kuzey Yarıkürenin ılıman bölgelerinde yaygın bir şekilde yetiştirilir (Kayacık, 1982). Ülkemizde birçok kentte yetiştirilmiş ve demiryolları boyunca dikilmiştir. Doğallaşmış bir türdür (Cullen, 1967a). Tür, aynı zamanda istilacı olup dikkatli kullanılması gereklidir. 20-25 m’ye kadar boylanabilen, geniş tepeli, kışın yapraklarını döken bir ağaçtır. Gövdesi açık renkli, düzgün ve pürüzsüzdür (Yaltırık ve Efe, 2000). Üzerinde dar şeritler halinde çizgiler bulunur (Cullen, 1967a). Sürgünler sarımsı-kırmızı esmer renkte olup başlangıçta yumuşak tüylüdür. Yaprakları bileşik (tek tüysü) olup uzun saplıdır ve 13-25 adet yaprakçık taşır. Her bir yaprakçık mızrak biçiminde ve tam kenarlıdır; ancak dip tarafa doğru birkaç adet yağ bezeli kaba diş bulundurur. Üst yüzleri canlı yeşil, alt yüzleri açık gri yeşildir. Çiçekler küçüktür ve bunlar terminal durumlu bileşik salkım şeklinde kurullar oluşturur. Çanak ve taç 5 parçalıdır. Taç yapraklar sarımsı beyaz renktedir (Yaltırık ve Efe, 2000; Kayacık, 1982). Meyve, samaradır. Teker teker bulunmaz, (2-) 3 (-5) tanesi bir araya gelerek bir kurul oluştururlar. Her bir meyve dar eliptik veya dar yumurtamsı şekilde; mordan sarıya kadar değişik renklerdedir. Tohum şişkin olup kanadın ortasından hafif yukarda yer alır (Cullen, 1967a). 612

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S M I L AC AC E A E

SMILACACEAE Gövdeleri dik veya tırmanıcı, genellikle dikenli, bazen dikensiz olan, çok yıllık otsular, çalılar ve sarmaşıklardan oluşan çoğunlukla rizomlu bitkilerdir. Yapraklar karşılıklı veya sarmal dizilmiş, derimsi, belirgin üç damarlı, damarlar arası ağsı, tutunma ve tırmanmayı sağlayan uzun, ince ve kıvrılabilen sülüklü (tendril)’dür. Çiçek kurulu şemsiye, salkım veya başak şeklinde, dioik, çevre yaprakları (çiçek örtüsü) 6 adet, birleşmemiş, nadiren çiçek tüpü içerisinde birleşmiş, beyaz, pembemsi, sarı ve yeşilimsi renklerdedir. Stamen 6 adet, 2 sıralı (3+3), başçık 1 gözlü, ovaryum 3 karpelli ve 2 gözlü olup her gözde 1 - 2 tohum taslağı bulunur. Meyve üzümsü olup, 1 - 3 tohumludur. Yaklaşık 12 cinse ait 375 türe sahip bir familyadır (eFloras.org: 2013). Özgür Eminağaoğlu, Güven Aksu

Smilax L. (Saparna)

Smilax excelsa

Ünal Akemik

Ünal Akemik

Yapraklarını döken veya herdem yeşil, gövdeleri dipten dikenli, çoğunlukla odunsu veya çok yıllık otsu, sarılıcı bitkilerdir. Yapraklar sarmal dizilmiş, yumurtamsı-yüreğimsi, üçgen şeklinde ya da ok şeklinde (yaprak dipten genişlemiş uzamış şekilde, yaprak alt lopları orta eksenden uzaklaşmış), 5-7 paralel damarlı, damarlar arası ağsı, yaprak sapları bir çift karşılıklı ikiz sülük taşır. Çiçekler küçük, saplı veya hemen hemen sapsız; şemsiye şeklindeki çiçek kurulları yaprak koltuğundan çıkan çiçek kurulu sapı üzerinde tek tek bulunur. Çiçek örtüsü 6 parçalı ve serbest, dar, yayılmıştır. Dişi çiçeklerin çoğu dökülür ya da verimsizdir. Ovaryum üst durumludur. Stigma 3 tane ve sapsızdır. Meyve çoğunlukla 3 tohumlu üzümsü meyvedir (Davis,1984). Smilax, Smilacaceae familyasının en büyük cinsi olup, her iki yarım kürenin serin bölgelerinde yayılmış bulunan 350 kadar türü vardır. Bu cinse ait 2 tür Türkiye’de doğal yetişir. Bu türlerin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Davis,1984): 1. Yapraklar yuvarlak-yüreğimsi şekillerde, geniş; çiçekler en üst yaprağın koltuğunda saplı bir şemsiye halinde tek olarak bulunur; erkek çiçek örtüsü 5,5-7 mm.....................................................Smilax excelsa 1. Yapraklar genellikle daha uzunca, çoğu kez üçgen şeklinde ya da ok şeklinde, tabandan yuvarlak kulakçıklı; çiçekler kotukaltından çıkan uzun bir çiçek kurulu sapı üzerinde birkaç adet hemen hemen sapsız şemsiyeler halinde; erkek çiçek örtüsü 4-5 mm.............Smilax aspera

613

Smilax excelsa

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S M I L AC AC E A E

Smilax aspera L.

Doğal

Akdeniz saparnası

Yayılışı

Adalar, Etiyopya, Himalayalar ve Seylan Adası’ndaki makilikler, dağlık ve kayalık kalkerli yamaçlar ile sahil yakınındaki 50-700 metre yükseltiler arasında doğal yayılışa sahiptir. Türkiye’de; Batı ve Güney Anadolu’da, İzmir, Muğla, Antalya, Adana ve Hatay illerinde doğal yayılış gösterir.

Botanik Özellikleri

Tuncay Güner

Herdem yeşil, zikzak dallanma yapan, gövdeleri en azından dipte dikenli olan sarılıcı-tırmanıcı çalıdır. S. excelsa’dan genellikle daha kısa gövdeli ve daha kalın yapraklıdır. Yapraklar yüreğimsi-üçgenimsi, mızraksı, 3-6 x 1,5-4,5 cm boyutlarında, çoğunlukla dip kısmı yana doğru orta damara hemen hemen dik bir şekilde uzamış veya aşağı doğru uzamış oksu, yuvarlak kulakçıklı, en azından yaprak kenarları seyrek dikenlidir. Çiçekler; 1-6 çiçekten oluşan sapsız birkaç şemsiye şeklinde olup yaprak koltuğundan çıkan bir çiçek kurulu sapı üzerinde bulunurlar. Erkek çiçek örtüsü parçaları 4-5 mm olup sarımsı-krem rengindedir. Üzümsü meyve kırmızı ya da siyahtır. Çiçeklenme zamanı nisan-haziran aylarıdır (Davis, 1984; Tutin ve ark, 2010).

Smilax excelsa L.

Doğal

Anadolu saparnası

Yayılışı

Bulgaristan, Yunanistan, Transkafkasya ve Kuzey İran’da, Türkiye’nin Kuzey, Güney Batı ve Güneyinde, deniz seviyesinden 1000 m yükseltiler arasında, iğne yapraklı ve yapraklarını döken orman ve çalılıklarda, taşkın alanlarında ve suya yakını vadilerde yayılış gösterir. Türkiye’de Artvin, Trabzon, Samsun, Sinop, Zonguldak, Bolu, İstanbul, Tekirdağ, Aydın, Muğla, Antalya ve Hatay illerinde yayılış gösteren, Öksin Elementi olan bir türdür.

Hatice Yılmaz

Kışın yaprağını döken, gövdeleri en azından dipte dikenli olan, 20 metreye kadar boylanabilen uzun odunsu bir sarılıcıdır. Yapraklar genişce yumurtamsı, dipte yuvarlak-hemen hemen yüreğimsi (nadiren yüreğimsi) şekillerde, 4-11 x 3-10 cm boyutlarında, genellikle S. aspera’dan daha ince ve kenarları genellikli düzdür. Çiçekler, 2-14 çiçekten oluşan şemsiye tipinde olup, yaprak koltuğunda tektir. Çiçek kurulu sapı 5-15 mm uzunluğunda, çiçek saplarından daha uzun ya da onlar kadar uzunluktadır. Erkek çiçek örtüsü parçaları 5,5-7 mm olup soluk kahverengidir. Meyveler kırmızıdır. Çiçeklenme zamanı mayıs ayıdır (Davis, 1984; eFloras.org: 2013). 614

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S O L A N AC E A E

SOLANACEAE Otsu, çalı, bazen sarılıcı veya küçük ağaçlardır. Ağsı damarlanmaya sahip yaprakları tam kenarlı veya dişlidir; kulakçıkları yoktur. Sarmal ya da üstteki yaprakları karşılıklı dizilir. Erselik olan çiçekleri tek tek ve yan durumlu veya birçoğu bir arada kurullar (simoz) oluşturur; çiçekleri aktinomorf ya da nadiren zigomorftur. Çanak (3-) 5 loplu veya dişli, kalıcı, meyve aşamasında da az-çok belirgindir. Taç tekerleksi, çan veya huni şeklinde ve 5 lopludur. Tomurcuk aşamasında loplar katlanmış, burulmuş veya kiremitsi dizilmiştir. Stamenler (4-) 5 tane, tacın tüp kısmına yapışık ve tacın lopları kadar uzunlukta devam eder; bazen 1 veya daha fazlası üreyimsizdir. Ovaryum üst durumludur; normalde eğik ve 2 karpellidir, nadiren 4 gözlü, perdeler nadiren bozulmuş ve meyve tek gözlü olabilir. Stigma 1 tane, başçık basit veya lopludur. Meyve üzümsü ya da kapaklı veya septisid kapsüldür; çok sayıda tohum taşır; familyanın birçok taksonunda zehirlidir. Tohumları albüminli, nadiren albüminsizdir (Bailey, 1977; Rehder, 1977; Davis, 1978). Solanaceae familyasının 75 cinsi, bu cinslerin de her iki yarı kürenin tropik, ılıman ve serin yerlerinde yayılmış olan 2000’den fazla türü vardır. Bunlardan birçoğu uzun zaman önce kültüre alınmış, selekte edilmiş faydalı bitkilerdir. Örneğin tütün, patates, domates ve benzeri birçok endüstri bitkileri ve sebzeler gibi. Bunlardan odunsu olan Lycium, Nicotinia ve Solanum adlı üç cins kitapta yer almıştır.

Lycium L. (Kurt üzümleri)

Mehmet Fırat, Necmi Aksoy

Lycium cinsinin serin ve subtropik bölgelerde yayılan 100 kadar türü vardır. Kışın yaprağını döken veya herdem yeşil çalılardır. Türlerinden birçoğu dikenlidir. Küçük tomurcuklar dıştan görülen az sayıda pulla örtülmüştür. Kısa saplı yaprakların kenarları düzdür. Bunların sürgünlere dizilişleri sarmaldır. Çiçekler teker teker veya kurullar halinde bulunur. Çanak, çan biçiminde, 5 loblu veya düzensiz, 3–5 dişlidir. Taç, tepesi gibi, genellikle kenarlarında 5 çıkıntısı vardır. Stamen 5 tanedir. Ovaryum iki gözlüdür. Meyve kırmızı renkli üzümsü meyvedir (Baytop, 1978a). Cinsin Türkiye’de 8 taksonu yetişir. Bunlardan kitaba dâhil edilen 6’sına ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1.Filamentler tüysüz 2.Tacın lobları taç tüpünün en az 1/4-1/5’i kadar………………….………………….………………….………………….………………….……Lycium shawii

2.Tacın lopları taç tüpünün 1/3’ü kadardır



3.Sürgünler gençken yoğun ve kısa tüylü; taç 9-14 mm, boğaz kısmı tüylüdür ………………….………………….………………Lycium europaeum



3.Sürgünler çıplak; taç 7-10 mm, boğaz kısmı tamamen çıplak ………………….………………….………………….……………Lycium depressum

1.Filamentler tüylü 4.Tacın boğazı çıplak, meyve koyu kırmızı kahverenginde ………………….………………….………………….………………….………Lycium anatolicum 4.Tacın boğazı yumuşak sık tüylü; meyve kırmızı veya siyah renkte

5.Meyve siyah, taç boğazı tüylü, tabanı yünsü ………………….………………….………………….………………….…………Lycium ruthenicum 5.Meyve kırmızı, taç boğazı sık tüylü, filamentlerin tabanı sık küme tüylü; taç lobları 4-7 mm …………………………………….Lycium barbarum

Lycium barbatum

Ünal Akkemik



615

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S O L A N AC E A E

Lycium anatolicum A.Baytop & R.Mill

Endemik

Anadolu teke dikeni

Yayılışı İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgesinde kurak ve açıklık alanlarda, tarla kenarlarında ve çitlerde bulunur. Ankara, Erzincan, Eskişehir, Kayseri, Kırşehir, Nevşehir, Şanlıurfa, Van ve Yozgat’ta yayılışını yapar. Endemik bir türdür. 450-1750 m arasındaki kurak ve açıklık alanlarda, tarla kenarlarında ve çitlerde yetişir (Baytop, 1978a).

Botanik Özellikleri

Mehmet Fırat

1-2 m boyunda çalı, dallar gri, kalın ve sert dikenlidir. Yapraklar dar eliptik-ters mızraksı, hemen hemen sivri uçlu, 1-5 x 0,1-0,5 (-0,8) cm boyutlarında, tabana doğru yavaş yavaş incelmiştir. Çiçek kurulu 1-5 çiçekten oluşur. Çiçek sapları 2-18 mm’dir. Çanak çan şeklinde, iki loplu, 2,5-3,5 mm’dir. Taç 9-12 mm, taç tüpü 6-8 mm, yukarı kısmı dar silindirik, 5 mm, loplar belirgin bir şekilde geriye kıvrık, 3-4 mm, kenarları seyrek ya da orta sıklıkta kirpiksi tüylüdür. Filamentlerin tabanı ve ön yüzün serbest kısmında tüylü, tacın boğazı çıplak veya filamentlerin tabanı çok az tüylüdür. Meyve, koyu kırmızı kahverengi, küremsi ve 3-4 mm’dir. Nisan ve kasım ayları arasında çiçeklenir (Baytop, 1978a).

Doğallaşmış

Lycium barbarum L. Yayılışı Anavatanı Çin olup, Avrupa’da yaygın şekilde doğallaşmıştır. Kuzey Afrika, Doğu Akdeniz ve İran’da yayılmıştır. Bu türe de Türkiye’nin değişik bölgelerinde, örneğin Ankara ve İstanbul dolaylarında sık rastlanır. 1-1000 m yükseltiler arasındaki tarla ve bahçe kenarlarında doğallaşmıştır (Baytop, 1978a).

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

1-2,5 m boylanabilen, sürgünleri dik duran dikenli bir çalıdır. Sürgünler köşeli, gri, ince tüylü veya çıplak olup aşağıya sarkar. Gri yeşil yapraklar ince uzun, mızrak gibi, tabana doğru yavaş yavaş daralır, 1-9 x 0,4-3 cm boyutlarındadır. Çiçekleri tek tek ya da 2-8’li salkım halindedir. Çiçek sapı 3-20 mm’dir. Çan tüp ya da çan şeklinde, 3-5 mm, 2 dudaklı, 3-4 dişlidir. Çanak meyve aşamasında 3-5 mm, çan şeklindedir. Taç 10-12 mm, lopları da 4-5 mm’dir, kenarları seyrek kirpiksi tüylüdür. Tüpün alt kısmı dar silindirik 2,5 mm kadardır. Filamentleri tabanda yoğun tüy kümesine sahiptir, taç boğazı yoğun tüylüdür. Üzümsü meyve kırmızı, elips şeklinde, 6-10 mm çapındadır (Baytop, 1978a). 616

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S O L A N AC E A E

Lycium depressum Stocks

Doğal

Gezbelok

Yayılışı Genel yayılışını Suriye, Türkiye’den Pakistan’a kadar geniş bir alanda yapar. Türkiye’de Sinop, Amasya, Çorum, Manisa, Ankara, Yozgat, Konya, Urfa ve Mardin çevresinde, 160-1150 m yükseltilerdeki taşlık yamaçlar, nehir kenarları, tarım arazilerinin kenarları ve çitlerde yetişir (Baytop, 1978a).

Mehmet Fırat

1-2 m boyunda, dalları beyazımsı veya yeşilimsi, dik ve sert dikenli çalılardır. Yapraklar eliptik, ters mızrağımsı veya spatül şeklinde, 1-6 x 0,2–1,3 cm, daralmış, sap ayanın 3’te biri ile 6’da biri kadardır. Çiçekler, 1-5-10 çiçekli demetler halinde, tüm çiçek sapı 5-12 mm’dir. Çanak 2-3 mm, taç 7-10 mm, loblar 3,5 mm, kenarları tüylü, erkek organ sapları ve taç tüysüzdür. Meyve kırmızı, yumurtamsı, 3–6 mm’dir. Çiçeklenme mayıs-kasım ayları arasındadır (Baytop, 1978a).

Lycium europaeum L.

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

Doğal

Akdeniz Kurt üzümü

Genel coğrafi yayılış alanı Akdeniz çevresidir. Ülkemizde Çanakkale, İstanbul, İzmir, Muğla, Adana ve Maraş çevrelerinde yetişir. Güney Anadolu’da Ceyhan dolaylarında ve Ankara çevresinde yayılış yapar (Baytop, 1978a). Türkiye’nin değişik bölgelerinde çit olarak kullanılır.

Botanik Özellikleri

2-5 m boyunda çalılardır. Sürgünleri beyazımsı, sert ve kalın dikenlidir. Genç sürgünlerin üzeri yoğun beyaz tüylerle kaplıdır. Yaprakları ters yumurtamsı-mızraksı, 1,5-5 (-12) x 1 (-4) cm boyutlarındadır. Çiçek kurulları 1-5 çiçeklidir. Çiçek sapları 3-5 mm, çanak 2-3 mm ve 4-5 dişlidir. Taç 9-14 mm, lopları 3-4 mm, yoğun kirpiksi tüylüdür. Filamentleri çıplak, taç tüylüdür. Üzümsü meyve kırmızı ve hemen hemen yuvarlaktır (Baytop, 1978a).

Lycium shawii Roemer & Schultes

İSTE Herbaryumu

Yayılışı

Doğal

Gezbelok

Yayılışı

Genel yayılışını Filistin, Irak, İran, Türkiye, Pakistan, Arabistan, Kuzey Afrika, Sina ve Mısırda yapar. Türkiye’de Gaziantep çevresinde doğal yetişir.

1,5-3 m boyunda, genç dalları dikenli çalılardır. Yapraklar, tüm çiçek sapı ve çanak gri tüylü, nadiren tüysüzdür. Yapraklar ters mızrağımsı dikdörtgenimsi ile şeritsi-dikdörtgenimsi arasında değişir. 7–10 x 2,5–3,5 mm boyutlarındadır. Çiçek demetleri 1–2 çiçekli, tüm çiçek sapı 1-8 mm’dir. Çanak dar tüp şeklinde, 5 mm kadar ve 5 eşit dişlidir. Taç 10-16,5 mm, loblar 1,5-3 mm, kenarları kirpiksi tüylü, 4,5 mm x tüp kısmından daha kısadır. Filamentler tüysüzdür. Taç bazen tüylüdür. Meyve kırmızı, yuvarlak ve 3–5 mm kadardır (Baytop, 1978a). 617

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S O L A N AC E A E

Doğal

Lycium ruthenicum Murr. Yayılışı

Coğrafi dağılışı Güney Rusya, İran ve Küçük Asya’dır. Türkiye’de Van, Erzincan, Malatya çevresinde, 915-1750 m’ler arasındaki kayalık yamaçlar ve yol kenarlarında rastlanır (Baytop, 1978a).

Mehmet Fırat

Dik duran, 50-80 cm boylarında dikenli bir çalıdır. Sürgünleri beyazımsı gri renkli, genç kısımları yapraksız ve çok sayıda iğnemsi ve 0,5-1 cm boyunda dikenlidir. Yaprakları dar, dar bir şekilde ters mızraksıdır, 0,5-4 x 0,1-0,4 cm boyutlarındadır. Çiçekler 1-4 çiçekten oluşan salkım halindedir. Çiçek sapları 2-5 mm’dir. Çanak 3-4,5 mm, taç 10-13 mm, loplar 4 mm, kenarları düzdür. Filamentler tabanda yünsüdür, taç boğazı filamentlerin tabanında tüylüdür. Meyve siyah, 4-6 mm ve yuvarlaktır (Baytop, 1978a).

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Nicotiana L.

Tolga Ok

Tek yıllık, çok yıllık otsu ya da çalı formunda bitkilerdir. Yapraklar tam kenarlıdır. Çiçek kurulu terminal bir salkım halindedir. Çanak tüp şeklinde, 5 dişli, meyveli çanak biraz şişkindir ve kapsülün boyu kadardır. Taç tüp ya da huni şeklindedir. Loplar yayıktır. Stamen sayısı 5, 1’i diğer 4 tanesinden daha kısadır. Meyve 2 gözlü septisit kapsüldür. 2 veya 4 dişle ayrılır. Ülkemizde 3 türü olup bunlardan sadece biri odunsudur (Baytop, 1978b).

618

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S O L A N AC E A E

Nicotiana glauca Graham

Egzotik

Tütün ağacı

Yayılışı

Tütün ağacı, Güney Amerika’nın bir türüdür. Arjantin ve Bolivya’da yayılış gösterir (Browicz, 1992). Türkiye’de egzotik olarak İzmir, Aydın, Antalya, Mersin illerinde bulunmaktadır. Boş arazilerde, yol kenarlarında yetişir (Baytop, 1978b). Yayılış gösterdiği alanlarda örneğin Aydın-Söke’de doğallaşmış izlenimi vermektedir.

Tolga Ok

Kışın yaprağını döken, çıplak, donuk mavimsi, dik çalı ya da 3-6 metre arasında küçük bir ağaçtır (Baytop, 1978). Bazen 10 metreye kadar boylanabilir (Browicz, 1992). Bitki tüysüz ve donuk mavimsi yeşil renklidir. Yapraklar uzun saplı, yaprak ayası 10x 4 cm, yumurtamsı, eliptiktir. Çanak tüpsü, 8-12 mm, üst kısmı kısa saplı sık salgı tüylerine sahiptir. Dişler sivri uçludur. Taç sarı, tüpsü, kısa saplı sık salgı tüylü, 30-38 mm’dir. Kapsül elipsoid, 8-12 mm kadardır. Çiçeklenme zamanı mayıs-ağustos arasıdır (Baytop, 1978b).

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Dilek Oral

Solanum L. (İt üzümü) Solanum dulcamara

Ünal Akkemik

Tek ya da çok yıllık otsu bitkiler veya çalılar, bazen tırmanıcılar veya tropik alanlarda herdem yeşil ağaçlardır; genellikle yıldız tüylü ve bazen dikenli bitkilerdir. Sarmal dizilen yaprakları tam veya tek tüysüdür. Çiçekleri şemsiyemsi salkım şeklinde simoz çiçek kurulu oluşturur ya da nadiren tek tek bulunur. Çiçek yaprakları çoğu kez karşılıklıdır. Çanak çan şeklinde, 5-10 parçalı veya loplu, kalıcı, meyveli iken çoğu kez yıldız tüylüdür. Taç tekerleksi ya da düz çan şeklinde, lopları geriye kıvrıktır; tomurcuk aşamasında katlanmış olarak bulunur; genellikle dikkat çeken değişik renklerde, beyaz, mavi, mor ve sarıdır (Bailey, 1977; Rehder, 1977). Kısa saplı olan stamenler 5 tanedir ve tacın boğaz kısmına bağlıdır; ovaryum, çok sayıda tohum taslağı taşıyan genellikle 2 göze sahiptir; stilus küçüktür (Bailey, 1977). Üzümsü meyve çok tohumludur (Baytop, 1978c; Krüssmann, 1978). Kuzey ve Güney yarımkürenin tropikal ve subtropikal bölgelerinde yayılış gösteren 747 türü olduğu kabul edilir; bazı türleri tarımda ve bahçelerde kullanılır (Bailey, 1977; Rehder, 1977; The Plant List, 2013). Bu cinsin Türkiye’de, doğal olarak yetişen Solanum dulcamara L. türünün yanı sıra, kültüre alınmış olan Solanum pseudocapsicum L. türü de süs bitkisi olarak yetiştirilir. Bu iki türü aşağıdaki tanı anahtarına göre birbirinden ayırmak mümkündür (Baytop, 1978c): 1. Bitki tüysüz; taç beyaz renkte; meyve 15 mm…Solanum pseudocapsicum 1. Bitki tüylü; taç menekşe renginde; meyve 7-10 mm…Solanum dulcamara

619

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S O L A N AC E A E

Solanum dulcamara L.

Doğal

Sofur

Yayılışı Avrupa ile Asya’nın ılıman bölgeleri ile Kuzey Afrika’da doğal olarak bulunur; Kuzey Amerika’da ise sonradan doğallaşmıştır. Türkiye’nin batı ve güneyinde nadir olmak üzere diğer alanlarda çok rastlanan geniş yayılışlı (Güner, 2012) bir bitkidir. Yaprak şekli ve tüy örtüsünün yoğunluğu bakımından çok çeşitlilik gösteren bir türdür. Gösterişli kırmızı meyveleri nedeniyle süs bitkisi olarak kullanılır, ancak zehirlidir (Rehder, 1977; Baytop, 1978c).

Ünal Akkemik

Tırmanıcı çok yıllık yarı çalıdır, altta odunsu olan gövde 2 (-2,5) m’ye kadar boylanabilir. Sürgünleri köşeli, grimsi-sarı renkli ve genellikle hemen hemen tüysüz veya nadiren kısa yumuşak ya da yoğun olarak ince uzun yumuşak tüylüdür. Yaprakları saplı, yumurtamsı-mızrak şeklinde, 3-12 cm uzunluk ve 2-6 cm genişliktedir. Yaprak, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü açık yeşil, genellikle tüysüz veya her iki yüzünde ince tüylü, uzun-sivri uçlu, tabanı yüreksi ya da düz (kesik), kenarı tam veya nadiren bazı yaprakların tabanı tek veya karşılıklı 2 (nadiren 3) lopludur; sapı 1-3 cm uzunluğundadır (Rehder, 1977). Mayıs-eylül ayları arasında çiçeklenir. Çanak 2-3 mm uzunluğunda ve üçgen dişlidir. Menekşe renkli tacın lobları 10-15 mm uzunluğunda, mızraksı-üçgen şeklinde ve geriye kıvrıktır; her birinin tabanı 2 tane yeşil lekelidir. Anter mm uzunluğunda ve altın sarısı rengindedir. Üzümsü meyve yumurtamsı-küre şeklinde, 7-10 mm uzunluğunda, parlak kırmızı renkli ve zehirlidir (Baytop, 1978c; Krüssmann, 1978). Az da olsa tüylü olması, çiçeklerinin menekşe renginde ve meyvesinin daha kısa boylu olması (7-10 mm) ile S. pseudocapsicum’dan kolaylıkla ayırt edilebilir (Baytop, 1978c).

Solanum pseudocapsicum L.

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

Egzotik

Herdemtaze

Yayılışı

Güney Amerika’da doğaldır. Kuzeybatı ve Orta Anadolu’da yetiştirilir. İstanbul’da çiçekçiler meyveli dallarını süs amaçlı olarak satar (Baytop, 1978c).

Botanik Özellikleri

Hatice Yılmaz

50-120 cm boyunda, tüysüz, çok dallı ve dik duran herdem yeşil (Yaltırık ve diğ., 1993) bir çalıdır. Yaprakları şeritsi- mızrak şeklinde, 10 cm’ye kadar uzunlukta, biraz dalgalı kenarlı, kısa sivri uçlu, tabanda daralmış ve kısa saplıdır; üst yüzü parlak yeşil, her iki yüzü de tüysüzdür. Haziran-eylül aylarında açan çiçekleri tek tek veya 2-3’lü simoz çiçek kurulu halinde, yan durumlu olarak bulunurlar. Çanak derin ve şeritsi- mızrak şeklinde parçalıdır. Taç 1015 mm çapında ve beyaz renklidir. Üzümsü meyve 1,5 cm çapında, küremsi ve parlak turuncu veya kırmızı renklidir; uzun zaman dökülmeden kalır ve zehirlidir (Bailey, 1977; Baytop, 1978c). Tüysüz olması, çiçeklerinin beyaz ve meyvesinin daha uzun (15 mm) boylu olması ile S. dulcamara’dan kolaylıkla ayırt edilebilir (Baytop, 1978c). 620

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S O L A N AC E A E

Tolga Ok

Withania Pauguy

Tolga Ok

Çok yıllık, tabanı odunsu olan bitkilerdir. Yapraklar basit, kenarları düzdür. Çiçekleri küçük ve kümeler halinde yaprakların koltuklarından çıkar. Çanak çan şeklinde, 5 dişli ve meyve zamanı şişkindir. Meyve çanak torbası içindedir. Taç çan şeklindedir. Meyve kırmızı renkli ve küre şeklinde olan üzümsü bir meyvedir (Baytop, 1978d).

Withania somnifera (L.) Dunal

Doğal

Gelin feneri

Yayılışı

Bir Afrika türüdür. Batıda Kanarya Adaları ve Cape Verde adalarında, Kuzeyde İspanya, Yunanistan, Girit, Sicilya ve Sardinya’da bulunur. Güney Batı Asya’da Filistin, Lübnan, Suriye, Kıbrıs, Türkiye, Arap yarımadası boyunca Güney İran ve Irak, Doğu Afganistan, Pakistan, Kaşmir ve Batı Hindistan çöllerinde yayılır. Yayılış alanlarında oldukça nadir bir bitkidir hatta bazı yayılış alanlarında tek bir birey halindedir (Browicz, 1992). Türkiye’de Antalya, Mersin ve Hatay illerinde bulunur (Baytop, 1978d).

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

1,5 metreye kadar boylanan odunsu gövdeye sahip bitkilerdir. Gövde üzerinde yıldızımsı kısa kalın tüyler bulunur. Yapraklar saplı, düz, aya 2,5-12 cm ve yumurtamsı-dikdörtgenimsi şekillerdedir. Çiçekler kısa saplı, 4-16 çiçek kümeler halinde bir araya toplanmış olarak yaprakların koltuklarından çıkar. Çanak 3-5 mm, dişler üçgenimsi ve 1-2 mm, meyve döneminde çanak zarımsı, kahverengimsi, kısa dişler ile küremsi ve 10-22 mm boyutlarındadır. Taç sarımsı yeşil, 5-8 mm boyutunda loplar yumurtamsı-üçgenimsi, yayık ve 2-2,5 mm boyutlarındadır. Üzümsü meyve kırmızı, küre şeklinde, 5-8 mm çapındadır. Bitki uzun bir dönem, mayıs ayından aralık ayına kadar çiçekli görülebilir (Baytop, 1978d). 621

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S TA P H Y L E AC E A E

STAPHYLEACEAE Kışın yaprağını döken ya da herdem yeşil, çalı ya da ağaç halinde odunsu bitkilerdir. Tek tüysü bileşik yapraklar sürgüne karşılıklı ya da almaşlı dizilmiştir. Yaprakçık sayısı 3’lü ya da tek sayılıdır. Çiçekler çoğunlukla erselik ya da nadiren tek cinslidir. Yan ya da terminal durumlu çiçekler salkım ya da bileşik salkım kurulu halindedir. Taç ve çanak yaprak ile stamen 5’er parçalıdır. Ovaryum üst durumlu ve 2-3 lopludur. Meyve şişkinleşmiş kapsül, folikül veya çekirdekli sulu meyve şeklindedir. Zarımsı, şişkinleşmiş kapsül meyveler etli ya da derimsi görünüşte olup her gözde bir ya da birkaç tohum bulunur. Tohum kabuğu genellikle sert ya da gevrek olup bazen ince ve etli bir dış kısmı vardır (Gökmen, 1977; eFloras.org: 2013). Familyanın Turpinia, Euscaphis, Staphylea adında üç cinsi ve bu cinslere bağlı 40-50 türü bulunur. Familyanın taksonları özellikle Kuzey Yarımkürede yayılış gösterir. Bunun yanında tropik ve subtropik bölgelerde de yayılışları vardır (eFloras.org: 2013). Staphylea pinnata ülkemizde doğal olarak yayılan türüdür.

Yaprağını döken çalı ya da fazla boylanmayan ağaç halinde odunsu bitkilerdir. Tomurcuk dizilişi karşılıklıdır. Tek tüysü bileşik yapraklar 3-7 yaprakçıktan oluşur. Yaprakçık kenarları dişli ve kulakçık bulunur. Terminal durumlu çiçekler bileşik salkım veya salkım halinde dik ya da sarkık durumdadır. Taç ve çanak yapraklar 5 parçalı olup taç yapraklar beyaz ya da kızılımsı renktedir. Stamenler hemen hemen taç yaprak uzunluğunda olup 5 adettir. Ovaryum üst durumludur. Kapsül meyve, 2-3 gözlü, ince ve derimsi kabukludur. Kapsül meyve dilimlerin uç bölümlerinden çatlar. Yuvarlakça, sert ve parlak kabuklu tohumlar her gözde bir ya da birkaç adet bulunur (Gökmen, 1977). Dünya’da geçerli olan 9 türü vardır (theplantlist.org: 20013). Genellikle Kuzey yarımkürenin ılıman bölgelerinde yayılış gösterirken, Güney yarımkürede de (Orta ve Güney Amerika) yayılışı vardır.

Staphylea pinnata L.

Özgür Eminağaoğlu

Turgay Birtürk

Staphylea L. (Ağızlık çalısı)

Doğal

Ağızlık çalısı

Yayılışı

Orta ve Güney Avrupa’da, Kafkaslarda, Türkiye ve Suriye’de doğal olarak yayılır. Ülkemizde Karadeniz Bölgesi’nde yaklaşık 1200 m yükseltilere kadar çıkar. Ayrıca Osmaniye Düldül dağı, Amanos dağı, İzmit dolaylarında meşe baltalıkları arasında ve Ardahan-Posof dolaylarında lokal olarak yayılır (Gökmen, 1977 ).

Kışın yaprağını döken, 6 m’ye kadar boylanabilen çalı ya da küçük bir ağaçtır. Sürgünler önceleri tüylü sonra parlak esmer renktedir. Tek tüysü bileşik yapraklar 12-20 cm uzunlukta olup 5-7 yaprakçıktan oluşur. Bileşik salkım halindeki çiçek kurulları 12 cm kadar uzunlukta olup sürgün üzerinde sarkık bir şekilde bulunur. Beyaz renkli taç yapraklar, pembemsi renkteki çanak yapraklardan biraz uzundur. Stamen 5 adet ve taç yaprak uzunluğundadır. İnce kapsül meyve ters yürek veya armut biçiminde olup 2-3 gözlüdür. Meyvenin her gözünde bir ya da birkaç tohum bulunur. Serin, besince zengin kireçli toprakları sever. Yapraklı ormanlarda, kayalık ve taşlık yamaçlarda ve orman kıyılarında görülür (Gökmen, 1977). 622

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

S T Y R AC AC E A E

STYRACACEAE

Tolga Ok

Familyanın bireyleri ağaç ya da çalı formunda odunsu bitkilerdir. Yaprakları almaşlı dizilmiş olup basit ve kulakçık yoktur. Çiçekleri hermofrodit (erselik), aktinomorf, genellikle taç yaprakları kaynaşmıştır. Taç yapraklar serbest ya da kısmen ovaryuma yatıktır. Taç yaprakları kaynaşmış ve 4-8 lopludur, tomurcukta loplar birbirine değer ya da kiremitsi dizilmiştir. Stamenler çift ve taç yaprak lopları kadardır. Serbest ya da taç tüpüne birleşiktir. Ovaryum üst ya da orta durumlu, 3-5 gözlüdür. Her bir gözdeki tohum taslağı bir ya da çok sayıdadır. Meyve çekirdekli sulu ya da açılan kuru meyvedir. Çanak yaprak meyvede kalıcıdır. Tohum geniş ve 1-2 adettir (Davis, 1978).

Tolga Ok

Styrax L. (Tespih çalıları)

Tolga Ok

Kışın yaprağını döken ağaç ya da çalı formunda odunsu bitkilerdir. Tomurcukları tek pulla örtülmüştür. Yapraklar saplı ve hemen hemen tam kenarlıdır. Çiçekler beyaz, kısa yan sürgünler üzerinde rasemoz ya da salkım halindedirler. Kaliks kadehsi, hafifçe dişli ya da ucu kertikli ve kalıcıdır. Taç 5-8 lopludur. Stamenler 8-13 adet, petallere bağlıdır. Ovaryum üst durumlu ya da kısmen orta durumludur. Ovaryum 3 gözlü olup her gözde çok sayıda tohum taslağı vardır. Meyve küre şeklinde ya da yumurtamsı, drupaya benzeyen eriksi, perikarpı etli ya da kurudur. Tohumlar genellikle tek tek, geniş ve hemen hemen küre şeklindedir (Yaltırık, 1978j). Dünya üzerinde yaklaşık 130 türü vardır (Krüssmann, 1978).

Styrax officinalis L.

Doğal

Tespih çalısı

Yayılışı Genel yayılışını Akdeniz havzasında Kıbrıs, Suriye, Filistin, Anadolu ve İtalya’da yapar. Ülkemizde Balıkesir, Bursa, Samsun, Konya, Aydın, Muğla, Antalya, Mersin, Maraş, Adıyaman ve Hatay’da doğal yayılır. Deniz kenarından 1500’ye kadar maki sahaları, kızılçam ormanları ve yaprak döken çalılıklarda bulunur (Yaltırık, 1978a).

En çok 6 m’ye kadar boylanan, yuvarlak tepeli ve çok dallı bir çalı ya da çok nadiren ağaç formunda, kışın yaprağını döken odunsu bitkilerdir. Genç sürgünler ve tomurcuklar yıldız tüylerle kaplıdır. Yapraklar geniş eliptik-yumurtamsı, tam kenarlı, 4,5-9,5 x 3,5-6,5 cm boyutlarında, 5-7 çift yan damarlıdır. Yaprak üst yüzleri parlak yeşil ve gençlikte yıldız tüylerle kaplı, sonraları dökülür. Alt yüz ise yoğun bir yeşilde yıldız tüylerle kaplı ve küt uçludur. Çiçekleri 3-6 çiçekli salkım halindedir. Hoş kokuludur. Çanak yoğun bir şekilde yıldız tüylerle kaplıdır. Taç yaprak 5-8 loplu, loplar dikdörtgenimsi-mızraksı, beyaz, 1,5 x 0,6 cm’dir. Stamen sayısı 12’dir. Boyu taç yapraklar kadardır. Meyve küre şeklinde, 1,2-1,4 cm çapında, sert, yoğun bir şekilde yıldız tüylerle kaplıdır. Üstten açılır (Yaltırık, 1978j). 623

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

TA M A R I C AC E A E

TAMARICACEAE Tamarix duezenlii

Halil Çakan

Çalı veya küçük ağaçlar veya odunsu gövdelerden çıkan ince dallara sahip yarı çalılar veya otsu bitkilerdir. Sürgünlere sarmal olarak dizilen sapsız yaprakları genellikle küçük ve pulsu yapraktır; kulakçık bulunmaz. Erselik çiçekleri çok simetrili (aktinomorf), bazen tekli olarak ama genellikle bir eksen üzerinde birçoğu bir arada sapsız olarak bulunan (rasemoz) çiçek kurulu oluştururlar. Çanak 4-6 parçalıdır; serbest veya tabanda hafifçe birleşmişlerdir. Taç da 4-6 tane serbest parçalıdır; genellikle ek yapı taşımazlar. Stamenlerin 4-6 tanesi çanak yaprakların, 0-10 tanesi de taç yaprakların önündedir veya nadiren çok sayıda stamen etli ve nektar taşıyan ovaryumun altındaki (hipogin) bir tablaya bağlıdır. Ovaryum (2-) 3-5 karpelli, tek gözlü ve üst durumludur; 2 veya daha fazla sayıdaki tohum taslakları ovaryumun tabanındadır. Stilus genellikle serbesttir, bazı türlerde bulunmaz ve başçık sapsızdır. Meyve septisit kapsüldür (Davis, 1967; Rehder, 1977; Heywood ve diğ., 2007). Akdeniz Bölgesi ile Afrika’dan Doğu Asya’ya kadar olan bölgede doğal olarak yayılış gösteren (Bailey, 1977), Myricaria, Reaumuria, Trichaurus ve Tamarix olmak üzere 4 cinsi vardır. Bunlardan 3’ü Türkiye’de doğal olarak bulunan odunsu bitkilerdendir; bunlara ait tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Davis, 1967): 1. Çiçekleri teklidir; stamenleri çok sayıdadır; yaprakları pulsu değildir ………………………………………….Reaumuria 1. Çiçekleri rasemoz durumlu kurullar halindedir; stamenleri 4-10 tanedir; yaprakları pul şeklindedir 2. Stamenlerin sapı ayrıdır; tohumun bir ucunda nemli ortamda hareketlenen tüy kümesi (papus), hemen hemen sapsızdır …………………………………………Tamarix 2. Stamenlerin sapı alt tarafta birleşiktir; bir ucunda nemli ortamda hareketlenen tüy kümesi bir sap üzerinden çıkar …………………………………..…………..…….Myricaria

Ünal Akkemik

Myricaria Desv.

Tolga Ok

En çok 1-2’m’ye kadar boylanabilen, kışın yaprağını döken çalılardır. Yapraklar hemen hemen pul yaprak şeklinde ve çok küçük şeritsidir. Çiçekler salkım şeklinde kurul oluşturur ve bu kurullar terminal veya yan durumludur. Çiçeklerinde çanak yaprak 5 ve tabanda birleşiktir. Taç yapraklar da 5 adettir. Stamen sayısı 10, filamentler tabandan itibaren hemen hemen 1/3 boyuna kadar genişlemiş ve birleşiktir. Dişi çiçek kısmındaki stigma 3 adet ve sapsızdır. Meyve üç gözlü bir kapsüldür. Tohumları saplı ve uçta tüylü çanak şeklindedir. Ülkemizde tek türle (Myricaria germenica) temsil edilen bir cinstir (Cullen, 1967b).

624

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

TA M A R I C AC E A E

Doğal

Myricaria germanica (L.) Desv. Yayılışı

Genel yayılışı Avrupa, Kafkasya, İran, Afganistan ve Pakistandır. Ülkemizde ise Kastamonu, Ordu, Gümüşhane, Trabzon, Kars, Tokat, Sivas, Erzincan, Van ve Niğde çevresinde yayılış gösterir. Nehir kenarlarını tercih eden türün yayılış yükseltisi 750-2500 m’dir. Ülkemizde en çok 2 m ye kadar boylanabilen genel olarak grimsi yeşil görünüşte bir çalıdır. Ana sürgünler üzerindeki yapraklar geniş ters yumurtamsı-mızraksı, yan sürgünler üzerindekiler ise şeritsi-ters yumurtamsı şekilde olup pul yapraktır. Yapraklar hafif etlenmiş, yeşilimsi ya da mavimsidir. Başak şeklindeki çiçek kurulları yoğun, çok çiçekli, terminal ya da yan durumlu ve brahteli; yan durumlu olan çiçek kurulları çoğunluklu tabanda pulludur. Çanak yaprakları mızraksı, yeşilimsi ya da kırmızımsı, ince kenarlıdır. 3,5-4,5 (-6) mm boyundadır. Taç yaprakları pembe, 4-6 mm boyundadır. Çanak ve taç yaprakları meyve aşamasında da kalıcıdır. Meyve kapsül şeklinde olup yaklaşık 9-11 mm boyundadır (Cullen, 1967b).

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

Serdar Aslan

Reaumuria Spach. (Kördiken)

Bu cins, Türkiye’de 2 türle temsil edilir. Biri ülkemize endemiktir (endemizm: % 50). Dünyada da yaklaşık 12 türü vardır (Gaskin, 2002). Kuzeydoğu Afrika, Orta Asya ve Çin’de yayılış gösterir. Kışın yaprağını döken, çalı veya hemen hemen çalımsı bir bitkidir. Yapraklar düz, bazen etli, pulsu değildir. Çiçekler tek, uçta, bazen salkımsıdır. Çanak ve taç yapraklar 5’li ve her birinde tabana yakın yerde 2 yan çıkıntı veya pul vardır. Erkek organlar çok sayıdadır. Dişi organ stillus 2-5 adettir. Meyve 5 kapaklı açılan bir kapsüldür. Tohum yüzeyi uzun dağınık tüylerle kaplıdır (Cullen, 1967c). İki türe ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1.Yapraklar tabanda daralır ve ucu iğneli; çanak yapraklar 3,5 – 4,5 mm ve lobları iğneli; taç yapraklar 9 – 11 mm, tuzlu bozkırda…………………Reaumuria alternifolia 1.Yapraklar tabanda daralmaz ve ucu iğneli değil; çanak yapraklar 6 – 8 mm ve lobları uzun sivri uçlu; taç yapraklar 13 – 14 mm, cipsli (alçıtaşlı) bozkırda……………………………………….……………………………………….……………………………………….…………………………………Reumuria sivasica

Reaumuria alternifolia (Lab.) Britten

Doğal

Kördiken

Yayılışı

Genel coğrafi yayılışı Suriye çölü, Kafkaslar, İran, Transcaspia, Türkistan, Afganistan, B. Pakistan ve Türkiye’dir. Yukarı Sakarya, Orta Kızılırmak, Erzurum-Kars ve Yukarı Murat-Van bölümlerinde yayılış gösterir. 900 - 1050 m arasındaki rakımlardaki tuzcul bozkırda yetişir (Cullen, 1967c). Alçak boylu çalı formunda bir bitkidir. Yapraklar ters mızraksıdan-çok dar eliptik şekle kadar değişir. Etli ve üzeri mavimsi mumsu bir tabaka ile kaplıdır. Çiçekler uçta, yapraklı yan dallar üzerindedir. Çiçek yaprakları çok sayıda ve çanak yapraklara doğru yatıktır. Çanak yapraklar 3,5 – 4,5 mm ve aşağıda birleşmiş, loblar genişçe üçgensi ve iğnelidir. Taç yapraklar 9-11 mm’dir. Kapsül küre şeklinde ve 5 kapakla açılır. Tohumlar yoğun tüylüdür. Çiçeklenme zamanı, temmuz – eylül ayları arasındadır (Cullen, 1967c). 625

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

TA M A R I C AC E A E

Reaumuria sivasica Kit Tan & Yıldız

Endemik

Sivas kördikeni

Yayılışı

Sivas’ta, 700 – 800 m rakımlardaki cipsli (alçıtaşlı) yerlerde yetişen endemik bir bitki türüdür.

Botanik Özellikleri

Tüysüz hemen hemen çalı formunda bir bitkidir. Gövde 20-30 cm uzunluğunda, kavisli-dik yükselir. Aşağıda saman renginde, yukarıda pembemsi ve yoğun yapraklıdır. Yapraklar 5 – 15 mm x 1 -1,5 mm ebatlarında, hemen hemen etli, sapsız ve tabanda daralmayan, kenarı düz, mavimsi mumsu bir tabaka ile grimsi yeşil arası renkte, şeritsiden dar eliptik-mızraksı şekle kadar değişir. Çiçek kümesi tek, sapsız uç kısımda ve bir çiçekli veya çiçek sapı olmayan salkımsı bir kümeden oluşur. Çiçek yaprakları çok sayıda, yapraksı, çanak yapraklardan çok uzun, çanak yapraklara veya onların altına eklidir. Çanak yapraklar 5 loblu, 6–8 mm ve yaklaşık 2 mm’si tüp şeklinde birleşmiştir. Çanak yaprak lobları üçgensiden mızraksı yumurtamsıya kadar değişir. Uzun sivri uçlu, kenarı soluk renkli, zarsı ve belirsiz dişlidir. Taç yapraklar 13-14 mm, soluk ve et pembesi rengindedir. Stamenler çok sayıda ve sapları soluk pembedir. Kapsül küre şeklinde, 5 x 4 – 5 mm ve 5 kapakla açılır. Tohumlar (olgun değil) tüysüzdür. Çiçeklenme zamanı haziran–temmuz ayları arasındadır. Dilek Oral, Halil Çakan

Tamarix L. (Ilgınlar)

Yaprağını döken ya da bazen herdem yeşil küçük ağaç veya çalılardır; dalları ince ve silindirik, kamçı görünüşündedir. Sürgünlere almaşlı olarak kiremitvari dizilen sapsız yaprakları, küçük ve basit, kulakçıksız, yeşil veya mavimsi-yeşil renkte, genellikle pulsu, bazen kınımsı veya gövdeyi saran bir yapraktır. Yaprağını döken bireylerinde, yapraklar yan sürgünlerle beraber sonbaharda dökülürler. İlkbahar ya da yaz aylarında açan çiçekleri küçük, birçoğu bir arada bir eksen üzerinde sapsız veya kısa saplı olarak bulunurlar. Çanak ve taç 4-5 parçalıdır. Taç beyaz veya pembe renklidir. Sayıları 4-15 arasında değişen ve çoğunlukla serbest halde bulunan stamenlerin 4-5 tanesi çanak yaprakların, 0-10 tanesi de taç yaprakların önündedir. Stamenler az-çok etli ve nektar taşıyan ovaryumun altındaki bir tablaya bağlıdır; bu tabla 4-5 stamenli olan ve taç yaprakların önünde stamen taşımayan türlerde 4-5 lopludur. Ovaryum (2-) 3-4 (-5) karpellidir. Piramit şeklindeki meyve çok sayıda tohum taşıyan küçük bir lokolosit kapsüldür. Tohumları nadiren kanatlıdır veya çoğunlukla bir ucunda nemli ortamda hareketlenen sapsız ve tek hücreli bir tüy kümesi (papus) bulunur (Bailey, 1977; Baum, 1967,1968; Gökmen, 1973; Kayacık, 1982; Krüssmann, 1978). Tamarix cinsinin Batı Avrupa ve Akdeniz Bölgesinden başlayarak ve Asya’nın doğusuna doğru Hindistan’ı da içine alan bölgede doğal olarak yayılış gösteren yaklaşık 35 türü vardır (Gökmen, 1973; Krüssmann, 1978; Theplantlist.org: 2013). Türkiye’de Anadolu ve Trakya’nın büyük nehir yataklarında doğal olarak yetişen 8 tane türü olduğu kabul edilmektedir (Kayacık, 1982; Güner ve diğ., 2012). Doğal yayılış alanlarının dışında habitusu ve çiçekleri için park ve bahçelerde de yetiştirilir. Türkiye Florasına yeni eklenen Tamarix L. türlerinin özellikleri de eklenerek oluşturulan tanı anahtarı (Baum, 1967; Zielinski, 2000b; Çakan ve Zielinsk, 2004) aşağıda verilmiştir: 1. Çiçek kurulunun en azından alttaki brahteleri, kurulda yer alan çiçeklerin saplarından daha kısadır 2.Çiçek kurulu 10-12 mm genişliğindedir; çanak yapraklar 2 mm’den daha uzundur…………………………………………….................. Tamarix hampeana 2.Çiçek kurulu 6-7 mm genişliğindedir; çanak yapraklar 2 mm’den daha kısadır . ………………………………………………........................ Tamarix gracilis 1. Çiçek kurulunun en azından alttaki brahteleri kurulda yer alan çiçeklerin saplarından daha uzundur 3. Çiçekleri 5 parçalıdır 4. Çiçek kurulu yan durumluyken 0,5-2,5 cm, uç durumluyken 4 cm ve 4 mm genişliktedir; taç yaprakları genellikle pembe................ Tamarix smyrnensis 4. Çiçek kurulu 3-7 cm uzunlukta ve 4-5 mm genişliktedir; taç yaprakları tomurcuk halinde pembemsi-beyaz, sonra beyazdır………… Tamarix duezenlii 3. Çiçekleri 4 parçalıdır 5.Taç 3 mm’den küçüktür 6.Taç yapraklar 1,8-2 mm uzunlukta ve kalıcıdır; çiçek kurulu 1,5-4 cm uzunluk ve 3-5 mm genişlikte, yoğundu.......................... Tamarix parviflora 6. Taç yapraklar (2,2) 2,4-3 mm uzunlukta ve düşücüdür; çiçek kurulu 3-6 cm uzunluk ve 6-7 mm genişlikte, seyrektir................. Tamarix tetrandra 5. Taç 3 mm’den büyüktür 7. Taç yapraklar 3-4 mm uzunluktadır; çiçek kurulu (3,5) 5-12 (-16) cm uzunlukta ve 5-8 mm genişliktedir; stamen 4 tanedir; kabuk kırmızımsı kahverenklidir …………………………………………................................................................................................................ Tamarix tetragyna 7. Taç yapraklar 5-6 mm uzunluktadır; çiçek kurulu 9-12 cm uzunlukta ve 12-14 mm genişliktedir; stamen 6-8 tanedir; kabuk sarımsı-gri veya sarımsı-kahverengidir………………………………….................................................................................................……......... Tamarix octandra Tamarix cinsine ait türlerin tanınmasında çiçek ve çiçek kurulları mutlaka gereklidir. Yapraklardan ve diğer vejetatif organlardan tür teşhisi hemen hemen olanaksızdır. 626

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

TA M A R I C AC E A E

Tamarix duezenlii Çakan & Zielinski

Endemik

Şah ılgını

Yayılışı

Doğal yayılışını sadece Türkiye’de yapan endemik bir türdür; Güney Anadolu’da Adana bölümünde Çukurova Deltasında yayılış göstermektedir (Çakan ve Zielinski, 2004; Güner, 2012).

Botanik Özellikleri

Halil Çakan

2-2,5 m boylanabilen bir çalıdır. Gövdesi kırmızımsı-kahverengidir. Son yıllık sürgünleri yoğun olarak siğilli (papilloz), çok küçük yumuşak dik ve uzunca tüylüdür. Yaprakları pulsudur; sürgünlerin en ucundaki yapraklar 1,2-2 mm uzunluğunda, yumurtamsı-mızrak, nadiren yumurtamsı şekilde, önemsiz kulakçıklı ve tabanı yuvarlak-genişçe daralmış, salgı organı içeren çukurlu, donuk mavimsi yeşil renkli, yoğun olarak siğillidir; sürgünler boyunca bulunan yapraklar ise daha uzun, tabanı düz (kesik)-hafifçe yüreğimsidir. Çiçeklerinin birçoğu bir araya gelerek son yılın dalcıkları üzerinde bulunan 3-7 cm uzunluk ve 4-5 mm genişlikteki rasemoz çiçek kurullarını oluştururlar; çiçek kurulunun ana ekseni siğilli ve kısa yumuşak tüylüdür. Brahteleri yumurtamsı-eliptik, uzun sivri bir uçla sonlanmıştır; siğilli ve kenarları çok küçük dişlidir; çiçek saplarından ve çanak yapraklardan uzundur. Taç ve çanak 5 parçalıdır. Çanak tabanda aniden daralmıştır; çanak yapraklar 1 mm uzunluğunda, yumurtamsı veya köşeli yumurta şeklinde, küt veya sivri uçlu, yoğun olarak siğilli ve en dıştakiler hafifçe omurgalıdır. Taç yaprakları 2 mm uzunluğunda, eliptik-küt eliptik şekillerde, tomurcuk halinde pembemsi-beyaz, sonraları beyaz renkte ve erkenden düşücüdür. Stamenler 5 tanedir ve çanak yaprakların önünde yer alır; stamenler tabana doğru genişleyerek tablanın loplarının üstünde yer alırlar (Çakan ve Zielinski, 2004).

Tamarix gracilis Willd.

Doğal

İnce ılgın

Yayılışı

Ukrayna’dan Kazakistan’a kadar olan kısımda doğal olarak bulunmaktadır. Türkiye’de Yukarı Fırat bölümünde Malatya’da yayılış göstermektedir (Baum, 1967; Baum, 1968; Güner, 2012).

İsa Başköse

2-4 m boy yapabilen, tüysüz, çalımsı ağaçlardır. Kabukları kahverengi veya siyahımsı-kahverengidir. Pul yaprakları 1-3 (4) mm uzunluğundadır; eni boyundan daha kısadır. Temmuz ayında açan rasemoz çiçek kurulları, 20-70 mm uzunluğunda ve 6-7 mm genişliğindedir. Spatül-köşeli yumurtamsı şekildeki sivri uçlu brahteler genellikle kurulda yer alan çiçeklerin saplarından daha kısadır. Her bir çiçeğin sapı çanak yapraklardan daha uzundur. Çiçekleri genellikle 5 parçalıdır. 1 mm uzunluğundaki çanak yaprakları yumurtamsı, küt uçlu, kenarı tam veya düzensiz dişlidir. Eliptik-ters yumurtamsı şekildeki taç yaprakları 1,752,5 mm uzunluğunda ve düşücüdür. Stamenler 5 tanedir (Baum, 1967; Baum, 1968; Gökmen, 1973). 627

İsa Başköse

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

TA M A R I C AC E A E

Tamarix hampeana Boiss. & Heldr.

Doğal

Ege ılgını

Yayılışı

Ege’de Yunanistan ve Türkiye ile Filistin’de doğal olarak bulunmakta; Türkiye’de de İzmir ve Muğla’da yayılış göstermektedir (Baum, 1967; Baum, 1968; Kayacık, 1982; Güner vd., 2012).

Botanik Özellikleri

Halil Çakan

Kahverengi veya kırmızımsı kabuklu, tüysüz küçük ağaçlardır. Pulsu yaprakları 1.75-4 mm uzunluğundadır. Rasemoz çiçek kurulu 20-60 (-130) mm uzunluk ve 10-12 mm genişliktedir. Çiçek kurulunun en azından alttaki brahteleri, kurulda yer alan çiçeklerin saplarından daha kısadır; dikdörtgenimsi ve sivri uçludur. Çiçekleri 4-6 parçalıdır; ilkbaharda (Nisan) açar. Çanak yaprakları 2-2,5 mm uzunluğunda, sivri uçlu, hafifçe küçük dişli, dış yüzü omurgalıdır. Taç yaprakları yumurtamsı-eliptik şekilde ve 2.75-4 mm uzunluğundadır. Stamenlerin 4-5 tanesi çanak yaprakların önünde, 0-2 tanesi de taç yaprakların önündedir (Baum, 1967; Baum, 1968).

Tamarix octandra (M.Bieb.) Bunge

Doğal

Yayla ılgını

Yayılışı

Kuzeybatı İran, Türkiye, Güney Kafkasya ve Kırım’da doğal olarak bulunmaktadır. Türkiye’de Kuzeydoğu Anadolu’da Erzurum-Kars bölümünde yayılış göstermektedir (Baum, 1967; Zielinski, 1993; 2000b; Güner, 2012).

Botanik Özellikleri

1-2 m boylanabilen bir çalıdır. Genç dalcıkların kabuğu önceleri sarımsı-kahverengi veya sarımsı-gri, yaşlandıkça gri renklidir. Tomurcukları tüysüzdür. Sapsız yapraklarının tabanı dardır; çoğunlukla 2-5 mm uzunluğunda ve grimsi-yeşil renklidir. Dalcıkları kuvvetli bir şekilde saran ve diğerlerinden belirgin olarak farklı olan en alt yapraklar, 6-7 mm uzunluğunda, 1,5 (-2) mm genişliğinde, dikdörtgenimsi, ucu körelmiş ve yarı saydamdır. İlkbaharda (Mayıs) açan bitkinin çiçeklerinin birçoğu bir araya gelerek 9-12 cm uzunluk ve 12-14 mm genişlikteki rasemoz çiçek kurullarını oluştururlar. Brahteleri dar dikdörtgenimsi, körelmiş, küt ve genellikle yarı saydam uçludur; çanakla aynı boyda veya çanaktan uzundur. Çiçek kurulunun en azından alttaki brahteleri, kurulda yer alan çiçeklerin saplarından daha uzundur. Her bir çiçeğin sapı 1,5-3,5 mm uzunluğundadır. Çanak her biri 2,5-3 mm uzunluğunda, zarımsı ve tam kenarlı 4 parçadan oluşur. Taç beyaz ve 4 parçalıdır; 5-6 mm uzunlukta, (dar-) eliptik veya dar-ters yumurtamsı, az veya çok tırnaklıdır. Stamenler çanak yapraklardan daha çok sayıdadır; 4 tanesi çanak yaprakların önünde, 2-4 tanesi de taç yaprakların önündedir; çanak yaprakların önünde yer alan stamenlerin sap kısımları (filament), tablanın daralan loplarına bağlıdır. Cinsin en büyük çiçekli (geniş çiçek kurulu) türü olması, genç dalcıkların kabuğunun sarımsı-kahverengi veya sarımsı-gri renklerde olması ve genellikle 6-8 tane stamen taşıması ile diğer türlerden kolaylıkla ayırt edilebilir. (Baum, 1967; Zielinski, 1993; 2000b). 628

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

TA M A R I C AC E A E

Tamarix parviflora DC.

Doğal

Deli ılgın, Küçük çiçekli ılgın

Yayılışı Akdeniz Bölgesinde, özellikle Güneydoğu Avrupa’da doğal olarak bulunmaktadır. Türkiye’de Çatalca-Kocaeli ile Güney Marmara bölümleri, Orta Karadeniz Bölümü, Asıl Ege bölümü, Yukarı Sakarya ve Konya bölümlerinde yayılış göstermektedir (Baum, 1967; Rehder, 1977; Güner, 2012).

Botanik Özellikleri 3-5 m boy yapabilen tüysüz veya hafifçe küçük yumuşak çıkıntılı (papilloz), sarkık görünümlü (Gökmen, 1973), çalı veya küçük ağaçlardır. Kabuk kırmızımsı-kahverengidir (Bailey, 1977). 1-5 mm uzunluğundaki pul yaprakları yumurtamsı şekilde ve sivri uçludur. Brahteleri hafifçe zarımsıdır; çiçek kurulunun en azından en alttaki brahteleri, kurulda yer alan çiçeklerin saplarından daha uzundur. Çiçek kurulu önceki yılın ince ve odunsu sürgünleri üzerinde bulunur; Mart-Haziran ayları arasında açar. 15-40 mm uzunluk ve 3-5 mm genişlikteki rasemoz çiçek kurulu yoğun çiçeklidir. Çiçekleri 4 parçalıdır. Dik duran ve kalıcı olan taç yaprakları 1,8-2 mm uzunluğunda ve pembedir; çanak yaprakları küçük ve dişlidir. Meyve piramit şeklindeki lokolosid kapsüldür (Baum, 1967; Baum, 1968; Yaltırık ve diğ., 1993). Kendisine çok benzeyen Tamarix tetrandra’dan farklı olarak kabukları kırmızımsı-kahverengidir; rasemoz çiçek kurulu daha kısa, dar ve yoğundur; ayrıca taç yaprakları kalıcıdır (Baum, 1967; Baum, 1968).

Tamarix smyrnensis Bunge

Doğal

Ilgın

Yayılışı

Balkanlar, Kırım, Kafkaslar, Türkiye, İran, Kuzey Irak, Batı Suriye ve Afganistan’da doğal olarak bulunmaktadır. Türkiye’de geniş yayılış göstermektedir (Baum, 1967; Gökmen, 1973; Güner, 2012).

Dilek Oral

Tüysüz çalı veya küçük ağaçlardır. Kabukları kırmızımsı-kahverengi veya kahverenklidir. Pul yaprakları sivri uçlu ve 1,5-3,5 mm uzunluğundadır. Nisan-ağustos aylarında çiçeklenir. Tabanı kalın ve çıplak olan rasemoz çiçek kurulunun uzunluğu yan durumlu iken 5-25 mm, uç durumlu (terminal) iken 40 mm; genişliği ise 4 mm’dir. Brahteleri dar-üçgenimsi, sivri uçlu, dişli ve kurulda yer alan çiçeklerin saplarından daha uzundur. Çiçekleri 5 parçalıdır. 0,5-1 mm boyundaki çanak yaprakları herbir çiçeğin sapından daha uzundur. Taç yaprakları 1,5-2 mm uzunluğunda, çoğunlukla pembe renkte, yumurtamsı-dairemsi şekilde ve özellikle tabana doğru kuvvetlice omurgalıdır. Stamenler 5 tanedir; tablanın lopları tepede hafifçe girintilidir (Baum, 1967; Baum, 1968). 629

Dilek Oral

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

TA M A R I C AC E A E

Tamarix tetragyna Ehrenb.

Doğal

Ova ılgını

Yayılışı

Dünya’daki yayılışını Kuzeydoğu Afrika ve Kıbrıs’tan Pakistan ve Tacikistan’a kadar, Volga’dan Güney Mısır’a kadar olan bölgede geniş ve kesintili bir şekilde yapar. Türkiye’de ise Güney Anadolu’da Adana bölümünde doğaldır (Baum, 1967; Çakan ve diğ. 1995; Güner, 2012).

Yayılan (sağa sola kol veren) formda çalı veya küçük ağaçlardır. Kırmızımsı-kahverengi sürgünleri tüysüz veya az-çok küçük siğilli (papilloz) dir. Mavimsi-yeşil yaprakları birincil sürgünlerde dar mızraksı- eşkenar üçgensi ve 5 (-6) mm uzunluğundadır; ikincil ve alt kademedeki sürgünlerde daha küçüktür. Nisan ayında açan çiçekleri önceki yılın dalcıklarından çıkar; birçoğu yoğun bir şekilde biraraya gelerek, (3,5-) 5-12 (-16) cm uzunluk ve 5-8 mm genişlikteki rasemoz çiçek kurullarını oluştururlar; çiçek kurulunun 0,5-2 (-3) cm uzunluğundaki sapı brahte benzeri indirgenmiş yapraklarla (cataphylls) örtülüdür. Çiçeğin brahteleri şeritsi-dikdörtgensi şekilde ve uçları alttakilerde küt iken, üsttekilerde birden daralarak uzamıştır; çanakla aynı boyda veya çanaktan uzundur. Çiçek kurulunun en azından alttaki brahteleri, kurulda yer alan çiçeklerin saplarından daha uzundur. Çiçek kurulundaki her bir çiçeğin sapı 1-2 mm uzunluğundadır. Çanak her biri 2-3 mm uzunluğunda, genişçe-yumurtamsı veya hemen hemen dairemsi biçimde, küt ya da hafifçe sivri uçlu, normalde 4, nadiren 5-6 parçadan oluşur. Taç her biri 3-4 mm uzunlukta, ters yumurtamsı, tabanı iki kenarda düz olarak daralmış, soluk pembe veya beyazımsı renkte olan genelde 4 parçadan oluşur; çiçeklenmeden sonra düşücüdür. Stamenler genelde 4 tanedir; ucu küt olan tablanın loplarının tepesine bağlıdır. Ovaryum balon biçimlidir; stillus oldukça kısa, başçık ise 4 tane ve geniş kaşık şeklindedir (Çakan ve diğ. 1995; Zielinski, 2000b)

Tamarix tetrandra Pallas ex Bieb.

Halil Çakan

Botanik Özellikleri

Doğal

Gezik

Yayılışı

Genel yayılışını Güneydoğu Avrupa, Türkiye, Kıbrıs, Kırım, Kafkasya ve Lübnan’da yapar. Çatalca-Kocaeli ile Güney Marmara bölümleri, Karadeniz Bölgesi, Asıl Ege, Yukarı Kızılırmak, Yukarı Fırat ve Adana bölümünde yayılış gösterir (Baum, 1967; Rehder, 1977; Güner, 2012).

İnce, yanlara ayrılmış ya da sarkmış kamçı görünüşünde dallara sahip; 2-3 m ye kadar boylanabilen çalı veya küçük ağaçlardır; tüysüz veya küçük siğilli (papilloz)dir. Kabukları siyahımsıdır. Pulsu yaprakları 1-5 mm uzunluğunda, tabanda çok az daralmış yumurtamsı-şerit şeklinde, parlak yeşil renkli, sivri uçlu ve zarımsı kenarlıdır. İlkbaharda (Mayıs), önceki yılın sürgünlerinde oluşan 30-60 mm uzunluğunda ve 6-7 mm genişliğinde olan rasemoz çiçek kurulundaki çiçekler eksene az-çok seyrek dizilmişlerdir. Çiçek kurulunun en azından alttaki brahteleri, kurulda yer alan çiçeklerin saplarından daha uzundur. Brahteler yumurtamsı şekilde ve tepede birden daralarak uzamıştır; zarımsı ucu haricinde yeşil yapraksıdır. Çiçekleri 4 parçalıdır. Çanak 0,5-1,5 mm uzunluğundadır; çanak yapraklar tam kenarlı, dıştakiler omurgalı ve sivri uçlu, içtekiler ise küt ve kısadır. Her bir çiçeğin sapı çanak yapraklardan daha kısadır. Taç yaprakları (2,2-) 2,4-3 mm uzunluğunda ve düşücüdür; parlak pembe (Bailey, 1977; Krüssman, 1978) veya beyaz (Baum, 1968) renkte ve yumurtamsı-eliptik şekildedir. Stamenler genellikle 4 tanedir; bazen 1-3’ü taç yaprakların önünde bulunur; tabanda dar olarak birleşmiş olmalarına rağmen serbest görünürler (Baum, 1967; Baum, 1968; Gökmen, 1973; Bailey, 1977; Krüssman, 1978). 630

Ozgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

T H E AC E A E

THEACEAE Camellia japonica

Ali Erhan Özer

Çoğunlukla herdem yeşil, ağaç, ağaççık veya çalı durumunda bulunan odunsu bitkilerdir. Yapraklar derimsi, basit yaprak durumunda, dizilişleri sarmal, kulakçıksız, saplı veya nadiren sai almaşlı, kenarları genellikle testere dişli veya nadiren tamdır. Çiçekler uç durumlu veya koltuk altında, tek tek veya bazen 3(-10) çiçekli ve salkım, çiçek kurulu saplı veya hemen hemen sapsızdır. Brahtecikler 2-8 adet veya nadiren daha fazla, kalıcı veya erken düşen, bazen çanak yapraklarla benzer şekildedir. Çanak yapraklar 5 (-6) veya nadiren daha fazla, kalıcıdır. Taç yapraklar beyaz, kırmızı veya sarı renklerde, 5 veya daha fazla sayıda, dipte birleşmiştir. Stamenler çok sayıda, 1-6 sıra halinde, en dıştaki filamentler dipte birleşmiş, başçıklar sırttan veya dipten bağlı, 2 bölmeli, yandan veya boyuna açılır. Pistil 3-5 karpelli, karpeller birleşmiştir. Ovaryum üst durumlu, 3-5 gözlü, tohum taslağı 2-5 veya daha fazla gözlüdür. Stilus dipte kaynaşmış, nadiren tamamen birleşmiştir. Meyve lokulusid kapsül veya açılmayan çekirdekli sulu ya da üzümsü meyvedir. Çaygiller familyası yaklaşık 19 cinse mensup 600 civarında tür içermektedir (Gökmen, 1977; Davis,1967; eFloras.org: 2013).

Özgür Eminağaoğlu, Güven Aksu

Camellia L. (Kamelyalar)

Ali Erhan Özer

Herdem yeşil ağaç veya çalılardır. Yapraklar kısa saplı veya sapsız, kenarları ince testere dişli veya nadiren tam ve sürgünlere almaşlı dizilir. Çiçekler, koltukaltında ya da hemen hemen uç durumlu, tek tek ya da nadiren 7’li demet halindedir. Çanak yapraklar 4-6 adet, bazen brahteciklerden ayırt edilemez. Taç yapraklar (4-) 5 - 8 (-14) adet, genellikle birbirine ve erciklerle dipte kaynaşmıştır. Stamen çok sayıdadır. Meyve genellikle lokulusid (karpelleri sırt tarafından yarılarak açılan meyve) kapsüldür (Cullen, 1967f). Çin, Kuzeydoğu Hindistan, Güney Japonya, Güney Kore, Malezya, Nepal, Filipinler, Tayland ve Vietnam’da doğal yayılışa sahip yaklaşık 120 türü vardır (Tutin ve ark, 2010).

631

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

T H E AC E A E

Camellia japonica (L.) Nois

Egzotik

Kamelya

Yayılışı Ana vatanı Çin ve Japonya’dır. Türkiye’de doğal değildir. Park ve bahçelerde kullanılmak üzere süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Ali Erhan Özer

Çoğunlukla 4 metreye kadar boylanan çalı, bazen de 15 metreye kadar boylanabilen herdem yeşil çalı, ağaççık ya da ağaç formunda bitkidir. Yapraklar 5-10 cm uzunluğunda, eliptik veya yumurta biçiminde, deri gibi sert ve kalın, ucu sivri, kenarları keskin dişli, üst yüzü koyu yeşil renkte, parlak, alt yüzü açık yeşil renkte olup tüysüzdür. Yaprakları saplıdır. Sürgünde dizilişi almaşlıdır. Çiçekler büyük olup sapsız ya da pek kısa saplı olup kokusuzdur. Taç yaprakları 5-7 parçalıdır. Birçok formunda beyazdan koyu kırmızıya kadar değişik renklerde görülür. Üzerleri kırmızı çizgili veya beyaz beneklidir (Tutin ve ark, 2010; Gökmen, 1977).

Camellia sinensis (L.) Kuntze.

Ali Erhan Özer

Botanik Özellikleri

Doğallaşmış

Çay

Yayılışı Asya’nın güneyinde, Assam’da, Hindistan’da, Çin’in güney bölgelerinde doğal olarak bulunur. Çok eski zamanlardan beri kültürü yapılmaktadır. Türkiye’de Artvin, Rize ve Trabzon illerinde, 1924 yılından beri kültürü yapılmaktadır.

Botanik Özellikleri

Özgür Eminağaoğlu

Çalı veya 6 m’ye kadar boylanabilen küçük ağaçtır. Yapraklar kısa saplı, elips - dar elips şeklinde, dişli, dişler geniş, kıvrık ve siyah uçlu, sert, ilk başlarda alt yüzü kılsı tüylü iken, daha sonraları tüysüzdür. Çiçekler, kısa saplı, yaprakların koltuğunda tek ya da 2-3’ü bir arada, kokuludur. Çanak yapraklar 5-6 adet, farklı boylarda, küt uçlu, 3-5 mm’dir. Taç yapraklar 7-8 adet, dipte stamenle kaynaşmış, 15-20 mm ve beyaz renktedir. Meyve 3 gözlüdür (cocci), her biri 1-2 tohumlu olup koyu kahverengi renginde ve siğilciklidir (Cullen, 1967f; Gökmen, 1977). 632

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

T H YM E L A E AC E A E

THYMELAEACEAE Nadiren tek yıllık, yarı-çalımsı çok yıllık veya çalı ya da ağaçlardır. Kolay dökülmeyen sert ve dayanıklı kabukları vardır. Sarmal, nadiren karşılıklı dizilen yaprakları basit, tam, kulakçık yok ve pulsuzdur. Nadiren tek tek genellikle küme veya kurullar şeklinde birçoğu bir arada çoğunlukla uçta, bazen yan durumlu olarak bulunan çiçekleri, erselik veya tek eşeylidir; yumurtalık üst durumludur. Çiçek yaprakları ışınsal (çok simetrili), tüpsü veya dar testi şeklindedir; çanak 4-5 (-6) parçalıdır ve taç görünümündedir veya taç yapraklar bazılarında yoktur, bazılarında vardır; taç pullara değişmiş olarak da bulunabilir; brahteler çeşitlilik gösterir. Çanak yaprak sayısına eşit, iki katı veya daha fazla olan erkek organ sayısı (2-) 4-5 veya 8-10 dur; 2 sıra üzerinde dizilmişlerdir; çiçek yapraklarına yapışıktır. Ovaryum tek, bazen 2 gözlüdür; kısa veya uzun olan stillus 1, stigma genellikle baş şeklinde, bazen sapsızdır. Dip taraftan çiçek tablası ile sarılmamış olan meyve tek, bazen 2 tohumlu, açılmayan kuru (nuks), etli (çekirdekli sulu veya üzümsü) veya nadiren açılan kapsül meyvedir. Tohumları albüminli veya albüminsiz (Tutin ve diğ., 1968; Bailey, 1977; Rehder, 1977; Kayacık, 1982; Davis, 1982) Türkiye’de doğal olarak bulunan 2 odunsu cinsi vardır (Kit Tan, 1982). Odunsu olan Thymelaea ve Daphne cinslerine ait tanı anahtarı aşağıda verilmiştir. 1.Meyve aşamasındayken çiçek örtüsü kalıcıdır ya da nadiren düşer; olgunlaştığında perikarp zarımsıdır ………………………………………………………Thymelaea 1.Meyve aşamasındayken çiçek örtüsü düşücüdür, nadiren kalır; olgunlaştığında perikarp etli veya yarı derimsidir…………………………………………………Daphne

Daphne L. (Yabani defneler, Sırımbağları)

Ünal Akkemik, Barbaros Yaman

Türkiye’de 7 türle temsil edilen Daphne cinsi, kışın yaprağını döken veya herdem yeşil çalılardır. Yaprakları genellikle sarmal dizilişte, nadiren karşılıklıdır. Çiçekler erselik, çiçek örtüsünde taç yaprak bulunmaz, taç yaprağa benzeyen çanak yapraklar silindirik-tüp şeklinde ve uca doğru 4 loba ayrılır. Ovaryum altı tabla (disk) halka veya çanak şeklindedir. Stilus (boyuncuk) çok kısa, stigma (tepecik) küre şeklinde veya merkezde çöküktür. Meyve tek tohumlu çekirdekli sulu meyve (drupa) ve zehirlidir (Kit Tan, 1982a). Ülkemizde doğal yetişen 7 türüne ilişkin tanı anahtarı aşağıda verilmiştir: 1. Dalların çiçek bulunan kısımları yapraksız …………….………….….………………………….………….….………………………….………….Daphne mezereum 1. Çiçekli dallar yapraklı 2. Çiçekler yaprak koltuğunda; saplı 3. Yeşilimsi-sarı renkli çiçekler 2’li (nadiren 3-4’lü), meyve siyah renkli …………….………….….………………………….………….….………Daphne pontica 3. Çiçekler kümeleşmiş; pembe veya pembemsi; meyve kırmızı renkli …………….………….….………………………….………….….……Daphne glomerata 2. Çiçekler terminal veya yaprak koltuğunda olması durumunda sapsız 4. Yapraklar sık ya da seyrek olarak yatık-yumuşak tüylü, çiçekler sapsız 5. Brahte var; 4-6(-8) mm, çiçekler pembe renkli…………….………….….………………………….………….….………………………….……Daphne sericea 5. Brahte yok veya çok küçük; 2x1 mm, çiçekler beyaz veya kremsi-beyaz renkli …………….………….….………………………….…………Daphne oleoides 4. Yapraklar daima çıplak (tüysüz), çiçekler saplı 6. Gövdenin yapraklı kısımları gri-kısa yumuşak tüylü, yaprak 2,5-5 mm genişlikte….………………………….………….…….………… Daphne ginidioides 6. Gövdenin yapraklı kısımları kırmızımsı-kahverengi; az çok çıplak, yaprak 5-9 mm genişlikte …………….………….….………………Daphne mucronata

633

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

T H YM E L A E AC E A E

Daphne glomerata Lam.

Doğal

Yabani defne, Dağsırımbağı

Yayılışı

Türkiye’nin kuzey doğusunda Trabzon, Gümüşhane, Bayburt, Artvin, Erzurum illerinde yüksek mıntıkalarda yayılış gösterir. Vaccinium myrtillus ile birlikte alpin ve alpin altı çayırlıklarda, çam ormanlarının kenarlarında, 1400-2500 m yükseltiler arasında yetişir.

Özgür Eminağaoğlu

40 santimetreye kadar boylanan bodur çalıdır. Dallar dik veya toprak üzerine yatık, çoğunlukla tabanda köklenir, kabuk gri renklidir. Yapraklar sürgün uçlarında, hemen hemen sapsız, derimsi, ters mızrak, elips veya ters oval şeklinde, 1545 x 5-11 mm boyutlarında, küt veya sivri uçlu, tüysüzdür. Çiçek kurulu saplı, sap (4-) 7-16 mm’dir. Çiçekler hemen hemen sapsız, üst yaprakların koltuğunda 2-10’u bir arada yer alır ve hoş kokuludur. Brahte elips şeklinde veya ters oval, 6-10 mm, kâğıtsıdır. Çiçek örtüsü (12-) 14-18 mm, pembe veya hafif kırmızıya çalan sarımsı renkli, iç kısmı mumlu-beyaz, tüysüz, loplar mızraksı-oval; 3-5 mm ve sivri uçludur. Ovaryum tüysüzdür. Meyve yumurta şeklinde, kırmızı renklidir. Mayıs-temmuz aylarında çiçeklenir (Kit Tan, 1982a).

Daphne ginidioides Jaub. & Spach.

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

Doğal

Yabani defne

Yayılışı

Anadolu’nun güney ve güney-batısındaki kireçtaşı dik kayalıkları, şist, kumtaşı, volkanik kökenli gevşek topraklar, bozuk Quercus coccifera – Arbutus makilikleri, aşırı otlama yapılmış frigana sahalar, kızılçam ormanları ve mezarlık alanlarında yetişir. Deniz seviyesinden 1150 m’ye kadar dikey yayılışa sahiptir.

Tolga Ok

0,5-2 m boylarında dik büyüyen bir çalıdır. Dalların yapraklı kısımları kahve- veya gri renkli tüylüdür. Yapraklar hemen hemen sapsız, derimsi, dar elips veya ters mızrak şeklinde, (10-)16-30(-40) x 2,5-5 mm, mukrolu, çıplaktır (tüysüz). Çiçekler 3-12(-18)’li terminal kümeler halinde, çiçek sapı 6 mm’ye kadar boylanır. Brahteler 2-3 adet, mızrak şeklinde, 3-4 x 0,5 mm, az çok çıplaktır ve dökülür. Çiçek örtüsü hemen hemen kalıcı, 8-10 mm, kirlimsi-sarı renkli ya da pembeleşmiş, loplar dikdörtgenimsi-oval, 3 mm ve küt uçludur. Ovaryum kısa yumuşak tüylüdür. Meyve yumurtamsı, 5-7 mm ve portakal-kırmızısı rengindedir. Çiçeklenme mayıs-ağustos aylarındadır (Kit Tan, 1982a). 634

Tolga Ok

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

T H YM E L A E AC E A E

Daphne mezereum L.

Doğal

Yabani defne

Yayılışı

Türkiye’nin Kuzey-Doğusunda; Giresun, Trabzon, Gümüşhane, Rize, Artvin ve Erzurum illerinde dağlık yamaçlarda, meşe-çam ormanları altında, 1600-2130 metre yükseltilerde yetişir.

Özgür Eminağaoğlu

1,5 metreye kadar boylanan dik çalılardır. Genç sürgünler tüylü, yaşlı dallar çıplak, kabuk açık gri renklidir. Ters mızrak biçimindeki yaprak, 30-90 x 9-20 mm boyutlarında, küt veya geniş sivri uçlu, tüysüz, alt yüzü mavimsi-yeşil renktedir. Hoş kokulu ve sapsız olan çiçekler sürgün üzerinde düşmüş yaprakların koltuğunda yan durumlu olarak 3-6’lı yer alır. Yaklaşık 6 mm büyüklüğündeki brahte yumurta şeklinde olup sonraları dökülür. Çiçek örtüsü 8-12 mm uzunluğunda, koyu veya açık pembe renkli, yatık - kısa yumuşak tüylüdür. Çiçeğin oval şekilli lopları 3-5 mm, geniş sivri veya küt uçludur. Ovaryum çıplaktır. Meyve hemen hemen küremsi ve kırmızı renklidir. Çiçeklenme mart-haziran aylarındadır (Kit Tan, 1982a).

Daphne mucronata Royle

Özgür Eminağaoğlu

Botanik Özellikleri

Doğal

Yabani defne

Yayılışı

Türkiye’nin Güney Doğu Anadolu Bölgesinde doğaldır. Yetiştiği habitatlar, kayalık yamaçlar, kireçtaşı, kurak açık alanlar. Dikey yayılışı 1100-2280 metreler arasıdır.

Mehmet Fırat

0,5-3 m boyunda dik büyüyen bir çalıdır. Dallar kırmızımsı kahverengi, yapraklı kısımlar çıplaktır. Yapraklar çıplak (tüysüz), hemen hemen sapsız veya çok kısa saplı, dar elips şeklinde, (30-) 40-60 x 5-9 mm boyutlarında, tepe kısmı birden daralmış veya dikensidir. Çiçekler hoş kokulu, kısa terminal rasemoz (salkım) halinde 8-14 adet, çiçek sapı 5 mm’ye kadar uzunluktadır. Brahte yoktur. Çiçek örtüsü hemen hemen kalıcı, 9-14 mm boyutunda, sarı-ipeksi tüylü, 4x2 mm boyutlarındaki loplar yumurtamsı şeklinde, küt uçlu veya genişçe sivri uçludur. Ovaryum kısa yumuşak tüylüdür. Meyve 7-9 mm, portakal-kırmızısı rengindedir. Çiçeklenme haziran – eylül ayları arasındadır (Kit Tan, 1982a). 635

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

T H YM E L A E AC E A E

Daphne oleoides Schreber

Doğal

Yabani defne

Yayılışı

İç Anadolu, kıyı ardı bölgeler ve Doğu Anadolu Bölgesinde doğal yayılır. Dikey yayılış alanı çok geniş olup 760 -3200 m’ler arasıdır.

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Özgür Eminağaoğlu

Dik olarak büyüyen, 15-60 cm boyunda, çok dallı bir çalıdır. Genç sürgünler kırmızımsı-kahverengi, yoğun biçimde kısa yumuşak tüylü veya ipeksi tüylüdür. Daha yaşlı dallar tüysüz, kabuk gri renklidir. Yapraklar donuk mavimsi yeşil renkli, derimsi, hemen hemen sapsız veya 1-2 mm uzunluğunda bir sapa sahip, yaprak şekli ters oval, ters mızraksı veya elips biçimindedir. Yaprak uçları sivri, küt veya mukroludur. Genç yapraklar yoğun biçimde (veya seyrek) beyazımsı yumuşak-kılsı tüylü, üst yüzey genellikle çıplaktır. Çiçekler sapsız, hoş kokulu, uçlarda 3-6’lı küme halindedir. Brahte yok veya çok küçük, üçgenimsi-yumurta şekilli, 2x1 mm, sivri uçludur ve dökülür. Çiçek örtüsü 10-16 mm, beyaz veya kremsi-beyaz, yatık-kısa yumuşak tüylü veya ince uzun yumuşak tüylü, lop uçları sivridir. Ovaryum kısa-yumuşak tüylüdür. Meyve yumurta biçiminde, 4-6 mm, portakal-kırmızısı rengindedir (Kit Tan, 1982a). Bu tür dış görünüş (habit), tüylenme, yaprak ve çiçek boyutları bakımından oldukça değişken bir türdür. Çiçek örtüsü (periant) loplarının şekline ve boyutlarına göre iki alt türe ayrılır (Kit Tan, 1982a): 1.Periant lopları üçgenimsi veya mızraksı, (3-) 4-8 x 0,5-1,5 mm….……Daphne oleoides subsp. oleoides 1.Periant lopları oval veya üçgenimsi-oval, (2-) 3-5 x 1,5-3,5 mm….……Daphne oleoides subsp. kurdica 1. Daphne oleoides Schreber subsp. oleoides: kireçtaşı bayırlar, yamaç eteklerinde biriken taş toprak yığınları, bodur meşelikler, karaçam ormanları, Astragalus-Acantholimon stepleri, yol kenarlarında yetişir. Dikey yayılışı 1050-3200 m’ler arasındadır. Çiçeklenme mayıs-ağustos arası dönemde gerçekleşir. İç Anadolu ve Kıyı Ardı bölgelerde doğal olarak bulunur. 2. Daphne oleoides Schreber subsp. kurdica (Bornm.) B.Peterson: volkanik kayalar, kireçtaşı çatlakları, yüksek bölge meraları ve yol kenarlarında yetişir. Dikey yayılışı 760-3000 m’ler arasındadır. Çiçeklenme mayıs-eylül ayları arasındadır. Ana yayılış alanları Doğu Anadolu Bölgesindedir.

Daphne pontica L.

Doğal

Sırımbağı, Yabani defne

Yayılışı Kırklareli, İstanbul, Bursa, Balıkesir, Sakarya, Bolu, Zonguldak, Kastamonu, Ankara-Kızılcahamam, Çankırı, Sinop, Samsun, Amasya, Tokat, Ordu, Trabzon, Gümüşhane, Rize’deki volkanik ve kireç taşı yamaçlar üzerinde, Göknar-Kayın karışık ormanlarında ve 1-2200 m yükseltiler arasında yetişir.

Hatice Yılmaz

1 metreye kadar boylanan, herdem yeşil, seyrek dallı dik çalıdır. Genç sürgünler yapraksı, tüysüz, yaşlı dallar çıplak, kabuk morumsu kırmızı-kahverengidir. Yapraklar hemen hemen sapsız, derimsi, oval şekilli, 30-80 x 15-30 mm, sivri uçlu (nadiren küt) ve çıplaktır. Çiçekler yaprak koltuğunda genellikle ikilidir. Çiçek kurulu sapı 10-20 (-40) mm, çiçek sapı ise 3-8 mm’dir. Çiçek örtüsü 15-25 mm, yeşilimsi-sarı renkli ve tüysüz, loplar mızraksı ve sivri uçlu, (5-)8-10 mm’dir. Ovaryum olgunlaştığında çıplaktır. Meyve yumurtamsı veya hemen hemen küremsi, siyah, 7-8 mm’dir. Çiçeklenme mart-ağustos’tadır (Kit Tan, 1982a). 636

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

T H YM E L A E AC E A E

Daphne sericea Vahl.

Doğal

Develik, Gökçe, Tavuk çiçeği, İpeksi defne

Yayılışı Kireç taşı, serpantin ve tabakalı kayaçlar üzerinde, kapalılığı düşük kızılçam ormanları, Quercus coccifera – Arbutus makiliklerinde deniz seviyesinden 1500 metre yükseltiler arasında yetişir. Kuzey Batı, Kuzey ve Güney Anadolu’da Bursa, Sakarya, Kocaeli, Bilecik, Samsun, Muğla, Denizli, Antalya, Isparta, İçel, Adana, Hatay illerinde doğal olarak bulunur.

Hüseyin Fakir

1-1,5 metreye kadar boylanabilen dik çalılardır. Genç sürgün ve dallar kırmızı-kahverengi, tüylü, daha yaşlı olanlar çıplak, kabuk gri renklidir. Yaprak; hemen hemen sapsız veya çok kısa saplı (2-3 mm), derimsi, elips veya elips-ters mızrak biçiminde, 25-45 x 8-11 mm boyutlarında, küt veya genişçe sivri uçlu, üst yüzeyi mat mavi-yeşil ve tüysüz, alt yüzeyi yatık tüylü, kenarı alt tarafa doğru az çok kıvrıktır. Çiçekler; sapsız, sürgün uçlarına doğru ve yaprak koltuklarında 5-10 adedi bir arada bulunur ve az çok kokuludur. Brahte; oval ya da dikdörtgenimsi şekilli, 4-6 x 5-6 mm, küt uçlu, ince yumuşak tüylü ve dökülür. Çiçek örtüsü, 10-17 mm, ipeksi tüylü, pembe renkli, solduğunda esmerimsi-sarı renkli, lopları 3-6 x 2,5-5 mm, oval veya dikdörtgenimsi oval şekilli, küt veya genişçe sivri uçludur. Ovaryum tüylüdür. Meyve 5-6 mm, yumurta şeklinde, portakal kırmızısı rengindedir. Çiçeklenme şubat-mayıs aylarındadır (Kit Tan, 1982a).

Hüseyin Fakir

Botanik Özellikleri

Dilek Oral

Thymelaea Miller (Çekem)

Herdem yeşil bodur çalı, nadiren yarı çalımsı çok yıllık veya tek yıllık otsu bitkilerdir; çoğu kez dallarının üzerinde şişkin izler (kabarcık şeklinde) vardır. Sarmal olarak dizilen yaprakları küçük ve sapsızdır; gençken birbiri üzerini örten yatık tüylüdür. Erselik veya tek eşeyli olan çiçekleri terminal veya yan durumlu olarak tek tek ya da kümelenmiş durumda bulunur; genellikle sarı, bazen hafifçe yeşil veya morumsu-kırmızı renklidir. Brahteleri vardır veya yoktur. Çiçek yaprakları (periyant) tüpsü, huni şeklinde veya dar-testi şeklindedir; kalıcıdır ama nadiren düşebilir. Erkek organları içeride veya üst halkayı kısmen taşmış durumdadır. Dişi organın altında çok küçük yassı dairemsi bir yapı (disk) vardır veya yoktur. Yumurtalık erkek organlı çiçeklerde gelişmemiştir; stillus kısa, tepede veya tepenin biraz altındadır; başçık (stigma) küre şeklinde veya tablaya benzeyen yapıdadır. Meyve açılmayan kuru meyvedir (Webb ve Ferguson, 1968; Kit Tan, 1982b). Kanarya Adaları, Akdeniz Bölgesi, Kuzey-Orta Avrupa, Doğu-Orta Asya ve Doğu-Orta Amerika’da doğal olarak yayılış gösteren 27 türü olduğu kabul edilmektedir (Theplantlist.org: 2013; GBIF, 2013). Türkiye’de doğal olarak yetişen odunsu türlerini ayırt etmek için kullanılan tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Kit Tan, 1982b): 1. Yapraklı gövdeleri ile dik duran çalılardır 2.Yaprakları düz, her iki yüzü de tüylüdür; 10-15 tane brahte vardır……………..……………………………………....……...............Thymelaea tartonraira 2.Yaprakları içe doğru kıvrık, eksenden uzak olan yüzü (dış yüzü) tüysüzdür; brahte yoktur…………………………………………………Thymelaea hirsuta 1.Yarı-çalımsı çok yıllık, çok gövdeli bitkilerdir 3.Yaprakları dar-eliptik, 1 cm den daha kısa, kenarları asla alta doğru kıvrık Değildir………………………………………………………. Thymelaea cilicica 3.Yaprakları dar-ince uzun, 1 cm den daha uzun, kenarları genellikle alta doğru Kıvrıktır……………………….……………………....… Thymelaea aucheri

637

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

T H YM E L A E AC E A E

Thymelaea tartonraira (L.) All.

Doğal

Ezentere

Yayılışı Dünyadaki yayılışını Akdeniz Bölgesinde (Ege, Akdeniz ve adalar) yapan bitki (Webb ve Ferguson, 1968), Türkiye’de Güney Marmara ve Ege Bölgeleri ile Antalya’da doğal olarak bulunmaktadır (Güner ve diğ., 2012; Kit Tan, 1982b).

Botanik Özellikleri

Salih Sercan Kanoğlu

20-60 cm boylanabilen, erkek ve dişi çiçekleri ayrı bireylerde (dioik), veya nadiren bir bireyinde erselik ve dişi çiçekleri taşırken, diğer bireyinde erselik ve erkek çiçekleri taşıyan (poligam-dioik), bodur, dik veya yatık gövdeli çalılardır. Genç sürgünleri çoğunlukla ipeksi tüylüdür. Yaprakları 10-18 cm uzunluğunda, 2-7 mm genişliğinde, sapsız, deri gibi sert, kaşık (spatül)-ters mızraksı şeklinde, yatık-kısa yumuşak tüylü, sarımsı, gümüş renginde veya gri ipeksi tüylüdür. Şubat-mayıs aylarında açan çiçekleri yan durumlu, 2-5 tanesi bir arada, dallar boyunca yoğun olarak bulunur. Sayıları 10-12 (-15) olan ve kiremitvari şekilde dizilen brahteler ipeksi tüylüdür. Çiçek yaprakları (periyant) 4-6 mm uzunluğunda, soluk sarı renkli, kısa yumuşak veya ipeksi tüylüdür; lobları 1-2 mm uzunluğunda, yumurtamsı, sivri veya küt uçludur. Meyve tüysüzdür (Webb ve Ferguson, 1968; Kit Tan, 1982b). Kit Tan (1982b) tarafından Türkiye’de yayılış yaptığını belirtilen tür altı taksonları için, son yapılan çalışmalara göre karışıklıklar olduğu saptandığından (GBIF, 2013) ve ayrıntılı olarak çalışılması gerektiğinden (Güner ve diğ., 2012) bunlara yer verilmemiştir.

Thymelaea aucheri Meissner

Doğal

Çam çekemi

Yayılışı Dünyada Suriye, Lübnan, Batı İran ve Türkiye’de doğal olarak bulunur. Türkiye’de Batı Karadeniz ile güneyde Adana, Hatay ve Orta Fırat Bölümünde yayılış yapar (Güner ve diğ., 2012; Kit Tan, 1982b).

Botanik Özellikleri Erkek ve dişi çiçekleri aynı birey üzerinde bulunan (monoik) yarı-çalımsı çok yıllık bitkilerdir. Gövdesi T. cilicica’daki gibidir; ancak 30-75 cm’ye kadar boylanabilen 10-18 gövdeli, tüysüz veya tepeleri çok küçük kısa yumuşak tüylüdür. Yaprakları 8-20 mm uzunluğunda, 1,5 (-2,5) mm genişliğinde, şeritsi-iplik şeklinde, hemen hemen sapsız, tüysüz, sivri uçlu ve hafifçe alta doğru kıvrıktır; kuruduğunda gövdenin üzerine sık bir şekilde yatıktır. Temmuz-Eylülde açan çiçekleri 2-5’li gruplar halinde yan durumlu olarak bulunurlar; yaklaşık 1 mm uzunluğunda ve yumurtamsı şekilde olan 2 tane taşıyıcı brahtesi vardır. Erkek çiçekleri 4-5 mm, dişi çiçekleri ise 2,5-3 mm uzunluğundadır. Yatık, kısa ve yumuşak tüylü olan çiçek yaprakları yeşilimsi-kahverengi, lopları ise kırmızımsıdır. Ovaryum uçta az-çok yumuşak tüylüdür. Tohum yaklaşık 3 mm uzunluğundadır (Kit Tan, 1982b). 638

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

T H YM E L A E AC E A E

Thymelaea cilicica Meissner

Endemik

Toros çekemi

Yayılışı Dünyadaki yayılışını sadece Türkiye’de; Adana, İçel ve Niğde’de yapmakta olan endemik bir bitkidir (Güner ve diğ., 2012; Kit Tan, 1982).

Botanik Özellikleri Erkek ve dişi çiçekleri aynı birey üzerinde bulunan (monoik) yarı-çalımsı çok yıllık bitkilerdir. 25 cm’ye kadar boylanabilen, 15-40 adet dik duran gövdeli, basit veya seyrek olarak tabanda dallanmış, yeşil ve tüysüzdürler. Yaprakları 6-10 mm uzunluğunda, (1,5-) 2-2,5 mm genişliğinde, dar eliptik-şeritsi, hemen hemen sapsız, tüysüz ve sivri uçludur; gövdenin üzerine sık bir şekilde yatık değildir. Temmuz-ağustosta açan çiçekleri 2-5’li gruplar halinde yan durumlu olarak bulunurlar; 2 tane 2-5 mm uzunluğunda ve yumurtamsı-mızrak şeklinde taşıyıcı brahtesi vardır. Erkek çiçekleri 5-6 mm, dişi çiçekleri ise 2-2,5 mm uzunluğundadır. Çiçek yaprakları yeşilimsi-sarı renklidir; olgunlaşmamış çiçekler yoğun, yumuşak, dik ve uzun tüylü veya ipeksi tüylüdür; lopları ise kırmızımsı-kahverengidir (Kit Tan, 1982b).

Thymelaea hirsuta (L.) Endl.

Doğal

Tüylü çekem

Yayılışı Doğal olarak Akdeniz Havzasında ve Güneydoğu Portekiz’de bulunan bitki (Webb ve Ferguson, 1968), Türkiye’de Çatalca-Kocaeli Bölümü ile Ege ve Akdeniz Bölgelerinde yayılışını yapar (Güner ve diğ., 2012; Kit Tan, 1982b).

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

20-150 (-300) cm’ye kadar boylanabilen, dik, yayılan veya yatık formda ve kiremitvari dizilen yapraklarla yoğun olarak örtülmüş ve gövdesi dallanmış olan bodur çalılardır. Genç ve çiçekli sürgünleri birbiriyle az çok karışmış sık yumuşak beyaz tüylüdür; dalları yaşlandıkça birbirinden uzaklaşarak sarkar ve tüyler dökülür. Yaprakları (2-) 3-5 (-8) mm uzunluğunda, 1,5-3 (-4) mm genişliğinde, dairemsi-yumurtamsı veya yumurtamsı-mızrak şeklindedir. Yaprak ayası kalın derimsi veya etli, içe doğru kıvrık ve sapsızdır; küt veya sivri uçlu, kenarları içe kıvrıktır; eksene bakan yüzü birbiriyle az çok karışmış sık yumuşak beyaz tüylü veya yünlü tüylü iken, eksenin aksine bakan yüzü yeşil ve tüysüz veya seyrek tüylüdür. Erkek ve dişi çiçekleri ayrı bireylerde (dioik) veya bir bireyinde erselik ve dişi çiçekleri taşırken diğer bireyinde erselik ve erkek çiçekleri taşırlar (poligam-dioik). Eylül-Aralık aylarında açan ve 2-5’li gruplar halinde uçta bulunan (terminal) çiçekleri sapsızdır ve tabanda ince uzun yumuşak tüy grubu bulunur; brahte yoktur. Çiçek yaprakları 3-4,5 mm uzunluğunda, grimsi-kısa yumuşak veya birbiriyle az çok karışmış sık yumuşak beyaz tüylüdür; içeride sarıdır; lopları 1-1,5 mm uzunluğunda, yumurtamsı ve küt uçludur. Meyve yaklaşık 4 mm uzunluğunda, yumurtamsı, çok küçük kısa yumuşak tüylü veya tüysüzdür (Webb ve Ferguson, 1968; Kit Tan, 1982b). 639

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

U L M AC E A E

ULMACEAE Ulmaceae familyası Ulmus L. ve Zelkova Spach. adlı iki cins ve bu cinslere bağlı 100’den fazla türle temsil edilen önemli bir familyadır. Çoğunlukla ağaç veya boylu çalı halinde, kışın yaprağını döken (ender olarak herdem yeşil) odunsu bitkilerdir. Tomurcukları kiremitvari dizilmiş çok sayıda pulla örtülmüştür. Terminal tomurcukları pseudo-terminaldir; tomurcuk dizilişi iki sıralı sarmaldır. Yaprakları basit, pinnat (tüysü) damarlı, kenarları genellikle dişli ve taban kısmı çoğunlukla çarpıktır. Çiçekleri erselik ya da bir cinsli olup teker teker ya da kurullar halinde bulunur. Çanak yaprakları 4-5 veya 6-9 parçalıdır; taç yaprakları yoktur. Etamin 4-6 adet, ovaryum üst durumlu ve tek gözlü, tek tohum taslağına sahiptir; iki stigması vardır. Meyve nuks ya da çekirdekli sulu meyvedir (Yaltırık, 1993).

Ünal Akkemik

Ulmus L. (Karaağaçlar)

640

Hatice Yılmaz

Ulmus minor

Ulmus minor

Hatice Yılmaz

Ulmus laevis

Hatice Yılmaz

Ulmus glabra

Hatice Yılmaz

Ulmus cinsi ülkemizde toplam 4 türle temsil edilen, orman içerisinde karışıma giren bir cinstir. Krüssman (1986)’ya göre kuzey yarım kürenin ılıman zonlarında 45 türü bulunur. Kışın yaprağını döken, genel olarak boyu ağaçlar olmakla beraber, sahil kesimlerinde ve tarım arazilerinin kenarlarında bulunan bireyleri boylu çalılıklar oluşturmaktadır. Tomurcukları çok pullu, pullar tüylü ya da çıplak, almaçlı dizilmiş, türlere göre tomurcukları büyük ya da küçüktür. Çiçek ve yaprak tomurcukları farklı şekil ve büyüklüktedir. Yaprak tomurcukları daha çok sürgünlerin uç kısımlarına doğrudur ve dar sivri uçludur. Buna karşın çiçek tomurcukları sürgünlerin alt kısımlarına doğrudur ve yuvarlak, şişkin ve daha büyüktür. Yapraklar sivri ya da damla uçlu, kenarları çift sıralı dişli, tabanı asimetriktir. Yaprakların alt yüzleri tüylü ya da çıplaktır; sapsız ya da kısa saplıdırlar. Çiçekleri 1 cinsli, 1 evcikli ya da erseliktir. Çiçek çevresi yeşil ve çiçekler demet halindedir. Çiçekler türlere göre saplı ya da sapsızdır. Çok sayıda çiçek bir arada bulunur, demetler halindedir ve çiçekler erken dönemde, mart ayında yapraklanmadan önce başlar. Yapraklar meyveyle birlikte aynı zamanda oluşurlar. Meyve kanatlı nuks olup, kanat zar gibi incedir. Nuks meyve türlere göre kanadın ortasında ya da bir tarafa doğru kaymıştır. Ülkemizde toplam 4 türü yetişmekte olup tanı anahtarı aşağıda verilmiştir (Akkemik, 1994). 1.Yaprakları sapsız ya da çok kısa saplı, büyük, bazen tali toplar mevcut, alt yüzleri yumuşak tüylerle kaplı, yaprak ucu kısa damla uçludur; nuks meyve kanadın tam ortasındadır.…………………….…………………Ulmus glabra 1.Yapraklar saplı, sivri uçlu, tali loplar yok, alt yüz seyrek ya da sık tüylü; meyve kanadın ucuna ya da tabanına doğru kaymıştır. 2.Yapraklar geniş, dairemsi,dip kısımları çok çarpık, dişler büyük ve 1.derece dişler çengel gibi ileriye doğru kıvrık, alt yüzü tüylü; çiçek ve meyveler saplı; meyve kanadın sap kısmına doğru kaymış ve kanat kirpiklidir………………………..………………………Ulmus laevis 2.Yapraklar dar, diğer tüm türlerden daha küçük, dip kısımları çarpık, dişler daha küçük ve 1.derece dişler çengel gibi kıvrılmamış; çiçek ve meyveler sapsız, meyve kanadın uç kısmına doğru kaymış ve kanat kirpiksizdir. 3.Yaprakların alt yüzünde yan damarların ana damara birleştiği kısımlarda tüy demetleri var. Sürgün ve tomurcuklar çıplak ya da seyrek tüylü, yapraklar koyu yeşil. ...............................................................................Ulmus minor 3.Yaprakların alt yüzü, tomurcuklar ve sürgünler çok sık beyaz tüylerle kaplı, yapraklar grimsi yeşil…Ulmus canescens

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

U L M AC E A E

Ulmus canescens Melville

Doğal

Tüylü ova karaağacı

Yayılışı

Akdeniz çevresinde bulunan bu tür, ülkemizde özellikle Marmara’nın güneyi, Ege ve Akdeniz çevresinde doğaldır. Sürgün ve yapraklarının yoğun tüylü olmasından dolayı bu isim verilmiştir. 20-25 m’ye kadar boylanabilen geniş tepeli bir ağaçtır. Sahil kesimlerde ya da tarla kenarlarında zaman zaman çalılık formunda gruplar oluşturur. Kabuk ilk yaşlardan itibaren boyuna derin çatlaklıdır. Genç sürgünleri genellikle soluk renkli, yoğun tüylü ve incedir. Tomurcuklar dışarıdan görülen 3-6 pulla örtülüdür. Pulların uçları kirpikli ya da tüylüdür. Pulların uç kısımları açık, diğer kısımları koyu kahverengindedir. Yaprakları 5 (4-12 ) cm boyunda, 3 (2-8) cm enindedir. Yaprak soluk ya da hafif grimsi yeşil, eliptik-ters yumurta şeklinde, kenarları çift sıralı dişli, dişlerin ucu küt, yaprak tabanı çarpık, kısa saplı (7 (3-13) mm) ve uç kısmı sivridir. Yaprakların alt yüzü yoğun tüylüdür. Meyve sapsız; sürgün üzerinde çok sayıda meyve demet halinde kurul oluşturur. Her bir nuks meyve kanadın uç kısmına doğru kaymıştır (Akkemik, 1994).

Ulmus glabra Huds.

Ünal Akemik

Botanik Özellikleri

Doğal

Dağ karaağacı

Yayılışı

Genel coğrafi yayılış alanı Karadeniz Bölgesinin dağlık kesimleridir. Bununla birlikte, Akdeniz ve İç Anadolu bölgelerinin de yüksek dağlık kesimlerinde yayılış yapar. Kayseri, Adana, Artvin, Bolu, Muş, Antalya, Kastamonu, Mersin, Konya, Isparta, Zonguldak, Mersin, Maraş, Hatay, Sinop, Trabzon, Tokat, Balıkesir, Bursa’nın yüksek dağlık kesimlerindeki nemli ormanlarda karışıma girer (Akkemik, 1994). Türü tanımlayan Latince ad, “glabrous”, düz, pürüzsüz, çıplak anlamına gelmektedir. Kabuklarının uzun yıllar çatlamadan kalmasından dolayı bu ad verilmiştir. Diğer yandan sinonim olarak “Ulmus montana” adıyla da isimlendirilmiş olup ülkemizde bu adın Türkçesi olan “Dağ karaağacı” adıyla anılır. 35-40 m ye kadar boylanabilen, geniş tepeli bir ağaçtır. Gövde kabuğu uzun yıllar çatlamadan kalır. Sonrasında baklava dilimi gibi çatlaklar oluşmaya başlar ve ileri yaşlarda boyuna derin çatlaklı bir yapı kazanır. Çatlaksız kabuklar üzerindeki lentiseller çok belirgin ve enine kabarcıklar halindedir. Genç sürgünleri diğer türlerden daha kalındır. Kırmızıkahverengindeki sürgünlerin üzerleri, kaba, soluk, beyaz tüylerle kaplıdır. Lentiseller sarımsı renktedir. Tomurcuklar dışarıdan görülen 4-6 pulla örtülüdür. Yaprak tomurcukları dar ve sivri uçlu, çiçek tomurcukları şişkin ve yuvarlaktır. Tomurcuk pulları iki renklidir: Pulların ucu açık renkli ve soluk beyaz tüylü, diğer kısımları da siyahımsı kahverengindedir. Tomurcuklar diğer türlerinkine oranla çok daha büyüktür. Yapraklar diğer türlerden çok daha büyük, 11(5-17) cm boyunda, 7 (4-12) cm enindedir. Yaprak sapsız ya da çok kısa saplı, üzeri törpü gibi sert tüylerle kaplı, alt yüzü yumuşak tüylüdür. Sürgün uçlarındaki yapraklarda genellikle tali loplar vardır. Yaprak kenarı düzenli, çift sıralı dişlidir. Uç kısım sivri, kısa damla uçludur. Meyve kanadı yaklaşık 2 cm çapında geniş oval ya da dairemsidir. Nuks meyve bu kanadın tam ortasında yer almıştır. Çok sayıda meyve bir demet halinde bir arada bulunur, çiçek ve meyveleri sapsızdır (Akkemik, 1994). 641

Ünal Akkemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

U L M AC E A E

Ulmus laevis Pall.

Doğal

Saplı karaağaç

Yayılışı

Kırklareli, Bursa, Sakarya, Bolu, Trabzon ve Rize’nin çok nemli kısımları ve subasar ormanlarında doğal yayılışını yapar. Meyvelerinin saplı olmasından dolayı saplı karaağaç adı verilmiştir.

Ulmus minor Miller

Hatice Yılmaz

30-35 m ye kadar boylanan geniş tepeli bir ağaçtır. Gövdenin dip kısmı ileri yaşlarda genişler. Kabuklar diğer türlerin aksine levhalar halinde çatlar ve daha incedir. Yaşlı ağaçlarda ise boyuna derin çatlaklıdır. Sürgünleri ince ve uzun, kırmızı kahverenginde, üzerleri yumuşak tüylüdür. Tomurcukları dışarıdan görülen 4-7 pulla örtülüdür. Pulların uç kısımları siyahımsı-kahverenginde, diğer kısımları ise açık kahverengindedir. Tomurcuklarının sivri uçlu olması ve bu renk farklılığından dolayı diğer türlerden kolaylıkla ayrılırlar. Yaprak tabanı en çarpık olan türdür. Yaprakları kısa saplı, dişleri çok düzenli ve 1.derece dişler uca doğru kıvrıktır. Yaprak geniş oval şekilli veya yuvarlaktır. Sivri ya da damla uçludur. Yapraklar 8 (3-15) cm boyunda, 6-7 (3-11) cm enindedir. Yaprak sapı boyu 4 (2-8) mm’dir. Yaprakların alt yüzü ve yaprak sapı sık beyaz tüylerle kaplıdır. Yaprak üst yüzünde kuvvetli yapraklarda törpü gibi sert tüyler (skabroz) oluşur. Çiçekleri demet halde, saplı ve aşağıya doğru sarkar. Meyve saplı, 1-1,5 cm uzunluğunda meyve sap kısmına doğru kaymış ve kanadın kenarları kirpiklidir (Akkemik, 1994).

Ünal Akemik

Botanik Özellikleri

Doğal

Ova karaağacı

Yayılışı Bu tür çok yaygın olup ülkemizin Marmara, Karadeniz ve Doğu Anadolu ve İç Anadolu’nun kuzey kesimlerinde deniz seviyesinden 1000 m’lere kadar bir yükselti kuşağında, taban arazilerde ve düzlüklerde, orman içinde ve sahil kesimlerde ve özellikle de tarım arazileri kenarlarında doğal yetişir. Yapraklarının küçük olmasından dolayı “minor” ismi verilmiştir. Diğer yandan aşağı yükseltilerde yetiştiğinden “Ulmus campestris” adı da verilmiştir. “campestris” ova anlamına gelmekte olup Türkçe olarak da bu ad kullanılır.

30 m’ye kadar boylanabilen geniş tepeli bir ağaçtır. Kabuk ilk yaşlardan itibaren boyuna derin çatlaklıdır. Genç sürgünleri genellikle kırmızı, kırmızı kahverengi, çıplak ya da önceleri tüylü, sonra dökülür. Tomurcuklar dışarıdan görülen 3-6 pulla örtülüdür. Pullar çıplaktır. Pulların uç kısımları açık, diğer kısımları koyu kahverengindedir. Yaprakları diğer türlerden daha küçük, 5 (4-12) cm boyunda, 3 (2-8) cm enindedir. Yaprak eliptik-ters yumurta şeklinde, kenarları çift sıralı dişli, dişlerin ucu küt, yaprak tabanı çarpık, kısa saplı (7 (3-13) mm) ve uç kısmı sivridir. Yaprakların alt yüzünde yan damarların ana damara birleştiği kısımlarda tüy demetleri vardır. Meyve sapsız, demet halinde çok sayıda meyve kurulu vardır. Her bir nuks meyve kanadın uç kısmına doğru kaymıştır (Akkemik, 1994). 642

Ünal Akemik

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

U L M AC E A E

Ulmus x hollandica Miller

Egzotik

Melez karaağaç, Hollanda karaağacı

Yayılışı Bu melez tür Avrupa’da çok yaygın olup dağ karaağacı (Ulmus glabra) ile ova karaağacının (Ulmus minor) hibritidir. Atatürk Arboretumu’nda örnekleri bulunmaktadır. Ülkemizde yayılıp yayılmadığı araştırılması gereken bir türdür.

Hatice Yılmaz

40 m’ye kadar boylanabilen, kışın yaprağını döken, kabukları boyuna derin çatlaklı bir ağaçtır. Yaprakları ince, yumurtamsı, uç kısmı uzunca sivri uçlu, kenarları çift sıralı dişli, tabanı çok asimetrik, 7 cm’ye kadar uzunlukta ve kısa saplıdır. Çiçeklenme zamanı şubat-mart ayları olup yapraklanmadan önce çiçek açarlar. Genel görünüş olarak ova karaağacına çok benzer ama yapraklarının daha geniş, tabanındaki çarpıklığın çok fazla ve uç kısmının daha uzunca sivri olmasıyla ayırt edilir.

Ulmus pumila L.

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

Egzotik

Sibirya karaağacı

Yayılışı Genel coğrafi yayılışı Doğu Sibirya, Kuzey Çin, Türkistan ve Ilıman Asya’dır. Ülkemizde, özellikle karayolu kenarlarında ve kent içi yol ağacı olarak yaygın bir şekilde kullanılmıştır.

Hatice Yılmaz

Genel olarak 20 m’ye kadar boylanabilen, dalları, ince, uzun, yaygın ve hafif sarkık ve kışın yaprağını döken ağaçlardır. Kabukları boyuna düzensiz yarıklar halinde çatlaklıdır. Yaprakları en çok 7 cm, almaşlı dizilmiş, çift sıralı dişlilik çok hafif belirgin ve taban çarpıklığı hafiftir. Çiçekler demet halde, yapraklanmadan önce ortaya çıkarlar. Meyve 1,3 cm kadar ve geniş kanatlıdır. Yapraklarının taban kısmının hemen hemen simetrik (hafif çarpık) ve yaprak kenarındaki ana dişlerin sırtındaki ikinci derece dişlerin de hafif olmasıyla diğer türlerden ayrılırlar.

643

Hatice Yılmaz

Botanik Özellikleri

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

U L M AC E A E

Hatice Yılmaz

Relikt bir cins olan Zelkova 3’ü Doğu Asya (Çin ve Japonya), 1’ Batı Asya, 1’i Sicilya ve 1’i de Girit adasında olmak üzere 6 türle temsil edilir (Denk & Grimm 2005). Bunlardan Zelkova carpinifolia Türkiye’de doğal olarak yetişir. Kışın yaprağını döken ağaç veya nadiren çalı formunda odunsu bitkilerdir. Gövdenin kabuğu ince, düzgün, ileri yaşlarda levhalar halinde çatlaklıdır. Koyu renkli pullarla örtülmüş olan yumurta biçimindeki tomurcukları tüysüzdür. Yapraklar basit, yumurta-eliptik biçimde, kenarları dilimli, testere dişlidir, sürgüne iki sıralı sarmal olarak dizilir. Yaprak kısa saplı veya hemen hemen sapsızdır. Çiçekler erkek, erdişi olup tek tek veya demetler halinde yapraklarla beraber görülür. Çiçek örtüsü birleşmiş çan biçimindedir, 4 (5) lobu vardır. Etamin sayısı 4-5’dir. Meyve üstten basık bir çekirdekli sulu meyvedir, dış tabakası yeşil fakat etli değil kurudur. İnce lifli, öz kısmı koyu renkli, değerli odunları vardır. Gençlikte hızlı büyürler, toprak, ışık ve ısı istekleri yüksektir (Kayacık 1981, Browicz & Zielinski 1982).

Hatice Yılmaz

Zelkova Spach.

Çiçekli sürgün

Zelkova carpinifolia (Pall.) K. Koch.

Hatice Yılmaz

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

Meyveli sürgün Doğal

Gürgen yapraklı zelkova

Yayılışı Genel coğrafi yayılışı Kafkasya, Kuzey İran ve Güney Anadolu’dur. Türkiye’de Kars, Muş, Siirt, Hakkâri, Trabzon’da 900-1550 m’ler arasında vadi yamaçlarında meşelerle beraber yetişir (Browicz & Zielinski 1982, Anşin & Gerçek 1991). Relikt bir tür olan Zelkova carpinifolia NT (tehdit altına girebilir) kategorisinde yer almaktadır (Güner & Zielinski 1998).

30-35 m boy, 2-3 m çap yapabilen, ama genellikle daha kısa boylu ve yoğun dallı ağaçlardır. Kabuk gri-kahverengi, sürgünler tüylüdür. Yumurtamsı, dikdörtgenimsi yapraklar (1,5)2-8 (-9) cm boyunda, (1) 1,5-4 (-4,5) cm eninde, ucu sivrice, tabanı yuvarlak, yüreksi, çok az çarpık, kenarları basit kaba dişlidir. Üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü açık yeşil, damarlar boyunca yumuşak tüylüdür. Yan damar sayısı 6-10(12) çifttir. Yaprak sapı kısadır (1-2 mm). Erkek çiçekler genç sürgünlerin dip tarafında yaprak koltuklarında birçoğu bir arada yer alır. Dişi (erdişi) çiçekler ise sürgünlerin uç kısımlarında ki yaprakların koltuklarında tek tek bazen bir kaçı bir arada yer alır. Çekirdekli sulu meyve gayrimuntazam, 5 mm çapında, tazeyken yeşil, olgunlaşınca yeşilimtırak-kahverengi, üzeri çizgili ve olukludur (Browicz & Zielinski 1982). Yomra’da toplanan (2) 3-5 m boylarında, daha küçük yapraklı ve diş sayısı daha az olan örnekler Z. carpinifolia subsp. yomraensis Anşin & Gerçek (Anşin & Gerçek 1991) olarak isimlendirilmiştir. Ancak Zielinskii & Güner (2000) Zelkova carpinifolia’nın çok değişken bir tür olduğunu ve bu örneklerin bir alttür değil türün gençlik durumu olduğunu belirtmişlerdir. 644

Eser Öncel

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

V E R B E N AC E A E

Ünal Akkemik

Ülkemizde Lantana L. adlı cinsine ait Lantana camara L. türü park ve bahçelerde yaygın bir şekilde kullanılır. Tüy örtüsü yıldız tüylerden oluşur ya da karmaşıktır. Yapraklar karşılıklı ya da çevrel, kulakçık yok, basit ya da üçgül şeklinde veya seyrek olarak da palmat ya da pinnat bileşiktir. Çiçek kurulu terminal ya da yan durumlu, salkım, simoz, başak şeklinde ya da dallanmıştır. Çiçekler erselik ya da poligam, zigomorfik ya da seyrek olarak aktinomorfiktir. Çanak kalıcıdır. Taç 4-5 ya da daha fazla lopludur. Loplar genellikle yayılmıştır. Üreyimli stamenler taç tüpüne bağlıdır, loblar almaşlıdır. Filamentler serbest, anterler sırttan bağlı, 1-2 gözlüdür. Ovaryum tam ya da 4 oyuklu, 2-8 gözlü, tohum taslağı 1-2 gözlü, dik ya da sarkıktır. Stilus terminal, basit, tam ya da 2 yarıklıdır. Meyve çekirdekli sulu tipte ya da kapsüldür. Dünya üzerinde 91 cinse dâhil 2000 civarında türü olup genellikle tropikal ya da subtropkal alanlarda yetişir (P’ei Chien & Chen Shou-liang, eds. 1982).

Tolga Ok

VERBENACEAE

Ünal Akkemik

Lantana L. (Mine çalıları)

Otsu ya da herdem yeşil çalı formunda odunsu bitkilerdir. Yaprakları karşılıklı ya da üçlü gruplar halindedir. Genellikle kaba, pürüzlü, kenarları dişli, kötü kokuludur. Çiçekleri güzel görünüşlü, yan durumlu ve yarı küresel başçık görünümünde kurul oluşturur. Çanak örtüsü tüp şeklinde, düzensiz 4-6 oyuklu, çift loplu değildir. Tüp ince, çanak çok küçüktür. Stamen sayısı 4 olup taç tüpünün orta kısmına bağlıdır. Meyve üzümsü meyveye benzeyen çekirdekli sulu meyvedir. Cinsin Tropik Amerika, Batı Hint Adaları, Tropik ve Güney Afrika’da doğal yetişen yaklaşık 150 türü vardır (Krüssmann, 1977). L.camara adlı türü park ve bahçelerde yaygın olarak yetiştirilir.

Lantana camara L.

Egzotik

Mine çalısı

Yayılışı

Tropik Amerika’da doğal yetişen tür, ülkemizde Marmara, Ege ve Akdeniz Bölgelerindeki park ve bahçelerde yaygın bir şekilde süs bitkisi olarak kullanılır.

Botanik Özellikleri

Ünal Akkemik

En fazla 3 m’ye kadar boylanabilen çalı formunda odunsu bitkilerdir. Yaprakları oval, dikdörtgenimsi, sivri uçlu, kenarları dişli, 4-6 cm boyunda, dizilişi karşılıklı, taban kısmı az çok yüreksi, üst yüzü kaba ve pürüzlü, alt yüzü ise yumuşak tüylüdür. Çiçekleri düz bir başçık şeklinde, yarı küresel görünümde kurul oluşturur ve çok sayıda çiçek bir arada bulunur. Taç rengi sarıdan pembeye kadar değişir. Bir çiçek kurulunda çevrede yer alan çiçekler pembe iken orta kısımdakiler sarıdır. Kültivarlara bağlı olarak çiçek renkleri de büyük değişkenlik gösterir. Meyve siyah, çekirdekli sulu olup yuvarlak şekillidir (Krüssmann, 1977). 645

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

V I TAC E A E

VITACEAE Ampelopsis orientalis

Tolga Ok

Kışın yaprağını döken nadiren herdem yeşil, sülükleri olan, sarılıcı ya da dik duran çalı veya ağaççık halindeki odunsu bitkilerdir. Gövdeleri dallanmamıştır, ince şeritler halinde ayrışan kabukları vardır (Kubitzki, 2007). Yaprak dizilişleri sarmaldır. Yapraklar basit, loblu veya birleşik yaprak halinde, kenarları dişlidir. Kulakçıkları bulunmaktadır. Sülükler basit, 2’ye ayrılmış veya 4-12’ye dallanmış (Parthenocissus) ve yapraklarla karşılıklı olarak bulunmaktadır. Çiçekler küçük, aktinomorf (dairesel), bir cinsli (uniseksual) veya tamdır (hermafrodit). Yapraklarla karşılıklı olarak bulunan simoz veya birleşik salkım tipi kurullar oluştururlar. Çanak yapraklar 4-5 parçalı, çok küçük, disk oluşumu belirgindir. Taç yaprak sayısı 4-5 ender olarak da 3-7, birleşik, üst kısımda birleşik veya serbesttir. Stamenler 4-5 adet ve taç yaprakların önündedir. Ovaryum üst durumlu, genellikle 2, bazen de 3-6 gözlüdür. Her gözde (1-) 2 tohum bulunur. Meyve üzümsüdür. 1-4 tohumu vardır (Davis, 1967; Kayacık, 1982; Kubitzki, 2007). Vitaceae familyasının tropik ve subtropik bölgelerde yayılmış olan 14 cinsi ve 750 kadar türü vardır (Kubitzki, 2007). Türkiye’de doğal yetişen 2 cinsin tanı anahtarı Davis (1967)’e göre aşağıda verilmiştir. 1.Yapraklar sade; taç yapraklar üst kısımda birleşik ve çiçeklenme zamanında düşer .….......................................................................................................................Vitis 1.Yapraklar birleşik, taç yapraklar serbest ve çiçeklenme zamanında düşmez ............................................................................................................…Ampelopsis

Tolga Ok

Ampelopsis Michx.

Ülkemizin Akdeniz Bölgesinde doğal yetişen sarılıcı-tırmanıcı bir türe sahip olan çalı cinslerinden biridir. Bazı türlerinde tutunmayı sağlayan sülükleri vardır. Türkiye örneklerinde sülük yoktur. Yaprakları basit ve Türkiye’de yetişen türünde bileşiktir. Çiçek kurulu simoz, yaprak dizilişi karşılıklıdır. Çiçekleri erselik, 4-5 parçalıdır. Taç yaprakları serbest olup çiçeklenme aşamasında dağılmaya başlar. Disk çanak şeklinde, ovaryuma yapışıktır (Davis, 1967a).

Ampelopsis orientalis (Lam.) Planch.

Doğal

Abdal teveği

Yayılışı

Doğu Akdeniz çevresinin bitkisidir. Hemen hemen sadece Güney Anadolu’ya münhasır bir bitkidir. Kuzey batı Suriye’de de yayılış gösterir (Browicz, 1986). Ülkemizdeki yayılışı Antalya, Mersin, Adana, Hatay, Kahramanmaraş çevrelerinde 50-1800 m yükseltiler arasındaki kayalık kireçtaşlı alanlarda ve kayalık alanlardaki yaprak döken ormanlarda bulunur (Davis, 1967a). Ülkemizde Muğla ilinde de yayılış gösterdiği belirtilmiştir (Browicz, 1986).

Botanik Özellikleri

Tolga Ok

Sülükleri olmayan sarılıcı ve tırmanıcı odunsu bitkilerdir. Yapraklar 1-2-3’lü ya da pinnat, yaprakçıklar dişli veya derin dişli ve çıplaktır. Çiçekler 4 parçalıdır ve yeşil renklidir. Üzümsü meyve olgunlaştığında mavi-siyahtır ve yaklaşık 5 mm çapındadır. Çiçeklenme haziran-ağustos aylarındadır (Davis, 1967a). 646

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

V I TAC E A E

Parthenocissus Planch. (Duvar Sarmaşıkları) Partenocissus quenquefolia

Gamze Tuttu

Parthenocissus cinsinin Doğu Asya, Himalayalar ve Kuzey Amerika’da, tropik bölgelerde yetişen 15 taksonu vardır. Bazıları özellikle binaların duvarlarına sardırılmak amacıyla yetiştirilir. Üretilmeleri tohum ve çelikle olur. Kışın yaprağını döken nadiren herdem yeşil sarılıcı odunsu bitkilerdir. Gövde kabuğu düzgün ve bol sayıda lentiselleri vardır. Öz beyazdır. Taş, duvar gibi yerlere yapışıp tutunacak sülükleri, (0-) 3-12’ye dallanmış ve yapraklarla karşılıklıdır. Tomurcuklar yuvarlakça, dışarıdan görülen 2-4 pul ile örtülmüştür. Yaprakları uzun saplı, sade, loblu veya 3-7 yaprakçıktan oluşur. Yaprakçık kenarları kaba veya testere dişlidir. Çiçekler hermafrodit, çok azı da poligamdır, yapraklarla karşılıklı simoz tipinde kurullar oluşturur ve çoğunlukla sürgünlerin ucunda toplanırlar. Çanak küçük, taç 4-5 parçalı, disk belirsiz, stilus kısa ve kalın, ovaryum 2 gözlüdür. Üzümsü meyve küremsi, önceleri yeşil, olgunlaşınca koyu mavimsi-siyah renkte, 1-4 tohumludur. Tohumlar küremsi ters yumurta şeklindedir (Krüsmann, 1978; Kubitzki, 2007).

Gamze Tuttu

Parthenocissus quinquefolia (L.) Planch.

Egzotik

Amerikan sarmaşığı

Yayılışı

Kuzey Amerika kökenli olup yaygın bir süs bitkisidir.

Botanik Özellikleri

Gamze Tuttu

Tırmanıcı odunsu bitkilerdir. Genç sürgünleri kırmızı, sülükleri 5-8 parçalıdır. Tırmanma için tutunmaya yarayan disk benzeri organları vardır. Yaprakları palmat, 5 parçalıdır. Yaprakçıklar saplı, eliptik veya oval-ters yumurta şeklinde, 4-10 cm uzunluğunda, kenarları dişli veya tırtıklı, tabanları kama şeklinde, uçları uzun ve sivridir. Üst yüzü donuk yeşil, alt yüzü ise mavimsidir. Yapraklar döküleceği zaman parlak kırmızı bir renk alır. Çiçekler terminal durumlu birleşik salkım tipi kurullar oluşturur. Meyveler 6 mm boyunda, mavimsi siyah renkte, üzeri dumanlı ve 2-3 tohumludur (Krüssmann, 1978).

Parthenocissus tricuspidata (Sieb. & Zucc.) Planch.

Egzotik

Duvar sarmaşığı

Yayılışı

Genel coğrafi yayılış alanı Japonya, Çin ve Kore’dir. Ülkemizde yaygın bir şekilde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

Botanik Özellikleri

Gamze Tuttu

Tırmanıcı odunsu bitkilerdir. Tutunmaya yarayan sülükleri ve disk benzeri organları vardır. Yaprakları uzun saplı, geniş yumurta biçiminde, 10-20 cm büyüklüğünde, kısmen sade veya 3 sivri uçlu lobu vardır. Yaprak kenarları testere dişli, tabanı kalp şeklindedir. Üçgenimsi olan yaprak lopları, sürgün uçlarında daha küçüktür. Yaprakların her iki yüzü de parlak yeşil renkte, tüysüz veya alt yüzü damar boyunca tüylüdür. Yapraklar döküleceği zaman sarımsı-turuncu, kırmızı bir renk alır. Haziran-temmuz aylarında açan çiçekler sarımsı yeşil renklidir (Krüssmann, 1978). 647

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

V I TAC E A E

Gamze Tuttu

Vitis L. (Asmalar ) Vitis vinifera

Dilek Oral

Vitis cinsinin Kuzey yarıkürede ılıman yerlerde bulunan, birbirlerinden ayırt edilmesi güç olan 60-70 kadar taksonu vardır. Bu taksonların meyvelerinden dolayı kültüre alınmış olanlarının başında gelen Vitis vinifera’nın ekonomik değeri oldukça fazladır. Kışın yaprağını döken tırmanıcı odunsu bitkilerdir. Gövdelerinin lifler halinde ayrışan kabukları vardır. Sürgünlerinin ortasında açık esmer renkte geniş bir öz bulunur. Yapraklar sade, loplu nadiren ışınsal tüysü ve kenarları dişlidir. Sülükler yardımı ile yanlarındaki bitkilere tutunarak tırmanırlar. Çiçekler 1 veya 2 cinslidir. Taç yaprakları 5 parçalı, üst kısımda birleşmiş ve çiçeklenme zamanında bir başlık şeklinde düşer. Sürgünlerde birleşik salkım tipinde kurullar halinde, yapraklarla karşılıklı olarak bulunurlar. Üzümsü meyvede armut biçiminde olan 2-4 tohum bulunur (Davis, 1967b; Kayacık, 1982).

Vitis sylvestris Gmelin

Doğal

Yabani Asma

Yayılışı

Genel coğrafi yayılış alanı Avrupa, Kırım, Kafkasya, Kuzey İran, Türkistan ve Türkiye’dir. Türkiye’nin değişik orman alanlarında; Trakya, Marmara çevresi ve Batı Anadolu’da çok rastlanır.

Gamze Tuttu

Kışın yaprağını döken boylu, odunsu tırmanıcı bitkilerdir. Sülükleri yardımıyla tırmanırlar. Dioiktir. Yaprakları ışınsal loplu, tabanı yürek şeklinde, kenarları kaba dişlidir. Erkek bireylerdeki yaprak lopları, dişi bireylere göre daha derindir ve gençken yaprakların alt yüzü sık yumuşak tüylüdür. Üzümsü meyveleri ekşi, 5-7 mm boyunda, küremsi, olgunlaştığında siyahımsı-mor renkli ve 3 tohumludur. Mayıs-haziran aylarında çiçek açar (Davis, 1967b).

Vitis vinifera L.

Gamze Tuttu

Botanik Özellikleri

Doğal

Asma

Yayılışı

Genel coğrafi yayılış alanı muhtemelen Kafkasya Bölgesidir (Krüsmann, 1986). Özellikle İzmir ve Manisa’da, Akdeniz Bölgesi, Trakya ve Mezopotamya civarında çok rastlanan bir kültür bitkisidir (Davis, 1967).

Gamze Tuttu

Sülükleri vasıtasıyla 10-20 m tırmanabilen odunsu bitkilerdir. Genç sürgünleri tüysüz veya yumuşak tüylüdür. Yaprak 7-15 cm genişliğinde, 3-5 loplu, kaba dişli, tüysüz veya alt yüzü yumuşak tüylüdür. Yaprak tabanı yuvarlak-kalp şeklinde, yaprak sapı 4-10 cm uzunluğundadır. Çiçekleri tam, 6-22 mm boyundadır. Üzümsü meyveleri tatlı, yeşil, sarı, kırmızı veya siyahımsı-mor renkli ve (0-) 2 tohumludur. Tohumlar (mahmuzlu) gagalıdır. (Davis, 1967b; Krüssmann, 1978). 648

Gamze Tuttu

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

Z YG O P H Y L L AC E A E

ZYGOPHYLLACEAE Küçük çalılar ya da otsu bitkilerdir. Bazen de dikenli bitkilerdir. Yaprakları karşılıklı ya da sarmal, basit ya da bileşiktir. Genellikle kulakçıkları vardır ve salgı bezeleri yoktur. Çiçekleri erselik ve hemen hemen aktinomorftur. Genellikle disk vardır. Çanak ve taç yaprakları (4-) 5 parçalı ve serbesttir. Stamen sayısı (8-) 10 ya da 12-15 adettir ve bunlar da serbesttir. Ovaryum üst durumlu, sinkarp, 3-5 gözlüdür. Stilus 1’dir. Meyve şizokarp, kapsül ya da nadiren üzümsüdür (Davis, 1967). Necmi Aksoy, Mehmet Fırat

Zygophyllum L.

Zygophyllum album

Ahmet Emre Yaprak

Zygophyllum album

Ahmet Emre Yaprak

Zygophyllum album

Tuğrul Körüklü

Küçük çalı veya çok yıllık otsu bitkilerdir. Yapraklar karşılıklı, Türkiye’deki taksonlarda 1 çift yaprakçıklara sahiptir. Çanak ve taç yapraklar 4-5, erkek çiçekler 8-10 tanedir. Meyve 4-5 köşeli kapsüldür. Ülkemizde yarı-odunsu iki türü doğal yetişir (Coode, 1967).

Doğal

Zygophyllum album L. Yayılışı

Kuzey Afrika, Orta Doğu ve Güney Anadolu’da yayılış gösterir

Botanik Özellikleri

Gövdesinin alt kısmı odunsu, sürünücü ya da dik duran, çok dallı çok yıllık bitkilerdir. Gövde gençken kül rengi-beyaz tüylerle kaplıdır, sonraları dökülür, griden portakal rengine değişen renkte bir kabuğa sahiptir. Yapraklar etli, saplar da yaprakçıklarla birlikte etlidir. Yaprakçıklar 4-8 x 2-3 mm, hemen hemen dişli, yumurtamsı veya eliptik, genellikle ter yumurtamsı, küt, beyaz tüyler ile kaplıdır. Çiçekler, yaprakçıkların koltuklarında tek tek ve hemen hemen saplı durumda bulunur. Çanak 2-3 mm, tüylüdür. Taç beyaz, spatulat 3-4 mm’dir. Kapsül yıldız çeklinde 5-7 x 5-6 mm, derin 5 loplu, 1-2 tohum taşır, karpeller serbest, karpeller düştükten sonra ana eksende kalırlar. Kumlu alanlarda yaşar (Coode, 1967). Doğal

Zygophyllum atriplicoides L. Yayılışı

Türkiye, Nahcivan, İran, Kazakistan, Tacikistan, Afganistan ve Pakistan’da yetişir. Türkiye’de Kars ve Iğdır çevresinde doğaldır.

649

Mehmet Fırat

Dik büyüyen, 1 m kadar boylanan, dalları ve gövdesi beyazımsı gri olan çalılardır. Yaprakları basit, düz, kaşık şeklinde, 1-3 cm boyunda, 4-12 mm genişliğindedir. Yaprak ucu küt, yıldız tüylü ve yaprak kama gibi daralarak sürgüne bağlanır. Kapsül meyve hemen hemen yuvarlak, 1,5-2,5 cm 5 kanatlı, 5 gözlü ve her gözde 1-2 tohum vardır.

Mehmet Fırat

Botanik Özellikleri

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

T E R İ M L E R S Ö Z LÜ Ğ Ü

TERİMLER SÖZLÜĞÜ Agregat meyve: Tek çiçek çok pistilden oluşan meyve. Çok pistilli ve apokarp ovaryumlu bir çiçekten meydana gelen meyve. Bu tip meyvelerde her pistil ayrı bir meyve meydana getirir ve bu meyveler bir topluluk oluştururlar. Örnek: Çilek, böğürtlen. Aken: Tek tohumlu kuru meyve: genellikle birçok aken meyve başçıklar halinde Ranunculus’da olduğu gibi bir arada görülür. Aktinomorf çiçek (Polisimetrik çiçek): Çiçeklerde her doğrultudan geçirilecek eksen ile iki simetrik kısım ayrılması. Akuminat: Damla uçlu yaprak veya tabanı birden daralan ve sivrilen yaprak. Almaşlı (İki Sıralı Sarmal): Bak. iki sıralı sarmal. Alttür: Bir tür içinde bazı ayırıcı karakterler ile birbirinden ayrılan ve coğrafi yayılış alanları doğal bir engelle kesilmiş bireylerden oluşan topluluğu gösteren taksonomik bir terim. Anatrop: Devrik. Androceum: Bir çiçekteki stamenlerin tümüne birden verilen ad Anemogam: Tozlaşmasını rüzgârla yapan bitkiler. Anter (Çiçek tozu torbası)- İçerisinde polenlerin oluştuğu etamin kısmı. Anthesis: Çiçek açma evresi Apendaj: Ek yapı, ek. Apofiz: Çam kozalaklarının tohum taşıyan pullarının kaidesindeki çıkıntı. Apokarp: Bir çiçekte her biri tek karpelden yapılmış olan iki veya daha fazla sayıda pistil bulunması durumundan gynaseum için kullanılan terim. Arillus (Kapçık, tohum örtüsü): Tohum tomurcuğunun dip kısmında gelişmiş olan şişkin etlenmiş örtü (Taxus). Aya: Yaprak veya taç çanak yaprak gibi organların az ya da çok genişlemiş düz kısmı. Bakka: Bak. üzümsü meyve. Bakla: Bak. legümen. Bal bezesi: Bitkinin çiçekleri ya da çiçek dışındaki kısımları üzerinde yer alan, şeker içeren bir eriyik olan nektarı salgılayan beze, özelleşmiş hücre grubuna ya da trikoma verilen ad.

Barbellat: Kısa sakalsı tüylü, dikencik. Basit meyve: Tek pistilli bir çiçekten meydana gelen meyve. Başak (Spika): Uzamış ana eksen üzerinde dış pulların koltuğundan sapsız çiçeklerin çıkması. Başakçık (Spikalet, spikula): Graminae familyasında çiçek durumlarının en küçük birimi. Başçık: Bir sap uçunda çiçek veya meyvelerin birlikte toplu olarak bulunması ile oluşan yapı. Bayrakçık (standard): Baklagil çiçeğinde korollanın üst petali, vexillum, İris çiçeğinde dik duran iç üç periyant parçasından biri, iç tepal. Bileşik meyve: Çok çiçek çok pistilden meydana gelmiş meyve. İncir ve dut gibi, sık çiçek durumundan meydana gelen meyveler; meyve toplulukları. Bileşik salkım (Panikula): Yan eksenleri dallanmış bir salkım. Bileşik Yaprak (Tüysü Yaprak): Yaprakçıklardan meydana gelmiş olup tek bir sap ile sürgüne bağlanan (tüysü, ışınsal tüysü) yaprak. Bipinnat: Bak. Çift katlı tüysü. Biz şeklinde yaprak: Bak. subulat. Brahte: Çiçeğin alt kısmında yer alan ona en yakın yerde bulunan şekil değiştirmiş yaprak, ekseriyetle koltuğundan çiçeğin çıktığı pul veya küçük metamorfoze olmuş yaprak. Brahtecik (Brahteol, Brakteol): Genellikle çiçek saplarının tabanında brahtelerin iç kısmında bulunan yaprakçık. Cins: 1-Birbirine benzeyen türlerin oluşturduğu grup; 2-Bitkilerde dişi ya da erkek olarak adlandırılmasını sağlayan görev, yapı ve karakter topluluğu. Çanak yaprak: Bak. sepal. Çekirdekli sulu meyve: Bak. drupa. Çevrel: Bir sürgün üzerinde ikiden fazla tomurcuk veya yaprağın aynı nodda bulunması. Çiçek: Üzerinde etamin veya karpeller, veyahut da hem karpel hem de etaminleri taşıyan kısa bir sürgündür veya eşeysel üremeye hizmet için yaprakları değişime uğramış (metamorfoze olmuş) bir kısa sürgündür; genellikle taç yaprak, çanak yaprak, etamin ve ovaryumdan oluşur. Çiçek kurulu: Bak. Infloresans. 650

Çiçek örtüsü(çevre yaprağı): Bak. Periyant Çiçek tablası: Bak. reseptakulum. Çiçek tozu: Bak. Polen. Çiçek Tozu Torbası (Polen Kesesi): Bak. Anter. Çok yıllık bitki (Perennial): Birçok yıl yaşayabilme niteliğinde olan ve belirli bir vejetatif gelişme devresinden sonra her yıl çiçek açan bitkiler. Dekussat: Her nodda karşılıklı olarak bir çift yaprak bulunması halinde ve alt alta gelen çiftlerin çapraz yapacak şekilde olması ile oluşan durum. Dış pul: Bak. brahte, brahtecik. Diadelf: Bir çiçekteki (genellikle Fabaceae familyasında) tüm stamenlerin iki grup halinde birleşmesi, iki demetli olması. Dihazyum: Karşılıklı duran aynı dereceden iki yan dalın dallanmaya devam etmesi ile oluşan simoz çiçek kurulu. Dikotomik dallanma: Genellikle tek apikal hücre ya da apikal hücre grubunun iki parçaya bölünmesiyle meydana gelen, eğreltilerde yaygın olarak, tohumlu bitkilerde ise nadiren görülen dallanma tipi. Dioik (Bir cinsli iki evcikli): Bir bitki üzerinde yalnız erkek çiçekler diğer bir bitki üzerinde yalnız dişi çiçeklerin bulunması hali. Drupa: Perikarpın ekzokarpı ince bir zar halinde, mezokarp etli, endokarpı odunlaşmış olup içerisinde tek tohum bulunan sade meyve tipi (Kiraz, Erik, Zeytin gibi). Ekzokarp: Perikarpın (meyve kabuğu) en dış tabakası. Endokarp: Perikarpın (meyve kabuğu) iç tabakası. Endosperm (Tohum için): Tohum içerisinde embriyoyu saran besleyici doku. Entomogam: Polenleri böceklerle taşınan bitkiler. Epigeik çimlenme: Çimlenen tohumun çeneklerinin toprak üstüne çıkması. Epigin: Ovaryumun reseptakulumun içine gömülmüş olması ve diğer halkaların ovaryumun üst tarafından çıkıyormuş gibi görülmesi. Ovaryum alt durumlu, çiçek epigin. Epigynous: Bak. Epigin. Epikaliks (Dış kaliks): Kaliksin dışında, bazı çiçeklerde

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

T E R İ M L E R S Ö Z LÜ Ğ Ü

TERİMLER SÖZLÜĞÜ görülen kalikse benzeyen ikinci bir halka. Erdişi: Bak. Hermafrodit. Erselik: Bak. Hermafrodit. Etamin: Bak. Stamen. Falkat: Bak. orak şeklinde yaprak. Familya: Canlıların sınıflandırılmasında benzer cinslerin meydana getirdiği birlik anlamında kullanılan bir terim. Filament: Stamenlerde anterleri taşıyan ince sap. Filoklad: Kaktüslerde olduğu gibi gövdenin bir yaprak gibi yassılaşması. Folikül meyve: Açılması karın-dikiş hattı boyunca olan, bir veya çok tohumlu açılan kuru meyve (Magnolia, Helleborus gibi). Funikul (Funikulus): Ovülü plesantaya bağlayan sap, tohum sapı. Ginekeum: Pistillerin meydana getirdiği, bir çiçekte bulunan dişi organların tümü. Gland (Gudde): Salgı organı Glandular (Bezeli): Genellikle tüylerin ucunda bulunan ve salgısı olan guddeler, bezeli tüylerde olduğu gibi. Göbek (Çam kozalakları için): Kalkan üzerinde, merkezde veya merkezden uzakta yer alan apofizin göbeği (Syn: umbo). Gudde: Bak. Gland. Habitus: Bir bitkinin genel görünüşü. Havai kök: Toprak üstünde büyüyen kökler. Hermafrodit (Erselik-erdişi biseksusal, hünsa): Erkek ve dişi organların aynı çiçek üzerinde bulunması. Heterokarpik: Meyveleri farklı şekillerde. Hipantiyum (çukurlaşmış çiçek tablası): Çukurlaşmış reseptakulum. Özellikle Rosaceae familyasında görülen küp şeklindeki çiçek tablası (reseptakulum). Hipogeik çimlenme: Çimlenen tohumların çeneklerinin toprak altında kalması. Hipogin: Ovaryumun, diğer çiçek halkalarının reseptakulumun üzerine bağlı bulundukları yerlerin daha üstünden çıkması, ovaryum üst durumlu, çiçek hipogin. Hirsut: Az çok yumuşak tüylü.

Hiyalin: Şeffaf, saydam. İç pul: Bak. karpel. İğne yaprak: Uzamış ve iğne şeklinde görülen yaprak. İmparipinnat: Yaprakçıkları tek sayıda olan bir pinnat yaprak. İnflated: şişkin. İnternod: Gövde üzerinde iki büyüme noktası arasında kalan bölge. İnvolukrum (Brahte örtüsü): Aynı nodusta birkaç brahte çevrel olarak dizilmiş bulunuyorsa bu brahteler halkası involukrum adını alır. Juvenil: Genç, olgunlaşmamış. Kabuk: Sekonder kalınlaşma yapan odunsu bitkilerde, gövdenin kambiyumun dışında kalan kısmıdır. Kaliks: Çanak yaprakların toplu olarak adı, ekseriyetle bir tübe (çanak tübüne) bileşik. Kalikulus: Küçük kaliks. Bazı Asteraceae kapitumlarında involukrum tabanında kısa bir kaç brahteciğin oluşturduğu küçük halka. Kalkan (Çam kozalakları için): Kozalak pulunun değişik şekillerde kalınlaşmış olan uç kısmı (Apophyse). Kanat (Kanatçık): 1-Baklagil çiçeklerinde iki karşılıklı yan petal; 2-Bazı Pistacia ve Rhus türlerinde olduğu gibi yaprak orta damarının yanlarında bulunan yapraksı görülen kısım; 3_Bazı meyvelerde uçmayı sağlayan zar şeklindeki genişlemiş kısım Kanatlı nuks: Bak. Samara. Kanesent: Grimsi beyaz görünüşte sık tüylü, sık tüylerden dolayı kır renkli. Kapitat: Baş şeklinde. Kapitulum (Kapitula): Sapın ucundan küçük, sapsız çiçeklerden oluşan başçıkların birlikte yer alması, Compositae familyasında olduğu gibi, ana eksen kalınlaşıp çiçek tablası şeklini almıştır. Karpel: Tohum tomurcuklarını taşıyan metamorfoze olmuş yaprak. Karşılıklı (Tomurcuk, yaprak için): Bir sürgün üzerinde aynı düzeyde (nodda) iki tomurcuğun karşılıklı bulunması. Kayıkçık(Omurga): Baklagil çiçeklerinde alt iki petalin birleşmesiyle meydana gelen kayık şeklindeki 651

korolla parçası. Kedicik (Amentum-Tırtıl): Ana ekseni aşağıya doğru sarkan, başağı andıran bir basit salkım, genellikle bir cinsli (uniseksual) apetal çiçeklerden oluşur. Kın: Çamlarda iğne yaprakların dip kısmını saran, boru şeklini almış bağ. Kısa sürgün: Internodları birkaç milimetreyi geçmeyen, kısa ömürlü ve ağacın gövde ve dallarının uzamasında rolü olmayan, sadece üzerlerinde vejatatif ve generatif organları taşıyan sürgündür. Kladot: Yapraksı gövde uzun sürgünden meydana gelmiş ise, yani bir büyüme mevsiminde uç kısmında uzamasına devam ederse kladot adı verilir. Kordat: Yüreksi yaprak tabanı, yürek şeklinde olan yaprak (Syringa gibi). Korolla: Çiçekli bitkilerde taç yaprakların hepsine birden verilen ad. Kotiledon: Tohumlu bitkilerin tohumunda bulunan ilk yaprak ya da yapraklar olup fotosentez yapan yaprakları verir ya da toprak altında kalır. Kozalak: Bir eksen etrafında ikiden fazla etamin veya karpelin değişik şekillerde meydana getirdiği oluşum. Kozalakçık: Kozalakların, erkek ve dişi çiçeklerinin çiçek aşamasındaki durumu. Tozlaşma ve döllenmeden sonra başlayan ilk kozalak oluşumunun ilk aşamalarındaki durumu Kulakçık: Bak. stipula. Kupula (kadeh): Meyveyi kısmen veya tamamen örten brahte, brahtecik veya çiçek tablasından gelişmiş muhafaza (Cupula). Kültivar: Kültürde elde edilmiş varyete, kültür çeşidi, kültür varyetesi. Lamina: Yaprağın, petalin geniş yayık kısmı. Lanseolat: Mızrak şeklinde; taban kısmı geniş, uca doğru gittikçe incelen, uzunluğu genişliğinden daha fazla olan yapı ya da bu şekildeki basit yaprak. Lateks: Sütlü özsuyu, usare. Özel süt boruları veya süt hücreleri içinde bulunur. Legümen: Tek karpelden oluşan, olgunlaştığında hem damar sırt hattı, hem de karın-dikiş hattından açılan kuru meyve (Bakla, fasulye).

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

T E R İ M L E R S Ö Z LÜ Ğ Ü

TERİMLER SÖZLÜĞÜ Lentisel (Kovucuk): Sekonder kalınlaşma yapan odunsu bitkilerin sürgün ve gövdelerini dıştan koruyan genç kabukların üzerinde dairesel veya iğ biçimli, açık veya koyu renkli kabartılar veya noktalar halinde görülen, mantar dokusu altında bulunan canlı hücrelerin hayat olayları sonucunda meydana gelen gazların ve su buharının dışarı atılmasında havanın dokulara ulaşmasında yardımcı olan gevşek dokulu delikçikler. Ligul (Dil): Küçük dil, dilcik. Asteraceae familyasında dilsi korolla, Graminae familyasında kıl ile ayanın birleştiği yerdeki uzantı. Ligulat (Dilcik): Küçük bir dil şeklinde. Lokolosid kapsül: Meyvesi uzunlamasına, karpellerin sırt-damar hattından açılan kapsül (Viola). Lomentum: Herbir bölümünde bir tohum bulunacak şekilde boğumlu olan ve bu boğumlardan kırılan meyveler (Leguminosae, Cruciferae). Lop: Bir organ ya da bir yapının az çok yuvarlak olan bir çıkıntısı ya da parçası. Mahmuz: Çiçeklerde genellikle nektaryum içeren az veya çok silindir şeklinde olan petal veya sepalin çıkıntısı. Mahmuz (Sürgün için): Sympodiyal dallanma gösteren odunsu bitkilerde yalancı terminal tomurcuğun yanında görülen, sürgünün dumura uğramış, küçük bir çıkıntı halindeki kurumuş ucu. Meyve: Yan kenarları ile kapanmış bir veya çok sayıda karpelden oluşan, tohum tomurcuklarını olgun birer tohum haline geçinceye kadar onu içersinde saklayan, daha sonra da etrafa yayılmasına yarayan oluşum. Monodelf: Bir çiçekteki (genellikle Fabaceae familyasında) tüm stamenlerin tek grup halinde birleşmesi, tek demetli olması Monoik (bir cinsli bir evcikli): Erkek ve dişi çiçeklerin ayrı ayrı fakat aynı bitki üzerinde yer alması. Monomorfik: Tek şekilli. Monopodiyal: Ana eksenin baskın olduğu dallanma şekli. Monotipik: Cinsin tek bir tür ya da bir familyanın tek bir cinsle temsil edilmesi durumu. Mukro: Kozalak pulunda göbekte veya yaprakların uçlarında görülen yassı çubuk, diken, iğne, çengel

veya kuş gagası gibi olan çıkıntı. Mürekkep meyve:: Bak. Bileşik meyve Nektar: Çiçekli bitkilerde ve bazı yapraklarda bulunan, böcekleri, kuşları çeken ve tozlaşmaya yardımcı olan, tatlı, bitki öz suyu. Nuks: Bir veya çok sayıda karpelden oluşan, perikarpı deri gibi sertleşmiş veya odunlaşmış, içerisinde tek tohum taşıyan, açılmayan kuru meyve tipi. Obklavat: Ters çomaksı. Ondüleli: Özellikle yaprak kenarının dalgalı olması. Örnek: Defne. Oraksı yaprak: Falkat, oraksı yapıda, çomak şeklinde yaprak (Eucalyptus). Orbikular (Orbikulat): Yuvarlak ya da dairemsi yaprak (Pelargonium). Orifis: Delik, ağız. Orman: Geniş bir alanda, kendisine özgü iklim yaratabilen, belirli bir yükseklik, yapı ve sıklıktaki ağaçların, çalı ve otsu bitkilerin, yosun, eğrelti ve mantarların, toprak altında ve üstünde yaşayan mikroorganizmaların, çeşitli böcek, kuş ve hayvanların birlikte oluşturduğu hayat birliğidir. Ortotrop: Tohum taslağı bir eksen üzerinde dik durup, mikropil, hilum aynı eksen üzerinde bulunur (mikropil yukarıya bakarsa ortotrop, aşağıya bakarsa atrop). Ovaryum: Pistilin tohum tomurcuklarını taşıyan şişkin kısmı. Palamut (pelit): Meşe meyvelerine verilen ad. Palea: Pul, brahtecik, Graminae familyasında spikuladaki çiçeklerden her birinin tabanındaki genellikle iki karinalı olan zarımsı iç brahte. Palmat (Palmat damarlanma): Birkaç tane eşit değerli iletim demetinin lamina tabanından itibaren, lamine içine, bir elin parmakları gibi yayılması (Malva). Panikula (Panikul): Bak. Bileşik salkım, dallanmış resemoz. Papilla (Tomur): Koni biçimindeki herhangi bir çıkıntı. Papus: Asteraceae familyasının bazı taksonlarında kaliksin yerini alan tüyler. Paripinnat: Yaprakları çift sayıda olan pinnat yaprak. 652

Perigin: Reseptakulum çukurda olup, ovaryumun bu çukurun tabanında serbest olarak bulunması, çiçeğin diğer halkalarının reseptakulum çukurunun üst kenarına bağlı olması, ovaryum üst durumlu, çiçek perigin. Perigon: Periyant tek örtüden ibaret ise, yani örtü yaprakları farklılaşmamış ise perigon adını alır. Perikarp: Karpellerin olgunlaşmasından meydana gelen meyve kabuğu. Periyant: Çiçek çevresi, çiçek örtüsü (çanak, taç). Ekseriyetle dışta yeşil çanak yaprak, içteki renkli taç yaprak veya her ikisi de renkli olan iki çevreli olarak birleşmiştir. Pedat damarlanma: Orta damarın tabanından çıkan iki yan damarın orta damardan uzun olması (Helleborus gibi). Petaloyid: Bazı bitkilerde, çiçeklerin çanak yapraklarının taç yapraklar gibi renkli olması. Piloz (yumuşak kılsı): yumuşak dik ve uzunca tüylü. Pinnat: Lopları ayrı yaprakçıklar halinde olan yaprak. Ortada tek ana damarın bulunduğu ve yanlardan da değişik sayıda yaprakçığın çıktığı yaprak Pinnatifid: Lopları laminanın yarısının ortasına kadar derin olan yaprak. Pinnat damarlanma: Laminadaki bir orta damarın dallanması ile oluşan damarlanma sistemi. Pistil: Bir veya birden fazla karpelin yan kenarlarıyla birleşmesiyle oluşan ve içersinde tohum tomurcuklarını saklayan muhafaza. Plasentalanma: Tohum tomurcuklarının ovaryum içinde dağılış tarzı. Poligam (Çok eşeyli): Aynı bitki üzerinde dişi, erkek veya hermafrodit çiçeklerin bulunması. Prunoz: Mavimsi beyaz bir mum tabakası ile kaplı. Pubesent (pubescent): Kısa yumuşak tüylü. Pul yaprak: Boyları 1-2 mm yi geçmeyen çok kısa ve çoğunlukla sürgüne yatık olan yapraklardır. Rasemoz (Salkım): Çiçek kurulunda monopodial dallanmanın olması, yani ana eksenin büyümeye devam etmesi ve yan dalların bu eksenin yanlarında çıkması ile oluşan çiçek kurulu. Reçine: Çam gibi bazı odunsu bitkilerin salgıladıkları katı ya da yarı akışkan, yarı saydam, suda çözülmeyen salgı maddeleri.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

T E R İ M L E R S Ö Z LÜ Ğ Ü

TERİMLER SÖZLÜĞÜ Reçine kanalı (Balsam kanalı): Balsam salgılayan hücrelerin aralarındaki kanal şeklindeki boşluk. Rizom: Toprak içinde dik veya yatık olarak gelişen bir toprakaltı gövdesi. Rozet: Genellikle yaprakların toprak üzerinde ekseriyetle yaygın ve kenarları üst üste gelerek, merkezden dışarıya doğru yayılma biçimi. Salkım: Bak. panikul. Samara: Kanat şeklinde uzantıları olan, açılmayan, tek tohumlu kuru meyve (Acer). Sarılıcı bitki: Ek kökler, sülükler, dikenler veya yaprak sapları yardımıyla bir destek üzerinde yükselen bitki. Örnek: Sarılıcı Ephedra türleri. Sarmal (Yaprak dizilişi): Tomurcukların sürgün üzerinde spiral olarak yer alışı. Seksiyon: Bir cinse dahil türlerden ortak özellik gösteren cinslerin oluşturduğu gruplardır. Sepal: Genellikle daha az renkli ve çoğunlukla yeşil olan çanak yapraklarından birisi. Septisid kapsül: Meyvesi uzunlamasına karpellerin birleşme yerlerinden açılan kapsül (Hypericum). Serrat: Testere dişli. Simoz: Çiçek kurulunda simpodial dallanma sistemi ve ana eksinin büyümeye devam etmemesi, eksenin bir çiçekle sonuçlanması ile olgunluğa kavuştuktan sonra alttaki en yakın dalın ana ekseni yana iterek ana dal görevini üzerine alması ile oluşan çiçek kurulu. Simpodiyal (yalancı eksenli): Simpodiyal dallanmada ana eksenin uçtan büyümesi devamlı değildir. Sinkarp: Karpeli bitişik meyve topluluğu. Skabroz: Kısa sert tüylerden dolayı pürüzlü. Soliter: Organizmaların koloni ya da sosyeteler yapmaksızın tek tek yaşamaları. Spika: Bak. başak. Spikalet: Bak. Başakçık. Stamen (Etamin): Polenleri taşıyan çiçeğin erkek üreme organlarından birisi. Staminoid (staminod, staminodium): Polenleri olmayan ilkel veya körelmiş ve verimsiz stamen. Stigma: Pistilin, çiçek tozlarının ulaşıp tutunduğu genişlemiş üst kısmı (çiçek tozu konağı). Stilus (Stillus): Ovaryum ile stigma arasındaki pistilin

boyun kısmı (boyuncuk). Stipula: Genellikle çift olarak yaprak sapının tabanında yer alan pul veya yaprak gibi çıkıntı. Stolon: Toprak yüzeyinde uzayan ve nodlarından köklenerek yeni bitkiler veren bir sürünücü gövde. Subulat: Biz şeklinde yaprak. Sukulent: Su depo etme yeteneğinde olan organ (yaprak veya gövde). Sülük: İnce, bükülü, ekseriyetle yaprak veya yaprağın bir kısmından şekillenen bir kısım. Sürgün: Genel olarak bir yaprağın koltuğundan çıkan, üzerinde vejetatif, generatif veya her iki organı birden taşıyan kök bitki kısımlarına denir. Şizokarp: Sinkarp ovaryumdan meydana gelen ve olgunlukta karpellerin birleşme yerinden yarılarak her biri tek tohumlu merikarplara ayrılan kuru meyve. Taç yaprak: Korollanın her bir yaprağına verilen ad. Takson: Belli bir kategori içine sokulabilecek ve ad bakımından ayrı olmaya hak kazanmaya yetecek kadar farklı olan taksonomik kategori. Teka (Erkek çiçek için): Angiospermae’lerin çiçek tozu torbası (Theca) (Yunanca): Theca: Kese, torba, kutu, çekmece). Tek yıllık: Aynı yıl içinde tohumdan gelişip meyve verdikten sonra ölen bitki. Tepal: Herbir perigon yaprağına verilen ad. Ternat (3 parçalı): Birleşik, üç parçaya bölünmüş yaprak ki, bu parçalar da ayrıca kendi içlerinde bir veya iki kez 3’lü olarak parçalanırlar. Testa: İntegümentlerin gelişerek meydana getirdiği gömlek şeklinde embriyoyu koruyan sert tabaka. Tohum gömleği. Testere dişli: Bak. Serrat. Tigmonastik: Dokunmaya duyarlı Tohum: Bitkilerde döllenmeden sonra tohum taslaklarının gelişmesiyle meydana gelen yapı. Tohum Taslağı (Tohum Tomurcuğu): Yumurtası döllendikten sonra tohuma gelişen organ (Tohum taslağı). Tomentoz: Birbiriyle az çok karışmış sık yumuşak tüylü. Tomurcuk: Yaprakları birbiri üzerine sıkıca kapanmış 653

ve internodları uzamamış embriyonik sürgündür. Tozlaşma: Polen tanelerinin rüzgar, böcek, su gibi etkenlerle dişi üreme hücrelerine ulaşması. Trifoliat: Üç yaprakçıklı bir pinnat yaprak, üçgül yaprak. Tubular: Silindirik, tüp şekilli bileşik petal ve sepal. Tür: Birbirine çok benzeyen, sadece kendi aralarında verimli gen alış verişi yapabilen (üreyebilen) bireylerin oluşturduğu populasyon. Umbo: Bak. Göbek. Undulat: Dalgalı; yaprak kenarında kenar yüzeyce dalgalı. Urseolat: Testi şeklinde bileşik sepal veya petaller. Uzun sürgün: Tomurcukları belirgin internodlarla birbirinden ayrılmış ağacın gövde ve dalların uzamasını sağlayan sürgünlerdir. Üçgül yaprak: Bak. trifoliat. Üzümsü meyve (Bakka)- Bir veya çok sayıda tohum taşıyan, perikarpın en dış tabakası (ekzokarp) ince bir zar veya az ya da çok kalın bir kabuk halinde mezo veya endokarp tabakalar ise etlenmiş bir sade meyve tipi (Üzüm ve portakal). Varyete: En az bir özellik bakımından ana türden ayrılan ve türün doğal yayılış alanları içinde bulunan gruplardır Villoz: İnce uzun yumuşak tüylü. Yalancı meyve: Meyve oluşumuna karpellerin dışında, meyve sapı, reseptakulum, çiçek tüpü gibi yapıların katılmasıyla meydana gelen meyveler. Yalancı şemsiye (korimboz): Alt çiçeklerin saplarının ana eksen seviyesine erişmesi ve dolayısıyla bütün çiçeklerin şemsiyede olduğu gibi bir düzlemde bulunduğu çiçek kurulu. Yaprak: Bitkilerde gövde ve dallar üzerinde meydana gelen, çeşitli şekil ve renklerde, genellikle yeşil renkli, içlerindeki kloroplastlarla fotosentez ile madde sentezleyen yan uzantı. Yaprakçık: Genellikle yaprak gibi ve kendi sapları olan, birleşik yaprağın ayrılmış bir parçası. Zigomorf: Tek simetri planı olan, bir plana göre simetrik, bir plana göre bakışık.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G YM N O S P E R M C İ N S L E R İ TA N I A N A H TA R I

GYMNOSPERM CİNSLERİ TANI ANAHTARI 1.Yapraklar genişlemiş 2.Yaprak fil kulağı şeklinde; kozalak oluşturmaz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gingko 2.Yapraklar şeritsi, kozalak oluşumu vardır . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podocarpus (macrophyllus) 1.Yapraklar iğne ya da pul şeklindedir 3.Yapraklar iğne yaprak şeklinde 4.Gövde dallanmamış. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cycas 4.Gövde dallanmış 5.Kozalakları etli, üzümsü ya da kozalak oluşturmazlar 6.Kozalak etli; Stoma bantları yaprağın üst yüzündedir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Juniperus 6.Kozalak oluşturmaz; Stoma bantları yok ya da yaprağın alt yüzünde 7.Yaprak alt yüzünde iki stoma bandı var; tohum tümüyle bir örtüyle kaplı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cephalotaxus 7.Yaprak alt yüzünde stoma bandı yok; tohum örtüsü kırmızı ve kısmen kapatmıştı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Taxus 5.Kozalakları pullardan oluşur; pullar yan kenarlarıyla ya da üst üste kapanır 8.Kozalak pulları brahtelerden oluşur; yapraklar gövde üzerinde uzun yıllar kalır ve ağaçların bütün gövde ve dalları uzun yıllar yapraklıdır 9.İğne yapraklar belirgin şekilde çevrel dizilmiştir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Araucaria 9.İğne yapraklar sürgünün iki yanına dizilmiştir.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wollemia 8.Kozalak pulları karpellerden oluşur 10.Kozalak pulları üst üste kapanır 11.Kısa sürgünleri vardır 12.Yapraklar 2,3 ve 5’li; kozalaklarında apofiz oluşumu vardır. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pinus 12.Yaprakları kısa sürgünlerden demetler halinde çıkar; apofiz oluşumu yoktur 13.Herdem yeşildir; kozalak dik durur ve dağılır. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cedrus 13.Kışın yaprağını dökerler 14.Kozalak olgunlaştığında dağılmaz; yapraklar dar iğne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Larix 14.Kozalak olgunlaştığında dağılır; yaprak geniş, 1,5-4 mm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pseudolarix 11.Kısa sürgünleri yoktur 15.Yaprakları 4 köşeli, yaprak koparıldığında törpü gibi iz kalır. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Picea 15.Yapraklar yassı iki yüzlü, yaprak koparıldığında törpü gibi iz yoktur 16.Kozalakları dik durur ve dağılır. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Abies 16.Kozalakları aşağıya dönüktür, dağılmaz 17.Dış pul, dışarıdan görülür, yılan dili gibi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pseudotsuga 17.Dış pul dışarıdan görülmez, kozalak çok küçük (1-3 cm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tsuga 10.Kozalak pulları yan kenarlarıyla kapanır 18. Yaprakları 3 köşeli, sivri ve batıcı, stoma bandı belirgin değil 19.Yapraklar kısa 5-6 mm; kozalakları büyük 5-8 cm ve karpellerin ortası buruşuk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sequoiadendron 19.Yapraklar daha uzun, 9-15 mm; kozalakları daha küçük, 2-3 cm ve karpellerin üzerinde sert çıkıntılar var. . . . . . Cryptomeria 18.Yapraklar yassı iki yüzlü, stoma bantları çoğunlukla belirgin 20.Yaprakları çevrel ve herbir yaprak ikili yapışık şekildedir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sciadopitys 20.Yapraklar sarmal ya da karşılıklı; ikili yapışık değildir 21.Olgun kozalak dağılır. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Taxodium 21.Olgun kozalak dağılmaz 22.Kozalak pulları birbirinin üzerine kapanmıştır; yapraklar hafif tırpan gibi eğik ve batıcı uçludur. . . Cunningghamia 22.Kozalak pulları yan yana kapanır; yaprak eğik ve batıcı değil 23.Kışın yapraklarını dökerler, yaprak taşıyan kısa sürgünler karşılıklı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Metasequoia 23.Herdemyeşil; iğne ve pul yapraklı;. İğne yapraklar sürgünlerin uç ve dip kısımlarında kısalır; kozalak 1-2 cm ve karpelin üzeri yatay yönde buruşuk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sequoia

654

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G YM N O S P E R M C İ N S L E R İ TA N I A N A H TA R I

GYMNOSPERM CİNSLERİ TANI ANAHTARI 3.Yapraklar redüse olmuş ya da pul şeklindedir. 24.Yapraklar redüse olmuş(körelmiş). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ephedra 24.Yapraklar pul yaprak halindedir 25.Kozalakları etli 26.Sürgünleri yeşil; pul yapraklar seyrek; etli kısım genellikle kırmızı ve yumuşak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ephedra 26.Sürgünleri sık ve çapraz karşılıklı dizilen pul yapraklardan dolayı yeşil görünümünde; kozalakların etlenen kısmı sert, kuru ve içerisinde 1-12 tohum taşır. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Juniperus 25.Kozalakları etlenmemiş, olgunlaştığında karpeller açılır 27.Kozalak pulları üst üste kapanmıştır 28.Kozalak pullarının sırtında dikensi bir çıkıntı vardır 29.Karpellerin sırtındaki çıkıntı yukarı doğru, kozalak ördek gagası gibi; yan ve yüzey yaprakları aynı düzlemde sonlanır ve sivri uçludur (kral tacı gibi görünür). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Calocedrus 29.Karpellerin sırtındaki çıkıntı çengel gibi; yaprak daha kısa ve küt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Platycladus 28.Kozalak pullarının sırtında dikensi çıkıntı yoktur 30.Yaprakları geniş ve alt yüzündeki beyaz stoma bandı geniş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Thujopsis 30.Yapraklar geniş değil, stoma bandı belirgin değil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Thuja 27.Kozalak pulları yan kenarlarıyla kapanmıştır 31.Kozalaklar büyük 1-5 cm boyunda; 32.Sürgünleri belirgin şekilde dört köşeli; kozalak boyu 1,5-5 cm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cupressus 32.Sürgünleri yassı; kozalak boyu 1-2 cm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xCuprocyparis 31.Kozalakları 1 cm’den daha küçük, çoğunlukla 5-6 mm çapında 33.Kerpelde çengel gibi bir çıkıntı var; yaprak uçları sivri ve batıcı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Xanthocyparis 33.Karpelin dışında çengel gibi çıkıntı yok; yaprak uçları sıkıca kapanmış ve batıcı değil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chamaecyparis

655

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G YM N O S P E R M C İ N S L E R İ TA N I A N A H TA R I

ANGIOSPERM CİNSLERİ TANI ANAHTARI Kitapta yer alan kapalı tohumlu odunsu bitkilerin cins düzeyinde tanınmalarını sağlamak için aşağıda verilen ve büyük oranda yaprak, tomurcuk, sürgün gibi çok daha uzun süre bitki üzerinde görülebilen yapılara dayalı anahtarlar hazırlanmıştır. Bununla beraber bazı cinslerde, özellikle baklagillerde generatif yapılar cins ayrımlarında gerekli olduğundan, anahtarda çiçek, meyve ve tohum gibi özellikler kullanılmıştır. Kitap içerisindeki tüm cinsleri tek bir tanı anahtarında ayırt etmek son derece güç ve karmaşıktır. O nedenle öncelikle gruplandırmalar yapılmış, daha sonra grupların her biri için ayrı ayrı anahtarlar hazırlanmıştır. Bazı büyük gruplar da kendi içinde alt gruplara ayrılmıştır. Tanı Anahtarının Kullanımı Herhangi bir yapraklı (varsa çiçekli ve meyveli) sürgün örneğinin hangi bitki cinsine ait olduğunu teşhis edebilmek için; 1. Öncelikle örneğin nasıl bir bitkiye ait olduğu bilinmelidir. Sarılıcı bitki mi? Palmiye mi? Yarı parazit mi? Yoksa normal formlu bir ağaç çalı ya da yarı-çalı mı? Bu tespit yapıldığında anahtarda Grup A, B, C ya da D’den hangisine girdiği belirlenmiş olur ve böylece ilgili gruba gidilir. 2. Grup D diğer gruplara göre çok daha kapsamlı olup alt gruplara ayrılmıştır. Bu ayrım genellikle yapraklara göre yapılmıştır. 3. Eğer örneğimiz Grup D içerisine giriyorsa, bu durumda yaprak özelliklerine dayanarak hangi alt gruba dâhil olduğu belirlenir. Yaprak örneklerine ek olarak, eğer örneğimiz aşağıda verilen özellikteki çiçek (ve meyve de) içeriyorsa öncelikli olarak bu familyalara gidiniz.Bu familyalara ilişkin anahtarlar kitap içerisinde ilgili familyaların başlığı altında verilmiştir. Çiçekleri zigomorf, taç yaprakları iki dudaklı; üst dudak tek loplu, alt dudak üç lopludur. Yapraklar karşılıklı veya çevreldir; meyveleri nukstur. Eğer örneğimiz bu özellikleri içeriyorsa kitap içerisindeki Lamiaceae familyasına gidiniz. b. Çiçekleri başçık (kapitulum) halinde çiçek kurulu oluşturur. Çevrelerinde çanak örtüsünü andıran ortak bir brahte örtüsü vardır. Başçıklarda tek çiçekler yassılaşmış ve ya konimsi yükselmiş, eksen tepesinde toplanmıştır. Çanak pul ya da tüy şeklinde gelişmiş olup “papus” olarak adlandırılmıştır. Eğer örneğimiz bu özellikleri içeriyorsa kitap içerisindeki Asteraceae familyasına gidiniz. c. Çiçekleri zigomorf; taç, yukarıda bir bayrakçık, yanlarda iki tane kanat şeklinde ve tabanda kayıkçık şeklinde yapraklardan oluşuyorsa ve meyveleri bakla (legümen) şeklindedir. Eğer örneğimiz bu özellikleri içeriyorsa kitap içerisindeki Fabaceae familyasına gidiniz. a.

Grup D’ye dâhil olan örneklerde öncelikli olarak dikkat edilecek morfolojik özellikler alt gruplarda verilen sıradaki gibi olmalıdır.

Örneğin bir yaprak basit ve kenarları dişli olabilir ama tabanı çarpıksa anahtarda öncelikli sıra “çarpıklık” olduğundan o alt grupta incelenmelidir. Örneğin yaprak basit ve kenarları dişli, fakat tabandan üç damarlı ise burada da öncelikli özellik “tabandan üç damarlı” olmasıdır. O nedenle “Tabandan üç damarlı” yazılan grup dikkate alınmalıdır. Önemli Not: Bazı durumlarda, eğer örnek üzerindeki özellikler anahtar için gerekli olan tüm özellikleri içermiyorsa, bu durumda anahtar belirli bir noktaya kadar götürebilir. O nedenle mümkün olduğunca anahtardaki özellikleri içeren örneklere ihtiyaç vardır. Bazı durumlarda örnekler, en çok 3-4 cins kalıncaya kadar teşhisi olanaklı kılabilir. Örneğin, eğer anahtar 4 cins kalıncaya kadar ilerlemişse, örneği teşhis edebilmek için kitap içerisindeki bu dört cinsi incelemek ve teşhisi tamamlamak gerekir. Anahtara dayanarak cins düzeyine inilebilmektedir. Tür düzeyine inebilmek için kitap içerisinde ilgili cins ve türlerine gitmek gereklidir.

Anahtar kullanımına ilişkin iki örnek: Örnek 1: Teşhis edilecek bitki örneğinin morfolojik özellikleri 1. Yaprak basit ve kenarları tek sıralı dişli 2. Tabanı asimetrik 3. Geniş yürek şeklinde ve damla uçlu 4. Yaprak dizilişi almaşlı 5. Tomurcukları 2-3 (az sayıda) pullu 6. Meyve 2-3 tohumlu nuks (açılmayan kuru meyve)dir. Örneğin teşhisi: Örneğimiz, yapraklarının basit ve yaprak tabanının çarpık olması nedeniyle Grup D-1’e gitmektedir. Yaprak dizilişinin almaşlı, yaprağın tek sıralı dişli ve meyvelerinin nuks olmasıyla örneğimiz “Tilia” cinsi olarak teşhis edilebilir. Örnek 2: Teşhis edilecek bitki örneğinin morfolojik özellikleri 1. Yaprakları bileşik (pinnat) 2. Yaprak dizilişi karşılıklı 3. Tomurcukları az sayıda pullu 656

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G YM N O S P E R M C İ N S L E R İ TA N I A N A H TA R I

ANGIOSPERM CİNSLERİ TANI ANAHTARI 4. Meyve samara (kanatlı nuks) 5. Yaprakçıkların kenar dişli 6. Sürgünleri köşeli değil Örneğin Teşhisi: Yaprakların pinnat (bileşik) olması nedeniyle örneğimiz Grup D-10’a gitmektedir. Yapraklarının karşılıklı olması, sürgünlerinin köşeli ve meyvelerinin kapsül olmaması ve nuks olması ve tomurcuklarının az sayıda (1-2) pullu olmasıyla “Fraxinus” olarak teşhis edilmektedir. Gruplar (Teşhisler, bitki özellikleri burada verilen sıraya göre yapılmalıdır) 1.Bitki sarılıcı formda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grup A 2.Bitki palmiye veya palmiye benzeri görünümde. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Grup B 3.Bitki, konukçu bitki üzerinde yaşayan yarı-parazit türde. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Grup C 4.Bitki ağaç, çalı ya da yarı-çalı formunda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grup D 1) Yaprakları basit ve tabanı çarpık (asimetrik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grup D-1 2) Yaprakları basit ve tabandan üç damarlı-. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Grup D-2 3) Yaprakları basit (pinnat ya da palmat damarlı) ve loplu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Grup D-3 4) Yaprakları basit ve kenarları dikensi dişli ya da tamamen dikene dönüşmüştür. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Grup D-4 5) Yaprakları basit ve demet halde çıkar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Grup D-5 6) Yaprakları etli yapraklı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Grup D-6 7) Yaprakları basit ve tam kenarlı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Grup D-7 8) Yaprakları basit ve kenarları dişli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Grup D-8 9) Yaprakları bileşik, üçgül (trifoliat) şeklinde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Grup D-9 10) Yaprakları bileşik (pinnat). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grup D-10 11) Yaprakları iki ya da daha çok katlı bileşik (bipinnat, tripinnat ). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grup D-11 12) Yaprakları ışınsal (palmat) damarlı bileşik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grup D-12 13) Yaprakları pul ya da iğne yaprak şeklinde. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grup D-13 Grup A: Bitki sarılıcı 1.Yaprak basit 2.Yapraklar demet halde çıkar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Plumbago 2.Yapraklar tek tek çıkar 3.Yaprakları ışınsal damarlı ve genellikle loplu 4.Yapraklar derin parçalanmış 5 loplu; lopların kenarı düz ve yapraklar kısa saplıdır. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Passiflora 4.Yapraklar sade ya da 3-5 loplu, loplar sığ ya da kısmen derin; lopların kenarı düz, kaba ya da testere dişli 5.Yapraklar genellikle 3 sığ loplu, lop kenarları düz, yandaki iki lobun üstünde 2 tali lop daha olabilir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hedera 5.Yapraklar 3-5 loplu, lopların kenarları testere ya da kaba dişli 6.Yapraklar 3-5 loplu; loplar yuvarlak uçlu ve dişler kaba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vitis 6.Yaprak sade ya da 3 loplu, loplar üçgen şeklinde, sivri uçlu ve kenarları testere dişli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Partenocissus 3.Yaprakları pinnat damarlı ve genellikle loplu değildir 7.Yaprak dizilişi karşılıklı 8.Sürgün uçlarında karşılıklı iki yaprağın tabanı birleşiktir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lonicera 8.Karşılıklı yapraklar birbirinden bağımsızdır. 9.Yapraklarında süt boruları yoktur 10.Yaprakları geniş yumurtamsı, en geniş yeri sapa yakın; üzümsü, olgun meyve kırmızı (Solanum pseudocapsicum’da yaprağın en geniş yeri ortaya yakın) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Solanum (dulcamara) 10.Yaprak dar, mızraksı, şeritsi, taban kısmı kama gibi, uç kısmı sivri; meyve kapsül. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cyprina 9.Yapraklarında süt boruları vardır 11.Yaprakları kışın dökülür(Türkiye’deki türde); çiçeklerinden taç yaprakların dış kısmı yeşilimsi sarı, iç kısmı kırmızımsı; tacın iç kısmında ipliksi korolla parçaları var. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Periploca 11.Yaprakları herdem yeşil 12.Çiçekleri beyaz, taç yaprak tabanda birleşik, uç kısımları derin loplu yıldız şeklinde, çanak yaprak dar şeritsi, geriye kıvrık. . . . . Trachelospermum 12.Çiçekleri krem ya da pembemsi, taç yaprak tabanda birleşik, uç daha sığ loplu, çanak yaprak geniş, kıvrık değil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Araujia 7.Yaprak dizilişi karşılıklı değil (sarmal) 13.Yaprak dizilişi iki sıralı sarmal(almaşlı) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Smilax 13.Yaprak dizilişi çok sıralı sarmal 657

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G YM N O S P E R M C İ N S L E R İ TA N I A N A H TA R I

ANGIOSPERM CİNSLERİ TANI ANAHTARI 14.Bitki dikensiz; Yapraklar tabandan çok damarlı, en geniş yeri tabana yakın, çiçekleri küçük ve yalancı şemsiye şeklinde yuvarlak kurullar oluşturur.Hedera 14.Bitki dikenli; Yaprakları belirgin şekilde pinnat damarlı, en geniş yeri ortada, çiçeklerinin 2-3 tanesi bir arada, brahte gelişmiş ve taç yaprak görünümündedir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Bougainvillea 1.Yaprakları bileşik (tüysü) 15.Yaprakları palmat tüysü; Yaprak dizilişi iki sıralı sarmal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Partenocissus (P.quenquefolia) 15.Yaprakları pinnat tüysü 16.Yaprak dizilişi karşılıklı 17.Uç yaprakçık yan yaprakçıklardan çok daha büyük. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jasminum (J.officinalis) 17.Uç yaprakçıkları hemen hemen yan yaprakçıklar kadar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Campsis 16.Yaprak dizilişi sarmal 18.Yaprak dizilişi iki sıralı sarmal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ampelopsis orientale 18.Yaprak dizilişi çok sıralı sarmal 19.Sürgünlerinde emergensler var; çiçek aktinomorf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rosa 19.Sürgünlerinde emergensler yok; çiçek zigomorf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Wisteria Grup B: Bitki palmiye veya palmiyeye benzer görünümde 1.Yapraklar ağacın gövdesi üzerinde yer almıştır; gövde çok kısa en fazla 1-2 metre; yapraklar şerit gibi uzamış, sivri uçlu, kenarları ince dişli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Yucca 1.Yapraklar ağacın sadece tepesinde toplanmış 2.Yapraklar uzun, 3-7 m boyunda; yaprakçıklar sert, şeritsi ve uzun olup kalın bir orta eksen üzerinde yer almıştır; meyve kırmızı ya da esmer renktedir. . . . . . . . . . Phoenix 2. Yapraklar palmat ve oldukça büyük; Yaprakçıklar uzunca (yaklaşık 0,5-1 metre) bir sap ucunda yelpaze gibi dizilmiştir. 3.Genellikle çok gövdeli, çalı görünümdedir; meyve kırmızı kahverengidir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chamerops 3.Tek gövdeli; gövde siyahımsı kalıcı lifli; Meyve önce mavimsi, olgunlaştığında morumsu siyah. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trachycarpus Grup C: Bitki ağaç gövdeleri üzerinde yaşayan yarı-parazit türde 1.Yaprak pul yaprak şeklinde ve çok küçük; genel olarak ardıç ağaçları üzerinde bulunur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Arceuthobium 1.Yaprak pul yaprak şeklinde değil 2.Herdem yeşil yaprak dar mızrak şeklinde etli ve tam kenarlı; tüm bitki dikotom dallanmış ve yeşil renkli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Viscum 2.Kışın yaprağını döker; yaprak geniş, hemen hemen dairesel ya da ters yumurta şeklinde. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Loranthus Grup D: Bitki ağaç, çalı ya da yarı-çalı formunda Bitkilerin önemli bir kısmı bu gruba girmektedir. Bu grup içerisindeki cinsleri kendi içlerinde gruplandırmak üzere genel olarak yaprak özellikleri esas alınmış ve 13 grup oluşturulmuştur. Bu grupta yer alan ve tanımı çiçek ve meyve özelliklerine dayanan Lamiaceae, Fabaceae ve Asteraceae familyaları için ilgili familyaların sayfalarına giderek orada verilen anahtarlar dikkate alınmalıdır. Bununla beraber, bu familyaların birçok cinsi Grup D anahtarları içinde de verilmiştir. Grup D-1: Yaprak basit ve tabanı çarpık 1.Yaprak tabandan 3 ışınsal ana damarlı ve orta damar boyunca da pinnat damarlı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Celtis 1.Yaprakların tamamı pinnat damarlı 2.Yapraklar uzun saplı (4-6 cm), tabanı geniş yürek şeklinde; tomurcukları az sayıda (2-3) pullu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tilia 2.Yapraklar kısa saplı (en çok 2-3 cm), tabanı geniş yürek şeklinde değil; tomurcukları çok pullu 3.Yaprak tek sıralı kaba ve düzenli büyük dişli ya da testere dişli; olgun meyve yeşil, etli kısmı kuru ve basık. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zelkova 3.Yaprak kenarı belirgin şekilde çift sıralı dişli; Meyve kanatlı nuks. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulmus Grup D-2: Yaprak basit ve tabandan 3 damarlı 1.Yaprak dizilişi karşılıklı, yaprak ayasının tabanından itibaren ikinci sıra yan damarlar, orta damarla birlikte 3 damarlı gibi görülmekte ve orta damar boyunca pinnat damarlı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Philadelphus 1.Yaprak dizilişi karşılıklı değil, yaprak ayası tabandan itibaren belirgin şekilde üç ana damarlı 2.Yaprak dizilişi çok sıralı sarmal; yaprak düzensiz kaba dişli; çiçek büyük beyaz veya kırmızı, stigma uzun ve çok gelişmiş. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hibiscus (H.syriacus) 2.Yaprak dizilişi almaşlı (iki sıralı sarmal)

658

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G YM N O S P E R M C İ N S L E R İ TA N I A N A H TA R I

ANGIOSPERM CİNSLERİ TANI ANAHTARI 3.Bitki dikenli değil; yaprak kenarları genellikle çift sıralı dişli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Celtis 3.Bitki dikenli; Dikenler tomurcukların iki yanından çıkar 4.Dikenler tomurcukların yanında karşılıklı, bir diken sivri uçlu iken diğeri çengel gibi geriye kıvrıktır; Meyve disk şeklinde, olgunlaştığında kahverengi kanatlı, kuru meyve tipinde ve 2-3 siyah tohum taşır. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Paliurus 4.Dikenler zayıf, çengel şeklindeki dikenler yoktur; meyve çekirdekli sulu meyve tipindedir.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Ziziphus Grup D-3: Bitkilerin yaprakları basit ve loplu 1. Yapraklar basit ve pinnat damarlı loplu 2.Yaprak dizilişi karşılıklı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Viburnum (bazı türler) 2.Yaprak dizilişi sarmal 3.Yaprak dizilişi iki sıralı sarmal (almaşlı) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sorbus (bazı türler) 3.Yaprak dizilişi çok sıralı sarmal 4.Genellikle boylu ağaç formunda; Tomurcuklar büyük, çok pullu, tepe tomurcuğunun yanında çok sayıda yan durumlu tomurcuk bir arada bulunur; Meyve tipi nukstur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Quercus 4.Genellikle çalı; Tomurcuk küçük, uçtaki yan durumlu tomurcuklar bir arada değildir; meyve nuks tipinde değil 5.Yaprak küçük, düzensiz loplu, kenarları tam ya da ince dişli; maydanoz yaprağı görünümünde. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Crataegus 5.Yaprakları büyük, lopların kenarı kaba dişlidir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .xMalosorbus 1.Yaprakları basit ve palmat (elsi) damarlı loplu 6.Aynı bitki üzerindeki tüm yapraklar benzer formda, heterofili yok 7.Yaprak dizilişi karşılıklı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Acer 7.Yaprak dizilişi sarmal 8.Yaprak dizilişi almaşlı; Yaprak sapı tabanda genişlemiş ve tomurcuğu tamamen içine almış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Platanus 8.Yaprak dizilişi çok sıralı sarmal; tomurcuk gizli değildir 9.Yaprak lopları ince ve düzenli dişli; meyve bileşik, uzun bir sap ucunda aşağıya sarkık . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Liquidambar 9.Yaprak loplarının kenarı düz ya da büyük kaba dişli 10.Herdem yeşil, yapraklar derimsi, derin parçalı loplu; çiçekler terminal, uzun saplı ve başçık görünümünde, dik, yalancı şemsiye gibi kurul oluşturur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fatsia 10.Kışın yaprağını döker; yapraklar ince 11.Yaprak loplarının kenarı düzenli ve büyük dişli; çiçek salkım halinde sarkık kurul oluşturur;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ribes 11.Lop kenarları düzensiz dişli, genellikle 3 ana loplu, orta lop uzun ve zaman zaman tali loplara ayrılmış. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eriolobus (trilobatus) 6.Yapraklarda heterofili özelliği var; aynı bitki ya da çoğunlukla aynı sürgün üzerindeki yapraklar farklı şekillerdedir 12.Yaprak alt yüzü, sürgün ve tomurcuklar beyaz keçe gibi tüylü; loplar uca doğru giderek incelir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Populus (alba) 12.Yaprakların alt yüzü beyaz keçe gibi tüylü değil; loplar uç kısımlara doğru genişler ve sonra incelir 13.Yaprak dizilişi çok sıralı sarmal; meyve yalancı tipte bileşik tipte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ficus 13.Yaprak dizilişi almaşlı (iki sıralı sarmal); meyve bileşik 14.Tomurcuklar dışarıdan görülen 2-3 pullu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Broussonetia 14.Tomurcukları 4-6 pulludur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morus Grup D-4: Bitkilerin yaprakları basit ve kenarları batıcı dikensi dişli ya da tamamen dikene dönüşmüştür 1.Bitkinin yaprakları körelmiş, tümüyle dikenli; çiçekler zigomorf, sarı renkli, meyve bakla şeklinde. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulex 1.Bitkinin yaprakları körelmemiş; dikene dönüşmemiş, kenarları dikenli dişli 2.Yaprak dizilişi karşılıklı; tepe kısmındaki yapraklar dışındaki yapraklar dikensi dişli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Osmanthus (heterophyllus) 2.Yaprak dizilişi karşılıklı değil 3.Bitki dikenli; yaprakların 3-5 tanesi kısa sürgünlerden bir arada çıkar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Berberis 3.Bitki dikenli değil; yapraklar uzun sürgünlerden tek tek çıkar 4.Yaprak dizilişi iki sıralı sarmal (almaşlı); Yapraklar genellikle dikensi dişli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ilex 4.Yaprak dizilişi çok sıralı sarmal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Quercus (coccifera, aucheri) Grup D-5: Bitkilerin yaprakları basit, dar ya da geniş yumurtamsı ve 3-5 tanesi demet halde birlikte çıkar 1.Bitki dikensiz; çiçeklerinde taç yaprak çok uzamış, tüp şeklinde ve uçta 5 parçalı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Plumbago 1.Bitki dikenli; taç tüp şeklinde değil 2.Diken tek tek, kısa sürgünün ortasından çıkar, sert ve batıcı; Taç yaprak 5, çiçek genellikle mavimsi mor renkli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lycium 2.Diken tek ya da üçlü, kısa sürgünün alt kısmından çıkar; Taç yaprak sayısı daha fazla, genellikle sarı renkli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Berberis 659

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G YM N O S P E R M C İ N S L E R İ TA N I A N A H TA R I

ANGIOSPERM CİNSLERİ TANI ANAHTARI Grup D-6:Bitkilerde yapraklar etli 1.Yapraklar bileşik; yaprakçıklar ters yumurtamsı veya eliptiktir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zygophyllum (album) 1.Yapraklar basit, şeritsi ya da mızraksı, 5-20 mm boyundadır. 2.Yapraklar mızraksı ya da şeritsi, üzeri mumsu değil; Meyve açılmayan kuru meyve. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Thymelaea 2.Yapraklar ters mızraksı ya da şeritsi, üzeri mumsu; meyve kapsül. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Reaumuria Grup D-7: Bitkilerin yaprakları basit ve tam kenarlı 1.Bitki gövdesi kanatlı; kısa boylu ve yarı-çalı formunda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chamaespartium sagitale 1.Bitki gövdesi kanatlı değil; ağaç, çalı ya da yarı-çalı formunda 2.Bitki ağaç ya da çalı formunda (tüm gövde ve dalların tamamı odunsu) 3.Yaprak dizilişi karşılıklı veya çevrel 4.Yaprak dizilişi karşılıklı 5.Sürgünleri köşelidir 6.Yaprak dar eliptik mızraksı ve boyu eninden en az 3-4 kat uzundur; Meyve kanatlı nuks.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fontanesia 6.Yaprak yuvarlak ya da dikdörtgenimsi; boyu eni kadar ya da, boyu eninden 1-3 kat uzundur; Meyve kapsül şeklinde 7.Yapraklar küçük, yuvarlak ya da dikdörtgenimsi, herdem yeşil; Çiçekleri beyaz, taç ya da çanak yaprakları yok, basit bir çiçek örtüsü vardır, çiçekler yan durumlu kurullar oluşturur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Buxus 7.Yapraklar daha büyük yuvarlak ya da geniş yumurtamsı; Çiçekleri genellikle eflatun, morumsu, pembemsi ya da bazı kültür formlarında beyaz, terminal ya da yan durumlu ve büyük salkım halinde kurul oluşturur; taç ve çanak yaprakları vardır . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lagerstroemia 5.Sürgünleri köşeli değildir 8.Yaprakları orta damara paralel yan damarlı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Cornus 8.Yaprakları ağsı damarlı 9.Bitki dikenli 10. Yaprakları dar uzun şeritsi; Meyve çekirdekli sulu ve küçük. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sageretia (spinosa) 10.Yaprakları çok küçük, tüylü; Meyve üzümsü ve büyük 6-12 cm çapında. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Punica 9.Bitki dikenli değil 11.Bitki herdem yeşil 12.Yaprakları çok küçük, en çok 15 mm boyunda; en çok 30 cm boyunda çalı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Plocama 12.Yaprakları en az 2 cm boyunda; genellikle en az 30-40 cm boyunda çalı ya da ağaçlardır 13.Yaprakları tüylü 14.Yaprak pürüzlü ve buruşuk, yoğun tüylü ya da sonradan dökülür. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Cistus 14.Yapraklar pürüzlü ya da buruşuk değil 15.Yaprakları dar şeritsi, gri renkli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Olea 15.Yapraklar yuvarlak ya da yumurtamsı alt yüzü tüylü 16.Yaprak alt yüzü keçe gibi beyaz tüylü, yaprak yuvarlak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Acca 16.Yapraklar elips ya da yumurtamsı şekilde, tüylü, keçe gibi beyaz değil 17.Çok kısa boylu çalı; yaprak kenarı kirpikli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Epigaea 17.Genellikle boylu çalı; yaprak kenarı kirpikli değil 13.Yaprakları çıplak, tüylü değil 18.Yaprakların en geniş yeri sap kısmına yakın; yapraklar küçük 2-3 cm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Myrtus 18.Yapraklarının en geniş yeri ortada 19.Çiçek ve meyveleri terminal konumlu bileşik salkım . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Ligustrum 19.Çiçek ve meyveleri bileşik salkım değil 20.Yapraklarında heterofili var; zaman zaman seyrek dikenli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Osmanthus 20.Yapraklarında heterofili yok; tamamı tam kenarlı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lonicera 11.Bitki yazın yeşil, herdem yeşil değil 21.Yapraklar çok büyük en az 12 cm ve tüylü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Paulownia 21.Yapraklar en çok 12cm ve genellikle 10 cm’den daha küçük 22.Yaprakların en geniş yeri sap kısmına yakın, tabanı genellikle yüreksi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Syringa 22.Yaprakların en geniş yeri genellikle ortada, tabanı yüreksi değil 23.Meyve kapsül tipte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wendlandia 23.Meyve çekirdekli sulu

660

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G YM N O S P E R M C İ N S L E R İ TA N I A N A H TA R I

ANGIOSPERM CİNSLERİ TANI ANAHTARI 24.Meyveler bir arada, beyaz ya da pembemsi-kırmızı inci şeklinde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Symphoricarpos 24.Meyveler tek tek ya da 2-3 tanesi, bir arada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lonicera

4.Yaprak dizilişi çevrel 25.Yapraklar büyük, geniş yürek şeklinde. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Catalpa 25.Yapraklar şeritsi ya da mızraksı 26.Yapraklar geniş mızraksı, yan damarlar belirgin ve birbirine paralel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nerium 26.Yapraklar şeritsi, çok dar ve uzun, yan damarlar belirgin şekilde paralel değil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Euphorbia 3.Yaprak dizilişi sarmal 27.Yaprak dizilişi iki sıralı sarmal (almaşlı) 28.Sürgünler köşeli veya oluklu 29.Sürgünleri boyuna oluklu ve yuvarlak, yeşil renkli; yaprak en çok 2,5 cm ve dar şeritsi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Spartium 29.Sürgün köşeli, yeşil renkli; yaprak 2,5-6,5 cm boyunda, yapraklar geniş yumurtams. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Flueggea 28.Sürgünler köşeli değil, oluklu değil 30.Tomurcuklar çıplak, pulla örtülü değil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Frangula 30.Tomurcuklar tek, az ya da çok pullu 31.Tomurcuklar tek pullu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Styrax 31.Tomurcuklar az ya da çok pullu 32.Bitki herdem yeşil 33. Yaprağın alt yüzü kahverengi guddedli; üzümsü meyve kırmızı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vaccinium (vitis-idea) 33.Yaprakların alt yüzü kahverengi guddeli değil 34.Yapraklar etli, dar şeritsi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fumana 34.Yapraklar etli değil, dar şeritsi değil 35.Yapraklar en fazla 3 cm boyunda 36.Çiçeklerinde taç yaprak yoktur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Daphne 36.Taç yaprak belirgin şekilde görülür; kaynaşmış ya da kaynaşmamıştır 37.Yaprak en çok 1,2 cm; taç yapraklar serbest. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rhodothamnus 37.Yapraklar 1-1,7 cm boyunda; taç yaprakları birleşik, huni ya da çan gibi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lithodora 35.Yapraklar en az 4 cm ve daha büyük 38.Yapraklar büyük genellikle 7 cm’den daha uzun, alt yüzü tüylü ya da çıplak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rhododendron 38.Yapraklar en çok 7 cm boyunda ve çıplaktır 39.Yaprakları deri gibi sert, yanlardan aşağıya kıvrık, en geniş yeri uca yakın; 2-3 m boyunda çalı. . . . . . . . . . . . . . . . . . Pittosporum 39.Yaprakları daha yumuşak, kenarlar kıvrık değil; en geniş yeri ortada; en çok 50-60 cm boyunda kısa boylu çalı. . . . . . . . . Daphne 32.Bitki kışın yaprağını döker, yazın yeşil 40.Yapraklar yuvarlak, uç kısımları dairesel, tabanı yüreksi; meyve bakla şeklinde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cercis 40.Yaprak uzun şeritsi, mızraksı ya da kısa sivri uçlu, tabanı yüreksi değil 41.Yaprak dar şerit gibi, 1-3 cm eninde 10-20 cm boyunda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eucalyptus 41.Yaprak şeritsi değil 42.Yaprak küçük 2-3 cm boyunda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Vaccinium 42.Yaprak geniş elips şeklinde 5-15 cm boyunda, eni en az 3-4 cm 43.Tomurcukları iğ gibi, uzun, 1-2 cm, sivri uçlu ve sürgüne 450 açı yapar, sivri uçlu; gövde kabuğu çatlamaz; meyve nuks. . . . . . . Fagus 43.Tomurcuklar kısa, iğ gibi değil, batıcı değil, meyve etli üzümsü meyvedir; gövde kabuğu çatlaklıdır. . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diospyros 27.Yaprak dizilişi çok sıralı sarmal 44.Yapraklar deri gibi sert ve büyük; meyve bileşik meyve tipinde. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Magnolia 44.Yapraklar daha küçük deri gibi sert değil; meyve bileşik değil 45.Yapraklar şeritsi ya da dar mızrak şeklinde 46.Çok sayıda, odunlaşmış meyve sapsız bir şekilde yan durumlu olarak sürgüne dizilmiş ve en az 1-2 yıl kalıcıdır; çiçekleri fırça gibi. . . . . . . Callistemon 46.Böyle bir meyve dizilişi bulunmaz; Çiçekler fırça gibi değil 47.Yapraklar en çok 2 cm 48.Sürgünler yeşil renkli; çiçekler yan durumlu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Osyris 48.Sürgünleri yeşil değil; çiçekleri pembe ve terminal konumlu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Andromeda 47.Sürgünleri genellikle yeşil değil; eğer yeşilse de sadece son sene sürgünleri yeşil; yaprakları 2 cm’den uzun 49.Son sene sürgünleri ve yaprakları genellikle bezeli tüylü 50.Sürgün yoğun beyazımsı gri tüylü; Yaprak gri, dar ve şerit şeklinde 4-7 cm boyunda, 3-6 mm eninde; meyve küçük turuncu renkte ve 6-9 mm boyunda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hippophae 50.Son sene sürgünleri tamamen çıplak ya da bezeli tüylü; yapraklar daha geniş mızraksı ya da dikdörtgenimsi; meyve daha büyük ve geniş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Elaeagnus 661

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G YM N O S P E R M C İ N S L E R İ TA N I A N A H TA R I

ANGIOSPERM CİNSLERİ TANI ANAHTARI 49.Son sene sürgünleri tüylü ya da çıplak fakat bezeli değil 51.Tomurcuk tek pullu; yaprak geniş elips şeklinde ya da şeritsi, daha büyük; meyve kapsül; çiçekler dioik ve başak şeklinde kurul oluşturur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Salix 51.Tomurcukları az ya da çok pullu 52.Yapraklar dar şerit şeklinde, boyu eninin en az 10 katı kadar 53.Yaprak alt yüzü beyaz tüylü; çiçekleri toplu ve terminal; çiçeklerinde taç ve çanak vardır ve taç morumsu renktedir. . . . Ptilostemon 53.Yaprak alt yüzü çıplak, koyu yeşil yapraklı; Çiçekleri terminal konumlu, taç yaprakları büyüktür ve başçık şeklinde değildir.Thevetia 52.Yaprakların boyu eninin en çok 5 katı kadar; daha geniş mızraksı 54.Çok kısa boylu, bodur çalı; yaprakları küçük. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Rhamnus 54.Ağaç ya da boylu çalılardır; yaprakları daha büyük . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pyrus 45.Yapraklar yumurtamsı ya da yuvarlak 55.Bitki dikenli 56.Yapraklarının alt yüzü, sapı ve sürgünleri bezeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eleagnus 56.Bezeli tüyler yok 57.Yaprak çok küçük; kulakçıkları oksu, tabanı kahverengi, uç kısmı zarsıdır. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Atraphaxis 57.Yapraklar daha büyük; okrea bulunmaz 58.Dikenler zayıf, çoğunlukla portakal renginde ve geriye kıvrık, en fazla 1 cm boyunda ve bitki kısa boylu çalı ya da yerde sürünücü; yapraklar küçük, genellikle yuvarlak ve yumurtamsı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Capparis 58.Dikenler kuvvetli, 59.1-2,5 cm boyunda ve bitki boylu ağaç formunda; yapraklar büyük, uzun damla uçlu ve en geniş yeri sap kısmına yakın; meyve en az 5 cm çapında. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Maclura 59.Yaprakları daha küçük, damla uçlu değil, en geniş yeri ortada; meyve yalancı meyve ve 2-3 cm çapında. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mespilus 55.Bitki dikenli değil 60.Yaprakları herdem yeşil 61.Yaprakları aromatik kokulu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Laurus 61.Yaprakları aromatik kokulu değil 62.Yaprak koparıldığında süt çıkarır . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Ficus 62.Yaprak koparıldığında süt çıkarmaz 63.Yapraklar genellikle mızraksıdır; yuvarlak değildir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Rhamnus 63.Yapraklar genellikle yuvarlak küçük ya da sivri uçlu ise büyüktür 64.Çiçekleri tüpsü ve uzun; yaprakları mavimsi yeşil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nicotinia 64.Çiçek tüpsü değil; yapraklarının üst yüzeyi koyu yeşil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cotoneaster 60.Yapraklar kışın dökülür 65.Yapraklar genel olarak yuvarlak uçlu 66.Çiçekleri terminal ve dumansı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cotinus 66.Çiçekleri yan durumlu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Amelanchier 65.Yaprakları genellikle sivri uçlu 67.Yaprakları büyük, genellikle 8 cm’den daha uzun 68.Yaprakları çıplak, sivri uçlu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diospyros 68.Yaprak alt yüzü keçe gibi tüylü, küt uçlu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Cydonia 67.Yaprakları genellikle 8 cm’den daha kısa 69.Bitki uzun ya da kısa boylu ağaç formunda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pyrus 69.Bitki çalı formunda 70.Yapraklar genellikle yuvarlak; meyve yalancı meyve tipinde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cotoneaster 70.Yaprak yuvarlak değil 71.Kulakçıkları kın şeklinde değil; Meyve çekirdekli sulu .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rhamnus 71.Kulakçıkları kın şeklinde; meyve nuks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Atraphaxis 2.Bitki yarı çalı formunda, yapraklı sürgünler genellikle otsu ya da otsu görünümde 72.Yaprakları dar ya da geniş şeritsi 73.Yapraklar genellikle karşılıklı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Helianthemum 73.Yapraklar genellikle sarmal .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fumana 72.Yaprakları geniş, yumurtamsı ya da elips şeklinde 74.Yaprakların en geniş yeri ortada 75.Yapraklar genellikle tüylü değil ya da az tüylü; çiçekleri terminal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hypericum 75.Yaprakları yoğun tüylü; çiçekleri gövde üzerinde yan durumlu ve sık . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Withania

662

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G YM N O S P E R M C İ N S L E R İ TA N I A N A H TA R I

ANGIOSPERM CİNSLERİ TANI ANAHTARI 74.Yaprakların en geniş yeri ortada değil 76. Yaprakların en geniş yeri uca kaymış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Globularia 76.Yaprakların en geniş yeri tabana kaymış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Cionura Grup D-8: Bitkilerin yaprakları basit ve kenarları ince, sık, seyrek, kaba ya da üst yarısı dişli 1.Yaprakların alt yarısı düz, üst yarısı dişli; 2.Yaprak dizilişi karşılıklı; yaprak alt yüzü çıplak; dişler keskin ve batıcı sert değil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Forsythia 2.Yaprak dizilişi karşılıklı değil 3.Tomurcukları saplı ve az sayıda pullu; yapraklar büyük, daha ince dişli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Amelanchier (parviflora) 3.Tomurcuklar saplı değil; yaprakları küçük, seyrek kaba dişli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Parrotia 1.Yaprak kenarının tamamı dişli 4.Yaprak dizilişi karşılıklı 5.Yapraklar küçük, 1-5 cm boyunda 6.Yaprak boyları 3-5 cm 7.Yaprak kenarları, büyük ve seyrek testere dişli, yapraklar 1,5-4,5 cm boyunda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Prasium 7.Yaprak kenarları ince ve düzenli testere dişli, bazı türlerinde sürgün siğilli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Euonymus 6. Yaprak boyları genellikle 1-3 cm; Yaprak kenarları ince dişli, yapraklar herdem yeşil, derimsi, 8.Bitki dikenli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sageretia (spinosa) 8.Bitki dikenli değil 9.Sürgünleri yeşil renkte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Euonymus 9.Sürgünleri yeşil değil 10.Yaprakların en geniş yeri sap kısmına yakın ve uca doğru yavaş yavaş incelir; yaprak kenarındaki dişler daha ince ve az fazla belirgin değil . . . . Abelia 10.Yaprakların en geniş yeri orta kısımdadır; yaprak kenarındaki dişler belirgin çoğunlukla testere şeklindedir, yapraklar oldukça sert ve derimsidir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Phillyrea 5.Yapraklar büyük, genellikle 5 cm’den daha uzun 11.Yapraklar herdem yeşil 12.Yapraklar küçük en çok 10 cm; meyve kurulu yoğun ve meyveler parlak morumsu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Viburnum tinus 12.Yapraklar uzun, 10-25 cm boyunda, kenarları seyrek ve düzensiz dişli, genellikle alacalı (yaygın olarak kullanılanı); meyve kırmızı . . . . . . . . . . . . . . . . Aucuba 11.Yapraklar herdem yeşil değil 13.Yaprakların üzeri az ya da çok buruşuk 14.Yapraklar 3-13 cm boyunda ve geniş, dairemsi, uçları sivri, kısa saplı; çiçekler büyük, yalancı şemsiye şeklinde kurul oluşturur ve taç yapraklar serbesttir; meyve kapsüldür . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hydrangea 14.Yaprak 4-6 cm, kötü kokulu; üzeri çok belirgin şekilde kaba ve pürüzlü; çiçekleri yarı küresel kurul oluşturur ve daha küçüktür, taç yaprakları birleşiktir; çekirdekli sulu meyve siyah renkli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lantana 13.Yaprakların üzeri buruşuk değil 15.Çiçekleri genellikle yan durumlu, tek tek ya da yalancı şemsiye şeklinde kurul oluşturur, çiçeklerde taç yapraklar birleşmiş çan şeklinde; yapraklar damla uçludur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Weigela 15.Çiçekleri terminal konumlu; salkım ya da simoz kurul oluşturur
16.Çiçekleri simoz, başçık şeklinde, uzamamış ve genişlemiş kurul halindedir; yaprakları, geniş yumurtamsı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Clerodendrum 16.Çiçekleri salkım halinde kurul oluşturur 17.Çiçekleri bileşik salkım halinde kurul oluşturur, çiçekleri mor renkli, çiçek kurulu büyük, 10-25 (-40 cm); yaprakları mızraksı ve büyük 10-25 cm, kenarları ince dişli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Buddleia 17.Çiçekleri genellikle beyaz, yan sürgünlerin ucunda terminal konumlu ve -9 cm boyunda salkım kurul halindedir; Yaprakları daha küçük, 3-6(-8) cm boyunda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Deutzia 4.Yaprak dizilişi sarmal 18.Yaprak dizilişi çok sıralı sarmal 19.Tomurcuklar 1 ya da 2 pullu 20.Tomurcuklar sapsız ve tek pullu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Salix 20.Tomurcuklar saplı ve iki pullu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Alnus 19.Tomurcukları çok pullu 21.Bitki herdem yeşil 22. Tepe tomurcuğunun yanında çok sayıda yan tomurcuk bir arada bulunur; Meyve nuks, kadeh meyveyi kısmen kapatmış; Yaprak kenarları dişli ya da batıcı dişli, bazen de seyrek dişli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Quercus 22.Böyle bir tomurcuk özelliği yoktur; Meyve etli

663

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G YM N O S P E R M C İ N S L E R İ TA N I A N A H TA R I

ANGIOSPERM CİNSLERİ TANI ANAHTARI 23.Sürgün yeşil; Meyve üzümsü ve büyük, aromatik kokulu; dış kısmı kalın ve kısmen sert kabuklu, genellikle sarı ve turuncu renkte; yaprak büyük ve koyu yeşil; taç yapraklar bileşik değil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Citrus 23.Sürgünleri yeşil değil; Meyve çileğe benzer ve etlidir; yapraklar daha küçük, derimsi ve kenarları düzenli testere dişlidir; taç yaprak bileşik ve genişlemiş çan şeklinde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Arbutus 21.Bitki kışın yaprağını döker 24.Yapraklar yuvarlak ya da en geniş yeri sap kısmına yakın, yaprak yuvarlak ise dilimli dişli (sığ loplu), en geniş yeri sap kısmına yakın ise kenarları düzenli dişli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Populus 24.Yaprakla yumurtamsı, dar ya da geniş elips şeklinde 25.Çiçekler tek eşeyli (monoik); meyve çekirdekli sulu; dikenli ya da dikensiz; yaprakların en geniş yeri genellikle ortada. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rhamnus 25.Çiçekler erselik; meyve etli, çekirdekli sulu ya da yalancı meyve; yapraklar uzun ya da kısa saplı, boyu her zaman eninden uzun, çiçeklerinde taç ve çanak örtüsü var; çiçekler çoğunlukla tek tek ya da kurul oluşturur. 26.Meyve tek tohumlu çekirdekli sulu meyve; ovaryum üst durumlu 27.Çiçekler 15 ya da daha fazla, boyu eninden uzun, yoğun rasemoz şeklinde; rasemoz tabanda yapraklı.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Padus 27.Çiçekleri tek tek ya da şemsiye şeklinde, demet halinde 28.Meyve açılır; perikarp kurudur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Amygdalus 28.Meyve açılmaz; perikarp etli ve sulu 29.Drupalar çıplak veya bazen yumuşak tüylü 30.Drupanın yüzeyi mavimsi-beyaz bir mum tabakası ile kaplı, yaprak tomurcukları içe kıvrık. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prunus 30.Drupanın yüzeyi mavimsi-beyaz bir mum tabakası ile kaplı değil, yaprak tomurcukları uzunluğuna geriye kıvrık. Cerasus 29.Drupaların yüzeyi kadifemsi ya da sık yumuşak tüylü veya istisnai olarak çıplak 31.Meyve çekirdek yüzeyi düz; yaprak tomurcukları içe kıvrık, genişçe ovat, boyu genişliğinin 1,5 katı kadar . . . . . . . . . . . . . Armeniaca 31. Meyve çekirdek yüzeyi belirgin şekilde delikli; yaprak tomurcukları uzunluğuna ortasından kıvrılmış, eliptik lanseolat’tan oblonglanseolat’a değişir; boyu genişliğinin 3 katı kadar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Persica 26.Meyve yalancı meyve tipinde; ovaryum alt durumlu 32.Bitki herdem yeşil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Photinia 32.Kışın yaprağını döker 33.Meyve yuvarlak ya da pyriform (armut) şeklinde, meyvede çok sayıda sert taş hücreleri mevcut, stilus serbest.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pyrus 33.Meyve yuvarlak ve ortası göbek şeklinde çukur; taş hücreleri seyrek ya da eksik 34. Yaprak büyük, üstü buruşuk; meyve büyük tohumlu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eriobotrya 34.Yapraklar daha küçük, buruşuk değil; meyve çok daha küçük tomurcuklu 35.Yaprak ve sürgünler yoğun tüylü, yaprak geniş yumurtamsı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Malus 35.Yaprak ve sürgünler çıplak; yaprak dar mızraksı, yumurtamsı ya da küçük ters yumurtamsı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chaenomeles 18.Yaprak dizilişi iki sıralı sarmal (almaşlı) 36.Yaprak kenarları kılçıksı dişli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Castanea 36.Yaprak kenarları kılçıksı dişli değil 37.Tomurcukları dar, uzun ve sivri uçlu, sürgüne tamamen yatmış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Carpinus 37.Tomurcukları sivri uçlu değil, sürgüne yatmamış ya da kısmen yatmış 38.Yaprak geniş yürek şeklinde ucu sivri ve tabanı yüreksi 39.Yaprak ve çiçek tomurcukları farklı şekillerde; meyve nuks, yeşil bir örtü içerisinde.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Corylus 39.Yaprak ve çiçek tomurcukları aynı şekilde; meyve etli, bileşik meyve 40.Bileşik meyve armut biçiminde, etli sulu ve küçük; Tomurcuk 3-6 pullu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morus 40.Bileşik meyve küremsi ve büyük, Tomurcuk 2-3 pullu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Broussonetia 38.Yaprak yumurtamsı, tabanı yürek şeklinde değil 41.Yapraklarının en geniş yeri yaprak tabanına yakın 42.Yaprak kenarı tek sıralı büyük testere dişli; dar ve uzun; sürgünleri yeşil; çalı formunda; çiçekleri erselik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kerria 42.Yaprak kenarı daha ince testere dişli; tomurcuk belirgin çok pullu ve sivri uçlu; sürgün kahverengi, gövde beyaz; ağaç ya da boylu büyük çalı formunda; çiçekler monoik, erkek çiçekler kışı açıkta geçiren başak kurul . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Betula 41.Yapraklarının en geniş yeri hemen hemen ortada 43.Bitki dikenli; yaprak dikdörtgenimsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pyracantha 43.Bitki dikenli değil 44.Bitki herdem yeşil değil; Torba şeklinde olan meyve örtüsü meyveyi tamamen kapatmıştır; meyve salkım halinde kurul oluşturur . . . . . Ostrya 44.Bitki herdem yeşil; Meyve nuks değil 45.Meyve çekirdekli suluolgun meyve 1 cm çapında ve siyah; yaprak büyük kenarları seyrek dişli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Laurocerasus 45.Meyve çekirdekli sulu değil 46.Meyve kapsül . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Camellia 46.Meyve üzümsü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Vaccinium 664

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G YM N O S P E R M C İ N S L E R İ TA N I A N A H TA R I

ANGIOSPERM CİNSLERİ TANI ANAHTARI Grup D-9: Bitkilerin yaprakları üçgül (trifoliat) şeklinde 1.Çiçekleri simetrik, taç 5 parçalı; 2.Meyveleri bileşik, etli meyve; bitki genellikle yüzeysel dikenli (emergens var). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Rubus 2.Meyve üzümsü, dikenler sert, batıcı ve yüzeysel değil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Citrus (trifoliata) 1.Çiçekleri zigomorf, taç bayrakçık, kanat ve omurgadan oluşur; Meyveleri bakla şeklinde; Bitki dikensiz ya da odunsu dikenli 3.Çiçekleri kırmızı ya da pembe renkli 4.Çiçekleri kırmızı renkli; yaprakçıklar yapışkan tüylü değil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erythrina 4.Çiçekleri pembe renkli; yaprakçıklar yapışkan tüylü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Ononis (spinosa) 3.Çiçekleri sarı renkli 5.Yaprakçıklar yapışkan tüylü; Yaprakçık boyları 0,2-3 cm’dir; 6.Meyve spiral olarak kıvrılmış; çoğunlukla dikenli ya da dişli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Medicago 6.Meyve spiral olarak kıvrılmamış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ononis (natrix) 5.Yaprakçıklar yapışkan tüylü değil 7.Güçlü bir şekilde kötü kokulu geniş ve büyük çalılardır; Stamenler serbesttir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anagyris 7.Kokusuz çalılardır; Stamenler mono- ya da diadelf. 8.Dikenli çalılardır 9.Çanak örtüsü 5 kısa dişli, üst tarafı ayrılırken fincan şeklinde bir kalıntı bırakır . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Calicotome 9.Çanak örtüsü ayrılmaz 10.Çanak örtüsünün üst dudağı derin bir şekilde ikiye yarılmıştır . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Genista 10.Çanak örtüsünün üst dudağı derin bir şekilde ikiye yarılmamıştır . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anthyllis 8.Dikensiz çalılardır; çiçekleri sarı ya da beyazdır 11.Bakla ve genellikle çanak örtüsü kalıcı yapışkan tüberküllere sahiptir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Adenocarpus 11.Bakla ve genellikle çanak örtüsü kalıcı yapışkan tüberküllere sahip değildir 12.Bakla meyve kanatlı 13.Yaprakçıklar 3-8 cm boyunda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Laburnum alpinum 13.Yaprakçıklar 1-2 cm boyundadır . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podocytisus 12.Bakla meyve kanatsız 14.Yaprakçıklar 3-8 cm boyunda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Laburnum anagyriodes 14.Yaprakçıklar 0,5-3 cm boyunda 15.Çiçek kurulu terminal, yapraksız ya da brahtesiz bir salkımdır; anterler uçta ve tabanda kirpikli tüylüdür.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gonocytisus 15.Çiçek kurulu değişken, fakat eğer terminalse salkım halinde, çiçekler brahteli; anterler kirpikli tüylü değildir 16.Çanak örtüsünün üst dudağı 2 kısa dişli, dişler dudağın boyunun ¼’ü kadar ya da daha kısadır. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cytisus 16.Çanağın üst dudağı hemen hemen tümüyle iki belirgin dişe bölünmüştür; Yapraklar sapsız; çiçekler yan durumlu başçıklar ya da salkım halindedir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Genista Grup D-10: Yaprakları pinnat (pinnat damarlı bileşik -tüysü- yaprak) 1.Yaprak dizilişi karşılıklı 2.Genç sürgünleri köşeli; bitki gövdesi yeşil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jasminum 2.Genç sürgünler yuvarlak; gövde yeşil değil 3.Meyve kapsül; çiçekleri yan durumlu aşağıya sarkan bileşik salkım halinde kurul oluşturur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Staphylea 3.Meyve tipi kapsül değildir; çiçekleri dik duran şemsiye ya da aşağıya sarkan kurul oluşturur. 4.Tomurcukları çok pullu; meyve çekirdekli sulu; çiçekleri terminal, şemsiye şeklinde kurul oluşturur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sambucus 4.Tomurcukları 1-2 çift pullu; meyve kanatlı nuks; Çiçekleri terminal ya da yan durumlu basit salkım halinde kurul oluşturur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fraxinus 1.Yaprak dizilişi çok sıralı sarmal 5.Yaprakçık kenarları batıcı dikensi sert dişli.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mahonia 5.Yaprakçık kenarları tam ya da dişli 6.Meyve bakla şeklinde değil 7.Bitki dikenli 8.Dikenler emergens (yüzeysel) ve sürgün üzerinde ya da yaprak kenarlarındadır . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rosa 8.Dikenler terminal, sürgün uçları yapraksız ve çatallanmış dikenli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sarcopotereum 7.Bitki dikenli değil 9.Meyve çekirdekli sulu 10.Meyve 2-6 cm çapında, büyük

665

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G YM N O S P E R M C İ N S L E R İ TA N I A N A H TA R I

ANGIOSPERM CİNSLERİ TANI ANAHTARI 11.Meyve 1-3’ü bir arada, köşeli değil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Juglans 11.Meyve 3-10 tanesi bir arada , köşeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Carya 10.Meyve 5-10 mm çapında, küçük ve salkım halindedir 12.Yaprakçık kenarları kaba dişli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Rhus 12.Yaprakçıklar tam kenarlı 13.Yaprakçık sayısı 5-11adet ve yumurtamsı elips şeklinde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pistacia 13.Yaprakçık sayısı 16-30 adet ve ince şeritsi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Schinus 9.Meyve çekirdekli sulu değil 14.Yaprakçıklar tam kenarlı; kısa boylu çalı 15.Meyve üzümsü; taç yaprak tüp şeklinde uzamış ve birleşik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jasminum 15.Meyve aken (açılmayan tek tohum taşıyan) meyvedir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Potentilla 14.Yaprakçıklar dişli, büyük; boylu çalı ya da ağaç formunda 16.Meyve etli yalancı meyve tipinde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sorbus 16.Meyve kuru meyve tipindedir 17.Meyve büyük kağıt gibi bir örtü ile kaplı kapsüldür.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Koelreuteria 17.Meyve samara 18. Meyve uzunca bir eksen üzerinde salkım halinde dizilmiş kanatlı nuks meyve tipindedir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pterocarya 18.Meyve bileşik salkım ve yoğun; yaprakçıkların taban kısmındaki dişler derin parçalı ve lop gibidir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ailanthus 6.Meyve bakla şeklinde 19.Yapraklarında orta eksen bir dikenle sonlanır; kulakçıklar dikensi, yaprakçıklar 1-2 (-5) çift 20.Yaprakçıklar 20-30 mm; çiçekler menekşe renginde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Halimodendron 20.Yaprakçıklar 8-10 mm; çiçekler sarı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Caragana 19.Yaprakların orta ekseni yaprakçıkla sonlanır; 21.Terminal yaprakçık yoktur (paripinnat). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Senna 21.Terminal yaprakçık vardır (imparipinnat) 22.Meyve zarsı genişlemiş bir örtü ile kaplıdır . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Colutea 22.Meyve örtüsü zarsı değildir 23.Bakla meyve boğumludur 24.Yaprakçıklar 2-4 çift . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hippocrepis 24.Yaprakçıklar 3-8 çift . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Sophora 23.Bakla meyve boğumlu değil 25.Meyve 1-2 tohumlu 26.Yapraklar 5-12 çittir; bitki dikensiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Amorpha 26.Yaprakçıklar 2-5 çiftten oluşur; bitki dikenli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Onobrychis 25.Meyve bol tohumlu 27.Bitki gövdesi kalın ve yoğun dikenli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gledistsia 27.Bitki gövdesi diken değil ya da yüzeysel dikenler var 28.Yaprakçıklar ince; meyve basık ve derimsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Robinia 28.Yaprakçıklar deri gibi; meyve oldukça sert. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ceratonia Grup D-11: Yaprakları katlı tüysü (bipinnat) 1.Gövde dikenli 2.Dikenler geniş tabanlı ve giderek sivrilen sert dikenli; yaprakçıklar küçük ve sık. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prosopis 2.Dikenler üçlü, ortadaki büyük ve sert yandakiler daha kısadır; yaprakçıklar çok sayıda ve seyrektir, yapraklar çok uzundur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Parkinsonia 1.Gövde sert dikenli değil 3.Meyveleri bakla şeklinde 4.Yapraklar çok büyük, 15-80 cm kadardır. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gymnocladus 4.Yapraklar daha küçük 5.Stamenler kısa bir şekilde dışarıdan görülür, 5 mm ya da daha az. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Acacia 5.Stamenler uzun ve dışarıdan çok daha belirgin görülür, 2 cm boyunda ya da daha uzundur 6.Taç 20-25 mm; bakla siyahımsı-salgı bezeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Caesalpinia 6.Taç 6-8 mm; bakla guddesiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Albizzia 3.Meyve bakla şeklinde değil 7.Meyve kapsül

666

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

G YM N O S P E R M C İ N S L E R İ TA N I A N A H TA R I

ANGIOSPERM CİNSLERİ TANI ANAHTARI 8.Meyve geniş disk şeklinde; yaprakçıklar küçük ve çok sayıda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jacaranda 8.Meyve büyük değil; yaprakçıkları büyük ve az sayıda, kenarları kaba dişli ya da loplu gibidir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Paeonia 7.Meyve sulu meyvedir ve daireseldir. 9.Meyve parlak kırmızı renkte ve aşağıya sarkık kısa saplı kurul halinde; yaprakçıklar belirgin şekilde ayrılmış ve tam kenarlı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nandina 9.Meyve kırmızı renkte değil; yaprakçıklar belirgin şekilde ayrılmış ya da ayrılmamış, seyrek ve ya ince dişli 10.Yaprakçıklar belirgin şekilde ayrılmış, yumurtamsı-elips şekilde, kenarları ince dişlidir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Melia 10.Yaprakçıkları bazen ayrılmamış, mızraksı ve bazen loplu ya da derin ve seyrek dişlidir.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grevillea Grup D-12: Yaprakları palmat (palmat damarlı –elsi damarlı- bileşik -tüysü- yaprak) 1.Yaprakçıklar küçük; kısmen etli gibi, 5-7 yaprakçıklı; bitki çok küçük en çok 30-40 cm boyunda ve yerde sürünücü; çiçekleri sarı, meyve bakla şeklinde. . . . . . . . . . Cytisopsis 1.Yaprakçıklar büyük, 2.Yaprakçık kenarları tam; çalı formunda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vitex 2.Yaprakçık kenarları dişli; boylu ağaç formunda 3.Yaprakçıklar kaba dişli; yaprak koparıldığında at nalı şeklinde iz kalır; gövde dikenli değil; Çiçekleri dik duran konik salkım halinde kurul oluşturur ve beyazdır . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aesculus 3.Yaprakçık kenarları ince, hafif kılçıksı dişli; gövde çok yoğun dikenli; Az sayıda çiçek bir arada bulunur, taç yaprakların büyük, iç kısmı krem beyazı, uç ve dış kısmı kırmızıdır . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ceiba Grup D-13: Yaprakları tamamen pul veya iğne yaprak şeklinde 1.Yapraklar dar ve erken dökülen uzun pul yaprak şeklinde; bitki yapraksız görünümde. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Calligonum 1.Yapraklar iğne ya da pul yaprak şeklinde, bitki yapraklı görünümde 2.Yapraklar iğne yaprak halinde 3.Yapraklar 10-15 cm boyunda; boylu ağaç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Casuarina 3.Yapraklar en çok 3 cm boyunda 4.Yapraklar batıcı iğne şeklinde, uç kısmında 1-3 mm’lik kısım çok sert iğne şeklinde; 5-12 yaprak bir noktadan çıkar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Asparagus 4.Yaprak ucunda iğne şeklinde sert kısım yok ve fazla batıcı değil 5.Yaprak dizilişi çevrel ya da karşılıklı 6.Yaprak dizilişi çapraz karşılıklı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Calluna 6.Yaprak dizilişi çevrel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erica 5.Yaprak dizilişi sarmal 7.Yaprak kenarları kıvrık değil; genişliği 1,5 mm’ye kadardır . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Thymus 7.Yaprak kenarları belirgin şekilde aşağıya kıvrık 8. Yaprak alt yüzü beyaz, genişliği 4 mm’ye kadar, daha geniş ve genellikle daha uzun .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rosmarinus 8.Yaprak alt yüzü beyaz değil, genişliği genellikle 1,5 mm’ye kadar, genellikle daha küçük 9.Yaprakları guddeli değil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Thymus 9.Yapraklar ince guddeli tüylü; meyve etli ve sulu yaklaşık 5 m çapında . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Empetrum 2.Yapraklar pul yaprak halinde 10.Bitki salgı bezli ya da kuru beyazımsı kabukla örtülü değil; mumsu örtü yok; gövde segmentli değil 11.Erkek organların sapı ayrıdır; tohumun bir ucunda nemli ortamda hareketlenen tüy kümesi (papus), hemen hemen sapsızdır; Çiçekleri terminal konumlu dik duran salkım halinde kurul oluşturur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Tamarix 11.Erkek organların sapı alt tarafta birleşik; bir ucunda papus vardır;¸ Çiçekleri terminal konumlu dik duran salkım halinde kurul oluşturur. . . . . . . . . . . . Myricaria 10. Bitki salgı bezli ya da kuru beyazımsı kabukla örtülü; mumsu örtü ile kaplı; gövde segmentli 12.Yaprak koltuklarında tüy kümeleri var . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anabasis 12.Yaprak koltuklarında tüy kümeleri bulunmaz; Braktelerin karşılıklı çiftleri segment oluşturacak şekilde birleşmişler. 13. Her bir sim’in çiçekleri segmentteki bölünmemiş kuyucuklardan dışa doğru sarkık, tohum siyah, testa sert, tüberkülat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Arthrocnemum 13. Her bir sim’in çiçekleri segmentteki üç parçalı kuyucuklarda gömülü, tohum yeşilimsi kahverengi ya da grimsi, testa ince membransı, konik veya kıvrık tüylerle kaplı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sarcocornia

667

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

K AY N A K L A R

KAYNAKLAR Abd El-Ghani, M.M. 2000. Vegetation composition of Egyptian inland salt marshes. Bot. Bull. Acad. Sin., 41: 305-314. Adams, R.P. 2008. Juniperus of the World: The genus Juniperus., 2nd Ed., Trafford Publ.., Vancouver, B.C., Canada. Adams, R.P., Terzioğlu S. ve Mataracı, T. 2010. Taxonomy of Juniperus oxycedrus var. spilinanus in Turkey: Leaf terpenoids and SNPs from nrDNA and petN-psbM., Phytologia, 92(2): 156166. Adıgüzel, N. ve Aytaç, Z. 2005. Ceylanpınar stepleri. Türkiye’nin 122 Önemli Bitki Alanı (Ed. N. Özhatay, A. Byfield ve S. Atay): 367-368, WWF Türkiye (Doğal Hayatı Koruma Vakfı) yayını, İstanbul. Adıgüzel, N., Byfield, A., Duman, H. ve Vural, M. 2005. Tuz gölü ve stepleri, Türkiye’nin 122 Önemli Bitki Alanı (Ed. N. Özhatay, A. Byfield ve S. Atay): 289-292, WWF Türkiye (Doğal Hayatı Koruma Vakfı) yayını, İstanbul. Adıgüzel, N. ne Reeves, R.D. 2012. Important serpentine areas of Turkey and distribution patternsof serpentine endemics and nickel accumulators, Bocconea 24: 7-17. Aellen, P. 1967a. Atriplex L.. In: P. H. Davis [ed.], “Flora of Turkey and the East Aegean Islands”, vol. 2, 305 312. Edinburgh University Press, Edinburgh. Aellen, P. 1967b. Bassia All. In P. H. Davis (ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol. 2, 315. Edinburgh University Press, Edinburgh. Aellen, P. 1967c. Camphorosma L. In P. H. Davis (ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol. 2, 314–315. Edinburgh University Press, Edinburgh. Aellen, P. 1967d. Cyathobasis Aellen In P. H. Davis (ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol. 2, 336–337. Edinburgh University Press, Edinburgh. Aellen, P. 1967e. Halimione AellenL. In P. H. Davis (ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol. 2, 312–313. Edinburgh University Press, Edinburgh. Aellen, P. 1967f. Krascheninnikovia Güldenst.. In P. H. Davis (ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol. 2, 313. Edinburgh University Press, Edinburgh. Aellen, P. 1967g. Noaea Moq. In P. H. Davis (ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol. 2, 335–336. Edinburgh University Press, Edinburgh. Aellen, P. 1967h. Salsola L. In P. H. Davis (ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol. 2, 328–334. Edinburgh University Press, Edinburgh. Aellen, P. 1967i. Suaeda L. In P. H. Davis (ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol. 2, 324–327. Edinburgh University Press, Edinburgh. Aellen, P., Cullen, J. ve Coode, M.J.E. 1967. Arthrocnemum Moq. In P. H. Davis (ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol. 2, 320–321. Edinburgh University Press, Edinburgh. Akalın Uruşak, E., Özhatay, F.N., Güler, N., Ersoy, H., Başak, N., Yeşil, Y., Oral, D., Demirci, S. 2013. The flora of Yıldız Mountains (Kırklareli) Biosphere Project area, Turkish Journal of Botany

37: 225-269 Akhani, H., Edwards, G. ve Roalson, E.H. 2007. Diversification of the Old World Salsoleae s.l. (Chenopodiaceae): Molecular phylogenetic analysis of nuclear and chloroplast data sets and a revised classification. Int. J. Pl. Sci. 168: 931–956. Akkemik, Ü. 1994. Türkiye’nin Doğal Karaağaç (Ulmus L.) Taksonlarının Morfolojikve Palinolojik Özellikleri. Yüksek Lisans Tezi. İ.Ü.Fen Bilimleri Enstitüsü Akkemik, Ü. 1998. Ülkemizde doğal yetişen karaçalı (Paliurus spina-christii Mill.)’nin morfolojik, anatomik ve palinolojik özellikleri. Kasnak Meşesi ve Türkiye Florası Ulusal Sempozyumu. :332-345 Akkemik, Ü., Köse, N. ve Poole, I. 2005. Sequoioidae (Cupressaceae) woods from the upper Oligocene of European Turkey (Thrace). Phytologia Balcanica. 11(2):119-131 Akkemik, Ü., Sakınç, M. 2013. Sequoioxylon petrified woods from the mid to late Oligocene of Thrace (Turkey). IAWA Journal 34 (2): 177-182 Akkemik, Ü., Yılmaz, H., Oral, D., Kaya, A. 2011. Some Taxonomic Notes on Pinus L. (Pinaceae) Taxa Naturally Grow in Turkey. İ.Ü. Orman Fakültesi Dergisi 61 (1): 63-78 Akkemik, Ü., Sertok, B., Akarsu, F. 2017. Distribution of Betula pendula during late quaternary to present and characteristics of its lowest habitat in Turkey. Eurasian Journal of Forest Science 5 (2): 1-18 Akkiraz, M.S., Akgün, F., Örçen, S., Bruch, A., Mosbrugger, V. 2006. Stratigraphic and Palaeoenvironmental Significance of Bartonian–Priabonian (Middle–Late Eocene) Microfossils from the Başçeşme Formation, Denizli Province, Western Anatolia, Turkish Journal of Earth Sciences 15:155-180. Akkiraz, M.S., Kayseri, M.S. ve Akgün, F. 2008. Palaeoecology of Coal-Bearing Eocene Sediments in Central Anatolia (Turkey) Based on Quantitative Palynological Data, Turkish Journal of Earth Sciences 17: 317–360. Akpulat, H.A., Çelik, N. 2005. Flora Of Gypsum Areas İn Sivas İn The Eastern Part of Cappadocia in Central Anatolia, Turkey, Journal of Arid Environments, 61, 27-46 Aksoy, N. 1998. “Euro-Siberian (Avrupa-Sibirya) Flora Bölgesindeki Buxus sempervirens L.’nin Yayılışı, Doğal Alanlarının Yapısı ve Floristik Açıdan İncelenmesi” Cumhuriyetimizin 75. Yılında Ormancılığımız Sempozyumu Bildiri Kitabı, s. 238246, 21-23 Ekim İ.Ü. Orman Fakültesi Cumhuriyetimizin 75. Yılında Ormancılığımız Sempozyumu Askeri Müze, Harbiye-İstanbul. Aksoy, N. 2000.Türkiye Flora ve Vejetasyonuna Ormancılık Yönünden Bakış,4-5 Mayıs I. Ulusal Orman Fakülteleri Öğrenci Konferansı, İ.Ü. Orman Fakültesi Bahçeköy- İstanbul. Alagöz, C.A. 1967. Sivas Çevresi ve Doğusunda Jips Karstı olayları A.Ü.D.T.C. Fak.Yayınları No: 175, Ankara. Al-Saghir, M., Porter D.M. 2012. Taxonomic Revision of the Genus Pistacia L. (Anacardiaceae), American Journal of Plant Sciences, 3, 12-32

668

Altıok, A., Behçet, L. 2005. The flora of Bitlis river valley, Turkish Journal of Botany 29: 355–387. Altun, B. 2011. Türkiye Orman Güllerinin Toplanması ve Kültüre Alınması. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi (Basılmamış). Samsun. 247 s. Anderberg, A.A., Eldenäs, P. 2007. XVII. Tribe Inuleae, In: The Families and Genera of Vascular Plants, Vol. VIII, pp. 374-390, (Eds. K., Kubitzki, (vol. Ed.), J.W., Kadereit, C., Jeffrey). Springer-Verlag Berlin. Anşin, R. 1983. Türkiye’nin Flora Bölgeleri ve Bu Bölgelerde Yayılan Asal Vejetasyon Tipleri K.T.Ü. Orman Fak. Yayın Cilt:6, Sayı:2 Anşin, R. 2001. Tohumlu Bitkiler, Gymnospermae (Açık Tohumlular), 1.cilt, 3.Baskı, KTÜ Orm. Fak. Yayın No: 122/15, ISBN: 9756983-16-7, KTÜ Basımevi, Trabzon, 296 s. Anşin, R. ve Gerçek, Z. 1991. “Türkiye Florası İçin Yeni Bir Zelkova Taksonu. Zelkovacarpinifolia (Pall.) C. Koch ssp. Yomraensis Anşin & Gerçek, ssp. nova, Doğa, Tr-J. of Agriculture & Forestry, 15 : 564-575, Tübitak Ankara. Anşin, R., Özder R. 1993. A New Taxon of Black Alder, A. glutinosa ssp. betuloides (Betulaceae)”, The Karaca Arboretum Magazine. cilt II: 47-51. Anşin, R. ve Özkan, Z.C., 1993. “Tohumlu Bitkiler (Spermatophyta) Odunsu Taksonlar”, KTÜ Orman Fakültesi, 167/19, 1.Baskı, Trabzon, 512 s Anşin, R., Özkan Z.C. 2006. Tohumlu Bitkiler (Spermatophyta) Odunsu Taksonlar, K.T.Ü. Basımevi, Yay. No: 167/19, 3. Baskı, ISBN: 975–6983–00–0, Trabzon, 450 sayfa. Aras, A., Aksoy, N., Batı, Z., Sakınç, M. ve Erdoğan M. 2003. Yaşayan fosil Sequoiadendron giganteum (Ağaçlı linyitleri): ksiloloji, palinoloji ve yaşı, Türkiye Kuvaterneri Çalıştayı IV, 29-30 Mayıs 2003: 186-194, İstanbul. Aras-Tayhan, A. 1997. Türkiye’nin Hippophae rhamnoides L.Taksonu Üzerinde Ksilolojik ve Palinolojik Araştırmalar PhD. Thesis (Unpublished). Aslan, S. 2012. Hypericum. Şu eserde: Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. & Babaç, M.T. (edlr.). Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). 523-530, Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını, İstanbul. Aslan, S., Şahin, B. ve Vural, M. 2009. On the Turkish Clerodendrum (Verbenaceae), Biological Diversity Conservation, 2(1): 10 13. Asutay, H.J., Küçükayman, A. ve Gözler, M. Z. 1989. Dağküplü (Eskişehir kuzeyi) ofiyolit karmaşığının stratigrafisi, yapısal konumu ve kümülatlara petrografisi, MTA Dergisi 109: 1-8. Atalay, İ. 1989. Toprak Coğrafyası, Ege Üniversitesi yayını, İzmir. Atalay, İ. 1994. Türkiye Vejetasyon Coğrafyası, Ege Üniversitesi, Basımevi- Bornova-İzmir Atay, I. 1972. Kumulların Tesbiti ve Ağaclandırma Tekniği, 75 sayfa Avcı, M. 1993. Türkiye’nin flora bölgeleri ve Anadolu Diagonali’ne coğrafi bir yaklaşım, Türk Coğrafya Dergisi 28: 225–248. Avcı, M. 1996. Endemik bir meşe türü, kasnak meşesi (Quercus vulca-

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

K AY N A K L A R

KAYNAKLAR nica (Boiss. and Heldr. ex) Kotschy)’nin Türkiye’deki yeni bir yayılış alanı, Türk Coğrafya Dergisi 31: 283–289. Avcı, M. 1998. Paleoklimatolojik göstergelere günümüz florasından bir örnek, Türk Coğrafya Dergisi 33: 437-446. Avcı, M. 1999. Türkiye’nin doğal söğütleri ve coğrafi dağılışları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi 7: 1-24. Avcı, M. 2004a. İç Anadolu Bölgesi Ormanlarının Son Sığınakları, Karacadağ ve Karadağ Volkanlarının Bitki Örtüsü, Çantay Kitabevi, İstanbul. Avcı, M. 2004b. Ormangülleri (Rhododendron L.) ve Türkiye’deki doğal yayılışları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi 12: 13–29. Avcı, M. 2004. Türkiye Bitkilerinin İsimlendirilmesinde Coğrafi Özelliklerin Etkisi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi 12: 31-45. Avcı, M. 2005. Çeşitlilik ve endemizm açısından Türkiye’nin bitki örtüsü, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi 13: 27-55. Avcı, M. 2011. Moleküler biyocoğrafya: Gelişimi, kapsamı, paleobiyocoğrafya ve biyolojik çeşitlilik açısından bir değerlendirme, Fiziki Coğrafya Araştırmaları: Sistematik ve Bölgesel (Ed. D. Ekinci): 241-266, Türk Coğrafya Kurumu, İstanbul. Avcı, M. ve Özhatay, N. 2005. Ilgaz Dağları Önemli Bitki Alanı, Türkiye’nin 122 Önemli Bitki Alanı (Ed. N. Özhatay, A. Byfield ve S. Atay): 103–105, WWF Türkiye (Doğal Hayatı Koruma Vakfı) yayını, İstanbul. Avcı, M. ve Zielinski, J. 1997. Salix myrsinifolia Salisb. (Salicaceae) -A new species for the flora of Turkey. The Karaca Arboretum Magazine 4 (2): 49–54. Averyanov L. V., Nguyen T. H., Loc P. K., The P. V.2005. Distribution, ecology, and habitats of Calocedrus rupestris (Cupressaceae) in Vietnam. Turczaninowia 8(4):19-35. Avşar, M. D. ve Ok, T. 2010. Phenological observations on a bean trefoil (Anagyris foetida L.) population in the Kahramanmaras region, Turkey. Scientific Research and Essays, 5 (22): 33583362 Ayan, S., 1998. Turba Karakteristikleri ve Islah Çalışmaları, Doğu Akdeniz Orm. Araş. Müd., DOA Dergisi, Orman Bakanlığı Yayın No. 076, DOA Yayın No. 7, Sayı. 4, s.131-150, ISSN 1300 – 8544, Tarsus. Aytaç, Z. 2000. Astragalus L. In Güner A., Özhatay, N., Ekim T &Başer K.H.C. (edit.) Flora of Turkey and the East Aegean Islandans, vol. 11, pp. 79-88. Edinburgh Univ. Press, Edinburgh. Aytaç, Z., Ekici, M. ve Akan, H. 2012 Astragalus L. In Güner, A, Aslan, S., Ekim, T., Vural, M & Babaç, T. Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler), Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını İstanbul. Aytuğ, B. 1984. Orman Ağaçlarının Hayatı ve Yapısı Ders Notları Bailey, L.H. 1977: Manual of Cultivated Plants, 16. baskı, 1116 p., Macmillan Publishing CO., USA. Bailey, L.H. ve Bailey, E.Z. 1976. Hortus third. A concise dictionary of

plants cultivated in the United States and Canada. Bakmaz-Albayrak, N. ve Bakmaz A 2012. Dünü, Bugünü, Yarını Sakız Ağacı Pistacia lentiscus var. chia. İzmir İl özel İdaresi Yayını, İzmir. Barnes, P.G. 2000. Abelia. In: The European Garden Flora, Volume 6, ed. J. Cullen et al. Cambridge University Press, Cambridge. Baskın, C. C., Milberg, P., Andersson, L. ve Baskın, J. M. 2001. Seed dormancy-breaking and germination requirements of Drosera anglica, an insectivorous species of the Northern Hemisphere, Acta Oecologica 22: 1-8. Başaran, S. ve B. Yaman, 1998. Rhamnus thymifolius Bornm. Üzerinde Anatomik ve Palinolojik Araştırmalar, Kasnak Meşesi ve Türkiye Florası Sempozyumu, 346-358, İstanbul Baum, B. 1967. Tamarix L. In: Davis PH (ed.), Flora of Turkey and East Aegean Islands. Vol. 2, pp. 349-352. Edinburgh University Press. Baum, B. 1968. Tamarix. In: Tutin GT, Heywood VH, Burges NA, More DM, Valentine DH, Walters SM & Webb DA, (eds). Flora Europaea, Rosacea to Umbelliferae. Vol. 2, Second Edition Cambridge University Press Baytop, A. 1971. Trakya ve İstanbul Çevresi Bitkileri Üzerine Sistematik Araştırmalar I.Apocynaceae. İstanbul Ecz. Fak. Mec. 7: 11-29 Baytop, A. 1977. Botanikte adlandırma. Biyoloji Dergisi. 27 (2-4):113132. Baytop, A. 1978a. Lycium L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 445-449. Edinburgh; Edinburgh University Press. Baytop, A. 1978b. Nicotiana L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 456-457. Edinburgh; Edinburgh University Press. Baytop, A. 1978c. Solanum L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 438-443. Edinburgh; Edinburgh University Press. Baytop, A. 1978d. Withania Pauguy. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 445-449. Edinburgh; Edinburgh University Press. Baytop, A. 1995. Bitkilerin Bilimsel Adlarındaki Niteleyiciler ve Anlamları, İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları, No: 3889, İstanbul. Baytop, A., Akgöksel, H. 1972. Trakya’da Ephedra cinsi. İstanbul Eczacılık Fak. Dergisi 8: 55-62 Bean, W.J. 1970. Trees and Shrubs Hardy in the British Isles, Vol. 1, Murray, London. Behçet, L. 2000. A new species of Ribes L. (Grossulariaceae) from East Anatolia, Turkey. Turk J Bot 25: 103-105 Belli, O. 2000. Eskiçağ Dünyası’nın en büyük madenci krallığı: Urartular. Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (1932-1999), (O. Belli): 371- 378. İstanbul. Billor, M. Z., Gibb, F. 2002. The mineralogy and chemistry of the chromite deposits of southern (Kızıldağ, Hatay and Islahiye, Antep) and Tauric ophiolite belt (Pozantı-Karsantı, Adana),

669

Turkey, 9th International Platinum Symposium, July 21–25 2002, Billings, Montana, USA. Blondel, J. ve Aronson, J. 2004. Biology and Wildlife of the Mediterranean Region, Oxford University Press Inc, New York. Borazan A. ve Babaç, M.T. 2003. Morphometric leaf variation in oaks (Quercus) of Bolu, Turkey. Ann. Bot. Fennici 40: 233–242 Boyadgiev, T.G. 1976. Contribution to the knowledge of gypsiferous soil, AGON/SF/SYR/67/522. FAO, Rome. Boydak M, Çalıkoğlu, M. 2008. Toros Sediri’nin (Cedrus libani A. Rich.) Biyolojisi ve Silvikültürü (Biology and Silviculture of Lebanon Cedar (Cedrus libani A.Rich.)). Ormancılığı Geliştirme ve Orman Yangınları ile Mücadele Hizmetlerini Destekleme Vakfı Yayını, Lazer Ofset Matbaası, Ankara. Boydak, M. 2001. A New Variety of Pinus nigra Arnold subsps. pallasiana (Lamb.) Holmboe from Anatolia. The Karaca Arboretum Magazine, Vol. 6, Part 1, TUBİTAK - TEMA yayını, s. 15-23, Ankara. Boydak, M., Dirik, H., Çalıkoğlu, M. 2006. Kızılçamın (Pinus brutia Ten.) Biyolojisi ve Silvikültürü. OGEM-VAK İşletme Müessesi, Ankara Bozkuş, F. 1986. Toros Göknarı (Abies cilicica Carr.)’nın Türkiye’deki Doğal Yayılış ve Silvikültürel Özellikleri, 176 s., İstanbul Brady, K.U., Kruckeberg, A.R. ve Bradshaw, Jr. H.D. 2005. Evolutionary ecology of plant adaptation to serpentine soils. Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics 36: 243-266. Browicz, K. & Zielinski J. 1982. Zelkova Spach. In: P.H.Davis (ed.): Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol.7: 648-649. Edinburgh University Press. Browicz, K. 1968. Tilia. In: Tutin GT, Heywood VH, Burges NA, More DM, Valentine DH, Walters SM & Webb DA, (eds). Flora Europaea, Rosacea to Umbelliferae. Vol. 2, Second Edition Cambridge University Press. Browicz, K. 1972a. Amelanchier Medik In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.4, pp:168-172, Edinburgh. Browicz, K. 1972b. Amygdalus L. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.4, pp:21-28, Edinburgh. Browicz, K. 1972c. Armeniaca Scop. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.4, pp:20, Edinburgh. Browicz, K. 1972d. Cerasus Duhamel. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.4, pp:12-19, Edinburgh. Browicz, K. 1972e. Cotoneaster Erhr. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.4, pp:129-132, Edinburgh. Browicz, K. 1972f. Crataegus L. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.4, pp:133-147, Edinburgh. Browicz, K. 1972g. Cydonia Mill. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.4, pp:157, Edinburgh. Browicz, K. 1972h. Eriolobus (Ser.) Roemer. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.4, pp:159-160, Edinburgh. Browicz, K. 1972i. Laurocerasus Duhamel. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.4, pp:6-8, Edinburgh.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

K AY N A K L A R

KAYNAKLAR Browicz, K. 1972j. Malus Mill. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.4, pp: 157-159, Edinburgh. Browicz, K. 1972k. Padus Mill. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 4, pp. 6. Edinburgh; Edinburgh University Press. Browicz, K. 1972l. Persica Duhamel. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 4, pp. 20-21. Edinburgh; Edinburgh University Press. Browicz, K. 1972m. Prunus L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 4, pp. 8-12. Edinburgh; Edinburgh University Press. Browicz, K. 1972n. Pyracantha M.J.Roemer. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 4, pp. 132-133. Edinburgh; Edinburgh University Press. Browicz, K. 1972o. Pyrus L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 4, pp. 160-168, Edinburgh; Edinburgh University Press. Browicz, K. 1972p. Spiraea L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 4, pp. 4-5, Edinburgh; Edinburgh University Press. Browicz, K. 1972q. xMalosorbus Browicz. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 4, pp. 159. Edinburgh; Edinburgh University Press. Browicz, K. 1978a. Cionura Griseb.. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 173-174, Edinburgh; Edinburgh University Press. Browicz, K. 1978b. Cyprina Browicz. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 165-166, Edinburgh; Edinburgh University Press. Browicz, K. 1978c. Periploca L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 164-165, Edinburgh; Edinburgh University Press. Browicz, K. 1982. Betula L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 689-691, Edinburgh; Edinburgh University Press. Browicz, K. 1982a. Ficus L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 642-645, Edinburgh; Edinburgh University Press. Browicz, K. 1984. Chorology of trees and shrubs in South-West Asia and adjacent regions, Vol:3, Polish Academy of Sciences, Institute of Dendrology, Warszawa Poznan, 88 p. Browicz, K. 1986. Chorology of trees and shrubs in South-West Asia and adjacent regions, Vol:5, Polish Academy of Sciences, Institute of Dendrology, Warszawa-Poznan, 88 p. Browicz, K., Yaltırık, F. 1982. Populus L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 716-720. Edinburgh; Edinburgh University Press.Browicz, K.1988. Danae’de Browicz, K., Karaca, H. 1993. Eriolobus trilobatus (Poiret) Roemer in Turkey. The Karaca Arboretum Magazine, 2 (4): 79-86. Browicz, K., Zielinski J. 1982. Celtis L. In: P.H.Davis (ed.): Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol.7:649-652. Edinburgh

University Press. Browicz, K., Zielinski, J. 1990. Chorology of trees and shrubs in SouthWest Asia and adjacent regions, Vol:7, Polish Academy of Sciences, Institute of Dendrology, Warszawa- Poznan, 86 p. Brullo, S. ve Giusso, del Galdo, G. 2006. Anthyllis hermanniae subsp. brutia Brullo & Giusso. Novon 16:210 Brunner, H., Tanker, PN. 1988. Meslekî Latince, Ankara Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi Yayınları, Sayı: 63, Ankara. Brunsfield, S.J. et al. 1994. Phylogenetic relationships among the genera of Taxodiaceae and Cupressaceae: Evidence from rbcL sequence. Syst. Bot. 19: 253–262 Burton, R.M. 1995. A new locality of Erica bocquetii. Karaca Arboratum Magazine 3 (1): 27-29 Byfield, A., Özhatay N., 1996. Türkiye’nin Karadeniz, Marmara ve Kuzey Ege Sahillerinde Sürdürülen Bir Botanik Çalışma ve Doğa Koruma Önerileri (Tercüme eden: S Atay, N Özhatay), 34 S, Doğal Hayatı Koruma Derneği ve Fauna and Flora International, İstanbul. Byfield, A., Özhatay, N. 1997. A Future for Turkey’s Peatlands: A Conservation Strategy for Turkey’s Peatland Heritage, Doğal Hayatı Koruma Derneği, İstanbul. Byfield, A.J. 2000. Andromeda L. In: Güner A, Özhatay N, Ekim T & Başer KHC (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, (Suppl. 2) Vol. 11, pp. 183. Edinburgh; Edinburgh University Press. Camus, A. 1936 – 1938. Les ch ê nes. Monographie du genre Quercus . Tome I. Genre Quercus , sous-genre Cyclobalanopsis , sous-genre Euquercus (sections Cerris et Mesobalanus ). Texte. Paul Lechevalier, Paris, France. Camus, A. 1938 – 1939. Les ch ê nes. Monographie du genre Quercus . Tome II. Genre Quercus , sous-genre Euquercus (sections Lepidobalanus et Macrobalanus ). Texte. Paul Lechevalier, Paris. Camus, A. 1952– 1954. Les chênes. Monographie du genre Quercus . Tome III. Genre Quercus : sous-genre Euquercus (sections Protobalanus et Erythrobalanus ) et genre Lithocarpus . Texte. Paul Lechevalier, Paris. Cavalier-Smith, T. 1998. A revised six-kingdom system of life. Biol. Rev. 73: 203-266 Chamberlain, D.F, Long D. 1972. Lonicera L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 4, pp. 544-550. Edinburgh; Edinburgh University Press. Chamberlain, D.F. 1970a. Alhagi Gagnebin In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 3, pp. 596-597. Edinburgh; Edinburgh University Press. Chamberlain, D.F. 1970b. Amorpha L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 3, pp. 263. Edinburgh; Edinburgh University Press. Chamberlain, D.F. 1970c. Anagyris L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 3, pp. 12-14. Edinburgh; Edinburgh University Press. Chamberlain, D.F. 1970d. Caragana Lam. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 3, pp. 46-47. Edinburgh; Edinburgh University Press.

670

Chamberlain, D.F. 1970e. Ceratonia L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 3, pp. 7-8. Edinburgh; Edinburgh University Press. Chamberlain, D.F. 1970f. Colutea L. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.3, pp. 42-44. Edinburgh. Chamberlain, D.F. 1970g. Cytisopsis Jaub. & Spach. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.3,pp. 511512 Edinburgh. Chamberlain, D.F.1970h. Gleditsia L. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.3, pp. 7. Edinburgh. Chamberlain, D.F. 1970i. Halimodendron Fischer ex DC. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.3, pp. 46. Edinburgh. Chamberlain, D.F. 1970j. Hippocrepis Fabr. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.3,pp. 545-547. Edinburgh. Chamberlain, D.F. 1970k. Podocytisus Boiss. & Heldr.. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.3, pp. 33. Edinburgh. Chamberlain, D.F. 1970l. Prosopis L. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.3, pp. 9-10. Edinburgh. Chamberlain, D.F. 1970m. Robinia L. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.3, pp.41. Edinburgh. Chamberlain, D.F. 1970n. Sophora L. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.3, pp.11. Edinburgh. Chamberlain, D.F. 1970o. Spartium L. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.3, pp.32-33. Edinburgh. Chamberlain, D.F. 1970p. Ulex L. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.3, pp.23-24. Edinburgh. Chamberlain, D.F. 1972. Ribes L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 4, pp. 261-263. Edinburgh; Edinburgh University Press. Chamberlain, D.F. 1972a. Punica L. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.3, pp.173-174. Edinburgh. Chamberlain, D.F. 1972b. Cornus L. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.4, pp.539-541. Edinburgh. Chamberlain, D.F. 1972c. Hedera L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 4, pp. 538-539. Edinburgh; Edinburgh University Press. Chamberlain, D.F. 1972d. Sambucus L. In: Davis, P.H. (ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.4, pp. 542-543. University Press, Edinburgh. Chamberlain, D.F. 1972e. Viburnum L. In: Davis, P.H. (ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.4, pp. 543-544. University Press, Edinburgh. Chamberlain, D.F. 1972f. Myrtus L. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East AegeanIslands, Vol.3, pp.172. Edinburgh. Chamberlain, D.F. ve Matthews V. A. 1970. Astragalus L. In Davis P.H. (edit.) Flora of Turkey and the East Aegean Islandans, vol. 3, pp. 49-254. Edinburgh Univ. Press, Edinburgh. Chamberlain, D.F., Yaltırık, F., 1970. Cercis L. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.3, pp. 8-9. Edin-

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

K AY N A K L A R

KAYNAKLAR burgh. Chambers, K L. 1993. Thuja. Flora of North America Editorial Committee (eds.): Flora of North America North of Mexico, Vol. 2. Oxford University Press. Chapman, V.J. 1974. Salt marshes and salt deserts of the world. Ecology of Halophytes Ed. By R.By R.J. Reimold & W.H. Queen. Academic Press. Inc. New York & London. A Subsidiary of Harcourt Brace Jovanovich Publishers. pp: 3-19. Choukr-Allah, R. 1991. The potential of halophytes in the development and rehabilitation of arid and semiarid zones. Halophytes and Biosaline Agriculture (eds R. Choukr-Allah, C. V. Malcolm & A. Hamdy), pp. 3–16. Marcel Dekker Christensen, K. I., Zielinski, J., 2008, “Notes on the genus Crataegus (Rosaceae_Pyreae) in southern Europe, the Crimea and western Asia” Nordic Journal of Botany 26: 344-360. Christensen, K.I. 1992. “Revision of Crataegus Sect. Crataegus and Nothosect. Crataeguineae (Rosaceae-Maloideae) in the Old World”, Systematic Batany Monographs, Vol:35, pp. 1-119. Civelek, S. 1994. Taşlıdere (Sivas) Çevresindeki Jipsli Topraklara Özgü Bazı Taksonlar. Fırat Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi 6 (2), 107–113. Coode, M.J.E. 1965a. Cistus L. In: Davis, P.(ed.), Flora of Turkey and the Easth Aegean Islands. Vol.1, pp.506-508. Edinburgh Univ. Press, Edinburgh. Coode, M.J.E. 1965c. Helianthemum Mill. In: Davis, P.(ed.), Flora of Turkey and the Easth Aegean Islands. Vol.1, pp.508-517. Edinburgh Univ. Press, Edinburgh. Coode, M.J.E. 1965d. Capparis L. In: Davis, P.(ed.), Flora of Turkey and the Easth Aegean Islands. Vol.1, pp.496-498. Edinburgh Univ. Press, Edinburgh. Coode, M.J.E. 1967. Zygophyllum L. In: Davis, P.(ed.), Flora of Turkey and the Easth Aegean Islands. Vol.2, pp. 491-492. Edinburgh Univ. Press, Edinburgh. Coode, M.J.E., 1967. Nitraria L. In: Davis, P.(ed.), Flora of Turkey and the Easth Aegean Islands. Vol.2, pp.497-498. Edinburgh Univ. Press, Edinburgh. Coode, M.J.E., Cullen J. 1965a. Abies Miller. Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 1, pp. 67-70. Edinburgh; Edinburgh University Press. Coode, M.J.E., Cullen J. 1965b. Picea A. Dietr. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 1, pp. 70. Edinburgh; Edinburgh University Press. Coode, M.J.E., Cullen J. 1965c. Pinus L. in Davis, P.H.. (ed.). Flora of Turkey and East Aegean Islands (Ed. P.H. Davis), vol. 1, pp. 72-75. Edinburgh University Press, Edinburgh. Coode, M.J.E., Cullen J. 1967. Euonymus L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 2, pp. 550-552. Edinburgh; Edinburgh University Press. Coode, MJE. 1965b. Fumana Spach. In : Davis, P.(ed.), Flora of Turkey and the Easth Aegean Islands. Vol.1, pp.517-522. Edinburgh Univ. Press, Edinburgh. Coode,, M.J.E ve Cullen, J. 1965d. Taxus L. In : Davis, P.(ed.), Flora of

Turkey and the Easth Aegean Islands. Vol.1, pp 76. Edinburgh Univ. Press, Edinburgh. Copeland, H.F. 1947 (1938). Progress Report on Basic Classification. The American Naturalist 81, no. 800: 340-361. Cristofolini, G., Troia, A. 2006. A reassessment of the sections of the genus Cytisus Desf.. Taxon 55(3): 733-746. Cronquist, A., 1981, An Integrated System of Classification of Flowering Plants, Columbia University Press, New York. Cullen, J. 1967a. Ailanthus Desf. In: Davis PH (ed.), Flora of Turkey and East Aegean Islands. Vol. 2, pp. 509-519, Edinburgh University Press. Cullen, J. 1967b. Myricaria Desv. In: Davis PH (ed.), Flora of Turkey and East Aegean Islands. Vol. 2, pp. 351. Edinburgh University Press. Cullen, J. 1967c. Reaumuria L. In: Davis PH (ed.), Flora of Turkey and East Aegean Islands. Vol. 2, pp. 348-349. Edinburgh University Press. Cullen, J. 1967d. Atraphaxis L. In: Davis PH (ed.), Flora of Turkey and East Aegean Islands. Vol. 2, pp. 266-267. Edinburgh University Press. Cullen, J. 1967e. Calligonum L. In: Davis PH (ed.), Flora of Turkey and East Aegean Islands. Vol. 2, pp. 268. Edinburgh University Press. Cullen, J. 1967f. Camellia L. In: Davis PH (ed.), Flora of Turkey and East Aegean Islands. Vol. 2, pp. 354-355. Edinburgh University Press. Cullen, J. 1970. Anthyllis L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 3, pp. 533-534. Edinburgh; Edinburgh University Press. Cullen, J. 1972. Sarcopoterium Spach. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 4, pp.76-77. Edinburgh; Edinburgh University Press. Cullen, J. ve Coode, MJE. 1965. Berberis L.. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 1, pp. 356-358. Edinburgh; Edinburgh University Press. Cunningham, W.P., Saigo, B.W., 2001. Environmental Science, A Global Concern, McGraw-Hill, New-York. Çakan, H., Byfield, A. 2005. Amanos Dağları, Türkiye’nin 122 Önemli Bitki Alanı (Ed. N. Özhatay, A. Byfield ve S. Atay): 254–257, WWF Türkiye (Doğal Hayatı Koruma Vakfı) yayını, İstanbul. Çakan, H., Düzenli, A., Türkmen, N., Zielinski, J. 1995. “Tamarix tetragyna Ehrenb. in Turkey”, The Karaca Arboretum Magazine, 3 (1), 1-5. Çakan, H., Zielinski, J. 2004. Tamarix duezenlii (Tamaricaceae) – A Species New to Science from Southern Turkey”, Acta Societatis Botanicorum Poloniae 73(1), 53-55. Çetik, A.R. 1985. Türkiye Vejetasyonu: I. İç Anadolu’nun Vejetasyonu ve Ekolojisi, Selçuk Üniversitesi Yayını, Konya. Çolak, A.H., Günay , T. 2011. Turbalıklar, Orman ve Su İşleri Bakanlığı, İstanbul Çolak, A.H. 1997. Rhododendron ponticum L. (Mor Çiçekli Ormangülü)’un silvikültürel özellikleri üzerine araştırmalar. İ.Ü. Fen

671

Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul. Çolak, A.H., Gerçek, H. 1999. Das Alpenrosen-Paradies in den Bergen Nordostanatoliens. Bodenuntersuchungen bei Alpenrosen-Arten im nordostanatolischen Gebirge. İmmergrüne Blaetter Heft 38/1999. Deutsche Rhododendron-Geselschaft. Bremen. Dağdaş, S., Polat, V., Polat, S. 2016. Kızılçamın (Pinus brutia Ten.) Beyşehir’de yeni tespit edilen doğal yayılışı (Beyşehir-Gölyaka-Kızılgüney (Karagünlü) Tepe). Orman Mühendisliği. Ocak-Şubat-Mart Sayısı. 53 (1-2-3): 24-31 Davis, P.H. (ed.) 1975. Asteraceae. In Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.5, Edinburgh. Davis, P.H. 1967a. Ampelopsis Michaux. L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 2, pp. 522-523. Edinburgh; Edinburgh University Press. Davis, P.H. 1967b. Sageretia Brongn. (Eds. P.H. Davis) In Flora of Turkey and East Aegean Island. V.2, University Press, Edinburgh. pp: 524-525 Davis, P.H. 1967b. Vitis L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 2, pp. 521-522. Edinburgh; Edinburgh University Press. Davis, P.H. 1967c. Zizyphus Miller. (Eds. P.H. Davis) In Flora of Turkey and East Aegean Island. V.2, University Press, Edinburgh. pp: 524 Davis, P.H. 1970. Medicago L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 3, pp. 483-511. Edinburgh; Edinburgh University Press. Davis, P.H. 1982a. Buxus L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 631-632. Edinburgh; Edinburgh University Press. Davis, P.H. 1984. Smilax L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 8, pp. 70-72. Edinburgh; Edinburgh University Press. Davis, P.H. 1984a. Asparagus L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 8, pp. 75-81. Edinburgh; Edinburgh University Press. Davis, P.H. 1984b. Danea Medik. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 8, pp. 74. Edinburgh; Edinburgh University Press. Davis, P.H.(ed.) 1965. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol.I, Edinburgh Davis, P.H.(ed.) 1967. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.2, Edinburgh. Davis, P.H.(ed.) 1970, Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.3, Edinburgh. Davis, P.H.(ed.) 1972, Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.4, Edinburgh. Davis, P.H.(ed.) 1978, Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.6, Edinburgh. Davis, P.H.(ed.) 1982, Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.7, Edinburgh. Davis, P.H., Coode, MJE ve Cullen, J. 1965. Clematis L. In: Davis PH

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

K AY N A K L A R

KAYNAKLAR (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 1, pp. 138-140. Edinburgh; Edinburgh University Press. Davis, P.H., Harper. P.C., Hedge, I.C. 1971, Plant Life of South West Asia, The Botanical Society of Edinburg Davis, P.H., Meikle, R.D. 1972. Rubus L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 3, pp. 30-40. Edinburgh; Edinburgh University Press. Davis, P.H., Mill, R.R ve Kit Tan 1988. Flora of Turkey and the East Aegean Islandans, vol. 10, pp. 114-124. Edinburgh Univ. Press, Edinburgh. Davis, P.H.1967a. Paliurus Miller. (Eds. P.H. Davis) In Flora of Turkey and East Aegean Island. V.2, University Press, Edinburgh. pp: 523-524 Davis, PH. 1982a. Satureja L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 314-323. Edinburgh; Edinburgh University Press. Davis, PH. 1982b. Thymbra L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 382-384. Edinburgh; Edinburgh University Press. Davis, PH. 1984c. Ruscus L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 8, pp. 72-74. Edinburgh; Edinburgh University Press. Davis, PH. ve Yaltırık, F. 1967. Rhamnus L. (Eds. P.H. Davis) In Flora of Turkey and East Aegean Island. V.2, University Press, Edinburgh. pp: 526-541 Davis, PH., Coode, MJE ve Cullen, J. 1967. Rhus L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 2, pp. 543544. Edinburgh; Edinburgh University Press. Davis, S.D., Heywood, V.H. ve Hamilton, A.C. 1994. Centers of Plant Diversity, A Guide and Strategy for their Conservation I, WWF ve IUCN yayını, Oxford., De Koning C.T., Duncan, A.J. 2000. Medicago arborea – a leguminous fodder shrub for low rainfall farming systems. Sulas L. (ed.). Legumes for Mediterranean forage crops, pastures and alternative uses. Zaragoza: CIHEAM, s.435-438. Debreczy, Z., Racz, I. 2012. Conifers Around the World: Conifers of the Temperate Zones and Adjacent Regions. DendroPress Citt 1-2 Demir, D. 2003. Türkiye’de Doğal olarak yetişen Ihlamur (Tilia L.) Taksonlarının Morfolojik ve Palinolojik Özellikleri. İ.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 178 s. Demiriz, H., Laurus L. In: Flora of Turkey, and the East Aegean Islands Edinburgh University Press, Edinburgh, Vol. 7, 534-535 Denk, T. 1999. The taxonomy of Fagus in western Eurasia, 1: Fagus sylvatica subsp.orientalis (= F.orientalis ), Feddes Repert. 110:117-200 Denk, T. 2003. Phylogeny of Fagus L. (Fagaceae) based on morphological data. Plant Syst. Evol. 240:55-81 Denk, T., Grimm, GW. 2005. Phylogeny and biogeography of Zelkova (Ulmaceae sensu stricto) as inferred from leaf morphology, ITS sequence data and the fossil record. Bot J Linn Soc 147:129–157

Dianxiang, Z. Hartley, TG., Mabberley, DJ. 2008. Rutaceae in Flora of China 11: 51-97 Dizdar, M. Y. 2003. Türkiye’nin Toprak Kaynakları, TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası, Ankara. Doğan, M., Akaydın, G., 2007. Synopsis of Turkish Acantholimon Boiss. (Plumbaginaceae). “Botanical Journal of the Linnean Society” 154: 397-419 Dönmez, A.A ve Dönmez, E. O., 2005, “Crataegus turcicus (Rosaceae), a new species from NE Turkey” Ann. Bot. Fennici 42: 61–65, Helsinki Dönmez, A.A. 2002. Wendlandia ligustroides (Rubiaceae): A new genus fort he Flora of Turkey. The Karaca Arboreyum Magazine, 6 (4): 147-154 Dönmez, A.A. 2004, “The Genus Crataegus L. (Rosaceae) with Special Reference to Hybridisation and Biodiversity in Turkey” Turkish Journal of Botany, 28, 29-37. Dönmez, A.A. 2005,“A new species of Crataegus (Rosaceae) from Turkey” Botanical Journal of the Linnean Society, 148, 245–249. Dönmez, A.A. 2007. “Taxonomic notes on the genus Crataegus (Rosaceae) in Turkey” Botanical Journal of the Linnean Society, 155, 231–240. Dönmez, A.A.,Yıldırımlı, Ş. 2000. Taxonomy of the genus Prunus L. (Rosaceae) in Turkey. Tukish Journal of Botany. 24 (3): 187202 Duran, A., Çetin, Ö., Öztürk, M. 2009. Globularia anatolica sp.nov. (Globulariaceae) from the Honaz Mountain National Park, southwest Turkey. Nordic Journal of Botany 27: 232-237 Duran, A., Dural, H. 2003. Genista vuralii (Fabaceae), a new species from Turkey. Ann.Bot.Fennici 40:113-116 Duranözü, A. 2004. Kasnak meşesinin Türkiye’de ikinci bir yeni yayılış alanı. Marmara Coğrafya Dergisi S.9 Eckenwalder, JE. 2009. Conifers of the World: The complete reference. Timber Press, London. Edmondson, J.R.. 1978. Lithodora Griseb. In Flora of Turkey and East Aegean Islands (Ed.): P.H. Davis. Vol. 6, 315, Edinburg University Press, Edinburgh. Edmondson, J.R.., 1982, Globularia L. In Flora of Turkey and East Aegean Islands (Ed.): P.H. Davis. Vol. 7, 27-31, Edinburg University Press, Edinburgh. Efe, A. 1987. Liquidambar orientalis Miller (Sığala Ağacı)’ın morfolojik ve palinolojik özellikleri üzerine araştırmalar, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi Seri A 37 (2, 1): 84–114. Efe, A. ve Alptekin, Ü. 1989. Önemli bir subasar ormanı: Hacıosman (An important bottomland forest in Turkey), İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi Seri A, 39(2): 164-171. Efe, A., Özhatay, E., Aksoy, N. ve Oral, D. 2009. Chamaespartium Adans. (Leguminosae):a new record for the flora of Turkey Turkish Journal of Botany, 33:6, 453-456, Ehrendorfer, E., 1982. Putoria Pers. In Flora of Turkey and East Aegean Islands (Ed.): P.H. Davis. Vol. 7, 723-724 Edinburg University Press, Edinburgh. Ekim, T. 1995, Türkiye Florası Ve Endemikleri, Yeni Türkiye Çevre

672

Özel Sayısı Yıl:1, Sayı: Ekim, T. 1996, Türkiye’ nin Floristik Yapısı, Yüksek Lisans Ders Notları, Gazi Ünv. Fen-Ed. Fak Biyoloji Böl.- Ankara Ekim, T. 2012. Ptilostemon. Şu eserde: Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M., &Babaç, M.T. (edrl.) Türkiye Bitkileri Listesi(Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul Ekim, T., 1982. Teucrium L. In Flora of Turkey and East Aegean Islands (Ed.): P.H. Davis. Vol. 7, 53-75 Edinburg University Press, Edinburgh. Ekim, T., ve ark. 1989. Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı (Red Data Book of Turkish Plants). Türkiye Tabiatını Koruma Derneğ i ve Van 100. Yıl Üniv. Yayınları Eliçin, G. 1971. Türkiye Sarıçam (Pinus sylvestris L.)’larında Morfogenetik Araştırmalar. İ.Ü. Orman Fakültesi Yayınları. No: 1662/180 Eliçin, G. 1977. Türkiye Doğal Ardıç (Juniperus L.) Taksonlarının Yayılışları ile Önemli Morfolojik ve Anatomik Özellikleri Üzerinde Araştırmalar, İ.Ü. Yayın No: 2327, O.F. Yayın No:232, İstanbul. Eminağaoğlu, Ö., Akpulat, HA. 2010. Vaccinium myrtillus var. artvinense, A New Taxon for the Flora of Turkey, Annals of Agrarian Science, 8 (1), 144-146. Eminağaoğlu, Ö., Özcan, M. 2013. Euonymus leiophloeus (Celastraceae) – A new record for the flora of Turkey. Bangladesh J.Plant Taxon. 20 (2): 263-266 Erdei, B., Akgün, F. ve Barone, Lumaga M.R. 2010. Pseudodioon akyoli gen. et sp. nov., an extinct member of Cycadales from the Turkish Miocene. Plant Systematics and Evolution285: 33–49. Erik, S. ve Tarıkahya, B. 2004. Türkiye Florası üzerine, Kebikeç 17: 139–163. Erinç, S. 1978. Changes in the physical environment in Turkey since the end of the Last Glacial, The Environmental History of the Near and Middle East Since the Last Ice Age (Ed. W.C.Brice): 87–110, London. Ern, H. 1995. Laburnum. European Garden Flora 4: 537 Eroğlu, M. 1988. Beşparmak Dağlarının Bitki Örtüsü, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul. Everett, T.H. 1981. The New York Botanical Garden Illustrated Encylopedia of Horticulture, Vol: 1-10 Farjon, A. 2000. Juniperus L. in Guner A., Ozhatay, N., Ekim, T., Basler KHC (eds), Flora of Turkey and the East Aegean Islands, 11:8-10, Edinburgh Univ., Press, Edinburgh. Farjon, A. 2005. A Monograph of Cupressaceae and Sciadopitys, Royal Botanic Garden, Kew, Richmond, United Kingdom. 643 pp Farjon, A. 2010. A Handbook of the World’s Conifers, V.1-2. Brill Academic Publishers, Leiden-Boston. Fırat, M. 2013: Ferhenga Navên Riwekên Bi Kurdî / Kürtçe Bitki Adları Sözlüğü / Dictionary of Plant Names in Kurdish. Kalkan Ofset Figlar, R. B. ve Nooteboom, H. P. 2004. Notes on Magnoliaceae IV. Blu-

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

K AY N A K L A R

KAYNAKLAR mea 49: 87-100 Freitag, H., 2000: Salsola L. --- In: Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T., Başer, K. H. C. (eds.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands. vol. 11, 62–64. Edinburgh University Press. Edinburgh. Freitag, H., 2000a: Anabasis L. In: Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T., Başer, K. H. C. (eds.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands. vol. 11, 64–65. Edinburgh University Press. Edinburgh. Freitag, H., Atamov, V., Cetin, E. & Aslan, M. 2009. The genus Halothamnus Jaub. & Spach (Chenopodiaceae) in Turkey. Turkish J. Bot. 33: 325-334. Freitag, H., Duman, H. 2000. An unexpected new taxon of Salsola (Chenopodiaceae) from Turkey, Edinburgh J. Bot.57: 339348. Frey, W., Kurschner, H., Probst, W. 1999. Flora and vegetation, including plant species and larger vegetation complexes in Persia. In: Yarshater, E. (ed.) Encyclopaedia Iranica 10 (1): 43-63. Costa Mesa, California, Mazda Publishers. Frodin D. & G. R. Govaerts 1996. World checklist and bibliography of Magnoliaceae. Royal Botanic Gardens, Kew, UK Frodin, D.G., Heywood, V.H. 1968. Cytisus. In: Tutin T G, Heywood V H, Burges N A, Moore D M, Valentine D h, Walters S M &Webb D A (eds) Flora Europaea, Rosacea to Umbelliferae. Cambridge University Press. Fu L., Yu Y, Adams R.P., Farjon A. 1999b. Cupressaceae. In Flora of China, Wu Zheng-yi and Peter H. Raven (eds.). Volume 4. Beijing: Science Press; St. Louis: Missouri Botanical Garden. Fu Liguo, Li Nan ve Mill R.R. 1999a. Ginkgoaceae, Araucariaceae, Pinaceae (except Abies and Picea), Taxodiaceae, Podocarpaceae, Cephalotaxaceae and Taxaceae. In Wu Zheng-yi & Raven, P.H., Flora of China 4: 8-25, 33-44, 52, 54-61, 78-96. Science Press, Beijing & Missouri Botanical Garden Press, St. Louis. Gabrialian, E.T. 1972. Sorbus L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 4, pp.147-156. Edinburgh; Edinburgh University Press. Gaussen, H., Heywood, V.H. ve Chater, A.O. 1964. The Genus Pinus L. in Flora Europaea (T.G.Tutin, V.H.Heywood, N.A.Burgers, D.H.Valentine, S.M.Walters and D.A.Webb - eds.), vol.1, pp. 32-35, Cambridge University Press, Cambridge. GBIF, 2013. Thymelaea, Global Biodiversity Information Facility, http://data.gbif.org Gee. C.T. 2001. The mangrove palm Nypa in the geologic past of the New World, Wetlands Ecology and Management 9 (3): 181203. Gemici, Y. 2000. Flueggea Willd. In: Güner ve diğ. (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 11, pp. 214-215. Edinburgh; Edinburgh University Press. Gemici, Y. 2000. Plant diversity in the Bolkar mountains (Southern Anatolia Middle Taurus), Plants of the Balkan Peninsula: into the Next Millenium, Proceeding of the 2nd Balkan Botanical Congress 14–18 May 2000, İstanbul, Turkey I (Ed. N. Özhatay): 215–228, İstanbul. Georghiou, K., Delipetrou, P. 2010. Patterns and traits of the endemic

plants of Greece. Botanical Journal of the Linnean Society 162, 130–422. Gibbs, D., Chen, Y. 2009. The Red List of Maples. Botanic Gardens Conservation International, Richmond, UK. Gibbs, P.E. 1970a. Adenocarpus DC., In P H Davis (eds) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol 3, pp. 34-36. Edinburgh Un. Press, Edinburg. Gibbs, P.E. 1970b.Calicotome Link. In P H Davis (eds) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol 3, pp. 33. Edinburgh Un. Press, Edinburg. Gibbs, P.E. 1970c. Cytisus L., Chamaecytisus Link, Chronanthus (DC.) Koch. In P H Davis (eds) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol 3, pp. 14-21, Edinburgh Un. Press, Edinburg. Gibbs, P.E. 1970d. Chamaecytisus L., Chamaecytisus Link, Chronanthus (DC.) Koch. In P H Davis (eds) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol 3, pp. 16-21. Edinburgh Un. Press, Edinburg. Gibbs, P.E. 1970e. Chronanthus (DC) Koch., Chamaecytisus Link, Chronanthus (DC.) Koch. In P H Davis (eds) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol 3, pp. 21. Edinburgh Un. Press, Edinburg. Gibbs, P.E. 1970f. Genista L. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.3, pp. 24-32. Edinburgh. Gibbs, P.E. 1970g. Teline Medicus. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.3, pp. 23. Edinburgh. Gibbs, P.E. 1970h. Gonocytisus Spach. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.3, pp. 21-22. Edinburgh. Gilman, E.F, Watson D.G. 1993. Koelreuteria paniculata Goldenraintree. Fact Sheet ST-338, Institute of Food and Agricultural Sciences, University of Florida. Govaerts, R., Frodin, D.G. 1998. World Checklist and Bibliography of Fagales. RBG Kew. Gökmen, H. 1970. Açıktohumlular (Gymnospermae), T.C. Orman Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, Sıra No:523, Ankara. Gökmen, H. 1973. Kapalı Tohumlular Angiospermae 1. cilt, T.C. Orman Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, Sıra No: 564, Seri No: 53, Şark Matbaası, Ankara. Gökmen, H., 1977. Kapalı Tohumlular Angiospermae 2. cilt, T.C. Orman Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, Sıra No: 616, Seri No: 55, Orman Harita ve Fotogrametri Müdürlüğünde basılmıştır, Ankara. Greuter, W. 1975. Ptilostemon Cass. In P H Davis (eds) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol 5, pp.415-419. Edinburgh Un. Press, Edinburg. Guan-Ze, Q., Lian-Fen L., De-Yuan H. ve Geng-Guo T., 2008. Taxonomic study of Malus section Florentinae (Rosaceae), Bot J of Linn Soc, 158: 223 – 227. Güleryüz, G. 2000. Uludağ Alpin Çiçekleri, Bursa Valiliği yayını, Bursa. Günal, N. 1998. Keçi Boynuzu (Ceratonia siliqua L.) ‘nun Türkiye’deki Coğrafi Yayılışı, Ekolojik ve Floristik Özellikleri, Marmara Coğrafya Dergisi, 2: 60-74.

673

Güner, A. ve Zielinski, J. 1993. Salix rizeensis (Salicaceae)-a new willow from NE Turkey. The Karaca Arboretum Magazine 2: 1-5. Güner, A., Akyıldırım, B., Aklayış, M.F., Çıngay, B., Kanoğlu, S.S., Özkan, A.M., Öztekin, M., ve Tuğ, G.N. 2012. Türkçe Bitki Adları. Şu eserde: Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M., &Babaç, M.T. (edrl.) Türkiye Bitkileri Listesi(Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. ve Babaç, M.T. (edlr.). 2012. Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını, İstanbul. Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T. ve Başer K.H.C. (eds) (2000). Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 11. Edinburgh: Edinburgh Univ. Press. Güner, A., Zielinski, J. 1998. Zelkova carpinifolia. In: IUCN 2012. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2012.2. . Downloaded on 20 February 2013. Güngördü, A. 1986. Liquidambar orientalis Mill. (Sığla Ağacı)’ın Morfolojik ve Palinolojik Özellikleri Üzerine Araştırmalar. Doktora Tezi, İ.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Orman Botaniği Anabilim Dalı. Haeckel, 1866. Hamzaoğlu, E., Aydoğdu, M. 1993. Hafik (Sivas) ve çevresindeki jipsli toprakların florası, Turkish Journal of Botany 19: 373–388. Harrison, J.E., Beveridge, T. 2002. Fruit structure of Hippophae rhamnoides cv.Indian Summer (Sea buckthorn). Canadian Journal of Botany. 80 (4): 399-409 Hedge, I. 1970. Onobrychis Adans. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.3, pp. 560-589. Edinburgh. Hedge, I. 1982a. Dorystaechas Boiss.&Held.ex Benth. In P H Davis (eds) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol 7, pp.461-462, Edinburgh Un. Press, Edinburg. Hedge, I. 1982b. Salvia L. In P H Davis (eds) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol 7, pp. 400-461. Edinburgh Un. Press, Edinburg. Hedge, I., Yaltirik, F. 1982. Quercus L. pp. 659-683 In: Davis P. H. (ed.), Flora of Turkey and the East Aegean Islands 7. – Edinburgh. Hepcan, Ş., Güney, A. 1997. Güneybatı Kıyı Kumulları ve Biyomühendislik Önlemler. Türkiye Kıyıları’ 97, I. Ulusal Konferansı 2427 Haziran 1997, Ankara, S. 757-767 Hewitt, G.M. 1999. Post-glacial recolonization of European biota, Biological Journal of the Linnean Society 68 (1-2): 87-112. Hewitt, G.M. 2004. Genetic consequences of climatic oscillations in the Quaternary, Philosophical Transactions of the Royal Society of London B, 359: 183-195. Heywood, V.H. & Ball, P.W. 1968. Leguminosae. In: Flora Europaea Vol. 2. ed. Tutin, T.G. et al. Heywood, V.H., Brummitt, R.K., Culham, A., Seberg, O., 2007. Flowering Plant Families of The World, Royal Botanic Gardens, Kew, U.K. Hickey, M.B.C., Doran, B., 2004. A review of the efficiency of buffer

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

K AY N A K L A R

KAYNAKLAR strips fort he maintanence and enhancement of riparian ecosystems. Water Qual. Res. J. Canada, 39: 311-317. Hills, MH. 1993. Taxaceae, Flora of North America Editorial Commitee, Flora of North of Mexico, Vol. 2. Oxford University Press. Hoffman, P. 2007. “Phyllanthaceae” pages 250-252. In: Vernon H. Heywood, Richard K. Brummitt, Ole Seberg, and Alastair Culham. Flowering Plant Families of the World. Firefly Books: Ontario, Canada. ISBN 978-1-55407-206-4. Hoffmann, P., Kathriarachchi, H.S., Wurdack, K.J. 2006. “A Phylogenetic Classification of Phyllanthaceae”.Kew Bulletin 61 (1): 37–53 Hoşgören, M.Y. 2000. Jeomorfolojinin Ana Çizgileri II, Çantay Kitabevi, İstanbul. Hoşgören, M.Y. 2007. Jeomorfolojinin Ana Çizgileri I, Çantay Kitabevi, İstanbul. http://www.efloras.org/ Huber-Morath, A. 1967. Acanthophyllum C.A.Mey. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.2, pp.175177. Edinburgh. Huber-Morath, A. 1970. Ononis L. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.3, pp------ Edinburgh. Huber-Morath, A.1982. Phlomis L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 102-126. Edinburgh; Edinburgh University Press. Ickert-Bond, S.M., Wen J. 2006. Phylogeny and Biogeography f Altingiaceae: Evidence from combined Analysis of Five non-coding chloroplast regions. Molecular Phylogenetics and Evolution, 39: 512-528. Ildis World Database of Legumes ver. 10.38 (2010). http://www2.bgbm. org/EuroPlusMed/erişim tarihi 14.03.2012 http://www.legumes-online.net/ildis/aweb/taxonomy/genera/Cytisus.htm erişim tarihi 14.03.2012http://ww2.bgbm.org/EuroPlusMed/ PTaxonDetail.asp?NameId=21936&PTRefFk=8500000 Inocencio, C., Rivera, D., Obón, M.C., Alcaraz, F., Barreña, J.A. 2006. A systematic revision of Caparis section Capparis (Capparaceae). Annals of the Missouri Botanical Garden, 93 (1):122149 Jalas, J. 1982. Thymus L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 349-384. Edinburgh; Edinburgh University Press. Judd, W. S., C. S. Campbell, E. A. Kellogg, and P. F. Stevens. 1999. Plant Systematics: A phylogenetic approach. Sinauer Associates, Inc. Sunderland, MA. 290–306 Judd, W.S., Campell, C.S., Kellogg, E.A., Stevens, P.F., 1999. Cycadaceae. Plant Systematics, A Phylogenetic Approach, Ed. A.D.Sinauer, 464 sayfa, USA. Kafkas, S., Perl-Treves R. 2001. Morphological and molecular phylogeny of Pistacia species in Turkey, Theorotical and Appllied Genetics, 102:908-915, Verlag. Karamanoğlu, K. 1951. Yüksek Turbalıkların teşekkülü genel yayılma alanları. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi Seri B, Cilt 11, Sayı 2.

Kasaplıgil, B. 1981. Past and present oak of Turkey. Part 1. Phytologia, Vol. 49, No2, pp. 95-146 Kavgacı, A., 2007. Demirköy-İğneada Longos Ormanları ve Çevresinin Bitki Toplumları ve KuruluĢ Özellikleri. Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi Kavgacı, A., Özalp, G. ve Özhatay, N. 2007. Flora of İgneada floodplain forests (longozes) and their surroundings, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi Seri A, 57(2): 61-90. Kayacık, H. 1954. Türkiye Çamları ve Bunların Coğrafi Yayılışları Üzerinde Araştırmalar - I. İ.Ü. Orman Fakültesi Dergisi, Seri A Cilt 4, Sayı 1-2, sayfa 44-64. Kayacık, H. 1956. Amanos dağlarında lokal turbalık teşekkülleri ve bunların florası üzerine çalışmalar, İstanbul Üniersitesi Orman Fakültesi Dergisi Seri A , sayfa: 106-113.,İstanbul Kayacık, H. 1980. Orman ve Park Ağaçlarının Özel Sitematiği, Cilt 1, Gymnospermae (Açık Tohumlular). İ.Ü. Orman Fakültesi Yayını No:2642/281. Kayacık, H., 1981. Orman ve Park Ağaçlarının Özel Sistematiği, Cilt 2, Angiospermae (Kapalı Tohumlar), Bozak Matbaası, İstanbul. Kayacık, H. 1982. Orman ve Park Ağaçlarının Özel Sistemetiği. III. Cilt. 4. Baskı. İ.Ü. Orman Fakültesi Yayınları 3013/321. İstanbul. Keskin, S. 2003. Kızılçamda kozalak kümesi oluşumu. Orman Mühendisliği Dergisi. Sayı:1-2: 22-25 Ketin, İ. 1983. Türkiye Jeolojisine Genel Bir Bakış, İstanbul Teknik Üniversitesi yayını, İstanbul. Khan, M.A., N.C. Duke. 2001. Halophytes- A resource for the future. Wetland Ecology and Management, 6:455-456. Kılınç, M., Kutbay, H. G., 2004 Bitki Ekolojisi. Palme Yayıncılık, Ankara. Kit Tan, 1982a. Daphne L. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.7, pp.521-526 Edinburgh. Kit Tan, 1982b. Thymelaea Miller. In: Davis PH (ed). Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.7, pp.527-531 Edinburgh. Kit Tan, Yıldırım H, Zielinski J .2012. Establishment of Rosa sect. Caninae subsect. Orientales (Rosaceae) and the recognition of an unusual variety of Rosa vanheurckiana from eastern Anatolia, Turkey. Phytotaxa 54: 26–36. Kramer, K. U., Green, P. S. 1990. Pteridophytes and Gymnosperms. Kubitzki, K. ed. The Families and Genera of Vascular Plants Vol. 1. Berlin, Springer-Verlag. Kreutz, C.A.J., Çolak, A.H. ve Kırca, S. 2009. Genel Bölüm, Türkiye Orkideleri (Eds. K.C.A.J. Kreutz ve A.H.Çolak), Rota yayınları, İstanbul. Kruckeberg, A. R., Adıgüzel, N. ve Reeves, R. D. 1999. Glimpses of the flora and ecology of Turkish (Anatolian) serpentines, The Karaca Arboretum Magazine 5 (2): 67-86. Krüsmann, G., 1976. Manual of Cultivated Broad-Leaved Trees&Shrubs, Vol.1, Timber Press, Beaverton, Oregon. Krüsmann, G., 1977. Manual of Cultivated Broad-Leaved Trees&Shrubs, Vol.2, Timber Press, Portland, Oregon. Krüssmann, G. 1978. Manual of Cultivated Broad-Leaved Trees&Sh-

674

rubs, Vol. III. ISBN: 0-88192-006-1. Krüssmann, G. 1985. Manual of Cultivated Conifers. Timber Press. Portland, Oregon. ISBN: 0-88192-007-X Kubitzki, K. 1993. Fagaceae. In K. Kubitzki, J. G. Rohwer, and V. Bittrich. [eds.], The families and genera of vascular plants, vol. 2, 301–309. Springer-Verlag Kubitzki, K. 1993. The Families and Genera of Vascular Plants, Vol.2 , Berlin, Springer-Verlag. Kubitzki, K. 2004. The Families and Genera of Vascular Plants, Vol.6, Berlin, Springer-Verlag. Kubitzki, K. 2007. The Families and Genera of Vascular Plants, Vol.9, Berlin, Springer-Verlag. Kupicha, F.K. 1975. Staehelina L. In P H Davis (eds) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol 6, pp.594-595. Edinburgh Un. Press, Edinburg. Kutluk, H., Aytuğ, B. 2001. Endemik plants of Turkey, Plants of the Balkan Peninsula: into the Next Millenium, Proceeding of the 2nd Balkan Botanical Congress 14–18 May 2000, İstanbul, Turkey I (Ed. N. Özhatay): 285–288, İstanbul. Kültür, Ş. 1998. Kuzey-Batı Türkiye’de yetişen yabani Rosa türleri üzerine farmasotik botanik bir araştırma. İ.Ü. Eczacılık Fakültesi Doktora Tezi Laferriere, J.E. 1997. Transfer of specifc and infraspecific taxa from Mahonia to Berberis. (Berberidaceae). Bot. Zhurn. 82: 95–99 Lesins K. A., Lesins I. 1979. Genus Medicago (Leguminosae), a taxogenetic study. Publishers Dr. W. Junk, 131-133. Lian Y. S., Lu S. G., Xue S. K., Chen X. L. 2000. Biology and Chemistry of the genus Hippophae. Lanzhou, Gansu Science & Technology Press. pp. 1–226. Linnaeus, C. 1735. Flora Lappomca, Hartecamp. Liou Yingxin. 1998. Nitraria. In: Xu Langran & Huang Chengchiu, eds., Fl. Reipubl. Popularis Sin. 43(1): 117-123. Lipscomb, Barney. 1993. Pseudotsuga. Flora of North America Editorial Committee (eds.): Flora of North America North of Mexico, Vol. 2. Oxford University Press. Loconte, H. 1993. Berberidaceae. In: K Kubitzki, ed. The families and genera of vascular plants, 2: 147–152. Springer, Berlin/Heidelberg/New York. Malyer, H. 2000. Chamaecytisus Link. In Güner A, Özhatay N, Ekim T &Başer K H C (eds), Flora of Turkey and the East Aegean Islands (Supplement), Vol. 11, pp 76-78. Edinburgh Un. Press, Edinburg. Malyer, H., Kaynak, G. ve Güleryüz, G. 2005. Karacadağ, Türkiye’nin 122 Önemli Bitki Alanı (Ed. N. Özhatay, A. Byfield ve S. Atay): 365-366, WWF Türkiye (Doğal Hayatı Koruma Vakfı) yayını, İstanbul. Mamıkoğlu, N.G. 2010. Türkiye’nin Ağaç ve Çalıları. NTV Yayınları Manos, P.S., Zhou, Z.K. ve Cannon, C.H. 2001. Systematics of Fagaceae: phylogenetic tests of reproductive trait evolution. Int. J. Plant Sci. 162(6): 1361-1379 Maslin, B.R., McDonald, M.W. 2004. Acacia Search: Evaluation of Acacia as a Woody Crop Option for Southern Australia. Rural

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

K AY N A K L A R

KAYNAKLAR Industries Research and Development Program, Canberra, ISBN: 0-642-58585-7. Mathew, B., Özhatay, N. 2001. Türkiye’nin Siklamenleri, The Cyclamen Society yayını, Londra. Mattfeld, J. 1971. Doğu Trakya’nın bitki coğrafyası bakımından durumu. Çeviren M. Selik, ĠÜ. Orman Fakültesi Yayını, No 1544/159, İstanbul. Mayer, H., Aksoy, H. 1998. Türkiye Ormanları, Çeviri H. Aksoy & G. Özalp, T.C.O.B. Batı Karadeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayın No:1 - Bolu McLachlan, A., Brown A.C. 2006. The Ecology of Sandy Shores (Second Edition). Elseiver. Menitsky, Y.L. 2005. Oaks of Asia. Science Pub. Inc., 549 p. Meulenkamp, J.E., Sissingh, W. 2003. Tertiary palaeogeography and tectonostratigraphic evolution of the Northern and Southern Peri-Tethys platforms and the intermediate domains of the African-Eurasian convergent plate boundary zone, Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 196: 209-228. Meyer, F.G. 1997. Magnoliaceae. Volume 3. p. 3–10. In: Flora of North America Editorial. Committee (eds.). Flora of North America. North of Mexico. Meyer, S.E. 1986. The Ecology of Gypsophile Endemism in the Eastern Mojave Desert. Ecology 67: 1303–1313. Migliore, J., Baumel, A., Jui, M. ve Medail, F. 2012. From Mediterranean shores to central Saharan mountains: key phylogeographical insights from the genus Myrtus,Journal of Biogeography 39(5): 942–956. Mill, R.R. 1982a. Empetrum L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 632-633. Edinburgh; Edinburgh University Press. Mill, R.R. 1982b. Hymenocrater Fisch. & C.A.Mey. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 293294. Edinburgh; Edinburgh University Press. Mill, R.R. 1982c. Lavandula L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 76-77. Edinburgh; Edinburgh University Press. Mill, R.R. 1982d. Prasium L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 78. Edinburgh; Edinburgh University Press. Mill, R.R. 1982e. Rosmarinus L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 75. Edinburgh; Edinburgh University Press. Miller, A.G. 1982a. Loranthus Jack. In: Davis, P.(ed.), Flora of Turkey and the Easth Aegean Islands. Vol.7, pp.548-549. Edinburgh Univ. Press, Edinburgh. Miller, A.G. 1982b. Arceuthobium Bieb. In: Davis, P.(ed.), Flora of Turkey and the Easth Aegean Islands. Vol.7, pp.546-547. Edinburgh Univ. Press, Edinburgh. Miller, A.G. 1982c. Osyris L. In: Davis, P.(ed.), Flora of Turkey and the Easth Aegean Islands. Vol.7, pp.545-546. Edinburgh Univ. Press, Edinburgh. Miller, A.G. 1982d. Viscum L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and

the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 547-548. Edinburgh; Edinburgh University Press. Miller, F.N. 1999. Interpreting ancient environment and patterns of land use: seeds, charcoal and archaeological context, TÜBAAR 2: 15–29. Minayeva, T., Çolak, A.H., Çoban, S., Kırca S. ve Özalp, G. 2011. Turbalıklarda biyolojik çeşitlilik ve turbalık peyzajları. Turbalıklar (Mire/ Peatland-Moore) (A.H. Çolak ve T. Günay): 109-169, Batı Karadeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Bolu. Mohlenbrock, RH. 1931. Flowering Plants: Night shades to Mistletoe, Vol. 4, Southern Illinois University Press, 190 p. Naiman, R.J., Decamps, H., 1997. The ecology of interfaces: Riparian zones. Annu. Rev. Syst. 28:621-658. NAS. 1980. Firewood crops. Shrub and tree species for energy production. National Academy of Sciences, Washington, DC. Nesom, G.L. 2009. Taxonomic Overview of Ligustrum (Oleaceae) Naturalizaed in North America North of Mexico, Phytologia (December 2009) 91(3) 467. Nianhe, X.ia, Liu Y H (Law Y W), and Nooteboom H P. 2008. Magnoliaceae. In: Wu Z Y, Raven P H, and Hong D Y (eds). Flora of China vol. 7. Science Press, Beijing; Missouri Botanical Garden Press, St. Louis. pp. 48–91. Nilsson, Ö. 1972. Rosa L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 4, pp. 106-128, Edinburgh; Edinburgh University Press. Nixon, K.C. 1989. Origins of Fagaceae. In Evolution, systematics, and fossil history of the Hamamelidae. Vol. 2. Higher Hamamelidae. Edited by P.R. Crane and S. Blackmore. Clarendon Press, Oxford. pp. 23–43 Nixon, K.C. 1997. Quercus Linnaeus. In Flora of North America Editorial Committee [ed.], Flora of North America north of Mexico, vol. 3. Magnoliophyta: Magnoliidae and Hamamelidae, 445 – 447. Oxford University Press, New York, New York, USA. O’Leary, J., Glen, E. 1994. Global distribution and potential for halophytes. In: V. R. Squires and A. Ayoub (eds.), Halophytes as a Resource for Livestock and for Rehabilitation of Degraded Land, Tasks in Vegetation Science Series, Kluwer Academic Press, The Netherlands. Ocak, A., Savaroğlu, F., Potoğlu Erkara, İ.ve Koyuncu, O. 2009. Hypericum sechmenii (Hypericaceae), a new species from Central Anatolia, Turkey, Ann. Bot. Fenn., 46(6): 591 – 594. Odabaşı T. 1990. Lübnan sediri (Cedrus libani A. Rich.)’nin Kozalak ve Tohumu Üzerine Araştırmalar. OGM Eğitim Dairesi Yayın ve Tanıtma Şube Müdürlüğü Matbaası, Ankara. OGM, 2006. Orman Varlığımız. T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü, Ankara Ok, T., Avşar, M.D. 2007. Kadıncık çalısı (Flueggea anatolica Gemici)’nın Türkiye’deki yeni bir yayılış alanı. Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi. Seri A, 2: 102-106. Oldfield, S. ve Eastwood, A. 2007. The Red List of Oaks, Fauna & Flora

675

International, Cambridge, UK Oral, D., 2010. Türkiye İçin Doğal Bir Ihlamur: Tilia cordata Miller (Küçük Yapraklı Ihlamur). Ekoloji 2013 Sempozyumu, Bildiri Özetleri Kitabı, Sunulu Bildiri, sayfa 28, 2-4 Mayıs, Tekirdağ. Oral, D., Tunçkol B. 2011. Cupressus L. In: Yaltırık F., Akkemik U. (eds.) Türkiye’nin Doğal Gymnospermleri (Açık Tohumlular), Orman Genel Müdürlüğü Yayını, s. 111-119, Ankara. Özbaşaran, M., Cutting, M. 2007. Orta Anadolu’da Neolitiğin ortaya çıkışı ve gelişimi (Aşıklı Höyük-Çatalhöyük). 12000 Yıl Önce “Uygarlığın Anadolu’dan Avrupa’ya Yolculuğunun Başlangıcı” Neolitik Dönem (Ed. N. Başgelen): 55-62, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul. Özdoğan, M. 2007. Neolitik Dönem: Günümüz uygarlığının temel taşları. 12000 Yıl Önce “Uygarlığın Anadolu’dan Avrupa’ya Yolculuğunun Başlangıcı” Neolitik Dönem (Ed. N. Başgelen): 9-20, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul. Özhatay, N., Byfield, A. 1996. Türkiye’nin Kuzey Kumullarının Korunmasına Yönelik Rapor, Doğal Hayatı Koruma Derneği, İstanbul. Özhatay, N., Byfield A. ve Atay S., 2003 Türkiyenin Önemli Bitki Alanları, WWF Türkiye, 88 sf Özhatay, N., Byfield, A. ve Atay, S. 2005. Türkiye’nin 122 Önemli Bitki Alanı, WWF Türkiye (Doğal Hayatı Koruma Vakfı) yayını, İstanbul. Özhatay, N., Koçyiğit, M. ve Akalın, E. 2010. Allium rumelicum, sect. Codonoprasum, a new species from European Turkey. Phytologia Balcanica 16: 355–359. Özhatay, N., Kültür, Ş. 2006. Check-list of additional taxa to the Supplement Flora of Turkey III. Turkish Journal of Botany 30: 281-316 Özkal, N, Dinç S. 1993. Punica granatum L. (Nar) Bitkisinin Kimyasal Bileşimi ve Biyolojik Aktiviteleri. Ankara Ecz. Fak. Der. 22, 1-2. P’ei Chien ve Chen Shou-liang (eds.) 1982. Verbenaceae. Fl. Reipubl. Popularis Sin. 65(1): 1-229. Page, C.N. 1990. Coniferophytina: Ginkgoaceae. In: K. Kubitzki et al., eds. 1990+. The Families and Genera of Vascular Plants. 1+ vol. Berlin etc. Vol. 1, pp. 284--289. Palacio, S., Escudero, A., Montserrat-Martı, G., Maestro, M., Milla, R. ve Albert, M. J. 2007. Plants Living on Gypsum: Beyond the Specialist Model, Annals of Botany 99(2): 333–343. Pamay, B. 1967. Demirköy – İğneada Longoz Ormanlarının Silvikültürel Analizi ve Verimli Hale Getirilmesi İçin Alınması Gereken Silvikültürel Tedbirler Üzerine Araştırmalar. Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, No. 451/43, 174 s. İstanbul Parker, W.H. 1993. Larix. Flora of North America Editorial Committee (eds.): Flora of North America North of Mexico, Vol. 2. Oxford University Press. http://www.efloras.org Parolly, G., 2004. High mountain vegetation of Turkey a state of the art report, including a first annotated conspectus of the major syntaxa. Turk J. Bot. 28: 39-63. Pavlov, D., Dimitrov, M. 2002. A syntaxonomic analysis of the floodp-

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

K AY N A K L A R

KAYNAKLAR lain forests in the maintaned reserves “Dolna Topchiya” and “Balabana” Hayka 3A ΓOPATA, (Forest Science, No 1) KH, 1:3-19. Pearson, M.C., Rogers J.A. 1962. Hippophae rhamnoides L. Journal of Ecology 50: 501–513 Peşmen, H. 1972. Potentilla L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 4, pp. 41-45. Edinburgh; Edinburgh University Press. Pınar-Erdem, N. 1974. The ophiolitic series of Turkey, MTA Dergisi 83: 131–145. Pigott, 2012. Lime-Trees and Basswoods: A Biological Monograph of The Genus Tilia. Cambridge University Press, 395 pp., New York. Popescu, S.M. 2006. Late Miocene and early Pliocene environments in the southwestern Black Sea region from high-resolution palynology of DSDP Site 380A (Leg 42B). Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 238: 64–77. Prasad, M. N. V. ve Freitas, H. M. O. 2003. Metal hyperaccumulation in plants-Biodiversity prospecting for phytoremediation technology, Electronic Journal of Biotecnology 6 (3): 285–321. Prasad, M.N.V., Freitas, H. M. O. 1999. Feasible biotechnological and bioremediation strategies for serpentine soils and mine spoils, Electronic Journal of Biotecnology 2(1): 20–34. Radcliffe-Smith, 1982. Euphorbia L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 571-630. Edinburgh; Edinburgh University Press. Rajakaruna, N. 2004. The edaphic factor in the origin of plant species, International Geology Review 46: 471–478. Rajakaruna, N., Baker, A. J. M. 2004. Serpentine: A model habitat for botanical research in Sri Lanka. Ceylon Journal of Science 32: 1-19. Rajakaruna, N., Boyd, R.S. 2008. Edaphic factor. General Ecology 2 of Encyclopedia of Ecology. (Eds. Sven E. J. ve Brian D.F.): 12011207. Elseiver, Oxford. Rajakaruna, N., Tompkins, K. M. ve Pavicevic, P. G. 2006. Phytoremediation: An affordable green technology for the clean-up of metal contaminated sites in Sri Lanka. Ceylon Journal of Science 35: 25-39. Reeves, R. D., Adıgüzel, N. 2004. Rare plants and nickel accumulators from Turkish serpentine soils, with special reference to Centaurea species, Turkish Journal of Botany 28: 147–153. Reeves, R. D., Baker, A. J. M., Borhidi, A. ve Berazain, R. 1999. Nickel Hyperaccumulation in the serpentine Flora of Cuba, Annals of Botany 83: 29-38. Reeves, R. D., Kruckeberg, A. R., Adıgüzel, N. ve Kramer, U. 2001. Studies on the flora of serpentine and other metalliferous areas of western Turkey, South African Journal of Science 97 (11/12): 513-517. Rehder, A. 1977: Manual of Cultivated Trees and Schrubs, second edition, 996 page, Macmillan Publishing, New York. Robertson, A.H.F. 2002. Overview of the genesis and emplacement of Mesozoic ophiolites in the Eastern Mediterranean Tethyan

region, Lithos 65: 1-67. Robson, N.K.B. 1985. Studies in the genus Hypericum L. (Guttiferae) . 3. Sections 1. Campylosporus to 6a. Umbraculoides. Bulletin of the British Museum (Natural History), Botany, 12(4): 163-325. Robson, N.K.B. 1996. Studies in the genus Hypericum L. (Guttiferae). 6. Sections 20. Myriandra to 28. Elodes. Bulletin of the Natural History Museum, Botany, 26(2): 75–217 Rohwer, J.G.1993. Lauraceae. In Kubitzki K., Rohwer J. G., Bittrich V. [eds.]. The families and genera of vascular plants, vol. 2, Flowering plants, Dicotyledons: Magnoliid, hamamelid, and caryophyllid families, 366–391.Springer Verlag, Berlin, Germany Rokas, A., Atkinson, R.J., Webster, L.M.I., Csoka, G. ve Stone, G.N. 2003. Out of Anatolia: longitudinal gradients in genetic diversity support an eastern origin for a circum-Mediterranean oak gallwasp Andricus quercustozae, Molecular Ecology 12: 2153–2174. Rousi, A. 1971. The genus Hippophae L. a taxonomic study. Ann. Bot. Fenn., 8: 177-227 Sarıbaş, M. 2008. Dendroloji I Gymnospermae, Ankara: Dönmez Ofset, ISBN: 9789753871013 Sarıkaya, M.A. 2012. Kuvaterner buzullaşmaları; Yayılımı ve Zamanlaması. Kuvaterner Bilimi, (Eds. N. Kazanci ve A. Gürbüz), Ankara Universitesi Yayınları No: 350, s. 41-58, Savic, J., Devic, M., Giba, Z., Grubisic, D., 2006. In Vitro Propagation of Endangered Relict Plant Species Malosorbus Florentina, International Scientific Conference Sustainable Use of Forest Ecosystems-the Challenge of the 21st Century, 8-10 Nov 2006 Schmitt, T. 2007. Molecular biogeography of Europe: Pleistocene cycles and postglacial Trends, Frontiers in Zoology 4 (http://www. frontiersinzoology.com/content/pdf/1742-9994-4-11.pdf, Erişim 05 Nisan 2013). Seçmen, Ö., Gemici, Y. Görk, G., Bekat, L., Leblebici, E. 2008. Tohumlu Bitkiler Sistematiği, ISBN: 975-493-028-2 Simpson, 2006. Bignoniaceae, rubiaceae Skvortsov, A.K. 1999. Willows of Russia and Adjacent Countries. Taxonomical and Geographical Revision. Univ. Joensuu Fac. Mathem. and Natur. Sci. Rept.Ser. 39. Skvortsov, A.K., Edmondson, J.R. 1982. Salix L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 694-716. Edinburgh; Edinburgh University Press. Sönmez, B., Ağar, A., Bahçeci, Ş., Mavi, A., Yarpuzlu, A., 1996. Türkiye Çoraklık Islah Rehberi, T.C. Başbakanlık Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü A.P.K. Dairesi Başkanlığı, Toprak ve Su Kaynaklarını Araştırma ġube Müdürlüğü, Yayın no: 93, Rehber No:12. Stearn, W.T. 1978a. Apocynum L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp.159-161. Edinburgh; Edinburgh University Press. Stearn, W.T. 1978b. Nerium L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and

676

the East Aegean Islands, Vol. 6, pp.159. Edinburgh; Edinburgh University Press. Stefanoff, B. 1921. Notes on the vegetation of Western Thrace. Ann. Univ. Sofia, Phys.-Math.Fac., XV-XVI. Stefanoff, B. 1928. Die Waldformationen in der nordlichen Teil des Stranjagebirge – Sudostbulgarien. Ann. Univ. Sofia, Fac. Agronomy, V. Stevens P.F. Luteyn J., Oliver E.G.H., Bell T.L., Brown E.A., Crowden R.K.,George A.S.2004. Ericaceae. In Kubitzki K. [ed.], The families and genera of vascular plants, vol. 6, 145–194. Springer, Berlin, Germany. Stevens, P.F. 1978a. Arbutus L. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Edinburgh University Press, Edinburgh 6: 99–100 Stevens, P.F. 1978b. Calluna Salisb. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Edinburgh University Press, Edinburgh 6: 98–99 Stevens, P.F. 1978c. Epigaea L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 94. Edinburgh; Edinburgh University Press. Stevens, P.F. 1978d. Erica L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 95-97. Edinburgh; Edinburgh University Press. Stevens, P.F. 1978e. Rhododendron L. (In: Davis, P., H., 1978; Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, Edinburg, s: 9193. Stevens, P.F. 1978f. Rhodothamnus Reichb. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 95. Edinburgh; Edinburgh University Press. Stevens, P.F. 1978g. Vaccinium L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 100-104. Edinburgh; Edinburgh University Press. Stone, D.E. 1997. Carya, in Flora of North America, edited by N.R. Morin et al., vol. 3, pp. 416-425, Missouri Botanical Garden Şengönül, S., Yılmaz, H., 2008, Atatürk Arboretumu Ağaç ve Çalıları, Atatürk Arboretumu Yayını, No:1, İstanbul. Şengör, A.M.C. ve Yılmaz, Y. 1981. Tethyan evolution of Turkey: A plate tectonic approach, Tectonophysics 75 (3–4): 181–190. Şentürk, O, Şenol, S.G., Seçmen, Ö. 2011, Chronanthus orientalis Heywood&Frodin’in Yayılış Alanı ve Özellikleri. X. Ulusal Ekoloji ve Çevre Kongresi, 04.07.2011, Çanakkale. Takhtajan, A. 1997. Diversity and Classification of Flowering Plants. Columbia University Press, New York. Tekeli, O., Erendil, M. 1986. Kızıldağ ofiyolitinin (Hatay) jeoloji ve petrolojisi, MTA Dergisi 107: 33–49. Thieret, J.W. 1993. Sections on Pinaceae and Calocedrus. Flora of North America Editorial Committee (eds.): Flora of North America North of Mexico, Vol. 2. Oxford University Press. ( http://www.efloras.org), Torres Ribeiro, K., Opazo Medina, B.M. ve Rubio Scarano, F., 2007. Species composition and biogeographic relations of the rock outcrop flora on the high plateau of Itatiaia, SE-Brazil. Revista Brasil. Bot., V.30, n.4, p.623-639. Tosun, S. 1988. Sarıçam (Pinus sylvestrisL.)’ın Ülkemizdeki Yeni Var-

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

K AY N A K L A R

KAYNAKLAR yetesi: Pinus sylvestrisLinn. subsp. hamata(Steven) Famin var. compacta Tosun var. nova. Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları, Dergi Serisi, No 67, 34 (1): 23-31 Toumi, L., Lumaret, R. 2010. Genetic variation and evolutionary history of holly oak: a circum-Mediterranean species-complex [Quercus coccifera L./Q. calliprinos (Webb) Holmboe, Fagaceae], Plant Systematics and Evolution 290: 159–171. Townsend, CC. 1967. Ruta L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 2, pp. 495-496. Edinburgh; Edinburgh University Press. Townsned, C.C. 1982. Vitex L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 34-35. Edinburgh; Edinburgh University Press. Tuğ, N. 2013, Özel Vejetasyon Tipleri Ders Notları, Anakara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü ( Ders No: 804517) Tutin GT, Heywood VH, Burges NA, More DM, Valentine DH, Walters SM ve Webb DA, (eds). 2010. Flora Europaea, Vols. 1-5, Second Edition, Cambridge: Cambridge Univ. Press. Tutin TG, Burges NA, Chater AO, Edmondson JR, Heywood VH, Moore DM,Valentine DH, Walters SM, Webb DA. 1993. Flora Europaea, Vol. 1 (Ed. 2.).Cambridge University Press, Cambridge Tutin, T. G., Heywood, V. H., Burges, N. A., Valentine, D. H.; Walters, S. M.; Webb, D. A., 1964—1980. Flora Europaea. Cilt 1-5 Tutin, T.G., Heywood, V.H., Burges, N. A., Valentine, D.H., Walters, S. M.; Webb, D. A., 1968. Flora Europaea. Cilt 1 Tuzcu, Ö., Kaplankıran, M., Yeşiloğlu, T. 1993. Presents Status and Prospect of Pecan Nut Culture and Trials in Turkiye. International Walnut Meeting, Spain. Acta Horticulturae, 311: 307-315. Vertrees, J.D., Gregory P. 2007. Japanese Maples. Timber Press, Portland, Oregon, USA. Vladimir , V., Dihoru, G. ve Kit Tan. 2006. New floristic records in the Balkans: 3. Phytologia Balcanica 12 (3): 413–440, Sofia, 2006 413 Volkova, P.A., Schanzer, I.A. ve Meschersky, I.V. 2013. Colour polymorphism in common primrose (Primula vulgaris Huds.): many colours–many species?, Plant Systematics Evoluation, DOI 10.1007/s00606-013-0780-3. Vural, C. ve Aytaç, Z. 2005. “The flora of Erciyes Dağı (Kayseri, Turkey)”, Turkish Journal of Botany 29: 185–236. Vural, M. 2012. Cytisus. In: Güner A., Aslan S, Ekim T, Vural M & Babaç M T (eds)Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul. Wagenitz, G. 1975. Centaurea L. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Davis, P.H. (Ed.)., Edinburgh University Press, Edinburgh, Vol. 5, pp. 465-585. Waisel Y. 1972. Biology of halophytes. Academic Press, New York Wang, Y., Krosnick S E, Jorgenesn P M, Hearn D. 2007. Passifloraceae. In C. Y. Wu, P. H. Raven, and D. Y. Hong, eds., Flora of China 13: 141-149 Webb, DA, Ferguson, I.K.1968. Thymelaea. In: Tutin GT, Heywood

VH, Burges NA, More DM, Valentine DH, Walters SM & Webb DA, (eds). Flora Europaea, Rosacea to Umbelliferae. Vol. 2, Second Edition Cambridge University Press. Whittaker, R.H. 1969. “New concepts of kingdoms or organisms. Evolutionary relations are better represented by new classifications than by the traditional two kingdoms”, Science 163 (3863): 150–160. Whittemore, A.T. 1997. Berberis, pp. 276–286. In: Flora of North America Editorial Committee, eds. 1993+. Flora of North America North of Mexico. Vol. 3 Wolpers, G.G. 1853. Annales Botanices Systematicae, Vol. 3, 394-400, Lipsiae Woodgate, K., Maxted, N., Bennett, S.J. 1999. A generic conspectus of the forage legumes of the Mediterranean basin. (Şu eserde: Bennett, S.J., Cocks, P.S. Genetic resources of Mediterranean Pasture and Forage Legumes. s:182-226 Wu Z., Raven P.H. (eds.). 1999. Flora of China, Volume 4. Beijing: Science Press; St. Louis: Missouri Botanical Garden. Yakar-Tan, N ve Bilge, E. 1976. Genel Botanik. İ.Ü.Fen Fakültesi Yayınları. 2148/130 Yaltırık, F. 1967a. Pistacia L. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Davis, P.H. (Ed.)., Edinburgh University Press, Edinburgh, Vol. 2, 1967, pp. 544-548. Yaltırık, F. 1967b. Ilex L. In: Davis PH (ed.), Flora of Turkey and East Aegean Islands. Vol. 2, pp. 541-542, Edinburgh University Press. Yaltırık, F. 1967c. Tilia L. In: Davis PH (ed.), Flora of Turkey and East Aegean Islands. Vol. 2, pp. 421-424, Edinburgh University Press. Yaltırık, F. 1967d. Frangula Mill. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 2, pp. 525-526. Edinburgh; Edinburgh University Press. Yaltırık, F. 1967e. Acer L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 2, pp. 509-519. Edinburgh; Edinburgh University Press. Yaltırık, F. 1971. Yerli Akçaağaç (Acer L.) Türleri Üzerinde Morfolojik ve Anatomik Araştırmalar. İ.Ü. Orman Fakültesi Yayınları, No: 1661/179. Yaltırık, F. 1972. Türkiye’de Yazın Yaprak Döken Bir Odunsu Bitki: Kokar Çalı (Anagyns foetida L.) ve Ormancılık Pratiğinde Taşıdığı Önem İstanbul Üniversitesi Orman Fakütesi, Dergisi Seri A, 22(1): 295-301 Yaltırık, F. 1974. The Floristic Compositataion of Major Forest in Turkey, University of Istanbul, Faculty of Forestry, Pub. No: 209- İstanbul Yaltırık, F. 1978a. Diospyros L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 142-143. Edinburgh; Edinburgh University Press. Yaltırık, F. 1978b. Türkiyede’ki doğal Oleaceae taksonlarının sistematik revizyonu Orman Fak. Yayın no: 250. İstanbul. Yaltırık, F. 1978c. Fontanesia Labill. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 146-147. Edinburgh; Edinburgh University Press. 677

Yaltırık, F. 1978d. Fraxinus L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 147-154. Edinburgh; Edinburgh University Press. Yaltırık, F. 1978e. Jasminum L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 145-146. Edinburgh; Edinburgh University Press. Yaltırık, F. 1978f. Ligustrum L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 154-155. Edinburgh; Edinburgh University Press. Yaltırık, F. 1978g. Olea L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 155-156. Edinburgh; Edinburgh University Press. Yaltırık, F. 1978h. Osmanthus Lour. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 156-157. Edinburgh; Edinburgh University Press. Yaltırık, F. 1978ı. Philyrea L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 157-158. Edinburgh; Edinburgh University Press. Yaltırık, F. 1978j. Styrax L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 6, pp. 144. Edinburgh; Edinburgh University Press. Yaltırık, F. 1982a. Alnus Miller. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 691-693. Edinburgh; Edinburgh University Press. Yaltırık, F. 1982b. Castanea Mill. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 659. Edinburgh; Edinburgh University Press. Yaltırık, F. 1982c. Fagus L. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 657-658. Edinburgh; Edinburgh University Press. Yaltırık, F. 1982d. Pterocarya Kunth. In: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7, pp. 655. Edinburgh; Edinburgh University Press. Yaltırık, F. 1984. Türkiye meşeleri. Yenilik Basimevi. – Istanbul. Yaltırık, F. 1988. Dendroloji Ders Kitabı I, Gymnospermae, İ.Ü. Orman Fakültesi. Yayınları, Yayın No: 3443, OF Yayın No:386, istanbul. Yaltırık, F. 1988. Türkiye Florası için yeni bir söğüt taksonu: Salix purpurea L. subsp. leucodermis Yalt. subsp. nova. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi A 38(2): 92-98. Yaltırık, F. 1991. Bazı Yapraklı Ağaç ve Çalıların Kışın Tanınması. İ.Ü. Orman Fakültesi Yayınları, No:3200/360. Yaltırık, F. 1993. Dendroloji Ders Kitabı II Angiospermae (Kapalı Tohumlular) Bölüm I, İ.Ü. Orman Fakültesi Yayın No: 420, İstanbul. Yaltırık, F. and M. Boydak, 2000. A New Variety of Calabrian Pine (Pinus brutia Ten.) From Anatolia (Anadolu’da Saptanan Yeni Bir Kızılçam Varyetesi)). The Karaca Arboretum Magazine, Cilt 5 (4), sayfa 173-180. Yaltırık, F. ve Efe, A. 1996. Otsu Bitkiler Sistematiği Ders Kitabı. ISBN: 975-404-437-6. Yaltırık, F. ve Efe A. 2000. Dendroloji Ders Kitabı, ISBN:975-404-5941.

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

K AY N A K L A R

KAYNAKLAR Yaltırık, F., Akkemik, Ü. 2011. Türkiye’nin Doğal Gymnospermleri (Açık Tohumlular), T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, Duman Ofset, ISBN: 978-605-60143-1-4, Ankara. Yaltırık, F., Efe, A. 1988. Trakya vejetasyonuna genel bakış ve İğneada subasar (Longos) ormanları. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi. Seri B 38 (1): 69-75. Yaltırık, F., Efe, A. 1996. Otsu Bitkiler Sistematiği Ders Kitabı. ISBN: 975-404-437-6. Yaltırık, F., Efe, A. ve Uzun, A. 1993. İstanbul Adalarının Doğal ve Egzotik Bitkileri.İstanbul Adaları İmar ve Kültür Vakfı Yayınları No:1 Yaprak, A. E., Başköse, İ. 2012. Atriplex lehmanniana Bunge (Chenopodiaceae): a new record for the flora of Turkey. Biological Diversity and Conservation 5(2) :66-69. Yaprak, A.E. 2012a. Anabasis. In: Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. & Babaç, M.T. (eds.) Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul. Yaprak, A.E. 2012b. Arthrocnemum. In: Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. ve Babaç, M.T. (eds.) Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul. Yaprak, A.E. 2012c. Atriplex. In: Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. ve Babaç, M.T. (eds.) Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul. Yaprak, A.E. 2012d. Bassia. In: Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. ve Babaç, M.T. (eds.) Türkiye Bitkileri Listesi(Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul. Yaprak, A.E. 2012e. Camphorosma. In: Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. ve Babaç, M.T.(eds.) Türkiye Bitkileri Listesi(Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul. Yaprak, A.E. 2012f. Cyathobasis. In: Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. & Babaç, M.T. (eds.) Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul. Yaprak, A.E. 2012g. Halimione. In: Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. & Babaç, M.T. (eds.) Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul. Yaprak, A.E. 2012h. Halocnemum. In: Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. & Babaç, M.T. (eds.) Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul. Yaprak, A.E. 2012i. Halothamnus. In: Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. & Babaç, M.T. (eds.) Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul. Yaprak, A.E. 2012j. Hammada. In: Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. & Babaç, M.T. (eds.) Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı

Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul. Yaprak, A.E. 2012k. Kalidium. In: Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. & Babaç, M.T. (eds.) Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul. Yaprak, A.E. 2012l. Krascheninnikovia. In: Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. & Babaç, M.T. (eds.) Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul. Yaprak, A.E. 2012m. Noaea. In: Güner,A.,Aslan,S.Ekim,T.Vural,M.& Babaç,M.T.(eds.) Türkiye Bitkileri Listesi(Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul. Yaprak, A.E. 2012n. Salsola. In: Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. & Babaç, M.T. (eds.) Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul. Yaprak, A.E. 2012o. Sarcocornia. In: Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. & Babaç, M.T. (eds.) Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul. Yaprak, A.E. 2012p. Sarcocornia obclavata (Amaranthaceae) a new species from Turkey.Phytotaxa49: 55–60. Yaprak, A.E. 2012q. Suaeda. In: Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M. & Babaç, M.T. (eds.) Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul. Yaprak, A.E. Tuğ, G.N., 2006. Halophytic Endemics of Turkey. IV Balkan Botanicl Congress Sofia-Bulgaria, 20-26 Yaprak, A.E. ve Kadereit, G. 2008. A new species of Halocnemum M. Bieb. (Amaranthaceae) from southern Turkey, Bot. J. Linn. Soc. 158: 716-721 Yeşilyurt, E.B. 2012. Helianthemum. Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M., Babaç, M.T. (edlr.). Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını. İstanbul. Yıldırım, H., Pirhan, A.F., Gemici, M., Gemici, Y. 2009. The contributions of taksonomical characters, echological characteristics and studies for seed germination of endemic Chamaecytisus drepanolobus (Boiss.) Rothm. (Fabaceae), Biyoloji Bilimleri Araştırma Dergisi, 2 (2):8 Yıldırım, H., Şenol, S.G. ve Pirhan A.F. 2012. Pinguicula Species in Turkey. Trifid 17(3-4). Yıldız, B,. Aktoklu E. 2010. Bitki Sistematiği, İlkin Karasal Bitkilerden Bir Çeneklilere, Ankara: Palme Yayıncılık Yılmaz, H. Ç. 1998a. Quercus vulcanica (Boiss.&Heldr.Ex) Kotschy.-Kasnak Meşe’sinin Morfolojik Özellikleri. Kasnak Meşesi ve Türkiye Florası Sempozyumu Bildiriler Kitabı, İÜ Orman Fakültesi, Orman Botaniği Anabilim Dalı, Çantay Kitabevi, s. 226-243, İstanbul. Yılmaz, H., Aksoy, N., Akkemik, Ü., Köse, N., Karlıoğlu, N., Kaya, A. 2011. Juniperus L. (Şu eserde) Yaltırık, F. ve Akkemik, Ü. 678

(Eds.) Türkiye’nin Doğal Gymnospermleri. OGM Yayınları, Dumat Ofset Yılmaz, H.Ç. 1998b. Türkiye Endemik Meşelerinin Morfolojik Özellikleri, İ.Ü. Fen Bilimleri enstitüsü Doktora tezi. Yılmaz, M., Ok, T. 2012. Geyik Elması (Malus trilobata C.K. Schneid.)’nın Bazı Biyolojik, Ekolojik ve Etnobotanik Özellikleri, KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, s. 156-159 Ying Junsheng, Boufford, D. E ve Brach, A. R. 2011. Nandina. In: Flora of China. Vol. 19, eds Wu Zhengyi, Raven, P. H. & Hong Deyuan. Science Press, Beijing & Missouri Botanical Garden Press, St Louis. http://www.efloras.org Zahed, M.A., Rouhani, F., Mohajeri, S., Bateni, F. ve Mohajeri, L. 2010. An overview of Iranian mangrove ecosystems, northern part of the Persian Gulf and Oman Sea. Acta Ecologica Sinica 30 (4): 240-244. Zhekun, Z., Gilbert, M.G. 2003. Moraceae, Flora of China 5: 21-73. Zielinski, J. 1993. Tamarix octandra Bunge (Tamaricaceae) – A Species New to Turkey. The Karaca Arboretum Magazine, Cilt 2, 7-10. Zielinski, J. 2000a. Malus sylvestris Mill. In Guner et al. (eds). Flora of Turkey and East Eagen Island. Vol. 11. Edinburgh University Press Zielinski, J. 2000b. Tamarix L. P 349. In: Güner, A. et al., eds. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. vol. 11 supplement.. Edinburgh at the University Press, Edinburgh. Zielinski, J. ve Güner A. 2000. Zelkova. P 215. In: Güner, A. et al., eds. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. vol. 11 supplement. Edinburgh at the University Press, Edinburgh. Zielinski, J. ve Tomaszewski, D. 2008. Salix anatolica (Salicaceae), a new species from Turkey. Ann. Bot. Fennici 45: 386-388. Zielinski, J., Kit Tan. 2011. Clematis austroanatolica (Ranunculaceae), an unusual new species from southern Anatlia, Turkey. Phytotaxa 24: 28-32 Zielinski, J., Petrova, A ve Tomaszewski, D. 2006. Quercus trojana subsp. yaltirikii (Fagaceae) a new subspecies from southern Turkey. Willdenowia 36: 845-849. Zohary, D. 1971. Origins of South-West Asiatic cereals: wheat, barley, oats and rye, Plant Life of South-West Asia (Eds. P. H. Davis, P. C. Harper ve I. C., Hedge): 235–263, Edinburgh. Zohary, M. 1952. A monographical study of the genus Pistacia. Palestine Journal of Botany, Jerusalem Series 5: 187-228. Zohary, M. 1973. Geobotanical Foundations of Midle East, 2 Bde. Geobot. Selecta, Stutgart

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L AT İ N C E I N D E K S

LATİNCE INDEKS A Abelia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Abelia grandiflora . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Abies. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Abies cilicica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Abies concolor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Abies nordmanniana. . . . . . . . . . . . . . . 107 Abies pinsapo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Acacia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Acacia dealbata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Acacia farnesiana . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Acacia saligna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Acantholimon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455 Acantholimon acerosum . . . . . . . . . . . . 456 Acantholimon anatolicum. . . . . . . . . . . 456 Acantholimon caesareum . . . . . . . . . . . 457 Acantholimon hoshapicum. . . . . . . . . . 457 Acantholimon karamanicum. . . . . . . . . 458 Acantholimon puberulum. . . . . . . . . . . 458 Acantholimon ulicinum. . . . . . . . . . . . . 459 Acantholimon venastum . . . . . . . . . . . 459 Acanthophyllum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Acanthophyllum acerosum . . . . . . . . . . 239 canthophyllum microcephalum. . . . . . . 240 Acanthophyllum mucronatum. . . . . . . 240 Acca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425 Acca sellowiana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425 Acer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597, 598 Acer buergerianum . . . . . . . . . . . . . . . . 598 Acer campestre. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599 Acer cappadocicum . . . . . . . . . . . . . . . . 600 Acer divergens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 600 Acer ginnala. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601 Acer hyrcanum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601 Acer monspessulanum. . . . . . . . . . . . . . 602 Acer negundo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 603 Acer palmatum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 603 Acer platanoides. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 604 Acer pseudoplatanus . . . . . . . . . . . . . . . 604 Acer saccharum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605 Acer sempervirens . . . . . . . . . . . . . . . . . 605 Acer tataricum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 606 Acer trautvetteri. . . . . . . . . . . . . . . 606, 607 Acer undulatum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607 Adenocarpus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Adenocarpus complicatus . . . . . . . . . . . 287 Aesculus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609 Aesculus carnea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609 Aesculus hippoccastanum. . . . . . . . . . . 609 Aesculus pavia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 610 Ailanthus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612 Ailanthus altissima. . . . . . . . . . . . . . . . . 612 Albizia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

Albizia julibrissin. . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 Alhagi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 Alhagi maurorum. . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 Alnus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 Alnus glutinosa . . . . . . . . . . . . . . 204, 205 Alnus orientalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 ALTINGIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 AMARANTHACEAE. . . . . . . . . . . . . . 141 Amelianchier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483 Amelianchier parviflora. . . . . . . . . . . . . 483 Amelianchier rotundifolia. . . . . . . . . . . 484 Amorpha. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Amorpha fruticosa. . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Ampelopsis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 646 Ampelopsis orientalis. . . . . . . . . . . . . . . 646 Amygdalus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484 Amygdalus arabica. . . . . . . . . . . . . . . . . 485 Amygdalus carduchorum. . . . . . . . . . . . 485 Amygdalus communis . . . . . . . . . . . . . . 486 Amygdalus fenzliana. . . . . . . . . . . . . . . 486 Amygdalus graeca . . . . . . . . . . . . . . . . 486 Amygdalus korshinskyi . . . . . . . . . . . . . 487 Amygdalus kotschyi. . . . . . . . . . . . . . . . 487 Amygdalus lycoides . . . . . . . . . . . . . . . . 487 Amygdalus orientalis. . . . . . . . . . . . . . . 488 Amygdalus trichamygdalus. . . . . . . . . . 489 Amygdalus webbii . . . . . . . . . . . . . . . . . 489 Amygdalus x balansae. . . . . . . . . . . . . . 489 Anabasis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Anabasis aphylla . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 ANACARDIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . 161 Anagyris. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Anagyris foetida. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Andromeda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 Andromeda polifolia . . . . . . . . . . . . . . . 267 Anthyllis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Anthyllis hermanniae. . . . . . . . . . . . . . . 291 APOCYNACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Apocynum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Apocynum venetum. . . . . . . . . . . . . . . . 169 AQUIFOLIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . 175 ARALIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 ARAUCARIACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Araucaria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Araucaria araucana . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Araucaria heterophylla . . . . . . . . . . . . . . 69 Araujia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Araujia sericofera . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Arbutus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 Arbutus andrachne . . . . . . . . . . . . . . . . 268 Arbutus unedo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 Arceuthobium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 594 Arceuthobium oxycedri. . . . . . . . . . . . . 594

ARECACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Armeniaca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490 Armeniaca vulgaris . . . . . . . . . . . . . . . . 490 Arthrocnemum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Arthrocnemum macrostachyum . . . . . . 143 ASPARAGACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . 183 Asparagus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Asparagus acutifolius . . . . . . . . . . . . . . 184 Asparagus aphyllus . . . . . . . . . . . . . . . . 184 ASTERACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Astragalus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Astragalus angustifolius . . . . . . . . . . . . 292 Astragalus densifolius. . . . . . . . . . . . . 292 Astragalus microcephalus. . . . . . . . . . . 293 Astragalus oxytropifolius. . . . . . . . . . . . 293 Astragalus plumosus . . . . . . . . . . . . . . . 294 Astragalus tokatensis. . . . . . . . . . . . . . . 293 Astragalus vaginans. . . . . . . . . . . . . . . 294 Astragalus vulnerariae. . . . . . . . . . . . . . 294 Atraphaxis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 Atraphaxis billardieri. . . . . . . . . . . . . . . 461 Atraphaxis grandiflora. . . . . . . . . . . . . . 462 Atraphaxis spinosa. . . . . . . . . . . . . . . . . 462 Atriplex. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Atriplex halimus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Atriplex lehmanniana . . . . . . . . . . . . . 145 Atriplex leucoclada . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Aucuba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 Aucuba japonica . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 B Baccharis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Baccharis halimifolia. . . . . . . . . . . . . . 189 Bassia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Bassia prostrata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Bassia scoparia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 BERBERIDACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . 198 Berberis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 Berberis crataegina . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Berberis cretica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Berberis integerrima . . . . . . . . . . . . . . . 199 Berberis julianae . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Berberis thunbergii . . . . . . . . . . . . . . . 200 Berberis vulgaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Betula. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Betula browicziana. . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Betula litwinowi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Betula medwediewi. . . . . . . . . . . . . . . . 207 Betula pendula. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Betula recurvata. . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 BETULACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 BIGNONIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . 213 BORAGINACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . 216 679

Bougainvillaea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430 Bougainvillaea spectabilis. . . . . . . . . . 430 Broussenetia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419 Broussenetia papyfera. . . . . . . . . . . . . 420 Buddleja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611 Buddleja davidii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611 BUXACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Buxus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Buxus balearica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 Buxus microphylla. . . . . . . . . . . . . . . . . 218 Buxus sempervirens. . . . . . . . . . . . . . . . 219 C Caesalpinia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Caesalpinia gilliesii . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Calicotome. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Calicotome villosa . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 Calligonum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463 Calligonum polygonoides . . . . . . . . . . . 463 Callistemon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426 Callistemon citrinus. . . . . . . . . . . . . . . . 426 Calluna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Calluna vulgaris. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Calocedrus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Calocedrus decurrens . . . . . . . . . . . . . . . 72 CALYCANTHACEAE. . . . . . . . . . . . . . 220 Calycanthus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Calycanthus floridus . . . . . . . . . . . . . . . 221 Camellia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631 Camellia japonica . . . . . . . . . . . . . . . . . 632 Camellia sinensis. . . . . . . . . . . . . . . . . . 632 Camphorosma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Camphorosma monspeliaca. . . . . . . . . . 147 Campsis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 Campsis radicans. . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 CANNABACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 CAPPARACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 Capparis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 Capparis orientalis. . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Capparis sicula. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Capparis spinosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 Capparis zoharyi . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 CAPRIFOLIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . 228 Caragana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 Caragana grandiflora . . . . . . . . . . . . . . 296 Carpinus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Carpinus betulus . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Carpinus orientalis. . . . . . . . . . . . . . . . 210 Carya. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375 Carya illioensis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376 CARYOPHYLLACEAE. . . . . . . . . . . . . 239 Castanea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336 Castanea sativa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L AT İ N C E I N D E K S

LATİNCE INDEKS CASUARINACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . 241 Casuarina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Casuarina equisetifolia . . . . . . . . . . . . 241 Catalpa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Catalpa bignonioides. . . . . . . . . . . . . . . 214 Cedrus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Cedrus atlantica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Cedrus brevifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Cedrus deodara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Cedrus libani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Ceiba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413 Ceiba speciosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 CELASTRACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . 242 Celtis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Celtis australis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Celtis causacia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Celtis glabrata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Celtis tournefortii. . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Centaurea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Centaurea ptosimopappa. . . . . . . . . . . . 190 Centaurea ptosimopappoides. . . . . . . . . 190 Centurea spinosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Cephalotaxus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Cephalotaxus harringtonia. . . . . . . . . . 135 Cerasus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491 Cerasus angustifolia . . . . . . . . . . . . . . . 492 Cerasus avium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493 Cerasus brachypetala. . . . . . . . . . . . . . . 492 Cerasus hippophaeoides . . . . . . . . . . . . 491 Cerasus incana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493 Cerasus mahaleb . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494 Cerasus microcarpa. . . . . . . . . . . . . . . . 494 Cerasus prostrata. . . . . . . . . . . . . . . . . . 495 Cerasus vulgaris. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495 Ceratonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 Ceratonia siliqua . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 Cercis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 Cercis siliquastrum . . . . . . . . . . . . . . . . 298 Chaenomeles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495 Chaenomeles japonica. . . . . . . . . . . . . . 496 Chaenomeles speciosa. . . . . . . . . . . . . . 496 Chamaecyparis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Chamaecyparis lawsoniana. . . . . . . . . . . 74 Chamaecyparis psifera . . . . . . . . . . . . . . 74 Chamaerops. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Chamaerops humilis . . . . . . . . . . . . . . . 180 Chamaespartium . . . . . . . . . . . . . . . . . 298 Chamaespartium sagitale . . . . . . . . . . . 299 Chimonanthus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Chimonanthus praecox. . . . . . . . . . . . . 221 CISTACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Cionura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Cionura erecta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

Cistus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Cistus creticus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Cistus ladenifer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Cistus laurifolius . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Cistus monspeliensis . . . . . . . . . . . . . . . 248 Cistus parviflorus. . . . . . . . . . . . . . . . . 248 Cistus salvifolius . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 Citrus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566 Citrus x aurantium. . . . . . . . . . . . . . . . . 566 Citrus bergamia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567 Citrus japonica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567 Citrus reticulata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567 Citrus trifoliata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 568 Citrus x limon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 568 Citrus x sinensis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 568 Clematis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465 Clematis austroanatolica. . . . . . . . . . . 465 Clematis cirrhosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . 466 Clematis flammula. . . . . . . . . . . . . . . . 466 Clematis orientalis. . . . . . . . . . . . . . . . 466 Clematis vitalba . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467 Clematis viticella . . . . . . . . . . . . . . . . . 467 Clerodendrum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380 Clerodendrum bungei.. . . . . . . . . . . . . . 380 Clerodendrum trichotemum . . . . . . . . . 381 Colutea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299 Colutea armena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 Colutea cilicica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 Colutea halepica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 Colutea melanocalyx. . . . . . . . . . . . . . . 301 CORNACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 Cornus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 Cornus alba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Cornus mas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Cornus sanguinea . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 Corylus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Corylus avellana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Corylus colurna. . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Corylus maxima. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Cotinus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Cotinus coggyria . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Cotoneaster. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497 Cotoneaster franchetii. . . . . . . . . . . . . . 497 Cotoneaster horizontalis . . . . . . . . . . . 498 Cotoneaster integerrimus. . . . . . . . . . . 498 Cotoneaster melanocarpus . . . . . . . . . 499 Cotoneaster meyeri. . . . . . . . . . . . . . . . 499 Cotoneaster morulus . . . . . . . . . . . . . . . 499 Cotoneaster multiflorus. . . . . . . . . . . . . 500 Cotoneaster nummularia. . . . . . . . . . . . 500 Cotoneaster salicifolius. . . . . . . . . . . . . 500 Cotoneaster tomentosa. . . . . . . . . . . . . . 498 Cotoneaster transcaucasicus. . . . . . . . . 501

Crataegus. . . . . . . . . . . . . . . . 501, 502, 503 Crataegus ambigua . . . . . . . . . . . . . . . . 503 Crataegus azarolus. . . . . . . . . . . . . . . . . 504 Crataegus caucasica . . . . . . . . . . . . . . 505 Crataegus christensenii. . . . . . . . . . . . 506 Crataegus heterophylloides. . . . . . . . . . 506 Crataegus longipes. . . . . . . . . . . . . . . . . 505 Crataegus meyeri. . . . . . . . . . . . . . . . . . 507 Crataegus microphylla. . . . . . . . . . . . . . 507 Crataegus monogyna. . . . . . . . . . . . . . . 508 Crataegus orientalis. . . . . . . . . . . . . . . . 508 Crataegus pentagyna. . . . . . . . . . . . . . . 509 Crataegus peshmenii. . . . . . . . . . . . . . . 509 Crataegus pseudoheterophylla . . . . . . . 509 Crataegus rhipidophylla . . . . . . . . . . . . 510 Crataegus tanacetifolia . . . . . . . . . . . . . 510 Crataegus turcicus. . . . . . . . . . . . . . . . 511 Crataegus x bornmuelleri . . . . . . . . . . . 505 Crataegus x browicziana. . . . . . . . . . . . 504 Crataegus x rubrinervis. . . . . . . . . . . . . 511 Crataegus x sinaica. . . . . . . . . . . . . . . . 512 Crataegus x yosgatica . . . . . . . . . . . . . 511 Crataegus yaltirikii. . . . . . . . . . . . . . . . . 512 Cryptomeria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Cryptomeria japonica. . . . . . . . . . . . . . . . 75 Cunnighamia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Cunnighamia lanceolata. . . . . . . . . . . . . 76 CUPRESSACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Cupressus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Cupressus arizonica. . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Cupressus goveniana. . . . . . . . . . . . . . . . 78 Cupressus macrocarpa. . . . . . . . . . . . . . . 78 Cupressus sempervirens. . . . . . . . . . . . . . 79 Cyathobasis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Cyathobasis fruticulosa. . . . . . . . . . . . . 148 CYCACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Cycas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Cycas revoluta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Cydonia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513 Cydonia oblonga . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513 Cyprina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Cyprina gracilis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Cytisopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 Cytisopsis dorycniifolia . . . . . . . . . . . . . 302 Cytisopsis pseudocytisus . . . . . . . . . . . . 302 Cytisus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Cytisus albus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304 Cytisus anatolicus . . . . . . . . . . . . . . . . . 304 Cytisus acutangulus. . . . . . . . . . . . . . . . 305 Cytisus austriacus . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 Cytisus cassius. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 Cytisus drepanolobus. . . . . . . . . . . . . . . 307 Cytisus eriocarpus . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 680

Cytisus gueneri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 Cytisus hirsutus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Cytisus jankae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Cytisus orientalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 Cytisus procumbens. . . . . . . . . . . . . . . . 308 Cytisus pygmaeus. . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 Cytisus scoparius. . . . . . . . . . . . . . . . . 309 Cytisus villosus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 Cytisus wulfii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 D Danae. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Danae racemosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Daphne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633 Daphne glomerata. . . . . . . . . . . . . . . . . 634 Daphne gnidioides. . . . . . . . . . . . . . . . . 634 Daphne mezereum. . . . . . . . . . . . . . . . 635 Daphne mucronata . . . . . . . . . . . . . . . 635 Daphne oleoides. . . . . . . . . . . . . . . . . . 636 Daphne pontica . . . . . . . . . . . . . . . . . . 636 Daphne sericea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637 Deutzia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364 Deutzia scabra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 Diospyros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 Diospyros kaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 Diospyros lotus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 Dittrichia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Dittrichia viscosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Dorystaechas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381 Dorystaechas hastata. . . . . . . . . . . . . . . 382 E EBENACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 ELAEGNACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 Elaeagnus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 Elaeagnus angustifolia . . . . . . . . . . . . 264 Elaeagnus pungens . . . . . . . . . . . . . . . . 264 Empetrum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Empetrum nigrum. . . . . . . . . . . . . . . . . 270 EPHEDRACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Ephedra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Ephedra distachya. . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Ephedra fragilis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Ephedra major. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Epigaea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 Epigaea gaultherioides . . . . . . . . . . . . . 271 ERICACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 Erica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 Erica arborea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272 Erica bocquetii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272 Erica manipuliflora. . . . . . . . . . . . . . . . 273 Erica sicula. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 Erica spiculifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L AT İ N C E I N D E K S

LATİNCE INDEKS Eriobotrya. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513 Eriobotrya japonica. . . . . . . . . . . . . . . 514 Eriolobus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514 Eriolobus trilobatus. . . . . . . . . . . . . . . . 514 Erythrina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 Erythrina crista-galli. . . . . . . . . . . . . . . 310 Eucalyptus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427 Eucalyptus camaldulensis. . . . . . . . . . . 427 Euonymus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 Euonymus alatus . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 Euonymus europaeus. . . . . . . . . . . . . . . 243 Euonymus fortunei . . . . . . . . . . . . . . . . 243 Euonymus japonica. . . . . . . . . . . . . . . 244 Euonymus latifolius. . . . . . . . . . . . . . . . 244 Euonymus leiophloeus. . . . . . . . . . . . . . 245 Euonymus nanus. . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Euonymus verrucosus. . . . . . . . . . . . . . 245 EUPHORBIACEAE . . . . . . . . . . . . . . . 281 Euphorbia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Euphorbia acanthothamnos . . . . . . . . . 282 Euphorbia dendroides. . . . . . . . . . . . . 282 Euphorbia hierosolymitana. . . . . . . . . . 282 Euryops. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Euryops pectinatus. . . . . . . . . . . . . . . . . 192 F FABACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . 283, 284 FAGACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 Fagus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 Fagus orientalis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 Fagus sylvatica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 Fatsia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Fatsia japonica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Ficus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420 Ficus benjamina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421 Ficus carica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421 Ficus elastica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422 Flueggea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448 Flueggea anatolica. . . . . . . . . . . . . . . . 448 Fontanesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 Fontanesia philliraeoides . . . . . . . . . . 432 Forsythia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432 Forsythia viridissima. . . . . . . . . . . . . . 433 Forsythia x intermedia. . . . . . . . . . . . . . 433 Frangula. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468 Frangula dodonei. . . . . . . . . . . . . . . . . . 469 Fraxinus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434 Fraxinus angustifolia . . . . . . . . . . . . . . 435 Fraxinus excelsior. . . . . . . . . . . . . . . . 436 Fraxinus ornus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437 Fraxinus palliasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438 Fumana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 Fumana aciphylla . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

Fumana arabica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Fumana grandiflora. . . . . . . . . . . . . . . . 250 Fumana oligosperma. . . . . . . . . . . . . . . 251 Fumana paphlagonica. . . . . . . . . . . . . . 251 Fumana procumbens. . . . . . . . . . . . . . . 251 Fumana scoparia. . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Fumana thymifolia . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Fumana trisperma. . . . . . . . . . . . . . . . . 252 G GARRYACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 Genista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 Genista acanthoclada. . . . . . . . . . . . . . . 312 Genista albida. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312 Genista anatolica. . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 Genista aucheri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 Genista burdurensis. . . . . . . . . . . . . . . . 314 Genista carinalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316 Genista involucrata . . . . . . . . . . . . . . . . 314 Genista libanotica . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 Genista lydia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Genista monspessulana. . . . . . . . . . . . . 315 Genista parnassica. . . . . . . . . . . . . . . . . 316 Genista sandrasica. . . . . . . . . . . . . . . . . 316 Genista sessilifolia. . . . . . . . . . . . . . . . . 317 Genista tinctoria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 Genista vuralii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318 GINKGOACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Ginkgo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Ginkgo biloba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Gledtschia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318 Gledtschia triacanthos. . . . . . . . . . . . . . 319 Globularia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450 Globularia alypum. . . . . . . . . . . . . . . . . 451 Globularia anatolica . . . . . . . . . . . . . . . 451 Globularia cordifolia. . . . . . . . . . . . . . . 452 Globularia davisiana. . . . . . . . . . . . . . . 452 Globularia dumulosa. . . . . . . . . . . . . . . 450 Gonocytisus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Gonocytisus angulatus. . . . . . . . . . . . . . 320 Gonocytisus dirmilensis. . . . . . . . . . . . . 320 Gonocytisus pterocladus . . . . . . . . . . . . 320 Grevillea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464 Grevillea robusta . . . . . . . . . . . . . . . . . 464 GROSSULARIACEAE . . . . . . . . . . . . . 358 Gymnocladus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 Gymnocladus dioicus. . . . . . . . . . . . . . . 321 H Halimione. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Halimione portulacoides. . . . . . . . . . . . 149 Halimione verrucifera. . . . . . . . . . . . . . 149 Halimodendron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321

Halimodendron halodendron . . . . . . . . 322 Halocnemum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Halocnemum strobilaceum. . . . . . . . . . 150 Halocnemum yurdakulolii. . . . . . . . . . . 150 Halostachys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Halostachys belangeriana. . . . . . . . . . . 151 Halothamnus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Halothamnus glaucus . . . . . . . . . . . . . . 152 Halothamnus hierochunticus. . . . . . . . 152 Hammada. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Hammada ramosissima. . . . . . . . . . . . . 153 HAMMAMELIDACEAE. . . . . . . . . . . 363 Hedera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Hedera colchica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Hedera helix. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Helianthemum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 Helianthemum antitauricum. . . . . . . . . 253 Helianthemum germanicopolitanum . . 254 Helianthemum kotschyanum. . . . . . . . . 254 Helianthemum nummularium. . . . . . . . 255 Helianthemum oelandicum. . . . . . . . . . 255 Helianthemum ovatum . . . . . . . . . . . . . 256 Helianthemum stipulatum. . . . . . . . . . 256 Helianthemum strickeri. . . . . . . . . . . . . 257 Helianthemum syriacum. . . . . . . . . . . . 256 Helianthemum tomentosum . . . . . . . . . 257 Hibiscus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 Hibiscus rosa-sinensis. . . . . . . . . . . . . . 414 Hibiscus syriacus. . . . . . . . . . . . . . . . . 415 Hippocrepis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 Hippocrepis emerus. . . . . . . . . . . . . . . . 322 Hippophae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 Hippophae rhamnoides ssp.caucasica. 265 Hydrangea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 Hydrangea macrophylla . . . . . . . . . . . 366 HYDRANGEACEAE. . . . . . . . . . . . . . . 364 Hymenocrater. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382 Hymenocrater bituminosus. . . . . . . . . . 383 HYPERICACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . 368 Hypericum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368, 369 Hypericum androsaemum. . . . . . . . . . . 369 Hypericum bupleroides . . . . . . . . . . . . . 370 Hypericum calycinum . . . . . . . . . . . . . . 370 Hypericum cardiophyllum. . . . . . . . . . . 371 Hypericum heterophyllum. . . . . . . . . . . 371 Hypericum hircinium. . . . . . . . . . . . . . . 371 Hypericum pallens. . . . . . . . . . . . . . . . . 372 Hypericum pamphylicum. . . . . . . . . . . . 372 Hypericum rupestre. . . . . . . . . . . . . . . . 373 Hypericum russeggeri . . . . . . . . . . . . . . 372 Hypericum ternatum . . . . . . . . . . . . . . . 374 Hypericum vacciniifolium. . . . . . . . . . . 373 Hypericum xylosteifolium. . . . . . . . . . . 374 681

I Ilex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Ilex aquifolium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 Ilex colchica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 Inula. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Inula aschersoniana . . . . . . . . . . . . . . . 193 Inula fragilis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Inula heterolepis . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 J Jacaranda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Jacaranda mimosifolia . . . . . . . . . . . . . 215 Jasminum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438 Jasminum fruticans. . . . . . . . . . . . . . . . 439 Jasminum officinale. . . . . . . . . . . . . . . 439 JUGLANDACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . 375 Juglans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376 Juglans nigra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377 Juglans regia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377 Juniperus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Juniperus communis. . . . . . . . . . . . . . . . 80 Juniperus drupacea. . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Juniperus excelsa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Juniperus foetidissima. . . . . . . . . . . . . . . 82 Juniperus oxycedrus . . . . . . . . . . . . . 82, 83 Juniperus phoenica. . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Juniperus sabina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 K Kalidium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Kalidium caspicum. . . . . . . . . . . . . . . . 154 Kalidium wagenitzii. . . . . . . . . . . . . . . 154 Kerria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515 Kerria japonica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515 Koelreuteria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 610 Koelreuteria paniculata. . . . . . . . . . . . . 610 Krascheninnikovia. . . . . . . . . . . . . . . . 154 Krascheninnikovia ceratoides. . . . . . . . 155 L Laburnum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 Laburnum anagyrioides. . . . . . . . . . . . . 323 Lagerstroemia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407 Lagerstroemia indica. . . . . . . . . . . . . . . 408 LAMIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379 Lantana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645 Lantana camara. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645 Larix. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Larix decidua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Larix kaempferi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 LAURACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 Laurocerasus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L AT İ N C E I N D E K S

LATİNCE INDEKS Laurocerasus officinalis . . . . . . . . . . . 516 Laurus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 Laurus nobilis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 Lavandula. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 Lavandula angustifolia . . . . . . . . . . . . . 384 Lavandula stoechas. . . . . . . . . . . . . . . . 384 Ligustrum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440 Ligustrum japonicum. . . . . . . . . . . . . . . 440 Ligustrum lucidum. . . . . . . . . . . . . . . . . 440 Ligustrum ovalifolium. . . . . . . . . . . . . . 441 Ligustrum vulgare . . . . . . . . . . . . . . . . . 441 Limbarda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Limbarda crithmoides . . . . . . . . . . . . . . 195 Liquidambar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Liquidambar orientalis . . . . . . . . . . . . . 139 Liquidambar styracifilua. . . . . . . . . . . . 140 Liriodendron. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409 Liriodendron tulipifera . . . . . . . . . . . . . 410 Lithodora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 Lithodora hispidula. . . . . . . . . . . . . . . . 216 Lonicera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Lonicera caprifolium. . . . . . . . . . . . . . 230 Lonicera caucasica . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Lonicera etrusca. . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Lonicera fragrantissima . . . . . . . . . . . 231 Lonicera iberica. . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Lonicera japonica . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Lonicera nitida. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Lonicera numularifolia. . . . . . . . . . . . 233 Lonicera xylosteum . . . . . . . . . . . . . . . 233 LORANTHACEAE . . . . . . . . . . . . . . . 406 Loranthus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406 Loranthus europaeus. . . . . . . . . . . . . . 406 Lycium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 615 Lycium anatolicum. . . . . . . . . . . . . . . . 616 Lycium barbatum. . . . . . . . . . . . . . . . . 616 Lycium depressum . . . . . . . . . . . . . . . . 617 Lycium europaeum. . . . . . . . . . . . . . . . 617 Lycium ruthenicum. . . . . . . . . . . . . . . 618 Lycium shawii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617 LYRTHACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407

Mahonia repens. . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Mahonia x media. . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Malus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516 Malus domestica. . . . . . . . . . . . . . . . . . 516 Malus floribunda. . . . . . . . . . . . . . . . . 517 Malus pumila. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 Malus sylvestris . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518 MALVACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413 Medicago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 Medicago arborea . . . . . . . . . . . . . . . . 324 MELIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 Melia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 Melia azedarach. . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 Mespilus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518 Mespilus germanica. . . . . . . . . . . . . . . 519 Metasequoia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Metasequoia glyptostrobus . . . . . . . . . . 85 MORACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419 Morus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 Morus alba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424 Morus nigra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424 Morus rubra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424 Myricaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 624 Myricaria germanica. . . . . . . . . . . . . . 625 MYRTACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425 Myrtus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428 Myrtus communis. . . . . . . . . . . . . . . . . 428

M Maclura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422 Maclura pomifera . . . . . . . . . . . . . . . . 423 MAGNOLIACEAE . . . . . . . . . . . . . . . 409 Magnolia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410 Magnolia grandiflora. . . . . . . . . . . . . . 411 Magnolia lilifora . . . . . . . . . . . . . . . . . 411 Magnolia soulangeana . . . . . . . . . . . . 412 Magnolia stellata . . . . . . . . . . . . . . . . . 412 Mahonia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Mahonia aquifolium . . . . . . . . . . . . . . 201

O Olea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441 Olea europea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442 OLEACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 Onobrychis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 Onobrychis cornuta. . . . . . . . . . . . . . . 325 Ononis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 Ononis natrix. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 Ononis spinosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 Osmanthus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442 Osmanthus decorus. . . . . . . . . . . . . . . 443

N Nandina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nandina domestica. . . . . . . . . . . . . . . . Nerium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nerium oleander . . . . . . . . . . . . . . . . . Nicotiana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nicotiana glauca . . . . . . . . . . . . . . . . . NITRARIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . Nitraria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nitraria schoberi . . . . . . . . . . . . . . . . . Noaea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Noaea mucronata. . . . . . . . . . . . . . . . . NYCTAGINACEAE. . . . . . . . . . . . . . .

202 202 171 171 618 619 429 429 429 155 155 430

Osmanthus heteropyllus . . . . . . . . . . . Ostrya. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ostrya carpinifolia. . . . . . . . . . . . . . . . Osyris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Osyris alba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

443 212 212 595 595

P Padus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Padus avium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . PAEONIACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . Paeonia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Paeonia suffruticosa . . . . . . . . . . . . . . Paliurus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Paliurus spina-christii. . . . . . . . . . . . . Parkinsonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Parkinsonia aculeata. . . . . . . . . . . . . . Parrotia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Parrotia persica . . . . . . . . . . . . . . . . . . Parthenocissus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . Parthenocissus quinquefolia. . . . . . . . Parthenocissus tricuspidata. . . . . . . . . PASSIFLORACEAE. . . . . . . . . . . . . . Passiflora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Passiflora coerulea. . . . . . . . . . . . . . . . PAULOWNIACEAE . . . . . . . . . . . . . . Paulownia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Paulownia tomentosa. . . . . . . . . . . . . . Periploca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Periploca graeca. . . . . . . . . . . . . . . . . . Persica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Persica vulgaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . Philadelphus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Philadelphus caucasicus. . . . . . . . . . . Philadelphus coronarius. . . . . . . . . . . Phillyrea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Phillyrea latifolia. . . . . . . . . . . . . . . . . Phlomis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Phlomis bourgaei. . . . . . . . . . . . . . . . . Phlomis fruticosa. . . . . . . . . . . . . . . . . Phlomis grandiflora. . . . . . . . . . . . . . . Phlomis leucophracta . . . . . . . . . . . . . Phlomis lunariifolia. . . . . . . . . . . . . . . Phlomis lycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Phlomis monocephala. . . . . . . . . . . . . Phlomis viscosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . Phoenix. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Phoenix canariensis. . . . . . . . . . . . . . . Phoenix dactylifera . . . . . . . . . . . . . . . Phoenix theophrastii . . . . . . . . . . . . . . Photinia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Photinia serrulata . . . . . . . . . . . . . . . . Photinia x fraseri. . . . . . . . . . . . . . . . . PHYLLANTHACEAE. . . . . . . . . . . . .

519 519 445 445 445 469 470 327 327 363 363 647 647 647 446 446 446 447 447 447 172 172 520 520 366 367 367 443 444 385 386 386 387 387 388 388 389 385 181 181 181 182 520 521 521 448

682

PINACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Picea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113, 114 Picea abies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Picea glauca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Picea omorica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Picea orientalis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Picea pungens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Picea sitchensis . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Pinus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Pinus brutia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Pinus coulteri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Pinus halepensis. . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Pinus mugo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Pinus nigra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Pinus pinaster. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Pinus pinea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Pinus radiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Pinus roxburghii . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Pinus strobus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Pinus sylvestris. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Pinus wallitchiana. . . . . . . . . . . . . . . . 127 Pistacia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Pistacia atlantica . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Pistacia eurycarpa. . . . . . . . . . . . . . . . 163 Pistacia khinjuk. . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Pistacia lentiscus . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Pistacia terebinthus. . . . . . . . . . . 164, 164 Pistacia vera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 PITTOSPORACEAE. . . . . . . . . . . . . . 449 Pittosporum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 Pittosporum tobira. . . . . . . . . . . . . . . . 449 PLANTAGINACEAE. . . . . . . . . . . . . . 450 PLATANACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . 453 Platanus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453 Platanus acerifolia. . . . . . . . . . . . . . . . 454 Platanus occidentalis. . . . . . . . . . . . . . 454 Platanus orientalis. . . . . . . . . . . . . . . . 454 Platycladus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Platycladus orientalis. . . . . . . . . . . . . . . 86 Plocama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 564 Plocama calabrica. . . . . . . . . . . . . . . . 564 PLUMBAGINACEAE. . . . . . . . . . . . . 455 Plumbago. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460 Plumbago auriculata. . . . . . . . . . . . . . 460 PODOCARPACEAE. . . . . . . . . . . . . . 131 Podocarpus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Podocarpus macrophyllus. . . . . . . . . . 132 Podocytisus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 Podocytisus caramanicus. . . . . . . . . . . 328 POLYGONACEAE . . . . . . . . . . . . . . . 461 Populus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 570, 571 Populus afganica. . . . . . . . . . . . . . . . . 572 Populus alba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L AT İ N C E I N D E K S

LATİNCE INDEKS Populus euphratica . . . . . . . . . . . . . . . 573 Populus nigra. . . . . . . . . . . . . . . . 573, 574 Populus tremula. . . . . . . . . . . . . . . . . . 574 Populus x canascens . . . . . . . . . . . . . . 575 Potentilla. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521 Potentilla fruticosa. . . . . . . . . . . . . . . . 522 Potentilla lignosa. . . . . . . . . . . . . . . . . 522 Prasium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389 Prasium majus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390 Prosopis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328 Prosopis farcta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328 PROTEACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464 Prunus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523 Prunus cocomilia. . . . . . . . . . . . . . . . . 523 Prunus divaricata. . . . . . . . . . . . . . . . . 524 Prunus spinosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524 Prunus x domestica. . . . . . . . . . . . . . . 525 Pseudolarix. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Pseudolarix amabilis. . . . . . . . . . . . . . 128 Pseudotsuga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Pseudotsuga menziesii. . . . . . . . . . . . . 129 Pterocarya. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378 Pterocarya fraxinifolia. . . . . . . . . . . . . 378 Ptilostemon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Ptilostemon chamaepeuce. . . . . . . . . . 196 Ptilostemon gnaphaloides . . . . . . . . . . 196 Punica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408 Punica granatum. . . . . . . . . . . . . . . . . 408 Pyracantha. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525 Pyracantha coccinea . . . . . . . . . . . . . . 525 Pyrus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526 Pyrus amygdaliformis . . . . . . . . . . . . . 527 Pyrus anatolica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527 Pyrus communis. . . . . . . . . . . . . . . . . . 528 Pyrus elaeagnifolia . . . . . . . . . . . . . . . 529 Pyrus hakkiarica . . . . . . . . . . . . . . . . . 529 Pyrus oxyprion. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527 Pyrus salicifolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530 Pyrus serikensis . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530 Pyrus syriaca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531 Pyrus yaltirikii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 528 Q Quercus. . . . . . . . . . . . . . . . . 338, 339, 340 Quercus aucheri. . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 Quercus brantii . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351 Quercus castaneifolia . . . . . . . . . . . . . 356 Quercus cerris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 Quercus coccifera . . . . . . . . . . . . . . . . 354 Quercus frainetto. . . . . . . . . . . . . . . . . 343 Quercus hartwissiana . . . . . . . . . . . . . 342 Quercus ilex. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 Quercus infectoria. . . . . . . . . . . . . . . . 346

Quercus ithaburensis. . . . . . . . . . . . . . 350 Quercus libani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352 Quercus macranthera . . . . . . . . . . . . . 348 Quercus palustris. . . . . . . . . . . . . . . . . 355 Quercus petraea. . . . . . . . . . . . . . 343, 344 Quercus pontica. . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 Quercus pubescens. . . . . . . . . . . . . . . . 347 Quercus robur . . . . . . . . . . . . . . . 341, 342 Quercus rubra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 Quercus suber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356 Quercus trojana. . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 Quercus vulcanica. . . . . . . . . . . . . . . . 345 R RANUNCULACEAE. . . . . . . . . . . . . . 465 Reaumuria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 625 Reaumuria alternifolia . . . . . . . . . . . . 625 Reaumuria sivasica . . . . . . . . . . . . . . . 626 RHAMNACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . 468 Rhamnus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470 Rhamnus alaternus . . . . . . . . . . . . . . . 472 Rhamnus catharticus. . . . . . . . . . . . . . 472 Rhamnus cornifolius. . . . . . . . . . . . . . 472 Rhamnus depressus. . . . . . . . . . . . . . . 473 Rhamnus fallax . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473 Rhamnus hirtellus. . . . . . . . . . . . . . . . 473 Rhamnus imeretinus . . . . . . . . . . . . . . 474 Rhamnus kayacıkii. . . . . . . . . . . . . . . . 474 Rhamnus kurdicus. . . . . . . . . . . . . . . . 474 Rhamnus libanoticus. . . . . . . . . . . . . . 475 Rhamnus microcarpus. . . . . . . . . . . . . 475 Rhamnus nitidus . . . . . . . . . . . . . . . . . 475 Rhamnus oleoides . . . . . . . . . . . . . . . . 476 Rhamnus orbiculatus. . . . . . . . . . . . . . 476 Rhamnus pallasii. . . . . . . . . . . . . . . . . 476 Rhamnus petiolaris . . . . . . . . . . . . . . . 477 Rhamnus pichleri. . . . . . . . . . . . . . . . . 477 Rhamnus punctatus. . . . . . . . . . . . . . . 477 Rhamnus pyrellus . . . . . . . . . . . . . . . . 478 Rhamnus rhodopeus . . . . . . . . . . . . . . 478 Rhamnus thymifolius. . . . . . . . . . . . . . 478 Rhododendron. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 Rhododendron caucasicum. . . . . . . . . 275 Rhododendron luteum. . . . . . . . . . . . . 275 Rhododendron ponticum. . . . . . . . . . . 276 Rhododendron smirnowi. . . . . . . . . . . 276 Rhododendron ungernii. . . . . . . . . . . . 276 Rhodothamus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Rhodothamus sessilifolius. . . . . . . . . . 278 Rhus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Rhus coriaria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Rhus typhina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Ribes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358

Ribes alpinum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 Ribes anatolicum. . . . . . . . . . . . . . . . . 359 Ribes biebersteinii . . . . . . . . . . . . . . . . 360 Ribes multiflorum. . . . . . . . . . . . . . . . . 360 Ribes nigrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 Ribes orientalis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 Ribes rubrum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362 Ribes uva-crispa. . . . . . . . . . . . . . . . . . 362 Robinia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Robinia hispida . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Robinia pseudo-acacia. . . . . . . . . . . . . 330 Rosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531, 532, 533 Rosa agrestis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534 Rosa arvensis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534 Rosa beggeriana. . . . . . . . . . . . . . . . . . 534 Rosa canina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535 Rosa dumalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536 Rosa elymaitica . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536 Rosa foetida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537 Rosa gallica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537 Rosa heckeliana. . . . . . . . . . . . . . . . . . 538 Rosa hemisphaerica. . . . . . . . . . . . . . . 538 Rosa hirtissima. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 538 Rosa horrida. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539 Rosa iberica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539 Rosa jundzillii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 540 Rosa micrantha . . . . . . . . . . . . . . . . . . 540 Rosa montana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541 Rosa orientalis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541 Rosa phoenicia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542 Rosa pimpinellifolia. . . . . . . . . . . . . . . 542 Rosa pisiformis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543 Rosa pulverulenta . . . . . . . . . . . . . . . . 543 Rosa sempervirens. . . . . . . . . . . . . . . . 544 Rosa sicula. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544 Rosa tomentosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535 Rosa vanheurckiana . . . . . . . . . . . . . . 545 Rosa villosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545 ROSACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481 Rosmarinus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390 Rosmarinus officinalis. . . . . . . . . . . . . 391 RUBIACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 564 Rubus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546 Rubus caesius. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547 Rubus canescens . . . . . . . . . . . . . . . . . 547 Rubus caucasicus. . . . . . . . . . . . . . . . . 548 Rubus discolor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 548 Rubus hirtus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549 Rubus idaeus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549 Rubus sanctus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550 Rubus saxatilis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550 Rubus tereticaulis. . . . . . . . . . . . . . . . . 551 Ruscus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 683

Ruscus aculeatus. . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Ruscus colchicus . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Ruscus hypoglossum . . . . . . . . . . . . . . 187 Ruscus hypophyllum . . . . . . . . . . . . . . 186 RUTACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566 Ruta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569 Ruta chalepensis . . . . . . . . . . . . . . . . . 569 S Sageretia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479 Sageretia spinosa. . . . . . . . . . . . . . . . . 479 SALICACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 570 Salix . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 575-580 Salix acmophylla . . . . . . . . . . . . . . . . . 581 Salix aegyptiaca. . . . . . . . . . . . . . . . . . 581 Salix alba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582 Salix amplexicaulis . . . . . . . . . . . . . . . 582 Salix anatolica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582 Salix apoda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582 Salix armenorossica. . . . . . . . . . . . . . . 584 Salix babylonica. . . . . . . . . . . . . . . . . . 584 Salix caprea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585 Salix caucasica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585 Salix cinerea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 586 Salix elaegnos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 586 Salix elbursensis. . . . . . . . . . . . . . . . . . 587 Salix euxina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583 Salix excelsa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587 Salix fragilis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 588 Salix matsudana. . . . . . . . . . . . . . . . . . 588 Salix myrsinifolia. . . . . . . . . . . . . . . . . 589 Salix pedicellata. . . . . . . . . . . . . . . . . . 584 Salix pentandra . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589 Salix pentandroides. . . . . . . . . . . . . . . 590 Salix pseudodepressa. . . . . . . . . . . . . . 590 Salix pseudomedemii. . . . . . . . . . . . . . 590 Salix purpurea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 591 Salix rizeensis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 591 Salix trabzonica. . . . . . . . . . . . . . . . . . 592 Salix triandra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593 Salix viminalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 592 Salix wilhelnsima. . . . . . . . . . . . . . . . . 589 Salsola. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Salsola boissieri. . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Salsola cyrenaica. . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Salsola dendroides. . . . . . . . . . . . . . . . 157 Salsola lariciana. . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Salsola turcica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Salsola verrucosa. . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Salvia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391 Salvia fruticosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392 Salvia heldreichiana . . . . . . . . . . . . . . 392 Salvia officinalis. . . . . . . . . . . . . . . . . . 393

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

L AT İ N C E I N D E K S

LATİNCE INDEKS Salvia pomifera . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 Sambucus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Sambucus nigra. . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 SANTALACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . 594 SAPINDACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . 597 Sarcocornia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Sarcocornia obclavata. . . . . . . . . . . . . 159 Sarcocornia perennis. . . . . . . . . . . . . . 159 Sarcopoterium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 551 Sarcopoterium spinosum. . . . . . . . . . . 551 Satureja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394 Satureja parnassica. . . . . . . . . . . . . . . 394 Satureja spicigera. . . . . . . . . . . . . . . . . 395 Satureja spinosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 Satureja thymra . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396 Schinus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Schinus molle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 SCIADOPITYACEAE. . . . . . . . . . . . . 133 Sciadopitys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Sciadopitys verticilata . . . . . . . . . . . . . 134 SCROPHULARIACEAE. . . . . . . . . . . 611 Senna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 Senna alexandrina. . . . . . . . . . . . . . . . 330 Sequoia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Sequoia sempervirens . . . . . . . . . . . . . . 87 Sequoiadendron. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Sequoiadendron giganteum. . . . . . . . . . 88 SIMAROUBACEAE . . . . . . . . . . . . . . 612 SMILACACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . 613 Smilax. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613 Smilax aspera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614 Smilax excelsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614 SOLANACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . 615 Solanum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619 Solanum dulcamara. . . . . . . . . . . . . . . 620 Solanum pseudocapsicum. . . . . . . . . . 620 Sophora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Sophora japonica. . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Sorbus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 552, 553 Sorbus aucuparia. . . . . . . . . . . . . . . . . 553 Sorbus caucasica . . . . . . . . . . . . . . . . . 554 Sorbus domestica. . . . . . . . . . . . . . . . . 554 Sorbus kusnetzovii. . . . . . . . . . . . . . . . 555 Sorbus lustianica . . . . . . . . . . . . . . . . . 555 Sorbus migarica. . . . . . . . . . . . . . . . . . 556 Sorbus persica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 556 Sorbus roopiana. . . . . . . . . . . . . . . . . . 557 Sorbus schemachensis. . . . . . . . . . . . . 557 Sorbus subfusca. . . . . . . . . . . . . . . . . . 558 Sorbus takhtajanii . . . . . . . . . . . . . . . . 558 Sorbus tamamschjanae . . . . . . . . . . . . 559 Sorbus taurica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559 Sorbus torminalis. . . . . . . . . . . . . . . . . 560 Sorbus umbellata. . . . . . . . . . . . . . . . . 560

Spartium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spartium junceum. . . . . . . . . . . . . . . . Spiraea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spiraea crenata . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spiraea hypericifolia . . . . . . . . . . . . . . Spiraea japonica. . . . . . . . . . . . . . . . . . Spiraea vanhouttii . . . . . . . . . . . . . . . . Staehelina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Staehelina lobelii. . . . . . . . . . . . . . . . . Staphylea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Staphylea pinnata. . . . . . . . . . . . . . . . . STAPHYLEACEAE. . . . . . . . . . . . . . . STYRACACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . Styrax. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Styrax officinalis . . . . . . . . . . . . . . . . . Suaeda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Suaeda microphylla. . . . . . . . . . . . . . . Symphoricarpos. . . . . . . . . . . . . . . . . . Symphoricarpos albus. . . . . . . . . . . . . Symphoricarpus orbiculatus. . . . . . . . Syringa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Syringa vulgaris. . . . . . . . . . . . . . . . . .

332 332 561 561 561 562 562 197 197 622 622 622 623 623 623 160 160 234 235 235 444 444

T TAMARICACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . 624 Tamarix. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 626 Tamarix duzenlii. . . . . . . . . . . . . . . . . . 627 Tamarix gracilis. . . . . . . . . . . . . . . . . . 627 Tamarix hampena . . . . . . . . . . . . . . . . 628 Tamarix octandra. . . . . . . . . . . . . . . . . 628 Tamarix parviflora. . . . . . . . . . . . . . . . 629 Tamarix smyrnensis. . . . . . . . . . . . . . . 629 Tamarix tetragyna . . . . . . . . . . . . . . . . 630 Tamarix tetrandra . . . . . . . . . . . . . . . . 630 TAXACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Taxodium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Taxodium distichum. . . . . . . . . . . . . . . . 89 Taxodium mucronatum. . . . . . . . . . . . . 90 Taxus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Taxus baccata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Teucrium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396 Teucrium brevifolium. . . . . . . . . . . . . . 397 Teucrium flavum . . . . . . . . . . . . . . . . . 397 Teucrium montanum. . . . . . . . . . . . . . 398 Teucrium pestalozzae. . . . . . . . . . . . . . 398 THEACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631 Thevetia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Thevetia peruviana. . . . . . . . . . . . . . . . 173 Thuja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Thuja occidentalis . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Thuja plicata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Thujopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Thujopsis dolabrata. . . . . . . . . . . . . . . . 92 Thymbra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399

Thymbra sintenisii. . . . . . . . . . . . . . . . Thymbra spicata. . . . . . . . . . . . . . . . . . Thymelaea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Thymelaea aucheri. . . . . . . . . . . . . . . . Thymelaea cilicica. . . . . . . . . . . . . . . . Thymelaea hirsuta. . . . . . . . . . . . . . . . Thymelaea tartonraira. . . . . . . . . . . . . THYMELAEACEAE. . . . . . . . . . . . . . Thymus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Thymus cappadocicus . . . . . . . . . . . . . Thymus cherlerioides. . . . . . . . . . . . . . Thymus haussknechtii. . . . . . . . . . . . . Thymus leucotrichus. . . . . . . . . . . . . . Thymus pectinatus. . . . . . . . . . . . . . . . Thymus pulvinatus. . . . . . . . . . . . . . . . Thymus revolutus. . . . . . . . . . . . . . . . . Tilia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tilia cordata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tilia dasystyla. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tilia platyphyllos . . . . . . . . . . . . . . . . . Tilia tomentosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trachelospermum . . . . . . . . . . . . . . . . Trachelospermum jasminioides. . . . . . Trachycarpus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trachycarpus fortunei. . . . . . . . . . . . . Tsuga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tsuga canadensis. . . . . . . . . . . . . . . . .

399 400 637 638 639 639 638 633 400 401 401 402 402 403 403 401 415 416 416 417 417 174 174 182 182 130 130

U Ulex. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulex europaeus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ULMACEAE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulmus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulmus canascens. . . . . . . . . . . . . . . . . Ulmus glabra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulmus laevis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulmus minor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulmus pumila. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulmus x hollandica . . . . . . . . . . . . . . .

333 333 640 640 641 641 642 642 643 643

V Vaccinium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vaccinium arctostaphylos . . . . . . . . . . Vaccinium myrtillus. . . . . . . . . . . . . . . Vaccinium uliginosum. . . . . . . . . . . . . Vaccinium vitis – idaea . . . . . . . . . . . . VERBENACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . Viburnum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Viburnum lantana. . . . . . . . . . . . . . . . Viburnum opulus. . . . . . . . . . . . . . . . . Viburnum orientale . . . . . . . . . . . . . . . Viburnum plicatum . . . . . . . . . . . . . . . Viburnum tinus . . . . . . . . . . . . . . . . . . Viscum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

278 279 279 280 280 645 235 236 236 237 237 238 596

684

Viscum album. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VITACEAE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vitex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vitex agnus castus. . . . . . . . . . . . . . . . Vitis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vitis sylvestris. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vitis vinifera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

596 646 404 404 648 648 648

W Weigela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Weigela coraensis. . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Wendlandia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565 Wendlandia ligustroides. . . . . . . . . . . . 565 Wisteria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 Wisteria sinensis. . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 Withania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621 Withania somnifera. . . . . . . . . . . . . . . 621 Wollemia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Wollemia nobilis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 X Xanthocyparis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Xanthocyparis nootkatensis. . . . . . . . . . 93 xCuprocyparis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 xCuprocyparis leylandii. . . . . . . . . . . . . 94 xMalosorbus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563 xMalosorbus florentina. . . . . . . . . . . . 563 Y Yucca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Yucca filamentosa. . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Z Zelkova. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zelkova capinifolia. . . . . . . . . . . . . . . . Ziziphus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ziziphus jujuba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ziziphus lotus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ZYGOPHYLLACEAE. . . . . . . . . . . . . Zygophyllum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zygophyllum album. . . . . . . . . . . . . . . Zygophyllum atriplicoides. . . . . . . . . .

644 644 479 480 480 649 649 649 649

T Ü R K İ Y E ’ N İ N

A Ğ A Ç

v e

Ç A L I L A R I

İ Ç İ N D E K İ L E R

1