Türkiye ve Oniki Ada [2 ed.] 9786052959671

Citation preview

:c

Q) N Q)

r-,,_ Q) "'O c:: il("') il("') c:: Q) �

-1 C:: = ==" < -·

m

< m

o 2

-·

=="

-·

l>

c

l> -

c.o N 1

-

c.o .ı:::. ""-J

--- --

Genel Yayın: 4618

İNCELEMFJARA ŞTIR MA HAZAL PAPUÇÇULAR

TÜRKİYE VE ONİKİ ADA 1912-1947

©TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLT ÜR YAYINLARI, 2018

S ertifika N o: 40077 EDİTÖR

ALİBERKTAY GÖRSEL YÖNETMEN

BİROL BAYRAM REDAKSİYON

KAANÔZKAN DÜZELTİ/DİZİN

BU RÇİN GÖNÜL GRAFİK TASARIM UYGULAMA

'fÜRKİYE İŞ BANKASI KÜL'fÜR YAYINLARI 1. BASIM: EKİM 2019, İSTANBUL

2. BASIM: ŞUBAT 2020, İSTANBUL

ISBN 978-605-295-967-1 BASKI

AYHAN MATBAASI

MAHMUTBEY MAH. 2622. SOKAK NO: 6/31 BACCILAR İSTANBUL TEL: (0212) 445 32 38 FAKS: (0212) 445 05 63 SERTİFİKA NO: 44871

Bu kitabın tüm yayın hakları saklıdır. Tanıtım amacıyla, kaynak göstermek şartıyla yapılacak kısa alıntılar dışında gerek metin, gerek görsel malzeme yayınevinden izin alınmadan hiçbir yolla çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz . TüRKİYE İŞ BANKASI KÜL'fÜR YAYINLARI

İSTİKLAL CADDESİ, MEŞELİK SOKAK NO: 214 BEYOCLU 34433 İSTANBUL TEL. (0212) 252 39 91

FAKS (0212) 252 39 95

www.iskultur.com.tr

Hazal Papuççular

Türkiye ve Oniki Ada 1912-1947

TORKIYE

$BANKASI

KOltOr Yayınları

İÇİNDEKİLER

Harita Listesi Teşekkür ...

. .. .

. ..

.................................................................................................................... ... . .... ................................................ . ........................

.

.. .

..

Adaların Türkçe, İtalyanca ve Yunanca isimleri . . Giriş

.

VI

-..-...........................................--...................................VII

--........... .......... ...........-....-...-·---·-..·--·---·-.. . ... .............

-................................................ IX

. . ........

..... ........................................... .........................................................

..

--...................................................................................................................................... 1

I. Bir Kaybın Tetkiki: Oniki Ada Sorununun Tarihsel Arka Planı

5

il. Savaşın Eşiğinde: Oniki Ada Tehdidi ve Türk Dış ve Güvenlik Politikasının Cevabı ( 1923-192 7)

.........................................................................................................................................................................................................................

35

m. Ege' de Sınır ve Adacık Sorunları için Müzakere Dönemi ( 1927-19 33) ........................................................................................................................................................................................................................ 63

iV. Dünya Savaşına Giden Yol:

Oniki Ada ve Türk Dış Politikasının Güvenlik Arayışı

......_.......... .........................

..

89

V. Müzakere Masasındaki Adalar:

İkinci Dünya Savaşı Sırasında Oniki Ada ve Türkiye

127

VI. Kırılgan Dengeler: Oniki Ada'nın Yunanistan'a Transferi ve Türk Dış Politikası ..

185

Sonsöz . . .

219

_.. .........

... ..

..... .. .......................

Notlar . .. .. . ... .......

Kaynakça Dizin

.

.

... .. . ..

. ....................... ......... ..........................

. ..

.

.. .

.

.

..

.... ..... ... ........... . ............................ .......... .............. .............................

..

..

. ... .....

... .............._,_............................. ... ............ .--..·---.............. .........___,_........... ............ .

...

...........

-........................... 225

··------·----..·---·--------..-----·----..·-------·---·---------· ..--..·--·..---..·--·-·..-··--·---....·--·

...._________ ......

..

... 247

... ----··-·-...............-............... -..·--·-..·..--···--······---·---....·--..·-·--···---··..·---··-·-···.. --.............__

259

HARİTA LİST ESİ Oniki Ada

................................... ..............................................................................-····-······················-·......................................................................

Güney Cezayir-i Bahri Sefid (Oniki Ada)

Rodos, Erkan-ı Harbiye

XI

..................................................................................................

Cezayir-i Bahri Sefid, 5 ayrı gruplandırma Ege Adaları, Erkan-ı Harbiye

X

XII

. ..................................................................................

XIII

.....................................................................................................................................

....................................................... .............................................................................................

Castelrosso (Meis haritası, İtalya İstanbul Deniz Ataşeliği)

..................

XIV

.XVI

Teşekkür

Bu çalışmayı yaparken çok sayıda kişinin ve kurumun yardımı­ nı gördüm. Bu kitap, 2015 yılında Boğaziçi Üniversitesi Atatürk Enstitüsü'nde tamamladığım doktora tezimi temel alıyor. Çalış­ mayı yaptığım senelerde tezin farklı aşamalarında katkı sunan enstitü hocalarım Asım Karaömerlioğlu, Aydın Babuna, Zafer Toprak ve Şevket Pamuk'a teşekkür etmek istiyorum. Soruları ve eleştirileri tezin gelişimi açısından oldukça önemliydi. Çalışmayı kitap halinı; getirmem için beni her fırsatta yüreklendiren Tarih Vakfı Başkanı Mehmet Ö. Alkan, bu eserin okuyucuya sunulması için hususi çaba gösterdi. Beni bu konuda cesaretlendiren bir başka hocam Rıdvan Akın'a bilhassa teşekkür etmek istiyorum. Akademik gelişim sü­ recime sağladığı katkıya ek olarak çalışmalarımın geniş çaplı ola­ rak tanınması için gösterdiği çaba ve tıkandığım noktalarda ettiği yardımlar özel bir övgüyü hak ediyor. Bu eseri yazarken birçok arşiv ve kütüphanede çalışma yaptım. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Genelkurmay ATASE Daire Başkanlığı Arşivi ile İngiliz Ulusal Arşivleri çalışanları bana her konuda yardımcı oldu. İtalyan Dışişleri Bakanlığı'nın arşivinde çalışma yapmam .için gerekli izinleri alan Türkiye Cumhuriyeti

Vlll

TÜRKiYE VE ONIKI ADA 1912-1947

Roma Büyükelçiliği çalışanlarına, günlük çalışma limitini zaman kısıtını nedeniyle bana özel artıran arşiv sorumlusu Stefania Rug­ geri'ye de şükranlarımı sunuyorum. Eserin kitap halini alması uzun bir süreye tekabül etti. Tüın bu süreçte üç farklı kurumdaki meslektaşlarıma da bana verdik­ leri destek sebebiyle teşekkürü bir borç biliyorum. İstanbul Kültür Üniversitesi'ndeki hoca ve arkadaşlarım, Central European Univer­ sity'deki akademisyen ve öğrencilerim, Fenerbahçe Üniversitesi'n­ deki meslektaşlarım bu sürece çeşitli şekillerde katkıda bulundu. Kuşkusuz, en büyük teşekkürü ailem hak ediyor. Çalışmalarım süresince onlara ayırdığım zamanı kısıtlamak zorunda kaldım. Annem ve babam Hülya ve Atilla Papuççular ile eşim Erkan Kut­ lu'ya tükenmez özverileri için minnettarım. Tabii ki, bu eserdeki tüm hatalar şahsıma aittir.

Adaların Türkçe, İtalyanca ve Yunanca isimleri

Rodos

İtalyanca

Rodi

Yunanca

Leryoz

Lero

Leros

Sömbeki

Simi

Symi

İstanköy

Coo

Kos

İstanbulya

Stampalia

Astypalaia

Herke

Chalchi

Halki

Kerpe

Scarpanto

Karpathos

Kaşot

Caso

Kassos

ileki

Piscopi

Tilos

İncirli

Nisiro

Nisyros

Kelemez

Calimno

Kalimnos

Batnos

Patmo

Patmos

Lipso

Lipso

Lipsi

Meis

Castelrosso

Kastellorizo

Türkçe

Rodos

Haritalar

/l}\

Karpathosı Kerpe �

Girit/f· . ./�' i�

Kassos/Kaşot

C? 4'

,.._.,_._,,!

Oniki Ada

1 1 1 ./��/' '

I�

1

1

[��·

������--,--��--���

Güney Cezayir-i Bahri Sefid (Oniki Ada).

��........,, ·��'-!.i.,..J;,,ı ..;o.ı. ı.:ı� ı.i'7'Y..7""'.T ·ı� •.:..·.' . . n ı� J-, ..>.. .,, 't ·�� ' )J•J.• .SJ'.:>� -ll...C;_ I j ��• , ı,.}J> ..� . _}.:-(. .;. .J.>'f.\ ..:!11 . J-..; ,J .. b. • .; :�.,ı .J .. ,;.J' .J):-.?- �s.ı.:.tı � J\� Jf'1 ...; ;\...... ._;;ı\.1 ...,;_C ..�1 .sJir, ". :.r ..:,.d. J ,JjıJ ,,, .J� l"fil'E&'.88fil88&8 l 888X>1ok iı...._ ı..,1.� MJo..,ı1 -.u�ıı1. M('lll,. 1t lİ;ı•'1il•" l!O"''"" tı.r«•nı li7ık o1J.... ioı tlıtı,...i,)· . rıl� t.v�mr•ıR Uli t•lfl:,.... iıı•i ...�.ı.-..,. H ..,,... v.�u, ıı..��· lıı �lı� ..,.,,,ı.-.lt•ııı Wı >•!'41•1�ıuut.ıı

..

,

.

ıidcl>llOKt-klc111•d� "'�ddi �c "'"""'1 MMl-�• 22 (• • ) - •I hu" uli- a.,, ıitn;flH h.t.ı t�ık.tı1miılıı.,ıu » ')•! ıMlı!ı'l�ıln•k im ••� lh Aıl•mı ıt:uıiı mı••klt!I ir l hir 1 'Utr � kfi,luiııi irıllı f(ıı,rk \jııı;,��İlı ,\l..du hİ• !e:hı'::ıı��:1�.ı :::�ı..._.:irzı;: ;/.. 1 ı•rıiı

':{';!!:-:r.:;.t;;,u!:·�:ı::;�':

ti��k ôoiıııdoi;i!ıf11. V«t1rctin hali1.ı·

i

uü blıı:.':«�:.�::�.:��;·

l�::t-=���;�·;:· orıWrm:rıecr.ı.dyıo:- •·•r�:::.�·�:: dJr. Moskova' d aki

askeri 'r!'ı:"'�!;';::;;::;·.;,;:;.·; heyetler geri mi dönüyor? ..

•. boclııtıoı lılır1111S.W. r(tlu Cu:hv�iııiıı h..:liıi \....,rd•

b!aııltı..ıı.!ı bo.$kafu1ıı1 1"f"/t(lkttcı·

1

"l\iıl�ıi �oit ı·e !ıı.ıı.. lr\•il tdWI· ı,,..b fbıtit..• K•r•1n-..e1u.'!llıol k.nh� • rıtiıtolnu" "·

td.l •

M!• ?

flÖr• fQn trıhlılde eliıwdmkrı• i)Jeı1 1Jnıvi mecltıı m· VQXİ)t ..11,. r Uo �tıNt....·••·• •ıt . Alnı. ı.., .., , , .� ....ı fro�ilı '"�" h · •••I Al•••••·• ••• n h •lr...ı• bll­ )" h" lılr ,.....;. nunl:ru ııı•ıwlım ı" u elni ('•� !:- aa t.a) - .-.nAJ-WW!· günde lekİz 1Jo'.1M -.. llfıll.w. .t.ıoı �ı,..... ;;.�: �.;) :":·::� �: :.� ı... •• �:..t°:.",'.!'':.:=�..:: 0-:.1' ..ı.,ı. - Mil· ___ ...... ,._, Ali teıki! etti

,,..

l)j1-� .... '"'"°' hl' ��

.,. ...... ıl•

ovyet usya a iŞ saatierı artırı yor

u kablnHt Jatifa etti

ca esın e b" a�çı d kk'anından çıkan Yarından tesirile 1 1 dükkan, 12 e'V' yaktı

!";;.�:=.;-:; !:::�";;,!'t.:: B 1 1 dd · d :;:• ,;�:;:'..:; a ı ÇI ar �� : :�.� ;,:..�•;..;�:;:., . .,�= �M.�U�.�f..:: rüzgarın da ..

.

·-·--..:... - -. � - · -· ·�" --·

Büyükada��ki yangın .

Reiıimiz . dün 41 MecUsle e ul oldular m _

' ...,..ı.ı..r·-·

1 w. ,.k..,. ı'llo..ı•ı.ıı.1ioı

Türkiye Harb Harici Vaziyetini Bozmuyor, 2 7 Haziran 1 940.

··

t'x� �

-�; ....

MÜZAKERE MASASINDAKIADALAA

oynayabilirdi ve bu nedenle Türkiye kazanılmalıydı. Bu duruş, Roma-Bedin arasında bir gerginlik nedeni olmuştu. Bu gerginliğin bir başka veçhesi yine Oniki Ada meselesinde kendini gösterdi. Almanya'nın Ankara Büyükelçisi von Papen, kendi Dışişleri Bakanı Ribbentrop'a Türkiye'ye iki adanın teklif edilmesini tavsiye etmişti.22 Bazı kaynaklarda bu teklifte mevzu bahsin Meis ve birkaç adacık olduğu yazılır.23 Ancak, bu teklife kaynak olarak gösterilen von Papen'in anılarında adaların adının belirsiz olduğunun altı çizilmelidir. Ribbentrop bu teklifi reddetse de Türk yetkililer ile von Papen meseleyi müzakere etmeye devam etti. Bu durum Almanya ile İtalya arasında sorun oluşturacak ve Ribbentrop, von Papen'e müzakerelere devam ettiği için kızacak­ tı.24 Büyükelçi von Papen ise Ribbentrop'a konuyu açanın kendisi olmadığını, Saraçoğlu'nun İtalya ile anlaşmaya varılamayan ve Türk karasularında kalan üç adacık hakkında mütalaa ettiğini söyleyecekti. 25 Bu yazışmalardan birkaç gün sonra von Papen, Ankara'yı Londra ve Paris'ten ayırmak için mutlaka bu tarz bir teklifin ya­ pılması gerektiğini yinelese de bu istek Alman Dışişleri'nden müs­ pet bir cevap alamadı. 1939'da Türkiye ile Almanya arasında muğlak tarzda gerçekleşen bu görüşmeler ne ilk ne de son olacak ve Almanya, savaşın gidişatı içerisinde adaları sürekli şekilde bir müzakere aracı olarak kullanacaktı. Almanya'nın belli belirsiz çabalarına rağmen 19 Ekim 1939'da Türkiye'yi Britanya ve Fransa'ya resmi olarak bağlayan antlaş­ ma imzalandı. Antlaşma, Akdeniz'deki bir çatışmada tarafların birbirine nasıl yardım edeceğine dair maddeler içeriyordu. Oniki Ada'yla ilgili kısım, gizli askeri antlaşmanın 3 . maddesi tarafın­ dan ele alınıyordu. Müttefikler İtalya savaşa müdahil olduğun­ da ya da antlaşmanın maddelerinin uygulanmasının gerekeceği diğer durumlarda adaların en kısa sürede etkisiz hale getirilmesi konusunda anlaşmıştı. Madde aynı zamanda operasyonun Tür­ kiye'nin öncülüğünde İngiliz-Fransız deniz ve hava kuvvetlerinin yardımıyla gerçekleşeceğini, ama bu yardımın "imkan dahilinde" o1acagını be ı·ırtıyordu.26 v

.

137

138

TÜRKİYE VE ONİKİ ADA 1 912-1 947 •

M. Tuhu Tu'u

� "''"ı"'""� cak...ı.. ... - -·ı...ı 1'- Soıın •.

W- Dloıati �"""' Tatl! Moo.......I�•

uaı:

IJO • ıoo . H •

T..'lıa llıkl.ı 1Pıı o11,t.ı••• u . W:tQ .u.. - c....ı,.. M-t"- -

Oaıodinci rd ıayı : 6777

ISTAJQın. - CAC.U.OCW :r""""' .. � .... � � - - "-

ı.c..w. ... Hı T....., ...... -. ,...,., ...... l'a ...... ,. _ _ _ M!Ml · U •

y

Büyük Edib Haüd Ziya Uşaklıgilin b� cildlik

s.Jı il Haziran 1 940

nefis bir eseridir. Her kltabcıda bulunur.

Italya Dftn Darbe Girdi

Karar saat 4,5 ta Fransız ve lngiliz se­ firlerine, saat 6 da italyanlara bildirildi ve gece yarısı muhasamat başladı : Alman tazyikı dün çok arttı ·;:�.� ��=�·.· 1 Mus�;�utku se�11i�!,, «İtalyan milletinin mevcudiyetini! Almanyada seviac J_ bır Ba,vekıh tehdid eden garb demokrasi · 400 Km. l•ıK • Ceph e Akdenizde iı.lyaya çok gırıyoruz» UZerınde4mılyon asker k�-;:=�,;F;:;;aa 1:·.��, ,��.�:-h.::e lna;�=h=n••· gogus g�gse çarpışıyor :::a:�.:.;:;;.-; :-:.:: =�::...:.:-:::::?.:::- - -- - �..-::: ••

0

•• v ••

[

Framız

«

•

et v

-

c.

l�

�

.

M- .... .,.,..

. .

�

•

• •

-_.., ..

ıı.ı. "- - - " ., ,__ ...,,.1- -- •"""""' '• ..,.

rın tevkıfıne bat1andı

,.., ::-..... .- �

:::"':"' . ..��.:::� ı.tı.,��=!":':;';.� :;.:; =:-�.:::ı:.�=-.:::. . ··.:t'!:. � ::'"'.ı.���": ""ııo... :.:.: ,_ ı...ıw. .. � ....,_ -

·- """'• - •• "'•• --ı. ı.ı,......., ••

lı-lf-• b....-...-.ıı. . ...

tı.ı," ıı,....._,. ){mn ıt.wrı ao.. ı,.,- ..,.. w.,.. ,. ıı.ılou-- · '\...,.,

mlutı mn:ımıı•••d•"­

Bugün Çill•n nafi• ••YI· aını mtl.,aızllarınl�d•n l•lameyl unultn•yınız.

•

Türk Alman Dostluk Paktı imzalandı •

Muahede 10 seneliktir ve iki m;;,,_ leket arazilerinin masuniyetine ve tamamiyeti mülkiyesine mütekabilen riayeti taahhüd etmektedir

:����r:.�·���i������:-:���:

Türk ve Alman hükumetle ri

�·� - :_� . ?_:7-.-�.�.::�.· §��=J;� E��

Doğrudan do uya veya d layı le ek ğr o si y diğeri aleyhine müteveccih hertürlü harekattan İçtinab edecekler C il p._Gl'UPU •

. .

-\-...

. .

1,: �=..

•

�-- �=

:::::z :1..ı:::.:.'"!: "..:.":..:: :.=� -.� .::. --;:.:;:.. -.. .• - �. _ -11 • • ·- ot•otlırr >"'ll•>..,. y,,.;i.,. ul•tlHr ..Jil,...lıı•olJ..

"""•• ll ı-•ı - c. 11. 1', M«l;.. - -, - ·.ı.·,,..•• .., .,. ....,. � ıo 1 11'1 .,,,_.... -� ...� ........ .. ··� ....... -.... ti• _. n .. _ ,..... ,.... . . . , ., ... ..,,. . M"; -, .. . -ı.,ı.... ıı- -.ı...,.. ,.-...,.. ...,ı..-.... 11 •. •, v.ı.,.ı ....-,.. _ ,,;,.

�.�...:·=-..� .: .:,�� �; =�.::;-=.:",, ,.':; •• .

....... - ...-- .... ıı.r.ıı ıı.,- ••....ı-� ...ı- ....... ........cı. .... .ı...- b"'°'•- ı.. ....... .. ttl".. ......... .... :ı.� 11.cto ... v.,· � .......-4ht - """"' ,.. , . ,,._ .... .......,_ ....,......... .... _ ı... .. _ ...� .... . . ....... . . ...

Örsle �ekiç ansın

da

e :-::;:-a. : =---� .- ...,....�:... 11 �--.:...-===::;-;;:::= �-=::-.-;;:;:..:;: :" =::; �cotlu ded� �Papendedl!!:.J -· .... ..

=.t-=..,..ı:::ı �'"':Z;

��4J�Ej :::;.":.::r ..:.A::..rız "'!ı ...ı· - -·... - .ıı..

..._ � � ... ......... � ı.w.,.--.ı � ı..�. ..... .. ......

...,... ,.... uı... ı.. , .....,. � .....- ,..... _. ........ .)..� 11ıo r- ıı.. a. ..... .... -. ....- ......- ....u..ı .... •�....w.ı ..... .....,... �\l•v" -u..u. ..."' _,.. _.. _ ....... ..

� ı·�··ı-· ıo --· ı.ı·..ı

r= ,�.�.=-:;:::

Türk ve Alman i m z a l a n a n milletleri

" itt'i bir ımniytl hlYlll l \adt ytkdi­ itrlnı hlr bre bha

muahed e

--

ç

ıl

u11ımıt oluyorlar

hllorl•lıl blrhlrlno bıs· mtmlı·

AsırlardHheri

Bu ra•ılltdı Ilı JHI

ı

lıyı11 eski, ilimıdlı "

ıloslııınıı münasaballarl yt1iden le ld ılmtklt�iı

y

�=:::.:. ':::.•;:; •;.::':'..:.; !:!.�".';-" -.ı.ı w.. �,,:.=:..::=:-..:.. w.... ....... _ ,. �� ,.,.., � ·� �--:-:t..: �� -.......... .... :. - .�:: �.·- -�� :-.: . �:;:. .;... ::,ı-•• --;-:,:!-:;: :"!:",'*� -.-:-�:.::.�;.. _ _ _ _.. _...,. _,.. u W.

:;::" "� --...:-�:::.. ; --� -

��- • .... -· ··�· ·

.

��-"':'::.:::

. ..

. ..... ...

...

..

�....... .,

'".. " �.

-

. -.. ..

,

�...... ... ... .............

.

.,� " ..,,.. . ....... ......,. ...•. -

Amerika dört Rumanyada Mütteiikler hummalı -,,�. sene sürecek Beyruta 21! hazırlıklar kilometre .. · bir harbe hazırlanıyor Umumi -seferberlik yaklaştılar Garb "O)unde . j ık' mal ed·ııı·yor :\'"· Ber1ının Protes1osu Şam kapı1arında .• .. gun R um11.nynnın -- 8 en__ uk b'ır UÇ ·· l'" Alman hükôıneti, ıedl rabyayı almak üzerc Vişi kuvvetlerinin muharebeden kararının nutkaveJ� hRrt:kCIC gcç.ceeğİ mukabil taarrudan nlend ı ve bir şehir söylenme ktedir !erle tez.ad lc.şkil sonra -

:2'0� ' :�·: ·::-. '.;�� ,:::·;�:. ::::.;;: ;: :.

..-..--1

--

.,,.... _ .....

.

...... ...., .ı. "- ,_ _,....

,_ __.... ... -. holı.IM•�

il.

r�:=:�= . =:;..�:,;-:.=: =;.-:--;;;.; ;.:. ""::. ... ·:� -�L�

_ _... ,. � ..... ,..., w-... ..,_ _ .

_ _'""" "":

_ ,_, ,,_ ...

:=;��:: :.:'""::

..... wı -· '··---·

:.

'..;:/ ,,.

r;.t 1 f 1 l \ "�:s�I 1�!rif�:�171 ı 1ı::.:::::": �··:_;:�,,,·� 11

_

,,,.

__

av _e

e 1

·

veya

Hüküuıet taba·

�tinden rapor alnuık azım ı

.

elliğini ildirdi . ·••

,.

1

�