Türk Tarihinin Ana Hatlari; Kemalist Yönetimin Resmî Tarih Tezi 6057707230, 9786057707239

Citation preview

HATLAR

illi TUİIİIİI1U

T ü r k O c a ğ ı " T ü r k T a r i h i Heyeti,, a z a l a r ı n d a n

Afet

Hf. ile M e h m e t T e v f i k , S a m i h Rifat, A k ç u r a Y u s u f , Dr. R e ş i t Galip, H a s a n C e m i l , S a d r i M a k s u d i , ' Ş e m ­ settin, Vastî v e Y u s u f Z i y a B e y l e r t a r a f ı n d a n iktitaf, t e r c ü m e v e telif y o l l a r i l e y a p ı l m ı ş b i r

u

Türk

Tarihi

Hey eh\inin„ başka

azalarının

ile alâkalı zatlerin mütalea ı>e tenkit arzolunmak üzere yalnız yüz nüsha

Ord.

teşebbüstür.

ve

. YUSL'F H!:'WET B A Y U R ' U M TÜRK

TAKİH

K'JEUMU'NA

ARMAĞAN İD IE,

19 3 0 İ STANBUL

DEVLET

MATBAASI

mevzu

nazarlarına basılmıştır.

TÜRK TARİHİNİN ANA HATLARI BU

KİTAP

I. B E Ş E R A) Kâinat

NİÇİN

YAZILDI?

1

TARİHİNE

METHAL

5 6

Dünya

10

İnsan

16

B ) Tarih

21

İnsanların geçirdiği devirler

22

C) Irk

31

Lisan T ü r k ırkı

34 37

D ) Fikir II.

39

TÜRK A

TARİHİNE

METHAL

47

Türklerin Ana Yurdu U m u m î muhaceretler ve medeniyetler

47 . . .

49

Ana yurtlarından ayrılan T ü r k l e r G ö ç l e r d e n evvel ve s o n r a Ana T ü r k - Y u r d u .

III.

ÇİN

59 .

61

1. M e m l e k e t

71 73

Ş i m a l î Çin

74

Cenubî

Çin

75

Ç i n e tâbi m e m l e k e t l e r

76

Mongolya

77

Mançurya

78

Çin T ü r k l e r i

78

2 . Ahali 3. Çin medeniyeti

84 87

Cinde türk medeniyetinin kıdemi

;

87

Din ve felsefe

90

B u g ü n k ü dinler

91

Konfüçiüs

91

> ' T a o dini

93

Buda dini

95

Dil, yazı v e e d e b i y a t

96

Resim, mimarî ve heykeltraşlık

98

Çinicilik ve ipekçilik

99

Ziraat

99

4 . Çinin siyasî tarihi

100

Ü ç sülâle devri

101

Birinci sülâle

103

İkinci sülâle

104

Üçüncü sülâle İmparatorluk

106 devri:

T'sin

sülâlesi

.

.

.

.

107

Milâdın III ü n c ü asrından sonra Çin .

.

.

.

114

Han sülâlesi

İH

T o p a T ü r k l e r i ( V e y Devleti)

116

Tanglar

117

Cengiz H a n devri

119

Kubilay

121

K u b i l a y m Avrupa devletlerile temasları .

• 123

Kubilay devrinde çin medeniyeti

123

Mingler

125

Mançu sülâlesi

IV.

.

} •

125

HİNT

127

A) Memleket

129

B) Tarih 1. T a r i h t e n e v v e l k i z a m a n l a r 2. Tarih devri

132 132 135

M. E. 1 0 0 0 t a r i h i n d e n s o n r a P e r s ve İ s k e n d e r istilâsı .

.

135 .

.

137

Morya sülâlesi

138

Grek hakimiyeti

139

S a k a l a r istilâsı

139

Y u e ş i T ü r k l e r i ve K u ş h a n l a r

140

Suraştra, Andra

144

Gupta İmparatorluğu

144

Akhunlar

145

Harsa ve Palalar

146

Rajput derebeyliği

147

Müslüman Türkler ve Babur İmparatorluğu

C)Hint

.

medeniyeti

149

1. D i n l e r

149

V e d a dini v e B r a h m a n l ı k

149

Upanişatlar

151

Jenism

152

Budism Hindu dini

153 .

2. C e m i y e t ve aile . . 3 . Lisan, yazı, edebiyat, fen v e felsefe . 4 . Hint san'ati

V.

147

.'

.

.

156 . 158 160

KALDE, ELAM VE A S U R 1. M e m l e k e t 2. Ahali 3. Arkeoloji keşifleri 4 . İlk medeniyetlerin banisi , 5 . S ü m e r , Akat, E l a m D e v l e t l e r i 6. K a l a m d a dahilî r e k a b e t l e r v e m ü c a d e l e l e r 7. S ü m e r , A k a t , E l a m D e v l e t l e r i n i n a k ı b e t i 8.Asurlular 9. S ü m e r medeniyeti

155

163 165 168 171 172 173 177 179 180 182

'

182 183

H a y v a n c ı l ı k ve ziraat Sanayi

VI.

Milliyetperverlik v e k a n u n

184

Talim v e t e r b i y e

185

Din v e ilimler

186

E d e b i y a t v e yazı

187

Mimarî v e konfor

188

MISIR

1 9 3

1. M ı s ı r v e N i l

193

2. Mısırın ilk ahalisi

197

3. Mısırın tarihi

200

4 . Mısırda tarih devirleri

205

Birinci d e v i r : E s k i i m p a r a t o r l u k

206

İkinci d e v i r : Yeni i m p a r a t o r l u ğ u n b a ş l a n g ı c ı

207

Üçüncü d e v i r : İ k e s u s l a r devri İkesuslarm menşei î k e s u s İ m p a r a t o r l u ğ u n u n genişliği

208 209 213

.

.

.

5. Mısırda inhitat v e sebepleri

215

6. Mısır m e d e n i y e t i :

217

Fir'avun

217

Muhtelif sınıflar Halk

218

Mısırda dinî i n a n ı ş l a r

219

Mısırın papazları v e dinî a y i n l e r

222

San'atler

223

Yazı, edebiyat, musiki

ve

ilim

VII. ANADOLU A ) Eti İmparatorluğu,-'

225 2 2 7

229

1. M e m l e k e t , i s i m v e v a s ı f l a r ı

229

2. Ahali v e lisan

231

3. Siyasî tarih °ı

.

Subbilüyuma II. inci M u r s i l

232 234 235

ı

Muvatalla

236

Kadeş

237

muharebesi

III ü n c ü

238

Hatusil

II inci Dudhalijas

239

Arnuvandas

239

4 . Eti m e d e n i y e t i

240

H ü k ü m e t ve ordu

240

H u k u k v e din

242 245

San'at

B) Frikya

247

1. A h a l i , v e m e m l e k e t 2. Frikyanın 3. F r i k y a

247

şevket devri

249

medeniyeti

250 250

Din

251

San'at 4. Frikyanın

inkırazı

.

.

• '

252

C ) Lidya .

253

1. M e m l e k e t

ve ahali

2. H ü k ü m d a r

253

sülâleleri

254

Atalar

254

Eti sülâlesi;: Heraklitler

254

Şahin kırallar Sülâlesi': M e r m c n a t l a r Gigesin iktisadî siyaseti 3. Kimrlerin 4. Lidyanın

istilâsı azamet ve inkırazı

V I I I . E G E HAVZASI A ) Yunanistan Memleket Kara Yunanistan

.

.

.

.

255 2-55 256 259

265 267 267 ' • 268

Peloponez

270

Deniz v e sahiller

270 . 271

Adalar İklim

ve varidat m e m b a l a n

272

B ) Ege medeniyeti

273

1. U m u m î n a z a r 2. Hafriyat 3. Devirlere taksim

273 274 275 277

6 0 0 0 - 3 0 0 0 arasındaki

devir

3000-4000

arasındaki

devir

277

2400-2000

arasındaki devir

281

2000-1750

arasındaki

devir

281

1900-1400

arasındaki

devir

282

Miken

medeniyetinin hakimiyeti ( 1 4 0 0 — 1200)

282

4 . D o r i l e r i n Y u n a n i s t a n v e A d a l a r ı i s t i l â s ı . 283 5- Y u n a n m e d e n i y e t i n i n d o ğ d u ğ u y e r A n a doludur 285 6. M i n o s m e d e n i y e t i 285 286 287 288

Oyunlar San'at Ticaret

7. M i k e n m e d e n i y e t i

288 289

Binaları

C ) Aka elleri ve müstemlekeler . . . . 290 1. İ y o n l a r v e D o r i l e r

290

Doriler .

290

Bunların yayılması

290

Garbı A k d e n i z

292

Müstemlekelerin

2. 3. 4. 5.

290

İyonlar

İlk Y u n a n m e d e n i y e t i n i n m e r k e z i . Greklerin mirasa konması Atina m ü s t e m l e k e l e r i . . . Bir İ y o n y a ş e h r i : Mile

D ) Grek kavminin teşekkülü E ) Irklar ve kavmler 1. E f s a n e v î

293

evsafı

deliller

.

. 293 295 296 296

297 299 299

2. Lisan delilleri 3- A r k e o l o j i d e l i l l e r i 4. Antropoloji

301 304

delilleri

304

F ) Greklerden evvel Yunanistan leri h a k k ı n d a IX.

ESKİ

sakin­

kısa mütalea

İTALYA V E E T R Ü S K L E R

305 309

A ) Eski İtalya 311 1. İ t a l y a n ı n c o ğ r a f î tarifi 311 2. Tarihten evvelki zaman . . , 312 İlk medeniyetler 312 3. Tarih devri 313 4. Eski k a v m l e r h a k k ı n d a izahat . . . . 314 B ) Etrüskler . . . . ' 316 1. U m u m î m a l û m a t 316 2 . E t r ü s k l e r i n h a k i m i y e t i v e i s t i l â l a r ı . . • 319 3. E t r ü s k m e d e n i y e t i 321 4 . L a t i y o m v e R o m a d a E t r ü s k k ı r a l l a n . , 322 5 . R o m a d a E t r ü s k h a k i m i y e t i n i n z e v a l i . . 323 X.

İRAN

A) 1. 2. 3. 4. 5. 6. B)

U m u m î malûmat 329 İ r a n ı n c o ğ r a f î v a z i y e t v e i k l i m i . . . . 329 İran adının menşei 332 İran ırkı v e İranın tarihi devreleri . . 336 İran lisanları 341 İran dini 347 Medya ve İran medeniyeti 35^. Tarih kısmı: Metler 353

C ) Parslar 1. K u r u ş t a n e v v e l v e s o n r a Kurusun neş'eti Akamanışlar

329

361 361 361 368

.

Kambis Sahte Bardiya

2. K u r u ş - D a r y ü s 3. D a r y ü s t e n İ s k e n d e r i n

D) E) XI. A)

379 382

ölümüne

kadar.

3S4 389

Partlar 392 Sasanîler ve son devir 396 ORTA ASYA 401 OrtaAsyada türk medeniyeti tarihine umumî bir nazar 403 Kurganlar

404

T ü r k l e r d e madencilik

406

Orta A s y a n ı n k u r u m u a s ı ve ikliminin d e ğ i ş m e s i

408

Eski t ü r k şehirleri

409

Türk

ırkı tarihi

, Orta A s y a n ı n

.

coğrafi

.

.

şeraiti 411

neticesidir

414

T ü r k m e d e n i y e t i merkezleri B ü y ü k t ü r k devletleri

414

E s k i t ü r k dilinde kitabeler

417

Çini T ü r k i s t a n d a t ü r k m e d e n i y e t i

417

Oarbî T ü r k i s t a n d a t ü r k m e d e n i y e t i

420 425

T ü r k l e r d e yazı E s k i T ü r k l e r i n h u k u k u n a u m n m î bir n a z a r .

.

437

E s k i T ü r k l e r i n dini T ü r k l e r a r a s ı n a h a r i ç t e n g i r e n dinler

432

.

.

.

.

455

Z e r d ü ş t dini

458

İsa v e M u s a dinleri

458

Mani dini

459

İslâm dini

461

B ) M. E. III üncü asırdan sonra Orta Asyada kurulan ve oradan yayı­ lan Türk Devletleri 467 1. A s y a H u n l a r ı ( H y u n g - N u ) D e v l e t i .

.

. 467

%

Cinde H y u n g - N u H u n l a n h a k i m i y e t i

.

.

.

.

471

T o p a (Vey) Kırallığı

471

Garbi H u n Devleti

472

Avrupada H u n İmparatorluğu

477

Avar İmparatorluğu

477

Akhunlar

477

2. (Türk) T u k y u

İmparatorluğu

479 481

K u t l u k Devleti 3. T u k y u

Devletinden

sonra

Orta

Asyada

T ü r k Devletleri

483

Oğuzlar

483

Uygurlar

484

D o k u z O ğ u z Devleti

485

Çin T ü r k i s t a n ı U y g u r l a r ı

485

Kırgızlar

487

Türkeşler

487 489

Karluklar 4. Garbı

Asya

ve

şarkî

Avrupada

Türk

Devletleri

489 489

H a z a r Devleti B u l g a r Devleti P e ç e n e k l e r v e K ı p ç a k l a r 5. Saman

Oğulları

6. Gazneliler

.

.

. 491

.

.

.

Devleti

(Sövüktekin

7. K a r a h a n l ı l a r v e K a r a

493 Oğulları)

Hıtaylar

8. S e l ç u k l a r

495 498 501

A k s u n g u r l u l a r d a n Nurettin

506

H a r z e m Devleti

512

9. Cengiz devri

513

Büyük Türk-Moğol İmparatorluğu

513

K ı p ç a k (Altınordu), Ç a ğ a t a y v e İlhanlı Devletleri

521

10. T i m u r Umumî İranın

Devleü siyasî zaptı

528 vaziyet

529 535

540

T i m u r istilâsının neticeleri T i m u r v e T i m u r l u l a r d e v r i n d e fikir hayatı

.

.

541 542

C e n g i z v e T i m u r orduları

11. O s m a n l ı t a r i h i

547 547

Osmanlı tarihine girmeden evvel Osmanlılar

553

1. İ s f e n d i y a r Oğulları

553

2. B a l ı k e s i r d e Karası

Oğulları

554

3. M a n i s a d a S a r u h a n Oğulları

554

4. Aydın Oğullan

555

5. M e n t e ş e Oğulları

*

• • 555

6. T e k e Oğulları

555

7. E ş r e f O ğ u l l a n

555

8. H a m i t Oğulları

555

9. G e r m e y a n Oğulları

556

10. Lâdik B e y l e r i

556

11. K a r a m a n Oğulları

556

12. Zülkadir Oğulları

557

13. R a m a z a n Oğulları

.

557

14. E r d a n a Oğulları

558

15. Sivas Sultanı B u r h a n e t t i n Kadı

558

Osmanlı İmparatorluğunun teşekkülü.

.

.

.

568

Tevakkuf devri

581

Ricat devri

587

İnhilâl d e v r i

592

O s m a n l ı içtimaî h e y e t i

596

12. T ü r k i y e Cumhuriyeti

605 »

B U K İ T A P NİÇİN YAZILDI ? Bu kitap, muayyen bir maksat gözetilerek ya­ zılmıştır. Şimdiye kadar memleketimizde neşrolunan tarih kitaplarının çoğunda ve onlara mehaz olan fransızca tarih kitaplarında Türklerin dünya ta­ rihindeki rolleri şuurlu veya şuursuz olarak kü­ çültülmüştür. Türklerin, ecdat hakkında böyle yanlış malûmat alması, Türklüğün kendini tanı­ masında, benliğini inkişaf ettirmesinde zararlı olmuştur. Bu kitapla istihdaf olunan asıl gaye, bugün bütün dünyada tabiî mevkiini istirdat eden ve bu şuurla yaşayan milliyetimiz için za­ rarlı olan bu hataların tashihine çalışmaktır, aynı zamanda bu, son büyük hadiselerle ruhunda ben­ lik ve birlik duygusu uyanan Türk milleti için millî bir tarih yazmak ihtiyacı önünde atılmış ilk adımdır. Bununla, milletimizin yaratıcı kabi­ liyetinin derinliklerine giden yolu açmak, Türk deha ve seciyesinin esrarını meydana çıkarmak, Türkün hususiyet ve kuvvetim kendine göstermek, ve millî inkişafımızın derin ırkî köklere bağlı olduğunu anlatmak istiyoruz: Bu tecrübe ile muh­ taç olduğumuz o büyük millî tarihi yazdığımızı

iddia etmiyoruz, yalnız bu hususta çalışacaklara umumî bir istikamet ve hedef gösteriyoruz. ikinci bir maksadımız da kâinatın teşekkülüne, beşerin zuhuruna ve beşer hayatının tarihî de­ virlerden evvelki mazisine dair, yakın zamanlara kadar itibarda bulunan yanlış telâkkilerin önüne geçmektir. Yahudilerin mukaddes saydıkları efsa­ nelerden çıkan bu telâkkiler membalann tenkidi ile, ve son zamanların ilmî keşif lerile artık ta­ mamen kıymetini kaybetmiştir. Tenkidi tarihe ve tabiî ilimlere dayanılarak kurulan faraziyeler el­ bette Sifrittekvin in haberlerinden daha ilmîdir, işte bunun içindir ki, kitabımızda beşerin tari­ hine girmeden Önce kâinat, dünya ve insan hak­ kında zamanımızın ilme müstenit nazariyelerim nakil ve izah ettik; ve bunu yaparken, batıl fi­ kirlerden sıyrılarak, tarihî şeniyeti kavramaya çalıştık. Bu kitap, halkımız ve bilhassa gençliğimiz için yazıldı; ve buna binaen Türklerin dünya ta­ rihindeki rolleri ve hilkat nazariyatile iktifa o¬ lunmadı; okuyanlara umumî bir levha halinde beşer tarihinin ırkımızla yakından alâkalı bazı kısımları da muhtasar olarak gösterildi; fakat, Türk âleminden uzak kalan kavmlerin tarihlerin­ den bahsa lüzum görülmedi. Gaue ve plân böyle olunca, asıl maksadımızı teşkil eden Türklerin beşer tarihindeki, hususile bu tarihin en eski ve eski devirlerindeki rollerin-

den gayri mevzularda ayrıca tetkiklere girişilmedi. Yalnız levhayı itmama yarayan bu kısımların vu­ zuh ile ihtisar edilebilmiş kitaplardan iktibas olunmasında bir beis görülmedi. Keza hilkat ve insan bahisleri de yeni nazariyeleri en kolay anlaşılabilir bir tarzda hulâsa eden zamanımız müelliflerinden alındı. Türklerin cihan tarihinde rolleri mevzuuna gelince, cihan tarihine dair en son zamanlarda garpta yazılıp neşrolunmuş sentetik (terkibi) ki­ tapların verdikleri mutalarla bazı lisanı tetkikler karşılaştırılıp muhakeme olunarak vâsıl olunan neticeler tesbit olundu. Mehaz olarak bilhassa fransızca kitaplar alınmıştır. Zira memleketimiz­ de münteşir tarihî nazariyelerin hemen cümlesi fransızca mehazlerden muktebes olduğu cihetle bu yanlış telâkkilerin yine Fransız âlimlerinin bize verdikleri ilmî mu talar ve delillerle tashihi tercih olundu. Bu • kitapla, doğru görmeye, eyi düşünmeye alıştırmak istediğimiz insanlar Türklerdir. Türk­ lerin yanlış görüşlerden, hatalı düşünüşlerden bir an evvel kurtulması başlıca emelimizdir. Bunun içindir ki, esas fikirlerimizi biran evvel yaymak istedik. Muhtelif lisanlarda yazılmış mütenevvi vesikaların ve başka türlü membaların araştırıl­ masını âtideki mesaiye bıraktık.

METHAL

I. BEŞER TARİHİNE METHAL U z a k mazinin, b u g ü n k ü hayatlarımızda, mü­ e s s e s e l e r i m i z d e hâlâ y a ş a m a k t a olduğu görülüyor. B u n u n sebebi ve insanların birleşip m ü ş t e r e k bir c e m i y e t h a l i n d e y a ş a y ı ş l a r ı n ı n i l k s a f h a l a r ı , az çok, anlaşılmadıkça, b u g ü n ü n g e n i ş siyasî, içtimaî iktisadî meselelerini a n l a m a k güçtür. B u m ü ş k ü ­ lü y e n m e k i ç i n , i n s a n ı n , n e r e d e n v e n a s ı l g e l d i ğ i h a k k ı n d a ilmî i d r a k s a h i b i o l m a k lâzımdır. Filhakika, d ü ş ü n ü l ü n c e , insan, b u g ü n ü anla­ m a k için d ü n ü b i l m e ğ e ; d ü n k ü işleri k a v r a m a k için, d a h a e v v e l g e ç m i ş g ü n l e r i n , n i h a y e t u z a k zamanların, vakalarını hatırlamağa m e c b u r oluyor. B u suretle, insan, içinde b u l u n d u ğ u vaziyetin, işlerin, hakikî başlangıcını a n l a m a k istedikçe geri­ ye d o ğ r u çekildiğini duyar. Mısıra, Mesopotamyaya, A k d e n i z havzasına, Asyanın m e r k e z yayla­ larına ve oralarda eski zamanlarda yaşamış insan­ l a r a k a d a r g i d e r . F a k a t b u da k â f i g e l m e z ; d a h a g e r i y e , i l k i n s a n l a r a v e n i h a y e t ilk h a y a t a v e b u ­ n u n ilk b e l i r d i ğ i y e r e k a d a r i n e r . d e r i y e d o ğ r u olan b u fikrî seyahat, muhtelif şubeden birçok âlimlerin, mütehassısların son 1 0 0 sene zarfında keşfedebildikleri şeniyet sahasında v u k u bulur. B u keşifler, m a z i h a k k ı n d a k i bilgile­ rimizin h u d u d u n u teşkil eder. B u n d a n 1 0 0 s e n e s o n r a , 2 0 3 0 da y a p ı l a c a k seyahattan, ihtimalki, b u g ü n e nisbeten, akla hayret :

verici g ö r ü ş l e r v e bilgilerle d ö n ü l e c e k t i r . B u su­ retle h e r g ü n k ü keşiflerile bilgilerimizin h u d u d u gittikçe genişliyecektir.

A. „

KAıNAT

İptidaî insanlar, arzı düz

bir yer,

se-

m a y ı da o n u n k u b b e s i gibi g ö r d ü l e r . G ü n e ş ile a y ı , b u k u b b e ü z e r i n d e v e y a a r z ı n altından d o l a ş m a k suretile m ü t e m a d i y e n gelip geçer sandılar. Arzın y u v a r l a k o l d u ğ u fikrîni ilk e v v e l k a v r a ­ yanlar, e s k i Y u n a n l ı l a r oldu. Fakat, kâinatın vüs'atini o n l a r d a , l â y ı k i l e a n l a y a m a d ı l a r ; K ü r e i a r z ı , k â i n a t ı n - m e r k e z i n d e sandılar. G ü n e ş i n , a y ı n bü­ tün s e y y a r v e sabit yıldızların, a r z ı n etrafında döndüklerini farzettiler. İnsanların d ü n y a h a k k ı n ­ da fikri 4 0 0 s e n e e v v e l i s i n e k a d a r b u m e r k e z d e idi. O n d a n s o n r a d ı r k i , Köpernik tarafından merkez­ de, a r z ı n d e ğ i l , g ü n e ş i n b u l u n m a s ı l â z ı m g e l d i ğ i t a h m i n i , o r t a y a atıldı. F a k a t , b u h a k i k a t , a n c a k 3 0 0 s e n e evvel X V I I inci asırda, teleskopun Galila tarafından ilerletilmesi sayesinde kabul olundu. Teleskopun terakkisi, insanların düşüncelerin­ d e y e n i b i r s a f h a açtı; h a y a t a y e n i b i r g ö r ü ş b a h ­ şetti, i n s a n l a r ı n f i k i r v e h a y a l i n i , h e r t ü r l ü k a y ı t ­ lardan kurtardı. T e l e s k o p l a m u k a y e s e e d i l e b i l e c e k b i r â l e t te /spektroskop tur. B u âlet h e r h a n g i bir ziya m e m baının, bizden milyonlarca kilometre uzaklardaki yıldızların terkiplerinin ve sıcaklıklarının derece­ sini gösterir.

A n l a ş ı l ı y o r ki kâinatın z a m a n i ç i n d e k i niha­ yetsiz imtidadım idrakimiz, yakın zamanlarda m ü m k ü n olabilmiştir. O n d a n e v v e l i n s a n l a r ı n za­ manın uzunluğu hakkındaki fikirlerine göre bu uzunluk, şaşılacak derecede kısadır. 2 0 0 sene evvelki telâkkiye göre dünya 5-6 bin s e n e evvel yaratılmıştır ve hilkatin şaheseri olan insan Basradan t a m a m iki g ü n l ü k yolda ve F ı r a t n e h r i ü z e r i n d e b u l u n a n c e n n e t t e z u h u r et­ miştir. B u k a n a a t l a r , h e p dinî k i t a p l a r d a h i k â y e o l u ­ nan vakaların harfi harfine tefsirinden d o ğ u y o r d u . A r t ı k b u g ü n , az ç o k t e n e v v ü r e t m i ş b i r i n s a n ı n bu gibi masalları hakikî kanaat şeklinde telâkki ve k a b u l etmesi m ü m k ü n değildir. Ö n ü m ü z d e k i bu kısa zaman duvarını yıkan, jeoloji ve bilhassa -paleontoloji ilimleri oldu. B u i l i m l e r s a y e s i n d e , insanların ö m r ü n ü n 6OO0 s e n e ­ l i k d e ğ i l , o n d a n p e k ç o k fazla, m i l y o n l a r c a s e n e l i k o l d u ğ u anlaşıldı. Gerçi, ç o k evvel, iki m ü h i m hâdise, insanların nazarı dikkatlerini c e l b e d i y o r d u ; b u n l a r d a n biri arzda birçok yerlerde, kalın rüsubî kaya tabaka­ ları g ö r ü l ü y o r d u ; b u t a b a k a l a r , a n c a k p e k u z u n zamanlar zarfında yığılmış, toplanmış olabilirdi. Bu kayalar birçok noktalarda, eğilmiş, bükülmüş, öyle ş e k i l l e r e g i r m i ş ki, b u ş e k i l l e r a n c a k u z u n devirlerde tesirini icra eden birtakım azîm kuv­ vetlerle v ü c u t * b u l m u ş olabilirdi. Diğeri, b u g ü n , a r z ü z e r i n d e y a ş ı y a n m a h l û k l a r ı n k e m i k , kafatası ve saire gibi sert kısımlarını andıran fakat onlara t a m a m e n b e n z e m î y e n birtakım bakiyelerin bu ka­ y a l a r ı n m u h t e l i f t a b a k a l a r ı n d a b u l u n m a s ı idi. B u n ­ lar, i n s a n l a r d a b i r d ü ş ü n c e , b i r m e r a k u y a n d ı r ı -

y o r d u . Fakat, a n c a k , 1 0 0 s e n e d e n b e r i d i r ki, b u k a y a t a b a k a l a r ı v e a r a l a r ı n d a k i fosiller usul daire­ sinde tetkik edilmeğe başladı ve hakikî k ı y m e t ve mikyasları bulundu Kayalar, beşeriyetin haki­ kî v e tabiî s i c i l l i o l d u . B u s i c i l l e r s a y e s i n d e i n s a n ­ ların gözleri açıldı. Artık b u g ü n m i l y o n l a r c a s e n e ­ ler uzak, nihayetsiz bir m a z i y e kemali cesaretle bakabiliyoruz. •

Feza, n i h a y e t s i z b i r b o ş l u k t u r . B u b o ş l u k için­ de eterin m e v c u d i y e t i tasavvur olunur. Yıldızlar feza i ç i n d e biribirlerinden, p e k ç o k geniş aralıklarla ayrılmış, hararet ve ziya saçan birtakım merkezlerdir. Fezada birtakım, karanlık cisimler de vardır. G ü n e ş , a r z a e n y a k ı n o l a n b i r y ı l d ı z d ı r [1]. Arz, g ü n e ş i n etrafında v e a y n ı z a m a n d a , k e n ­ di m i h v e r i ü z e r i n d e d ö n e r . G ü n e ş i n etrafında d ö n e n yalnız, arz değildir; g ü n e ş e uzaklıkları muhtelif, arza benzer, b a ş k a â l e m l e r de v a r d ı r : S e y y a r e l e r . A r z d a n g ü n e ş e d a h a y a k ı n , Utarit, Z ü h r e v a r ­ d ı r : a r z o n l a r d a n s o n r a geliri Arzdan s o n r a , u z a k l ı k l a r ı n i s b e t i n d e , ş ı r a ile Merih, Müşteri, Zuhal, U r a n ü s ve N e p t ü n gelir. Bunların arasında dolaşan, isimsiz, daha başka p a r ç a l a r da v a r d ı r . G ü n e ş v e o n u n etrafında d ö n e n ve o n u n ziyasile g ü n d ü z l e n e n bu seyyarelerin hepsi birden, [1] Bu y a k ı n l ı k 1 4 9 m i l y o n k i l o m e t r e d i r . G ü n e ş ateş halinde b i r t a k ı m m a d e n l e r d e n m ü r e k k e p t i r ; k e n d i etra­ fında döner, a r z d a n bir b u ç u k m i l y o n k a d a r (1 Vı m i l y o n ) b ü y ü k t ü r . Arzın k u t r u { 1 3 } bin k i l o m e t r e d i r .

g ü n e ş â l e m i n i v ü c u d e getirir. K u y r u k l u yıldızlar, arasıra fezanın payansız derinliklerinden, birden­ bire ç ı k a r gelir ve bu âlemin içine girer ve sonra çıkar gider. görebildiğimiz yıldızılar, g ü n e ş âleminden, y ü z l e r c e m i l y o n k i l o m e t r e daha ötelerde kalır. Arada ve yıldızlrm arasında hayatsız, soğuk, karanlık, boş bir saha.. Nihayetsiz boşluk, b u n u n içinde deveran eden y ı l d ı z l a r , g ü n e ş â l e m i , b ü t ü n b u n l a r ı n h e p s i dü­ ş ü n ü l d ü ğ ü z a m a n , z i h n i m i z d e hâsıl olan m e f h u m kâinat k e l i m e s i l e ifade o l u n u r . Kâinatın varlığ:, b u p a y a n s ı z b ü y ü k l ü k , bir h a y a l v e y a bir d ü ş ü n ü ş d e ğ i l d i r ; hakikî, şe'nî varlıkların birliğidir. B u varlıkları, biribirine ve h e r b i r î n i a y r ı a y r ı h e p s i n i n b i r d e n y a p t ı ğ ı birli­ ğe bağlıyan, aralarındaki ahengi u y d u r a n zarurî daimî, u m u m î k a n u n l a r v a r d ı r . Kâinatın varlığından anlaşılan kuvvet, kudret, hareket; kâinatın k a n u n l a r ı n a tâbidir. İşte, tabiat, h e m k â i n a t ı n v a r l ı k l a r ı n ı n b i r l i ğ i ­ dir ve h e m aynı zamanda, kâinatın kanunları­ n a tâbi, h a r e k e t v e kudrettir. O h a l d e , tabiat, h e m k a n u n l a r ı n s a h i b i , vazıı, h â k i m i d i r ; h e m d e a y ­ nı k a n u n l a r ı n t a b i i d i r . N a s ı l k i m i l l e t d e v l e t t i r ; bu itibarla k a n u n l a r ı n s a h i b i d i r ; o n l a r ı infaz eden k u v v e t t i r ; fakat, a y n ı z a m a n d a b u kanunlara tâbidir. B ü t ü n varlıklar, tabiatta dahil v e o n u n k a n u n ­ larına tâbi olunca, zihayat m a h l û k l a r , insanlar dahi şüphesiz bundan hariç ve müstesna olamazlar. F i l h a k i k a , insan, tabiatın m a h l û k u d u r . Hayatın b ü y ü k kaidesi de tabiata tâbi o l m a k t ı r . Tabiatta, hiçbir şey e k s i l m e z ve hiçbir şey

artmaz. Y a l n ı z tabiatı v ü c u d e g e t i r e n varlıklar, tabiatın k a n u n l a r ı icabı o l a r a k ş e k i l l e r i n i değişti­ rir. A r z ı v e h a y a t ı m ü t a l e a v e t e t k i k e d e r k e n , b u hakikati m ü ş a h e d e edeceğiz. Fakat ondan evvel ş u n u s ö y l l y e l i m ki, i n s a n l a r ı n b ü t ü n b i l g i l e r i v e inanışları, i n s a n ı n z e k â s ı eseridir. Z e k â tabiî olan dimağdan ç ı k a r . B u n d a n , tabiatı a n l a m a k t a z e k â ­ nın, en b ü y ü k c e v h e r ve m ü e s s i r o l d u ğ u anlaşıl­ dığı gibi, tabiatın f e v k i n d e v e h a r i c i n d e k i b ü t ü n m e f h u m l a r ı n , insan dimağı için s a n i a d a n b a ş k a bir şey olmıyacağı m e y d a n a çıkar.

DÜNYA

Dünya ,-

denildiği

• ,

zaman, artık bizim ,

,

d ü n y a m ı z ; yanı toprak, su, h a v a v e hayat anlaşılmalıdırHâlâ hararet v e ziya saçan g ü n e ş i n etrafında, p e k u z a k b i r m a z i d e , h e n ü z o z a m a n t e k a s ü f et­ m e m i ş m a d d e l e r d e n m ü r e k k e p bir kütle, güneşle b e r a b e r d ö n e r d i . B u k ü t l e d e n k o p u p a y r ı l a n par­ çalar bildiğimiz g ü n e ş âlemini m e y d a n a getirdi. Bunlardan, d ü n y a m ı z a vücut v e r e n ateş par­ çası m ü t e m a d i y e n , kendi etrafında d ö n e r e k ikiye ayrıldı. B ü y ü k parça dünyayı, k ü ç ü k parça ayı t e ş k i l etti. D ü n y a n ı n , f e z a n ı n s o ğ u ğ u i ç i n d e , bili­ n e m e z n e k a d a r uzun z a m a n l a r zarfında, yavaş yavaş, s o ğ u ğ a t e m a s e d e n dış y ü z ü s ö n d ü , katılaştı, k a b u k b a ğ l a d ı . O z a m a n d a n b u g ü n e k a d a r g e ç e n z a m a n l a r ı n u z u n l u ğ u h a k k ı n d a bîr fikir e d i n m i ş o l m a k i ç i n , b u m ü d d e t i n , 2 milyar sene­ ye y a k ı n olduğu söylenebilir. Dünyanın esası o l a n , a t e ş p a r ç a s ı , k a b u k b a ğ l a d ı k t a n v e d a h a bir­ takım tekallüpler geçirdikten sonra aldığı şekil v e m a h i y e t şöyle oldu : Y ü z ü b u r u ş u k ; bu b u r u -

ş u k l u ğ u n çıkıntılı yerleri d a ğ l a r ; ç u k u r l a r d a zar gibi ince denizler; etrafında i n c e bir h a v a tabakası. Hayat, d ü n y a n ı n k a r a l a r ı n d a , d e n i z l e r i n d e v e havasındadır. Kâinatın bizim d ü n y a m ı z haricin­ deki yerlerinde, şimdiki halde, h a y a ü n mevcudi­ yetini kafi olarak bilmiyoruz. Dünyanın, tabiatın.içinde bir varlıktan, güneş­ ten geldiğini, z a m a n l a şeklini, m a n z a r a s ı n ı de­ ğiştirdiğini v e b u suretle en nihayet, b u g ü n k ü hali aldığını hatırlattıktan s o n r a , şimdi, d ü n y a d a hayatın tetkikine geçilebilir.

H a y a t a ait, b u g ü n e k a d a r , e d i n e b i l d i ğ i m i z b ü ­ t ü n b i l g i l e r i n k i t a b ı "Kayalar sicilli,, d i r . B u sicille nazaran, tesbit edilmiş en eski ka­ yalar, hiçbir hayat eseri göstermiyor. Dünya ü z e r i n d e , k a r a ile d e n i z , i l k a y ı r t e d i l e b i l d i ğ i n d e n beri, g e ç m i ş olan u z u n d e v r e n i n yarısı dahi, hiç­ bir hayat eseri bırakmamıştır. B u n d a n sonradır ki, k a y a l a r d a , g e ç m i ş h a y a t ı n izleri g ö r ü l m e ğ e v e ç o ğ a l m a ğ a başlıyor. İlk h a y a t emareleri, pek b a s i t ş e y l e r e aittir: k ü ç ü k h a y v a n k a b u k l a r ı , d e n i z otlarının sapları ve ç i ç e ğ e b e n z e r başları, deniz k u r t l a r ı n ı n izleri ve b a k i y e l e r i d i r . D a h a s o n r a 1-2 milyon sene zarfında daha kuvvetli birtakım deniz a k r e p l e r i hâsıl oluyor. Fakat denizde balık v e karada nebatî ve hayvanı hiçbir hayat henüz yoktur. Deniz akrepleri, uzun asırlar, hayatın, y e g â n e s a h i b i kaldılar. S o n r a göz, diş ve çok kuvvetli y ü z m e kabiliyetine malik, y e n i ç e ş i t b i r m a h l û k m e y d a n a g e l d i : ilk b a l ı k l a r . B u devirde, k a r a d a ise h e n ü z toprak dahi y o k t u . B u n d a n s o n r a d ı r ki, k a r a d a , birden, p e k

mütenevvi, kalin bataklık nebatları görülür. Bu nebatların çoğu, büyük ağaçlar halinde yosunlar, a ğ a ç k a d a r otlar gibi şeylerdir. Bununla beraber asırdan aşıra birçok şekilde hay vanlar, denizden k a r a y a ç ı k m a ğ a başladı. 1 0 0 v e 1 , 0 0 0 ayaklı h a y v a n l a r vardı. B e l k e m i k l i h a y v a n ­ lar, b ü y ü k b ö c e k l e r , b ü y ü k s i n e k l e r , h a v a t e n e f ­ füsüne kabiliyetli hayvanlar vardı. B u devirdeki h a y v a n l a r ı n y u m u r t a l a r ı , y a l n ı z s u a l t ı n d a inki­ ş a f e d e b i l i r d i . B u s e b e p l e , ^bataklık i ç i n d e v e y a y a k i n i n d e y a ş a m a k m e c b u r i y e t i n d e idiler. B u n l a r h e m k a r a , h e m d e n i z h a y v a n l a r ı idi. B u n d a n s o n r a d ü n y a n ı n iklimi değişti. Bir kuraklık ve soğuk devresi'-başladı. Bu devirde b ü y ü k bataklık o r m a n l a r ı •kurudu, b u g ü k ü baş­ lıca k ö m ü r yataklarını v ü c u d a getirdi. Bunu müteakip, d ü n y a iklimi tekrar değişti; h a r a r e t v e r u t u b e t d e v r e s i a v d e t etti- Y e n i b i r h a y v a n silsilesi başladı. Bunlar, bataklıkta değil, kayalar arasında yumurtlarlardı, yerde sürünürl e r d i . B u d e v i r d e t o h u m l u a ğ a ç l a r da b a ş l a d ı . B ö c e k l e r i n nevileri de artıyordu. Sert kanatlı bö­ cekler m e y d a n a gelmişti. Şimdi dünya y ü z ü n d e g ö r ü l m i y e n ç o k garip m a h l û k l a r da vardı. B u b ü y ü k hayvanlar, sık o r m a n l a r ı n daimî yeşil a ğ a ç l a r ı a r a s ı n d a k o ş u ş u r l a r v e a t l a r l a r k e n Ön ayaklarını kanat gibi kaldırırlar v e zıpladıktan sonra ayaklarını açarak yavaş yavaş inerler ve b a z a n da o r m a n l a r ı n a ğ a ç l a r ı a r a s ı n d a uç arlardı. B u (kanat ayaklı) h a y v a n l a r , ilk u ç a n b e l k e ­ mikli hayvanlardı. Fakat tüyleri yoktu. Bunlar ne k u ş idiler v e n e de kuşların ecdadı oldular. Kuşlar, b a ş k a asıldan geldiler. İlk kuşlar, sıç­ rarlar ve tırmanırlardı. Bilâhara uçtular. Vücutları

e v v e l â p u l l u idi. P u l l a r u z a d ı , d i k e n h a l i n e g e l d i ; bu dikenler, y a y v a n l a ş a r a k v e çatlayarak tüy ha­ line geldi. Kuşların tüylü ön a y a k l a n , evvelâ ko­ şarken çırpınarak sürat temin ediyordu; nihayet d o ğ r u d a n d o ğ r u y a u ç m a k için kullanıldı. İlk memeli h a y v a n l a r , ayni d e v i r d e geldi. Fakat, bunlar, k ü ç ü k mahlûklardı. B u n d a n sonra, yine dünyanın iklimi değişiyor. Hayat duruyor. Birkaç milyon seneler hayatsız, boş geçiyor. B u n d a n s o n r a b i r y a z v e b ü y ü k b i r y e n i ha­ yat devresi başlıyor. Bu devrenin başlangıcında, vâsi v o l k a n faaliyeti oldu. O z a m a n dünyanın haritası, b u g ü n k ü d ü n y a haritasına, m ü p h e m bir tarzda b e n z e m e y e başladı. Bu yeni devrin, başlangıcından, b u g ü n e kadar g e ç e n z a m a n , 40 veya 80 milyon s e n e t a h m i n edil­ m e k t e d i r . B u y e n i devrin başlamasile, ilk defa d ü n y a d a , m e r ' a v ü c u t b u l d u . M e r ' a l a r d a , ot y i y e n h a y v a n l a r m e y d a n a geldi. Bu hayvanlar, m e y a n ı n d a birtakım hayvanlar v a r d ı r ki, b u n l a r s ü r ü l e r l e b i r a r a d a b u l u n u y o r ­ lar, b i r i b i r l e r i n e b a k ı y o r l a r , b i r i b i r l e r i n i t a k l i k edi­ yorlar, biribirlerinin hareketlerinden ve seslerinden alılıyorlardı. İçtimaî bir hayatın başlangıcını gösteren bu h a y v a n l a r , d ü n y a y ü z ü n d e ilk defa g ü r ü l ü y o r d u . Bu devir inkişaf ettikçe nebatların ve hayvan­ ların b u g ü n d ü n y a d a g ö r ü l e n l e r e b e n z e y i ş l e r i de arttı. Y a v a ş y a v a ş , ç i r k i n v e k a b a n e s i l l e r , b u g ü ­ n ü n m ü t e k â m i l m e m e l i h a y v a n l a r ı n a i n k ı l â p ettiler. Bu hayvan z ü m r e l e r i n i n b a ş ı n d a : s ı r a ile, maymunlar, kuyruksuz m a y m u n l a r ve nihayet insanlar bulunmaktadır.

Bu bahiste tesbit ettiğimiz bilgilerin, g ö z ü m ü z ö n ü n d e canlandırdığı hayat zincirlerinin iki ucu, b a ş l a n g ı c ı v e nihayeti h e n ü z a y d ı n l a t ı l m a k ihtiyacmdadır. Hayatın, d ü n y a üzerinde nasıl başladığını henüz bilmiyoruz; hayatın ince, sulu, ç a m u r ş e k l i n d e v e y a r ı h a y a t halinde, tabiî şerait altında başlamış v e sonra, h i s s o l u n m a z surette, y a v a ş ya­ v a ş t a m a m e n hayata m a h s u s evsafı a l m ı ş olması m u h t e m e l d i r . Halihazırda, d ü n y a n ı n h i ç b i r tara­ f ı n d a , d ü n y a d a h a y a t ı n t e ş e k k ü l ettiği m i l y o n ­ larca sene evvel mevcut olmuş bulunan k i m y e v î v e tabiî ş e r a i t e t e s a d ü f e d i l e m e z . B u s e b e p l e ş ü p ­ hesiz yeniden başlıyan bir hayat yoktur. Fakat gay­ ri uzvî m a d d e l e r d e n u z v i y e t i a n d ı r a n , b a z ı z a r l a r , lifler y a p m a k i l i m a d a m l a r ı n c a m ü m k ü n o l m u ş t u r . Her halde, hayatın, her hangi bir tabiat haricî âmilin müdahelesi olmaksızın, dünya üzerinde tabiî v e z a r u r i , b i r k i m y a v e f i z i k s e y r i n e t i c e s i o l d u ğ u n u k a b u l e t m e k lâzımdır. Aksi takdirde, meselâ bir mantarı, bir sineği ve bunların m e v c u d i y e t l e r i n d e k i s e y r i , b i r billur p a r ç a s ı n d a , p e k z a r i f bir ş e k i l d e s ı r a s ı r a d i z i l m i ş o l a n u n s u r l a r d a n , veya rüzgârla dalgalanan bir k u m deryasından daha e s r a r e n g i z bir mahiyette s a n m a k v e bu iki nevi varlık a r a s ı n d a k i gayri tabiî f a r k ı n s e b e p l e ­ rini a r a ş t ı r m a k gibi g ü l ü n ç bir m e v k i e düşülür. Y a p t ı ğ ı m ı z h a y a t z i n c i r i n i n ilk h a l k a s ı n ı d e ­ nizde bulduk. F a k a t hayatın, ilmen ifade o l u n a n m e n ş e i ş u d u r : Hayat, sıcak, güneşli, sığ bataklık suda, ç a m u r v e y a k u m üzerinde başladı. Oradan, sahillere ve açık sulara, denizlere yayıldı. Bu m e n ş e , ilk t e ş e k k ü l e d e n d e n i z l e r i n s a h i l l e r i b o ­ y u n c a u z a n a n göller ve bataklıklar olabilir.

, '

Ş i m d i , h a y a t z i n c i r i n i n ilk m ü h i m h a l k a l a r ı n ­ dan b a ş l a y a r a k son h a l k a s ı n a g e l e l i m . G ö r d ü k ki, g ö z ü , dişi, k e m i k l e r i o l a n ilk h a y v a n b a l ı k t ı r . On¬ d a n s o n r a m ü h i m k e m i k l i h a y v a n , k a r a d a yerde sürünenler dir'. B u n l a r ı n i n k i ş a f v e t e k e m m ü l l e r i ilk m e m e l i h a y v a n l a r a v e o n l a r da d a h a m ü t e k â ­ mil m e m e l i h a y v a n l a r a m ü n t e h i o l u y o r d u kî, b u n l a r ı n hayatı., i ç t i m a î h a y a t ı n b a ş l a n g ı c ı n ı a n d ı ­ rıyordu. Ondan sonra maymun, kuyruksuz may­ m u n v e insan d e v r i n e girildi. Bu silsileyi, b e r a k i s y a p a r s a k , insanın sair m e m e l i h a y v a n l a r g i b i , d a h a b a s i t b i r s ı n ı f a ait cetlerden geldiği kanaatine varılır. F i l h a k i k a , u m u m i y e t l e iddia o l u n u y o r k i insa­ nın v e b ü y ü k m a y m u n l a r ı n m ü ş t e r e k bir cetleri vardır. B u cet dahi, d a h a basit şekilleri haiz bir nesilden, ilk memeli hayvan cinslerinin birinden ayrılıyor. B u m e m e l i h a y v a n da b i r n e v i y e r d e s ü r ü n e n h a y v a n l a r ı n birinden ve en n i h a y e t b u da b a l ı k l a r d a n g e l i y o r . İ n s a n ı n b u ş e c e r e s i , i n s a ­ nın teşrihile sair k e m i k l i h a y v a n l a r ı n teşrihi arasındaki m u k a y e s e l e r e müstenittir. Doğmazdan evvel insan v ü c u d u n u n geçirdiği pek garip safhalar v a r d ı r ki, o n l a r bilinecek olursa, bu iddianın sihhatini kabul etmemek m ü m k ü n olmaz. Filhakika, insan evvelâ bir balık olacakmış gibi başlar; yerde s ü r ü n e n hayvanları hatırlatan birtakım şekillerden g e ç e r ; basit me­ m e l i h a y v a n l a r ı n b ü n y e l e r i n i t e k r a r l a r , hatta b i r m ü d d e t için k u y r u ğ u da vardır. İnsan doğduktan sonra dahi, şahsî inkişafında, insan olarak başlamaz. İnsanlığa doğru atılmak için, adeta ilk h a y v a n l a r ı n yaptıkları gibi şiddetle çırpmır durur.

Hulâsa, insanlar, sularda kaynaşıp ç ı r p m a n bir m e v c u t t a n , b u g ü n k ü ş e k l i n e geldi. İnsanın b u g ü n k ü y ü k s e k zekâ, idrak ve kud­ reti, m i l y o n l a r c a v e m i l y a r l a r c a n e s i l d e n g e ç e r e k h a z ı r l a n d ı . A r t ı k o, b u g ü n , t a b i a t ı n , n i h a y e t s i z b ü y ü k l ü ğ ü n e v e tabiat içinde, k e n d i n e v ' i n i n mukadderatına, gittikçe b ü y ü y e n bir irade ve ş u u r ile b a k ı y o r .

İ n s a n l a r ı n b u g ü n k ü nesillerinin ilk cetlerinden itibaren ne gibi şekiller­ den geçtiğini takip etmek i m k â n ı n d a n bahsolunmaktadır. F a k a t ilk i n s a n l a r ı n fosil h a l i n d e k a l a n b a k i ­ yeleri p e k azdır. Bu sebeple insanın bulunabilen ü k c e d d i ile b u g ü n k ü i n s a n n e s i l l e r i a r a s ı n d a d ü ş ü n ü l e n irtibat ve m ü n a s e b e t zincirinin birçok boşluklarını doldurmak lâzımdır. D ü n y a d a henüz el s ü r ü l m e m i ş v e h e r b i r i i n s a n a v e i n s a n ı n cetlerine dair, b i r ç o k vesikalar v e izler ihtiva eden topraklar altında daha kim bilir ne k a d a r hazine­ ler vardır. B a h u s u s Asyada b ü t ü n bu m u a m m a ­ ların anahtarları saklı k a l m ı ş olabilir. H a l b u k i ya­ kın z a m a n a k a d a r tetkik edilen y e g â n e saha he­ m e n h e m e n Garbî Avrupadan ibarettir. D a h a bir­ ç o k s e n e e v v e l b u l u n a n b i r kafatası bugüne kadar mevcut malûmat yekûnu üzerinde m ü h i m tesir yapmıştır. H e r h a l d e insanlar h a k k ı n d a b u g ü n mevcut olan malûmat yakında bileceklerimize n a z a r a n hiç gibidir. İnsanların ceddi o l a r a k tavsif olunan mahlûk, kayalar arasında saklanan koşucu b i r m a h l û k idi. B u m a h l û k k o l a y c a a ğ a ç l a r a da tırmanabiliyordu. Ayaklarının baş parmaklariyle İNSAN

ikinci p a r m a k l a r ı a d a s ı n d a bir m a d d e y i tutabili­ yordu. Bu insan ceddinin dünya y ü z ü n d e yaşadığı devir p e k eskidir. M e m e l i h a y v a n devri olan bu devir, bizden 4 0 v e y a 4 m i l y o n s e n e uzaktır. F a k a t b u da, t a b i î b i r c e d d e n i n i y o r d u . B u i k i n c i c e t b i z d e n 1 4 0 v e y a 1 4 m i l y o n s e n e u z a k b i r za­ m a n d a yerde s ü r ü n e n hayvanlar devrinde yaşa­ mıştır. B u hayvan, ağaçlar arasında yaşardı. İ n s a n l a r ı n c e t l e r i o l a n , b u m a h l û k l a r a ait ol­ m a k ü z e r e ilk izler a r a s ı n d a e n m ü h i m l e r i bazı taşlar v e ç a k m a k t a ş l a n d ı r . B u n l a r p e k k a b a tarz­ da e l d e t u t u l m a k i ç i n y o n t u l m u ş l a r d ı r . B a l t a g i b i k u l l a n ı l m ı ş o l m a l ı idi. B u i l k a l e t l e r a r a s ı n d a e n e s k i l e r i m i l a t t a n yarım milyon seneden fasla evvel­ k i z a m a n l a r a aittir. F a k a t , b u i l k a l e t l e r i y a p a n m a h l û k l a r a ait n e k e m i k n e b u n a b e n z e r s a i r iz­ lere b u g ü n e kadar tesadüf edilmemiştir. Binaen­ aleyh bu mahlûklara, yalnız eser olarak bıraktık­ ları b u ilk aletlerin m e v c u d i y e t i l e intikal ediyo­ r u z . İ l k a l e t l e r i n d e l â l e t ettiği z a m a n d a n b a ş l a m a k üzre bugünden 5 0 , 0 0 0 sene evveline kadar geçen y a r ı m m i l y o n s e n e d e n fazla u z u n d e v r e i ç i n d e y a ş a m ı ş o l a n i n s a n c e t l e l e r i n e a i d i y e t i kat'î b i r fosil b u l u n m a m ı ş t ı r . A n c a k b i r ç o k a s ı r l a r z a r f ı n ­ da, g i t t i k ç e d a h a z i y a d e t e k e m m ü l e d e n ç a k m a k taşından yapılmış birtakım aletler b u l u n m u ş t u r . Bu aletleri y o n t m u ş , m e y d a n a g e t i r m i ş olan m a h ­ lûkların k e m i k l e r i n d e n v e y a sairesinden bir ni­ şane k a l m a m ı ş , ç ü r ü m ü ş m a h v o l m u ş , lâkin za­ m a n ı m ı z d a n 5 0 , 0 0 0 s e n e e v v e l i n e y a k ı n olan d e v r e ait o l m a k ü z e r e k ı y m e t l i e s e r l e r b u l u n m u ş ­ tur. Taştan yapılmış kazmalar, b u r g u l a r , bıçaklar, k a r g ı l a r v e n i h a y e t i n s a n a ait o l d u ğ u n a ş ü p h e

o l m ı y a n kafatasları ve sair k e m i k l e r b u l u n d u . İlk insanlar, daha e v v e l değilse bile h e r h a l d e 5 0 , 0 0 0 s e n e k a d a r e v v e l z u h u r etmiş idiler. Şüphesiz 5 0 , 0 0 0 sene evvel yaşamış olan bu insanlar bu­ g ü n k ü nesillerine nazaran p e k k a b a yapılı idiler. F a k a t 1 0 0 , 0 0 0 s e n e e v v e l k i e c d a d ı n d a n d a h a az k a b a idiler. 5 0 0 , 0 0 0 s e n e e v e l i s i n d e n b e r i d ü n y a y ü z ü n d e y a ş a d ı k l a r ı n ı , n e k a d a r basit o l u r s a olsun, m e v c u t b i r t a k ı m taş a l e t l e r d e n b i l d i ğ i m i z e s k i cetlerinden ise ç o k ince ve m ü k e m m e l oldukları­ na ş ü p h e y o k t u r . 5 0 , 0 0 0 sene evvel yaşamış olan bu insanlar devirlerinde s o ğ u k l a r pek ziyade şiddet peyda edince mağaralarda yaşamağa başladılar. Ateşi çoktan ö ğ r e n m i ş görünüyorlardı. Bundan sonra­ d ı r ki, a r k a l a r ı n d a ç o k i z l e r b ı r a k t ı l a r . B u i n s a n ­ lar, o z a m a n a k a d a r a ç ı k h a v a l a r d a , s u m e m ­ balarının yakınlarında, yaktıkları ateş etrafında toplu bulunurlardı. Fakat, bu insanlar, y e n i v e şiddetli s o ğ u ğ u n şeraitine k e n d i l e r i n i u y d u r a b i ­ l e c e k k a d a r z e k i idiler. Halbuki, i n s a n a y a k ı n v e ona benziyen mahlûklar, soğukların şiddetine mukavemet göstermediler, tamamile mahvoldular. H a k i k a t e n eski tas devri a l e t l e r i n i n e n k a b a t i p l e r i , bir müddet s o n r a ortadan k a l k m ı ş b u l u n u y o r d u . Bu insanların, b ü y ü k h a y v a n l a r a karşı kullan­ dıkları silâhlar, m ı z r a k l ı kargılar, tahta topuzlar, b ü y ü k ç a k m a k taşları gibi aletlerdir. H a y v a n eti v e h a y v a n k e m i k l e r i n d e k i i l i k l e r l e beslenirlerdi. Kemikelri mağaralarda saklarlar ve canları istediği z a m a n kırıp iliklerini içerlerdi. B u adamlar derilere bürünüyorlardı. Bu derileri ka­ d ı n l a r h a z ı r l ı y o r l a r d ı . B u i l k i n s a n l a r b i z i m gibi, hep sağ ellerini kullanıyorlardı. V ü c u d u n sağ

t a r a f ı n ı i d a r e e d e n , b e y n i n sol c i h e t i d i r . O n u n i ç i n b u n l a r d a da b e y n i n sol ciheti sağ c i h e t i n d e n daha ziyade büyümüştü. Basıra ve lâmise hislerini ve bütün v ü c u d u n kuvvetini idare eden a r k a kısım­ l a r iyi n e ş v ü n e m a b u l m u ş t u . F a k a t f i k i r v e l i s a n ile m ü n a s e b e t t a r o l a n ö n t a r a f l a r ı n i s b e t e n k ü ç ü k kalmıştı. Bunların beyinleri, bizim b e y n i m i z kadar b ü y ü k t ü . F a k a t b i ç i m i b a ş k a idi. Herhalde, bunların d ü ş ü n ü ş tarzları bizim­ kinden ç o k farklı idi; çok kaba, bize nazaran f i k i r l e r i p e k az a ç ı l m ı ş idi. H i s l e r i , m e l e k e l e r i , b i z i m k i l e r e b e n z e m i y o r d u . İhtimal hiç k o n u ş m ı yorlar veya pek nadiren, bir iki k e l i m e kulla­ nıyorlardı. H e r h a l d e lisan d e n e c e k b i r şeyleri yoktu.

A n l a d ı k ki, d ü n y a y ü z ü n d e y a ş a m a k t a o l a n insan cemiyetlerinin, bugünkü hallerini iyice anlayabilmek için g e ç m i ş bütün insanların ve cemiyetlerin hallerini, birbirlerine nispetlerini b i l m e k lâzımdır. B u n u n için, d ü n y a n ı n , hayatın ve insanların m e n ş e ve mebdeleriııe kadar geriye g i t m e ğ e m e c b u r olduk. Tabiatın, kâinat v e k u v v e t olduğunu anladık. D ü n y a n ı n m e n ş e i n i v e hayatın tabiî ve ayni z a m a n d a , kâıhatın k a n u n l a r ı n a tâbi şartlar içinde, sayılmayacak kadar çok, milyonlarca sene evvel dünyada belirdiğini gördük. Balık v e y e r d e s ü r ü n e n dört ayaklı m e m e l i hayvanlarla beraber birçok cinsten hayvanların, milyonlarca seneler zarfında zuhurlarını ve geçirdikleri tebeddülleri, gözden geçirdik. Nihayet i n s a n l a r ı n , tabiî m a h l û k o l a r a k d ü n y a d a , z u h u r

ettiklerini anladık. F a k a t o n d a n s o n r a ilk insan ceddini, tesbit etmekte müşkülâta uğradık. Çünkü, onun, sahih olduğunda ş ü p h e edilmiyecek iskeletini b u l m a k ç o k güç ve g e ç oldu. Bun­ dan evvel, onun vücuduna, hayatına, a n c a k bırak­ t ı k l a r ı k a b a s a b a , b i r t a k ı m taş a l e t l e r l e , i n t i k a l e d e ­ bildik. V a k ı a b u n d a n s o n r a o k a b a iptidaî taş alet­ l e r i n i n c e l d i ğ i , t e n e v v ü ettiği g ö r ü l e c e k t i r . D a d a s o n r a , y e n i y e n i i n s a n b a k i y e l e r i , taş a l e t l e r m e y a n ı n d a o n l a r d a n s o n r a icat edilmiş b i r b i r i n d e n m ü ­ k e m m e l tunçtan, demirden aletlere tesadüf edece­ ğiz. F a k a t b ü t ü n b u e s e r l e r b u g ü n k ü b e ş e r i y e t i tatmin e d e m e z . Zira bütün b u n l a r takribî, tahminî hesaplarla nihayet insan cemiyetlerinin dünya üzerindeki mevcudiyetlerinin, yaşayışlarının an­ c a k m u ğ l a k , m ü p h e m bir tablosunu yapabilir. Halbuki, biz insan cemiyetlerinin, n e r e d e , n e halde, n e vakit, yaşadıklarını b i l m e k isteriz. On­ ların b u g ü n k ü , hayatımız, fikirlerimiz, terakkile­ rimiz, h u l â s a harslarımız üzerinde, hâlâ m ü s p e t veya menfi olarak müessir görünen harsları derecelerini s a h i h olarak b i l m e k isteriz. Hars d e d i ğ i m i z z a m a n , b i r i n s a n c e m i y e t i n i n , devlet h a y a t ı n d a , fikir hayatında ( y a n i : ilim v e san'atta) iktisat hayatında yapabildikleri şeylerin m u h a s s a l a s ı n ı k a s t e d i y o r u z k i medeniyet te b u n d a n başka birşey değildir. B u malûmat, a n c a k elde vazıh vesikalar olduğ u z a m a n hâsıl olabilir. Vazıh vesika ise okuya­ bileceğimiz yazılı vesikalardır. Üzerinde yazı olan kâğıt, deri, taş, tuğla, a ğ a ç , m a d e n v e s a i r e gibi muhtelif şekilde, kitap v e kitabelerdir ki in­ san cemiyetlerinin hakikî, medenî varlıklarının kudretli şahidi, canlı eserleridir.

t

TARİH

B. ^ i s° tarihi tarif edelim : Tarih, insan cemiyetlerinin, zaman ve mekân kaydile, sahih olarak, hayatım, harsım tetkik ve nakleden bir ilimdir, Tarihin, insanlar için ne k a d a r m ü h i m bir va­ zifeyi ü z e r i n e aldığı m e y d a n d a d ı r . T a r i h , b u m ü h i m v a z i f e y i ifa e d e r k e n , y a l n ı z , b u g ü n ü n insanlarını, t e n v i r v e irşat e t m e k l e kal­ m ı y o r , b u n d a n s o n r a g e l e c e k i n s a n l a r a d a faideli bir m ü r e b b i oluyor. F i l h a k i k a , y a r ı n ı n k u r u c u s u o l a n b i z l e r , biz­ den evvelki kavmlerin, m i l l e t l e r i n , d e v l e t işle­ rinde fikrî v e iktisadî sahalarda, yaptıklarını v e bunların m ü k e m m e l ve n o k s a n cihetlerini, iyi v e fena taraflarını ve bunların sebeplerini, amil v e m ü e s s i r l e r i n i , tabiî v e y a a r ı z î m a n i l e r i a n l a d ı k ç a , fikrimizde, filimizde, k ü ş a y i ş olur. G e l e c e k nesil­ lerin nefretle y a d e d e c e ğ i b i r i n s a n , bir millet ola­ rak tarihe geçmekten hazer edeceğiz. Fertçe ve milletçe, m e d e n i y e t e en y ü k s e k işler g ö r m ü ş , insanlığın yükselmesine çok çalışmış, gelecek nesillerin istifade edebileceği, kıymetli, ölmez, ilmî v e s a n ' a t k â r a n e e s e r l e r b ı r a k m ı ş b i r v a r l ı k o l a r a k , t a r i h t e en m u h t e r e m , e n ş e r e f l i b i r y e r s a h i b i o l m a ğ a ç a l ı ş a c a ğ ı z . Ç o c u k l a r ı m ı z a da a y n i fikir v e terbiyeyi vereceğiz. Tarih, vazifesinin ifasında muhtaç olduğu ma­ l û m a t ı t e m i n i ç i n h e m e n h e r i l i m v e f e n d e n isti­ fade e t m e k m e c b u r i y e t i n d e d i r . Bilhassa, jeoloji, antropoloji, paleontoloji, arkeoloji, filoloji, etnoloji, i ç t i m a i y a t , t a b i i y a t i l i m l e r i n e m u h t a ç o l d u ğ u gibi, c o ğ r a f y a ile d a i m a y a n y a n a y ü r ü m e ğ e m e c b u r d u r . TARIH

U

z

a

n

a

t

t

a

n

n r a

Tarihinden bahsettiğimiz insan cemiyetinin d ü n y a y ü z ü n d e , h a n g i m e v k i i i ş g a l ettiği, b u m e v k i i n vaziyeti, avarızı, iklimi, denize yakın v e y a u z a k olması, toprağı, n e h i r l e r i ; n e b a t v e h a y v a n y e t i ş t i r m e k a b i l i y e t i ile o c e m i y e t i n t a r i h i arasında sıkı bir m ü n a s e b e t vardır. Kezalik, b i r milletin, h a n g i milletlerle iktisadî, içtimaî, siyasî münasebetlerde bulunduğunu bilmek lâzımdır. Bütün bunları, coğrafî vaziyetten anlıyabiliriz. Tarih, v a k ' a l a n n ı , z a m a n sırasile, tertip etmek için b i r m e b d e k a b u l e t m e k v e v e k a y i i , o m e b d e e göre sıralamak lâzımdır. B u m e b d e bütün mil­ letlerde bir değildir. A r a p l a r , Muhammedin, Mekkeden Medineye hicretini tarihlerine m e b d e olarak kabul etmişler­ dir. H i c r e t m e b d e o l m a k ü z e r e s e n e l e r i n s a y ı l m a ­ s ı n a seneihieriye, v e k a y i s e n e i k a m e r i y e ile h e ­ saplanırsa senei hicriyei kameriye, senei ş e m s i y e ile h e s a p l a n ı r s a s e n e i h i c r i y e i ş e m s i y e i s m i n i a l ı r . B ü t ü n d ü n y a m i l l e t l e r i , İsa m n d o ğ d u ğ u g ü n ü m e b d e k a b u l e t m i ş l e r d i r , b u s e n e l e r e senei milâ­ diye d e n i r . V e y a l n ı z ş e m s î s e n e i l e h e s a p l a n ı r . Türkler, bütün m e d e n î milletlerle b e r a b e r , T ü r k c u m h u r i y e t i n i n t e e s s ü s ü n d e n b e r i m e b d e o l a r a k mi­ lâdı v e ö l ç ü o l a r a k ş e m s î s e n e y i k a b u l e t m i ş l e r d i r .

İ U C A M J

ADIIU

T a r

INSANLARıN

i > h

,

V

a z ı

i l e

. . . . .

başlar,

ilk

insanların, \

.

, ,

yüzünde, yaşamağa başladıkDEVİRLER lanndan itibaren, tarihin iptidasına k a d a r g e ç e n ç o k u z u n b i r m a z i bili­ y o r u z . B u mazi, tarihten e v v e l e ait k a l ı y o r . D e ­ m e k ki i n s a n c e m i y e t l e r i n i n hayatları, bir m e b ­ dee nisbetle iki z a m a n a a y r ı l ı r : GEÇIRDIĞI

d

u

n

v

a

1) T a r i h t e n e v v e l z a m a n l a r ; 2) Tarih zamanları. Tarihten evvelki zamanlarda y a ş a m ı ş olan insanların hayatları h a k k ı n d a , bize bir fikir veren, onların bıraktıkları eserler olduğunu biliyoruz. B u z a m a n l a r dört d e v r e y e ayrılır: 1 ) Y o n t m a taş d e v r i : 2 ) C i l â l ı taş d e v r i ; 3) T u n ç devri; 4 ) D e m i r devri. B u devirlerin atları insanların hayatlarını mü­ d a f a a v e i h t i y a ç l a r ı n ı t e m i n için kullandıkları m a d d e y e v e m a d d e y i işleyişlerine göre veril­ miştir. Bu devirler, insanların, m e d e n î h a y a t v e san'ata d o ğ r u t e r a k k i m e r h a l e l e r i n i g ö s t e r i r . F i l h a k i ­ ka, d e v i r d e n d e v i r e daimî t e r a k k i v u k u b u l m u ş ­ tur. F a k a t z a n n o l u n m a s ı n k i , d ü n y a n ı n h e r m m takasında, a y n i z a m a n d a y a ş a m ı ş olan bütün insan kütleleri, bu terakki merhalelerini, ayni zamanda kat'etmişler v e aynî z a m a n d a müştere­ ken, tarihî devirleri y a ş a m a ğ a başlamışlardır. B ö y l e olmamıştır- Bazı insan cemiyetleri, ya daha müstait olduklarından v e yahut muhit ve ahvalin, kendilerine muvafık şerait bahşetmesin­ d e n d o l a y ı , d i ğ e r i n s a n c e m i y e t l e r i n d e n , d a h a ça­ buk terakki etmişlerdir. Medenileşmiş kavmlerin, t a r i h t e n evvelki z a m a n l a r ı n ı n , n e k a d a r d e v a m e t t i ğ i n i kat'î o l a r a k b i l m e k m ü m k ü n değildir. H e r halde, hepsinin, v a h ş i l i k halinden ç ı k m a k için g e ç i r d i k l e r i zaman­ lar, p e k u z u n d u r . B ü t ü n i n s a n l a r için, y o n t m a taş devri, k a b a taş d e v r i n i g e ç i r e r e k e n u z u n s ü r m ü ş b i r d e v i r d i r .

D i ğ e r devirler, d a h a fazla s ü r a t l e b i r b i r i n i t a k i p etmiştir. Y o n t m a taş devrini, Şarklılar milâttan 1 2 , 0 0 0 sene evvel atlıyabildikleri halde, a v r u p a h l a r bu tarihten 5 , 0 0 0 s e n e sonraya k a d a r bu devri yaşa­ m a ğ a d e v a m etmişlerdir; yani Avrupada milâttan a n c a k 7 , 0 0 0 s e n e evvel bu devirden çıkılabilmiştir. T u n ç devri en eski m e d e n î ü l k e l e r d e , S u m m e r d e milâttan 6 ; 7 , 0 0 0 s e n e evvel, Mısırda ise bundan sonra başlamıştır. Bu kıtalarda demir devri iptidalarında yazı icat edilmiş v e tarih dev­ ri a ç ı l m ı ş t ı r . A v r u p a d a y a z ı b i l i n m e k s i z i n , d ö r t m u a y y e n devir geçirilmiştir. t m •

Yontma taş devrinde insanlar, taşları taşla yon­ tarak m u h t a ç oldukları her nevi aletleri yaparlardı. B u d e v i r d e i n s a n l a r , iptidaî v e s e f i l â n e bir hayat geçiriyorlardı. Evvelâ, açık havada yaşadılar, sonra, nehir­ ler yakınlarında a ğ a ç kovuklarına, k a y a oyukla­ r ı n a , m a ğ a r a l a r a iltica ettiler. B u n u n i ç i n b u d e v r e mağara devride denir. Fakat, daha ç o k balığı olan su, d a h a ç o k a v ı olan o r m a n a r a m a k ü z e r e sık sık yerlerini değiştiriyorlardı. Ç ü n k ü ziraat bilmiyorlardı. Avladıkları balıkları, hayvanları v e tedarik ettikleri nebat k ö k l e r i n i v e y a b a n i y e m i ş ­ leri y i y o r l a r d ı . B u i n s a n l a r e l b i s e y a p m a s ı n ı bil­ miyorlardı. Hayvan derilerine sarınıyorlardı. B u g ü n k ü mevcut hayvanlar, daha o devirde yaşamağa başlamışlardı. B ü y ü k geyikler, öküzler, atlar, b o z a y ı l a r , a s l a n l a r , s ı r t l a n l a r , g e r g e d a n l a r , filler, ş i m d i a n c a k k u t u p l a r d a b u l u n a n R e n g e ­ yikleri gibi h a y v a n cinsleri vardı. B u d e v i r d e R e n

g e y i k l e r i o k a d a r ç o ğ a l m ı ş t ı ki, b u d e v r e A v r u p a d a Ren devri namı verilmiştir. Fakat o zamanın insanları bunların hiçbirini e h l i l e ş t i r m e m i ş l e r d i r . At, o n l a r i ç i n b i r a v d ı . B u n ­ dan b a ş k a b u g ü n nesilleri k a y b o l m u ş , m a m u t gibi b ü y ü k h a y v a n l a r da vardı. İ n s a r l a r , o d e v i r d e y a ö l d ü r ü p y e m e k için v e y a k e n d i l e r i n i m u h a f a z a için h a y v a n l a r l a m ü ­ cadele ederlerdi, insanlar birbirlerile de kavga ediyorlardı. Av hayvanı, balık, bir m a ğ a r a d a bir yer, k a v g a y a sebep oluyordu. B i r b i r l e r i n i ö l d ü r ü p etini y i y e n l e r o l d u ğ u g i b i keyif için diğerlerini ö l d ü r e n l e r de vardı. Bu insanlar birbirlerinden, hayvanlardan, herşeyden, şimşekten, g ö k g ü r ü l t ü s ü n d e n , fırtınadan, g e c e n i n karanlığmd an korkuyorlardı. Korku insanların ilk v e en kuvvetli hisleri oldu. B u n u n l a beraber bu insanlar, ç o k korkacak bir şey olmadığı ve çok aç olmadıkları zamanlarda h a y v a n dişlerinden g e r d a n l ı k y a p ı y o r l a r d ı . İçle­ r i n d e n bazıları b a y a ğ ı artist o l m u ş l a r d ı . B u devrin metrukâtı m e y a n m d a , üzerlerine, asıllarına pek b e n z e y e n h a y v a n resimleri yapılmış taşlar ve kemikler bulundu. Bazı mağaralarda boyalı h a y v a n resimleri de bulundu. Bu insanlar hayvan resimlerini oldukça m a h i r a n e yaptıkları halde insan resimlerini pek k a b a b i r s u r e t t e y a p m ı ş l a r d ı . Anlaşılıyor ki u z a k e c d a d ı m ı z tabiati m ü ş a h e d e v e tasvir etmesini biliyorlardı. Y o n t m a taş devri insanları, ateş yakmağı ö ğ r e n d i l e r . A t e ş t e ı s ı n ı y o r l a r v e g ı d a l a r ı n ı pişiriyorlardı. Ateşin k u v v e t l i parlaklığı g e c e l e r i vahşi hay-

vanları k o r k u t a r a k u z a k l a ş ü r ı y o r d u . Ateş a y n i zamanda insanları, karanlığın verdiği k o r k u l a r d a n da k u r t a r d ı .

Cilâlı tas devrinde insanlar, taşları cilâlıyarak h e r neviden v e daha ç o k güzel aletler yaptılar. Bu devirde Avrupada yeni insanlar görülmeğe b a ş l a d ı . Menşeleri Asya olan bu insanlar Avrupam n vahşi vaziyetini değiştirdiler. B u insanların mensup oldukları kavmler Asyada ve Akdeniz h a v z a s ı n d a , v â s i m ı n t a k a l a r d a y a ş a y a n Türk kavmleri idi. T ü r k l e r z i r a a t i v e h a y v a n l a r ı e h l i l e ş t i r ­ meği çoktan biliyorlardı. H u b u b a t ve bilhassa b u ğ d a y ziraatini öğrenmişlerdi. Keten ziraati y a p ı y o r l a r v e o n u n liflerini do­ k u y a r a k k u m a ş v e ondan elbise yapmasını öğren­ m i ş l e r d i . Atı v e k ö p e ğ i e h l i l e ş t i r e n b u n l a r d ı r . A r ­ tık b u d e v i r d e k o y u n , ö k ü z s ü r ü l e r i yetiştirili­ yordu. Bu devrin adamları çiftçi v e ç o b a n i d i l e r . Bununla beraber cilalanmış taşlardan ve kemik­ lerden muhtelif aletler v e zinet eşyası v e silâhlar y a p t ı l a r . B u n l a r ı y a p m a k için a d e t a i m a l â t h a n e ­ l e r v a r d ı . B a ş k a s a n ' a t l a r da i n k i ş a f e t m i ş t i . M e s e ­ lâ k i l e ş e k i l v e r m e ğ i b i l i y o r l a r v e o n u p i ş i r e r e k muhtelif şekillerde v e muhtelif süslerle çömlekler, kaplar yapıyorlardı. B u muhtelif san'atlar gittikçe d a h a f a a l b i r h a l e g e l e n b i r t i c a r e t d o ğ u r d u . Zi­ r a a t v e h e r t ü r l ü y e n i s a n ' a t l a r d a k i t e r a k k i l e r ile cilâlı taş devrini, ilk idrak eden Türklerdir. Bu devrin insanları abideler diktiler. B u abi­ d e l e r y e r e d i k i l m i ş 4 - 5 m e t r e i r t i f a ı n d a k a b a taş­ l a r d a n , münkirlerden i b a r e t idi. B u n l a r y a bir. h a t

ü z e r i n d e v e y a b i r daire ü z e r i n d e y a n y a n a diki­ lirdi Manhirlerin neye delâlet ettiklerini bilmiyo­ r u z . B u n d a n b a ş k a dol/nen d e n i l e n b i n a l a r y a p t ı l a r . D o l m e n l e r y e r e d i k i l m i ş taşların ü s t ü n ü ufkî taşlar k o y a r a k k a p a t m a k l a y a p ı l a n bir nevi oda­ l a r d ı . B u t a r z d a y a p ı l m ı ş k a p a l ı y o l l a r da v a r d ı Dolmen odalarında insan kemikleri bulunmuştur. Bunlar şüphesiz mezardı. Bir ü ç ü n c ü nevi binalar da v a r d ı . B u n l a r A v r u p a l ı l a r ı n tümülüs dedikleri tumbalardır. T u m b a l a r ( K u r g a n l a r ) d o l m e n gibi taşlardan yapılmış, fakat üstü t o p r a k y ı ğ m i l e örtül­ m ü ş t ü r B u n l a r da t e p e c i k l e r e b e n z e r mezarlardı. B u d o l m e n v e t u m b a l a r d a , t u n ç v e d e m i r ş e y l e r de b u l u n m u ş t u r . Fakat, en e s k i l e r i n d e yalnız taştan b a l t a l a r , k a b a k a p l a r v e k e m i k t e n , fil d i ş i n d e n , hayvan kabuklarından resimsiz olarak yapılmış zinet eşyaları b u l u n m u ş t u r . Bu tezyinat bilâhara göl e v l e r i n d e b u l u n m u ş olanlara benzerdi. Cilâlı taş d e v r i n d e i n s a n l a r k ı s m e n göçebe hayatı terkederler, şurada burada yerleşirler. Bu m ü h i m bir hâdisedir. İnsanlar yalnız münferit aileler h a l i n d e değil, b i r i b i r i n e y a k ı n ailelerden m ü r e k k e p g r u p l a r , y a n i kabileler halinde sakin oldular. Sabit hayat, k ü ç ü k k ü ç ü k milletler de­ m e k o l a n b u g r u p l a r d a t e s a n ü d ü t a k v i y e etti. B e r a b e r y a ş a m a k için m ü ş t e r e k k a i d e l e r bul­ m a k i c a p etti. B i z o n l a r a b u g ü n kanunlar diyo­ ruz. O eski insanların b u l d u k l a r ı k a n u n l a r ı n ne­ l e r o l d u ğ u n u b i l m i y o r u z . Y a l n ı z m u h a k k a k t ı r ki insanların grup halinde birleşmeleri bir terakki o l d u ; v e insanlar arasında şiddet v e huşuneti azalttı. Bu insan gruplarından bazıları göller üzerinde i n ş a e t t i k l e r i beldelerde ikamet e t m e ğ e başladılar.

Göl beldeleri şöyle inşa o l u n u r d u : bir gölün içinde, fakai kıyıya yakın olmak üzere kazıklar çakılır; kazıkların üzerine ağaç kütüklerinden bir d ö ş e m e yapılırdı. D ö ş e m e n i n ü s t ü n d e kulübe­ ler inşa o l u n u r d u . K u l ü b e l e r d e n m ü t e h a r r i k ah­ şap köprülerle sahile çıkılır ve gelinirdi. B u köp­ rüler akşamları kaldırılır, sabahları t e k r a r k o n u ­ lurdu. 4 0 , 0 0 0 kazık üzerine k u r u l m u ş beldeler bu­ lundu. Kazıkları, a ğ a ç k ü t ü k l e r i n i k a b a taş balta­ larla k e s m e k v e d ü z e l t m e k İçin n e k a d a r u z u n .ve sabırlı ç a l ı ş m a k lâzım geldiği d ü ş ü n ü l s ü n . B u beldelerde insanlar kendilerini emniyet içinde hissediyorlardı. Emniyetli hayat, m ü ş t e r e k sarfolunan gayretin mükâfatı oldu. Beşeriyetin b ü y ü k k ı s m ı cilâlı taş d e v r i n e , m i l â d ı /sodan o n i k i b i n sene evvel varmıştır.

H a k i k î maden devri t u n ç i s t i m a l i n d e n s o n r a başlar. F a k a t t u n ç y a p m a k için l â z ı m olan k a l a y tabîatte nadir b u l u n d u ğ u n d a n , tunçtan silâh v e a l e t l e r i m a l â t ı m a h d u t idi. B u s e b e p l e d a h a u z u n z a m a n l a r y o n t m a v e cilâlı taştan y a p ı l m ı ş şeyle­ rin istimaline d e v a m edildi. B u l u n m u ş olan t u n ç k a p l a r ü z e r i n d e bir t a k ı m s a h n e l e r arzeden, ka­ rışık resimlerin m a h k û k olduğu görülür. M a d e n l e r i k e ş f e d e n i n s a n l a r c a , demir madeni d e m a l û m cjldu. D e m i r i s t i m a l i t u n ç i s t i m a l i n d e n d a h a ç o k t a a m m ü m etti. D e m i r d e n y a p ı l a n ş e y l e r tunçtan ve taştan yapılmış şeylerin t a m a m e n ye­ rine kaim oldu. Gerçi demiri eritmek ve onun üzerinde işlemek daha güçtür. Fakat zamanla bu m ü ş k ü l yenildi. D e m i r , k e s k i n kılıç, balta v e sair

silâhlar y a p m a k için daha müsaittir. Maamafi demir d e v r i n d e v e b u g ü n dahi bazı e ş y a için tunç, b a k ı r ve kalay kullanılmaktadır. Maden devri üç müteakip safhaya ayrılıyor: Bakır devri, T u n ç devri, D e m i r devri. Demir devrinin medeniyeti, her devirden yüksekti. D e m i r s a n ' a t i Türkler tarafından Orta Asyada keşfedildi. Oradan T u n a yalılarına v e oradan T u n a b o y u n c a A v r u p a y a yayıldı. A v r u p a d a k i i n s a n l a r h e n ü z göl kasabaları ve dolmenler inşa ededurdukları zamanlarda, Şarkta T ü r k l e r en m ü h i m san'atları d o ğ u r a n bir keşifte bulunmuşlardı. Orta Asya yaylalarında, dağların­ da, o r m a n l a r ı n d a y a ş a y a n T ü r k l e r t a b i a t t a saf ola­ r a k altın v e b a k ı r m a d e n l e r i n e t e s a d ü f e t t i l e r . B u madenleri ateşte eriterek onlara istenilen şekli v e r e b i l m e k m ü m k ü n o l d u ğ u n u anladılar. Bu keşif m i l â t t a n e n az 7 , 0 0 0 s e n e k a d a r e v v e l v u k u b u l ­ du. B u n d a n s o n r a m a d e n l e r i b e r a b e r b u l u n d u k l a r ı t a ş l a r d a n a y ı r ı p ç ı k a r m a k s a n ' a t ı n ı ö ğ r e n d i l e r . Al­ tın, s ü s e ş y a s ı i m a l i n d e k u l l a n ı l d ı . B a k ı r d a n da silâhlar yaptılar. L â k i n b a k ı r o k a d a r m u k a v e m e t l i o l m a d ı ğ ı n d a n , taş silâhların k u l l a n ı l m a s ı n a da d e v a m o l u n d u . N i h a y e t t e r a k k i y o l u n d a b i r a d ı m d a h a atıldı. K e ş f o l u n d u k i b a k ı r ile k a l a y b i r a r a d a e r i t i l i n c e d a h a k u v v e t l i b i r m a d e n , y a n i tunç o l u y o r .

İnsanların, muhtelif keşif ve icatları bir m e m ­ l e k e t a h a l i s i n i n d i ğ e r t a r a f l a r a muhacereti suretile v e y a ticaret vasıtasile d ü n y a y ü z ü n d e yayılmıştır. Tarihten evvelki en eski zamanlardanberi, dünya­ nın muhtelif kıtalarında birçok insan muhaceret-

leri v u k u b u l m u ş t u r . B u n u n b a ş l ı c a s e b e p l e r i n i şu suretle izah edebiliriz. Y o n t m a taş d e v r i i n s a n l a r ı , y a l n ı z b a l ı k ç ı v e a v c ı idiler. B u n l a r d a h a iyi a v l a n a c a k v e balık tutacak y e r b u l a b i l m e k için o t u r d u k l a r ı y e r l e r i değiştiriyorlardı. D a h a s o n r a l a r ı cilâlı taş d e v r i i n s a n l a r ı , ç i f t ç i ve çoban olduklarından oturdukları yerlerden daha m ü m b i t t o p r a k l a r ve daha güzel mer'alar ara­ m a ğ a k o y u l d u l a r . Fakat büyük muhaceretlerin astl sebebi Orta Asyada vuku bulan mühim coğrafî ve iklimi büyük tahavvüllerdir. Bu mmtakanın birçok büyük parçalarında bu tahavvüller yüzünden cemiyetle y a ş a m a k i m k â n ı n ı n k a y b o l m a s ı bir­ çok insanların kütle halinde birbiri ardınca göçmelerini mucip olmuştur. Muhaceret sebebile, insanlar yekdiğerinin yerlerini almak istediğinden a r a l a r ı n d a şiddetli k a v g a l a r oldu. T a m a m i l e i m h a edilen, v e y a esaret altına alınan kavmler oldu. Birçok yerlerde de galiplerle mağlûplar karışarak bir tek kavm teşkil ettiler. Ve ayni lisanda k o n u ş m a ğ a başladılar. Bundan anlaşılıyor ki tarih, m u h t e l i f k a v m l e r i n k a r ı ş m a ­ sını m u c i p olan v a k a l a r ı n mabadidir. K a v m l e r i n tarihten evvel başlayan b u m u h a c e r e t l e r i , tarihî z a m a n l a r d a d a h i d e v a m etti. A k ı n l a r , m u h a r e b e ­ ler, istilâlar ' n e t i c e s i n d e b i r b i r l e r i n e k a r ı ş a n insan kütlelerinden mütemadiyen yeni kavmler zuhur etti. H u c u m e d e n , istilâ e d e n k a v m l e r , mevcut b a z ı d e v l e t l e r i t a h r i p ettiler. B a z a n g e r i p ü s k ü r ­ tüldüler. Bazan aralarına girdikleri yerli ahaliyi temsil edip kendileri gibi yapıyorlar, bazan da kendileri onlar tarafından temsil olunuyorlardı. B u suretle yeni yeni bir takım devletler t e ş e k k ü l

ediyordu. Bu insan halitalarının terkiplerini lâyıkile tanımak g ü ç t ü r ; maamafi mütaleaları koiay o l m a k için u m u m i y e t l e b u insan cemiyetlerini, bünyevî benzeyişleri noktai nazarından ırklara ayırırlar.

C. İnsanlar, d ü n y a y ü z ü n d e iklimleri b i r b i r i n d e n az v e y a ç o k f a r k l ı m u h ­ telif k ı t a l a r a y a y ı l m ı ş l a r d ı r . H a y a t v e t a g a d d i tarzları da b a ş k a b a ş k a olmuştur. B u muhtelif mıntakalara yayılmış olan insan kütleleri, b ü y ü k denizler, aşılması m ü ş k ü l dağlar, zamanımızda d o l m u ş oldukları g ö r ü l e n göller v e denizler gibi tabiî m a n i a l a r d a n d o l a y ı a s ı r l a r c a m ü d d e t b i r b i r lerile temasta ve tesalüpte b u l u n m a k s ı z ı n mün­ ferit b i r h a l d e y a ş a m ı ş l a r d ı r . B i r m ı n t a k a n ı n m a d d î ve içtimaî a y n i şartları, o m ı n t a k a l a r d a y a ş a m ı ş olan insanlarda bîr takım m ü ş t e r e k v e m ü ş a b i h vasıflar, b e n z e y i ş l e r v ü c u d e getirir. B u suretle birbirinden ayrı teşekkül etmiş olan insan cemi­ yetleri v e y a grupları arasında bir takım farklar hasıl olur. İşte insan cemiyetleri arasında m e v c u t olduğu görülen bu farklar, insan kütlelerini, bu n o k t a i n a z a r d a n , b i r t a k ı m zümrelere ayırmak temayülünü uyandırmıştır. Muhaceret meselesinde gördüğümüz gibi, iptidaî ı r k l a r z a m a n l a b i r b i r l e r i l e ç o k k a r ı ş m ı ş , y e n i y e n i b i r t a k ı m m ü r e k k e p ı r k l a r v ü c u d e gel­ miştir. B u n u n l a beraber, bütün uzviyet â l e m i n d e o l d u ğ u g i b i i n s a n z ü m r e l e r i a r a s ı n d a k i ihtilât ve tesalüpler n e - k a d a r kuvvetli olursa olsun, ayni iklimin daima ayni evsafı m e y d a n a çıkarmaktaki ıRK

tesiri, bellibaşh bazı ırkî g r u p l a r ı n v e gruplar a r a s ı n d a m u t a v a s s ı t bazı k ü ç ü k z ü m r e l e r i n seçil­ mesini icap ettirmiştir. a) B a y k a l g ö l ü h a v a l i s i n d e n b a ş h y a r a k Altaylar v e Orta Asyadan itibaren H a z a r denizi ve Karadeniz havzalarile Adalar denizi v e Tuna boylarına kadar olan geniş sahalar, binlerce ve binlerce senelerdenberi alelûmum beyaz renkli o l a n Türklerle meskûndu. Şimalî Asya ve Avrupa kıtalarında da beyaz insanlar sakindir. Fakat bu beyazlık derecesinin kutpa yaklaştıkça ve Asyanın şarkına ve cenubu­ na indikçe beyaz ve e s m e r e doğru değiştiği yerler vardır; binaenaleyh beyaz ırk ikinci derecede iki v e y a üç ı r k a daha inkısam edebilir. Sarı saçlı, mavi gözlü, uzun boylu insanlar, ekseriyetle bu ırkta görülür. b) Ş a r k î A s y a d a b a ş k a b i r g r u p h â k i m g ö ­ rülmektedir. Bu g r u p u teşkil eden insanların e k s e r i y a derisi sarı, saçları siyah v e s e r t b o y l a r ı k ı s a d ı r ; b u g r u p a A v r u p a l ı l a r Mongol v e Mongoloit ırkı diyorlar. B u g ü n k ü Moğolistan, Çin, Hindi Çinî v e o n u n c e n u b u n d a k i Adalar, J a p o n y a sekenesi bu ırktan addolunuyor. Mongoloit ırktan insanlar A m e r i k a y a da geçmişlerdir. c ) A f r i k a d a siyah ırk h â k i m d i r . Hindin otokt o n a h a l i s i d e s i y a h r e n k l i idi. d) A m e r i k a d a kırmızı renkli insanlar vardır. Beşeriyeti b u veçhile, mahza r e n k esası üze­ rine ırklara a y ı r m a k doğru değildir. Ç ü n k ü in­ s a n l a r d a r e n k a n c a k hali hayatta b u l u n m u ş o l m a sile m ü ş a h e d e o l u n u r ; h a l b u k i i n s a n ı r k l a r ı n ı n mazisini ve ırkların tahavvülât ve t e k e m m ü l â h n ı m e y d a n a ç ı k a r a b i l m e k için y a ş a y a n l a r d a n ziyade,

İRK

a r z ı n t a b a k a l a r ı a l t ı n d a b u l d u ğ u m u z i n s a n fosil­ leri ü z e r i n d e t e t k i k a t y a p m a k l â z ı m d ı r . İ n s a n ı n tabiî t a r i h i n i n t e t k i k i n e m e v z u o l a n b u b a k i y e l e r ise, b i t t a b i r e n k t e n m a h r u m d u r . Irkların dünya yüzünde her mıntakada, karma­ karışık bir halde yerleşmiş oldukları görülmektedir. B i n a e n a l e y h ırkî hakikatler b e ş e r grupları a r a s ı n d a k i iskeletlerden ç ı k a r ı l a n fizikî f a r k l a r l a m e y d a n a çıkar- Bu farklar şunlarda a r a n ı r : 1 — Kafatasının ve ç e h r e n i n ş e k l i ; 2 — Boy. M ü h i m o l a n ı r k î "farika, k a f a t a s ı n ı n ş e k l i , h a s ­ s a t e n u z u n l u ğ u ile g e n i ş l i ğ i a r a s ı n d a k i n i s p e t t i r . Ayni asıldan g e l m i ş o l m a k t a n d o ğ a n b u irsî farika h e r türlü tesire en ç o k m u k a v e m e t eder v e yalnız ı r k l a r ı n ihtilâfı n e t i c e s i n d e , g i n e i r s î o l a r a k , t a d i l e u ğ r a r . B u f a r i k a d ı r ki d ü n y a ü z e r i n d e b i r b i r i n i t a k i b e n g e l m i ş ve tarihi y a p m ı ş olan i n s a n l a r a r a s ı n d a esaslı bir fark tesis etmiştir. B u r a d a bir nokta hatıra g e l i r : Aralarında bu­ g ü n esaslı farklar bulunan muhtelif ırklardan herbîri a y r ı a y r ı m e n ş e l e r d e n m i g e l m i ş t i r , y o k s a hepsinin m e n ş e i ayni bir ırk m ı d ı r ? Bu farklar s o n r a m ı hâsıl o l d u ? G e r ç i bu m e s e l e h e n ü z h a l l o l u n m a m ı ş t ı r . An­ c a k , ş u n u b e y a n e t m e l i y i z ki, ı r k l a r a r a s ı n d a b u g ü n g ö r ü l e n farkların, tarih noktai n a z a r ı n d a n e h e m ­ miyeti pek azdır. Filhakika, kafatasının şekli ı r k l a r ı n t a s n i f i i ç i n , t a m a m e n e s a s î b i r f a r i k a ol­ d u ğ u halde içtimaî hiçbir m a n a s ı y o k t u r . B u n u n sebebi ş u d u r : kafatası değişmiyor, yahut güç v e g e ç d e ğ i ş e b i l i y o r . F a k a t , o n u n i ç i n d e k i e n asıl u z u v , dimağ değişiyor. Kafatasları b a ş l ı c a iki e s a s l ı ş e k i l a r z e d e r * : brakisefal ve dolikosefal.

T ü r k ırkının kafatasları şekli ekseriyetle brakisefal'dir. Kafatasının, y a n ı n d a , yüz, b u r u n , v e ç e h r e n i n ş e k i l l e r i d e n a z a r ı d i k k a t e alınırBazı insanların, yüzleri uzun, bazıları kısa o l u r . B u i k i tip y ü z h e m b r a k i s e f a l v e h e m d e dolikosefalde bulunabilir. İnsan yüzleri: kısa-geniş ve dar-uzun olabilir. U z u n bir yüz geniş bir kafatasile birleşmiş olursa, veyahut kısa bir yüz uzun bir kafatasile birieşirse biçimsiz olur; ahenksizlik göze çarpar. Ç e h r e n i n , d a h a iki h u s u s i y e t i d i k k a t i c a l i p t i r : b u r n u n ve ç e n e n i n şekilleri. Burnun sivri, uzun, yassı, b ü y ü k , küçük, doğru, kıvrık bir takım şekilleri vardır. Ç e n e n i n şekli de dişlerle b e r a b e r ç e h r e n i n cephesine nazaran düz veya jlerî doğru çıkık olabilir: düzgün çene ve çıkık çene. İnsanlar, boylarının uzunluklarına, kısalıkları­ na g ö r e de ırklarına, nispetlerini ifade ederler: yük­ sek boylu, orta boylu ve kısa boylu ı r k l a r vardır. İnsanlarda ve iskeletlerinde, görülebilen ve Ö l ç ü l e b i l e n d a h a b i r ç o k ş e y l e r v a r d ı r ki, b u n l a r ı n k â f f e s i i n s a n ı n tabiî t a r i h i n i t e t k i k e d e n â l i m l e r tarafından nazarı dikkate alınır. Meselâ, gözlerin şekli, yüzdeki vaziyeti, muhtelif ırklar a r a s ı n d a m ü h i m f a r i k a teşkil ederB u s o n e s a s l a r a g ö r e ı r k ı n tarifi ş ö y l e o l a b i l i r : Irk ayni k a n d a n ç e l e n ve cismen birbirine b e n z e y e n insanların gösterdiği birliktir. İnsanların ilk kullandıkları lisan­ ların çok basit olduklarına ş ü p h e y o k t u r . B i l h a s s a f i k i r l e r i n i e v z a ile a n l a t m ı ş o l m a LISAN

l a n ve k u l l a n d ı k l a r ı k e l i m e l e r i n bîr t a k ı m telâş, hırs, ıstırap gibi h e y e c a n ve infialleri ifade eden gayri iradî nidalardan, y a h u t tabiattaki sesleri yarı ş u u r l u s u r e t t e t a k l i t e d e n k e l i m e l e r d e n i b a r e t ol­ ması ve bir takım eşyaya tekabül etmesi muh­ temeldir. İ n s a n ı n aklı, u z u n z a m a n l a r d a y a v a ş y a v a ş h a r e k e t l e r i ve h a r e k e t l e r i n eşya ile arasın­ daki münasebetleri ifadeye m u k t e d i r olabilmiştir. İ p t i d a i l i s a n l a r h e r h a l d e , ç o k az k e l i m e i h t i v a ediyordı. B u g ü n lisanlar ç o k zenginleşmiş bulu­ nuyorlar. Bazı geniş m m t a k a l a r ü z e r i n d e dağılmış bir halde b u l u n a n insan kütlelerinin kullandıkları l i s a n l a r d a m ü ş a b i h c e z i r l e r e v e a y n i fikri ifade için m ü ş a b i h tarzlara m a l i k lisan g u r u p l a r ı v a r d ı r ; fakat b u n a m u k a b i l d i ğ e r m m t a k a l a r d a bu lisan g u r u p l a r ı n d a n esaslı bir surette farklı b a ş k a lisan gurupları da vardırDünya yüzünde yaşayan kavmlerin kullan­ m a k t a o l d u k l a r ı lisanlar h a k k ı n d a bir fikir hâsıl e t m e k için bazı b ü y ü k lisan g u r u p l a r ı n ı sayalım : -a) Türkçe. B u dil e s a s î ( o r i j i n a l ) , b a ş l ı b a ş m a m ü s t a k i l b i r d i l d i r . T ü r k dili b u g ü n T u n a h a v ­ zasından Şarkta Lena nehri ve Kingan dağlarına kadar ve Şimal Buzdenizinden U m m a n denizine k a d a r uzanan geniş sahadaki insanlar tarafından k o n u ş u l a n , b u n l a r a r a s ı n d a a n l a ş m a v a s ı t a s ı ola­ r a k kullanılan u m u m î bir dildir. T ü r k dilinin esaslı farikaları, d o ğ r u d a n d o ğ r u y a T ü r k adım taşıyan k a v m l e r tarafından k u l l a n ı l a n l e h ç e de mütebariz ve mütekâmildir. Macar v e Finlerin k u l l a n d ı k l a r lisanlar T ü r k dilinin esasî u n s u r l a r ı n ı ihtiva e t m e k l e b e r a b e r b a ş k a tarzda istihale ve inkişaf etmişlerdir. 1

Avrupalılar T ü r k l i s a n ı n ı Ural - Altay namı a l t ı n d a M o n g o l c a ile b i r s a y a r l a r , b u t e l â k k i t a ­ m a m e n yanlıştır. Hakikat şudur: Moğolca, Türkçeden, Çinceden, Tibetçeden alınmış bir takım k e l i m e l e r i n M o g o l l a r a has bir tarzda birleştiril­ m e s i n d e n t e ş e k k ü l e t m i ş t i r - B u g ü n yanhş olarak tatar denilen meselâ Kırım, Kazan, Azerbaycan Türkleriie, Kırgız - Kazaklar ve Başkurtlar gibi T ü r k k a b i l e l e r i n i n k u l l a n d ı k l a r ı l i s a n da, a z v e y a çok bir takım lehçe farklarile Türkçedirb) H e m e n b ü t ü n A v r u p a milletlerinin ve As­ yada Rusların v e bir kısım İran ve Hint halkı­ n ı n k o n u ş t u k l a r ı l i s a n l a r b u g ü n Hint - Avrupa li­ sanlar grupu olarak tanıttırılmaktadır. Bu grup­ ta Lâtin, C e r m e n , i s l a v l i s a n l a r ı b ü y ü k l i s a n aile­ lerini teşkil eder. c ) Asyanın cenubu garbisinde, Arabistanda Arapların, Yahudilerin ve Aîrikada Mısırlılarla Habeşlerin ve sair bazı k a v m l e r i n konuşmuş o l d u k l a r ı l i s a n l a r ı Hami v e Sami diye müstakil bir lisan g r u p u o l a r a k gösterirler. M ı s ı r ı n K ı p t i l i s a n i l e B e r b e r i l i s a n l a r ı v e su­ reti u m u m i y e d e Ş a r k î Afrika lisanlarına şamil olan Hamî lisanları ayrı bir z ü m r e halinde gös­ t e r e n l e r d e v a r d ı r . S a m î l i s a n l a r z ü m r e s i , iptida. H a m i grup şeklinde z u h u r etmiş olabilir. d ) Asyanın şark ve şarkı cenubisinde Mongol ve Monglcyt k a v m l e r i n l i s a n l a r ı da bir lisan grupu telâkki olunabilir. B u saydığımız bellibaşlı lisan g r u p l a r ı n d a n b a ş k a h e r kıt'ada bazı m a h a l l î m ü n f e r i t lisanlar d a v a r d ı r . B e ş e r ırklarını tasnifte r e n k esasına s a p l a n a n l a r olduğu gibi, e l y e v m insanların k u l l a n d ı k l a r ı lisan­ l a r a g ö r e d e ı r k tasnifi y a p a n l a r g ö r ü l m e k t e d i r .

TÜRK

IRKİ

D ü n y a d a insan cemiyetlerinin tahavvüllerini, terakkilerini, milletlerin sureti teşekküllerini tetkik e d e r k e n coğrafî muhi­ tin e h e m m i y e t i n i n y a n ı n d a ı r k m e s e l e s i d e b a z ı n o k t a l a r d a n o l d u k ç a e h e m m i y e t l i b i r s u r e t t e dik­ kati c e l b e d e r . I r k m e f h u m v e tarifi b u g ü n e k a d a r b i r ç o k m ü n a k a ş a l a r a v e b i r b i r i n e zıt m ü t a l e a l a r a m e v z u olmuştur. Bazı müellifler ırkları lisanlara v e y a h u t renk­ lere g ö r e tasnif etmişlerdir. H a l b u k i muhtelif ırkların t e s a l ü b ü n d e n hâsıl olan bazı k a v m l e r i n m ü ş t e r e k lisanları olduğu gibi ayni ı r k a m e n s u p olan bazı k a v m l e r de başka başka lisanlarla konuşmaktadırlar. Renk taksimine gelince bunun zamanla ve m u h i t d e ğ i ş t i k ç e nasıl e h e m m i y e t i n i kaybettiğini ırklar b a h s i n d e izah etmiştik. A v r u p a âlimlerinin b e ş e r i y e t ' v e beşer ırkları h a k k ı n d a verdikleri malûmat hep kendi noktai nazarlarmdandır. Bun­ lar ç o k defa ı r k l a r ı takibettiklerî g a y e l e r e n a z a r a n tasnif ediyorlar. F i l h a k i k a b u g ü n k ü A v r u p a n m b ü y ü k millet kütleleri d o ğ r u d a n d o ğ r u y a bir ırka m e n s u p o l m a d ı k l a r ı gibi, b u c e m i y e t l e r i n ekseri­ sinde bariz vasıflarını muhafaza etmiş h â k i m bir ı r k ta m e v c u t d e ğ i l d i r . B u m i l l e t l e r b i r b i r l e r i l e a y n i k e m i y e t ve k e y f i y e t te tesalüp e t m e m i ş muhtelit ırkların husule getirdiği yepyeni birer heyettirler. TÜRK

ıRKı

U m u m î o l a r a k d e n i l e b i l i r k i i n k i ş a f v e itilâ île b e ş e r i y e t i n m u k a d d e r a t ı n a h â k i m olan dimağ­ dır. D i m a ğ d a n murat onun uzvî mahiyeti değil, her nevi tecellileridir. D i m a ğ üzerinde coğrafî muhitin, bu coğrafî muhitteki içtimaî şartların ve

irsî v a s ı f l a r ı n h i ç ş ü p h e s i z b ü y ü k v e e h e m m i ­ yetli t e s i r l e r i v a r d ı r . B u noktai nazardan ayni asıldan gelen v e bünyevî vasıfiarile b i r b i r i n e b e n z e y e n i n s a n l a r kütlesid i r d i y e tarif e d i l e n ı r k l a r ı n e h e m m i y e t i b i r d e r e c e tebarüz eder. T a r i h i n en b ü y ü k c e r e y a n l a r ı n ı y a r a t m ı ş olan Türk ırkı e n ç o k b e n l i ğ i n i m u h a f a z a e t m i ş b i r ırktır. T a r i h t e n e v v e l ve tarihî d e v i r l e r d e bu ırk ta, i ş g a l ettiği v â s i m ı n t a k a l a r d a k i v e y u r t l a r ı n ı n hudutlarındaki - k o m ş u ırklarla tesalüp etmiştir. Bu tesalüplerin ekserisinde T ü r k ırkının bariz v e uzvî d i m a ğ eseri olan harsî vasıfları h â k i m kal­ dığından b u karışmalar T ü r k ırkına kendi husu­ siyetini kaybettirmemiştîr. Ancak uzun devirler­ de v e b ü y ü k e k s e r i y e t l e r i ç i n d e i h t i l â ü a r a m a ­ ruz kalanları t e m e s s ü l edip isimlerini v e dillerini muhafaza edememişlerdir. D i m a ğ ı n e n k ı y m e t l i m a h s u l ü o l a n l i s a n bil­ hassa T ü r k ırkının b ü y ü k ekseriyetinde tarihî devirlerin h u s u l e g e t i r d i ğ i t e k â m ü l s i l s i l e s i da­ hilinde daima ana hatlarını muhafaza etmiştir. Ta­ rihten e v v e l k i z a m a n l a r d a v e tarihî d e v i r l e r d e ayrı ayrı cemiyetler, medeniyetler, devletler v ü c u ­ de getirmiş olan bu b ü y ü k ırk m e n s u p l a r ı , k u v ­ vetli d i m a ğ l a r ı n ı n m u h t e l i f m u h i t l e r d e y a r a t t ı k l a r ı m ü ş t e r e k l i s a n v e h a r s l a r l a v e irsî v a s ı f l a r ı ile uzun veya kısa müddetler zarfında yekdiğerinaen daima müteeesir olmuşlardır. G ö r ü y o r u z ki tarihte daima g ö z e çarpar bir b i r l i k a r z e d e n Türk ırkı d a i m a h â k i m k a l a n b a r i z uzvî vasıfiarile d i m a ğ ı n en kuvvetli m a h s u l ü olan m ü ş t e r e k l i s a n l a r i l e v e b u l i s a n l a n a k l e d i l m i ş olan h a r s l a r ı ile, t a r i h î m ü ş t e r e k h a t ı r a t ı i l e a y n i za-

m a n d a bugünkü millet tarifine de uyan b ü y ü k bir cemiyettir. Bütün tarihte böyle b ü y ü k bir ırkı, bir millet halinde g ö r m e k bilhassa zamanımızdaki insan heyetlerinin pek çoğuna nasip olmıyan büyük bir k u v v e t ve b ü y ü k bir şereftir.

D. İnsan c e m i y e t l e r i n i n tarih d e v i r l e r i n e g i r m e d e n evel, insanların, 5 0 0 , 0 0 0 sene süren neşvünema devirlerinde dimağları içinde neler cereyan etmiş olabileceğinden bir n e b z e b a h s e t m e k faydalı olur. B u uzak zamanlarda, insan kendisi ve muhiti hakkında ne düşünüyordu? İnsan, evvelâ a n c a k h a v a s s ı n a d o ğ r u d a n doğ­ r u y a t e m a s e d e n ş e y l e r ile a l â k a d a r o l u y o r d u . Lisan bir derece t e k â m ü l e vâsıl o l u n c a y a k a d a r i n s a n ı n fikri bu daire h a r i c i n e ç ı k a m a d ı . Fikri tesbit eden ve gittikçe d a h a m ü r e k k e p fikirlere d o ğ r u y ü k s e l m e ğ i kolaylaştıran lisandır. İptidaî i n s a n , n e r e d e n g e l d i ğ i n i , n i ç i n y a ş a d ı ğ ı n ı , hiç d ü ş ü n m e k ihtiyacını hissetmiyordu. İptidaî i n s a n l a r , h e m e n a d e t a h e r ş e y d e n kor­ kuyordu ; şüphesiz bu k o r k t u ğ u şeyleri rüyasın­ da da g ö r ü y o r d u . B u n l a r d a b i r t a k ı m k u d r e t l e r tahayyül ediyor ve bu kudretleri tatmine gayret e d i y o r d u . C a n l ı v e c a n s ı z şeyler» a r a s ı n d a s a r i h b i r t e f r i k y a p a m ı y o r d u . M e s e l â , c a n s ı z b i l e olsa h e r h a n g i bir ş e y k e n d i s i n i c e r i h a d a r etse ona ayağiyle vuruyordu. Bir n e h i r fazlalaşır veya taşarsa kendisine hasım olduğuna zahip oluyordu. Bir fikirden, diğer bir fikre intikali anlaşılmaz ve Pjj^jg

m a n t ı k s ı z b i r h a l d e idi. E s k i t a ş d e v r i n i h a y e t i n deki insanların bıraktığı resimler, bu insanların güneşe, aya, yıldızlara veyahut ağaçlara dikkat atfeylediklerini gösteriyor. Bu insanlarda h e n ü z dini f i k i r v e k a n a a t t a n e s e r y o k t u . O n l a r k e n d i ruyalariyle teheyyüce geliyorlardı. Hakikatin k e n ­ dilerinde uyandırdığı suretlerle bu r ü y a l a r karı­ ş a r a k g a r i p bir v ü z o h s u z l u k h u s u l e g e t i r i y o r d u . Faraza, ölülerini g ö m m e l e r i n d e n ve yanlarına e r z a k ve silâh b ı r a k m a l a r ı n d a n bu i n s a n l a r ı n m ü s ­ takbel bir hayata inandıkları neticesi çıkarılacağı gibi, ölenlerin hakikatte ö l m e d i k l e r i n i zannettik­ l e r i n e de h ü k m e t m e k m ü m k ü n d ü r , ö l ü l e r i r ü y a d a g ö r m e l e r i b u son fikri takviye ediyordu. B u fikir, ölüleri bir nevi cadı haline s o k u y o r ve onlarla uzlaşmak, gazaplarını tahrik etmemek çarelerine tevessülü mucip oluyordu. İptidaî i n s a n l a r ı n , b a b a l a r d a n , b ü y ü k b a b a l a r ­ dan, k o r k t u k l a r ı anlaşılıyor. Ç o c u k l a r bu, cet k o r k u s u i ç i n d e b ü y ü r l e r d i . C d d e ait e ş y a y a , m e ­ selâ onun m ı z r a ğ ı n a d o k u n m a k , o t u r d u ğ u y e r e o t u r m a k m e m n u idi. Cet, b ü t ü n a i l e e f r a d ı n ı n e f e n d i s i , h â k i m i idi. A i l e g e n ç l e r i n i n b u c e t k o r ­ k u s u n u , c e d d e h ü r m e t ve itibar g ö s t e r m e k lüzu­ m u n u analar m ü t e m a d i y e n telkin ederlerdi. B i n a e n a l e y h d e n i l e b i l i r ki, k e n d i s i n e el v e y a nazar uzatılmıyan m u k a d d e s bir mevcudiyet mef­ h u m u pek eski zamanlarda insanların dimağına h â k o l u n m u ş t u r . Aile v e y a k a b i l e efradının c e d d i n gazabından masun bulundurulması, bilhassa o öldükten sonra bile onu hoşnut etmeğe çalışılması fikri b u s u r e t l e hâsıl o l m u ş t u r . Zaten ceddin, yani reisin ö l d ü ğ ü n d e n k a t ı bir surette emin o l u n a m ı ­ yordu. Cet öldükten s o n r a dahi kadınlar ç o c u k -

larına cetlerinin ne kadar müthiş ve harikulade bir mahlûk olduğunu mütemadiyen tekrar ederlerdi. İnsanlar, d ü ş m a n l a r ı n ı k o r k u t m a k için de k e n d i l e r i i ç i n k o r k u n ç b i r h ü v i y e t t e ş k i l e d e n cetten istifade e t m e y i ü m i t ederlerdi. K e n d i arala­ rında iken huşunetli olmakla beraber onları mu­ h a f a z a e d e n c e d d i n t o p r a k a l t ı n d a i k e n de o n l a r ı muhafaza ve müdafaaya d e v a m etmekte olduğunu z a n n e d e r l e r d i . Cet k o r k u s u , i d r a k edilmiyecek d e r e c e d e bati bir s e y r i l e " K a b i l e Allahı k o r k u ­ s u n a , , i n t i k a l etti. D i m a ğ l a r ı , b u d ü ş ü n c e y i g e ç m i y e n i n s a n l a r , kâinatı da aile ç e r ç e v e s i i ç i n d e gördü. İnsanlarda cet k o r k u s u tehlikeli hayvan­ l a r a k a r ş ı o l a n k o r k u ile k a r ı ş t ı . B u s u r e t l e A l l a h m e f h u m u n u n b a ş l a n g ı ç hali olan, ulvileştirilmiş c e d d e h a y v a n i bir şekil verilmesi, bir m e r h a l e t e ş k i l etti.

Bazı sari hastalıklar, o insanlarda e s r a r e n g i z bir fikir u y a n d ı r d ı ; bazı m a h a l l e r d e n ve bazı eşhastan u z a k l a ş m a k , o mahallere ve eşyaya ve eşhasa k o r k u n ç bir m a h i y e t atfolundn. İ n s a n l a r d a lisan t e k â m ü l e t m e y e b a ş l a r b a ş l a m a z f i k i r b u iptidaî d ü ş ü n c e l e r ü z e r i n e teksif edildi. O n l a r a daimî bir k ı y m e t izafe e d i l m e ğ e ç a l ı ş ı l d ı . İ n s a n l a r , y e k d i ğerleril konuşaraktan, yekdiğerlerinin korkularını teyit ve tekit eylediler. M ü ş t e r e k mukaddesat an'anaları icat eylediler. B u m u k a d d e s a t içinde, memnu ( h a r a m ) v e gayrı tâkir ( m e k r u h ) m e f h u m ­ l a r ı n a ait f i k i r l e r m ü h i m y e r t u t t u . G a y r i s a f o l m a k k o r k u s u tasfiye o l u n m a k e n d i ş e s i n i d o ğ u r d u . B u tasfiye ameliyesi nispeten akıllı ve dirayetli insan­ ların h i m a y e ve m u a v e n e t i l e yapılıyordu. İlk

dinlerin v e sihirbazlığın tohumlarını, hep burada a r a m a k lâzımdır. F i k r i b e ş e r d e i k i zıt m e y i l v a r d ı r . B i r i n c i s i , k i d a h a e s k i s i d i r , h e r ş e y i gizli t u t m a k , m e y l i d i r . Daha yeni olan ikincisi de sözlerimizle h e m c i n s ­ lerimizi m ü t e h a y y i r e t m e k v e onlar ü z e r i n d e tesir i k a e t m e k a r z u s u d u r . B u n d a n b a ş k a v e f a z l a ola­ rak insanlarda esasen diğerlerini talim v e terbiye e t m e k hissi m e v c u t t u r . E k s e r i insanlar, h e m c i n s ­ lerine yapmamaları icap eden şeyleri bildirmek­ ten zevkalırlar- İşte b u suretle tarihin m e b d e i n d e sırf indî ve keyfî o l m a k ü z e r e tatbik o l u n a n bir sürü m e m n u a t meydana çıkmıştır. Bir de i n s a n l a r a hasım olan k u v v e t l e r i n m e v ­ cudiyeti fikri o k u v v e t l e r i n insan l e h i n e imale o l u n a b i l m e l e r i i h t i m a l i n i d o ğ u r d u . İ n s a n l a r ı teh­ dit e d e n k u d r e t l e r e h u s u s î m e r a s i m v e t e ş r i f a t l a k u r b a n l a r k e s m e k ve bazı takdimeler v e r m e k â d e t i n e g e ç i l d i . Â y i n h e y b e t l i b i r iş o l d u ğ u i ç i n yapılırdı.

İ n s a n l a r ı n h a y a t ı n a h â k i m o l a n ilk t e l â k k i l e r , izah ettiğimiz gibi bir yığın d ü ş ü n c e l e r d e n neş'et etmiştir. Lisan t e k e m m ü l ettikçe kudsiyet an'anası, m e m n u i y e t v e m e r a s i m e ş k â l i arttı v e g e n i ş l e d i . İlk ç o b a n l a r ı n zuhuriyle başka birçok şeyler insanlar için derin bir m a n a ihtiva eder g ö r ü n d ü . İnsanlar, s ü r ü s ü n ü otlatmağa götürdüğü saha­ ların Ötelerinde n e l e r o l d u ğ u n u b i l m e ğ e m e c ­ b u r oldu. G e c e ve g ü n d ü z h a y v a n l a r ı n a nezaret ederken ve muhtelif yer değiştirmeler esnasında g ü n d ü z l e r i güneşin, g e c e l e r i ayın ve yıldızların rehberliğinden istifadeye başladılar. Birçok uzun

asırlardan sonra yıldızların aydan v e güneş­ ten d a h a e m i n b i r r e h b e r o l d u ğ u n u a n l a m a ğ a m u ­ vaffak oldular. B u n d a n sonra, yıldızların tetkikine e h e m î y e t verdiler. Her şeye ferdiyet ve şahsiyet izafe itiyadında olan insanlar, yıldızları, g ö k y ü ­ zünden kendilerini tetkik ve h i m a y e eden şayanı itimat bir t a k ı m necabetli m a h l û k l a r addetmeye başladılar. İlk ziraat t e ş e b b ü s l e r i de m e v s i m l e r h a k k ı n ­ d a k i f i k r i t e s p i t etti. N i h a y e t , k a m e r i n , g ü n e ş i n , yıldızların, muhtelif z a m a n l a r d a muhtelif fasılalarla g ö r ü n ü ş ü n d e n , s a y ı y a , a d e d e , ö l ç ü y e i n t i k a l etti­ ler. H u l â s a , tabiatin, m ü ş a h e d e ve tetkiki insanla­ rda yeni yeni düşünceler v e m e r a k l a r uyandırdı.

L i s a n ı n l û g a t ç a s ı ç o ğ a l d ı k ç a , i n s a n ı n hikâye ve n a k i l k a b i l i y e t i d e t e z a y ü t etti. K e n d i l e r i n e , k a b i ­ lelerine, mukaddesata, dünyaya ve her şeyin s e b e p l e r i n e ait b i r t a k ı m h i k â y e l e r nakletmeye başladılar. B u suretle bir kabile zihniyeti ve bir a n a n a i n k i ş a f etti. B u h a l , i n s a n l a r ı i s t e d i ğ i g i b i serbest bir fikir ve d ü ş ü n c e y e malik olabilmek i m k â n ı n d a n m a h r u m ve bazı fikirleri, bazı telkin­ leri o l d u ğ u gibi k a b u l e t m e y e m e c b u r e d i y o r d u . G ö r ü l ü y o r ki, i n s a n l a r b u b a h s e t t i ğ i m i z t a r i h l e r ­ den itibaren şahsiyetlerinden bir kısmını feda e t m e k m e c b u r i y e t i n d e kalmışlardır. Beşeriyet, bu­ gün dahi halâ, ayni yolu takip etmektedir.

Z i r a a t ile b e r a b e r i n s a n l a r ı n f i k r i n e y e n i b î r takım m u h a k e m e silsileleri h â k i m oldu. Hasat m e v s i m l e r i n d e b i r s ı n ı f e f r a d ı n kurban olarak

feda edilmesi l ü z u m u , u m u m î telâkki m a h i y e t i n i aldı. B u k u r b a n l a r ı z e p h e d e c e k d i ğ e r p a k tanın­ m ı ş b i r s ı n ı f m e y d a n a ç ı k t ı : ttk rahipler sınıfı. Bir de k u r b a n edilen efradın etinden b i r e r parça y e m e k m e r a s i m i t e e s s ü s etti. G ü y a b u s u r e t l e fe­ dakârlığın nimetlerinden hepsi h i s s e m e n t o l u y o r ­ lardı. E l y e v m , bazı d î n l e r d e m e v c u t olan kurban k e s m e k âdetlerinin menşei budur. Ecdada h ü r m e t v e ondan k o r k u hisleri, e r k e k ile k a d ı n a r a s ı n d a k i r a b ı t a , s a r i hastalıklardan halâs a r z u s u , sihir vasıtasile k u d r e t ve m u v a f f a ­ kiyet temini, hasat zamanlarında k u r b a n kesilmesi gibi amiller b i r ç o k itikatlar ve t e v e h h ü m l e l e ka­ r ı ş a r a k girift b i r k ü l t e ş k i l e d i y o r d u . B u h â d i s e , i n s a n l a r ı n h a y a t ı n d a b i r m e v k i i m a h s u s tuttu v e a r a l a r ı n d a zihnî ve hissî bir t a k ı m rabıtalar d o ğ u r ­ du ve insanlarda, m ü ş t e r e k d ü ş ü n c e v e m ü ş t e r e k harekete saik oldu. İşte bu hâdiseye, biz b u g ü n Din n a m ı n ı v e r i y o r u z . İnsanlar, bu h â d i s e kar­ şısında basit ve mantıkî bir telâkki ile t e m a s a g e l m i ş b u l u n m i y o r l a r d ı ; bilâkis, bir t a k ı m ruhlara, ilhamlara, emirlere, ve nehiylere taallûk eden k a r m a k a r ı ş ı k düşüncelerle hali temasa geliyor­ lardı. İnsanların hayatına taallûk eden her şeyde o l d u ğ u g i b i d i n î m e s e l e l e r d e d e b i r tekâmül hâdi­ s e s i g ö r ü l ü r . İptidaî i n s a n d a Allah, v e din h a k k ı n ­ da hiçbir fikir, k a n a a t yoktur. B u k a d a r u m u m î v e şümullü telâkkilere, insanın dimağı a n c a k yavaş y a v a ş alıştırıldı. D i n fikri, i n s a n l a r c e m i y e t h a y a t ı n a sarahaten atıldıkça genişlen m e y e başlar, Vah­ det m e f h u m u n a y a k l a ş ı r v e n i h a y e t , t a b i a t ı n k u d r e t v e azemetile daha ziyade kabili t e f e h h ü m , h a k i k î b i r m a h i y e t alır- G ö r ü l ü y o r k i i n s a n l a r c e m a a t

halinde y a ş a m a ğ a başladıktan sonra, diğer içtimaî m ü e s s e s e l e r g i b i din m ü e s s e s e s i n i d e v ü c u d a g e ­ tirmiştir. Ülûhiyet mefhumunu bulan ve o m e f h u m u n s ı r l a r ı n ı k e ş f e d e n v e b u g ü n d a h i k e ş f e t m e y e de­ vam eden insan zekâsıdır. İnsanların faaliyetleri v e inkişafları üzerinde b i r ç o k amiller ve unsurlar tesir ve yardım etmiş­ tir. D i n d e b u m ü e s s i r l e r i n b a ş l ı c a l a r ı n d a n d ı r . B u s e b e p l e , b e ş e r i n t a r i h i n d e n b a h s e d e r k e n , din fikir­ l e r i n i n m e n ş e i n d e n v e i n s a n c e m i y e t l e r i n i n faali­ yetleri üzerindeki tesirinden b a h s e t m e m e k bir nok­ san teşkil edebilir. Din fikri, insanları k e n d i l e r i n i gayrisaf unsurlardan ve her türlü fenalık ve zarardan kurtaracak, sevk ve himaye eyliyecek b i r k u v v e t e itaat e t m e ğ e m ü h e y y a b i r h a l e g e t i r i r . İnsanların bu derunî ve m ü p h e m temayülleri m a ğ r u r , z e k i , m a h i r y a h u t h î l e k â r b i r t a k ı m in­ s a n l a r ı n , sihirbaz, rahip, hükümdar vaziyetlerini a l m a l a r ı n a m e y d a n açtı. İnsanların, b u g ü n k ü medeniyet tarihine kadar h a y a t l a r ı n ı n g e ç t i ğ i y o l işte b ö y l e b i r y o l d u r . İ n ­ s a n l a r ı n k o r k u v e zaaf h i s l e r i , d i m a ğ ı n s o n v e ç o k y e n i ilmî keşiflerlerle n u r l a n m a s ı s a y e s i n d e zail o l d u v e i n s a n l a r h a k i k a t i b u n d a n s o n r a d a h a bariz g ö r m e ğ e başladı. B e n l i ğ i n d e k i k u v v e t i v e ferdi o l d u ğ u c e m a a t i n i ç t i m a î k u d r e t i n i t a k d i r e nyuvaffak o l m a y a b a ş l a d ı . A r t ı k o n u n i ç i n h e r t ü r ­ lü t e k â m ü l , h u z u r v e e m n i y e t m e m b a ı , cemiyettir.

II. TÜRK TARİHÎNE METHAL T ü r k l e r i n A n a - Y u r d u A s y a d a d ı r . As­ ya, E g e denizinden Y a p a n denizine; ANAYURDU Hint denizinden şimal Buzdenizine kadar u z a n a n ulu bir k a r a parçasıdır. Şarkta Büyükdeniz sahillerinde Kora ve onun c e n u b u n d a y a r ı m daire şeklinde denize girmiş Çin kıt'asi v a r d ı r . Cenupta denize doğru m ü h i m çıkıntı, B ü y ü k Hint yarımadasıdır. B u n u n şarkında Sumatra, Cava, B o r n e o , Filipin adaları i ç i n e d o ğ r u u z a n a n Hindo-Çin yarımadası v e Hint g a r b i n d e Arap yarımadası göze çarpar. Garpte Karadeniz ve Akdeniz içinde uzanan A n a d o l u v a r d ı r . B u n u n ş i m a l i n d e A n a d o l u gibi B ü y ü k A s y a kıt'asına bağlı olan A v r u p a b u l u n u r . A v r u p a beş kıt'adan biri d e y e sayılmasına r a ğ m e n h a k i k a t t e a y r ı b i r kıt'a d e ğ i l d i r . A s y a n ı n garbe doğru bir çıkıntısından ibarettir. Şarktan g a r b e inen yaylalar, A s y a n ı n bel­ k e m i ğ i n i teşkil eder. B u yaylaların genişliği ve yüksekliği orta kısımlarda heybetli derecelere v a r ı r . K o r a , H i m a l a y a silsilesi, H a z a r denizi ve Baykal gölü arasında bulunan yaylalar dünyanın en y ü k s e k ve en geniş yaylalarıdır. G ö k l e r e baş u z a t a n d a ğ l a r v e k o r k u n ç k u m ç ö l l e r i ile y e m y e ­ şil s e v i m l i s u b o y l a r ı b u s a h a d a y a n y a n a g e l m i ş t i r . TÜRKLERIN

Arzın artan v e e k s i l e n y ü k s e k l i k l e r i n i n en g e n i ş taraçaları burada azemetli dağ k a b a r t ı l a r i l e . ç e v ­ rilmiştir. Büyük Kadırgan (Kingan) dağlarından Baykal h a v z a s ı n a , o r a d a n A l t a y d a ğ l a r ı b o y u n c a İtil h a v ­ zasına vararak, Hazar denizi havzası, Hindukuş, P a m i r , K a r a k u r u m , K a r a n l ı k d a ğ l a r y o l u ile v e Sarı ırmakla tekrar K i n g a n dağlarına ulaşan çizgi i ç i n d e k a l a n m ı n t a k a y a Orta Asya yaylası denir. İşte Türkün Ana - Vatanı bu yayladır. Orta Asyanın c e n u b u n d a yükselen H i m a l a y a dağları, Çin içlerinden b a ş h y a r a k şarktan g a r b e uzanan ve Kafkaslardan Kırımın içine kadar v a r a n b ü y ü k b i r silsiledir- B u silsilenin g ö k l e r e 8 8 4 0 metre uzanmış ehramları aşılarak şimale, B a y k a l i s t i k a m e t i n e d e r l e n d i k ç e , K a r a k u r u m , Altın, Üstün, A r k a v e Karanlık dağların sıra gövdeleri ile k a r ş ı l a ş ı l ı r . B u n l a r d a n s o n r a P a m i r k ö k ü n d e n a y r ı l ı p Çin T ü r k l e r i n i i k i y e b ö l e r e k T u r f a n ileri­ sinde Gobiye saplanan Tanrı dağlarına varılır. Daha şimalde Sibire doğru c e p h e almış Altaylar gelir. B a l k a ç v e Aral gölleri ş i m a l i n d e u c u b u c a ğ ı belirsiz otlaklar uzanır. Orta Asyanın c e n u b u n d a Çinin, Hindin, sulak ovaları ve İran yaylaları; şimalinde de Sibir vardır. T a r i h d e v i r l e r i n d e n b i n l e r c e yıl e v v e l T ü r k A n a - Y u r d u n d a , şimdi yerlerini çöller, kumsallar, boz kırlar, bataklıklar, sığ göller t u t m u ş e n g i n iç d e n i z l e r vardı. İlk m e d e n i y e t l e r i n g ü r filizleri b u denizlerin kıyılarında ve bunlara dökülen derin sulu ı r m a k l a r ı n şirin v e feyizli v a d i l e r i n d e fışkır­ mıştır.

UMUMÎ M U H A CERETLER VE MEDENIYET-

]

D ü n y a n ı n başka taraflarında, insang. kovuklarında^ a

r

d

a

h

a

k

a

y

a

'

'

y

e

a

, ,

a ç

,

,

j

^oyu - h ş e t hayatı yaşarken o u - j LEH rada işlenmiş kereste medeniyeti,: m a d e n devirlerine kadar ulaşmıştı.. İ n s a n l ı k l a h a y v a n l ı ğ ı h a k i k î v e bariz surette ayı-} ran devir, hayvanları ehlileştirme devri, en evvel) b u r a d a a ç ı l m ı ş , t a b i a t ı i n s a n i r a d e s i n e b o y u n eğ- L d i r e r e k i ş l e t m e n i n ilk m e r h a l e s i s a y a b i l e c e ğ i m i z | çiftçilik, b u r a d a başlamıştır. Arpa, b u ğ d a y , çav­ d a r g i b i t a n e l e r i n ; k o y u n , g e ç i , at, d e v e g i b i h a y ­ vanların m e n ş e i de burasıdır. Dağlarda bunların asılları o l a n y a b a n i c i n s l e r b u g ü n dahi b u l u n m a k ­ tadır. Kafkas dağlarından Tanrı dağlarına v e oradan O o b i çölleri i ç i n d e ş a r k a u z a n a n k a d î m T ü r k de­ nizi, s a y d ı ğ ı m ı z u l u d a ğ l a r ı ö r t e n b u z l a r ı n v e r d i ğ i sularla besleniyordu. Cümudiyeler devrinin sona ermesi, Büyük T ü r k denizi havzasındaki iklim şartlarını değiş­ tirdi. Y a v a ş v a v a ş ç e k i l e n b u z l a r , A s y a n ı n ş i m a l i ile e n y ü k s e k d a ğ l a r ı n a m ü n h a s ı r k a l d ı . S u l a r azaldı- G i t g i d e d a r a l a n d e n i z l e r i n y e r i n d e g ö l l e r , bataklıklar kaldı. I r m a k l a r , ç a y l a r cılız d e r e l e r e döndü. Bunlarden birçokları kurudu. Yeni kara parçaları m e y d a n a çıktı. Bol y a ğ m u r l a s u l a n a n yeşil ovalar, k u r a k ve ç o r a k çöller haline girdi. M i l y o n l a r c a i n s a n b a r ı n d ı r a n e l l e r d e h a y a t şart­ l a r ı k ı s ı r l a ş t ı . B u z l a r ı n ç e k i l m e s i v e g e n i ş iç d e ­ n i z l e r i n a r a d a n k a l k m a s ı ile, O r t a A s y a n ı n g a r b a k a p ı l a r ı , a r k a s ı n a k a d a r açıldı- O n d a n s o n r a A s y a b i n l e r c e y ı l z a r f ı n d a Ç i n e , H i n d e , Ö n A s y a y a , şi­ malî Afrikaya ve A v r u p a y a dalgalarını taşıran b ü y ü k bir insan denizi oldu. Y ü k taşıyıcı yaban e

n

v a

h a y v a n l a r ı n ı n işe a l ı ş t ı r m a l a r ı da b u d e v i r d e ç o k b ü y ü k ö l ç ü d e arttı. B u n d a n y e d i a s ı r e v v e l i n e k a d a r e n az 9 0 0 0 yıl, k â h ö n ü n d e durulmaz y ı k ı c ı v e y u t u c u seller, k â h k u m l a r altında gizli s u l a r g i b i y ü r ü y e n b ü y ü k Türk göçleri, akınları, m u h a c e r e t ve temdin faaliyetine d e v a m etmişler­ dir. İ k l i m d e ğ i ş i k l i ğ i n i n h a n g i s e b e p l e r d e n ileri geldiği h a k k ı n d a k i tetkikat b u g ü n birçok jeoloji âlimlerinin hâlâ üzerinde çalışmakta oldukları, bir m e v z u d u r .

D a h a iyi i k l i m l e r a r a m ı y a ç ı k a n T ü r k l e r ay­ rıldıkları s a h a l a r a n a z a r a n en elverişli g ö r d ü k l e r i y o l l a r ı t u t a r a k m e d e n i y e t l e r i n i n t o h u m l a r ı ile b i r ­ likte dört b u c a ğ a yayıldılar; çiftçiliğe y a r a y a c a k güzel ovalar, zengin su boyları aradılar. Karşı­ l a ş t ı k l a r ı i p t i d a î y e r l i l e r l e ç a r p ı ş a r a k o n l a r ı ya b a ş k a y e r l e r e s ü r d ü l e r , ya d a i ç l e r i n e g i r e r e k temdin ettiler. Yerlilere nazaran çok yüksek z e k â l a r ı v e m ü t e k â m i l s i l â h l a r ı ile g a l e b e ç a l m a k ­ ta, y e r l e ş m e k t e v e h ü k ü m l e r i n i y ü r ü t m e k t e g ü ç ­ lük çekmediler. Boş buldukları sahalarda ise beğendikleri yerlere yerleşerek oraların otokton ahalisi oldular. K u r u y a n T ü r k e l i n i n şark taraflarında bulu­ nanlar kendilerine yakın olan Çine indiler. Çin, çölleşen sahanın ve onu çeviren dağların ötesinde S a r ı I r m a ğ ı n s u l a d ı ğ ı z e n g i n va*di i l e b a ş l a r . Bu vadinin g a r b e ve şimale geçit noktaları mahduttur. Ç i n i n i l k d e v i r l e r i n d e n b a h s o l u n u r k e n hura­ f e l e r l e k a r ı ş t ı r ı l a r a k 1 0 0 , 0 0 0 hatta 2 , 0 0 0 , 0 0 0 yıla çıkarılan sonradan uydurulma m e n ş e efsaneleri bir tarafa bırakılırsa, T ü r k l e r i n şimalî Ç i n e ilk

g i r i ş l e r i n i m i l â t t a n e n az 7 0 0 0 yıl e v v e l i n e g ö t ü r ­ mek lâzımgelir Yeni b u l u n a n san'at eserlerile fikir ifade edici çizgiler şeklindeki yazılara (ideogram) bakılarak, bunların o z a m a n a g ö r e m ü t e k â m i l bir m e d e n i y e t s a h i b i o l d u k l a r ı , ç i f t ç i l i k işini iyi b i l d i k l e r i , g ö ğ e , yere, suya, g ü n e ş e , yıldızlara tapükları, k a p l u m b a ğ a k a b u ğ i l e f a l c ı l ı k ettikleri t e s p i t e d i l m i ş t i r . Bunlar şimale arka semt, şarka güneşin ağaçlar arasından belirdiği yer, c e n u b a yırtıcı hayvanlarla dolu or­ man, g a r b e "güneşin u y u m a k için y u v a s ı n a giren k u ş l a r g i b i ç e k i l i p gittiği yer,, d e r l e r d i . M e d e n î b i l g i l e r i , y ü k s e k v e asil a h l â k l a r ı , s a f v e s a d e i t i k a t l a r ı ile c i n d e y e r l e ş e n Türklerin orada devirler imtidadınca ilerlettikleri m e d e n i y e t son asırlara gelinceye k a d a r d ü n y a n ı n en e h e m ­ m i y e t l i m e d e n i y e t l e r i n d e n biri o l m a k v a s f ı n ı m u ­ hafaza etmiştir. •

Diğer bir göç dalgası Asyanın en c e n u p çıkın­ tısı o l a n Hint yarım adasına y ü r ü m ü ş t ü r . Sint, G a n j , B r a h m a p u t r a gibi b ü y ü k su damarlarile s u l a n a n v e ş i m a l sınırları h e y b e t l i H i m a l a y a tabyalarile ç e v r i l m i ş olan Hint, T ü r k e l l e r i n e şimali ş a r k î v e ş i m a l i g a r b i d e iki d a r g e ç i t l e a ç ı l ı r . C i n ­ de o l d u ğ u gibi Hintte de asıl yerlilerin m e d e n i y e t i yoktur. T a r i h t e n e v v e l k i z a m a n l a r d a Hint, " m a y m u n sürülerine benzeyen„[l] kara derili insan kabilelerile m e s k û n d u . S a y d ı ğ ı m ı z i k i g e ç i t t e n g i r e r e k bunları cenuba doğru süren Türklere tarihlerde 11] B u tabir Ş i k a g o D a r ü l f ü n u n u ş a r k dilleri P r o f e s s ö r ü S. Goıverı indir: Hist. de l'Asie, 1 9 2 9 - sayfa 2 1 .

Dravit a d ı v e r i l i y o r . B a z ı k a b i l e l e r i n K o l , Bil g i b i birkaçı t ü r k ç e asıllarını muhafaza etmiş isimlerle anıldığı anlaşılan Dravitlerin Hintte medeniyetle­ r i n i y ü k s e k b i r d e r e c e y e ç ı k a r d ı k l a r ı , Harappa, ve Mohencodaro da y a p ı l a n y e n i a r k e o l o j i keşiflerile m e y d a n a çıkarılmıştır. Son zamanlara gelinceye kadar, Hint medeniyetinin nisbeten yeni sayılabi­ lecek medeniyetlerden olduğu hakkında bir kanaat vardı. Yeni keşifler bu yanlış kanaati düzeltmiş v e kadîm Hint medeniyetinin kadîmÇin,Mezopotamya, v e M ı s ı r m e d e n i y e t l e r i l e m u a s ı r l ı ğ ı t a h a k k u k et­ miştir.

T ü r k ü n garbe b i n l e r c e yıllar m ü t e m a d i dalga­ lar halinde d e v a m eden m u h a c e r e t l e r i , başlıca iki yoldan v u k u bulmuştur. B u n l a r d a n biri şimal y o l u d u r ki U r a l d a ğ l a r i l e H a z a r d e n i z i a r r s m dan ve Karadeniz şimalinden geçer. İkincisi ce­ nup yoludur. B u yol adeta Himalaya şimal ve c e n u p etekleri b o y u n c a g a r b a g i d e r . C e n u p yo­ lundan Kafkasları g e ç m e k suretile şimal yoluna intikal e d e n kafileler de o l m u ş t u r . Ş i m a l yolu, buzların çekilmesinden sonra husule gelen ba­ taklıklar yüzünden cenup yolundan daha müşk ü l â t l ı idi. B u s e b e p l e b u y o l u t a k i p e d e n l e r g i d e ­ bildikleri y e r l e r e ç o k g e ç vâsıl olmuşlardır. Ce­ n u p y o l u n u takip edenler Mezopotamyaya, Anadoluya ve oradan Adalara geçmişlerdir. Ön Asyaya g e l m i ş o l a n l a r d a n l ? u r i y e y e sapanlar, Palestin üzerinden Mısıra gitmişlerdir. İberlerîn de Hazar c i v a r ı n d a n b u y o l ile A f r i k a ş i m a l i n e v e o r a d a n İspanyaya geçtiklerini söyleyenler vardır. Şimal yolunu takip edenlerden bir kısmı T u n a havza-

smda, T r a k y a d a yerleştiler. Sonraları bunlardan bazı k a b i l e l e r M a k e d o n y a y a , T e s a l y a y a v e e n ni­ h a y e t asıl Y u n a n i s t a n d e n i l e n y a r ı m a d a y a g i d i p yerleştiler. Çanakkale ve İstanbul boğazlarından g e ç e r e k Anadoluya garp yoluyle girmiş olanlar­ da bu T r a k y a ve T u n a m m t a k a l a r ı n d a yerleşmiş Türk kabilelerindendir.

Türklerin aşağı Mezopotamya'ya inişlerinde, ı r m a k b o y l a r ı b a t a k l ı k h a l i n d e idi. C e t v e l l e r v e kanallarla suların zararını gidermek, toprağın m u n t a z a n s u l a n m a s ı n ı temin e t m e k için b ü m u ­ hacir kafilelerin gösterdikleri kabiliyet v e m a h a ­ r e t d a h a ilk geldikleri zamanda dahi medenî se­ v i y e l e r i n i n y ü k s e k o l d u ğ u n a delil s a y ı l m a k t a d ı r . B u n l a r ı n b i r taraftan Dicle v e Fırat, d i ğ e r taraftan K e r k a ve Karon ırmakları boylarında v e ağızla­ rında k u r d u k l a r ı medeniyet, g e r e k nefîs san'atların v e g e r e k s i y a s î v e i ç t i m a î h a y a t i n i n k i ş a f ı n o k t a l a r ı n d a n ç o k feyizli o l m u ş t u r . B u m e d e n i y e t Sümer - Akal - Elam m e d e n i y e t i u n v a n l a r ı ile anılır. T ü r k ü n en az y e d i bin yıldan beri otokton ahali h a l i n d e y e r l e ş e r e k k e n d i n e y u r t edindiği Anadoluda yapılan taharriler, b u g ü n milâttan evvel 4 0 0 0 yıla çıkarılan Anadolu m e d e n i y e t i n i n kidemini, her an birkaç asır daha maziye götür­ mektedir. Anadolu medeniyetleri tarihçilerinden Felix Sartiauz n u n v e Garstang m dedikleri gibi " i h t i v a ettiği k a d î m m e d e n i y e t e s e r l e r i n i n Arke­ olojik te'kikatı cihetinden h e n ü z el s ü r ü l m e m i ş s a y ı l a c a k h a l d e olan,, A n a d o l u d a t a h a r r i d e v a m ettikçe, ilk m u h a c e r e t l e r e t e v a f u k e d e n z a m a n l a r danberi b u r a y a münkeşif bir m e d e n iy e t getirilmiş

olduğunun meydana çıkarılacağına inanmak doğru olur. Anadolu medeniyetinin, Mezopotamya veya Mısır m e d e n i y e t i k a d a r eski o l m a d ı ğ ı iddiası va­ rit d e ğ i l d i r . Z i r a s ö y l e d i ğ i m i z g i b i Mezopotamya ile A n a d o l u y u i ş g a l e d e n i n s a n l a r a y n i ı r k t a n v e ayni m e n ş e d e n d i r l e r . B u itibarla geldikleri yer­ l e r d e n a y n i m e d e n i y e t i g e t i r m i ş o l m a l a r ı tabiî görülmelidir. B o ğ a z k ö y hafriyatı derin t a b a k a l a r a doğru indikçe elde edilen eserler, v e K a r k a m ı ş harabesinin d a h a altında b u l u n a n birinci K a r k a ­ mış eserleri bu hakikati teyide h i z m e t edebilecek delillerdir. A n a d o l u d a k i BU m e d e n i y e t i n i n azameti gün g e ç t i k ç e d a h a iyi a n l a ş ı l m a k t a d ı r . G e r e k Eti m ü t tehidesine dahil h ü k ü m e t l e r e , gerek yabancı k o m ş u devletler ü l k e l e r i n e u z a n a n yolları, m u h ­ teşem mabetleri, heykelleri "Mısırınkilerinden çok d a h a m ü k e m m e l S f e n k s l e r i m l e Boğazköy ün top­ r a k Örtüleri a l t ı n d a n b u g ü n k ü b e ş e r i y e t i n m ü t e h a y y i r g ö z l e r i ö n ü n e a ç ı l a n Eti m e d e n i y e t i c a n ­ lılık v e f i k i r y ü k s e k l i ğ i n o k t a l a r ı n d a n h a r i k u l a d e bir inkişafın şahididir.

Mısıra giden T ü r k l e r y e r l e ş m e k için Nilin b o ş b u l d u k l a r ı deltasını seçtiler. îlk Mısır m e d e ­ niyetini kuranların Asyadan geldikleri, Mısırın k a d î m t a r i h i ile u ğ r a ş a n â l i m l e r i n ç o ğ u t a r a f ı n ­ d a n k a b u l e d i l m i ş b i r k e y f i y e t t i r . Nîl v a d i s i n d e y o n t m a taş d e v r i n d e n b i r d e n b i r e m a d e n taş d e v r i n e i n t i k a l e d i l m i ş o l m a s ı , iki d e v r i n a r a s ı n d a b u l u n m a s ı l â z ı m g e l e n mutavassıt san'atllarm Mı­ sırda g ö r ü l m e y i ş i , S u r y e d e k i bazı m a ğ a r a l a r d a ,

M ı s ı r a g e ç e n l e r t a r a f ı n d a n b ı r a k ı l m ı ş o l a c a ğ ı tabii g ö r ü l e n e n e s k i e s e r l e r v e n i h a y e t a n t r o p o l o j i tet­ k i k l e r i n i n ortaya k o y d u ğ u n e t i c e l e r b u n a delildir. Âlimlerin bu hakikat içinde, açıkça s ö y l e m i y e r e k eksik bıraktıkları nokta, Orta Asyadan, Altaylardan glemiş olanların T ü r k camiası m e n s u p l a r ı n d a n başkası olmıyacağıdır. Bu eksik noktayı tamam­ l a m a k vazifesi, şüphesiz, h e r k e s t e n evvel T ü r k l e r e düşer. A n a d o l u ile M ı s ı r a r a s ı n d a k i Suriye v e PaleMin sahalarına gelince, buralarda tarihin tanıdığı ka­ d î m z a m a n l a r d a n b e r i " M e z o p o t a m y a v e Eti m e ­ d e n i y e t l e r i n i k u r a n l a r ı n m ü ş t e r e k v a s ı f l a r ı n ı taşı­ yan bir halkın,, h â k i m b u l u n m u ş olduğu yine yeni tetkiklerin açığa çıkardığı hakikatlerdendir. *

•

G a r b a giden T ü r k l e r d e n bir kısmı yerleşmek için e l v e r i ş l i z e m i n l e r d e n b i r i n i d e ş a r k î Ege havzasında buldular. Tarihin bugün milâttan 4 : 5 b i n yıl k a d a r g e r i y e g ö t ü r e b i l d i ğ i Akdeniz m e d e n i y e t i , Turova, Girit, Lidya v e İyona adları v e r i l e n s a h a v e s a f h a l a r ü e b i r l i k t e b e ş e r istidat ve kabiliyetinin en k ı y m e t l i incilerle süslü bir tacı o l m u ş t u r . İ n c e b i r h a ş m e t l e m ü m t a z bu A k d e n i z m e d e n i y e t i n i k i m l e r y a p t ı ? Knosos sara­ y ı n ı n x x i n c i a s r ı n en i n c e l m i ş z e v k l e r i n i y a l n ı z tatmin değil h a y r a n edici güzellikteki san'at eser­ lerini e b e d i y e t e yadigâr eden k a v m k i m d i r ? Bu suali p r o f e s ö r Eugene, Pıtlardın kullandığı cümle ile t e k r a r e d e l i m : " A k d e n i z i n b ü t ü n b u N e o l i t i k brakisefalleri, h e p a y n i aileden mi idiler ?„ - K a d i m , O r t a v e S o n Miken d e v i r l e r i n d e n birincisile so­ nuncusuna tevafuk eden zamanlarda Akdeniz

adalarını kapladıkları antropoloji ilminin maddî ve m ü s b e t delilierile teeyyüt eden bu brakisefal kavmlerin, dünyanın brakisefal insanlar k a y n a ğ ı olan Orta Asyadan, Ana T ü r k - Y u r d u n d a n tabiat hâdiselerinin zorile ayrılmağa m e c b u r kalmış olanlar z ü m r e s i n e mensubiyetleri, bizce, şüphe­ sizdir. Girifte, T u r u v a d a b u l u n a n en e s k i Neoli­ tik e s e r l e r l e Hazar şarkındaki Türk ellerinde bulu­ nan eserler a r a s ı n d a tesbit edilen benzerlik, Akde­ niz m e d e n i y e t i n i n o l d u ğ u k a d a r o n u y a p a n insan­ ların m e n ş e i n i de g ö s t e r m e ğ e y a r a r dillilerdendir. Anadolunun garp kıyılarında, Y u n a n yarım­ adasında y ü k s e l m i ş medeniyetleri, Anadolunun içindeki, Mezopotamyadaki ve Orta Asyadaki kadîm medeniyetlerden ayrı mütalea e t m e k kabil değildir. İnsanlar, yakın z a m a n l a r a kadar, bütün Akdeniz havzasına şamil müstakil bir Y u n a n me­ deniyeti t a s a v v u r ve k a b u l e d e c e k m e r t e b e d e az b i l g i l i i d i l e r . B u m e d e n i y e t i G r e k l e r e i n h i s a r et­ tirmek ve onu a n c a k Mısır medeniyetile temasta g ö r m e k tarih bilgisinin kat'iyet ç e m b e r d e ç e v r i l m i ş bir hakikati, bir mütearifesi s a y ı l ı y o r d u . Medeni­ yetlerin doğuş ve yayılış hâdiselerinin daha geniş görüşleri mütaleasına girişildiği yıllardanberi, a r t ı k o iptidaî t e l â k k i o r t a d a n k a l k t ı ; o n u n y e r i n e b ü t ü n ilâhları, a m a n a l a r ı ilim ve san'at eserlerile Yunan medeniyetinin menşelerini kendisinden e v v e l k i m e d e n i y e t l e r d e , b i l h a s s a Eti m e d e n i y e t i n ­ de a r a m a k l â z ı m g e î e c e ğ i hakikati geçti. S o n asra kadar menşei, m e v h u m bir G r e k m e d e n i y e t i n e b a ğ l a n a n Lidya v e F r i k y a m e d e n i y e t l e r i gibi, gar­ bi A n a d o l u m e d e n i y e t l e r i n i n d e e s a s t a Eli mede­ niyetinin devamından ibaret olduğu şimdi artık kolay reddedilmiyecek kanaatlar sırasına girmiş

bulunuyor. Birçok âlimler arasında meselâ Garstangtan [1] n a k l e t t i ğ i m i z ş u birkaç cümle, zamanımız ilminin bu m e v z u u g ö r ü ş ü n ü anlat­ m a ğ a yetebilir. "... Yunan ilâhlarının menşeini Anadoluda arayabiliriz. (Sahife: 41) .. L i d y a n m siyasî ve içtimaî teşkilâtı tamamile v e doğrudan d o ğ r u y a Etilerden alınmıştır. (Sahife: 147) " . . . D i ğ e r b i r Eti h e y k e l i n d e k i , s a n ' a t t a r z ı A r k a y i k Y u n a n s a n ' a t ı n d a a y n e n g ö r ü l ü y o r . (Sahife:

212)

" . . . Eti m a h k û k â t v e k u y u d a t ı n ı n t e t k i k i iler­ ledikçe belki de bütün Y u n a n an'analarmın bura­ dan ç ı k m ı ş olduğu görülecektir. (Sahife: 184)„

Y u n a n ilim, s a n ' a t v e f e l s e f e s i n i n b ü t ü n p ı n a r ­ ları g a r b î A n a d o l u d a o l d u ğ u g i b i , Roma medeni­ yetinin kökü de oradadır. Bu medeniyetin temelini kuran Etrükslerin îtalyaya Anadoludan gitmiş oldukları muhakkaktır. E t r ü s k s a n ' a t i l e Eti v e Lidya s a n a t l a r ı arasında sıkı bir m ü n a s e b e t tesbit e d i l m i ş t i r . A m e r i k a l ı l a r ı n Şartta, yaptıkları taharriyat gibi, h e r y e n i tetkik b u m ü n a s e b e t i n derin­ liklerini daha ziyade aydınlatmaktadır. Etrüsklerin Îtalyaya aşıladıkları medeniyetten Avrupanın sonraları n e k a d a r müstefit o l m u ş b u l u n d u ğ u ma­ lûmdur. B ü y ü k m u h a c e r e t l e r i n Şark, ö n Aasya v e Ak­ d e n i z h a v z a l a r ı n d a t a r i h e a r m a ğ a n ettiği m e d e n î [1] L i v e r p u l D a r ü l f ü n u n u Garstangnin « Eti imparatorluğu'

Arkeoloji profesörü adlı kitabına bakınız.

John

V

1

:

M

inkişafları süratle gözden geçirdik şimdi y i n e a y n i s ü r a t l e asıl A v r u p a s a h a s ı n ı g ö r e l i m . H a z a r v e K a r a d e n i z i n k ı y ı l a r ı y o l u ile g e ç e n l e r Avrupa içlerine, d a l a r a k Atlas d e n i z i n e k a d a r d a ­ y a n d ı l a r . İ l k g i d e n l e r i n izi ü z e r i n d e y a v a ş y a v a ş , fakat mütemadi y ü r ü y e n göçler, A v r u p a n ı n o za­ manlarda içinde b u l u n d u ğ u derin vahşet hayatı­ nın değişmesinde amil v e m ü e s s i r oldu. M u h a c i r ­ l e r yol e d i n d i k l e r i s a h a l a r a v e y e r l e ş t i k l e r i m ı n t a k a l a r a d e v i r , d e v i r c i l â l ı taş, b a k ı r , t u n ç , v e d e m i r , s a n ' a t l a r ı n ı g ö t ü r d ü l e r . Keller g ü t t ü k l e r i H a z a r c e ­ nubu, Kafkas, U k r a y n a , T u n a vadisi yolu üstünde, o n l a r ı n g e ç t i k l e r i z a m a n a ait o l d u ğ u t e s p i t e d i l e n , e s e r l e r b ı r a k m ı ş l a r d ı r . Ligürlerin bunlardan çok daha evvelki zamanlarda Avrupanın garbına ka­ dar gittikleri v e bütün Îtalyaya yayıldıkları da m a l û m o l m u ş t u r . Çitler ( S c y t h e s ) c a m i a s ı n a d a h i l o l a n Kimriler ise, K e l t i e r A v r u p a y a g e ç m e z d e n evvel"Kırım ve Danimarka yarım adalarında yer­ l e ş m i ş b u l u n u y o r l a r d ı [1].„ A v r u p a d a muhtelif san'at devirlerinin bu m u ­ h a c e r e t l e r e a ç ı l m ı ş o l d u ğ u n a a r t ı k itiraz e d e n y o k gibidir. A v r u p a l ı l a r ziraati, y a b a n i h a y v a n l a r ı eh­ lileştirmeği, ç ö m l e k ç i l i k san'atlarını da b u y e n i gidenler öğretmişlerdir. Fikir, san'at v e bilgice Av­ rupa y e r l i l e r i n d e n ç o k y ü k s e k olan m u h a c i r l e r , A v r u p a y ı m a ğ a r a h a y a t ı n d a n k u r t a r m ı ş l a r v e Fikrî inkişaf yoluna sokmuşlardır. » Arkeoloji buluşlarına nazaran milâttan 2000 yıl k a d a r e v v e l A v r u p a d a b a k ı r a l e t l e r b i l e p e k az b u l u n u r k e n o t a r i h t e b i r d e n b i r e t u n ç a l e t l e r i n [1] Ch. Steur, E t h n o g r o p h i e des avant Jesus-Christ.

P e u p l e s de

L'Europe

ANA YURTLARINDAN AYRILAN TÜRKLER çoğaldığı görülüyor. Bakırı tunca çevirebilmek çiin m e v c u d i y e t i e l z e m o l a n k a l a y m a d e n i A v r u ­ p a d a y a l n ı z F r a n s a d a b i r t e k y e r d e z a y ı f b i r da­ m a r h a l i n d e m e v c u t o l u p b u n u n d a k a d î m za­ manlarda keşfedilip işletildiğine dair hiçbir ema­ r e y o k t u r [1]. T u n ç sanatının A v r u p a y a son asırlara kadar bütün dünyanın h e m e n y e g â n e kalay hazinesi o l a n A n a T ü r k - Y u r d u n d a n g i t m i ş o l d u ğ u e n sa­ bit h a k i k a t l e r d e n s a y ı l ı r . M a d e n i n v e m a d e n san'atlarınm kadîm m e d e n i y e t sahalarından Mezo­ potamya, Mısır ülkelerinde keşfedilmiş olmadığı d a m u h a k k a k t ı r . M a d e n Jaques de Morganm de­ diği gibi " a n ' a n a n ı n b i z e p a r m a ğ i l e gösterdiği dağ­ larda keşfolunmuştur.,,

Böylece d ü n y a y a ilk yayılışlarını y a p m a ğ a b a ş l a y a n T ü r k l e r , gittikleri KILAN TÜRKyerlerde kabile veya reislerinin, veya LER yeni yerleştikleri sahaların isim­ lerde anılmışlardır ; bu isimlerden ç o ğ u n u n z a m a n l a t e l â f f u z ş e k i l l e r i d e ğ i ş m i ş , ilk bakışta anlaşılmıyacak hale gelmiştir. Yerleştikleri sahaların k a d î m v e y a k e n d i l e r i tarafından veril­ miş yeni isimlerde anılmış kabileler bulunduğu g i b i , ilk a d l a r ı a s ı r l a r z a r f ı n d a d e ğ i ş e r e k b a ş k a a d l a r t a k ı n m ı ş o l a n l a r ı d a v a r d ı r . A y n i s a h a d a bir­ çok kabileler yerleşmiş b u l u n d u ğ u zamanlar bun­ l a r ı n m ü ş t e r e k e n k u r d u k l a r ı d e v l e t , m e s e l â Eti, K ? H D A N

R

T

A Y

[1] K a l a y A v r u p a y a b u g ü n dahi Hint v e b ü y ü k Muhit adaları ile Çinin garp v i l â y e t l e r i n d e n g e î m e k t e t i r . T ü r ­ kistan kalaylarının ihracatı n a k l i y a t m ü ş k ü l â t ı n d a n v e m a s r a f ı n d a n dolayı d u r g u n l u ğ a u ğ r a m ı ş t ı r .

; : : i

Selçuk, O s m a n l ı devletlerinde olduğu gibi en kuvvetli olan v e idare başında b u l u n a n k a b i l e v e y a aile i s m i l e anılırdı. Telâffuzları gitgide başka şekillere sokulan kabile , veya iskân sahalarına vaktile onlar tara­ fından verilmiş isimlerin asıllarının tayininde L e n g ü i s t i k ilmi, tarihin y a r d ı m c ı s ı d ı r . Yurtlarından ayrılan T ü r k l e r i n gittikleri saha­ larda yerlilerle k a r ı ş m a s ı n d a n muhit, i k l i m şart­ larına v e tesalüp nisbetlerine göre yeni, yeni ka­ bileler ve bu kabilelerin siyası, içtimaî amiller altında k a y n a ş m a s ı n d a n yeni, y e n i k a v m l e r doğ­ muştur. Bu hâdiseler içinde esefe lâyık olarak dikkati celbeden nokta, T ü r k l e r i n ana dillerini k a y b e t m e k t e v e y a y e r l i d i l l e r l e a z v e y a ç o k m'sbette karıştırmakta gösterdikleri sürattir. Millî benliğin k o r u n m a s ı cihetinden m ü h i m olan b u l i s a n t e m e s s ü l ü k o l a y l ı ğ ı y e n i b i r dil ö ğ r e n m e k t e y e r l i l e r e n a z a r a n d a h a nıüstaît, d a h a kabiliyetli o l m a k t a n ileri g e l m i ş o l a b i l e c e ğ i gibi, y e r l i l e r i n daha kalabalık b u l u n m a l a r ı n d a n v e h e r gittikleri y e r d e idare m e v k i i n e kendileri g e ç m e k itibarile hakimiyetlerini kabule daha çabuk alıştırmak saiklerinden de tahassul etmiş olabilir. S o n asırI irin Osmanlı imparatorluğu d e v r i n d e meselâ Giride, Arnavutluğa, Ş a m a v e y a Bağdada gitmiş T ü r k l e r i n o r a l a r d a G r e k v e A r a p v e A r n a v u t dil­ lerine temessülleri bizim neslin gözile gördüğü v a k ı a l a r d a n olduğu gibi, b u g ü n ş a r k vilâyetle­ rimizde dedenin yalnız türkçe, babanın h e m T ü r k ç e , h e m kürtçe, torunun yalnız kürtçe ko­ nuşmakta olduğu türk köylerinin bulunması da a y n i n o k t a y ı teyit e d e c e k ve b ü t ü n Türklüğün intibahını davete d e ğ e c e k bir hâdisedir.

Orta Asyada tabiiyat alimlerinin m e v ­ i ç de­ çaylaT Ü R K Y U R D U n etrafında k u r u l m u ş medeniyetin, yeryüzünün d i ğ e r parçalarına asır­ lar ve asırlarca nasıl taşınmış v e y a y ı l m ı ş olduğu­ nu söyledik. Bütün bu müddet zarfında Ana T ü r k Y u r d u n d a neler olup bitti? İklim değişikliğinin getirdiği kuraklık ve o n u n zarurî kıldığı bütün b u g ö ç l e r şüphesiz ana medeniyetin zararına oldu. Sarı Irmak, İndüs, G a n j , Fırat, Dicle, K ı z ı l ı r m a k , b ü y ü k v e k ü ç ü k M e n d i r e s l e r , Nil v e saire gibi e n feyizli sular kıyılarına; ve Akdeniz havzaları gibi Cennetten ayrılmış sanılacak kadar güzel kara parçalarına intikal eden bu medeniyet, s e ç e r e k yerleştiği bu sahalarda, tabiî t e k â m ü l ü n ü takip e d e r e k y ü k s e ­ l i r k e n , Orta Asyanın bütün bu ayrılıkların sarsın­ tılarından müteessir olmaması elbette mümkün değildi. İnsan kabiliyetinin medeniyet dediğimiz hasılasını y a r a t a n ilim v e san'at d a h a z i y a d e z e n g i n vadileri, m u h i t ile t e m a s v e m u v a s a l e kolaylıklarına mazhar sahaları sever. Yeni doğan zengin bir medeniyet merkezi, meselâ Orta Asya da o l d u ğ u g i b i i k l i m î ; v e y a d i ğ e r b i r ç o k s a h a l a r d a görüldüğü üzre bir payitahtın yakılması, bir devletin yıkılması gibi siyasî; yeni bir dinin m ü s a m a h a s ı z l ı ğ ı g i b i i ç t i m a î s a i k l e r i n t a z y i k i ile yerini değiştirebilir. Akdeniz medeniyeti devrinde havzanın muhtelif sahalarında yetişen âlimlerin, san'atkârların, filozofların, şairlerin h e r k ö ş e d e n k â h Sart, k â h Atina, k â h İ s k e n d e r i y e ş e h i r l e r i n e t o p l a n a r a k m u h i t i n k e n d i l e r i n i ç e k e n m ü s a i t şeGÖÇLERDEN cudiyetini söyledikleri b ü y ü k EVVEL VE nizin v e ona akan ırmakların, SONRA ANA r ı

raiti içinde, k a r a r g â h e d i n d i k l e r i y e n i m e r k e z i n •medenî t e a l i s i n e m ü e s s i r o l d u k l a r ı malûmdur. T ü r k tarihinin yakın devrelerinde b u n u teyit e d e c e k m i s a l l e r p e k ç o k t u r . Kubilay yeni kurduğu Hanbahk ( b u g ü n k ü P e k i n ) şehrinin süratle me­ d e n î inkişafa e r m e s i , C i n d e en m ü m t a z b i r ilim ve fikir m e r k e z i h a l i n e gelebilmesi için b ü t ü n U y g u r âlimlerini, mütefenninlerîni, riyaziyecilerini C i n d e t o p l a m a k istedi. Ve b i r ç o k l a r ı n ı getirtti. İ l m i n H a n b a h k s a r a y ı n d a k a z a n d ı ğ ı itibar, U y g u r âlimlerinin oraya taşınmasında şüphesiz amil, v e b u da e l b e t t e asıl U y g u r v a t a n ı n ı n i l m î z a r a r ı n a oldu. T ü r k m e d e n i y e t i Kâşgar, S e m e r k a n t , T a ş k e n t , Buhara, Konya, İstanbul gibi şehirler arasında en y a k ı n asırlara g e l i n c e y e k a d a r m e r k e z değiş­ t i r m e k t e d e v a m etmedi m i ? İ s l â m ilim ve san'atı siyasî fırtınalar ö n ü n d e asırlarca Ş a m d a n B a ğ d a d a , Bağdattan K u r t u b a y â taşınıp d u r m a d ı m ? İşte b ö y l e c e Ana T ü r k - Y u r d u m e d e n i y e t i d e t a r i h i n i l k z a m a n l a r m d a n b e r i en m ü h i m m i artıcı kuraklık olduğu g ö r ü l e n s e b e b i e r altında y e r i n i d e ğ i ş t i r m i ş t i r . B u n d a n asıl y u r t t a o z a m a n l a r d a n beri artık hiçbir m e d e n i y e t y a ş a m a m ı ş olduğu n e t i c e s i n i ç ı k a r m a ğ a k a l k ı ş m a k b i t t a b i d o ğ r u ol­ maz. Ana T ü r k Elinin içinde yapılan Arkeolojik t a h a r r i l e r en k a d î m m e d e n i y e t i n orada aranması l â z ı m g e l e c e ğ i n i kâfi d e r e c e d e ispat etmiştir. H a z a r ş a r k ı n d a A ş k a b a t y a k ı n l a r ı n d a Anav hafriyatının r e i s i Pumpelly bu medeniyete içinde bulundu­ ğ u m u z z a m a n d a n 1 1 , 0 0 0 yıl e v v e l e g i d e n bir kidem takdir etmiştir. Araştırılan diğer bütün kadîm medeniyetlerden hiçbirine h i ç b i r âlim tarafından bu k a d a r u z u n bir k i d e m v e r i l m i ş de­ ğ i l d i r . Pumpelly h a f r i y a t i ç i n i n t i h a b ettiği s a h a d a

isabet gösteremiyerek gayet k ü ç ü k ve ehemmi­ yetsiz bir k a s a b a y ı örten toprakları kazmıştır, T a r i h v e A r k e o l o j i d e e n iptidaî b i l g i s i o l a n l a r c a m a l û m d u r ki toprağın, a ğ a ç l a n b o ğ a n haris sar­ maşıklar gibi kendi içinde g ö m d ü ğ ü ve asırlar zarfında izlerini belirsiz h a l e getirerek unuttur­ d u ğ u k a d î m ş e h i r l e r d e n - h e p s i n i n d e ğ i l s e bile bir k ı s m ı n ı n yerini isabetle tayin e d e r e k b u l m a k m ü ş k ü l d ü r . B u n u n l a b e r a b e r , k u m l a r ı n ı n alü ana m e d e n i y e t i n y e k p a r e bir metfeni olan Türküstan, ilmin b u isabeti e k s i k a r a ş t ı r m a t e ş e b b ü s ü n ü m ü k â f a t s ı z b ı r a k m a m ı ş , Pumpellynin eline en kıy­ m e t l i v e s i k a l a r v e r m i ş t i r . A m e r i k a l ı â l i m b u ve­ s i k a l a r ı ilmin bitaraf g ö z ü y l e tetkik ettikten s o n r a Ana Türk - Yurdunun bu kısmında Neolitik medeni­ yetin milâttan evvel IX uncu, hayvanları ehlileştir­ menin VIII inal binde, maden san'atlarının VI inci binde, yani şimdiye kadar madencilikte en kademli tutulan S u s t a n 1000 yıl evvel başladığını Vade ve ilân etmiştir. T ü r k l e r i n A n a Y u r d u , Morg anın d a s ö y l e d i ğ i g i b i ş i m d i y e k a d a r p e k az a r a ş t ı r ı l m ı ş s a h a l a r d a n biridir. Medeniyet menşeinin, tarihçileri y o r m a k t a v e yanıltmakta olan m e ç h u l l e r i n i a ç a c a k anahtar oradadır. İlmin kazması orada i ş l e m e ğ e başladığı, b u l u n a n v e s i k a l a r s a m i m î v e bitaraf ilim d u y g u s i l e t e t k i k v e tahlil o l u n d u ğ u z a m a n i n s a n l ı ğ ı n t e k â m ü l t a r i h i g ü r ı ş ı k l a r l a a y d ı n l a n a c a k v e ya­ zılı b u l u n d u ğ u h a k i k î k i t a b ı n i ç i n d e o k u r t m u ş o l a c a k t ı r . B u k i t a p h a r i t a l a r ı n Türkilstan dediği Orta Asya yaylâsıdır. O sahanın üstüste yığılmış e n k a d î m medeniyetlerle kaplı olduğuna, orada a t a l a r d a n g e l e n m e n k u l â t ile d a ğ ç o b a n l a r ı b i l e vakıftır.

Milâttan e v v e l 9 , 0 0 0 yıla v a r a n k a d î m T ü r k medeniyetinin bir zaman sonra s ö n d ü ğ ü n ü ve büsbütün tarihe g ö m ü l d ü ğ ü n ü tasavvur v e iddia e t m e k hatadır. Bu m e d e n i y e t bir taraftan Çin, Hint, M e z o p o t a m y a v e s a i r e g i b i y e n i i n t i k a l m m t a k a l a r ı n d a i n k i ş a f e d e r k e n diğer taraftan da asıl k e n d i s a h a s ı n d a d e v a m ve inkişaf eylemiştir. İklimin müsaadesizleşmesi, hayat şartlarının bü­ yük mikyasta daralması o n u n a n c a k hızını dur­ d u r m u ş ve sahalarını tahdit etmiştir. T ü r k l e r i n y a l n ı z h a r p ile, b a ş k a l a r ı n ı n m e m ­ leketlerini ele g e ç i r m e k g a y e ve gayretile yaşa­ yarak medeniyete hadîm olmadıkları yolundaki garazkâr iddia ve iftiraların artık mevsimi geçmiş­ tir. Asırdide htristiyanlık davalarının doğurdu­ ğ u b u iptidaî t e l â k k i v e t e l k i n l e r l e beşeriyetin b i r k ı s m ı n d a d i ğ e r i n e k a r ş ı k i n v e h u s u m e t his­ leri a ş ı l a m a n ı n ne k a d a r g a y r i insanî v e g a y r i medenî olduğunun anlaşılması zamanları gelmiş­ tir. T ü r k l e r i , y a l n ı z h e r m i l l e t i n t a r i h i n d e g ö r ü l ­ m ü ş n e v i n d e n bazı şedit hareketlerde tanıtmaya çalışmayı asırlarla şiar edinmiş olanların, b u ha­ reketlerinde ne k a d a r haksız ve insafsız oldukla­ rını g ö r m e l e r i için bütün maziyi bir tarafa b ı r a k a ­ rak, s a d e c e son u m u m î harbi v e b u n u n muhtelif safhaları içinde yalnız Alman v e Fransız milletle­ rinin çarpışma şekillerini hatırlatmak yetmez m i ? T ü r k l e r a l e y h i n d e menşei hıristiyanhk taassubu olan ve asırlarca yürütülen garazkâr telkinlerin d a i m a saf v e b i t a r a f k a l m a s ı l â z ı m g e l e n i l m i n r u h u içine de s o k u l m u ş olması teessüfe d e ğ e r hallerdendir. Tarih vadisinde bu ruhî haletin en b a r i z t e z a h ü r ü M e z o p o t a m y a d a k i i l k 3umer Elam medeniyetleri k e ş f i y a t ı n ı takip eden yıllarda t

görülmüştür. O zaman vesikaların beliğ şehadetini dinleyen hakikî âlimler bu medeniyetler menşeinin T ü r k ü s t a n o l d u ğ u n u ifadeyi ilmin şeref b o r c u b i l m i ş l e r d i . F a k a t a s ı r l a r ı n nasırladığL g a r a z , i l m i n saffetle o r t a y a k o y d u ğ u h a k i k a t e h ü c u m d a g e c i k ­ medi. T ü r k l e r i n en k a d î m v e en y ü k s e k m e d e n i y e ü e r i n b a n i s i o l m u ş b u l u n m a l a r ı n ı k a b u l et­ m e k h ı r i s t i y a n l ı k v e a v r u p a l ı l ı k i ç i n e n hafif t a b i r ile, b i r izzeti n e f i s m e s e l e s i t e l â k k i o l u n d u . O z a ­ m a n k i âlimlerin mümtazlarından sayılan ve ma­ kul ve h a k ş i n a s d a v r a n m a s ı l â z ı m g e l e n Renan, m u h a r r i r i n i n hissiyatını g i z l e y e m i y e n şu c ü m l e lerle y e n i h a k i k a t i n k e n d i ü z e r i n d e yaptığı tesiri pek güzel anlatmıştır: " T o p r a k l a r altından çıkarılan bu k a d î m ve y ü k s e k B a b i l m e d e n i y e t i n i T ü r k l e r , Finuvalar,M a c a r l a r gibi ş i m d i y e k a d a r tahripten b a ş k a ma­ rifet g ö s t e r m e m i ş v e k e n d i l e r i n e h a s h i ç b i r m e ­ deniyet y a r a t m a m ı ş ı r k l a r nasıl y a p m ı ş olabilir­ ler? Gerçi hakikat bazan hakikate benzemez gibi g ö r ü n e b i l i r ve e ğ e r bize S a m î l e r d e n ve Atilerden e v v e l k i m e d e n i y e t l e r i n en kudretli ve en değerlisini k u r a n l a r ı n T ü r k l e r , Finovalar,: M a c a r l a r o l d u ğ u ulu orta bir k a n a a t y e r i n e m e s ­ eleyi m e n ş e i n d e n s o n u n a k a d a r i z a h e d i c i delil­ lerle ifade v e ispat o l u n u r s a inanırız. Fakat b u d e l i l l e r bunu kabulden çıkacak neticenin fecaati [i] nisbetinde kuvvetli olmak lâzımgeljr.„[2] B u r a d a derpiş edilen l e r i n ilk m e d e n i y e t l e r i n kabule

.mecbur

kalmak

acıklı(!) neticenin kuruluşuna

Türk­

hizmetlerini

n o k t a s ı o l d u ğ u n u fazla­

nı İtalik bizimdir. [2J E r n e s t Renan, Kistoire d u P e u p l e d'lsrael.

i z a h a h a c e t y o k t u r . E. Renan ın t e m s i l e t t i ğ i d ü ­ şünüş tarzına bir m ü d d e t sonra yine T ü r k l e r için m e n f i d i ğ e r b i r c e r e y a n i l t i h a k etti. B ü t ü n m e d e ­ niyetlerin ilk k u r u c u l u ğ u n u S a m î ırklara atfet­ m e k g a y r e t i n d e b u l u n a n bu c e r e y a n ı n e n hara­ retli k ö r ü k l e y i c i s î Joseph Haievy oldu. Biz bura­ da h e r i k i t a r a f ı n T ü r k l e r h a k k ı n d a k i d ü ş m a n v e antipatik tezlerini ve sözlerini n a k l e d e r e k bah­ simizi taşırmak istemeyiz. Arzuya v e t e m e n n i y e lâyık olan cihet ilmin kilise kandillerinden, yedi k o l l u ş a m d a n ı ş ı k l a r ı n d a n v e ya t a a s s u p a t e ş i n i n a l e v l e r i n d e n d e ğ i l a n c a k Hakikatin n u r u n d a n ay­ dınlık almasıdır. Bütün kadim medeniyetleri k u r m u ş olanların şarktan ve bilhassa Orta Asyadan geldikleri u m u ­ mî denebilecek bir ekseriyetle k a b u l e d i l m e k t e olmasına göre, Orta Asyadan kimler gelebileceğini araştıralım. Hint, ve Çin yerlilerinin, Islavların iptidadanberi bahsettiğimiz medeniyet sahalarına m u h a c e r e t l e r i n e dair h i ç b i r vesika yoktur. T ü r k ­ lerin m u h a c e r e t l e r i n e gelince, bilinen b ü t ü n tarih buna dair vesikalarla doludur. B a ş k a h i ç b i r ırk ana y u r d u n d a kendini milyonlarca kişilik kütleler halinde g ö ç e icbar e d e c e k iklim ve tabiat tahavvüllerine maruz kalmamıştır. Türküstana komşu Hint, Ç i n v e V a p a n y a g i b i m e m l e k e t l e r y ü z l e r c e milyon insanlar doludur. T ü r k ü s t a n ise O s m a n l ı Türklerinden biraz sonralara kadar devam eden muhaceretler yüzünden bomboştur. Osmanlı Türk­ lerinin A n a d o l u y a gelişi b i n l e r c e yıl d e v a m e t m i ş bir m u h a c e r e t devresinin tarihte g ö ze çarpan son safhasıdır. B u g ü n k o s k o c a Orta Asyada nüfus ve hayat bir k a ç ı r m a k , çay ve göl k e n a r l a r ı n a sığın­ mış —belki gittikçe k ü ç ü l e n — şehirlere m ü n h a s ı r

gibidir. Orta Asyada bulunan her h a n g i bir ırkın orada bir k ö k bırakmaksızın son ferdine kadar g a r b e g e l m i ş olabileceğini k a b u l m ü m k ü n değil­ d i r . Tokartardan bahsolunuyur. Bunların Avrupa­ l ı l a r c a Turanı d e n i l e n v e b i z i m Türk d e d i ğ i m i z c a m i a y a m e n s u p o l m a d ı k l a r ı n ı isbat, g a y e t g ü ç olduktan başka, k ü ç ü k ve ötedenberi çok ehem­ miyet kazanmamış bir k.ıbilenin Çin, Hint, Ö n Asya, A v r u p a , şimalî Afrika s a h i l l e r i n e b i n l e r c e yıl z a r f ı n d a b e l k i elli m i l y o n o l a r a k t a h m i n e d i l e ­ bilecek muhacir kütleleri vermiş olmasına inan­ m a k m ü ş k ü l d ü r . İran dediğimiz sahada müstakil b i r ı r k t a s a v v u r , v e b u n l a r ı n t a y i n v e ispatı g ü ç her hangi saikle muhacerete m e c b u r kaldıkları f a r z e d i l s e bile, b u s a h a n ı n s a y d ı ğ ı m ı z g e n i ş d ü n ­ ya rnıntakalarına taşacak, h e r gittikleri y e r d e iktidar v e h a k i m i y e t tesis e d e c e k nisbette b ü y ü k insan kütleleri d o ğ u r m u ş olmasına ihtimal veril­ mez. İranda böyle bir ırk yaşamış olsaydı, m u h a ­ c e r e t e m e c b u r kalınca e v v e l â en y a k ı n , en feyizli Mezopotamyayı v e A n a d o l u s a h i l l e r i n i i s k â n et­ mesi lâzımgelirdi. Sumerlerin, Elamların İranın k a d i m y e r l i l e r i o l d u k l a r ı n ı k i m iddia e d e b i l i y o r ? S o ğ u t v e B a k t r i y a n m ı n t a k a l a r ı da b ö y l e d i r . Halbuki bunlann yanında s A v r u p a ile K ü ç ü k A s y a y o l u ü z e r i n d e s ı r a l a n ı r . Y u n a n i s tana en yakınları Kiklat adaları g r u b u n u teşkil e d e r . B u n l a r d a n Delos m e ş h u r bir m a b e d e ve Paros zengin m e r m e r ocaklarına maliktir. K ü ç ü k A s y a y a en y a k ı n olan adalar cenuÖî Sporat ada­ l a r ı g r u b u n u t e ş k i l e d e r . B u n l a r ı n en m ü h i m m i Rodos adaşıdır. D e r i n girinti v e çıkıntıları, yarı­ madaları v e körfezlerile t a m a m e n Y u n a n i s t a n sa­ h i l l e r i n e b e n z i y e n K ü ç ü k A s y a s a h i l i b o y u n c a da b a ğ l a r i l e m e ş h u r ü ç b ü y ü k a d a v a r d ı r . Midilli, y

e

Sakız ve Sisam.. C e n u b a doğru o l d u k ç a uzakta, b ü y ü k v e d a ğ l ı k Girit a d a s ı , ş a r k t a n g a r b a d o ğ r u uzanır. Heroalot

diyor k i : "Yunanistanın

his­

IKLIM VE VA­ s e s i n e e n h o ş b i r h a v a d ü ş m ü ş t ü r . , , RİDAT MEM­ Hakikaten Yunanistanın iklimi Mısır BALARI

veya Irakın ikliminden dahâ mutedil v e d a h a h a y a t v e r i c i d i r . S ı c a k v e k u r u y a z l a r ı , tatlı v e o l d u k ç a y a ğ m u r l u k ı ş l a r ı , g ü n e ş l i i l k v e son baharlarile garbı Anadolu iklimine benzer. H e m e n daima hava temiz bulutsuz, son derece b e r r a k v e o d e r e c e şeffaftır k i u f u k t a dağların, sahillerin ve uzak adaların hututu her vakit vu­ zuhla teressüm eder. Y n n a n i s t a n m servet membaları m ü t e n e v v i lâ­ kin çok mahduttur. Dağlarda şüphesiz bugün­ k ü n d e n fazla o r m a n l a r , m e ş e v e ç a m ağaçları vardı; bu ormanlarda geyik ve domuz avlanıyor­ du. I r m a k l a r ı n m e c r a l a r ı b o y u n c a ç ı n a r a ğ a ç l a r ı güzel gölgeler v e r i y o r d u . Lâkin ziraat v e mer'alar için pek az y e r k a l ı y o r d u . B u ğ d a y v e arpa gibi hububat, üzüm, zeytin, incir v e portakal ağacı gibi Yunanistan toprağından hoşlanan m e y v a ağaçları, ovada çok sık bir halde yetişiyordu. Ziraat ve m e y v a ağaçları y e t i ş t i r m e k için dağların y a m a ç ­ larında topraktan taraçalar vücude getiriyorlardı. Toprağın fakir istihsal m e m b a l a r m a , denizin varidat vasıtaları i n z i m a m ediyordu. Yunanlılar balık tutuyorlar ve her türlü balıkları, bilhassa sardalya ve palamut balıklarını istihlâk ediyor­ lardı.

EGE

MEDENİYETİNE UMUMÎ NAZAR

B. 1.

EGE

MEDENİYETİ

UMUMÎ

NAZAR

Y a r ı m a s ı r d a n b e r i Girit te, Y u n a n i s t a n d a v e A n a d o l u d a y a p ı l m a k t a o l a n k e ş i f l e r , e s k i b i r Ak­ deniz medeniyetini meydana çıkardı. Kat'iyet bu­ lan v e artık tarihte yerini alan b u m e d e n i y e t i n o c a ğ ı Knos ( C n o s s o s ) v e m e r k e z i G i r i t t i r . A k d e n i z havzası ve hususile Adalardenizi mmtakası grekleşmeden evvel, oraların sahipleri parlak bir me­ d e n i y e t k u r m a k için icap eden esaslı vasıflara v e hususî faziletlere malik -bulmuyordu. B u insanlar, tarihî rollerinde şüphesiz, "HintAvrupalı,, denilen k a v m l e r d e n k a d î m v e S a m î l e r e ise y a b a n c ı i d i l e r . Adalardenizi ahalisinin faaliyeti, a ç ı k bir su­ rette g ö r ü l m e ğ e b a ş l a d ı k t a n s o n r a F e n i k e l i l e r i n m ü b a l â ğ a e d i l m e k istenilen faaliyet tesirleri azaldı. F e n i k e l i l e r i n , A k d e n i z d e f a i k i y e t l e r i , m . e. 1100¬ 8 0 0 arasındadır. E g e Havzasında, istikbalin medeniyeti dene­ bilecek olan m e d e n i y e t d o ğ d u ğ u z a m a n , Kaide ve Nil vadisi tarih devirlerini y a ş ı y o r d u . A v r u ­ p a n ı n , v a h ş i k a b i l e l e r i ise, d a h a u z u n a s ı r l a r , kesif k a r a n l ı k l a r i ç i n d e s ü r ü n e c e k l e r d i r [ l ] . İstik­ b â l e a ş ı k o l a n Eğeler, k ü ç ü k a d a l a r d a y a h u t d a ğ l ı k mmtakalarda ve karadan kolaylıkla yaklaşılamıyan sahillerdeki şehirlerâe otururlardı. B u şehir­ ler, b ü t ü n d ü n y a y o l l a r ı n a a ç ı k t ı . E g e denizi Havzası, Asya, Afrika v e Avrupa a r a s ı n d a m u t a v a s s ı t b i r m ı n t a k a d ı r . D ü n y a ile muvasalası kolaydır. [1]

G. G l o t z , L a C i v i l i s a t i o n

Egeenne.

— 273 —

18

. B u Havza ahalisi Akdenizi baştan başa, ser­ b e s t ç e dolaştılar. İstedikleri y e r l e r d e ticaret yap­ tılar. H o ş l a n d ı k l a r ı yerlerde kalıp yerleştiler. Cihan tarihinde b ü y ü k yenilikler olmak üzere, deniz ticareti v e müstemleke tesisi ö ğ r e n i l d i . E ğ e l e r c i m n a s t i k t a l i m l e r i v e d a n s ile ç o k uğraşırlardı. V ü c u d u n her vaziyet ve hareketini g ö r e g ö r e o n l a r t e r s i m d e t e k e m m ü l ettiler. D a n s ta, o n l a r ı n t a g a n n i d e , ç a l g ı d a k o n u ş m a d a olan m e l e k e l e r i n i arttırdı. Adalardenizi sahillerinde, güzel san'atlar v e şiir s ö n m e z b i r k ı y m e t a l d ı . E ğ e l e r taşı v e m a d e n l e r i , v e t o p r a ğ ı i ş l e m e ğ i ve kullanmayı b u r a y a g e l m e d e n evvel biliyorlar­ dı. B u r a d a b u b i l g i l e r i n i d a h a ç o k i n k i ş a f ettir­ diler. İ n c e v e b ü y ü k san'atkâr oldular. Eğelerin medeniyette gösterdikleri mucize, tabiî şartların, m ü s t a i t i n s a n l a r ü z e r i n d e m ü ş t e r e k t e s i r v e y a r d ı m ı ile i z a h o l u n u r .

2.

HAFRİYAT

Yakın senelere kadar Öreklerden evvel, Yunanistanm n e olduğu h a k k ı n d a hiçbir fikir yoktu. B u m e m l e k e t i n eski ahalisini a r a r k e n Pelasges, G a r i e n s v e L e l e g e s k e l i m e l e r i talâffuz o l u n u r d u . F a k a t b u , Homer zamanından daha evvele çıka­ rılan tarihî v a k ' a l a r m eski t e r c ü m e l e r i tesirile ve­ yahut hayalî gayret saikasile v u k u b u l u y o r d u . Çok uzak bir mazinin bazı harabeleri, enkazı biliniyor­ du; fakat izah o l u n a m ı y o r d u . Yeraltından çıkarılan y ü k s e k d e ğ e r l i v a z o l a r , A v r u p a m ü z e l e r i n e gittik­ t e n v e Rodos ta y a p ı l a n t a h a r r i l e r G r e k l e r l e h i ç b i r münasebeti olmıyan derin tabakalarda her nevi eşya m e y d a n a çıkardıktan sonra ; toprak altında

m i l â t t a n 2 0 0 0 s e n e d e n e v v e l e ait ş e h i r l e r b u l u n d u . Saraylar, mağazalar, evler, nihayetsiz san'at eserleri, lâvhalar, h e y k e l l e r , çiniler, aletler, silâhlar, m ü c e v ­ herler, elhasıl orijinal v e incelmiş bir medeniyetin b a k i y y e l e r i m e y d a n a ç ı k a r ı l d ı . B ü t ü n b u n l a r ı n n e ol­ duğu bilinmiyordu. 1 8 7 5 t e n b e r i , Alman Şilmanm v e a n d a n s o n r a d i ğ e r â l i m l e r i n m u v a f f a k i y e t l i ta­ harrileri sayesinde, binlerce noktalarda, asırlarca karanlık içinde kalmış bütün bir m e d e n i y et meyda­ na ç ı k t ı . B u m e d e n i y e t i n s a h i b i o l a n k a v m " H i n t A v r u p a l ı , , l a r d a n e s k i v e S a r n i l e r e y a b a n c ı d ı r [1]. Adalardenizi m e d e n i y e t i n i n ilk sahipleri İçeri A s y a d a n g e l m i ş Türklerdir. Cenubî Rusya ve Tuna havzalarında çok eski devirlerde yerleşmiş T ü r k l e r i n m e d e n i y e t i de, m i l â t t a n 3 5 0 0 s e n e e v e l Makedonya, Tesalyaya ve Korent mıntakasma k a d a r nüfuz etmişti. ö r e k l e r d e n e v v e l e ait y a z ı b u l u n d u . Y u n a n i s ­ tan i ç i n d e , Torikos ( T h o r i c o s ) Orhomen (Orchom e n e ) isindi şehir h a r a b e l e r i m e y d a n a çıktı. Akdeniz, beşeriyetin tekâmülünde çok müessir olmuştur. Adalardenizi medeniyeti, Ön Asyanın yerli halkının meselâ, S u m e r l e r i n ve hususile Etilerin nüfuz v e tesiri altında kalmıştır. Bütün adalar havzasında en eski m e d e n i y e t G i r i t t e idi.

3.

DEVİRLERE TAKSİM

E g e medeniyeti, Cnossose Kiralı l u n u r ; Minos medeniyeti denir.

[2] Minos'a.

affo­

[1] C. G l o t z , L a C i v i l i s a t i o n e g e e n n e , M u k a d d i m e . S a . I I . [ 2 ] C. O l o t z , L a c i u i l i s a t i o n e g e e n n e . S a . 2 3 .

Minos medeniyeti, ü ç b ü y ü k d e v r e y e ayrılır: E s k i M i n o s m e d e n i y e t i (E.M), orta M i n o s m e d e n i ­ y e t i ( O . M), s o n M i n o s m e d e n i y e t i ( S . M ) . B u d e v i r ­ lerin herbiri de ü ç e r d e v r e y e ayrılır: I,II,III ü n c ü . B u m e d e n i y e t devirlerini Giride hatta Giritte, Knos (Cnosse) şehrinin h â k i m olduğu zamanlara hasretmelidir. Bu taksim bütün Adalar denizi ha­ vasına tekabül etmez. Giritten b a ş a d i ğ e r a d a l a r d a cilâlı taş d e v r i n e ait i n s a n i z l e r i n e t e s a d ü f o l u n u y o r . A d a l a r t a r i h i ­ de Girit tarih devirleri gibi h e r b i r i ü ç devirli ü ç b ü y ü k d e v r e y e ayrılabilir. Y u n a n i s t a n adı veril­ m i ş olan A k a e l i n d e , P e l o p o n e z d e , cilâlı taş d e v r i medeniyeti eserleri yoktur. Tesalyada vardır. Fakat bu Giridin bakır devrine tekabül eder. Adalardenizi m e d e n i y e t i en a ş a ğ ı milâttan 3 0 0 0 s e n e evvel, e h e m m i y e t k a z a n ı y o r . Milâttan 4 0 0 0 s e n e e v v e l i n e ait m e d e n i y e t i z l e r i d e v a r ­ dır. " F a k a t , G i r i t m e d e n i y e t i n i t e t k i k e d e n â l i m l e r , b u m e d e n i y e t i n i n k i ş a f ı n ı , m . e v . 2 4 0 0 - 1 4 0 0 ta­ rihleri arasında k a b u l ediyorlar.,, E ğ e l e r Mısırla ç o k m ü n a s e b e t t e bulundular, h e r iki m e m l e k e t t e b i r b i r i n i n eserleri b u l u n d u . Son Minos medeniyetinin devirleri şu tarihler i ç i n d e d i r : m. e v . 1 5 8 0 — 1 4 0 0 — 1 2 0 0 . Adaların bize biralıkları yazılı eserler, h e n ü z okunmadı. Bu sebeple onların tarihteki hakikî yerlerini buknak müşkül oluyur. M ü e s s e s e l e r i n e , m e z a r l a r ı n a , k u l l a n d ı k l a r ı eş­ yalara ressam ve heykeltraşlarmm resim ve hak­ kettikleri s a h n e l e r e b a k ı l ı n c a b u ahalinin tipini v e m a d d î , i k t i s a d î , i ç t i m a î , d i n î v e s a n ' a t h a y a t l a r ı n ı ta­ n ı m a k m ü m k ü n oluyor; hatta ayni d e v i r d e y a ş ı y a n c e m i y e t l e r l e m u k a y e s e n o k t a l a r ı da b u l u n a b i l i y o r .

Müstakbel Yunanistanın menkıbelerinde ve masallarında adalılalrm terbiye edici hatırları da vardır. Mısır vesikalarına göre, b u k a v m l e r e "deniz h a l k ı , , y a h u t Kefti 1er d e r l e r d i . Adalar havzasının, hususile, Akdenizin hakikî m e r k e z i o l m u ş olan Giridin, taş d e v r i n d e n itiba­ ren, G r e k l e r z a m a n ı n a k a d a r tarihini tetkik e t m e k lâzımdır.

M. EV. (6000—

Adalar

. . .

havzasının

. .

,

bütün

„ ,

karaları

'

Ç d e en eski m e d e n i y e t i tesis e d e n Girittir. Girit adası, d ü n y a n ı n diğer binlerce m m t a k a l a r ı gibi o kadar erken iskân o l u n m u ş değildir. Adalardenizi havzasının karaları, Orta Asya y a y l a s ı n d a n , A n a d o l u y o l u ile d e n i z d e n ; v e K a ­ radeniz şimalî - T u n a vadisi, M a k e d o n y a yolu ile karadan muhtelif devirlerde v e birbirini müteakip g e l e n Türk ırkından kavmlerle iskân olunmuştur. Giritte y e r l e ş e n ahali medeniyette, yavaş, fakat mütemadi bir surette ilerlemişlerdir. 3000)ARASINDAKİ DEVİR.

1

ı n

Milâttan e v v e l

IV üncü bin senenin

M.EV. (3000— ., ,. , „ 4 0 0 0 ) ARASIN nihayetine doğru,

......

. . .

,

butun AdalardeDAKİ DEVİR. raz\ h a v z a s ı n d a , b ü y ü k b i r t e b e d d ü l oldu. Y u k a r d a söylediğimiz gibi daha m.ev. 3 5 0 0 senesinde Tuna havzasında ve Cenubî Rusyada teessüs etmiş olan m ü ş t e r e k T ü r k m e ­ deniyeti, T r a k y a y a , M a k e d o n y a y a v e T e s a l y a y a çoktan girmişti ve yavaş yavaş (m.ev. 3 0 0 0 senesinedoğru) Korent körfezine kadar bütün Yunan kıt'alarına yayılmıştı. Mmtakalarm mütenevvi olmasına rağmen b u

m e d e n i y e t h e r y e r d e v a h d e t i n i t e s i s etti. E s e r l e r i M a k e d o n y a T u m b a l a r ı n d a ; Tesalyada v e I inci O r c h o m e n e ( O r h o n ) in m ü d e v v e r e v l e r i n d e v e heryerde bulunur. F a k a t b u m e d e n i y e t ile G i r i t m e d e n i y e t i a r a ­ sında irtibat y o k t u r . Arada m e s k û n o l m ı y a n ada­ lar vardır. M. e. 3 0 0 0 s e n e s i n e d o ğ r u idi ki, Adalar havzasında ve bütün şarkta geniş bir hareket hâsıl oldu. A d a l a r k a m i l e n i s k â n o l u n d u . B u ilk ahali, s o n r a d a n G r e k l e r i n u m u m i y e t l e d e d i k l e r i g i p i , is­ ter P e l a s g e , ister Karili (Cariens) n a m l a r i l e y a d e dilsin, onlar, m u h t e l i f d a l g a l a r h a l i n d e A s y a d a n gelen Eğelerdi. " H e r h a l d e , b u n l a r Grek d e ğ i l l e r d i , , . [1] B u n l a r T e s a l y a y o l u y l a A v r u p a d a n da gelini­ yorlardı. B u n l a r ı n gelişi, o z a m a n l a r d a , Ö n Asya­ n ı n m a n z a r a s ı n ı tadil e d e n muhaceretle elbette münasebettard'ir. Ç a n a k k a l e b o ğ a z ı y a k i n i n d e H i s a r l ı k sırtı, b u d e v i r d e , i l k d e f a i s k â n v e I i n c i Turova ( T r o i e ) ş e h r i inşa olundu. Kıbrısta, taş d e v r i y a ş a n m a m ı ş t ı r . Kıbrıs, m a ­ d e n d e v r i i n s a n l a r ı ile i s k â n o l u n m u ş t u r . B ü t ü n b u k a y n a ş m a l a r i ç i n d e Yunan alemi, Greklerden evvel Asyadan şimal yolile Tuna üzerinden gelenler tarafından vücude getiril­ miştir. M a d e n san'ati b u d e v i r d e m e y d a n a çıktı. B a k ı r d a n bellibaşlı silâhlar, sivri v e y a k e s k i n aletler yapıldı. Altın v e g ü m ü ş , t e z y i n a t a hasrolundu. [1] O. Glotz, La civilisation E g e e n n e . S a . 37 satır 1,

DEViRLERE TAKSiM

EGE HAVZASI medeniyet heryerde vahdetini tesis etti. Eserleri Makedonya Turnbalannda; Tesalyada ve I inci Or chornerie (Orhon) in rriudevver evlerinde ve heryerde bulunur. Fakat bu medeniyet ile Girit medeniyeti arasin da irtibat yoktur. Arada meskfm olrnryan adalar var drr. M. e. 3000 senesine dogr u idi ki, Adalar havzasmda ve butun sar kta geriis bit' hareket hasil oldu. Adalar karnilen iskan olundu. Bu ilk ahali, sonradan Greklerin umurniyetle dedikleri gipi, ister Pelasge, ister Karili (Cariens) namlarile yadedilsin, onlar, muhtelif dalgalar halinde Asyadan gelen Egelerdi. "Her halde, bunlar Grek degiller di.; [1] Bunlar Tesalya yoluyla Avrupadan da g elrniy or lardr. Bunlann gelisi, 0 zamanlarda, On Asyarun mariz ar asrru tadil eden muhaceretle elbette

II.

-

Egeerm e. Sa. 37 satir 1.

278-

1400 )

-

;

Ii

;::: o Z

e

7'

1

~

~

~

;:::

-

::::

(f'l

1750,

'-

I

I

I

'I

---

)o-L

~

I----'-

o

t:;

~0

0

~

;

::::

-

::::

t--L

~

::::

...--..

J--I.

-

~

t-.J

0

0

~

0

0

~

tv

I

I

I

~

I

••.•.•.

I

1

••.•.•.

t-.,)

J--I.

1_ -.~

1

t'V

;>;

m

~ >-l t'1

-
V>

-...

........,

C/J C/J $J'19 P P p ~

o

o p

_1::::1-181::::1-18

r'l p

p

Son mikenlik

Miken

,---'-----------.1--- ~

o

I

1

$J'

l~

p

o

..---

.........•--.. N t-.;,

t'-'

I $J'

o

P

C/J 0 go gr'l gr'l p ;r: ~;r: N;r: J.,;r:

:::

-

:::~

::::I~

~

;.

... ==

~ -~-3~'--' g;;;(CI> o p In .,.,~

Io..';i ;::;~ 0

~

-

;:-;.::.


00:';:::: 0 _. _

-'--"

I

w

I-~

11t.z N""" go.. ~0 .::; ...

"'I

0

l,.r.:I

~

-

~

..-.

0

~ ~

li~........

I~

--..

t.....:J

••••••.•

~

0

t!1

-liS-

-

---

~

I ;

I ;

~

z· 0001000000

m _

I;;

~

-

-

c e

0

\----....1,-; .. _1----

~"--.

__ _

[1] O. Glotz, La civif isation

_

I

I ~;;i Baku 8 ~>-i devri

1. Sa ra vI ('600 ar -

Saravlar

( 1700

mumasebetiartitr. Canakkale bog azi yakininde Hisarh k srrti, bu devirde, ilk defa iskan ve I inci Turova (Troie) sehri insa olundu. Kibrista, tas devri yasanrnarrustir. Kibris, rnaden devri insanlan ile iskan olurirnustu r. Butun bu kaynasrnalar icin de Yunan alemi, Greklerden evvel Asyadan sirnal yolile Tuna uz er ind en gelenler tarafmdan vucude getirilrnistir, Maden san'ati bu devirde meydana cikti. Baku-dan bellibash silahlar, sivri veya keskin aletler y aprldr. Altin ve gum U$, tezyinata hasrolundu.

I

__ ------T~UN~

"'

-.~ '~" .i...:::.....

f')

0'::

~

v & v merı ) . . . . çe konağın aynıdır.) Kan

Hun

Kanca(kancar)-eğriliğinesaplanan \ kıvrık demir j

n

J

Tamuğ-cehennem

nVanrarl V J

H a

n

c

e

r

K a n c d r

^

!AN]HR)

' i drah) Kor-ziyadar bir hale gelecek kadar \ /g y a n m ı ş ateş / Akkor-beyaz ateş, nari beyza . . Ahker g

Ç

M a m ş - y ü r ü y ü ş tavur, (manımaktan) .. Kışı-şahıs, insan

G

û

s

e

s

° Us-akıl ve temyiz Kırt-küçük Tüm-soğuk Çay-dere, ırmak Yara, yarık (

o

n

l

a

r

G

hareket

. \ f

(

û

s ö

y

U

l e

n

e

ş

)

>

M

Kes )

°

>

a

n

Huş Hurd, hürde Z e m (kış, s o ğ u k ) Cuy Yâre

Para, parça (barca) Basa-sonra, arkadan gelen (uygurca)

Pâre Pes

Çalanğu - kahramanlık, zafer v e h ü k ü m d a r l ı k alâmeti o l a r a k alın \ Ç e l e n k ü z e r i n e takılan altın b a ş l ı k )

T ü r k ç e ile farisî için b u k a d a r m i s a l

arasındaki kâfidir.

münasebeti

Bugünkü

tımız M e d y a v e İran s a h a s ı n d a k i lisan

izah

malûma­ karışıklık­

larının n e z a m a n başladığını t a h m i n e [müsait de­ ğildir.

Metler v e parsovalar tarih — 346

-

sahnesine

gir¬

dikleri z a m a n i ç l e r i n d e a r a m ı v e farisî iki m ü ş ­ terek isimle anılan kabileler vardı. P a r s o v a kabi­ l e l e r i n d e n b i r i n i n adı M a r a f î l e r (Maraphiens) dir. Mar-efi k e l i m e s i S â m î ve İranî iki u n s u r d a n m ü r e k k e p t i r . İkisi de yılan m a n a s ı n a gelir. E r m e ­ nilerin Metlere M a r l a r (yılanlar) dedikleri bazı e s e r l e r d e m a z b u t t u r [1].

5.

İRAN DİNİ

İ r a n ı n i l k dini, y a h u t d i n l e r i h a k k ı n d a k i m a ­ lûmat henüz lüzumu kadar tekemmül etmemiştir. G a r p t a en s o n y a z ı l a n d i n l e r t a r i h l e r i b u m e v z u ü z e r i n d e k i t e t k i k v e k a n a a t l e r i n i d a h a z i y a d e ih­ timali e s a s l a r a istinat e t t i r m e k t e d i r . J . B r i k u (J. B r i c o u t ) ş ö y l e d i y o r : " E s k i d i n l e r t a r i h l e r i n d e b i r ç o k n o k t a l a r ihti­ laflıdır. E k s e r i b i l g i l e r i m i z silintili, m e t i n l e r az ve tefsirler ş ü p h e l i d i r . Bol bol v e s i k a l a r l a teyit edilen Elen (Hellen) v e R o m a dinleri bile bu hü­ k ü m d e n müstesna kalamaz. Fakat dinler tarihinin • hiçbir kısmındaki şüphe ve tereddütler İran-Pers dininin tetkikinde görüldüğü kadar ç o k ve ağır değildir.,, B u m e ş k u k i y e t l e r b i l h a s s a ilk v e s o n İ r a n din­ lerinin bir kül halinde mütaleasma çalışılmasından ileri g e l i y o r . I r k v e l i s a n h u s u s l a r ı n d a b ü t ü n manasile müstakil ve devamlı bir vahdet gösterem i y e n tarihî İ r a n ı n din b a h s i n d e o birliği m u h a ­ faza e t t i ğ i n e i h t i m a l v e r i l m e m e l i d i r . İ r a n d i n i sa­ bit b i r ş e k i l a l ı n c a y a k a d a r ş a r k v e g a r b i n , y a n i [11 M a n n T o t e m i k b i r i s i m o l m a s ı p e k z i y a d e m u h t e ­ meldir. Orta A s y a d a n Mısıra k a d a r y ı l a n ı n m a b u t ittihaz edildiği bazı devirler geçmiştir. Hindin m u k a d d e s kitabı olan V e d a l a r d a y ı l a n m a b u d u n u n izleri g ö r ü l ü r .

T ü r k i s t a n v e M e z o p o t a m y a m n , d i ğ e r t a r a f t a n da Hindin tesirleri a r a s ı n d a ç a l k a l a n m ı ş ve en kanlı inkilâplar geçirmiştir. Binaenaleyh İ r a n ı n dinî hayatım, dinin fikirler v e vakıalara verdiği m a b a dettabiî şekiller, a y i n l e r v e itikatlar ü z e r i n d e m ü taleadan ziyade siyasî inkilâplara karışan m ü t e h a lif v a z i y e t l e r i n d e o k u m a k d a h a d o ğ r u d u r . A k a m a m ş hükümdarı Kuruş kendi sülâlesinden bah­ s e d e n k i t a b e d e c e d d i Tehespin S u m m e r ve Akkat i l â h l a r ı n d a n Bel v e IV'eöonın aziz t u t t u k l a r ı k ı r a l hk evlâdından olduğunu zikretmiştir. Bu kitabe­ d e İ r a n a v e İ r a n ı n d i n i o l a n m a z d e i z m e ait t e k bir kelime yoktur. Kuruş kendini Babilonya, Summer, Akkat ve Dört mıntaka h ü k ü m d a r ı diye zikretmiş, ecdadı h a k k ı n d a da (Susyan kiralı ve b ü y ü k h ü k ü m d a r ) tabirlerini kullanmıştır. G e r e k Kuruş, gerek baba­ ları din itibarile senevî, iki v a r l ı ğ a m u t e k i t o l m a k ­ t a n z i y a d e Elam v e Babil muhitlerinde hâkim olan natürizm itikatlarına v e mevziî ilâhlara m e r b u t görünmektedirler. Şark eserlerinin Sâsanî m u c i t ­ lerinden naklettiği rivayetlere g ö r e D a r y ü s ü n tahta geçtiği z a m a n a k a d a r İran halkı lisan v e fikirce p e k iptidaî b i r h a l d e b u l u n u y o r d u . İ n s a n l a r m a k ­ s a t l a r ı n ı v u z u h ile i f a d e d e n a c i z d i l e r . Medyahlarm ve K u r u s u n devletçilik v e m e d e ­ niyet hayatında gösterdikleri müterakki inkişaflar k a r ş ı s ı n d a b u lisan v e fikir karışıklığı a n c a k m ü s ­ p e t b i r v a k ı a ile i z a h o l u n a b i l i r k i , o da s o n d a d a n h u z v a r e ş lisanile yeniden m e y d a n a çıkan r u m u zat ve m u a m m a u s u l ü n ü n h e r ş e y d e h u s u l e getir­ diği a n l a ş ı l m a z , k a r ı ş ı k intihalardır. B u r u m u z a t t e m a y ü l ü g a y e t tabiî o l a r a k e n z i y a d e din m e s e ­ lesinde kendini göstermiştir.

Ü ç ü n c ü A k a m a n ı ş h ü k ü m d a r ı D a r y ü s - aşa­ ğıda g ö r ü l e c e ğ i v e ç h i l e — İ r a n aristokrasisini vü­ c u d a g e t i r e n y e d i a i l e r e i s i l e ittihat e d e r e k h ü kümdarhğı ele g e ç i r d i k t e n s o n r a y e n i bir din inkılâbı yaptı. Son İran peygamberi Zeratuştra aradığı hima­ yeyi D a r y ü s ü n babası ve H i r k a n y a kiralı Küştaspın ş a h s ı n d a b u l d u . B u d i n i n i n t i ş a r ı n a İ r a n an'analarının H i y a v u n a l a r dediği H u n l a r kılıçla mu­ k a v e m e t ettiler, Z e r a t u ş t r a H u n l a r l a v u k u a g e l e n . m ü c a d e l e d e turanlı bir asker tarafından öldü¬ rüldü, D a r y ü s ü n s a l t a n a t ı b ü t ü n M u ğ l a r m k a t l i ile b a ş l a m ı ş t ı r . M u ğ l a r t u r a n l ı i d i l e r . T a r i h i n ş u iki m ü s p e t k a y d i ilk ve son İran dinlerinin geçirdiği i n k ı l â b ı en v a z ı h b i r l i s a n l a i z a h e d e r . B a ş l a n g ı ç t a İ r a n l ı l a r ı n a l l a h ı T ü r k ü n g ö k tan­ rısına verilen m ü ş a h h a s bir mahiyetten ibaretti. Allah " g ö k ü n b ü t ü n ç e v r e s i , diye tavsif ediliyordu. " İ l a h l a r ı n e n m e t i n i , , o idi. Ç ü n k ü " o n u n l i b a s ı g ö k l e r i n k u b b e s i idi,, v ü c u d u n a m ü t e n a h i v e ha­ kimi mutlak olan nurdu. Gözleri ayla küneşti. G i d e g i d e ilâh i l k m a h i y e t i n i b ü t ü n b ü t ü n k a y b e t ­ m e k s i z i n m ü c e r r e t bir şekil'aldı. V e h e m e n he­ men tamamile maddeden tecrit edildi. Önce­ leri A l l a n ı n t a s v i r i i ç i n â s u r t i m s a l i i n t i h a p edil­ mişti. H e y k e l t r a ş l a r o n u n i n i v e abidelerinin üstün­ de kanatlarını a ç a r a k süzülen kanatlı bir ç e m b e r ­ d e n y a r ı v ü c u d i l e g e ç m i ş b i r h a l d e t a s v i r ettiler. Daha sonra İran padişahlarına kendi emir ve iradelerini ilham eden y ü k s e k boylu bir hükümdar g i b i g ö s t e r i l m i y e b a ş l a d ı . Adı A h u r a m a z d a idi. Bu tabir herşeyi bilen demekti. Ahuramazdanın ( e b e d î l û t ü f k â r l a r ) i s m i n d e altı y a r d ı m c ı s ı v a r d ı . :

Haddizatinde b u n l a r türk dini gibi natürist bir dinin tabiî m a b u t t a n d ı ; g ü n e ş , ay, yer, r ü z g â r l a r sular!... F a k a t din m a d d î ş e y l e r d e n mücerredata intikal ettikçe hepsi mahiyetini değiştirdi ; r u h u lâtif, e n saf olan, t e m e n n i y e l â y ı k hükümdarlık, ebedilik, akıl v e h i k m e t gibi m a n e v î m e f h u m l a r dinî itikatlarda . y e r l e r i n , suların v e g ü n e ş l e r i n m a k a m ı n a geçti. İ r a n dini artık s â m î dinler gibi m a n e v i y a t ü z e r i n e iptina eden bir itikatlar m a n z u m e s i şek­ linde görünüyordu. B u n u n k e n d i s i n e mahsus ayin­ leri, k o z m o g o n i k (tekvini) felsefesi, a h l â k ı y a t düstur­ ları vardı. İran dinine dair b u g ü n elde b u l u n a n ki­ taplar Sasanîler zamanında zaptedilen metinlerdir. Part hükümdarlarından Volojes İskenderin tahribatından kurtulan parçaların toplanılmasını emretmişti. O z a m a n ele g e ç e n l e r bir a r a y a geti­ r i l m e y e başlandı. N i h a y e t VI m c ı asrın ortalarında İkinci Ş a p u r tarafından mürettep bir şekle konuldu. Bu külliyat arasında k a d î m bir lisanla yazılmış b a z ı f a s ı l l a r m e v c u t t u r . B u n l a r d a i f a d e e d i l e n fi­ kirlerden bir kısmının A k a m a n ı ş h ü k ü m d a r l a r ı z a m a n ı n d a dinî v e r u h a n î a d d e d i l e n m e t i n l e r d e n sızdığı sarih bir surette g ö r ü l ü y o r . Fakat bütün A v e s t a n ı n a y n i v ü s u k ile i l k ş e k l i n i muhafaza ettiğine h ü k m e t m e k b i r az g ö ç t ü r . M e t l e r v e Parsların dinlerine dair y u n a n m ü v e r r i h l e r i n i n v e r d i k l e r i pek c ü z i m a l û m a t bile b i r ç o k n o k t a ­ larda Avestanın telkinlerinden farklıdır. Halihazırda Akamanış hükümdarlarının ne şer v e k a r a n l ı k ilâhı A n k r o m a n y o y i ( e h r e m e n ) t a n ı ­ d ı k l a r ı , n e de iki i l â h v e i k i v a r l ı k f i k r i n i n a k a m a ­ n ı ş k a n u n l a r ı n d a s o n r a k i k a d a r v u z u h ile t e f r i k v e t a n z i m edilmiş o l d u ğ u iddia edilemez.

M E D Y A VE İRAN

MEDENİYETİ

Metlerin ve Parsların itikatları hiç ş ü p h e s i z Sasanîlerin s o n r a d a n topladıkları Avestaî itikatlar­ d a n z i y a d e t ü r k n a t ü r i z m i n e y a k ı n d ı r . B i r az evvel bahsettiğimiz g ö k tanrı itikadı b u n u kafi­ y e d e teyit eder.

6.

M E D Y A VE İRAN

MEDENİYETİ

E s k i A s y a ile M e z o p o t a m y a n m garbındaki m e m l e k e t l e r a r a s ı n d a v u k u b u l a n b i r ihtilâl İ r a n harsını v ü c u d a getirmiştir. B u n u n tarihe intikal eden ş e k l i n d e millî ve ibdaî bir v a h d e t a r a n a m a z . G e n i ş h u d u t l a r ü s t ü n d e en süratli a d ı m l a r l a iler­ leyen a k a m a n ı ş o r d u l a r ı n ı n zaferi m e m l e k e t ka­ pılarım muhtelif medeniyetlerin karışık tesirlerine açmıştır. A k a m a n ı ş m e d e n i y e t i n d e Mısırın, Fenik e n i n , Y u n a n i s t a n ı n , Â s u r u n v e K a i d e n i n iyi t a n ­ zim edilmemiş intibaları görülüyor. Bu devirden evelki M e d y a m e d e n i y e t i safha, safha iptidaî bir şekilden m ü t e k â m i l vaziyete doğru y ü r ü y e n bir harsı temsil eder. Metler san'at v e fikirce k o m ş u l a r ı n ı n birço­ ğuna faiktiler. K ü ç ü k Kafkas milletleri t u n ç eşya­ n ı n en k a b a n u m u n e l e r i n i v ü c u d a k e t i r d i k l e r i b i r z a m a n d a ayni san'at Metlerde hususî ve bariz bir inkişaf arzediyordu. Son Arkeoloji keşifleri Metler­ de s a n a y i i n ü ç t e k â m ü l s a f h a s ı g e ç i r d i ğ i n i g ö s t e r i r . Birinci safhada silâhlar gayet basittir. Ç a n a k ç ö m l e k g i b i ş e y l e r iptidaî b i r t a r z d a i m a l e d i l m i ş ­ tir. B u , M e d y a s a h a s ı n d a birtakım kaba dol­ m e n l e r inşa edildiği en eski bir d e v r e tesadüf eder. İkinci safhada mezarlara m a h s u s şeyler b ü y ü k bir t e r a k k i y i ifade etmektedir. B u devrin m e z a r ­ larında yan y a n a k o n u l m u ş y e k p a r e taşlar y e r i n e

s u r e t i m a h s u s a d a i n ş a e d i l m i ş k ı s ı m l a r k a i m ol­ muştur. Son safhada san'at k e n d i hususiyetlerinin m ü n t e h a s m a varmıştır. Artık h e r ş e y d e şekiller bediî bir d u y g u y a delâlet e d e c e k k a d a r güzel ve zariftir. F a k a t bütün bu güzellikler içinde tabiatin en basit bir taklidine tesadüf edilemez. Yapılan işlerde resim ve resme benzer tezyinat yoktur. İranın şimalinde bu medeniyet mütevali inki­ şaflarla ilerlediği sırada k ü ç ü k K a f k a s , milletleri demir madenlerini b ü y ü k bir faaliyetle işletiyor­ lardı. Biraz sonra, G i l a n v e Taliş c i v a r ı n d a d e m i r ­ cilik hakikî bir inkılâp d e v r i n e girmiştir. Bu dev­ rin e s e r l e r i n d e yalnız i n s a n resimleri g ö r ü l m e k l e k a l m ı y o r ; z a m a n ı m ı z d a k i İran k a l e m k â r l ı ğ ı n ı n en güzel numuneleri o zamanın bakır kapları üstün­ deki işlemelerle başlamış bulunuyor. Ş i m d i y e k a d a r b u l u n a n e s e r l e r e göre, bu san'­ at c e r e y a n ı m i l â t t a n e v v e l V I m c ı a s r a , y a n i s i y a s î tefevvukun Metlerden Anzanitlere intikalile ortaya çıkmıştır. A v e s t a n ı n a h l â k i y a t e s a s l a r ı en z i y a d e h a k i ­ kate riayeti, aile h a y a t ı n ı ve t o p r a k ü z e r i n d e ça­ lışmayı teşvik etmiştir. H ü k ü m d a r h e r s e n e en ç o k evlât yetiştiren aile­ lere mükâfatlar dağıtırdı.Kuru ve ç o r a k araziyi sulam a k i ç i n tesisat y a p a n z ü r r a m evlâtları b e ş n e s l e ka­ dar bu arazinin hasılatını almak h a k k ı n ı haizdiler. Anadoluda b u l a n a n bir satrap Fıratm g a r b ı n a m a h s u s nebatatı yetiştirmeğe muvaffak olduğu için D a r y ü s tarafından t e b r i k edildiğini (Herodot) kaydediyor. İran m i m a r l ı k ve heykeltraşlıkta en ziyade Kaide ve Babili taklit etmiştir.

B.

TARİH

KISMI

T a r i h t e Medya v e Pers isimlerinin m e y d a n a ç ı k m a s ı Asur Kiralı Ü ç ü n ­ c ü Salmanasarin 8 3 7 d e y a p t ı ğ ı b i r s e f e r l e alâ­ k a d a r d ı r . B u a s e f e r i n tafsilâtı a r a s ı n d a Parsovaların y u r t l a r ı v u z u h ile s e ç i l i y o r . B u n l a r o z a m a n Zap ve Diyala nehirlerinin m e m b a l a r ı a r a s ı n d a k i dar bir m ı n t a k a y a s ı k ı ş m ı ş g ö r ü n ü y o r l a r . B u r a d a virmi vedi bevin h â k i m olduğundan bahsedilme­ si Par / o m l a r ı n d a ğ ı n ı k b i r s e m i y y e ( e l a n ) h a y a t ı yaşadıklarına delâlet eder. METLER

İ r a n d e s t a n l a r ı n ı n Maday lav dediği Metler o v a k ı s m ı n ı i ş g a l e d i y o r l a r d ı . Metlev k e n d i z a m a n ­ larına göre m u n t a z a m ve m ü t e m e k k i n bir cemi­ y e t t e ş k i l â t ı n a m a l i k t i l e r . A h a l i Muglav { M a g e ), Arizant l a r , Buz lar, Strokat lav, Budiya lar, Paretak lar i s i m l e r i n d e altı z ü m r e y e a y r ı l ı y o r d u . B u t e ş k i l â t Hindistamn kast hayatından ziyade z ü m r e ve ka­ bileler a r a s ı n d a bir nevi m ü s t a k i l s e m i y y e ( elan) t a s n i f i n i a n d ı r ı r . Kastlar içtimai tabakalardır. S e m ­ iyye ve kabileler cemiyetin ü s t v e alt t a b a k a ­ larını değil, anasırı m ü r e k k i b e s i n i teşkil e d e r l e r . Muglav m u h a k k a k Türktürler. Kabilenin büyükleri' ruhanî" smTft~vücuda " getiriyorlardı. Bazı i h t i m a l l e r e g ö r e , Arizant l a r a s k e r , b u z l a r çiftçi Budiyalar k ö l e v e a m e l e , Strokat l a r d a v a r s a h i p l e r i , Paretaklar g ö ç e b e sınıflarını temsil e t m e k t e idiler. Metlerin sınıfı y o k t u . şerefsiz bir Şimdiye

„

I '> I J

içtimaî teşkilâtında ayrıca bir t ü c c a r G e r e k Metler, g e r e k Parsovlar ticareti meslek addediyorlardı. k a d a r y a z ı l a n Met v e İran t a r i h l e r i n i n

I '

T \

*

S.

T.

b a z ı l a r ı n d a Metler hiç aslı o l m a y a n ırkî tasniflere , tâbi tutulmuştur. I Bazı garp müellifleri bu kabilelerden ikisinin I turanla d i ğ e r l e r i n i n ârî o l d u ğ u n d a n b a h s e d e r l e r . B a z ı l a r ı t a h k i k s i z i s t i d l a l l e r i b i r a z d a h a i l e r i var¬ , dırarak M a l a r ı turanla, Budnja lan arap, mer'a , j s a h i p l e r i n i pars, ç i f ç i l e r i y e r l i , m u h a r i p l e r i a-rya i a d d e d e r l e r . B u ırkî tasnifi y a p a n l a r M a l a r ı n ] türk ( t u r a n l ı ) olduğunu tasdik etmekle beraber î o n l a r ı n d a İ r a n î l e r g i b i {arya) lisanı namına I t a s a v v u r edilen m u h a y y e l bir lisan k o n u ş t u k l a r ı n ı ileri sürüyorlar. B ü t ü n b u n l a r â s u r c a d a n a l m a n sınıf v e kabîle i s i m l e r i n d e n çıkarılan m a n a l a r l a , o zamanki kavmlerin yaşayışları ve rabıta ve ihtilâfları ü z e r i n d e y a p ı l a n t a h m i n l e r d e n ibarettir. Meselâ B o a l a r ı n arap addedilmesi isimlerinin b e d e v î , b a d i y e l i ile t a s a v v u r e d i l e n münasebe­ t i n d e n d o l a y ı d ı r . M u h a k k a k o l a n ş u d u r ki, m i l â t I t a n o n , o n iki a s ı r e v e l Mediya herşeyden ziyade | b i r t ü r k , b i r t u r a n l ı m u h i t i idi. A h a l i n i n b i r k ı s ­ m ı n ı T ü r k l e r i n t e ş k i l ettiği b ü t ü n g a r p m ü e l l i f | l e r i t a r a f ı n d a n itiraf e d i l m e k t e d i r . Y u n a n m ü v e r r i h i Herodot kabîle teşkilâtını a y n e n y a z a r . O n d a n s o n r a b ü t ü n Metler hakkında i z a h a t v e r i r . Herodota g ö r e , Met 1er u m u m î s u r e t t e s ü r ü ve davarlarıle g e ç i n e n bir millettir. K e n d i l e ­ r i n i n atları, s ı ğ ı r l a r ı , k o y u n l a r ı v e k e ç i l e r i v a r d ı r . B e k ç i köp kler beslerler. Bir yerden bir y e r e göç­ tükleri zaman arabalara binerler. Arabaların teker l e k l e r i - ş i m d i k i kağnılar g i b i - k a i m ağaç kütük­ lerinden yapılmıştır. Aileler e r k e ğ i n h â k i m i y e t i altındadır. Erkek b i r k a ç k a d ı n a l ı r . Metlerin kabîle halinde yaşa­ m a l a r ı u m u m î b i r l i k l e r i n i i h l â l e t m e z . Millî b i r

j

t e h l i k e k a r ş ı s ı n d a b i r l e ş i r l e r . Metlerin âsur tari h i n d e i k i n c i defa m e v z u u b a h s e d i l m e s i Dördün­ c ü Şamsi-dat z a m a n ı n a tesadüf ediyor. Şamsi-dat Ü ç ü n c ü Salmansarm halefidir. Âsurîler b u tarihte Medya ü z e r i n e b ü y ü k b i r a k ı n y a p ı y o r l a r . Ş i d d e t l i b i r m u h a r e b e Metleri m a ğ l û p ediyor. İstilanın k o r k u n ç l u ğ u h a r b i n n e t i c e l e r i n d e n a n l a ş ı l ı r . Şamsi-dadm o r d u l a r ı Âsur a d ö n d ü ğ ü z a m a n g e t i r i l e n esirler b ü y ü k bir kütle teşkil ediyordu. İğtinam edilen atlar v e m e v a ş i b i r ç o k b i n l e r e baliğ o l m u ş t u . M. e. 8 2 4 v e 8 1 2 s e n e l e r i a r a s ı n d a v u k u b u l a n b u m u h a r e b e d e Metler m ü s t e v l i l e r e h e r s e n e m u a y y e n bir h a r a ç v e r m e k şartile s u l h u istihsal ediyorlar. F a k a t b u h a l o n l a r a a ğ ı r g e l i y o r Şamsı-dad m oğlu Ü ç ü n c ü Nirari z a m a n ı n d a (m. e. 8 1 0 ) , y a p ı l a n ş a r t b o z u l u y o r .  s u r î l e r t e k r a r Medyaya giriyorlar. Bu defaki muvaffakiyet o kadar b ü v ü k olmıyor. Hatta  s u r î l e r m a ğ l û p o l u y o r l a r denilebilir. Nirarinin hayatında Medya üzerine yedi defa a s k e r s e v k e d i l d i ğ i m a z b u t t u r . B u t a r i h î k a y i t Met¬ lerin d ü ş m a n l a r ı n a karşı s o n d e r e c e mukavemet ettiklerini gösterir. Âsurîler b u m ü k e r r e r akın­ l a r d a h i ç b i r d e f a i l k g e l d i k l e r i n o k t a d a n i l e r i gi­ dememişlerdir. Medyanın altmış y e t m i ş senelik tarihi baştan­ b a ş a m ü c a d e l e i l e g e ç m i ş t i r . Ü ç ü n c ü Tiğlat Palasar t a h t a o t u r d u k t a n s o n r a ( m . e. 7 4 5 ) i l k işi M e d ­ y a y ı istilâ e t m e k o l m u ş t u . B u istilâ M e d y a i ç i n h a k i k î b i r f e l â k e t o l d u . Tiğlat Palasar Metlerin m e m l e k e t i n e girince selefleri gibi karşısında bir­ leşmiş bir kabileler, o y m a k l a r ordusu buldu. İki t a r a f ta t a a r r u z e d i y o r d u . N e t i c e d e y i n e Âsur payitahtına binlerce esirler, ve birçok ganimetler getirildi.

Tiglat Palasar m k u m a n d a n l a r ı n d a n biri Âsurîl e r i n Bikni ( B i l l u r d a ğ ) a d ı n ı v e r d i k l e r i Demavent d a ğ ı n a k a d a r y ü r ü d ü . O n l a r için d ü n y a n ı n şimal h u d u d u orada bitiyordu. 7 3 7 de M e d y a b ü y ü k bir ihtilâl n e t i c e s i n d e b a ş t a n b a ş a y a ğ m a edilmişti. B u ihtilâlde en u z a k vadiler, en arızalı dağlar aşıldı. Bütün m e m l e k e t b i r tufanın t a h r i p l e r i n e uğradı. Medya bu felâketler içinde varlığını kay­ betmiyor, bilâkis daha sonraki bir inkişafa hazır­ lanıyordu. Âsurîlerin gayesi bu inkişafa evelden mâni olmaktı. 7 3 7 ihtilâlinden on beş sene sonra 7 2 2 de S a r g o n ( S a m e r i y e ) yi z a p t e d e r e k Beniisrail kıratlığı ahalisini M e z o p o t a m y a y a ve M e d y a y a nakletmişti. Yahudiler bu tarihte H a b u r nehri kıyılarına ve Met yurtlarına dağıldılar. 7 1 5 senesinde ayni hü­ k ü m d a r s o n b i r istilâ f i k r i l e A z e r b a y c a n a g i r m i ş t i . U r m i y e g ö l ü n ü n c e n u b u n d a Mannay l a r l a y a p ı l a n bir m u h a r e b e müstevlilerin galebesile neticelendi. Mannay lar A f e t l e r d e n d i . B u n l a r ı n r e i s i o l a n Dayakko Âsurîlerin eline esir düştü. Âsurîlerin esir aldıkları b ü y ü k adamları sağ bıraktıkları nadirdi. B u n a r a ğ m e n h e r n a s ı l s a Dayakko nun hayatını m u h a f a z a ettiler. K e n d i s i n i a i l e s i l e b e r a b e r S ü r i y e d e H a m a şehrine gönderdiler. Medya bir müddet daha Âsurîlerin b o y u n d u r u ğ u altında kaldı. Dayakko ismi kadîm Y u n a n tarihlerinde Met İ m p a r a t o r l u ğ u n u n m ü e s s i s i o l a r a k g ö s t e r i l e n Deyokesle m ü ş t e r e k t i r . B u n u n l a b e r a b e r isimPer a r a ­ sındaki m ü m a s e l e t Âsurîlerin esir ettikleri Dayakko ile M e t h ü k ü m d a r ı Dayakko nun ayni şahıs o l d u ğ u n u ispat etmez. Ç ü n k ü bu ikinci Dayakkonun Medya Devletini vücuda getirdikten sonra m e m l e k e t t e n ç l k t ı ğ ı n a dair tarihî bir k a y i t yok¬ — 356 —

t u r . Dayakko nun esareti Metlerin m u k a v e m e t i n i k ı r m a m ı ş t ı . Sannaşarib in o ğ l u Asar Haüon zama­ nında ( t a k r i b e n 6 7 4 ) Âsurîler M e d y a y a bir k e r e d a h a g i r d i l e r . İstilâ o r d u s u D e m a v e n t d a ğ ı n a k a ­ dar geldi. M e d y a n ı n m. e v . 7 0 8 s e n e s i n d e n 7 8 8 e k a d a r devam eden 8 0 senelik tarihinde ihmal edilme­ m e s i l â z ı m g e l e n e n m ü h i m v a k ' a Arbakes{\] ismin­ de bir k u m a n d a n ı n z u h u r u d u r . Bu a d a m Metleri kendi y ü k s e k idaresi altında birleştirerek Âsurlul a r a m u k a v e m e t g ö s t e r m i ş , h a t t a b i r k a ç d e f a on­ ları m a ğ l û p e t m i ş t i r . Z a t e n m u h a r e b e l e r i n o de­ r e c e u z a m a s ı v e b e ş on s e n e d e b i r k e r e n ü k s e d e n bir hastalık, bir sara nöbeti gibi t e k e r r ü r ü âsur ve met ordularının çarpışmalarında neticelerin âsur kitabelerine yazıldığı gibi h e r z a m a n Âsurlular lehinde olmadığını gösterir. Âsurîler bu esnada olsa o l s a M e t l e r i m u v a k k a t b i r h a r a c a b a ğ l ı y a c a k k a d a r bir m u v a f f a k i y e t istihsal e d e b i l i y o r l a r d ı . Y u n a n m ü v e r r i h l e r i n d e n Kinitli Stezya ( C t e s i a s de Cnide) B ü y ü k Met İ m p a r a t o r l u ğ u n u n (Arbakes) le b e r a b e r o r t a y a ç ı k t ı ğ ı n a v e o n d a n s o n r a Ku­ rusun, y a n i ilk İ r a n Devletini tesis e d e n ( K e y h u s r e v ) in z a m a n ı n a k a d a r d e v a m e t t i ğ i n e k a n i d i r . Stezya b u h a n e d a n ı n e r k â n ı n ı a y r ı a y r ı i s i m l e r l e z i k r e t m i ş t i r . Arbak tan s o n r a Mandok ve Susarmus g e l i r . B a z ı m ü e l l i f l e r M a n d o k l a Dayakko yu birleş­ t i r m i ş l e r d i r . Ş u tafsilâta g ö r e M e t İ m p a r a t o r l u ğ u Dayakko nun zuhurundan 8 0 sene evvel teessüs etmiş addolunabilir. Herodot u n r i v a y e t i n e g ö r e Dayakko bir hû k ü m d a r h a n e d a n ı n a m e n s u p değildi. Kendisi ka [1] Â r b a ğ t ü r k ç e s i h i r

manasınadır.

bîle arasında derin bir adalet ve hakşinaslık duygusile mütehassis bir a d a m diye tanındı. Bir köy­ den bir kabileye, daha s o n r a bütün bir n e m l e k e te i n t i k a l e d e n b u ş ö h r e t Dayakko nun ikametgâ­ hını k e n d i k e n d i n e v ü c u d a gelen bir m a h k e m e , bir adalet kapısı haline k o y m u ş t u . H e r h a n g i bir m u ­ a m e l e d e birbirile anlaşamayan insanlar adaletin s ö z ü n ü i ş i t m e k için o n a m ü r a c a a t e d i y o r l e r d ı . B i r m ü d d e t s o n r a Dayakko ferdî ç a l ı ş m a n ı n b ü y ü k bir c e m i y e t h u k u k u n u temin e d e m i y e c e ğ i n i anladı. M a h k e m e s i n i kapadı. F a k a t Metler yine o n u aradı­ l a r v e n i h a y e t h ü k ü m d a r l ı ğ a i n t i h a p ettiler. H a n g matananın, ( E k b a t a n - H e m e d a n ) Metlerce payitaht ittihaz e d i l m e s i Dayakko nun intihabından sonradır. Milletinin r u h u n a nüfuz etmeyi bilmiş olan b u b ü y ü k adam h ü k ü m e t teşkilâtının bazı noktala­ rında Âsurîleri taklit etmişti. 7 0 8 den 6 5 5 e ka­ dar d e v a m eden h ü k ü m d a r l ı k zamanını met kabi­ lelerinin müttehit bir millet halinde birleşmesini t e m i n e h a s r e t t i .  s u r î l e r b u e s n a d a b ü t ü n faali­ y e t l e r i n l e Şarkî A n a d o l u t a r a f l a r ı n ı z a p t a ç a l ı ş ı y o r ­ lardı. Marnlar ve BabiUilerle uğraşmak onları M e t l e r i m ü s t e r i h b ı r a k m ı y a m e c b u r etti. Dayakko z a m a n ı n d a  s u r î l e r yalnız Ellipi de­ nilen K i r m a n ş a h havalisine tecavüz edebildiler. M e m l e k e t i n diğer tarafları h u z u r ve asayiş içinde idi. D a y a k k o Hangmatana da b ü y ü k b i r s a r a y y a p ­ tırdı. V e o r a y ı p a y i t a h t i t t i h a z etti. D e v l e t i n b ü t ü n h a z n e l e r i y e d i s u r l a m u h a f a z a "edilen Hangmatana s a r a y ı i ç i n d e idi. Dayakko dır.

Fraurt

n u n h a l e f l e r i , Fraukt,

kiyaksar

m e m l e k e t i n d e faydasız

bir fedakârlıktan başka

ve

ve

Astiyağ

semeresiz

hatıra b ı r a k a m ı y a n

bed­

baht bir h ü k ü m d a r d ı r . P e k kısa s ü r e n hayatı kendi¬ — 358 —

sinin şahsı ü z e r i n e tam bir fikir v e r e b i l e c e k k a d a r sarih b i r t e r c ü m e i h a l m e y d a n a çıkarmamıştır. Gö­ r ü l ü y o r ki, Fraurt H a n g m a t a n a n m yeni devlet mu­ hitinde tam m a n a s i l e müstakil ve şerefli bir vatan düşüncesinin içine gömülmüş ve senelerce onun­ la b ü y ü k r u h u n a k u v v e t l i v e h ı r ç ı n b i r i r a d e tel­ k i n e t m i ş t i . H ü k ü m d a r l ı ğ ı n ı n ilk g ü n l e r i p a r s l a r l a m e s k û n yerleri m e t b a y r a ğ ı n ı n altında t o p l a m a k m ü c a d e l e s i l e geçti. Maksat, millî v e coğrafî birliği temine muvaffak olduktan sonra memleketin h e r yıl  s u r h a z n e l e r i n e d ö k t ü ğ ü ö d e n m e z haraç borcundan kurtulmaktı. Hakikatte bundan büyük bir vazife v e saadet olamazdı. Fakat b u n a m u v a f f a k olunamadı. Karşıda bulunan düşman, o zamanın en m ü k e m m e l o r d u l a r ı n a s a h i p t i . B u n a k a r ş ı m e t o r d u s u h e n ü z m u n t a z a m bir a s k e r l i k h a y a t ı n a gir­ m e m i ş t i . S i l â h l a r ı iptidaî v e k u v v e t s i z d i . Fraurt  s u r h u d u d u n d a g i r i ş t i ğ i ilk t e c r ü b e d e b u h a k i ­ k a t i a n l a d ı . F a k a t iş i ş t e n g e ç m i ş t i . H ü k ü m d a r ilk m u h a r e b e d e m a k t u l d ü ş t ü . Mağlûbiyet Metler için m ü h i m bir ders oldu. Fraurt u n ö l d ü ğ ü g ü n d o ğ a n ç o c u k at ü s t ü n d e b ü y ü m e y e başlamıştı. Artık Metlerin o r d u s u ferdî i r a d e l e r i n s e v k i l e h a r e k e t e d e n d a ğ ı n ı k v e inti­ zamsız bir o r d u değildi. Fraurtun yerine geçen Kiyaksar mahdut bir zaman içerisinde Âsur süvarilerinden pek çok fazla v e s i l â h ç a , t e r b i y e c e o n l a r a k a t k a t f a i k b i r o r d u y e t i ş t i r m i ş t i . M e t l e r , ilk f ı r s a t t a s i l â h l a r ı n ı h u d u t t a n u z a t t ı l a r .  s u r istilâ e d i l d i . Ninive de m u h a s a r a edilmişti. F a k a t talih y e n i b i r e n g e l m e y d a n a ç ı k a r d ı Ninivenin Açlıkla teslim olması artık bir g ü n m e s e l e s i h a l i n d e i k e n Orta A s y a d a n g e l e n Ç i t l e r i n M e d y a y a g i r d i k l e r i işitildi.

Metler vatanlarını k u r t a r m a k için m u h a s a r a y ı b o z d u l a r ; a y a k üstü bir m u s a l â h a y a p a r a k k e n d i s ı n ı r l a r ı n a g e ç t i l e r . A s k e r y o r g u n b i r h a l d e idi. M e t l e r g e l i n c e y e k a d a r çit o r d u s u derbentlerden A l a n d a ğ l a r ı m a ş m ı ş , A z e r b a y c a n a g i r m i ş t i . Kiyak­ sar U r m i y a g ö l ü n ü n ş i m a l i n d e Ç i t l e r e t e s a d ü f etti. R u h l a r ı n d a ayni kudreti taşıyan iki k a r d e ş nesil arasında elim bir yurt ve hayat k a v g a s ı başladı. Millî a s a b i y e t l e r i n i h e n ü z m e n ş e i n d e k i kuvvetle m u h a f a z a eden Orta Asya çitleri zaten y o r g u n bir h a l d e k i Metleri, m a ğ l û p e t t i l e r . Kiyaksar galiplerin tekliflerini dinledi. F a k a t k a b u l edemedi. Çitler m e m l e k e t i baştanbaşa y a ğ m a etmiye başladılar. Çit o r d u s u Medyada yerleşmişti. Akın sahaları b u r a d a n A k d e n i z k ı y ı l a r ı n a k a d a r imtidat edi­ y o r d u . İstilâ 2 8 s e n e s ü r d ü . Kiyaksar kendi yur­ d u n d a Çitlerin e s i r i g i b i y a ş ı y o r d u . B i r g ü n t e r t i p ettiği h i l e ile Çit l e r i n b a ş b u ğ u n u ö l d ü r t t ü . Çit 1er başsız, dağınık ve m e y u s bir m u k a v e m e t t e n sonra e t r a f a d a ğ ı l d ı l a r (m. e. 6 1 5 ) . Artık h e r ş e y tabiî h a l i n e avdet etmişti. Kiyak­ sar m e m l e k e t i Çit l e r i n i s t i l â s ı n d a n k u r t a r d ı k t a n bir müddet sonra Âsurîlere karşı Babil h ü k ü m ­ d a r ı N a b u k o d o n o s o r l a b i r l e ş t i . Y a p ı l a n itilâf m u ­ cibince Diclenin membaından Kızdırmağa kadar olan saha Metlere terkedilmişti. B u r a d a Lidyalıların h u d u d u başlıyordu. Kiyaksar garba yürüdü. Kendisine mukavemet g ö s t e r e n y e r l e r i k o l a y l ı k l a z a p t e t t i k t e n s o n r a idd­ i a l ı l a r l a k a r ş ı l a ş t ı . Lidya o z a m a n p o f l a r ı n ida­ r e s i a l t ı n d a b u l u n u y o r d u . M u h a r e b e z a r u r î fasıla­ l a r l a altı s e n e d e v a m etti. İ k i t a r a f t a n h i ç b i r i k a t i surette mağlûp olmıyordu. Tabiî bir hâdise musalâhanın aktina sebep o l d u ; 5 8 5 senesi mayısının

2 8 inde g ü n e ş tutulmuştu. O z a m a n için b ü y ü k bir m a n a s ı o l a n b u h â d i s e a y n i batıl v e iptidaî itikat­ ları taşıyan m e t v e lidya a s k e r l e r i n e bir anda silâhlarını bıraktırdı. Babilliler arada h a k e m olmuş­ tu. K ı z ı l ı r m a k i k i m e m l e k e t a r a s ı n d a t a b i î bir h u d u t o l a r a k k a b u l e d i l d i . B u n d a n b i r yıl s o n r a Kiyaksar k e n d i y e r i n i Astiyağa b ı r a k a r a k v e f a t etti. Kiyaksar kelimenin - bütün kuvvetile azmi v e i r a d e s i y e r i n d e , k u d r e t l i b i r ı s l a h a t ç ı d ı r . Za­ m a n ı n d a met o r d u s u d a h a e v v e l k e n d i s i n i m a ğ ­ l û p e d e n âsur ordularını bitirecek bir derecede intizam buldu. Ve bu intizam ona Anadolunun y a r ı s ı n ı k a z a n d ı r d ı . M a a l e s e f h a l e f i Astiyağ ihti­ ş a m ve d e b d e b e d e n b a ş k a bir şeye aklı e r m e y e n zayıf bir a d a m d ı . O H a n g m a t a n a s a r a y ı n ı b o y u n ­ larından altın z i n c i r l e r s a r k a n k ı r m ı z ı elbiseli nedimler ve musahiplerle doldurmaktan ve bir takım merasimle zaman geçirmekten başka birşey bilmiyordu. B i r d e n b i r e tereddinin son derecesine düşen bu saray ahalinin nazarında menfur bir d e b d e b e y u v a s ı o l m u ş t u . İ l k Akamanış hükümdarı Kuruş a s k e r i l e Medya y a g i r d i ğ i z a m a n a h a l i n i n y a p t ı ğ ı işi k e n d i s i n i n t â b i i y e t i n i k a b u l etmekten i b a r e t k a l d ı . B u s u r e t l e Met h a n e d a n ı düşüyor v e y e r i n e Akamanış lar geliyordu.

C. 1.

KURUŞTAN EVVEL VE

n^T/tf?^•"r f ZTiı H

N E Ş ' E T I

iLr

HftS'îlHi

?

fi

R

r V T

cıvarmaan,

SONRA

1 ba h ndeParsovalarm

KURUSUN

M r

PARSLAR

b

a

ikincisi

y

C

vi

soy lemistik a

n

m

a

r

7

a

s

m

Zap

d

a

y a

"

ırmağı

K U t U r

buleymamyenm

şarkmdak

d a ğ l a r d a n ç ı k a r a k D i c l e y e d ö k ü l e n iki nehir, d a h a Âsurîler z a m a n ı n d a Y u k a r ı Zap, Aşağı Zap isim­ leri i almıştır. Diyala n e h r i İ r a n ı n E r d i l a n eyale­ tinden çıkar. Muhtelif istikametlerde d ö n e m e ç l e r ve kıvrıntılar yaparak g a r b ı c e n u b î y e akar, ve öbürleri gibi Dicleye karışır. Diyalanm yatağından aşağıda Loristan dağları ' v a r d ı r . D a h a c e n u b a i n i l i n c e Huzistana girilir. Bu­ g ü n h a r a p bir h a l d e b u l u n a n H u z i s t a n kıt'ası m e ş ­ hur şehirlerinden birine nisbetle Ahvaz ismini de alır. i t e m a m ? H ü k ü m d a r ı Kuruş u n ( K e y h u s r e v ) i l k İ r a n D e v l e t i n i t e s i s ettiği S u s y a n s a h a s ı b u r a d a d ı r . Susyamn merkezi şimdiki (Şüster) civarında hara­ b e l e r i g ö r ü n e n ( S u s ) ş e h r i idi. Sus a d ı g a y e t e s k i ­ dir. M i l â t t a n 2 1 , 2 2 a s ı r e v e l a y n i ş e h r i p a y i t a h t i t t i h a z e d e n Elamlar onu yine bu isimle/tamyorlardı. B a z ı g a r p m ü e l l i f l e r i k a d î m y u n a n m ü v e r r i h ­ l e r i n d e n n a k l e n Susyana Ukuz l a r m e m l e k e t i ( P a y s d ' U x i e n s ) d e m i ş l e r d i . Sus, Susyan, Huz, Ahvaz, Ukuz y a h u t Z7fcs t a b i r l e r i n i n m u h t e l i f d e v i r l e r d e b i r b i r i n ­ den tebadül etmiş m ü ş t e r e k bir kelimeden ibaret o l d u ğ u m e y d a n d a d ı r . B a z ı m ü e l l i f l e r Susun farisîde s u s a m çiçeği d e m e k olan (sevsen) y a h u t (susen) le m ü n a s e b e t i n i bazıları da b u i s m i n h i n t c e d e (şeker­ k a m ı ş ı ) m a n a s ı n a o l a n ( h u s ) tan a l ı n d ı ğ ı n ı zan­ netmişlerdir. Bn ihtimallerin ne kadar zayıf oldu­ ğ u n u s ö y l e m e ğ e l ü z u m y o k t u r . Asıl i s m i n S a m ı lisanlara «mahsus bir tasarruf neticesinde (Gus) şekline girmiş olan (Oğus) tabirinde aranması lâzımgeldiğini gösteren b i r ç o k deliller vardır. Samîler Oğuzlara Guzlar, y a h u t Gus lar derler. Oğuz t ü r k ç e d e v a d i m a n â s ı n a g e l i r . B u k e l i m e n i n v a k t i l e o ğ u z , u g u z ş e k i l l e r i n d e de k u l l a n ı l d ı ğ ı o

y o l d a k i l e h ç e v î t e b a d ü l l e r d e n a n l a ş ı l ı r . K ü ç ü k orduv e k a b i l e l e r h a l i n d e y a ş a m a k için g e n i ş vadilerve dere boyları a r a y a n y ü k s e k boylu, uzun saçlı v e g ü r s a k a l l ı T ü r k l e r Oğuzlar a d ı n ı a l m ı ş l a r d ı r . (S) ile (k) v e (ha) d a i m a t e b a d ü l eder. T ü r k ç e r e n k i s i m l e r i n d e n sarı (aslı: sarig) S a n s k r i d e hark, f a r i s i d e z a r (altın) v e ( z a r d ) ş e k i l l e r i n e g i r m i ş t i r . Y u n a n m ü e l l i f l e r i asıl Medya denilen Irakı Acem in ş a r k ı n d a n c e n u b a d o ğ r u S u s y a n m u h i t i n e k a d a r u z a n a n d a ğ l a r d a k i Oğuzlar m a t l a r ı n ı Cosse, Uxie, t a r z ı n d a t a h r i f e u ğ r a t m ı ş l a r d ı r . M i l â d ı n bi­ r i n c i a s r ı n d a y a ş ı y a n A m a s y a l ı İstrabo y a g ö r e susidin ( S u s y a n ) ş a r k t a r a f ı n d a n y ü k s e l e n v e o n u F a r s i s t a n d a n a y ı r a n d a ğ l ı k m m t a k a y a Uxie d e r l e r . A r a z i v i v a r a n ı r m a k l a r Farsistan a aürlükle erecii veren arızalı v e dar vadiler v ü c u d a getirir B u m ı n t a k a d a (lJxip ) N

ler vakarlar

Daha

vnkfirrla

Ao^fl

m e m l e k e t i v a r d ı r B u r a s ı d a v ü k s e k da&larla k u s a tılmTshr Medya n m a l t m d a fvanTsusuan.m ş a r k ı n a dofrra UkZİ d e m l e n v e H e r d e l « ! , r X n a n şahikalar Kosseenler dağları ^Monts d e C o s s e e n e s ) adım alır. t Kosöylar v e Okziler in t ü r k l ü ğ ü n d e z e r r e k a - [ U d a r ş ü p h e y o k t u r . B i r ç o k g a r p m ü e l l i f l e r i Susyan-\ A •da s ö y l e n i l e n ( a n z a n i t ) l i s a n ı n ı n b i r T u r a n l e h - I f ç e s i o l d u ğ u n u itiraf e d e r l e r . Koslar l a AmanMer in. 1 birliği de b u itirafa dahildir. O h a l d e a y n i milletin • Oğuzlar d a n b a ş k a b i r s e y o l d u ğ u n a n a s ı l i h t i m a l v e r i l i r ? B a z ı g a r p m ü e l l i f l e r i L o r i s t a n v e H u z i s t a n "*\ d a l l a r ı n d a v a s ı v a n Oauzları b u g ü n k ü BahtivarîI lerle birleştirirler Bahtmari ler Türktürler Fakat / bir iran lehçesi ' k o n u ş u r l a r Ufred Mori ( A l f r e d Maurv) bunların milh simalarını T ü r k l e r i n tesirine medyun, Loristanda henüz

SkSSSuiSSTcdS

- t ü r k l ü ğ ü n izleri t a m a m e n k a y b o l m a m ı ş t a - . Bahti­ yarı l e r l e k o m ş u y a ş ı y a n d ö r t b ü y ü k k a b i l e n i n ikisine Kusgöllüler ve Gündüzlüler (yahut Kunduzlu) denilir. İ r a n İ m p a r a t o r u Kuruş k e n d i s i n i n A n z a n ş e h ­ r i n d e y a ş ı y a n b i r h a n e d a n a m e n s u p o l d u ğ n n u bil­ dirmiştir. Anzan yahut A n s a n Oğuzlarla m e s k û n o l a n H u z i s t a n ( O ğ u z i s t a n ) ş e h i r l e r i n d e n biri idi. E s k i Y u n a n v e İ r a n a n ' a n a c ı l a r ı Kuruş u n do­ ğ u ş u n u v e ırkî ş a h s i y e t i n i tesbit için b i r b i r i n e ya­ k ı n b a z ı efsanî v a k ' a l a r k a y d e d e r l e r : ( D e l f ) m a ­ bedi kâhinleri şöyle bir kehanette bulunmuşlardı: " B i r g ü n b i r ( e s t e r ) M e t l e r i n h ü k ü m d a r ı ola­ c a k t ı r . O z a m a n , e y hafif a y a k l ı L i d y a l ı ! s a k ı n durma, hemen Ermüs kumluklarına kaç, ve kork­ maktan utanma!,, B u n u n a k l e d e n Diyodor k e h a n e t i n m a n a s ı İra­ n ı n L i d y a y ı istilâ e t m e s i n d e n s o n r a a n l a ş ı l d ı ğ ı n ı y a z ı y o r . O z a m a n ı n m e n k ı b e l e r i n e g ö r ; , Kuruş a n a t a r a f ı n d a n Medya lı, b a b a t a r a f ı n d a n Pars tı. D e l f i n kehanetindeki(ester) s ö z ü n ü bazıları s o n r a d a d n bu . ihtilâfa ait b i r k i n a y e g i b i t e l â k k i ettiler. S o n t e t k i k l e r , Kuruş u n d o ğ u ş u hakkındaki | m e n k ı b e l e r i n ırkî bir k ı y m e t i olmadığını ispat J etti. Y u k a r d a söylediğimiz veçhile, Met l e r l e j Pars l a r a r a s ı n d a ı r k ç a a y r ı l ı k o l d u ğ u n u g ö s t e r e I c e k b i r delil y o k t u r . B i l â k i s y u n a n m ü e l l i f l e r i n ­ d e n a l ı n a n m a l û m a t Medya v e Pars muhitlerinde .vasıvan i n s a n l a r ı n a v n i lisanla konuştuklarına ayni elbiseyi g i y d i k l e r i n e delâlet ediyor F a k a t b u iştirak bazı müelliflerin z a n m gibi h e r iki tarafın ârîliği l e h i n e k a y d o l u n a c a k bir esas de­ ğ i l d i r . Kuruş p a r s o v a i s e v ^ n e k a d a ı • Â r î i s e o k a d a r da T u r a n l ı

idi. Y u k a r d a ı r k v e l i s a n b a h i s l e r i n d e v e r d i ğ i m i z malûmatı burada daha geniş bir noktadan mütalea \ . edebiliriz: K u r u s u n bıraktığı kitabelerde yalnız I (Anzan) dan b a h s e d i l e r e k İ r a n a dair b i r k e l i m e - \ ] bir tabir z i k r e d i l m e m e s i delâlet eder ki, İran . • ve iranlı atları a n c a k Birinci Daryüsten sonra " meydana çıkmıştır. Metlerle Parsovalar, müşterek.! bir ırka m e s u p iseler, aradaki rabıta iranlıhk ' değil anzanitlik o l m a k lâzımgelir. A n z a n d a öteden- | beri bir turan lisanının k o n o ş u l d u ğ u , artık tereddütle k a r ş ı l a n a b i l e c e k b i r m e v z u h a l i n d e n çıkmış¬ tır. B u n d a n d o l a y ı d ı r k i , Kurusun ahlafı olan İ r a n f hükümdarları bıraktıkları mahkûkât metinlerini ü ç l i s a n ü z e r i n e t e r t i p e t m i ş l e r d i r . B u l i s a n l a r d a n jj b i r i n c i s i B a b i l o n y a l i s a n ı d ı r k i Samî d i r . K a i d e v e | Surdan F i n i k e y e k a d a r b u lisan kullanılıyordu. İkincisi k a d î m farisîdir. Devletin resmî lisanı b u idi. Ü ç ü n c ü s ü A n z a n l i s a n ı d ı r ki, Kossoylarm kul­ l a n d ı ğ ı b i r T u r a n l e h ç e s i d i r . /. Demorga na göre o tarihte bütün S u s y a n ovasın dirVe c e n u b u g a r b î ' ' d a ğ l a r ı n d a b u T u r a n l i s a n ı k o n u ş u l u y o r d u . Susta •\ keşfolunan birçok elam ve anzanca yazılar i s p a t etti k i A n z a n ve Susyan memleketleri b i r b i r i n e s ı k ı s u r e t t e b a ğ l ı idi v e a y n i l i s a n ı s ö y l ü y o r d u . B u lisan tâ A k a m a n ı ş l a r z a m a n ı n a kadar gelen yeni Anzanit lisanında yaşadı. İ l k d e f a Hanri Ravlîuson Bisütun kayalığmdaki m a h k û k â t t a ü ç ü n c ü sütunun bir Turan i \ lehçesine tahsis edildiğini anladı. Ve birçok . j tetkikler, çalışmalardan sonra yeni Anzanit lisanı- 1 nın a n a hatlarını b u l d u . B i r d e n b i r e h u s u l e g e l e n f i k i r , b u l i s a n ı n Metlere ait o l m a s ı idi. Hanri RavUmandan s o n r a Fr. Lenorman, Norri, J . Opert gibi. âlimler ayni fikri m u h a f a z a v e takip ettiler- I ;

I

T a k a t t e t k i k a t a r t t ı k ç a o, k a n a a t te a r t m a d ı . J. Halevy 1 8 8 0 senesinde (yahudilik tetkikleri ve hıristiyan felsefesi) u n v a n l a r ı n ı taşıyan iki m e c m u a i l e n e s r e t t i & i m a k a l e l e r d e Kurusun bir Anzanit h a n z a d e s i o l d u ğ u n u ortaya k o y d u . B u zatın iddiası - e v v e l k i n d e n d a h a s a r i h v e kat'î idi. A k a m a n ı ş l a r zamanından kalan kitabelerde üçüncü sütunu ise-al e d a n m e t i n l e r i n metçe vi de&il Susyan lisam m temsil etmesi bu davanın esasını teşkil eder. Yün*ITTI ssırdcirı b e r i i l i m â l e r n i r ı d e ys.siy3.ri v e h â k i m o l a n t e l â k k i d a h a z i y a d e b u n o k t a ü z e r i n d e te­ m e r k ü z etmiş gibidir. Halbuki ayni lisanın bir a r a l ı k Met l e r d a m l a r v e A.tızcLYi'it l e r a r a s ı n ds. m ı ı ^ t e r e k h ı ı l ı ı n m a m a ^ ı irin hiçbir makul sebenten bahsedilemez Henüz lüzumu' kadar ilerlememiş olan Toponimi ve lisaniyat tetkikleri arasında b i r b i r i n e b a ğ l a n m a m ı ş ' d a ğ ı n ı k bazı esaslar ka k i kafi e r VAT d ı r k i M e r i varları M e z o n o t a m v a v a -ve o r a d a n H u z i s t a n â v e A r z ı F a r i s e k a d a r u z a n a n o-pnic; sj,ha ü z e r i n d e - t ü r k r e n i n h â k i m o l d u & u b i r devir b u l u n d u ğ u n u en sarih delillerle teyit eder. Zaten vukuat bu devre doğru irca edilmeden Kurusun t e s i s ettiği A k a m a n ı ş i m p a r a t o r l u ğ u n u n mahiyeti lâyikile anlaşılmaz. • &

Y u k a r d a b i l m ü n a s e b e b i r k a ç sözle işaret edip - g e ç m i ş t i k : Elam h a k i m i y e t i n i n e n z i y a d e m u z a f f e r -olduğu tarih milâttan 21, 2 2 asır e v v e l k i bir d e v r e r a c i d i r . B u t a r i h t e Elam hükümdarlarının p a y i t a h t ı t ı p k ı A k a m a n ı ş l a r g i b i S u s ş e h r i idi. Bunların nüfuz ve hakimiyetleri garpte Akdeniz kıyılarına, ş a r k t a i s e Baktriyan dan ötede Çin Türküstam na dayanıyordu. Bahtiyarı dağlarında - y a ş ı y a n l a r — b i r f r a n s ı z â l i m i n i n t a b i r i ile — Ç i n . m e d e n i y e t i n d e n s ı ç r a y a n kıvılcımı etrafa yaydılar.

Bu medeniyetin merkezi Türküstandı. Elam İmparatorluğunun vüs'ati v e azameti p e k u z u n s ü r m e d i . M i l â t t a n e v v e l X X H I ü n c ü a s r a d o ğ r u Hammorabi nin S u s a h â k i m o l d u ğ u n u g ö r ü y o r u z . Hammorabinin şahsı h a n g i ırka, hangi milliyete m e n s u p olursa olsun, b u n u n geçirdiği devir Sus­ y a n s a h a s ı n d a Samî b i r l i s a n ı n devlet l i s a n ı o l d u ğ u bir devirdir. B u z a m a n l a r cenuptan şimale doğru ayni sahaya yeniden Samî unsurlar süzülüyordu B u n d a n sonra henüz bütün safhaları karanlık bir halde d u r a n uzun m ü c a d e l e asırları devam etti. Elam h ü k ü m d a r l a r ı k a r a r g â h l a r ı n ı Susyan ın m e r k e z i n d e y e n i d e n t e s i s ettiler. H ü k ü m d a r Kotrok Nakonta n m o ğ l u Kin Kinak Susta tekrar yirmi mabet v e bir o kadar metfen v ü c u d a getirdi. Eski s ü t u n l a r ı ' t e k r a r i h y a ile ü z e r l e r i n e dinî k i t a b e l e r yazdırdı. B u kitabeler y i n e S a m î bir lisanla ya­ zılmıştı. Fakat altlarına hükümdarın kendisile evlâtlarının atları t ü r k ç e o l a r a k ilâve edildi. Elam h ü k ü m d a r l a r ı n ı n t ü r k İ ü ğ ü n ü v e Hammorabi den evvelki devirde Türkistandan Akdenize kadar h â k i m o l a n Susyan D e v l e t i n i n b i r Türk - Oğuz İm­ paratorluğundan b a ş k a b i r ş e y olmadığını ispat eden bu tarihî v e a r k e o l o j i k v e s i k a y a Babilony a v e  s u r m u h i t l e r i n i n T o p o n i m i v e s i k a l a r ı da i l â v e e d i l m e l i d i r . Babil in e n k a d î m i s m i Tintirki d i r . T i n t i r e k i k a d î m t ü r k ç e d e ( h a y a t a ğ a c ı ) demektir. B u t a b i r i n a y n i m a n a y ı i f a d e ettiği g a r p â l i m ­ l e r i n i n itirafı a l t ı n d a d ı r . H a y a t a ğ a c ı Babüin or­ tasında takdis edilen ağaçtı. Artık m ü s p e t tarih ve müspet bilgiler safhasına giren bütün bu gibi i z l e r v u z u h l a g ü s t e r i r k i Elam l a r ı n m i l â t t a n y i r m i iki asır evvel Diclenin ş a r k ı n d a k i S u s y a n kıfasın-

d a t e m e r k ü z e t t i r d i k l e r i O r t a A s y a - A k d e n i z ha­ k i m i y e t i b i l h a s s a M e z o p o t a m y a ile O ğ u z d a ğ l a r ı a r a s ı n d a k i b i r T ü r k k ü t l e s i n i n e s e r i idi. M i l l â t t a n evvel sekizinci ve yedinci asırda tebarüz eden Medya, Asur v e Babil mücadeleleri ayni sahalar ü z e r i n d e v u k u b u l a n ırkî ve siyasî bir t e f e v v u k d a v a s ı n ı n t a r i h e i n t i k a l e d e n s o n s e r p i n t i l e r i ol­ m u ş t u r . M e d y a İ m p a r a t o r u Kiyaksar zamanında B a b i l l i l e r l e y a p ı l a n itilâf e s k i Elam İmparatorlu­ ğunun mirasını ikiye bölmekten başka birşey değildi. Babil in h a k i m i y e t i S u r i y e v e F i l i s t i n e k a d a r u z a n ı y o r d u . Hangmatana asıl  s u r s a h a s i l e A z e r b a y c a n a v e o r a d a n Kapadokya ya k a d a r t a s a r r u f edi­ yordu. Âsurun tam m e r k e z i n i teşkil eden Zap ve D i y a l a ı r m a k l a r ı a r a s ı n d a s ı k ı ş a n Parsovalar Sus- . y a n a i n d i k t e n s o n r a Elam hakimiyetini düşün­ d ü l e r . K a d î m Elam imparatorları gibi Anzan t ü r k ç e s i k o n u ş a n Kuruş u n t e ş e b l ü s ettiği g a y e Medya v e Babil in p a y l a ş t ı ğ ı m i r a s ı b i r l e ş t i r m e k t i . B u n a m u v a f f a k o l m a k i ç i n ilk y a p ı l a c a k iş B a b i l üzerine yürümek değildi; Met İ m a r a t o r u Fraurtun d ü ş ü n d ü ğ ü g i b i k ü ç ü k v e m ü s t a k i l p r e n s ­ likler halinde yaşıyan k o m ş u ve ırkdas kabileleri, Metleri, Oğuzları v e Parsovaları bir araya getir­ m e k t i , kuruş Metlerle Parsovaları birleştirmekle bu gayeyi t e m i n e m u v a f f a k oldu. muvaffakiyetlerini biraz da ailesinin kendisinden evvel Susıyanda tesis ethgı otoriteye m e d y u n d u r . K u r u s u n haleflerinden Daryus, Bısutun (Bağışla­ na ilahların yeri) k a y a l ı k l a r ı n a yazdırdığı kita­ b e d e şu yolda tavsif e d i y o r : AKAMANIŞLAR

(Ben D a r y ü s ü m . B ü y ü k h ü k ü m d a r , Şehinşah, I P e r s k i r a l ı v e v i l â y e t l e r k i r a l ı , Hiştaspm oğlu § Arsamesin, Akamanışm torunu.) K i t a b e d e İ r a n h a n e d a n ı n ı n ilk c e d d i v e m ü e s sisi o l a r a k g ö s t e r i l e n Akamanış—ismindende anla­ şıldığı v e ç h i l e — b i r aka, bir kabîle reisidir [1]. Bu­ n u n riyaset ettiği h a n e d a n S u s ı y a n ş e h i r l e r i n d e n * A n z a n ı M e t l e r , y a h u t d a h a e v v e l  s u r î l e r t a r a f ı n - fi d a n b i r n e v i y u r t l u k o l a r a k a l m ı ş t ı . Akamanışlar }JJP m asıl v a t a n ı Persepolis ( I s t a h r ) m ş i m a l i ş a r k î - '' sinde şimdi Mür gap denilen nehir üzerindeki P a z a r g a t ş e h r i idi. Y u n a n coğrafyacısı İstrabo Akamanışları Martlar v e Patişörler le beraber İranlıların bellibaşlı üç kabilesinden biri olarak zikreder. Diğer muhtelif kayıtlar bunların son yurtlarına nisbetle (Pazargatlar) ismini alan nüfuz­ lu b i r k a b î l e a r a s ı n d a y ü k s e l m i ş b ü y ü k v e m u t e ­ ber bir soy, bir h a n e d a n teşkil ettiklerine delâlet etmektedir. Parsovalar Metler gibi muayyen kabilelere ayrılmıştı. Bir kısmı m e m l e k e t i n yerli ve zürra sınıfını v ü c u d a getiriyordu. D i ğ e r kısım h e n ü z k ü ç ü k a ş i r e t l e r h a l i n d e idi. Y e r l i o l a n l a r şunlardı: Pazargatlar, Marafiler, Maesepler, Pantallar, Derüçler, Kirmanlar. Göçmül olanlar şunlardı: ;

[1] A k a m a n ı ş t a m a m i l e t ü k ç e b i r t a b i r s a y ı l m a k l â z ı m gelir. L i s a n ı m ı z ı n m u h t e l i f l e h ç e l e r i n d e ( m a n ı m a k ) y ü r ü ­ m e k , h a r e k e t e t m e k m a n a s ı n a kullanılır.- ( M a n ı ş ) y ü r ü ­ yüş, tavur, kareket diye mazbuttur. (Akamanış) ağa tavurlu, a ğ a gibi h a r e k e t e d e n d e m e k t i r . ( M a n ı ş ) k e l i m e s i farisîye ( meniş ) tarzında geçmiştir. Kelimenin bu lisanda hiçbir c e z r e , h i ç b i r c e v h e r i filîye istinat e d e m e m e s i a s l ı n ı n t ü r k ç e olduğunda iştibaha m e y d a n vermez. Akamanış yazdığımız manasile bir isimden, y a h u t r e s m î u n v a n d a n ziyade h a l k ç a verilmiş bir lâkabı andırır.

— 369

—

24

Danneler, Martlar, Dropikler, Sagartlarl îstrabon u n k a b î l e d i y e t a v s i f ettiği Marjlar ve Patişörler d a h a z i y a d e bir sınıf v e s o y gibi t e l â k k i edilebilir. Milâttan evvel IX u n c u asırda Âsuriler tarafın­ dan r e k z e d i l e n bir s ü t u n d a 2 7 P a r s m e m l e k e t i n i n Âsura tâbi o l d u ğ u kaydedilmiştir. H a k i k a t a en y a k ı n b i r i h t i m a l ile Parsovalar Metlerle Asurîlerin mücadeleleri esnasında Susiyana ve diğer cenup eyaletlerine inmişlerdir. Zaten İran ve Medyanın coğrafî vaziyeti, b ü y ü k h a r p l e r , istilâlar k a r ş ı s ı n d a m u h a r i p k a b i l e l e r i n z a m a n z a m a n m u h t e l i f nottalarda toplanmalarını iktiza ettiriyordu. B i r k a ç asır i ç e r s i n d e p a y i t a h t ı n b i r k a ç defa d e ğ i ş m e s i , Â z e r b a y c a n d a n H e m e d a n a , Susa v e Persepolise nakli e t r a f t a k i d a ğ l a r ı n t e ş k i l ettiği m ü d a f a a sınırları a r k a s ı n d a y e n i m e v z i l e r a l m a k ihtiyacından ileri g e l m i ş t i r . Arızan ş e h r i n i n m e v k i i h e n ü z b e l l i ol­ m a m ı ş t ı r . F a k a t b u n u n Sus ş e h r i n e n i s b e t l e d a h a ş a r k t a b u l u n d u ğ u k u v v e t l i b i r t a h m i n ile i l e r i sürülmektedir. İ l k Parsova akasile b ü y ü k İran hükümdarı kuruş a r a s ı n d a ü ç h ü k ü m d a r g e ç m i ş t i r . Asurbanapal Susun t a h r i b i n e h i t a m v e r d i ğ i z a m a n Anzanda aka-, h k m e v k i i n i T e e s p i s m i n d e biri m u h a f a z a e d i y o r ­ d u . T e e s p e o t a r i h t e Elamın ş a r k tarafını ele geçi­ r e r e k A n z a n k i r a l ı n a m ı n ı aldı. Akamanış Devleti­ nin dairei h ü k ü m e t i Orvatis ( Tab ) ırmağından H ü r m ü z b o ğ a z ı n a k a d a r olan sahayı ihata e d i y o r ­ du. Parsovalar kendi mevkilerini bilhassa Elamlılar a l e y h i n d e giriştikleri mücadelelere med­ y u n d u r l a r . Teespten s o n r a g e l e n d i ğ e r iki hü­ k ü m d a r , Metlere tâbi bir beyliğin ve kabîle hayatının sükût ve inkıyadını yaşadı. Fraurtun

ı

Medya ve Pars kabilelerini birleştirmek için göze aldırdığı u z u n ve m ü s e l l â h t e ş e b b ü s l e r diğer bir­ ç o k m ü s t a k i l k a b i l e l e r g i b i o n l a r ı da m a ğ l û p etmiş ve sinirlendirmişti. B u n u n m e r a r e t i n i his­ s e d e n g e n ç Ağradat ( K u r u s u n i l k a d ı b u idi) b ü y ü k b a b a l a r ı n d a n daha b ü y ü k bir cür'etle siya­ set s a h a s ı n a g i r d i . K e n d i s i n i n h ü k ü m d a r l ı k m e v ­ kiine gelmesile Medyalılara karşı hazırlanan geniş b i r ihtilâl h a r e k e t i a r a s ı n d a u z u n b i r z a m a n g e ç ­ m e d i . Akamanışlarm b u millî birlik t e ş e b b ü s l e ­ rini b i r b i r i n e y a b a n c ı iki milletin mücadelesile i z a h e t m e k ç o k y a n l ı ş t ı r . İ r a n ile M e d y a a r a s ı n ­ d a k i ihtilâf b i r h a n e d a n k a v g a s ı n d a n b a ş k a h i ç birşey değildi. Kurusun şahsında vuruşmak ve uğraşmaya h a z ı r l a n a n b ü y ü k k u v v e t , Hangmatana sarayının tefessüh eden a h l â k î benliği i ç i n d e k i m ü s r i f vaz'ı i h t i ş a m ı d e v i r m e ğ e a z m e t m i ş b i r i h t i l â l v e in­ kılâp kuvvetidir. Mücadele e d e c e k olanlar ayni ı r k ı n iki t a r a f a a y r ı l a n k a b î l e ç o c u k l a r ı idi. B u n ­ d a n d o l a y ı d ı r ki, m ü c a d e l e p e k az s ü r d ü . P a z a r gat s u r l a r ı n ı n ö n ü n d e m e d y a v e pars orduları b i r k a ç defa çarpıştıktan s o n r a Metler s i l â h l a r ı m aşağı indirdiler. Bu teslimiyetin hakikî sebebi K u r u s u n temsil ettiği b i r l i k v e y ü k s e l m e g a y e s i n i n a n l a ş ı l m a s ı d ı r . Bunda g e n ç h ü k ü m d a r ı n Metlerle a k r a b a olma­ sı da b ü y ü k b i r t e s i r i c r a e t m i ş t i . * M e d y a - İ r a n t a h t ı n ı n Kiyaksar hanedanından Akamanış ailesine geçmesile hiçbirsey değişme­ miştir. E v v e l c e o l d u ğ u gibi i m p a r a t o r l u ğ u n a s k e ­ rini y i n e Metler v e P a r s l a r teşkil ettiler. Y i n e bütün kumandanlar, ve saray adamları onlar a r a s ı n d a n intihap edildi. H ü k ü m e t i n idaresi evel-

k i n i n a y n i idi. T e s l i h a t t a e n u f a k b i r t e b e d d ü l hâsıl olmadı. İ ç l e r i n d e Y u n a n l ı l a r d a dahil o l d u ğ u halde birçok muasır milletler nazarında Metler ve P a r s l a r daima Metler namını muhafaza ediyor­ lardı. D e ğ i ş e n bir e s a s v a r s a devletin haricî siya­ seti idi. M e t l e r B a ö t f l i l e r e v e Şartlara muahe­ delerle bağlı idiler. Yeni hükümdarın hiçbir t a r a f l a b ö y l e b i r ilişiği y o k t u . O l ü z u m g ö r ü l d ü ğ ü zaman memleketin y ü k s e k menfaatlerini kendi y ü k s e k iradesi noktasından m u h a k e m e edebilirdi. B u n u n l a b e r a b e r h e n ü z devletin siyasetinde y a r ı n a ait b i r ş e k i l , b i r i s t i k a m e t a r a m a k s ı r a s ı g e l m e m i ş t i . Kurusun n ü f u z u Medyanın h e r tara­ fında iyice yerleşmiş sayılamazdı. Ş a r k vilâyetleri yapılan inkılâba muhalifti. Bu vaziyet Medyanın eski müttefiki olan L i d y a K i r a l ı Krezüsün dik­ katini celbettı. O n a g ö r e şarkta b ü y ü k bir k u v ­ v e t i n t e e s s ü s ü Lidya n m i s t i k b a l i i ç i n p e k v a h i m o l a b i l i r d i . Krezüs hiç tereddütsüz karar verdi: K ü ç ü k bir vesile bularak Kızdırmağın ötesinde h a z ı r l a n a n inkişafı d u r d u r m a ğ a , ç ü r ü t m e k v e yıp­ r a t m a ğ a ç a l ı ş a c a k t ı . İ l k f i k r i ilk t e ş e b b ü s t a k i p etti. . M ı s ı r d a v e B a b i l d e yapılan gizli ittifak müzakereleri arasında Y u n a n i s t a n m a b e t l e r i de k e n d i k â h i n l e r i v e hatiflerile k o n u ş u y o r d u . Delf m a b e d i n i n y u k a r d a b a h s e t t i ğ i m i z k e h a n e t i o za­ m a n m e y d a n a çıktı. F a k a t D i y o d o r u n kaydettiği sonraki anlayışlardan bütün bütün başka bir tarzda tefsir o l u n d u . * Medya tahtına bir ester çıkıncaya kadar Lidya n ı n m u z a f f e r o l a c a ğ ı n ı b i l d i r e n s ö z l e r Krezüs ü n m a ğ l û b i y e t i n i değil, bilâkis muzafferiyetini tepşir e d e n b i r fal g i b i k a b u l e d i l d i ; e s t e r a y a ğ ı a l t ı n d a k a l m a k sözü izmihlal m a n a s ı n a alınmıştı.

H e r ş e y y o l u n d a g i t s e idi İ r a n u m u m î b i r istilâ karşısında kalacaktı. Fakat düşünülmiyen bir hâ­ d i s e b ü t ü n t e ş e b b ü s l e r i a l t ü s t etti. B a z ı y e r l e r d e n ücretli a s k e r t o p l a m a k için gönderilen bir m e m u r verilen p a r a y ı a l a r a k İ r a n a firar etmişti. Krezus bir t e c a v ü z e hazırlandığı sırada iran o r d u s u n u n K a i d e ü z e r i n d e n Kapadokyaya doğ­ ru y ü r ü d ü ğ ü n ü Nabonidin gönderdiği adamlar­ d a n h a b e r aldı. Ordu o devre göre m ü m k ü n olduğu kadar süratli vesaitle h a r e k e t e d i y o r d u . K u r u ş Kaide tarafından geçeceğini ora h ü k ü m e t i n e bildirme­ mişti. N i n i v e y e y a k ı n bir geçitten D i c l e y i atladı. Şimale doğru uzanan dağları sağ tarafında bırak­ tı. M e z o p o t a m y a y ı ; e n l i l i ğ i n e g e ç e r e k Kapadokya ö n ü n e g e l d i . Kurusun askeri arasında develer üstüne binmiş birçok süvariler göze çarpıyordu. Anadolu o z a m a n a kadar devenin ne olduğunu g ö r m e m i ş t i . M a n z a r a b u m u h i t için g ü l ü n ç o l m a k ­ tan z i y a d e k o r k u n ç t u . İvanüer Lidya h u d u t l a r ı n ı b o ş b u l m a d ı l a r . K r e z u s h a z ı r l a n m ı ş t ı . D e r h a l t o p l a n a n Lidya askeri m. e 5 4 6 senesi b a h a r ı n d a K a p a d o k y a y ı işgal ettikten sonra düşmanla kendi arasında geniş bir boşluk b ı r a k m a k i ç i n Piterya (Boğaz köy) kalesinden ö t e s i n i b o ş a l t m ı ş , t a h r i p e t m i ş t i . İ l k ç a r p ı ş m a Ku­ ruş u n y o r g u n a s k e r i n i z e d e l e d i . M a ğ l û b i y e t g e ç i ­ ci idi. F a k a t Kuruş, o r d u s u n u n d i n l e n m e ğ e i h t i y a c ı o l d u ğ u n u anladı, ü ç aylık bir m ü t a r e k e istedi. B u t e k l i f Krezüsünde işine geliyordu. H e n ü z hiç bir harekette bulunmayan müttefiklerinin yardımını t e m i n için en aşağı o k a d a r bir z a m a n a l ü z u m vardı. Mütareke zamanını Kuruş pek boş

geçirmedi.

H a s m ı n ı a r k a t a r f t a n v u r m a k i ç i n İ y o n y a l ı l a r ı it­ t i f a k a d a v e t ettiği g i b i Lidya m n i ç e r s i n d e b i r ih­ tilâl ç ı k a r m a ğ a da t e ş e b b ü s e t m i ş t i . F a k a t b u te­ şebbüslerinden hiçbir fayda hâsıl olmadı. İyonyalılar Lidyalılarla dost o l m a l a r ı n d a n z i y a d e İra­ nın t a h a k k ü m ü n d e n k o r k t u k l a r ı için Kurusun teklifini reddettiler. M ü c a d e l e y e n i d e n başladığı z a m a n Lidya nm ü ç a y l ı k m ü t a r e k e d e n k u v v e t ç e h i ç b i r istifade e d e m e d i ğ i anlaşıldı. Bir g ü n s a b a h ­ tan a k ş a m a k a d a r d e v a m e d e n ş i d d e t l i b i r m u ­ h a r e b e d e n s o n r a Krezüs ordularını kızdırmağın garbına ç e k m e ğ e m e c b u r oldu. İ k i n c i b i r muharebeKrezuşünordusunu b ü t ü n b ü t ü n p e r i ş a n b i r h a l e k o y d u . Lidya Kıratlığının z e n g i n altın m a d e n l e r i n i b o ş a l t a n , o r t a y a s a ç a n K r e ­ züs nihayet d e r m e çatma bir askerle bir kaleye k a p a n m ı ş t ı . 4 0 g ü n m u h a s a r a d a n s o n r a b u r a s ı da zaptedildi. Artık İran A n a d o l u n u n m ü h i m bir kıs­ m ı n a h â k i m o l m u ş t u . Maspero n u n itiraf ettiği g i b i Kurusun Lidyahlara karşı kazandığı zafer tarihte y e n i b i r d e v i r a ç m ı ş t ı r . Krezüs ün ü ç s e n e d e h a z ı r ­ ladığı o r d u n u n 'birkaç g ü n d e m a h v o l m a s ı İ r a n ı n t e f e v v u k u n u b ü t ü n d ü n y a y a tanıttı. B i l h a s s a ş a r k h ü k ü m d a r l a r ı k e n d i zâflarım anladılar. Şarkta en b ü y ü k siyaset İranla m ü c a d e l e y e sebep olabilecek bir vesilenin ortaya çıkmasına mâni olmaktan ibaretti. K u r u ş k u m a n d a n l a r ı n d a n birini a n a d o l u da b ı r a k a r a k İ r a n a d ö n d ü . F a k a t o r a d a d u r m a d ı . K a p a d o k y a hudutlarında başlayan m u h a r e b e şim­ di T ü r k ü s t a m n b o z k ı r l a r ı n a i n t i k a l e t m i ş t i . Kurusun bu son a k ı n ı n d a n m a k s a t h e r ş e y d e n evel m e m l e k e t i n vahdetini tamamlamaktı. K u r u ş i l k defa Baktriyana h ü c u m etti. D ü n y a n ı n e n m ü ­ h i m a s k e r l e r i o r a d a idi. B u n a r a ğ m e n B a k t r i y a n l ı -

lar b i r k a ç m ü s a d e m e d e n s o n r a kolaylıkla Kurusa t e s l i m o l d u l a r . Steziya bu inkıyadın sebebini t a r i h e t e v d i e d i y o r : B a k t r i y a n l ı l a r Kurusun Asti­ yağ la m ü n a s e b e t i n i , y a h u t a y n e n S t e z y a n m t e v c i h ı l e , Astiyağm kızile e v l e n d i ğ i n i işittikten s o n r a hü­ kümdarın kendilerine yabancı olmadığını anlamış, silâhlarını b ı r a k m ı ş l a r d ı . B u hâdise ilk Pazargat m u h a r e b e s i n d e n s o n r a bir'defa d a h a t e k e r r ü r edi­ y o r d u . Baktriyan m i l t i h a k ı , Margıam (Merv), Ova razmiyayı (Hârizm), Soğdianı (Semerkand) Arka­ s ı n d a n s ü r ü k l e d i . Kuruş bütün Sirderya üzerinde birçok kaleler yapmıştır. Bunlardan en m e ş h u r u y u n a n m ü e l l i f l e r i n i n Cyropolis dedikleri (UraTübe) kalesidir. K u r u ş hareketini Sistana kadar temdit etti. B u r a d a y a ş ı y a n Saka y a h u t Çaka l a r s e r v e t l e r i ve kahramanlıklarıle meşhurdular. Sakalar kendi­ lerine teklif edilen kayıtsız v e şartsız tâbiiyeti red­ dettiler. M u h a r e b e başladı. S o f t a l a r ı n h ü k ü m d a r ı Amor Ağa ( A m o r g e z ) e s i r d ü ş t ü . K u r u ş m u v a f f a ­ k i y e t i n i n kat'î o l d u ğ u n u z a n n e d i y o r d u . B i r a z s o n ­ r a y a n ı l d ı ğ ı m a n l a d ı . Amor Ağanın z e v c e s i etra­ fına t o p l a d ı ğ ı y e n i b i r k u v v e t l e K u r u ş o r d u s u n a h ü c u m etti. M u h a r e b e S a k a l a r ı n l e h i n d e n e t i c e ­ lendi. Bir a v u ç k a h r a m a n k o c a bir o r d u y u hırpa­ lamış v e b i r ç o k esir almıştı. M u h a r i p kadın esirleri k o c a s i l e m ü b a d e l e etti. D a h a f a z l a m u k a v e m e t i m ­ k â n s ı z d ı . Sistan B e y l i ğ i h e r yıl m u a y y e n bir v e r g i v e r m e k ş a r t i l e m ü s a l â h a v ı k a b u l etti. B u itilâf Sakaları imparatorluğun şarktaki cephesini mu­ hafaza eden bir k u v v e t haline k o y m u ş t u . Kurusun Getrosie (Mekran) çölünde susuzluk ve yiyeceksizlik y ü z ü n d e n bir o r d u k a y b e t t i ğ i g ö r ü l ü y o r . T ü r k ü s t a n d a y a p ı l a n iş İ r a n v e M e d y a n ı n ş a r k hudutlarını tam bir e m n i y e t altına almıştı. B u

T ü r k ü s t a n seferi 5 4 5 ten 5 3 9 a k a d a r 6 s e n e d e v a m etti. B u n d a n s o n r a B a b i l l e a n l a ş m a k l â z ı m geliyordu. İran ve M e d y a d ı n 10 s e n e d i r geçirdiği b ü y ü k i n k ı l â p h a y a t ı k a r ş ı s ı n d a Susyanm k o m ş u s u olan m e m l e k e t , Kaide mazinin ihtişamına gömülmüş b i r ö l ü idi. O r a d a h i ç b i r i d e a l m a d d î h a y a t a h â k i m değildi. Ahali daha z i y a d e dinlerde m e ş g u l d ü l e r . Eski Kaide muğlanla Beniisrail papazları birbirlerile kehanet, ayin ve malûmat yarışı yapıyorlardı. Harranlı bir k â h i n e n i n oğlu olan K ı r a l Nabonit devletin idaresini oğluna b ı r a k a r a k bir k ö ş e y e çekilmişti. O n u n b ü t ü n iştigali e s k i m e z a r l a r a ait m a h k û k â t ı a r a m a k t a n i b a r e t t i . A ğ ı r tuğlalar üstüne h a k k e d i l m i ş metinleri h ü k ü m d a r d e r i n b i r m e r a k ile o k u y o r v e s ı r a y a k o y u y o r d u . K â h i n l e r h e r k e s t e n z i y a d e Nabonidin üzerinde nafizdiler. O n u elleri içinde bir o y u n c a k gibi kul­ l a n ı y o r l a r d ı . İ r a n o r d u l a r ı h u d u t t a n g ö r ü n d ü ğ ü za­ m a n (m. e. 5 3 8 ) Nabonit memleketi kurtarabilmek için k e n d i vasıtalarının e n b ü y ü ğ ü n e müracaat etti; k â h i n l e r h e m e n koştular. Mabutlara k u r b a n l a r takdim ederek milletin günahlarını çıkarttılar. Memleketin diğer yerlerinde bulunan mabut­ lar b ü y ü k b i r itina ile h ü k ü m e t m e r k e z i n e n a k l e ­ diliyordu. K u r u ş dindar ahalinin mabutlarına karşı son vazifelerini y a p m a l a r ı n a m â n i olmadı. Ken­ dilerine b i r k a ç haftalık m ü s a i t bir z a m a n bıraktı. Bazı m ü v e r r i h l e r iran ordusunun Dicleyi geç tikten sonra (Rutum) şehri ö n ü n d e Kaidelilerle çarpıştığını k a y d e t m i ş l e r d i r . Kuruş sütununda B a b i l i n ( m u s a d e m e s i z v e h a r p s i z ) alındığı yazılı­ dır. R u t u m d a k i m ü s a d e m e l e r her halde kısa sürmüştü. Babilin düşmesi ü z e r i n e b ü t ü n im¬ — 376 —

paratorluk en ufak bir heyecan, bir sarsılma hissetmeden İrana intikal etmiş oluyurdu. Sür­ yanîler, Araplar, Fenikeliler m e m l e k e t i n geçirdiği inkılâbı a n c a k yıllık vergilerinin d ü n k ü metbuları yerine ondan daha kuvvetli bir efendiye ödenmesi y o l u n d a t e f s i r ettiler. Kuruş t ı p k ı k e n d i s i n d e n e v e l k i AsurBanapal lar Asarhadonlar Sargonlar, Tiglat Palasar lar gibi m a b u t Bel Maradoknn elini tutarak a y i n l e r v e dualarla^Bâbil kiralı o l m u ş t u ( 2 0 mart 5 3 8 ) . Aha­ liyi h o ş n u t e t m e k için b u k a d a r ı k â f i d i . Kuruş u n B a b i İ d e k i h a r e k â t ı y a l n ı z s i y a s î a h l â k ı hususunda bir miyar olmakla kalmaz. Kendisinin ruhuna, duygularına,dinî telâkkilerine ve en sonra y a ş a d ı ğ ı z a m a n ı n i t i k a t l a r ı n a b u v a s ı t a ile i n t i k a l edilebilir. Arızanda b i r Oğuz a i l e s i n d e n y e t i ş m i ş o l a n b u adam muhitin dört tarafından süzülen, içeri sızan muhtelif itikatlar araısnda hakikatin, daha doğru­ su h a k i k a t zannedilen, şeyin a n c a k değişen şekiller ve g ö r ü n ü ş l e r d e n ibaret o l d u ğ u n a hatsî bir kanaatla nüfuz etmişti. N a z a r ı n d a şekillerin b ü y ü k bir kıy­ meti y o k t u . Tabiatın f e v k m d a k i k u d r e t ve b ü y ü k ­ l ü k h e r ş e k i l d e t a k d i s e d i l e b i l i r d i . K e n d i millî m u k a d d e s a t ı n ı h i ç r e n c i d e e t m e k s i z i n Kaide ilâh­ larına o kadar sarahatle hürmetkârlık göstermesi ve onların dinlerine, ayinlerine inkıyadı ancak böyle bir zihniyete delâlet edebilir. Müteassıp bir h ü k ü m d a r ? hele K u r u ş gibi galip bir cihangir, veievki zahiren olsun, bu m ü s a m a h a y a temayül edemezdi. B u noktada niçin ısrar e t m e k istediği­ mizi ilerde v u k u a t ı m u h a k e m e ettiğimiz z a m a n daha kat'î bir surette i z a h a çalışacağız. K u r u ş s o n h a r e k e t i l e t a r i h e din v e v i c d a n

h ü r r i y e t i n i ilk t e l k i n e d e n a d a m d ı r . B u n d a n en ç o k i s t i f a d e e d e n l e r Sargon un Filistinden naklettiği y a h u d i s ü r g ü n l e r i o l d u . Kuruş Babil haznelerini a ç t ı r a r a k K u d ü s m a b e d i n d e n g e t i r i l e n altın v e gü­ m ü ş vazoları yahudilere verdi. Onlara bu vazolarla b e r a b e r h ü r r i y e t l e r i de iade edilmişti. Y a h u d i l e r ­ den bir k ı s m ı yıkılan mabetlerini ihya i ç i n ' v a t a n ­ l a r ı n a d ö n d ü l e r . Kurusun Filistin m e n f i l e r i n e k a r ş ı i l t i z a m ettiği h i m a y e d e i k i a m i l a r a n m ı ş t ı r . B i r i n ­ cisi Babilin zaptında y a h u d i l e r i n g ö s t e r d i k l e r i y a r ­ dımdır. İkincisi Filistinde Mısırla İran imparator­ luğu arasına minnettar bir u n s u r u n g i r m e s i n d e n k a z a n ı l a c a k siyasî faydadır. Hiç ş ü p h e s i z b ü t ü n b u f i k i r l e r Kurusun din h u s u s u n d a k i m ü b a l â t sızhğma karışmıştı. Yahudilerin kendisini çokdanberi bir halaskar, bir mesih gibi b e k l e m i ş oldukları muhakkaktır. Nebi Elyesa kitaplarında dünya üzerine ağır bir ç e k i ç gibi inen Babil t a h a k k ü m ü n ü kırmak için bir h a l a s k a r ı n o r a y a a d ı m adım y ü r ü d ü ğ ü n ü t e p ş i r e t m i ş t i . Kuruş un hareketile nebilerin bu tepşiri a r a s ı n d a g ö r ü l e n irtibat o z a m a n l a r ı n tari­ hinde birbirine b e n z i y e n hatıralar bıraktı. Beniisr a i l i n M u s a s ı ile • İ r a n ı n Kuruş u a y n i şeydir. Kurusun Babili aldıktan sonraki hayatı bütün tafsilâtile t a r i h e g e ç m e m i ş t i r . M a l û m o l a n b i r ş e y varsa kendisinin son günlerde yeniden Türküstan taraflarile u ğ r a ş m a ğ a m e c b u r i y e t görmesidir. Vukuatın aldığı r e n k İranın g a r b i n d e k i m u ­ v a f f a k i y e t l e r i n u z u n b i r m ü d d e t Kuruş a ş a r k ı u¬ nutturduğunu, orada imparatorluk aleyhine fikir­ l e r v e c e r e y a n l a r h a s ı l o l d u ğ u n u v e en s o n r a b a z ı kabilelerin içeri İrana doğru m ü t e c a v i z v e tehditkâr bir vaziyet aldığını gösteriyor. K u r u ş şarkta

bu hareketleri d u r d u r m a k için t e k r a r silâh kul­ lanmağa lüzum g ö r d ü ğ ü z a m a n d a n sonradır ki vukuatın dalgaları arasında erimiş, k a y b o l m u ş t u r . K u r u ş tarihin en bariz s i m a l a r ı n d a n biridir. Zamanında iran ve Medya İ m p a r a t o r l u ğ u Türküstandan Akdenize kadar uzanıyordu. K u r u ş tahtını b ü y ü k oğlu K a m b i s e bırakmıştı. Fakat K a m b ı s butun im­ paratorluğa tevarüs etmiyordu Şarkta Harzem, BaMnyan Partıya v e Kırman vilayetleri Kurusun i k i n c i o ğ l u Bardıyanm i d a r e s i a l t ı n d a ıdı B u m a n ­ zara H ü k ü m d a r l ı k salahiyetim ikiye bölünmüş gibi garip bir vaziyete k o y m u ş t u . K a m b ı s b u n a p e k az b i r z a m a n k a t l a n d ı . B a b a s ı n ı n c e s a r e t v e fütuhat duygularını derin bir zulüm ve kindarlıkla birleştiren yeni Iran h ü k ü m d a r ı kardeşini esraren­ giz b i r s u r e t t e ö l d ü r t m ü ş t ü . Bardıyanm ölümün­ den k i m s e h a b e r d a r değildi. Ahali k e n d i s i n i n ora­ dan k a y b o l d u ğ u n u işittikleri z a m a n bile ö l d ü ğ ü n e ihtimal vermediler. T ü r k ü s t a n d a bir kaleye k o n u ­ larak m u h a f a z a edildiği halka telkin olunmuştu. K a m b i s d ö r t s e n e k a d a r k e n d i s i n e itaat e t m e k istemiyen vilâyetleri yatıştırmakla uğraştı. O n d a n sonra yine fütuhat başladı. K u r u s u n b a z ı d ü ş ü n c e l e r i o ğ l u n u n ş a h s ı n d a da­ ha kati bir inkişafla tebarüz ediyordu. Iranı bütün dünyaya hâkim ve metbu tanıtmak bu devletin , s i y a s e t i n d e t e k b i r e s a s , b i r u m d e idi. Kambis ordularını topladı. Mısıra doğru y ü r ü y o r d u . Mısır Fir'avunu Amasis fırtınayı daha uzaktan görmüştü. Memleketi yalnız kara tarafından müda• faa i k i n c i b i r t e h l i k e y i d a v e t e d e b i l i r d i , i y o n l a r l a Fenikeliler Iranla müttefiktiler. Bunların deniz KAMBİS

y u l u ile b i r k u v v e t g ö n d e r m e l e r i i h t i m a l e ç o k yakındı. Amasis bu ihtimale karşı Greklerle bilhas­ sa S a m o s T i r a n ı Polikratla s e r i b i r ittifak y a p t ı . G r e k l e r Amasise b i r filo ile m ü z a h e r e t e t m e ğ i t e m i n ettiler. K a m b i s G a z z e y e g e l m i ş t i . Orada b e d e v i l e r l e bir m u a h e d e aktetti. B u n l a r k e n d i l e ­ rine gösterilen bazı menfaatlar karşısında İran o r d u s u n u n çöldeki su ihtiyacını t e m i n e d e c e k l e r d i . O r d u Filistinden Mısıra g i t m e k için ç ö l ü n içersi­ n e girdi. B i n l e r c e d e v e su dolu tulumlarla u f k u n kırmızı sathında y ü r ü y e n ve dalgalanan bir çizgi bir hayal gibi ilerliyordu. Amasis iyi b i r a s k e r v e k u d r e t l i b i r i d a r e a d a m ı idi. M ı s ı r o n u i l k m ü s a d e m e d e k a y b e t t i . Y e r i n e o ğ l u Ü ç ü n c ü Psametikgeçti.Şimdi o r d u n u n başında ha­ kikî bir reis yoktu. İkinci bir m ü s a d e m e Mısırlıları dağıttı ( m . e. 5 2 5 ) . PsamMik d ü ş m a n ı n Mısıra geç­ m e s i n i m e n için K a n a l ı m u h a f a z a y a m e c b u r d u . B ö y l e bir ş e y e t e ş e b b ü s edilmedi. Psametik hayatım k u r t a r m a k k a y d ı n a düştü. Menfise kaçtı. K e n d i s i n i a l m a k için giden a s k e r ahalinin şiddetli m u k a v e m e t i n e uğradı. Şehri muhasara ettiler. B i r k a ç g ü n s o n r a ş e h i r v e Psametik t e s l i m edil­ d i ğ i g i b i b ü t ü n Y u k a r ı M ı s ı r da İ r a n l ı l a r ı n e l i n e g e ç m i ş t i . Kambis Menfisi beğendi. G a r b e y ü r ü m e k i ç i n b u r a s ı en m ü s a i t b i r t a a r r u z n o k t a s ı o l a b i l i r ­ di. Sahillere Kartacalılar hâkimdiler. Siranaik h ü k ü m d a r ı k e n d i s i n e beş yüz bin gümüş para gönderdi. K a m b i s b u n u istihfafla k a b u l etti, v e a v u ç l a a s k e r l e r i n e d a ğ ı t t ı . O r d u içinde b u l u n a n F e n i k e l i l e r Kambisin Kartaca üzerine hareketine muvafakat etmediler. Kendi eski müs­ temlekelerini tahrip ettirmek istemiyorlardı. O hal­ d e g i d i l e c e k y o l y a l n ı z s a h r a v e H a b e ş i s t a n y o l u idi.

t

K a m b i s Tep ten ( T h e b e s ) elli b i n a s k e r ç ı k a r d ı . B u n l a r gittikleri y e r d e n dönmediler. A m m o n çölü­ n ü n k u m l a r ı i r a n a s k e r l e r i n i ö r t m ü ş t ü (m. e. 5 2 4 ) . îlk t e ş e b b ü s ü n muvaffakıyetsizliği K a m b i s i yeni ha­ reketlerde b u l u n m a k t a n m e n e t m e d i . Bizzat ordusu b a ş ı n d a Nil vadisi ü z e r i n d e i l e r l e m e ğ e başladı. N ö be yolu tutulmuştu. B u r a d a n b a ş k a o r d u y u besliy e c e k s a h a y o k t u . O r d u Koroska y a k a d a r Nili t a k i p etti. O n d a n s o n r a Nabat K ı r a l l ı ğ ı i s t i k a m e t i n d e ç ö l g e ç i l m e ğ e başladı. Y o l u n dörtte bir k ı s m ı n d a su b u l m a k k a b i l d e ğ i l d i . K a m b i s b i r ç o k telefat v e r d i k ­ ten s o n r a M ı s ı r a a v d e t i k a r a r l a ş t ı r d ı . Ç e k i l e n z a h ­ m e t e g ö r e istihsal edilen fayda p e k m a h d u t t u . Y a l n ı z S i y e n n a h i y e l e r i n d e n b i r k a ç ı İ r a n a rapte dilmişti. B i r i n c i Daryüs zamanında Mısırın cenubun­ daki Habeşler İran tebaasından sayılıyorlardı. K a m b i s y a r ı y o l d a k a l a n Nabata seferinden sonra iki s e n e d a h a M ı s ı r d a v a k i t g e ç i r d i . Ç ö l ü n k o r k u n ç h a t ı r a s ı , z a y i ettiği o r d u l a r v e e n s o n r a o ş e r e f s i z , m e y u s d ö n ü ş a s a b ı n ı b i t i r m i ş t i . Za­ ten k ü ç ü k y a ş t a n b e r i v ü c u d u n u h ı r p a l a y a n a ğ ı r s a r a nöbetler iiçinde yaptığını bilmiyordu. Mısırlılar onu karşılarında daima k o r k u n ç bir zalim olarak gör­ düler. N i h a y e t v a t a n ı n a d ö n m e k için M ı s ı r d a n h a r e ­ k e t etti ( 5 2 2 ) . S u r i y e d e k e n d i s i n e f e n a b i r h a b e r verdiler. Bazı vilâyetler isyan etmişlerdi. İhtilâlin b a ş ı n d a k a r d e ş i Bardiyayz b e n z i y e n biri vardı. H a l k b u n u b i z z a t k a y b o l a n Bardvya diye telâkki ediyordu. K a m b i s i n aldığı h a b e r b u n d a n ibaret kal­ madı. M e m l e k e t t e k e n d i s i n i n h i ç b i r taraftarı b u l u n ­ madığını, onu mahlû bir h ü k ü m d a r tanıdıklarını, s a h t e Bardiyanm bütün k u v v e t ve iktidarı eline aldığını söylediler. K a m b i s kendini öldürdü.

İ r a n d a s a h t e Bardiya rolünü oynıy a n a d a m Gomata isminde bir mecusî papazı i d i ; s o n r a k i bir tabir ile b i r m u ' b i t t i . K l a s i k İ r a n t a r i h i Gomata yı s a h t e Semerdis adı ile t a n ı r . Gomata yalancı şahsiyeti ile ele aldığı k u v v e t i h e r ş e y d e n e v e l m e n f i b i r din teşebbüsünde kullandı. Mevkiinde kalabildiği yedi aydan ibaret zaman zarfında birçok mabet­ l e r i t a h r i p ettirdi. Sahtekârlık pek çabuk mey­ d a n a çıktı. K e n d i s i n i Medya d a k a p a n d ı ğ ı b i r k a l e d e m u h a s a r a ettiler. E t r a f ı n d a b u l u n a n a d a m larile beraber öldürdüler. SAI

^ir " AR AR.

J

Gomata d a n s o n r a i r a n t a h t ı B i r i n c i Daryüs e intikal o d u Namzetleri b i n e k a t l a r ı n ı aenis bir tavlava k o v d u l a r S a b a h l e y i n ilk k i s n e v e n atın s a h i b i h ü daha a ü n e s etrafa yayılmamıştı S ü k û t içinde uzaktan D a r y ü

i n t i h a b ı n b ö y l e fal v e k u r a ile y a p ı l m a s ı n a m ­ zetlerin istihkakça farkları olmadığım gösterir. Bısutun kıtabesındekı kayde gore Daryus'Akamanış soyundandır. Fakat Kuruşla müşterek bir koldan gelmemiştir. K u p o n u n l a u ç u n c u batında birle­ ş i r . Daryus ün h ü k ü m d a r l ı k m e v k i i n e g e l m e s i n i takıp eden b i r k a ç yıllar muhalifleri yatıştırmak, teskin e t m e k l e geçmişti. G ö r ü l ü y o r kı ne D a ç y u s u n i n t i h a b ı , n e d e o n d a n e v v e l Gomata nm tahakkü­ m ü m e m l e k e t t e k e n d i s i m s ü k u n v e i n k ı y a t ile k a b u l e t t i r e n nafiz b i r t e s i r h u s u l e g e t i r m e m i ş t i , i l k m u h a l e f e t Elam m u h i t i n d e z u h u r etti V a k t ı l e maann ı y li a r ı n A n z a n H ü k ü m d a r l ı ğ ı n ı e l l e r i n d e n AK k aam

aldıkları b a ş k a bir h a n e d a n evlâtlarından Atrina ailevî k a k k ı n ı i s t e m e k için a y a ğ a kalkmıştı. Etra­ fında k e n d i s i n e y a r d ı m e d e n b ü y ü k bir k u v v e t v a r d ı . B a b i l d e Nabonid in i k i n c i o ğ l u o l d u ğ u n u id­ dia e d e n Nidintübel s a h t e Semerdis in z u h u r u n d a n • b i r k a ç g ü n s o n r a Nabokotonosor adı i l e k e n d i s i n i h ü k ü m d a r ilân e t t i r d i . D a r y ü s E l a m i ş i n i n h a l l i n i cenerallarınaî bıraktı. K e n d i s i bir o r d u ile B a b i l e y ü r ü d ü . H e r iki s a h a d a y a p ı l a n h a r e k e t m u v a f f a ­ k i y e t l e n e t i c e l e n d i . Atrina, ve Nabokotonosor cür'etli teşebbüslerini hayatlarile ödediler. A y r ı l ı k t e m a y ü l l e r i az ç o k h e r y e r d e m a h s u s t u . Medyanın y e r l i o r d u s u Kiyaksar evlâtlarından Fraurt u k ı r a l l ı k m e v k i i n e g e t i r d i . M e d y a istik­ lâlini i s t i y o r d u . D a r y ü s b a ş k a y e r l e r d e k i i h t i l â l i bastırdıktan s o n r a Medya ya geldi. Fraurt la ç a r p ı ş t ı . Fraurt R e y e k a ç m ı ş t ı . B i r az s o n r a e l e geçti. Hükümdar burnunu, kulaklarını, dilini kestirdikten, gözlerini de o y d u r d u k t a n s o n r a iki sene Hangmatana sarayının kapısında zincirle bağlı o l a r a k a h a l i y e t e ş h i r e t m i ş v e s o n r a astır­ mıştı. İhtilâl v e h o ş n u t s u z l u k T ü r k ü s t a n h u d u t l a r ı n ­ dan Lidya ya k a d a r türlü türlü ş e k i l l e r d e s e k i z sene sürüklendi. B u müddet zarfında hükümetin ilân ettiği s e f e r l e r o n d o k u z d u r . D o k u z k i ş i i s t i k ­ lâl v e h ü k ü m d a r l ı k d a v a s ı n a k a l k t ı ğ ı i ç i n s i l â h kuvvetile tenkil edilmiştir. Bu suretle husule gelen intizam bütün imparatorluğun manzarasını değiş­ tirdi. K u r u s u n d i n v e m i l l e t k a y ı t l a r ı h a r i c i n d e t e s i s ettiği M e d y a - İ r a n t e f e v v u k u y e r i n e m e m ­ l e k e t e m ü ş t e r e k b i r din v e m u t l a k b i r i d a r e sistemi veren bir İran Devleti kaim olmuştu.

2. KURUŞ —

DARYÜS

K a d î m İran tarihinin en ziyade tahlile m u h t a ç k ı s m ı Gomatamn z u h u r u n u takip eden b ü y ü k ve kanlı inkılâp devresidir. En son zamanda yazılan b i r k a d î m İ r a n t a r i h i s a h t e Semerelisin yıktırdığı mabetlerden b a h s e d e r k e n şöyle d i y o r : " P e r e l e r i n m a b e d i y o k i u . Gomatamn tahrip ettiği i b a d e t h a n e l e r e v e l c e f e t h e d i l e n m e m l e k e t ­ l e r d e o l m a l ı ! k e n d i s i n i b u ifrata s e v k e d e n h a l i n din t a a s s u b u o l d u ğ u m e y d a n d a d ı r . , , T a r i h i n b i z e k a d a r v â s ı l o l a n tafsilâtı, K a m b i s ten s o n r a İ r a n İ m p a r a t o r l u ğ u i ç e r s i n d e b i r m a b e t mücadelesinin z u h u r u n u gösteriyor. İstrabo v e saire gibi y u n a n m u h a r r i r l e r i K a m b i s z a m a n ı n d a bazı m a b e t l e r i n y ı k ı l d ı ğ ı n ı m e v z u u b a h s e t m i ş l e r dir. B u t a h r i b a t K a m b i s t e n b i r h a y l i z a m a n s o n r a Daryüsün oğlu K e r k e s tarafından yabancı m e m ­ leketlere k a d a r teşmil edilmişti. Sicilyalı D i y o d o r K e r k e s i n m a h z a Delfteki Apollon m a b e d i n i yık­ m a k için o r d u sevkettiğini yazıyor. B u iki y ı k m a d e v r i a r a s ı n d a b i r de i h y a v e t a m i r d e v r i g e ç ­ miştir. D a r y ü s m a h u t Bisutun kitabesinde Gomata­ mn yıktırdığı mabetleri ihya ettiğinden bahsetmiş­ tir. D e m e k k i m a b e t l e r u z u n b i r i n k ı l â p g e ç j r m i ş t i . B a z ı m ü e l l i f l e r Gomata vak'asmın maksadını temin için D a r y ü s tarafından tasni edildiğine k a n a a t e t m i ş l e r d i r . Hali h a z ı r d a b u s ö z ü t e v s i k e d e c e k b i r delil b u l u n a m a z . F a k a t ' y ı k ı l a n m a b e t l e r i n n e tarzda tamir edilmiş olduğu tarih nazarında daima şüpheli kalacaktır. İhtimalki Daryüs ibadethane­ ler y e r i n e a t e ş g e d e l e r i n ş a etmişti. Ateşgede, mabet meselesi doğrudan doğruya bir türklük, v e sonraki iranlıhk bahsi gibi telâkki

KURUŞ-DARYÜS

!

^

i i

V

o l u n a b i l i r . Manjüs Fontanm s a r a h a t l e i f a d e ettiği gibi, A l l a h i ç i n e v l e r y a p m a k sırf T u r a n z i h n i y e - | tidir. Â r î l e r i n m a b e t l e r i a ç ı k h a v a v e o r m a n d ı . H e r o d o t şu izahatı v e r i y o r : "Benim bildiğime göre, Parslarca heykel, ma­ bet, v e m e z b a h l a r i n ş a s ı g a y r i m e ş r u d u . Bunları y a p a n l a r n a z a r l a r ı n d a a k ı l s ı z v e deli s a y ı l ı r l a r d ı . Hakikatte onlarda G r e k l e r gibi Allanın insanlar­ dan b a ş k a bir m a h i y e t i o l m a d ı ğ ı n a kanidiler zan­ n e d e r i m . G r e k l e r , Zeüse e d a ğ l a r ı n ü z e r i n d e k u r ­ banlar arzederlerdi.,, H e r o d o t u n b i z e b i l d i d i r ğ i P a r s l a r dinceMet ler ve Anzanitlerle m ü ş t e r e k olan ilk İranlılar d e ğ i l d i r l e r . Mabetleri istemiyen sonraki İran dinidir. Zeratuştramn Avestasmda hiçbir mabet meselesi mevz u u b a h s o l m a m ı ş t ı r . İ r a n p e y g a m b e r i y a l n ı z Allaha ibadet için y a k ı l a c a k ateşin m e ş r u bir y e r e konulmasını tavsiye ediyordu. Ş u h a l d e l â l e l e d e r ki, y ı k ı l a n i b a d e t h a n e l e r Kurusun yaşadığı z a m a n l a r d a h â k i m olan b a ş k a b i r din s i s t e m i n i n m a h s u l ü idi. S o n r a k i dim c e r e y a n l a r ı b u n l a r ı t a h r i p ettirdi. İ n k ı l â b ı n m e n ş e ­ ini Zeratuştra nın şahsında ve taraftarlarında ara­ mak lâzımgelir. Ş i m d i y e k a d a r b u i s i m e t r a f ı n d a v a p ı l a n tet­ kikler b i r k a ç noktada t e m e r k ü z etmiştir. Bazıları şu k a n a a t i i l e r i s ü r m ü ş l e r d i r : Zeratuştra a d ı ta­ rihte bir k a ç defa y a ş a m ı ş t ı r . Milâttan 2 0 , 2 2 asır e v v e i Medya da z u h u r e d e n b i r d i n m ü e s s i s i b u ismi taşıyordu. Sonradan gelenler onun k o y d u ğ u esasları bazan takip, b a z a n da i h l â l ettiler.. İ k i n c i b i r f i k i r ş u d u r : Kuruşla Daryüs zamanı arasında biri diğerini b e n i m s e y e n iki Zeratuştra gelmiştir. S o n r a k i avesta dini Babil y a h u d i l e r i n — 385 —

25

den ö ğ r e n d i ğ i şeyleri k e n d i d ü ş ü n c e l e r i n e k a r ı ş ­ tıran bir Zeratuştranın eseridir. Her halde Avestanın son şekilde alâkadar bir Zeratuştra mevcuttur. Ve bu adam — vukarda uzunuzadı izah edildiği g i b i — m e n s u p o l d u ğ u M e d ya m u h i t i n d e telkinlerini k i m s e y e k a b u l ettire­ m e d i ğ i i ç i n Baktriyan h ü k ü m d a r ı Eüstaspm ya­ n m a gitmiş orada muvaffak olmuş, dinini tesis e t m i ş t i r . Metlerinreddettikleri bu yeni din, hangi kuvvetle m e y d a n a çıktığı bilinmiyen Gomata m n Ş u u u r s u z taassubile eski millî m a ­ b e t l e r i y ı k ı p b i t i r d i k t e n s o n r a Küstasp m oğlu b i r k u r a ile h ü k ü m d a r l ı k mevkiine çıkıverm i ş t i r . B i r b i r i n i t a k i p e d e n i h t i l â l l e r a y r ı l ı k te­ ş e b b ü s l e r i v e dinî m ü c a d e l e l e r t e k b i r amilin t e s i r i a l t ı n d a d ı r : Kuruş u n t e s i s ettiği e s e r i k e n d i enkazı üstünde başka bir heyete k o y m a k ! İhtimalki başlangıçta G o m a t a y ı teşvik edenler - bazı m ü v e r r i h l e r i n i m a ettikleri g i b i — D a r y ü s ü n taraftarları olmuştu; G o m a t a bunların elinde bir aletten b a ş k a bir şey değildi. K u r u ş b a ş l a d ı ğ ı işte s a m i m î idi. O M e d y a v e İran ittihadının t e f e v v u k u altında ş a r k l a g a r b ı birleştirecek siyasî bir esas k u r m a ğ ı d ü ş ü n m ü ş t ü . Bunda h i ç b i r temsil fikri, h i ç b i r dinî m a k s a d ı yoktu. İdaresi altındaki m e m l e k e t l e r ayrı ayrı k e n d i h ü k ü m d a r l a r ı n ı , dinlerini v e millî inkişaf­ larını muhafaza edeceklerdi. İ r a n ı n ilk h â k i m d l d u ğ u y e r l e r l e r d e y a ş ı y a n m i l ­ letler bu u m u m î m ü s a m a h a v e ' h ü r r i y e t p e r v e r l i k siyasetinin k ı y m e t i n i b i r b i r i n d e n d a h a iyi takdir ediyorlardı. B a z a n tarihte en k ü ç ü k b i r h â d i s e b a ş h b a ş i n a b i r d e v r i i z a h e d e r . Kambis Mısırda K a r t a c a - ü z e r i n e y ü r ü m e ğ i t a s m i m ettiği z a m a n

KURUŞ

-

DARYÜS

kendisile müttefik olan Fenikelilerin b u n a muvafa­ k a t e t m e m i ş v e Kombisi azminde vazgeçirmiş olduklarını yukarda söylemiştik; bundan bilhassa m ü ş t e r e k bir hatıranın tesiri de amil o l m u ş gibi g ö r ü n ü r . F e n i k e l i l e r i n K a d i k s t e m a b u t l a r ı Melkart a ait b i r m a b e t l e r i v a r d ı k i b ü t ü n g a r p m ü s t e m l e ­ k e l e r i n i n d i n î m e r k e z i h a l i n d e idi. M a b u t Melkart k a ­ d î m y u n a n v e lâtin h e r k ü l l e r i n i n a y n i idi. H e r ü ç millet b u n u takdis ediyordu. H a l b u k i m a b u t Melkarhn gemilerle İspanyaya gitmesini temsil eden e f s a n e d e F e n i k e l i l e r e M e t l e r v e P a r s l a r da k a r ı ş ­ tırılıyordu. M a b u d u n etrafındaki askerler arasında b u n l a r da m e v c u t t u l a r . B u hatıra hangi devre ait o l u r s a o l s u n Melkart m b a ş k a b i r i s i m a l t ı n d a M e t l e r v e P a r s l a r a ait i l â h l a r a r a s ı n d a da takdis e d i l d i ğ i n e d e l â l e t e d e r . Kuruş v e Kambis zamanla­ r ı n d a h e n ü z Elam m u h i t i n d e e n e s k i z a m a n l a r d a n intikal e d e n m ü ş t e r e k bir din a n ' a n e l e r i izlerini t a m a m e n kaybetmemişti. Kuruş Anzanlı bir Oğuz sıfatile b u a n ' a n e l e r i n h e p s i n e k ı y m e t v e r d i . B u ­ n u n için Babilliler k e n d i s i n i bir Babil h ü k ü m d a r ı , Yahudiler bir rehakâr, Metler bir Türk, bir Anza­ nit d i y e t a n ı d ı l a r . Lidyadan başka heryerde birçok t a r a f t a r l a r b u l d u . V e h e r y e r i k o l a y l ı k l a t e s h i r etti. Daryüsün İran Devleti bu gidişin bütün bütün a l e y h i n d e b i r İ r a n a r i s t o k r a s i s i ile k a r ı ş ı k A v e s t a î b i r din s i s t e m i n i e t r a f ı n a z o r l a k a b u l e t t i r e c e k b i r v a z i y e t aldı. M e d y a E l a m v e A n z a n m u h i t l e r i n d e Daryüs ün yaptığı ıslahat imparatorluğun idaresini birden­ b i r e sıkı b i r m e r k e z i y e t altına k o y m u ş t u . Görü­ nüşte h e r y e r k e n d i millî m ü e s s e s e l e r i n i m u h a f a z a ediyordu. Fakat herşeyin fevkinde Satrap vardı. B u n u doğrudan doğruya m e r k e z intihap ediyor

ve kendisine h e r türlü salâhiyeti veriyordu. M ü h i m memleketlere gönderilen Satraplar hükümdarın e t r a f ı n d a t o p l a n m ı ş o l a n i m t i y a z l ı y e d i Dars a i l e s i n ­ den intihap edilirdi. B u S a t r a p h k l a r adeta m a h d u t bir İran aristokrasisine verilmiş bir inhisardı. Baş­ ka u n s u r d a n gelenler, m e s e l â Metler b ü y ü k bir Satraphğa geçemezlerdi. İran aristokrasisi içinde temessül eden Parslara verilen imtiyaz buna m ü n h a s ı r değildi. M e m l e k e t i n h e r tarafı ağır v e r g i l e r altında inleyip d u r d u ğ u halde Parslar b u n d a n azade idiler. Metler s e n e v i y ü z bin k o y u n , d ö r t b i n k a t ı r , ü c b i n at v e r m e ğ e m e c b u r d u l a r . Buna karşı Parslar yalnız h ü k ü m d a r ı n tesadüfen kendi memleketlerinden geçmesi esnasında kendisi­ ne bazı hediyeler takdimde mükellef tutulmuşlar-, di. B i r k o y u n d a n b i r b a r d a k s ü t e , b i r a v u ç u n a kadar en kıymetsiz birşey veren bütün mükelle­ f i y e t i n i ifa e t m i ş o l u y o r d u . A h a l i n i n Daryüsle se­ lefleri h a k k ı n d a k i telâkkisi i d a r e n i n tâbi o l d u ğ u farkları izah eder; h e r k e s şöyle s ö y l ü y o r d u : Kuruş b i r b a b a idi. Kambis b i r e f e n d i o l d u . Daryüs ka­ zanca acıkmış' bir muhtaçtır. Ş u tafsilât Kurusun t e s i s ettiği İ r a n - M e d y a " h e g e m o n y a s ı k a r ş ı s ı n d a Daryüs h ü k ü m e t i n i n ne d e m e k o l d u ğ u n u göster­ m e k için kâfidir. ' Daryüsün verdiği şekil iran aristokrasisini m ü s t a k i l ve millî bir devlet haline k o y d u . Medya Elam v e Aman muhitleri, hatta T ü r k ü s t a n a y a k ı n bazı yerler y a v a ş y a v a ş ve bariz bir t a h a k k ü m l e o n d a t e m e s s ü l e t t i l e r . İ ş t e Anzan Akamanışlarıle kendisinin ayni aileye m e n s u p olduğunu ancak k e n d i k i t a b e s i l e t e v s i k e d e b i l e n Daryüsün ailesini a y ı r a n v e Anzanitlerin, Oğuzların türklüğünü tari­ he unutturan amil budur.

3.

D AR Y ÜTEN

İSKENDERÎN KADAR

ÖLÜMÜNE

D a r y ü s etraftaki ihtilafları b a s t ı r d ı k t a n s o n r a gözlerini Hindistana v e garp tarafına dikmişti. İlk hedefi Hindistan sahası oldu; b u r a d a yaptığı s e f e r k e n d i s i n e ilk a d ı m d a g e n i ş Heptahindu ( P e n c a p ) o v a l a r ı n ı k a z a n d ı r m ı ş t ı r . Daryüs Hintte uzun müddet m e ş g u l o l m a k istemedi, (indüs) n e h r i ü z e r i n d e t e s i s ettiği b i r filo H i n t i s t a n S a t r a p hğmın h u d u d u n u bu ırmağın uzanabildiği saha ü z e r i n d e t e s b i t etti. F i l o n u n k u m a n d a n l ı ğ ı n a Skılak i s m i n d e b i r g r e k g e t i r i l m i ş t i . B u a d a m altı a y g e ­ m i l e r l e M e k r a n , G e d r o s i e ve Arabistan sahillerin­ de dolaşarak İranın m e v c u d i y e t i n i tanıttırdı. Yu­ n a n i s t a n Daryüs i ç i n h e r y e r e t e r c i h o l u n m a k lâz ı m g e l e n b i r istilâ s a h a s ı idi. F a k a t o n d a n e v e l Av­ rupa Çitlerini, yani simdi k ı s m e n C e n u b î R u s y a y a tesadüf eden saha da ve Karadenizin şimalindeki G ö ç m ü l T ü r k l e r i itaat.altma a l m a k lâzımdı. D a r y ü s . 4. T.

n

(İnce sâitlerden evvel ve s o n r a )

m I" (Kalın şâirlerden evvel v e s o n r a )

T (İnce sâitlerden evvel ve s o n r a )

1

N

T.

=

L

(Kalın şâirlerle)

L

(İnce sâitTerle)

X = c

ESKİ T Ü R K

HARFLERİNİN

ŞEKİLLERİ

(Mabait)

İÇ S (Kalın sâitlerle) S (İnce sâitlerle)

ş z nd nç L d (L t) ,

( B u iki nokta bir ses

*

(kelimeleri biribirinden ayırmak için kullanılır.

ifade etmeyip, ancak

YAZI S E K L İ :

)NhMD: r^RTPh-nm ^ (Tanrı Türkü

—

yaşatsın)

430

-

^

V I I inci a s ı r d a n s o n r a tarihî s e b e p l e r netice­ s i n d e T ü r k l e r a r a s ı n d a b a ş k a b i r y a z ı u s u l ü inti­ ş a r e t t i : Uygur yazısı. U y g u r yazısı t ü r k m a h s u l ü d e ğ i l d i r . B u y a z ı ta V i n c i a s ı r d a Ç i n î T ü r k i s t a n a S u r y e d e n getirilmiştir. Bu yazıyı T ü r k l e r arasın­ d a n e ş r e d e n h ı r i s t i y a n m i s y o n e r l e r o l m u ş t u r . Uy­ gur yazısı bir vakit S u r y e d e müstamel yazının türk diline u y d u r u l m u ş şeklidir. Çinî T ü r k i s t a n m e d e n î y ü k s e l m e devrinde T ü r k l e r b u yazıyı istimal ederlerdi. Çinî T ü r k i s t a n ­ d a b u l u n m u ş i s l a m i y e t t e n e v v e l k i d e v r e ait U y ­ g u r c a e s e r l e r v e i s l â m i y e t d e v r i n d e y a z ı l m ı ş Kutadgu Büiggibi k i t a p l a r b u y a z ı ile y a z ı l m ı ş t ı r . İslâmiyetin intişarile, T ü r k l e r arasında, X u n c u asırdan itibaren, arap- harfleri y a y ı l m a ğ a başladı. Fakat arap harflerinin intişarı u y g u r harfleri­ nin istimalini d u r d u r m a d ı . Muhtelif T ü r k z ü m r e ­ leri a r a s ı n d a u y g u r h a r f l e r i n i n i s t i m a l i X I V ü n c ü a s r ı n s o n l a r ı n a k a d a r d e v a m etti [1]. 1 9 2 8 e kadar bütün Türkler arasında kullanı[1] İ s l a m i y e t t e n W . Radloff,

evvelki u y g u r edebiyatına dair

eserler.

Çinî T ü r k i s t a n d a b u l u n m u ş t ü r k ç e y a z ı l a r ­ dan "Huastuanift,, ismindeki duayı o k u d u v e t e r c ü m e etti.

A.Von Le Coq, İslamiyetten e v v e l k i t ü r k y a z ı l a r ı n ı n rını aşağıdaki isimlerle neşretti:

bazıla­

A . V o n Le Coq, "Ein christliches und eın manichaîsches M a n u s c r İ D t f r a o - m e n t in t ü r k i s c b e r S D r a c h e fusTuriân! ^pracne S i t z , K. P . a k a d . w i s s e n . 1 9 0 9 . S. 1 2 0 6 . A. V o n L e C o q , " T ü r k i s c h e m a n i c h a i c a a u s C h o t s c h o . I. a b h . K . P. a k a d . w i s s e n , B e r l i n 1 9 1 1 . W . F . K . M ü l l e r , " U y g u r i c a , , i s m i l e Çinî T ü r k i s t a n d a bulun­ m u ş yazıların birçoğunu almanca tercüm e s ü e b e r a b e r neşretti. U i g u r i c a . I-V, W . B a n g ve, A. V o n G a b a i n , T ü r k i s c h e T u r f a n t e x t e I. I I .

lan a r a p harfleri t ü r k l i s a n ı n a hiç u y g u n olmıy a n b i r y a z ı s i s t e m i idi. K u v v e t l i s a i t l e l e r l e d o l u t ü r k l i s a n ı sait a l a m e t l e r i p e k az o l a n b u A r a p y a z ı s i s t e m i i ç i n d e e s i r g i b i idi. B u arap alfabesi d ü n y a n ı n en m u ğ l â k alfabe­ l e r i n d e n b i r i d i r . H e r h a r f i n ü ç ş e k l i m e v c u t ol­ m a s ı , h a r f l e r i n y a z ı d a r a p t e d i l m e s i b u y a z ı y ı öğ­ renmeyi çok müşkülleştiren c i h e t l e r idi. A r a p harflerini istimalde d e v a m etmek Türklerin mede­ n i l e ş m e s a y r u r e t i n i a ğ ı r l a ş t ı r a n b i r a m i l idi. O n u n i ç i n 1 9 2 8 d e , a r a p h a r f l e r i y e r i n e , lâtin a l f a b e s i n i türk diline u y g u n bir şekle s o k m a k suretile yeni b i r t ü r k a l f a b e s i icat o l u n d u . .

..

Orta Asya türkleri, tarihî d e v i r l e r i n . . . \ . . , ' ı .t-4 bidayetlerinde sağlam hukukiesasN A U M U M Î B I R lara istinat e d e n c a m i a l a r t e ş k i l etNAZAR mislerdi. Türklerde nikâha müste­ nit b i r a i l e s i s t e m i tâ t a r i h t e n e v v e l ­ ki d e v i r l e r d e t e e s s ü s e t m i ş t i . N i k â h , m e r a s i m l e i c r a olunan bir m ü h i m m u k a v e l e telâkki olunurdu. N i k â h i ç i n a n a v e b a b a n ı n r ı z a s ı ş a r t idi. G ü v e y i n g e l i n i n v e l i l e r i n e b i r m i k t a r m a l v e r m e s i â d e t idi. Eski T ü r k l e r bu g ü v e y tarafından verilen mala kahng d i y o r l a r d ı . Kalmg e k s e r i y a at v e k o y u n l a r ­ dan ibaret olurdu. T ü r k camialarında kadınlar koca­ ların vesayeti altında ezilmiş bir z ü m r e o l m a k t a n u z a k idiler. K a d ı n , a i l e n i n h u k u k s a h i b i b i r a z a s ı sayılırdı. K o c a s ı n ı n vefatı t a k d i r i n d e kadının» ve­ r a s e t v e ç o c u k l a r ü z e r i n d e velayet h a k k ı v a r d ı . ( O r h o n k i t a b e l e r i n e g ö r e Kutluk Hanm vefatından sonra oğullarının v a s i s i v a l i d e l e r i Bilge Hatun olmuştur). Türklerin hukuku medeniye esaslarından

ESKI T U R K L E RIN H U K U K U

u

birini ayrıca zikretmek lâzımdır. T ü r k l e r d e ha­ yatta kalan biraderlerin vefat eden biraderle­ rin z e v c e l e r i l e e v l e n m e s i b i r i ç t i m a î v a z i f e te­ lâkki olunurdu. B u âdet z a m a n ı m ı z a kadar bazı türk zümreleri arasında yaşamaktadır. Türk­ lerde mülkiyet müessesesi kablettarih devirlerde doğmuştur. Çin v e k a y i n a m e l e r i , h e r Hyung Nu nun k e n d i n e m a h s u s bir arazisi o l d u ğ u n u s ö y l ü y o r l a r . Çin tarihleri T ü r k l e r i n hayvanlara vurdukları damgalara mülkiyet alâmeti ismini veriyorlar. Türklerde mülkiyet müessesesinden doğan mukavelevî m ü n a s e b e t l e r d e pek eskiden m a l û m idi. T ü r k l e r m u k a v e l e m e f h u m u n u i f a d e için t ü r l ü kelimeler kullanırlardı. Merasimle yapılan bir nevi vicdanî taahhüdü t a z a m m u n eden mukavelelere and, d i y o r l a r d ı . U m u m i y e t l e m u k a v e l e n i n i s m i bıçgas idi. H ü k ü m d a r l a r a r a s ı n d a k i m u a h e d e y e baçig deniliyordu. H u k u k u a m m e müesseselerine gelince, eski Türklerin bu sahada m ü n k e ş i f bir h u k u k yarat­ mış olduklarını görüyoruz. Türkler devlete il, h a k i m i y e t e kut diyor­ l a r d ı . T ü r k t e l â k k i s i n d e d e v l e t : gayesi asayiş ve adalet olan bir nafiz hakimiyete itaat eden müs­ takil ve müteşekkil bir camia demektir. İl b a ş ı n d a han b u l u n u r . Han e s k i T ü r k l e r i n t e l â k k i s i n d e b i r h ü k ü m d a r olmaktan ziyade bir y ü k s e k m e m u r ­ d u r . Han ili türelere u y g u n b i r s u r e t t e i d a r e et­ m e k l e m ü k e l l e f t i r . T ü r e , s a r i h v e y a h u t z ı m n î su­ rette, m i l l e t t a r h ı n d a n k a b u l o l u n m u ş h a y a t k a i d e ­ lerinden ibarettir. T ü r e l e r üç yolla v ü c u d e g e l m i ş kaidelerdir: Örf şeklinde tedricen teessüs etmiş kaideler, hanların millet tarafından k a b u l o l u n m u ş

buyurukları, h a l k i c t i m a l a r ı n d a ittihaz olunmuş kararlar. Eski Türkler h a l k a büdün diyorlar. Türk elinde halkın devlet i d a r e s i n d e rolü vardır. Her devirde T ü r k camialarında muhtelif mahiyette h a l k i ç t i m a l a r ı y a p ı l d ı ğ ı n ı g ö r ü y o r u z . İlin h a y a ­ tındaki mühim m e s e l e l e r b u büdün ictimala­ rında hallolunurdu. Silâh taşımağa muktedir olan her e r k e k u m u m î halk içtimalarına iştirak e t m e k h a k k ı n ı h a i z idi. B u h a l k içtimalarına v e r i l e n Kurultay i s m i M o ğ o l d e v r i n d e n s o n r a taa m m ü n etti. Handan b a ş k a da devlet i d a r e s i n d e ona yardım eden m e m u r l a r vardır. Bunlar beyler­ dir. Beyler türlü sınıflara b ö l ü n m ü ş t ü r . T u k y u türkleri devrinde başlıca üç sınıf beyler g ö r ü y o r u z : Şadapüler, tarhanlar, buy­ ruklar Şadapitler devlet i ç i n d e en y ü k s e k m e m u r l a r idi. B u n l a r ı n m a n s ı p l a r ı i r s î idi. İ k i n c i d e r e c e m e ­ m u r l a r tarhanlardı. Bunlar hizmetleri sayesinde y ü k s e l m i ş b ü y ü k m e m u r l a r idi. Adi memurlara u m u m i y e t l e buyruk diyorlardı. M e m u r l a r işgal ettikleri m a n s ı p ve r ü t b e l e r e g ö r e ayrıca u n v a n ­ l a r da t a ş ı r l a r d ı . Hanın b i r a d e r i n e Yabgu d e r l e r d i . B i r v i l â y e t i i d a r e e d e n p r e n s l e r e şat, u m u m i y e t l e p r e n s l e r e tegin d i y o r l a r d ı . B u y ü k s e k u n v a n l a r ­ d a n b a ş k a alpaga, tutun g i b i u n v a n l a r da v a r d ı . T ü r k devletleri kuvvetli bir disipline müstenit d e v l e t l e r idi. B u inzibat m a k u l ceza kanunları sayesinde t e m i n o l u n u r d u . T â Hyung-Nu devrinde cürümler a ğ ı r c ü r ü m l e r , hafif c ü r ü m l e r d i y e i k i y e t a k s i m e d i l m i ş t i . A ğ ı r s u ç l a r ı n c e z a s ı i d a m idi. Hunlar da m u h a k e m e u s u l ü g a y e t s e r i idi. H i ç b i r m a z -

n u n on g ü n d e n f a z l a h a p i s h a n e d e k a l m a z d ı . O n u n i ç i n hun h a p i s h a n e l e r i n d e m a h p u s az b u l u n u r d u . T â ŞarMHun d e v r i n d e c e z a h a k k ı d e v l e t e m ü n h a s ı r b i r h a k o l m u ş t u . T ü r k l e r d e ç o k t a n b e r i h u s u s î inti­ k a m u s u l ü zail o l m u ş t u . Cürümlerin hu şekilde ikiye inkısamını Tukyu denilen Türkler devrinde de görüyoruz. Bu devirde ağır cürümlerden olarak vatana h ı y a n e t , katil, başkasının zevcesile g a y r i m e ş r u m ü n a s e b e t gös­ t e r i l m i ş t i r . Eski Kırgızlara ait v e s i k a l a r d a a ğ ı r c ü r ü m l e r arasında harpte gevşeklik göstermek, elçilik vazifesini ifada k u s u r , salâhiyeti o l m a k s ı ­ zın h ü k ü m e t işlerine m ü d a h a l e , eşkıyalık sayıl­ mıştır. Bu ceza k a n u n l a r ı n d a n eski Türklerin devlet dahilinde inzibatı temin mes'elesine b ü y ü k bir e h e m m i y e t atfettiklerini g ö r ü y o r u z . T ü r k l e r i n h u k u k u d ü v e l e ait t e l â k k i l e r i d e •çok m ü n k e ş i f idi. Hun, Tukyu v e Uygur H a n l a r ı t a r a f ı n d a n Çin, İran v e B i z a n s h ü k ü m d a r l a r ı n a ya­ zılmış mektuplar sayesinde Türklerin beynelmilel m ü n a s e b e t l e r h a k k ı n d a k i telâkkilerini tesbit e t m e k m ü m k ü n olmuştur. Eski Türklerin telâkkisine gö.re milletler a r a s ı n d a k i m ü n a s e b e t l e r , m u a h e d e l e r e istinat eder. M u a h e d e l e r e riayet bir ahlâkî borç­ tur, m u a h e d e l e r i b o z m a k bir cezayi istilzam eden c ü r ü m d ü r . K o m ş u devletler arasında münasebette e s a s sulhtur. H a r p daima bir m u a h e d e n i n bozul­ m a s ı n d a n doğan, hâdisedir. Devletler arasında fikir m ü b a d e l e s i elçiler vasıtasile temin olunur. Elçile­ rin şahsiyeti m a s u n d u r . B u esas eski T ü r k l e r d e elçiye ölüm yok v e c i z e s i l e i f a d e o l u n m u ş u t r . T ü r k l e r i n devlet teşkilâtı kuvvetli bir m e r k e z î h a k i m i y e t ile h a l k ç ı l ı k e s a s ı n ı telif f i k r i n e i s t i n a t

ediyor. Handan başlayıp bir nefere kadar bütün T ü r k l e r d e türeye r i a y e t g e r e k l i ğ i d u y g u s u ha­ k i m idi. T ü r k ü n H a m e m r e t m e s i n i , h a l k ı , a s k e r i itaat e t m e s i n i b i l i r d i . F a k a t h e r T ü r k i ç i n h a y a t t a kılavuzluk e d e n türe idi. Türk ırkının ruhî h a s l e t l e r i n d e n biri türeciliktir. B u s a y e d e d i r ki T ü r k ellerinde her z a m a n inzibat ve asayiş h â k i m olmuştur. T ü r k ırkını cihan tarihinde devletçi idareci, inzıbatçı bir ırk olarak tanıtan, T ü r k l e r i n y e r yü­ z ü n ü n türlü k ı s ı m l a r ı n d a p e k ç o k devletler tesis edip türlü milletleri asayiş içinde idare edebil­ melerini temin eden amil T ü r k l e r i n bu ç o k sağ­ l a m h u k u k u a m m e e s a s l a r ı o l m u ş t u r . [1] (1] T ü r k h u k u k u f a s l ı i ç i n i s t i l a d e e d i l m i ş eserlerin mühimleri: D e Groot, die H u n n e n d e r v o r c h r e s t l i c h e r Zeit J. B i ç u r i n , «Sobranye svedenii o narodakh obitavşikh

E. H . P a r k e r , S. A. J u l i e n , W. W.

Thomsen, Radloff,

W.Radloff, H.

Vambery,

H.

Vambery,

v e S r e d n e y Azii v d r e v n i y e v r e m e n a » Petersburg 1851. «A T h o u s a n d y e a r s of T a r t a r s »

St.

Documents historiqus sur les Tukioue ( t u r c s ) . J . A. s e r i e V I c i t I I I , I V . Inscription de l'Orkhon de chiffrees Die D e n k m â l e r v o n Koscho-Zaidam .iste L i e f e r u n g St. P e t e r s b u r g 1 8 4 3 Kudatku-Bilik des Jusuf Chass-Hadschil a u s B a l a s a g u n St. P e t e r s b u r g 1 8 9 1 «Das T ü r k e n v o l k in s e i n e n e t h n o l o g i s c h e n und ethnographischen Beziehungen»

«Die p r i m i t i v e C u l t u r d e s Turko-Tatarischen Volkes» V. V. B a r t h o l d , « D i e h i s t o r i s h e B e d e u t u n g d e r a l t t ü r k i s c h e n Inschriften. D.Samokvasoff, «Sbornik obiçnago prava Sibirskikh ino rotsef»

Din, ESKI.

T Ü R K .

LERIN

.

içtimaî m

ü

e

s

S

bir m ü e s s e s e d i r . Her e s e g i b i din d e ait ol-

uıuraorac gıuı

DINI

rhı&n

kavmin

fikrî

V P mpHpnî

t İMPARATORLUĞU

(Tukyu) İmparatorluğu ismile yadedilen Türk Devleti V I ıncı a s ı r o r t a l a r ı n d a k a d î m H y u n g n u ü l k e s i n d e Altay Türkleri tarafından kurulmuştur. T u k y u T ü r k l e r i eski H y u n g n u a h f a d ı n d a n idiler. B u T ü r k l e r ; H y u n g n u D e v l e t i n i n i n k ı r a z ı n d a n sonra Adayın kolay geçilmez vadilerine sığınarak orada 4 0 0 sene kadar yaşamışlardır. Bu m m t a k a y a T ü r k a n ' a n a s ı n d a Ergenekon ismi verilmektedir. T u k y u l a r Ergenekon da b u l u n d u k l a r ı müddetçe evvelâ Siyenpilere v e s o n r a C ü c e n l e r e tâbi olmuş,

' I f I j j I

d e m i r istihsal v e s a n a y i i n d e g ö s t e r d i k l e r i t e r a k k i sayesinde varlıklarını muhafaza etmiş ve mede­ niyetçe y ü k s e l m i ş l e r d i r . Altay T ü r k l e r i 5 4 0 sene­ l e r i n e d o ğ r u Bumin i s m i n d e b i r r e i s i n i d a r e s i a l t ı n ­ da b u l u n u y o r l a r d ı . 5 4 5 te Bumin Kaan isyan ederek Cücenleri m a ğ l û p etti. C ü c e n l e r i n t a r d ı ü z e r i n e Tukyular M o ğ o l i s t a n ı i ş g a l e t t i l e r v e Şeddi Çin d e n g a r b a doğru Volgaya kadar h â k i m oldular. Bumin öldükten sonra yerine geçen oğlu Muhan ( 5 5 3 - 5 7 2 ) g a r p h a v a l i s i n i n i d a r e s i n i a m ­ c a s ı İstemi Yabbuya t e v d i etti ( 5 5 3 - 5 7 6 ) . B u suretle T ü r k l e r , biri O r h o n b o y u n d a Şark Türkleri; d i ğ e r i G a r b î T ü r k i s t a n d a Garp Türkleri n a m i l e i k i y e a y r ı l d ı l a r . B u n u n l a b e r a b e r i l k za­ m a n l a r d a G a r p T ü r k l e r i ş a r k a tâbi i d i l e r . G a r p T ü r k l e r i n i n m e r k e z i b a z a n Talaş veya T o k m a k ve bazan K ü ç a i l e Tekeş arasında Akdağ idi. Ş a r k T ü r k l e r i n i n m e r k e z i M o ğ o l i s t a n d a O r ­ hon nehri ve O t ü k e n dağlan havalisinde idi. G a r p T ü r k l e r i n i n ilk h a k a n ı İstemi, İran kisr a s ı H u s r e v N u ş i r v a n ile ittifak e d e r e k A k h u n l a r ı n ü l k e l e r i n i a r a l a r ı n d a t a k s i m ettiler. Garbî Türkistan ve Çin Türkistanı Tukyulara, Şimalî Afganistan ise İranlıların h i s s e s i n e düştü. İki devlet arasında h u d u t A m u d e r y a yani Ö k ü z ı r m a ğ ı oldu. B u n d a n s o n r a N u ş i r v a n İstemi Ha­ nın kızı ile evlendi. T ü r k H a n ı İ s t e m i ( 5 5 5 - 5 7 6 ) İ s t a n b u l a Cinle Ş a r k î R o m a arasında i p e k ticareti yapan kervan­ l a r ı n ı n İ r a n d a n s e r b e s t ç e g e ç m e l e r i n i Husrev Nu­ şirvan d a n i s t e d i . H u s r e v , r e t e d i n c e İ s t e m i , İ r a n a k a r ş ı b i r ittifak t e m i n i m a k s a d i l e İ s t a n b u l a b i r

s e f i r g ö n d e r d i ( 5 6 7 ) . İttifak h u s u l e g e l e m e d i v e T ü r k l e r yalnız başına İ r a n a h a r p açtılar. İsteminin haleti T a r d u ( 5 7 6 - 6 0 3 ) z a m a n ı n d a T ü r k l e r Şimalî A f g a n i s t a n ı da İ r a n l ı l a r d a n a l d ı l a r . G a r p T ü r k l e r i bu fütuhatla kuvvetlenmiş olduklarından Ş a r k T ü r k l e r i n d e n b ü s b ü t ü n ayrıldılar ( 5 8 0 ) . B u vak'a, T ü r k b i r l i ğ i n i b o z d u . Şarkî Tukyu Devleti, V I I i n c i a s ı r o r t a l a r ı n d a ( 6 3 0 ) , Garbî Tukyu Devleti i s e b i r a z daha s o n r a ( 6 5 8 ) Çinlilerin hakimiyeti altına düştü. Sonradan Çinlilerin intrikaları ve aralarına soktukları ahlaksızlık ve fesat n e t i c e s i n d e v e reislerinin hata­ ları y ü z ü n d e n m a h k û m v a z i y e t e d ü ş e n T ü r k l e r , b a ş k a bir millete tâbi o l m a y a asla t a h a m m ü l edem i y o r l a r d ı . K o c a T u k y u Devleti, s o n r a d a n gelen iktidarsız, a h l â k s ı z ve e c n e b i bir devlet m e n f a a t m a hizmeti kabul eden mütereddi prensler y ü z ü n d e n m u v a k k a t bir esarete düşmüştü. B u esaret ya­ r ı m a s ı r k a d a r s ü r d ü . E n n i h a y e t , İdatşat isminde bir k a h r a m a n ç ı k a r a k Çinlilere karşı hürriyet ve istiklâl seferi açtı. H ü r r i y e t e s u s a m ı ş olan b ü t ü n T ü r k m i l l e t i k e n d i s i n i t a k i p etti. T ü r k l e r Ç i n b o ­ y u n d u r u ğ u n d a n kurtularak istiklâllerine kavuştu­ l a r . İdatşat Kutluk El-Teres unvanile Han intihap olundu (681). Kutluk, istihlâs h a r e k e t i n e d e v a m e d e r e k Çin T ü r k e l i n i v e g a r b î T ü r k i s t a n ı da Çin h a k i m i y e ­ tinden k u r t a r d ı . B u s u r e t l e Muhan zamanındaki b ü y ü k T ü r k M ü t t e h i d e s i i h y a edildi. 6 9 1 de Kut­ l u k v e f a t etti. K u t l u k t a n s o n r a K a p a g a n ( 6 9 1 - 7 1 6 ) T ü r k D e v l e t i n i t e n s i k etti. K a p a g a n g a r p t a T ü r k e ş leri, K a r l u k l a r ı d a h a k i m i y e t i a l t ı n a a l a r a k ş a r k t a Kingan dağlarından garpta Ural ve cenupta İrana LETİ

kadar uzanan sahada yaşıyan bütün Türkleri şanlı bayrağı altında birleştirdi. İ d a t ş a t d a h i M e t e , Atila, B u m i n v e İ s t e m i g i b i eski türk k a h r a m a n l a r ı n d a n biridir. Çinlilerle olan bu m ü c a d e l e l e r h a k k ı n d a , Orhon Kitabeleri oldukça mufassal ve sahih malûmat ver­ mektedir. O r h o n a b i d e l e r i n d e n b i r i Kapagandan sonra g e l e n Bilge Han ( 7 1 6 - 7 3 4 ) t a r a f ı n d a n b i r a d e r i v e ordu k u m a n d a n ı G ü l - T e k i n için dikilmiştir. İkin­ cisi, Bilge H a n n a m ı n a o ğ l u İyen tarafından inşa olunmuştur. O r h o n kitabesi, bize T ü r k l e r d e vatan ve millet muhabbetinin p e k y ü k s e k bir n u m u n e s i n i göster­ m e k t e d i r . Bilge Han b u k i t a b e d e m i l l e t i n e ş u t a v s i ­ yede bulunuyor: " E y T ü r k m i l l e t i , s i z d e n Ç i n l i l e r i n tatlı v a i t l e rine, cazip altınlarına kapılarak ö t ü g e n i . b u . m u kakddes yurdu terkedenler ölüme koşmuşlardır. E y T ü r k milleti, Ö t ü g e n i t e r k e d e r e k Ç i n e g i d e r s e n ö l e c e k s i n ! F a k a t Ö t ü g e n d e o t u r a r a k o r a y a kafile­ ler, k e r v a n l a r g ö n d e r i r s e n k a z a n ı r v e b a h t i y a r o¬ lursun. Gerçi, Ötügende servet ve ihtişam yoktur. F a k a t e l e m l e r v e k e d e r l e r de y o k t u r . T ü r k milleti! ancak yurdunu korumak, muhafaza etmek suretiledir ki h ü k ü m e t i n i n e b e d i y e t i n i t e m i n etmiş olursun.» , Bilge Han ( 7 3 4 ) ten sonra, Kutluk Devleti de anarşiye düştü: T ü r k Müttehidesinin en k u v ­ vetli u n s u r l a r ı olan D o k u z O ğ u z l a r , Karluklar, Basmiller devlete karşı d ü ş m a n vaziyeti aldılar. Bilhassa Dokuz Oğuzlar Kutluk sülâlesine karşı b i r k a ç d e f a i s y a n ettiler. B u m ü c a d e l e l e r n e t i c e ­ s i n d e K u t l u k Devleti zayıfladı. N i h a y e t 7 4 5 te

Dokuz Oğuzlar Kutluk sülâlesini mağlûp ederek Ö t ü g e n d a ğ l a r ı n d a k i t ü r k p a y i t a h t ı n ı işgal ettiler. B u s u r e t l e Ö t ü g e n h a v a l i s i n d e h â k i m z ü m r e ol­ dular.

3.

T U K Y U DEVLETİNDEN SONRA ORTA ASYADA TÜRK DEVLETLERİ .

OĞUZLAR V l l i n c i a s ı r d a T u k y u D e v l e t i z a y ı f düŞünce S e l e n g a ve Tula boylarında ya­ şıyan Oğuzlar bulundukları yerlerde Dokuz Oğuz i s m i l e m ü h i m b i r k a b i l e ittihadı v ü c u d e getirdiler(646). D o k u z kabileden herbirinin başın­ da Tekin u n v a n i l e b i r e r k u m a n d a n b u l u n u y r , b u n ­ ların h e p s i H a n u n v a n ı n ı haiz olan Y o l o k o k a b i ­ lesinin b a ş b u ğ u n u m e t b u tanıyorlardı. T u k y u Han­ l ı ğ ı n ı n s u k u t u e s n a s ı n d a D o k u z O ğ u z l a r R e i s i Pusa idi. Ç i n l i l e r Pusayı şöyle tasvir ediyorlar: Pusa, ce­ s u r o l d u ğ u k a d a r c ü r e t k â r idi. H a r p p l a n ı n ı t e r t i p t e m a h i r idi. M u h a r e b e d e d a i m a a s k e r l e r i n i n ö n ü n d e b u l u n u r d u . D ü ş m a n ı n ç o k l u ğ u n d a n asla yılmazdı. Daima askerlerinin talim ve terbiyesile m e ş g u l olur, boş vakitlerini nişan talimi ve avla geçirirdi. P u s a H a n , k e n d i s i o r d u ile m e ş g u l o l d u ğ u n d a n i d a r e i ş l e r i n i A n a s ı Olu-Hoene bırakmıştı. Fevkalâde dirayetli olan b u kadın, halkın şikâyetlerini dinler, T ü r e y e muhalefette b u l u n a n l a r ı şiddet ve adaletle cezalandırırdı. B u türk kadınının dirayeti sayesin­ de D o k u z O ğ u z l a r a r a s ı n d a h u z u r ve intizam teessüs etmiştir. T u k y u Devletinin Kutluk tarafından ihyasına kadar D o k u z Oğuzlar, diğer T ü r k l e r gibi Çini m e t b u tanıyorlardı. Kutluk Hanın devleti teessüs e t t i k t e n s o n r a D o k u z O ğ u z l a r da b u n l a r ı m e t b u (646-790)

tanımışlar, fakat istiklallerini istirdat a z m i n d e n hiçbir z a m a n v a z g e ç m e m i ş l e r v e fırsat d ü ş t ü k ç e isyan etmişlerdir. 7 1 3 - 7 4 1 arasında D o k u z Oğuzların b ü y ü k bir k u v v e t kazanmış oldukları anlaşılıyor. Bunlar bu devirde Çinin b ü y ü k o r d u s u n u m a ğ l û p e d e r e k Çinin şimalle olan irtibat yollarını kapamışlardır. Y u k a r d a z i k r e d i l d i ğ i ü z r e O ğ u z l a r , 7 4 5 te Ç i n l i ­ lerin yardımile Kutluk Devletinin payitahtını zapt v e son H a n ı n ı tahttan i n d i r e r e k Moğolistanda hâkim zümre olmuşlardır. Bir müddet sonra, V I I I inci asrın nihayetleri­ n e d o ğ r u b u devlet, U y g u r Devleti i s m i n i almıştır. Bu tarihten itibaren Oğuzların bir kısmı S e l e n g a ve Tulayı t e r k e d e r e k evvelâ şimalî Çin tarikile Çin T ü r k i s t a n ı n a g e l m i ş v e bir m ü d d e t s o n r a b u ­ r a l a r d a n da İ n c i I r m a ğ ı n ı n ( S ı r i d e r y a n ı n ) ş i m a l i n e g ö ç m ü ş l e r d i r . Milâdî I X u n c u asır iptidalarında Çu boylarında Talaş m m t a k a s ı n d a dolaşan Oğuz­ lar, Yeni Kenti m e r k e z i n t i h a p e t m i ş l e r d i . Daha sonra, Hazar denizde Sıriderya arasında­ k i s a h a d a v e M a v e r a ü n n e h i r d e y a y ı l m ı ş l a r v e is­ lâm dünyasile temasa gelmişlerdir. Bunlardan b i r k ı s ı m c e n u b î R u s y a d a da y e r l e ş m i ş t i r . Müteakip asırlarda R u s y a tarikile Balkanlara g i d e n v e B i z a n s l ı l a r c a Uz d e n i l e n T ü r k l e r l e S e l ç u kîler k u m a n d a s ı altında İran, S u r i y e v e A n a d o l u y u fetheden T ü r k l e r a r a s ı n d a da O ğ u z l a r vardı. Orhon boylarındaki Oğuz Devletinin bilâhare U y g u r namını aldığını gör­ m ü ş t ü k . Şimalî Uygur d e n i l e n b u d e v ­ letin m e r k e z i O r h o n n e h r i ü z e r i n d e k i Kara Kurum c i v a r ı n d a Ordubalık ş e h r i y e r i n d e idi. Millî b i r UYGURLAR ( 7 9 0 - , 40)

destana göre, U y g u r Devletinin müessisi B u k u Handır. Orhon kitabelerinde uygur başbuğlarına Elteber unvanı verilmiştir. U y g u r Devleti, 8 4 4 tarihinde Moğolistana h ü ­ c u m eden K ı r g ı z l a r ı n eline geçti. U y g u r l a r , c e n u b u g a r b i y e ç e k i l m e ğ e m e c b u r oldular. Türkistanına-çekilen bu Uygur> a s r ı n i k i n c i n ı s f ı n d a Beşbalık ş e h r i n i n b u l u n d u ğ u m m t a k a d a yeni bir devlet k u r m u ş l a r d ı r . B u devlete Çinliler K a o - Ç a n g Aaraplar D o k u z O ğ u z Devleti, A v r u p a m ü v e r r i h l e r i C e n u b î U y g u r Devleti ismini veri­ yorlar. Bu saha Türkleri ise kendilerine sadece Türk ismini veriyorlardı. Bu Uygurlar, bütün Çin Türkistamndaki Türk­ leri h a k i m i y e t l e r i n e a l d ı l a r . B u d e v l e t i n ü l k e s i T i y e n - Ş a n d a ğ l a r ı n d a n ( İ s ı ğ g ö l ) e k a d a r uzanıyor­ du. Turfan, B e ş b a l ı k , K u ç a gibi m a m u r v e m e d e n î şehirleri vardı. D o k u z O ğ u z l a r Devleti ziraati inkişaf ettirmiş v e m e d e n i y e t sahasında ç o k ilerlemişti. Cenubî U y g u r Devletinin şarkında Keraitler, garbında K a r l u k l a r vardı. DOKUZ OĞUZ DEVLETİ

Ç

İ

l a r

n

I

X

u

n

c

Uygurlar

u

e v v e l â X I I inci asır

bida-

v a l i s i n i istilâ e d e n K a r a H ı t a y Hü­ k ü m d a r ı Gür Ham ve daha sonra Cengizi m e t b u tanıdılar. Cengizin halefleri z a m a ­ n ı n d a X I I I ü n c ü a s ı r d a istiklâllerine n i h a y e t rildi. Cenubî U y g u r l a r arasında budîlik, manîlik, ve n e s t u r î l i k , m a z d e i z m m e z h e p l e r i m ü n t e ş i r idi. Avrpua âlimleri Turfan v e Kuça şehirleri LAM

civarındaki eski devir harabelerinde Uygurlara ait o l m a k ü z e r e p e k ç o k m e d e n i y e t e s e r l e r i b u l ­ muşlardır. Bunlar, gayet kıymetli yazma eserler ve çok kıymetli (Freskler), kıymetli ziynet eşya­ ları halinde olan b u eserler, R u s v e A l a m a n m ü ­ zelerini doldurmaktadır. U y g u r memleketinde 5 0 0 den fazla B u da m a b e d i v e k ü t ü p a n e vardı. Cenubî U y g u r şehirleri pek mamurdu, evlerin ç o ğ u b i r k a ç katlı idi. U y g u r l a r , bidayette Çin, O r h o n yazılarını k u l ­ lanırlardı. Daha sonra kendilerine m a h s u s u y g u r alfabesini kullanmağa başladılar. Turfan ve Koço havalisinde hafriyat yapan *İûr a l i m i n aşağıdaki ifadesi u y g u r m e d e n i y e t i / h a k k ı n d a bir fikir v e r e b i l i r : Bu k u m s a h r a s ı n d a / a s ı r l a r c a gizli k a l m ı ş o l a n m u a z z a m b i n a l a r , h e y / keller, abideler, duvar nakışları, tasvirler, kitaplar, b u r a d a y ü k s e k bir m e d e n i y e t i n y a ş a m ı ş o l d u ğ u n a kat'î ş a h i t t i r . A v r u p a k u r u n u v u s t a k a r a n l ı ğ ı i ç i n d e yaşarken Türkler, Asya ortalarında b ü y ü k me­ d e n i y e t k u r m u ş olan atalarile b i h a k k ı n iftihar edebilirler. Keşfedilen U y g u r kitabeleri, kâğıt ve deri ü z e r i n e yazılmıştır. Deriler, şimdi kullanılan g ü d e r i e l d i v e n l e r k a d a r i n c e ve zariftir. S a y f a k e n a r l a r ı n a i t i n a ile ç i z g i l e r ç i z i l m i ş , s a y f a b a ş ­ larına tezvinat ve tasvirler yanılmıştır. Yazılar türlü türlü r e n k l e r l e yazılmıştır. R e n k l e r i n a h e n k dar bir i m t i z a ç l a y a p ı l m ı ş o l m a s ı o z a m a n T ü r k ­ lerde bediî hissin y ü k s e k bir d e r e c e y e erişmiş olduğunu göstermektedir. Uygurların, k u m a ş parçaları üzerine Hanla­ rının m ü h ü r l e r i n i b a s a r a k para y e r i n e k u l l a n d ı k ­ larını M a h m u t Kâşgarî zikretmektedir.

Kırgızlar, eski zamanlardanberi Yenisey havzasında müstakil yaşarlar­ dı. T u k y u İ m p a r a t o r l u ğ u z a m a n ı n d a d a i s t i k l â l l e ­ r i n i m u h a f a z a ettiler. Kırgızlar, T u k y u Devletinin sukutundan sonra, evvelâ, Dokuz Oğuzlar sonra Şimalî U y g u r l a r a tâbi o l m u ş l a r d ı r , d a h a s o n r a Ş i m a l î Uygurları mğalûp ederek garba sürmüşler ve Moğolistanda U y g u r Devleti yerine bir Kırgız Devleti k u r m u ş ­ lardır ( 8 4 4 ) . Y e n i s e y vadisinde bulunan ve O r h o n abide­ l e r i n d e n d a h a e s k i (Vıı i n c i a s ı r ) b i r z a m a n a ait o l a n a b i d e l e r , K ı r g ı z l a r ı n da d i ğ e r T ü r k l e r g i b i medenî olduklarını gösterir. Yenisey abidelerinde T a n r ı ile b e r a b e r ( B e l ) k e l i m e s i d e g e ç e r . ( B e l ) in S ü m m e r ve Mısırda bir mabut olduğu m a l û m olduğundan ayni i s m e Kırgızlarda da tesadüf edilmesi şayanı dikkattir. Kırgızların Moğolistandaki hakimiy ederinin ne kadar s ü r d ü ğ ü m a l û m değildir. Yalnız Cengiz Han z a m a n ı n d a K ı r g ı z l a r ı n O b i , Y e n i s e y h a v z a l a ­ r ı n d a Înal-Urs i s m i n d e bir reis tarafından idare o l u n d u k l a r ı n ı b i l i y o r u z . C e n g i z i n o ğ l u Cüci K ı r gızları tenkil etmiş v e istiklâllerine nihayet ver­ miştir. KIRGIZLAR

T ü r k e ş l e r , g a r p T ü r k l e r i n e tâbi m ü teaddit b i r l e ş m i ş b ü y ü k k a b i l e l e r d e n müteşekkil bir devlet idiler. G a r b î Tukyu Hanlığının sukutundan sonra bunlar şarkta Ayar gölünden garpta S e y h u n boylarına .şimalde Balkaştan, cenupta Kaşgar civarlarına kadar u z a n a n s a h a d a Türkeş Devleti namile bir devlet kurmuşlardır.. T

(*90^766)

" D e v l e t i n m ü e s s i s i Uçele Bagatur-Han dır. . . . . Türkeşler, bilâhare nüfuz ve hakimiyetlerini g a r b î T ü r k i s t a n m c e n u b î k ı s m ı n a ve şimalî Efganistana kadar tevsie muvaffak olmuşlardır. T ü r k e ş l e r , h ü k ü m e t l e r i n i k u r a r k e n Asya bü­ y ü k bir inkilâp arifesinde b u l u n u y o r d u . Bu inkı­ lâbın sadmeleri, yeni h ü k ü m e t i şarktan, garptan v e c e n u p t a n s a r s a c a k k a d a r k u v v e t l i idi. Ş a r k t a T u k y u D e v l e t i n i i h y a e d e n Kutl k Hanın h a l e f i Kapagan Han T ü r k e ş l e r i d e h a k i m i y e t i al­ tına a l m a k istiyordu. Asya dayeni bir tarih devri açan Araplar, İrandaki Sasaniyan Devletini yıkmış, C e y h u n boylarına dayanmışlardı. Cenup c i h e t i n d e n de Çinlilerle Tibetliler, Türkistana h â k i m o l m a k rekabetinde bulunuyorlardı. Tibetliler, milâdî 6 7 0 t a r i h i n d e K â ş g a r taraf­ larına kadar ilerliyerek Çin İmparatorluğuna k a r ş ı k u v v e t l i b i r r a k i p o l m u ş l a r d ı . Bagatur Hanın o ğ l u v e h a l e f i Suo-Ko Kutluk sülâlesinin hakimi­ yetini t a n ı m a k l a b e r a b e r dahilî istiklâlini muhafa­ za edebilmiştir. T ü r k e ş l e r i n en satvetli devri Sulu H a n z a m a ­ nıdır ( 7 1 6 - 7 3 8 ) . Sulu, Araplar, Tibetliler v e Çin­ lilere karşı m e v c u d i y e t v e istiklâlini muhafaza i ç i n b a z a n b u n l a r d a n b i r d e , b a z a n d i ğ e r d e ittifak aktetmek suretile bir m u v a z e n e temin ve bu sa­ yede Aksu havalisini zaptetmiş, arap istilâsına k a r ş ı da k u v v e t l i b i r s e t v ü c u d a g e t i r m i ş t i r . . T ü r k e ş l e r , Suludan sonra Kara Türkeşler ve Sarı Türkeşler diye ikiye bölünmüşlerdir. Kara­ lar ve Sarılar m ü c a d e l e s i n i h a y e t bunların zâfmı intaç etmiş, bu vaziyetten istifade eden Araplar, şimalî T ü r k ellerine doğru ilerlemiye başlamıs-

lardır. Nihayet, milâdî ( 7 6 6 ) K a r l u k T ü r k l e r i Çu v a d i s i n e - k a d a r i l e r l i y e r e k T ü r k e ş l e r e ait ü l k e l e r i istilâ v e k e n d i h a k i m i y e t l e r i - a l t ı n a a l m ı ş l a r d ı r . K a r l u k l a r , T u k y u d e v r i n d e K a r a . Irtiş b o y l a r ı n d a yaşıyorlardı. Milâdî (760 - 932) V I I I inci asır iptidalarında buraları t e r k e d e r e k İsığ göl g a r b ı n d a n tedricen cenuba inmiş ve Yedisu havalisinde yerleşmişlerdir. B u r a d a Y a b g u u n v a n ı n ı t a ş ı y a n b i r b a ş b u ğ ida­ r e s i n d e y a ş a m ı ş l a r d ı r , . 7 6 5 ten s o n r a tedricen k u v v e t l e n e n Karluklar, D o k u z Oğuzlarla çarpış­ m ı ş l a r , d a h a s o n r a Türkeş leri itaat a l t ı n a . a l a r a k eski T u k y u H a n l a r ı n ı n payitahtları olan Tokmak v e Talaş ş e h i r l e r i h a y a l i s i n i z a p t e t m i ş l e r d i r ( 7 6 6 ) . K a r l u k l a r , 7 6 6 d a n az b i r m ü d d e t s o n r a F e r g a n a y a g i r e n A r a p l a r l a m ü n a s e b e t e , g i r i ş m i ş , Ha­ run Reşit devrinde Ferganayı Arapların elinden a l m ı ş l a r d ı r . Memun H o r a s a n v a l i l i ğ i n d e b u l u n d u ­ ğu zaman K a r t u k l a r l a iyi g e ç i n m e k siyasetini t a k i p e t t i ğ i n d e n a r a l a r ı n a m ü s l ü m a n h k n ü f u z et­ m e ğ e başlamıştır. KARLUKLAR

4.

GARBÎ ASYA V E ŞARKÎ A V R U P A D A TÜRK DEVLETLERİ

denizine k e n d i atlarını verm i s o l a n Hazar Türkleri cenubî Rusy a d a V o l g a ile D i n y e s t e r a r a s ı n d a k i geniş sahayı işgal ediyorlardı. M e r k e z i sıkletleri i d i l b o y l a r ı idi. M ü h i m ş e h i r l e r i S e m e n d e r , İtil, B e l e n c e r , K u t l u , S a r k a l idi. H a z a r l a r , G a r b î H u n ­ lar d e v r i n d e İrtiş n e h r i n i n g a r b ı n d a s a k i n idiler. Milâdî V inci asır iptidalarında C ü c e n l e r i n tazyiHAZAR

DEV

L E T Î ( 6 2 0 1055)

H

a

z

a

r

k i l e b u n l a r da U r a l ı g e ç e r e k c e n u b î Rusyada yerleşmişler ve bu havalideki kavmleri birleş­ tirerek bir devlet v ü c u d e getirmişlerdir. H a z a r l a r , İ r a n d a h ü k ü m s ü r e n Sasanîlerle bir­ ç o k m u h a r e b e l e r y a p t ı l a r . Nuşirvan, Hazarların akınlarından k u r t u l m a k için Derbentte demir ka­ pılı b i r s e t y a p t ı r m ı ş t ı . H a z a r l a r , İ r a n ı n e s k i d ü ş ­ m a n ı Bizansm teşvikiyle D e r b e n t setlerini aşarak A z e r b a y c a n ı istilâ ettiler. İ r a n a k a r ş ı Hazarlarla ittifak e d e n Ş a r k î R o m a İ m p a r a t o r u b u ittifakı, s ı h ­ riyet rabıtasile kuvvetlendirdi. Bu rabıta netice­ sinde Hazarlardan bir k ı s m ı hırıstiyan olmuştu. V I I I inci asrın ilk n ı s f ı n d a c e n u p t a n Kafkasy a y a giren islâm ordularile yaptıkları h a r p l a r ne­ ticesinde Hazarlar Kafkas dağlarının cenubunda­ ki araziyi b ı r a k m a y a ve m e r k e z l e r i n i Volga mans a b m d a Astrahan ( E j d e r h a n - Hacı T a r h a n ) civa­ rına nakle m e c b u r oldular. Arapların b u tecavüzî v a z i y e t l e r i , Harun Reşit zamanına kadar devam etti. F a k a t H a z a r l a r b u H a l i f e z a m a n ı n d a K a f k a s y a Derbendini geçerek Arap ü l k e s i n e g i r m i ş ve M u s u l a k a d a r istilâ e t m i ş , h i l â f e t m e r k e z i o l a n Bağdadi bile tehdit eylemişlerdir. Hazarların Hakanı, bu sıralarda Şarkî Romadan k o v u l a n bazı y a h u d i l e r i n t e ş v i k i ile y a h u d i olmuştu. Hanlarını takiben Hazarların bir kısmı da y a h u d i l i ğ i k a b u l e t t i l e r . H a z a r l a r d a n m ü s l ü m a n o l a n l a r da o l d u ğ u g i b i putperest kalanlarda vardı. Diğer Türklerde olduğu gibi Hazar Türklerin­ de de b ü t ü n dinler serbestti. H a z a r h a n ı n ı n ma­ i y e t i n d e iki m ü s l ü m a n , i k i h ı r ı s t i y a n , i k i y a h u d i ve bir putperestten m ü r e k k e p bir heyeti devlet işlerine nezaret ediyordu.

ŞARKÎ

AVRUPADA TÜRK DEYLETLERİ

H a z a r l a r , I X u n c u a s ı r d a R u s l a r l a da ç a r p ı ş ­ maya başhyarak Rusyanm şimal taraflarına ka­ dar h a k i m i y e t l e r i n i tanıtmışlar v e bir kısım Rus­ l a r ı v e r g i y e b a ğ l a m ı ş l a r d ı . B u a s ı r d a B a l t ı k de­ n i z d e D i n y e p e r i n y u k a r ı k ı s ı m l a r ı a r a s ı n d a te­ ş e k k ü l etmiş olan R u s Devleti H a z a r l a r ı sarstı. Hazarlar, İtile karşı, v u k u b u l a n bir R u s taarru­ zunu (913) defettilerse de Kiyef Rus P r e n s i Sviatoslaf X u n c u asrın ortasında Hazarları m a ğ l û p etti ( 9 6 5 ) . S v i a t o s l a f , B i z a n s ı t e h d i t e d e n Bulgar Türkleri­ ne k a r ş ı R u m l a r a y a r d ı m i ç i n T u n a b o y l a r ı n a gittiği v a k i t H a z a r l a r R u s t a z y i k i n d e n m u v a k k a ­ ten kurtulmuşlardı. F a k a t bu sıralarda Peçeneklerin taarruzile hükümetleri Kırıma m ü n h a s ı r kalmış­ tı. Peçenekler H a z a r l a r ı K ı r ı m d a da r a h a t b ı r a k m ı yarak R u s ve R u m l a r l a m ü ş t e r e k e n X I inci asrın ortalarında Hazar Devletine nihayet verdiler (1055). B u g ü n , K ı r ı m d a v e R u s y a n m bazı yaşıyan ve K a r a y i m denilen T ü r k Hazar T ü r k l e r i n i n ahfadıdır.

İdil v e BULGAR L E T I ,

DEV-

P E Ç E -

N E K L E R V E K I P Ç A K L A R

ı

Bu gar

...

„

Kama Türklerini .

~

yerlerinde yahudileri

havzasında yaşıyan ıncı asrın ortasında ,

,- ,

l^^jf^^f^ kezlen ^ ^a; şehri

.

i,..

f^J' Volga

ıdı Hanarma Bılguvar demi d . Bulgaılaı H a r z e m v a s i taşıl e m u s l u m a n a l e m d e s ı k ı t i c a r e t münasebetinde bulunduklarından X u n c u asrın b ı d a y e d e r m d e Elmas Han z a m a n ı n d a musluman oldular. D a h a e v v e l • ş a m a n ı idiler. B u l g a r ar, X I I I u n c u a s ı r d a C e n g ı z ı n t o r u n u Batu ile g e l e n

T ü r k l e r m e m l e k e t l e r i n i istilâ e d i n c i y e k a d a r i s t i k ­ l â l l e r i n i m u h a f a z a ettiler ( 1 2 3 7 ) . B u l g a r T ü r k l e r i a r a s ı n d a ziraat, t i c a r e t ve türlü san'atlar çok ilerlemişti. Bilhassa debagatta ç o k m a h i r idiler. Yaptıkları a y a k k a b ı ve ç i z m e l e r İran v e Irakta pek makbuldü. Bulgarlardan pek ç o k âlim yetişmiştir. Daha sonraları, . B u l g a r Devleti yerine Cengiz Hanın torunu Batu Han tarafından Altınordu Devleti kurulduktan sonra Bulgar Türklerine, hâkim sülâleye nisbetle yanlış olarak, Tatar denmiştir. Tatar Hanlığı zamanında eski Bulgar şehri harap olunca eski Bulgar ş e h r i n i n 6 0 - 7 0 k i l o m e t r e ş i m a l i n d e Kazan şehri k u r u l d u . K a z a n Hanlığı k u r u l d u k t a n s o n r a da ecnebiler ve Ruslar bu havali Türklerini Tatar ismile yadetmekte devam eylediler. Şarkî T u k y u Devleti a k s a m ı n d a n ve O ğ u z U r u k l a r ı n d a n Peçenekler, IX uncu asırda Yayık (Ural) boylarında yerleşmişler ve IX u n c u asır n i h a y e t l e r i n d e Yayıktan cenubî Rusyaya geçerek D o n n e h r i n d e n B a s a r a b y a y a k a d a r olan sahayı işgal etmişlerdir. X u n c u ve XI inci asırlarda, ş e v k e t devirlerinde Peçenekler Rus Hükümetinin merkezi o l a n Kiyefi t e h d i t e y l e m i ş l e r d i r . X I i n c i a s ı r d a İdil boylarından şarkî Avrupaya giren Oğuzlar, Peçenekleri daha garba, Balkanlara sürmüşler ve ken­ dileri de peşlerinden gitmişlerdir. Oğuzların garp­ tan İstanbuİu tazyik ettikleri bu sıralarda O ğ u z ­ lardan d i ğ e r bir kısım S e l ç u k î l e r k u m a n d a s ı altında Anadoludan İstanbula doğru ilerliyordu. XI inci asırda Karadenizin şimalindeki sahada Peçen e k l e r i n y e r i n i Kıpçak Türkleri almış ve Peçeneklerden Don ve Dinyester havzalarında kalan­ lar Kıpçaklarla karışmıştır.

S A M A N OĞULLARI

DEVLETİ

K ı p ç a k l a r X I i n c i a s r a k a d a r İrtiş b o y l a r ı n d a yaşarlardı. X I inci asır ortasında oğuzları takiben Avrupaya muhaceret ettiler v e X I inci asra k a d a r P e ç e n e k l e r i n işgal ettikleri sahaya yayı­ larak S e y h u n nehrinin şimalinden Tuna nehrine k a d a r imtidat eden g e n i ş sahada k ü ç ü k hanlıklar­ d a n m ü r e k k e p b i r m ü t t e h i d e t e s i s ettiler. A v r u ­ palılarca K o m a n denilen Kıpçaklar, Hazar, Bul­ gar, U z ve P e ç e n e k l e r i de i d a r e l e r i n e alarak Ma­ caristan hudutlarına k a d a r dayandılar. K ı p ç a k l a r X I I I ü n c ü asır iptidalarına k a d a r kudretlerini m u h a f a z a e t m i ş l e r s e de bu asırda, C e n g i z i n t o r u n u Batu K ı p ç a k ü l k e s i n i istilâ e t m i ş ve hakimiyeti altına almıştır. Volga b u l g a r l a r m d a n ayrılıp, T u n a havzasına g i d e n B u l g a r l a r da, İ s l a v l a r l a k a r ı ş m ı ş v e I X u n c u asırda hıristiyanlığı ve islav lisanını kabul etmiş Türklerdir.

5 . S A M A N OĞULLARI (874-999)

DEVLETÎ

E m e v î h a l i f e l e r i n d e n Velidin, m i l â d î 7 0 5 tari­ h i n d e H o r a s a n V a l i l i ğ i n e t a y i n ettiği m e ş h u r a r a p f a t i h l e r i n d e n Kuteybe zaptettiği Maveraünnehre islâmiyeti de s o k m u ş t u . Araplar, burasını Hora­ sana tayin ettikleri u m u m î valilerin g ö n d e r d i k l e r i âmillerle ( v a l i ) i d a r e e d e r l e r d i . Memun h a l i f e ol­ madan evvel H o r a s a n Valisi iken Maveraün­ n e h r i n ileri g e l e n b e y l e r i n i ç a ğ ı r a r a k g ö r ü ş m ü ş v e e s k i t ü r k b e y l e r i n d e n Samanın torunu Ahmet ile ü ç k a r d e ş i n i M a v e r a ü n n e h r e tayin etmişti. Arap valilerden pek bizar olan M a v e r a ü n n e h r i n T ü r k a h a l i s i S a m a n O ğ u l l a r ı n ı n âdil i d a r e s i n d e n

i 1

l ; I

m e m n u n kaldılar. Bu suretle m e m l e k e t t e s ü k û n t e e s s ü s etti. F e r g a n a v a l i l i ğ i d e S a m a n O ğ u l l a r ı n ­ dan birine verildi. B u y ü z d e n S a m a n î l e r F e r g a n a , B u h a r a , S e m e r k a n t , Fferat v e T a ş k e n t h a v a l i s i n d e evvelâ Araplar hesabına h â k i m oldular. S a m a n Oğulları h â k i m oldukları verlerde sulh ve asayişi temin ve y e r y e r açtıkları medreselerle islâm d i n i n i v e m ü s l ü m a n i l i m l e r i n i t a m i m ettiler. S a ­ m a n î l e r b u n d a n b a ş k a k u v v e t l i bir ordu da y a p ­ tılar. B u sıralarda Bağdat halifeleri k u d r e t l e r i n i k a y b e t m i ş o l d u k l a r ı n d a n m u h t e l i f y e r l e r d e k i va­ l i l e r i s t i k l â l l e r i n i ilân e d i y o r l a r , H a l i f e l e r d e b u e m r i v a k i l e r i b i r e r m e n ş u r l a t a n ı y o r l a r d ı . B u fırs a t t a n i s t f i a d e e d e n S a m a n î l e r d e n Nasr-ibni Ahmet t e 8 7 4 t a r i h i n d e i s t i k l â l i n i i l â n etti. S a m a n d e v l e t i , O r t a A s y a d a k u r u l a n i l k T ü r k m ü s l ü m a n Devleti¬ dir. S a m a n ve sülâlesi T ü r k o l d u ğ u halde o z a m a n â d e t o l d u ğ u ü z e r e nüfuz k a z a n m a k için e v v e l â k e n d i s i n i n S a s a n î l e r d e n o l d u ğ u n u iddia etmiştir. S a m a n î Devletinin en p a r l a k devri N a s r ı n k a r ­ d e ş i v e h a l e f i İsmail zamanıdır ( 8 6 2 - 9 0 0 ) . İsmail; Saffarîlerden H o r a s a n ı aldığı g i b i ş a r k t a da T o h a r i s t a n ı zaptetti. S a m a n î D e v l e t i n i n ü l k e s i b u s u r e t l e Hindistan hudutlarından İranın' garbına kadar b ü y ü d ü . Hükümetlerinin m e r k e z i B u h a r a ve ikin­ c i d e r e c e d e S e m e r k a n t idi. İ s m a i l i n h a l e f l e r i i r a ­ desiz olduklarından m e m l e k e t i n muhtelif yerle­ rinde çıkan isyanları b a s t ı r a m a d d a r v e zayıf düş­ t ü l e r . B u s ı r a l a r d a K a r a h a n l a r d a n İlk Han Mave­ r a ü n n e h i r ve B u h a r a y ı zapt v e S a m a n l a r ı n son hükümdarı Aptülmeliki . hapseyledi, Samanîler D e v l e t i de ( 9 9 9 ) d a m ü n k a r i z o l d u . M e m l e k e t l e ­ rini Gazneliler ve Karahanlılar paylaştılar. S a m a ­ nîler m ü s l ü m a n h ğ ı n T ü r k l e r arasında neşri için

ÇAZNELİLE ç o k ç a l ı ş m ı ş l a r v e k ı s m e n m u v a f f a k ta o l m u ş l a r ­ dır. S a m a n î l e r b i d a y e t t e H o r a s a n d a Tahiriler ve b u n l a r ı t a k i b e n Saffafilerle h e m h u d u t idiler. B u iki h ü k ü m e t e v a r i s o l d u k t a n s o n r a g a r p t a B a ğ d a t Halifeleri, şarkta v e c e n u p t a K a r a h a n l ı l a r v e G a z n e l i l e r , S e y h u n b o y l a r ı n d a ise O ğ u z l a r l a k o m ş u olmuşlardır.

6.

GAZNELÎLER OĞULLARı)

(SÖVÜKTEKtN (962-1183)

S a m a n Oğullarının bir kısım memleketlerinde t e ş e k k ü l edip gittikçe g e n i ş l e y e n G a z n e Devletinin m ü e s s i s i , S a m a n D e v l e t i B e y l e r i n d e n AlpTekin dir ( 9 6 2 ) . A l p T e k i n i n y e r i n e g e ç e n o ğ l u Bilge Tekin, G a z n e d e ilk defa k e n d i n a m ı n a p a r a k e s t i r e r e k istiklâlini kat'îleştirdi ve Hindistanda bir kalenin m u h a s a r a s i l e u ğ r a ş ı r k e n maktul düştü. Bunun y e r i n e A l p T e k i n i n d a m a d ı Sövük Telcin g e ç t i . Tarihte b ü y ü k bir şöhret k a z a n a n S ö v ü k Te­ kin sülâlesinin birinci h ü k ü m d a r ı , işte bu adamdır. S ö v ü k Tekin Hindistanda Raçputları yenerek P e ş a v e r i v e etrafını aldığı gibi H o r a s a n havalisini d e z a p t için m u h a r e b e etti. B u t ü r k o ğ l u T ü r k salâbet v e adaleti, s e b a t v e cesaretile G a z n e D e v ­ letini k ö k l e ş t i r m e y e ve b u devletin h u d u t l a r ı n ı genişletmeye muvaffak olmuştu. Fakat, G a z n e Devlednin en m e ş h u r h ü k ü m d a r ı , ş a r k e d e b i y a t ı n d a m ü h i m bir* m e v k i tutan v e ilk defa "Sultan,, u n v a n i l e a n ı l a n Sövük Tekin o ğ l u Mahmut t u r . K a h i r bir k u m a n d a n , şedit bir devlet a d a m ı o l a n S u l t a n Mahmut Gaznevî, kuvvetli bir darbe ile S a m a n D e v l e t i n i n h a y a t ı n a h a t i m e ç e k e r e k v e İlkhanhlarla musalâha aktederek arkasını temin

eyledikten sonra cenubu şnrkîye, servet ve samanı bütün şarkta destan olan Hindin fethine t e ş e b b ü s etmiştir. 1001 den 1 0 2 6 ya k a d a r d e v a m eden H i n t s e f e r l e r i , Mahmudun ismini ebedîleştiren bü­ y ü k vak'alardır. S ö v ü k Tekin oğlunun ordusu, H i n d i n b ü t ü n g a r b ı ş i m a l î h a v a l i s i n i istilâ, G ü c e rat y a r ı m a d a s ı n ı n p e k z e n g i n m a b e t l e r i n i y a ğ m a e d e r e k G a z n e y e h e s a p s ı z g a n i m e t ile d ö n d ü . M a h m u d u n devleti, o z a m a n l a r , islâm ş a r k ı n en kudretli bir saltanatı a d d o l u n u y o r d u . B ü y ü k fütuhatile, a z î m servetile ç o k ş ö h r e t k a z a n a n bti T ü r k h ü k ü m d a r ı , ilim v e san'at e s e r ­ lerde namını ebedîleştirmek istemiş ve Gaznedeki sarayını, âlimlerin, şairlerin, nefîs san'atlar erba­ bının m e c m a ı haline getirmiştir. Lâkin, dinin v e halifenin hamisi bir islâm imparatoru g ö r ü n m e y i siyasetine u y g u n b u l d u ğ u n d a n Hint seferi gibi bütün harekâtını dindarlıkla alâkalı g ö s t e r m e y e ç a l ı ş a r a k t a a s s u p y o l u n a s a p m ı ş t ı r . D i n i n b i r si­ yaset vasıtası olarak kullanılmasını hoş g ö r m i y e n Poni Sina, Mahmudun bütün davet ve ısrarlarına r a ğ m e n G a z n e sarayına, gitmekten çekinmişti. P e r s lisan v e milletini islâm d e v r i n d e h a k i k a ­ ten i h y a y a m u v a f f a k o l a n b ü y ü k a c e m ş a i r i Firdevsi, m e ş h u r Ş e h n a m e s i n i b u T ü r k h ü k ü m d a r ı n ı n sarayında, onun maddî yardımları sayesinde yaz­ mıştır. B i r kısım İranla H i n d e h â k i m olan S ö v ü k Tekinin oğlu kendisini bir İran şehinşahı gibi görüyordu, Tarihin garip bir cilvesi olarak İranın ba'sü badelmevti; bu T ü r k h ü k ü m d a r ı n ı n saye­ s i n d e b a ş l a m ı ş t ı r [1]. [1] " B e s i r e n ç b ü r d e m d e r i n Acem

zinde kerdem

s a l si

bedin Parisi,,

Şehnameden.

GAZNELİLER

.

M a h m u t , saltanatının en kudretli z a m a n l a r ı n d a Selçuk Türkleri g a r b ı c e n u b î y e doğru ilerliyerek, islâm dünyasına nüfuza başlamışlardı. Y a k ı n bir atide k e n d i devletini i m h a e d e b i l e c e k l e r i n i keşfedemiven Mahmut, evvelâ, Selçuklarm hareketini t e ş c i e t m i ş i s e de, s o n r a t e h l i k e y i a n l a y ı p o n l a r l a harbe girmiştir. M a h m u d u n vefatında Selçuk tehlikesi m a h ­ s u s t u . O ğ l u v e h a l e f i ( 1 0 3 0 ) Sultan Mesut, S e m e r kanddan Lahura, Gazneden Isfahana kadar ya­ yılmış geniş bir imparatorlukla, S e l ç u k tehlike­ s i n i t e v a r ü s etti. E f s a n e v î b i r b e d e n k u v v e t i n e malik v e şaşaalı bir saltanat hayatına meftun olan bu hükümdar zamanında, Selçuklar garbî Türkis­ t a n v e İ r a n ı istilâ ettiler. Gazne memleketinin diğer kısımlarında karga­ ş a l ı k l a r ç ı k t ı . Mesuttan sonra gelen hükümdarlar­ d a n İbrahim, Tükistan ve İranı Selçuklara bırak­ m a k şartile o n l a r l a m u s a l â h a a k t e d e r e k H i n d e t e v e c c ü h etti v e d e v l e t i n i n s i k l e t m e r k e z i n i o t a r a f a g ö t ü r e r e k , H i n d i s t a n d a n b i r h a y l i a r a z i aldı. N i h a ­ y e t , 1 1 6 1 d e , S ö v ü k T e k i n D e v l e t i n i n p a y i t a h t ı Gazne d a h i Gurlar t a r a f ı n d a n z a p t e d i l d i ğ i n d e n S ö v ü k T e k i n O ğ u l l a r ı n ı n D e v l e t i , H i n d i s t a n a i n h i s a r etti, (Lahur) payitahtları oldu. Hindin şimali garbisinde b ö y l e b i r T ü r k Devletinin teessüsü orta z a m a n l a r - ' da Hindistamn tekrar türkleşmeye başlaması demekti. * Fakat, S ö v ü k T e k i n O ğ u l l a r ı , İran v e Hint tesir­ leri altında kalan s a r a y hayatile gittikçe bozul­ m u ş l a r d ı ; Şirzat, B e h r a m ş a h , H u s r e v ş a h g i b i k o ­ y u a c e m isimleri alan son Gaznelilerin h ü k ü m ­ d a r l ı k z a m a n l a r ı zâf v e ş e r e f s i z l i k i ç i n d e , g e ç m i ş t i r . Nihayet Gazneden Hindistana inen Gurlar,(Lahur)u

da z a p t e d e r e k S ö v ü k T e k i n l e r i n H i n t t e k i d e v l e t l e ­ rine de hitam verdiler (1183). evvelâ Efgan ve İranda, sonra Hindistanda h ü k ü m süren S ö v ü k T e k i n O ğ u l l a r ı n ı n D e v l e t i a n c a k 2 2 0 yıl kadar yaşamıştır.

7.

KARAMANLILAR KARA HITAYLAR

(932-1212)

VE

(1125-1218)

760 t a r i h i n d e n b e r i T i y e n ş a n d a ğ l a r ı ş i m a l v e c e n u b u n d a k i sahada bir devlet k u r m u ş olan Karluklar, H a n l a r ı Satuk Buğranın islâmiyet! ka­ b u l ü n d e n s o n r a Karahanhlar namını almışlardır. B u n l a r a H a k a n î l e r v e İ I k h a n l a r da d e n i r . Karahanhlar, bidayette Araplarla mücadele e d e r e k F e r g a n a y ı Arapların ellerinden aldılar. Ha­ life Memunun Horasan valiliği z a m a n ı n d a Arap­ larla T ü r k l e r iyi g e ç i n d i k l e r i n d e n islâmiyet, K a r ­ l u k l a r a r a s ı n a t e d r i c e n hulul e t m e ğ e b a ş l a d ı . ^ t t / c g M ( ? r a d a n s o n r a Han olanlar, arap isim­ l e r i e d i n m e y e b a ş l a d ı l a r . N i t e k i m Satukun oğlu Musa i s m i n i a l d ı v e m e m l e k e t i n h e r t a r a f ı n d a c a ­ miler, mescitler yaptırdı ve m ü s l ü m a n l ı ğ ı neşriçin birçok heyetler gönderdi. Karahanldarın en m e ş h u r k u m a n d a n l a r ı Ha­ r u n B u ğ r a v e E b u n a s ı r A h m e t idi. H a r u n , ş a r k t a h u d u d u tevsi e d e r e k ş a m a n ı Türkleri müslü­ m a n yaptığı gibi garpte de Samanîleri m a ğ l û p v e m e r k e z l e r i B u h a r a y ı z a p t e t t i . E b u n a s ı r ise, S a m a n ı D e v l e t i n e b ü s b ü t ü n n i h a y e t v e r e r e k Maveraiinnehri i H a k a n i y e ü l k e s i n e i l h a k etti. İ l k H a n d e n i l e n Ebunasır Gazneli Mahmutla da ç a r p ı ş t ı . F a k a t h a l e f i Togan Gaznelilerle uyuş­ tu, b u s u r e t l e G a z n e l i l e r H i n d i s t a n d a , K a r a h a n h l a r da ş i m a l d e T ü r k i s t a n d a s e r b e s t kaldılar.

•

Karahan beyleri arasında z u h u r eden ihtiras y ü z ü n d e n devlet uzun m ü d d e t şevketini muhafaza edemedi. Mahmut Buğradan sonra Karahanhlar devleti ş a r k v e garpta i k i y e ayrıldı. Ş a r k k ı s m ı n ı Karahıtay lar, g a r p k ı s m ı n ı , y e n i S e m e r k a n t h a ­ v a l i s i n i Harzemşah lar zaptettiler. B u suretle son h ü k ü m d a r Osman la b e r a b e r K a r a h a n l a r D e v l e t i de n i h a y e t b u l m u ş o l d u ( 1 2 1 2 ) . K a r a h a n h l a r , T ü r k l e r a r a s ı n d a i s l â m din v e ilimlerini n e ş r e t m e k t e birinci derecede amil olmuş­ lardır. Z a m a n l a r ı n d a Kaşgar, B a l a s a g u n da b i r ç o k medreseler açılmış, kıymetli âlimler yetişmiştir.

T a n g sülâlesinin s u k u t u n d a n sonra Çin bir a n a r ş i y e düştü. Bu sırada, Çinlilerin Hitan dedik­ leri Hıta Türkleri Ç i n i n ş i m a l t a r a f l a r ı n ı i ş g a l et­ tiler. B u n l a r , o v a k i t t e n b e r i Ç i n l i l e r c e L e a o i s m i le t a n ı n d ı l a r . H ı t a y l a r , M o ğ o l i s t a n ı n c e n u b u ş a r k î ­ sinde Sarı I r m a k boylarında yaşarlardı. Hıtaylar m kiralı, Yelyu-a-paoki ( 9 0 7 - 9 2 6 ) tarihine kadar Peçili vilâyetinin Şimal ve Mançurinin cenup k ı s ı m l a r ı n ı zaptetti. O ğ l u da 9 3 8 de p a y i t a h t ı n ı Pekine nakletti. Hıtaylar, cenubî Mançuri, c e n u b î Moğolistan, Ş a n - S i v e Peçili şimalini de zaptettik­ leri gibi G o b i d e y a ş ı y a n T ü r k l e r e v e T u r f a n U y g u r l a r ı n a h a k i m i y e t l e r i n i tanıttılar. P e k i n d e k i Hıtay Kırallığımn şimalinde M a n ç u r i c e n u b u n d a yaşıyan N i y o ç i l e r Hıtaylara tâbi i k e n i s y a n v e m u h a r e b e ile H ı t a y m e m l e k e t l e r i n i z a p t e t ­ tiler ( 1 1 2 3 ) . B ü t ü n H ı t a y m e m l e k e t i N i y o ç i l e r e g e ç t i . Mağlûp Hıtaylarm bir kısmı Niyoçilere tâbi oldu, b i r k ı s m ı da Yelyu-taş idaresinde Orta Asyaya, B a r g ö l v e T u r f a n U y g u r l a r ı a r a s ı n a g i t t i l e r .

U y g u r l a r d a h a e v v e l P e k i n H ı t a y l a r ı n a tâbi ol­ d u k l a r ı i ç i n b u p r e n s i de Beşbahkte hürmetle kabul ettiler v e e m r i n e a s k e r v e r d i l e r . H ı t a y p r e n s i , b u askerle Tanrı dağını g e ç e r e k Balkaş ş a r k ı n d a Emil ş e h r i n i k u r d u . B u r a d a n d a Balasagun ş e h r i n e gitti. Hıtaylar, burada h â k i m olan Karahanlılardan İlk Hanı t a r d e t t i k t e n s o n r a ( 1 1 3 0 ) K a ş g a r v e H o tanı da alarak b u r a l a r d a K a r a Hanlıların h a k i m i ­ yetine nihayet verdiler. En nihayet Hıtaylar, Harzemi ve M a v e r a ü n n e h r i de isdlâ v e H a r z e m Ş a h ı Atsızı v e r g i v e r m e ğ e i c b a r ettiler. 1137 de H o c e n t t e S e m e r k a n t H a n ı M a h m u d u da m a ğ l û p ettiler. Y e l y u - t a ş m o ğ l u v e h a l e f i Yelyu 1 1 4 1 d e S e l I çukîlerden (Sancar)ı S e m e r k a n t şimalinde m a ğ l û p | e d e r e k A m u d e r y a n ı n c e n u b u n a attı. Yelyu b u m u 1 z a f f e r i y e t l e r d e n s o n r a Gür Han yani Türklerin I u m u m î padişahı y a h u t i m p a r a t o r u ilân o l u n d u . ' B u n d a n s o n r a Gür Han T u r f a n d a n A m u d e r y a y a v e \ Tarbagataydan Karanlık dağa(Kuen-Luen)e kadar h â k i m o l d u . M e r k e z l e r i B a l a s a g u n idi. 1 1 5 5 t e Yelyuya h a l e f o l a n Pusuan H a t u n u n on iki s e n e süren h ü k ü m e t müddeti sükûn içinde geçmiştir. B u n u n h a l e f i Çeluku d e v r i n d e d i r k i Cengiz s a h ­ neye çıkmıştır. Cengizin Moğolistanda mahvetti­ ği T ü r k N a y m a n D e v l e t i H ü k ü m d a r ı Tayang Han o ğ l u Küçlük Naymanlarla Kerait Türkleri baka­ yasını a l a r a k K a r a Hıtaylar ü l k e s i n e iltica etmişti. K ü ç l ü k b u r a d a Çelukunun kızı ile evlenmişti. K a y ı n p e d e r i n i n atalet v e sefahetini g ö r e n Küçlük i s y a n e d e r e k h ü k ü m e t i e l i n e a l m ı ş t ı r (1211). . • K e n d i s i n i G ü r h a n i l â n e d e n Küçlük azimkar b i r zat o l d u ğ u n d a n i d a r e i ş l e r i n i k o l a y c a t a n z i m e t t i k t e n s o n r a Elmalık ş e h r i n i zaptetti v e d a h a

sonra Kara Hanlılardan Kaşgarı aldı. Fakat bu şevketli devir ç o k sürmedi. Cengiz hanın kahra­ man kumandanlarından Cebenoyan Balasagunu istilâ etti v e Küçlükü öldürerek Kara Hıtay Devle­ tine nihayet verdi (1218)

8.

SELÇUKLAR

Şarkî ve Garbî G ö k t ü r k Devletinin inkırazın­ d a n s o n r a Oğuzlar İrtiş n e h r i b o y l a r ı n d a n S e y h u n nehrinin şimaline kadar uzanan geniş sahada yaşıyorlardı- X u n c u asır n i h a y e ü e r i n d e Oğuzla­ rım K ı n ı k ş u b e s i R e i s i S e l ç u k idi. S e l ç u k , u m u m O ğ u z l a r ı n b a ş b u ğ u Biğo Hanla geçinemediğinden mensup olduğu Kınık boylarını ve ordunun g ü z i d e a k s a m ı n ı a l a r a k S e y h u n n e h r i n i n a ş a ğ ı ta­ r a f l a r ı n d a Oent ş e h r i c i v a r ı n d a y e r l e ş t i v e S a m a nîlerin tesirile kabilesile birlikte m ü s l ü m a n oldu. Selçuk ve kabilesi S a m a n î Devletinin şimal hudunu gayri müslim T ü r k l e r e karşı müdafaa etmek ü z e r e Cent h a v a l i s i n d e y e r l e ş t i r i l m i ş t i , S e l ç u k , M a v e r a ü n n e h r i istilâ e t m e k istiyen Karahanhlardan Buğra Hana karşı Samanîlere h i z m e t e t t i k t e n s o n r a 1 0 7 y a ş ı n d a Centte öldü. S e l ç u k ö l d ü ğ ü z a m a n ü ç o ğ l u ile b i r ç o k t o r u n l a r ı v a r d ı . S e l ç u k l u l a r , S e l ç u k u n t o r u n l a r ı Tuğrul ve Çakır B e y l e r i n r i y a s e t l e r i n d e t o p l a n d ı k t a n sonra Gaznelilerden H o r a s a n ı zaptettiler. B u suretle S e l ç u k Devleti, S e l ç u k u n iki t o r u n u tarafından k u ­ r u l d u ( 1 0 4 0 ) . Tuğrul, az z a m a n z a r f ı n d a H a r z e m i ve bütün İranı zaptetti v e ( I s f a h a n ) ı m e r k e z y a p t ı . Büyük Selçukîler v e y a Horasan Selçukîleri d e n i l e n Türk Devleti bu suretle kuruldu. B u sıra­ larda Bağdat halifesinin ülkesi b ü y ü k bir anarşi

i } i j \ " f !

içinde yüzüyordu. Mısırda h ü k ü m r a n olan Fatimî sülâlesi, Bağdat Abbasîlerini y ı k m a k için bütün gayretile çalışıyordu. Herkes, islâm ülkesi içinde asayişi temin e d e c e k k u v v e t i n S e l c u k î l e r olabile­ c e ğ i n e k a n a a t g e t i r m i ş t i . Tuğrul un ş ö h r e t i b ü t ü n müslümanlar arasında yayılmıştı. Bu sıralarda, Halife Kaimbiemrillâh T u ğ r u l B e y e m e k t u p yaza­ rak Irakı fethetmesini ve kendisini Fatimîlerden ve (Âli-Buveyh)in boyunduruğundan kurtarma­ s ı n ı r i c a etti. Tuğrul, k u v v e t l i b i r o r d u i l e ( 1 0 5 5 ) t e Bağdada girerek Âli-Buveyh hükümetine nihayet v e r d i v e Halife, T u ğ r u l B e y i h u s u s î m e r a s i m l e k a b u l etti. H a l i f e b i r f e r m a n o k u d u v e Tuğrulun b a s m a i k i t a ç g i y d i r d i . B u a l â m e t iki i k l i m s u l tanı o l d u ğ u n a işaretti. F e r m a n d a T u ğ r u l B e y e , bütün müslümanlarm y ü k s e k h ü k ü m d a r ı deniyordu. T u ğ r u l halifenin kızile evlendi. Halifenin Tuğrul a b u u n v a n ı v e r m e s i , i s l â m â l e m i n i n i d a resi vazifesinin r e s m e n halife tarafından T ü r k l e r e verilmesi demekti. Daha evvel şehinşah lâkabını kullanan Selçuk padişahları bundan sonra Sultam islâm oldular. Bütün m ü s l ü m a n dünyası' bir kül a d d o l u n u y o r , v e h a l i f e d i n î r e i s t a n ı n ı y o r d u . Sul­ tam islâm, d ü n y e v î saltanatı halifeden telâkki eder k a b u l o l u n u r d u . T u ğ r u l , dinî riyaseti k a b u l etmiy e r e k lâik bir devlet reisi kaldı. Bağdadi, Diyarbekir ve Musulu aldıktan sonra vefat eden T u ğ r u l u n y e r i n e g e c e n b i r a d e r z a d e s i ^ p Arslan h e m e n (1063) Anadolunun fethine başladı. Az z a m a n z a r f ı n d a G ü r c i s t a n ı , K ü r d i s t a n ı , S u r i y e yi, K u d ü s ü z a p t e t t i . T ü r k l e r i n b u i s t i l â s ı n ı b ü y ü k b i r o r d u ile d u r d u r m a k i s t i y e n B i z a n s İ m p a r a ­ t o r u Romanos Diyojeni (Malazgirt) civarında müthiş bir m a ğ l û b i y e t e uğrattı (1071 ağustos 2 6 ) .

B u muzafferiyetten sonra, A n a d o l u n u n da Selcukîlerin eline g e ç m e s i n e bir mâni kalmamıştı. Malazgirt m u h a r e b e s i n d e n sonra S e y h u n boyla­ r ı n d a n inen b i r ç o k t ü r k k a b i l e l e r i A n a d o l u y a gi­ r e r e k muhtelif y e r l e r d e (Malatya, E r z u r u m , Sivas, Kayseri, Kemah, Erzincan) yerleştiler. Selçukîlerin Anadoluda ilk fütuhatı z a m a n ı n d a , Alp Arslan, A s y a d a da S i r d e r y a b o y l a r ı n a v e K a r a h a n î l e r i n m e m l e k e t i n e de s e f e r y a p t ı . H a l e f i v e o ğ l u Melekşah F e r g a n a d a ( Ö z k e n d ) i zaptetti v e K a ş g a r h a n ı n ı d a itaat a l t m a aldı. A f g a n i s t a n v e Hindistandaki Gazneliler de bir müddet Melekş a h ı n o ğ l u Sancar zamanında hutbelerde Selçuk sultanının ismini okudular. A l p A r s l a n m h a l e f i Melekşah zamanında Türk İ m p a r a t o r l u ğ u Cin T ü r k e l i n d e n A k d e n i z e v e Kızıldenize kadar uzanıyordu (1092). M e l e k ş a h m a m c a z a d e s i Süleyman, Garbî Anadolunun fethini tamamladı. Anadoluda merkez, İznikten sonra K o n y a oldu. M e l e k ş a h m vefatından sonra oğulları arasında b a ş h y a n dahilî m u h a r e b e l e r , bu b ü y ü k T ü r k Dev­ letini sarstı. Memleketin muhtelif kısımlarında yeniden bazı S e l ç u k ş u b e l e r i m e y d a n a çıktı. B u n l a r b i r e r birer müstakil oldular. B u n a r a ğ m e n Sultan Sancar vefatına kadar ( 1 1 5 7 ) m e m l e k e t i n ş a r k k ı s ı m l a r ı n ı filî v e g a r p kısımlarını ise m a n e v î nüfuzu altında b u l u n d u r ­ muştur. Sancar m v e f a t ı n d a n s o n r a b ü y ü k S e l ç u k î l e r d e n i l e n b ü y ü k s u b e m ü n k a r i z oldu. F a k a t Sel­ çukîlerin Kirman (1041-1187), Irak (1117-1194), Suriye ( 1 0 9 4 -1117), Anadolu ( 1 0 7 7 - 1 3 0 8 ) şubeleri

d a h a ç o k z a m a n d e v a m etti. A n a d o l u S e l ç u k î l e r i n i n e n b ü y ü k h ü k ü m d a r ı Alâettin Keykubat ( 1 2 1 9 - 1 2 3 6 ) idi. Alâettin Anadoludaki S e l ç u k hu­ d u t l a r ı n ı t e v s i ettiği g i b i m e r k e z o l a n K o n y a d a v e d i ğ e r ş e h i r l e r d e u m u m u n m e n f a a t v e istifade­ sine m a h s u s m ü h i m m e b a n i v ü c u d e getirmiştir. F a k a t b u n u n o ğ l u v e h a l e f i İ k i n c i Eeyhusrev zama­ nında ( 1 2 3 6 - 1 2 4 6 ) İlhanîler, Anadoluyu istilâ e d e r e k S e l ç u k î l e r e h i m a y e l e r i n i k a b u l ettirmiş­ lerdir. Moğollar, Anadoluyu m ü s t e m l e k e gibi idare etmişler ve çok para toplayabilmek için ahaliyi ezmişlerdir. Anadolu, S u r i y e v e Filistini k a n a b o ğ a n ehli­ salip m u h a r e b e l e r i S e l ç u k î l e r i n satveti sarsıldık­ t a n y a n i Melekşahm vefatından sonra başlamıştır. Büyük Selçukî Devleti inhitata başladığı z a m a n b u ikinci d e r e c e d e ş u b e l e r d e n b a ş k a bir­ ç o k k ü ç ü k b e y l i k l e r d e z u h u r etti. B u n l a r ı n b a ş ­ lıcaları ş u n l a r d ı r : Sivas v e Malatya Danişmentleri (1071-1079) Erzincan, K e m a h ve Divrik M e n ğ û c e k leri (1071 1 2 5 2 ) E r z u r u m Saltık Oğulları (1071 - 1 2 0 1 ) Ş a m A t a b e y l e r i (Tug Tekin) ler ( 1 1 0 4 - 1 1 5 4 ) M u s u l Ata­ beyleri (1146-1181), Sükmander. Halep ve Suriye Atabeyleri (1146-1181), Zengiler. Erbil B e y v e Te­ kinleri ( 1 1 4 4 - 1 2 3 3 ) D i y a r b e k i r d e (İnal) Oğulları (1097-1183) Azerbaycan'da İl-Değiz Devleti. Farsta; Salgur Atabeyleri ( 1 4 4 6 - 1 2 8 6 ) . , Ehlisalip Orduları, İznik şehrini zaptettikten s o n r a , E s k i ş e h i r d e Kılıç Arslamn ordusunu mağ­ lûp etmiş ve Antakya v e Urfayı almıştır (1098). Ehlisalip orduları bundan sonra kolaylıkla Kudüs ü d e şiî F a t i m î l e r d e n a l d ı l a r ( 1 0 9 9 ) .

S e l ç u k î l e r , A n a d o l u y a g e l m e d e n e v v e l de b u ­ r a l a r ı ı r k a n T ü r k o l a n a h a l i ile m e s k û n d u . B ö y l e olmakla b e r a b e r h e m e n h e m e n dillerini kaybet­ mişlerdir. Selçuk Devleti bu Türkler arasında t ü r k dilini t e k r a r n e ş r e t t i . Selçuklular, Anadoluda T ü r k l ü ğ ü tekrar can­ landırmakla kalmadılar; islâmiyete de hizmet ettiler. S e l ç u k l u l a r ı n k u r d u k l a r ı m ü s l ü m a n t ü r k devletleri olmasaydı islâm âlemi X I inci asırda varlığım k a y b e d e c e k , hıristiyan hakimiyeti şarkta kat'î o l a r a k t e e s s ü s e d e c e k t i . B u itibarla S e l ç u k Devletinin teessüsü t ü r k tarihi v e cihan tarihi noktai nazarından p e k m ü himdır. S u l t a m i s l â m o l m a k d o l a y ı s i l e , S e l ç u k l a r , islamiyeti yalnız kendi ülkelerinde kuvvetlendirmek­ l e iktifa e d e m e z l e r d i , h a r i c î d ü ş m a n l a r a da g a l e b e suretile islâm h u d u d u n u genişletmeği vazife say­ m a k t a idiler. A n a d o l u d a , K a f k a s y a d a hıristiyanlarla, S u r i y e d e s i î l e r l e m ü c a d e l e l e r i b u m a k s a t l a d ı r . Selçukîler, Anadoluya g e l m e d e n evvel, Bizanslılar, s ü n n î l e r l e şiîler a r a s ı n d a k i m ü c a d e l e d e n istifade ederek. K d i k y a da b i r ç o k yerleri zaptetmişlerdi. Selçuklar, Arap halifelerinin m e m l e k e t i n d e hâkim olduktan sonra Bizanslılar b u fütuhattan m a h r u m kaldılar. Büyük Selçukîler Anadoluda ticaret, ziraat, e d e b i y a t , g ü z e l s a n ' a t l a r , m u s i k i y i i n k i ş a f ettirmişlerdir. Bilhassa yaptırdıkları m e d r e s e l e r camiler, kervansaraylar, yol v e köprüler saraylar, kanallar türk mimarisinin birer şaheseridir. Böyle olmakla beraber Selçuk Türkleri türk edebiyatından, ziyade a c e m edebiyatının inkişafına h i z m e t etmişlerdir. B u d e v i r d e ilim lisanı arapça,

S |

1

r e s m î l i s a n farisî idi. T ü r k d i d i h m a l o l u n m u ş t u . İdare eden smıfm, büyüklerin meftun oldukları e d e b i y a t , a c e m e d e b i y a t ı idi. N e k a d a r t e e s s ü f e ş a y a n d ı r ki A n a d o l u S e l ç u k l a r m d a n Celâlettin Rumî [1] m e ş h u r M e s n e v i s i n i farisî l i s a n ı n d a y a z m ı ş t ı r . ,

Şimdiye kadar Türk kavminin ne "LULASDAN" cüzide adamlar yetiştirmiş olduğunu NURETTIN gördük. Büyük orduları zaferden zafere sevkeden, imparatorluklar k u r u p o n l a r a l ü z u m l u k a n u n l a r vaz ile iyi i d a r e eden b ü y ü k k u m a n d a n ve devlet adamlarının, Muvatalla l a r ı n , Atüal&vm, Tuğrul Beylerin, Alp Arslanlarm y a p t ı k l a r ı n ı k ı s a c a h i k â y e ettik. L â k i n T ü r k tarihinin b ü y ü k Selçuklardan sonra gelen d e v r i n d e t e b a r ü z eden bir zat v a r d ı r ki m ü h i m b i r h u s u s i y e t i ile d i k k a t n a z a r ı m ı z ı c e l b e d e ğ e r . B u zat, S e l ç u k i m p a r a t o r l u ğ u s a h a s ı n d a zuhur e d e n A t a b e y D e v l e t l e r i n d e n Aksungurlular m kur­ duğu devletin ikinci h ü k ü m d a r ı olan Nurettin Mahmut t u r . Nurettin, o z a m a n a kadar gelen T ü r k h ü k ü m ­ d a r l a r ı a r a s ı n d a e n s e v i m l i , e n asil, a h l â k a n e n y ü k s e k b i r s i m a d ı r d i y e b i l i r i z . Nurettinin nurlu yüzü, yalnız T ü r k tarihinde değil u m u m î tarihte bile azizlik halesile parlar. Bir a l m a n m ü v e r r i h i ­ n i n d e d i ğ i g i b i Aksungur Oğlu Nurettin "karalan­ m a s ı i m k â n s ı z , t e m i z b i r ş ö h r e t l e y a ş a m ı ş v e öl­ müştür., H a l e p v e Ş a m Ata B e y i o l a n b u T ü r k h ü k ü m [1] C e l â l e t t i n i n Hünkâr

oğlu»

dur.

Türkler

arasında

maruf

lâğabı

«Molla

dan, tebaası tarafından "Elmelikülâdil,, u n v a n d e telkip olunmuştu. Bu lâkap, ekser h ü k ü m d a r l a r a verilen kuru unvanlardan olmayıp tam hakika tin i f a d e s i idi. Nurettin, hakikaten her kavmin "aziz„ v e "âdil,, d i y e t a k d i s ettiği h ü k ü m d a r l a r ı n m ü k e m m e l bir enmuzecidir. Nurettinin hayatı, nefsini m u a y y e n bir g a y e y e vakfetmiş o l m a k t a n ibaretti. Gayesi, h a k k ı n tecel­ lisi, g a s p ı n i z a l e s i i d i ; b ü t ü n h a y a t m c a , s a l i b î l e r i n zapt v e g a s p e t t i ğ i K u d ü s ü , F i l i s t i n i t e k r a r e s k i sahiplerine, m ü s l ü m a n T ü r k l e r e iade için uğraştı. Nurettin h a k i k a t e n âdildi, v e âdil o l m a s ı , b a z ı h ü k ü m d a r l a r gibi! f a i d e v î m ü l â h a z a l a r d a n , s i y a s î h e s a p l a r d a n neş'et e t m i y o r d u ; hatta adaletin, dev­ letin e s a s ı o l d u ğ u n u b i l e d ü ş ü n m i y o r d u ; o, a n c a k a h l â k î n o k t a d a n a d a l e t i n m e c l û b u idi. Bu T ü r k h ü k ü m d a r ı , çok sade yaşar, nefsinin ve ailesinin ihtiyacatı m a d d i y e s i n e karşı pek m ü m sik v e şedit d a v r a n ı r d ı . B ü t ü n h a y a t ı n d a nefsi v e ailesi için b e y t ü l m a l d e n (devlet h a z i n e s i n d e n ) b i r para almamıştır... E v i n i n zarurî ihtiyaçlarını, H u ­ m u s ç a r ş ı s ı n d a ş a h s î m ü l k ü olan b i r k a ç d ü k k â n ı n e h e m m i y e t s i z v a r i d a t i l e t e m i n e d e r d i . B u az g e l i ­ rin en m ü b r e m ihtiyaçlara bile kifayet etmediğin­ den şikâyet eden k a r ı ş m a : " B e n i m b a ş k a bir ş e y i m y o k ki., k a l a n l a r h e p s i c e m a a t i n d i r ; b e n o n l a r ı cemaat namına, cemaat faidesine idareye m e m u ­ rum. Cemaatin malına' hiyanet edemem,, dediği mütevatirdir. » Arap müverrihlerinden İbnülesir diyor k i : "Ben geçmiş hükümdarların çoğunun hayat ve efalini t a h k i k v e tetkik ettim; h a y a t ı n ı n temizliği, a d a l e t e b a ğ l ı l ı ğ ı ile Nurettin Mahmuda muadil a n c a k bir iki kişi buldum.,,

»

Alman müsteşrik müverrihlerinden Augüst M ü l l e r , Nurettin Mahmut ile h a l e f i v e t a b i i S u l t a n Salâhattin Eyyubîyi m u k a y e s e e d e r k e n şöyle söyl i y o r : "Gerçi Salâhattin idare işlerindeki m e h a reti, p o l i t i k a c a d i r a y e t i , tabii v e m ü f r i t n e z a k e t i , v e nihayet b ü y ü k zaferinin ( K u d ü s istirdadı) şerefh a l e s i ile i s l â m t a r i h i n d e N u r e t t i n d e n d a h a y ü k ­ s e k b i r m e v k i i ş g a l e d e r v e b ü y ü k s e l e f i n i n si­ m a s ı n ı b i r a z g ö l g e d e b ı r a k ı r s a da, N u r e t t i n a d a m ­ lığı itibarile hiç ş ü p h e y o k ki b u iki b ü y ü k zatın en temizidir, Nurettinin bütün işleri a n c a k ideal u ğ r u n d a d ı r ; Nurettin yalnız Allah için çalışmış, k e n d i n i , h a n e d a n ı n ı , a s l a d ü ş ü n m e m i ş t i r [1]. T ü r k m ü d e k k i k l e r i n d e n Ş. S a m i B e y , N u r e t ­ tin ile S a l a h a t t i n i n r a b ı t a v e m ü n a s e b e t l e r i n i a n l a ­ t ı r k e n : " E l h a s ı l Salâhattin Eyyubîye dahi Nurettin Mahmudun, m e k t e b i adil v e m e d e n i y e t i n i n ş a k i r d i nazarile bakılabilir,, d e m e k t e d i r . Ak Sungurlu Mahmut, daima tebaasının içinde b u l u n u r , tebaasının refah v e saadeti için didinir; bütün insanları geniş ve y u m ş a k bir muhabbet­ le s e v e r v e o n l a r a y a r d ı m v e h i z m e t e t m e ğ e ç a l ı ­ ş ı r d ı . E v i n i n i h t i y a c a t m a s e n e d e y i r m i altın b u lamıyan bu fakir h ü k ü m d a r , h e r ay m e m l e k e t i n • y a l n ı z u m u r u h a y r i y e s i n e s a r f o l u n m a k ü z e r e altı bin altından fazla p a r a b u l u r d u . N u r e t t i n i n na­ z a r ı n d a h a y ı r işleri, yalnız i b a d e t h a n e l e r d e n iba­ r e t d e ğ i l d i ; o, y o l c u l a r a k ö p r ü l e r , h a n l a r ; h a s t a l a r a , yaralılara hastaneler yaptırmıştı; b ü y ü k m e d r e s e l e r inşa ettirmişti; h a s t a n e l e r d e ç a l ı ş a c a k doktorlar, işte bu medreselerde yetiştiriliyordu. S a m d a b u g ü n e [1] A u g u s t Berlin.

Müller,

Der

i s l a m in

Morgen

Abendland

kadar enkazı kalan "Bimaristanı K e b i r , Nurettinin yaptırdığı b ü y ü k b i r h a s t a n e d i r ki z a m a n ı n ı n m e ş ­ h u r tabipleri orada hizmet eder ve Darüttıp (Tıbbiye mektebi) talebesi de orada tatbikat görürlerdi. Şehit Zenginin oğlu Nurettin kendi gibi şehit ye­ timlerinin ve atalarının maişetini d ü ş ü n e r e k , lü­ z u m l u k a n u n v e nizamları vazettirmiş, fakir aha­ linin v e r g i l e r i n i eksiltmiş, fakirleri zenginlerin tagallüp ve z u l m ü n d e n k u r t a r m a ğ a ç o k çalışmıştı. B u T ü r k h ü k ü m d a r ı , z a m a n ı m ı z t a b i r d e b i r demolcrat idi. B u c i h e t l e A k s u n g u r u n h a f i d i , i ç t i m a î adaletin teminine çalıştıklarını Gültekin kitabele­ rinde o k u d u ğ u m u z pek eski T ü r k K a a n l a r m ı ha­ t ı r a g e t i r i r . Nurettin Mahmut, mutekit bir müs­ lüman olmakla berber onun yumşak ve seven türk ruhu, ilham m e . n b a ı n ı n hudutlarım sertlik­ ten k u r t a r a r a k y a y m ı ş ve genişletmiştir. O asla m a h d u t v e m u z l i m bir m u t a a s ı p değil, m ü ş f i k v e insaniyetkâr bir dindardı. T ü r k b ü y ü k l e r i n i n ç o ğ u n d a g ö r ü l e n fıtrî b i r siyaset istidadına Nurettin de tamamile sahiptir. A n c a k siyaset l e v a z ı m ı n d a n sayılan hile ve hud'a, ahte vefasızlık, s ö z ü n d e d u r m a m a k gibi hareket­ lerde b u l u n m a z ; siyasetinde de tam Türktür, dos doğru yürür, ufak politikacılığı istihkar eder. Nurettinin b ü y ü k siyaseti, Salibîleri K u d ü s t e n kovmak, islâm âleminden atmaktı. B u g a y e y e er­ m e k için bir taraftan K u d ü s ü n c e n u p v e c e n u ­ bu garbisinde h ü k ü m r a n olan Fatımiye hilâfetini. ortadan kaldırıp, oraları kendi kuvvetile eline g e ç i r m e k ve b ö y l e c e ehlisalip müfrezelerini şark ve cenuptan sıkıştırıp denize d ö k m e k lâzımdı; diğer taraftan b ü t ü n m ü s l ü m a n m e m l e k e t l e r i n i n m a d d î k u v v e t l e r i n i e h l i s a l i p ile h a r p g a y e s i n e t e v -

' N a y m a n T ü r k l e r i İse O r h o n n e h r i n i n y u k a r ı taraflarile Altay a r a s ı n d a y a ş ı y o r l a r d ı . B u n l a r T ü r k oldukları halde Keraitlere d ü ş m a n idiler. - ,. H ı r i s t i y a n l ı k N a y m a n İ a r a r a s ı n a da g i r m i ş t i . Nayman l a r ı n c e n u b u g a r b i s i n d e Uygurlar sakin­ diler. D a h a y o k a r ı d a v e r i l e n izahatta g ö r ü l d ü ğ ü veçhile IX u n c u asırda bütün Moğolistana h â k i m olan U y g u r l a r Hami, Bargöl, Beşbalık, Turfan, K u ç a şehirlerinde yaşıyorlardı. U y g u r l a r ı n siyasî hakimiyet sahaları daralmıştı. Fakat b u n l a r mede­ niyet sahasında diğer T ü r k kabilelerinin mürebbisi olarak daha m ü h i m bir rol o y n ı y o r l a r d ı . Bir z a m a n m a n î olan U y g u r l a r , k ı s m e n budist, k ı s m e n hıristiyan idiler. U y g u r l a r l a b u n l a r ı n gar­ b i n d e K a y a l ı k e t r a f ı n d a , İli h a v z a s ı n d a y a ş ı y a n K a r l u k l a r K a r a Hıtaya tâbi idiler. H a t ı r l a n a c a ğ ı v e ç h i l e Kara Hıtay Devleti Cücen i s t i l â s i l e Cinden k o v u l a n H ı t a y P r e n s i Yelyu-Taş t a r a f ı n d a n ( 1 1 3 0 ) da k u r u l m u ş t u . Ş a r k î v e g a r b î T ü r k i s t a n tarafından G ü r h a n , y a n i , i m p a r a t o r tanı­ l a n T a ş , m e r k e z i n i Balasagun da k u r m u ş t u . K a r a H ı t a y D e v l e t i n i n filî h a k i m i y e t i İli v e T a ­ rım havzasında, T o k m a k , Talaş, Uzgand, Kaşgar, Y a r k a n t ve Hotana şamildi. Şarkta U y g u r ve Kar­ luklar, garpta S e m e r k a n t Emîri ve H a r z e m Şahı ;

K a r a H ı t a y l a r a tâbi İ d i l e r . K a r a H ı t a y D e v l e t i , G ü r h a n Y e l y u ç e l u k u (1178-1211) z a m a n ı n a kadar Orta Asyaya hâkimdi. . Kara Hıtaym garbında, cenubî Rusya ovala­ r ı n d a Koman l a r v a r d ı . B u n l a r ş a r k î T ü r k i s t a n l e h ç e s i ile k o n u ş a n s a r ı saçlı, m a v i g ö z l ü T ü r k lerdi. R o m a n l a r b u m ı n t a k a d a Peçeneklere halef o l m u ş l a r , Peçenekler de Hazar Türklerinin yerle­ rine geçmişlerdi. C e n g i z Hanın devletini teşkil e d e c e k T ü r k l e r v e ' M o ğ o l l a r muhtelif dinlere salik idiler. Irkları­ nın a h l â k ı n a sadık olan bütün bu T ü r k l e r şamanı, budist, nesturî idiler ve müslümanlığa o kadar m ü t e m a y i l " değil idiler. Nesturî ve budist olanların yanında, Tanrı ( S e m a m a b u d u ) ibadeti ve bilhassa Cengizin Mo­ ğol k a b i l e s i n d e ş a m a n î l i k de vardı. Ş a m a n î l i ğ e Böge, B ü g ü (büyü) derlerdi. Sirideryanın cenubunda, Harzemlilerin büyük müslüman Türk İ m p a r a t o r l u ğ u başlıyordu. Ha­ r z e m ş a h l a r ı n ı n s o n d a n i k i n c i s i Alâettin Tukuş Horasanı zaptetmiş (1193), son İran S e l ç u k Padi­ ş a h ı Ü ç ü n c ü Tuğrulu ö l d ü r m ü ş idi. O ğ l u v e halefi Alâettin M e h m e t ( 1 2 0 0 - 1 2 2 0 ) Kara Hıtaylardan M a v e r a ü n n e h r i , Gazne.lilerden Efganistanı almış ve S e l ç u k saltanatının varisleri Azarbaycan, Pers, I r a k ı - A c e m Atabeylerine haki­ miyetini tanıttırmıstı. B u m ü t h i ş k o m ş u n u n yanın­ da e s k i A r a p İ m p a r a t o r l u ğ u n u n b a k i y e s i » o l a r a k Abbasîlerin ruhanî hükümeti Bağdatta güçlükle tu t ü n ü y o r d u . U z a k Ş a r k t a ise Çin, millî S o n g s ü l â l e s i v e t o n g u z l a r d a n k i n l e r (Altın H a n ) a r a s ı n d a t a k s i m edilmişti. Garbî A s y a d a K o n y a S e l ç u k î l e r i . R u m l a r a

karşı A n a d o l u y u müdafaa ediyorlardı. Mısır Eyyubîleri de Lâtinlerden S u r i y e y i t e k r a r zapta ça­ lışıyorlardı. Hindistanda Gazne Türkleri ve bunları takip e d e n Guri l e r R a j p u t H i n d u l u ğ u n a k a r ş ı m u k a d ­ des h a r p yapıyorlardı.

I

Timuçin, babası öldüğü z a m a n (1167) çok kü­ ç ü k olduğu için kabilesi reis olarak diğer k o m ş u bir Moğol kabilesi olan Taycutların başbuğunu seçti. T i m u ç i n bir m ü d d e t s o n r a e v v e l â ( 1 1 8 8 ) d e 1 3 , 0 0 0 k i ş i ile ( T a y c u t ) l a r m 3 0 , 0 0 0 k i ş i s i n i m a ğ l û p etti. Bu muvaffakiyetten sonra Timuçin, babasının y e r i n e M o ğ o l kabilesinin reisi oldu. F a k a t y i n e K e r a i t T ü r k l e r i n i n H a n ı Tuğrul a tâbi idi. T u ğ r u l ve Timuçin birlikte hareket ederek kendilerine tâbi o l m ı y a n Merkit v e N a y m a n T ü r k l e r i n i yen­ d i l e r . T e h d i d e u ğ r a y a n k a b i l e l e r , b i r ittihat y a p t ı ­ lar ki b u n a Çaçıratlar, Merkitler, Taycutlar, Kongiratlar ve Tatarlar dahildi. Merkitlerin Reisi Tokta v e Ç a ç ı r a t l a r m R e i s i Çamuga idi. ; T i m u ç i n , m ü t e a k i b e n b u h e y e t i d e m a ğ l û p et­ ti ( 1 2 0 1 ) . Ç a m u g a , T u ğ r u l a iltica e d e r e k T i m u ç i n l e a r a ­ sını bozdu. Ş i m d i y e k a d a r Keraitlerin h e s a b ı n a çalışan Timuçin bundan sonra kendikendine h a r e k e t edecekti. T i m u ç i n evvelâ efendisi Keraitleri, ( 1 2 0 3 ) d e m a ğ l û p v e T u ğ r u l u ö l d ü r d ü k t e n s o n r a m e m l e k e t l e r i n i i l h a k etti. T i m u ç i n b u n d a n sonra Naymanları ve bütün hasımlarını mağlûp v e k e n d i s i n e itaat ettirdi. Kerait, Merkit ve N a y m a n T ü r k l e r i n i n mem-

leketlerini alan T i m u ç i n , b ü t ü n Moğolistana hâ­ k i m oldu. 1 2 0 6 da O n o n n e h r i m e m b a l a r m d a t o p l a n a n b i r K u r u l t a y Timuçini T ü r k ve Moğolların Cengizi i n t i h a p v e i l â n etti. Cengiz, kuvvetli, kudretli demektir. Cengiz Han unvanı u m u m î han, imparator mukabilinde kullanılmıştır. T i m u ç i n i n C e n g i z ilânı, k ü ç ü k bir akalliyet olan M o ğ o l l a r l e h i n e a y n ı m m t a k a d a k i H u n , T u k ­ yu ve U y g u r Devletlerinin imhası demekti. Cengiz, payitahtını G ü l t e k i n kitabelerinin bu­ lunduğu Karakurumda kurdu. Moğol İmpartorluğu kurulmuştu. Cengiz, son bir müdafaada b u l u n m a k ü z e r e kuvvetlerini Balkaş havalisinde toplayan N a y m a n v e M e r k i t l e r i d e m a ğ l û p etti ( 1 2 0 8 ) . Bundan sonra Turfan Uygurları, Karlukları Y m i s e y K ı r g ı z l a r ı C e n g i z e tâbi o l d u l a r ( 1 2 0 9 ¬ 1218). C e n g i z , M o ğ o l i s t a n v e G o b i T ü r k l e r i n i d e ida­ r e s i a l t ı n a a l d ı k t a n s o n r a Ç i n i f e t h e gitti. B u s e f e r i bitirmeden avdete m e c b u r oldu. Çin seferini cenerallerine bıraktı. Orta Asya ahvali, avdetini icap e t t i r i y o r d u . C e n g i z t a r a f ı n d a n m a ğ l û p e d i l e n Nayman l a r ı n s o n p r e n s i Güçlük, Türkistanda Kara mtaylara iltica e t m i ş idi ( 1 2 0 8 ) . K a r a H ı t a y l a r m , G ü r h a m , y a n i i m p a r a t o r u Yelgu Çelufa* z a y ı f t a b i a t l ı y e i h t i y a r idi. ... * ( G ü r h a n ) a tâbi U y g u r l a r , K a r l u k l a r y e Almalıg T ü r k l e r i K a r a Hıtaylardan ayrılarak C e n g i z e tâbi -oldular. B u vaziyet karşısında, G ü r h a n (Çeluku) n u n k ı z i l e e v l e n m i ş o l a n Güçlük kayınpederi a l e y h i n e H a r z e m Ş a h ı Mehmet l e a n l a ş t ı . Güçlük

ve M e h m e t Ş a h Kara Hıtay ( G ü r h a n ) m ı m a ğ l û p ' v e m e m l e k e t l e r i n i t a k s i m e t t i l e r (1211). H ı r i s t i y a n T ü r k G ü ç l ü k , K a r a Hıtaylardan aldığı yerlerdeki m ü s l ü m a n T ü r k l e r e zulmettiğinden ahali m e m n u n değildi. Bu vekayii haber alan Cengiz, Cinde meşgul olan Generallerden Sobotay y e Cebe y i g e r i ç a ğ ı r a ­ rak Orta A s y a y a saldırdı. M o ğ o l o r d u s u yaklaşır­ ken Uygurlar, Karluklar, v e Almalıg Türkleri C e n g i z o r d u s u n a iltihak ettikleri gibi K a r a Hıtay­ lar da ( G ü ç l ü k ) e k a r ş ı isyan ettiler. M e m l e k e t i n i k a y b e t t i ğ i h a l d e Cengiz i s t i l â s ı n ı d u r d u r m a ğ a ç a ­ lışan k a h r a m a n G ü ç l ü k , C e n g i z ordusu tarafından m a ğ l û p edildi v e ö l d ü r ü l d ü . B u z a f e r d e n s o n r a C e n g i z c e n e r a h Cebe, Kara Hıtay merkezi Balasagrmz m u h a r e b e s i z girdi. Eski K a r a Hıtay İmpa­ ratorluğu b u suretle Moğol İmparatorluğuna ilhak o l u n d u ( 1 2 1 8 ) . B ü t ü n M o ğ o l i s t a n v e Orta- A s y a Türklerini ilhak eden Cengizin karşısında yalnız T ü r k H a r z e m Devleti duruyordu. C e n g i z H a r z e m l i l e r l e m u h a r e b e e t m e k isti­ yordu. Bağdat halifesi de Cengizi, H a r z e m Devleti a l e y h i n e t e ş v i k t e n geri k a l m ı y o r d u . Hatta b u m a k s a t l a K a r a k u r u m a b i r sefir de göndermişti. Fakat, m u h a r e b e , H a r z e m ş a h m a Cengizin gön­ derdiği sefaret heyeti v e bir ticaret k e r v a n ı n ı n Otrar d a ö l d ü r ü l m e s i n d e n v e y a ğ m a e d i l m e s i n d e n çıktı (1218). Harzemliler, şimalden Sir.derya cephesinden ve yandan Ferganadan 2 0 0 , 0 0 0 kişilik bir moğol o r d u s u n u n - t a a r r u z u n a u ğ r a d ı l a r . Cengiz v e b ü t ü n o ğ u l l a r ı Cüci, Çağatay, Oktay v e 7üli o r d u l a r ı n ı n b a ş ı n d a idiler. Cüci, nehrin aşağı taraflarını müdafaa eden

C a n t ş e h r i n i , O k t a y v e Ç a ğ a t a y (Otrar).i a l d ı l a r , Cengiz, doğru B u h a r a y a yürüdü. B u h a r a ve Se­ m e r k a n t y a ğ m a edildi ( 1 2 2 0 ) . Harzemin m e r k e z i olan U r g e n ç Moğolları çok uğraştırdı ve uzun bir m u h a s a r a d a n sonra Cüci ve Çağatay tarafından alındı v e tahrip o l u n d u (1221). D e v l e t i ç ö k e r k e n Şah Mehmet, Semerkantten, B e l h v e N i ş a p u r a , o r a d a n da K a z v i n e k a ç t ı . C e n ­ giz, Ş a h M e h m e d i t a k i p i ç i n 2 5 , 0 0 0 - a t l t ite v e Sobotay ı g ö n d e r d i . B u i k i • - k ü m a n ö a f t y - >Belh v e Tuz d a n g e ç e r e k Rey e g e l d ü e r . i . î O n l â r - g e l ­ m e d e n Şah Mehmet, buradan; ıHazar*'-denizinde b i r a d a y a ( A p S ü k û n ) iltica e t m i ş t i . ' B u - - v a z i f e y i gördükten sonra Cebe, Sobotay Harzeme tâbi'foas k ı A c e m v e A z e r b a y c a n m Rey', K â z v i n , H e m ' e d a n T e b r i z gibi m ü h i m şehirlerini tahrip' ettikten s o n r a K a f k a s y a y a g i r d i l e r ; G ü r c ü l e r i ezdiler,- D e r b e n d i geçtiler, T e r e k Alanlarını v e U k r a y n a d a y a ş ı y a n Koman Türklerini m a ğ l û p ettiler. Moğollar, rus o r d u s u n u da A z a k d e n i z i ş i m a l i n d e m a ğ l û p et­ tiler ( 1 2 2 3 ) . Cebe v e Sobotay, K ı r ı m ş e h i r l e r i n i yağ­ m a , K a m a b o y u n d a k i Bulgar Türklerini, Ural havzasındaki O d l a r ı ve Turgay havalisindeki Kanıktı Türklerini sarsarak Türkistana, harekete başladıkları y e r e döndüler. Hazar denizi etrafın­ d a k i b u h a r e k e t iki s e n e s ü r d ü . ' 5

•Bu- s ı r a d a d a Cengiz v e o ğ l u Tuli B e l h , B a m y a n H e r a t , Tus,- M e r v , N i ş a p u r u z a p t v e b a s t a n b a ş a yıktılar ve ahalisini boğdular (1220-1221). • Moğollar, zaptettikleri şehirlerden-öldürmedik­ l e r i a h a l i y i d i ğ e r ş e h i r l e r i n z a p t ı n d a i l k safta k u l ­ landılar. Efganistanda topladığı k u v v e t l e r l e m e m ­ leketini müdâfaaya çalışan Harzemli Celâlettin

(Şah M e h m e d î n oğlu) Cengiz tarafından Hindis­ t a n a k a d a r t a k i p edildi. Cengiz b u n d a n sonra M a v e r a ü n n e h i r tarikile kısa yürüyüşlerle Moğolistana döndü ( 1 2 2 3 - 1 2 2 5 ) v e C i n d e Ming-Hiya şehrini muhasara ederken öldü (1227).

Ş e f i ğ i z k a d a r şiddet ve yıkıcdıkta şöhret almış bir "kurnandan h e m e n y o k gibidir. T ü r k l e r ara­ sında yaptığı -katliamlar v e tahribat tasavvura s ı ğ m a z . - B ö y l e * o l m a k l a b e r a b e r bu şiddetin bazan h a r p ' m a k s a t l a r ı i ç i n ş u u r l a y a p ı l d ı ğ ı n ı da itiraf effrîek l â z ı m d ı r ; : n.^Peçili körfezinden Hazar denizine kadar bü­ tün Türkleri idaresinde birleştiren Cengizin h u n h a r politikası e v v e l c e insafsızca yıktığı türk medeni­ yetinin • tecrübe ve ilimlerine sağır kalmamıştı. Etrafına Dedetonga M a h m u t Yaluvaç, Yulyu-Çutsay gibi T ü r k l e r i toplamıştı, C e n g i z m ü n h a s ı r a n m e d e n î T ü r k l e r vasıtasile fethettiği y e r l e r d e bir idare makinesi kurabilmiştir. Memurları kamilen Türktü. Moğolların X I I I Üncü asırda alfabesi bile yok­ tu. C e n g i z , Dedetonga v a s ı t a s i l e uygur alfabesini kar bul v e cüz'î t a d i l â t l a M o ğ o l l a r a r a s ı n d a t a m i m etti; Cengiz, h e m e n bütün Asyayı ve Avrupanın yarısını o r d u s u n u n ve askerî teşkilâtının kuvvetile zaptetmiştir. B u orduda galip u n s u r Türklerdi. Moğollar k ü ç ü k bir akalliyetti. Askerî kıymet ve meziyetçe e n büyük kumandanları Türklerdendi. Cengiz Yasası, orduda o vakte k a d a r m e v c u t

Türk (türe ve yasa) larinm sından m e y d a n a gelmiştir.

KIPÇAK (ALTIN O R D U ) ,

Cengiz daha vâsi ülkeleri .

. . .

bir araya

sağlığında dört oöiu ..?

toplanma­

zaptettiği arasında „..

.

t a k s i m etmişti. B u y u k oğlu Cucı İLHANLI D E V kendinden evvel olmuştu. Cucınin LETLERI o ğ l u BOtu, K ı p ç a k m e m l e k e u m y a n ı cenubi ve şarkı Rusyayı, tiarzemı ve (Turgay) ı idare ediyordu B u n a Altınorau Devleti derler. Sülalenin mer­ k e z i aşagı_ V o l g a d a tarayıcı. Cengizin ikinci oğlu, Çağatay a. şarki v e garbı T ü r k i s t a n d ü ş t ü . M e r k e z i Kutça ıdı. B u n a , Çağatay Devleti d e r l e r . U un n cc u u o oğ u ^ OKk it aa yy ,, Tl aa rr ob aa g g aa ıt aa y y ,, cEm m ıi ıl v ve e (K opu çç u g lı u rvopÇAĞATAY

VE

do) d a n i b a r e t N a y m a n l a r m e m l e k e t i m v e ( K a r a ­ k u r u m ) u aldı. ^ T e a m ü l e n a z a r a n , e n k u ç u k o ğ l u Tuh de M o ­ ğolların b u l u n d u ğ u kıt'ada O n o n v e K e r u l e n h a v z a l a r ı n a y a n i ş a r k î M o ğ o l i s t a n d a v e Cinde h â k i m idi. . Cengizin evlât ve ahfadı tarafından k u r u l a n b u devletler t a m a m e n Turktürler. Bu hükümet­ lerin başlarında g e r ç i M o ğ o l Cengiz ahfadı b u l u n u y o r d u . F a k a t millet, ordu, m e m u r l a r , k ü ç ü k bir istisna ile k u m a n d a n l a r k a m i l e n T ü r k l e r d e n mürekkepti. Bu taksim Türk-Moğol imparatorluğunun vah detmi b o z m a d ı . C e n g i z evlâtları, e v v e l â T ü l ı y e tâbi oldular. Daha sonra K e r u l e n boylarında toplanan Kurultay Oktay ı B ü y ü k H a k a n s e ç t i ( 1 2 2 9 ) . O k t a y Karakurum u m e r k e z edindi. :

Cengizden s o n r a d a Cinde, İranda v e Avrupa­ d a fütuhata d e v a m edildi. C e n g i z d e n s o n r a Oktay v e Tuli v e d a h a s o n r a Kubilay (Cengizin torunu) cinde fütuhata devam ettiler. K u b i l a y Çinin f e t h i n i t a m a m l a y a r a k b ü t ü n Ç i n e h â k i m bir s ü l â l e k u r d u ( 1 2 6 0 - 1 3 6 8 ) . Cinde. K u b i l a y s ü l â l e s i 1 0 8 sene s ü r m ü ş t ü r . Ç i n l i l e r b u s ü l â l e y e Yuan sülâlesi derler. T ü r k ellerine hâkim olan M o ğ o l p r e n s l e r i de zamanla tamamen Türkleşmişlerdir. Türk Harzeml i l e r d e v e S e l ç u k î l e r d e r e s m î v e e d e b î dil a c e m c e ve arapça olduğu halde Moğol prensleri idaresin­ deki (Altmordu) ve Çağatay Devletlerinde resmî l i s a n y a l n ı z t ü r k ç e idi. B u d e v l e t l e r i n b a ş l a r ı n ­ daki Moğol prenslerinin moğollukla alâkası yalnız t a r i h î v e ı r k î bir n i s b e t t e n i b a r e t t i . • V K a a n Oktay z a m a n ı n d a , İ r a n ı n z a p t ı n a da d e ­ vam o l u n d u . C e n g i z H a n ı n , H a r z e m i n taçsız vari­ si Celâlettin Mengüberdi y i [1] H i n d i s t a n a i l t i c a y a m e c b u r ettiğini y u k a r d a izah etmiştik (1221). Ce­ lâlettin, M o ğ o l o r d u s u n u n Cinde m e ş g u l o l m a s ı n ­ dan i s t i f a d e e d e r e k İ r a n a d ö n d ü . K e r m a n , F a r s v e I r a k ı A c e m i n T ü r k A t a b e y l e r i t a r a f ı n d a n müşkülâtsız k e n d i s i n e biat edildi ( 1 2 2 4 ) . B u T ü r k l e r , M o ğ o l l a r ı n a v d e t i h t i m a l i n e k a r ş ı C e l â l e t t i n e bir müdafi olarak sarılmışlardı. Celâlettin, yeni dev­ letini t e n s i k e d e c e k y e r d e f ü t u h a t a girişti. B a ğ d a t halifesine karşı m u h a r e b e d e n sonra Azerbaycan! zapt v e m e r k e z i n i oraya nakletti. E n n i h a y e t aley­ h i n d e ittifak eden S a m d a k i E y y ü b î S u l t a n ı . E İ m e likil-Eşref ve Konya Selçukîleri Sultam Birinci Alâettin Eeykubat tarafından Erzincanda mağlûp [1] M e n g - ü , t ü r k ç e , e b e d î , e z e l î , y a n i A l l a h

manasınadır.

edildi. A z e r b a y c a n d a k i payitahtı T e b r i z e d ö n d ü ğ ü z a m a n Oktay m I r a k ı A c e m e g ö n d e r d i ğ i b ü y ü k b i r T ü r k - M o ğ o l ordusile karşılaştı. Celâlettin m ü d a f a a e t m e d e n kaçtı ve D i y a r b e k i r civarında bir K ü r t tarafından öldürüldü (İ231). B u n u müteakip Moğollar, Azerbaycan, E r m e ­ n i s t a n v e K ü r d i s t a n ı m u h a r e b e s i z , G ü r c i s t a n ı (Tif­ lis, K a r s , A n i ) ş i d d e t l i m u h a r e b e l e r d e n s o n r a zaptettüer. C e n g i z l i l e r , g a r b a d ö n e r e k 1 2 4 3 te K o n y a S e l ­ ç u k S u l t a n ı İ k i n c i Gıyasettin Keyhusrevi Erzincan civarında m a ğ l û p e d e r e k Sivas, Kayseri ve Konyayı aldılar. Celâlettinden sonra Cengizliler, İranı Karakurum dan gönderdikleri cenerallarla idare ediyorlardı. İ r a n d a , m a h a l l î o l a r a k , Mazanalaran da İsmailîler h ü k û m e t i l e B a ğ d a t t a Abbas Hilâfeti vardı. M e n g ü (Tülinin oğlu), a r a p hakimiyetinin, bu izlerini de kaldırarak İranda m u n t a z a m bir h ü k ü m e t kur­ m a ğ a k a r a r v e r d i . B u v a z i f e y i , k a r d e ş i Hulagû yat e v d i etti. H u l a g û 1 2 5 6 da İ s m a i l î l e r i n merkezi Alamutn, 1 2 5 8 d e B a ğ d a d i aldı v e h i l â f e t i y ı k t ı . Halife, . bir ç u v a l a k o n a r a k b e y g i r l e r i n a y a k l a r ı a l t ı n d a ç i ğ n e n d i . Ş u n u da s ö y l i y e l i m k i , Hulagû nun yanında harekâtı idare eden Ceneral N a y m a n T ü r k l e r i n d e n Ket Buğa hıristiyan ve bizzat Hula, g û n u n k a r ı s ı d a Dokuz Hatun isminde bir nesturî t ü r k k a d ı n ı idi ( K e r a i t h ü k ü m e t i n i n s o n k i r a l ı T u ğ r u l un t o r u n u d u r ) . Hulagû, bu muzaîferiyetten sonra, İranda, mer­ kezi A z e r b a y c a n d a T e b r i z o l m a k ü z e r e bir T ü r k Hanlığı kurdu. .1256 dan 1 2 6 4 tarihine k a d a r sü­ r e n bu devlete Manîler Devleti denir • -

İlhanîler Devletinin ülkesi sarkan İndüs nehri, ş i m a l e n A m u d e r y a , Hazar denizi, Kafkas dağları; g a r b e n İlhanîlerin mahmisi olan Anadolu Selçuk î l e r i , F ı r a t n e h r i ; c e n u b e n A c e m k ö r f e z i ile ç e v r i l i idi. B u r a l a r ı i s e ta e s k i z a m a n l a r d a n b e r i T ü r k idi. bilhassa b ü y ü k Selçukîler z a m a n ı n d a tama mile T ü r k l e ş m i ş idi. B u i t i b a r l a b u s a h a d a T ü r k u n s u ­ r u h â k i m o l d u ğ u n d a n İlhanîler Devleti de bir T ü r k Devleti a d d o l u n m a k lâzımdır. D i ğ e r c i h e t t e n , b a ş k a b i r T ü r k - M o ğ o l o r d u s u da A v r u p a d a s e f e r y a p ı y o r d u ; 1 5 0 , 0 0 0 atlı k u v v e t i n d e •olan b u o r d u , K ı p ç a k H a n ı Batu n u n u m u m î ida­ r e s i a l t ı n d a idi. F a k a t e t r a f ı n d a C e n g i z H a n s ü l â ­ lesi şubelerinin bütün mümessilleri b u l u n u y o r d u : K ü ç ü k kardeşi Ş a y b a n ; oğulları G ü y ü k ve Kedan,

• n ı n a d a m l a r ı d ı r l a r . M a a m a f i s u i i d a r e , i r t i k â p , sefai hat s a r a y d a kadın n ü f u z u v e T ü r k padişahlarile • evlenen ecnebî kadınlarının devlet işlerine mü dahaleleri bu devirde başlamıştı. K a n u n î S ü l e y m a • nın ihtiyarladığını gören Avusturya H ü k ü m d a r ı ; F r e d e r i k m u a h e d e y i b o z d u . K a n u n î y e t m i ş yaşın¬ d a o l d u ğ u h a l d e o r d u ile s e f e r e gitti. Sigetvar zapt o l u n m a d a n K a n u n î v e f a t etti ( 1 5 6 6 ) . K a n u n î n i n s o n z a m a n l a r d a S a d r a z a m ı o l a n Sokollu Mehmet Paşa b ü y ü k b i r d i r a y e t g ö s t e r e r e k d e v l e t i n a z a m e t ve satvetini hiç olmazsa harice karşı bir müddet daha devam ettirebildi. K a n u n î d e n s o n r a İkinci Selim v e Üçüncü Murat zayii v e l i y a k a t s i z ş a h s i y e t ­ lerdi. Devletin idaresini t a m a m e n S o k u l l u y a bırak­ tılar. S o k u l l u n u n katlinden s o n r a ( 1 5 7 9 ) malî, a h l â k î v e a s k e r î i n h i t a t ta b a ş l a d ı . K a n u n î d e n s o n r a devleti bizzat idare e d e c e k kabiliyette h ü k ü m d a r ¬ — 578 — :

:

:

;

*

lar g e l m e m i ş t i r . P a d i ş a h l a r b u n d a n s o n r a tama­ m e n s a r a y k a d ı n l a r ı n ı n n ü f u z u altına g i r d i l e r . H a r e m i n nüfuzu israfa ve k a n u n ve nizamların b o z u l m a s ı n a y o l açtı. O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u , inkişafının son n o k ­ tasında b u l u n d u ğ u z a m a n bütün t ü r k l ü ğ ü n de e n a z a m e t l i d e v r e s i idi. F i l v a k i o s m a n l ı o r d u l a ­ rının garpta Viyanaya k a d a r ilerlemesinden bir m ü d d e t s o n r a Kürkânî s a l t a n a t ı da H i n d i n b ü y ü k bir k ı s m ı m zaptetmişti. Mohaç ( 1 5 2 6 ) muharebesile Orta Avrupaya girerken Osmanlı. Türkleri bütün orta T u n a h a v a l i s i n i e l d e e t t i k l e r i g i b i Panipat (1526) muha­ r e b e s i l e H i n d e g i d e n Kürkânî Türkleri İndus ve G a n j h a v z a l a r ı n a v e b ü t ü n O r t a H i n d e s a h i p ol­ muşlardı. Şimalde ise o z a m a n l a r Altmordu hanları bü­ t ü n R u s y a n m m e t b u u ( S u z e r a i n ) idi. B u v a k a y i ve a h v a l e istinaden (Drieault) diyor ki : " X V I m c ı asır T ü r k l e r i n b ü y ü k asrıdır. Adriyatik denizinden Ganja, Bingale körfezine, Rus steplerinden ve T ü r k i s t a n d a n Arabistan ve;Afrika da s a h r a k u m l u k ­ larına kadar T ü r k k a v m i kendisine Arap İmpa­ r a t o r l u ğ u n d a n , M a k e d o n y a İ m p a r a t o r l u ğ u n d a n da g e n i ş bir i m p a r a t o r l u k kurdu.,, Filvaki islâm tarihinde T ü r k devresinin gerek siyasî h a ş m e t v e askerî azamet g e r e k s e servet ve m e d e n î parlaklık itibarile en y ü k s e k d e v r e s i X V I ıncı asırdır. * O v a k i t O s m a n l ı t a h t ı n d a Kanunî Süleyman, K ü r k â n î t a h t ı n d a Ekber Şalı b u l u n u y o r d u . L â k i n bu asırdan sonra Türklerin tevessüü ve medeniyeti sekte ve tevakkufa u ğ r a m ı ş v e X V I I inci asır son­ ralarından itibaren ricat ve inhitat başlamıştır. 0

•:l , '. I I

. ' 'i I I I ıl 5

T ü r k l e r d e , t e v e s s ü h a r e k e t i d u r u r d u r m a z hı­ ristiyan Avrupalıların m u k a b i l taarruzu başladı v e T ü r k l e r i a m a n s ı z t a k i b e k o y u l d u l a r . T ü r k âle­ m i n i n i l k ricati, O s m a n l ı l a r ı n ç o k i l e r l e m i ş c e p ­ hesinde başlamadı. Daha şimalde ve daha cenupta bulunan T ü r k cepheleri tazyika dayanamadılar. Ş i m a l d e Altmordu D e v l e t i d a h a s o n r a c e n u p t a Kürkânîler saltanatı sarsıldı. îlk b ü y ü k ricat ve inhilâl b u g ü n k ü Rusyada sakin Türkler arasında vukua geldi. H â k i m olan Altınordu hanları m a h k û m mevkiine, m a h k û m olan Rus beyleri h â k i m m e v kiine geçtiler. R u s Ç a r l ı ğ ı t e e s s ü s etti. R u s ç a r l a r ı e s k i t a b i r l e R u s k a a n l a r ı k e n d i l e r i n i A l t m o r d u ç a r l a r ı n ı n varisi addettiler, İkinci m ü h i m ricat Hint tarafında yanı Kürkânî s a l t a n a t ı c e p h e s i n d e v u k u a g e l d i . H ı r i s t i y a n Av¬ rupa dünyası T ü r k islâm âlemini arkadan kuşat­ m a k i ç i n H i n d e t a a r r u z e t m e k f i k r i n i ta o n b e ş i n c i asırda* tasarlamıştı. 1 4 9 5 te A m e r i k a y ı k e ş f e d e n v e i n s a n i y e t e , m e ­ d e n i y e t e h i z m e t kastile h a r e k e t ettiğini z a n n e y l e Kvristof Kolomp g a r p t a n g i d e r e k H i n d e v â ­ sıl" o l m u ş t u ; o b u s u r e t l e " T ü r k i s l â m â l e m i n i ar¬ k a s ı n d a n v u r m a k , b e ş i ğ i n d e e z m e k i s t i y o r d u , , •(Driyo). -J Hıristiyan Avrupanın T ü r k âleminin şimal ve c e n u p c e p h e l e r i n d e m u v a f f a k i y e t l i b i r s u r e t t e iler­ lediği z a m a n l a r d a bile m e r k e z i teşkil eden O s m a n l ı T ü r k l e r i bir asır kadar m u k a v e m e t edebilmişler (tevakkuf devri) fakat daha sonra ilerde gö­ r e c e ğ i m i z v e ç h i l e o n l a r da r i c a t a i c b a r edil­ mişlerdir.

dîğimiz

_

K a n u n î S ü l e y m a n d e v r i n i n ( 1 5 6 6 ) ni^ayetindeOsmanlı İmparatorluğu her 11683 1579) m Ç Parlak devrinin nihaye­ tine varmıştı. B u n u n l a beraber idare b a ş ı n a g e t i r d i ğ i Sokullu Mehmet Paşa dahilî v e h a r i c î i ş l e r d e k i m e h a r e t i l e d e v l e t i n ş e v k e t v e aza­ metini vefatına k a d a r d e v a m ettirebilmiştir. Sokullunun vefatından ikinci Viyana muhasarasına kadar geçen zaman, Osmanlı İmparatorluğunun h a y a t ı n d a b u d e v i r d e b a z ı f ü t u h a t y a p ı l m ı ş ol­ m a k l a b e r a b e r bir t e v a k k u f devri sayılır. O s m a n ­ lı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n i n h i t a t b a ş l a n g ı c ı o l a n t e v a k ­ kuf devrine girmesi birçok sebeplerdendir. Bu sebeplerin başlıcaları ş u n l a r d ı r : 1 — O s m a n l ı Devleti, Avrupada, K a r a d e n i z v e Akdeniz sahillerine yayılmakla daha kuvvetli d ü ş m a n l a r k a r ş ı s ı n d a kaldı. B u n d a n m a a d a Av­ rupa; X V I ıncı asırdan itibaren b ü s b ü t ü n değiş­ m e ğ e b a ş l a m ı ş t ı . K u r u n u v u s t a d e r e b e ğ l i k l e r i ni­ hayet b u l m u ş ve h e r y e r d e kuvvetli m e r k e z î hü­ kümetler kurulmuştu. Diğer taraftan Avrupa ( r e n a i s s a n c e ) v e dinî ı s l a h a t s a y e s i n d e p e k d e r i n f i k r î v e r u h î i n k ı l â p l a r a g i r m i ş d . V u k u b u l a n ihti­ ralar ve keşifler de Avrupa âlemini maddeten ve iktısaden yükseltiyordu. O s m a n l ı âlemi ise bütün bu t e r a k k i amili' h a r e k e t l e r e y a b a n c ı kaldığından karşısına çıkan ve t e r a k k i etmekte olan hasımla­ r ı n a n i h a y e t e k a d a r g a l e b e ç a l m a s ı m ü m k ü n ola­ mazdı. Bir de yeni keşiflerle orta z a m a n l a r d a Bahrisefitte b u l u n a n ticaret, A m e r i k a n ı n v e ÜmitT

E

DEVRİ

h

u

s

u

s

a

e

n

[11 B u d e v r i n h ü k ü m d a r l a r ı ş u n l a r d ı r : 3 ü n c ü Murat, 4 üncü Mehmet, 1 inci A h m e t , 1 inci M u s t a f a , 2 inci O s ­ m a n , t e k r a r 1 inci Mustafa. 4 ü n c ü Murat, İbrahim.

b u r n u yolunun keşfile g a r b a intikal etmiş ve Os­ manlı Devleti b u n u n haricinde kalmıştı. • 2 - O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u , K a n u n î d e v r i ni­ hayetinde Avrupada Kırım Hanlığını, Besarabyayı, Eflâk ve Buğdan, T r a n s i l v a n y a (Erdel), Macaristanı ve bütün Balkan yarımadasını ihtiva ediyordu. Afrikada mısırdan b a ş k a Trablusgarp, Tunus, Ce­ z a y i r O s m a n l ı i d a r e s i n d e o l d u ğ u gibi Faşta da bir n e v i h i m a y e tesis o l u n m u ş t u . A s y a cihetinde ise Kızıldeniz ve U m m a n denizine kadar bütün Ana­ d o l u v e A r a b i s t a n T ü r k i d a r e s i n d e idi. B ü t ü n b u v a s i i m p a r a t o r l u k g a y r i m ü t e c a n i s b i r h e y e t idi. B u heyeti teşkil eden başka başka unsurlar arasında birliği tutan bazı sebepler, bilhassa maddî amiller b u l u n s a bile m ü ş t e r e k ve esaslı bir bağ yoktu. 3 — D e v l e t i y ü k s e l t e n h a n e d a n , h ü k ü m e t ri­ cali, y e n i ç e r i l e r , t i m a r v e z i a m e t e r b a b ı Kanunî Süleyman devrinden itibaren b o z u l m a y a başlamıştı. Mutlakıyetle idare edilen Osmanlı Devletinde | h ü k ü m d a r l a r devlet m u a m e l â t ı n ı n n a z ı m ı v e or­ d u n u n k u m a n d a n ı i d i l e r . İkinci Selimden sonra hiçbir padişah sefere çıkmamıştır. Bundan sonra padişahlar v e şehzadeler t a m a m e n s a r a y a kapan¬ I mışlar ve ömürleri kadınlar ve haremağaları j a r a s ı n d a geçmiştir. İdare başına getirilen rical ise iktidar ve liyakatile bu m e v k ı a gelmiş adamlar o l m a k t a n z i y a d e s a r a y m e n s u b i n i idiler. Y e n i ç e ­ riler de t a m a m e n b o z u l m u ş l a r v e siyasete karış­ mışlardır. 4 — Eskisi gibi harp ganaimi olmadığından devlet, malî sıkıntıya d u ç a r o l m u ş v e sipahi teş­ k i l â t ı n ı n e s a s ı o l a n t i m a r v e z e a m e t l e r e el uzatıl­ m ı ş t ı r . B u y ü z d e n b u t e ş k i l â t ta b o z u l m a y a b a ş ­ lamıştır.

1

T e v a k k u f devri, dahilî ihtilâller, İran h a r p l e r i Avusturya ve Lehistan seferleri, Girit m u h a r e b e ­ leri v e s a r a y entrikaları v e k a d ı n l a r saltanatı gibi vukuat ve hadisatla geçmiştir. A) D a h i l î i h t i l â l l e r — Y e n i ç e r i o c a ğ ı b o z u l ­ m a y a timar v e zeametler sarayın tesirde ehliyet­ siz k i m s e l e r e v e r i l m e y e b a ş l a d ı k t a n s o n r a A n a ­ d o i u d a a s a y i ş b o z u l d u . Y e r y e r millî k ı y a m l a r o l u y o r d u . Celâlî isyanı denilen v e s a r a y aleyhin­ de yapılan b u k ı y a m l a r zahiren kolaylıkla berta­ raf edilebilmişti. F a k a t , t e v a k k u f d e v r i n d e dahilî ihtilâller k o r k u n ç bir şekil almıştı. B u ihtilâllerin bellibaşhları Karayazıcı, Canbolat oğlu, Kalender o ğ l u , A b a z a M e h m e t P a ş a , V a r d a r Ali P a ş a i s y a n ­ larıdır. B u dahilî isyanları tenkil e d e r k e n Kuyucu Murat Paşanın 1 0 0 , 0 0 0 kişi k a d a r ö l d ü r d ü ğ ü rivayet olunmuştur. B) İ r a n h a r p l e r i — 1 5 7 6 da 5 4 s e n e s a l t a ­ nattan sonra zevcesi tarafından zehirlenerek öldürülen Şah Tahmasptan sonra İran altüst o l m u ş ve zayıflamıştı. Sokullu harp taraftarlığının önüne geçemedi. Muharebeye karar verildi (1577). İran m a ğ l û p oldu, A z e r b a y c a n ve Da­ ğıstan zabtolundu. İstanbul musalâhasmda ( 1 5 9 0 ) Tibriz havalisi, Azerbaycan, Şirvan, Luristan ve Gürcistan T ü r k i y e d e kaldı. B u suretle Osmanlı hududu şarkta Hazer denizine kadar dayanmıştı. B u n d a n s o n r a , İ r a n t a h t ı n a ç ı k a n Sah Abbasın g a y r e t i v e A v u s t u r y a s e f e r i n i n mağlûbiyeti dolayısile İrana karsı elde edilen bu muvaffa-

kıyetlerin semeresi muhafaza olunamadı. Şah Abbas, iki d e f a d a b ü t ü n k a y b e t t i k l e r i n i g e r i aldı ( 1 6 1 8 - 1 6 1 1 ) . V e dört s e n e s o n r a da B a ğ d a d i zapt­ etti. B u t e c a v ü z ü n s e b e b i y e t v e r d i ğ i h a r p 17 s e n e sürdü (1622 - 1639). B i d a y e t t e Şah Abbas Musul ve Diyarbekiri d e a l d ı . V e f a t ı n d a y e r i n e g e ç e n Şah Safi liyakat­ sizdi. D ö r d ü n c ü Muradın bizzat idare ettiği seferle, kaybedilen yerler geri alındı ( 1 6 3 9 ) . Kasrı Şirin Erivan, Azerbaycan İran, Bağdat, Musul ve D i y a r b e k i r Osmanlılara kaldı. B u g ü n İranla aramızda mer'i olan hudut Kasrı Şirin muahedesinin çizdiği huduttur. Yalnız şu farkla ki İranlılara bırakılan Erivan ve Azerbaycanm bir kısmı Ruslara geçmiş bulunmaktadır.

muahedesile

C) A v u s t u r y a seferi - N e m ç e u z u n seferi m u h ­ telif s e b e p l e r a l t ı n d a ç ı k t ı . ( 1 5 9 3 - 1 6 0 6 ) ; h a r b i n b i d a ­ yetinde Eflak B u ğ d a n v e T r a n s i l v a n y a Beylikleri de i s y a n e d e r e k A v u s t u r y a y a y a r d ı m ettiler. B u n a rağ­ m e n Eğri v e Kanİğe k a l e l e r i z a p t e d i l d i . Y e n i T r a n silvanya prensi elde edildiğinden b u n u n vasıtasile Eflak ve B u ğ d a n isyanları da n i h a y e t buldu. Da­ ha sonraları Avusturyanın Erdel meselesine müda­ hale etmesi tekrar harbi m u c i p oldu (1663). Avus­ turyalıların çok güvendikleri U y v a r (Neuhâusel) kalesi zaptedildi. A v u s t u r y a i d a r e s i n d e k i Macarist a n d a da ihtilâl ç ı k t ı ğ ı n d a n A v u s t u r y a l ı l a r l a m u salâha yapıldı (1664). A v u s t u r y a i d a r e s i n d e k i M a c a r l a r ı n ihtilâl e t m e ­ leri v e O s m a n l ı h ü k ü m e t i n d e n y a r d ı m istemeleri Avusturya ile t e k r a r m u h a r e b e y i m u c i p oldu ( 1 6 8 2 ) . M e r z i f o n l u Kara Mustafa Paşanın ısrarile

yapılan bu harp, pek meş'um neticelerle nihayet bulmuştur. Osmanlı Devletinin Avrupadaki kom­ şularına karşı t e f e v v u k u n u n n i h a y e t e erdiğini vazıhan gösteren bu sefer, A v r u p a d a n ricatimizin başlangıcıdır. Kara Mustafa Paşa, 2 0 0 , 0 0 0 kişilik bir ordu i l e V i y a n a y ı m u h a s a r a etti, E f l a k v e B u ğ d a n V o y ­ vodaları, Kırım Hanı, T r a n s i l v a n y a Kiralı ordularile birlikte O s m a n l ı o r d u s u n a iltihak etmişlerdi. Muhasara 6 0 gün sürdü. Roma - Germen imparatorunun Almanyamn h e r tarafından topladığı a s k e r l e r ve bunlarla bir­ l e ş e n L e h K i r a l ı J a n S ü b y e s k i n i n k u m a n d a ettiği L e h o r d u s u V i y a n a y ı k u r t a r m a k için koştular. Viyana garbindeki Tuna köprülerinin teminine m e m u r e d i l e n K ı r ı m s ü v a r i l e r i n i n v a z i f e l e r i n i iyi yapmamaları y ü z ü n d e n Jan Sübyeski k u v v e t i e r i tarafından O s m a n l ı o r d u s u anî bir b a s k ı n a uğradı ve çekilmeye m e c b u r oldu (1683). Bu mağlûbiyetten sonra Jan Sübyeski n i n t e ş v i k i l e O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n a k a r ş ı b i r itti­ f a k ı m u k a d d e s t e ş e k k ü l etti. A v u s t u r y a , L e h i s t a n , V e n e d i k v e R u s H ü k ü m e t l e r i b u ittifaka d a h i l ol­ dular. Bu hareket, Avrupalıların T ü r k istilâsına k a r ş ı m u k a b i l t a a r r u z u idi. D) L e h i s t a n seferi — B u ğ d a n v e K i r i m i n O s ­ m a n l ı h i m a y e s i n e g i r m e s i l e L e h i s t a n ile k o m ş u o l m u ş t u k . D i n y e s t e r n e h r i a r a d a h u d u t idi. L e h i s tanın B u ğ d a n işlerine karışması Lehistanla m u h a ­ rebeye sebep oldu. Lehliler Yaş şehri civarında m a ğ l û p oldular, Hotin kalesi zaptolunmadığı için L e h k i r a l ı n ı n teklif ettiği s u l h k a b u l edildi ( 1 6 2 0 ) . Daha sonra, Lehistanm U k r a y n a d a k i Sarıkamış

k a z a k l a r ı n a tecavüzü, Lehistanla ikinci defa h a r b i mucip oldu (1672). Podolya vilâyeti ve Galiçyadaki L e m b e r ğ v e Lobrin zaptedildi. P o d o l y a T ü r k i y e d e k a l m a k v e U k r a y n a da T ü r k h i m a y e s i n d e K a z a k l a r a bırakıl­ m a k şartile m u s a l â h a yapıldı ( 1 6 7 2 B u c a ş m u a ­ h e d e s i ) . Y e n i L e h k i r a l ı Sübyeski muahedede mev­ cut vergiyi v e r m e k istemediğinden harp dört s e n e d a h a d e v a m etti. V e n i h a y e t v e r g i d e n v a z ­ g e ç i l m e k suretile sulh yapıldı. E) Girit m u h a r e b e s i — H a c c e giden h a r e m ağası S ü m b ü l Ağanın Malta korsanları tarafından esir ve eşyasının Giritte satılması ( 1 6 4 5 ) s e n e s i n d e Girit adasına bir ordu çıkarılmasına vesile oldu. M u h a r e b e 2 5 sene sürdü. Girit adası Venediklilerin e l i n d e idi. D e v l e t i n d a h i l î i ş l e r i ' b o z u l d u ğ u n d a n ada az z a m a n d a z a p t o l u n a m a d ı . V e n e d i k l i l e r Girit haricinde taarruza geçerek Çanakkale boğazı yakın i n d e k i adaları zaptettiler. Fransızlar, Papa, Malta şö­ valyeleri, İ s p a n y a Giritte V e n e d i k l i l e r e y a r d ı m için asker göndermişlerdi. Buna rağmen Köprülü Fazıl Ahmet P a ş a z a m a n ı n d a b ü t ü n a d a z a p t e d i l d i ( 1 6 6 9 ) . F) Kadınlar saltanatı — K a n u n î S ü l e y m a n d a n sonra, padişahların şahsan kabiliyetsiz ve ahlak­ sız o l m a l a r ı s a r a y i n t r i k a l a r m a v e s a r a y k a d ı n ­ larının t a h a k k ü m ü n e yol açmıştır. Padişahların ç o c u k v e y a deli o l m a s ı n d a n istifade e d e n v a l i d e v e y a zevceleri saltanat sürmüşlerdir. Nüfuz kaza­ nan saray kadınları bütün nasp ve tayinlere mü­ essir o l m u ş l a r v e israfata yol açmışlardır. B u suretle nüfuz k a z a n m ı ş ve saltanat s ü r m ü ş olan saray kadınlarının başlıcaları K a n u n î Süley-

m a n ı n z e v c e s i a s l e n R u s Hurrem Kadın; Üçüncü M u r a d ı n z e v c e s i V e n e d i k l i Safiye v e b i l h a s s a B i r i n c i A h m e d i n h a s e k i s i Kösem S u l t a n idi. K ö s e m S u l t a n a s l e n R u m idi, 6 p a d i ş a h d e v r i n i i d r a k e d e n b u kadın, h a k i m i y e t i n i i d a m e için o ğ l u n u hali v e idam v e t o r u n u n u z e h i r l e m e k t e n bile ç e k i n m e m i ş t i r . •

.*. •™

t

RİCAT DEVRİ ( 1 6 8 3 - 1 7 9 2 ) II]

Viyana mağlûbiyetinden sonra, sark .

.

ıı. A.V1I m c ı a s r ı n o a a y e u e r m u e ta m a r e s m a e Kuvvem o ı r nuKumeı oıan

için

mıtiK

v e Karaaemzı

nata

\

« T A

i

naneaanı v e ınKişan

ıstanouıu

eıae

e t m e k ı s t ı y e n nusya ş a r k m e s e l e s i n i k e n c u enine halletmek istiyordu. Kusyanm karşısında en öuy u k r a k i p A v u s t u r y a ıdı. K u s y a v e A v u s t u r y a b u hususta u y u ş t u l a r v e z a m a n z a m a n 1urkıyeyı aralarında p a y l a ş m a k ı ç m bazı pro]eler de kararlaşürdılar. Lakın, F r a n s a - Avusturya ve i s v e ç R u s y a r e k a b e t i v e P r u s y a v e I n g i d e r e n i n zıt m e n faalleri R u s y a v e A v u s t u r y a n m ş a r k m e s e l e s i n i şeri bir surette k e n d i le hl e ri ne halle m â n i oldu. B u n u n l a b e r a b e r A v r u p a devletleri arasındaki m e n f a a t tearuzları X V I I I ve X I X u n c u asırlarda Osmanlı İmparatorluğunun tedricen ve müte¬ madiyen birçok arazi k a y b e t m e s i n e m â n i ol­ mamıştır. O s m a n l ı Devleti, V i y a n a hezimeti üzerine, aley­ h i n e ittifak e d e n A y u s t u r y a , R u s y a , L e h i s t a n v e V e n e d i k ile 15 s e n e uğraştı. H e r müttefik devlet [1] B u d e v r i n p a d i ş a h l a r ı ş u n l a r d ı r : 3 ü n c ü S ü l e y m a n II inci A h m e t , II i n c i M u s t a f a , III ü n c ü A h m e t , I inci M a h ­ mut, III ü n c ü O s m a n , 3 ü n c ü M u s t a f a , I i n c i A b d ü l h a m i t .

...

.... s j I

,

I

,

bir taraftan Osmanlı İmparatorluğuna hücum ettiğinden türk ordusu ayni zamanda bunlara m u k a b e l e için p a r ç a l a n m a y a m e c b u r oldu. Avusturyalılar Macaristanda, Venedikliler kara­ ya asker çıkararak Morada ilerlemekte idiler. R u s l a r K ı r ı m a , L e h l i l e r P o d o l y a y a t a a r r u z ettiler. A v u s t u r y a l ı l a r , a z z a m a n d a Budini ve bütün Macaristanı ve T r a n s i l v a n y a y ı zapt ve T u n a n ı n cenu­ b u n a da g e ç t i l e r ( 1 6 8 9 ) . V e n e d i k l i l e r d e b ü t ü n Morayı, Atinayı, hattâ D a l m a ç y a v e B o s n a d a bazı y e r l e r i işgal ettiler. A v u s t u r y a l ı l a r b ü t ü n S ı r b i s t a n ı aldıktan başka Sofyayı ve dolayısile bütün Balkan­ ları tehdit ediyorlardı. Padişahın riyasetinde, Edirnede toplanan divan, Köprülü M e h m e t Paşanın o ğ l u Fazıl Mustafa Paşanın sadarete getirilmesini tavsiyeden başka birşey yapamadı. S a d a r e t e g e ç e n Fazıl Mustafa Paşanın (1689) ilk işi m e m l e k e t t e adlî, m a l î v e u m u m î ı s l a h a t a g i r i ş m e k oldu. Bu suretle halkın kalbini kazan­ dıktan sonra o r d u y u tensik ve taarruza geçti. Köprülü, bütün Sırbistanı kurtardığı gibi ( 1 6 9 0 ) M o r a d a Venediklilere, K ı r ı m d a R u s l a r a karşı da bazı m u v a f f a k i y e t l e r elde edildi. Fakat, K ö p r ü l ü ­ n ü n m u h a r e b e d e şehit olması, bütün zayiatın istirdadı ü m i d i n i k ı r d ı . A v u s t u r y a ile h a r p ha­ linde bulunan Fransanın beraberce harbe devam teklifi r e d d o l u n a r a k Karlofçada m e ş h u r Karlofça muahedesi imza olundu (1699). * B u m u a h e d e y e göre, 2 5 senelik bir m ü t a r e k e a k t o l u n u y o r v~ T a m u ş v a r vilâyeti müstesna o l m a k ü z r e . T r a n s i l v a n y a ve Macaristan A v u s t u r y a y a ; Mo­ ra ve Dalmaçya Venediğe; Podolya Lehistana ve Azak kalesi Rusyaya terkolundu. Bu muahede, Os­ m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n u ilk t a k s i m e d e n B e y n e l -

milel bir ittifakın neticesi o l m a k itibarile pek mühimdir. Karlofça muahedesinden sonra bir müddet d e v a m e d e n istirdat teşebbüsleri, aşağıda görüleceği veçhile, muvaffak olmamış ve bilâkis her harp, kaybedilenleri kazandıracak yerde, yeni zayiatı m u c i p olmuştur. R u s y a n m gittikçe tehlikeli olması ve Osmanlı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n devleti k u v vetendirecek c i d d î ı s l a h a t y a p m a m a s ı f e l â k e t l e r i n uzamasını mucip oluyordu. B u s ı r a l a r d a İ s p a n y a tahtı v e r a s e t i m e s e l e s i n ­ den (1701-1713) dolayı bütün garbî Avrupa ve bilhassa Avusturya g a r p t a m e ş g u l d ü . R u s y a da, Baltık eyaletlerinin zaptı için İ s v e ç l e h a r p h a l i n d e idi. L â l e d e v r i n e t e s a d ü f e d e n b u f ı r s a t l a r k a ç ı r ı l d ı . Bu zamanlarda Türkiyenin tabiî müttefiki olan İsveçin yalnız ezilmesine m ü s a a d e o l u n d u ğ u gibi en müşkülâttı z a m a n ı n d a A v u s t u r y a y a da ilişil­ medi. Halbuki bir müddet sonra serbest kalan Rusya ve Avusturya Osmanlı İmparatorluğuna tekrar taarruzda bir an gecikmediler. R u s l a r ı n h u d u t l a r a t a a r r u z u v e T ü r k i y e y e il­ tica e d e n İ s v e ç K i r a l ı D e m i r b a ş Şarlm ısrarları ü z e r i n e R u s y a y a ilânı h a r p edildi (1711). Faik k u v v e t l e r l e Büyük Petro ( Pirut) bataklıklarında t a m a m e n s a r ı l d ı . Petro n u n k a r ı s ı Katerinin entri­ kaları sayesinde Ruslar büyük bir felâketten k u r t u l d u l a r . Petro e n a ğ ı r ş a r t l a r l a s u l h a r a z ı i k e n Baltacı Mehmet Paşa g a y e t h a f i f ş a r t l a r l a s u l h y a p t ı (Pirut M u a h e d e s i 1711). R u s o r d u s u k u r t u l m u ş t u . A v u s t u r y a ise, İ s p a n y a v e r a s e t i m u h a r e b e s i n ­ den s o n r a A v r u p a n ı n en kuvvetli devleti olmuş­ tu. P i r u t m u v a f f a k i y e t i n d e n s o n r a g ö z e k e s t i r i l e n V e n e d i ğ e h a r p ilân edilmiş v e b ü t ü n M o r a kıt'ası

j i {

1 •

f

'ÇNLA

^

C

i J | İ '

.

f | I1 ,

i i I

I 1 | | | I

istirdat edilmişti. Avusturya, b u n a seyirci k a l m a k istemediğinden o da harbe girdi (1716). Harp O s ­ manlıların mağlûbiyeti ile neticelendi. 1 7 1 8 de imzalanan Pasarofça m u s a l â h a n a m e s i l e B a n a t kıt' ası, Eflakin garp, S ı r b i s t a n m v e B o s n a m n şimal kısımları Avusturyalılara verildi. Mora bize kaldı. B u suretle Avusturyanın, T u n a n m c e n u b u n a geç­ m e s i m ü s t a k b e l istilâları k o l a y l a ş t ı r a c a k t ı . Pasarofça muahedesinden sonra Sadarete Da­ m a t İbrahim Paşa geçmişti. O n iki sene süren sadaretinde imara v e memleketi iktısaden yük­ seltmeye ç a l ı ş t ı . İ b r a h i m P a ş a , R u s y a v e A v u s t u r ­ y a ile h a r p t e n k a ç m ı y o r v e m e m l e k e t i ilerletme­ ye gayret ediyordu. Bununla beraber İbrahim Paşa memleketi ciddî surette t e r a k k i y o l u n a s o k a m a m ı ş ve devletin servetini imar n a m ı n a köşk­ lere, s a r a y l a r a , e ğ l e n c e l e r e s a r f e t m i ş t i r . İ b r a h i m Paşa devri Osmanlı t a r i h i n d e b u s e b e p l e Lâle devri d i y e y a d o l u n u r . Maamafih b u devirde Avrupadan ü ç asır sonra İbrahim Müteferrika tarafından ilk matbaa açılmış v e Yalovada bir kâğıt fabrikası da kurulmuştur. İbrahim Paşa haricî bir muvaffakiyetle m e v k ü n i t a k v i y e için İ r a n a taarruz ederek İranın garp kısmını a l m ı ş s a d a S a f e v î h a n e d a n ı n ı n y e rine geçen Nadir Şah b u r a l a r ı n ı i s t i r d a t etmiştir. H u s u s î h a y a t ı ve israfı ^dolayısile İ b r a h i m P a ş a halk nazarında p e k düşkündü. Bütün akrabalarını v e m e n s u p l a r ı n ı y ü k s e k m e v k i l e r e y e r l e ş t i r m i ş t i . Patrona Halüirı b a s m a topladığı mutaassıp halk isyan etti. D a m a t İbrahim P a ş a idam^dîlaTMTvaKkat bir m ü d d e t i ç i n d e v l e t i d a r e s i n e hâkim o l a n Patrona Halil v e arkadaşları da sonradan idam olundu. B u n d a n s o n r a ş a r k p o l i t i k a s ı n d a R u s y a tama¬ — 590 —

^ \ \ \ \ j \ \ J

f

/

/ İ /

m e n A v u s t u r y a ile müttefik o l a r a k h a r e k e t e t m i ş v e T ü r k i y e y e ü ç defa h a r p açmıştır ( 1 7 3 6 , 1 7 6 8 ve 1 7 8 7 ) . Bu seferlerden birincisinde ve üçüncü­ s ü n d e A v u s t u r y a Ruslarla b e r a b e r h a r e k e t etmiştir. İ k i n c i s e f e r d e R u s y a y a l n ı z idi. H a r p s a h a s ı n d a . Osmanlılar g a l i p g e l m i ş l e r d i r . B e l g r a ü a y a p ı l a n m u a h e d e l e r l e ( 1 7 3 9 ) ş i m a l î Sır­ bistan, Belgrat v e şimalî B o s n a istirdat o l u n d u . Azak kalesi ruslarda kalmakla beraber, Rusların Karade­ nizde ticarî ve askerî d o n a n m a l a r ı olmıyacaktı. B u muahedenin m ü d d e t i 2 7 s e n e idi. F i l h a k i k a , b u m ü d d e t z a r f ı n d a s u l h d e v a m etti. A v r u p a b u m ü d ­ det zarfında kanlı m u h a r e b e l e r l e m e ş g u l o l d u ğ u hal de Osmanlı Devleti sıkı bir bitarflık m u h a f a z a etmişti. Belgrat muahedelerinin Aklinde Fransa Os­ manlı Devletine siyasî yardımlarda bulundu; ç ü n k ü . Fransa Rusyanm ve Avusturyanm Balkanlara ve K a r a d e n i z e i n m e s i n e m â n i o l m a k için T ü r k i y e n i n zayiata uğramasını menfaatlerine münafi görüyordu: B u devirde, F r a n s a n m şarkla ticareti çoktu. F r a n s a n ı n b u tarzı h a r e k e t i a y n i z a m a n d a iktisadî menfaatlerini m ü d a f a a içindi. F r a n s a bu tavassutunun mükâfatı olarak, e v v e l c e aldığı Kapitülâs­ yonları tecdit ve a h k â m ı n ı genişleterek ebedîlştir- i di ( 1 7 4 0 ) . D i ğ e r h ü k ü m e t l e r de, F r a n s ı z l a r a v e r i - I len bu müsaadeleri aldıklarından kapitülâsyonlar I d a h a s o n r a l a r ı d e v l e t i n i k t i s a d î v e m a l î h a y a t ı n d a f* h a k i k î b i r e n g e l t e ş k i l etti. T ü r k m i l l e t i , s i y a s î e s a - J retten o l d u ğ u gibi b u iktisadî v e malî esaretten de * a n c a k Lozan d a k u r t u l d u . Bununla beraber bu sulh devresinden, terakki v e inkişaf için hiçbir suretle istifade edilmediğini d e itiraf e t m e k l â z ı m d ı r .

t

j

L e h i s t a n i ş l e r i n d e n , R u s y a ile 1 7 8 8 d e b a ş l a ­ y a n harp karada, İsmail kalesi civarında türk or­ d u s u n u n i n h i z a m ı v e Ç e ş m e c i v a r ı n d a türk do­ n a n m a s ı n ı n imhasile neticelendi. 1 7 7 4 de i m z a o l u n a n Küçük Kaynarca m u a h e d e s i ile K ı r ı m m ü s ­ takil oldu. D i n y e p e r ile B u ğ n e h i r l e r i a r a s ı n d a k i arazi Ruslara verildi. Araziye müteallik bu a h k â m dan daha ağır olmak üzere Ruslar Karadenizde d o n a n m a b u l u n d u r m a k h a k k ı n ı aldılar ve dolam­ b a ç l ı i f a d e l e r l e Türkiyedeki bütün Ortodoksların hâ­ misi vaziyetine geçtiler. R u s l a r ı n bir k ı s ı m hıristi­ yan tebaayı h i m a y e y e teşebbüsleri Fıransızlarm 1 7 5 0 k a p i t ü l â s y o n l a r ı n d a n m ü l h e m d i r . H a r b e işti­ r a k e t m e m e s i n e m ü k â f a t o l a r a k Bukovina da A v u s t u r y a y a verildi. Rusya, Lehistanı t a k s i m d e n s o n r a K ı r ı m ı da işgal v e i l h a k etmişti. Katerinirı K ı r ı m d a ve cenubî Rusyada yaptığı nümayişler üzerine R u s y a y a h a r p açıldı ( 1 7 8 7 ) . M u a h e d e l e r i iktizasınca, A u s t u r y a d a R u s y a ile b e r a b e r h a r e k e t etti. Ruslar, K a r a d e n i z sahillerinde bazı kaleleri v e Avusturyalılar da B e l g r a d ı zaptettiler. İsveçin, T ü r k i y e n i n müttefiki sıfatile R u s l a r a t a a r r u z u v e L e h ­ lilerin de ihtilâl e d e r e k h a r e k e t e g e ç m e l e r i R u s ­ ların ve Avusturyalıların istilâlarını d u r d u r d u . F r a n ­ sız ihtilâlinin b a ş l a m a s ı da n a z a r ı d i k k a t i g a r b a celbettiğinden b u harp, O s m a n l ı İmparatorluğu için h e m e n zayiatsız d e n e c e k b i r t a r z d a bitti ( 1 7 9 2 ) . T

.

.

Fransız

Â

Rİ079İI9I9)m li]

ihtilâli

III ü n c ü

u

VI m c ı

ihtilâlin

doğur-

u

Selim,

Mustafa

cit, A b d ü l a z i z , V i n c i M u r a t , Reşat,

ve

^ harpler dolayısile Rusya ve A v u s t u r y a bir m ü d d e t O s m a n l ı İm­

d

Mehmet.

I inci M a h m u t ,

II i n c i

Hamit,

V inci

AbdülmeMehmet

paratorluğile meşgul olamadılar. İhtilâlin ihdas ettiği karışıklıklar ve Napolyon istilâları Viyana kongresinde (1815) tasfiye olunmuş ve Avrupanın siyasî haritası yeni baştan tanzim olunmuştu. Fransız ihtilâli, Osmanlı İmparatorluğunun ida­ resinde ve Türk unsuru arasında hemen hiçbir in'ikâs yapmamıştı. Buna mukabil, bu ihtilâlin bü­ tün dünyaya yaydığı milliyet, hürriyet ve istiklâl mefkureleri Osmanlı İmparatorluğu hıristiyanları arasında yayılmış ve runlar Avrupa devletlerinin teşviki ile kıyam etmişlerdir. Artık Rusya ve Avus­ turya şark meselesini yalnız kendi lehlerine halle­ decek mevkide değildiler. Fransadan başka İngiltere ve Prusyada Şark i mes'elesinde birinci derecede amil oluyorlardı. Bu j vaziyet karşısında, hıristiyanlarm istiklâlini temin I etmek, devletlerin işine daha muvafık geldi. XIX uncu asrın ilk senelerinden itibaren Ulah­ lar, Sırplar, Boşnaklar, Bulgarlar, Yunanlılar isyan ettiler. Yunan isyanı eski Yunan medeniyeti dola­ yısile Avrupa ilim ve fikir muhitinde teveccüh uyandırdı. , İngiliz ve Fransızların Yunan ihtilâline tevec­ cühleri, daha ziyade zayıflamış ve Rusların eline düşmek ihtimali tebarüz etmiş Devleti Os­ maniye yerine Akdenizde Ruslara karşı bir nok­ tai istinat olmak üzre, bir hıristiyan devlet teşkil etmek istemelerindedir. Ruslar da teşekkülüne mâni olamıyacakları bir devleti kendi taraflarına celp için teessüsüne yardım etmek zaruretinde kalmışlar ve bu suretle Yunan istiklâline yardım hususunda İngiltere, Fransa ve Rusya arasında bir müsabaka başlamıştır. Yunanlılar altı sene sü­ ren mücadelede Morada mağlûp edildiler. Fakat, 593

38

b u mağlûbiyet bütün Avrupayı yukarıdaki sebep­ l e r d e n dolayı h a r e k e t e getirdi. Fransız, ingiliz ve rus d o n a n m a l a r ı Navarin limanında osmanlı d o n a n m a s ı n ı m a ğ l û p ettiler. B i r f r a n s ı z o r d u s u M o r a y ı i ş g a l etti. B i r r u s o r d u s u da E d i r n e y e k a d a r ilerledi. E d i r n e m u a h e d e s i l e ( 1 8 2 9 ) Y u n a n i s t a n m istiklâli O s m a n l ı D e v l e t i tara­ f ı n d a n tanındı. H e m e n a y n i z a m a n d a S ı r b i s t a n , Ef­ l â k v e B u ğ d a n da m u h t a r i y e t k a z a n d ı . Y u n a n istiklâ­ l i n i m ü t e a k i p i s y a n e d e n M ı s ı r V a l i s i Mehmet Ali Pa­ şa d a M ı s ı r ı n m u h t a r i y e t i n i i s t i h s a l etti ( 1 8 3 0 - 1 8 4 1 ) . Kırım m u h a r e b e s i n d e (1856), İngiltere, Fransa v e Sardenyanm müzaheretile Osmanlı İmparator­ l u ğ u n u n t a m a m i y e t i Paris muahedesile (30 mart 1 8 5 6 ) t a a h h ü t altına alındı. B u n a r a ğ m e n 1 8 7 5 te B o s n a - H e r s e k ve Bulgaristan isyanı üzerine Rus­ ya ilânı harp e d e r e k İstanbula k a d a r geldi. Berlin K o n g r e s i l e (13 t e m m u z 1 8 7 8 ) R o m a n y a , S ı r b i s t a n , K a r a d a ğ müstakil oldular. Bulgaristan da m u h t a r bir prenslik oldu. Tavassutlarının bedeli olarak İngiltere Kıbrısı, A v u s t u r y a B o s n a - H e r s e k i işgal etti. - . V i y a n a b o z g u n l u ğ u ve b u n d a n s o n r a k i felâ­ ketli harpler, bazı ricalde ıslahat y a p ı l m a s ı v e Av­ r u p a medeniyetine yaklaşılması fikrini uyandır­ mıştı. Bu maksatla bilhassa Viyana b o z g u n l u ğ u n ­ d a n sonra, bazı rical tarafından ı s l a h a t a , girişil­ miştir. Fakat, ıslahat y a p m a k istiyenlerin vukuf­ s u z l u k l a r ı v e c ü r ' e t s i z l i k l e r i , b a ş l a n ı l a n i ş l e r i n ta­ kip o l u n m a m a s ı ve haricî gaileler doayısile tam v e muvaffakiyetli bir netice elde edilmemiştir. B u n u n içindir ki Viyana b o z g u n l u ğ u n d a n sonra, O s m a n l ı İmpatorluğu h e m e n her harpte bir vatan parçası k a y b e t m e k t e devam etmiştir.

Birinci Abdülhamit ( 1 7 7 4 - 1 7 8 9 ) devrinde ve Ü ç ü n c ü S e l i m ( 1 7 8 9 - 1 8 0 7 ) saltanatının iptidala­ rında R u s y a n m osmanlı ordusuna karşı büyük m u v a f f a k i y e t l e r k a z a n a r a k K ı r ı m ı i s t i l â ile K a r a denize ç ı k m a s ı ve bir taraftan d o n a n m a s i l e boğaz­ ları tehdit e t m e s i O s m a n l ı D e v l e t i n i ç o k zâfa dü­ ş ü r d ü . B u n u n i ç i n d i r k i Üçüncü Selim zamanında o r d u v e d o n a n m a n ı n v e i d a r e n i n ciddî s u r e t t e ıs­ l a h ı n a t e ş e b b ü s o l u n d u . F a k a t irtica v e ihtilâller tesirde m ü h i m neticeler alınamadı. İkinci Mahmut z a m a n ı n d a ( 1 8 0 8 - 1 8 3 9 ) ise ye­ niçerilik ilga ( 1 8 2 6 ) v e bazı ıslahata girişildi. M ı s ı r Valisi M e h m e t Ali P a ş a n ı n i s y a n ı t e c e d d ü t h a r e k e t i n i h a y l i m ü ş k ü l â t a u ğ r a t t ı . Gülhane Hattı Hümayunu ile ( 1 8 3 9 ) k a n u n î b i r d e v l e t teşkil olu­ nacağı vadedildi ise de b u f e r m a n ı n m e s n e t l e r i n d e eski ananalardan, dinî tesirlerden azade kalın­ madı ve bu fermanın vadettiği kanunların ve ıslahatın ekserisinin tatbiki kabil olamadı. Kırım harbinde Fransa, İngiltere ve Sardenyanın yardımların mukabili olmak üzre bilhassa Fransa ve İngiltere O s m a n l ı D e v l e t i n i n , hırısti­ yan tebaaya müsait bazı ıslahat y a p m a s ı n ı talep e t t i l e r ; B a b ı a l i , b u t a l e p l e r i is'af e t m e m e k mevki­ i n d e b u l u n m a d ı ğ ı n d a n ( 1 8 5 9 ) hattı h ü m a y u n l a , b a z ı ı s l a h a t d a h a y a p ı l m a s ı e m r o l u n d u . B u hat, Paris m u a h e d e n a m e s i n i n bir m a d d e s i n e kayde­ dilerek devlet, vadettiği ıslahatı tatbik z a r u r e t i n d e bırakıldı ise de ( 1 8 5 6 ) hattında v a d o l u n a n husus­ lar dahi t a m a m e n tatbik edilemedi. Maamafih b u n a k ı s teşebbüslerin efkârı bir dereceye kadar hazırladığı ve Osmanlı Devletinin siyasî, idarî v e a s k e r î teşkilatile içtimaî h a y a t ı n d a bazı m ü h i m izler b ı r a k t ı ğ ı i n k â r o l u n a m a z .

Sırf z i m a m d a r l a r ı n fikir ve e m e l l e r i l e A v r u p a devletlerinin tesir v e t a z y i k l e r i n d e n neş'et e d e n tanzimat hareketi, daha sonra Osmanlı cemiyeti­ n i n m ü n e v v e r t a b a k a s ı n d a n g e l m i ş t e s i r a t ile d e karışarak meşrutiyet hareketi ve meşrutiyet dev­ resi başlamıştır (1876). Esasta zayıf olan bu son hareket Abdülhamidin iradesile ve kolaylıkla durdurularak yine mutlak ve şahsî bir idare t e e s s ü s etti. İkinci defa m e ş r u t i y e t i n ( 1 9 0 8 ) ilânını m ü t e a ­ kip haricî gaileler arttığından bu devrede dahi m ü h i m ıslahat yapılamadı. Din tesirinden a z a d e lâik, m e d e n î ve asrî k a n u u l a r k a b u l ü , h e r s a h a d a ciddî ıslahat v e teşebbüsat yapılması ve hakikî terakki hamleleri, Gazinin kuvvetile ve azimli iradesile a n c a k de­ m o k r a s i y e m ü s t e n i t millî C u m h u r i y e t devrinde m ü m k ü n olabilmiştir. İşte, b u n u n i ç i n d i r ki m e ş r u t i y e t i n i k i n c i defa ilânım m ü t e a k i p ( 1 9 0 8 ) bile O s m a n l ı Devleti kuv­ vetli bir varlık teşkil edememişti.... Osmanlı hanedanı bu neticeye varmak için düşmanlarla beraber yürümekten çekinmediler. Hakikatte inhilâl eden yalnız O s m a n l ı h a n e d a n ı v e O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u idi. T ü r k m i l l e t i , a s l a esareti k a b u l e d e c e k tıynette değildi. » . . MTÎ^EYETİ

Coğrafî t e v e s s ü v e takallüsile belli? siyaseti hariciye ve dahiliye vakıalarının teakubu yukarıda kısaca gösterilen O s m a n l ı Devletinin ahalisi nasıl bir h e y e t i i ç t i m a i y e t e ş k i l e t m i ş t i ? V e b u h e y e t i n si­ yasî v e idarî teşkilâtı, iktisadî faaliyeti, h a r s î sevi­ y e s i nasıl idi? b

a

h

B u m e v z u , h e n ü z p e k az i ş l e n m i ş b i r t a k ı m m e s e l e l e r d e n m ü r e k k e p t i r . B u m e s e l e l e r i n ilmî bir surette halli için e v v e l â hazinei e v r a k vesika­ larından vak'anüvis hikâyelerinden, ve eslâftan kalma her nevi eserlerden bu meselelere müteal­ lik m a t e r i y a l l e r i n i s t i h r a ç v e tasnifi, s o n r a bu membalarda bulunamıyanların aranıp bulunma­ sına çalışılması v e n i h a y e t toplanan v e tasnif olu­ nan materiyaller s a y e s i n d e terkibî safhaya geçil­ mesi icap eder. Böyle bir m e s a i y e girişip neticesini almaya, bu a n d e v a k t i m i z m ü s a i t değildir. U z u n z a m a n l a r sarfını istilzam e d e c e k bu mesaiyi atiye talik ederek şimdilik m e v z u a dair pek u m u m î bir m a h i y e t t e bazı n a z a r v e m ü t a l e a l a r iradile iktifa ediyoruz. Siyasî O s m a n l ı camiası, e v v e l v e orta z a m a n ­ larda görülen G a r p v e Ş a r k İmparatorlukları gibi az v e y a ç o k m u t a a z z i b i r ç o k k a v m l e r i , b i r pa­ dişahın h ü k m ü d a i r e s i n d e toplanmış idi; sul­ tası e s k i ş a r k , eski Roma hükümdarları ve E m e v î A b b a s î halifeleri gibi dinî bir m a h i y e t i d e haizdi. Padişahın tebaası, hatta k u l u sayılan bu m u h ­ telif k a v m l e r d e n s i v r i l e r e k ç ı k m ı ş b i r z ü m r e , h ü ­ k ü m d a r ı n etrafında bir nevi ruhanî, askerî ve mülkî aristokrasi teşkil ederek h ü k ü m ve iktidara bilfiil i ş t i r a k e d i y o r d u . V i l â y e t l e r d e m a h a l l î f e o d a ­ l i t e f i l e n m e v c u t idi; b u n l a r da m e r k e z i n hüküm ve iktidarına hissedar idiler. M e r k e z d e n vilâyetlere g ö n d e r i l e n b ü y ü k m e m u r l a r da m e r k e z i n zâfını g ö r ü n c e mahallî feodaller v a z i n ı alıyorlardı. İşte b u h â k i m z ü m r e d i r ki k e n d i s i n e asıl O s m a n l ı namını vermiştir. Mütebaki halk, k a v m î isimlerde

T ü r k , Arap, R u m , E r m e n i , Sırp... ilâh isimlerile yadolunuyordu. Zümrei hâkime, bu halk kütlelerinin arasında a d a l e t tevziile v e i d a r e ile u ğ r a ş ı r , v e m e m l e k e t i n asayiş ve inzibatını temine çalışırdı. B u n a m u k a ­ bil m u h t e l i f u s u l l e r l e o n l a r d a n v e r g i alırdı. Z ü m r e i h â k i m e n i n , devlet masarifinin, hattâ halk e k o n o ­ misinin m ü h i m bir varidat m e m b a ı da muzaffer h a r p l e r i n g e t i r d i ğ i g a n i m e t m a l l a r ı idi. Osmanlı İmparatorluğunun fütuhat devirle­ r i n d e ç o k m u n t a z a m , iyi talim v e t e r b i y e gören bir h a s s a k o l o r d u s u , d a h a d o ğ r u b i r ifade ile i m ­ p a r a t o r u n muhafız- k o l o r d u s u ( G a r d e î m p e r i a l e ) v a r d ı ki " Y e n i ç e r i , , n a m ı n ı taşırdı. N ü v e s i , y e n i ­ çeri kolordusundan müteşekkil büyük osmanlı orduları, X V inci ve X V I ıncı asırlarda medenî d ü u y a n ı n en m ü k e m m e l askeri sayılırdı. O s m a n l ı o r d u s u , hususile y e n i ç e r i kıt'aları, h e r ş e y d e n ev­ vel osmanlı sultanile osmanlı z ü m r e i hâkimesinin menafiini muhafazaya m e m u r d u . T e b a a d a n alınan vergilerin ve h a r p l e r d e n ge­ tirilen g a n i m e t mallarının ç o ğ u s a r a y v e z ü m r e i h â k i m e konaklarile yeniçerilerin masarifine kar­ şılık teşkil ederdi. Muzaffer h a r p l e r i n tevalisi inkı­ taa u ğ r a y ı p , kâfi g a n i m e t m a l l a r ı toplanmamaya başlayınca, sarayın, konakların ve devletin masa­ rifine, varidat t e k a b ü l e d e m e z oldu. B ü t ç e açığı, vergilerin artırılmalı, sikkelerin tağşişi nikbete u ğ r a y a n z i m a m d a r l a r emvalinin m ü s a d e r e s i vasıtalarile kapatılmıya çalışıldı. Z ü m r e i h â k i m e n i n , y a n i p a d i ş a h ile etrafında­ ki ruhanî, askerî v e m ü l k î aristokrasinin v e m a ­ h a l l î b e y l e r i n alt t a r a f ı n d a a z î m e k s e r i y e t i teşkil e d e n k a v m l e r h e r y e r d e o l d u ğ u gibi b i r k a ç sınıfa

ayrılıyordu. İstanbulda ve diğer şehirlerde korporasyonlar halinde t o p l a n m ı ş tüccar ve esnaf var­ dı; ş e h i r h a r i c i n d e i s e k ı s m e n o s m a n l ı k a n u n l a r ı mucibince timar ve zeamet sahiplerine kısmen anane icabı kendi b e y l e r i n e v e a ğ a l a r ı n a tâbi,, toprağa yerleşmiş köylülerle göçebeler yaşardı. G ö ç e b e l e r i n âdet k a n u n l a r ı içtimaî v e siyasî teş­ k i l â t l a r ı e s a s i t i b a r i l e m a h f u z v e m e r ' i idi. T i m a r ve z e a m e t sahipleri k ö y ve kabile bey ve ağaları, mahallî aristokrasiyi teşkil eder ve b u n l a r da köy­ lülerden, kabile efradından osmanlı kanunları veya âdet ve a n a n e kanunları m u c i b i n c e muh­ telif v e r g i l e r a l ı r , v e t â b i l e r i n i t ü r l ü i ş l e r d e k u l l a ­ nırlardı. O s m a n l ı o r d u s u n u n k ı s m i küllisi işte b u bey ve ağaların kendi k ö y ve kabileleri efradın­ dan t o p l a n m ı ş mahallî a s k e r l e r d e n t e r k k ü p ederdi. Padişahın tebaası, içtimaî noktai nazardan b ö y l e b i r t a k ı m k ı s ı m l a r a a y r ı l d ı ğ ı gibi dinî v e m a h a l l î n o k t a i n a z a r d a n ç o k m ü t e n e v v i idi. T e b a a i s l â m v e h ı r i s t i y a n o l m a k ü z r e iki b ü y ü k k ı s m a ayrılıyodu; müslümanlar s ü n n î , şiî g i b i b a ş l ı c a iki b ü y ü k m e z h e b e i n k ı s a m ettikten b a ş k a sünnîl e r i n v e ' ş i î l e r i n t â l i t a k s i m a t ı m e v c u t idi; b u dinî. ve m e z h e b i karışıklıklara bir de tarikat farkları e k l e n e r e k , b ü s b ü t ü n çetrefil bir hale gelmişti. Dev­ letin r e s m î dini i s l â m , m e z h e b i d e s ü n n î idi. İslâm ahali lisan itibarile de ç o k karışıktı; im­ p a r a t o r l u k t a o s m a n l ı l i s a n ı d e n i l e n mahlut l e h ç e - * ki sarayda, z ü m r e i h â k i m e arasında r e s m î daire­ l e r d e , m a h k e m e l e r d e , m e k t e p v e m e d r e s e l e r d e isti­ mal olunurdu. B u n d a n başka türkçe, arapca, acem­ ce, k ü r t ç e , lazca, a r n a v u t ç a , i s l â v c a v e r u m c a k o n u ­ şan m ü s l ü m a n l a r vardı. Maamafih Osmanlıca v e t ü r k ç e e k s e r i y e t i n l i s a n ı idi.

H ı r i s t i y a n l a r a g e l i n c e o n l a r da m ü t e a d d i t m e z ­ heplere ve mütenevvi kavmiyetlere ayrılmışlardı. Rum-ortodoks kilisesinden başka Ermeni, Kildanî, S ü r y a n î , M e l k î , Kıptî.... i l â h . g i b i b i r ç o k k i l i s e l e r daha vardı. Ve m e z h e b î taksim, alelekser kavmî taksime tekabül ediyordu; a n c a k ortodoks kilise­ s i n d e R u m l a r d a n g a y r i Sırplar, B u l g a r l a r , b i r kı­ sım araplar ve T ü r k l e r de girmiş bulunuyorlardı. P a d i ş a h ı n hıristiyan tebaası, r u m c a , sırpca, bulgar¬ ca, e r m e n i c e , t ü r k ç e gibi p e k ç o k lisanlarla k o n u ­ şan muhtelif cinsli adamlardı. N i h a y e t h e r tarafa dağılmış, İspanyol jargonile konuşan yahudiler de vardı. Osmanlı padişahının h ü k m ü idaresi altında toplanan bu çok karışık mecmuanın aksamını birbirine e k l e y e n bazı bağlar m e v c u t olmakla beraber, kütlenin heyeti umumiyesi kaynaş­ mış ve y e r l e ş m i ş bir halde değildi. Osmanlı memleketleri sakinlerini umumiyetle yekdiğeri­ ne bağlayan bir şark harsının, bir şark zihni¬ , yetinin v ü c u d u inkâr o l u n a m a z . P a d i ş a h ı n tej baasmda din, c i n s f a r k l a r ı n a r a ğ m e n hars ve ; zihniyette bir m ü ş a b e h e t olduğu müşahede ve ; tesbit olunabilir. Fakat bu kavmleri biribirlerine bağlayan daha mühim amil camianın iktisadî m ü n a s e b e t l e r i olmuştur. Osmanlı türk lisanile k o n u ş a n hemen kamilen müslümanlar¬ dan terekküp eden hâkim zümre memleketin | siyasî, idarî, kazaî memurluklarile ve asker amirliklerde teayyürt ederdi. Bir kısım rum beylerde her mezhebin ruhanîleri de devlet m e m u r i y e t i g i b i b i r v a z i f e ifa e y l e r l e r d i . Rum Patrikinin makamı, osmanlı teşrifatında hayli y ü k s e k t i . M e m l e k e t i n esas serveti olan h a y v a n -

cılık v e ziraat, en z i y a d e T ü r k l e r i n , o n l a r d a n k a l a n Sırp ve Bulgarların ve bir kısım Arapların e l i n d e idi. T i c a r e t v e s a n a y i d e müslümanların m ü h i m hissesi olmakla beraber, deniz kıyıla­ rındaki ş e h i r l e r d e sakin olanlar, hususile deniz ticaretinde büyük mevki tutuyorlardı; hele garp iskelelerde ticarette ve gemicilikte ihtimal birinci mevkii kazanmışlardır. Keza İstanbul, İzmir, Kayseri. E r z u r u m gibi b ü y ü k şehirlerin s a n a y i e s n a f ı a r a s ı n d a R u m l a r , E r m e n i l e r az değil­ di. B a z ı s a n a y i e z c ü m l e t a b a b e t , k e h a n e t , s a r r a f l ı k , madrabazlık, h o k k a b a z l ı k gibi işlerde Yahudilerin m e v k i i e h e m m i y e t l i idi. B u s u r e t l e h â s ı l o l a n iş b ö l ü m ü ve aralarında cari mübadele, muhtelif din v e c i n s t e olan a d a m l a r ı , y e k d i ğ e r i n e i k t ı s a d e n lüzumlu bir hale getirmişti. Alelhusus osmanlı donanmasının bütün Ak ve Karadenizlerle, Şap ve hattâ Hint denizlerine h â k i m olduğu kuvvetli ve azametli devirlerinde u m u m î ticaret v e deniz ticareti m ü h i m temettüler getirirdi. B ö y l e nüfuz v e sultası h e r tarafta h ü r m e t v e itibar g ö r e n bir memleketin tüccarından olmak, seyahat ve mua­ melâtta h e r türlü teshilâtı temin eylerdi. Ruhan Osmanlı saltanatına m e r b u t b u l u n m ı y a n rayalar bile, m e n f a a t l a r ı icabi saltanat t e b a a s ı n d a n o l m a y ı isterlerdi. Z i y n e t s a n a y i i n d e m ü h i m m e v k i tutan E r m e n i l e r de padişah saraylarının v e paşa k o n a k ­ larının daimî satıcıları idiler. H â k i m zümrenin s e r v e t v e refahı, b u t ü c c a r v e san'at s a h i p l e r i n i n de iyi k a z a n m a s ı n ı i n t a ç e d i y o r d u . Hasılı, m ü s l i m v e g a y r i m ü s l i m t e b a a n ı n m ü n a s e b a t ı , m e n a f i i n iştira­ k i n d e n dolayı, a l e l e k s e r iyi giderdi. B u suretle içtimaî san'atlar, dinî v e millî ş u b e l e r arasında iktisat y o l u ile bir n e v i m u v a z e n e ! v e t e s a n ü t

I

t e ş e k k ü l etmiş, b u k a r m a k a r ı ş ı k kütlenin aksamı birbirine hayli bağlanmış bulunyordu. S u n u da i l â v e e t m e k l â z ı m d ı r ki h e r h a n g i din v e cinsten o l u r s a olsun, h e r tebaa, hattâ y a b a n c ı bile surî bir ihtida ile h â k i m z ü m r e y e d a h i l o l u p , e n yüksek mevkiye, sadaret m a k a m ı n a kadar çıkabiliyordu. Hele dört b u c a k t a n toplanma, h e r cins v e dine m e n s u p c a r i y e l e r , sırf z e k â v e g ü z e l l i k l e r i s a y e ­ s i n d e p a d i ş a h ı n k a d ı n ı sıfatile h â k i m zümrenin başında en kudretli bir m e r c i olabiliyorlardı... Fütuhat devrinde, imparatorluğa ilhak olunan Eflak, B u ğ d a n , T r a n s i l v a n y a , Macaristan gibi beylik lerin, kırallıkların teşkilâtı siyasiye v e içtimaiyeleri m u h a f a z a o l u n a r a k , m a h m i devletler h a l i n d e idare olunduğundan buraların h â k i m zümreleri fetihten evvelki vaziyeti siyasiye v e içtimaiyelerini gaip etmemişlerdi. Yukarda söylediğimiz veçhile u m u m î bir surette bir şark harsı, bir şark zihniyeti memaliki osmaniyenin eski aksamında, Anadolu, R u m e l i v e S u r i y e d e m e v c u t olmakla b e r a b e r Osm n l ı - T ü r k harsı, b u kısımları da d a h a m u a h h a r zaptolunan kısımları da h ü k ü m ve n ü f u z u altına alıp b i r l e ş t i r m e ğ e m u v a f f a k o l m u ş değildir. Os­ m a n l ı - T ü r k harsı, bariz dinî vasıflarla aristokratik temayüllerde hıristiyan tebaaya pek az tesir ettikten b a ş k a muhtelif cinslere sup m ü s l ü m a n tebaayı bile bir araya toplayafnamıstır Esası T ü r k olan O s m a n l ı harsının bazı unsur­ ları Araptan, A c e m d e n , R u m d a n alınmıştı. O s m a n l ı lisan v e edebiyatile dinî abideler, saray teşrifatile dinî m u s i k i , O s m a n l ı h a r s ı n ı n e n m u z e ç l e r i o l a r a k alınabilir. O s m a n l ı h a r s ı n ı n b u iltikatî ( e k l e k t i k ) m a h i y e t i n e r a ğ m e n m u h t e l i f din v e c i n s t e n olan

t e a b a a o n u t a m a m a n b e n i m s e m i ş değildi. Hattâ bizzat T ü r k l e r i n bile b ü y ü k kütlesi kendisinin d a h a basit v e (orijinal) h u s u s î v e millî harsile y a ş ı y o r d u . M a a m a f i h b ü y ü k şehirler ahalisi, h a n g i cins ve dinden olursa olsun, osmanlı harsının bir derece tesirine kapılmışlardı. Gayri müslim v e g a y r i T ü r k şair v e e d i p l e r az o l m a k l a b e r a b e r musikişinaslar hayli vardı; medreselerde hatmi kütüp etmiş Anadolulu Rumlar, Ermeniler ender değildi: O s m a n l ı m i m a r i s i n i n t e k â m ü l ü n ü n , alelhusus teferruatının tatbikatına her cins ve dinden ustalar çalışıyordu. O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n h a r s î v e i k t i s a d î s. seviyesi, X V I ncı asırda, m e r k e z î v e garbî A v r u p a - j ya m ü t e f e v v i k o l d u ğ u ş ü p h e s i z d i r ; hattâ X V I I inci ] asır ortalarına kadar bu t e f e v v u k u n u büsbütün [ elden k a ç ı r m a z . Fakat X V I I I inci asırda A v r u p a \ harsan ve iktısaden u m u m i y e t l e şarkı, hususi-1 yetle O s m a n l ı camiasını epey geride bırakmıştır./ B u harsî ve iktisadî m u v a z e n e n i n b o z u l m a s ı d ı r ki O s m a n l ı D e v l e t i n i n siyasî zâf ve inhitatını m u ­ cip oldu; ve O s m a n l ı Devleti siyaseten zayıfla­ dıkça iktısaden ve h â r s e n de d ü ş ü y o r d u . Hasılı b u iki n e v i amil, m ü t e k a b i l e n müessir olmuş­ lardır. Nihayet X V I I I inci asır sonlarında Devleti O s m a n i y e n i n inkıraz ve taksim vetiresi pek sarih o l a r a k b a ş l a m ı ş v e X I X u n c d a s ı r s o n l a r ı n d a isedevletin zâfı a d e t a haleti nez'i a n d ı r a c a k şekle g i r m i ş t i r . B u b i r , b i r b u ç u k a s ı r d a , c a m i a y ı e n iyi b a ğ h y a n iktisadî b a ğ l a r ç ö z ü l m ü ş tebaa arasında iştiraki m e n a f i d e n mütevellit tesanüt ortadan kalk­ mış, sultanın tebaası o l m a k hiçbir ciddî m e n f a a t teminine, yaramaz bir hale g e l m i ş , Osmanlı

s. |

lıarsı hususiyet ve kudret ve kıymetini kaybet­ mişti. Başta g a y r i m ü s l i m tebaa o l m a k üzre, Gayritürkler bu camiadan ayrılıp çıkarak kuvvetli garp devletlerinin himayesi altında müstakil varlıklar y a p m a ğ a hiç olmazsa y i n e onların himayesile O s m a n l ı sultanları idaresi altında imtiyazlı bir vazi­ yeti iktisadiye ve s i y a s i y e k a z a n m a ğ a çalışıyor­ lardı. B u dahilî t a h a v v ü l , h a r i c i n tevali e d e n a ğ ı r darbelerde nihayet Osmanlı İmparatorluğunun, X X inci asır birinci r u b ' u n d a devletin büsbü­ tün parçalanıp tarihe k a r ı ş m a s ı n a k a d a r devam •etmiştir. G a r b ı n şarkî, m e r k e z î v e garbî A v r u p a dev\ deûerinin Osmanlı İmparatorluğuna tefevvukunda \ \ belki en m ü h i m amil, buharın keşfolunarak I sanayie tatbik edilebilmesi olmuştur. B ü y ü k sanayi / l ve sermaye karşısında şarkın ve Osmanlıların i k ü ç ü k , e s n a f v e el s a n a y i i b i t t a b i r e k a b e t e d e m e z d i . , ! B u h a r gemilerine karşı, yelkenlilerle yarışa Büyük sanayi medeniyeti OsmanlıI ların k ü ç ü k sanayie müstenit maddî ve m a n e v î / I m e d e n i y e t l e r i n i yıktı. B ü t ü n iktisadî istihsal ve W millî müdafaa aletlerinin garptan satınalmması I m e c b u r i y e t i , O s m a n l ı c a m i a s ı n ı n b e y n e l m i l e l ti¬ carî m u v a z e n e s i n i b o z d u ; b i n n e t i c e dahilî s a n a y i I : | ve ticaret mütemadi b u h r a n l a r a m a r u z k a l d ı ; ne • j devlet, ne halk b o r ç s u z g e ç i n e m e z bir hale düş'Ç tü. D ü ş m a n d a n a l m a n fikir, u s u l v e aletle, d ü ş ­ m a n d a n alman malî kuvvetle düşmanlara m u k a ­ b e l e gitgide i m k â n s ı z b i r şekil aldı. İşte b u a z î m iktisadî s u k u t u n neticesi olarak, O s m a n l ı siyasî m ü e s s e s e s i de yıkılıp dağıldı.

lamazdı.

Bununla :ruhî k u v v e t

çıkı­

b e r a b e r t ü r k l ü ğ ü n cismanî, fikrî v e ve kudreti dağılan imparatorluğun

asıl T ü r k k ı s m ı n ı k u r t a r m ı y a kifayet etti: Y e n i : T ü r k Devleti, işte b u k u d r e t i n yarattığı b i r varlık­ tır. M u a s ı r s i y a s î e s a s l a r a i s t i n a d e n k u r u l a n Tür­ kiye Cumhuriyetinin z i m a m d a r l a r ı v e ahalisi Os­ manlı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n inhitat ve inkıraz sebep­ lerini iyi tetkik e d e r e k o s e b e p l e r i n ileride dahi. m ü e s s i r o l m a m a s ı için l â z ı m g e l e n t e d b i r l e r i al­ m ı ş l a r d ı r v e b u g ü n de a l m a ğ a çalışıyorlar. 5 0 - 6 0 asırdanberi medeniyetçilik ve devletçilikteki kud­ retini i z h a r v e irae e d e n T ü r k milletinin tabiî bir mümessili olarak bugün Cumhuriyetin başında b u l u n a n Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin dehası b u n d a n s o n r a dahi en isabetli tedbirlerin bulu­ nup alınacağına ve muvaffakiyetle tatbik o l u n a ­ cağına bir zamandır.

12.

TÜRKİYE

CUMHURİYETİ

(1923) B i r i n c i Reisicumhur:

Qa i Z

Mustafa

Kemal

T ü r k milleti, g e ç m i ş z a m a n l a r d a b a ş ı n a g e ç e n sülâlelerin bozulmasını müteakip daha b ü y ü k bir h a m l e ile, d a h a b ü y ü k d e v l e t l e r k u r m u ş t u . O s ­ m a n Oğullan, T ü r k milletini idare etmek, liyakat, ve kabiliyetini çoktan kaybetmişlerdi. U m u m î m ü t a r e k e d e , T ü r k milleti, b ü t ü n c i h a n tarihini kaplıyan m a z i s i n d e g ö r m e d i ğ i b ü y ü k bir felâkete uğramıştı. M e m l e k e t i n h e r tarafını işgal eden muzaffer düşman ordularım tardedip müs­ takil millî bir T ü r k D e v l e t i k u r m a k i m k â n ı n ı ak­ lından geçirenler h e m e n yoktu. T ü r k milletinin m u h a r e b e meydanlarındaki:

k a h r a m a n l ı ğ ı n ı bildiği k a d a r ihtiyaç v e dertlerine v â k ı f o l a n Mustafa Kemal bu azimle Anadoluda, milletin başına g e ç e r e k m ü c a d e l e y e başladı (1919). T ü r k m i l l e t i , Mustafa Kemalin b a y r a ğ ı altında t o p l a n m a k t a v e istiklâl m ü c a d e l e s i n e atılmakta t e r e d d ü t e t m e d i . M i l l e t , Mustafa Kemalin işaret ve davetile, A n k a r a d a topladığı B ü y ü k Millet Meclisi i l e ( 2 3 n i s a n 1 9 2 1 ) m u k a d d e r a t ı m b i z z a t e l i n e al­ d ı . B i h a k k ı n Gazi u n v a n ı n ı a l a n Mustafa Kemal bütün d ü n y a y ı hayrete d ü ş ü r e c e k bir süratle bü­ t ü n d ü ş m a n l a r ı t a r d e t t i v e Lozan d a Türk istiklâli­ ni b ü t ü n d ü n y a y a t a n ı t t ı ( 1 9 2 2 ) . O s m a n Oğullarından ve hiçbir faydası olmıyan H i l â f e t t e n T ü r k l e r i k u r t a r a n Mustafa Kemal, Cum­ h u r i y e t i d e t e s i s etti ( 2 9 t e ş r i n i e v v e l 1 9 2 3 ) . C u m ­ h u r i y e t i n r i y a s e t i n e i n t i h a p o l u n a n Gazi, birçok inkılâplarla T ü r k milletini h a k i k î t e r a k k i v e inki­ ş a f yoluna soktu.

BAKILAN Abel

KİTAPLAR

Hovelaque

La

Barthold

Linguistique

Adrianoff (A.

V.)

y ü Azi'u

V i b o r k i iz D n e v n i k o v gannıkh Albertini

Kur-

Biçurin

Praskopok

I

(E.)

L'Empire Alîred

Romain

L a T e r r e et

Autran

Blanchard

Yenisei

du

Introduction a l'histoire des

(Ch.)

Lexique

dans

pro-

d'Asie

L'Asie

texte

(A.) Centrale.

Bricout L'Histoire des B r ü c h n e r Ed.

(W.)

La

Quesdu

Keııgıons.-'

Klimaschwankung|en

Bedeutung

Alttürkischen

mon­

Globe

I. II

der

Indo - Euro-

tion de D e s s e c h e m e n t

B a n g ( W . ) v e V o n G a b a i n (A.)

Die Historische

Ra-

gol

S u m e r i e n et I n d o - E u r o p e e n

Barthold

Origines

Boutquin

Turfan

Fadlallah

Bovat(Lucien)L'Empire

de

(Ch.)

Türchische

din

peennes

Canaan. Autran

de

shid ed Les

Mediterraneen

M i n e u r e et N o t a m m e n t

Mongol Blochet

Jusqu'içi

le S e m i t i q u e

cilt,

Blochet

1,

2, 3

bables M e c o n n u s

Geog.

VIII inci

1929

fascicule

De Quelques vestiges

o

Drevniye

ve Grenard

Üniverselle,

(Ch.)

Autran

Svedenii

obitayşikh

II S r e d n e y A z i i v

l'Homme

Tarkondemos;

(J.)

Sobranye

Vremena.

R.)

Inscription de

Sredni-

•'

Narodakh

Maury

Aspelin (1.

(W.)

Otçet o Poezdke V

und

In-

Völkerwanderungen

schriften B a r t o n (G.) Hitite Studies Barthold (W.) Ulug

Bek; Yego

C a v a i g n a c (E.) Le m o n d e Mediterraneen j u s q u ' a u IVsiecle a v a n t J.C.

Vremya

A

C a v a i g n a c (E.) Histoire du Mande. Prolegomene C a h u n ( L.) Origine Touranienne l ' i d i o m e qui a p r e c e d e France l e s langues ryennes

et d e s e s R e l a t i o n s a v e c les P a y s E t r a n g e r s , 4 cilt 1920 Dezobry, Bachelet Dictionnaire General de B i o g r a p h i e et d ' H i s t o i r e

de en a-

Delaporte La

Mesopotamie

Clement Huvart L a P e r s e A n t i q u e et la Civilisation Iranienne.

D h o r m e (O. p.) L a n g u e s et E c r i t u r e

Cauvet La f o r m a t i o n C e l t i q u e d e la N a t i o n T a r q u i e

Donner S u r l ' o r i g i n e d e l'Alphabet Turc. D u r y (Victor)

C e r g i (G) L ' U o m o , Chavananx Le Cycle T u r c animaux Cohen Les ( 17 hors

L'Europa

H istoire cies

Romains

De Gerood D i e H u n n e n der Vorcnrestlıcher / e ı t F o u g e r e s (Cmstave) L e s v r e m ı e r e s v—ivılısâtıons G a b r i e l (A.) Les antiquites Turques d'Anatolie. Garstang T h e Hitite E m p i r e G l o t s (G.) La c i v i l i s a t i o n e g e e n n e

des douzes

(M.) langues du monde c a r t e s et u n e Liste de texte

C h a r b o n n a u x (J.) L'art e ' g e e n n e Chavannes (Edouard) D o c u m e n t s s u r les kiue Occidentaux

Semi-

tiques

Tou-

1923

C o n t e n e a u (Q.) Les tables royales d'Our ( R e v u e de i'histoire d e s religions)

G a r s t a n g (J.) L'Empire

Hittite

Graffunder Ethymologie

C o n t e n e a u (G.) L e s T a b l e s d e K e r k o u k et les o r i g i n e s de la civili-

E t r u s q u e de

n o m de R o m e Gowen (Herbert H.) Histoire de 1 Asıe Granet (Marcel) La c ı v ı h s a t ı o n Cn ı n o ı s e

sation Assiriyenne Cordier (Henri) H i s t . G e n e r a l e de la C i h n e

B

Grousset (Renee) Hist. de l ' E x t r e m e 2 cilt 1 9 2 9

Orient

De G u i g n e s T ü r k l e r i n u m u m i tarihi (Türkçe tercemesi) Hedin ( S v e n ) T r o u g h Asia Huntingtoh ( Ellsworth) The riversof ChinesseTurkestan and the dessication of Asia Huntington (E.) Civilisation a n d e l i m a t e İbninnedim Kitabil fihrist Inchauspe S u r l ' o r g i n e et les affinites de la l a n g u e B a s q u e e t en p a r t i c u l i e r s u r sa declination •

J v a n i n ( M . J.) Cengiz Han ve Timurlenk z a m a n l a r ı n d a M o n g o l , Ta­ tar v e O r t a A s y a k a v m l e rinin harp san'atlarına ve i s t i l â l a r ı n a dair J u l i e n (S. A.) Documents Historique sur les T u k i o u e Julien (Stanislas) M e m o i r e s s u r les c o n t r e e s occidentales ete. V o y a g e s des Pelerins Boudhists J e a n (Ch. F.) S ü m e r et A k k a d

J e a n (Ch. F.) La L i t t e r a t u r e d e s B a b y l o n i e n s et d e s A s s y r i e n s J a r d e (A) La f o r m a t i o n du Peuple Grec Karst (J.) G r u n d s t e i n e u n d e i n e r Mittellândisch- Urgeschichte K l a p r o t h (J.) R e c h e r c h e s s u r la M i g r a t i o n des Peuples Klaporth (J. V . ) A b h a n d l u n g ü b e r die S p r a e h e u n d Schrift d e r U i g u r e n K o ç n e f f (D.) Yakutların hukukî hayatı ( Rusça) Kostroff (N. A.) Yakutların örfî hukuku (Rusça) Kozloff ( P . K.) T r u d i E k s p e d i t s i i I. R o s . Geog. Obşçstva S o v e r ş e n nay. L a n i e r (L.) L'Asie. C h o i x de L e c t u r e s de Geographie. Langdon E x c a v a t i o n at K i s h L e v s c h i n (A.) D e s c r i p t i o n d e s h o r d e s et des steppes des KırghızKazak Lomakin T ü r k m e n l e r i n örfî h u k u k u (Rusça) .

Lenorment

Hist

(Français)

Lartiant (F.) Les civilisations de l'Asie Marius Les

Parker l'Orient

Ancienne de

ancienes

Mineure

Fontane

P

Tartars Pauthier

Years

of

1853

L' U n i v e r s , Ç ı n

cildi

1853

Eugene

L e s r a c e s et l'Hist,

Malestskı (N.) O.AvyazıTurkskıkh 1

H.)

1924

Poussin

Malet ( A . ) ve lsaac (I.) L O n e n t et la G r e c e

S

(E.

Thousand

Pittard

Asiatiques

°" ,

A.

'

L o i s ele la.

Tamgs

S m e n a n U

Les o n g ı n e s . tssaıe d histoıre Ancienne du Japon.

lee• 1 i n d e

1930

^L'ArtHittite P r z e w o s s k i (S.) Nntp d'Archenlnoip n e et

Çvripn

Hittite

P u m p e l i y (R ) ExDİoration in T u r k e s t a n of 1 9 0 3 tExxp e d a ıi t o n D

M A

LRCHINRANTIQUE

1927

Radloff (W.) Aus Sibirien

Ivlaspero ( F l e n r i ) L a c h i n e 2 cilt Messerschmidt Sibirskie

Radloff ( W . ) , Melioranski

G )

niki v K o s c h o -

civilisation

( P 1

1TrtPhİnW» ,.« B

YVTTTE

L A r t P h e n i c i e n t . a u XV i l l e sıecle avant (J. M

°De

t

S

danTLx

eh.) Empires

M o r g a n ( J a c q u e s de) L'Hurnanite Prehistorique Müller (Auoust) D e r i s h a m in M o r g e n benland M ü l l e r ( W . F. K . ) U y g u r i c a I - V. Moret (A.) Histoire de l'Orient

(P.)

Drevne Turkskiye Damiat-

Drenvosti

Moret ( A . ) L a Nıl et la Egyptienne Montd

1925

( D

A-

Tsaydame

Radloff (W.) K u d a t k u - Bilik des Y u s u f chass - Hadschil aus Bala­ sagun Radloff (W.) Die D e n k m â l e r v o n Tsaydam

Koscho

Ratzel (F.) Antropogeographie Reclus (Elysee) L ' h o m m e et la

Terre

Reclus (Elysee) Geographie üniverselle VII

inci cilt

1882

Renan (Ernest) Histoire du peuple

D —

d'Izrael

Rivet

(P)

ethnologischen

Sumerien

et

Samokvasoff Sbornik

Oceanien

(D.)

Vombrey

Obiçmago

Sibirskikh ino Semple

graphischen

prava

rotsef

Turko

of

Geographical

environnement Sommar

(F.) Forschun-

und

ein

manuscript-

f r a g m e n t in T ü r k i s c h e r Sprache aus Turfan

Spelero

(L.)

Les Tepes Hittitesen Nord.Un

Syrie

b r o n z e Ffittite

de l'Europe

des

peuples

avant

Jesus-

(R.)

S u r la d i s s e m i n a t i o n peuples

Zu Uiguren

(G.')

r u i n s of

Kho-

E-

Outline

of

(A.

Collection

Tovvostin

des

Prehistoriques

Minusink de

l'orhon

dechifree

(W.) and

their

neighbours. Wolley Les

(Leonard) Sumeriens

A

study

Ancient Zumoffen

(P.) s u r la

langue

merienne

su»

ol

Races

Near

des

Peuples

a v a n t les

n i c i e n s L ' â g e d e la

Das Türkenvolk

in

seinen

Phe-

pierre T.

d'Aassyriyologie

d'Archelogie

(H.)

the

( G.)

La Phenicie

Revue

in

East

L'annes Sosiologique

Uyfalvy L'Emigration

Ti­

Worell ( H.)

(W.)

Inscription

N.) Pamyatnik

The Assyrians

M.)

Antiquites

Etudes

(I.

mura VVigram

tan

Varnbery

The

Nadgrobni

Sandburied

Toscanne

de

d a n s le m o n d e

Weselowski

Frage

(Âurel)

Thomsen

geog-

no m

history

(W)

Tallgren

du

geo-Asiatique Wells

Christ Schott

Weill

raphique

(ch.)

Ethnographie

de

des

Volkes

(A.)

christliches

manichaısches

Kleinasiatische

Stein

Culture

Tatarischen

Von Le coq Ein

gen

du

(H.)

Die primitive

(E)

Influence

Steur

undethno-

Beziehungen

l u m e VII

VII et

Orientale vo-